Deotyma Branki w jasyrze cz 2

BRANKI W JASSYRZE

przez DEOTYMĘ, z illustracjami E. M. Andriollego. Tom. II „O! Bo lepiej pójść na mary, Jak w niewolę na Tatary." WARSZAWA. Własność, nakład Lewentala[…] Nowy-Świat Nr. 41.

i

druk

S.

CZĘŚĆ TRZECIA. P R Z Y OGNISKU. Trudno zrachować dnie pochodu. Wieczory i poranki mieszają się w pamięci, wszystkie do siebie podobne; zawsze wyruszaj — stawaj na krótki popas — i znów dalej — w drogę! Kraj też ciągle podobny, miasta popalone, pustka. Branki nasze wiedzą tylko że już od wielu dni opuściły Polskę. Gdzie są? Trudno zgadnąć. Jedni mówią że na ziemiach Jaćwieży, inni że

już w ziemi Kumanów, gdzieś na granicach Kapczaku. Gdyby można rozmówić się z krajowcami, niepewność byłaby szybko rozstrzygniętą. Ale miejscowa ludność niema dostępu do jeńców, którzy idą w taborze, otoczeni łańcuchem wozów, i jeszcze nieprzepartszym strażników.

łańcuchem

Azjackich

Z widoku nieba także trudno zmiarkować kierunek podróży. Przez trzy dni mają wschód słońca przed sobą, przez trzy dni za sobą.

Droga się kreci, wraca i zawraca, ciągniona niezrozumiałemi a pewnie bardzo mądremi obrotami wojska, które jedzie przodem, gdzieś o wiele mil daleko, wyrzucając po za siebie coraz nowe nabory ludności w plon wziętej. Olbrzymi naród jeńców, zwolna wlecze się za Ordą, jak ogon za kometą, codzień dłuższy i bardziej zrozpaczony, bo codzień dalszy od rodzinnych ognisk. Na samym końcu, jakby ruchomy cmentarz, jadą wozy ze zwłokami

poległych Mongołów. Tak, choć już umarli, jeszcze pędząc żywych. Jedynem urozmaiceniem są coraz nowe spotkania z rodakami i rodaczkami. Wprawdzie między taką ciżbą, znajomi, nawet najbliżsi krewni, mogą nieraz i sto mil przejść razem, a wcale o sobie nie wiedzieć. Jednak w nieustannym przepływie, co chwila odzywają się wykrzykniki; — Jak to? I wy tu? —- Jak się masz ?

— Ach mój Boże! Gdzie my się to spotykamy! A potem tysiąc pytań o różne drogie osoby, których los pozostał w niepewności, — potem nieskończone opowiadania przygód, przez których powikłanie, różni różnie popadli w niewolę. Z samych tych opowiadań, możnaby całe dzieło, — co ja mówię? — całą bibljotekę spisać. Elżbieta i Ludmiła także przepatrywały wszystkie twarze, także dopytywały się bez końca, bo i

one zostawiły za sobą okrutną niepewność, nie- mogły powziąć wieści o losie Sulisława. Elżbieta — prawdę mówiąc — niemiała nadziei, aby mogły go spotkać pomiędzy jeńcami; gdzieżby taki rycerz dał się wziąć żywcem w niewolę? Ale żebyż przynajmniej dowiedzieć się czy żyje? Czy nie zginął w jednej z tych bitew, których coraz nowe echa przez nowych więźniów dochodzą? Próżne

zabiegi!

Nikt

niewiedział.

Niektórzy słyszeli o panu z Że- gnańca, ale zamiast udzielić wiadomości, żony owszem zapytywali, co się z meżeni stało? Nakoniec pewnego wieczora, błysła nadzieja dokładniejszych objaśnień; nasze branki spotkały kilku jeńców, którzy przynosili bardzo świeże, a niestety, bardzo żałosne wiadomości. Obozowisko noclegowe zostało naznaczone niedaleko potężnej, niezmiernie szumnej rzeki; był to Dniestr, który po lewej stronie obozu

bielał i bły- skotał pud światłem xiężyca. Rozpalono ogniska, pożądane przy chłodzie nocy i zimnych powiewachrzeki, chociaż chwilami tchnienie wiosny już dawało się czuć w powietrzu. Przy ogniach, brańcy gotowali swoją biedną strawę. Nie dla wszystkich ona była jednakowa: pospólstwo, a zwłaszcza mężczyźni, mało dostawali; wyborowym brankom i dzieciom straż więcej wydzielała, aby je utrzymać przy jakiem-takiem zdrowiu i siłach.

Niewiasty dzieliły się jak mogły z resztą wygłodzonych; najczęściej musiały to czynić pokryjomu. Niektórzy jednak dozorcy, litościwsi albo pijani, patrzyli przez szpary na dzieła miłosierdzia. I nasz Wasynga, choć dobrze widział jak Elżbieta i Ludmiła obdzielają towarzyszów niedoli, udawał że nic nie widzi ; czasem dla niepoznaki mocno je wykrzyczał, potem odszedł na bok, i rękawem oczy obcierał. Tego wieczora dostały duży kociołek

mleka, i ogromny kawał baraniny, który piekły na rożnie wystruganym z jakiejś twardej gałązki. Wasynga nawet pojawił się z tryumfującą twarzą, i otworzywszy grubą rękę, pokazał im garść pełną soli; ten dodatek, rzadko używany przez Tatarów, a tak nieodzownie potrzebny Europejczykom, zmienił dzisiejszą wieczerzę na prawdziwą biesiadę. Baranina, we własnym tłuszczu rozmiękła, i jeszcze posolona, wydała się brankom lepszą niż wszystkie

bażanty i migdały Wawelskie. Nakarmiły Jftsia po uszy, a potem cichaczem, kiedy większa część ludzi posnęła, wezwały do swego ognia owychkilku brańców, którzy więcej podobno od innych wiedzieli. Nieszczęśliwi rzucili się na żywność z istnie wilczym głodem. Jaś usnął w objęciu matki, Wasynga siedząc opodal, kiwał się i udawał że śpi, ognisko migotało pod wietrznym podmuchem, szum Dniestru dolatywał jakby tłumione łkanie, jeńcy rozmawiali półgłosem.

— Ja, — mówił giermek Sylwester, młody ale wynędzniały, z głową obwiązaną pokrwawionemi szmatami, — ja zostałem zabran pod Chmielnikiem. — Kiedyż to było ? — Pytały niewiasty. — Osiemnastego Marca, w samą Białą Niedzielę. Ach, nigdy nie zapomnę tej Niedzieli...

Niechby się ona owszem nazywała „Czarną"! — To w kilkanaście dni po bitwie pod Turskiem?— Zagadnęła Ludmiła. — A tak, właśnie. Jeszcze tam pod Turskiem to nieźle się udało. Już my wszyscy myśleli że to szelmostwo na dobre sobie poszło. Jak przepadli w puszczy Strzemeskiej, tak i oko wykol a Tatara nigdzie

nie

widać.

Jednakowoż

Wojewoda Włodzimierz zbierał kogo mógł — 1 któż tam był? — Pytała Elżbieta, nieśmiejąca mówić wyraźniej, bo nieraz już dostrzegła, że przez litość źle zrozumianą, próżno przedłużającą męki niepewności, przed brankami tajono imiona mężów i braci poległych. — Przypomnijcie sobie kto tani był? — Nalegała.

— Nie wielu, nie wielu. Ale wszystko tędzy rycerze i porządne giermki. Stali my w kupie i pilnowali drogi do Krakowa. Aż oto, jak się pokaże tamte wojsko, a to powiadam wam, świat by można tenii piekielnenii śmieciami zasypać. A były tam jakby dwa wojska. Najprzód tedy lecimy na pierwsze. O Jezu Chryste! Już ja był pewien że zwycięztwo, dusza we mnie skakała od radości. Kiedy my padli w sam środek, to zupełnie

jakby nóż w masło. Wszystko się przed nami kraje, rwie, ucieka... no, więc my coraz dalej. A to właśnie źle. Nam pilno zmachać się niby nad Tatarstwem, a to jeszcze nie żadne Tatarstwo, jeno jakowaś zbieranina różnorakiego liultajstwa. Dopiero kiedy my już w maśle onćm pługa wem po szyję ugrzęźli, wtedy... patrzcie ich! Tamte drugie wojsko, co sobie najspokojniej patrzało jak my tych pierwszych ueiesznie wyrąbujemy, zaczyna się rozciągać,

rozciągać do kolusieńka, jakby kto z kłębka wywijał dwie nici... jeszczeni się nie obejrzał, ehe! już my otoczeni. — Wszystko zupełnie jak pod Turskiem! — Znów przerwała Ludmiła. — A no słuchajcie: to dopiero teraz byli prawdziwi /Tatarzy. Ładna sprawa! Oni wypoczęci, ochotni jak panna do tańca, a my zmordowani, zziajami, jak psy co się ze

szczurami gryzły. A dopiero jak puszczą od zadu, z przodka, z boków, tysiąc tysięcy strzał... Upadam do nóg, niema co robić. Każden-by tak powiedział, nieprawdaż? A my jednak tego niepo- wiedzieli, jeno bijemy się precz. Co tam drudzy robili, niewiem, alem ja bił się za trzech; i szlo jakoś nieźle; jużem trzy dusze pogańskie wysłał do Belzebuba, już sobie powiadam: „oho! pasik rycerski za pasem" — a tu ni ztąd ni zowąd, buch! jakiś okropny Tatarzyn

jak mię łupnie siekierą w łeb; siedem kościołów stanęło mi w oczach. Rynmąłem z konia, myślę sobie: „Oho, to już śmierć. Trzeba dusze polecić Panu Bogu". I dalej niewiem już co się działo. Ach, może to i lepiej że ja nic niemógł widzieć, bo działy się złe rzeczy... najlepsi wyginęli. — Kto? Kto?... — Pytała Elżbieta. —

A no kto? Najprzód sam Wojewoda Krakowski, Włodzimierz... — Co ? I on zginął ? Szkoda! — Westchnęła Ludmiła. — Szkoda... widziałam go w ciężkich godzinach, niczem nie dawał się złamać. — Cóż chcecie? Wszystko się w końcu łamie. Póty dzban wodę nosi, aż się ucho urwie. A oberwało się i drugie ucho, zarąbano i Wojewodę Sendomierskiego

Pakosława. — Az rycerzy, ze starszyzny, kto zginął? — Prosiła Elżbieta. — O Święci Pańscy! Jak się tu doliczyć! Zaraz, czekajcie... Zabit podobno Krystyn z Niedźwiedzia... Już co Wojciech Stampoczyc, to na pewniaka, samem widział. 1 różni jeszcze sławni: Grabina... Mikołaj Witowie... Sulisław...

— O Boże! — Wykrzyknęła Elżbieta podrywając się gwałtownym ruchem, od którego Jaś otworzył oczy i zakwilił. Wielu śpiących Powstał szmer.

podniosło

Wasynga zerwał się, krzycząc: — A toż co? Cicho siedzieć! Wszystko przycichło.'

głowy.

I Elżbieta ucichła, zakrywszy oczy ręką. Ludmiła szepnęła giermkowi:

przestraszonemu

— To był jej mąż. Wtedy inny braniec, blady, łagodny staruszek, co siedział po drugiej stronie ogniska, uśmiechnął się leciuchno i wtrącił: — E... ten pacholik po próżnicy napędził wam strachu. Tego Sulislawa niemogli

tamój zadżgać, kiej potem, w kilka Niedziel potem, ja go na żywe oczy widział pod Lignicą. — Czy być może? — Ozwała się Elżbieta, ocucona temi słowami. — On tam był? I to był ten sam? Sulisław z Zcgnańca? Bo między miszem rycerstwem jest kilku Sulisławów. — A tego to już ja tam niewiem, czy on z

Zcgnańca czy z różańca. Wiem jeno że się bił okrutnie, i z potrzeby wyszedł żyw i cały, bo potem ludzie gadali co on z królem Bolesławem pojachał na Morawy. — O dziękiż Bogu! Jeszcze masz ojca! — Wolała półgłosem Elżbieta, przytulając i całując rozespane dziecię. Tymczasem giermkowi pilno było do własnej powieści. Bo też jedyną

pociechą, jedyną rozrywką więźniów jest opowiadanie swoich nieszczęść; ta ochota ukrywa nawet w sobie rodzaj niewinnej, żałosnej próżności: każdy chciałby wydać się ze wszystkich najnieszczęśliwszym. — Jak otwarłem oczy a zobaczyłem żem jeszcze na tym świecie, tom się niemógł i niemógł nadziwować. Już to rogata musi być we mnie dusza, kiedy nie uciekła przez tę dziurę, co mi ją tu oto

w głowie ten djabelski ślusarz wywiercił. Leżałem na twardćm wozisku, przy mnie pełniutko innych ludzi rannych. Jakieś poczciwe niewiasty, — niebogi także w plon wzięte, — opatrywały nam rany, przykładały zimną wodę, a ja sobie tak mówię, że to na pewniaka ta woda mię wyratowała. Alem się nacierpiał, jak ten co to go pieką i przeciągają na mękach, osobliwie kiedy wozy trzęsły po kamieniach, z góry, pod górę. Patrzę, gdzie my tak jedziemy? A mój Boże, toż po własnych drogach,

prościuchno do Krakowa! Po tej nieszczęsnej Chmielnickiej potrzebie, na zmiłowanie boskie już nie było komu zastąpić gościńca, i tak w samą Kwietnia Niedzielę rano, zamiast iść po śliczną palmę do Katedry, zajechali my pod Wawel w łykach. — Cierpienie, to także palma. — Zauważyła Elżbieta. Po chwili, dodała: — Ach, jakież to dopiero okropności

musiały się dziać tam, w Krakowie? — Otóż nie. I ja myślał to samo, i nieśmiał oczu roztworzyć. My wszyscy więźniowie gadali sobie po cichu: „No, już teraz będzie koniec świata." — A tu Krakowczyki wypłatali Tatarom zapustnego figla, wynieśli się na bory na lasy, i to nietylko z duszą, ale i z calem ochędóztweni. Królestwo, a z niemi wszyscy dworscy, zabrali z Zamku Skarbiec, sprzęty, nawet opony z murów, i

pojechali het, gdzieś aż za góry. Xieża zabrali wszyściuchne złotości z kościołów, a mieszczuchowie nakładli co mieli na wózki, na plecy, i przepadli. Już co ściany to ostawili, bo tych na karku nie wyniesie, ale też tylko ściany. Kiedy my wjachali do miasta, puściuteńkie... jak wymiótł. Tatary się zżymają, a my zacieramy ręce i szepczemy: „Dobrze im tak, przecie choć raz się oszukali." — Chodzą zamyśleni po domiech, nigdzie ani stołka ani kołka. Powiadają sobie: „Może w piwnicach są

zakopane skarby?" Dalejże dobywać się do lochów. Nigdzie nic. Jednakoż, jak zaczęli przetrząsać a macać^ tak i naleźli żywą dusze, zamurowanego pustelnika... — Ojca Pawła! niewiasty.

—

Zawołały

obie

— A tak, właśnie Ojca Pawła. Znacie go? To mogę wam o nim niebywałą rzecz opowiedzieć. —

Cóż, zabili go? Zamordowali? — Właśnie nas Tatarzyska pędziły bez miasto, kiedy na Placu Targowym czterech takich łotrów ciągnie Ojca Pawła do tego ich tam Chana czy Chama, co siedział pod kościołem Panny Maryi, przykucnięty na kupie worów; popijał coś syczącego z jakowejś drewnianej guli, krzyczał, rozkazowa!, a czadem pluł na miasto, zły że mu się wyłabudało od rabunku. Idą tedy; a pustelnik tak

jakoś osobliwszo wyglądał, że i nasze strażniki stanęły bez ciekawość, i my tym sposobem takoż obaczyli. Tedy Ojciec Paweł był całkiem bielusieńki, tak że aż bił w oczy, i to nie jak człek zwyczajnie wynędzniały, ale jak ten duch, co już w niebieskiej chwale się oczyścił. Bo to i broda po pas wisząca jakby obłok, i włosy roztrzęsione w okół głowy jakby korona gwiaździsta, i twarz i ręce jak śnieg jasne, wszystko białe a białe. Czy to te wieczne posty i ciemnice go tak wychłodziły, czy ta

świętość ubrała go już w takowe anielstwo, niewiem, ale i tamte pogany patrzały się na niego jakby na cudowne zjawienie. A ten Chan, ten potwór, ten Antychryst, co by i Lucyperowi zaglądnął oko w oko, jeno spojrzał na ojca Pawła, zaraz wpadł w jakoweś pomieszanie, zaczął oczy spuszczać, kręcić się, namyślać, potem rękę wyciągnął i powiedział tak: — „Odprowadzić mi tego człowieka tam zkąd wyszedł. A nie robić mu złego nic. Ten człowiek już nie należy do nas ale do Boga." — Że

powiedział tak to wiem, bo nam to straże tłumaczyły, i kazały wielbić miłosierność Chana. I my na własne oczy obaczyli jak Ojciec Paweł nazad wszedł do swojej komórki co była w połowicy wyłamana, a Tatarzy nie śmieli go się dotknąć, a my płakali z pocieszenia, i jeden drugiego zapytował: „No, cóż ty na to? Ehe? Jeszcze nas Pan Bóg nie opuścił! Jeszcze nie przeminął czas cudów!" Elżbieta i Ludmiła spojrzały na siebie, i także szepnęły z tłumionem uniesieniem:

— Tak, jeszcze nie przeminął czas cudów! A potem, znów skupiły uwagę na opowiadaniu giermka, co tyle ciekawych rzeczy wiedział. — Tatarzyska nie miały co robić w tychpustkach. Wszclakoż my tam siedzieli bez całą Niedziele z górą, bo tam było ich miejsce zborne, musieli czekać na innych. Tymczasem zbóje wylegiwali się, dzielili stare łupy. Nie obyło się też i bez małej wojenki. Bo to niby z miasta wyszli wszyscy, a

jednakóż nie wszyscy; ostała się garścina ludzi; były to prawie same kaleki, jakieś liche sierotki, zgrzybiałe starowiny, wszystko takie biedactwa co to nie miały ani wózków ani tęgich nóg do zmykania. Ci pomaluchnu wyłeźłi sobie za miasto, i zamknęli się w kościołku Świętego Jędrzeja. Niema złego coby na dobre nie wyszło. Krzyczeli my na xięcia Konrada że kościół przemaczył w rzecz wojenną, a Pan Bóg z tej bezbożności wyciągnął ratunek dla nędzy i wielki wstyd dla piekła. Bo jeno

posłuchajcie: kiedy żadne wojsko chrześcijańskie niemogło się ostać, kiedy najzacniejsze rycerze ginęły, ta załoga z obdartusów przetrwała wszystko, no wszystko! Z początku Tatar- stwo szturmowało zajadle; myśleli, że tam są poukrywane skarby całego miasta. Ale Jędrzej Święty—jako widno—stał o swój kościołek, powiedział: „Poczekajcie błazny" — i uprosił u Pana Boga rzecz takową: pewien nieo- baczliwy Tatarzyn dostał się w niewolę onemu wojsku dziadów: ci mu popo-

ka- zowali swoje osoby i swoje zasoby, "a potem wypuścili go na wolność precz. Wrócił pól-zły, pół-ogłupiały. Ach jak on wyglądał! Bo to i śmiał się, i krzywił, i otrząsał, jak ten kot co się barszczu napił. Tedy wszystko swoim rozpowiadał, i utyskował: „A czy to nie szkoda i ludziów, i koni, ba! nawet i drewna tych naszych taranów, na dobywanie takiej psiarni? A toż lepiej brać lada oborę, tam choć bydła narzniem na pieczeń, a tu co? Kupa żebraków? Tfu!" —I tak im się odechciało tych

nieopłatnych oblęgań, i dali pokój Świętemu Jędrzejowi, a my znowu zacierali ręce i chwalili Pana Boga w Świętych Jego. — Bez ten czas też nadciągły inne wojska pogańskie, wszystkie dobrze obłowione, osobliwie jedno, haniebnie wielkie i srogie, co szło bez Łęczycę. — Wjachali do miasta w samą Niedzielę Wielkanocną. — Ach Boże! — Odezwała się Ludmiła zcicha do Elżbiety. — Pamiętam: kiedy wyruszałam z

Krakowa, to król był trochę markotny, i powiedział mi, że koniecznie, ale to koniecznie muszę wrócić tam na Święcone. Ładne mi Święcone! Kto mógł wtedy pomyśleć co to będzie? I to w kilka Niedziel! Król, królowa, gdzieś za górami, na tułaczce — kraj cały zalany pogaństwem — co najdroższe i najpiękniejsze, pod ziemią — a my? Giermek, jakby trafiając w jej myśl, mówił dalej: —

Ach, jakie też te Święta były dla nas! Każdemu stał w oczachten jego stół domowy, gdzie to innych lat dzielił się jajkiem, gdzie wszystko tak smakownie pachniało, a na wierzchu Baranek siedział, ze złotemi rożkami, z czerwonym proporczykiem. Dziś my już nie na stole, jeno chyba w sercu mieli baranka ofiarnego. A serce tem ciężej się krwawiło, że miedzy Tatarstwem była szkaradna uciecha; radzi że są już w kupie, żarli, pili, wykrzykiwali, znęcali się nad nami, ach już lepiej

nawet nie wspominać... Jednakowoż wszystko na tym świecie ma koniec, i te okrutne Święta się skończyły. Na zajutrck wyruszono z miasta, ale i to nie obyło się bez nowego zgryzienia. Tatarowie niemogli darować Krakowczykom że im wszystko 7 , przed nosa sprzątnęli, więc odchodzący, z wielkiej złości zapalili miasto na czterech rogach. Okropnie było patrzeć... Wiedział ja przecie, że tam niema nikogo, że to piystc ściany, a z tem wszystkiem kiedy my wyszli na pagórek, a obejrzeli

się, a obaczyli nasz Kraków miły w płomieniach, to nas porwał plącz niepowściągliwy. Człek się tam odchował, chwalił się każdym jego kamykiem, — a przy tem, czy to prędko ludzie taki drugi zbudują? — Za miastem nastało wielkie rozdzielenie: wojska Tatarskie ruszyły ku zachodzącemu słońcu, na Szlązko, a nam kazano iść na wschód. Byli my pod mocną strażą, jednakoż u granic Halickich niejeden szczęśliwiec czmychnął. Ach i ja byłby to samo zrobił, jeno że mi ta roztrzaskana

głowa nie dawała trzech kroków stąpnąć; zaraz mi się w oczach ciemniło i kołowało jak we młynie. O! Żeby to ja był wonczas posiadał takową moc jak dzisiaj! No, ale i dziś jeszcze... Sylwester niedokończył, a te ostatnie wyrazy wymówił tak dziwnie, że Ludmiła wpatrzyła się w niego z uwagą, i zapytała:

dla wybadania

— Jakże? Przecie dziś już za późno?

Giermek nic nie odpowiedział, tylko błysnął ku niej spojrzeniem, które mogło znaczyć: — Chcącemu nigdy nie zapóźno. A potem, jakby dokończając myśl swoją, zawołał: — Lepiej się wystawić na wszelakie nieszczęśliwości, niżeli do śmierci gnić w niewoli. Bo jeszcze dla starych, co się już najedli żywota, co się już wysłużyli Panu Bogu i

ludziom, no! kilka latek przebiedować, i Jtonieo. Ale dla nas młodych! Być jako ten kwiatuszek co go mróz w pączku zwarzył,— mieć nogi spętane, ręce związane, kiedy by człowiek chciał łecić jak na skrzydłach, i gwiazdy z nieba zdejmować, Boże miłosierny! Czyż może być większe nieszczęście ? Siedzący po drugiej stronie ogniska, łagodny ów staruszek, (zwano go dziadzią Szymonem,) słuchał dotąd z głową spuszczoną. Teraz

podniósł oczy na giermka. — Nie bluźnij młodzianku. A masz ty oćca albo macierz? — Nieniam. Od malcńkości ja sierota. — To wielgie dla nich szczęście. Nie płaczą tera po tobie, jeno patrzą z obłoków i mówią: „Oto nasz synaczck bije się z pogany, oto cirpi między pogany, zarabia sobie

na koronę niebieską." I ucieszno tym duszom, bo tam z wysokości to wszyćko wydaje się inaksze. — No, ale ty może o stawił kogo takiego co to za serce trzyma? Giermek się zarumienił. — Ostawił ja, bardzo miłą... gładziuchną dziewczynę... Starzec machnął ręką. —

E... bodaj ty nieznał gorszego umartwienia. „Jaka miła dziewczyna, co godzina wspomina..." a co się dalćj śpiewa, to wiesz. No, i tobie przyń- dzie pocieszenie, potkasz i drugą i dziesiątą gładką, i znów będzie „miła dziewczyna." — Ale żeby ty miał jednego, jedynego wnusia, i tego ci Tatarzy zarznęli, toby ty wiedział dopiero co to jest nieszczęście! — Gdzież wyście go dziadziu stracili? — Zapytała ze współczuciem Elżbieta.

— Pod Lignicą. — A cóż to było pod Lignicą? — Jeszcze-że niewiecie? A mój Boże! Gadają sobie o jakowychś Turskach i Chmielnikach, a niewiedzą o tej Lignickiej? A toż dopiero była potrzeba jakiej świat nie widział! A wiclga! A opłakana! Ile tam poszło krwic, tyle po

niej pójdzie łzów. E... lepiej pono już i nie gadać, aby chserce nie pękło... I znow staruszek spuścił głowę. Ale Elżbieta chciała koniecznie coś wiedzieć o tej bitwie, gdzie to podobno widziano i jej męża. — Dziadziu, smutnemu zawsze lepiej się wygadać. „Co z mowy to i z głowy", a czasem i z serca. Więc to taka wielka była bitwa?

— A jakoż nic miała być wiclga, kiej tam nietylko już my Polaki, ale wszyćkie narody chrześcijańskie przysłały co było najlepszego? A nasam- przód, ciągnęli te wszyćkie rycerzowie, co mieli punść do Ziemi Świętej. Papież wydał do nich takowe nakazanie: „Miasto bić króle murzyńskie, lepiej aby chwy bili Tatary, bo i tu trza bronić Pana Jezusa." — Tedy jachały jakoweś Burogmidy i Westufale, i Francuzy i

Sasy, i różnorakie Niemce, a wszyćko miało czerwone krzyże na pirsiach, a tarcze to takie pstre od malunków jakobychjaja Wielgonocne, a na hełmach pełno poczwar- nych zwirzów, i pióra kieby drzewiny. A kunie! Co za kunie! Już chyba jeden Święty Marcin jeździ wał na takim piękniusim. Nad temi zamorskicmi ludziami przewodził Dypold morawski, człek zacny i dosyć okazały. Owóż te Krzyżowniki uprosiły sobie, coby im pozwolono jachać na

czele i zaczynać potkanie. Jako dla gościów, musieli też im nasi ustąpić. — A potem szlo drugie wojsko, już nie takie świcącc, bo tam jachały Malopulany i Krakowiacy i Sendomicrzaki, wszyćko to już odarte i pocięte po kilku potrzebach, aleć za to kole tamtych ceckanych wyglądali kieby oćcowie przy synach. Tutój, kilku starszych rej wydziło: Mieczysław Raciborski, ów Sulisław... — Jakto? On był miedzy dowódcami? —

Spytała z niedowierzaniem Elżbieta. — I jakżeż on wyglądał? Wysoki, z czarnemi wąsami? — A dyć tak. Wysoki, z czarnemi wąsami, co się zowie rycerski człek. — Nic dziwnego. — Rzekła Ludmiła. — Jak poginey Wojewody i Kasztelany, to zwykli rycerze mogli pójść na dowódców. A może też przytem położył jakoweś osobliwsze zasługi?

— Potem jachało trzecie wojsko, ze samych Krzyżaków Zakonu Panny Maryey. Ci mieli płaszcze białe, a na nich krzyże czarne, a mieczyska takie wielgie, a kuniska takie grube, właśnie hychdla wiclgoludów. Naród to srogi a mądry, kieby wilk i lis w jednej osobie. Przodkiem kolebał się na siedlc ten ich Mistrz, co go tak uciesznie yazywają: Pom-poni, czy jakoweś podobne cu- dactwo. Chłop haniebnie urodziwy; kiedy jachał bez miasto abo wieś, to wszyćkie dziewuchy gebę

otwierały kieby wrota. — — Ach Boże, i trzebaż abych właśnie takowy człek ostał xiędzem! Te słowa bardzo wszystkich zadziwiły, bo wyszły z jakichś ust niewidzialnych. Zgromadzeni obejrzeli się po sobie, i teraz dopiero postrzegli, że jakaś dziewczynina, o szczupłej, zielonawej twarzyczce, zwabiona szmerem opowiadań, przypełzła tu nieznacznie od innego ogniska, i skryta za

krzakami, słuchała, słuchała, niewstrzemięźliwy ten wykrzyk zdradził. Minio czarnego smutku,

aż ją

wszyscy się uśmiechnęli, a giermek Sylwester zagadnął: — A co? Wolałaby ty być u niego w niewoley niźli tutaj? Dziewczyna zawstydzona zakryła twarz fartuchem, a dziadzia Szymon niewesoło pocieszał: —

E, nie żałuj ty dziewuchno. Mazury mi gadały jakowa to tani niewola : niech-no mu się kto w łapki dostanie, to Krzyżak nielcpszy od Tatara, a w obliczu Pana Boga i gorszy, boć to przecie chrzczone, niby ugłaskane, krzyżem świętym świci na pirsiach, a dusi kieby poganin. — Owóż tedy za niemi jachało czwarte wojsko... — A cóż u licha, pókiż tych wojsk? — Przerwał znów Sylwester. — Jakże wy się dali pobić,

kiedy was tyle było? A toż to z taką mocą, dziesięć królestwów by zabrał? — Sprawiedliwie powiadasz chłopcze, ludziom bychi zabrał, hale tu nie z ludźmi była robota, jeno z mocą nieczystą, a z mocą nieczystą porać się berdyszem abo włócznią, to kieby wodę koszem nosił. — Owóż, on0 czwarte wojsko było najduższe i bardzo pokaźliwe; tam jachały Wiclgo- pulany i nasze Szlęzaki, wszyćko jeszcze świeże, a łapczywe na Tatary, aż

piszczało do bójki. Nad niemi tedy przewodził nasz Xiążę Henryk, już ten to taki wspaniały jak on królewicz z bajki, co to wjachał na Szklanną Górę; a ludzki, a pobożny, a straszny walccznik. Jego macierz, Xiężna Jadwiga, samać to powiadała, co „żebychsię ten człek nie bał Pana Boga, tobych cały świat zawojował." — Takowe tedy było one czwarte wojsko, a potem już nie było jenszego. — Tamój właśnie, między naszenii Szlęzakami, jachał i mój Stasiek, mój

wnusio najmilszy, jedyne kochanie co jeszcze mi ostawalo na tym świecie. Syna mi ubiły Jadźwingi dawno, oho! dawno temu, kiej my jeszcze wojowali pod starym Xieciem Leszkiem. Synowa zmarła na powietrze. Ja jeden temu dziecku był i oćcem i matką. A wychowało się też to cudownie! Bo to podobien był i do swego tatuli, i do mnie, i do mojej żony nieboszki, jeno sto tysięców razy od nas wszyćkich śliczniejszy i lepszy. A miłował mię ten mój

cłiłopczysko, że aż się dziwowali ludzie. Nieraz bywało, we Święto woli siedzieć ze starym dziadzią, niźli tańcować z dziewuchami. A lubiły go, oj lubiły! I jakoż to nie lubić? Na gębie czysta krew oz mlekiem, a zgrabniuni, a kręcicki, a wesół, niby mysi-królik; niechże też jeszcze błysnął tem niebieściuchnem oczkiem, toby i królewna poszła za nim na sam kuniec świata. I po co to wszyćko? Abych z martwą ziemią brał ślub? Aby chdziadek oślepł od tych łzów, co mu ich Stasiek póka żyw,

ni jednej nie wycisnął? Dziadunio Szymon zamilkł, a z piersi jego wyrwało się to suche, jakby drzazgowe łkanie, co u starców zastopuje płacz. Obecni pospuszczali powieki zwilżone; sani nawet "Wasynga zapomniał że ma udawać śpiącego, i otworzywszy usta wsłuchiwał się chciwie. — Ja mógł wszyćko widzieć oczywiście, bo cakie cztyry wojska ścią gały do naszego Xiecia

Henryka, do Lignice; a ja stary i niezdarny, już ja nicbył w ufcach, jeno w załodze Lignickićj. Okrutna brała mię ochota abychi Stasiek ostał się ze inną w mieście. Ja mu sto razy gadol: „Jeszczeć tobie śmierdziuchu nic czas iść we szczyre pole. Ucz ty się przy starym. I basztów bronić rzecz chwalebna." Hale z nim ani weź. — „Najsłodszy dziadziu, puśćcie mię z ufcami, ja nie wytrzymam tutoj7 może póki życia już mi się nie nadarzy takowe sławne pole, a toż to idzie potrzeba, o której

ludzie i za sto lat, i za pięćset lat jeszcze będą godali." — I jak zaczęło to bicdastwo prosić, za ręce i nogi łapać, tak i skmiczylo się jak zawdy: postawił na swojem. — Ledwiuchno go wzięni do ufca, już idom Tatary. A my z Odry rzeki most zara zbieramy i śniiejema się: „A kuku! A tera jako-że przeńdziccie ?u—Stoją galgany za wodą, a drapią się w głowę, aż i zaczęni sobie budować mościsko. Zara tedy Mieczysław Raciborski leci ze swymi, jeno się machnął, tak i przerwał im

robotę, i już był okrutnie wesół, aż tu się pokazowa, co z czarownikami wszelaka mądrość na nic. Przeszli bez Odrę i przez mostu. — A to jak ? — Spytano do kola. — Abo ja wiem? Bez czary, i kunicc. To byto we samą Kwictnią Niedzielę. Zara tedy kole wieczora, nasz Xiążę Henryk i wszyćkie jensze dowódcę uradzili, co już koniecznie trzeba na

nichiść. Tedy w Punicdzialck raniuchno, wysłuchali Msze Świętej w kościele Panny Maryey, z wielgiem nabożeństwem i wiclga nadzieją, bo im Pan Bóg, (może na osłodzenie ciękiej śmierci,) zesłał w on dzień jakowąś cudowną ochotliwość, i my, patrzając się na nich, takuż wszyscy poweseleli. Ale, po nabożeństwie, kiej dowódcowie sadowili się na kuniech, przypadło przepowiedzenie: wielgi kamień oberwał się ode wieży kościelnej, trrraf... i gruchnął prościuteńko przede Xięciem Henry-

kiem. Kuń Xięcia zestrachał się, zaczął szaleć kieby go złe opętało. Xiąże jeno targnął dwa, trzy razy, już klinika uspokoił, potem się przeżegnał, i niby nic, niby się śmieje, a wzdy my widzieli co mu się ten znak nie spodobał. I baby zara gadały: „Oj to źle, kiej ręka Niewidka rzuca kamieniami na ludzie poćciwe." I zara ta nasza wesołość kieby ją kto zimną wodą oblał. A drudzy owszem godali, co wróżba sprawiedliwie dobra, kiej ów kamień we Xięcia nie ugodził. A człek słuchał i tych i

owych, i tyło wiedziol co i pierwej.— Tedy nakuniec wyjachali za miasto, a ja wylazł na wieżę Zamkową, co ją nazywają: „Wieża Pietra", abych jeszcze popatrzeć za moim Stasieńkiem. Jachali w tę stronę gdzie leży „Dobre póle", a ja znowu cieszył się, jakoby to było nazwanie szczęstliwe. Aha! Właśnie też! „Na dwoje babka wróżyła." Póle dobrey ale dla którego z dwóch? Bo gdzie się biją, tam zawdy musi ich być dwóch. A z tem wszyćkiem, kiej zaczęli płynąć a płynąć bez póła jakobych ta

rzeka ze srybła, a rozpuścili choregwie jakobych sto teczów, to człek sę mówił: „A dyć-że już chyba i czart im nie poradzi." Najlepiej było widać naszego Xięcia Henryka, bo miał na hełmie caluclmy ogun pawia, i tak latał wysoko nad ufcami, kieby pół-ptaka, pół-hanioła. A kiej wojsko roztoczyło się het za nim, to wyglądało takuż kieby wielachny pawi ogun, co dygoce raz niebiesko, raz zielono, to znowuż złocisto, że aż ślepie od łzów zachodzą. — A kiej wszyćkie one cudzoziemce zaczęły w

tylorakich językach śpiewać do Pana Boga, a nasi najgłośniej zaśpiewali: „Boga-Eodzica Dziewica", to i my im odhuknęli z basztów, i wszyćkim serce rosło. Tu staruszek uśmiechnął się, porwany wlasnćni opowiadaniem. Ludmiła zaś i Elżbieta zamieniły cicłie przypomnienia: — A pamiętasz ty jak to król brał z półmiska ów ogon pawi w całku, i dawał go Xieciu?

— A jakoż nie pamiętać? I westchnęły obie. A też i dziadzia Szymon już wracał do wzdychania. Czekali my tedy na Zamku. Przede paludniem, leci zbrojny wysłaniec ode Xiocia Henryka, z jakowemś nakazaniem do naszej starszyzny. Powiada, co bitwa już dawno zaczęta, i wyśmienicie idzie, chocia — powiada — po- ganów moc przeraźliwa, cztyry razy tyło co nasze cztyry wojska.

Kiej gadoł, mnie tknęła jakaś na sercu przestroga, zaczął ja sobie wymawiać, po co mi było takiego młodziaka puszczać samopas w one Babełowe kotłowanie? — Tedy idę ja do starszych, kłaniam się i proszę, abychmi pozwolili z onym wysłańceni pojachać na póle. Ale oni: „A to po co?" Siedź grzybie, aż cię kto zdybie, i nie kuś nam drugich." A gadanie ichbyło ztąd, co my „wszyćcy starzy rwali się do bitwy. —Musiał ja tedy siedzieć, ale już ja był jako bez głowy, i coś mię po wnętrzu precz

targało. Oh bo ten Stasiek! Ten Stasiek!... — I znowu my się ostali bez nijakich wieści, jeno czasem dochodziły dalekie szumienia .jakby o.l wód wzbierających, a kto ucho przytknął do ziemię, słyszał takowe: ten-ten-ten... jakobych jachaly wozy pełne kamieni. — Wtem, zadzwonili na Nieszpór. Patrzę ja: łeei znowu ktoś — a tu ciura Miemicc, z dużą raną bez ramię, wpada na Zamek, niby to wedluchopatrzenia rany, ale sprawiedliwie powiedzialszy, strach go gnał za mury. Ledwie my się

dwie słowie u niego dopytali; powiada, co już wszyćko przegrane, co nasi precz uciekli. — Jakoś nam się to niemogło pomieścić we głowie. Starsi mu grożą: „1 Jedziesz ty wisiał jeśli kłamiesz.u Dopiero Miemczysko wyznawa, co to jeno we wojsku Xięcia Raciborskiego zawichrzył się jakowyś popłoch. — I to prawda. — Wtrącił inny jeniec, siedzący opodal. — Ja tam byłem. A wszystko stało się przez

niecne

oszukaństwo:

Tatarzy

nasłali na nas jakichściś ludzi ubranych po chrześcjańsku, co niby do nas przechodzili, niby się za nas bili, a potem zaczęli nam szyki mieszać i krzyczeć: „Biegajcie ! Uciekajcie! " A ludzie ci mieli twarze takie wystraszone, a zaklinali tak płaczliwie aby „się ratować, bo już sprawa przegrana", aż i wielu z naszych potraciło głowę. Największy zbrodzień to ten Raciborski. On, Xiąże, wódz, miasto zatrzymywać, miasto drugich budować przykładem, sam,

smyk! zawrócił konia, i pyrgnął jakby ostatni pachołek! O żeby ja go jeszcze kiedy potkał, toby ja mu choć pazury utopił w tem jego psieni gardle! Wycisnął by ja z niego podlą duszę! To mówiąc jeniec, groził pięścią. Potem zwolna rękę roztworzył, zakrył nią sobie oczy, i już więcej ni słowa nie przemówił. A dziadzia kończył: — My nic a nic Miemcei nie wierzyli, i

jeszcze wyczekowali z wesołą nadzieją. Alić niedluguchno, jeden, drugi, za nos się ułapi, a kużden pyta: „Pfu! Co tu tak słychać?" A tu od onego „Dobrego póła" wali jakiś zaduch smrodliwy, kieby czeluście piekielne roztworzył. W on dzień my niemogli wyrozumieć zkąd się owo paskudztwo bierze, jeno potem ludzie mi powiadali, co to były czary Tatarskie, jakowaś niby choręgiew, a na niej głowa poczwarna z rozdziawionym pyskiem, a z

pyska precz buchał ogień siarczysty, i dym co ludzie oślepiał i dusił. — Ach, to jak w Żegnańcu! — Zawołały niewiasty. — My to znamy. Tego nikt z ludzi nie może wytrzymać. — Ale jakoż to było, że ten dym nie dusił saniych-że Tatarów? — Zapytał Sylwester. —

O bo mądre czarowniki, psia wiara. Czekali aże wiater postawi słupka chrześcijanom w oczy. Jeno się wykręcił, zara wynieśli swojego potwora. Całuski e szeregi naszych padały pokotem odurzone, właśnie by chte pszczoły co je bartnik podkurzył, a chocia kto i nie padł, to w gęstości dymu już sę niemógł domacać porządku. Ty się dziwowasz, jako ten dym nie dusił Tatarów? A toć jest i przysłowie: „Kruk krukowi oka nie wykolę." Jakożby to djabeł djabłu szkodę czynił? Mnie się

widzi co by uni mogli pić i gorącą smołę, i jeszcze by im na zdrowie poszła. — A co to musiało być tamój na polu, kiej my w mieście z ledwością już dychali? Kunice świata idzie, niema co gadać. Kole wieczora, patrzamy się my z wieżów, a tu jedzie wojsko, jakieś wesołe i wykrzykujące. — Nasi? Nie nasi? — Oho! Pokazują się krzywe czapczyska... Panie Boże zmiłuj się — Tatary!...— Przyj achali pode mury i krzyczą: „A gdzie tu dowódca?" — Tedy wychodzi dowódca i patrzy się na nich

z góry, a uni wynoszą wiclga włócznię, a na włóczni co? Jezu miłosierny! Wszakci to głowa naszego Xiecia Henryka? Kiej my ją zobaczyli, to nam się wnętrzności przewróciły. Czysty męczennik. A drudzy mówili: płaczący cherubin. W one straszną godzinę, słońce było już na pół pode ziemią, łona okrutna stała het na niebie, a w tej łonie czerwonej, ta głowa na żeleźcu kręciła się, kieby rumiana, kieby żywa. Właśnie bym widział: jedno pióro pawie ze krwią do włosów przylgło, i wisiało precz

kole skroni... — Dopełnił swego ślubu. — Przerwała Ludmiła. — Przy nas, jeszcze niedawno, przysięgał na owego pawia, że zwycięży albo zginie. I zginął. Dobrze wy mówicie: czysty męczennik. — Tatarowie tedy podsyłali pode mury jakicłiściś kpów tłumaczów, co tak powiedzieli: „Oto wasz Xiąże we własnej osobie przyszedł, otwierajcież mu bramy." A potem się natrząsali: „No, a

teraz co wy zrobicie? Już niemacie Xięcia, niemacie."—A dowódca nasz odpowiedział: „Braniów otwierać nie myślę, a Xiążąt nam nie zbraknie." — Tedy zaczęni nas oblegać i do wałów przyskakiwać, a bez ten czas, na kużdy dzień, czasem i kilka razy na dzień, obnosili wedłuch murów owe nieszczęsną głowę, i trząchali nią z przedrzeźnianiem, właśnie by chsię nam kłaniała." To jedno ja pamiętam. Zresztą nic. Każą iść? Idę na oślep. Każą bić się? Biję się kieby zwirz. Ale rozumienia

we mnie żadnego już zgoła niebyło. Staśka nie, to i rozumu nie. Owóż jednego razu, starsi nas wołają kilku i pytają: „A nie chciałby który z was wydostać się ztąd, i tak zrobić, aby jaka chocia 0 reszteczka naszych przyszła nam z odsieczą?" —Wiec jam się zaraz ochfiarował, bom sobie myślał: „Niech jeno z miasta wyńdc, to się dowiem o Stasiu, abo i na niego samego się natknę." — Żaden drugi nie prosił o takowe posłowanie, bo to nie kużdemu

smakowało przebijać się bez całe obozowisko Tatarskie. LedAvie zniicrzchło, wypuścili mię krytą furtką. I ja się przebił. Jako? Już ja niewiem. Same nogi niosły mię na „Dobre póle." Patrzę, a to co? Umarłych pełno, ale i żywych pełno. Jedni świcą łuczywem, drudzy bawią się kole trupów. Czartowskie widma, czy złodzieje? A to było tak: Tatarowie chcieli wiedzieć, ile naszych ubili; tedy Chan kazał każdemu ze trupów uciąć po jednym uchu.

Kiej zaczęli chodzić a ucinać, tak ponasypowali dziewięć okrutnych worów. Słychali wy co podobnego?... Dziewięć worów! — Ja im nijakiej nie czynił przeszkody, po ciemku wzieni uiię za jednego ze swoich, tedy gadali, śmiali się, i precz rznęli. Ja ledwie zmiarkował co to za jedni, już chce się cichaczem wynosić, a tu właśnie o trzy kroki podle mnie, obrzydły Tatarzyn podnosi jakoweś ciałko mlo- dziuchne, śliczniusic... Jezus Marya! A toż moje dziecko, mój wnusio jedyny! Już podniósł, i

nożysko przytyka do uszka... ja takich uszków u nikiego nie widział... to było cacko, kieby one muszęlki, co je pielgrzymoAvie noszą na kapicy. Tedy jak wrzasnę, jak mu wyrwę tasak, tak się i zdumiał poganin... ale zara drudzy przyskaknęli, związali mię kieby barana, a bez ten czas tamten... o mój Boże! Oderznął... Wiecie wy co mi najciężej pomyśleć? To że w dzień Sądny, kiej przyńdzie z martwy chpowstawać, mój Stasio nie będzie Aviedział gdzie znaleźć to swoje biedne uszko... będzie

musiał go szukać po Tatarskich śmieciskach!

jakichściś

Słowa dziadzi Szymona, któreby dziś na wszystkich niemal ustach wywołały uśmiech, wówczas obudziły najszczersze AYszyscy posmutnieli. Elżbieta, posiadająca w

współczucie. Jedna tylko

rzadkim stopniu święty pocieszania", znalazła odpowiedź:

„dar Avnct

— Eh, nic martwcie się dziadziu. Niby to Pan Bóg nie widzi gdzie co leży od

początku świata? Niby to niema swoich Aniołów co Mu wszystko przynoszą? Niech tylko skinie w ów dzień wielki, a zaraz Anioł-Stróż waszego wnusia przyniesie to uszko, i tak mu je ładnie przylepi, że nim się Staś obudzi, to już i będzie zdrów. Staruszek spojrzał rozjaśniony: — Sprawiedliwie mówicie. Bóg zapiać za dobre słowo.

— Takoż wiec—przerwał Sylwester— wy popadli w niewole, a tymczasem załoga Lignicka czekała, na odsiecz? I niedoczekala się? Dziadek machnął ręką. — E! Nic im się nie stało. Jako ja słychał, wszyćcy wyszli całko. I to zawdy tak bywa. Co stare, niedołężne, to żyje a żyje, niewiedzieć po co, na ten przykład, ja. A takowy pąk młodości, to idzie pod nóż.

— I nie próbowaliście wy uciekać? — Zapytała Ludmiła. — Ja?... Po co? Gdzie? Żebych można uciec na tamten świat, a! to i owszem. Ale na tym świecie, wszyćko jedno; w Lignicy czy w ciemnicy, w niewoley czy na wolności, już ja go nigdzie nie potkam. Nigdzie! Oj, nieszczęśnik ja nad nieszczęśniki! Wtedy jakaś kobieta, owinięta w szarą

płachtę, która przy sąsiednićm ognisku leżała na pozór uśpiona, podniosła nagle głowę, siadła, i zatoczywszy posępnem spojrzeniem, zaczęła mówić gorzko: — Ej! Nie gadalibyśta dziadulu. Co to takie nieszczęśliwości kole drugich? Wasz chłoptasek zginon pięknie, obrzednio cirpiał, a wy już wiecie kej go szukać, między aniołamy. Niedługuchno

wam śmierć, i zara go na tamtym świecie obaczycie. Ale ja? Nawet i śmierci nieśmiem się dopraszać, dopóka niewiem kej są moi? U nieboszczyków czy u Tatarów? Kej czy kaj ? A jużci ja chyba najnieszczęśliwsza ze wszyćkich! — A zkąd wy matko? — Zapytał Sylwester. — Takuż ze Szlonzka. Dwie lecie na Święty Jakób, kiej mój chłop wzion i umar. Ostało mi

się troje drobniusich niebożątek. Śliczne to było, jak ten janiołek, co śpi na ręku tej szczęstliwej niewiosty. Kiej umar, już ja niemogła na wszyćko przestarczyć. Aże mój ociec i matula wzieni dzieci do chałupy. Ociec mieli chałupinę i dwa zagony pod Sobotniom górom. Tedy wzieni dzieci, a ja poszła służyć wedle kuchni w klasztorze Trzebnickim. Piękne tamój było życie. Xiężen aż trzy: stara Xiężna Jadwiga, matka naszego Xiecia Hendryka, co klasztor sama-że założyła. Xieżna Adlajda, jej

córka, co ją mać tam Xieniom zrobiła. I Xiężna Anna, synowa, to jest żona Xięcia Hendryka. A mniszki, wszyćko wielgie panie, a takuchne pokorne, kieby jakowe chudziątka. Miały na głowie czarne rańtueby, a na brzeżku, tu nad samiuchnem czołem, wyszyty krzyżyk bioły. I zawdy: a to z xiążki czytajom, a to w chórze śpiewajom, a to szyjom takie hornaty, kieby gwiozdami nasioł. Święte życie. Jeno czasem wziena mię tęschliwość do dzieciów. To zara poproszę Xięźny Jadwigi, a

ona powiada słodziuteńko : „Dobrze moja Marto, pójdźta ucieszyć się ze swemi." I w kużde Święto biegłach ja do naszej chałupy. — Kiej ludzie zaczeni godać co Tatary idom, to my w klasztorze niedawały wiary abych przyszli w rychle, bo — jako ten stary prawił — ze wszyćkich rzeków mosty pozdejmano precz. — Alić raz kiej to było ? A no tak, w Puniedziałek, stało się u nas wielgie dziwowisko. Już jakoś po północku, stara Xiężna Jadwiga zaczena

wołać na swoją najmilszą przyjacióleczkę Siostrę Demundę, i powiada: „Trza ci wiedzieć Demundziu, co ja już utraciła jedynaka syna mojego, już on jako ptak odlecioł odemnie." — Siostra Demunda zara to powiadała drugim Siostrom, a poranu to już i my w kuchni wiedzioły, jeno to nie chciało nam się w głowie pomieścić, a co Furtyjanka, to śmioła się złośnica, i godoła: „E... starej Xiężnie się przyśniło. Zkądby znowu Xiąże Hendryk miał lotać, kieby

ten ptok?" —Minon dzień—minon drugi dzień—a na trzeci dzień, kole paludnia, leci konny, z twarzom kieby ściana, i krzyczy: „Xiążę Hendryk zabit! Pode Lignicom Tatarowie naszych za łeb wzieni i Xięcia Hendryka ubili." — Więc wszyćcy padajom do nóg starej Xiężny i wyznajom co ona wyprorokowała, co ona święta. A potem wielgi płacz. A mnie wzion strach o dzieci i o starych. Łap Xieżne za kolana, i proszę abych mię z klasztoru puściła. Ona maluśko pomyślała, potem powiodą:

„Ano idźcie, kiej wam uporno, jeno ich tam już nie najdziecie." O żeby ja była się pytała, kiej mogę ich naleźć? Xiężna to pewnie wiedziola z objawienia. Ale ja głupia lecę byle prędzej, przysiadlachsię ja do chłopa na wasąg, bo już też wszyćkie ludzie ze wsiów uciekali po stronicch. Aż i dojeehalichmy pode Sobotnioin górę. Lecę do chałupy. Ni żywego ducha. A ludzie powiadajom, co starzy z dziećmi uciekli do Wrocławia. A no więc i ja do Wrocławia. Ale tam co? Puściu- teńko. Jako ten

pachołek powiadoł o Krakowie, takuż i ze Wrocławia ludzie umkneni precz. A kto móg, to się cisnon do Zamku, tam prześpieczno, Zamek okrutnie mocen. Ja tak sobie powiadom: „A może i moi tam som?" — Tedy idę bez most, kołatam do bramy. W rychle mi otworzyli, myślom co i ja chcę tam siedzieć. Tedy wychodzi do mnie Xiądz bardzo śliczny kieby róża, Xiądz Maciej... — Ach, Xiądz Maciej! To mój brat! —

Zawołała Elżbieta, i odtąd zaczęła słuchać dwakroć pilniej. — A to macie godnego brata. Ja powiadom: „Xieże Dobrodzieju, czy tu jest stary Wawrzon z żonom i z mojemi dziećmi ?" — A on powiodą: „Niewiem-ci matko, nieznam tego Wawrzona, ale pódźwa, będziema szukali." — I chodzili my od człeka do człeka, a było ludzisków nabitych na

Zamku kieby sieczki we worze. Moich ja nienalazlach, jeno Bartłumiej, takoż gospodarz z pode Sobotniej góry, powiadoł, co starzy sprawiedliwie uciekli kej do Wrocławia, aliści potem zaczeni się bojać o mnie i poszli do Trzebnicy. A no, więc ja chcę wracać do Trzebnicy, a tu niemożna. Już Tatary w mieście, i bramy ode Zamku niewolno rozwierać. Tak musiałach ja przesiedzieć całkie obleganie, co prawda niedługuchne, bo stał się cud wielgi. Na trzeci dzień, Xiądz Biskup wyszedł na

wały... — Jaki Biskup? — Spytała Ludmiła. — Czy Biskup Czesław? Brat Xiędza Jacka Odrowąża? — Niewiem jakowe mu przezwisko, jeno wiem, iże to człek boży. Tedy wychodzi na wały, klęka i modli się tamój pod golem niebem, chocia strzały furkajom wedłuch niego, kieby te latające węże. Ale ani jedna go nie tknena.

Powolu, powolu, twarz mu się robi srodze jaśnista, właśnie bych też słońce kiej się chce przebić bez obłok. A on wciąż klęczy o tak, z recami w niebo, i wielgim głosem przyzowa Pana Boga, aże ja patrzę, a tu na niebie coś mryga... niryga... a tu grzmieć zaczyna, chocia nigdzie ani chmur- czyny, a niebo czyste kieby woda. A xiądz Biskup modli się precz — a ja patrzę — w Imie Ojca i Syna... co to jest? Po niebie leci kula ognista — całka czerwona i włochata

— i syczy a pryska, właśnie bych ta podkowa co jom kowal rozpalił w kuźnicy — a za niom leci druga i trzecia — i takowych ze sześć abo siedem, frrr... jadom po niebie, kieby na nitkach złociuchnych, a wszyćkie spadajom prosto na obozowanie Tatarów. Zara tedy namioty się pozapalały, a Tatary w krzyk — jak zacznom wrzeszczeć, a wyć, a uciekać jeden bez drugiego, takci słonko jeszcze nie zaszło, już ich i nie było podle miasta. Wszyćkich wygunił ten pożar niebieski. A

bez ten czas już nasze ludzie leżeli u nóg tego świętego Biskupa. Ja takuż pocałowałam brzeżyne jego sukienki, a potem proszę abych mię puścili ze Zamku, co ja chcę iść do Trzebnickiego klasztoru, kiej moje dzieci poszli. Ludzie gadajom; „Nie chodź-ta niewiasto, jeszcze po drogach niepewność." Aleć to matka nikogoj nie słucha jeno swego płaczu. Poszła ja głupia. Tedy idę — nikto mi drogi nie zachodzi. Aże w jednym lasku, — Bożeż mój, taki maciusi był ten lasek! — wysyp-

neno się Tatarów dwóch — trzech — dziesięcioro — gna- jom za mną — krzyczom — aże jeden mię dognał — i wzion — i oto jestem gdzieś na końcu świata. Oj widzioła ja cuda wielgie, widzioła, jeno żcbycb jeszcze Pan Bóg zesłał takowego Świętego, coby mi powiedzioł, kej są moje dzieci i matula i ociec! Zebych ja jeno cosik o nichwiedzioła, to jabych i łezki nie zronila. Ale niewiem nicusieńko. Ślepie wypatruję czy które nie idzie? Tchnąć nieśmiem, jeno podsłuchoAvam, czy kej

nic kwili które moje maleństwo? I czekam — i nic. O niewicdzieć, niewiedzićć, to najwietsze skaranie boskie !... Tu nieszczęsna kobieta chwyciła się oburącz za skronie, i zaczęła zawodzić płaczem rozdzierającym, że aż słuchaczom serca się krajały. Elżbieta "wzruszona, położyła jej rękę na ramieniu. — Uspokójcie się matko, — szeptała — kiedy ich tu niema, to widno że zostali na Szlązku, Pan

Bóg ich ocalił. Słowa jej sprawiły wrażenie, ale zupełnie inne niż mogła się spodziewać: kobieta, pod łagodnem dotknięciem tej reki, wzdrygnęła się jak oparzona, strzeliła ku Elżbiecie i ku Jasiowi spojrzeniem pełnem ponurej zazdrości, przestała nagle płakać, głowę znów owinęła płachtą, i padłszy na ziemię już się ani ruszyła, podobna do uśpionej, a raczej do umarłej. Elżbieta i Ludmiła spojrzały na siebie z rozczuleniem, potem jednocześnie

podniosły wzrok do nieba. Ach, w porównaniu z innemi, one jeszcze były szczęśliwe! Sulisław — jak ludzie mówią — żyje, xiądz Maciej ocalony, — one we dwie razem, Jaś najdroższy przy nich... Tak, dotąd wiele szczęścia — ale co nie jest, być może... Cóż przyszłość chowa jeszcze w ciemnych fałdach swojego płaszcza? Strach pomyśleć o przyszłości... Każda godzina może przynieść nieprzewidziane ciosy, każda ubieżona oddala od nadziei.

mila

Na tych rozmowach zeszły nocne godziny. Już poranek szarzeje — ogniska przygasły — powietrze się oziębia — pas mgły niebieskiej wisi po lewej stronie, oznaczając zdała bieg rzeki — a Dniestr szumi smutno, ach niezmiernie smutno, bo powtarza echa Lignicy, a przeczuwa echa Gecory. PROMIEŃ W CHMURZE. Nazajutrz, kazano rzeszy wracać się ku południo-zachodowi. Po kilku dniach pochodu, nastał

znów odpoczynek, i to odmienny od poprzednich: porozbijano wielkie wojłokowe namioty, straże zaczęły jeńców gatunkować podług wieku, stanu i wartości, gruchnęła wieść, że tu nastąpi podział niewolników. Padł na wszystkich postrach śmiertelny. Dotychczasowa niewola wydala się niczem w porównaniu z tajemną przyszłością. Dotąd, wszyscy ci nieszczęśliwi byli przynajmniej razem, słyszeli polską mowę, nikt niemiał wyraźnego

nad sobą pana. Teraz, niewiadomo kogo z kim przemoc rozłączy, kto się komu dostanie, i dokąd będzie zapędzony? Ten postrach natchnął wielu jeńcom istnie więzienną odwagę i przebiegłość. W ogromnym ruchu jaki nastał przy porządkowaniu obozowisk, nie obeszło się i bez różnych nieporządków, a te, ułatwiały śmiałe przedsięwzięcie. Wielu jeńców znikło. Zniknął między innemi i giermek Sylwester.

Gruchnęła znów miedzy brańcami druga wiadomość, upajająca nadzieją, olśniewająca rajem złotych obietnic: szeptano sobie że o jeden tylko dzień drogi płynie Prut, a za nim rozciąga się ziemia wolności, ziemia jeszcze nietknięta przez Tatarów. Nastało zbiegostwo na wielką skalę; często przedsiębrane nieprzezornie, bo nadzieja odbierała zmysły, często się też kończyło tragicznie; krocie zbiegów podchwycone w drodze, konały pod ba-

togami lub w nąjwyszukańszych męczarniach, jak naprzykład, na wpół przepiłowane, lub zatłuczone żarzącemi głowniami. Ale te przykłady nie odstraszały innych, owszem, jeszcze roz- paezliwszą nadawały siłę do wydobycia się z podobnego piekła; wielu, zwłaszcza młodszych i silniejszych, przepadło bez wieści, tylko fale Prutu na ziemi i obłoki na niebie wiedziały czy dopłynęli do drugiego brzegu, czy doszli kiedyś do swoich? Ludmiła

chciwem

uchem

chwytała

wszystkie wieści, zamiary snuły się w jej

najzuchwalsze

myślach. Nawet Elżbieta, owa wiotka, drżąca istota, co dla samej siebie nie mogłaby jednej mili ubiedz, dla dziecka była gotowa na wszystko. O! Bo któż mógł przewidzieć co groziło Jasiowi ? Całe godziny siedziały, szepcąc i wynajdując tysiączne sposoby ucieczki. Ale ostatecznie, wszelka rozmowa kończyła się najgłębszćm zniechęceniem; każdy z tych sposobów, po dokładnym

rozmyśle, okazywał się niewykonalny, bo jeśliż mężczyzna, silny i sani jeden, tając się, po bagnach, mrąc głód po jaskiniach, ledwie cudami odwagi mógł czasem ocaleć, cóż mogły przedsiębrać dwie kobiety, strzeżone pilniej od wielu, i jeszcze obarczone dzieckiem, które nie wytrzyma ani zbytnich trudów ani zbytniego wygłodzenia, które może najniewinniej zdradzić je przez jeden krzyk, jeden ruch niewłaściwy? A jednak trzeba się śpieszyć, bo jak raz

podział jeńców nastąpi, jak zapędzą je w dal nieznaną, o! wtedy już wszystko przepadnie! Prawda, — lecz niemożna niczego rozpoczynać bez niejakiej pewności powodzenia, bo zacząć a nie skończyć, utracić względną łaskawość jaką dotąd są otoczone, a wywołać zemstę, popaść w te męczarnie jakiemi zbiegostwo jest karane, a na które nasze branki codzień patrzą, popaść w nie razem z Jasiem... o! wtedy lepiej się nie rodzić!

Wśród tych wahań, pewnego wieczoru, przyszła Elżbiecie myśl oso- bliwsza. — A czy by — rzekła — nie wciągnąć Wasyngi w nasz spisek? Myśl ta nie była tak dziką jak się z pierwszego rzutu oka wydaje. Wasynga przedstawiał w swoich czynach, usposobieniach i słowachjakąś mieszaninę sprzeczności, która mogła wszystko uczynić prawdopodobnem. Z początku zdawał się nieubłagany, srogi, jakby rodzony Tatar; i rzeczywiście był takim póki

spełniał wyroki władzy. „AYładza" przedstawiała mu się jakby coś boskiego, była to dlań potęga, z którą walczyć jest szaleństwem, nad którą nawet rozumować grzechem. Gdy kazano, siekł i krajał ludzi, i ręka mu nie zadrżała, powieka mu się łzą nie zamrużyla. A prosto od katowni biegł do swego namiotu i przed krzyżem bił czołem z największą skruchą, z najplomienistszem nabożeństwem. Gdziekolwiek rządzący nie objawili mu wyraźnie swej woli, tam byl pobłażliwy, miękki, nawet

skłonny do ustępstw niezgodnych z duchem władzy; on się nie troszczył o ducha, jemu chodziło jedynie o dosłowne wykonanie rozkazu. To też jeniec mądry, byie umiał uniknąć krzyczących pozorów niekarności, wiele mógł od niego wytargować. Takim to zlepkiem gliny i kamienia był Wasynga. Tak to Mongołowie umieli ludzi dla siebie urabiać. Na każdego wynaleźli jakiś talizman posłuszeństwa, jakieś przerażające, czarnoxięzkie

słowo, co wolną i czującą istotę przemieniało na ślepe narzędzie ich ręki. Jakież było słowo, którem okiełznali Wasyngę ? Nasze branki długo patrzyły pilnie w jego duszę nie mogąo zrozumieć tej zagadki, — nakoniec zrozumiały : — Wasynga miał córkę. Była to ośmioletnia, nędzna, drobna dziewczynka. Zwała się Dżjafira. W swojej czerwonej spódniczce i wschodnim pozłocistym djademie nad główką, kręciła się między jeńcami, ponura i

milcząca. Rysy miała wyblakłe, zmięte, nieładne, ale tą nieładnością która często zapowiada najwykwintniejszą piękność. Dusza jej była stargana widokiem okropności na jakie nieustannie musiały niewinne jej oczy patrzeć, aż oczy stały się szkliste, zmrożone przerażeniem, tem przykrzejszem, że już zobojętniałem. Nasze branki nie pojmowały jak ojciec mógł ją narażać na podobne wrażenia, jak mógł ją wlec za sobą między tą zgrają szatanów? Aż kiedyś, w dłuższej rozmowie,

Wasynga sam wyjaśnił rozdzierającą tajemnicę.

im

tę

— Moja Dżjafirka — mówił — także jest przeznaczona do Chańskiego dworu. To jest... jeżeli wyrośnie tak pięknie jak sobie nasi panowie obiecują. Dałby wielki Bóg! Jeśli nie, to jeszcze — mam nadzieję — dostanie się jakiemu znakomitemu wodzowi, a mnie wyraźnie przyrzeczono, że do śmierci będę przy niej służył.

— Więc i wy niewolnicy? — Zapytały zdumione niewiasty. — Niewolnicy... Niewolnicy... Nie można tak mówić. W każdym razie nie tacy jak wy. — Odpowiedział Wasynga z rodzajem dumy, która mogłaby się wydać śmieszną, gdyby nie była tak bolesną. —

Przed trzema laty — mówił — mieszkałem sobie jeszcze w moim własnym domu, w Sumerkencie. Nie byłyście nigdy w Wielkim Sumerkencie? Prawda że to daleko, ale dobry gród, i naród w nim dobry. Zona mi jpo- niarła dawno, i tylko mi została ta jedna dziecina. To też ją poiniłowałem więcej niż chleb i sól miłe ustom, więcej niż słońce i złoto miłe wszelkiemu żyjącemu oku. Nieraz mię ludzie namawiali: „Ojcze Wasyngo, żeń się ty z tą lub ową, to nie po zakonie tak

siedzieć bez żony." A ja mówiłem: „Niczego nie gadajcie, ja niechcę aby macocha biła moją jedynaczkę." I odepchnąłem największe losy, tak to ja miłowałem cudną moją Dżjafirkę. A choć byli w Sumerkencie bogatsi odemnie, przecież i moje kupczenie szło nieźle, kunie skórki się zbijały, i nawet niańka Dżjafirki nosiła srebrne zausznice. Prawda, że co jesień nastawała ciężka chwila, przyjeżdżał Baskak... Wy nie- wiecie co to Baskak ? To poborca Chański, który wybiera podatek.

Jak wielcy Tatarzy do nas przyszli, zostawili nam naszych sędziów i władyków, i pozwolili rządzić się po dawnemu, tak nam się przynajmniej z początku zdawało, ale na prawdę dzieje się inaczej... bo co jesień, kiedy przyjedzie Baskak — rodzaj małego Chana — to zmienia sędziów i innych podług własnej mądrości; wybiera tych co mogą najwięcej zapłacić, i podatek wybiera także według własnej mądrości, i to nietyłko w skórach,

sztabach, wszelkich rzeczach, ale także i w ludziach; a że nie wszyscy mogą tyle dać co on każe, więc nieraz wielki skwierk i krwi rozlanie. Przez kilka lat przyjeżdżał do nas Baskak bardzo łaskawy; wziął naprzód podatek dla Chańskiego Skarbu, potem podatek dla siebie samego, wprawdzie co rok większy... no, ale przynajmniej odjeżdżał wesół, i jeszcze poklepał mnie 'po ramieniu mówiąc: „Gdyby wszyscy tacy byli jak Wasynga, toby nic trzeba

nikogo bić ani zabijać." — Ale temu trzy lata, przyjechał na moje utrapienie inny Baskak. Nicwiem, czy tamten zamarł, czy go gdziemdziej wysłano, ale ten inny był... inny. Przyjąłem go z końmi, ludźmi, telegami, karmiłem, bawiłem, podatek oddałem, a on ciągle był nachmurzony i ciągłe mówił: „Mało." Aż ostatniego dnia, trzeba nieszczęścia, że mu się Dżjafirka nawinęła przed oczy. Uśmiechnął się i powiedział: „Będzie z niej piękna dziewka, biorę ją dla Wielkiego Chaana." Mnie

się w oczach zaćmiło, tłumacze że ona jeszcze taka mała, że u mnie lepiej się odchowa, że jak dorośnie to ją oddam, ale teraz... to jedno tylko mam dziecko. Jakoś nieniogłem go przekonać. Leżałem u nóg jego, obiecując że byle mi zostawił Dżjafirke, to zapłacę drugie tyle podatku, no— jeśli trzeba, to oddam wszystko co posiadani. Baskak zniecierpliwiony krzyknął: „Wielka sztuka że mi oddajesz to co ci mogę zabrać, co nawet jest moją powinnością zabrać, za karę że mi się sprzeci-

wiasz." Itak też zrobił. Zabrał mi wszystko, wszyściuteńko, towary i sprzęty, srebro i miedź, nawet szubę w jaką się przystroiłem na jego przyjęcie, i tę mi zdarli z karku. Potem kazał mój dom zapalić, włożył na wozy całe moje mienie, a na ostatni wózek... wsadził moją córkę. AYtedy ja przypadłem do nóg jego, wołając aby już i mnie zabrał, klnąc się że bede służył jak pies, byle mię z dzieckiem nie rozdzielał. On znów się uśmiechnął i odpowiedział: „Dobrze, ale musisz robić wszystko co ci

każemy, bo za każde przewinienie twoje dziecko odpowie." I pojechałem, i oto już trzy lata jeżdżę z niemi panami. Z początku — nieraz bywało— kiedy mi kazali bić ludzi lub na śmierć zamęczać, to wzdragałem się i płakałem, a panowie mi mówili: „Dobrze, nie rób, ale Dżjafirka weźmie rózgi." A wiem, co to są Tatarskie rózgi. Więc słuchałem. Raz... kazali mi rzecz taką okropną, że powiedziałem: „Kłaniam się wam, biję czołem, ale jest Bóg na niebie, tego nie zrobię." A mój dzi-

siejszy pan, Kargan, powiedział: „Dobrze, idź sobie precz, znajdzie się kto inny co naszą wolę wykona, ale ty już Dżjafirki nigdy nie zobaczysz." I zakryli ją czarnym wojłokiem. Cóż było robić? Zrobił też ja wszystko co kazali, i teraz już, chwała Bogu, jakoś mnie odeszła ta babska pieskliwość, już każdy rozkaz wypełniam bez pomruku, jak przystało na wiernego sługę. Tak to się u na dzieje, tak. Branki spojrzały po sobie z najgłębszem

przerażeniem. Ludmiła rzekła do Elżbiety: — Co najokropniej pomyśleć, to że i u nas będzie się tak samo działo, kiedy już raz Tatarzy weszli. Elżbieta chwyciła rękę Wasyngi, i wyrzekła z głębokiem współczuciem: — Nieszczęśliwy ojcze!

Wasynga spojrzał na nią oczami okrągłemi od podziwienia. Nagle, padł jak długi na ziemię, trzy razy czołem uderzył, i mówił szlochając: — O święte niewiasty! Ja od trzech lat, jeszcze takiego słowa nie słyszałem ! Kargan, mój pan, zawsze mi powiada że ja powinien uważać się za bardzo szczęśliwego... Inni jeńcy patrzą na mnie jak na dzikie zwierzę... Wy pierwsze... o! powtórzcie mi jeszcze, że ja nieszczęśliwy!

Elżbieta i Ludmiła na dobre się rozpłakały, a on zawołał Dżjafirkę, i kazał jej także bić czołem przed niewiastami, — bo — mówił, — one prawie tak wielkie jak Święte Pańskie, one płaczą nad ojcem twoim! Odtąd, podobne rozczulenia powtarzały się niemal codzień. Wprawdzie, ile razy przechodził Kargan lub jaki inny Tatar, Wasynga nagle odzyskiwał swoją sztywność i nieme posłuszeństwo, ale coraz częściej wywnętrzał się przed

niewiastami, coraz pilniej czernby im dogodzić?

uważał,

Ta szacowna życzliwość nie wyrosła nagle, z jednej tu przytoczonej rozmowy; był to owoc długich, mozolnych usiłowań. Już od wyjścia z Iłży, branki nasze powoli a nieustannie pracowały nad rozbrojeniem swojego dozorcy. Elżbieta, macierzyńskieni okiem zaraz dostrzegła najczulszą strunę jego serca, i pieszczotliwie zaczęła przygarniać Dżjafirkę. Dziewczynina z początku uciekała;

przyzwyczajona do nienawiści innych jeńców, lub do pogardy okazywanej przez Mongołów, nie mogła uwierzyć w te niezrozumiałą dla niej dobroć. Powoli jednak, ośmieliła się do niewiast, które tak słodko mówiły o Bogu, a co dziwniejsze, chwaliły jej ojca. Ach, za to jedno pokochała je nagłe, i zaczęła przywiązywać się do Jasia; starsza o lat kilka, uważała się względem niego prawie za dorosłą, nosiła go na drobnych ramionach, a Jaś był taki milnsi, taki „przylepkowaty", że każda

poczciwa dusza, prędzej czy później musiała do niego przylgnąć. I jak się tu potem dziwić, jeżeli serce Wasyngowe zmiękło? Kiedy jeszcze Elżbieta zdjęła z piersi zloty łańcuszek zdobny turkusami, jedyny klejnot jaki pod suknią przechowała, i zawiesiła go dziewczynie na szyi, ojciec skamieniał z podziwu. — Jakto? Wy jej to dajecie na prawdę? Na zawsze? To będzie jej własne? — Powtarzał z niedowierzaniem. Przywykły do chciwości

Tatarów co ze wszystkiego obdzierali, i do nieufności jeńców którzy ze wszystkiem się kryli, niewiedział sam co myśleć. Trzeba też wyznać, że dobre słowa i łzy współczucia miały w oczach Wasyngi wielką wartość, ale jedno kawalątko złota, miljon razy większą. Podbiwszy serce swego strażnika, branki zaczęły pracować nad jego umysłem. Przypomnijmy sobie, że Elżbieta celowała w tej trudnej sztuce, której zwolna ulegali najtwardsi

rycerze i monarchowie. Z Wasyngą cięższa była sprawa niż z xięcieni Bolesławem, cięższa nawet niżeli z Zyndraniem, ale też gwałtowność niebezpieczeństwa spotęgowała jej wymowę, i urok do siły prawie cudownej. Gołębica zaczęła na skrzydłach swoich podnosić zwolna tę upadłą duszę, przedstawiać świętość miłosierdzia, obowiązki ludzkości, straszność sądu Bożego. AYasynga chodził pomieszany, obiecywał sobie że już nie będzie

słuchał dalej, a przecież zawsze wracał do słodkiej kaznodziejki, u której na kolanach znajdywał najczęściej Dżjafirke, siedzącą razem z Jasiem. Ludmiła wywierała na nim inne, niemniej silne wrażenie; podziwiał jej odwagę, jej stanowczość, troszkę drżał przed nią, jakby przed jaką „władzą." Kiedy się zbliżyli do Prutu, Wasynga już tak mocno był zawojowany że Elżbieta ośmieliła się powiedzieć pewnego poranku:

— Jak mi żal tej biednej Dżjafirki! AVielki strach bierze mię o jej przyszłość. — Czemu ? — Spytał zaniepokojony ojciec. — Bo życie, okupione mękami tylu innych ludzi, nie może mieć błogosławieństwa Boskiego. AYiara nas uczy, że winy ojców spadają na dzieci.

AYasynga ruszył ramionami i wyszedł nieco urażony. Jednak po jakiej godzinie, wrócił. Kręcił się w kolo branek, spoglądał z pod oka to na nie, to na córkę, aż zapytał: — Więc wy mówicie, że Dżjafirka nigdy nie będzie szczęśliwa? — Ja tego nie mówię, tylko tak się boję... —

Ale przecież ona nie grzeszy? Ja dla niej grzeszę, no to prawda... Ja dobrze wiem, że to grzech okropny, kiedy chrześcjanin pomaga poganom, i drugich jeszcze chrześcjan męczy... ale cóż było robić? Tylko postawcie się na miejscu ojca... Dać ją sobie zabrać? Do śmierci już jej nie zobaczyć? — Mój kochany Wasyngo, posłuchaj wszystko co dotąd robiłeś, to może ci Bóg przebaczy,

bo rzeczywiście nie miałeś innych sposobów ratunku. Ale gdybyś mógł usunąć się od pokus, a nic usunął się i grzeszył dalej, o! wtedy by ci Bóg nie przebaczył. — Usunąć się? Łatwo gadać. Jakże to zrobić? — A jakże robią ci wszyscy jeńcy którzy w tych dniach uciekli ? Bo jednak są tacy których nic złapano, sam to mówiłeś. Tobie

łatwiej zbiedz niż każdemu innemu, bo ty chodzisz wolno, ciebie nikt nie strzeże. A gdybyś też uciekł daleko, daleko, razem z twoją Dżjafirką? Gdybyśmy wszyscy razem uciekli?... Kiedy Elżbieta wymawiała te słowa, usta jej drżały, serce w niej bilo młotem. O, bo też to były niebezpieczne słowa! Rzucała kości przeznaczenia. Ta chwila mogła wszystko wyratować, albo wszystko zgubić. Straszna to rzecz ostrzegać własnego dozorcę o zamiarze

ucieczki. Ludmiła była blada jak chusta. Wasynga nietylko pobladł ale zlodowaciał. Patrzył to na jedną, to na drugą, jak człowiek co się ze snu budzi, potem szepnął : — Nie trzeba takich słów nawet z ust wypuszczać... ludzie mogą słyszeć... trawa słyszy... powietrze słyszy... I położywszy palec na ustach, wyszedł,

zostawiając branki w najokropniejszej niepewności. Przez kilka godzin nie widziały go na żywe oczy. Co robił przez te godziny? Czy się namyślał? Czy poszedł, aby wydać wszystko przed starszemi, dla otrzymania nagrody a przynajmniej pochwały ? Takich kilka godzin, kosztuje kilka lat życia. Dopiero, przynosząc wieczerzę, pojawił się z jakimś wyrazem twarzy niezrozumiałym, dziw-

nym. Wprowadził branki do namiotu, wszystkie wojłoki starannie pozapuszczał, i kilka razy obejrzawszy się z trwogą, zapytał głosem ledwie dosłyszalnym: — Po co wy mi gadacie takie niedobre słowa? Przecież mogłyście myśleć że pójdę i powtórzę tym co powinni wszystko wiedzieć... — Nie! — Przerwała żywo Ludmiła. — Nie, myśmy tak nie myślały, bo my

wiemy że Wasynga jest nietylko nieszczęśliwy, ale i uczciwy. To dyplomatyczne kłamstwo, którego Chazarczyk pewnie od lat wielu nie słyszał, wzruszyło go do głębi, że aż poczerwieniał. Smutnie potrząsnął głową i odpowiedział: — Dobrze mówicie... nie powiem, chociaż może powinienbym powiedzieć... "No, ale po co wy mi gadacie takie rzeczy? Człowiek nabije sobie głowę

bajkami, i traci spokojność. Bo przypuśćmy... no, cóż to szkodzi pobawić się w bajki? Przypuśćmy że wracam z Dżjafirką do Sumerkentu. Cóż dalej? Niema tam już ani mego domu, ani moich towarów, potem Baskak przyjeżdża, poznaje mnie, i cóż? Lepiej się zaraz dziś obwiesić. — Ależ mój Wasyngo — odparła Elżbieta, w głębi duszy uradowana że rybka już ukąsiła wędkę,—mój Wasyngo, byłbyś chyba

człowiekiem obranym z rozumu, gdybyś powracał do tego Suinerkentu. Czyż to niema tylu innych krajów? — Jakie kraje? niedowierzaniem.

—

Pytał

z

— Najprzód, powiedz nam gdzie my teraz jesteśmy, i jaka to ziemia wolna leży za tą rzeką? Tak pytały niewiasty, bo nie były mocne w jeografji.

Wasynga je objaśnił po swojemu: — Jesteśmy w Kumanji, gdzie długo mieszkali Polowcy, aż ich Tatarzy wypędzili. Teraz ta cała kraina leży pustką. Po drugiej stronie Prutu, jeszcze na kilka dni drogi ciągnie się Kiunanja, a potem (jak słyszałem od moich panów), pomiędzy górami zaczyna się Baszkirdja, gdzie mieszkają Ugry. —

Węgry! Węgry! Ojczyzna królowej Kingi!—Zawołały branki z radością. Nazwa „Baszkirdji1' nie była im obcą, bo sami Węgrzy wtedy mieli się za Baszkirów, i to miano bez urazy przyjmowali. Ale radość zachwiała.

niewiast

prędko

się

— Mój Wasyngo, jakżeż te różne wiadomości pogodzić? Słyszymy ciągle, i sam to mówisz

nieraz, że Tatarzy jadą na Węgry, że zabiorą Węgry. Wiec oni już tam są wszędzie? — A właśnie że nie... — Odparł tajemniczo. — Nasi panowie są mądrzy. Oni jadą- na Węgry od takiej strony, zkąd ich się nikt nie spodziewa, od waszych ziem lackich, i to dwoma wojskami; jedno idzie przez kraje Halickie, drugie przez te wszystkie jakieś Lignice i Trzebnice, o których to jeńcy gadali. Oj! Nasłuchałem ja się i od

samych Tatarów o tej całej obławie na Lachów i Ugrów. Ale wszystko dzieje się teraz od północy. Na południu zostawili cały kraj nietknięty. A czemu? Bo chcą napowrót mieć drogo wygodną, pełną paszy i ludu coby dla nich pracował. Dobrze wiedzą, że jak wszystko do kolutka okrążą, to im i ta cześć ziemi nie ucieknie. Więc widzicie: tam także nie warto się chronić. Za pól roku albo i za miesiąc, zwalą się i tam nasi panowie. —

Prawda, ale zanim tam przyjdą, można przez tę część Węgier uciec jeszcze dalej. — Jak to, dalej? Czy jest jakie „dalej ? u — A jakże! Przecież za Polską i Węgrami ciągnie się ogromne Cesarstwo Niemieckie, dalej prześliczna Francja, a poteni Włochy cudowne, a z boku sławna Hiszpanja, a mój Boże! jest w czem wybierać! Przecież Tatarzy od razu tego

wszystkiego nie zabiorą Wasynga otwierał wielkie oczy. Ale po chwili kiwnął ręką pogardliwie, i rzekł: — No i cóż? To wszystko poganie. Na jedno wyjdzie zostać miedzy Tatarami. — Co ty gadasz Wasyngo? Przecież to są narody chrześcjańskie, i bardzo, bardzo pobożne? — Nie może być, ja nigdy o nich nie

słyszał. I wy powiadacie, że to są ludzie chrzczeni? Na prawdę chrzczeni? Branki niemogły się powstrzymać od uśmiechu. Kiedy zaczęły opowiadać, jakie to w owych krajach są malowane zamki, jacy tam przepyszni rycerze, jakie turnieje z nagrodami świecącemi od klejnotów, jakie wspaniale nabożeństwa po kościołach tak wysokich że wieżami dosięgają nieba, Wasynga oniemiał, zapłonął ciekawością, a razem i—posmutniał. Te

wieści burzyły wszystkie jego pojęcia; dotąd wyobrażał sobie, że tylko jego ziomkowie są chrześcjanami, że to jedyny lud wybrany od Boga, zajmujący sam środek okręgu ziemskiego, a do koła siedzą sami poganie, a za poganami już nic, koniec świata, jak uciął. I nic można mu się dziwić, bo jeśli widywał cudzoziemców, to tylko Połowców, Pieczyngów, nakoniec Mongołów, samych bałwochwalców, a już co najwyżej Mahometan, których nie odróżniał od pogan.

Kraje Chazarskie były odwiecznym traktem, po którym nieustannie waliły się i przewracały wzajemnie bałwany barbarzyństwa. Już wszedłszy z Tatarami do Polski, Wasynga dziwił się że tam zastaje ludzi „chrzczonych." Teraz, kiedy posłyszał o jakichś jeszcze dalszych narodach, ciągle zapytywał Jaki Chan tam rozkazuje?" A kiedy mu tłumaczono że te narody mają swoich własnych xiążąt, co nie płacą daniny Wielkiemu Chaanowi, nadął się i krzywo

spojrzał na niewiasty, jak na istoty bezrozumne, lub chcące go wywieść w pole. Szczęściem, przyszło Elżbiecie na myśl państwo Bizantyńskie. Nie umiejąc dokładnie oznaczyć odległości, na traf zaręczyła Wasyndze, że niech tylko Prut przepłyną, a za kilka dni będą w Carogrodzie, tam zaś Cesarz Grecki weźmie ich pod swoją opiekę, bo — dodała — znałyśmy się dobrze ze sławną xiężną Kingą, która jest królową Lachów, a jego blizką krewną.

Już co o Carogrodzie to słyszał Wasynga, ale dotąd myślał że Carogród, Rzym i Jerozolima, to są jakieś miejsca nadziemskie, zawieszone gdzieś za końcem świata, na jakichś wyspach czy górach zaklętych, gdzie tylko wielcy zwycięzcy albo wielcy świeci cudownie dochodzą. Teraz, kiedy usłyszał, że on, biedny Wasynga, mógłby tam być za dni kilka, zadumał się głęboko. Jeszcze jednak nie zdawał się przekonany. Po długiej rozmowie, wstał,

czyniąc tę straszną uwagę: — No, jeszcze ja, mężczyzna, mógłbym się wydostać... nawet z Dżjafirką, bo już spora i zręczna. Ale ciągnąć za sobą dwie niewiasty, i jeszcze dzieciaka co się wszystkiego boi, to szaleństwo! Choćby tylko Prut przepłynąć? Ja po tataraku uczepię się konia, dziewczynę wezmę na barana, i jestem w Baszkirdji. Ale z was

wielkie panie, pływać nie umiecie. Nie! Ani myśleć. I wcale nie słuchając przeciwnych zapewnień, wyszedł. Niewiasty pozostały porażone obawą nowego zwrotu rzeczy, nowego a najgorszego jaki tylko mógł wypaść: przewrotny Cha/ar gotów skorzystać z ich rady, ałe tylko dla siebie i dla córki, a je same, achi z Jasiem, gotów pozostawić w obozie, na łasce nieznajomych, pozbawione ostatniego soj usznika!

Co prędzej zawołały Dżjafirkę do swego namiotu, nakarmiły ją, napieścily i położyły miedzy sobą, zapewnione przynajmniej że jeśli Wasynga zechce w nocy uciekać, będzie musiał pierwej z rąk im wydrzeć ten zakład. Aż do świtu, ani jecłna ani druga nie zmrużyła oka. Dzieci spały jak najsmaczniej. Nad ranem, Ludmiła nagłym rzutem podniosła się z posłania; przyszła jej do głowy myśl genjałna. Zwierzyła się z nią Elżbiecie, i

wnet obie zaczęły zamieniać jakieś dziwne, dobrowróżebne uśmiechy. Widząc przy te m że Wasynga w nocy nie szukał córki, ze spokojniejszą już myślą na uiego czekały. Rano, przyniósł śniadanie złożone z mleka i kaszy. Ciągle był ponury. Obejrzawszy się dziesięć razy, westchnął i zagadnął: — Myślałem ja całą noc nad wszystkiemi cudami o jakich gadacie. Ale co mnie po

nich ? Niemani ani jednej skórki sobolej, ani jednej obrzynki srebra, jak ucieknę miedzy obcych ludzi, z czego ja będę żył? Pomrzemy z głodu, ja i dziecko. Chyba najmę się za kata? No, to już lepiej zostać tu gdzie jestem. Tu przynajmniej dają nam ciepłą odzież, niezłą strawę, praca przykra ale nie ciężka, a Dżjafirka jak dorośnie zostanie wielką panią u jakiego Chana. —

W asy n go — rzekła poważnie Ludmiła, — trzeba ci wiedzieć, że myśmy w naszym kraju były bardzo bogate, i że mamy Boga w sercu, potrafimy przecie być wdzięczne. Elżbieta zostawiła w Polsce męża, który ci zapłaci dużo, bardzo dużo złota, jeśli mu żonę i syna odprowadzisz zdrowo. Ja męża niemam, więc mogę sama rozporządzać mojenii włościami; a jest ichnie mało; nie objechałbyś ichprzez dni siedem. A w tych włościach stoi kilka zamków takich pięknych jak w życiu

niewidziałeś. Ja ci dam jeden taki zamek, z wieżami, z lasami, z jeziorami, gdzie będziesz sobie mieszkał .jakby jaki Baskak. Będziesz siedział na purpuroweni krześle, będziesz jeździł we sto koni, będziesz miał ogromne sfory do polowania, będziesz jadał na srebrnej misie, a Dżjafirka bedzie chodziła w złotogłowiu i cala w perłach, potem ją wydamy za jakiego rycerza, który ją zawiezie na dwór królewski, i teścia królowi przedstawi jako wybawcę polskich branek.

To już były pokusy nad siłę Wasyngi. W pierwszej chwili niedowierzał, potem dał się porwać zapałowi Ludmiły. Zapał ten i ją samą porywał coraz dalej, może za daleko, ale wtedy wszystko jej się zdawało możebnem, byle tylko przekonać swojego słuchacza. I przekonała. Wzrok mu się zaiskrzył, policzki zaszły ogniem. — O niewiasty! Niewiasty! Czy wy mię nie

zwodzicie? A kto mi ręczy, jak raz tam będziemy, czy nie wyprzecie obietnic?

się

wszystkich

Jednak po chwili dodał: — No, nie. Miałyście jeden łańcuch złoty, i ten oddałyście Dżjafirce za darmo. Wy dobre niewiasty. Wierzę wam, i zrobię wszystko. Od tej chwili niemożna było poznać Wasyngi. Myśl ucieczki długo nie chciała mu się w głowie

pomieścić, ale też kiedy raz tam weszła, wziął się do niej z gwałtownością Mongolską i przebiegłością Chazarską. Zaraz tegoż dnia w południe, zostawił branki pod strażą swoich podwładnych, a sam oddalił się, niby dla wzięcia rozkazów z tej części obozu gdzie mieszkali wodzowie, w rzeczy samej zaś dla przepatrzenia dróg przeprawy przez rzekę.

i

ułatwienia

Bawił całe dwanaście godzin. Dopiero dobrze po północy, wsunął się do

namiotu, gdzie branki czuwały, oczekując na niego ze drżeniem. Światła nie zapalił, w ciemnościach zbliżył się i szeptał: — Od Prutu wyborne wieści, cudowne wieści. Wystawcie sobie: znaleźli się, (i to z naszego własnego wojska) ludzie, którzy co noc na czółnach przewożą całe kupy jeńców, ma się rozumieć za opłatą, i grubą. Jeśli się kto nie dosyć opłaci, to zaraz go wydają. Starsi wiedzą wybornie o tem, ale

niby nie wiedzą i nie widzą, bo ci mali oddają im większą cześć opłaty, i tak idzie przemysł, aż słodko patrzeć, jakbyś miód oblizywał. Okropnie żałowałem, żem was wszystkich od razu nie wziął, bylibyśmy o tej godzinie już na drugim brzegu. No, co się nie zrobiło tej nocy, to się zrobi na przyszłą. — Ale czemże my im się opłacimy? — Spytały niewiasty. — 1 ty nic nie- masz, i my nic nie-

niamy. — No... już ja znalazłem sposób. Jakoś Wasynga teraz na wszystko miał „sposób". — Byłem też — dalej mówił — i w obozie wodzów. Ztamtąd znów niedobre wiadomości. Wczoraj przyjechał już poborca Chański, Kajkul. Wielki człowiek, on wybiera dla chaana co mu się

podoba. Przyjechało też z nim i kilka pań Tatarskich, które aż tu przykoczowały, aby sobie wybrać lepsze łupy i niewolniki, bo jak raz Kajkuł weźmie dziesięcinę dla Wielkiego chaana, to nie minie i tydzień a nasi ludzie już wszystko rozdrapią. Dałby Pan Bóg, aby choć jutro nie zjechali! No, już dnieje... Byle ten dzień przebiedować, a wieczór dam strażom tarassunu, kumysu, arniki, czego zechcą, ile tylko zechcą, spoję ich na śmierć, i wymkniemy się jak węże. Już ja za wszystko ręczę.

Mówiąc, zacierał ręce, chwytał się za piersi od radości. Potem cichutko wyszedł, bo już coraz mocniej szarzał dzień. — Ach! Mialżeby to istotnie być ostatni dzień do przebycia w niewoli ? Nasze branki były tak wystraszone nieszczęściami, że już nawet nieśmiały się radować. w Siadły, licząc chwile, nie jedząc ani pijąc, czasem spoglądając na siebie z upojeniem, i

wyczekując błogosławionej nocy. STRASZNY DZIEŃ. Ale nim noc zapadła, zaszły wielkie wypadki. W samo południe, pomiędzy jeńcami.

powstał

zgiełk

Powtarzano: — Już idzie! Już idzie! Straże biegały, wywlekały z namiotów kobiety i dzieci, potem, z wiel- kiem trzaskaniem naliajek, ustawiano je rzędami.

Mężczyźni stali osobno. Wasynga wpadł do naszych branek z twarzą pozieleniałą, i głosem ochrypłym od strachu, wyrzekł: — Zgubieni jesteśmy. Kajkuł idzie. Popchnięte przez Wasyngę, wyszły przed namiot, i stanęły, sukniami swemi zakrywając Jasia. Bóg im udzielił taką dziwną laskę, że w owej chwili przestały myśleć.

Przez ulice wyciągnięte między namiotami, jechali konno wodzowie, spieszący aby zbierać resztki z chańskiego stołu. Wasynga szepnął: — Patrzcie, oto jedzie ku nam Ajdar, a przy nim brat jego Toktysz, z małżonką swoją Arguną, a tuż przy nich, Szaman. Istotnie, Behadyr Ajdar jechał z blaskiem i chrzęstem, prosto ku naszym niewiastom. Za nim ów

niższy wojownik w czerwonym kaftanie, wedle objaśnień Wasyngi „starszy brat" Ajdara. Przed namiotem zsiedli i zaczęli żywą rozmowę. Zsiadła i Arguna, niewiasta sucha i żółta, odziana długim chałatem ze pstrej chińskiej tkaniny, dźwigająca na głowie kołpak wysoki jak wieżyczka, z całym lasem pióropuszów zatkniętych u wierzchu. Najdziwniejszą osobistością w tern gronie, był ów towarzysz którego Wasynga nazwał „Sza-

manem", taki dziwny że naszym brankom zaćmiło się w oczach, jakby już zobaczyły przedśmiertne straszydło. Szaman był wsunięty w rodźaj póchwy skórzanej, szklącej się od łasko- tliwych połysków, naszytej brzękadlami i tysiącznemi strzępami jakichś wio chatych piór czy grzywek, co za każdym jego ruchem powiewały tak lekko, jakby już, już, miały go unieść na powietrze. W ręku trzymał płaski bębenek.

Ajdar zsiadłszy z konia, rzucił najprzód ku Ludmile ogniste spojrzenie, potem Elżbietę pokazał Argunie, która badawczy wzrok na niej zatrzymywała, zwracając się co chwila do Szamana. Ten, zajrzał Elżbiecie w oczy, roztworzył jej ręce, popatrzył w dłonie, potem skinął głową z wielkiem zadowoleniem, długo, długo coś tłumaczył Argunie, nakoniec jakby na zapieczętowanie swojej mowy, trzykroć uderzył w bębenek. Wtedy Ajdar zadał jakoweś pytanie

Wasyndze. Chazar skoczył do Jasia, wyciągnął go przemocą z pod'sukien matczynych, i przytrzymując mn ramiona, postawił przed Arguną. Widok przecudnego dziecięcia, z jego slonecz- nemi włosami, rozbrajał zwykle i najtwardsze serca. Sucha Mongołka przeciwnie, zmarszczyła się na widok tej śliczności, przygryzła wargi zaciśnięte, i nogą odepchnęła wystraszone dziecko,, które matka z oburzeniem porwała w objęcia. Ajdar, jakby na wynagrodzenie tej

krzywdy, pogłaskał Jasia, znowu długo coś gadał do

poczem

Wasyngi. Toktysz stał na boku obojętnie, ziewając jak człowiek znudzony zbyt długim targiem i przewlekłą niewieścią gadaniną. Branki nic nie rozumiały z całej tej rozprawy. Patrzyły błagalnie we wszystkie twarze, chcąc z nich wyczytać swoje losy, i zawsze zwracały się w końcu do Ajdara, którego uśmiech zdawał się

jedynym odbłyskiem ludzkości między tym stekiem zezwierzęconych istot. Nagle, zrobił się ogromny szum w obozowisku. Wszyscy żołnierze . i strażnicy padli twarzą o ziemie. Wodzowie nie padli, ale podnieśli złożone ręce do czoła, i z pokłonem zawołali: — Mende! Między leżącemi, stąpał z hukiem Kąjkuł, otoczony orszakiem świecącym jak potok brylantowy.

Za nim, prowadzono konia szczeromongolskiego, pochwyconego niedawno z pośród nadAmurskich tabunów. Koń miał czoło szerokie, szyje grubą z rozchełstaną grzywą, biodra krzepkie, ostro-kościste nogi. Z oczu jego zapadłych bił ogień ponury, zezujący jeszcze buntem stepowych przypomnień. Maści był żelaznej, pięknej, ale ta piękność ginęła zupełnie pod ruchomą skorupą blach złotych i srebrnych, suto nasianych kamieniami, w których wierzchowiec targał się ze

szczękiem, wyszczerzając twarde jak granit zęby.

niekiedy

Sam Kajkuł był także obwieszony taką mnogością różnych rynsztunków i klejnotów, pozdzieranych z trupów chińskich, perskich, węgierskich i polskich, że krzywe nogi jego łamały się jeszcze krzywiej pod przysiadłym tułowiem, i prawie bezszyjną, czworograniastą głową. Kajkuł należał do naj- brzydszych typów mongolskich; z rysów i wyrazu twarzy dziwnie przypominał psa „buldoga".

Idąc, nic nie mówił, tylko w prawo i w lewo spoglądał na branki, na brańców, na dzieci, niektórym z nich kładł rękę na głowie, a wszystkie istoty ręką tą dotknięte, zaraz gdzieś znikały. Nakoniec stanął przed namiotem naszych skamieniałych niewiast. Ajdar, który zdawał się ciągle obdarzony jakiemś poslanictwem pośrednika, przystąpił do niego, długo mówił, to łagodnie, to gwałtownie, chwilami błyskał okiem zapalonem, chwilami gorąco

składał rece. Kajkuł nic nie odpowiadając uśmiechał się złośliwie. Znagła, wyciągnął rękę i położył ją na głowie Ludmiły. Wnet straże przypadły, żółtą zasłonę zarzuciły na nią, i poniosły ją do namiotu. Niewiasty wydały krzyk rozdzierający. Chciały jeszcze raz na siebie spojrzeć, — już straciły się z oczu. Ajdar wyrzucił także z piersi wykrzyk

podobny do stłumionego ryku, stanął przed Kajkułem, — jeszcze prosił.... krócej, ale prosił. Kajkuł, za całą odpowiedź, położył rękę na złotej główce Jasia. Wnet straże skoczyły, żółtą zasłonę rzuciły na dziecko, wydarły je z rąk matki, i poniosły w ciemną głąb' namiotu. Matka padła na kolana przed Kajkułem, złożyła ręce i wpatrzyła się w niego wzrokiem co był by rozbroił tygrysa.

Ale zły człowiek gorszy od tygrysa. Kajkuł ruszył ramionami, odwrócił się i poszedł dalej. Arguna skinęła na Kałmuka co stał opodal przy koniach. Elżbieta zerwała się, chciała biedź do namiotu, do Jasia. Kałmuk uchwycił ją w żelazne ramiona. Ale i matce przybyło sił żelaznych. Szamotała się z nim, rozwijajac jakąś moc niepojętą. Zniecierpliwiony Azjata uderzył ją kilka razy kańczugiem.

Wtedy niewiasta padła bezprzytomnie. Kałmuk roześmiał się, rzucił ją na konia, sam skoczył w strzemiona, i poleciał za Arguną, Toktyszem i Aj darem, którzy już daleko w kłębach pyłu nikli. W tejże chwili nad namiotem, gdzie straże wniosły Ludmiłę i Jasia, zatknięto czarny proporzec. Wasynga wszedł do namiotu. Miał usta zbielałe. — Najgorzej się stało jak tylko stać się

mogło. — Przemówił. — Ty i .dziecko jesteście własnością Wielkiego Chaana. Elżbieta niewolnicą Arguny. My jedziemy do stolicy Mongolji. Ona, Bóg wie gdzie. Cały nasz zamiar przepadł. Ludmiła podniosła się jakby sprężyną podrzucona, i rzekła: — Nie. Jeśli kiedy, to właśnie teraz trzeba zamiar spełnić. Teraz, póki jeszcze jesteśmy w tym

obozie, nad tą rzeką zbawienia, na granicy chrze- ścjańskiej. Teraz, albo nigdy. O Wasyngo! Zmiłuj się nad nami, nad samym sobą, nad własnem twojeni dzieckiem. Jeszcze wszystko da się naprawić. I wzięła go za obie ręce, i mówiła długo, cicho a gwałtownie, aż krew zwolna wracała na usta Wasyngi. Roześmiał się i szepnął: — Mądra z ciebie dziewczyna. Prawdę mówisz, teraz łatwiej niż kiedy

STRACONE GODZINY. — Widziałeś ją? Przyjdzie? — Widziałem, i przyjdzie. — Czy być może ? Jeszcze ją uratujemy! O Wasyngo, jakiś ty szczęśliwy, tyś widział Elżbietę! Gdzie ona? Co porabia? Pytała się o mnie? Powiedziałeś jej wszystko, wszystko co miałeś

powiedzieć? Cóż ona, bardzo płacze ? — Nie — wcale nie płacze. Siedzi jakby drewniana, z małym chłopczykiem na ręku. — Z jakim chłopczykiem? — A no, z małym Kałgą. Przecież Toktysz i Arguna wzięli ją za niańkę do swojego dziecka? —: Za niańkę! Nic nie wiedziałam.

— Prawda, niemogły wy rozumieć co między sobą gadali nasi panowie. Behadyr Aj dar pamiętał o twojej prośbie, i tak powiedział do brata: „Słuchaj Toktysz, my we dwóch te dwie niewiasty zdobyli, więc — jeśli Chaan ich nie zabierze — rozdzielmy je między siebie; ja wezmę tę dziewkę; ty szukasz niewiasty cichej i łagodnej do niańczenia Kałgi, weź tę drugą, ona umie wybornie chodzić koło dzieci, sam widziałem

jak swojego malca pieściła i obtu- lała." Ajdar chciał ci zrobić przyjemność. Była-by ty zawsze blisko tej twojej Elżbiety, bo Ajdar i Toktysz jako prawdziwe bracia nigdy się nie rozłączają, namioty ich zawsze stoją podle siebie. Mogły by wy codzieó się widywać, Jasia mieć pod bokiem. Ajdar chciał jak najlepiej. — Ładne to najlepiej! — Syknęła z dreszczem Ludmiła. — Być niewolnicami! No, ale

prawdę mówisz, po swojemu dobrze nam życzył. — Otóż słuchajcie teraz jak to było dalej: Toktysz uiechciał nic robić bez żony, żona niechciała nic robić bez Szamana, więc przyjechali wszyscy razem, aby obejrzeć Elżbietę, i zobaczyć przez czary czy ona będzie niosła szczęście ich dziecku, bo Tatarzy niezmiernie na to uważają. Szaman, wielki czarownik, wyczytał z jej rąk czy oczów bardzo dobre rzeczy,

więc przystali. Ale już co Jasia to Arguna niechciała wziąć na żaden sposób. Mówiła: „Niańka nigdy nie przywiąże się do naszego syna, jeśli jej zostawimy własne dziecko." A mnie się wydaje że tam była jeszcze inna przyczyna: Jaś zanadto ładny... Arguna nielubi ładnych dzieci, bo jej Kałga dość brzydki. — Ach, więc tó dla tego ta szkaradna kobieta kopnęła nogą biednego Jasieczka? I ona by

miała być panią Elżbiety? O Boże! — Słuchajcie tedy dalej: Jak tylko Arguna to zrobiła, zaraz Ajdar oświadczył że sam weźmie Jasia razem z tobą. Tym sposobem dziecko byłoby jeszcze blisko matki. Ludmiła zadumała się i rodzajem wzruszenia:

rzekła z

— Jednak ten Ajdar, jak na Tatara, to doprawdy poczciwy człowiek.

Wasynga błysnął uśmiechem.

nieprzyjemnym

— Poczciwy jak poczciwy... to tylko wiem, że strasznie mu wpadłaś w oko... co mógł wyrabiał, aby cię tylko tak czy owak otrzymać. Ale mu się nie udało. Ha! sam sobie winien. Trzeba wiedzieć, że on i Kajkuł to śmiertelne wrogi, a przyczyna tej nienawiści taka: może rok temu, czy dawniej, Kajkuł popełnił... jakby to powiedzieć? No, pomylił się w

rachunkach, w spisywaniu łupów. Ajdar oskarżył go przed samym Wielkim chaanem. Kajkuł wziął ciężkie batogi, ale potem wrócił do łaski chaana, a przysiągł sobie, że się pomści przy pierwszej sposobności. To też dziś rano Ajdar bardzo był strwożony, tłumaczył Kajkułowi że sam cię zdobył tam pod ziemią, poniżył się aż do proszenia, ale właśnie te prośby najwięcej zaszkodziły, bo jak tylko mściwy Kajkuł zmiarkował że Ajdarowi bardzo chodzi o ciebie,

zaraz położył rękę na twojej głowie, co jest znakiem, że cię przeznacza dla Wielkiego Chaana. Ajdar zgryzł się okropnie, a jednak taki był dobry, że jeszcze prosił o Jasia, więc Kajkuł zaraz położył rękę i na głowie Jasia. Wtedy Ajdar stracił głowę, czy też niechciał dalej się poniżać, i za Elżbietą już nie prosił, więc Kajkuł dał jej pokój, i tak dobre chęci Behadyra wszystkim na złe wyszły. —

Mój Wasyngo, co nas to wszystko już teraz obchodzi? Powiedz mi lepiej, bom ja tylko tego jednego ciekawa, jak to będzie jutro? Co mówiła Elżbieta? Jakże ona tu potrafi przyjść? — Może łatwiej niż nam się wydawało. Kiedy ja jej się pokazałem^ to niemogła oczom uwierzyć, — a kiedy zacząłem gadać, to jakby ją kto wskrzesił. A mogliśmy gadać śmiało, bo w namiocie uwijały się same Tatarki, nikt

nas nie rozumiał. Więc opowiedziałem, że jutro nie-

tedy jej

wolnice Chańskie wyjeżdżają pod strażą Kargana, że ty zachorujesz nad ranem, że wszystkich naprzód wyprawimy, a sami zostaniemy niby dla tej choroby. Potem — powiadam — wieczorem będziemy czekali na was pani Elżbieto, musicie koniecznie tym lub owym sposobem przedostać się do nas, my was przebierzemy za mojego sługę, i wyjedziemy sobie wszyscy najspokojniej z obozu,

niby dla połączenia się z Karganem, a w rzeczy samej dla dojechania do rzeki. Chodzi już tylko — powiadani — o to jedno, czy wy macie uciec potajemnie z namiotów Arguny, czy też macie prosić wyraźnie, aby wam pozwolono pójść do mnie i pożegnać się z dzieckiem? Elżbieta tedy namyśliła się i powiedziała: „Potajemnie uciekać to rzecz niepodobna, bo każda nowa niewolnica w pierwszych dniach bywa bardzo strzeżona, może lepiej prosić o pozwolenie. Jest przy Argunie jedna

stara branka, rodzaj gospodyni, co rządzi wszystkiemi niewolnicami, ta się może zmiłuje?" Wiec poszedłem do tej gospodyni, i mówię: „Moja zacna pani, przybyła wam dziś niańka niebardzo wesoła, a wiecie wy dla czego? Ja sam wywożę jej dziecko aż do stolicy chaana, już go matczysko nigdy nie zobaczy. Pozwólcie, niech jutro przyjdzie do mego namiotu, i raz jeszcze uściska swojego dzieciaka, zobaczycie jak wam się rozweseli, a trzeba ją rozruszać, bo to dla panicza niezdrowo kie-

dy patrzy na smutne twarze". — Z początku stara się krzywiła. — „Po co tę kobietę odrywać od roboty?" — Ja wtedy wyjąłem z zanadrza prześliczne złote zausznice.... — A zkądże je wziąłeś? -— No, już ja znalazłem na tó sposób... Kobiecisko, chociaż stare, jeszcze lgnie do świecideł. Zaraz inaczej zagadała: — „No, niechże sobie idzie, kiedy to raz ostatni. Dobrze, jutro ją poszlę z

drugą niewolnicą albo z tym Kałmukiem który ją tu przywiózł, ale chyba dopiero wieczór, jak uśpi panicza." — Tego mi też właśnie było trzeba, uszczęśliwiony pobiegłem do pani Elżbiety, potem co tchu wracani, a tu po drodze spostrzega mię Behadyr Ajdar, woła do swego namiotu, pyta żałośnie o was, rozpowiada jak to on mądrze chciał wszystko urządzić, gniewa się, wygraża na Kajkuła. Gadali my bez końca, ledwo ja niedawno potrafił się jemu wyrwać, no i oto jestem, i jak widzicie, Wasynga

niezgorzej się sprawił. — O Wasyngo, z ciebie złoty człowiek! — Mam ja, chwała Bogu, troszeczkę rozumu, ale wy, pani Ludmiło, macie go sto razy więcej. Wszak-ci to ten cały spisek wyszedł z waszej głowy? Tak nasi nieszczęśliwi rozmawiali podczas owej nocy, tyle oczekiwanej, co miała ich

doprowadzić do wolności. Nadzieja znów odłożona — znów mówią: — Na przyszłą noc! Nad ranem, Ludmiła gwałtownie zachorowała. Nietrudno jej było udać a raczej okazać chorobę. Ach, po tylu strasznych wstrząśnieniach, przy tłumionych bólach, oddała się tylko swobodnie spazmatycznym łkaniom, a te wnet przybrały zastraszające pozory konwulsji. Wasynga dał znać Karganowi.

Kargan przybiegł zfrasowany. Nie był to Mongoł ale Ujgur. Szczep Ujgurów, niegdyś władnący prawie całą północną Azją, odznaczał się zawsze bystrym rozumem i stopniem oświaty zadziwiającym w owej stronie globu. Posiadał własny alfabet, własne rękodzieła, i nieledwie własne piśmiennictwo. Zawojowany przez Mongołów, służył im teraz nietylko bitną ręką, ale i przewrotną głową. Ujgurowie to najczęściej prowadzili

handel

niewolnikami,

spisywali umowy i rachunki, służyli za sekretarzy przy niepiśmiennych wodzach, i tak nieznacznie, cichaczem, zawładnęli swemi panami. Ale jak się to zwykle dzieje na stromej drabinie despotyzmu, pochlebca miał znów swoich pochlebców, ulubieniec miał swoich ulubieńców. Kajkułem rządził Kargan — Karganeni rządził Wasynga. Na widok rzucającej się, zsiniałej Ludmiły, Kargan struchlał.

— Co ja zrobię nieszczęsny? — Wołał załamując ręce. — Moja najpiękniejsza niewolnica! Chaan byłby najwdzięczniejszy. robić?

mi za nią Wasyngo, co tu

— Ha! Co robić? Czekać aż wyzdrowieje. — Ty głupi jesteś, Wasyngo. Wiesz przecie, że jak nam każą jechać, to trzeba jechać.

Więźniom nie wolno chorować. Najpiękniejsza niewolnica ! A jak liii padnie na drodze, to znów cały krzyk na mnie, będę musiał za nią zapłacić. Wiem ja że można otrzymać jaki dzień zwłoki, ale musiałbym iść do starszych, kłaniać się i płacić, zawsze płacić. Powiedz mi, czy ona rzeczywiście niemoże wstać i siąść na wielbłąda? Pojechalibyśmy wolniutko. — Ale gdzież tam! Już próbowałem ją podnieść. Nawet się dotknąć nie da,

zaraz szaleje. — No, to trzeba zawołać Szamanów... — Odezwał się Kargan niechętnie. — Szamanie wielcy! — Rzekł Wasynga z pokłonem. — Wyleczą, ale nim to zrobią, wiele dni upłynie, bo każdy dzień przedłużonego leczenia, to jeden więcej dzień zapłaty. — Jaki ty Wasyngo szczęśliwy, że niemasz

na głowie tak odpowiedzialności ! Co ja

okropnej

zrobię ? Chazar się znów pokłonił. — Ja nędzny robak, ale czasem i robak może się na co przydać. Otóż ja dani rade. Cała choroba tej dziewczyny pochodzi z wielkiej żałości za krajem, za krewnemi, za wszystkiem co przepadło. Gdyby mogła zapomnieć, to by wyzdrowiała. Mnie w Sumerkencie

pewna stara wiedźma nauczyła jak się robi napój, po którym człowiek zapomina o wszystkich rzeczach minionych. Jak ta dziewczyna się napije, a potem pół dnia prześpi, to wszystkiego zapomni, wstanie zdrowiutka i wesoło pojedzie. Kargan wpatrzył się w niego badawczo. — Dobrze, — powiedział, — ale taki napój pewno dużo kosztuje?

— Nic nie kosztuje, mam z sobą to ziele, i nawet już je wygotowałem. — Ach, z ciebie wyborny człowiek, nieoceniony człowiek. Wasyngo, jeśli ty to zrobisz, będzie dobrze twojej Dżjafirce. — Tak, ale wy nie możecie czekać, aż ona się obudzi? Człowiek po tym napoju śpi czasem

przez dzień cały, a budzić niewolno, wszystko by się popsuło. — Więc jakże to będzie ? — Mnie się tak widzi: wy sobie jedźcie naprzód, a my was dogonimy. Jak tylko raz będzie zdrowa, to już nie pozwolę jej marudzić. — Dobrze, dobrze. — Mówił ucieszony Kargan. — Ale przynajmniej to dziecko

zabiorę. — Ha! Róbcie jak chcecie, aleja nieradzę... To jedyne stworzenie co jej z kraju zostało. O, widzicie! Ledwie-ście ruszyli dziecko, już ona się rzuca i krzyczy. Kargan nie nalegał. Zostawił Jasia w spokoju. Wasynga przyniósł kubek wody zafarbowanej nieszkodliwą trawką. Chora, z wielkiem wzdraganiem się i przymusem wychyliła

lekarstwo, a połknąwszy, zamknęła oczy i nagle padła jakby ujęta snem kamiennym. Ujgur wyszedł zachwycony cudownem działaniem ziela. Musiał Wasynga dać wielkie, straszne dowody wierności, bo Kargan wierzył mu na ślepo. Zapomniał, że nigdy nie trzeba wierzyć niewolnikowi. O południu, wielki zgiełk powstał w obozie. Ludmiła podniosła się nieco z łoża, i

zaglądając ostrożnie przez szparę w namiocie, spostrzegła orszak wyjeżdżający uroczyście. Na przodzie jechał Kargan. Dalćj szereg niewolnic; z pomiędzy kilku tysięcy, ledwie kilkadziesiąt ich wybrano; wszystkie były okryte żółtemi zasłonami. Za niemi, na telegach, wieziono mnóstwo dzieci. Dalej szły wielbłądy i muły obładowane wyborową zdobyczą. Wkoło straż niezliczona. Wszyscy po ich drodze padali twarzą o ziemię, nieśmiejąc nawet

spojrzeć na wybranki pańskie. Orszak wyjechał z obozu. Wasynga i Ludmiła odetchnęli. Odtąd, liczą godziny. Dzień się wlecze. Długi jakgdyby jaka wieczność. Jednakże, przeminął. Pod wieczór, Wasynga wyprawia dwóch żołnierzy przydanych sobie od Kargana. —

Jedźcie naprzód, ja zaraz jadę za wami. Przywykli do karności, — wyjechali. Ludmiła zrywa się z rogóżek. Co żywo przyrządza kożuch i ogromną, zatuloną czapkę, w które ma przebrać Elżbietę, a nadzieja tak ją rozweseliła, że się uśmiecha wystawiając sobie, jak prześliczna Żegnaniecka pani będzie wyglądała w tym gburowskim ubiorze? Ach, co za szczęście! Jasiowi od wczoraj nie można dać rady, ciągle się pyta o matkę, wyrywa

się do matki, — teraz nakoniec Ludmiła może mu odpowiedzieć, już nie dla zbycia się, ale na prawdę : — Matunia przyjdzie — matunia już idzie. — O Wasyngo! Czy widzisz? Już się zmierzcha... Już tylko jej patrzeć... Zmierzchło się na dobre, — Elżbiety jakoś niema. Przemija godzina jedna, — druga, — trzecia, — nikt nie przychodzi.

— Boże miłosierny! Co tam się mogło stać? Ludmiła i Wasynga łamią sobie głowę nad wszelkiemi przyczynami jakie mogły opóźnić jej przybycie. Już noc zupełna. — Podsłuchują. — Czekają. Może w ciemności Elżbieta nie umie odnaleźć ich namiotu? Trzeba jej poinódz. Rozpalają ogień. Rozsunęli wojłoki.

Obóz coraz cichszy. Jeszcze godzina przeminęła. Wasynga brwi zmarszczył i mówi: — Trzeba jechać bez nićj. Kargan się spostrzeże, gotów po nas przysłać. Już i tak stracili my najlepsze godziny. Dotąd było ciemno, teraz już niedługo wstanie xiężyc. Jego światło niezdrowe dla zbiegów, ułatwia pogoń. Powiem jak ty sama: teraz albo nigdy. Ludmiła pada u nóg jego, błagając,

zaklinając: — Jeśli masz Boga w sercu! Poczekaj jeszcze choć troszkę! Przecież ona lada chwila tu będzie? Cóż-by sobie pomyślała gdybyśmy ją tak oszukali, opuścili, zdradzili? Siadł chmurny, — i znów czekają. Około północy, Wasynga wstaje, nakłada czapkę, jedną ręką bierze bicz, drugą ciągnie Dżjafirkę.

U wyjścia namiotu obejrzał się. — Czekaj sobie póki chcesz — mówi — ja z dzieckiem jadę. Czyż dla tej kobiety mamy wszyscy ginąć? Już drugi raz w życiu pewno mi się nie trafi taka sposobność do ucieczki. Życzę zdrowia i wszelkiego szczęścia, — Dodał z szyderczym ukłonem. Ludmiła struchlała, odkrywając w tern sercu tyle samolubstwa. —

I my jesteśmy na łasce takiego człowieka ? O Boże! Co tu robić? Ja przecież nie opuszczę Elżbiety, za nic w świecie nie opuszczę. Ale Jaś.... Może-by Jasia można powierzyć Wasyndze? Już jeśli ma uciec bez nas, niech-że przynajmniej razem z Dżjafirką i Jasia uratuje. Nie... i to niemożebne. Ten człowiek niedosyć uczciwy aby mu taki skarb oddawać. Przy pierwszej trudności gotów dziecko gdzie porzucić, albo jeszcze sprzedać? Nie- można.

Te wszystkie myśli skrzyżowały się w jej głowie z taką szybkością, że kiedy podniosła oczy, Wasynga stał jeszcze u wyjścia namiotu. Spojrzała pogardliwie i rzekła: — Dobrze. Jedź sobie bez nas, a potem patrz jak ci córka będzie z głodu marła. Nie dostaniesz złota ani zamku. Tą razą trafiła celnie. Wasynga puścił dziewczynę, wrócił do

ognia, i siadł zakrywając twarz rekami. Ludmiła czeka — milczy — a duszą woła do nieba o pomoc. Dobrze po północy, jakiś głos drżący, złamany, odezwał się u wejścia namiotu: — Wasynga... Wasynga... Jesteście wy tam ? Słuchajcie... Wasynga wyskoczył. Zobaczył starca trzęsącego się, zgarbionego, z głową obwiązaną w krwawą chustę. Był to dziad-

zia Szymon. Jego nikt nie kupił, nikt nie ch ciał wziąć nawet za darmo, to też go i nikt nie żywił; starzec włóczył się po całym obozie, wyżebrując u innych jeńców ostatnie resztki strawy. Zdjął zakrwawioną chustę i oddał ją Wasyndze, mówiąc: — Wszakci to u was leży chora dziewczyna z Polski, sprawiedliwie? Otóż inna niewiasta od nas, dała mi chleba i tę chuścinę, i tak powiedziała: „Was dziadziu nikt nie

strzeże, wy możecie wszędzie puńść po wpli, otóż pódźta do jurty Chazara Wasyngi, tamoj leży jedna z moich rodaczek, chora, nazowa się Ludmiła, powiedźcie jej: niech jeno włoży na siebie tę szmatę, a zara wyzdrowieje." Wasynga wziął podziwieniem:

chustkę,

pytając

z

— Jakto, nic więcej nie powiedziała? Sama nie przyjdzie?

— Tego ja niewiem. Tylko tyło powiedziała. Aha! Prosiła jeszcze, abycłi ja się bardzo spieszył, ale ja stary, z ledwością nogi wlekę. No, nakuniec jestem. Spróbujta z tą chustką, może to jaka relikwija? Wasynga wpadł do namiotu, opowiedział wszystko potruchlałej Ludmile. Rozwinęli chustkę — była pusta. Patrzyli po sobie z przerażeniem. Cóż

znaczył ten straszny sygnał? Jakże go wytłumaczyć? Po bliższem przyjrzeniu się przy świetle ogniska, Ludmiła dostrzegła że krew na płótnie tworzy dość wyraźne kreski. To był napis. To był krwawy list. Nie mogę przyjść. — Róbcie co mieliście zrobić. — Ludmiło nie czekaj —jeśli czekaniem zgubisz dziecko, ściągniesz na siebie gniew Boga i przekleństwo matki. — Ratuj naszego Jasia. Może dogonię. — Mam inny sposób

— Co się tam stało ? — Krzyknęła Ludmiła. — Może ten stary nam powie? Gdzież on jest? Wasynga wybiegł, ale dziadzi Szymona już nie było. Nie przytrzymany, poszedł. Próżno Wasynga nawoływał go półgłosem, próżno szukał w ciemnościach. Nieśmiał wszczynać rozruchu, nieśmiał zwracać uwagi, wrócił do namiotu. Wróciwszy, stał porażony. Po wysłuchaniu listu, i jego serce ścisnęło się nad nieszczęśliwością

Elżbiety. Ludmiła miała już w życiu wiele chwil okropnych, ale ta była najokropniejsza. List zapobiegał wszelkiemu oporowi. Zagrożenie „przekleństwem", cały nastrój wyrażeń, gwałtowny, potężny, niezgodny ze zwykłą słodyczą Elżbiety, okazywał nieodwołalność jej woli. A było tam i wyrażenie głęboko wzruszające : „Ratuj naszego Jasia". — Naszego! Tą nazwą zdawała się przelewać prawa i macierzyńskie na Ludmile.

obowiązki

Położenie było straszne. Odjeżdżać bez Elżbiety? Oh, Ludmiła nigdy samej sobie takiego postępku nie przebaczy! Zostać? Ominąć jedyną spo~ sobność ocalenia dziecka? Oh, tego matka nigdy jej nie przebaczy! Ludmiła zerwała półgłosem;

się,

mówiąc

— Najprzód, ratujmy Jasia. Potem.... I niedokończyła.

Wasynga przystąpił do niej wahający. — No cóż? — Jedziemy. — Bez niej? Tu zamyślił się, i nieco rozjaśniony, dodał: A może nas też i dogoni? Przecież tam pisze wyraźnie, że ma na to jakiś sposób....

Ludmiła żałośnie skinęła ręką. — Nie wierzę ja w ten „inny sposób". Ona tak tylko pisze, aby nas pocieszyć, aby nam dodać otuchy do ucieczki. To mówiąc, z przytłumionem szlochaniem ucałowała krwawą chustę, i położyła ją na łonie obok jedwabnej chusty Przedwojowica. UCIECZKA. Prześliczna, cicha noc majowa. Nad

dzikiemi polami, nad obozowiskiem jeńców i zwycięzców, xiężyc przyświeca tem swojem smętnem, okrągłem od podziwu okiem, co tyle już łez ludzkich widziało, i tyle ich jeszcze zobaczy. W obozie zwycięzców przygłuchly szczęki i okrzyki; sen pijacki poobciążał powieki. W obozie jeńców przyciszyły się łkania, zabalsamowane krótkim snem znużenia. Przez puste ulice miedzy namiotami, kołysząc się i wywijając szyją, kroczy wysoki wielbłąd. Na

garbie jego siedzi kobieta przytulająca dziecinę do serca. Niewiastę trudno rozeznać, a dziecka prawie nie widać; oboje giną pod żółtą, fałdzistą zasłoną, z po-za której tylko przez wąziutką szparę świeci dwoje załzawionych oczu. Obok, na krępym tatarskim koniu, jedzie mężczyzna mocno zatrudniony, bo jedną ręką trzyma cugle konia, drugą sznur, na którym prowadzi wielbłąda. Za nim drobna dziewczynka siedzi dosyć krzepko.

Dalej, stąpa drugi koń, sznurem przywiązany do pierwszego. Ten już nie dźwiga jeźdźca, tylko mnóstwo skrzynek i bukłaków. O, jakże-by raźno poszedł wyjazd, gdyby na tym drugim koniu siedziała Elżbieta, w owym kożuszku i czapce, których przygotowanie kosztowało tyle starań, wywołało tyle uśmiechów! I wszystko tak wybornie się wiedzie! Nikt ich nie zatrzymuje, nikt im się nie dziwi. Cóż po wszystkiem, kiedy tę najdroższą, tę

najnieszczęśliwszą trzeba tu pozostawić samą? Ludmiła ogląda się z żalem za namiotami w dal uciekającemi. Mogłaż przypuścić, że będzie je żegnała z „żalem"? Już dojeżdżają do ostatnich koczowisk. Po drodze, wszystkie warty— znające dobrze AVasyngę — przepuściły ich z żołnierskim pokłonem. Teraz, u granicy obozu, oznaczonej szeregiem pospinanych wozów, straż liczniejsza zastąpiła im drogę. Ale Wasynga pokazał srebrną tabliczkę z napisem

stwierdzającym jego urząd, rodzaj tatarskiego paszportu. Ledwie tabliczka błysnęła pod xiężycem, straże się rozstąpiły z pokorą, nieśmiejąc nawet podnieść oczu na „żółtą zasłonę". Rozsunięto wozy, — wyjechali na pole. — Oj, szkoda — westchnął Wasynga, —: żeśmy się doczekali xiężyca! Na tych równinach widno.... że aż strach. Ludmiła nic nie odrzekła. Rozpacz rozstania oniemiła jej usta, przytępiła myśli.

Po jakiej godzinie drogi, wyciągnął ją z osłupienia widok ogniska palącego się na samotnem polu, a do którego Wasynga najwyraźniej zdążał. — Co to za ogień? — Zapytała. — To ostatni karauł tatarski. — Co to jest „karauł"?

— No, to straż przednia, czaty, a już wiernie mówiąc, to jakby kto powiedział: „czarna straż". Właśnie tam rozchodzą się dwie drogi; jedna biegnie na lewo, na wschód, ku Donowi, tą właśnie pojechał Kargan z całym swoim taborem, i my, po rozkazie, powinnibyśmy tam skręcić. Ale nie skręcimy, tylko pojedziemy prościuteńko, o! tą drugą drogą, która doprowadza do Prutu. —

Mój Wasyngo, ty ciągle mówisz o jakichś różnych „drogach", a ja tu nie widzę żadnej drogi. Jedziemy gdzie oczy poniosą. — O! wcale nie. Czyż nie widzicie, że tu się ciągnie pas ziemi ciemniejszej? Grunt ciemny, bo zorany kołami wozów, skopany kopytami koń- skiemi; to właśnie droga, której ludzie od wieków się trzymają. I niepróżno się trzymają; kto zjedzie w bok, ten trafi na jary i moczary, z których już trud-

no wybrnąć. — Mój Wasyngo, jakże my zrobimy, aby tę straż ominąć? — Nie będziemy jej wcale omijali. Schować się i tak nie schowamy, więc lepiej śmiało wejść tym ludziom w oczy. Wprawdzie oni są tam postawieni naumyślnie, ażeby pilnowali „zakazanej drogi", ale ja potrafię ładnie do nich przemówić.

Ludmiła spojrzała na niego z podziwieniem; jakoś nie chciało się jej wierzyć w taki cud wymowy. Ale już nie było czasu na pytania, już dojeżdżali do rozdroża, gdzie przy ognisku rysowały się czarne profile trzech żołdaków, o wysokich, włochatych czapkach. Ich krzywe szable, noże, kindżały, czekany, świeciły płomieniu jakby cała zbrojownia.

przy

Ujrzawszy podróżnych, zerwali się i stanęli na poprzek drogi. Wasynga, przechylony z konia, każdemu

wetknął coś do ręki. Skinęli głową, siedli napowrót przy ogniu, ale tą razą plecami obrócili się do podróżnych, i wcale jakoś nie postrzegli że ci podróżni zamiast na lewo, jadą wprost przed siebie. Tak to Wasynga przemawiać.

„ładnie"

umiał

Ludmiła obejrzała się z dreszczem na tę drogę wiodącą ku wschodowi, która jej była pierwotnie przeznaczona, którą niestety! może niezadługo będzie szła Elżbieta! Na

szarem tle stepu, droga uciekała czarnym szlakiem, ginąc w coraz czarniejszych ciemnościach. Wasynga po chwili odezwał się rześko: — No! Już przebyliśmy najgorsze. Wątpię aby nas kto jeszcze zatrzymywał. Jedźmy prędko i śmiało. I pchnął konia jak najszybciej, aż Dżjafirka musiała się chwytać pasa ojcowskiego. Wasynga, ucieszony dotychczasowem powodzeniem, gadał, gadał, śmiał się

nawet, ale ze swojej towarzyszki niemógł wyciągnąć ani jednego słowa. Ludmiła, pożerana zgryzotą, tliunila nieustanne łkanie. Prócz uratowania Jasia., już nic nie rozumiała. Wasynga nie mogąc się doczekać pochwały za swój rozum, ruszył ramionami, poczem dalej prowadził rozmowę, to z córką, to z końmi. Po jakich dwóch godzinach drogi, grunt zaczai się marszczyć w pagórki i wklęsłości,

zapowiadające wybrzeże wielkiej rzeki. Niedługo też kraniec widnokręgu zabłyszczal pasem srebra, łamiącym się w niebieskawe djamenty pod światłem xieŻ3'Ca. Ludmiła jy>dniosla oczy. — Co to jest? — Zapytała.— Czy to już Prut? Ach, jakże to już blisko i — Nie tak blisko jak się wydaje. — Odrzekł Chazar. — Gdyby można jechać prosto wciąż

przed siebie, bylibyśmy tam w dziesięć pacierzy. Ale musimy okrążać pewien jar niebezpieczny, taki stromy a głęboki że niemożna go ani przejechać, ani wierzchem przeskoczyć. Trzeba nawet zwolnić bieg i jechać ostrożnie, aby w tych zakrętach nie zgubić głównego szlaku. I cicho jechali w tej najcichszej godzinie nocy, kiedy wszystko już usnęło, a nic się jeszcze nie budzi. Znagła, Dżjafirka rzekła:

— Ktoś za nami jedzie. Ludmiła drgnęła.... Elżbieta?

Ach,

może

to

Wasynga się obejrzał— posłuchał. Istotnie, już i jego uszu dochodził tetęt konia mocno rozpędzonego. Za chwilę pokazał się jeździec lecący jak wicher, wywijający długą dzidą w ręku. Spostrzegł widocznie małą karawanę, bo zaczął ją nawoływać tym krzykiem Azjackim, dzikim, nie-

pochwytnym, którego żaden Europejczyk nie potrafi powtórzyć. A krzycząc, sadził tak szalenie przez pole, że Wasynga zawołał: — Nie uciekniemy. Lepiej stańmy. Ludmiła przeżegnała szepnęła:

się

tylko

i

— O Boże! Teraz już koniec — już nawet i Jasia nie ocalę. Jeździec stanął przy nich.

Był to Kajzak, z tego potężnego szczepu Kajżaków, od którego późniejsi Kozacy pożyczyli nazwę, ubiór i obyczaj. Rysy miał turkskie, orle, czapkę długą, obwisłą aż na ramie, włosy zaplecione przy skroniach w ów pierścień warkoczowy, którego pamiątka przechowała się do dziś dnia w „seledcu", i kaftanik obcisły, krótki, także do dziś dnia znany w Europie, nawet we Francji, pod niezmienioną cascujuin.

nazwą: cascujiie,

Wasynga struchlał, — poznał jednego z przybocznych żołnierzy Kargan a. Jednak, nie stracił fantazji. Przybierając postawę zwierzchnika, zawołał : — A! To ty Ragun. Czegóż tak okropnie krzyczysz? Kajzak znał po trochu narzecza wszystkich ludów krzyżujących się w Mongolskiem wojsku. Odpowiedział językiem łamanym i mieszanym, którego Ludmiła główną treść pojęła: #

— Jak ja niemam krzyczeć, kiedy gonię i gonię, a wy precz jedziecie, i«to po złej drodze? — Widzisz przecie że stoję. — Odrzekł śmiało Chazar. — Jak tylko cię dostrzegłem, zaraz kazałem stanąć. Ale ty, zkąd się tu wziąłeś? — Kargan mię wysiał. Czekał i czekał na was, aż go wziął niepokój. Kiedy

jeszcze i twoi ludzie przyjechali, a ciebie nie widać i nie widać, Kargan powiedział: „Słuchaj Ragun — wróć ty się i zobacz co tam porabia ten pies Wasynga, czy mi nie ukradł mojej najpiękniejszej niewolnicy?" Wiec ja pędzę. Patrzę po drodze... niema. Lecę do obozu... niema! Pytani karaułów: nikt nie widział. — Myślę sobie: Ej, czy tylko Wasynga nie pojechał do rzeki?— I jak raz, oto jesteś na drodze do rzeki. No powiedz Wasynga, czy ty nie pies,

czy ty nie chciał uciekać z kradzioną niewolnicą? Wasynga poklepał Rugana po ramieniu, uśmiechnął się i odrzekł: — Za kogo ty mnie masz bratku? Ja by miał jechać sam jeden między Ugrów? A przecież by tam zaraz poznali że ja sługa tatarski, a przecież by mię tam żywcem ze skóry odarli? Ja nie głupi uciekać, czy mi źle między wami? —

No, więc po co wy jechali krzywą drogą? — Pytał zachwiany Ragun. — Zaraz ci to opowiem, zaraz. — Powtarzał Chazar. A mówił ze wszclkiemi pozorami swobody, ale w duszy targany był najokropniejszym niepokojem. Szukał pomysłu wy ba w czego, a pomysł nie przychodził. Natężał rozum, wysilał wyobraźnie, a w głowie czuł tylko próżnię, szum i zamęt.

Chcąc zyskać na czasie, zapytał: — A czy byśmy nie zsiedli i nie napili się czego? Kumysu albo arraki? Mam kumys wyborny. Przy napitku lepiej się gada. Kiedy nas już znalazłeś, to po co się śpieszyć? Opowiem ci wszystko, a potem pojedziemy do Kargana. Ragun wahał się, spoglądał na karawanę podejrzliwie. Ale Chazar miał taką twarz dobroduszną, Kajzak tak się zziajał pogonią, że go

skusiły za- prosiny. Wasynga zeskoczył z konia, pociągnął za sznur przewleczony przez nozdrza wielbłąda, biedne zwierzę ozwalo się żałośnie, i pod przymusem bólu, klękło. Ludmiła zsiadła. Nie pojmowała co się dalej stanie? Pędzona niepokojeni, chcąc wyprostować odrętwiałe nogi, — zawsze z Jasiem na reku — chodziła tam i nierównym gruncie.

napowrót

po

Wasynga chwycił ją za ramię, szepcąc:

— Ostrożnie, tu przepaść. Dopiero wtedy spostrzegła że stanęli nad samym jarem. Była to rozpadlina czarna jak pasmo kiru. Xiężyc już opuścił się nizko, już tylko polowa jego tarczy skośnie świeciła z wybrzeża widnokręgu, w jarze ciemność panowała zupełna, tylko ze dna samego dochodził plusk potoku, czy rzeczki, tłukącej się po kamieniach. Tymczasem

Wasynga,

dobywszy

drewniane kubki, czerpał to z jednego to z drugiego bukłaku. — Wiesz co, brat Ragun? Ten kumys niewystały, arraka będzie lepsza. I mówiąc, napełniał czarki tym ostatnim trunkiem, a wiedział co czyni, bo arraka, rodzaj wódki pędzonej z tegoż kumysu, była nierównie od niego mocniejszą. Ragun nie dał się prosić, wychylał kubek po kubku, a choć miał głowę bardzo mocną, niedługo

jednak oczy mu zaszły tą ciężką, niekiedy przeiskrzającą się mglistością, na którą gospodarz czekał. Chazar udawał że także ze smakiem zapija, ale po ciemku czarkę bokiem wylewał, a głowę ciągle sobie łamał. Aż wyłaniał z niej pomysł pyszny, uśmiechnął się jak pisarz co znalazł osnowę arcydzieła, i mówił: — Trzeba ci wiedzieć bratku, że w naszych

wędrówkach po świecie, uzbierałem sobie mały skarb. Tym wstępem odrazu podbił uwagę słuchacza. — Kargan nic niewie o moim skarbie, ty rozumiesz dla czego, zaraz- by mi go zabrał. Wolałbym zapewnie, aby i nikt inny pod słońcem nie wiedział, ale trudno... tobie musiałem powiedzieć, bo czart wie co byś o innie

pomyślał. Ty dobry człowiek, ty nie wygadasz przed Karganem, a ja tobie troszkę dam z tego skarbu. — I jakiż to skarb ? — Pytał Ragun. — Nieduży bratku, nieduży. Dwa worki, w jednym są pieniądze, takie sobie, srebrne, złote, a w drugim różne łańcuchy, kolce, pierścienic, wszystko z lackich zamków pobrane.

Ragun spojrzał na niego z uszanowaniem i zazdrością. — Tc dwa worki to była moja wieczna troska. Jak schować? Odzie schowąć? Kiedy nain powiedziano że mamy nad Prutem długo siedzieć, przyszedłem tu i schowałem worki w tym jarze, pod trzema kamieniami. — Tutaj, tak daleko?

— Cóż chcesz, mnie się zdawało że jeszcze za blisko sokolich oczów Kargana. Wiec teraz rozumiesz dla czego pachołki naprzód pojechały? Chciałem tu cichaczem zboczyć, skarbik mój zabrać, a potćin wrócić lia prawdziwą drogę. W godzinę później byłbyś mię tam spotkał, jadącego jakby nigdy nic. No, ale już się stało. Nie szkodzi że jesteś — co miałem zrobić zrobię, — a ty pilnuj zwierząt i tej dziewki.

Ludmiła spoglądała na Wasynge z najwyższćm podziwicnicni. Wstał istotnie i szedł ku jarowi. Od brzegu wrócił się jakby strwożony. — A kto mi ręczy, — zawołał ponuro, — że ty nie uciekniesz z kradzioną niewolnicą i ze skarbami Chańskiemi? Nie śmiej się. Jeśli Kargan mógł posądzać mnie doświadczonego, to czemu ja nie mam posądzać prostego Kajzak a ? —

A no, to i cóż zrobić? — Pytał Ragun zmieszany. — Posłałbym ja ciebie po worki, ale czy ty wiernie je przyniesiesz? Kajzak zaczął się zaklinać na wszystkie potęgi niebieskie, a oczy jego biysly niewymowną chciwością. — Znaleźć łatwo. — Mówił Wasynga. — Trzy kamienie leżą nad wodą. Tylko dobrze uważaj,

bo worki strasznie pełne, ledwo mogłem je związać, bardzo łatwo rozsypać. Oczy Kajzaka błysły jeszcze mocniej na myśl, że jakiś ubytek z worków będzie mógł być przypisany ich rozdarciu się, lub złemu zawiązaniu. Wstał, i w podciętych nogach utrzymując sztuczną równowagę, szedł dość przytomnie ku jarowi. Chazar poklepał mówiąc:

go

po

ramioniu,

— Ze mnie taki człowiek: więcej dbam o skarby Chańskie niż o własne. Ale i ty dobry, wierzę ci, idź prędko i wracaj. — Którędy ? — Spytał z wahaniem Kajzak. — Jakto? Jeszcze pytasz? A przecież tędy ścieżka! —

Ale ja tu nie widzę żadnej ścieżki? — A cóż ty masz za oczy ? Chyba ty się upił ? 1'atrz, tedy... Z początku trochę wazko, ale dalej dróżka taka szeroka, że niedźwiedź mógłby się na niej wytarzać. No, prędzej! — Zawołał zniecierpliwiony, i pchnął go z tyłu niby żartem. Był to żart prawdziwie tatarski, Ragun pchnięty padł głową na dół i zniknął w jarze.

Ale do dna nie doleciał. Niedaleko brzegu, chwycił się drzewa co krzywo nad przepaścią rosło. Gałęzie trzaskały pod nim z ogromnym łomotem, on trzymał się rozpaczliwie, krzycząc: # — Ratuj ! Wasyngo! Ratuj ! Wasynga pochwycił własną jego dzidę, leżącą na ziemi, i podał mu ją wołając: — Chwyć się obu rekami, wyciągnę cię.

Kajzak chwycił dzido jedną ręką, ale drugą nieśniiał puścić drzewa. Nogami napróżno bił o ścianę prostopadłą, osypującą się z szelestem. — Chwyć-że i drugą ręką! Inaczej nie poradzę. — Krzyczał Chazar. Ragun chwycił i drugą ręką, cały w powietrzu zawisł i obwinął się w koło włóczni. Wtedy Wasynga puścił włócznie. Ta, razem z Kajzakiem spadła na duo jaru.

Krzyk jeden—wielki—i cicho. Ludmiła, którą ciekawość przywiodła do brzegu, cofnęła się mówiąc: -— Jakież to okropne.... A Wasynga zawołał: — No, teraz wsiadajmy i jedźmy. Wsiedli i jadą. Chazar czeka na pochwałę za swój pyszny pomysł. Ludmiła czuje, że powinna by podziękować,

a niemoże wymówić słowa. Krzyk spadającego jeszcze brzmi w jej duszy. Nagle AYasynga roześmiał się, ale to tak serdecznie, że spytała prawie oburzona: — Jak ty możesz śmiać się? — Ach, bo żeby ty widziała jakiego on koziołka przewrócił, no! Jeśli w tej chwili ma jedną kość całą, to w dzień zmartwychwstania bodzie mógł sobie powinszować.

Wprawdzie Kajzaki mają kości żelazne. Ale choćby jakimś cudem ożył, nim się wygramoli z tej przepaści, my będziemy na drugim brzegu. Mógł śmiało mówić, już dojeżdżali do Prutu. Piękna to rzeka, często ubarwiona malowniczym krajobrazem, ale jak nasza Wisła, lubi dokazywać i zmieniać łożysko. Tu, jej wybrzeża były wyszarpane wiosennym wylewem, zawalone mułem.

Przywiązana do zgiętego czerniała samotna łódka.

drzewa,

Wnet, z po za pagórków piaszczystych, wymknęli się jacyś ludzie, milczący jakby widma. Przy świetle porannego brzasku, zdjęto większą cześć skrzyń i worów, które nieznacznie z wielbłądem gdzieś znikły. Konic wprowadzono do lodzi, za niemi weszli podróżni i kilku wioślarzy. Odbito od brzegu. —

A wielbłąd? A skrzynie? — Spytała Ludmiła. — Najprzód, — odrzekł Wasynga, — wielbłąd nic znosi wody. Za nic w świecie nic wszedł by do łódki. A przytem, czemże byśmy zapłacili przewoźników? Płace ich wielbłądem i bogactwami Chaana. — Tak.... — Odrzekła. — Mądra myśl.... chociaż, prawdę mówiąc.... to wszystko

nie nasze. — Ba! Nie nasze! A Chaau mało nam zabrał? Choćbyśmy niewiem co wzięli, jeszcze się, nie skwitujemy. Zresztą co tu gadać? Czy to my dla siebie zabieramy? Przecież wszystko oddałem jego własnym poddanym? To mu nie zginie. Ledwie' ruszyli, Jaś rozbudzony wichrem rzecznym i kołysaniem lodzi, roztworzył oczy, pytając:

— Co to? Co to? Gdzie matunia? Ten wykrzyk, mieczem boleści przeszył serce Ludmiły. Płyną i milczą. Miedzy wioślarzami a podróżnemi ani jedno słowo nie zostało dotąd zamicnionćni. Rzekłbyś że wszystko dzieje się przez czary.

UCIECZKA.

Już drugi brzeg widać doskonale: smuga białawych piasków, dalej lekkie pagórki, a za niemi, cudnie puszcze.

zieleniejące,

niebotyczne

W połowie przeprawy, przewoźnicy położyli wiosła. Zaczynają szybką, ciętą rozmowę z Wasynga. Ten, po krótkiej zwadzie, wsuwa do ich rąk skrzyneczkę, którą dotąd chował starannie pod pachą. Roztworzyli ją — zobaczyli klejnoty — kiwnęli głową — i znowu wiosłują.

— Co to było? — Pyta półgłosem Ludmiła. — Chcieli wrócić. Mówili, że prąd nadto gwałtowny.... że dzień nadto wyraźny.... że za tak mierną cenę nie mogą życia narażać. Musiałem dopłacić. Szczęście, że jeszcze. było czem. O, jam to przewidział! — Jak ty ich znasz Wasyngo!

Słońce wychodziło na widnokrąg w chwili kiedy podróżni dobijali do drugiego brzegu. O, jakaż by to cudowna była chwila, gdyby dobijali wszyscy razem! Wyskoczyli. Konie na brzeg wyprowadzono. Łódź co prędzej z wioślarzami wraca. Wasynga pochwycił Dżjafirkę, uniósł ją w powietrze, ucałował, potem padł i bił nabożnie czołem, a potem jeszcze wyciągnął zaciśnięte pięści ku wschodowi, i wyrzucił, na Tatarów, na

Baskaków, na Karganów, na Kajkulów, nawet na Wielkiego Chaana, cały szereg najokropniejszych klątew, jakich tylko słownik Chazarski mógł dostarczyć. A szereg ten byłby trwał bez końca, gdyby kula światła, wypływająca od wschodniej strony, nie oślepiła Wasyngi. Musiał przerwać, odwrócił się, i jeszcze pomrukując, tarl kułakami załzawione oczy. Tymczasem Ludmiła wsiadała co żywo, już nie na wielbłąda lecz na konia od skrzyń oswobod-

zonego. Wsiadłszy, obejrzała się raz jeszcze ku falom Prutu migocącym pod promieniami słońca. — Do widzenia, rzeko i błogosławiona i przeklęta — rzeko co zbliżasz i rozdzielasz — nie żegnam cię —jeśli Bóg pozwoli, jeszcze się zobaczymy! OSOBLIWSZA CIEKAWOŚĆ. Całe tygodnie zeszły na przejeżdżaniu olbrzymieli lasów bukowych, których wspaniałość słynna

w dziejach, szumiała i śpiewała wszystkiemi czarami czerwcowego rozkwitu. Czasem pomiędzy ciemną puszczą roztwierały się pola tłuste, czarnoziemne, po których krążyli ludzie także tłuści, ociężali, ale dosyć gościnni. Były to resztki Połowców, Pieczyngów, i różni inni mieszańcy, praojcowie dzisiejszych Mołdawian. Wasynga z Połowcami łatwo mógł się dogadać, a jak tylko zrozumiano że ci goście to zbiegi z niewoli Tatarskiej, wnet współczucie

otwierało wszystkie drzwi i serca, bo postrach Tatarów rozszerzył się już po świecie aż do najskrytszych zakątków, i każdy sobie myślał: „Co wam dziś, to nam jutro". Puszcze były trudniejsze do przebycia. Lecz Wasynga w błędnem życiu miedzy Mongołami, przywykł do radzenia sobie czem Bóg dał, a tutaj Bóg dał więcej niż na stepach Kapczackich. Tu drew nigdy nie brakło* dla podsycenia ogniska; trawy, mchów mięci uch ny ch tylko narwać, a już

po_t ściółka dla dzieci gotowa; zwierzyny i ptastwa huk, z łukiem i strzałami można nietylko na obiad, ale na śniadanie i wieczerzę pozwolić sobie mięsa, i to świeżego; a na przyprawę jest mnóstwo grzybów i leśnych jagódek; wody to i szukać nie trzeba, wszędzie rwące strumienie same idą pod nogi. Wasynga też wybrał się z przezornością, której owoce dopiero powoli dawały uczuć swoją słodycz, i codzień mu przynosiły nową

chwalę. Na pozór oddał wszystkie skarby wioślarzom, ale to tylko był pozór; niemało sobie jeszcze zostawił, i umiał wybrać co najlepsze; gruby jego ubiór był wyładowany nietylko różną monetą ale i bezkształtnemi odłamkami złota; Dżjafirka pod przyodziewką i we włosach dźwigała niemały zasób rzeczy drogocennych; wory niby jadłem napełnione, miały także swoje tajemnice: Wasynga powydrążał sery i chleby, kosztownościami je

wypełnił, a potem obie połowy posklejał, powiązał, i teraz dopiero, kiedy przyszło który z nich napocząć ze śmiechem wysypywał zaklęte w nich cuda. Nawet na dnie kumysu arraki pływały drogie kamuszki, które po wypotrzebowaniu napojów powoli wyjmował, oczyszczał i w czapkę zaszywał. Tak to mądry Chazarczyk potrafił zrabować mistrza wszystkich rabusiów, Chaana. Nieraz po drodze przydały im się te zasoby. Czasem nocleg wypadł u ludzi chciwych, którzy

udawali że nic w domu nie mają, dopóki podróżny nie zaświecił im w oczy krążkiem srebra lub jakim czerwonym kamyczkiem. Kilkakrotnie też za sztukę złota kupili sobie barana, bo Wasyndze przywykłemu do strawy tatarskiej, przykrzyło się czarne mięso tej wiecznie leśnej dziczy. Niestety, o koninie już ani było marzyć, ale i na widok pasących się owiec brały go niewymowne tęsknoty, i chociaż z bólem serca, jednakże kilka razy pozbył się cząstki swojego bogactwa, byle sobie

wyprawić wschodnią ucztę, baraninę ledwie troszkę nadpieczoną, i podlaną pleśniejącemi resztkami kumysu. Dżjafirka, zaprawiona niemal od kolebki do życia koczowniczego, wyglądała jak zawsze, nawet może lepiej. Nie patrząc już na żadne męki, oddychając balsamiczneni powietrzem, zaczęła się jakby rozbudzać do nowego życia. Z Jasiem była większa bieda, zwłaszcza z jego serduszkiem. Uoztę- sknicnie za matką rosło do

przerażających rozmiarów. Ludmiła otaczała go jak mogła wygodami, nabyła prawdziwie macierzyńskiej troskliwości, na wieczne jego pytania odpowiadała, tłumiąc własną boleść: — Matunia jedzie za nami, jutro ją zobaczysz. Ale kiedy takie omylne „jutro" powtórzyło się wielokrotnie, ręce jej opadły; zamiast odpowiedzi, już dawała Jasiowi tylko milczący pocałunek, a dziecko posępniało, zaczęło chudnąć i nędznieć.

Nowy postrach ogarnął Ludmiłę. Sama, znosiła te trudy z łatwością dla nas niepojętą. Kobiety trzynastego wieku, nawet największe panic, były stokroć wytrzymalsze od dzisiejszych. Przywykłe do mieszkania w ciasnych, kamienny ch basztach, do siedzenia na twardych lawach, do podróży konnych pod wichrem i slota, nieprędko się męczyły. Niektóre zwłaszcza słynęły z hartu prawdziwie mezkiego, a właśnie do ich liczby

należała

nasza

Ludmiła;

rozmiłowana w łowach, już pod okiem ojca umiejąca robić bronią, chciwa niebezpieczeństw, uważała sobie za istotną igraszkę nocowanie na puszczy albo przebycie stromej ścieżki. Gdyby nie troska o Jasia, ani-by uczuła trudności tej drogi. Dusza jej też uległa niewytłumaczonej przemianie, przynajmniej Wasynga niemógl jej sobie wytłumaczyć. Przez pierwsze dnie widział ją ponurą, milczącą, prawie na wszystko znieczuloną, i mówił w

duszy: — Nic dziwnego, Elżbiety.

żałuje

tej

biednej

Ale po kilku dniach, jakby pod wpływem jakiegoś obłędu, stała się gwałtownie ożywiona, gorączkowo mówiła, mówiła cały dzień i całą noc nie- ledwie, a zawsze o Tatarach, o niczem tylko o Tatarach, co Wasyndze wcale nie na ręko wypadało, bo znów on nicchciał o niczem innem gadać,

tylko 0 tym zamku, o tych koniach i sforach, co mu zostały obiecane. Końca nie było jej pytaniom. — Wasyngo, czy Toktysz dobry człowiek? — Tak sobie, ani zły ani dobry, to zależy jak mu poradzi żona, bo on tylko słucha najstarszej ze swoich żon, Arguny.

— Więc ma ich kilka? — A jakże chcecie żeby Tatar bogaty niemiał przynajmniej kilku żon? To dowód bogactwa, bo każda żona ma osobne swoje namioty, swoje trzody 1 służbę. Toktysz ma ich jedenaście. — Wasyngo, a ten twój ulubiony Behadyr Ajdar, czy także ma żony?

— E, tylko trzy. Ale za to niewolnic bez liku. — Ładny los mię czekał.... — Wymówiła przez zęby ze wzdrygnie- niem. — No, teraz już niniejsza o niego. Powiedz mi, czy ta Arguna bardzo niegodziwa? Czy niema w niej nic ludzkiego? Czy ona nikogo na świecie nie kocha? —

Ba! Czy nie kocha? Aż nadto. Ubóstwia swego Kałgę, dla tego dzieciaka zabiłaby pół świata, a doprawdy niema dla kogo, bo to i szpetne, i naprzykrzone jak szczenię, a złe jakby żinijka. — Mój Boże! — Jęknęła Ludmiła. — 1 moja Elżunia po takim Jasiu musi piastować podobne straszydło! Dotąd Wasynga rozumiał jej ciekawość. —

Nic dziwnego, — mówił sobie — chce wiedzieć z kim jej towarzyszka będzie życie wiodła. Ale przychodziły też i pytania, które nicmiały żadnego związku z losami Elżbiety. Jakie narody Tatarzy podbili? Czy są w ich kraju drogi? Czy jest handel? Jaka ich religja? Obrządki? Obyczaje? Niejednem zapytaniem wprowadzała go w niesłychany kłopot. —

Powiedz mi Wasyngo, czem sobie można zjednać, ująć Tatarów? — A no, prosta rzecz: złotem, a jak złota niema, to i srebrem. — Dobrze, ale czem jeszcze? — Jeszcze? Zaraz, czekajcie... podarunkami wszelkiego rodzaju. —

no,

To prawie na jedno wychodzi. Ale czyż nie można jakoś inaczej trafić do ich serca, do ich litości? — Czemby tu trafić? — Powtarzał, i namyślał się, namyślał, w końcu ruszył ramionami. — Jakoś niemoge sobie żadnego innego sposobu przypomnieć. — To smutna odpowiedź, mój Wasyngo. A teraz wytłumacz mi, dlaczego ten twój

Aj (lar ma jednak cześć dla krzyża? Sama to widziałam: w Iłży, tam pod ziemią, kiedy Kapelan, (ach Boże! co się też stało z naszym poczciwym Kapelanem?) kiedy Kapelan podniósł w górę krzyż, Ajdar bił czołem, a potem go wziął i całował z rodzajem nabożeństwa. — Widzicie, pani Ludmiła, Tatarzy często krzyż całują. Sam to widziałem. To u nich obyczaj.

— Ależ ci którzy to robią, muszą być chyba chrześcjanami? — Może to być. Jednak nic... chyba nie, bo modłą się także z Szamanami. Ja prosty człowiek, ja takich uczonych rzeczy nierozumiem, ale to istotnie dziwne... Mówiono mi że nawet sam Wielki chaan kilka razy do roku kłania się przed krzyżem. —

Co ty mówisz Wasyngo? Ten straszliwy Dżyngischan ? — Ale gdzież tam! Przecież Dżyngischan już dawno zamarł. — Doprawdy? Umarł! O11 mógł umrzeć? A ja ciągle myślałam, że to on do nas przyszedł, że to on to wszystko wyrabia. Więc któż teraz u Tatarów panuje? N

— Rodzony Ogotaj.

syn

Dżyngischana,

Chaan

— Ogotaj? Osobliwsze imię! Więc to ten Ogotaj sprowadził takie okropne wojska ? — Nie, nijakim sposobem. A po co jemu się trudzić ? Wojskami dowodzą młodsi, wnukowie Dżyngischana, Baty, Peta, Baj dar, i jeszcze kilku innych, wszystko wielcy

Behadyrowie, co już resztę świata podbili. Sam Wielki chaan wcale nie miesza się do wojny, siedzi sobie w swojej stolicy, w Karakorum. — Gdzie? — W Ka-ra-ko-rum. — Ach Boże! Cóż to za jakaś nazwa ?

— To ma znaczyć Czarny gród, czy też Czarne piaski, czy coś podobnego; w każdym razie Czarna stolica, gdzie mieszka Czarny Chan. — A cóż u nich wszystko takie „czarne"? — Tak właśnie, Tatarzy kochają się w czarności. Tylko uważajcie: gdziekolwiek przejdą,

wszędzie zostawią takie nazwy: Czarna woda — Czarny las — Czarny szlak. — Widocznie mój Wasyngo znają się na samych sobie, wiedzą że od nich po całym świecie rozchodzi się żałoba. I jakżeż tam jest w tym Czarnym grodzie? Czy ty tam kiedy byłeś? — Nie, ja tam jeszcze nie był. To ma być okropnie daleko, gadają że rok drogi. Ja właśnie miał tam jechać, my wszyscy mieli tam jechać z Karganęni.

— Aha! Więc to tam nas miano zawieźć, o rok drogi, do Czarnego miasta? Śliczna mi podróż! — Wy pani Ludmiła woleli do Ugrów, no, i ja wole najlichszy zameczek u Lachów, niż wszystkie stolice Chaana. To jest... nie koniecznie najlichszy... — Powiedz mi AYasyngo, co znaczy słowo Mendel —

„Mendo", to jakby kto. powiedział: „Jak się macie?" No, to po prostu, pozdrowienie. Widzieliście sami że kiedy się witają, to podnoszą splecione ręce, o tak... do czoła, i mówią: „Mendę! " — A słowo An d a , któreście tak często powtarzali Behadyrowi? — O! To wielkie słowo, szanowne słowo. To znaczy ślubną 'przyjaźń.

— Jakto, „ślubną"? — Trzeba wam wiedzieć, pani Ludmiła, że Tatarzy mają wielkie uszanowanie dla przyjaźni. Kiedy dwóch Tatarów chce miedzy sobą zawrzeć mocną przyjaźń, wtedy robią tak: biorą kubek z kumysem, każdy nacina sobie rękę, i trochę krwi wpuszcza do napoju, potem obaj na przemiany piją z tego kubka, a pijąc ślubują sobie

wierność „na złą i dobrą dole, na mleko i krew, na życie i śmierć." Taka ślubowana przyjaźń nazywa się Anda, i to jest u nich świętość. Oto naprzykład ja w Iłży powiedział Ajdarowi, że między wami a Elżbietą, jest „ Anda", no, to wy widziały jak też on was uczcił, co nie wyrabiał aby inni ludzie was nie rozdzielili. Ja więcej powiem sam wielki Dźyngischan dał przykład. Jeszcze ojciec jego zawarł był „Andę" z innym Chanem, co się nazywał Ong-chan.

Bardzo się miłowali. Potem, zaszły miedzy niemi różne rzeczy niedobre. A kiedy jeszcze Ong-chan zobaczył że syn jego przyjaciela, Dźyngischan, ciągle rośnie a rośnie w moc i chwałę i skarby, rozjadł się zazdrością, niechciał go słuchać tak jak wszyscy inni Chanowie słuchali, no — i czy uwierzycie? Zbuntował się i zaczął z nim wojnę! Dźyngischan — ma się rozumieć — jak zawsze, zwyciężył. Wziął Ong-chana w niewolę — a wtedy zobaczono rzecz niesłychaną: on co nigdy niko-

mu nie przebaczył, on co siedemdziesięciu wodzów nieprzyjacielskich ugotował w siedemdziesięciu kotłach, on temu buntownikowi Ongchanowi włosa nie zdjął z głowy. A czemu? Bo ten Ong-chan z ojcem jego niegdyś „Andą" był związany. Więc, jak mówię, włosa mu nie zdjął z głowy, tylko go darował innemu pomniejszemu. Chanowi. Ten dopiero go zabił. A Dźyngischan kazał z czaszki Ong-chana zrobić czarę do picia, ażeby głowę jego zawsze mieć przy sobie, i

kazał ją wyłożyć złotem. Taką to cześć Tatarzy mają dla przyjaźni. — I ty Wasyngo nazywasz to „częścią"? — Czyż nic ? Zresztą ja się na tych rzeczach nieznani, ja nigdy niemial przyjaciela. Ludmiła spojrzała na niego z głębokiem politowaniem. Biedny człowiek j Sani o sobie wydał

sąd najwymowniejszy: on nigdy liiemiał przyjaciela! Chazar ani się domyślał wrażenia jakie sprawił, i dalej suszył sobie głowę, co znaczy ta osobliwsza ciekawość jego towarzyszki? Bo niedosyć że chciała znać pojedyncze wyrazy Tatarskie, ba! ona uczyła się całych okresów, powtarzała je głośno i po cichu, dziesięć razy, sto razy z rzędu. — Pani Ludmiła! Po co wy sobie głowę tak męczycie?

— Mój Wasyngo, ja chcę korzystać z czasu który spędzamy razem, aby się przy tobie poduczyć po tataraku. — A co wam po tem? Przecież, chwała Bogu, już nie wrócicie do Tatarów. Ludmiła spojrzała na niego spojrzeniem niezrozumialem, uśmiechnęła się uśmiechem tajemniczym, i rzekła:

— Kto wić? Może i wrócę? Chazar otworzył wielkie oczy, pomyślał sobie:

— Musiałem się przesłyszeć. 1 zaczai mówić o czem innóni, to jest... o swoim zamku. S KAR B UR AT OWANY. Przeprawiwszy się na czółnach rybackich przez wody Seretu, przebrnąwszy z niejakim trudem ostatnie rozgałęzienia Karpat, wjechali liakoniec na ziemię Węgierską, a wtedy zaczęli spoglądać po sobie, zapytując: Gdzie są? Czy w ziemi obiecanej? Czy w zaklętych krainach

baśni? Trawy rosły wysoko, jakby siane zboża — zboża rosły wysoko, jakby złote lasy — lasy rosły wysoko, jakby szumiące góry. Na trawach pasły się woły bajecznej grubości, z rogami nielcdwie jak u żubra. Na koniach błyskawicznych, obwieszonych w iskrzące trzęsidła i brzękadła, harcowali pasterze dumni jakby panowie, ciągnęli panowie pyszni jakby króle. Co za ludzie! Co za oczy!

Madżiary, dopiero przed czterystu laty osiadłe w Europie, przechowywały jeszcze wspaniałość Azjatów i hardość koczowników, a już zwolna przesiąkały gospodarnością i wykwintem Zachodu. A co za kobiety! Blask i giętkość lilji, uśmiech sultanki, oczy jak śmierć czarne i zawrotne, ruchy imperatorskie. Ludmiła co chwila spostrzegała postacie nieco przypominające postać królowej Kingi; ta oto ma jej kibić, tamta podobny uśmiech, tylko żadna niema tego czegoś, co świeci jakby

gwiazda z czoła królewny węgierskiej. Wasynga, który nigdy nie widział szczęśliwego kraju, dosłownie zachodził w głowę. Zachwycał się wszystkiem, ziemią, bydłem, ludźmi, nadewszystko powietrzem. Bo też to powietrze, już troszkę Włoskie, troszkę Greckie, oslo- nione Karpatami od wichrów północy, przesycone wybuchami życia, teraz szczególniej w ostatnich dniach Czerwca, nakarmialo i odradzało. — Dobrze wy mi poradzili, pani Ludmiło, święta rada. Człowiek tyle

ciężkich lat, krwawych lat przemęczył, i ani się domyślał że na tym świecie już może być niebo. Czemu też mi kto nie powiedział raniej ? Byłby ja tu pachołkiem przywędrował. U nas to dziewięć iniesiąców mróz, bij ziemię choćby żelazem, ani drgnie. A potem i przedtem dwa miesiące błota, a wśrodku ledwo jeden miesiączek pogody, i to jakiej? Dziesięć listków na krzaku, i koniec. A tu! Ach, co za lubość! Człowiek cały dzień jakby w łaźni.

Nawet szubę mógł by sprzedać, i jeszcze by nie zmarzł. Zdumiał się Wasynga niesłychanie, kiedy spostrzegł pierwsze winnice. Zdumiała się i Ludmiła. Ta radosna Bachusowa zieleń, już samym widokiem swoich świątecznych wieńców upaja północne wyobraźnie. Ale strach ją ogarnął, kiedy zachwycony towarzysz zaczął coraz częściej kosztować wino- gradu—z beczki. Od kilku dni właśnie miał on ciężkie zmartwienie: w podróżnych worach

zabrakło mu kumysu i arniki; tem więc radośniej, tem chciwiej rzucił się do węgierskich kordjałów, i zawyrokował ostatecznie, że „wszystkie kumysy to wynalazek czarta dobry dla podłego gminu, a wino sam Pan Bóg wynalazł dla ludzi co mają zaniki." Ach nakoniec mógł sobie wyrobić jasne wyobrażenie o zanikach, bo dotąd słuchał o nich jak o tych mieszkaniach wróżek, o których niańki i zna- chorki gadały. Miast jeszcze mało spotykali, ale wsie

coraz gęściej zachodziły im drogę, ludne, gwarne, zamożne, szumiące od śliwowych sadów, a nad niemi gdzie-nie- gdzie, na górze, wśród winnic i zwierzyńców, siedział madziarski castel.

groźnie

Wasynga stawał z otwartenii ustami, podziwiając te mosty nad przepaścią, te baszty w obłokach, te kawalkaty wyzłocone, co z bram się spuszczały przy grzmocie trąb i kotłów. Za każdą razą pytał:

— Czy i w Lechji tak samo? Czy zaniki równie bogate? Powietrze równie ciepłe? Ludmiła miała wielką ochotę zawołać: — O, i u nas bardzo pięknie, może jeszcze piękniej! Miłość rodzinnej ziemi podszeptywała jej pochwały, a nawet i przechwałki, ale rozum kazał inaczej odpowiadać. Dawno już dręczyła ją obawa, czy owe sute obietnice nie

zostały zbyt lekkomyślnie rzuconemi... — Kto wie? — Przemyśliwała. — Może Tatarzy zniszczyli wszystkie moje włości, popalili zamki, ludzi wzięli w niewolę? Ha, ziemi przecie nie wzięli? Tej pustej ziemi dam Wasyndze dwa razy więcej niż dać miałam, i rachunek się zrówna. Ale co było gorsze, co stokroć gorsze, to że Wasynga rozpowiedział jej szczerze,

jak to on będzie rządził temi włościami, skreślił obraz przyszłej swojej pańskości. Po szkole kilkoletniej przebytej u Tatarów, można sobie wyobrazić jak on pojmował obchodzenie się z ludźmi, okazywanie władzy i ciągnienie dochodów. Ludmiła struchlała... Zaczęła pytać sumienia, czy to godzi się oddawać swoich włościan podobnemu panu? Te wszystkie myśli sprawiły, że teraz

odrzekła z przymuszonem westchnieniem : — Ach mój Wasyngo, przykro mi powiedzieć, ale muszę wyznać: u nas brzydko, zimno, prawie tak jak w Kumanji. Spojrzał na nią, bardzo zmartwiony. Uwierzył jej zupełnie, albowiem okolice Sandomierza widział w zimie. —

Czy wiesz — zagadnęła — co ja bym zrobiła, gdyby mię Pan Bóg był stworzył Wasyngą? — No, cóż? Ja ciekaw... — Oto, raz dostawszy ów zamek i ową ziemię w Polsce, wszystko to bym sprzedała, wzięła kupy złota i srebra, i za złoto i srebro kupiła sobie taki oto zamek w Baszkirdji, albo gdzieś aż pod Carogrodem.

— A czemu wy, pani Ludmiło, nie zrobili tego dawniej? — A! Ja to co innego. Ja się tam rodziłam, to moja własna ziemia, zawsze co swoje to najmilsze. — Może to i rozumna rada... Ja na waszych radach zawsze dobrze wychodził. No, niech tylko

dostanę co mam dostać, a potem zobaczymy. Tak, różnie gwarząc, jechali. Na każdem rozdrożu nastawała chwila namysłu: który gościniec wybrać? A wybór był niełatwym. W pierwszych tygodniach drogi, mieli ceł jasno wytknięty, cel jedyny, przedostanie się do granicy Węgier. Ale raz granicę przebywszy, cóż dalej przedsiębrać? Wasynga ciągle z pokorą zapytywał: „Gdzie pani Ludmiła każe jechać?" A Ludmiła nieśmiała

mu się przyznać że niemniej od niego jest zakłopotaną. Nakoniec pomyślała sobie: — A czy nie było-by najlepiej udać się prosto na dwór króla Andrzeja? Wszak to ojciec naszej xiężny Kingi? Tam przynajmniej zostało jakieś wspomnienie którego można się uczepić, jest jakaś (i to koronna) znajomość, w imię której można zażądać opieki. Pomysł Ludmiły zachwycił, a zarazem i przestraszył jej towarzysza. Jakto? On, Wasynga, po-

jedzie na dwór królewski? Pozna się z królową Lachów i z. królem liaszkirdów? I to zaraz? Choć jeszcze nawet niema swego zamku? Wielce rad.... ale czy to nic za wcześnie? Po jakiemuż on z niemi bodzie gadał? W cóż się do nich ubierze? Bo przecie w podróżnym tołubie nie wejdzie na złote sale? Bieda z temi losami! Póki nic to nic, choćbyś kamień gryzł, a jak szczęście zacznie się walić, to mało człowieka nie zadusi. Rozważając

te

zagadnienia,

raz

wzdycha], drugi raz gładził się po brodzie, a na swoją przewodniczkę uszanowaniem nabożeństwa.

spoglądał podobneni już

z do

A teraz, gdzie króla szukać? Przy każdeni spotkaniu, Ludmiła dopytuje się Słowian, Wasynga dopytuje się Połowców: — Hej! Gdzie tu król mieszka? Wszyscy jednozgodnie odpowiadają:

— Król jest w Belgradzie. — Jedźmyż do tego Belgradu. Jak to widno, — dodaje Wasynga, — że my już nie na Tatarszczyźnie; już i grody nie czarne ale biała. Sława Bogu! Teraz już wszystko dla nas będzie biało! Na gościńcach coraz ludniej. Czasem górnicy przeciągają z wozami peł- nemi soli, kruszców i

niezliczonych bogactw. Czasem, twardo łomocąc, wlecze się wózek niniejszy, zamknięty i zabity jakby trumna, zewsząd otoczony zbrojnemi strażami; niniejszy on, ale cięższy i droższy, zawiera samo złoto. Niekiedy, na drodze, długim, kolorowym orszakiem tłoczy się karawana kupców cudzoziemskich, poubieranych jak maszkary zapustne, gadających wszystkiemi językami świata. Wprawdzie im bliżej Cissy, tern szerzej w i d ni e j ą p u s z t y , olbrzymie stepy Węgierskie. Ale jakież

to stepy! Niebieskie, żółte, różowe od kwiecia, roz- pachniałe jak sale na Wawelu, rozśpiewane wpółdziką pieśnią pasterzy, tych dziarskich Juhaszów i Czykosów, co konnno harcują za wpółdzikiemi stadami. Ludmiła z przyjemnością zatrzymuje się w szałasach pasterskich, bo przy mleczywie puszty, obfiteni i pożywnem, policzki Jasia powoli odkwitają. Pięknie tu, — a jednak i ta piękność sprawia na podróżnych bolesne

wrażenie... Cóż po wszystkiem, kiedy za kilka miesięcy i tu będą tylko sanie trupy, gruzy i pustynie? Ach oni to już znają! Oni to już wszystko naprzód widzą! 1 nawet już można czuć w powietrzu pierwsze podmuchy przyszłej burzy. Już ludność północnych Węgier schodzi coraz tłumniej na południe, gnana pędzącą z po-za Karpat nawalą; tu jeszcze spokojnie i kwitnąco, ale ci przybysze już roznoszą trwogę i złe wieści. Jest nawet między

niemi niemało i polskiego ludu; ten przynosi jeszcze straszniejsze przestrogi, jeszcze bledsze oblicza, bo ten bliżej widział bicz boży. Calemi rodzinami, całemi wsiami, przerażeni tułacze przebili się przez góry, i jadą, idą, uciekają, sami nie wiedzą gdzie... byle dalej. Kiedy Ludmiła po raz pierwszy spotkała rodaków, kiedy posłyszała polską mowę, oczy jej zabłysły upojeniem, i chociaż to byli nieznajomi, wyciągnęła do nich serdeczne objęcia.

Ale wnet łzy gorzkie puściły się z jej oczów, twarz ukryła w rękach i jęczała: — O czemuż jej tu niema? Już dla mnie żadna radość nie istnieje, kiedy nie mogę jej podzielić z z tą kochaną, z tą nieszczęśliwą, co była lepszą połową mojej duszy! Między spotykanemi ziomkami, ciągle upatrywała jakiej twarzy znajomej, ciągle się dopytywała o Sulisława. Niestety, wszystkie twarze były obce, a na pytania jej nikt nie umiał odpowiedzieć. Każdy, zajęty samym sobą i własną

rodziną, mało wiedział 'o losie innych. Nakoniec, trafił się i znajomy. Było to w pewną Niedzielę, w gorące południe. Ludmiła, odmówiwszy dłuższe niż codzień pacierze, zaczęła się rozglądać po cudnie pięknej okolicy. Jedną ręką, jak zawsze, przytrzymywała Jasia, drugą podniosła ku olśnionym oczom. — Co tam za kurzawa? — Zapytała.

— Znów pewno Lachy. — Odrzekł Chazar. Rzeczywiście, była to znowu gromada wychodźców polskich. Nasi podróżni usunęli się nieco z drogi, aby przepuścić gwarną ciżbę; przeciągała przed niemi konno, pieszo, z wózkami, a gdy z tego gwaru doleciał dźwięk rodzinnej mowy, zaczęły się jak zawsze ukłony i Witania: — A zkąd to Bóg prowadzi?

— A dokąd? — A co tam słychać? — Szczęść Boże! U samego już prawie końca, na wózku dudniącym, ciężko wyładowanym, siedział człowiek o długich, białych wąsach. Ludmiła krzyknęła:

— Rafał! To ty Rafale! Jadący spojrzał — oniemiał — wyskoczył z " wozu, padł jej do nóg i zaniósł się od płaczu. Tak, to był Rafał, stary domownik jej ojca, najwierniejszy ze sług Ludmiły, ten co jej towarzyszył w ucieczce przed Zyndramem, ten co ją odwoził do Witowa. Cała gromada stanęła, aby przypatrzeć radosnemu spotkaniu.

się

— P też to Pan Bóg dobry! Pani moja, złota paniusiu, więc to prawda że was do niewoli nie wzięto? AVięc to ludzie nie po próżnicy gadali że wyście uciekli z Zegnańca razem z panią Elżbietą? A gdzież pani Elżbieta? A gdzież panicz? O.... jest śliczny panicz! — Ale nie, mój Rafale, myśmy nie uciekły, Tatarzy nas wzięli, zagnali już daleko, daleko! Ja

teraz wracam z niewoli Tatarskiej. Na te słowa wszyscy osłupieli. Więc była istota, co mogła wrócić z niewoli Tatarskiej? Ludmiła w krótkich, gwałtownych wyrazach opowiedziała swoje niezwykłe dzieje. Wszystkie serca zawisły na jej ustach—wszystkie matki uściskały ją za ocalenie Jasia— cały tłum okrzyknął ją „mężną dziewką" i „prawdziwą Polką". Zasługi Wasyngi także wznieciły zapał; porwano go w objęcia, mało nie

uduszono od uścisków. Chazarczyk nieprzywykły do lackiej serdeczności, czerwienił się i krztusił, a Dżjafirka zaczęła szlochać, w przekonaniu że ci ludzie chcą zamęczyć jej ojca. — Ach mój Rafale, — rzekła Ludmiła, — ty jesteś dla mnie jak wskrzeszony, ja cię już opłakałam. Jakiż to cud że cię nie zabili w Witowie? Ty mieszkałeś tam we wsi, tuż pod samym

klasztorem? — Tak, ale przy osobliwszej łasce Boskiej wyślizgnąłem się z rąk Tatarom, uciekłem w lasy, i tułałem się i tułałem, a precz płakałem nad wami, moja najmilsza pani. Aż po wielu, wielu dniach i nocach, może w jaki miesiąc po tem wszystkiem, spotykam Jacusia, tego chłopca od koni, co służył w Że- gnańcu. On też wyratował się cudem z tych okrutnych rzezi...

— Czy być może? Więc był jednak człowiek co się wyratował z Zegnańca? — Tak.... ale po jakiemu! Pokłuli go, porąbali, i zostawili między trupami, bo im się widziało że już i z niego trup. Dwa dni tak leżał, ani się ruszył, tylko czasem kruszynkę oczy odmykał, o... tylko tyla... Widział jak jedli i pili, jak skoki wyprawiali, jak zamek podpalali; a poczciwe te ściany,

niechciały i niechciały się palić, musieli je sto razy podjudzać ogniem, ach co się tam działo, to bebechy bolały słuchać. Potem widział jak wyjeżdżali z całym ogromnym łupem, rachował wszystkie niewiasty i dziewki które za sobą ciągnęli, niezobaczył tam ani was moja pani, ani pani Elżbiety, przeląkł się okrutnie i tak sobie myślał: „Musieli je zabić". Nakoniec odeszli. Wywlókł się z pod trupów, chodził po rozwaliskach, oglądał wszystkich zabitych, i znów tam nieznalazł ani was moja

pani, ani pani Elżbiety. Więc znów się ucieszył i tak sobie myślał: „Chyba uciekły". Niemiał już co robić na tych zgliszczach, więc takoż poszedł w lasy i oto ze mną się potkał. Rozmyślali my tedy we dwóch: „Gdzie nasze panie mogły uciec? Najprędzej do królowej". Dalejże my pytać się ludzi: „Gdzie królowa?" .Wszyscy odpowiadali: „Królowa z królem i z całym dworem ujechała na Węgry"'. Więc i ja wybrałem się na Węgry, i oto.... ach jaki Pan Bóg dobry! Jeszcze dziś rano

modliłem się: „Słodki Jezu, pozwól abym za dwa dni znalazł moją panią przy królowej!" A Pan Jezus już dziś to zrobił! Niech-że Mu będzie chwała na wieki wieków — Amen. — Co ty gadasz Rafale, za dwa dni? Wiec król i królowa są tak blisko ztąd? — A tak, oni tu pono siedzą w jakimś kasztelu tak okrutnie mocnym, co ludzie gadają że i

djabli-by go nie wzięli. Panowie i panie polskie precz się tu do nich zjeżdżają. — Ach, cóż to za szczęście, — wołała Ludmiła, — już tylko dwa dni drogi! Za dwa dni będę nakoniec spokojna o Jasia, bo -przecie przy królu i naszej świętej pani bezpieczniej mu będzie niżeli przy kimkolwiek? A kto wić, może tam znajdziemy i ojca Jasinego, rycerza Sulisława? Twarz Rafała wyraziła niedowierzanie.

podziw

i

— Tak wam się widzi paniusiu ? Dał-by to Pan Bóg! Ale mnie ludzie gadali że on zabit... pod Chmielnikiem. — To bajka mój Rafale, niezawodnie bajka. Mnie znów ludzie mówili że ten co tam zginął, to inny Sulisław, a nasz uszedł szczęśliwie z królem na Morawy. Teraz pewno tu z nim przyjechał. —

Nie upieram ja się przy swojem. W takich dziwnych czasach człek niczego niewie na pewniaka. Już kiedy moja pani mogła wrócić od Tatarów, to we wszystko można uwierzyć. Podczas tej rozmowy, słońce się nieco opuściło, upał zelżał, gromada znów ruszała w drogę. — Paniusiu — spytał Rafał — czy by to wam nie było weselej przesiąść się na mój wózek? Jabym chciał wam powiedzieć coś bardzo ciekawego... a nietrzeba żeby kto nadstawiał ucha...

Ludmiła przesiadła się chętnie, Jasia posadziła obok siebie, Dżjafirkę także wzięła. Dzieci niezmiernie się ucieszyły nowym rodzajem jazdy, zaczęły szczebiotać i rzucać sobie źdźbła słomy wyciągane z grubej pościółki, a Rafał niby cały zajęty powożeniem, to trzaskał z bicza, to gadał z końmi, ale od cząsu do czasu przechylał się ku Ludmile, i mówił jak najciszej: — Czy paniusia wie co ja tu wiozę? Dlaczego wózek taki ciężki? Oho, niech pani moja nic

myśli że ja tu przywoziłem tylko moje liche usługi. Ja wiozę pańskie skarby, te skarby co zostały po nieboszczyku panu. — Jakie skarby? Ja niewiem o żadnych skarbach. — A tak, paniusia nicwie, i nikt niewie, ja jeden pod słońcem wiem. Kiedy nieboszczyk pan zachorował, tak tedy woła mię do siebie i powiada: „Źle ze mną mój Rafale,

trzeba się wynosić, a to mię gryzie — powiada — że moja dziewka zostanie na opiekuństwie tych moich braciszków paliwodów, co nigdy najeść się niemogą, chociażbyś im cały Olkusz postawił na misie. Już to kasztelów i ziemi tak łatwo nie połkną, bo ich — powiada — w tastaniencie spętałem kieby pająk muchę, ale co mój skarbczyk to rozdrapią; nim to nie- bożątko dorośnie, wszystko, złodzieje, powynoszą. A chciał-byin go dla niej przechować, bo

to przedziwne rzeczy, pradziada zbijane do kupy,

z

dziada

babki i prababki je nosiły, niechże i moja dziewuchna zdobi się w te bogactwa, jako przystało na wielką dziedziczkę." — AVtedy kochany panisko zwlókł się z posłania, zaprowadził mię do podziemnego sklepu, tam pokazał mi skrzynię, i powiada: „Patrz Rafale, ta jedna skrzynia tyle warta co mój największy zamek ze wszystkiemi swojemi polami, lasami i stawami." Potem otworzył wieko;

ach Boże, co ja za cuda zobaczyłem! Alszbanty całe sadzone w kamyki niebieskie, różowe, żółte, kieby monstrancyje; a co pereł! Po trzy i cztery sznury, kieby kaszy; a kolce, a wieńce, a kanaki; gotowiu- sieńkie wiano dla królewny. A były tam i dla mężczyzn drogości: sygnety, łańcuchy, pasy, miecze, wszyćko także nabijane kamuszkami jakby różnym grochem, a wszyćkiego tak wiela, że miał-by człek czem obdzielić cały dworny ufiec. Pan mówił: „To będzie dla jej męża, a to dla niej".

Wszyściutko mi pokazał, potem oddał mi klucz od skrzyni, potem klucz od sklepu, i powiedział tak: „Chowaj u siebie te klucze, strzeż ich jak oka w głowie i nie gadaj nikomu o tych skarbach, dopóki moja dziewka nie dorośnie". Tak powiedział, potem się znów położył i nazajutrz skończył. A ja od tamtego dnia milczałem kieby grób. — O mój Rafale, jakże mój rodzic musiał sobie ważyć twoją cnotę, kiedy ci zawierzył więcej

niż rodzonym braciom, niż światu całemu! I dobrze zrobił, —jak zawsze święcie zrobił. — Wiec ja tedy milczałem, nasamprzód ze strachu przed braćmi pań- skiemi, a potem ze strachu przed tym niegodziwcem Zyndramem, co-by gotów i votum ściągnąć Panu Jezusowi z ołtarza. Potem nieraz myślę sobie: Powiedzieć już, czy nie powiedzieć? A tu wali się ta cała paskudna Tatarszczyzna,

i

nastają

te

wszyćkie

okropności. — A teraz paniusiu, jeszcze wam coś powiem: kiedy miPan Bóg pozwolił wydobyć się z Witowa, to ja nie łaziłem jak próżniak po lasach, (tak się gada jeno dla gawiedzi,) ale ja w te pędy poleciałem do waszych kasztelów i wsiów... — I cóż? Wszystko zniszczone? Spalone? — Ale gdzie tam! Wszyćko stoi cało i zdrowo. Niczego nie tknęli. Noga

Tatarska jeszcze nie postała w tamtych stronach. Niewiem, czy nie leżały im po drodze, czy też Pan Bóg tak umyślnie urządził? Z początku miałem siła uciechy, potem znowu strach na mnie nasiadł. — „Głupcze! — Mówię sobie. — Nie ciesz się po próżnicy. Nie byli tu wczoraj, to właśnie znak że przyjdą jutro albo pojutrze. Odłożyli sobie ten kęsek na później; wracając przyjdą, mury porozbijają, skarbczyk pański znajdą. Oj, przezpiecz- niej go zabrać i

zawieźć do mojej pani." Więc włożyłem skrzynię na wóz, jachałem, jachałem, — no, i jestem. — A ze swoich rzeczy uratowałeś też co mój Rafale? Machnął ręką pogardliwie. — E, mniejsza tam o moje rupiecie... już nie było ani czasu ani głowy. —

Rafale, z ciebie zacny człowiek. — Niechże paniusia nie drwi sobie ze sługi. Spełnić wolę pana, i wolę umierającego, wielka rzecz! I gadać o czem niema. — Rafale, słusznie mówiłeś że Pan Bóg bardzo dobry. On wie co robi. Nie na próżno mi przysłał ciebie, i to właśnie teraz. Było wiele nieszczęść, ale dzisiaj za to, same łaski boskie się

sypią. Jest za co dziękować. A najprzód, i nad wszystko, za. to że nasz skarb uratowany. Rafał spojrzał na nią z podziwieniem. Cieszył się że jego przysługa tak wysoce jest szacowaną, ale razem i dziwił się że pani jego, zawsze taka szlachetna, ceni sobie kolce i alszbanty „nad wszystko." Jak to? Nawet nad odzyskanie wolności? Nawet nad powrót między swoich? Nieśmiał robić uwag, dodał tylko: —

Tak... to szczęście że mi go w drodze nie zabrali, w górach tyle rabusiów... — Niezrozumiałeś mię Rafale, ja skarbem nazywam to dziecko. Pan Bóg jeszcze nie pozwolił aby pani Elżbieta z nami powróciła, ale Jaś to także pani Elżbieta, kto jego ratuje, ten ratuje cząstkę jej życia i serca, i to właśnie tę cząstkę o którą ona sama dba najwięcej. — A no juści, co matka to matka.

— Więc widzisz Rafale, to już wielka łaska Boga, to skarb prawdziwy, przy którym wszystkie kamienie i złotości są tylko marnym prochem. A jednak i ten proch się przyda, oj! dzisiaj przyda się więcej niż przez cala resztę życia, bo może mię doprowadzi do drugiego szczęścia o które Boga proszę, do wybawienia samej pani Elżbiety. —

Jakto ? Paniusia chce wybawiać i panią Elżbietę ? Jakże to może być ? — Musi być. Czyż ty mogłeś nawet pomyśleć Rafale, abym ja, ja co tyle dobrodziejstw doznałam od tej serdecznej pani, ja .co ją po Bogu najwięcej miłuję, miała sobie wrócić spokojnie pomiędzy szczęśliwców, i mieszkać rozkosznie w moich zanikach, i jeść i spać smaczno, kiedy ona tam jęczy w tej szkaradnej niewoli? A toć byłabym poczwarą, godną piekła.

Nie! Ja jednej nocy nie prześpię bez trwogi, jednej łyżki strawy nie przełknę bez goryczy, dopóki ona tu nie wróci. Kiedy musiałam uciekać bez niej, (ach musiałam... dla Jasia!) wtedy sobie poprzysięgłam tak: „Najprzód ocalę dziecko, a potem ją, choćby mi przyszło nawet..." Ale po co tu gadać, kiedy Pan Bóg mi zesłał ciebie? Słuchaj Rafale: ja chciałam wrócić co prędzej do kraju, sprzedać którą z moich największych włości, zebrać dużo złota, i za to złoto

wykupić panią Elżbietę. — Więc to można wykupić? — Czemu nie? Kiedy mię trzymano między Tatarami, widziałam że u nich wszystko da się kupić, wszystko. Cieszyłam się niezmiernie tą nadzieją wykupu, ale i trapiłam się myślą że cała ta sprawa strasznie długo potrwa, może rok, albo więcej? Aż tu Bóg się zmiłował! Ty mój Rafale przy-

nosisz mi zbawienie, ta skrzynia toż gotowy okup. Już teraz nie trzeba mi wracać do kraju ani sprzedawać moich włości, te skarby oddani za panią Elżbietę i wszystko skończy się od razu. Tatarzy jeszcze wolą klejnoty niż pieniądze, a kiedy — jak powiadasz — jest ich tam taka mnogość, toć przecie wystarczy choćby dla najchciwszego poganina? Rafał spojrzał na nią ze smutkiem. —

Cnotliwa chęć, — rzekł po chwili wahania, — i anioł by lepiej nie chciał, ale... — Wiem co chcesz powiedzieć, ale: któż to zrobi? Tak, to niemała trudność... ostatnia ale niemała. Trzeba koniecznie aby się znalazł człowiek i uczciwy, i śmiały, i mądry, (taki jak ty Rafale,) coby umiał zrobić trzy rzeczy: najpierwej, tę skrzynię bezpiecznie na miejsce zawieźć — potem, z Tatarami targu dobić — a

nakoniec panią Elżbietę zdrowo tu do nas odprowadzić. To wyprawa godna dobrego chrześcjanina. Mówiąc, badawczo patrzyła Rafałowi w oczy. Ale Rafał nie podniósł oczu, sposępiał i rzekł: — Takiego człowieka nie znajdziecie. Jeśli się kto sam ofiaruje, to będzie oszust co skarby weźmie i przepadnie kieby kamień w wodę. Uczciwy człowiek nie powie:

„zrobię to", bo nie zrobi. Niech tylko Tatarzyska zwą- chają że poseł wiezie drogie rzeczy, ehe! jeszcze nie dojedzie, a już go złu- pią i zabiją. Ucieszna mi wyprawa! Pani Elżbiety nie uwolui, skarby postrada, żywot postrada, i wszyćko po próżnicy! To i po co zaczynać? Trzeba inny sposób wymyśleć. — Niema innego sposobu. Niby to ja nad tern już nie łamałam sobie głowy? Przez całą drogę,

dzień i noc! O nowej ucieczce już mi ani gadaj, wiem ja teraz czem to pachnie, wiem jak to tylko na wpół się udaje. Niema innego sposobu. — Ale taki człowiek się nie znajdzie. — Powtarzał sługa z rodzajem rozdrażnienia. — Oto na ten przykład, choćby ja: skoczyłbym dla pani mojej w ogień, poszedłbym jak stoję, bez oszczepu, między gryzące się wilki i nie dźwiedzie, ale między Tatary, nigdy! Nie,—takiej ofiarności i sam

Pan Bóg by nie wymagał. — To też nikt nie wymaga. — Odparła sucho Ludmiła. I oboje zamilkli. W tejże chwili wszystkie oczy zwróciły się na kilku Czykosów, którzy w głębi puszty wyrabiali jakieś dziwne harce. Był tó niby taniec tryumfalny, w którym, to rozpędzając konie skośnemi kręgami, to zbliżając je napowrót ku środkowi koła, rzucali czapki w górę, ściskali się gwałtownie, i krzyczeli jak ludzie co tracą głowę.

Spostrzegli naszą gromadę. Lecą ku niej, co sil wołając ze słowacka: — Czy już wiecie? Wielkie wiadomości! Cudowne wiadomości! — Co takiego? Co takiego? — Pytano między tłumem. — Pod Ołumuńcem Tatarzy pobici! Rozbici do szczętu! —

Ich wódz, Peta, zabity! Zginął! Zdechł! — Ołomuniec oswobodzony! — Tatarzy uciekli! Już ich niema! — Iw Polsce ich niema! Nigdzie niema ! — Do nas już nie przyjdą! Bóg się zmiłował!

— I wy możecie już wracać do swoich!' — Będziemy żyli po dawnemu! — Złe się skończyło! — Bóg zwyciężył! — Eljen!

Tułacze cisnęli się, zeskakiwali z wózków, powtarzali jeden drugiemu : — Słyszysz? Wielkie zwycieztwo! — Peta zabity! — Ołomuniec oswobodzony! — Już poszli! Możemy wracać!

— Jakto? Wracać do domu? — Co za szczęście! Wykrzyki rosły, rosły, aż zmieniły się w jedną, ogłuszającą wrzawę, podczas której Węgrzy i Polacy, znajomi i nieznajomi, starzy i dzieci, wszyscy ściskali się z uniesieniem podobnćm do szalu. Jedna tylko Ludmiła stała na uboczu ponura, szepcąc przez zaci śnięte zęby:

— Tak... tu wszyscy się cieszą... a ona tam sama jedna, bez dziecka, bezemnic, bez żywej duszy przyjaznej, w chłodzie, zgryzocie, pod batogiem, na pustyni! Jak ci ludzie mogą zapominać że tyle ich sióstr i braci plącze tam w niewoli? I zakryła oczy, niechcąc patrzeć na tę radość. Nagle, wrzawa ucichła. Jcdnem natchnieniem pchnięci, wszyscy razem uklękli, odkryli głowy, i ze wszystkich piersi wzbiła się pieśń nabożna.

Wtedy i Ludmiła padła na kolana, chwyciła Jasia w gwałtowne objecie, podniosła go ku niebu i zawołała: — Boże mój! Niechcę być niewdzięczną. Dzięki Ci za to pierwsze zmiłowanie! Teraz, kiedy Tatarzy uciekli, teraz już na prawdę nasz skarb uratowany!... POŚWIĘCENIE CHRZEŚCJANIE CHCIELI.

KTÓREMU WIERZYĆ NIE

Po takiej złotej wiadomości, tułacze mogli odetchnąć. Po co już pędzić gdzie

oczy poniosą? Chcieli się nacieszyć dobrą wieścią, namyślić nad wyborem dróg powrotnych; przedewszystkiem zaś byli spragnieni wypoczynku. Cóż, kiedy wśród samotnej „puszty", wypoczynek nie bardzo ponętny; kwiatów dużo, ale ani dachu nad głową, ani drzewa na ogień. Czykosowie ich objaśnili że idąc ku południowi, po trzech godzinach drogi znajdą prześliczny lasek pełen źródeł, a na krańcach lasku w y g o d n ą Czardę,

czyli

gospodę

pasterską. Tam więc gromada skierowała się, wyśpiewując radośnie. Istotnie, jeszcze przed zachodem słońca, widnokrąg zazielenił się złotawoseledynowym gajem, ziemia zaszemrała biegiem drobnych strumyków, kwiaty silniej zapachniały, i przed oczami podróżnych stanęła oczekiwana Czarda. Był to wielki szałas, pocięty na kilka izb dla ludzi, z ogromnym, oparkanio- nym dziedzińcem dla bydła. Wszyscy rzucili się ku bramie gościnnie

rozwartej, ale rozpęd został szybko zatamowany; gospoda i dziedziniec były już zajęte przez innych podróżnych, szeroko roztasowanych z końmi, pakami, i niezliczoną służbą. Wszyscy ci podróżni wyglądali niezwykle. Twarze mieli posągowe, stroje bogate i opięte, na nich płaszcze zielone lub czerwone, z poniarszczonemi kapturami. Rozmawiali językiem dźwięcznym jakby najcudniejsza muzyka. U wszystkich czerniały krucze

włosy, i oczy żarzące nakształt węgli. Jeden tylko pomiędzy niemi jaśniał twarzą białą jakby u niewiasty; policzki miał gorąco różowe, a rude jego włosy i broda, świeciły także fałszywą różowością. Co naszych tułaczy najbardziej zdumiało, to że przededrzwiami Czardy tkwiła w ziemi biała chorągiew. Każdy zawołał:

— Musi tu jechać jakiś poseł? Na stołach, poustawianych nietylko w izbach, ale i wdluż dziedzińca, błyszczały srebrne, wyrzeźbiane czary, kurzyły się misy pełne wykwintnego jadła. Podróżnicy, rozparci na ławach upstrzonych kobiercami, dzwonili w puliary i grali w kości, przy których brząkały złote, nowiuteńkie pieniążki. Obok tych ludzi tak suto przybranych, tak buńczucznie podróżujących, nędznie wyglądała gro-

madka naszych wychodźców. To też pokornie tulili się pod parkanem, i siadłszy na gołej ziemi, wstydliwie z sakiew podstarzałe zapasy.

dobywali

Rafał jednak chciał dla swojej pani wyprosić choćby najmniejszą izdebkę, w gospodzie. Wasynga także, ośmielony swoją przyszłą pańskością, mówił: — Po co mamy ustępować tym nieznajomym, tym graczom? Przecie my nie gorsi od innych, także potrafimy pić wino i płacić.

I z podniesioną głową szedł między biesiadników. Ale niedługo wrócił pomieszany. — Ach, pani Ludmiło, źle ze mną... To są kupcy Italczyki, których spotykałem nieraz na stepach Kapczackich, gotowi mię poznać... — 1 Tatarzy są między niemi ? — Spytała zatrwożona Ludmiła. —

Nie, Tatarów nie widzę. — A ci kupcy są chrześcjanie ? — A no tak, Genueńczyki. Mieszkają w Tanie, i handlują po całym świecie. — Więc czegóż się od nich boisz? — No cóż? Jak będą wracali do Tany, gotowi powiedzieć że mię tu widzieli.

— I cóż ci to już teraz szkodzi mój Wasyngo? Zabrać nas nie zabiorą, choćby chcieli; moi rodacy nas obronią, Węgrzy nas obronią. A przy- tem, trudno przypuścić, aby chrześcjanie chcieli naszej zguby. Prędzej by powinni nam pomódz. — Wasza prawda; jak zawsze, wasza prawda. Nie będę się bał. Już teraz mogę sobie drwić i z ltalczyków i z Tatarów.

Co mówiąc, drugi raz głowę zadarł, i szedł do Czardy, jakby jaki Baskak. Na progu, minął się z chudziutkim, czarniutkim człowieczkiem. Ten błysnął oczami, przystanął, a potem skoczył i zawołał: — Vasignio! Caro Vasignio! I zaczął z Wasyngą rozmowę, szybką, żywą, prowadzoną trochę po słowiański!, trochę po tatarsku, bo kupczyk bywalec znał się równie dobrze na językach jak na

towarach wszystkich krajów, po których wędrował. — Zkąd się ty tu wziąłeś, Vasignio? — A zkąd ty, Beppo ? — Zagadnął chazar, dyplomatycznie odpierający pytanie pytaniem. — lla, my'? Jak zawsze, kujemy wyborne interesa. Teraz nawet lepsze niż kiedykolwiek. Mój

stryj Bartolommeo został wybrany jednym z Consulów naszej Compagnii. Przed półrokiem wyjechaliśmy z Tany, z towarami, aż na pięciu galerach. Wszystko sprzedało się w Bizancium, tani nakupiliśmy różnych nowych śliczności, galery odnajęła od nas inna Compagnia, a my wracamy lądem, z towarami Europy do Azji. Woleliśmy wracać lądem, bo na stepach Kapczackich, stojące tam wojska Tatarskie rozkupią pewnie cały ten drugi nabór, i tak, nim wrócimy do Tany,

pozbędziemy się szczęśliwie wszystkiego. A i tu po drodze, w Hungarji, świetnie nam się wiedzie; tu ciężko co sprzedać, ale za to chwila dobra do kupowania; ludzie nastraszeni bliską wojną, oddają co chcesz, za bezcen. My im też mówimy: „Bierzcie co dajemy, zawsze to lepiej niż oddać za darmo Tatarom, a tylko patrzeć jak tu spadną." Powiadam ci, złoty czas dla handlu. — A cóż znaczy ta biała chorągiew? Tego nigdy u was nie widziałem.

— A! To znowu druga liistorja. Pod samą Budą, spotkaliśmy się z Arturem Sydneyem, wiesz? z tym banriitą angielskim, co zawsze posłuje od Chana do chrześcjan. I teraz jeździł do króla Hungarji, ze zwykłem wezwaniem aby się poddał Tatarom i płacił daninę. Ale takie wezwania tu jakoś nie mają powodzenia; już krój polski wolał pójść w świat o kiju, niżeli się poddać. Tutejszy, odpowiedział ze śmiechem, że ani myśli

płacić. Sydney zagroził ciężką pomstą, i wyjechał niby dumnie, ale i z duszą na ramieniu, bo choć jego poselska osoba uchodzi za nietykalną, przecież on dobrze wie, że posłom tatarskim nieraz niemiły koniec się przytrafiał. Ma wprawdzie orszak, ale z takich ludzi jak i on, z samych przybłędów, których nikt nie szanuje. Ucieszył się wiec niezmiernie kiedy spotkał naszą Compagnię; myśmy liczni, uzbrojeni jak trzeba na ludzi co wiozą kosztowne

rzeczy, a przy- tem, wiesz... my ze wszystkiemi umiemy być dobrze. Wzięliśmy tedy posła między siebie, i odtąd razem jedziemy. To połączenie przyniesie korzyści obu stronom; póki jesteśmy na ziemi chrześcjańskiej, to Sydneyówi bezpieczniej z nami, a jak wjedziemy na ziemie tatarskie, to znów nam będzie bezpieczniej przy nim. On ma Paiżę, wiesz? taką tabliczkę, — i to nie srebrną, ale złotą, pierwszorzędną, taką na której widok Tatarzy biją czołem i dają konie, wozy, jadło, wszystko,

chociażby skórę własną. Przy takim opiekunie, możemy być już pewni że nikt nas tam nie rozbije ani okradnie. On teraz nam się kłania, później my jemu będziemy się kłaniali. Te słowa sprawiły na Wasyndze ogromne wrażenie; kiedy zrozumiał że jest w kraju, gdzie sam Poseł Wielkiego Cłiaaua kłania się chrześcjanom, zhardzial niesłychanie. Wielką miał też ochotę pochwalić się swoją przyszłą wielkością, przed człowiekiem co go znal dotąd w najglębszem

poniżeniu. Wziąwszy się więc pod boki, zaczął mówić: — Nie zazdroszczę ci wracania na stepy. Mnie się już tam sprzykrzyło, widzę że między Tatarami niemożna dorobić się bogactwa — jadę gdziemdziej — tembardziej, że spotkałem pewną... xiężniczke lacką... tak, ona się nie przyznaje, ale to jest xiężniczka... podobno krewna króla... tak

jakoś... króla czy królowej... No, słowem wielka pani jakich mało. A bogata! Sto zamków — dziesięć tysięcy koni — wieże ze złotemi dachami. Obiecała mi że tem wszystkiem podzieli się ze mną, jeśli ją wyprowadzę, z niewoli. Rozumiesz? Samo miłosierdzie nakazywało... no, a jak wezmę te złote wieże, to nawet i Tatarzy będą mi się kłaniali. Wioch rzucił na niego spojrzenie z pozoru dobroduszne, ale podszyte drugiem spojrzeniem,

bardzo bystrem. Uśmiechnął dwuznacznie i rzekł:

się

— Aha! Rozumiem... sauio miłosierdzie... W tej chwili Ludmiła, dla której Rafał otrzymał osobną izbę, kierując się z dziećmi ku gospodzie, przeszła kolo rozmawiających. Wasynga szepnął: — O! To właśnie ona.

Beppo na jej widok spiorunowany zachwytem, złożył ręce jakby do modlitwy, i zawołał półgłosem: — O! Che bella! Przechodząca nic zrozumiała wyrazów, ale uczuła że zawierają wykrzyk uwielbienia, a w głosie odnalazła te cześć pełną pokory, którą tylko ludzie zachodni umieli nieść kobiecie. Po grubiańskich pochwałach Mongołów, po ich tygrysich

spojrzeniach, ten hołd wydal jej się miłym,

przyciszony

jakby wspomnienie z wielkiej ojczyzny ducha. Kiedy przeszła, Beppo szepnął do Wasyngi: — Szczęśliwy człowieku! 1 ty przez tyle dni podróżowałeś z taką cudną kobietą? Ach, jakaż ona piękna! Wasynga ruszył ramionami:

— E... pi okna jak piękna, ale bogata. Beppo się uśmiechnął. — Bogata jak bogata, ale piękna. Spojrzeli na siebie ze wzajcmnćm zdziwieniem. Ci dwaj ludzie niemogli się zrozumieć. Wasynga wszedłszy do izby, rozpowiadał wszystko czego się.dowiedział od Beppa. Ludmiłę najwięcej zadziwiał ów poseł.

— Zkądże się Tatarami?

wziął

Anglik

między

— Cóż chcecie? Kto zadrze ze swemi, ten idzie do obcych. I ten Anglijczyk podobno dużo nabroił rzeczy niepozwoloiiych, tak że go swoi precz wygnali, i w żadnem królestwie chrześcjańskiem niemógł już sobie znaleźć miejsca. Wiec się rozgniewał, przystał do Tatarów i tam

wybornie mu się wiedzie. Jako człowieka co umie niewiem ile języków, użyli go najprzód za tłumacza, potem za pośrednika w różnych trudnych sprawach, teraz już za posła, i patrzcie go! do tych samych ludzi co niechcieli z nim gadać, on teraz przyjeżdża szumnie, on jeszcze im grozi, on warunki nakłada, i muszą się go bać. Taki to chytro-mądry lis. — Ale jakżeż on zrobił ze swoją wiarą? — Pytała, na prawdę zdumiona Ludmiła. —

Chyba się jej zaparł? — Wcale nie. Tatarzy nie pytają nikogo o wiarę. U nich tak: „Służ wiernie, a zresztą rób cochcesz, módl się jak chcesz, wszystko jedno." Ale służba, to zakon. — Więc ty myślisz Wasyngo, że z nim to można śmiało jeździć miedzy Tatarami ? —

Z nim? Oj, oj! Z nim całą Tatarję od końca do końca, można przejechać tak bezpiecznie jakby, pod żółtą zasłoną. Przez niego można wszystko tam otrzymać, bo on w ogromnych łaskach u Wielkiego Cłiaana. Ale na to trzeba pierwej wkraść się w jego własne łaski, a to rzecz niełatwa... — Dla czego? — Bo to człowiek zły... Oj, jaki zły! Ten

człowiek choć nie Tatar, gorszy od wszystkich Tatarów. — A jednak z tenii kupcami jest w zgodzie? — A! Bo ich potrzebuje. Zresztą, nie dziwno: to kupcy Tanajscy,' ci ludzie mają sidło na każdego. —

Widzisz jednak Rafale, — rzekła z niejakim przekąsem Ludmiła — że oto są ludzie, co śmieją między Tatarami jeździć, i targu z niemi dobijać, i jeszcze dobrze na tem wszystkiem wychodzą. — Nierozimiiem. Odrzekł sługa ruszając ramionami. — Nierozumiem. To jakieś włoskie czary. Troszkę miał słuszność Rafał. Czemże

innem jak czarami, wytłumaczyć tę

można

było

osobliwszą zażyłość, która wiązała Genue z Mongolją, rzeczpospolitę chrześejańską, światłą i wykwintną, z najdzikszym wyrazem przemocy i barbarzyństwa? Kiedy cala Azja, cale pół Europy, drżały przed wolą AYielkich Chaanów, kiedy nikt ani prośbą ani groźbą niemógł dojść z niemi do ładu, Genua miała u nich mir nienaruszony. Kiedy krocie miast chińskich, muzułmańskich i

chrześcjańskich leżały w gruzach i popiele, Tana, rozsiadła na ziemi Tatarskiej, pod rządem Tatarskim, kwitła sobie w najlepsze, tem potężniejsza że samotna; zniszczenie innych ognisk handlu w tamtych stronach, wychodziło dla niej na zdrowie. Przez Tanę, Genueńczycy trzymali w ręku złote klucze Wschodu; karawany ich krążyły swobodnie i korzystnie po tychże samych stepach, gdzie wszj^stkie inne spotykały tylko łupież i zagładę. Zaprawdę, podobna przyjaźń mogła wyglądać po-

dejrzanie. O! Bo też cala polityka Genueńska była naówczas podejrzaną. Powtarzamy: naówczas, i dodajemy: polityka zewnętrzna. Ryczałtowe potępienie tej znakomitej pani morza, byłoby i nieuczciwem i nieslusznem; są w jej dziejach karty pisane krwią serca, malowane lazurem nieba; w obrębie swoich murów, rozwinęła ona wiele wspaniałych ustaw i zakładów, które dla innych ludów za wzór posłużyły; wydala mężów dzielnych i szlachetnych; wydała nawet wielkich ludzi. Ale po-za grani-

cami swego gniazda, w epoce naszej powieści, Genua — wyznajmy — była istną korsarką; w ówczesnym dramacie Europy ona wielokrotnie odgrywa „rolę czarną". Zysk jest jedynem jej bożyszczem; dla niego poświęca wszystko, to nawet uczucie, które w trzynastym wieku zdawało się wszechwladnem: religję. Wszak widziano bieg całej Krucjaty, wstrzymany i zwichnięty przez nagłe odstępstwo Genueńczyków, którzy swoje galery wynajęli najprzód Krzyżownikom, potem Cesarzom

greckim, nakoniec... o zgrozo ... Saracenom! Zawsze, więcej płacącemu. Kiedy całe chrześcjaństwo poświęcało się dla idei, oni patrzyli tylko, przy czyim by tu ogniu można upiec dla siebie najsmaczniejszy kąsek? A jeżeli szlo jeszcze o szkodę lub upokorzenie Wenecji, o! wtedy gotowi byli na wszystko, byle dźgnąć w serce niebezpieczną współzawodniczkę. I cóż dziwnego, że najprzebieglejsi z ludzi, Mongołowie, trafiwszy na jeszcze przebieglejszych, uczuli coś jak podziw pełen uszano-

wania, i nieznacznie dali się okiełznać, jak dziki rumak, gdy pozna wytrawnego jeźdźca? Takiemi to byli owi „czarownicy", zdradni jak żywioł, z którym wiecznie mieli do czynienia. I nie na nich jednych ten żywioł podziałał ujemnie. Każdemu co badał dzieje świata, mimowolnie przychodzi na myśl zapytanie, czy handel morski nie jest zajęciem psującćm narody, rozwijającćm w nich rozum samolubny, który sprawia, że u siebie i dla siebie umieją się urządzić wzorowo, ale dla

drugich mają zawsze inną miarę i wagę? Kiedy widzimy Kartaginę, której „punica fides" stała się przysłowiową, — Hollandje, której kupcy solennie „deptali po krzyżu", byle dostać się do ponętnych wybrzeży Japońskich, — kiedy widzimy Anglje, która... Oho! Muszę przerwać... Słyszę głos Ludmiły, nawołującej... kogo? Czy mnie, cz}' Wasynge? Podobno że oboje... mnie do rzeczy, Wasyngę do izby.

Ludmiła pozostawszy samą, przez dobrą godzinę siedziała nicruchomie, i rozmyślała w najsilniejszem natężeniu wszystkich władz duszy, umysłu i serca. Po godzinie, zawezwawszy nanowo Chazarczyka, rzekła: — Mój Wasyngo, powiedz mi: co to za rodzaj człowieka ten Bcppo? Uczciwy? Rozumny? — Czy

rozumny?

Ha,

dosyć....

Czy

uczciwy? Może aż nadto. Przed jakim rokiem — pamiętam — spotkałem ich za Donem; wtedy jego stryj wyskarżał się przedemną: „Co ja zrobię z tym chłopcem? Brat mi go dał, prosił abym go wykierował na człowieka, a jak ja mu tylko co polecam albo cóś tłumacze, zaraz chłopak się pyta: — A czy to się godzi? A czy to wypada?— Czasem — wystaw sobie — wyjeżdża mi z katechizmem! Niewicm czy z niego co będzie." Tak do mnie

gadał jego stryj, co go niebardzo lubi. Inną znów razą — pamiętam — pokazywał na serce, i mówił: „On za wiele ma tutaj." A potem pokazywał na głowę, i śmiał się i mówił: „Lepiej wszystko mieć tutaj." Ha no, i kto wie, czy nie jego prawda? — Dobrze, dobrze... — Przerwała z żywością Ludmiła. — Bardzo mię cieszy to co mi donosisz. Mój Wasyngo, proszę cię: przyprowadź mi tego chłopca, chciała-

byin się z nim na cztery oczy rozmówić. Chazar zdumiał się niepomiernie, nawet się zawahał; ale sobie powiedział : — Przecież ona mądra? Wie co robi. I poszedł aby spełnić jej wole. Kupczyk zdziwił się jeszcze mocniej. Na wiadomość źe piękna wielka pani chce się z nim rozmówić, zamęt powstał w jego bujnej głowie. Chwycił się za piersi,

poszeptując: • — Caro Beppo, piano... piano... Wszedł do izby i stanął przy drzwiach pokornie. Z postaci, należał on do gatunku ludzi, na których określenie AYlosi, w jcdnćm ze swoich prowincjonalnych narzeczy, mają wyborny choć wcale niepochlebny wyraz: culfone. Głowa ogromna, przyczepiona do małej figurki, zatknięta na szyi stosunkowo za cienkiej, czyniła

go podobnym do owadu. Ruchy miał także jakoby owadzie, jakieś podskakujące, kańczaste, niespodziane, tak że sąsiedzi nieraz odsuwali się, albo pytali: „Co to? Co się stało?"... Rysy jego przypominały komiczną maskę ze starożytnego teatru, bo we Włoszech wszystko bywa posunięte do szczytu, i szpetność — jeśli się trafi — to już iście ldassyczna. Oczy tylko miał niezaprzeczonej piękności, axamitnc, czarno-złote, powłóczyste; rzekł-byś, że te

źrenice, wyjęte z głowy jakiegoś bożka, przez pomyłkę dostały się takiemu biedactwu. Ludmiła uspokojona jego szpetnością i pokorą, skinęła uprzejmie; chłopiec nieco się przybliżył. — Pan Bóg — rzekła—nieraz właśnie dlatego próbuje nas cierpieniem, ażeby ludziom dać sposobność do pięknych i miłosiernych uczynków. Oto ja ścigana przez wielkie nieszczęścia, szu-

kam człowieka szlachetnego, a przytem i zręcznego, co-by chciał przyjść mi z pomocą w sprawie dosyć trudnij, a bardzo dla mnie ważnej; od niej zależy całe moje szczęście. Zacny młodzieńcze — Wasynga dużo mi o was mówił... Chcecież być tym człowiekiem, tym rycerzem walczącym w obronie białogłowy? Beppo słyszał a niemógł uwierzyć. — Jakto? — Pytał w duszy. — Ta cudowna

istota potrzebuje robaka?

mnie,

nędznego

I najzuchwalsze marzenia zaczęły mu wirować w głowic. Ale szybko się otrząsnął. Powiedział sobie: — Oto chwila, w której szczęście trzeba chwytać za skrzydła. Potem ręce złożył znowu jakby do modlitwy, i zawołał z włoskim zapaleni :

— O mia donna! Kogo mi każesz zabić? Co mi każesz zdobyć? Co mi każesz oddać? Krew? Życic? Duszę? — Na tymczasem, żądam tylko rady. A ponieważ doradca musi dobrze znać przeszłość, jeśli ma dobrze radzić o przyszłości, więc będę szczera jakby na spowiedzi. I opowiedziała mu dzieje Elżbiety, Jasia, Wasyngi, swoje własne, wszystko

jasno, zwiezie, dobitnie. W końcu, otworzyła skrzynię uratowaną przez Rafała. Beppo zaczął oglądać klejnoty, z biegłością prawdziwego znawcy. Jedne, choć na pozór świetne, odrazu odrzucał; przypatrywał się z rozkoszą.

innym

— Jest — powiedział — tutaj kilka rzeczy, za które można-by nietylko jedną, ale dziesięć branek wykupić.

— Powiedzcie mi, — zagadnęła Ludmiła — czy-by tej całej sprawy nie powierzyć owemu Anglikowi? Beppo aż syknął. — O, nigdy i On-by wszystko wam pięknie przyobiecał, klejnoty zabrał, przepadł —i nigdybyście już ani o nim, ani o tej signorze Elisabecie w życiu nie posłyszeli.

— Ale gdybym ja sama pojechała z temi skarbami, a jego tylko użyła za pośrednika? Beppo obejrzał się na niekłamanćm przerażeniem.

nią

?,

— O signora! To jeszcze gorzej.... On-by was porwał i zawiózł w podarunku Wielkiemu chaanowi, a klejnoty zawsze-by przy sobie zatrzymał. Ten zbrodzień gotów na wszystko.

Ludmiła przycięła sobie usta. — No, a gdyby... gdyby tę całą sprawę powierzyć waszemu stryjowi? Beppo zmieszał się mocno; — spuszczał oczy, — otwierał i zamykał usta. — Nakoniee wyrzekł: — Może-byni powinien milczeć... to mój stryj... ale sumienie każe ostrzedz... signora już i tak jest nieszczęśliwa.... mam-że ją narażać

na ostateczne nieszczęście? Nie, tej sprawy niemożna powierzać stryjowi... te klejnoty są nadto piękne.... ser Bartolommeo, mój stryj, nie powinien wiedzieć nawet klejnotów...

o

istnieniu

tych

Słuchająca była przestraszona wizerunkiem tych obu ludzi, ale zarazem i wzruszona uczciwością chłopca. — A wy, zacny Beppo, nie podjęlibyście

się tej sprawy? — Ja?... I zaczął kręcić głową niechętnie. — To rzecz bardzo trudna.... A najprzód, jakże ja znajdę tę signorę Elisabettę? Czy to jedna jest Elisabetta pomiędzy brankami? Dziesięć ich być może, sto! A gdybym się też pomylił, inną wykupił i skarby wasze na- próżno

zmarnował? No, przypuszczam nawet, że jakimś cudem ją znalazłem, że ją wykupiłem, (i to wszystko bez wiedzy stryja, który mnie okropnie pilnuje,) potem tedy co? Gdzież ja ją odwiozę? Gdzież ja was odnajdę, signora ? Szukać się po dalekich krajach, jeździć przez miesiące a może i lata, dla mnie to znaczy tyle co utracić łaskę stryja, narazić się ojcu, no jednem słowem zwichnąć przyszłość cala, którą muszę sobie ciężką pracą budować.

— Ludmiła uśmiechnęła się gorzko, czyniąc w skrytości serca te uwagę: — Przed chwilą ofiarowywał mi krew i życic, teraz mi żałuje kilku miesięcy czasu. Ila, trudno! Trzeba wrócić do mojej pierwotnej myśli. — Słuchajcie: — rzekła — a gdybym ja z wami pojechała ? Ma się rozumieć przebrana, do

niepoznania przebrana. To bardzo-by rzecz ułatwiło. Ja zaraz poznani Elżbietę, ja ją niezawodnie wy najdę. Żądani tylko, abyście targ przeprowadzili z Tatarami, bo na to trzeba kupca, mężczyzny. Mnie przy dłuższych rozmowach zaraz-by poznali, choćby po samym głosie. A kiedy już wszystko się załatwi, może nas odprowadzicie do granicy chrześcjańskiej? Nic, tylko do granicy. Za trud i stratę czasu, wybierzecie sobie z tych klejnotów co tylko wam się spodoba.

Chłopiec, gwałtownym ruchem ręki odepchnął klejnoty, a na Ludmiłę podniósł ogniste oczy. — Waszych skarbów niechee. — Zawołał. — Nicchcę okradać tamtej branki, ale to myśl cudowna, abyście wy signora ze mną pojechali. Z wami razem, wszystkiego się podejmuje — na wszystko się odważam. Tylko wymagam, ażeby nikt z naszych, ani Anglik, ani mój stryj, ani żaden z kupców, nie wiedział kto wy jesteście.

Niech tajemnica między nami dwojgiem zostanie, a wszystko się uda. Per Baeeo! I moja przyszłość już mało mnie obchodzi, byle wam usłużyć, o signora! Teraz Beppo mówił z ogniem, z pozornem przekonaniem; obiecywał wszystko na oślep. Czy wierzył w spełnienie tych obietnic? Ba! Właśnie się też on troszczył o tak dalekie rzeczy! Cóż go obchodzić mogła Elżbieta, albo jej wy kupno? Stanie się co stanie, on tylko wiedział że przez kilka

tygodni będzie podróżował z tą czarowną pięknością, i to jeszcze pod maską tajemnicy, jako jej rycerski obrońca! Wobec takiej zawrotnej przyszłości zapomniał nawet o niebezpieczeństwach jakie mogły jej samej grozić. Namiętność jest samolubną. Ludmiła, ostrzeżona instynktem kobiecym, uczuła olbrzymią władzę jaką nagle nad nim osiągnęła. Ucieszyła się, i razem — przelękła. —

A wiec, — zapytała — podejmujecie się wszystkiego? Dajecie chrze- ścjańskie słowo? Na wielkie milczał.

jej

zdziwienie

Beppo

Sądziła że trzeba w inną strunę uderzyć. — Odprowadźcie nas — rzekła - - aż do samej Polski, a z radością wam oddam jeden z moich zaników. Mam ich jeszcze kilka. Mogłam jeden obiecać Wasyndze, słusznie i wam się to samo

należy. Nic bodziecie już potrzebowali ciężką pracą budować sobie przyszłości. Beppo nie podnosząc oczu, odrzekł: — To za mało, — ja chcę więcej. Zdumiona i oburzona, odparła: — Za mało? Dam dwa zamki, z włościami, wodami, lasami. Jeszcze milczycie? A więc bierzcie wszystko, oddani cały mój majątek, i pójdę o kiju, byle z Elżbietą wolną.

Beppo spojrzał na nią wzrokiem pełnym wyrzutu, i wymówił głosem omdlałym, topniejącym jak lawa, jak Izy: — Ja nie chcę żadnych zamków — żadnych włości — choćby się równały stu królestwom. — Ja chcę więcej. Ludmiła wzdrygnęła się — spuściła oczy — krwawy rumieniec oblał jej twarz i szyję. Zastanowiła się przez chwilę głęboko,

mocno, przytomnie, — zmierzyła obie przepaście które stały po obu stronach jej serca, na dwóch szalach postawiła Elżbietę i siebie, — i wybrała. Poczem, powstawszy uroczyście, królewskim uśmiechem rzekła:

z

— Dobrze. Jeżeli mię szczęśliwie zawieziesz, wykupisz moją przyjaciółkę i bezpiecznie nas obie odprowadzisz do Polski, — oddam ci moją rękę.

Beppo oniemiał. Olśniony, spiorunowany szczęściem, zgiął kolano, pochylił głowę, i zawołał tylko: — O Madonna! — Ale — dodała brwi ściągając — stawiam warunek: jeżeli przez drogę ubliżysz mi jednem słowem, jednym błyskiem oka, — albo pozwolisz aby mi ktokolwiek ubliżył, — cały nasz układ

pójdzie w niwecz. — Obiecujesz ? Beppo schylił głowę jeszcze niżej, i wyrzekł: — Przysięgam. Ludmiła odetchnęła. Przesunąwszy rękę po oczach: — Kiedyż wyjeżdżacie ? — Zapytała. —

Jutro, przed świtem. — Dobrze. Do świtu wszystko przygotujemy. A teraz — przez chwilkę chciałabym zostać samą. Wstał — i wyszedł. Wzniosła ręce złożone, i ze łzami wyrzekła: — Przebacz Przedwojowicu!

Potem, powtórzyła raz jeszcze przed samą sobą, cały szereg pytań i odpowiedzi, jakie w gwałtownem swem następstwie doprowadziły ją do tego wyboru. Czy jest inny środek ocalenia Elżbiety? Niema. Czy mogę, bez pomocy tego człowieka, wykupić i wywieźć Elżbietę? Niemogę. Czy był inny sposób zaskarbienia go sobie, a razem i utrzymania go na wodzy ? Nie było.

A wice, dobrze uczyniłam — niemogłam uczynić inaczej. Gdyby jej się Beppo był przedstawił w pięknej, pociągającej postaci, w świetnych i korzystnych warunkach, była by się pewnie dłużej namyślała, byla-by się mocniej lękała cieniów Przedwojowica. Ale wobec takiej niezdarzonej istoty, nikt chyba z żywych ni umarłych nie będzie mógł jej posądzić o niewierność dla pierwszego wybrańca. Ofiara to już zupełna, z której Ludmiła czuje się dumną

wobec nieba. Ofiara doskonała, eo nawet niesie za sobą tę rozkosz, jaką daje wszelka doskonałość. Wprawdzie, wobec ziemi, ten wybór inaczej będzie wyglądał — bardzo dziwnie... co gorzej, może troszkę śmiesznie. Jakto? Owa dumna dziedziczka, co gardziła pańskim Zyndramem, co miała być swatana z Piasto- wicami, idzie za pierwszego lepszego chłopaka, za wędrownego kupczyka? O zgrozo! A przecież dwór Wawelski rozśmieje się na cale gardło?

Nie! Ktokolwiek ma serce, nie rozśmieje się łatwo, bo jeżeli ten „chłopak" ma być wybawicielem, stanie się dla Elżbiety i Ludmiły większym od xiążąt i rycerzy. W czasach wielkich wojen i zamieszek, Fortuna toczy się koleni szybszem niż zazwyczaj, a wtedy dzieją się na nieni niespodziane rzeczy : ci co byli u wierzchu, spadają stratowani, — ci co byli pod kołem, wychodzą na szczyty. Gdyby jeszcze Ludmiła znała dokładnie

dzieje Rzeczpospolitych Beppo nie wydał by

włoskich,

jej się może tak bardzo maleńkim. Wszak to Genueńczyk? A w Genui bohaterowie i Dożowie wyrastają najczęściej z podobny ch „ kupczyków". Co smutniejsze, to że Ludmiła nie zna jego duszy. Obiecała rękę człowiekowi, którego przed godziną pierwszy raz postrzegła. A może to jaki gbur albo filut, z najgorszym charakterem, z najniższemi nawyknieniami ?

Wszystko to być może,—jednak, w porównaniu do niewoli u pogan jaka jej niedawno groziła, ten Beppo to jeszcze Fenix. Przynajmniej chrześcjanin— Europejczyk—człowiek co się zadawalnia jedną żoną — co jak się zdaje, będzie jej wdzieczen za swoje wyniesienie, cale życie spędzi na kolanach przed nią. A zresztą, na kolanach czy obojętny, wdzięczny czy niewdzięczny, co ją to obchodzi? Od straty

Przedwojowica, Ludmiła już wzięła rozbrat z myślą o miłości. Zapewne, była-by wolała pozostać do śmierci wolną, i wiernie nosić serdeczną żałobę, ale kiedy nie można., ten czy ów, (byle nie Mongoł,) to już prawie jedno; żałobę wewnątrz duszy zachowa nietkniętą. I ezemuż- by nie miała jej zachować? Obiecała obiecała serca.

rękę

—

nie

Tak przeniocowawszy się z myślami, skinęła przez okienko na ojcowskiego sługę. Wzywała go

nic bez pewnej trwogi; czuła że jeszcze i tu ją czeka niełatwa przeprawa. — Słuchaj Rafale: jak wiesz, mieliśmy razem jechać dalej, chciałam najprzód Jasia oddać do własnych rąk ojca, a potem dopiero zająć się losem jego matki. Ale zaszły rzeczy co wszystko zmieniają: Pan Bóg zsyła mi prawdziwie cudowny sposób dostania się napowrót do pani Elżbiety, i to ze wszelkiem bezpieczeństwem; sposób dziwny, jedyny, już drugi raz w

życiu takiego nie znajdę. Raniutko wyjeżdżam z tym posłem tatarskim i z temi kupcami. Przebiorę się — nikt mnie nic pozna—już wszystko ułożone — wszystko przewidziane. Nie sprzeczaj się ze mną, wiem co robię. Nic sprzeczaj się, tylko rób swoje, bo i ty od dzisiaj masz wielki obowiązek do spełnienia — tobie powierzam to dziecko — ty mię przy nierri zastąp — odwieź Jasia do ojca. Mnie się widzi przecie, że nic wam już po drodze nic grozi, że

mogę rachować na twoją wierność i przezorność? Ach, to największy dowód zaufania, mogłam ci dać Rafale.

jaki

Rafał słuchając, to bledniał, to stawał w płomieniach, nakoniec upadł do nog Ludmiły, i wołał: — Pani! Co chcecie robić ? Wracać tam ? A toć to, z przeproszeniem, szaleństwo! To gorzej: grzech. —

Rafale, mówiłam ci: nie spieraj się ze inną, próżna praca. Wszak widzisz: dwa razy wydobyłam się z niewoli Tatarskiej? Raz mię odbito, drugi raz uciekłam. — Prawda, ale też to był cud. Już dwa razy stał się cud. Trzeci raz kusić Pana Boga, to nie wolno. Lecić w paszczę smoka, i to po dobrej woli, a toć to takusieńka sama zbrodnia, jakby człek własną ręką gardło sobie podrzynał? Czyż już nikt inny nie może tego za panią

zrobić? — Nikt ani może, ani chce. I kto wie, czy to nawet nie lepiej? Ten Włoch wytłumaczył mi bardzo mądrze, jakie by mogły porobić się omyłki, jaka próżna strata okupu. Już to sobie pamiętaj mój Rafale, że człowiek tylko tej roboty jest pewien, do której sam przyłożył reki. Przez posły wilk nie syty. Nie troskaj-że się o mnie tak okropnie, ja przecie będę się strzegła, choćby dla tego aby

pani Elżbiecie nie zaszkodzić? Uspokój się, ta podróż znów nie taka straszna jak się wydaje tym co tam nie byli. I przedstawiała mu wszelkie środki ostrożności które snuły jej się po głowie, kreśliła już naprzód obraz szczęśliwego powrotu, a wmawiając w drugich spokojność, wmawiała ją i w siebie, zagłuszała się na wszelkie niebezpieczeństwa, jakich przeczucie jednak pukało w jej sercu. Rafał niechciał ustąpić. Certował się z

nią aż do uprzykrzenia, zuchwałości. W końcu,

aż

do

zacisnął ręce jak człowiek co ma skoczyć w przepaść, i powiedział: — No, już kiedy tak, to pozwólcie: niechże i ja z wami jadę. Niechże będzie choć jedna wierna dusza przy mojej paniusi. — Dziękuję ci mój Rafale, chęć twoja poczciwa i mila mi, ale teraz już niemogę jej przyjąć.

Jakbyś pojechał ze mną, to któżby Jasia odwiózł? A widzisz? Ty masz twoją osobną powiność i niemałą. Ach, w moich troskach, to jeszcze jest jedyna pociecha, że mogę być przynajmniej o Jasia spokojna. Wszak mogę być spokojna? — Oh! Nam się nic nie stanie. Drogi wolne — król tuż. — Nam nic nie grozi, ale wy? I zaczął szlochać jak dziecko. Cóżby dopiero byl wyrabiał, gdyby

wiedział z kim się jego pani zarę czy la? Na odgłos tego gwałtownego łkania, Wasynga zajrzał do izby. Wypadało i jego wtajemniczyć. Przesłuchawszy Ludmiły, chazar także przeląkł się niezmiernie; ale jego trwoga miała inną przyczynę. Jak bogata pani precz pojedzie, któż mu dotrzyma jej obietnic? Gotowa nie wrócić! Gotów zamek przepaść! Ludmiła wyczytała mu z oczów tę obawę.

— Rafale, — rzekła — musisz mi obiecać pod przysięgą, że jak tylko wrócicie do kraju, zaraz oddasz Wasyndze jedną z moich włości, tę co mu się najlepiej podoba. Może „Srebrny potok", bo tam zamek bardzo przystojny? Cóż, oddasz? Jak Pana Boga kochasz? Rafał zaprzysiągł się na wszystkie świętości. — No mój Wasyngo, teraz już jesteś

spokojny, nieprawdaż? Jakto, jeszcze niezupełnie? A no, to czekaj: dam ci na na piśmie zaręczenie. Między kupcami znalazły się pióra i pargamin, Beppo przyniósł je, nie pytając na co ni komu potrzebne. Ludmiła napisała najprzód wyraźny akt donacyjny dla Wasyngi, potem list do króla Bolesława, gdzie opowiedziawszy zasługi chazarczyka, prosiła o względy i opiekę dla niego, a w końcu list do Sulisława, oznajmujący

powrót dziecka i obiecujący rychły powrót żony. W skrzyni klejnotowej odszukała sygnet ojcowski, wycisnęła pieczęć na wszystkich trzech kartkach, a przy tej robocie przeszła jej przez głowę myśl wdzięczna: — Jak to jednak szczęśliwie że ja umiem czytać i pisać! Bez tej mądrości nie była bym nawet zrozumiała krwawego listu Elżbiety. A jak to ja się niegdyś krzywiłam na te biedne mniszki w Wi-

towie, kiedy mię zapędzały do nauki! Dopiero Elżbieta potrafiła coś wynukać z tej mojej zakutej głowy. Ach, i to winnam Elżbiecie! Kiedy wosk ładnie zastygł, doręczyła jeden pargamin Wasyndze, drugie dwa swemu słudze. Totem wzięła na bok Rafała i mówiła półgłosem: — Obiecałam i świecie dotrzymam chazarowi. Zresztą — nicmożna zaprzeczyć — wysłużył

sobie tę nagrodę. Jednakże, gdybyś mógł go namówić, aby ten zamek sprzedał, albo go zamienił na jakiś kasztel w innym kraju, ucieszyłbyś mię serdecznie, bo mi chłopków moich żal okropnie. I opowiedziała mu Tatarskie marzenia Wasyngi. Rafał wysilał głowę, aby dobrze zapamiętać każde słówko pani... ale mu to z trudnością przychodziło'; mrugał tylko powiekami, wstrzymującłzy naprzykrzone, a te łzy mu ćmiły i oczy i myśli.

W izbie palił się mdły kaganek, bo noc już dawno zapadła. Dzieci spały w ciemnym, przybocznym alkierzyku, miękko poowijane, kołyszące się we snach różowych. Ludmiła, skończywszy z Wasyngą i Rafałem, odprawiła ich obu, a przywołała Beppa. — Teraz, do narady: jakże mam się przebrać? Może za twego sługę, 7tSL pachołka? Beppo rozśmiał się na myśl, że cudna signora ma być jego sługą.

— Czekajcie... — Zawołał. — Wiozę prześliczne ubranie, w Genui zrobione, jeszcze nigdy nieużywane. Skoczył, rzucił jej przezedrzwi strój męzki, czarny, wcięty, z ezupuriia czapeczką. Kiedy się przebrała, powrócił. — Cóż? Dobrze wyglądam? Beppo się nachmurzył.

— Zanadto dobrze... wyglądacie na królewskiego pazia. — Niemożna. — Zwracalibyście wszystkie oczy. — Nikt nie uwierzy, aby biedny Beppo miał takiego sługę. — A no, zeszpecić się łatwo. Zrobię to co miała zrobić Elżbieta: włożę jak najniezgrabniejsze buciska, jak najgrubszy kożuch, jak najcięższą czapkę. Kiedy znów się przebrała, Beppo wrócił. Ale znów brwi marszczy.

— Signora, są istoty które nieniogą się zeszpecić. Ubranie już dobre, ale ta cera cudowna... te włosy przepyszne... — Czy macie jakie nożyce? — Zagadnęła. — Po co? Po co? — Pytał zatrwożony. — Kiedy ja czego chcę, to proszę nigdy nie

pytać „po co" ani „na co", tylko słuchać. Beppo, który w swoich kupieckich manatkach miał wszystkiego po trosze, przyniósł nożyce. Zgrzytnęły dwa razy, i oba grube warkocze odpadły. Mały Włoch syknął, jakby mu kto piersi przekrawał, i nieśmiało wysunął rękę dla podchwycenia warkoczy. Ale ona rozśmiala się ironicznie, poszła do dzieci, zadzierzgnęła swoje włosy w około szyjki Jasia i rzekła:

— Jak nas szczęśliwie połączysz z tem dzieckiem, wtedy dostaniesz te warkocze. Pierwej, nie. Beppo spuścił głowę i zamilkł. Wzruszona jego uległością, zaczęła mówić łagodniej. — Cóż ja poradzę z tą nieszczęśliwą twarzą? Chyba się uczernię sadzami ? — Ach, czekajcie... — Zawołał. — Mani i

na to sposób. I po chwili, przyniósł kilka puszeczek z jakiemiś farbami i proszkami, — Jak się tem pomalujecie, nikt pod słońcem was nie pozna. To są nasze włoskie sztuki. My w karnawał lubimy się przestrajać, a przy tem, raz w kościele grano u nas pobożną komedję, gdzie ja byłem „djablem"; od owego czasu pozostały mi te przybory. —

Ale po cóż, mój Beppo, aż tu je z sobą wozisz? — Oo chcecie signora? Miedzy barbarzyńcami trzeba nieraz użyć podstępu; przebierać się, kryć, szpiegować. Mówiąc to, otwierał farby i uczył ją ich użytku. Przyniósł jej nawet śliczne, weneckie źwiereiadko. Ludmiła, pod naciskiem strachu i konieczności— które są najlepszemi z mistrzów —

pojęła od razu „włoskie sztuki"; nadała swojej twarzy i rękom cerę ogorzałą; włosy, brwi, nawet rzęsy, uczernila wybornie, i oto jest groźną brunetką, a raczej hardym brunecikiem. Beppo aż posmutniał kiedy ujrzał ją tak zmienioną; jednak myśl, że ta zmiana przyczyni się do jej bezpieczeństwa, szybko.

pocieszyła

go

— Już teraz, to chyba i rodzona matka nie poznałaby was mia donna... Ale... Jakże

ja będę was nazywał? — Mam wybrać imię? Męzkie? Czekaj Beppo... Zastanowiła się i westchnęła. — Niech będzie... Michał. — Michele? Michele? A więc, piękny signor Michele...

— Nie żaden „piękny", — po prostu Michele, i to dość surowo. Przecież ja twój sługus? Musisz mię nawet nieraz łajać. I kazała mu próbować, jak to on będzie łajał? Wtedy Beppo rozwinął cały zasób komiczności włoskiej, najśmieszniejszej a najmniej złośliwej ze wszystkich, jakiemi ludzki umysł kiedykolwiek podzwaniał. Rysy jego i ruchy nadawały się pysznie do wszelkiej komedji. Ludmiła, podniecona

blizką nadzieją ocalenia Elżbiety, przybrała z nim ton figlarny i dobroduszny, który od razu niezmiernie ułatwił ich dziwny stosunek. — Przednio! Wybornie! —Wolała ze śmiechem. —Aż milo słuchać takiego fukania. No, a teraz, mój groźny panie, racz twoją pokorną służkę jednej rzeczy nauczyć: co ja zrobię z głosem? Czy nijuii udać niemego? —

Nie, Michele, niemożna. To nadto znany wybieg. Lepiej udać jąkale. Więc Ludmiła zaczęła się jąkać. Ale to rzecz niełatwa, próby szły nieudolnie. Beppo, który widocznie umiał wszystko, nawet udawać że niemnie, podsunął jej kilka przepisów ułatwiający ch wprawę, bo każda nauka posiada podobne przepisy. Po godzinie, Ludmiła jąkała się jakby urodzona kaleka. Rozmawiając klejnoty.

zaczęli

gatunkować

— Całej skrzyni brać niepodobna. — Mówił Beppo. — Zwróciłaby zaraz oczy szanownego stryjaszka. Zresztą i niewarto; po co wozić tyle ciężaru •poniiernej wartości? Wybierzmy tylko rzeczy prawdziwie drogocenne. Ale jak je zabrać? Tą razą, nasza Polka, prędzej nawet od Włocha trafiła na pomysł. A! "Bo skorzystała z przykładu Wasyngi.

— Beppo, przynieś igłę, nici, przytem parę kawałków sukna, czy grubego płótna, czy futra, byle jakieś szmatki nietwarde a mocne. Jeszcze się kaganek nie dopalił, już cześć kosztowności zaszyła w swój kożuch i czapkę. Beppo, zachwycony pomysłem, nadział także swój ubiór klejnotami, resztę pozaeiągał w węzełki, pozatykał w swoje tlomoczki. Tu, Ludmiła okazała mu zaufanie bez

granic. — Bo cóż by miał mnie okradać, kiedy wie że później stokroć więcej weźmie, że wszystkiem się z nim podzielę? Słuszne było jej rozumowanie. Beppo i tak, aż nadto czul się przed nią małym; ta ufność zobowiązała go, i podniosła w jego własnych oczach. Ale już płomyk u kagańca podryga i przygasa. Na niebie, wczesny dzień letni majaczy. W koło

Czardy słychać ruch i siodłanie koni. Ludmiła chciała-by się pożegnać z Wasynga i Rafałem. Wasynga na tę chwile stracony. Długo w noc popijał i gawędził z gospodarzeni Czardy; nad ranem ani go się dobudzić. Za to Rafał nie zmrużył oka. Chodzi jakby struty. Beppo wprowadził go do izby i czeka z niepokojeni; ważne to pytanie, czy sługa pozna swoją panią w przebraniu, czy nie pozna?

O radości! Stanął tuż przed nią, i pyta się: — Gdzie pani? Ludmiła i Beppo wybuchnch śmiechem. Ale Rafałowi śmiać się niechce. Przeżegnał się tylko, siada w ciemnym kącie i jęczy: — Boże! Boże! Na co to przyszło mojej złotej dziedziczce? Na co to muszą patrzeć moje stare

oczy? Dziewce, i takiej pani, przebierać się za chłopa! Czysta Babilonja! Pogańskie maszkary! Tymczasem Ludmiła zakrada się do izdebki gdzie dzieci śpią w najlepsze. Na widok Jasia ogarnia ją rozrzewnienie prawie macierzyńskie. Nie- śmie dziecka rozbudzać, aby go swoim osobliwszym widokiem nie przestraszyć, a jednakże chciałaby go sama oddać Rafałowi. Nie może się powstrzymać od maleńkiej pieszczoty, ustami musnęła jego policzek purpurowy,

długim snem rozgrzany. Jasiek się nie rozbudził, to dobrze. Z lekka, ostrożnie, podnosi go z pościołki, oddaje słudze, i mówi: — Oto masz ten skarb nieoceniony. Bierz, trzymaj dobrze. Ach, jakże ty sobie z nim poradzisz przez drogę? On ciebie nie zna, będzie ci się wydzierał... płakał... — Poradzę sobie, poradzę paniusiu. Wszakci droga niedługa, jutro spotkamy Zegnanieckiego pana.

— Jutro! — Powtarza z radością Ludmiła, i na tem dobrowróżebncm słowie chciałaby się rozstać. Ale Rafał jeszcze zapytuje: — A gdybym też nie znalazł tego pana z Żegnańca? Gdyby to było prawdą, że go ubili pod Chmielnikiem? Wtedy, co mam robić? —

Rozumny z ciebie człowiek, Rafale; wszystko trzeba przewidzieć. Wtedy, masz go zawieźć... do kogo? Czekaj... Aha! Już wiem, do xiędza Macieja. To brat pani Elżbiety, rodzony wuj tego dziecka, człowiek zacny i mądry. Mieszka we Wrocławiu, przynajmniej dawniej, przed tą wojną, zwykle tam przemieszkiwał. Teraz, już nic niewiem. No! Ty*się jakoś o niego dopytasz. — Dobrze paniusiu — ale gdyby i xiedza

Macieja zabrakło na świecie? — Wtedy... Umieść go przy królu i królowej. Nasza Xieżna Kinga przecie się ulituje nad sierotką? Ale w każdym razie, czy będzie przy wuju, czy przy królu, ty gó mój Rafale nie odstępuj aż do naszego powrotu. Ty przed Panem Bogiem odpowiesz za to dziecko. — A gdybyśmy nie wróciły— ach nie płacz! wszystko być może... gdybyśmy nie wróciły, nie odstępuj go nigdy — aż

do śmierci. Strzeż jego duszy i zdrowia, bacz, aby go wychowano w bojaźni bożej i w miłości bliźniego, licz go jak ma służyć ojczyźnie, mów mu codzieu o jego walecznym ojcu i świętobliwej matce, a czasem... czasem wspomnij coś i o mnie... Tu łzy gorące rzuciły się Ludmile do oczu; w obawie aby nie opłukały jej twarzy, musiała je gwałtem powstrzymywać. Już odeszła — i jeszcze wraca—jeszcze jej się zdaje, że za mało przestróg

zostawiła... Nagle, za drzwiami, zabrzmiał niecierpliwie:

głos

Beppa

— Mielicie! Per Bacco! Chodźże, ty jakiś gamoniu! Drgnęła — raz jeszcze ciepłem spojrzeniem pożegnała dziecko — i poskoczyla na dziedziniec. Ruch był tam wielki. Kupcy rozpłacałi się z gospodarzeni Czardy, okręcali czerwone kaptury W kolo szyi, a wychodźcy polscy gapili

się, podziwiając wyjazd cudzoziemców. b Beppo rzekł do signora mimochodem:

bogatych

Bartolommea

— Wiesz stryjaszku? Jeszcze jednego chłopca nająłem do koni. Zainalo ich mam, nie mogę sobie dać rady. — Bierz kogo chcesz, jednak pamiętaj, że w końcu taka ciżba strasznie dużo kosztuje. — E, już ten chłopiec kosztu nie przymnoży. To jakiś mały Polacco. Biedak marł tu z głodu;

podjął się, że będzie służył darmo, byłe tylko mu dawano strawę. — Ha! Jak darmo, to co innego. — Odparł signor Bartolommeo, i rzucił bystrem okiem na Ludmiłę, która uwijała się przy koniach. — Czy wiesz Beppo, że ten twój mały Polacco wygląda mi jakoś podejrzanie? Podobny prędzej do Greka, albo i do Saraccna. Uważaj, czy nic szpieg AVenecki?

— Dobrze stryjaszku, będę uważał, i przy pierwszem podejrzeniu wypędzę go precz. Teraz jeszcze niemam powodu. Ser Bartolommeo, jeden ze czterech „Consulów" potężnej Compagnii Tanaidzkiej, za wiele miał kłopotów na głowie, aby mógł długo myśleć o podobnej drobnostce. Zapomniał — dano znak wyjazdu — wspaniała karawana wyruszyła z białą chorągwią na czele — nasi wychodźcy patrzyli na

przejeżdżającą Ludmiłę, patrzyli i nikt jej nie poznał. Wielka to była radość dla niej, wielki tryumf dla Beppa. Dopiero w godzinę później, kiedy przyszła kolej wyjazdu na karawanę polską, zaczęto pytać gdzie jest owa piękna podróżniczka? Rafał niewiedzial jak wytłumaczyć jej zniknięcie, plątał się i szukał zgrabnego pomysłu. Tymczasem AVasynga, źlq wytrzeźwiony, wygadał się ze wszystkiem, podziwiając

po

swojemu

przedsięwzięcie Ludmiły. AVino mu z oczu błyszczało — nikt mu nie uwierzył. Ale kiedy ruszono, a podróżniczka nie połączyła się z gromadą, zaczęto wierzyć. Powstał wielki zamęt pytań i wykrzykników. Jedni się rozczulali, drudzy ruszali ramionami. Ktoś nawet powiedział: — AVarjatka! Jeżeli ją co zlcgo spotka, nic będzie mogła mieć żalu do Pana Boga. Sama szuka

guza. Rafał troszkę podzielał to zdanie. Jechał okropnie smutny. Aż znalazła się istota, która zmieniła barwę jego myśli. Jaś, rozbudzony jazdą, przyglądał się Rafałowi. — Ktoś ty? — Zapytał nagle. — Ja? Ja jestem przysłany przez tatkę. Pojedziemy do tatki. Sulisław często

wydalał się z domu, jeździł na sejmy i wyprawy, Jaś przywykły do takiej odpowiedzi, uwierzył. Ale wciąż główkę obracał. — Gdzie Ludka się podziała? — Ludka poszła po matunię. — O, to dobrze! — Zawołał klaszcząc w

rączki. — Już kiedy Ludka poszła po matunię, to matunia wróci. Ludka słucha Bozi. I zamiast spodziewanego płaczu, wybuchnął srebrnym chichotem, wyśliznął się z objęć Rafała, i zaczął podskakiwać przy drodze, rwąc kwiaty, a niekiedy wykrzykując od rozweselenia. Te słowa, ta radość, wydały się Rafałowi głosem z nieba. Schylił siwą głowę. Dziecko dawało mu naukę w ocenianiu czynów i serc ludzkich.

Kto malutkim dzieciom podpowiada cudowne ich spostrzeżenia? Czy dusza, jeszcze nie zbyt grubo zarosła ziemskością, wyraźniej czyta w innych duszach ? Lepiej słyszy niezagluszony jeszcze głos pierwotnej prawdy ? Rzadko możemy korzystać z podobnych wskazówek, bo małe dzieci albo nie umieją, albo (co jeszcze bywa częstszem,) nie śmieją wypowiadać swoich przeczuciowych przekonań; ale gdyby się godziło wyciągać je na sądy o ludziach, zdaje mi się że sąd ten prawie

zawsze okazał by się nieomylnym. JESZCZE DALEJ! Przy blasku zachodzącego słońca, liczne łodzie i tratwy szybują po wodach Prutu. W pierwszej lodzi, mąż o czerwonawej brodzie, stoi oblany czerwoną łuną słońca, i uśmiecha się do drugiego brzegu. Przy nim leży chorągiew biała, ale już zwinięta; na drugim brzegu już on będzie panem. Genueńczycy natłoczeni w czółnach, osłaniają się kapturami od wichru

rzecznego, a niespokojnem okiem śledzą tratwy, unoszące w pakach i skrzyniach mozolnie uzbierane ich bogactwa. Nakoniec odetchnęli — mała flotylla dobiła do brzegu. lieppo, wychodząc z łodzi, zapomniał się i podał rękę chłopcu wyskakującemu z pomiędzy pakunków. Pierwsze to i jedyne było zapomnienie, szczęściem przez nikogo niezauważone. Zresztą, cudownie odgrywał swoją role, równie jak i ów chlopiec-jąkała, z którym nikt

się niemógł dogadać. Z początku reszta służby chciała wejść w zażyłość z Michclem, potem chciała go prześladować; zwolna wszyscy się Powstało jedno zdanie:

zniechęcili.

— A cóż to za mruk nieznośny! I dano mu pokój. Ludmiła więc przejechała całą tę drogę spokojnie. Siedząc na krytym wozie, przy rzeczach, których straż jej powierzono, mogła zagłębiać się w myślach, marzyć o

szczęściu Elżbiety, i przy tych marzeniach zapominać o własnej przyszłości. Z Beppa też była niezmiernie zadowolona. Umiał od nity odsuwać wszystkie niemiłe zaczepki, bronić ją od wszelkich podejrzeń, a sam, ani jednem słowem, ani jednym błyskiem oka nie pokalał tego surowego uszanowania, co jakby nietykalny gronostaj powinno przyoblekać majestat kobiecy. "O! Beppo czul głęboko jak ważnem jest dla jego przyszłości dotrzymanie

obietnic. Ojciec jego źle się rządził, przez co nigdy nie potrafił dojść do majątku. Cała przyszłość chłopca zawisła od łaski przebiegłego stryja, który kazał mu przebywać twardą szkolę, wysługiwać się ciężko, wymagał nieraz rzeczy przeciwnych sumieniu. Biedny Beppo zżymał się w duszy, gryzł wędzidło, ale niemógł go zerwać; jeszcze musiał uśmiechać się i dziękować! Gdzież miał szukać lepszego losu? Nawet nie przyszło mu

na myśl, aby los dla niego mógł być kiedy lepszym. Od innych ludzi też mało doznał życzliwości. Towarzysze jeger, hardzi, przystojni, majętniejsi, za nic mieli biednego chłopczyne. A kobiety? Ach jeśli która spojrzała na Beppa, najczęściej wybuchnęła śmiechem, który go ranił ostrzej niż Toledański sztylet. Aż tu niespodzianie, Fortuna ukazuje mu się w postaci najcudniejszej bogini,* potrząsa rogiem obfitości, i uśmiechnąwszy się, mówi:

— Służ mi wiernie, z zaparciem się zupełnem przez czas krótki, a ja cię wyniosę na te obłoczne stopnie, obsypię cię tą obfitością; będziesz mógł obejść się bez gorzkiej łaski stryja, żyć wedle własnej myśli, słuchać własnego sumienia i żartować sobie z tych, którzy tobą pomiatali. Możnaż się dziwić, że patrząc w taką przyszłość, Beppo poszedł za jej skrzydłami z pokorą, z najzupelniejszem zaparciem się obecnej chwili?

A potem, nastało jeszcze większe cudo: Fortuna, przemieniła się w inną, jeszcze stokroć piękniejszą boginie, Beppo naprawdę ukochał Ludmiłę, i ta- Miłość, jako prawdziwa, uczyniła go nagle — nieśmiałym. Tak, pod kryształową tarczą czystego przywiązania, Ludmiła wśród zgrai awanturników jechała spokojnie, może nie domyślając się nawet jakie niebezpieczeństwa mija, niby dziecię uniesione powodzią, które w miękkiej kołysce płynie nad przepaściami.

Ta druga podróż trwała nierównie krócej niźli pierwsza. W ucieczce, chazar i Ludmiła mieli tylko dwa konie, trzeba je było oszczędzać, często i długo popasać; sami się męczyli nad przyrządzaniem strawy, musieli wiele godzin tracić dla wypoczynku dzieci. Tutaj wszystko szło inaczej. Kupcy prowadzili mnóstwo koni luźnych do odmiany, mieli namioty, kobierce, zapasy, zgrabną służbę, nawet kucharza murzyna, kupionego na galerach egipskich,

który sławnie umiał przyrządzać ryby, oho! nawet z przeproszeniem żaby i ślimaki. Teraz oto właśnie, nad rzeką pochylony, skrzętnie wyławia je z mułu, czekając aż tłum krzykliwych drabów przeładuje towary z tratew na konie i wozy. Nakoniec wyruszono. Ludmiła, zwykle cofnięta w głąb' krytej telegi, za Prutem zaczęła się wychylać. Ta droga tyle jej przypominała!

Za każdym obrotem kół, mówiła sobie: — Już teraz blisko... doprawdy już blisko.. Nim to zapadające słońce wstanie, już będę przy niej. Tam, tam, za tym pasem widnokręgu stoi namiot Arguny, a w nim Elżbieta siedzi, płac,ze, ani się spodziewa że już jadę, że przywożę dobrą wieść o Jasiu. Boże mój! Czy ja potrafię wytrzymać radość tego przywitania? I rozglądała się z uśmiechem. Na

uboczu, niedaleko drogi, zwróciło jej uwagę jakoweś czarne zagłębienie, dziwnie oświecone skośnemi promieniami zachodu. Poznała ów jar strasznej pamięci... Echo śmiertelnego krzyku za. brzmiało raz jeszcze na głębi jej duszy. I w tej-że chwili... Czy słuch ją omyła? Krzyk rzeczywisty, bolesny, rozległ się nad brzegiem jaru. Zadrżała... Czyż-by to duch strąconego Kąjzaka, upominał się o swoją krzywdę ?

Nie był to duch, ale człowiek żyjący. Wywlókł się z pomiędzy pagórków, i wyciągnął ku podróżnym ręce podobne do piszczeli szkieletu. Był to człowiek jeszcze żyjący, ale już wyglądał na pośmiertne widmo. Ludmiła zatrzymała na nim przerażone oczy, i nagle—cofnęła się w głąb' wózka. Poznała „dziadzię Szymona". Widmo wołało: —

Chleba! Mielosierne ludzie dajcie mi choćby kawałeczek! 1 tak umrę, niecbby ja raz jeszcze pokosztował chleba! Na znak uczyniony przez Ludmiłę, Beppo zbliżył się do jęczącego. — Co wy za jedni i zkąd? — Ja był w niewoley u Tatarów. Z początku dostawał ja okruchy u jenszych niewolników,

aleć jak wszyćcy odjachali, tak i ten ostatni ratunek mi przepadł. Bez dzień jeden i drugi jeszczcm ją się wlókł za niemi, no, i tego nie dali. Co się który Tatar obejrzy, to mię biczem okłada, i krzyczy: „A ty tu po co ? Wracaj sobie doina". I jeszcze się śmiali! Jak tu wracać doma, kiej wszędzie pustka kieby na cmentarzu? Ha no, szedł ja, szedł...— hale już dalej... niemogę... — Więc Tatarzy ztąd odjechali ? — Pytał Beppo. — Czemuż odjechali ?

— Ha, czemu? Jak zawdy. Kunie zjadły całą paszę, przenieśli się na jensze pastwiska. — I gdzież poszli? Daleko? — O! Daleko, daleko. Godali, co rozłożą się gdzieś „u Dniepru". Beppo kazał dać chleba starcowi, a sam skoczył do posła, do stryja i do całej starszyzny.

— Czy wićcie? Obozu tu już niema. Dalej musimy jechać. Wszyscy się trochę pomartwili. Artur Sydney, że nie tak prędko jak pragnął otrzyma wynagrodzenie za trudne i drażliwe poselstwo. Kupcy, że nie tak prędko jak sądzili zbędą swoje towary. Ucieszyła ich przynajmniej wiadomość, że obóz ciągnął ku Dnieprowi, to było im po drodze do Tany. Kto najciężej zgryzł się, to Ludmiła. Co

za szyderstwo losu! Chwila spotkania już zdawała się taka bliska, juz tylko sięgnąć ręką... i znów się usuwa, ucieka w dal bezmierną... Istny miraż pustyni 1 — Teraz gdzie ja ją znajdę? Ach, i czy ją znajdę? I tknęło ją niedobre wrażenie, jakby przeczucie nieszczęścia. Niedługo, dojechali do rozdroża, z którego wybiegał ów szlak czarny,

niegdyś na lewo, dziś na prawo rozgałęziony. Cała karawana zaczęła skręcać na prawo. — Jednak ta droga była mi koniecznie przeznaczona! — Pomyślała sobie Ludmiła, i wychyliwszy głowę, poniosła oczy ku stronie gdzie niegdyś leżał obóz. Istotnie, już nie było obozu. Cały step widniał pusty, jednostajny, poszarzały zapadającą nocą.

W tej chwili i wóz Ludmiły skręcił na prawo, na wschód. Szlak wschodni czerniał przed nią bez końca, czarniejszy jeszcze niż dawniej, bo nie oświecony xiężycem. Całe niebo obwisłe chmurami, ciężyło nisko i posępnie. Jedna tylko gwiazdka, u wschodnich krańców, tuż przy ziemi, świeciła cicho, błękitnie. Jadąca zapadła w zadumę. Spojrzawszy na ciemne niebo i na ciemną ziemię, powiedziała sobie:

— Taką jest moja przyszłość. Potem wpatrzyła się w ciche, niebieskie światełko, i dodała: — A to, gwiazda przyjaźni. Jednak ona tam świeci!.... Ona jeszcze mie czeka. DODNIE P R U. Im dalej, teni eześcićj podróżni spotykali wygłodzone widma, samych starców albo kaleki. Tacy jeńcy, na nic nie mogli przydać się zwycięzcom. Póki jeszcze Tatarzy ciągnęli przez kraj nieprzyja-

cielski, używali ich za po- niewolnych przewodników. Ale kiedy raz już weszli na ziemie dobrze sobie znane, nic nie mówiąc, nikogo nie ostrzegając, zmieniali porządek obozowy. Roztropność i oszczędność kazały się pozbywać wybrakowanych jeńców. Zabijano ich, albo, co jeszcze wygodniej, (bo i Tatarom czasem przykrzyło się zabijać,) po prostu przestawano ich żywić. Przez jakiś czas, ten szereg cieniów ciągnął jeszcze za armią; potem, codzień rzedniał, wydłużał

się, przerywał, nakoniec topniał zupełnie, zaznaczywszy drogę swemi kośćmi. Teraz, te cienie czepiały się włoskiej karawany. Kupcy niebardzo byli radzi takiemu przyrostowi ust nienasyconych. Jeden tylko Beppo, na błagania Ludmiły, wypraszał dla nich pomoc, wykradał zapasy, cudów dokazywał, byle przedłużyć, albo przynajmniej osłodzić ich ostatnie chwile. Wychowany pod okiem stryja chciwego a skąpego, pierwszy raz na szerszą skalę poznawał balsamiczne

rozkosze miłosierdzia. O Beppo! Choćbyś nic więcej w przyszłości niemiał do zawdzięczenia Ludmile, to już dla twojej duszy korzyść, którą w chwili śmierci pewnie postawisz wyżej nad wszelkie inne rozkosze. Przy pierwszem spotkaniu z dziadzią Szymonem, Ludmiła nie śmiała ust otworzyć, nie śmiała się o nic dopytywać, w obawie aby dłuższa rozmowa i mimowolny niepokój, nie zdradziły jej przed znajomym. Ale nie- mogła długo tak

wytrzymać. Nad ranem skinęła na Beppa. — Ach, proszę cię, sprowadź tu owrego staruszka, co zaczepił nas tam, przy jarze. Niech idzie obok mego wozu, nieznacznie go wybadamy. On od niego wyjazdu pewno nieraz widywał Elżbietę która go z litości żywiła, on wie co się tu z nią działo. —

Ten staruszek ? — Powtórzył smutnie Beppo. — Oh.... on już z innemi rozmawia.... nie z ludźmi. Kiedy mu dałem trochę pożywienia, wziął tylko jeden, mały kawałek chleba, obracał go na wszystkie strony, cieszył się nim jak dziecko, chciał jeść, ale już niemógł przełykać; widocznie głód zanadto ścisnął mu wnętrzności. Podjechałem raz jeszcze ku niemu, bom widział że się chwieje; mówiłem: „Padre, siądźcie tam na wózek". On podniósł ku mnie mętne oczy, nos mu zbielał, usta

zsiniały, przewrócił się cichuteńko... nim zsiadłem z konia, już nieżył. Ludmiła pomyślała sobie: — Dla niego to i lepiej. On tak pragnął połączyć się ze swoim Stasiom! Ale dla mnie, szkoda nieodżałowana... Ach, żebyż choć jeden dzień był jeszcze pożył! I zapadła w głębsze niż kiedykolwiek milczenie. Im dalej, tóm puściej. Od czasu do czasu tylko, jakiś dziwny, spiczasty,

niezmiernie biały pomnik, świeci na płowiejącym stepie. Podróżni, bliżej podjechawszy, rozpoznają piramidę z czaszek ludzkich, niekiedy stojącą w równem polu, dowód że tu Mongołowie stoczyli zwycięzką bitwę — niekiedy rozsiadłą wśród szarych rozsypisk, dowód że tu Mongołowie z ziemią zrównali jakieś miasto. O! Gdyby te wszystkie głowy mogły opowiedzieć swoje życie, swoje kochania i swoje marze-

nia, swoje bezowocne walki, swoją śmierć i swoją ostatnią myśl! Gdyby mogły przemówić, wszystkie-by zawołały: — Nie jedźcie tam! Ale one już nie przemówią. Już to nawet nie są głowy, tylko jakieś kule niekształtne; już i ptastwo niebieskie niema kolo nich zajęcia; ogryzione, oszlifowane, zamiast ostrzedz, ułatwiają owszem rozpoznanie Czarnego Szlaku. Wymowne drogowskazy! Relikwie przeszłości! A może siew na

przyszłą pomstę ? Nieraz też wicher czyni z niemi jak ze wszelkim siewem: roznosi je dalej niż człowiek zamierzył. Piramida, roztrzęsiona huraganem stepowym, zwolna ulraca swój wierzchołek, obniża swój poziom, czaszki staczają się i biegną na równiny, cały kraj porasta trupiemi głowami. Wtedy, odbudowanie pomnika nastręcza mozolną zabawkę dla Kirgizów, Kilajców i Kałiuuków, osiadłych na przydrożnych

stanowiskach. Bo i tu, na tej pustce, odnajdują się w pewnych odstępach, kupki ludzi z wielkiemi stadami koni, ciągle oczekujące na przejezdnych. Kiedy Europa niemiała jeszcze pojęcia o stałych pocztach, Mongolja, od końca do końca była niemi już zasiatkowana. Wprawdzie te poczty służyły tylko dla wojska i rządu; zwykłym podróżnikom niewolno było z nich korzystać, ale nieraz podszywali się oni pod skrzydła jakiego

dygnitarza. Urzędnikom i wojskowym, dostarczano koni, siana, wioślarzy, wart, czego im ,się żywnie zachciało, podług stopnia ich dostojności, a zwłaszcza podług miary uszanowania, jakie sobie umieli zdobyć przez piorunujące krzyczenie na ludzi, i niemiłosiernie rozdawane plagi. Były też na każdern stanowisku sztafety konne i piesze, które nieustannie latały, podając sobie Jarliki chańskie, rozkazy wojenne, i ostrzeżenia szpiegowskie.

Nieubłagalność zwierzchników i usłuchalność podwładnych, nadawały tym wszystkim ruchom zgodę dziwnie sprężystą, niezrównaną, i w tej to właśnie zgodzie, — po bliższem zbadaniu — znalazłby się może najprostszy klucz owej bajecznej szybkości z jaką działali Mongołowie, podczas kiedy inne ludy Azjatyckie, a tem bardziej też Europejskie, poruszały się ciężko, nierówno, łamane walką stronnictw lub ścieraniem się wolnych głosów, a zawsze opóźniane tysiącem narad, gwarów, i

rozstrzelonych wybryków pojedynczej iantazyi. Artur Sydney korzystał jak mógł najobszernićj z przywilejów swojej paiży. Hyla to złota, szeroka na dwie dłonie tabliczka, z napisem wyrytym w języku mongolskim, ale znakami Ujgurskiemi, bo zwycięzcy, nieposiadając jeszcze własnego alfabetu, posługiwali się pismem zwyciężonych. Od prawej strony stało imię Stwórcy: „Tangri". Dalej, przekleństwo na każdego co-by nie usłuchał

postanowień wydanych w imię Boga i Wielkiego Chaana, u lewego zaś brzegu rozkaz aby tyle a tyle, koni, teleg, lodzi, żołnierzy i zapasów dostarczano w całem Chaństwie okazicielowi tabliczki. Genueńczycy zbierali sowicie zaskarbione sobie łaski posła; on teraz „brał ich pod swoją paiże", wyrażenie, które jakby przysłowie pozostało się w naszym języku, dziś już prawie niezrozumiałe dla ogółu słuchaczy,' jasne i proste przed lat póltysiącem.

Ta pomoc przydała się szczególniej u przeprawy przez wody Bohu, niełatwej dla ludzi obładowanych tylu towarami. O dzień drogi za Bohem, kraj przybrał nagle inną postać: zaroił się tysiącami koni, ludzi jezdnych i pieszych; powietrze zamajaczyło lasem dzid i buńczuków. Ziemia grzmi, hufce płyną ze szczękiem żelaztwa i twardobrzmiącym gwarem stujęzycznych rozmów.

Nasi podróżni usuwają się, zatrzymują, niewiedzą którędy znaleźć przejście. — Co to takiego? — Pytają. — Kto to jedzie? I dokąd? — To trzecie wojsko Tatarskie wyprawia się na Węgry. Już jedno, pod przywództwem Batu Chana pojechało przez ziemię Halicką. Drugie, pod Petą, zakreśliło półkole aż przez Małopolskę i Morawy. Teraz trzecie, pod Kajdanem,

pojedzie przez Kumanję, aby się z tamtemi połączyć w sercu Węgier. Ludmiła zadrżała na taką wiadomość. Wszak jej mówiono, z największą radością zaręczano, że Tatarzy już uciekli, już opuścili i Polskę i Węgry? A tu nowe ich ćmy nadlatują? Zadrżała znów o Jasia. — Ale, — mówiła sobie, — przecież oni jeszcze daleko? Nim do Węgier dojadą, Rafał

dziesięć razy znajdzie Sulisława. Przecież będą mieli dosyć czasu aby sobie obmyślić schronienie, wynieść się, choćby w dalsze kraje? A może też ci Tatarzy jeszcze niewiedzą o porażce pod Ołomuńcem? Gdy poznają wielkość swojej klęski, może stracą serce i wrócą się z drogi? Tymczasem jednak, wcale nie wyglądali na ludzi co mają „tracić serce". Biegli rączo, jak psy wietrzące obfitą zwierzynę. Śmieli się, bystremi konikami toczyli, wyprawiając szalone harce i

wyścigi. Niekiedy, cały hufiec łączył głosy w jeden śpiew chóralny, którego dziwna miara, i dziwniejsza, turańska gamma, wydają się uszom aryjskim jakieś nielogiczne, i jakby wiecznie zakończane zapytania.

niepokojącym

znakiem

Ludmiła, przyglądając im się ze drżeniem, wpadła na myśl zastraszającą: — A jeżeli też między niemi znajduje się i Toktysz ? A za nim ciągnie Arguna z całą swoją

służbą? Nic nie wiedząc mogę znowu zininąć się z Elżbietą. Ach, Beppo, słuchaj: pójdź, podpytaj się tych ludzi czy jedzie między niemi Toktysz? — O Michele, trudno będzie dowiedzieć się prawdy. W każdym Tumanie jest dziesięć tysięcy żołnierzy, a tu podobno ciągnie kilka Tumanów. Jakże chcesz aby w takim tłumie trafić na jednego? Jednak, po godzinie Beppo wrócił rozjaśniony.

— Jaki tu porządek! — Zawołał. — Wszyscy wiedzą o wszystkieni. Ledwie zapytałem jednego ze starszych, zaraz mi odpowiedział że Toktysz i brat jego Ajdar są jeszcze w obozie, bo należą do ostatnich Tumanów, które dopiero za miesiąc wyruszą. — A gdzież ten ich obóz? —

O cztery dni drogi, koło Limanu Dnieprowego, nad morzem. — Nad morzeni? Co to za morze? — Czarne morze. — Znów „czarne"? Ach Boże, Tatarzy tam wszystko czarne. Tu rozdzielił żołnierstwa.

ich

nowy

gdzie napływ

Kupcy kręcili się umyślnie między wojskiem, nasuwali się każdemu przed oczy, w nadziei że te tłumy rozkupią szybko ich towary. Ale nikt niechciał kupować. Żołnierzowi Tatarskiemu zazwyczaj tak mawiali:

starsi

— Kiedy wracasz z wyprawy, obładuj się ile chcesz, i czem chcesz; im więcej przyniesiesz, tem lepiej. Ale gdy jedziesz na wyprawę, bierz z sobą jak możesz

najmniej, abyś prędko dojechał, lekko się ruszał, i miał ręce wolne do brania zdobyczy. Żołnierze święcie słuchali. Zresztą, po co kupować za pieniądze, kiedy wiedzą, że u celu drogi dostaną wszystkiego za darmo, i więcej niż potrafią zabrać? Po tem rozczarowaniu, kupcy ukuli nowy zamiar, któremu głównie przewodniczył signor Bartolommeo. Dawno się on już nosił z wielką myślą, którą i rząd Genueński wysoce pochwalał, — cóż,

kiedy przedstawiała nie- zwalczone do dziś dnia trudności? Położenie Tany było korzystne dla zamiany towarów z Azją, ale bardzo nieszczęśliwie wybrane dla wszelkich stosunków z Europą. Handlowa ta warownia, wsunięta w najgłębszy narożnik płytkich wód Azowskich, siedziała tam jakby w zaklęciu. Aż dwa morza oddzielały ja od Bizancjum i od całego Zachodu, a na tych dwóch morzach Genueńczycy nie mieli ani jednej własnej przystani, ani jednego składu na towary. Co gorzej, w

połowie tej wodnej pustyni, zastępował im drogę półwysep Taurycki, zkąd stare kolonje greckie niechętnem okiem patrzyły na ciągłe przejazdy ltalczyków, i dobrze się uwziąwszy, mogły ich kiedyś zamknąć w morzu Azowskiem jak w pułapce. Przez długi czas, Połowcy rządzili Tauryda, i tak się dali opanować przez tę wykrętną „greca fides", że Włoch żaden niemógl zatknąć chorągwi ani nawet zahaczyć stopy na owem kuszącem wybrzeżu. Ale teraz, kiedy Mongołowie Taurykę

zagarnęli, Połowców rozegnali, a zhipioue kolonje greckie trzymają pod batogiem, kto wie, czyby się nie dało wytargować od nich na półwyspie jakiegoś kawalątka ziemi, (naprzykład, zniszczonej Teodozji), gdzieby można tak wygodnie założyć nową kolonje, zkądby można tak czujnie spoglądać na oba morza? „Compagnia Tanaidzka" czyniła już kilkakrotne w tym celu zabiegi; jednak dotąd jej się nie wiodły. Kupcy nieznali bliżej nikogo z

rodziny cesarskiej, a mniejsi dostojnicy, nabrawszy podarków, zbywali ich obietnicami, nigdy niespełnianemi. Teraz, signor Bartolommeo podchwycił wiadomość, że między wodzami którzy to trzecie wojsko prowadzą na Węgry, jest kilku Dżyngischanidów, a nawet jest i Kujuk, rodzony syn samego Wielkiego Chaana Ogotaja. Zapytał tedy towarzyszów, czyby nie trzeba korzystać z takowego spotkania? Uderzyć prosto do

wielkiego ołtarza? A to tem bardziej, że teraz mają między sobą Artura Sydney a, którego wpływ u dworu musi być niemały. Wniosek został jednogłośnie przyjętym. Anglikowi obiecano sutą zapłatę za pomyślne przeprowadzenie sprawy, przygotowano piękne dary dla Kujuka i wszystkich innych xiążąt, — poczem, cała karawana skierowała się do głównego sztabu, który właśnie stanął w polu dla posiłku. Ludmiła przyglądała się zdaleka tej

wschodniej wspaniałości. Ubiory xiążąt kapały od złota i drogich kamieni. Konie, dobierane ze wszystkich stron świata,. były droższe jeszcze niż owe klejnoty, bajecznie piękne; piękniejsze w każdym razie od swoich panów, którzy mieli cerę zapaloną, oczy przygasłe, i szaro-żółte włosy. (Ta żółtość włosów stanowiła dziedziczną cechę rodziny Dżyngischana). Co najwięcej Ludmiłę zdumiało, a nawet i rozśmieszyło, to że nad jednym z

xiążąt niesiono okrągłą sztukę jedwabnej żółtej tkaniny, rozpiętą na prątkach i zatkniętą na złotym kijku. Był to chiński „parasol", jedno z tysiącznych narzędzi chińskiego ceremonjału, który coraz wszcchwladniej ogarniał dwór Chanów Mongolskich. — Cóż to za wódz, — zapytała Beppa, — ten, za którym niewolnik ciągle chodzi z tym daszkiem?

— A to właśnie Kujuk, syn wielkiego Ogotaja. Ten daszek, to oznaka jego dostojeństwa. — Aha, to Kujuk. Jakiż on dziwnie czerwony? — Ha! Bo pije. — Odrzekł z pogardą Beppo, który jako Włoch nieodrodny, odznaczał się najwzorowszą trzeźwością.

— On, pije? Syn Chański? Następca tronu? — Cóż chcesz, Michele, oni wszyscy tacy. U Tatarórf, im większy pan, tem większy pijak. Zresztą, czy Kujuk będzie następcą tronu, to jeszcze wielkie pytanie; tu rzecz idzie nie według starszeństwa, lecz według żądania ojca i zgody całej rodziny. Ogotaj ma kilku synów, i podobno już innemu przeznaczył po sobie panowanie.

— A co to za jeden stoi przy nim, taki gruby ? — To Kajdan, główny wódz tego wojska, także wnuk Dżyngiscbana. Podobno bardzo srogi. — A ten, po prawej stronie Kujuka, taki barczysty i wspaniały, z tym prześlicznym niebieskim pasem?

— Ten? Doprawdy niewieni. On nie musi być z rodziny Chańskiej, bo ma ciemne włosy. Ale pas, prawda że pyszny. Ach... per Bacco! To same turkusy! Taki pas pewnie wart... no, mój stryj dałby za niego... trzysta... może i czterysta fiorinów. Beppo nieumiał nazwać wodza o turkusowym pasie, a jednak był to wówczas największy wojownik Mongolji, najsławniejszy z pośród jej Behady- rów, Subutaj,

zdobywca Chin, olbrzym, co rozsiawszy postrach nad żółtym Hoangho, teraz jechał po nowe wieńce na drugi koniec świata, nad Cissę i Wisłę. Tymczasem, Artur Sydney, uderzywszy czołem przed cesarzewiczami, zdawał sprawę ze swego poselstwa. O ile był szyderczym w obec chrześcjan, a zuchwałym w obec Kirgizów i Ujgurów, o tyle. okazywał się pokornym w obec rodowitych Mongołów, którzy też na niego patrzyli przez

ramię, jak zwyczajnie na renegata. Trzeba przy tem dodać, że Kujuk nielubił ulubieńców ojca; miał własny ch, nad których wyniesieniem już zwolna pracował. Kiedy więc poseł powtórzył hardą odpowiedź „Chanika Hungarji", kiedy wspomniał o „niezupelneni powodzeniu" pod Ołomuńcem, xiążęta się skrzywili. — Ci ludzie z pod nieba zachodniego — zawołał Kajdan, — jeszcze iiicrozumieją woli Wiel-

kiego Tangri, co nam obiecał panowanie nad światem. Trzeba ich będzie przekonać, nie słowami, ale tem. Co mówiąc, uderzył ręką po krzywej szablicy. — A ty, kruku złej wieści, — odezwał się syn cesarski, — niemasz doprawdy z czem jechać do ojca mojego. Wracaj lepiej za nami do Hungarji, gdzie jako tłumacz tych języków, któremi daw-

niej szczekałeś, może się jeszcze na co przydasz. Sydney, zmieszany pogardliwem przyjęciem, ledwie już kilka, i to słabych tylko słówek wyjąknął, kiedy przyszło przemówić za kupcami. Ale ci, najlepiej sami przemówili za sobą, symboliczną wymową darów: ofiarowali cudne Florenckie sukna, jedne jakby krew czerwone, drugie, jeszcze cenniejsze, fjoletowe; — przytem, Genueńskie korale, w gałązkach, ziarnach i złotych

oprawach; — dalej, droższe nad złoto, trzy słoiczki z Wenecką Dryjakwią, co jest nieomylna przeciwko wszelkim chorobom i jadom; — dalej kilka bukłaków pełnych bieluchnej, Sycylijskiej oliwy, a nakoniec kilka beczek niezrównanego, węgierskiego wina. Ten ostatni dopiero upominek wywołał pierwszy uśmiech na usta posępnych xiążąt. Kujuk wycedził kilka niewyraźnych, mających znaczyć:

słów

— Dobrze... wspomnę ojcu... przy

sposobności... kiedyś... Poczem, skinął głową pożegnalnie. Wkrótce, wojsko ruszyło w swoją stronę, kupcy w swoją. Dużo dawszy, a w zamian nic nie wziąwszy tylko czcze obiecanki, jechali niezbyt wesoło, i to już bez posła, bez paiży. Szczęściem, niedługa już im pozostawała droga. Trzeciego dnia, przy iskrzącym zachodzie słońca, na widnokresie zajaśniał olbrzymi Liman Dnieprowy, razem ujście rzeczne i zatoka morska,

pocięty wyspami, pokręcony w odnogi, potężny a dziwnie spokojny, jak lew, gdy usypia. Nad wodą, czerniały przed podróżnemi, poszczerbione i okopcone gruzy jakiejś Knmańskiej warowienki, co stanąwszy na rozsypiskach starych Scytyjskich szańców, dziś już razem z niemi się rozsypywała; a przy tym niedogryzionym trupie dwóch znikłych panowań, zwinięty nakształ potwornego węża, pomrukujący zmieszanemi gwarami, wylegiwał się w piasku ciemny obóz Tatarski.

Mówimy: ciemny, bo nietrzeba sobie wyobrażać koczowisk Tatarskich, na podobieństwo europejskich lub nawet beduińskich obozów. Pod gorącem niebem Arabji, lekki namiot wystarcza. Żołnierz naszych krain, może się zadowolnić nakryciem płóciennem, bo rozpina je tylko na czas wojny. Ale Mongoł koczuje całe życie, a chociaż posiada kamienną wytrzymałość, jednak, ani płótna ani barwy białej nie zniósłby na swoich zimnych stepach.

Jurty Mongolskie były to raczej koliste altanki, stawiane z pali w krąg zatkniętych, połączonych u góry spiczastym splotem żerdzi, co im nadawało postać wielkich, okrągłych ułów. Całą tę przezroczystą budowę osłaniano płatami czarnej albo ciemno-brunatnej pilśni. Tylko przy wielkich uroczystościach, obóz przyoblekał się w białe opony.

tatarski

Wnętrze jurty było ubrane wedle zamożności mieszkańców. U biedniejszych w rogóżki i

wojłoki, u bogatszych w kobierce i różne pościółki; nieraz, najpyszniejsze dywany Bagdadzkie, najmiększe indyjskie szale, nieraz krzyżami zahaftowane poduszki z polskich ołtarzy, walały się na stepowej trawie, uśród kurzu i popiołu. Tego ostatniego nigdy nie brakowało, bo w samym środku jurty zwykle palił się ogień, którego dym wyciągał przez okrągły otworek wycięty w nakryciu. Przy pilśniowych ściankach, stały skrzynie i wory, pełne zrabowanych ubiorów, sprzęcików,

kosztowności, stały i niziutkie ławy, służące za stoliki, na których często można było dostrzedz chińskie porcelany i kościelne kielichy lub ampułki, obok drewnianych naczyń do kumysu. U najbogatszych, znajdował się jeszcze niekiedy sprzęt nizki, szeroki, bogato wysłany, z dwoma wałkami po bokach, prawdziwa wschodnia „sofa", którą, po niedawnem podbiciu Persji, Tatarzy wielce sobie upodobali. Trzeba przyznać, że dla ludzi żyjących w

nieustannej podróży, takie domostwa były dość mądrze obmyślane. Jak tylko zabrakło paszy, odpinano wojłoki, wyjmowano żerdzie, wszystko szło na wózek, i dalej, gdzie oczy poniosą! W czasach wypoczynku, wozy pospinane w okół obozowiska, tworzyły rodzaj obronnego szańca, którym ci wielcy złodzieje radzi się otaczali, bo zaprawdę, mieli czego pilnować. I ten oto obóz, taki na pozór posępny i ubogi, zawierał wielkie bogactwa, dusił

w swoich jurtach wszystkie łupy zwiezione, z polskiej kampanji. To też przy każdem wejściu stały mocne straże. Kupcy musieli długo się rozgadywać i opłacać, zanim ich do wnętrza wpuszczono. Tymczasem Beppo zwrócił się ku Ludmile, i składając ręce, błagał cichym szeptem: — O signora! Tu zachowujcie się jeszcze ostrożniej niż dotąd, ach tu dopiero grożą wam prawdziwe niebezpieczeństwa... wszyscy was

tu widzieli tak niedawno! Nie szukajcie nazbyt pilnie waszej signory Elisabetty, nie kręćcie się między ludźmi. Już ja sam wszystko zrobię, wszystko znajdę. Ludmiła obiecała, że będzie przezorną i cierpliwą. Jednakże kiedy wjechali do obozu, kiedy na wyznaczonem stanowisku zaczęto wyładowywać towary, bijące serce nie dało jej spoczynku, wymknęła się z pośród karawany. Zmrok już zapadał; pod jego zasłoną, pewniejszą niżeli wszystkie przebrania,

krążyła bez wielkiej obawy po ważkich uliczkach wytkniętych między jurtami, poznawała krocie znajomych sobie twarzy, a szczęśliwy przypadek czy przeczucie, zaprowadziły ją wkrótce do szukanego celu. Spostrzegła Ajdara. U wejścia jurty obszernej, wspaniale wewnątrz upstrzonej, stał w swoim zielonym kaftanie, z rękami na piersiach złożonemi, z głową smutnie spuszczoną, zadumany, nieledwie rozmarzony, co u Mongoła było

prawdziwem zjawiskiem. Szukająca nie zwróciła nawet uwagi na jego zadumę, tylko pomyślała z radością: — O! Kiedy on tu mieszka, to musi gdzieś blisko być i Toktysz z całym swoim dworem. Istotnie, o kilkadziesiąt kroków dalej, spostrzegła gromadę namiotów nieco odosobnioną, a przed jednym z nich... o Boże! to ona! Elżbieta! Siedziała na ziemi, u samego wejścia do jurty. Ogień palący się w namiocie,

oświecał ją z tyłu, i mocno rysował jej prześliczny, dziś wychudły, wyciągnięty profil. Była odziana w ubiór prostych sług Tatarskich, granatowy chałat z grubej wełny, przewiązany czerwoną taśmą, i spiczasty koł- paczek z czarnej pilśni. Na kolanach trzymała chłopczyka, dużo większego od Jasia, z czarnym roztarganym łepkiem, z twarzą płaską, wklęsłym noskiem, z buzią od ucha do ucha, którą teraz jeszcze na domiar brzydoty,

przez sen nieco roztworzył. Elżbieta podkołysywała na rękach rozwalone to straszydełko, śpiewając piosenkę wszystkich polskich matek i piastunek: Lu—lu—lulusiu— Mój ty złoty lalusiu— Piosenka cudna w swojej niemowlęcej niewinności, rozczulająca w prostocie swojej nuty i textu, zwłaszcza kiedy nas wygnańczej obczyźnie.

doleci

na

Ach, gdyby nawet nie z rysów, to już po

głosie i po owej macierzyńskiej, byłaby ją

piosence

szukająca od razu poznała. Elżbieta nuciła niby dla owego tatarskiego dzieciaka, ale w duszy przesyłała pewnie tę piosenkę dla innej dzieciny, bo jej oczy były szklisto utkwione w jakąś dal niepochwytną, myśl zdawała się nieobecną w tem półmartwem obliczu. Ach, gdyby nikogo prócz Elżbiety nie było w namiocie, Ludmiła — na nic nie zważając —

podbiegłaby do niej, uścisnęłaby jej rękę, uspokoiła jej tęsknotę... Ale w jurcie kręcą się dwie niewiasty; jedna, stara Ujgurka, z chustą czarną na głowie, warzy coś w kociołku nad ogniem ; druga, młoda Mordwinka, w butach i kożuszku, z blaszanym djademem, od którego wielka grzywa końska, na zielono malowana, zwiesza się aż do kostek, i tworzy na plecach ruchomy płaszcz trawiasty. Nieznośna ta Mordwinka! Co chwila przychodzi do piastunki, klepie ją po ramieniu, jakby chciała

rozbudzić zadumaną, i znów powraca do kociołka. Ludmiła niewicdziala, co ma czynić dalej. Odejść? Ani sposób! Nie- mogła stać na miejscu ani wpatrywać się ciągle w Elżbietę; więc przechodziła tam i napowrót kilka razy, oglądając się zawsze, i powłócząc spojrzeniem.

długiem,

wymownćm

Ta uporczywa przechadzka, te przenikliwe rzuty oka, zwróciły nakoniec uwagę Elżbiety. Podniosła oczy, zdziwiona, co to za

człowiek taki hardy czy litościwy, a pomimo przebrania Ludmiły, coś w rysach i ruchach tego przechodnia, przypomniało jej drogą postać. Oczy serca bystrzejsze są od innych. Uśmiechnęła się jednak ze swego złudzenia, i powiedziała sobie: — Przecież to mężczyzna? Zresztą, ona—chwała Bogu ! — daleko! Tymczasem, obie strażniczki, zagadawszy się w głębi jurty, znikły pomiędzy skrzyniami, z

których dobywały jakieś paczki, futra i posłania. Wtedy Ludmiła już niemogła wytrzymać, chciała choć jedno słówko pociechy rzucić nieszczęsnej matce, choć o jedną noc skrócić jej śmiertelną niepewność. Gdy po raz piąty czy szósty wypadło jej przechodzić przed namiotem, niby zniechcenia musnęła suknie Elżbiety, a potem, nie zwracając głowy, nie patrząc wcale na nią, przyciszonym głosem wypowiedziała szybko te dwa słowa:

— Jaś uratowany... I szła dalej. Nie obliczyła doniosłości wrażenia jakie sprawi. Na odgłos polskiej mowy, ach! i to w takim głosie, i jeszcze z taką wieścią, Elżbieta krzyknęła... potem, jakby galwanicznćm wstrząśnieniem podrzucona, zerwała się i przez kilka kroków biegła za nieznajomym... Ale mały Kałga, rozbudzony jej ruchem, rozgniewany że niańka niewolnica

ośmiela się jego pański sen przerywać, zaczął krzyczeć, nóżkami ją kopać, i zawziętą piąstką bić po twarzy. Wnet obie niewiasty wybiegły z namiotu; starsza wybuchneła strasznem łajaniem na Elżbietę, młodsza ją porwała za ramiona i gradem szturcbair ców pędziła do jurty, a zły dzieciak, widząc że taiute biorą jego stronę, coraz wścieklej rzucał się i wrzeszczał. Ludmiła ukryta za innym namiotem, zaciskała ręce rozpaczliwie. O, gdyby

mogła tam wlecić, małego potworka precz wyrzucić, wszystkie czarownice porozpedzać, i swoją Elżbietę uprowadzić! Prosty rozum radził inaczej: „Przemóż się, milcz, i czekaj". — Długoż tego czekania? Jeszcze dni kilka, kto wie? może już tylko jeden dzień cierpliwości, a wyzwolenie spokojnie się dokona. Po jakiej godzinie takiej walki wewnętrznej, kiedy nakoniec w namiocie ucichły krzyki i obelgi, odeszła

powoli,

trzęsąc

się

i

powtarzając: — O jakie szczęście żem tu powróciła! Trzeba koniecznie wyrwać ją z tego piekła. T A RG Beppo spostrzegł zniknięcie Ludmiły. Czekając, umierał z niepokoju. Kiedy nakoniec powróciła, gniewał się czule i zaklinał; musiała przyobiecać, źe nadal będzie przezorniejszą. Nazajutrz, wierna swemu słowu, pozostała między kupcami, a Beppo sam

poszedł do Arguny, niosąc skarb okupowy. Ze wszystkich kosztowności wybrał tylko dwie sztuki, ale obie — według niego — nieoszacowane: sznur pereł niezmiernie grubych i równych, i ka?iak, czyli rodzaj trójkątnego pancerza ze złota i klejnotów, który się na piersiach przypinał. Ten kanak, bizantyńskiej, przepysznej roboty, był nasadzany szafirami i rubinami. Beppo zawijając go, wzdychał: —

Aż przykro pomyśleć, aby taka szkaradna baba miała nosić podobne cudności. — Ach mój Beppo, nie żałujmy tych martwych kamieni, za które możemy chrześcjańską duszę wykupić. 1 to jaką dusze! Weź jeszcze i więcej, weź wszystko, byle targu dobić. — Nie signora, po co przepłacać, kiedy i tych dwóch rzadkości już może za wiele? Trzeba też

coś zostawić i na drogę; gdybyśmy wszystko tu rozdali, przyszło by nam wracać o żebranym chlebie, a droga trudna, i to wśród nieprzyjaciół, których może nieraz jeszcze wypadnie przekupywać. Poszedł, i nie wraca. Mija godzina jedna, druga, trzecia. Teraz Ludmiła umiera z niepokoju. O... idzie Beppo! Idzie z pustemi rękami, z twarzą jakąś dziwną, ni smutną ni wesołą. — Cóż? Przyjęty okup? Udało się? Gdzież

Elżbieta? — Jeszcze się nie udało, ale może się uda. W każdym razie ta sprawa potrwa dłużej niżeśmy sądzili. Z początku, myślałem że cała podróż na nic się nie przyda. Oj, ciężko z tą Arguną. Zamówiłem się do niej pod pozorem, że mam na sprzedaż piękne a tanie towary. Kiedy mię wpuszczono do jurty, powiedziałem jej na cztery oczy: — „Zacna pani, tu chodzi o wcale inny rod-

zaj targu; w Hungarji spotkałem się z małżonkiem tej niewiasty, co przy waszem dziecku jest piastunką. Jej mąż, to wielkf pan polski, wielki bogacz. Chciałby żonę wykupić. Mnie wybrał za pośrednika. Przywiozłem okup. Chciejcie zobaczyć, prawdziwie królewski." — Ale Arguna roześmiała się twardy i oświadczyła, że niańki za żaden okup — chociażby królewski — nie odda. Kiedy zdziwiony, zapytałem : — „Czemu?" — Przez chwilkę zamyśliła się, potem rzekła: — „No,

już ja mam ważne powody, dla których nigdy a nigdy nie pozbędę się tej niewolnicy." — Odpowiedź była stanowcza; uiewiedziałem co robić. Ażeby ją skusić, wyjmuję sznury pereł, powoli, jeden za drugim; jak zacznę jej niemi świecić w oczy, a zachwalać ich blask, ich tęczę, byłbym dziesięć innych namówił. Ta nic tylko znów się roześmiała i powiada: — „Co mi po tem? Niby mi to pereł brakuje?" — Rzeczywiście, stało tam w kącie pudełko, pełne po brzegi pereł. Były drobniejsze i

nierówne, dla znawcy niewarte i jednego bóńcika naszych, ale dla takiej Arguny wszystko jedno; próżno gadać z tą kobietą przesyconą perłami. — Dopiero kiedy wyjąłem kanak, oczy jej zabłysły, ręce zaczęły drżeć do tego pieścidełka; tu już niepotrzebowałem zachwalać ani namawiać, pokusa działała własnym czarem. Tatarka raz chwyciwszy kanak, niemogla go już puścić z reki. — „Zostawcie mi to," — rzekła — „namyśle się. Mój mąż teraz odjechał do swego stada koni, za kilka dni

powróci, muszę się męża poradzić. Wtedy odpowiem." — Chciałem zabrać klejnoty i po kilku dniach z niemi wrócić, ale spojrzała na mnie krzywo. — „Po co" — mówiła — „zabierać? Przecież nie boisz się aby ci tu zginęły? Mój mąż wróci pojutrze^ może nawet już jutro, chciałabym tę rzecz mieć pod ręką aby mu ją zaraz pokazać. A niechcesz zostawić? To idź sobie precz i nie wracaj, niechce słyszeć o żadnym okupie." — Zdawała się strasznie obrażona; nieśmiałem nalegać,

zostawiłem klejnoty. Przy odejściu, zaniosłem jeszcze prośbę, czyby mi „zacna" matka nie pozwoliła widzieć swojego jedynaczka, dla którego mam z dalekich krajów ładny upominek? Ten magiczny wyraz „upominek" u Tatarów otwiera wszystkie jurty. Zaraz mię wpuszczono do namiotu panicza. O signora! Teraz się nie dziwię, że tak mocno kochacie tę waszą rodaczkę. To anioł nie kobieta. Co za cierpliwość! Co za słodycz! Ofiarowałem chłopcu ładne brzękadełko srebrne, koralikami nabijane, a

podczas kiedy dziecko i wszystkie inne niewiasty oglądały zabawkę, myśmy zamienili parę słówek. Nikt nas nie rozumiał. Na wieść że wy signora tu jesteście, zbladła i nawet się gniewała, o ile może się gniewać taka święta istota. Już wasze wczorajsze słowa przez całą noc jej spać nie dały. Dzisiaj, za dokładniejsze wiadomości o swojem dziecku, mało że mi do nóg nie padła, a i radości niemogla się oddawać, musiała zachowywać wszelkie pozory spokoju. Co liajsniutniej, to że ona jakoś nie

wierzy abyśmy ją mogli wykupić. Niewiem dla czego? Przy świadkach niemożna było dobrze się rozmówić. Nalegałem przynajmniej, aby nam wskazała, gdzie możemy nadal ją spotykać? Po chwilce namysłu, rzekła tak: — „Do tego namiotu nie przychodźcie, bo matka nie lubi aby kogo z obcych tu wpuszczano. Ale ja prawie codzień wieczorem przechadzam się z dzieckiem nad Limanem. Tam zejdźmy się niby przypadkiem. Tani przecie każdemu wolno chodzić?"—Na tem tedy

postanowieniu rozeszliśmy się dość wesoło, bo zawsze to dobre jest „adio" co ma w końcu: „a rivedergli!" Ludmile zgryzło niezmiernie to zachwianie, a przynajmniej opóźnienie sprawy, którą dotąd uważała za bliską i pewną. Tymczasem rzeźwiła się tylko myślą że wkrótce ujrzy Elżbietę. Pod ciepłym promykiem tej nadziei, tajały nawet zwolna chmurne przewidywania. Tegoż dnia jeszcze, przed zachodem słońca, wybrali się oboje nad Liman;

nieśli niby jakieś towary dla rybaków zamieszkujących wpośród „czarnych gruzów". Kiedy stanęli nad wodami, z których wieje morskie, słonawe powietrze, ogarnęła ich jakaś tajemnicza potęga; sami nie umieli jej nazwać; my dziś ją nazywamy: „poezją przyrody". Ludmiła zapadła w milczącą zadumę. Beppo owszem wpadł w niezwyczajny zapał, mówił o swojem szczęściu, o wspólnej przyszłości. Niestety, w tej chwili dopiero się przekonał, jak

ma- leńkiem stworzeniem, co mówię? jakiem „niczem" był dla pani swych myśli! Nawet go nie słuchała. Szła roztargniona, nie odpowiadając na jego pytania. Co chwila oglądała się ku stronie obozu. Nakoniec, oczy jej zabłysły — chwyciła go za rękę i krzyknęła: — Już idzie! Istotnie, od namiotów szła Elżbieta, za rękę trzymająca Kał gę, który targał się i podskakiwał. Ale nie była sama; szła i stara Ujgurka, i zielonogrzywa Mordwinka, szedł i

ogromny Kałmuk, i jeszcze kilku niewolników. Syn Toktysza i Arguny niemógł się ruszyć bez pańskiego orszaku. Kałga poznał natychmiast kupca który mu darował brzękadełko. Podbiegł ku niemu i spytał bez ogródki, czy niema dla niego jakich nowych cacek? Więc Beppo zwolna płaszcz roztwierał, różne drobnostki wydobywał, i jak mógł dziecko zabawiał, a tymczasem Elżbieta i Ludmiła zamieniały krótkie, na pozór obojętne wyrazy.

Ach, jaka to była męczarnia, rozmawiać przy tylu świadkach spoglądających podejrzliwie! Ani się uściskać, ani się wypłakać! Musiały udawać że się wcale nie znają, że tylko wspólność ojczyzny i mowy, sprowadza między niemi niespodziane zbliżenie. Ale za to czasem, gdy nikt ich nie śledził, zamieniały rzewny, przeciągły błysk oka, a ten roztwierał, i dó dna rozświecał, wszystkie najtajniejsze przepaście ich serca. Pierwszem pytaniem Ludmiły było:

— Czemu nie przyszłaś wtedy gdyśmy mieli uciekać? Co cię wstrzymało? To musiał być jakiś okropny wypadek? — Nie, przeszkoda bardzo mała na pozór. Ale nieraz największe nieszczęścia przychodzą z małych przyczyn. Dziecko, tamtej nocy — jakby na przekorę — niechciało i niechciało usnąć. Nakoniec myślałam że śpi. Wstaje lekko i

chcę się wymknąć. A tu dziecko podnosi głowę, ciągnie mię za suknię. Ja mówię że zaraz wrócę. — „Nie!" Woła. „Ty całą noc masz przy mnie siedzieć." — Siadłam tedy znowu, a on udał że zasypia. Musiał udawać, bo kiedy po raz drugi wstałam, pochwycił mię i ugryzł w rękę. Takie niedobre figle często mu się trafiają; nie bardzo też on i winien, matka mu na wszystko pozwala. Ze ugryzł to niniejsza, ale narobił straszliwego krzyku, zleciała się cała służba,

przybiegła i sama Arguna, zapytująca drżącemi ustami, kto jej dziecko krzywdzi? Możesz sobie wystawić co się działo. Gospodyni, (ta stara Ujgurka co tu stoi), pokazała wówczas dużo litości i odwagi; prosiła za mną, mówiła: „Pozwólcie, aby choć na chwilkę odeszła i pożegnała się ze swojem dzieckiem." — Arguna już nieco miękła, ale ten chłopiec krzyknął: „Niech nie odchodzi! Ja niepozwalani! Ona jest moją niewolnicą." Wtedy matka rzekła: „To prawda; ona jest niewolnicą niego sy-

na, a nie moją; on jeden ma prawo pozwalać lub zabraniać." — Od tej chwili zobaczyłam, że wszelka nadzieja ucieczki dla mnie już stracona. Nietyle jednak trapiła mię ta boleść, ile myśl, że wy czekając na mnie, opuścicie jedyną sposobność ratunku. Co tu robić? Jak was ostrzedz? Ruszyć się niemogłam. Wprawdzie pozwolono mi wyjść z namiotu, dla zatamowania krwi która ciągle ciekła, bo chłopiec ugryzł mię bardzo złośliwie; ale i teraz jeszcze nie byłam sama, dwie kobiety mię

pilnowały. — Przed namiotem, spostrzegłam dziadzie Szymona. Przyszła mi myśl niespodziana. Wyjęłam z rękawa kromkę chleba, dałam biedakowi tę jałmużnę, (jedyną — Boże mój! — na którą stać mię tutaj), zaczęłam go prosić aby poszedł do was, i aby wam powtórzył to co mu rozpowiem. Ale staruszek, na wpół nieprzytomny od zgryzot, a może i od głodu, nierozumial mię prawie wcale, widziałam że źle powtórzy. Kiedy Ujgurka dała mi chustę białą na owinięcie ręki, przyszła mi zno-

wu myśl wybawcza: krwią własną wypisałam tam co mogłam, Ujgurce zaś tłumaczyłam, że to jest błogosławieństwo dla mojego dziecka, że w naszym kraju wszyscy tak przy pożegnaniu robią. Zdziwiło ją to, ale i wzruszyło; powiedziała mi: „A no dobrze, poszlijcie." — Odetchnęłam trochę. Jednak jeszcze przez całą noc truchlałam, niewiedząc czy stary potrafił was odnaleźć, i czy wyście potrafili przeczytać? Rano wysłałam innego jeńca na wywiady; wrócił z najlepszą wiadomością,

powiedział: „Wyjechali". — Odtąd, zrobiłam „votum", że będę wszystko znosiła cierpliwie na intencję waszego ocalenia. I Bóg mię wysłuchał. Jaś ocalony. Ach i ty byłabyś ocalona, gdyby nie ten twój powrót... O, ja się gniewam... ja nie- mogę ci tego darować... to szaleństwo — to grzech. Ach, czyż się godziło?... Całe to opowiadanie, jednolicie tu przedstawione, tam nad Limanem było pocięte w tysiąc przerywanych pół-zdań i pół słówek. Kalga

nie dawał swojej piastunce ani chwili spoczynku; jak wszystkie dzieci popsute, chciał aby nieustannie zajmowani) się jego ważną osobą. Pełen zdziwienia, zapytywał Beppa, o czem to niańka tak dużo gada z tym jakimś niewolnikiem? — Ten którego nazywasz niewolnikiem, a który jest moim sługą, przyjeżdża z kraju twojej niańki; widział tam jej dziecko, i teraz jej o liiem opowiada.

Wtedy Kalga rzucił się ku Elżbiecie, szarpał ją za suknię, i wolał: — Chodź! Ty nie powinnaś już myśleć o twojem dziecku, kiedy masz mnie ! Elżbieta nie fuknęła ani razu, uśmiechała się tylko smutnie. — Jak ty możesz być taka cierpliwa ? — Szepnęła Ludmiła, której ręce drżały na widok małego tyrana.

— A moje „votum"? Wszak my jeszcze nawet niewierny czy Jaś na pewno jest przy ojcu? Ach, czemuż to słońce tak prędko zapada? Już Ujgurka daje hasło do powrotu. Trzeba się żegnać... I to jak? Ledwie można przelotnie rękę sobie podać! Przechadzki nad Limanem powtarzały się przez dni kilka, zawsze równie ciężkim przymusem ochmurzone. A jednak, jakże ich wspomnienie wydało się promienne,

kiedy przyszło i z niemi się pożegnać! Bo i tej ostatniej pociechy los pozazdrościł naszym brankom. Kałga zachorował. Była to choroba dziecinna, małoznaczna, ale Arguna wpadła w rozpacz. Elżbieta musiała dzień i noc siedzieć przy chorem dziecku. Nikt niemógł wchodzić do namiotu panicza, tylko jego służba i Szamanie. Kiedy w kilka dni później, Beppo stawił

się po odpowiedź, wypchnięto go ze słowami: — Pani przy dziecku — niema głowy ani czasu do myślenia o żadnych kupnach. I znów trzeba czekać. Po jakim tygodniu, zaczęto między Tatarstwem gadać o tym dziwnym targu. W próżniaczem, obozowćni życiu, każda nowość jest pożądana, każda wiadomość szybko bieży. Był to pierwszy okup jaki przychodził z Polski. Pomysł podobał się chciwym zwycięzcom.

Niejeden Tatar wymawiał swoim brankom, dla czego żaden mąż ani ojciec nie spieszy się z ich wykupieniem? Ale wiadomość doszła i do Bartolommea. Pewnego poranku, signor Consul każe wołać Beppa. Chłopiec wchodzi z niejaką trwogą. Widzi, że brwi u stryja nasrożone. — Co ja słyszę? Prowadzisz jakieś targi, wykupna? I to wszystko za mojemi plecami?

— To nie ja, stryju; to ten Michele. — A mówiłem ci, nie wdawaj się z nieznajomemi. Zobaczysz, ten krętacz narobi nam jeszcze jakiego kłopotu. No, ale w każdym razie mogłeś chociaż mi je pokazać, te sławne klejnoty. Mogłeś mi się zapytać czy nie zechcę ich nabyć? To mają być skarby jakich świat nie widział. Ja byłbym chętnie ów okup wypłacił pieniędzmi,

byle posiąść takie rzadkości, zwłaszcza gdybyś umiał tanio je wytargować. Raz w życiu trafiała ci się sposobność oddania mi przysługi, a ty, mały niewdzięczniku, wszystko przede mną kryjesz! Powiedzno... może ten Michele ma jeszcze jakie inne klejnoty? — Niewiem... wątpię... — Odrzekł Beppo, i pobiegł do Ludmiły. — O signora! Stryj dowiedział się o

wszystkiem. Gotów nam za bezcen wydrzeć nasze skarby. Trzeba je schować... schować... ale gdzie? Bo tu, wszędzie wyszuka. Beppo zniknął. Po kilku godzinach, wraca rozjaśniony. — Schowałem. — Wybornie — miedzy czarnenii gruzami, w zawalonym lochu. — Ja jeden je znajdę. Oho! Szanowny stryjaszek nie znajdzie. — A wiecie signora, co mi jeszcze na myśl przyszło,

kiedy słuchałem szronienia Limanu? Do waszego kraju łatwiej nam się dostać morzeni niźli lądem. Wracajmy przez Tanę. Przynajmniej po drodze nie trafimy na żadne wojny. W Tanie znam wszystkich; za wasze klejnoty najmiemy sobie miejsce na jakiej genueńskiej galerze, a choćby i na kaiku, i — prosto do Italji! Wprawdzie na morzach są burze, ale burza lepsza niż Tatarzy. — O Beppo! Cudny twój pomysł. Byle raz

już z tym okupem skończyć' Tymczasem w obozie zaszedł wypadek wielki, piorunujący. Pewnego dnia, wleciał człowiek na koniu obielonym od piany, sam zdyszaly, karmazynowy. Stanął w pośród namiotów, i spiżowym głosem krzyczał: — Gdzie jest xiąże Kujuk? Prowadźcie mię do xięcia Ku juka! Chaan Ogotaj umarł! Wielki Chaan nie żyje!

Powstał ruch niesłychany w obozie. Tatarzy cisnęli się do posłańca: — To ty Karganie? Zkądże wiesz? Czy być może? Wielkie nieszczęście! Jesteśmy bez Chaana! A kto nastąpi teraz? Kto? I krzyżowało się tysiąc skarg i pytań, Kargan niewiedział komu odpowiadać. Bo to rzeczywiście był Kargan. Wiadomość o śmierci Chańskiej spotkała go na wpół drogi do Karako-

rurnu, w chwili, gdy opuszczał stare Ujgurskie miasto, Ałmałyk. Wtedy zmienił postanowienie: cały zastęp niewolnic o żółtych zasłonach, (które w tej chwili nie miały już do kogo jechać), zostawił pod mocną strażą w Alinałyku, sam zaś dosiadłszy sławnego bieguna, wyprzedził wszystkich innych gońców, i pędził i jeszcze pędził, w nadziei że będzie pierwszym, co te wiadomość przyniesie Kujukowi. A nadzieja uśmiechała się sutą nagrodą, może

wielkiem w przyszłości wyniesieniem, bo synów Chańskich jest kilku, a ten co się najwcześniej dowie, ten co zdoła braci wyprzedzić, i stronników swoich najszybciej zgromadzić, ten prawdopodobnie tron osiągnie. To też kiedy Karganowi powiedziano że Kujuka niema już w obozie, Ujgur aż pozieleniał od zgryzoty. Prosił o czarę kumysu, i chciał zaraz, nawet bez popasania, lecić za xięciem choćby do Baszkirdji.

Ale mu nie pozwolono. Wódz ostatniego Tumanu, wolał dla siebie i dla swoich zużytkować tak wyborną sposobność wkradzenia się w xiążęce łaski. Własnego syna posłał do Kujuka. Rozczarowany Kargan musiał zostać w obozie. Już mu się też i odechciało wszelkiego jechania. Wracać do Ałmałyku? Z pustemi rękoma, nie warto. Już jeżeli po raz wtóry odbywać te drogę, to przynajmniej z powtórnym ładunkiem towaru. To też niecierpliwie

wyczekiwał chwili kiedy się pojawią, tak dawno spodziewane, tak wysoce zachwalane, zastępy niewolnic węgierskich. Tymczasem, zły na siebie i na świat cały, chodził od jurty do jurty, od znajomych do znajomych, z jednemi popijając, z drugiemi gawędząc, a wszędzie klnąc i utyskując, że od jakiegoś czasu nic mu się nie wiedzie. Ludmiła wiedziała że posłaniec przyjechał z wiadomością o śmierci Chaana, ale niewiedziała że

tym posłańcem był Kargan. Krążyła śmiało po obozie, przekonana' że nikt jej nie pozna; dotychczasowe powodzenie utwierdzało ją w tej pewności. Aż pewnego dnia—któż opisze jej przestrach?—spotyka się z Karganem oko w oko. Drgnęła, spuściła głowę, i przeszła bardzo szybko. Jednakże na skręcie uliczki obejrzała się nieco, ażeby sprawdzić, czy wzrok jej nie omylił? Nieba! Cóż dostrzegła? Kargan przystanął, i także ogląda się za

nią. Znikła mu niezwłocznie z oczów, ale w duszy Kargana już pozostał zasiew podejrzenia. O, niepróźno to był kupiec niewolników, najwytrawniejszy oceniacz wszelkich ludzkich kształtów! Poznał zaraz że to jest jakaś osoba przebrana, przeistoczona; pochwycił kobiecość falujących ruchów; zauważył trwogę; wpadł nawet na mętne wspomnienie Ludmiły, bo rysy przechodnia z boku podpatrzone, przypomniały mu profil niewolnicy, ów profil któremu równego nigdy

jeszcze nie spotkał. Nadzieja odnalezienia tej nieodżałowanej zguby, zapaliła go niezmierną chciwością, nadała ceł jakiś jego dniom bezczynnym. Chodził po całym obozie, podpytując się i podglądając gorączkowo. Przez ten czas, Beppo wciąż czekał i czekał. Po całych dwóch tygodniach niepokoju, na wiadomość że Kalga jest już zdrowszy, zjawił się znowu przed jurtą Arguny. Tą razą nie wpuszczono go do wnętrza, tylkd stara Ujgurka

wyszła i doniosła mu dość uprzejmie, że wiadome klejnoty znajdują się obecnie u pewnego sławnego złotnika, któremu zostały posłane z nakazem, ażeby oszacował ich wartość. Jak tylko wróci człowiek co je tam dziś zaniósł, zaraz pani udzieli ostateczną odpowiedź. W obozie znajdowało się wielu złotników; Tatarzy byli bardzo chciwi na ten gatunek jeńców; sami nie umiejąc nic wyrobić, a kochając się w złocie i przepychu, gdzie

mogli chwytali zręczniejszych kunsztowników, i nawet bardzo łaskawie obchodzili się z niemi. Beppo sobie pomyślał: — Teni lepiej. Złotnik pozna się przecie na tych arcydziełach. I czekał z wesołą myślą. Jednak już się kończył trzeci tydzień, odpowiedzi jeszcze nie było. Czas mijał nadaremnie, a teraz był już drogi; za dziesięć dni, karawana kupiecka miała wyruszyć z powrotem do Tany. Beppo

zaczynał tracić głowę. Ludmiła niemogla ani jeść ani sypiać, tem straszniej udręczona, że z obawy przed Karganem nie śmiała się już nigdzie wychylić, a przez to zaniknięcie, i spotkania z Elżbietą stały się niemożebne. Nakoniec, dwudziestego dnia, raniutko, niewolnik Arguny przyleciał do Beppa z rozkazem, ażeby kupiec natychmiast przychodził, ale to „natychmiast." —

Nasza pani — dodawał — bardzo jest rozgniewana, powiada że ją haniebnie oszukałeś. — Ja? Oszukałem? To chyba jakaś omyłka. — Wołał Beppo chwytając kaptur; i biegł za niewolnikiem, zdumiony, ale śmiały w poczuciu swojej niewinności. Zastał Argune w samej głębi namiotu, pysznie rozsiadłą na złotogłownych poduszkach. Dziś już nie była sama; otaczało ją mnóstwo niewolnic o złośliwych oczach, i

niewolników, błyskających krzywemi szablami. Arguna trzymała w rekach kanak. — A! To ładnie! — Przemówiła z ironją. — Uczciwy z ciebie kupiec! Wszak ta rzecz jest według ciebie złota? Ze szczerego złota? Za taką mi ją dawałeś? — No, ma się rozumieć. Znam się przecie na złocie. — Odrzekł Beppo jeszcze

niezmieszany. — A wiec patrz: czy to nie miedź najczystsza? I podsunęła mu pod oczy kanak, z którego rzeczywiście w kilku miejscach złoto było starte, a miedź najwyraźniej przeglądała. Beppo oniemiał. — No, sam widzisz. Aha! Ty panie Włochu myślałeś, że my biedni stepowi ludzie na

niczem się nie znamy? I prawda, ja kobieta łatwowierna nie byłabym się poznała, ale szczęściem znam pewnego uczciwego złotnika. Ten tylko spojrzał, zaraz poznał się na waszych sztuczkach. — Cóż to za złotnik? Jak on się nazywa? — A! Chcesz wiedzieć jego imię, aby potem, waszym włoskim zwyczajem, zakraść się i nóż

mu wsadzić w serce? Ani myślę gubić poczciwego człowieka co mię ostrzegł. Beppo przyglądał się kanakowi coraz pilniej, a razem coraz podejrzliwiej. Zaczynał wątpić o jego tożsamości; robota mu się wydawała grubsza i mniej wykończona. W namiocie pozasuwanym wojłokami, panowało póŁ światło mroczne i fałszywe, przy którem trudno było dobrze rozeznać drobniejsze przedmioty. Wyciągnął rękę i chciał wziąć kanak, ażeby mu się przyjrzeć u wyjścia.

Arguna nie dała sobie wyrwać klejnotu. — Co? Jeszcze nie wierzysz? Zdrada odkryta, a ty chcesz jeszcze udawać? No, powiedźcież wy wszyscy, czy to nie miedź? Czy to nie oszustwo? Niewolnice i niewolnicy podnieśli ręce do nieba, i zawołali jakby jeden człowiek: — Miedź! Widzimy na własne oczy. Zaświadczymy przed każdym sądem.

Przysięgamy przed niebem! Oszustwo Najsroższej kary!

godne

kary!

Szczękanie krzywych szabel wtórowało chórowi. Oczywistość i przemoc stały po stronie Arguny. Beppo przeżegnał się nabożnie. — Temu co widzę — rzekł — niemogę zaprzeczyć. Ale przysięgam — (i ja także

przysięgam—) na co chcecie — na głowę dziecka waszego — że o tym fałszu nic a nic nie wiedziałem. Mówił gwałtownie, ze łzami w głosie, chociaż wątpił aby można przekonać uprzedzonych słuchaczy. Na wielki podziw Beppa, Arguna złagodniała. — Nie chcę cię gubić, biedny chłopcze, — bo przecież gdybym się poskarżyła

przed mężem, wyginęlibyście co do nogi, ty i wszystkie Włochy jakie są w obozie. Nasi wodzowie pomściliby srodze obelgę wyrządzoną żonie wielkiego Toktysza. Chcę nawet wierzyć że nie postrzegłeś fałszu, — chociaż u kupca taka nieuwaga .jest wielce osobliwsza... No, ale jeśli ty nie oszukałeś, to ciebie oszukał mąż mojej piastunki. Zacnego ma ta kobieta męża! Jakże, chcesz, abym się wdawała w takie zdradne targi?

— Łaskawa, najłaskawsza pani, jeszcze można wszystko ułożyć. Złoto może być fałszywe, ale kamienie i perły nie przestają być prawdziwemi. Dopłacę wartość złota, i rzecz będzie skończona. — A! Wiec jeszcze masz czem dopłacić? Więc nie przyniosłeś wszystkiego, co ci na okup dano? —

Nie przyniosłem, i wcale się z tem nie taję, że mani jeszcze wiele pięknych rzeczy. Mąż niewolnicy, powierzając mi te klejnoty, wyraźnie po wiedział tak: „Co lepsze wybierz na okup, a resztę oddaj mojej żonie, ażeby miała o czem wracać." —Ale teraz, kiedy chodzi o wszystko, jestem gotów oddać i tę resztę. Arguna uśmiechnęła się dziwnie, i spytała: —

A czy tamte rzeczy są takie ładne jak i te? — Jeżeli mani być szczery, muszę wyznać, że między tanitemi niema już równie pięknych. Ale za to, będzie ich więcej. — No, więc idź i przynoś. A śpiesz się, bo cała ta sprawa już zaczyna mię nudzić. Kto wie nawet, czy się nie rozmyślę? Piastunka dobra—jeszcze nigdy niemiałain tak

dobrej — a przytem... No, zobaczymy. Beppo wyleciał jak szalony. Opowiadając Ludmile cale wydarzenie, w głowę zachodził od podziwu. — Czyby rzeczywiście ten kanak miał być z miedzi? Ależ trudno przypuścić, aby pierwszorzędne kamienie oprawiano w taki podły kruszec, i to jeszcze w Bizancjum, gdzie wszystkie roboty bywają zazwyczaj przeciążone

złotem? Czyby Arguna kazała podrobić podobną oprawę? Jani sobie to zaraz pomyślał... Ale cóż? Choćby tak i było, my jej fałszu nie dowiedziemy. U Tatarów zawsze Tatarka będzie miała słuszność. Trzeba tylko co prędzej dopłacać, ach, co prędzej... nim się ta straszna kobieta rozmyśli. Szkoda że nasze skarby tak daleko! Nim tam pójdę — nim upatrzę chwilę w którejby mię nikt nie szpiegował—nim tu powrócę — noc gotowa zapaść, i już mię do na-

miotu Arguny nie puszczą... — Ach Beppo, i ja pójdę z tobą. Paczki są ciężkie, będę ci pomagała. Zresztą, ja tutaj nie wytrzymam... uschnę z niespokojnośei... — Nie signora, nie narażajcie się napróżno. Gotów nas jeszcze spotkać ów kupiec niewolników, którego się tak boicie. Zostańcie, błagam.

Została wiec, — a dla zabicia czasu, dla omylenia swojej niecierpliwości, postanowiła że aż do powrotu Beppa, zajmie się pakowaniem różnych drobnych, wybrakowanych towarów, co przy bliskim wyjeździe karawany, stawało się coraz potrzebniej szem. Ale signor Bartolommeo, który Michela często wyprawiał z posyłkami, (bo nielubił żywić nikogo za darmo,) dziś także, jakby na przekorę, kazał jej odnieść jakieś zawiniątko, i to „zaraz", i to

daleko, aż na drugi koniec obozu. Ludmiła wyszła, drżąc, spuszczając głowę. Uwinęła się prędko i szczęśliwie. W powrocie, już była na połowie drogi, już się przemykała mimo namiotu Arguny, kiedy w niejakiem oddaleniu, w rozmawiających ludzi, Kargana.

gromadce spostrzegła

Stał właśnie na jej drodze. Gdzie się skryć przed tem strasznem okiem?

Spojrzała w koło siebie rozpaczliwie... Jurta małego Kałgi, stoi tuż, o trzy kroki... wejście na wpół odchylone... a w jurcie — o szczęście! niema nikogo prócz Elżbiety. Siedzi samiu- teńka i coś szyje. Cudowna myśl! Wbiedz tam, przeczekać aż ów Kargan przejdzie.

i

Wbiegła cichuteńko, i zapuściła za sobą zasłonę. MAŁY ZDRAJCA. Pierwszy raz były same, zupełnie same. Jedna drugiej rzuciła się w objęcia.

Zaczęły rozmowę szybką, rzewną, gwałtowną choć przyciszoną, przerywaną łkaniami i uściskami, bardzo ostrożnemi, bo Ludmiła zawsze się lękała o swoją nieszczęsną maskę. Ale już teraz niepodobna wszystkiego sobie bronić. „Uściskajmy się! Nagadajmy się!" Elżbieta ją całuje po ramionach, o zgrozo! chce ją całować po rękach. — Moja

ty

wybawicielko!

Moja

Opatrzności! Uratowałaś mi Jasia! Aleś ty niedobra... niegodziwa... Jakżeż można było samej przyjeżdżać, narażać się dla mnie? A gdyby też cię kto poznał? — Elżuniu, poco tracić czas na wymówki? Wszystko się udało, już tylko Beppo wróci z

30 dopłatą, a jutro, może dziś jeszcze będziesz wolna! — Wiec Arguna przystaje? To dziwne... mnie się wydawało że ona nigdy nie przystanie. — Owszem, wyraźnie powiedziała: „Dopłaćcie". Niech tylko Beppo przyniesie te inne klejnoty, już wszystko ułożone: wracamy przez Tanę, przez morze...

— Ach ten Beppo, — zawołała Elżbieta, —jakiż to szlachetny człowiek! Bez żadnej nagrody poświęca się, naraża dla nas nieznajomych! Moja Ludko, ty jakoś nie dosyć oceniasz jego zasługę. — Owszem, oceniam. — Odrzekła Ludmiła odwracając głowę. Dotąd jeszcze nie wspomniała o nagrodzie obiecanej dla Beppa. Ach, Elżbieta i tak się dosyć

gryzła jej powrotem, cóż-by to było gdyby poznała całą rozciągłość ofiary? — Owszem, oceniam..., ale nie traćmy tej chwili jedynej, mówmy lepiej o Jasiu. — Ach tak! Musiałaś biedaczko mieć z nim dużo kłopotu przez drogę? A mówił też o mnie? — Ach, ciągle! I Ludmiła zaczęła opowiadać różne

przygody podróży, przytaczała każde słówko Jasia, wszystko bez wytchnienia, po dawnemu. Raz przecie mogła porzucić owo nieznośne jąkalstwo, raz przecie nikt jej nie podsłuchiwał. Myliła się, — był ktoś co ją podsłuchiwał. Mały Kałga, bawiący się w pobliżu jurty budowaniem kopców, podchwycił z niej swoim bystrym dziecinnym słuchem, jakieś szmery niezwykłe, i które mu się wydały niewytłumaczone. Ludmiła, wsuwając się nieznacznie,

uszła jego oka. Wiedział że cała służba jest zebrana w namiotach matki, gdzie ojciec wybiera się do drogi. Wiedział że w jego paniczowskim namiocie piastunka pozostała sama, z kim-że więc może rozmawiać? I to tak długo, tak szybko, ona co zwykle mówi trzy słowa na godzinę? Niby wygarniając piasek, podpełznął ku namiotowi, położył się na ziemi, czarną główkę wsunął nieco pod wojłok, i zajrzał.

Zdumiał się niezmiernie: ów chłopiec który to służy u tego kupca Włocha, siedzi przy jego piastunce, i otacza ją tkliwem objęciem. Co dziwniejsze: ów chłopiec, który nie umiał dwóch słów gładko skleić, teraz mówi jasno, pręciuteńko, głos jego szemrze bez ustanku jakby płynąca woda. Obie osoby siedzą odwrócone od dziecka, niewidzą go wcale. Oto zamieniły uścisk bardzo gorący, i zaczynają szeptać coraz ciszej. Kałga zruzumiał z tych głosów, z tych

ruchów, że jest między niemi jakaś tajemnica. Ostrożnie wycofał głowę, i przemyśli wał, jaki by tu figiel wyciągnąć ze swego odkrycia? Chciał przynajmniej pochwalić się przed kimkolwiek, że i on umić robić odkrycia. Z instynktem wrodzonej złośliwości, skoczył ku stojącemu w pobliżu Karganowi, skinął i szepnął: — Chodź-no, pokażę ci coś .. Ten chłopak

co to nie umiał gadać, (wiesz? ten od Włocha z brzekadłami,) teraz gada, gada bez końca, zupełnie jakby moja matka. I ciągnął Ujgura za połę od kożucha. Kargan niemogąc go się pozbyć, postąpił kilka kroków. Powiązawszy myśli, zrozumiał o kogo chodzi, i tem skwapliwiej zaczął badać sprawę. Miedzy wojłokami okrywającemi namiot, były szpary, wprawdzie bardzo wązkie, jednak dla Karganowego oka dostateczne. Spojrzał,

posłuchał, uderzył się w pogłaskał dziecko mówiąc:

czoło,

— Dziękuję żeś mi to pokazał, to istotnie bardzo zabawne. I odszedł na bok. Dzieciak, rozdąsany że jego odkrycie tak mało sprawiło wrażenia, nadął się i zaczął sypać nowe kopce. Niedługo Ludmiła wyszła z namiotu. O kiłka kroków dalej, Kargan zaczepił ją z przy mijającym

się uśmiechem — Mielicie... Wszak się nazywacie Michełe? Wszak jesteście z Tany? Słyszałem że chcecie wykupić niewolnicę Arguny? Bardzo piękne przedsięwzięcie. Może-byście też i odcnmie kogo wykupili? Mam dużo niewolnic. Doprawdy zazdroszczę Argunie tak wybornego targu. I szedł koło niej, na krok nie odstępując. Ludmiła, zebrawszy całą przytomność umysłu, nie okazała pomieszania, które w piersiach

jej bilo młotem, z wybornćm zająkiwaniem się wycedziła kilka chłodnych, niewyraźnych odpowiedzi, i miała nadzieję że tym obojętnym spokojem zniechęci natręta, a nawet może rozproszy jego podejrzenia. Ale kiedy przechodzili przed namiotem Kargana, ten przystanął, porwał ją w żelazne objęcia, pasem swoim już naprzód rozwiązanym zacisnął jej usta, i ledwie wydala jeden krzyk przytłumiony, już uniósł ją do swego namiotu.

W obozie Tatarów, bicie i branie ludzi za kark, było rzeczą tak zwyczajną że nic zwracało niczyjej uwagi. I teraz, ani Kałga ani Elżbieta nie spostrzegli tego porwania. Tymczasem Kargan, w namiocie, powrozem związał ręce Ludmiły mocno, bardzo mocno, i. białą chusto przeciągnął kilka razy po jej twarzy. Włoskie farby zostały na chliście. Wtedy wybuchnął śmiechem, rad i dumny ze swojej przenikliwości, spojrzał na Ludmiłę z tryuinfałneni

naigrawauicm, poczem klasnął w ręce. Wnet wbiegło kilka wysokich, krzepkich, kościstych kobiet. Były to Ujgurki, używane do obłaskawiania zbyt krnąbrnych niewolnic, zręczne i bezsercowe jakby dozorcy nienażerji. Kargan, dawszy im kilka objaśnień w swoim niezrozumiałym języku, wyszedł z namiotu. Kobiety przyniosły misę gorącej wody i żelazne obcęgi do czerwoności rozpalone. Ludmiła przekonana że ją Kargan za jej ucieczkę

skazał na jakieś męki, westchnęła do Boga o męstwo i zawiązanemi ustami przedśmiertny pacierz.

szeptała

Ale nie chodziło tu o żadne męki. Kobiety przystąpiwszy uprzejmie, zaczęły z wielkiem staraniem i lekkością, obmywać jej twarz, ręce i włosy. Tak, spełniały to wszystko uprzejmie i zgrabnie. Ale kiedy Ludmiła pojęła z przestrachem że chodzi o przywrócenie jej dawnej postaci, i chciała się bronić od

nieproszonych usług, wtedy kobieta trzymająca obcęgi, zaczęła każdy jej ruch ukrócać tą straszliwą bronią. Jeszcze jej nie dotykała, jeszcze nic parzyła, ale syczące żelazo zbliżało się kolejno to do jej oczów, to do ramion, aż Ludmiła, zrozumiawszy szaleństwo oporu, zapadła w zupełną nieruchomość. Wnet pod ręką mądrych służebnic, jej cera pokazała się w dawnym blasku, włosy odzyskały sobolowe połyski. Przyniesiono

przepyszny

strój

niewolnicy. Trzewiczki chińskie ze złotemi noskami, chałacik perski w srebrne i niebieskie kwiaty, po wierzchu krótszy kaftanik różowy, a na to wszystko ogromny, ze ' złotej tkanki, przezroczysty welon, który ją owinął jakby obłok światła. Ręce jej związały już nie powrozem ale sznurem jedwabnym, purpurowym, zawsze pod groźbą żelaza posadziły ją na barwnych poduszkach, wyniosły wszystkie swoje przyrządy, i znikły, — a w tejże chwili Kargan znów

stanął przed Ludmiłą. — Powinien-bym cię zabić, — odezwał się mieszaniną słowiańskich wyrazów, — bo nietylko sama mi uciekłaś, ale uwiodłaś mego najlepszego sługę, psa Wasynge,—a co najgorzej, zabrałaś mi to dziecko ze złotemi włosami, cudowne dziecko za które był bym dostał może jeszcze więcej niżeli za ciebie. Powiedz mi gdzie podziałaś to dziecko, a wszystko ci daruję.

Ludmiła po raz pierwszy podniosła na niego oczy, a były pełne szyderczej radości. — To dziecko? Już go nigdy nie zobaczysz. Już jest za górami, za morzami. Nigdy! Kargan przygryzł sobie usta. — Okradłaś mię — haniebnie — powinienbym cię zabić— ale nie mam ochoty tracić twojej ceny — śmiercią za szybką znów-byś mię okradła z twojej własnej wartości

— bo masz jeszcze wartość niepoślednią. Wielkiemu Chaanowi już cię niemogę ofiarować, bo niewolnica która żółtą zasłonę zdarła, już niegodna jest Chańskiego oka. Przytćin, Wielki chaan umarł, może nie zaraz będzie nowy, — ale jeszcze cię dobrze sprzedam, — któremu z xiążąt, albo przynajmniej z wodzów. Mowa Kargana była dotąd spokojna. Radość z odzyskania kosztownej zguby, miarkowała jego żal

pierwotny. Ale

w

tej

chwili

spostrzegł krótkość włosów Ludmiły. Krzyknął głosem pełnym niekłamanej boleści, odchylił nieco złoty rąbek, i przekonawszy się na żywe oczy że pysznych splotów niema, wybuchnął najwyższem uniesieniem. Ta ostatnia kropla przepełniła miarę jego gniewu. — Gdzie są twoje warkocze? Co ty zrobiłaś z warkoczami? A przecież to była twoja

największa ozdoba? Niegodziwa kobieto, czyż ty niewie- działaś, że one już są moją własnością? Jak można rozporządzać się cudzą własnością? Okradła mię jeszcze i w tem nawet! Powiedz gdzie te włosy? Co ty z niemi zrobiłaś? Ludmiła uśmiechnęła się wzgardliwie. — Choćbym ci powiedziała, co z niemi zrobiłam, to mi warkoczy nie przywróci. Obcięłam je, aby mię nie poznano. —

Obcięła! Takie włosy obcięła! A toż trzeba niemieć serca, niemieć litości. To nawet nie prawda. Przyznaj się, nie dlatego je obcięłaś aby cię nie poznano, bo i tak przecież zaraz cię poznałem, ale poprostu ze złośliwości kobiecej, aby mnie biednemu dokuczyć. O! Poczekaj, potrafię i ja ci się odwdzięczyć. Pomyślmy, czem-by jej tu dokuczyć? A! Już wiem... Sprzedam cię Kajkułowi. To śliczny i miły człowieczek, słyszałem że co trzy dni nową niewolnicę zabija.

Będziesz miała trzy dni ładnego życia, a potem ładną śmierć. A ja swoją drogą wezmę sutą cenę. Cóż ty na to? Gadaj-że, bo aż złości biorą na twoją nieczulość. I chwycił ją za ramie, i trząsł niem, ale ostrożnie. Miotany dwoma uczuciami, wielką miał ochotę zdruzgotać ją na miejscu, a żal mu było zepsuć drogi towar. Na wspomnienie Kajkuła, Ludmiłę przeszły ognie. Ale zamknęła trwogę w głębi duszy, i z dumnem spojrzeniem odrzekła.

— Rób co chcesz. Jest Bóg na niebie który wszystkich sądzi. — A! Toś ty taka? Ty należysz do tych niewolnic które wzdychają za śmiercią? Trzeba ci czem innem dokuczyć... Pomszczę się ja nad temi kupcami co cię przechowywali. Ludmiła zlękła się o Beppa, jednak zdołała przemódz trwogę, i udając obojętność, odpowiedziała:

— Rób co ci się podoba, ale twoja zemsta będzie niesłuszną, bo ci kupcy nic nie wiedzieli, ani że jestem niewolnicą, ani że uciekłam. Ich oszukałam tak samo jak i drugich. Zresztą... zemścisz się czy nie zemścisz, co mię to obchodzi ? Kargan wpatrywał się w nią badawczo. Istotnie na twarzy jej nie dostrzegł żadnego wzruszenia, i powtórzył: —

Tak... to jej nic obchodzi... Czem-by jej tu dokuczyć? Nastała chwila milczenia. Nagle, założył ręce przystąpił i zawołał:

na

piersiach,

— A ta druga niewolnica, ta którą chciałaś wykupić, czy także cię nie obchodzi? Ludmiła wyjąkneła niewyraźne „także"... i chciała raz jeszcze okazać obojętność. Rzeczywiście, rysy jej ani drgnęły, ale nad burzą wewnętrzną nie mogła zapanować, cała

krew uderzyła jej do głowy, zaczęła się mienić. — O! Zkąd ci ten rumieniec? Dotąd byłaś blada jak nieboszczka. Aha! Trafiłem ci nakoniec w samo serce. Może to twoja siostra. Twoja siostra? Musi cię bardzo obchodzić, kiedy aż wróciłaś aby ją wykupić. I będzie wykupiona, ja teraz ją kupię od Arguny, i sprzedam także Kajkułowi, i poproszę, aby ją zabił pierwej niż

ciebie, w twoich oczach... O! Ten człowiek umie się pastwić. . Ludmiła stanęła na równe nogi, i usiłując złożyć spętane ręce, prosiła głosem krótkim, konwulsyjnym: — Człowieku! Czy ty nie pamiętasz twojej matki ? Czy nie masz córki? Siostry? Czy ty nie wiesz co to jest kochać kogo? Zmiłować się nad kim? —

Dobrze, dobrze, proś, czołgaj się przedemną, tego chciałem, i to wszystko nic nie pomoże. — O Karganie! Nadenmą mścij się ile chcesz, ja ci rzeczywiście zawiniłam... Ale za cóż tamta ma cierpieć? Przecież ona niewinna? — Ja wiem że niewinna, i gdyby nie ty, nicbym jej złego nie zrobił, ale widzę że to ciebie boli, a

ja

chcę

tobie

dokuczyć.

Nie

naprzykrzaj mi się, nie proś darmo, nie przebaczę ani tobie ani tamtej, chyba... chyba że mi oddasz to dziecko. Ludmiła nagle zamilkła, przestała błagać, potoczyła dokoła wzrokiem szukającym zbawienia. Dokoła wisiały tylko czarne, pilśniowe ścianki; ale przez otwór, zostawiony dla przepuszczania światła i powietrza, dojrzała jurtę Ąjdara, stojącą naprzeciwko, ledwie o. kilkanaście kroków. Zapona wejściowa była tam odsunięta; w głębi jurty, na bogatej sofie, Aj dar

siedział z oczami w dłoni ukrytemi. Błysła jej myśl ostatniego ratunku: — Ten człowiek przecie litościwszy? Może nas obroni?

będzie

Ręce miała związane, ale nogi wolne. Niespodzianie, wionęła miedzy wojłokami, jednym rzutem rozpaczy przebiegła przestrzeń dzielącą obie jurty, i sama prawie nie wiedząc kiedy, znalazła się

w namiocie Ajdara. MIĘDZY KROGULCEM A SOKOŁEM. Jej ruch, jej ptasi wylot był tak niespodziany, że Kargan przetarł oczy, zapytując jaki duch złośliwy oślepia go i ludzi? Po chwili poznał że to nie złudzenie. Roześmiał się na cale gardło. — Jaka ona zabawna! Myśli że jej nie dogonię, że jej nie znajdę w naszym własnym obozie. I drapieżnym rozpędem wyskoczywszy z jurty, obejrzał się na wszystkie strony.

Ale kiedy zobaczył Ludmiłę w namiocie Ajdara, klęczącą błagalnie przed uśmiechniętym Behadyrem, stracił nieco na śmiałości. Ujgur wobec Mongoła byl zawsze wylękniony. Zmieszał się jeszcze bardziej, kiedy zobaczył, że A jdar wyciąga rękę nad głową Ludmiły. Byl to u Tatarów znak święty, była to przysięga niezłomnej obrony. Gość którego głowę gospodarz okrył swoją ręką, mógł odtąd spać spokojnie, choćby miał najzaciętszych wrogów. Nie

potrzebował już nawet myśleć o swojej obronie; przysięgły obrońca myślał odtąd o wszystkiem, poświęcał dla niego mienie, rodzinę, krew, życie. Jeśli Kargan zdziwił się zniknięciem Ludmiły, Ąjdar niemniej się zdumiał jej nagłym widokiem. Przekonany że na wieki jest dla niego stracona, że już dawno ku stolicy jedzie pod świętym żółtym rąbkiem, usiłował o niej zapomnieć, a niemógl. Niemógł się pocieszyć po tej brance, a

zwłaszcza po wstydzie jaki go spotkał. Kajkul się nad nim zemścił, Kajkul go upokorzył, i niemo/na było nawet skarżyć się na te zemstę, imię Wielkiego Chaana czyniło ją nietykalną. Właśnie nad tem gorzko przemyśl i wał, kiedy gwałtowny szelest, niby wlatującego ptaka, zbudził go z zadumy. Podniósł oczy i oniemiał. Zapytywał myślą, czy jaki duch litościwy chce go pocieszyć złudnym obrazem, czy też duch samej Ludmiły stanął przed nim w

pośmiertnym kształcie? O, bo w tym cudnym stroju, w tym złotym obłoku, w tym purpurowym blasku rozpaczliwego rumieńca, mogła się wydać nadludzkiem widzeniem. Padła na kolana, podniosła związane ręce, i zawołała mieszaniną wyrazów polskich i tatarskich: — Dobry człowieku! Uroń nas! Mnie i tej drugiej branki, co jest u twego brata,

wiesz? tej z którą mię łączy „anda", broń nas! Kargan, ten nielitościwy Kargan chce zgubić i mnie i ją, chce wydać nas Kajkulowi! Aj dar widząc jej ręce spętane, słysząc głos drgający rozpaczą, poznał że to nie złudzenie, że to najprawdziwsza rzeczywistość, ogarnął go zawrót szczęścia. Wyciągnął rękę nad jej głową. —

i

Uspokój się, biorę cię pod moją obronę, ciebie i kogo tylko zechcesz. Obronie cię, choćby mi przyszło pól świata zniszczyć i wyrżnąć. To rzekłszy, wpatrzył się w nią z upojeniem, i nictylko krew jego zawrzała, ale i serce jego uderzyło. I Mongoł jest człowiekiem. Ajdar wychowany wśród mordów i gwałtów, nicznał innego społeczeństwa, jednak nieraz marzył o innem, roił sobie jakieś życic dziwne a

szczęśliwsze. Przymusowa uległość branek, niecierpliwiła, go i doprowadzała do niewytłumaczony ch gniewów. Pośród najpiękniejszych niewolnic, tęsknił, sam niewiedział za czem? On tęsknił za wolnern, dobrowolnćm uczuciem. To też teraz, kiedy owa branka, którą najwięcej upodobał, której tak serdecznie żałował, nie sprowadzona przez nikogo, ale sama, z dobrej woli, wbiegła do jego namiotu, — kiedy z całego ob-

ozu wybrała właśnie jego namiot, z pomiędzy tylu walecznych co mogli ją obronić, wybrała właśnie .jego, Ajdara, uradował się aż do zmieszania. Ten wybór pochlebiał jego miłości własnej, urzeczywistniał poniekąd jego najskrytsze marzenia. Raz nakoniec, dostrzegł w kobiecie jakiś błysk nienakazanej życzliwości. Nic zastanowił się, czy wybór uczyniony pod grożącem niebezpieczeństwem, jest wolnym, prawdziwym wyborem? Niechciał się

zastanawiać— niechciał tej sprawy zgłębiać, — wolał uwierzyć że go choć troszkę polubiono, i uśmiechnął się do Ludmiły — i do samego siebie. Tymczasem Kargan, stanąwszy u wejścia, namiotu, wolał: — Niech Behadyr nie słucha tej niegodziwej kobiety, ona mnie oszukała, ona mnie okradła. Milcz! — Zagrzmiał głos Ajdara.— Milcz psie Ujgurze, i nie waż się przestąpić mego progu. Ja więcej wierzę tej niewinnej gołąbce niż

tobie. Każdy Ujgur to wąż. Ludmiła ośmielona powstała. — O tak, możesz mi wierzyć. Ten straszny człowiek chciał mnie i tę drugą brankę sprzedać Kajkulowi. Już po raz wtóry imię Kąjkula obijało się o uszy Ajdara. Nagle związał myśli, zrozumiał że tu będzie mógł nasycić nictylko miłość lecz i zemstę, oczy mu zapałały podwojonym ogniem.

Kargan czuł że zdobycz mu się wyślizga. W przystępie rozpaczy wszedł do namiotu, i skradając się ku Ludmile, wolał: — Ależ ja ja muszę odebrać, ona mi uciekła! Ajdar, zerwawszy się w najwyższym gniewie, zaczął krzyczćć głosem strasznym, prawdziwie mongolskim: —

I miała świętą słuszność, bo przeznaczona "była dla Wielkiego chaana a nie dla jakiegoś Kajkula. Kto ci pozwala sprzedawać ją Kajkulowi? Kto Kajkulowi pozwolił ją kupować? To wy okradliście Wielkiego chaana,— okradliście i mnie. Ja ustępuję pokornie jak dziecko, przekonany że ustępuję memu władcy, a wy tymczasem we dwóch knujecie spiski! O! To zdrada za którą ciężko odpowiecie, ja wam obu tego nie zapomnę. Teraz idź precz pókiś żywy, ta branka tu przyszła i zos-

tanie. Kargan był zbity z toru, zatrwożony. Prosty rozsądek nakazywał szybkie ustąpienie z placu. Jednak chciwość jeszcze raz przemogła.- Trzęsąc się od strachu, przystąpił i błagał: — Dobrze, niech zostanie, ale wy zacny liehadyrze zapłacicie mi za nią choć cośkolwiek? Przecież nie chcecie mojej krzywdy?

W NAMIOCIE AJDARA.

Złe miał natchnienie Kargan. W cierpliwości Ajdara przebrała się miarka. Głosem ochrypłym od gniewu zawołał: — A! Chcesz jeszcze abym ci zapłacił? Dobrze, zobaczysz jak ja ci zapłacę. Wydobył kindżał, chwycił Kargana za ramię i w gardle mu żelazo utopii. Kargan dziwnie odchrząknął — runął— struga krwi plusnęła z jego szyi.

Każdy inny, zabiwszy człowieka, był by choć na chwilę się zmieszał, choć na chwile zastanowił, — Ajdar, jako prawdziwy Mongoł, obtarł kindżał o pilśniową ścianę, i z nnjproniicnniojszym uśmiechem przystąpiwszy do Ludmiły, mówił: — Widzisz jak ja bronię. Tak zabiję, każdego co-by ci źle życzył. O! boś ty dobra, moja śliczna gołąbko, ty przeniosłaś mię nad wszystkich, Nieprawdaż? Ty mię

przenosisz nad wszystkich? Nawet... W tej chwili się zatrzymał — głos jego zadrżał jakby przed świętokradztwem. Jednak dokończył: — Nawet nad Wielkiego chaana? Milczysz'? O rozumiem, skromność niewieścia zawiązuje te różane usta. I po co mają mówić? Czyż samo twoje przyjście nic mówi sto razy więcej niżeli wszyst-

kie słowa? Ludmiła nagle pojęła straszną jego pomyłko. Jednak, człowiekowi co i ją i Elżbietę wybawił od ostatniej zguby, godziłoż się zamiast podzięki rzucić te gorzkie wyrazy: „Mylisz się, ja cię niecierpię". Milczała, rozmyślając jak zażegnać nowe niebezpieczeństwo? Ajdar tymczasem rozwiązywał jej ręce. —

Widzisz moja prześliczna, u nas niewolnica musi być albo zdobyta albo kupna. Ja cię. raz już dawniej zdobyłem, teraz cię kupiłem krwią tego człowieka. Jesteś wywalczona prawdziwie po Behadyrsku po Mongolsku. Ludmiła, zakładając ręce na piersiach, odrzekła z podniesioną głową: — Ja? Mam być niewolnicą? Nigdy. Spojrzał na nią z podziwem i z uśmiechem.

— O! Taka harda gołąbka? To dobrze, to dowód że się nie boisz Ajdara. Ty pierwsza się nie boisz. Niech że stanie się według woli twojej. Wezmę cię za żonę. Patrzył, oczekując na rozradowanie i wykrzyk wdzięczności za ofiarę, wspaniałą wedle jego pojęć, dla prostej, zawojowanej branki. Ale ofiara wcale jakoś nie wzruszyła Ludmiły. Ta, brwi zmarszczywszy, powiedziała sobie w duszy:

— Lepsza śmierć. Ten człowiek przecież nic będzie mścił się na Elżbiecie? On w gruncie szlachetny. Postawie mu warunki niemożebne, roz gniewam go, zabije mnie, i wszystko się skończy. Elżbieta, wykupiona przez Beppa, powróci do Polski, odnajdzie swego Jasia, a ja będę z lepszego świała na nich spoglądała. Tak sobie ułożywszy całą przyszłość, przystąpiła śmielej do Ajdara i rzekła:

— Dobrze — zostanę twoją żoną — ale stawiam ci warunek dwa warunki: że bodę żoną. jedyną, i że weźmiesz ze mną ślub chrześcjański. Skończywszy, czekała śmiertelnego gniewu.

na

wybuch

Ajdar wcale nie wybuchnął. — Zarumieniony, przyciął sobie usta. Potem się uśmiechnął jakoś dziwnie. —

Dobrze — odpowiedział — i na to przystaję. Ludmiła nie chciała uwierzyć. — Jakto? Będę twoją żoną jedyną, i po chrześcjańsku? — Tak... po chrześcjańsku... jedyną. Ten zwrot wypadków zmieniał wszystko. Ludmiła zkamieniała, Behadyr klasnął w ręce. Sługa się pokazał. Wołać mi tu Ojca Gedeona. Niech

przyjdzie zaraz, i dobrze ubrany, bo ma ślub dawać po swojemu. Sługa wyszedł. Ludmiła zapytała: — Tak zaraz, dzisiaj, ślub? — A na cóż mam czekać? Aby jeszcze kto mi ciebie porwał? Już dość długo czekałem. Ludmiła czuła że przytomność zaczyna ją opuszczać. Czepiając się ostatniej

przyczyny oporu, zapytała: — A czy ty jesteś chrzczony? — Ja? Może być. Nic pamiętam. Bardzo może być że już i tego próbowałem. Twoja wiara bardzo jest potężna, nic chce jej ubliżać, ale inne nic gorsze. Jeden Bóg dla wszystkich. To zdanie mogło ostatecznie odepchnąć

Ludmile. Szczęściem niewiele już

dla

Ajdara,

rozumiała. Zanadto przestrachów i ciosów uderzyło na nią w dzień jeden. Zamęt powstawał w jej głowic, W tej chwili weszli inni słudzy. Sprzątnęli zwłoki Ujgura, ale struga krwi pozostała wpośrodku namiotu. Niedługo pokazał się staruszek maleńki, siwiuteńki, z rysami podobnemi do pyszczka łasicy,

ubrany coś jakby po xiężcmu; wprawdzie, nic była to żadna z szat kapłańskich jakie Ludmiła kiedykolwiek widziała; jednakże płaszcz ten zakrawał na ornat, i to ornat suty, pozłocisty, wyraźnym krzyżem naznaczony. W rękach, staruszek trzymał wstęgę szkarłatną, na której także jaśniały krzyżyki, ponaszywanc zlotem i perłami. Skłonił się Behadyrowi bardzo nizko. Pan miody wziął Ludmile za rękę i stanął z nią przed kapłanem. Ten mruczał modlitwę długą,

jednostajną, w niezrozumiałym języku, — szkarłatną wstążką niby stułą związał ręce osobliwszej pary, węzłowato ich pobłogosławił, dał im krzyżyk do pocałowania, i skłoniwszy się jeszcze niżej, wyszedł z najślicznicjszym uśmiechem. Panna młoda, przez cały czas tego obrzędu, myślą nieprzytomna, duszą nieobecna, idjotycznie łamała sobie głowę dlaczego w stopy jej tak ciepło? A to miękkie, chińskie trzewiczki przemakały

od krwi Kargana. Kiedy staruszek odszedł, Ajdar odprowadził ją do sofy, na której siadła pół bezwiednie. Siadł także i ozwał się z uśmiechem: — No, teraz powinnaś być zadowolona: zaślubiłem cię wedle twojej wiary, i będziesz mogła aż do śmierci żyć i modlić się wedle twojej wiary. Te słowa rozbudziły Ludmiłę. Nieco wzruszona, a więcej jeszcze niedowierzająca, zdumiewała

się nad tym dziwnym człowiekiem, nad tym dziwnym obrzędem, i nad dziwniejszym swoim losem. Po chwili, namiot zajaśniał czerwonawą łuną. Weszła gromada niewolnic. Dwie stanęły przy ścianach, trzymając pochodnie które migotliwie rozpraszały mrok zapadający. Trzecia siadła na ziemi, trzymając krągławą, krótko-szyją bandurkę, której metalowe struny pod jej palcami syknęły jak iskry. Inna niewiasta wniosła niziuchny stoliczek z wieczerzą, którą postawiła przed nowożeńcami.

Inna jeszcze wniosła koszyk pełen kwiatów. Nakoniec weszło sześć niewolnic świątecznie ubranych, smętnych, czarnobrcwych, które wziąwszy się za ręce, zawiodły taniec przeciągły, i przy dźwięku bańdurki zaśpiewały: Gdzie moja drużka ? Gdzie mój bohdanck? Sama nad wodą płacząca stoję. Z wodą popłynął mój złoty wianek, Mój wianek i szczęście moje!

I śpiewając, rzucały na pannę młodą blade kwiaty stepowe. Uozbudzona tą muzyką, tym aromatem, Ludmiła znów oprzytomniała. — Jednak, on zbawił Elżbietę od strasznej śmierci. Jednak on mi ustąpił we wszystkiem czego tylko żądałam. Ach, może ja potrafię go polubić? I zwróciła ku niemu oczy. Był istotnie piękny jakby sama waleczność, i patrzył na nią z roztkli-

wieniem podobnem do miłości. Na nieszczęście, w tej chwili właśnie, rękami ujął naczynie do kumysu o dwóch szyjkach, i usta ku niemu przytknął. Ten ruch, ten kubek, przypomniały jej chwilę, kiedy pierwszy raz jej się przedstawił w uczcie najezdniczej, wśród rabunku Iłży. Wzdrygnęła się, odwróciła głowę i już więcej w tę stronę nie spojrzała. Mongołowi wystarczało to milczenie, które kładł ciągle na karb najśliczniejszej, niewieściej

skromności. Popijając kumys wpatrując się w nią, myślał sobie:

i

Jaki ja szczęśliwy! Otrzymałem skarb, którego Wielki Chaan niemógł się doczekać, którego zdrajca Kajkuł nie umiał sobie zdobyć. Oto Wielki Chaan leży pod ziemią, Kajkuł niedługo będzie wisiał, a ja patrzę na moją gołąbkę. I uśmiechał się coraz wdzięczniej, a zwrotki tanecznej dumki odzywały się coraz tęskniej, morze im wtórzyło zdała głuchemi wystrzałami, xiężyc krył się i pokazywał

z poza ważkich obłoków, których cienie przelatywały na stepie jak widma. Tak się odbyło wesele pięknej Ludmiły. DZIWNEPOCIESZENIA. Tymczasem Beppo biegł od „czarnych gruzów", dyszały, obładowany. Już noc zapadała kiedy stanął u namiotów Toktysza i jego małżonki. Tu go czekało pierwsze uderzenie piorunu.

Stara Ujgurka wyszła z twarzą smutną, i po chwili zakłopotania, rzekła: — Nasza pani odmieniła myśl... Już niechce waszych klejnotów. Powiada że woli piastunkę. Za żaden okup jej nic odda. Heppo z początku stanął porażony. Po chwili jednak, ochłonął. Jeszcze chciał próbować namowy, próśb, schlebiania, wszystkich dróg serca i rozumu.

— Ja nie odejdę... Moja zacna niewiasto, poproście waszej pani-! Wy macic wielki wpływ na nią. Ja to wiem — wszyscy to wiedzą, że wy macie wielki wpływ na nią, bo z was niewiasta mądra i miłosierna. Ulitujcie się nad tą biedną matką, nad tym mężem co tam dnie rachuje, nad tem dzieckiem co zostanie sierotą. Szepnijcie parę słówek waszej pani, a ręczę... no przysięgnę, że da się namówić. Nie dziś, nie jutro, to pojutrze

—albo i za tydzień. Kobiety łatwo zmieniają zdanie. Zróbcie to, a ja potrafię się wywdzięczyć... dobre wstawiennictwo także warte okupu... warte pereł i złota. Ujgurka wciąż kręciła głową. Przy ostatnich słowach jeszcze wyraźniej posmutniała. — Mój chłopcze, nie rań mi serca próżnemi obietnicami. Gdyby to u mojej pani było zwyczajne, ludzkie postanowienie, Aprobowałabym — i kto wić? Może by

się udało. - Ale tu jest rzecz nadludzka. Szamanowie nąj-wy ra ź n iej zakazali. — A zkąd Szamanom prawo do zakazywania? — Zawołał Beppo gwałtownie. — Oj chłopcze, nie gadaj bezbożności. Szamanowie powiedzieli, że ten wykup sprzeciwia się woli „Wielkich Duchów". Ty wiesz przecie, że woli „Wielkich Duchów"

nicmożna się sprzeciwiać, to przynosi nieszczęście. — Skończona rzecz — niema co gadać. Tu zawróciła się, i już chciała zapuście wojłokowe drzwi jurty. Bcppo skoczył za nią, wołając: — Ale niechże przynajmniej Arguna odda te klejnoty, które jej zostawiłem ! — A jakże? Już odesłała.

— Komu? Gdzie? — A no, jej wysłaniec zaniósł do waszych namiotów. Niemogla się ciebie doczekać, wiec odesłała razem z odpowiedzią. — I któż je odebrał? — Alboż ja wiem? Który z kupców, czy też

ze sług waszych. Pójdź tam a znajdziesz. To mówiąc, znikła za wojłokiem. Beppo odchodził zwolna. Chwiał się na nogach, rękoma chwytał próżnic*', jakby ziemi pod nim zabrakło. Nagroda była mu obiecana warunkowo: Jeżeli spełni dzieło wyzwolenia Elżbiety. Nie spełnił.*. Nagroda go minie. Przed namiotem Kałgi, spostrzegł Elżbietę. Siedziała u wejścia zadumana.

— Signora. — Ozwał się podziemnym głosem. — Życie jest rzeczą straszną. Arguna odmówiła. Elżbiecie łzy stanęły w oczach — dwie łzy grube ztoczyły się po jej bladych licach. — Przewidywałam to... zobaczę... mego Jasia...

już

go

nic

Po chwili gwałtownej, wewnętrznej modlitwy, złożywszy ręce, dodała:

— Niech stanie się wola boska. Co mnie najwięcej boli, to zgryzota Ludmiły... Napróżno tu wracała! podjęła!

Napróżno

tyle

wysileń

— Signora... może jeszcze wynajdziemy jaki środek... — O nie, nic! Już niczego nic próbujcie! Na miłość Pana Boga, nawet nic zaczynajcie, bo w

końcu jeszcze i sarni się zgubicie! Zacny człowieku, proszę cię: wywieź ztąd Ludmile jak najprędzej, — niechże przynajmniej ona ocaleje, niech... mnie... zastąpi przy Jasiu. Ja — będę się tutaj... za was wszystkich modliła. I niemogąc już powstrzymać łkania, wbiegła do jurty, gdzie zapadła w taką dziwną nieruchomość, że nawet mały Kałga zląkł się i nieśmiał do niej przystąpić. Beppo tymczasem szedł napowrót, i spiesząc się i nie spiesząc. Przemy

śliwa ł, w jakich wyrazach potrafi Ludmile donieść taką wiadomość? Droga jego przechodziła kolo namiotu Ajdara; dosłyszał dźwięki bańdurki, głosów niewieścich, i westchnął:

chór

— Mój Boże! Tam się weselą... A ja? Ach, gdyby wiedział czyje to „wesele", powtórzył by z innem jeszcze westchnieniem: —

A ja?... Wróciwszy do swoich, wypytywał się każdego: — Czy tu był posłaniec od Arguny, z paczką dla mnie? Ale nikt nie widział żadnego posłańca ani paczki. Po długich poszukiwaniach, ozwały się głosy: — Chyba Michele odebrał?

— Pewno Michele. — A gdzież jest Michele? — Pytał Beppo. Michela nigdzie nie było. Nikt nie umiał mu powiedzieć, gdzie i kiedy, wyszedł? Nakoniec Bartolommeo przypomniał sobie, że w południe posłał go z towarami. Już głęboka noc, a mały Polacco jeszcze nie powrócił. Co to znaczy ? ,

Beppo

całą

noc

przesiedział,

przedreptał, przemęczył, gubiąc się w najstraszniejszych domysłach. Wspomniał na Kargana, i krew ścięła się w jego żyłach. — Kilka razy daleko się zapuszczał, krążył pomiędzy namiotami — nawoływał Michela — i znów sobie myślał: „A może się z nią zmine?" — 1 znów powracał do włoskich stanowisk. Wszystko próżno! Ludmiły jak niema, tak niema. Jeśli Beppo miał kiedykolwiek jakie ciężkie grzechy na sumieniu, tą jedną

nocą już musiał w obliczu nieba je odpokutować, bo nacierpiał się jak dusza czyścowa. A cierpiał tem szlachetniej, że zapomniał o własnej przy szłości, o stracie własnego szczęścia, — gryzł się tylko losem Ludmiły. Nad ranem zaczął latać po obozie, jakby go „tarantula" ukąsiła. Wszędzie się dopytywał o Michela. Obcy ludzie niemogli zrozumieć o co i o kogo mu chodzi? Zbywano go ruszając ramionami, lub wypychano jak warjata.

Stawał z dziesięć razy i przed namiotem Elżbiety; ale ta, wciąż usługująca Kałdzc, niemogla być na każde wezwanie widzialną. Dopiero kolo południa, potrafił ją wywołać. — Signora, nieszczęście! Signora Ludomilla znikła! Ludomilli nigdzie nićma! Signora — czyście jej nic widzieli? Elżbieta chwyciła się zbierając wspomnienia. —

za

skronie,

Widziałam ją... wczoraj... o tej samej prawic godzinie... w południe. Potem wyszła. Musieli ją poznać... porwać... może zabić? 1 to wszystko przczcninie !... I zbielała jak bryla lodu. Cierpienie Bcppa było zaprawdę wielkie, ale malało i prawie nikło wobec cierpienia Elżbiety, bo miłość Bcppa wybuchnęla nagle, jak potok co bieży gwałtownie więc płytko, — a przyjaźń Elżbiety wzrastała powoli, płynęła jak rzeka cicha więc głęboka, wyorana

próbami wspólnie przebytemi, a teraz jeszcze zaprzcpaściona tą myślą okropną: -— Wszystko to przezcinnie! Bóg ulitował się tak wielkiej boleści, i nicpozwolil, aby długo trwała. W tej że chwili przybiegł niewolnik Arguny, wołając: — Hej, piastunka! Chodź, pani wola. Elżbieta poszła na wpół bezprzytomnie.

W namiocie, zastała Argunę, siedzącą między Toktyszem i Ajdarem. — Słuchaj — rzekła pani — brat mego małżonka prosi, abym ci pozwoliła pójść do jego jurty. Wprawdzie nielubię kiedy opuszczasz panicza, ale trudno odmówić zacnemu Ajdarowi, idź, ja tymczasem sama dopilnuję dziecka. Elżbieta spojrzała na nich szklistemi oczami, które zdawały się pytać: —

Po co ja mam iść do jurty Ajdara? Behadyr z wdzięcznym uśmiechem dodał objaśnienie: — Znajdziesz u mnie te niewolnicę polską, wiesz... tę którą razem z tobą spotkałem tam pod ziemią. To moja żona. — Żona? Ludmiła waszą żoną? —

A jakże. Wczoraj, wzięliśmy ślub,—i nawet po waszemu, po chrzcścjańsku. Dzisiaj, prosiła, czy może się z tobą widzieć? A i owszem, czemu nie? Może nawet obecność twoja trochę ją rozweseli, bo ciągle okropnie smutna, doprawdy niewiem dla czego? Ten Kargan ją nastraszył, jeszcze biedna gołąbka niemoże ochłonąć. Ale powiedz jej, żeby nie była taka smutna, bo mnie się to niepodoba. Elżbieta wyleciała jak wicher.

Beppo zabiegł jej drogę, pytając: — Gdzie?... Co się stało? Chwyciła jego ręce w uniesieniu pół radosnćin, pól rozpaczliwem. — Żyje! Przynajmniej żyje! Ale co się stało?... O wielki Boże! Ludmiła jest... żoną Ajdara. I rzuciwszy mu te słowa, znikła w namiocie Behadyra. Ludmiła siedziała wśród jedwabnych

poduszek, okryta zlotogłowem klejnotami, nieruchoma i

i

biała jakgdyby z kamienia. Podniosła ku Elżbiecie przygasłe oczy, słabo ujęła jej rękę i rzekła mdłym głosem: — Chciałam jeszcze pożegnać się z tobą. Wszak jesteś wykupiona? Wracaj do Polski — do Jasia. — Pożegnaj mię - jako umarłą. —

Nie Ludmiło, ja nie jestem wykupiona. Arguna nie przystaje na okup. — Nie? Już tylko tego brakowało. I zapadła milczenie.

w

ponure

jak

śmierć

Elżbieta rwała swoje cudne, słoneczne włosy, łamała swoje wiotkie ręce wołając: — I to wszystko przezemnie cierpisz! O, czy to było warto wracać dla mnie nędznej? I jakżeż

to wszystko zaszło? Jak ty się dostałaś w moc tego człowieka? Wtedy z ust Ludmiły padły słowa cięte, przerywane—straszna powieść dnia wczorajszego. Nakoniec śmiechem:

wybuchnęła

gorzkim

— Ha! Ten człowiek — co śmie się nazywać moim meżęm!... żebyż to przynajmniej był człowiek uczciwy? Ale to oszust—jak wszyscy Tatarzy. Wystaw sobie... dzisiaj, wchodzą tu trzy

kobiety, wystrojone, z fałszywym uśmiechem na twarzy. Zaczynają mię ściskać. Pytam się: Co to znaczy? Ten człowiek odpowiada: „To moje inne żony, dawniejsze, przychodzą powitać nową towarzyszkę."—Zerwałam się i krzyknęłam: — A przecież ja mam być jedyną? — A ten... mąż! — uśmiechnął się żartobliwie i śmiał odpowiedzieć: — „Przyrzekłem, że będziesz jedyną po chrześcjańsku, — i prawda, — jesteś jedyną, którą po chrześcjańsku zaślubiłem, — i przyrzekam ci

raz jeszcze, że innej żadnej według twojej wiary niezaślubię. — Ależ tamte dawniejsze - sama powiedz — no, co ja mam z niemi zrobić? Zabić je? Wypędzić? Przecież mi nic nie zawiniły? Zresztą, co ci to szkodzi, kiedy ja ciebie jedną lubię? Według twego wyobrażenia, to nie są prawdziwe żony, nie wzięły ze mną chrześcjańskiego ślubu. Możesz je uważać za proste niewolnice." — Ja sobie pomyślałam: — Tak, mogę... ale i one mogą mnie uważać tak samo. — O! Wiele rzeczy sobie

pomyślałam — odpowiedzieć nic nie raczyłam. Co tu gadać z takim człowiekiem? — A przytem... one rzeczywiście nic nie zawiniły. A zdawały się takie strwożone, patrzyły na mnie tak lękliwie! Ulitowałam się nad pogardziłam Ajdarem,

niemi

—

a

I znów zapadła w ponure jak śmierć milczenie. A nieszczęsna Elżbieta rwała słoneczne włosy, łamała wiotkie ręce i płakała nad Ludmiłą jakby nad umarłą.

Po niejakim czasie, Ludmiła szepnęła: — Już bym nawet była wolała Beppa. — Jakto? Dla czego Beppa? — A prawda! Ty jeszcze niewiesz. Gdyby cię był uwolnił, miał mię pojąć za żonę. Ale cię nic uwolnił. Obietnica stała się. nieważną. W każdym razie już teraz jest nieważną, choćbym nawet nie

była żoną innego. Żoną?... O mój Boże!... Ale i ten Beppo jest biedny — żył w zgodzie ze swoim losem, a ja zakłóciłam jego spokój— głowa mu się nabiła marzeniami. . A to niedobrze marzyć... tak jak niegdyś ja o Przedwojowicu... Po co ja go znałam? Aby stracić? Gdybym go nie była nigdy znała, kto wie? może by inni wydawali mi się lepszemi? Ale zacząć marzenia przyszłości od takiego Przedwojowica, a skończyć na takim Ajdarze... Okropność.

I znów zapadła w grobowe milczenie. A nieszczęsna Elżbieta całowała ją po zimnej twarzy, po nieczułych rękach — lejąc łzy jakby nad umarłą. Kilka godzin minęło. Do namiotu zagląda niewolnik Arguny. —Hej! Piastunka, chodź! Panicz się bez ciebie niecierpliwi. Już i pani sama niemoże mu dać rady. Elżbieta idzie—jak cień. Beppo zastąpił jej drogę. Nieśmie nic

mówić, o nic pytać. Wy szepnął tylko: — Wiec żyje? — Żyje... Czekaj Beppo — dała mi dla ciebie jakieś polecenie... Co to takiego było? W mojej głowie wszystko pomieszane.... A! Już wiem. Ludmiła prosi cię, abyś na pamiątkę po niej, zachował te klejnoty co miały służyć na mój okup. Jej teraz klejnotów nic zabraknie, a tobie mogą się przydać;

— może z niemi zaczniesz mały handel na własną ręko, i powoli wyswobodzisz się od srogiego stryja? Chciałaby ci ułatwić przyszłość, 'boś ty był dobry, bardzo dobry. Bóg nic pobłogosławił naszemu przedsięwzięciu, ale ty robiłeś co mogłeś. — Nie signora — ja nie wezmę tych klejnotów. — Ja dbałem o nią, a nie o jej klejnoty. I wyszlachetniony miłością, wypiękniały boleścią, odszedł — niechcąc nawet

słuchać nalegań, — a za godzinę wrócił do namiotu Elżbiety, obładowany paczkami. — Oto są kosztowności, które nam jeszcze pozostały. Signora, składam je w ręce wasze — oddajcie je Ludomilli. — Mój zacny Beppo, co ja mam robić ? Ludmiła będzie się gniewała że źle spełniłam jej zle-

cenie. Zachowaj-że choć jeden łańcuszek, choć jedną perełkę, na pamiątkę po niej. — Nie, ani jednej perełki. A! Czyż ja potrzebuje, ażeby martwy kamień mi ją przypominał? Na jej pamiątkę jest w mojem sercu — ołtarz. Nigdy inna kobieta nie zajmie tego ołtarza — nigdy! Wypowiedziawszy te słowa z wulkanicznym, włoskim zapałem, zwolna ochłonął i dodał: —

A teraz, muszę się jeszcze upomnieć o te perły i o ten kanak, co gdzieś tak dziwnie przepadły. Ja muszę je odnaleźć — przecież to własność signory Ludomilli? Nicmogę pozwolić, ażeby je straciła niezaradność,

przez

moją

Poszedł do namiotu Arguny, wtargnął tam przemocą. Strata wszelkich nadziei dawała mu tę odwagę pogardliwą, z którą się idzie na oślep w największe niebezpieczeństwa. Stanąwszy przed zdumioną Tatarką .

— Pani — rzekł — wolno ci przyjmować albo nie przyjmować okupu, ale nie przypuszczani, ażebyś chciała mojej krzywdy. Gdzież są te kosztowności, które ci zostawiłem ? Nikt z naszych kupców ani z naszych sług nic .odebrał, nie widział ich na żywe oczy. Odesłałaś je, powiadasz? Dobrze, — ale przez kogo? Może twój posłaniec był niewierny? Niech wskaże, komu oddał. A jeśli nie potrafi wskazać, ty pani każ śledzić, szukać, ukarać winowajcę. Tc klejnoty nie są moją

własnością — muszę je zwrócić — nicchcę być posądzony o haniebną kradzież. — Nietylko, że nie wykupiłem niewolnicy, ale jeszcze mam stracić okup? O! To za wiele! Arguna, ogłuszona wyrazów, zbladła.

tym

potokiem

Po chwili, klasnęła w ręce — wbiegli niewolnicy o krzywych szablach. Wnet odzyskała rumieńce i śmiałość. — Psie chrześcjaninie! — Krzyknęła. — Precz mi ztąd! Nictylko, że mię chciał oszukać na

swoich mniemanych kosztownościach, jeszcze teraz mi wmawia, że ich nie odesłałam! A któżby dbał o twoje fałszywe złoto? Odesłałam. Słowo żony Toktysza powinno ci wystarczyć. Odesłałam — i to przez wiernego człowieka, miedzy Tatarami wszyscy wierni. Jeśli kto je zwędził, jeśli kto cię okradł, to ten co je odbierał, który z kupców albo ze sług waszych. Poszukaj tylko dobrze w pakach twoich braciszków, stryjaszków i krewniaczków, a znajdziesz tam pewno twoje miedziane klejnoty.

Wy przewrotni handlarze z za morza, przyjeżdżacie tu jedynie na to, aby nas prostodusznych ludzi otumaniać. Znamy się na tem. Uciekaj, póki władam jeszcze moim gniewem, hej! Wyrzućcie mi tego złodzieja! Szable szczęknęły — niewolnicy rzucili się do Bcppa — wypchnęli go — wyfukali — zapędzili aż do włoskich namiotów — a Tatarstwo dziwowało się jeszcze nad wspaniałomyślnością Arguny, że nie kazała na miejscu zabić zdrąjcy-

kupczyka? Nazajutrz rano, przyjechał do Consulów Conipagnii Tanaidzkiej, ponury, nadęty urzędnik Mongolski. Oświadczył im, że mają wyjechać z obozu, i to dziś, natychmiast — albowiem jeden z ich kupców dopuścił się niegodnych szalbierstw, i nieprzystojnemi słowami ubliżył małżonce jednego z dowódców. — Za taką obelgę — dodał — należałaby wam się większa kara, ale zacna Arguna wstawiła się

za wami. Wynoście się co prędzej. Radze wam : co prędzej. Przed zachodem słońca niech już oko ludzkie was nic dojrzy, bo jutro nikt z was nic wyjechałby żywcem. Kupcy potruchleli. Wiele rachunków było jeszcze niepodokończanych, wielu Mongołów pobrało już towary, a jeszcze ich nic zapłaciło. Powstał lament i wielki krzyk na Beppa, co sprowadził tak niezmierną kieskę. Bartolonuneo przyskoczył do niego, trzęsąc się i krzycząc: —

Chłopcze niegodziwy, coś ty mi narobił? Potrzebne ci to było wdawać się w jakieś okupy, z jakiemiś nieznąjomemi oszustami? A mówiłem ci, mówiłem! Chowaj tu na łonie taką żmije! Popamiętasz ty dzień dzisiejszy ! Beppo milczał. Już teraz był na wszystko nieczuły. Zaczęto się na gwałt pakować. Kupcy, rozbiegłszy się po całym obozie, usiłowali ściągać zalegle należności; ale prawie nic nie zdobyli. Tatarzy rachując na ich szybki

wyjazd, niechcieli się wcale z niemi widzieć, lub z uprzejmem szyderstwem odkładali załatwienie rachunków „do jutra." Karawana, przenosząc życic i resztę mienia nad te cząstkową stratę, przed zachodem słońca wyruszyła. Beppo jechał wśród krzywych spojrzeń i klątcw towarzyszy, nic słysząc nic ani widząc; tylko na granicy obozu, raz jeszcze obejrzał się ku ciemnym jurtom i ku świetnym wodom Limanu, gdzie

poznał uśmiech i niestałość Fortuny — urok i omylność wszelkich ziemskich nadziei. A przez ten czas Arguna śmiała się na całe gardło. Przebiegła Turanka potrafiła oszukać współziomków Machiavella, - posiąść klejnoty a nie oddać niańki-niewolnicy. Taką nawet miała tatarską bezczelność, że zaraz nazajutrz po wyjeździe karawany, ustroiła się w Ludmiłowy kanak. Elżbieta spostrzegła go na jej piersiach, oczom nicmogła wierzyć. Arguna

widziała jej spojrzenia pełne niemych wyrzutów, ale nic raczyła się tłumaczyć. Przed niewolnicą? Śmieszne wymaganie! To jakby kto się chciał tłumaczyć przed swoim wołem albo koniem ? Tymczasem Ajdar codzień zapytywał Ludmiły: — Czy niema jakiego żądania? Czy niemógłby jej czem rozweselić? Ludmiła codzień odpowiadała posępnie: — Jeśli mi wolno, chcę widzieć Elżbietę.

— Czy wolno? — Powtarzał gorzko. — Ależ tobie wszystko wolno. To tylko mię gniewa, że niczego nie żądasz. I posyłał zaraz po Elżbietę, albo i sam szedł po nią, ażeby swoją obecnością łagodzić niezadowolenie Arguny. — Moja dobra piastunko, — mówił — pójdź no jeszcze do mojej żony, i raz przecie ją rozwe-

sel. Już doprawdy niewiem co mam robić? Znoszę jej drogie kamienie i futra — każę niewolnicom śpiewać i tańcować — nawet inne moje żony schodziły się do niej, pokazywały jej swoje ubiory i świecidła — nic nie pomaga — podobniejsza do umarłej niż do żywej. Czy ją kto urzekł? Będę musiał chyba zawołać Szamanów. Jakże chciał dobroduszny małżonek, aby jego środki zaradcze pomogły? Klejnoty? Ludmiła wiedziała że były zrabowane z polskich

miast i zamków; zdawały jej się krwią przesiąkło, parzyły ją po rękach i szyi. — Śpiewy niewolnic? Ach, to były śpiewy rozdzierające, prawdziwe dumki niewoli, co tylko Mongoła mogły oszukać rytmem udanej wesołości. — Inne żony? O Boże! Sama ich obecność już wydawała się Ludmile obelgą i urągowiskiem. Ciężkie wiec było — na pozór niewykonalne — zadanie poeieszycielki. Szła codzień, w grubej żałobie serca, jako się idzie odwiedzać

umarłych. A jednak, po kilkunastu dniach, dokonała dzieła — pocieszyła Ludmiłę. Czcin? Tem właśnie, że jej nie pocieszała. Nie mówiła do niej: — Bądź odważna- -znoś cierpliwie— porównaj się z tylu innemi co są daleko nieszczęś1iwsze. Mówiła owszem:

— O tak! Ty jesteś najnieszczęśliwsza istota na świecie. Niema dość łez, dość żalu na taką niedolę. Mogłaś być wolną, żyć sobie swobodnie pośród swoich, wybrać jeszcze dobrego małżonka, a teraz? A teraz!... I to ja, nędzne stworzenie, jestem przyczyną wszystkich twoich nieszczęść! O, czemuż mię Tatarzy lepiej nic zabili? Po co ja żyję? Aby niechcący sprowadzać gromy na głowę tej którą tak miłuję? Tej co mnie chciała

wybawić, co wybawiła moje dziecko? I wciąż powtarzała te krwawe na samą siebie oskarżenia, albo zamilkłszy, topiła w przyjaciółce wzrok nieśmiały, błagalny, i tak wyraźnie w oczach nikła, że codzień nowy prątek srebra pojawiał się na jej słonecznych włosach, nowa bruzda wyorywała się na jej zwiędłych policzkach, coraz ciemniejsze kola okrążały jej wpadłe źrenice. Aż Ludmiła, po kilkunastu dniach obumarcia, zawstydziła się swojej

samolubnej rozpaczy, — spostrzegła straszne dzieło zniszczenia, jakie zgryzota już dokonywała na Elżbiecie. Nagle ocucona, rzuciła się w jej objęcia, wołając: — O! Jakże ty możesz mnie żałować, kiedy ty sama jesteś sto razy nieszczęśliwsza odemnie ? Ty musiałaś zostawić męża — rozłączyć się z dzieckiem — i niema żadnej a żadnej nadziei, abyś

jeszcze mogła w tem życiu ich zobaczyć — to są dopiero nieszczęścia bez nazwy... A ja co? Jedną już tylko istotę kochałam na świecie, i tę mam obok siebie, z tą mię Bóg nie rozłączył. A już byłabym chyba najniewdzięczniejszem stworzeniem pod słońcem, gdybym Panu Bogu nie dziękowała codzień, na kolanach, za tę jedną ale największą łaskę. — Ludmiłko moja — ty dobra jesteś, dobra jak anioł, że tak mówisz, ale ja się nigdy

nad tobą nie pocieszę... Jakżeż mam się pocieszyć, kiedy wiem że gdyby nie ja, to byłabyś wolna i szczęśliwa? — Co też ty gadasz, Elżuniu? Czyżbym ja mogła być szczęśliwa tam w kraju, gdybym zostawiła ciebie tutaj, samą, wśród tych katów? A! Już jeżeli jedna z nas miała być w niewoli, to lepiej że jesteśmy obie. — Jedno tylko

jest prawdziwe nieszczęście w mojem życiu, to że ciebie niemogłam wyswobodzić... Gdybyś ty była wolną, jabym z radością zniosła wszystko, nawet mój los dzisiejszy. — Ależ pomyśl droga Ludko, czemżeby znowu dla mnie była wolność, kupiona twojem nieszczęściem? Powtórzę twoje własne słowa: już jeżeli jedna z nas miała koniecznie pozostać w

niewoli, to lepiej że zostajemy obie. I wszczęła się między niewiastami serdeczna szlachetności : każda chciała

dwiema walka

dowieść ze swojej strony, że jest mniej nieszczęśliwą niźli tamta, — i według cudownego układu Opatrzności, usiłując pocieszyć drugą, pocieszała i samą siebie, bo wynajdywała coraz nowe powody dziękowania Bogu. Pierwszy powód: że jesteśmy razem. Czyż to nie wielkie i nie nadspodziewane szczęście?

Mogłyśmy popaść tak samo w niewolę, ale każda z osobna? Wówczas dopiero byłoby czego na śmierć się zapłakać. Drugi powód: nam jeszcze nie tak bardzo źle jak wielu innym. Ile. żeśmy to widziały matek rozłączanych gwałtownie z córkami! — Dzieci katowanych pod okiem rodziców! — Ileż dziewic pobożnych, najśliczniejszych, dostało się w moc takich Kajkniów! — Ileż niewiast najcnotliwszych, sprzedano jako proste niewolnice, dla

których nikt się nie troskał o żaden ślub chrześcjański, których nikt się nie pyta: „Czego żądasz?" Albo: „Czciliby cię tu rozweselić?" — Nakoniec, widok najokropniejszy... Ileż to matron białowłosych, z oczami wyłupionemi, obraca żarna, pod batogiem! — Ach, my na to wszystko patrzymy, dzień i noc słuchamy tych jęków, i miałybyśmy się skarżyć? A nakoniec, trzeci, najważniejszy powód dziękowania Bogu: Jaś uratowany ! O! Już jeżeli

według wyroków Pańskich, tylko jedno z nas trojga miało być ocalone, jakież to szczęście, że los padł na Jasia! My już dorosłe— my sobie zawsze damy rade, — nic zapomnimy ani naszej ziemi, ani naszej wiary — ale on ? Niewiniątko! Jego by Tatarzy wychowali w pogaństwie, w obcej wrogiej mowie, może w nienawiści polskiego imienia? Ach, on by może kiedyś napadał i rabował swoją własną ojczyznę? Tu chodziło już nictylko o życie, o szczęście, ale i o duszę! Wie Pan Bóg, co ro-

bi. Niejedna z dzisiejszych kobiet, znalazłszy się w położeniu naszych branek, możeby chciała odebrać sobie życic? A przynajmniej, rozwodziłaby się z długiemi skargami na niesprawiedliwość losu, wybuchałaby z gorzką ironją przeciw Opatrzności. Elżbiecie i Ludmile, nie przyszło nawet na myśl, aby mogły rozrządzać swojem życiem, albo sądzić Najwyższego z Sędziów. Przepłakawszy i przebolawszy pierwsze

chwile niedoli, odnalazły nagle odwagę, a odnalazły ją w tych prostych słowach: Zgadzanie się z wolą boską. Słowa te, rzucane od wieków przez wszystkich moralistów i kaznodziei, zalecane we wszystkich nabożnych xiążkach, zostają często bezpłodnemi, bo są najczęściej powtarzane bezmyślnie. Ale ci co je naprawdę w życiu przystosują, znajdą wnet jakieś dziwne, jakieś nadludzkie siły, „o których filozofom ani się nie śniło."

1 w nasze niewiasty nagłe wstąpił duch nowy; uczuły nawet pewną błogość, tę błogość co towarzyszy każdemu tryumfowi. Ludmiła zawisłszy raz jeszcze objęciach przyjaciółki, wołała:

w

— O! Prośmy tylko Boga, aby nas do śmierci nie rozłączył, a zniesiemy wszystko z pokorą, nieprawdaż? Wszystko... nawet tego człowieka... przyjmuje go z ręki boskiej, jako pokute za grzechy... Może też o tyle mniej będę w czyśćcu cierpiała?

Potem, spojrzawszy ku Elżbiecie ukośnie, z pomieszaniem, zagadnęła półgłosem: Powiedz mi, jak ja mam się na niego zapatrywać? Bo ja go nienawidzę... Elżbieta zastanowiła się głęboko; twarz jej zwolna przybrała wyraz poważny, z ust jej słowa padły uroczyście: — A jednak, musisz zapatrywać się na niego jako na małżonka. Ąjdar może być małżonkiem

niewiernym, najgorszym, to rzecz jego sumienia. Ty, bądź wierną i przykładną. Bóg spyta się ciebie po śmierci, jaką ty byłaś, a nie jakim on był? Zamilkła. Nagle uśmiech niebiański rozjaśnił jej usta. Złożyła ręce i dodała: — A może ty go nawrócisz? Ludmile oczy zabłysły. — Elżbieto, jakie ty złote słowa umiesz

wynajdywać! Znalazłaś pociechę, prawdziwą

dla

mnie

pociechę. Pokochać go nigdy nie pokocham, (jego? nieprzyjaciela mojej ziemi!) ale mogę umiłować w nim duszę bliźniego, duszę zbłąkaną, nieszczęśliwą... O! Gdybym jedną duszę mogła zbawić! I drgnęła, jakby wskrzeszona tą myślą. Znalazła ceł dla swojej męki. W tejże chwili Arguna przysłała po Elżbietę. Kiedy Ajdar wrócił do namiotu, Ludmiła przyjęła go twarzą łaskawszą,

uśmiechem smętnym lecz łagodnym. Zdumiony małżonek przez chwile patrzył, rozmawiał, słuchał — potem nagle wyleciał z jurty, zwrócił się twarzą ku południowi, padł na ziemię, dziewięćkroć uderzył czołem, i zawołał: — O Tangri! O najwyższy Duchu! Dziękuję ci! Ona się już nie boi. Tymczasem w obozie konie ryją ziemie, buńczuki szeleszczą, ostatnie Tumany wyruszają na

Węgry. Toktysz obchodzi wszystkie swoje namioty, żegna jedenaście swoich żon; wszystkie żegna dość chłodno; trudno mieć jedenaście serc; najczęściej w takim razie niema się ani jednego. Z kolei przyszedł do namiotu Arguny; ta żegna męża z zimnemi pochlebstwami, przymawia się o piękne łupy dla siebie i dla Kałgi, przytem prosi aby przy sposobności złożył od niój pokorne pozdrowienie ojcu, albowiem ojciec Arguny dawno

już jest w Baszkirdji czy też w Polsce; z armją Batu Chana wyjechał jeszcze na początku wyprawy. Konie Ajdara także osiodłane; służba czeka; trzy dawniejsze żony szykują układne pożegnanie. Ale Ajdar przywołał jednego z poślednich Szamanów; zamknął się z nim na cztery oczy w jurcie. — Daj mi — rzekł — jakie ziele, od któregoby oczy zaczerwieniły się i załzawiły natychmiast, a

nie na zawsze. Zapłacę ci dobrze za ziele i za milczenie. Szaman przyniósł drewnianą czarkę, pełną f jolctowej wody. Ajdar przemył oczy. Te wnet zapuchly i łzami ognistemi zaszły. Idzie do Toktysza. — Bracie Toktyszu — serce mi pęka z żałości—jakiś Duch nieprzyjazny chce mię pozbawić wojennej chwały i rozkoszy. Patrz, co się dzieje z mojemi oczami? I to właśnie w chwili kiedy trzeba

jechać na wyprawę! Serce mi pęka z żałości, ale sam powiedz czy mogę tak jechać? Muszę zostać jak stary niedołęga. Dam zastępcę, będę się leczył u Szamanów, może was jeszcze dogonię. Toktysz litował się serdecznie nad bratem. Poszli do wodzów. Ajdar z rozpacznemi skargami pokazał swoje oczy. Dał mocnego jak dąb zastępcę, ale któż mógł zastąpić Behadyra? Wodzowie nalegali aby jechał pomimo choroby. Przysłał

wodzom futra i złote łańcuchy. Wodzowie nagle zrozumieli niebezpieczeństwo choroby — i przestali nalegać. Wojsko wyjechało — Ajdar został. Nazajutrz, przywołał Szamana. — Daj mi ziele, od którego-by oczy ozdrowiały, i jeszcze nabyły blasku. Suto ci zapłacę za uzdrowienie i milczenie. Szaman przyniósł drewnianą czarkę pełną żółtej, chłodzącej wody.

W kilka dni później, Arguna przechodząc przez obóz, napotyka Ajdara ze świetniejszemi niż kiedykolwiek oczami. —Cóż to? Już zdrów, a nie jedziesz za wojskiem? Słuchaj Ajdarze — ja rozumiem dla czego ty zostałeś. Dla tej pięknej branki? —Arguno, nie powiadaj nikomu — ale to prawda, czysta prawda. — Po cóż ja jeździłem na tyle wojen? Inni jeżdżą dla łupów, mnie łupy nie bawią, inni jeżdżą dla mordów, mnie mordy nie bawią.

— Ja zawsze tylko szukałem branki według mojej myśli. Tyle, tyle ich zdobyłem, a żadna nie była według mojej myśli. Nakoniec znalazłem. Po co niani teraz jechać, czego jeszcze szukać? O mojej odwadze przecie nikt nie zwątpi? Dość ludzi już nazabijałem. Niepróżno mani nazwę Behadyra. Arguna pogroziła mu palcem: —Ajdarze, czy to się godzi, dla jednej branki wszystko rzucać? Ej, bałamut był z ciebie i będzie. (Trzeba wiedzieć że nazwa: bałamut,

jest wyrazem szczero-tatarskim. Taki rodzaj ludzi musiał być w Mongolji bardziej rozpowszechniony niż gdziemdziej, kiedy tam stworzono dlań osobną nazwę, nie niającą w żadnym innym języku odpowiedniej. Trzeba też wyznać, że mimo przesiedlenia się na grunt oddalony, i mimo upływu tylu wieków, rdzenna treść wyrazu pozostała dotąd mongolską; dzisiejszy bałamut mocno się ogładził, po wierzchu złagodniał, zawsze to jednak rabuś i

koczownik, Tatar salonowy.) Ajdar, draśnięty żarcikami Arguny, zmarszczył brwi i odpowiedział poważnie : —Tak, byłem bałamutem, ale już nim nie jestem. I zwrócił się ku namiotom swojej polskiej żony. Ludmiłę mocno zgryzło postanowienie Ajdara. Ona tak się już cieszyła nadzieją, że wojna — przynajmniej na czas jakiś — uwolni ją od niecierpia- nego towarzysza i pana! Tymczasem i ta nad-

zieja zawodzi! Jednak, w pobożnej chęci zdobycia duszy mężowskiej, nie zdradziła przed nim swoi ch prawdziwych uczuć, owszem, okazała mu słodkie oblicze, i powoli już nawet zaczęła próbować, jak też daleko może sięgnąć jej władza? Pewnego poranku, gdy zapytał: —I cóż moja gołąbko, nic-że mi nie powiesz? Niczego nie żądasz? Odpowiedziała hardo: —Owszem,

żądam.

Chcę

mieć

niewolnicę. Kup dla mnie tę piastunkę co jest u Arguny. Ajdar posmutniał. —Szkoda — rzekł — że mię właśnie o to prosisz. .Jedyna to rzecz lia świecie, której może nie potrafię otrzymać. Poszedł jednak ażeby się zapytać. Niedługo wrócił chmurny. —Poproś mię o co innego. Arguna za żadne skarby świata nie odprzeda piastunki, b© Szania-

nowie powiedzieli, że ta kobieta niesie szczęście dzieciom. Rozumiesz? Jako dobra matka, niemoże przecie odsuwać szczęścia od swojego Kałgi? Już nawet widziała cudowne skutki niańczynej obecności: Kałga chorował i ozdrowiał, a Szamanowie powiedzieli że to Dobry Duch piastunki przywrócił mu zdrowie, i że póki ona przy nim będzie, nic mu się złego nie stanie. — Chcesz, to ci kupię dziesięć innych niewolnic? —Niechcę, — o tę jedną stałam.

—O tę jedną? Dla czego? Przypominani sobie... Wasynga mówił że między wami jest an-

A! mi

d a . — Ale nie bój się o nią, słowo Szamanów uczyniło ją świętą, szczęście jakie niesie dziecku, strzeże jej lepiej niż tysiące wojska, Arguna jej nigdy nie zabije ani pozwoli skrzywdzić, bo przecie życie Kalgi zależy od jej życia, nawet zdrowie Kałgi od jej zdrowia? Możesz być o nią zupełnie spokojna. Kiedy Aj dar odszedł, Ludmiła nie

czekała już na przyjście Elżbiety, sama do jurty jej pobiegła. —Elżuniu — rzekła ze łzami w oczach — miałaś słuszność, mój nowy zamiar spełzł na uiczem... jakoś kiedy o ciebie chodzi, nic mi się nic udaje. —Moją najdroższa, udało ci się z Jasiem, czyż to niedość błogosławieństwa? Dziękujmy Panu Bogu za to aż do śmierci. Co do mojego wykupienia, pamiętasz? zawsze o niem wątpiłam. Już stara Ujgurka dawno mię ostrzegała abym się

próżno nie łudziła. Tak więc upadła ostatnia nadzieja wyrwania Elżbiety z rąk Arguny, Straszne to było odkrycie, ale niezmiernie osłodzone wiadomością, że osoba Elżbiety — dzięki Szamanom — stała się nietykalną. Największe obawy nikły, Ludmiła odetchnęła, i rozpatrzywszy się w swojem nowem życiu, zaczęła korzystać z wolności zostawionej ówczesnym niewiastom Tatarskim, które nie ulegały żadnemu zamknięciu, nie nosiły

przymusowych zasłon, mogły zawsze wychodzić, a nawet razem z mężami uczęszczać na zgromadzenia i uczty. Ludmiła, nieciekawa mongolskich rozrywek, nie bywała na zjazdach ani na ucztach, ale za to dnie całe spędzała w jurcie Kałgi, siedząc nieodstępnie przy jego piastunce, hamując psoty dziecka swoją hardą przewagą, słodząc los Elżbiety i swój własny, nieskończonemi rozmowami o Jasiu i kraju. Poznała się też bliżej ze swoją bratową.

(Przebóg, Arguna jej bratową!) Olśniła ją swoją pańskością, blaskiem swoich klejnotów i strojów, dziwną władzą jaką wszędzie roztaczała. Arguna, — jak zwykle barbarzyniec przestający z ludźmi oświeconemi— zaczęła się na nią ślepo zapatrywać, naśladować ją niezgrabnie w ubiorach i ruchach, słuchać z rozdziawionemi ustami jej dziwnych opowiadań. Ludmiła opowiadała jej najczęściej cuda o Elżbiecie: jaką to niańka była

wielką panią w polskiej ziemi — jak to słudzy we sto koni jeździli za nią — jaki zamek i skarbiec zostawiła — z jakiemi ją. zaszczytami Chanowie zachodni przyjmowali. — Arguna, niedostępna dobroci ani zmiłowaniu, łatwo dawała się zawojować przez próżność; pochlebiło jej wysokie pochodzenie piastunki. Zwolna, zaczęła innemi oczami patrzeć na Elżbietę; rozmawiała z nią jak z człowiekiem, dopytując się raz o dwory „Chanów zachodnich", to znów o lekarstwa na choroby

dziecinne. Cudowny, cichy urok Elżbiety owładał nią bezwiednie. Zaleciła nawet Kałdzc, ażeby nie bardzo dokuczał niewolnicy o którą bratowa tak stoi; dzieciak wprawdzie nie słuchał, ale cała służba Arguny mocno złagodniała dla niańki, odznaczonej względami pańskienii. Los Elżbiety stał się znośniejszym. Wyniszczenie jej zdrowia, rosnące dotąd pędem niepowstrzymanym, zaczęło zwolna ustawać; włosy mniej siwiały, przedwczesne zmarszczki w około

ust nikły, czasem przebłysk rumieńca wracał na policzki. Ludmile serce rosło. Acłi, nie zdołała jej wyzwolić, ale przynajmniej ulżyła jej cierpień, — i to wielka pociecha! Dla tych co umieją dopatrywać i oceniać laski Opatrzności, znajdzie się ich zawsze mnóstwo, nawet w najgłębszej niedoli. A nie była to jeszcze ostatnia pociecha. Po śmierci Ogotaja, zaczęto sobie w obozie szeptać osobliwsze wieści o pogrzebie Wielkiego

Chaana. Wieści te były niewyraźne, jakąś groźną tajemnicą na wpół przysłonięte. Nasze branki zrozumiały tylko, że z pomiędzy niewolnic i dzieci tworzących orszak zgasłego monarchy, najpiękniejsze i najlepsze zabito, ażeby według uświęconego wyrażenia, poszły służyć mv. na tamtym świecie. Ofiary te ginęły śmiercią niezwyczajną, zagadkową. Jaką ? Niemożna było się dopytać. Każdy kładł palec na ustach, i uśmiechał się jakimś uśmiechem, od którego włosy wstawały na

głowie. Sam Ajdar, kiedyś patrząc na Ludmiłę, powiedział: —Jak to jednak dla innie szczęśliwie, żeś ty nie pojechała pod żółta zasłoną! Już dzisiaj piłabyś napój śmierci obok Wielkiego chaana. Prawda, że to wysoki zaszczyt... Ciebie ominął wysoki, święty zaszczyt, — ale dla mnie, to lepiej. A po chwili dodał: —Czy pamiętasz tego chłopczyka z

przepysznemi włosami, wzięliśmy razem z tobą? O!

którego

Ten to niezawodnie już na drugim .świecie służy Wielkiemu Chaanowi. Tak pięknego dziecka nie omieszkano tam posłać. Ajdar mówił o Jasiu. Pewien był, że chłopiec jeszcze z nad brzegów Prutu pojechał z karawaną niewolnic do Mongołji. Ludmiła —jak łatwo się domyślić — nie wspomniała mu dotąd, nawet nąjlżejszem słówkiem, o swojem dobrowolnen uciekaniu z pod „żółtej

zasłony", ani o tajeninem uwięzieniu dziecka, o tych dwóch zbrodniach strasznych, świętokradzkich, których małżonekMongoł, minio całej swojej miłości, nie byłby jej nigdy, przenigdy wybaczył. I teraz więc pozostawiła Ajdara w tej szacownej nieświadomości, — zamilkła, i tylko rękę przycisnęła do piersi, ażeby w nich stłumić wykrzyk radosnej ulgi. Dopiero wieczór mogła w pełni odetchnąć. Pobiegła do Elżbiety, i rzuciwszy jej się na szyje,

wolała: —O! Cóż to za szczęście, że Jaś ani ja, nie pojechaliśmy z Karganem! Jużbym ja cię nigdy — o moja najdroższa — nie była w tein życiu spotkała! I jeszcze — umierając — musiałabym patrzeć na ten jakiś okropny koniec twego dziecka ! I ściskały się i powtarzały: —Ach, cóż to za szczęście! Takie to są szczęścia nieszczęśliwych. Wśród swobody i pomyślności, przeszły by ledwie

dostrzeżone, w niewoli, stawały się olbrzymiemi. Tak gwiazdy, niewidzialne w dzień biały, występują dopiero na czarnem tle nocy NA W S C H Ó D! Mijały dnie i tygodnie. Minęła jesień, piękna w tej nadmorskiej krainie. Ale koralowe kwiaty burzanów opadały — promienie słońca stygły po jesieni nadeszła zima, przykra, wichrzysta, żadneini górami niebronna od nawałnic północy.

Chociaż Elżbieta i Ludmiła, były bardzo wytrzymałe w porównaniu do dzisiejszych niewiast, jednakże kiedy przyszło im tę pierwszą zimę przebywać bez ochrony murów, pod chwiejącą jurtą, na przeniarzłej ziemi, wydało im się, że nie dożyją wiosny. Zamiecie świszczały po dzikich polach, targały dzień i noc piłśniowemi ściankami namiotów; przez otwór wycięty w daszku, deszcz albo śnieg wpadał i zasypywał rozczochrane ognisko, przy którem nasze branki trzęsły się, na wpół tylko

przytomne. Jedna drugą ciągle otulała, to futrami, to wojłokami; jedna drugiej podawała ciepły napój, albo — co lepiej — ciepłe słowo serca, które dziwnym cudem, rozgrzewa nietylko duszę, ale całą istność człowieka. Tatarzy ruszali ramionami; zaprawili od dzieciństwa do mocowania się z surową przyrodą, prawie już nie czuli jej razów, a przez to samo i nie pojmowali, aby komukolwiek innemu jej dokuczliwość .mogła dać się we znaki.

Arguna, z nosem fjoletowym, ale raźna i nigdy nie zziębnięta, z perłami na szubce, nie pomyślała nawet, czem-by odziać swoje niewolnice dzwoniące zębami ? Kałga, obnażony jak mały gladjator, tarzał się z rozkoszą po śniegu, i Wymawiał niańce, że mu niezgrabnie służy, bo zanadto oburdana lutrami. Ach, Elżbieta przynajmniej miała futra! Ludmiła mogła ich jej użyczać ile chciała; pod tym względem Ajdar nie rachował się z

żoną. Nikt nie zliczy tysiącznych niewygód podobnego życia. A jeszcze stokroć przykrzejszenii były niedostatki duchowe, zwłaszcza zupełny brak pociech religijnych. Ani Mszy, ani Kazania, ani owych przeróżnych kościelnych obowiązków, bez których nasze sumienne niewiasty nie umiały dawniej dnia jednego przeżyć. Był wprawdzie w obozie ów xiądz zagadkowy, było jeszcze i dwóch innych, jemu

podobniusieńkich. W rozpaczy, zwróciły się do nich. Ludmiła kazała ich zaprosić do swego namiotu. Przyszli uśmiechnięci, w sukniach jedwabnych, w czapeczkach spiczastych, z kolorowcini gałkami u wierzchu. Ujrzawszy człowieka który jej ślub dawał, wzdrygnęła się i nieśmiała oczu podnieść. Ale nieśmiałość była obustronna: xięża stali u wejścia, kłaniając się niziuchno jak ludzie wezwani do jakiej płatnej posługi. Przyj rżała im się pil-

nie: mieli rysy mongolskie, oczy skośne; jednakże krzyże świeciły na ich piersiach, przywieszone do długich, czerwonych tasiemek. —Wszak wy jesteście duchowni chrześcjańscy? — Zapytała złą tatarską mową. —A jakże ? Chrześcjańscy! — Odpowiedzieli z ognistem przekonaniem, które na chwile wstąpiło i w pytającą. —Powiedzcie mi — szanowni ojcowie — czy wy nigdy nie odprawiacie żadnego nabożeństwa?

Nie słuchacie spowiedzi? Ojcowie spojrzeli po sobie. —W naszym kraju my to wszystko umiemy, ale tu w obozie, trudno... Wojsko moglo-by się gniewać. Zacna pani, i bez tego żyć można. Ale jeśli chcecie, poświęcimy wam kubki. Ludmiła wiedziała, co znaczyło poświęcenie kubków, jedyny obrządek przy którym widywano tych duchownych czynnie występujących; ile razy Tatarzy mieli wyprawić sutszą ucztę, jeden z nich

przychodził, dawał im swoją wstęgę o perłowych krzyżykach do pocałowania, i błogosławił kubki od kumysu. Potem wchodzili kapłanie pogańscy, każdy po swojemu błogosławił kubki, nako- nicc wszyscy razem, błogosławiący i błogosławieni, zaczynali całonocną pijatykę, w której duchowni częstokroć umieli przetrzymać przewyższyć świeckich.

i

Ludmiła zamyślona spytała: —Czy to was Papież tu przysyła? Czy wy słuchacie Papieża? Znów spojrzeli

po sobie, tą razą jeszcze mocniej zakłopotani. Jeden z nich dwuznacznie, i przymileniem:

uśmiechnął się odpowiedział z

—Piękna pani! My-byśmy go radzi słuchali, ale to tak daleko! Trudno się porozumieć, drogi zbyt niebezpieczne.... —Więc kogóż wy słuchacie? — Nalegała. — Któż między wami największy ? —My?... My słuchamy Biskupa co

mieszka w Chambałyku. A największy miedzy nami był wielki Xiądz Jong-Chan, potężny Xiądz i Władca. Gdyby nie Dżyngischan, to Jong-Chan rządził by światem. Po takich odpowiedziach, Ludmiła niewiele więcej wiedziała niż pierwej. Zdumiona, niepewna, rzekła: —Ależ wy wierzycie w Chrystusa? I w Marję Matkę Bożą? —W Chrystusa? Ach jakżeż my nie

mamy w Niego wierzyć, kiedy jesteśmy chrześcjanie, i to Nestoijańscy, jedyni prawdziwi chrześcjanie? A Marję bardzo chwalimy, ale Jej nie zwiemy nigdy „matką Boską", tylko „matką Chrystusową", bo przecież w Chrystusie były dwie Osoby zupełnie oddzielne, człowiek i Bóg? Człowiek mógł się rodzić, cierpieć i umierać, — Bóg niemógł,—rzecz jasna jak słońce. — Zresztą, po co się sprzeczać? Niech każdy czci Boga jak mu serce mówi. Dajcie

nam lepiej napitku, poświęcimy wam kubki, i będzie święta zgoda. Ludmiła kazała im dać „napitku", a sama przestraszona uciekła do Elżbiety po rade. Ani jedna ani druga nie słyszała nigdy o chrześcjanaeh Nestorjańskieh. Zachodziły w głowę co to są za jedni? Ze wszystkiego jednak zmiarkowały że to muszą być jacyś kacerze, i postanowiły już odtąd same sobie radzić. A tak! Łatwo to powiedzieć, ale czy łatwo poradzić z owym tysiącem

braków i trudności? Choćby naprzykład z postami, na które wiek trzynasty zapatrywał się nierównie surowiej niżeli dzisiejsze pokolenia? Tatarzy nie znali rolnictwa, nie lubili rybołówstwa, trudno było u nich o chleb i o ryby; strawa mongolska składała się przeważnie z mięsiw i mleczywa, co stawiało niewolników chrześcjańskich, w konieczności łamania umierania z głodu.

okropnej postu, lub

Co gorzej, wśród nieładu wojny, wśród

jednostajności branki nasze

życia

koczowniczego,

zupełnie utraciły rachunek czasu; niemogły już rozróżnić co Piątek a co Niedziela, kiedy pościć a kiedy niepościć? Gubiły się. skrupułach uie do rozwikłania.

w

Jednakże, na datę Bożego Narodzenia wszyscy jeńcy jednogłośnie się zgodzili; jedni ją obliczali według biegu słońca, drudzy według osobistych wspomnień, i wszystkim liczby tak sarno wypadły. Od tych więc Świąt rozpoczęli nową

rachubę, którą sobie zaznaczali, to węzełkami na sznurach, to karbowaniem podróżnych kijów.

rozmaicie swoich

W dzień „Wigilji", kiedy pierwsza gwiazda blysla w zamieci nad białym, nieskończonym stepem, Elżbieta i Ludmiła siedząc w jurcie przy ogniu, roztapiały w kociołku trochę śniegu, aby w nim ugotować parę garści prosa, a przy tćj robocie przypominały sobie, jak to rok ternu jadły wieczerzę A\ri- giljową u królowej Kingi, jak

potem szły na ową cudną Pasterkę z Jasełkami. Mój Boże! Rok tylko, a co za odmiany! To jakby człowiek był na innym świecie. Ludmiła przypominała też sobie, jakim to zabobonnym strachem przejął ją widok pierwszego wielbłąda, a teraz? Chodzi wśród wielbłądów jakby wśród owieczek. Czy to tak można ze wszystkiem się oswoić? Długo w noc siedziały, gwarząc i wspominając. Zamiast się podzielić opłatkiem, podzieliły się

łzą niewoli, a te Izę może aniołowie zawiesili nad głową Jasia, jako smętną, sierocą Gwiazdkę? W swoich nabożnych rozmyślaniach, Ludmiła często się też zastanawiała nad sposobami nawrócenia Ajdara. Kilka razy już nawet przypuściła szturm do jego duszy; ale próby te szły niepomyślnie, doprowadzały ją nawet do prawdziwej rozpaczy. Jak tu przekonać człowieka co nigdy nic przeczy ? Kiedy przed nim sławiła chrześćjanizm,

odpowiadał: — Ja wient że twoja wiara dobra. — każda wiara dobra — jeden Bóg dla wszystkich. I zaczynał mówić o czem innem, albo ziewał i brał się do kumysu. Inną razą chciała rozbudzić w nim uczucie ludzkości, pokazać mu jak rozlew krwi jest ciężkim grzechom. W tym celu ściągnęła rozmowę na zabójstwo Kargana. Bardzo ci jestem wdzięczna — mówiła -

że mię obroniłeś, ale... czy to dobrze tak ludzi zabijać, bez sądu, w pierwszem uniesieniu? Aj dar zupełnie inaczej zrozumiał jej obawę. Nic lękaj się o mnie, moja ty troskliwa gołąbko. Rzeczywiście Kar gan był urzędnikiem Chańskim, i każdy inny odpowicdział-by ciężko za jego zabicie, ale mnie nikt nic nie zrobi, bo ja jestem Terchanem. Co to jest, być „Terchanem"?

Jakto? Ty niewiesz co znaczy „Terchan"? A cóż to za ciemne stworzenie, które nawet niewie co to jest być Terchanem! Słuchaj, niusze ci trochę rozumu napędzić do głowy. To przywilej ogromny, o który najwięksi dostojnicy dobijają się bardziej niż o całe królestwa, bo tylko wystaw sobie: Terchanom udzielona jest bezkarność aż do dziewiątego przestępstwa. Ja byłem w największych, łaskach u Wielkiego Chaana Ogotaja, zamianował mię Terchanem, a więc mam prawo popełnić

osiem przestępstw, i nic będę za nie karany. Rozumiesz, jak to wygodnie. Śmierć Kargana, to dopiero moje trzecie przestępstwo, mogę sobie jeszcze pięć pozwolić. No, a tymczasem, kto wie? Może nowy Chaan odnowi mój przywilej? I śmiał się, wybuchając niekłamaną radością. Jakżeż tu rozumować z człowiekiem co ma w taki sposób zbudowane sumienie ? A przytem, Ludmiła czuła, że nazbyt częste i nicoględne próby nawrócenia, zgromadzą nad jej

głową jakąś okropną burzę. Już kilka razy małżonek spojrzał na nią wzrokiem, od którego w żyłach krew zastyga, już kiedyś odezwał się: Nie nudż-że mnie. Czy ty Szamanka żebyś zawsze gadała o śmierci i o wielkim Tangri? Twoja rzecz być ładną i podobać mi się. Inaczej, biada ci. Ajdar miał potężny zasób miłości własnej; każde słowo podobne do nauczki burzyło w nim

krew. I nie w nim jednym; wszyscy ówcześni Mongołowie byli szalenie zarozumiali, jak są zazwyczaj ludzie nicoświeceni, kiedy się dorwą do bezgranicznej władzy. I zaprawdę, podbicie większej części świata, mogło mocniejsze głowy!

zawrócić

i

Ajdar w porównaniu do innych, mógł jeszcze uchodzić za dobrego, jak jednooki pomiędzy ślepemi; zawsze jednak to był ów Mongoł, co zamordowywał bez przymrużenia powiek, co w lek-

kiem rozgniewaniu chciał Jasia rozbić o ścianę, co mógł jeść i pić wesoło na zwaliskach Iłży. To był „Behadyr", a przydomek taki u Tatarów zdobywał się potokami krwi. Trzeba się tylko dziwić, jakim cudem ów sokół, zapominał dotąd swojej drapieżności wobec bezbronnej gołąbki? A może i nie dziwmy się tak bardzo. Podobny cud powraca nieustannie w dziejach; co chwila widzimy władców,

tam ludzi

najdrapieżniejszych podobnych dzikim

bestjom, nagle mięknących u stóp wiotkiej piękności. To prawda, — ale jakżeż ta piękność musi ostrożnie obchodzić się z niemi! Ileż razy jej gołębie serce, musi bić śmiertelnym przestrachem pod skrzydłami, których jedno machnięcie może ją zdruzgotać! I w piersiach Ludmiły serce kołatało. Targana, to wyrzutami sumienia, to znów obawą popsucia całej sprawy, szła chwiejnym krokiem do Elżbiety.

—Poradź mi co mani robić? Czy uzbroić się w odwagę, stawić mu czoło dla miłości Chrystusa, i powiedzieć mu że już na niego nie spojrzę, dopóki nie przyjmie mojej wiary? —O nigdy, nigdy! — Zaklinała Elżbieta. — Przemocą nic nic zyskasz. Pośpiechem wszystko zgubisz. Wspomnij na Święte Pańskie których czytałyśmy Żywoty, na te różne Rzymianki co nawracały swoich mężów pogan. Czeniże ich nawracały? Nie dysputami, nie gniewem ani goryczą,

ale cierpliwością, dobrocią — ach, nadewszystko widokiem cnót swoich! 1 ty, najprzód ujmij sobie małżonka, pokaż mu jak słodkie owoce wydaje drzewo krzyża, zrób swoje, a resztę poleć Bogu. Ludmiła słuchała z namaszczeniem; i zwolna, porzuciwszy inne wszelkie bronie, zaczęła walczyć najniebezpieczniejszą urokiem.

najpotężniejszą, ze wszystkich

Tymczasem, pojawiali się coraz częściej w obozie gońcy wysyłani zgłębili Azji, szukający

wciąż xiccia Ku juka. Nicznalazłszy go u brzegów Dniepru, pędzili dalej na zachód, ale przed wyjazdem zostawiali wieści o wypadkach, zaszłych w dalekiej Mongolji. Tron Wielkiego Chaana stał ciągle opustoszony. Większa cześć xiążąt cesarskich znajdowała się na drugim końcu świata, na Węgierskiej wyprawie; xiążeta pozostali w kraju, nicchcieli bez tamtych nic stanowić. Oczekiwanie to, pięknie świadczyło o duchu zgody i jedności jaki dotąd

panował pośród potomków Dżyngischana. Bo też zalecił on im tę zgodę, jako jedyny klucz potęgi. Jeszcze na łożu śmiertelnem zaklinał ich, roztwie- rając gasnące już oczy: —Trzymajcie zawsze z sobą, a nic wam się nic oprze. I chcąc tę naukę jeszcze lepiej wrazić w ich umysły, kazał sobie przy nieść swój kołczan, ręką już prawie bezwładną dal każdemu z synów po jednej strzale, i mówił:

—Złamją. I każdy łatwo złamał. A potem, wziął takież same strzały, ale w pęk związane. Każdemu z synów kolejno je podawał, i mówił: —Złam ten cały pęk. I każdy z synów próbował, żaden niemógł złamać. Ojciec opuścił straszną głowę na poduszkę z tygrysiej skóry, i zawołał: —Tak będzie z wami. — Póki razem,

póty niezwyciężeni. I skonał. Wiec i teraz czekano, ażeby wszystkie strzały cesarskiego kołczanu, rozpierzchnięte po świecie, zbiegły się napowrót do stolicy, i splotły swoje siły w pęk nicprzcłamaluy. Wprawdzie zmarły Cłiaan, przed śmiercią wyraził życzenie, — dosyć zaprawdę osobliwsze, — ażeby władze po nim objął, nie żaden z jego synów, ale niedorosły wnuk jego Szyramun; ten wnuk bowiem pochodził od nieżyjącego już xiążęcia Guczu, który był

najulubieńszym synem Ogotąja; ojciec wielkie na nim nadzieje budował, i jemu pierwotnie tron przeznaczył. Tymczasem losy inaczej zrządziły: xiąże Guczu umarł w sile wieku, zostawiając tylko po sobie to dziecię. Niepocieszony Ogotaj, niemogąc już najmilszego syna uwieńczyć koroną, chciał przynajmniej na głowę wnuka przelać ostatni miłości.

dowód

ojcowskiej

Ale nieletniość Szyramuna, i uraza, — poniekąd słuszna — synów Ogo-

tąjowych, niewielkie wróżyły powodzenie zamiarom nieboszczyka. Zresztą w ówczesnej Mongolji, ani przedśmiertne rozporządzenia Chanów, ani starszeństwo, ani żadne osobiste względy, nie dawały jeszcze rękojmi panowania. W tej dziwnej dynastji, następstwo tronu zależało przeważnie od wolnego wyboru wszystkich Dżyngischanidów, którzy mogli obwołać kogokolwiek z pomiędzy siebie, byle zawsze jednego z potomków Tcmuczyna.

Jednakże podczas bezkrólewia, musiał któś koniecznie ująć w rękę tysiączne lejce olbrzymiego państwa. Ustanowiono rządy tymczasowe, i powierzono je, komu? Kobiecie. A tą Rejentką, nie była synowa Ogotaja, matka Szyramuna, cicha i dobroduszna Aaanda, ale była nią najstarsza ze wdów pozostałych po Wielkim chaanie, matka xięcia Kujuka, twarda i przebiegła Turakina. W pierwszych dniach zamieszania po

śmierci monarchy, ona jedna umiała zachować przytomność umysłu, pozyskać sobie ministrów i obecnych xiążąt, "potrafiła nawet zawojować łatwowiernąAiiandę; ręczyła jej solennie, że szanując wole zmarłego małżonka, pracuje nad oddaniem berła Szyrainunowi, a tymczasem gońca za gońcem słała po własnego syna, xiążecia Kujuka. Przy końcu zimy, posępne koczowisko nad-Dnieprzańskie ożywiło się, chociaż tylko na dzień

jeden. Xiąże Kujuk przeleciał przez obóz, odmienił konie, parę godzin wytchnął, rozdał mnóstwo łaskawych spojrzeń, tysiąc uśmiechów, miljon obietnic, i puścił się dalej ku stolicy. Minął Post, nadeszła Wielkanoc, skończył się pierwszy rok niewoli. Pierwszy, ale pewno nie ostatni! Teraz już nasze branki nie widziały przed sobą żadnej nadziei wyzwolenia. Już nie znalazł się drugi Wasynga, ani drugi Beppo. Ajdar dobrze pilnował żony, Arguna dobrze pilnowała niańki.

Strzeżone, szpiegowane, w końcu już nawet przestały myśleć o ucieczce, mówiły tylko sobie: — Żyjmy iedna dla drugiej, wspierajmy się—pocieszajmy—a strapienia nasze ofiarujmy Panu. On więcej cierpiał na krzyżu! Wiosna prZyliiosla ulgę w niewygodach. Po nieznośnej porze roztopów, Z jakąż rozkoszą branki powitały młodą trawko, ciepłe powietrze, kraśniejące pąki na burzanach! Tak, była to rozkosz, — jednakże

niedługo zaczęły żałować mroźnych, ponury ch^ ale spokojnych dni zimy, bo wiosna prócz kwiatów i zieleni, przyniosła inne jeszcze odmiany;.. Ziemia zatętniła — powietrze zaszumiało od buńczuków, ryknęło od śpiewów tryumfalnych i niesłychanych jęczeń... Wojska Tatarskie powracają z Węgier. A jakie powracają? O nieba ! Człowiek pracujący ciągle w jednym i tymże samym kierunku, niechybnie czyni

w nim postępy; w rzemiośle czy w sztuce, w cnocie czy w zepsuciu, im dłużej trzyma się jednej drogi, tem do wyższych potęg dochodzi. Tak dzieje się i z wojną, z tą szkolą okrucieństwa. Żołnierz zawsze wraca do domu surowszy i uiściwszy niżeli z niego wyszedł; tak bywa nawet w państwach i czasach oświeconych; cóż dopiero musiało być w Mongolji, przed .sześciu wiekami! Tatar wyjeżdżał na wyprawę dzikim człowiekiem, powracał

— dzikiem zwierzeciem. Dzieje stwierdzają, że napad Mongołów na Węgry był jeszcze sroższy niż na Polskę, bo później nastąpił i trwał nierównie dłużej. Gdy tam przybyli, to już na krwi naszej rozjcdzcni. Przez Polskę tylko przelecieli, w Węgrzech na dobre się rozgospodarowali. Ach, bo fałszywemi były owe radosne wieści o ich mniemanej ucieczce z pod Ołomuńca; ta ucieczka pokrywała tylko zwykły fortel Tatarski; cofnęli się, aby lepiej skoczyć—

pochowali się, aby znienacka wrócić, ł wrócili. Już w kilka tygodni po wyjeździe Ludmiły z Węgier, zaszła straszna bitwa nad Rajo, która całą krainę Arpada oddała w moc Tatarów. Rozleli się aż po Adryjatyk. Na tych ziemiach mlekiem i miodem płynących, przeleżawszy łato i zimę, zasmakowali w próżniaczych rozkoszach, rozpasałi^się na wszelkie wymyślności najdzikszej samowoli. Trudno byłoby dać wiarę tym potwornym obrazom, gdyby słów

kronikarskich nic stwierdzały i opisy naocznych świadków, kilku ofiar cudem ocalałych z powszechnej zagłady. To też teraz wracali ponursi niż kiedykolwiek, przesyceni mordem i orgjami, zokrutniali nietyłko dla obcych ale i dla swoich. Wystrachane żony nicmogły ich poznać. Przypędzono niesłychane tłumy świeżych brańców a zwłaszcza branek; obóz cały zaroił się od Węgierek; były tam i wieśniaczki, i wielkie panic? i mniszki, a wszystko

sam kwiat urody. Mongołowie, oczarowani cudnością nowych niewolnic, niccheich już patrzeć na swoje północne, ogorzałe małżonki. Powstały najdziksze trajcdjc mongolskiej zazdrości; rozzłoszczone Tatarki* mściły się na niewinnych brankach; ażeby je zeszpecić, obrzynały im sławnie kształtne ich nosy i prześliczne uszka; aby dnie ich skrócić, przeciążały je nadludzką pracą. A mężowie co? Jedni wybuchali

gniewem,

drudzy

śmiechem.

Pytanie, którzy straszniejsi ? Były w plon zabrane i tysiące dzieci; było ich tyle, że nic wiedziano już co z niemi robić, gdzie je mieścić ani czem je żywić? Tu historja zapisuje szczegół przed którym pióro się wzdryga... Otóż, po rozdzieleniu jeńców, pozostałe dzieci chrześcjańskic oddawano dzieciom tatarskim na pastwę, ażeby te na ich głowach zaprawiały się do celnego strzelania ze swoich małych łuczków. Można sobie wyobrazić co się działo

między ową dziatwą, zanim nieszczęsne niewiniątka wyzionęły nako- uicc dusze, pod znęcaniem się i strzałami niedorosłych katów, o Cały obóz rozbrzmiewał od krzyków i klątew, jakgdyby samo dno pieklili Elżbieta i Ludmiła, drżące, przerażone, tuliły się do siebie coraz bliżej, szepcąc; —O! Jaki Bug łaskaw że tu Jasia niema! 1 na nas jaki łaskaw! Jakże nasza dola jeszcze lekka, w porównaniu z dolą tych nowych branek!

—I co jeszcze?—Dodawała Ludmiła. — Ja się gryzłam że Ajdar nic pojechał na Węgry, a Bóg wiedział co robi! Aż strach pomyśleć... byłby się tani rozsrożył, upił krwią jak inni... Teraz, przy tamtych wygląda prawic na łagodnego człowieka. Doprawdy, zyskał w moich oczach. Razem z nowym naborem jeńców, przyszła i wiązka wiadomości, które zwolna rozchodziły się po obozie. Artur Sydney nic wrócił. Niechętny mu

Kujuk, przypadkowo czy naumyślnie, wysłał go z małym pocztem ludzi na przeszpiegi bardzo niebezpieczne, bo aż ku Ncustadtowi pod sam Wiedeń. Renegat razem z ośmioma Tatarami został ułowiony przez chrzcścjan, i nigdy już więcej o nim nic posłyszano, . Po . kilku dniach, nasze branki odkryły z podziwieniem, że między świeżo przybył cm i, byli i jeńcy polscy, nowi jeńcy. Tatarzy wtargnęli drugi raz do Polski.

Wprawdzie był to tylko jeden nieliczny oddział; ten w przelocie zaczepił o Kraków i krótko tam pogościl, ale doniszczył i dopalił wszystko co z pierwszego napadu zostało pod Wawelem. I Ojciec Paweł!... Mój Boże! Ojciec Paweł, tak wspaniałomyślnie uszanowany przez któregoś z Chanów, teraz padł nikczemnych żołdaków.

pod

Po męczcńskieni życiu, śmiercią męczeńską.

ciosami skończył

Elżbieta i Ludmiła westchnęły jakby do świętego, i uroniły cichą łzę. Ach... Inne jeszcze... gorętsze łzy miały popłynąć! Sulisław nie żył. Teraz już niemożna było wątpić. Zginął. I to Chmielnikiem. giermek.

dawno, jeszcze pod Prawdę mówił ów

Miedzy nowemi jeńcami byl żołnierz, który wałczył przy nim pod Chmielnikiem. Sulisław, trafiony tatarskim pociskiem, zsunął się w

jego objęcia, na jego ramieniu skonał. Śmierć wspaniała — ta właśnie o którą codzień Boga prosił. Elżbieta zamknęła się w żałobie ducha, głębokiej, oniomialej, przysypanej popiołem wszystkich zgasłych radości życia. Sama, w żadnym razie niemiała już nadziei spotkania się z mężem na tej ziemi, ale dla Jasia... ach, dla Jasia! Teraz już dziecko zostawało zupełnym sierotą. Zwróciła się duszą ku duszy Sulisława, i szepnęła: — Czuwaj nad nim ztamtąd, z lepszych

światów—bo ja tu, sam Avidzisz... nieniogę. Ale nietyłko piastunka płakała po umarłym. I na jej panią padła wieść żałobna. Ojciec Arguny zginął podczas wyprawy, ł to gdzie zginął? W Krakowie. I nie padł nawet śmiercią walecznych w bitwie, ale głuchą śmiercią rabusia; gorejąca belka jakiegoś domostwa które sam podpalił, runęła mu na głowę w chwili, gdy skuszony lampką gorejącą w alkierzu, chciał z wize-

runku Matki Boskiej zedrzeć srebrną sukienkę. Czaszkę miał rozbitą i twarz tak spaloną, że towarzysze go ledwie po rękojeści od miecza poznali. Arguna, ze wschodnią przesadą, napełniła namioty swojemi jękami, darła suknie, tłukła się po twarzy, i odtąd codzień powtarzała Kałdze: —Jak dorośniesz, musisz pojechać do tego przeklętego Krakowa, i pomścić się na jego złych murach za śmierć mego rodzica, za

śmierć twego dziadka! A Kałga — dobrze już rozumiejący, czem najboleśniej może komu dokuczyć — biegł prościuteńko do Elżbiety, powtarzał jej słowa matki, i dodawał: —Tak, — niech tylko dorosnę, a pojadę tam do was, cały Kraków spalę, i jeszcze wezmę sobie za niewolnika tego twego chłopaka, po którym tak nudno płaczesz. Może przestaniesz płakać jak go tu zobaczysz?

Wtedy Elżbieta,—mimo całej swojej słodyczy—nagłym ruchem ręki odsuwała dziecko, odwracała głowę, i mówiła w duszy; —Boże! Ty na to nicpozwolisz! Słońce wiosenne coraz siarczyściej dopiekało. Koniec wiosny przyniósł nową wiadomość; ta już nie z Europy lecz z Mongolji biegła; zjawili się raz jeszcze gońcy, prosto od Karakorumu lecący; ci, w imieniu Rejentki Turakiny, zapraszali xiążąt i wodzów na Kuryłtaj, czyli zjazd powszechny, gdzie

miano ohmc nowego monarchę. Xiążęta i wodzowie byli ponurzy, niezadowoleni z kampanji polskowęgierskiej. Wprawdzie przywieźli dużo łupów i niewolnika, ale jakie też ponieśli straty! Bitwy pod Turskiem i pod Ołomuńcem ciężyły im na sercu. Tylu Behadyrów tam zginęło! A ileż innych, drobnych, zabójczych utarczek! I koniec końców, nic dało się ująć tych ludzi w karby posłuszeństwa, ani nawet nałożyć na nich stałego „jesśaku".

Po kilku posiedzeniach, xiążcta uradzili że już niewarto wracać pod „niebo zachodnie", tam wojna się nie opłaca. Tak, — czasem — będzie można jeszcze zajrzeć tam dla rozrywki, jak się jeździ na polowanie, — ale o zupełnym podboju ani myśleć, szkoda ludzi i czasu. Tyle innych jest jeszcze krajów do podbijania, zwłaszcza w Azji, gdzie jakoś Wielki Tangri lepiej szczęści! Wracajmy do Azji, — a przedewszystkiem, pomyślmy kto bodzie nami rządził?

Z początkiem lata wyruszono hurmem do Mongolji. Wszyscy przepowiadali rok drogi. Zapewne, Tatarzy sami, na swoich sławnie wy trzy mały ch koniach, umieli nawet w kilka tygodni przebiedz to olbrzymią przestrzeń, ale z lakierni tłumami niewolników — po większej części słabych niewiast i dzieci — z takiemi tysiącami wozów i wielbłądów, obciążonych zdobyczą, trzeba jechać powoli, długo wypoczywać. — Wszyscy przepowiadali rok drogi.

Teraz dopiero — o żałosne branki! — rozpoczyna się dla was prawdziwa droga wygnania. Idźcie więc, — ramię przy ramieniu, ręka w rękę . Bug odebrał wam wszystko. Jednej wziął oblubieńca — drugiej wziął małżonka — ach, i dziecię... (i jeszcze matka musi Mu dziękować że ją z tem dziecięciem rozłączył!) Odebrał wam ojczyznę — odebrał wam wolność. Ale każdej z dwóch — zostawił serce drugiej.

Może niejeden z tych pozornych szczęśliwców, na których bezmyślna rzesza spogląda zazdrośnic, powinien by owszem wam zazdrościć? Bo nic tak nic osładza cierpień jak wielkie przywiązanie —- i wzajem, nic tak nic potęguje przywiązali, jak dzielone cierpienie. A w końcu, wycisnąwszy cala treść żywota, człowiek tylko tyle wart, ile cierpiał i kochał. CZĘŚĆ CZWARTA ŚWIĘTE MORZE.

Poniżej, pustynia, O obi, największy w świecie step—szklący się nieruchomością słony ch jezior — zapisany tajcinnemi kreskami rzek bezcclnych, co z piasku wychodzą i w piasku przepadają — porosły w lecie pastwiskiem chudeni, plowćm, ale dziwnie smakowitem dla zwierza, ho zaostrzonćm wieczną domieszką soli. Powyżej, Ibir — Sybir, największa pustynia białości na świecie—wieko z lodu nigdy nicrozmarzającc—pod

którem

rzędy

mammutów leżą snem nieprzespanym, snem bez marzeń. A może też im się marzy pierwsza wiosna świata, zwłaszcza w godzinach, kiedy Zorza północna rozwiesza nad niemi swoje kwiaty ze światła, swoje snopy z promieni, cudne, ciche, i dziwne jak sen przedpotopowy ? Miedzy temi dwiema pustyniami, węzeł gór poplątanych, sypniętych w kłęby i odnogi, jakby upuszczony pęk łańcuchów — a w tym węźle, w samem sercu Mongolji, Bajkał,

Święte morze. Europejscy uczeni zwą Bajkał prostem „jeziorem". Łatwo to bawić się w lekceważenie, tym co mieszkają tak dalcko.Ale dawny Mongoł, i dzisiejszy jego potomek, Burjat, nigdy nic ubliży,„Świętej wodzie" taką niegodną nazwą, bo według przyjętego od wieków zabobonu, Bajkał mści się za podobną obrazę — mści się niepogodą, burzą i zatopieniem. Dziś jeszcze, na parowcach które z podziwem przerzynają te zaklęte wody,

jeżeli jaki podróżnik ośmieli się — choćby w żarcie - nazwać Bajkał jeziorem, cala załoga patrzy na niego krzywo, docina mu wymówkami, i drży o swoje przyszłe losy. A niech też zerwie się wicher, niocłi powstanie jeden z owych orkanów, co tak często szaleją na tym oceaniku, o! wtedy śmiałek może ciężko przypłacić swoje niebaczne słówko... Bywały przykłady że go wtrącano w przepaść, dla przebłagania rozgniewanych wód.

Jak widzimy, niemożua żartować z Bajkałem. I rzeczywiście; posiada on niejakie prawa do podobnej dumy. Posiada w każdym razie niektóre właściwości i wybryki prawdziwego morza.' Na tamtejszych falach, igrają delfiny i foki zwane tu „nerpami". W bezdeniach — jeszcze niezgłębionych — majaczeją stworzenia osobliwsze, jak „poczwaroryb", istota podobna do puszki pełnej tłuszczu, która w swojem życiu legendowćm, nigdy

sama na wierzch nie wypływa, chyba że ją wir burzy wyrzuci. A jakie to tam burze! Niech Bajkał tylko zmarszczy oblicze, wnet żeglujący dostają „morskiej choroby". Niech się rozdąsa, wnet bałwany puchną, sinieją, wyją. Nieraz przez cale tygodnie statek tuła się po rozhukanym obszarze, i niemoże dobić do żadnego brzegu. Bo też to i obszar niezwyczajny, sześćset mil kwadratowych ! Ze wszystkich zbiorowisk wodnych co się zaklęsły w lądzie Azjatyckim, tylko dwa, Kaspijskie i

Aralskie, przechodzą Bajkał rozmiarem; a jeśliż tym dwóm zbiornikom przyznajemy królewską nazwę morza, (chociaż są także tylko zolbrzyniiałemi jeziorami,) czehiuż-by jej nieprzyznać i trzeciemu, zwłaszcza kiedy mściwy duch Bajkału tak uporczywie o nią stoi? Bo jest w Bajkale „duch". I to fantastyczny, dziwaczny, obraźliwy, a nad wszystko: strasznie potężny. Zaprawdę, musi być strasznie potężny, duch co wy piastowa! Dżyngischana i jego idee.

Jako Duch prawdziwie Mongolski, odgrodził się od reszty świata pustyniami, i z gór zbudował sobie jurtę, na pozór ubogą, brunatną jak wszystkie jurty, poszytą wojłokiem z modrzewi,- sosen i syberyjskich cedrów, ale wewnątrz napchaną stekiem łupów, na których zdobycie obrabował wnętrzności ziemi. Stoją dokoła olbrzymie skrzynie z granitu i gnejsu, które Duch zazdrosny szczelnie pozamykał, bo w nich trzyma, tarcze z lapis-lazuli, pokryte hieroglifami złotych żyłek, lampy

zaklęte w pryzmatach skrysztalonej siarki, axamity czarnych turmalinów, powłóczyste i elektryczne jak rozkochane oczy, nakonicc klejnot miejscow y: baj kalit, najulubieńszy Duchowi jeziora, sinokrwawy sygnet, którym pieczętuje swe nazwisko. W zimie, Duch inaczej ubiera swoje mieszkanie. Już pod jesień, wichry północy spadają na jezioro, biją fale świszczą- ccmi skrzydliskami, wydzióbują w nich świdrowate wiry, —

ogrom wód aż ze dna wyruszony, przewraca się na łożysku jak w gorączce. Już wszystkie wody północnej Azji zamarzły, a Bajkał jeszcze niemoże stanąć; za mocno jego serce bije. Co skorupa z lodu się zetnie, to chaos podwodny ją rozkruszy. Olbrzymia szyba, z pod spodu uderzana, pryska w tysiące rozłamów; bryły lodu krążą ze zgrzytem, jedne drugim wchodzą na grzbiety, przewalają się z bałwanami. Nurt je wyrzuca na pobrzeża, układa z

nich równolegle wały, potem wodą je obryzgujc, spaja skrzepłemi sklepieniami, i tworzy z nich pól-przejrzyste krużganki, pełne błękitnych zagłębień i tęczowych widziadeł. W tej porze, wszelkie stosunki miedzy obu brzegami są przerwane. Tłumy podróżnych, karawany kupców, czekają po dwóch stronach niecierpliwie, a jeśli jaki zuchwalec puści się z junactwa," albo goniec rządowy poleci z nakazu, musi lądem okrążać jezioro, i to po

jakich drogach! lło steczkach zawieszony ch jak nić nad otchłanią, po schodkach wykuwanych w żywej skale, po dolinach, zaprzepaśeionyeh śniegiem, który cicho połyka bieguna i jeźdźca. Nakonicc około Nowego lloku, całe jezioro staje nagle jednem zwierciadłem lodu, i to już takiem gladkiem, że najlżejsza kiść śniegu niemoże się na niem utrzymać,—tak przezroczystem, że wzrok ludzki rozeznaje bałwany wierzgające pod kryształowym

pomostem. Podróżni wjeżdżają na źwiereiadlo, ale wnet przystanąwszy, podsłuchują... Czy niebo się przewróciło? Pod ich nogami... grzmi. Patrzą jedni na drugich i szepcą: — Słyszycie? Bajkał się gniewa. Rzeczywiście, Duch niemoże sobie nigdzie znaleźć miejsca; mimo najtęższych mrozów, przez cala zimę prowadzi szturm podwodny. Lód kurczy się, rozpeka w długie szpary, strzela gromowemi

hukami, — a podróżni wciąż jadą; jeśli wiozą ciężki ładunek, rzucają na przepekniętą przepaść rodzaj kładki z długich brył lodowy ch; ale jeśli za prząg u nich lekki, a szpara niezbyt szeroka, przeskakują te paszczę śmierci, z końmi i saneczkami jednym rzutem. Szaleństwo Bajkału ogarnia i ludzi. A z boku, z po-za śnieżystej zaspy, mruga ważkie, ospale oko, i coś krąży jakby ruchoma kupa śniegu; to biały niedźwiedź kręci głową,

dziwuje się latającym podgląda gdzieby tu

koniom,

i

przydybać samotnego wędrowca? Ale już slońee dogrzewa z dziwną mocą. Wracaj niedźwiedziu na syberyjskie leże, tu nad jeziorem wybucha wiosna gwałtowna, zawrotna jak namiętność w pustyni. Pod jednem jej spojrzeniem, lody roztajały na piersiach Bajkału, zewsząd sypią się kwiaty, a wszystkie prawic żółte, jak zasłona Chanskich wybranek. Na wierzchołkach gór, przcblyskuje żółta goryczka, nad

wodami kołyszą się żółte liljc, a las wszędzie podszyty różokrzewem daurskim, co przysiadłszy pod ulubioną sobie ciemnicą drzew iglastych, wypuszcza na wiosnę zatrzęsienie żółtego kwiecia, i cały las przeszywa złotemi iskrami. W zieleni, pełno tajemniczy ch szmerów. Tu jeleń łamiąc gałązki, gniewnym ruchem wyplątuje rogi, — niżej dzik mignął w czarnym gąszczu, sam jakby czarna plama, tylko białością kłów zdrad-

zona, — ówdzie przeniknął piżmowiec, podobny do zgrabnej antylopy, — za nim ryś cętkowany upadł cicho na pilśniowe łapy; — z jamki nadbrzeżnej, wydra furkneła do wody, — a w wodzie aż tłoczno od rybiego narodu, zwłaszcza od tych sławnych „omuli", których trudno wyliczyć setne odmiany i zalety. A słońce tymczasem coraz wulkaniczniej rozparza powietrze. Tysiące żółtych motylów krążą nad falami, tworząc Bajkałowi złocistą

kotarę; — po skałach nadbrzeżnych, różnobarwne mchy i porosty rozwieszają kobierce, jakby na przejazd jakiegoś monarchy, — a Duch jeziora pławi się w płomieniach i promieniach, — syty rozkoszy, śpi. Jednak od czasu do czasu, nawet i w tej senności, przypomina sobie swoje Mongolskie nawyknicnia, chciał-by coś łamać, coś niszczyć, z głębin ziemi na oślep wyciąga srebrne recc, i trzęsie posadami jurty. Wtedy skały drżą, cała

środkowa Azja drży. Trzęsienia ziemi stanowią wybitną właściwość okolicy Bajkalskiej. Rzadki rok, co-by ich dwa lub trzy nic naliczył. Moc ich, niezbyt gwałtowna, jak moc razów przez sen zadawanych, budynkom niewiele szkodzi, ale serca htdzkie zawsze napełnia świętym strachem. Krajowcy patrzą po sobie, blednąc i szepcąc: — Wielki Duch się gniewa. Kształt Bajkału wygięty jest na grzbiecie

Azji półokrągło, jak łuk na barkach Tatara. Łuk to niezmiernie wielki, — ma sto mil długości, ale wazki; w samym środku, gdzie najwięcej nabrzmiał, ledwie piętnaście mil przedstawia od brzegu do brzegu. Po obu końcach zwęża się jak sierp. Od wschodniej strony, góry przyglaskane w dość łagodne stoki i doliny, otwierają przejścia dla tłumu wód nadbiegających z haraczem. Dwieście rzek wpada po tej stronie do Bajkału, tworząc pod

źrenicą jeziora niby rzęsę błyszczącą, zagęszczoną jeszcze tysiącem potoków i strumieni. Ale od zachodniej strony, żadna woda niema dostępu. Tu jezioro jest zamurowane. Olbrzymie półkole z granitu, ścięte prostopadle jak ściana warowni, zamyka zewsząd Święte morze. W jeduem tylko miejscu, opoki się rozstąpiły — niby jakimś mieczem czarodziejskim rozcięte — i tędy Bajkał wyrzuca nadmiar wód jakie go przepełniają. Z dwustu rzek co po tamtej stronie wpadły, tu tworzy

się tylko jedna, Angara. Ale też ta Angara kipi, wre i pędzi z takim gwałtem, że nawet na trzydzieści stopni zimna niemoże zamarznąć. Miejsce w którein wypływa z jeziora, ludzie zwą Wrotami Bajkalskiemu i są tani rzeczywiście „wrota", które sama przyroda zbudowała. Slup skalisty, cienki jakby filar, występuje samotnic z wody, i przerzuca się aż do brzegu bajeczną arkadą, pod którą przepływają zdumieni żeglarze. A przepływają tamtędy nietylko dla

podróży albo rybołówstwa, ale i dla strasznej próby sądowej, bo za temi wrotami, na środku Angary, leży Święty kamień. Z pozoru, kamień to jak wszystkie inne; prosty odłam skały, sterczący z pomiędzy fal spienionych. Tak,—ale ma cudowną własność. Wobec niego nie można ani krzywoprzysięgać, ani fałszywie świadczyć, ani nawet na żart oszukiwać. Duch strzegący kamienia,

karze najstraszliwiej, bez wszelkie rozminięcie się z

miary,

prawdą. To też nietylko dawniej, ale i dziś jeszcze, wobec tego urwiska, Burjat za nic w świecie nie skłamie. Mongołowi nie wierz nigdzie i nigdy, ale jeśli ci przysiągł na „Kamień Angarski", wtedy mii ślepo wierz. Jest wokoło jeziora wiele innych jeszcze miejsc, słynących z tajemniczej potęgi.

Są nadpowietrzne dzioby skał, są podwodne labirynty lochó#, gdzie się dzieją dziwy niepojęte dla łudzi. Dzięki to zapewne tym nadziemskim zjawiskom, Bajkał został nazwany morzem świętem. Ale z tych wszystkich miejscowości cudownych, najcudowniejszą, najsłynniejszą, jest wyspa Olchon, rzucona w jeziora.

samym środku

Sława jej brzmi nictylko nad Bajkałem; daleko, szeroko, brzmi po całej północy;

od kraju wież porcelanowych aż do morza Lodowatego, nazwa Ołchonu wstrząsa każdem sercem, każde czoło scłiyła ku ziemi. Bo na Olchonie każdy człowiek spotyka to, do czego zawsze wzdycha, czego wszędzie napróżno szuka, rzeczy nadprzyrodzone. Wyższe Moce obrały sobie wyraźnie Olchon za siedlisko. Wschodni brzeg wyspy jest piaszczysty; zwolna, wznosi się w grubo stopnic, aż

do dziwnej opoki zwanej „Czaszą Dżyngiscłiana." Im dalej, tem krajobraz dzikszy. Nakonicc, u krańca północnego, pojawia się, strzelająca w chmury, „czarna" skała Szamańska, tak zwany Achu-czolan, czyli* Straszna skala. W jej wnętrzu ma być pieczara, ze wszystkich stron zamknięta, gdzie Duchy same sobie wykuły świątynię. Ta skała jest czczona jako najwyższa

świętość. Tam przeszłość się tłumaczy. Tam przyszłość się odsłania. Tam uzdrowienia najpewniejsze. Tam przepowiednie najprawdziwsze. Tam człowiek najłatwiej wchodzi w stosunki z istotami zaświatowemu Olchon, to stolica Szamanizmu. Ale cóż jest Szamanizm? Jakaż to religja"? I jest-że to religja? ROZDZIAŁ DLA SPIRYTYSTÓW I MAGNETYZERÓW.

Nic nowego pod słońcem. Osiemnastemu wiekowi zdawało się, że z Me- zmeryzmem odkrył świat zupełnie nowy. Ameryce dziewiętnastego wieku, wydaje się, że pierwsza stworzyła cudowne „mediumy." Dzisiejsi Spirytyści, marzą po cichu o wielkićm wszech-światowem stowarzyszeniu, coby zawładnęło umysłami, ludami, państwami, i za pośrednictwem swych „adeptów", oddało zarząd rodu ludzkiego Duchom. A marzą nieśmiało, niedowierzająco.

Uważają swój zamiar możehną chyba w jakiejś

za

utopię,

oddalonej przyszłości. Tymczasem niech się obejrzą w przeszłość. Ta utopja była już próbowana, i — wypróbowana. Nie mówimy tu o Ilierofantach Egipskich, ani o Pitjach i Sybiłlach, ani o dziwach średniowiecznej Magji, bo to wszystko były przejawy dorywcze, lękliwie ukrywane pod zasłoną tajemnic, nic wpływające jawnie aui stale na rządy narodów.

Mówimy, o tein potężnćm stowarzyszeniu magnetyżerów, czy hypnotyżerów, czy mcdiuinów, słowem tych Arcy-spirytystów, którzy przez długie lata, i to z odkrytem czołem, rządzili całą północną Azją, Szamanie.

a

któremi

byli—

Dziś nawet, pomimo "głębokiego swojego upadku, Szamanie jeszcze przechowali mnóstwo sekretów, o jakich się nie śniło Ameryce ani Europie. I tak, — znają własności pewnych

grzybów, po których zjedzeniu wyśniwa się przyszłość. Znają pewien sposób ustawiania zwierciadeł, który sprawia, że osoba siedząca przed niemi, widzi tam rzeczy niewytłumaczone.

niebywałe

i

Wirujących deszczułek, pukających lasek, używali już od całych wieków, jako najzwyklejszych narzędzi do wróżenia. I takich „sekretów" posiadają bez końca. A już w niczem nie są bieglejsi, jak w

znajomości magnetyzmu. Xiążek o nim nie piszą, w teorjc się nie bawią, ale badają go praktycznie, na samych sobie, wytrwale, niezmordowanie. To też doszli do skutków, niepojętych.

zupełnie

dla

nas

Szaman umie, kiedy tylko zechce, przechodzić w stan jasnowidztwa. I nawet nie potrzebuje pomocy magnetyzera. Wprowadza się w ten stan własnowolnie, przez jakiś taniec osobliwszy, po którym zapada nagle w sen.

Tak uśpiony, daje odpowiedzi czynione sobie zapytania.

na

I jest to w calem znaczeniu tego słowa, prawdziwe jasno-widzenie. Opisy wszystkich podróżników świadczą jednogłośnie, że przepowiednie Szamanów się spełniają — że środki przez nich doradzane, leczą — że ich opowiadania o rzeczach i osobach oddalonych, okazują rzeczywistością.

się

zgodnemi

z

Wprawdzie, każdy podróżnik przytacza tylko jeden albo dwa przykłady, i

nicmylność ich przypisuje zazwyczaj szczęśliwemu trafowi, ale tych „szczęśliwych trafów" można zebrać tyle, że w końcu czytelnik pyta ze zdumieniem : — Cóż to za jakieś dziwne szczęście, które tak nieustannie się powtarza? A przychodzą też czytającemu do myśli, i rożne inne zapytania. —Gdzie Szamanie skarbiec tajemnie?

zdobyli

swój

—Zkąd przynieśli te szczątki jakiejś olbrzymiej, zatraconej nauki?

Wieść daleka szepce, że z pod gór Himalajskich, z owej „kolebki narodów", gdzie wszystkie podania umieszczają Eden, gdzie wyrosło „drzewo wiadomości dobrego i złego." Rajskie zeń owoce, tak słodkie jak i gorzkie, ludy rozniosły kolejno po wszystkich krańcach ziemi, ale szypułki tych owoców odnajdują się zawsze na pierwotnym gruncie, w sercu Azji. Szamanie sami, symbolicznie stwierdzają wieść o tej wędrówce, kiedy od niepamiętnych

czasów aż do dni dzisiejszych, odprawia się u nich coroczna ofiara dla Duchów południa, jakoby rzewne przypomnienie ojczyzny, utraconego raju.

utraconej

Musiało to się stać bardzo dawno. Grecy ciągnący z Alesandrcm Wielkim, już rozróżniali w Indjach dwa rodzaje mędrców: Gimnosofistów, albo nieodzianych, przezwisko nadawane Braminom, — i Samanejczyków, albo panujących nad sobą, przydomek zaprawdę najpiękniejszy dla mędrca.

Braminowic, długą pracą, posiedli wiedzę i władzę. Ale wiedzę zostawili wyłącznie dla siebie — a władzą, resztę zamurowali w kasty.

ludzkości

Samancjczycy, przechowujący jeszcze wtedy nieskażone pojęcia pierwszych czasów, podnieśli wielki wykrzyk ducha, w skrępowanego społeczeństwa.

obronie

Jedna ich cześć, śmielsza czy szczęśliwsza, pozostała w Indjach, gdzie rozwinąwszy się następnie w Buddyzm, do tej chwili

jeszcze walczy z Braminizmem. Druga część, gnana zapewne strasznem jakieniś prześladowaniem, wyszła za góry, aż na daleką północ, a tani znalazłszy ciemne, ubogie plemiona Mongołów i wielu innych pokrewnych im ludności, zapanowała nad wszystkicmi, pod niezmienioną prawic nazwą: Samanejczyków — Szamanów. To wychotłźtwo z Indji, musiało — powtarzamy — zajść w czasach niezmiernie odległych,

jeszcze przed ukształtowaniem się między niemi jakiejkolwiek hicrarchji, bo w Szamanizmie niema jej ani śladu. Żadnych tam stopni — żadnych świeceń — żadnej wyłączności. Kobiety na równi z mężczyznami pełnią to kapłaństwo. Kto tylko chce zostaje Szamanem lub Szamanką. Poczuwszy bodziec powołania, wybrana istota idzie w najgłębsze lasy, i tam oddaje się jakimś

tajemniczym ćwiczeniom, których żaden Europejczyk jeszcze dotąd nie zbadał. (Wiadomo tylko, że miedzy wielu inuemi warunkami, nakazane jest i „schwytanie wydry.u — Czyżby futro tego zwierzątka posiadało jakieś własności magnetyczne?) Po kilku latach takiego zaprzepaszczenia się w puszczy, samotnicy i samotnice wychodzą z niej zupełnie inni, jacyś straszni, na wpół zdziczali, ale obdarzeni nadprzyrodzonemi władzami. Wprawdzie

próba

ta,

nie

zawsze

doprowadza do celu. Zdarza się — i to bardzo często — że człowiek co chciał zostać Szamanem, nic posiada potrzebnych usposobień ani do somnambulizmu, ani do „podwójnego wzroku", ani do żadnych innych, pożądanych mu zjawisk. Wtedy, z rozpaczy, z gniewu, niechcąc uchodzić w oczach rzeszy za upośledzonego, rzuca się na kuglar- stwa. I wówczas jednak jeszcze zdobywa sobie często powodzenie, bo rzesza, dawno przekonana, dawno do czci

nawykła, wszystko już przyjmuje z dobrą wiarą. Tak, — są Szamanie fałszywi, sztuczkami zastępujący sztukę, — ale to nic dowód aby wszyscy mieli być takiemi. Owszem: każda rzecz podrobiona, pokazuje najlepiej, że musiał najprzód istnieć jakiś wzór prawdziwy, i to bardzo cenny, kiedy warto było go podrabiać. Za wielką starożytnością Szamanizmu, przemawia i niezmierna prostota jego zasad,

przypominająca patryjarchalnych.

pojęcia

czasów

Nakazywał on wiarę w jednego tylko Boga, Stworzyciela wszech-rzeczy, i uznawał istnienie wielu Duchów pośrednich. Bogu, nic śmiano stawiać świątyń — ani składać oliar — ani wyobrażać Go pod żadną postacią — ani nawet nadawać Mu imienia, oprócz ałlego- rycznej nazwy Tangri, która dosłownie oznaczała

niebo. Duchy, nosiły ogólną nazwę Ongonów, a każdy z nich miał jeszcze swoje osobne imię. Ongonom składano błagalne ofiary, bo te istoty, choć niższe i stworzone, mogły ludziom wielce pomagać lub szkodzić. Jak widzimy, Szamanizm nie spadł do bahvoclnvalstwa, nie przeszedł w potworność wielobóstwa, — i on jednak z czasem się przerodził, a nawet { wyrodził, ale to na drodze zupełnie od-

miennej, wyróżniającej go z pomiędzy wszystkich innych zbłąkań umysłu ludzkiego. Szamanie głosili, że za pomocą swoich cudownych uśpień, połączonych z tysiącem innych obrzędów i zaklęć, umieją wchodzić w stosunki z Ongonami, a wtedy mogą wyjednywać u nich dla każdego łaskę lub niełasko. Takie obietnice były upajające. A gdy jeszcze dłuższy czas okazał, że prawie nigdy nic zawodzą,

ludzie rzucili się do Szamanów, jako do pośredników miedzy dwoma światami. Rzucili się tłumnie, namiętnie, bez pamięci. Każdy chciał coś otrzymać. Każdy chciał wiedzieć swoją przyszłość. Nieśmiano już nic postanawiać ani czynić, bez porady u Duchów podsłuchanej. Powoli, wszystko przeszło w ręce Szamanów. Zawładnęli nietylko rządzoncmi ale i rządzącemi. Potrafili wszystkim natchnąć zarówne posłuszeństwo, zwierzęcą niemal odwagę, i

bezgraniczną wiarę w swoje szczęście. Aż dźwignięta nagle tem pchaniem na oślep, Mongolszczyzna dosięgła takich szczytów potęgi, do jakich najoświeccńsze narody nie doszły. Chwała więc tryumfów Mongolskich, po największej części należy się Szamanom. I oto ujrzano widowisko jedyne w dziejach, usprawiedliwiające poniekąd zachodnią powiastkę o „Tatarskich czarach." Większą

częścią

świata

rządzili

Mongołowie — Mongołami rządzili Szamanie — Szamanami rządziły Duchy. Tak została urzeczywistnioną utopja Spirytystów. Jakież wydała owoce? Według zeznania najoplakańsze.

całej

ziemi

—

Jakoś pod rządami Duchów, zaczęło być na świecie jeszcze gorzej, niż pod rządami najgorszych ludzi.

Mord—rabunck—ciemnota—i pustynia. Dla czego to? A! Tu leży wielka nauka, jaką historja wypisała na przestrogę, dla wszelkich rodzajów Spirytyzmu. . Szamanie popełnili błąd,—jeden —ale nieobliczony w następstwa. Zamiast badać wole wielkiego Tangri, badali wolę Duchów pośrednich. A zapomnieli, czy też nicchcich pamiętać, że duchy rozmaitej moralnej wartości.

są

Narazili się więc na zależność, na duchową niewole u jakichś istot zagadkowych, których nieznali pochodzenia, zasad ani celów. Takie niebezpieczeństwo grozi każdemu człowiekowi, co sztucznenii środkami chce wtargnąć w świat nadprzyrodzony. Wtargnąć można, — ale czy się godzi bez wyraźnego upoważnienia ztamtad ? I nawet... czy się opłaci? Jeżeli dotrę siły same nas chcą nawiedzić, o! wtedy zawsze znajdą do

nas drogę, potrafią nam się objawić na tysiąc sposobów, (i to nieszkodliwych dla rozumu, nic zagrażających spokojności sumienia,) bo przychodzą nie z własnej fantazji, ale z wyższego nakazu, w jakimś cclu poważnym. A i wtedy jeszcze, jakże dusza powinna ostrożnie je witać! Jakże powinna surowo próbować, czy ci posłańcy są rzeczywiście posłańcami, a nade wszystko czyjemi? Ale jeżeli człowiek, przez czczą tylko ciekawość, albo przez chciwość na

korzyści ziemskie, wdziera się gwałtem do sfery, która niepróżno jeszcze jest przed nim zamknięta, jeżeli między duchy wchodzi niepowołany, wtedy samochcąc się naraża na różne niespodzianki, których doniosłości nawet przewidzieć niemoże. A najprzód, prawdopodobnie czcka go przyjęcie, jakie zwykle czcka „nieproszonych gości..." oberwie tam duchowy...

niejeden

szwank

Co gorzej: wszystkie złote bramy, zastanie zamkniętemi. Jeżeli jakie się przed nim uchylą, to chyba jakieś drzwi podrzędne. Bo między duchami jak i między ludźmi, dobre towarzystwa są wybredne; ta wybredność właśnie czyni jc wyborowemi. Trudno się do nich dostać. Do złych, zawsze łatwo. Same ciągną — same werbują każdego co się nawinie — aby wyzyskać, oszukać, i — rzucić.

I tu znów jak między ludźmi: im duch gorszy, tein lepiej oszukuje. Niechcemy twierdzić, ażeby Szamanie trafiali zawsze na same złe duchy, ale trafiali na różne, a w nierozważnej pokorze, wszystkim byli równo ulegli. I znalazła się na świecie religja bez żadnej moralności. Bo tam, nic to było dobrem, co samo z siebie jest dobrem, ale to co się Duchom podobało. A Duchy, jak na nieszczęście, różniły się w zdaniach.

Co się podobało Duchowi z Bajkału, mogło się niepodobae Duchowi z Irtyszu, i tym podobnie, bez końca. Badanie tych różnych „upodobań", stało się nicustannćm zajęciem, głównym obowiązkiem Szamanów. Praca zaprawdę olbrzymia, bo Duchów były tysiące, miljony; posiadała jc każda woda i góra, każda miejscowość i czyn- ność. Wszystkim się przypodobać, żadnego nie obrazić, to istotnie sztuka

nad

sztukami,

dyplomacja

trudniejsza niżeli wszystkie ludzkie. Można pojąć, jaki chaos wyobrażeń powstał z tylu odmiennych i sprzecznych sobie nakazów. Na miejsce owej pierwotnej, prostej wiary, stanęły tysiące zabobonów, tysiące doświadczeń, przechowywanych starannie, jako recepty na szczęście. Bo teraz, o to już tylko pytano, co może „poszczęścić?" Granica .między złem a dobrem nikła. Zmieniało się nawet zupełnie ich znaczenie; dobre, nie

było równoznacznikiem cnoty, ałc powodzenia, — złe, nic oznaczało występku, ale niepomyślność. Do takich to zasad, a raczej brakli zasad, nieznacznie doszli Szamanie. Tak wychowali wierne sobie plemiona. I zaczęło się dziać w duszach, jak w państwie źle zbudowanćin, gdzie rządzi, nie prawo, lecz najwyuzdańsza samowola. To też Mongołowie przywykli do zapatrywania się na Duchy i na Szamanów jak na przcdajnych

urzędników, których można ujmować pokłonem i datkiem.

sobie

I trzeba przyznać, że Duchy dawały się przekupywać; pclncmi dłońmi sypnęły im szczęście; niema w dziejach przykładu, równic szalonego a niezasłużonego powodzenia. Ale takie też to było i szczęście! Prawdziwie „doczesne", to jest ograniczone do czasu, fałszywe, bo zostawiające po sobie, niesmak, zepsucie i powszechną nienawiść. Nic uszczęśliwili wiec Szamanie swoich wychowańców. Zatracili w nich

jasne pojecie sumienia, i za to już samo, wszystkie prawic grzechy Mongo- liznm, przed sądeui potomności, spadają na ich własne sumienie. KRÓLESTWO XIĘDZA JANA. Poniżej Bajkału, na przestrzeniach rozpostartych z obu stron szeroko jakoby dwa skrzydła, zdawien dawna koczowały niezliczone pokolenia pasterzy. Sam już ten rodzaj zajęcia, przynaglał ich do nieustannej zmiany miejsca. Jak

tylko trzody objadły jeden obszar, zaraz musieli ciągnąć dalej, aby znaleźć pastwisko świeże, a tamtemu zostawić dosyć czasu na pokrycie się nową trawą. Tak ziemia, ciągle przed niemi czerniała, za niemi znów się zieleniła. Jednak ten żywot nie był wcale słodką sielanką. Powietrze ostre, ziemia uboga w roślinność, czyniły tam ludzi twardemi. A mieli w sobie i coś tajemniczego; ciągłe przestawanie z trzodami,

nadało im znajomość wielu dziwnych skrytości przyrodzenia, i ten rodzaj osobnej siły magnetycznej, z jakiej wszędzie słyną pasterze, zwłaszcza też owczarze, a która usposabia do rzeczy albo świętych albo wyklętych, zaświatowych.

ale

zaAvsze

po-

Miłowali jednak ten swój tulacki żywot, i za nic w świecie nie chcieli go zamienić na inny, bo dogadzał swobodzie i lenistwu, a lenistwo — jak niestety każdemu aż nadto wiadomo —jest

prawdziwą namiętnością, może ze wszystkich najtrudniejszą do pokonania. Mieli też poniekąd i słuszne usprawiedliwienie: ziemia ich, rzadko gdzie nadawała się do uprawy, a przy ciągłej włóczędze, trudno było myśleć o rzemiosłach albo naukach. Żyli więc z dnia na dzień, malćni się obywając, ale w gruncie duszy czuli swoją bićdę, i z zawiścią spoglądali na sąsiadów, Temi sąsiadami były na północy, zrzadka rozsiane pokolenia, którym

Grecy nadawali miano Iiyperborejczyków, a które w Azji nosiły nazwę Ludzi leśnych. Żyły one wyłącznie z myślistwa, pośród lasów Syberyjskich, naów- czas nieprzebytych i nietkniętych. Ludy te, chociaż postawione w ciężkich warunkach życia, tchnęły dziwną filozof)'ą czy dobrodusznością, uważały się za najszczęśliwsze pod słońcem, i patrzyły z litością, a nawet z pogardą na ludy trudniące się czemkolwiik innem niż łowiectwem, zwłaszcza

też na ludy pasterskie. Tam największą karą, jaką matka lub ojciec mogli nastraszyć córkę, była groźba że ją wydadzą za pastucha, co każe jej pilnować owiec; nieraz bywało, że pod takiem zagrożeniem, dziewczyna powiesiła się z rozpaczy. Zaprawdę, koczownicy niemieli tak bardzo czego zazdrościć ludziom „leśnym"; jednak, było i tam pewne bogactwo, niezmiernie dla nich powabne; przykrzyła im się ich prostacka wełna, kłuły

ich w oczy pyszne sobole, lisy i niedźwiedzie, w których ci myśliwi chodzili, sami podobni do włochatych bestyi. Ztąd nieustannie walki między „kożuchami" a „futrami." Ale te walki, były to tylko drobne harce, w porównaniu do innej wojny, jaką pasterze toczyli z sąsiadami południa. Tam, niby olbrzymie mrowisko, roił się niezrachowany szczep Chiński, najgorętszy miłośnik, i kto wie czy nie pierwszy wynalazca rolnictwa.

— „Tym sposobem", — odzywa się jeden ze znawców Orjentu, — „na lądzie Azjatyckim, tak samo jak w dziejowym porządku cywilizacji, ludy pasterskie stały pomiędzy myśliwskiemi a rolniczcini." Można było w tym żyjącym obrazie, w tej niejako drabinie jeograficznej, badać kolejne stopnic rozwoju ludzkiego. Ctiiny, Wyobrażające niegdyś żywioł riajpostępowszy; przedstawiały pa sterzom istny raj

obfitości, istną krainę cudów. Już co tam, to naprawdę było czego zazdrościć. Ziemia, na tysiące mil uprawna, jakby jedna grządka kwiecista, osiatkowana mistrzowską sztuką nawodnienia — ogrody misterne, zatrzęsione owocami, którym sztuka umiała nadać nieznaną gdzieindziej sło^ dycz i soczystość — domy wygodne, o ścianach połyskliwych i kolorowych, o dachach grających dzwoneczkami — jadło wyszukane aż do najwybredniejszego smakoszostwa — ubiory... ach, te może

najbardziej kusiły... to już nie żadne tołuby z baranków ani nawet soboli, ale jedwabie i nankiny, miękkie, lekkie jak listek róży, zręcznie skrojone, cudownie wyszywane. A w tych prześlicznych domach, w tych prześlicznych strojach, ludzie grzeczni i wykształceni, kobiety zgrabne, różowiuchne i miłe jak figurki porcelanowe. Wszędzie, cześć domowego ogniska, posunięta do nabożeństwa — poszanowanie prawa, posunięte do zaparcia się własnej osoby — relig-

ja, czysta aż do bezbarwności — filozofja i wszelka wiedza, uważane za najwyższe dobro — rzemiosła i kunszta dokonywającc dzieł niedoścignionych — rządy, sprawowane nie przez najsilniejszych ani najbogatszych, ale przez naj- uczeńszych — słowem, cywilizacja wspaniała, najstarsza jak się zdaje na globie, a więc najzasłużcńsza i najbardziej twórcza, bo niemająca po-za sobą żadnych wzorów — niezmordowana pracownica, która jak jedwabnik, musiała wszystko z samej

siebie wysnuwać. Możnaż się dziwić, że ta ziemia kwitnąca, rozlubowala się w swoich pięknościach, i przyjęła n a z w ę Państu-a środkowego, jakby tworzącego żywotny „środek" świata? Nazwa była pyszna, lecz poniekąd i słuszna: w pierwszej dobie dziejów, tam rzeczywiście biło serce świata. Ale te wszystkie warunki pomyślności, były popsute i niemal zniweczone przez jedno wielkie nieszczęście. Ziemia Chińska, jak nasz

Florjan Szary, cierpiała na pewną bolesną dolegliwość, z której żaden monarcha nie mógł jej wyleczyć — miała „złego sąsiada." Łatwo sobie wyobrazić, z jaką żądzą, z jakiem łakomstwem, pastucho- wie patrzyli na tę krainę szczęśliwości. Nie nęciły ich do niej, piękne prawa ni filozoficzne xiegi, ale nęciły atłasy i kitajki, malowane misy i pozłociste parasole, wszystkie cudne cacka w które dobrobyt powoli porasta. Nie rozumieli, że ten dobrobyt wykwitnął

właśnie z ow3rch xiąg i ustaw. Nie rozumieli, albo niechcich rozumieć, że 1 oni przy równej pracy, mogliby się dorobić równych plonów. A!... Po co praca? Oni woleli bez trudu przyjść do gotowego. Więc rojami całemi pchali się, jak szerszenie do ula, aby wyżerać miód cudzym trudem zebrany. Biadaż wtedy była skrzętnym pszczółkom! Łupieżcy zabierali wszystko co się tylko dało unieść, a najchciwiej tłumy niewolnic i niewolników) bo te, zapędzone do

koczowisk, pracowały odtąd na zbytki, wygodę 1 rozkosz swoich panów, podczas kiedy oni, rozparci wśród kobierców, mogli wieść żywot równie gnnśny jak dawniej, ale już teraz we wszystko obfitujący. Wprawdzie zdawało się, że sama przyroda chciała Chińską ziemie obronić, oddzielając ją od pasterzy całą pustynią Gobi, prawdziwym oceanem piasku. Ale dla jeźdźców, otrzaskanych ze wszelkiemi gniewami żywiołów^ pustynia stała się owszem otwartym

gościńcem. Napróżno ich odpędzano wstępnym bojem, darami, wybiegami przewrotnej polityki. Zdobycz była zanadto ponętną. Napastnicy, sto razy odpędzani, sto razy powracali, z uporem ćmy cisnącej się ku światłu. Chińczycy doprowadzeni do rozpaczy, wpadli na pomysł bajecznie śmiały, najśmielszy może jaki się kiedykolwiek zrodził w ludzkiej głowie, postanowili, całą swoją północną granicę obwarować i zamknąć jakby twierdzę.

Powstał Mur Chiński, niezaprzeczenie jedno z największych dziwów naszej planety. Dziś nawet, choć już dwa tysiące lat przetrwał, choć po części w gruzy się rozsypał, jeszcze widza wprawia w osłupienie. Wyrachowano, że materjałami na ten Mur zużytemi, możnaby całą kule ziemską, nie raz ale dwa razy pod równikiem opasać. Ogrom dzieła, dowodzi ogromu niebezpieczeństw i cierpień jakie go wywołały. Ale i to genjalne szaleństwo, z chińską

cierpliwością wykonane, okazało się niedosta-

jeszcze

tecznem. Wstęga Muru, chociaż najdłuższa i ciągle przy- (lłużana, zawsze przecie musiała się gdzieś kończyć? Więc najezdnicy zawsze potrafili, czy z tego czy z owego końca ją okrążyć, a czaseni nawet i pośrodku przeskoczyć, bo im dalej się rozciągała, tem trudniej było wszystkich jej części upilnować. A przytem, wśród ciągłych napadów i utarczek, pasterze wprawili się w

krwawe rzemiosło. Hodowanie trzód, zeszło już u nich na podrzędne zajęcie, wojna stała się głównym ich celem i namiętnością. Już to nie były obdarte rabusie, ale straszni wojownicy, wyrastający powoli na wielkich zdobywców. Ta walka, olbrzymia, bo przedstawiająca walkę nietylko szczepów lecz idei, stanowi jedną z naj pi er wszy ch i najtragiczniejszych kart liistorji, a wyższa ręka co wszystkiem kieruje, umiała i tej

walce nadać cel żywotny; owe plemiona koczownicze, na pozór nieużyteczne, wiecznie czyhające na dorobek ludów osiadłych, stały się jakimś niby kwasem burzącym, rodzajem drożdży społecznych, które w ruch wprawiając Azje, a z nią i resztę świata, nie- dopuściły w dziejach śmiertelnego zastoju. My, którzy nawykliśmy (lo spoglądania z Ateńskiem lekceważeniem, na wszystko co wychodzi po za ciasny obręb naszej Europejskiej Agory, my ludzie nowocześni, dziwnie pomiatamy zazwyczaj

histoiją Azji, zwłaszcza też północnej. Tylko wielcy uczeni, Orjentaliści z powołania, zapuszczają się w ten Matecznik narodów. Zwykli dziejopisowie, zbywają czytelnika pobieżną wzmianką, że to a to: „stało się w skutku wielkich przewrotów zaszły ch w Azji." Ale jakie były te „wielkie przewroty" o tem już ani wspomną, jak ci Braminowie, co tłumaczą: „Że świat stoi na wielkim słoniu."

—A na czem stoi słoń? „Na wielkim żółwiu." Ale jeżeli ktoś tak jest niegrzecznie ciekawy, że jeszcze zapyta: —Na czem stoi żółw? Natenczas, odpowiedzieć.

już

nieumieją

Czytelnik też najczęściej przejmie się obojętnością pisarza, i ruszywszy ramionami, powie: — E! Co nas tam już dzisiaj obchodzą stare kłótnie hord barbarzyńskich ?

O, przepraszam! bardzo.

Obchodzą

nas,

i

One to wypchnęły wszystkich naszych przodków na ląd Europejski — one świat Rzymski zalały potopem nowych żywiołów — one w Średnich wiekach zmieniły kierunek dziejów, i kto wie czy jeszcze w przyszłości nieraz go nie zmienią? Bez dokładnego zbadania owych „starych kłótni", historjozof nigdy nie zrozumie i nowych. Będzie

zawsze

tłumaczył

rozwój

ludzkości ze stanowiska wyłącznie dzisiejszego, i stanie się podobny botanikowi, co chce roślinę poznać po samym jej kwiecie; prawda, kwiat pracy wiekowej stoi przed nim; ale gdzie łodyga i liście, a zwłaszcza gdzie korzenie? Kto te ostatnie chce odszukać, ten musi zawsze i zawsze wracać myślą do Azji; tam spoczywa świat 'przyczyn dziejowych. A spoczywa nietylko w Palestynie, Indjach, Babilonie i Persji, ale i na stepach Mongolji, zkąd

jak z pustego rozdroża, narody rozlatywały się na wszystkie wiatry. Tani to właśnie zachodziły owe tajemnicze przewroty, w których leży rozwiązanie najciemniejszych zagadek przeszłości. Nauka, szperając w odwiecznych xi egach Wschodu, odgrzebuje coraz nowe dziwy, zaklęte w tem cmentarzysku ludów. Przed nasze młode, pełne zdumienia oczy, wychodzi cały szereg państw nierozmierzonych, państw że tak powiem kopalnych, istne Mastodonty i Płesiosaury

człowieczeństwa. Pamięć ich, przez długie wieki leżała zagrzebana, a jednak były to cesarstwa i królestwa ogromne, trzęsły lniljonaini ludzi, odgłos ich powstawania i upadku odbijał się od bieguna do bieguna. Po niektórych już nic nie zostało tylko nagie imię. Po innych, majacząca legenda. Bo i tamta strona świata ma swoje legendy, swoją poezje, dziką i ponurą, ale potężną i roztęsknioną, jak wycie wiatru na pustyni. A wszystkie te legendy gromadzą się tam

około jednej, niewielkiej krainy, która wydaje się osią koczowniczego ruchu. Każda strona świata ma taki uprzywilejowany zakątek, gdzie składa: „Swych myśli przędzę, i swych uczuć kwiaty". Przysłowie Chińskie mówi: „Idzie woda do rzeki". Można-by tak samo powiedzieć: Idzie sława do sławy. — Wszelkie państwo nowe, lubi się rozsiadać na szczątkach dawniejszego, jakby szukało

piedestału dla swojej wielkości, lub dotykalnych dowodów swojego tryumfu. Tak w Europie, Rzym nowy zasiadł na zwaliskach starego. W północnej Azji, takim zbiornikiem wspomnień i podań, jest kraj leżący pod stopami jeziora Bajkalskiego. Wody te, rozlane półxiężycem, zamykają go ze strony północnej; od południa, drugim półxieżycem zamyka go pasmo gór Karakorumskich, a trzy rzeki, Selenga, Orchon i Tuła, przerzynają go na- kształt srebrnej

gwiazdy. Tani według opowiadania pisarzy Ottomańskich, najstarszy praojciec Tureckiego szczepu, KaraChan, — współczesny Abrahama — czcił wielu bogów na niebie, i władał wielu plemionami na ziemi. Jak ogoniasta kometa, ciągnął za sobą niezliczone trzody baranów, koni, wielbłądów ił -zi. Tyle krain go słuchało, że rok ledwie mu wystarczał na odwiedzenie wszystkich, — a główne obozowisko, wytknięte po środku, i gdzie

zazwyczaj obierał zimowe nazywało się „Karakum".

leże,

Ten groźny król pasterzy, miał dwóch synów, którzy po zejściu rodzica, poszli do sprawiedliwego podziału. Wtedy zaszła rzecz dziwna: nie poróżnili się o ziemie, ale poróżnili się o niebo. Starszy, obyczajem przodków, składał ofiary wiciu bogom, ale młodszy, Oguz-Chan, oświecony jakiemś tajemniczem natchnieniem, zaczął głosić że Bóg jest na niebie tylko jeden, i chciał odwieść brata od

fałszywych ołtarzy. Tamten odpowiadał najprzód śmiechem, potem gniewem i groźbą, nakoniec dobył miecza na obronę swych bożyszcz. Przyszło między braćmi do strasznej wojny, która trwała całe lat siedemdziesiąt, bo natenczas i życie ludzkie, i jego uciechy i cierpienia, były nierównie dłuższe niż w naszych „skróconych" czasach. Po latach siedemdziesięciu, gdy krew płynęła napróżno, Oguz-Chan, niechcąc dłużej mieszkać wespół z bałwochwalcami, wywędrował na

Zachód, i uprowadził za sobą wszystkie plemiona, co wzięły do serca jego czystą wiarę. Szli długo przez góry, pustynie i rzeki, aż trafili na ziemie przeznaczoną sobie od wielkiego „Jedynego" Boga, i wnet się w niej rozlubowali. Były to kraje wielkie i wspaniałe, które z czasem od nich nazwano „Taranem", albo „Turkiestanem." Tam Oguz-Chan osiadłszy już samodzielnie, panował w niezakłóconej pomyślności, tam doczekał się sześciu synów, których nazwał Chanami

Dnia, Xiężyea, Gwiazdy, Nieba, Góry i Morza. A widząc że są potężniejsi niżeli zwykli ludzie, pomyślał sobie: Trzeba ich rozesłać na wszystkie strony, ażeby cały świat podbili. Ale przed tak wielkiem przedsiewzięciem, chciał się jeszcze poradzić wróżby.' Wyszedł więc ze swego namiotu, a zawoławszy synów, kazał aby dosiedli koni, rozbiegli się na wszystkie strony, i przynieśli mu pierwsze przedmioty jakie znajdą po

drodze. Pierwsi trzej znaleźli trzy strzały; te, ojciec między nich rozdzielił. Drudzy trzej znaleźli łuk, ale tylko jeden, a gdy rodzic niewiedział jak ich ma obdzielić, rozłamali go na trzy części. Wtedy Oguz-Chan powiedział: Wy trzej pierwsi, macie nosić nazwę „Trójstrzałowych", wam oddaję Wschód. A wy, coście łuk zniszczyli, macie nosić nazwę „Niszczycieli", wam oddaję Zachód. I będziecie jako dwa skrzydła

jednego, drapieżnego ptaka, który szeroko rozgnieździ się po świecie. Więc Trójstrzałowi wrócili ku ziemiom dziada Kara-chana, zagarnęli pastwiska bałwochwalczego stryja, podbijali Tangut, Chiny, Koreję, szli ciągle na Wschód — aż ziemi pod ich stopami zabrakło. A Niszczyciele ruszyli na Zachód, podbijali część Indji, Persje, Rum, ziemie nad-Atelskie, i nie stanęli aż w Bizancjum, zkąd może dopiero za dni naszych zostaną wyparci.

Powieść o wielkim wodzu, co rozsyła synów po znaki wróżebne, i świat między nich rozdziela, wyryła się głęboko w pamięci narodów. Stokrotnie ją przeinaczano, zmieniano imiona i szczegóły, ale tło zawsze pozostawało podobnem. Odnajdujemy ją i w Herodocie, w ustępie gdzie Grek wielowiedny, z dziwną znajomością rzeczy, opowiada prastare dzieje koczowniczych Scytów. Podział na dwa „skrzydła", przetrwał także przez lat całe tysiące. Prawe skrzydło liczyło się

zawsze od zachodniej strony Bajkału, lewe od wschodniej, a samo „Święte morze", było niby ciałem olbrzymiego ptaka. Z sześciu następców Oguz-Chana, każdy miał czterech synów. Oni to tworzą szereg owych Dwudziestu czterech Azjackich Patryjarchów, czyli tak zwanych Ojcóiv} od których Turcy wywodzą wszystkie swe pokolenia. Wodzowie tych pokoleń, rozpryśnięci po świecie, powoli tracili się z oczu, i zdobywali sobie

niezależność. Ten jednakże co panował około Bajkału, był zawsze uważany za głównego, za następcę Oguza, i kiedy tamtych nazywano krótko: „Chanami", ten był zwany „cha-hanem", czyli „Chanem Chanów". Przy obiorze takiego Cha-ana, przechowywał się wiernie obrządek dziwnie piękny, ustanowiony podobno jeszcze za Oguza. Nowoobranego, sadzano i podnoszono nie na tronie, ale na płachcie z czarnej pilśni, w jaką tamte ludy zwykle

owijają umarłych, ażeby nowy pan przypomniał sobie, że i on kiedyś musi umrzeć, i tą zbawienną myślą bronił się przeciw zawrotowi pychy, prawie nieuchronnej przy wyniesieniu.

tak

niezmienieni

Turksko - Scytyjskie panowanie, zabłysnąwszy pamiętnym początkiem, powoli mgłami zachodzi. W tej pomroce przesuwają się różne widma potęg zaginionych, które znamy zaledwie z nazwy, i to tylko wedle chińskiego sposobu

wymawiania; larwy dwakroć niezrozumiale, bo i wyblakłe, i fałszywem światłem zabarwione. Znienacka, widownia rozjaśnia się nowym poraukiem, powstaje państwo Ujgurów, nowy niejako wybuch potęgi Kara-Chana, bo i Ujgurowie byli odroślą — i to może najczystszą — Tureckiego szczepu. Kolebka ich sławy nierównie jest już bliższa naszych czasów, a jednak występuje w obłokach fan- tastyczności, godnej zaprawdę dni przedpotopowych.

Oto co pisze Wezyr Alaeddyn, (historjograf Dżyngischana), w Rozdziale poświęconym dziejom obcych ludów. „Teraz, przytoczymy kilka ustępów, które znaleźliśmy w starych xic- gach Ujgurów, nie dla tego bynajmniej abyśmy mieli przykładać do nich wiarę, ale dla pokazania ich osobliwości. Ujgurowie twierdzą, że ich naród mieszkał pierwotnie nad brzegami Tuły i Selengi, około gór Karakorumskich. Otóż niegdyś, w miejscu gdzie te rzeki

się łączą, rosły dwie bardzo piękne sosny. Między niemi, niespodzianie ujrzano pagórek, z którego wychodziły dźwięki podobne do nadludzkich śpiewów, a co noc, wielka jasność bila w okrąg na trzydzieści kroków. Ujgurowie, zaniepokojeni tym dziwem, przystępowali coraz bliżej, ale z obawą i uszanowaniem. Aż pewnego dnia, w pagórku roztworzyły się drzwi złociste, w głębi ujrzano pięć wydrążeń zaokrąglonych jak namioty, w każdym namiocie

wisiała srebrna siatka, a w każdej siatce kołysało się przecudowne dziecię. Wodzowie pokoleń, porażeni świętą grozą, zbiegali się i bili pokłony przed nadziemskiem zjawiskiem. A kiedy dzieciątka, troskliwie pielęgnowane, zaczęły mówić, wnet się pytały gdzie ich ojciec i matka? Pokazano im owe dwie sosny. Dzieci uczciły je oznakami uczuć, jakie się należą dawcom życia, a drzewa, swoini wymownym szumem, zachęcały je do zdobycia nieśmiertelnej sławy. Młodziankowie też rośli w zalety

niewidziane dotąd u nikogo. Nadano im różne imiona, z jednym wspólnym przydomkiem „Tekinów." Ujgurowie poważali ich jakby synów królewskich, i w przekonaniu że to są posłańcy nieba, postanowili wybrać sobie jednego z nich na monarchę. Wybór był niełatwy; każdy z tych braci jaśniał urodą i walecznością. Najmłodszy jednak, Bugu- Tekin, wydał im się najpiękniejszym i najrozumniejszym; posiadał przytem dar cenny u panującego: mówił wszystkiemi językami, których go

uczyły trzy kruki, z nieba do niego zlatujące. Wybrali więc Buga na Chaana i pod jego rządami, wszystko w tej krainie zakwitło." Ach i jakżeż nie miało kwitnąć, kiedy na młodego władcę zwróciła oczy niebianka? „Pewnej nocy" — mówi dalej Alaeddyn — „Chaan ocknąwszy się nagle pod wrażeniem niepojętego postrachu, spostrzegł przed sobą postać świetlanej dziewicy. Stała u wejścia namiotu, i ręką dawała znak aby szedł za nią, na

pole xiężycem oświecone. Chaan uląkł się i nie poszedł. Ałe widzenie wróciło na drugą noc, i na trzecią. Wtedy już zebrał całą swoją odwagę, i puścił się za widmem. Niebieska dziewica zaprowadziła go na górę zwaną Kutługtag, co znaczy Góra szczęścia. Tam, tocząc z nim długie, tajemne rozmowy, uczyła go trudnej, ze wszystkich najtrudniejszej, sztuki rządzenia ludźmi. Trwało to czas jakiś, aż jednej nocy posmutniała i rzekła: „Mu" simy się już

pożegnać; rządź wedle rad moich, a jeśli spełnisz zadanie co ci jest przeznaczone, cały świat od wschodu do zachodu będzie twoim." To rzekłszy znikła, i nigdy już nie powróciła. Wtedy Bugu-Tekin dal każdemu ze swoich braci wojsko stutysięczne, i kazał im podbijać Wschód. Sam zaś, wziąwszy trzykroć sto tysięcy jeźdźców, puścił się na Zachód. Zabrał cały Turan. Wojując i podbijając, szedł przez lat dwanaście, aż doszedł do krajów gdzie już niema ludzi. Wtedy

wrócił nad Selenge zdobyczą, ciągnąc - za

z

niezmierną

sobą króle wszystkich ziem ujarzmionych. Wrócili też i bracia, z mnóstwem łupów i niewolników, między któreini także było wielu jeńców koronnych. Bugu-Tekin kazał ich stawić, przed swojćni obliczeni, wyjąwszy króla Indyjskiego, którego niechciał widzieć dla jego szpetności. Zresztą, wszystkich przepysznie ugościł, z każdym rozmawiał w jego własnym języku, poczem szczodrze ich

obdarzywszy, pozwolił aby wrócili do swoich królestw, a sam w około świętych sosen zbudował sławne miasto Ordu-Bałyk, i długo jeszcze panował tam szczęśliwie." I nietylko sam panował szczęśliwie, ale i swoim następcom wiernie musiał przekazać rady owej stepowej Egerji, bo Chanowie Ujgurscy „umieli rządzić ludźmi" przez trzydzieści pokoleń, co wypada na całe tysiąc lat pomyślności. Ale wszystko ma koniec. I oni musieli z czasem zapomnieć prze-

stróg niebiańskiej dziewicy, i oto przychodzi chwila, w której — z niedbałym uśmiechem niedowiarków — dają sobie wydrzeć wskazane przez nią Palladium. Tu, po szczegóły, musimy się udać do Latopiśców Chińskich, z których jeden, Czao-ping, opowiada: „Następcą Bugu-Chana w trzydziestem pokoleniu, był Julun-Tekin. Ten także miał dużo mocy i męztwa; toczył częste wojny z Thaug'aini." (Była to dynastja Chińska, panująca od siódmego do

dziesiątego Thangowie, nieprzyjaźni, ezyby

wieku naszej ery.) lękając się jego zaczęli przemyśliwać

nie- można go sobie zniewolić małżeństwem? Istotnie, zaręczyli xiężniczke Kin- lian z synem Juluna, który mieszkał w miejscu zwanein Ko-rin. Poniżej, była góra Kutli-tag, czyli Góra szczęścia. Poseł Thangów, przybywszy na granicę obu krajów, dowiedział się że potęga i powodzenie Korina były przywiązane do istnienia tej góry, i że gdyby można ją zniszczyć, królestwo

by przepadło. Otrzymawszy taką wiadomość, poseł Chiński wystosował te zręczne słowa do króla: „Tyś jest ojcem pana młodego, ja przedstawiani stronę panny młodej. Według prawa co przysługuje mojej stronie, ja mogę postawić jakie chce żądanie, a ty musisz się na nie zgodzić. Otóż, jest u ciebie skala, zwana „Górą szczęścia", która twojemu królestwu nic przynosi żadnego użytku, Chińczycy zaś bardzo pragnęliby ją posiąść, proszą więc abyś

im ją oddał, jako cenę za narzeczoną." Król przystał na żądanie; Ale skały ogromnej niemożna było ruszyć z miejsca. Rozpalono zatem w około wielkie ognie, które ją rozgrzały aż do czerwoności, a potem polewano ją octem, od czego się niebawem popękała, i tak ją kawałkami, na wozach, do Chin wywieziono. Jak tylko „Góra szczęścia" ztamtąd znikła, zaraz wszystkie zwierzęta i ptaki stanęły jak wryte, i zaczęły krzyczeć w niebogłosy:

„Uchodźcie! Uchodźcie!" Po siedmiu dniach Julun-Tekin umarł, zamieszki wewnętrzne zaczęły trapić mieszkańców, i klęski niesłychane póty na nich spadały, aż po kilku pokoleniach, widząc że wszystko idzie coraz gorzej, musieli się zupełnie wynieść z kraju." Ta powiastka, podobna z dziwactwa do lakowych malunków, przedstawia nam widocznie jakąś wielką przewagę Chińczyków, którzy z pomocą zwykłych sobie podstępów, potrafili wyprzeć nie-

wygodnego sąsiada. Ujgurowie istotnie wynieśli się na zachód, ku górom Ałtajskim, gdzie założyli nową stolicę „Biszbałyk" czyli Pięcio-gród, na pamiątkę pięciu wielkich przodków. To drugie państwo rzuciło jeszcze niejakie blaski, ale były to już blaski dogorywającej lampy. Naród Ujgurów targany, rozbijany, coraz bardziej rozpraszał się i znikał. Jednak i w tej rozsypce, zawsze jeszcze do świątyń swoich unosił odłamki „wieszczych sosen", jako

najdroższe świętości, a w sercu unosił wspomnienie pięciu boskich braci, których imię, dalekiem echem dziś jeszcze brzmi w nazwie „Tekińców." Po zejściu świetności Ujgurskićj, dramat północnej Azji zaczyna bić przyspieszonem tętnem. Nowe mocarstwa, coraz zrastają się i rozpadają.

szybciej

W dziewiątym wieku, władanie Kirgizów zalewa wszystko tysiącami lotnych kibitek. Podbite plemiona, dziwią się niebieskim oczom,

rudym włosom, i ciężkim rządom tych nowych ujarzmicieli, którzy sami chlubią się przydomkiem Kirgizów kamiennych".

strasznym „Dziko-

Ale krótkie ich panowanie. Mignęli w dziejach jak jeździec na stepie, a tymczasem od najgłębszego Wschodu podnosi się nowa zasłona, i nastaje drugi akt dramatu. Dotąd, pokolenia Tureckie prawie wyłącznie przewodziły. Teraz, opadają do warstwy podbi-

tych, a na wierzch wypływa szczep Tunguzki. Najprzód, jawią się Kitajcy. Twardo stąpający po ciałach zużytych plemion, ściągają pożądliwą rękę aż na Chiny. W dziesiątem stuleciu mroczne cesarstwo Kara-Kitaju roztacza się od Żółtego morza po góry Ałtajskie, i przez dwa wieki rozkazuje głosem dynastji „Żelaznej". Zwabieni powodzeniem poprzedników, z nad Aniuru ciągną ich współbracia Czurczowie. Nie-

wiele krwawych lat minęło, a już i oni oderwali jedno ramie Niebieskiego Państwa, i zakwitli w dynastję „Złotą". Gdy tak mocarstwa jedne po drugich padały pod zawieruchą pędzącą ku południowi, tymczasem na północy, po-za ochronną ścianą gór Karakorum- skich, w opuszczonem gnieździe Ujgurów, spokojnie koczował Cheraitów..

tatarski

naród

Przez długie lata nikt o nim nie słyszał, chyba kilka sąsiedzkich plemion,

toczących z nim zwykłe utarczki o pastwiska. Aż oto niespodzianie, z początkiem jedenastego wieku, gruchnęła po świecie wieść niezwykła, wieść zdumiewająca: Król Cheraitów został chrześcjanincm. Opowieść tego wypadku zapisana jest u kilku wschodnich pisarzy, a najszerzej w dziele Abulfaradżiego, gdzie przedstawia się tem osobliwiej, że wychodzi z pod pióra Mahometanina. Oto

jego słowa: „W roku 398 Hegiry (1007 od N. chr.) Patryjarcha Nestorjański Jan, który mieszka w Bagdadzie, odebrał od Ebeda Jeszo, Metropolity Korassanu, list następujący: — „Król narodu zwanego cherith, który przemieszkuje w głębi Turcji, „na północnym wschodzie, polując pewnego dnia w górach swojej ziemi, pokrytych naówczas wielkim śniegiem, zabłądził. Już był utracił wszelką „nadzieje ratunku, kiedy jeden ze Świętych

objawił mu się i powiedział: — „Jeżeli uwierzysz w Jezusa Chrystusa, pokażę ci drogę i wywiodę cię z niebezpieczeństwa. — Król obiecał że zostanie owieczką trzody chrześcjańskiej; „wtedy Święty stał się jego przewodnikiem, i wyprowadził go na dobrą „drogę. Za powrotem do swego obozu, król kazał przywołać kupców chrze- „ścjańskich bawiących w tej krainie, i wypytywał się o zasady ich wiary. „Wytłumaczyli mu, że niemoże być chrześcjaninem dopóki

chrztu nie otrzymał, „ale mu podarowali xięgę z Ewangeljaini, której on codziennie składa pokłon. „Obecnie, napisał do mnie, prosząc ażebym sani przybył, albo przysłał ja- „kiego xiędza, któryby mu chrztu pożądanego udzielił. Zapytuje mię też „o posty, mówiąc: — Oprócz mięsa i mleka, nieinamy nic do jedzenia, jakże „więc zrobimy z postami? — Dodaje przytem, że niechaj on tylko się ochrzci, „a dwakroć sto tysięcy ludzi pójdzie za jego

przykładem." — Tedy Patryjar- cha dał znać Metropolicie, ażeby posłał królowi dwóch xięży z dwoma djako- nami, opatrzonych w święte naczynia, którzyby ochrzcili wszystkich pragnących tego obrządku, i wyuczyli ich zasad wiary chrześcjańskiej. Zalecił przytem ażeby nowonawróconym, we dni postne mięsa zabronić, ale na mleko im pozwolić." Tyle pisze Abulfaradżi. Co się dalej stało, niewierny. Zdaje się-jednak, że missja Nestorjańska

musiała szczęśliwie tam dojechać, i że ów król ubło- gosławiony, dla którego sami Święci z nieba schodzili, musiał gorliwie pracować nad utrwaleniem nowej wiary, bo we dwa wieki później, odnajdujemy w ziemi Chereth, nietylko królów ckrześcjańskich, ale cały naród chrześcjauski. Odgłos o tym narodzie szerzy się daleko, i nawet w Europie zaczyna słynąć jako pół-bajeczne Królestwo Xiędza Jana, o którem wszyscy mówią, choć nikt go nie widział, którego wszyscy

szukają, a nikt nie może znaleźć. Jednak w każdej bajce jest pół prawdy; tu była może nawet więcej niż polowa. Nad Cheraitami panował wówczas król Ong-Chan, czy też Jong- chan, którego imię mogło uszom europejskim wydać się równoznacznem łacińskiemu Johan. W Persji też używaną była nazwa Prester} oznaczająca Namiestnika; że zaś wszystkie wieści z głębszej Azji dostawafy się do chrze- ścjan przez Persję, kiedy zasłyszano że gdzieś

panuje „Prester Jong-chan", wyrazy te, według ówczesnej pisowni, złożyły się prześlicznie na frankskic: „Prestre Jchaii". Zresztą, że króla Cheraickiego słusznie zwano „Xiędzem", to nie podlega wątpliwości, bo u Nestorjan, wszyscy mężczyźni byli kapłanami. Kto wie nawet, czy nie piastował w swoim kraju najwyższej godności duchownej? Samowładca wschodni, mógł sobie niejedno prawo przywłaszczyć wpośród sekty na wpół rozprzężonej,

której hierarelija była niepewną, i czyniła—jak wiemy— szerokie ustępstwa, byle nie wpływów mozolnie zdobytych.

utracić

Nestorjanie, już w czwartym wieku oderwawszy się od Kościoła, wyszli tłumnie do Azji, aby tam szerzyć naukę o której Europa niechciała już słyszeć. Ludy pogańskie przyjmowały ją w dobrej wierze, ani się domyślając że była odszczepieńczą. Działanie tych kacerzy rozgałęziło się nietylko w Syrji, Turkestanie i Persji, ale wśród

plemion koczowniczych, następnie i w Chinach, i w Indjach i nawet na Cejlonie, gdzie później odnaleziono liczne po nicla ślady. Wszędzie byli widziani z pobłażaniem, dzięki właśnie owej giętkości, owej — że tak powiemy — dworszczyźnie sumienia, z którą się stosowali do najdzikszych wymagań. Ale też, jeśli łatwo im przychodziło zdobywać wyznawców, od których nic nie żądali prócz kilku zewnętrznych oznak, za to nigdy

niemogli dojść do prawdziwej potęgi, ani do tej żywotnej spójni, którą nadaje tylko niezachwiana moc przekonania, gotowa na ofiary i męczeństwo. A pragnęli bardzo tej potęgi, choćby dla pokazania reszcie chrześcjaństwa, że i oni też cóś potrafią. To też kiedy im się udało cały naród Cheraitów ochrzcić, kiedy zwłaszcza Ong-chan zajaśniał wielkiemi zwycięztwami, uczepili się tej postaci jako bohatera swoich marzeń, chcieli w nim

przeciwstawić Europie, rodzaj Azjatyckiego papieża. A że, jak mówi francuzkie przysłowie: „łatwo kłamać temu co zdaleka przybywa", mogli więc śmiało rozpowiadać cuda o swoim koronnym xiedzu, bez obawy aby ktokolwiek wybrał się tak prędko dla sprawdzenia ich opowieści. I uwierzono im nadspodziewanie. Obraz wielkiej monarchji chrześcjańskiej, świtającej aż tam zkąd jutrzenka wychodzi, uśmiechnął się niezmiernie wszystkim

duszom. Chrześcjanie Palestyny, Egiptu i Syryi, srodze uciskani od Saracenów, tęskliwie a częstokroć napróżno wyglądający ratunku od braci zachodnich, obrócili oczy pełne łez i nadziei ku wschodowi, zkąd nowy obrońc , z wiel- kiem wojskiem, z krzyżami na chorągwiach, miał lada dzień się zjawić, i wziąć Machometa we dwa ognie. Krzyżowców także radowała obietnica niespodzianej odsieczy. Przy wysiadaniu na brzeg Azja-

tycki, pierwszą ich myślą było wypytywanie się o Królestwo Xiędza Jana, a nazbierawszy wieści, tem ciekawszych że podawanych pod wielką tajemnicą, szerzyli w Europie sławę przyszłego sprzymierzeńca. Nawet plama herezji, w tej wielkiej dalckości nikła z jego czoła; wiedziano tylko że „Xiądz Jan" wyznaje Chrystusa, że jest jak Melchizedech królem i kapłanem, czyż to nie dosyć aby pociągnąć wszystkie serca, i zapalić wszystkie wyobraźnie ?

Ong-chan tymczasem ani się domyślał, ile wrzawy sprawia \pod zacho- dniem niebem". Odmienny od swego poprzednika, któremu Święci pokazywali drogę, mało troszczył się o rzeczy wiary, a za to cały był zajęty zdobyczami, rozszerzaniem pastwisk dla swoich wędrownych obozów. A wiodło mu się wszystko z dziwnem szczęściem. Jedne po drugich, ujarzmiał coraz liczniejsze plemiona, wybierał coraz obfitsze daniny, aż doprowadził ziemie Chereth do powagi prawdziwego

królestwa, Najdzielniejszą pomocą w zwycięstwach, rzeczywistym sprawcą tego szczęścia, był jego nieodstępny i przywiązany lennik, wódz biednej hordy Mongołów, człek już niezbyt młody i niebogaty, ale genjalny w bitwach, mistrzowski do rady, niezachwiany w swojej wierności dla pana. Król też mocno go sobie cenił, i okazywał mu wysoką łaskawość. A miał Ong-chan córkę rzadkiej urody i mądrości, zwaną Siurkukteni. Lennik, po

całych latach wspólnej pracy, rachując na liczbę i wielkość swoich zasług, ośmielił się zażądać córki królewskiej dla swojego syna Tułuja. To ' żądanie wydało się Ong-chanowi zanadto wybujałem. Odmówił — i ostygł w życzliwości. Może jednak lata były-by zagładziły tę urazę, może nawet z czasem był-by się stary król rozmyślił, gdyby nie źli ludzie, którzy między" panem a lennikiem póty sieli gniew i nieufność, aż

przyszło między niemi do wojny otwartćj, którą można-by nazwać „Wojną o piękną królewnę". Ach, tragicznie się ona zakończyła dla królewny i jej ojca! Król Che- . raitówT, po cudach odwagi, położył pod mieczami siwą głowę, a córka jego razem z królestwem przeszła w moc zwycięzcy. Czy sądzicie że jeszcze opowiadam legendę? Nic, tu już jesteśmy na stałym gruncie historji. Owemu Iennikowi-zwyciezcy, było na

imię: Teinuczyn. Od tej chwili, od śmierci Ong-chana, rozpoczyna się trzeci akt dramatu. Szczep Turecki razem z Tunguzkim obsuwają się do niższych pokładów, a na wierzch występuje szczep Mongolski; ten, nie z wiekami lecz odrazu, rozszerza się jak błyskawica, i stwarza państwo zawrotne, większe od Macedońskiego, większe od Rzymskiego, większe od Napoleońskiego — największe jakie było kie-

dykolwiek na globie. Temuczyn, pozbywszy się zwierzchnictwa co go przez pół życia trzymało w zależności, uczuł nagle' ogrom swoi ch skrzydeł. Zerwał się jakby urzeczywistnienie bajecznego ptaka o którym OguzChan marzył—już teraz nic go nie zatrzyma. Rozbił stare gniazdo Ujgurów — tysiąc plemion gna przed sobą jak chmuro wędrownego ptastwa — jedną szponą chwyta cesarstwo Kara-Kitąju, gdzie łamie dynastję Żelazną — w drugiej

szponie ściska państwo Czurczów i dtisi dynastję Złotą — szerokiem półkolem oblatuje ciemny Turan i słoneczny Iran.— siada na minaretach Bagdadu—jednem skrzydłem uderza o szczyty Ilimalai, drugiem o wierzchołki Uralu — i okrążywszy trzy czwarte zdruzgotanego świata, wraca do swoich gór Karakoru niskich, gdzie ogłasza się już nietylko Cha hanem ale Dżyngis-chaneni. A wszystko to może nic było-by zaszło, gdyby król Cheraitów nie był odmówił

córki rozmiłowanemu synowi lennika! Zaprawdę, liistorja podobnicjszą jest do romansu, niźli się wielu dziejo- pisom zdaje. O zwycięztwach Dżyngischana Europa zasłyszała, ach i aż nadto! Ale wiadomość o rozgromię i śmierci Ong-chana, nie doszła do niej tak łatwo. Xięża Nestorjańscy przeszkadzali pewnie jak najusilniej szerzeniu się wieści, która burzyła ich przechwałki.

„Xiądz Jan" żył więc sobie dalej w legendzie, tajemniczy i nieśmiertelny, z każdym rokiem cudowniej upiększany. Gdzieś daleko, za siedemdziesiątą górą i za setną rzeką, rysował się na tle fantastycznego krajobrazu, rozsiadły na dywanie z obłoków, z krzyżem jaspisowym u piersi, ze spiczastą koroną u głowy, z berłem zakrzywioneni jakby kij pasterski. Że jednak umysł ludzki musi zawsze, nawet dla najbiedniejszych swoich rozumowań,

poszukiwać jakiejś logicznej podstawy, i tu wiec zaczęto się zastanawiać, jaki cel mogła mieć Opatrzność, umieszczając to królestwo chrze- ścjańskie tak daleko od reszty współwyznawców, rzucone samotnie pogańszczyzny ?

w

czarny

świat

Chcącemu, wszystko łatwe. Dobrze poszukawszy, znaleziono w Apokalipsie i w Biblji, wytłumaczenie dziwnie przekonywające i piękne. Xięgi święte mówią kilkakrotnie o

straszliwych narodach Gog i Magog, które siedzą gdzieś na końcu świata, przytrzymane jak zła bestya w klatce, — ale kiedyś urwą się, wylecą, wszystko zniszczą, aby utorować drogę Antychrystowi, — poczem gwiazdy zaczną spadać i nastanie Sąd Ostateczny. Ale gdzież one siedzą, te narody? W czasach, kiedy ziemie sobie wyobrażano jako niezmierną płaszczyznę, każdy z niepokojem

zapytywał gdzie się ta płaszczyzna kończy, bo gdzieś przecie kończyć się musi? Świat ówczesny, o niekreślonych granicach, wyglądał jak las widziany w nocy, nierównie większy i pełniejszy dziwów, niż kiedy go biały dzień oświeci. Uczeni odpowiadali, że ziemia jest jakby płaska tarcza, którą Ocean otacza nakształt srebrnej obręczy. Dobrze, od zachodu, każdy widzi te obręcz pod kształtem Atlantyku, po-za którym już niema

nic. Tym sposobem brzegi Francuzkie i Hiszpańskie stanowią jeden koniec świata. Ale gdzież jest drugi? Karawany idą a idą ku wschodowi, i nigdzie znaleźć go niemogą. Co dziesięć krajów miną, to znów o dziesięciu innych słyszą — ciągle ziemia i ziemia — a wschodniego morza ani na oczy. Jednak, między wieściami ztamtąd naleciałemi, przesiąknęła wieść o Murze Chińskim. Wieść była mętna, bo Chińczyków

naówczas nikt w Europie nieznał; mówiono tylko, że ci podróżni którzy zdołali przejść wszystkie kraje wschodnie, musieli się ostatecznie wrócić, bo trafili, najprzód na okropną pustynię, a potem na Mur nieprzebyty, wyższy niż nasze kościoły, najeżony szeregiem wieżyfc niebotycznych, świecący bramą nieprzepartą. Aha! Więc na drugim końcu, świat jest zamknięty „murem". Ale po co ten mur?

Ach, jakże można się nawet pytać? Przecie rzecz widna jak na dłoni, że ten mur tam po to zbudowano, aby Goga i Magoga zamknąć, aż do strasznego dnia w którym będą potrzebni. Ale któż to zbudował? . A któż, jeżeli nie Alexander Wielki? On jeden umiał takie sztuki. On, od boskiego Arystotelesa dowiedział się o niebezpieczeństwie jakie światu zagraża, i po to też jedynie wybrał się do Indji, aby ukrócić

tych

złośników.

No,

i

zamurował ich porządnie. Siedzą tam teraz jak w pułapce. Dobrze im tak. Poczciwy Alexander. Dobrze;—ale do każdego więzienia trzeba i dozorcy, bo żebyś tam zbrodniarza otoczył stu murami, to on wszystkie przewierci, albo się podkopie, jeśli żywa straż nie patrzy na niego dniem i nocą. Wiedział to dobrze Pan Bóg. Dla tego też na warcie postawił „Xiedza Jana", który tam prze-

chadza się wzdłuż i w szerz pustyni, i mówi pacierz, a na mur ciągle z pod oka spogląda. Zacny Xiądz Jan! Niech mu Bóg da zdrOwie i życie jak najdłuższe, bo póty naszej spokojności, póki on pilnuje. W tem to królestwie Xiędza Jana, stanęły nakoniee Elżbieta i Ludmiła. Jakież było ich rozradowanie, jakiż podziw, kiedy się znalazły między ludem chrześcjańskim, kiedy na wielu namiotach dostrzegły zatknięte krzyżyki, na wielu ustach

spotkały imię Pana Jezusa wymówione z pokłonem! Wprawdzie owi trzej księża Nestoijańscy, wiernie za wojskiem wędrujący, już dawno, przez całą drogę, obiecywali im te dziwy; ale branki już nikomu i niczemu nie dowierzały, a zresztą, choćby to i miało być prawdą, wątpiły czy potrafią dojść do celu, czy nie umrą w drodze? Bo też ta droga pokazała się jeszcze nierównie dłuższą niż mówiono. Miał być rok podróży,

tymczasem było jej przeszło dwa lata! Co nasze branki doznały przygód i niewygód, co się napatrzyły nędzy jeńców, co ich widziały padających po drodze, tego już i opisywać trudno, bo sam opis czytałby się ze dwa lata. Jechały a jechały na skrzypiących wozach, przez niezmierne stepy Kipczaków, Chałchańców, Kankłów. Kopano się przez wichrzyste śniegi gór Ałtajskich — przez wąwozy Ujgurów i Najmanów — przeprawiano się przez trzydzieści

rzek — okrążano piedziesiąt jezior — aż nakoniee stanęły u gór Karakorumskich, i w porównaniu do krajów już przebytych, ten kraj wydał im się bardzo pięknym. Dużo miał wzgórz okrytych bujnemi lasami, dużo wód żywych osypanych kwieciem, a co najmilsze, to że tu już nie było zgliszczy ani trupów. Bo też to już nie żadna ziemia do rabunku ni do wysysania, lecz właśnie ta ziemia co połyka łupy wszystkich innych, wielka

niejako jaskinia, gdzie rozbójnicy wszech-narodów, znoszą swoje skarby, i upiększają sobie siedzibę, ażeby tam nakoniee odpoczywać, używać, i drwić sobie z całej reszty świata. Wszystko też do koła tchnęło barbarzyńskim przepychem. Tutejsze jurty, o! to już nie czarne, niskie budki, które się zwijają i kładą na dwu- kolny wózek, to prawdziwe domostwa, niesłychanie ozdobne, i ustawione z dziwną sztuką na wozach o bajecznych rozmiarach.

Trudno by uwierzyć w te rozmiary, gdyby ich nie stwierdzali naoczni świadkowie. Oto co pisze jeden z ówczesnych podróżników. „Te sypialnie Mongołów bywają takie wielkie, że na samą szerokość dochodzą niekiedy stóp trzydziestu. Sam kiedyś wymierzałem jeden z takich wozów, i między kołami wypadło mi dwadzieścia stóp z okładem, a kiedy jeszcze dom stanął na wozie, to z każdej strony o jakie pięć stóp

wystawał po-za koła. Pewnego razu, naliczyłem dwadzieścia i dwa wołów, ciągnących jedno tylko mieszkanie; jedenaście ich szło w pierwszym rzędzie, równolegle do szerokości wozu, jedenaście w drugim. Oś u tego wozu była taka wielka jakby maszt okrętowy. Jeden tylko człowiek stoi we drzwiach domu, i całym zaprzęgiem kieruje. Ściany są plecione z prętów, tworzących w górze rodzaj wysokiego komina, i obłożonych pilśnią, zazwyczaj białą, bo mieszkańcy ją powlekają wapnem,

albo proszkiem z utłuczonych kości, ażeby lepiej błyszczała. Ta pilśń jest pokryta malunkami, przedstawiającemi winnice (?) i drzewa, ptaki i czworonożne zwierzęta. Wierzch komina bywa także malowany w pręgi kolorowe. Nawet przededrzwiami zawieszają skórę mieniącą się w różne barwy. Budują też i skrzynie czworograniaste, z łozy wyplatane, którym nadają kształt ogromnej arki; w jednym jej końcu robią małe drzwiczki; całą skrzynię obciągają tak jak i domy, pilśnią, ale czarną,

nasyconą łojem albo mlekiem owczem, ażeby deszcz przez nią nie przeciekał; po wierzchu ją zdobią w różne wzory, haftowane albo malowane. Tam składają wszystkie swoje sprzęty i najkosztowniejsze przedmioty, potem te arki, silnie przymocowane, ustawiają na wozach ciągnionych przez wielbłądy, a niezmiernie wysokich, ażeby i rzeki można z niemi przejeżdżać. Takie bowiem skrzynie już nigdy się nie zdejmują z wozów. Kiedy Tatarzy chcą się gdzie zatrzymać, obracają zawsze drzwi

domu ku stronie południa, a wozy ze skrzyniami szykują do koła we dwie ściany, tak że dorn stoi między niemi jakby w środku ulicy. Bogaty Mongoł miewa ze sto albo dwieście takich wozów podtrzymujących skrzynie. Każda z jego małżonek ma jeden dom ogromny, za którym jedzie wiele domków pomniejszych, gdzie mieszkają jej służebnice. Na przystanku, pierwsza żona ustawia swój dwór od zachodu, ' inne coraz dalej w półkole, tak że ostatnia już stoi od wschodu; przestrzeń

dzieląca ich dwory, bywa długą na rzut kamienia. Dwór bogatego Mongoła wygląda więc jak wielkie miasto, chociaż w nim ludzi mało. I to niewiasty same robią sobie te wozy, które są takie piękne, że doprawdy nieuniicm ich opisać; powinien bym je chyba odmalować; i malowałbym z największą przyjemnością, cóż kiedy nieumiem władać pędzlem!" Tak naoczny świadek przedstawia zewnętrzną postać owych miast ruchomych, Wnętrze

mieszkań łatwo sobie wyobrazić, wywoławszy w pamięci wszystkie zdobycze, jakie z całego niemal świata spływały do skrzyń czworogrannych. Teraz szczególniej, kiedy wyprawa powracająca z Polski i z Węgier, przywiozła nowy nabór łupów, te „arki" (nie przymierza, ale wojny!) pękały od bogactw, rozsypywały się jak rogi obfitości, obwieszając domy i ludzi mieszaniną wyrobów, pstrocizną błyskotek, jakiej żaden handel zamienny niemógłby równic szybko dokonać. Świeciły

zewsząd, Chińskie wazony, i Paryzkic naszyjniki zrabowane w Belgradzkich sklepach, — tkanki Tybetańskie, i sukna Krakowskie — źwierciadełka Weneckie, i pancerze Perskie — misy z Angielskiej cyny, i poduszki haftowane w Samarkandzic — szale Indyjskie, i miecze Teutońskie — rubiny Badakszaliskie, i bursztynyzdarte z szyi Sandomierskiego dziewczęcia — Biblje, Korany, i Xięgi Konfucjusza, któremi dzieci tatarskie zarówno się bawiły, wydzierając z nich niemiłosiernie cudne

inicjały i obrazki. Najliczniej świeciły naczynia stołowe, łatwe do przewozu, i zawsze użyteczne; teraz lada Mongoł jadał na srebrze i pijał we złocie. Tu wiec, po roztasowaniu zdobyczy, branki znalazły dużo więcej wygód i przypomnień Europejskiego życia, niżeli mogły się spodziewać. A czekała je dziwniejsza jeszcze niespodzianka : dojechawszy do brzegów Orchonu, znalazły miasto, już nie na kołach, ale na kamiennych podstawach,

prawdziwe, nieruchome miasto. KARA-KORUM. Nic na świecie nie może utrzymać się długo w jednej mierze. Wszystko musi czy rosnąć czy upadać, w zmianom.

każdym

razie

ulegać

Jeżeli jeden człowiek, przez ciąg całego życia nie zejdzie z raz powziętej drogi, to już i tak bardzo wiele. Od następców jego, niepodobna żądać równej wytrwałości. Dżyngischan, od kolebki do śmierci

utrzymał swoje posłannictwo „niszczyciela." Jedwabne łoże cywilizacji nie skusiło jego żelaznych kości. Tyle stolic, tyle pałaców, owdowiałych po swoich królach, nie zdołało go ściągnąć w mozaikowe ramiona. Spojrzał na nie z pogardą jak na złoconą klatkę, i wracał do swoich czarnych namiotów. Nigdy podobno nie usnął pod stałym dachem, chyba dopiero w grobie. Tysiące miast zburzył, ani jednego nie zbudował. Ale jego następca Ogotaj, nie czuł już

nad sobą trzaskających posłannictwa, nie

biczów

wzdychał bynajmniej do chwały niszczyciela. — Trzeci z rzędu syn Dżyngischana, wyróżniał się on miedzy braćmi czeinś podobnem do serca. Obok wielkiej waleczności, której za życia ojca jeszcze dał dowody, posiadał — jak na Mongoła — zdumiewającą łagodność. Nieśmiał iść wręcz przeciwko woli strasznego rodzica, ale z wielu słów jakie historja po nim zachowała, można wnosić że nieraz w

duszy zapytywał: — Po co sobie tyle trudu zadawać, ażeby od wszystkich być znienawidzonym? Po co tyle skarbów zabierać, ażeby nigdy ich nie użyć? Wzrosły wpośród samych powodzeń i tryumfów, dał się już olśnić nieco przez oświatę ludów zwyciężonych, zaczął powoli smakować, jeżeli nie w ich naukach, to przynajmniej w rozkoszach. Rzecz godna zastanowienia, dla czego Dżyngischan, właśnie temu a nie innemu

synowi oddal przy śmierci władze? Czy chciał przez porównanie z następcą, wydać się jeszcze potężniejszym w oczach potomności? Czy też czuł że cięciwa zbyt długo naprężona, musi w końcu gwałtownie pęknąć, i że lepiej zostawić ją w umiarkowańszem reku? Objąwszy dziedzictwo stukoronne, obciążone tyłu przekleństwami, Ogotaj znalazł się w trudnćm położeniu. Musiał dalej posuwać zabory ojcowskie, bo żądała

ich cala rodzina, ełiciwa nowych laurów i królestw, żądał ich cały naród, rozłakoniiony pomyślnością. Ale nowy Chaan powierzył te wojny braciom i namiestnikom, a sam dał się łatwo namówić do pozostania w Mongolji, gdzie rozpoczął rządy połowiczne. Niemógł wyjść z koryta krwi, zbyt głęboko już wyżłobionego, ale przynajmniej własną ręką niewiele tej krwi dolewał; chętnie słuchał doradców roztropnych i litościwych, pozwalał ażeby za-

prowadzono jakiś ład w ciemie- ztwic, jakiś rachuuek w grabieży; nad wszystko zaś, lubował się w rozdawaniu skarbów ojcowskich; rozsypywał je ze szczodrotą posuniętą prawie do szaleństwa, jakby te złe nabytki paliły go w ręce. A kiedy jego blizcy gorszyli się taką rozrzutnością, odpowiadał pamiętne słowa: „I po cóż mam to wszystko chować? Bogactwa nie obronią nas od śmierci, z tamtego świata nie wracamy, — więc najlepiej złożyć

skarby w sercu swoich poddanych." Nakoniec, jakby niemy protest przeciwko zasadom zniszczenia, postanowił założyć stolicę, raz przecie coś zbudować, — myśl, na którą kości Dżyngischana pewnie wzdrygnęły się pod ziemią. Prawdę mówiąc, stolica powinna była stanąć w kraju nieco więcej na wschód wysuniętym, nad brzegami Kerulanu, gdzie leżało pierwotne siedlisko Mongołów, gdzie Temuczyn się rodził, i stwarzał swój naród.

Ale Ogotaj, dorobkowicz chwały, chciał jej świeżą datę podeprzeć gruzami jakiejś wielkiej przeszłości; w tej myśli wybrał ziemie cheraicką. I znów tej uprzywilejowanej krainie przypadło królowanie w dziejach. Mityczne mocarstwo Karachanów, cudowne gniazdo Tekinów, legendowe Królestwo Xiędza Jana, rozplonęło raz jeszcze blaskiem, i to żywszym niż wszystkie poprzednie, stało się sercem państwa Mongolskiego. Pod

górami

Karakorumskiemi,

w

pięknem położeniu nad brzegiem Orchonu, istniały jeszcze ślady starożytnej stolicy Ujgurów, słynnego przed pół- tysiącem lat OrduBalyku. W trzynastym wieku już zwano to miejsce „MauBałykiein", co znaczy miasto złe, zniszczone. Tu Chaan rozkazał aby powstało miasto „dobre", godne jego potęgi. I jakby dla dogodzenia próżności swego nowego pana, cała wielka przeszłość tćj krainy ocknęła się,

i

na

skinienie

Chańskie

niespodzianie wyszła z pod ziemi. Przy zakładaniu podwalin, znaleziono w pośród rozsypisk połamany pomnik marmurowy, z napisami we trzech językach, kitajskim, tureckim i chińskim. Napisy te opiewały, jako przed trzystu laty, wódz Czarnych Ki- tajców, założyciel dynastji Żelaznej, przesławny Apaki, obozując tu z wielkiem wojskiem, kazał ze znalezionych marmurów zbudować ten pomnik, i wyrył na nim opisanie swoich „niezapomnianych" zwycięztw, a

to trzykrotne, ażeby wszystkie ludy mogły je podziwiać. Pod tym niejako nagrobkiem Kitajskiej chwały, dokopano się jeszcze starszej pamiątki. W głębokim lochu spoczywała ogromna tablica kamienna, ponasiekiwana w tajemnicze znaki. Chaan przyzywał ludzi z różnych części świata, a nikt nie umiał ich odczytać; dopiero z glebi Chin sprowadzono mistrzów bardzo uczonych, którzy poznali odwieczne, już nieużywane znaki pierwotnej

mowy Ujgurskiej, i od końca do końca przeczytali wszystko z kamienia, jakby z jedwabnej kartki. Cóż tam stało? Oto właśnie, dzieje dwóch królorodnych sosen, i pięciorga cudownych dziatek, i xieżycowej dziewicy, i całej tej wielkości Ujgurów, która miała niby na wiek wieków pozostać panującą w niespożytości głazu, a teraz oto leżała przytłoczona marmurem Kitajców, który sam już ustępował miejsca nowemu zwycięzcy. Upajającą to rozkoszą musiało być dla

młodego monarchy, gdy zobaczył że te wszystkie warstwy starej sławy, na to tylko rosły i pod ziemią czekały, ażeby dzisiaj się ułożyć w podnóżek jego tronu. A jednak... oprócz świadectwa łechcącego dumę, wiało z tych pomników i słowo przestrogi... Ogotaj, który jak widzieliśmy, zakrawał na barbarzyńskiego filozofa, może się czasem i zadumał nad temi pokoleniami zwalisk? Może kiedyś, w pośród samotnej wieczornej przechadzki, z

pod głazów po których stąpał, ozwaly się do" niego jakie głosy, szepcące z urąganiem: — Dobrze — dobrze — depczcie wy po nas, tak jako myśmy po drugich deptali... Przyjdzie kiedyś i na was kolej ! Musiał Chaan coś podobnego podsłuchać, musiało deptanie po tych kamieniach stać mu się niemiłeni, bo pewnego dnia kazał je wszystkie zebrać, i wmurować w ściany swojego pałacu. Pałac był olśniewający.

Na innej ziemi, bogatej w miasta i przeróżne gmachy, sprawiałby zapewne mniej potężne wrażenie. Tu, między czterema pustyniami, wyglądał jak dzieło laseczki czarnoxięzkiej, — zdumiewał, i nieledwie rozrzewniał. Ogotaj, dla jego wzniesienia, sprowadził z Chin budowniczych, malarzy i snycerzy. Biedni artyści, wyrwani z kraju gdzie niszczono pomniki ich przeszłości, pocieszali się w niewoli dokonaniem nowego dziwu chińskiej sztuki, a

nieraz może między sobą i tryumfowali potajemnie, w tem chlubnem poczuciu że gdziekolwiek chodzi o „twórczość", tani zwycięzcy muszą do nich uciekać się po myśl i natchnienie. Dołożyli też starań, aby rzucić w oczy barbarzyńcom coś godnego swojej starej sławy. Już na wiele mil zdaleka widniał dach pałacu, zielony i błyszczący; zielony, bo gdzie przyroda skąpi roślinności, tam człowiek lubi sztuką dotwa- rzać sobie ten kolor,

potrzebny dla oczu jako wypoczynek i rozweselenie; a błyszczał niezmiernie, bo składał się z cudny ch dachówek, pokrytych szklistą polewą, z pod której zielona farba przeglądała jak trawnik z pod pierwszego przymrozku. Kształty chińskich dachów, chociaż nieprzystające do klassycznych pojęć o piękności, w swoim rodzaju są nadzwyczaj wdzięczne; niby skrzydła z końcami już wywinięteini do lotu, zdają się położone tak lekko, że lada powiew je

uniesie. Tu, wszystko wyglądało tem lżej, tem ruchomiej, że brzegi poddasza były do koła obwiedzione rodzajem srebrnej frędzli, z wisiorów, dzwonów i metalowych trójkątów, które przy najmniejszym wietrzyku, potrącały się z cichutkim świergotem, a kiedy uderzyła pustyniowa zawieja, biły muzyką nadpowietrzną, tęskną jak serce mistrza co je tam zawiesił. Z narożników dachu, wypelzywały daleko na powietrze cztery złote smoki,

rozdziawiające paszcze ku czterem stronom świata. Z przypadku czy z umysłu wybrane dla ozdoby, w każdym razie trafnie wypadły jako symbol. Na samym szczycie budowli, kilka strzał ogromnych, pozłocistych, powiewało kiściami buńczuków. Pod tym dachem ciągnęła się sala, mogąca pomieścić do tysiąca osób. Wysoka jakby kościół, podparta

była

dwoma

szeregami

słupów, które ją dzieliły na trzy nawy. Główna z tych naw, dużo wyższa od bocznych, zakończała się jak bazyliki, muszlowem półkolem, gdzie zbudowano bardzo wyniosłą estradę dla chaana. Tam Ogotaj siadywał po wschodniemu, na poduszce okrąglćj, złotogło- wnej, sterczącej do koła puszystemi chwastami z jedwabiów i pereł. Przed sobą miał nizki, hebanowy stoliczek, wyłożony gorejącą gwiazdą z podłużnych topazów. Obok, na nieco niższej poduszce,

królowała pierwsza jego małżonka. Do tego wyniesienia, prowadziły dwa zakręty schodów, pysznie wysłanych kobiercami, gdzie w nieustannych pokłonach pełzali Krajczowie i Podczaszowie, podający na klęczkach misy i puhary; a naczynia te były tak zatrzęsione klejnotami, że kto śmiał spojrzeć na monarchę, nic nie widział tylko jedno tęczowe olśnienie. Po dwóch stronach estrady, piętrzyły

się, amfiteatralnie stopniowane lawy, na których siedziała rodzina cesarska; po prawicy chaana, jego synowie i bracia, po lewicy, żony i córki. Samych żon było do dziewiędziesięciu. W bocznych nawach mieściła się publiczność, i to najwyborowsza. Tu także po prawej stronie mężczyzni; sami dygnitarze — doradcy, wodzowie, Behadyry, Nojany, Terhany. W lewej nawie niewiasty, małżonki cesarzewi- czów, panie ministrowe i jenerałowe, każda z

orszakiem córek i krewniaczek, Nawa środkowa pozostawała zwykle pustą; wśród najuroczystszych tylko przyjęć, wpuszczano tamtędy poselstwa z darami. Ściany sali były gorąco czerwone, chińskim pokostem powleczone; rzekł byś, krwią malowane, i łzami polane. Malarz, jakby dla złagodzenia tej grozy, porozrzucał na tłach koralo. wych, złote ważkie

jaskółki, motyle i płazy. Słupy i górne wiązania, także aż kapały od złota. W drugim końcu sali, naprzeciw tronu, było troje drzwi, zamykanych na błyszczące kraty. Boczne, dla zwykłych śmiertelników. Środkowe, ogromne jakby brama, dla samego władcy. Wyjścia te otwierały się na ogród, urządzony także w smaku chińskim. Źródła, z poblizkich gór bijące, rozprowadzono tu siecią kanałów; na nich gdzie-nie-gdzie gięły się mostki o misternych

poręczach, majaczyły wysepki o sztucznych skałach, i grotach wykładanych kafelkami, — a po brzegach, w gładziutkiej wodzie, przeglądały się drzewa dziwne, wycinane w kształty zwierząt i ludzi, co niezmiernie cieszyło Ogotaja. W około ogrodu, stały budowle długie jak stodoły, zawierające ogromne zapasy żywności dla Dworu, i nieprzebrane, napakowane Skarbce.

po

brzegi

Nakoniec, mur z szarej cegły, blankami najeżony, zamykał wszystko

pierścieniem, obiegającym pół mili obwodu. Cała ta przestrzeń obmurowana, stanowiła to co w Europie zwano „Grodem", „Zamkiem", — a siedząc na ostatnich podnóżach góry Utekian, z niejakiej wyniosłości panowała krajobrazowi. Poniżej dopiero, na pochyłej płaszczyźnie zbiegającej aż do Orchonu, rozlegało się właściwe „miasto", otoczone murem już nie ceglauym, ale ubitym z ziemi; ten rodzaj wału miał dwie mile

obwodu, i cztery bramy, które rnandaryńscy astronomowie skierowali wybornie ku czterem stronom nieba. W obrębie wałów były dwie dzielnice, z tych jedna zwała się Muzułmańską, druga Chińską. Pierwsza, przeważnie zaludniona wyznawcami Koranu, stanowiła część miasta kupiecką. Tu rozkładały się ogromne Bazary; — tu Indje, Persja i Armenja, tu ziemie Słowiańskie, a nawet niektóre miasta Włoskie, miały swoich

przedstawicieli. W tej też dzielnicy, jako bliższej Grodu cesarskiego, stały, jaskrawo upstrzone, dworzyszcza różnych Mongolskich potentatów. Były i ogromne budynki dla kanclerzy, sekretarzy i niezliczonych pismaków, bo mimo barbarzyństwa zwycięzców, zarządzanie tylu narodami, wywołało w stolicy potrzebę tysiącznych stosunków i ułatwień piśmiennych, które przy coraz czynni ej szym współudziale Chińczyków, przerodziły się szybko w

istną biurokrację. Trudno sobie wyobrazić, ile pisaniny wychodziło na samo rozsyłanie Jarlików cesarskich, patentów i przywilejów nadawanych lennikom, rozkazów do wojsk ciągle krążących po wszystkich stronach globu, — a dopieroż na ściąganie haraczów i podatków, tych głównych celów zaboru! Wszystko musiało być wypisane pięknie, z figlasanii, z orjeiitalnyni blaskiem, i to w alfabecie Ujgurskim, tylko co przystosowanym do

mowy Mongolskiej. Co się ci biedni skrybenci musieli namordować nad referatami, których styl, składnia i pisownia, jeszcze niemiały ani stałych prawideł ani wzorów! A tu nie żarty! Rób jak chcesz, zawsze grozi jakieś niebezpieczeństwo. I tak, przed ćwierć-wiekiem, jeszcze za Dżyngischana, pewien sekretarz Perski wysilił się na list przepyszny, jeden z owych listów jakie pisywano zwykle w imieniu Szacha, który tam się nazywał

„synem słońca", „bratem xieżyca" itd. itd. — Pers ani wątpił, że nowy jego władca będzie zachwycony. Tymczasem Dżyngischan wysłuchawszy, zaczerwienił się, krzyknął: — Cóż to? Czy chcesz aby ludzie wzięli mię za głupca, że sani sobie sypię przechwałki? I z gniewem cisnął list o ziemię. Dotąd bardzo pięknie — szkoda tylko że nie tu koniec. Na ostateczny morał swej nauki, kazał sekretarzowi uciąć głowę.

Taka to bywała Karakorumskich biurach.

służba

w

Potrzebowano tam także mnóstwa malarzy, złotników i mincerzy. Na krocie i na tysiące odchodziły pieczęciowe Tamgi, tabliczkowe P a i ż e , i pełno innych odznak urzędu albo łaski, które co tchu musiano wymyślać, rysować i odlewać z rozmaitych kruszców. Większa też część /łupionych monet i kosztowności, przetapianą była na grube Tatarskie hałysze. W dalszych przestrzeniach potwornego

państwa, ruch potargany ręką

administracyjny,

zdzierstwa i samowoli, rozluźniał się i prawie ginął; ale w stolicy, gdzie wszystkie jego nitki miały swój początek, występował roj nie zabiegliwie, z rodzajem służalczego zadyszenia, i choć po tatarsku prowadzony, wyglądał już prawie na robotę państwową. Druga dzielnica, mniej świetna, ale niemniej gwarna, przyparta do samej rzeki, była przeważnie siedliskiem

rzemieślników

z

Chin

posprowadza- nych. Każde rzemiosło miało tam swoje ulice i rody, bo w Państwie Nie- bieskiem — jak wiadomo — wszelka ręczna praca najczęściej z ojca na syna przechodzi. Obyczaj to stary, płodny w korzyści, lecz jeszcze płoduicjsz} w szkody. Prawda, że przekazując tajemnice kunsztu z pokolenia na pokolenie, nadaje wyrobom doskonałość nieledwie przesadzoną, ale cóż po cudach jego cierpliwości, kiedy za to związuje samodzielny polot, i często

gwałci prawdziwe powołanie? To też jeżeli całe Chiny są przeraźliwie poważne, to już chiński rzemieślnik jest najsmutniejszą pod słońccin istotą; wyschły, zabiedzony, ledwie parę godzin sypiąjący, jedną łyżką ryżu na dzień żyjący, haruje się jak nieboskie sworzenic, w swoich miastach olbrzymich, a zawsze za ciasnych. Nadrzeczna dzielnica Karakoruniu, dawała — chociaż w zmniejszeniu— dość jasne pojęcie czem są te miasta chińskie; domki i

przystawki, lepianki i przykomórld — sklepiki z chorągiewkami, z latarkami, a wszędzie osóbki szyjące, — strugające, gładzące — kolorowe mrowisko. — Nieustannie warczało tam zgrzytanie heblów, nożyc, tysiącznych narzędzi — nieustannie brzmiały rozkazy i razy, — szemrania i wzdychania — tylko szczerego śmiechu nigdy nie można było tam dosłyszeć. Ach, bo i cała stolica tchnęła niewymowną posępuością, przynajmniej przez większą część roku.

Wprawdzie, arystokracja Mongolska, naśladując monarchę, pobudowała tam sobie siedziby, ale do stałego w nich zamieszkania, żadna władza, nawet chańska, niemogła jej przymusić. Sam Ogotaj także nie umiał jeszcze pozbyć się nawyknień koczowniczych, i przez trzy ćwierci roku, wędrował z całym swoim dworskim taborem, od Bajkału do Tangutu, od gór Ałtajskich do Manczurji. Dopiero z końcem Kwietnia zazwyczaj zjawiał się Iv arakom mie, gdzie przepędzał Maj, Czer wiec i Lipiec. W

Sierpniu znowu już wyruszał na olbrzymie łowy. — Przez ten jeden kwartał, zjeżdżali się do niego panowie Tatarscy, a wtedy miasto brzmiało biesiadami, muzyką i uciechą; co prawda, była to uciecha dzika, okrutna, pijacka, jednak zdaleka mogła wyglądać na wesołość. Ale kiedy ostatnia z tych biesiad ucichła, kiedy cała ruchoma ludność, ze sforami i sokołami, wyruszyła na dalekie stepy, — wtedy Karakorum znów zapadało w przerażający letarg, — podobne do tych miast zaklętych, gdzie

wszystko w jednej chwili kamienieje; tu ludzie wprawdzie ruszali się jeszcze, ale jak automaty, z okiem szklistem, ze słowem nigdy nie domówiouem, zastygłem na ściśniętych ustach. Ach, któżby im się dziwił? Wszyscy ci ludzie byli tu spędzeni gwałtem. Głębsza starożytność znała już dobrze takie przepędzanie ludności; królowie Babilońscy i Assyryjscy przenosili całe narody; ale tam przynajmniej pozwalano, ażeby wszyscy szli razem; człowiek

tracił swoją ziemie, ale zachowywał rodzinę, i pod obcem niebem odtwarzał sobie jakiś cień ogniska domowego. Tu, prawie wszyscy mieszkańcy byli pojedyńczo wyrwani, okropne społeczeństwo samych sierot. Wyszukańsi od innych w ciemięztwie Tatarzy, po zdobyciu jakiegoś większego miasta, (zwłaszcza w pierwszych Dżyngischanowych czasach,) wybrakowywali ludność, ze staraniem

kopacza, co wybiera złote ziarna z piasku. Artystów, lekarzy, rękodzielników i piękne odstawiano w osobnej kupce.

biegłych kobiety,

Resztę, czyli dziewięć dziesiątych tłumu, wybijano do nogi. Nieszczęsna gromada ocalonych szła ku Mongolji, płacząc po wszystkich drogach, zazdroszcząc pozabijanym, i przeklinając zdolność lub urodę, co przedłużała ich mękę. Przy takich mieszkańcach, Karakorum

nie mogło być wesolem. Jednak nasza planeta, choć bardzo nieraz do piekła podobna, nie jest jeszcze piekłem; niema na niej ani jednego miejsca, gdzieby z pod skały lub z pod lodów, nie kiełkował listek jakiejśkolwiek pociechy. I tu, nieszczęśni mieli jedną pociechę: każdemu pozwalano modlić się do kogo chciał, i jak umiał. W oczach Szamanów, każda religja była dobra, byle uznawała istność Boga. Każdy mógł Go

chwalić wedle swego serca, i natchnień swego „Ducha", byle chwalił. Wielki Tangri, wyższy nad niesnaski ludzkie, a nawet nad niesnaski Duchów, uśmiechał się do każdej modlitwy, byle szczerej. I Szamanowie nietylko sami tchnęli tą zdumiewającą „tolerancją", ale przez wpływ swój, prawdziwie na ten raz cudowny, potrafili ją natchnąć najdzikszym pokoleniom azjackiin. To też w zaborach mongolskich, widzimy wszystkie prześladowania, oprócz religijnego.

I to nie była obojętność, ale istotna cześć dla „wiary", we wszelkich jej możebnych postaciach. Cześć ta, objawiała się nawet środkami politycznemi: wszystkie kościoły miały zapewnioną sobie opiekę najwyższej władzy, — kapłanie wszystkich wyznań, byli uwolnieni od podatków. Prawda, że dla ludzi głębokich przekonań, to zrównanie ich religji z każdą inną, było może jeszcze boleśniejszem, a w każdym razie, bardziej ubliżającem, niżeli prześladowanie.

Widziana ze stanowiska bezwzględnej wieczności, ta uprzejmość dla fałszów i pół-fałszów, stawała się policzkiem danym prawdzie, — ale we względnych stosunkach i biedach doczesnego życia, przynosiła ona jeńcom nieocenione dobrodziejstwo: zabierano wszystko, majątek, prawa, ojczyznę, swobodę, ale przynajmniej sumienie zostawiano w spokoju. To też stolica napełniała się wszelkiemi rodzajami domów bożych. Świątyń pogańskich było

tam aż dwanaście, jedne dla czcicieli Szamanizmu, drugie dla Buddystów, inne dla wyznawców Konfucjusza, wszystkie bardzo bogate i licznie obsłużone. Były też i dwa meczety, wcale zdobne, już zdaleka ściągające oczy strzelistością swoich minaretów. Był nakoniec i kościół nibychrześcjański, dzieło Ncstorjanów, nie uboższy od innych, a zwłaszcza bardzo zręcznie umieszczony, tuż pod samym „grodem" cesarskim, tak że Chaan, ze swego mieszkania, mógł słyszeć odgłos

tablic metalowych, jakich na głębokim Wschodzie używali chrześcjanic, dla odróżnienia się od Bonzów, dzwony.

u

których

przyjęte

były

Ożywienie stołeczne rozciągało się jeszcze i po-za murami; u czterech bram, założone zostały cztery wielkie, zamiejskie targowiska. Od wschodniej strony, Targ na zboże, głównie na proso, najwięcej tu poszukiwane; ale kraje okoliczne dostarczały go skąpo, i mieszkańcy nieraz czuli doleg-

liwy brak wszelkiego ziarna. Za to inne targi jaśniały obfitością. Od południa, sprzedawano woły, oraz ruchome domostwa. Od zachodu, owce i kozy. Nakoniec od północy, najmilsze Tatarom, konie. Kuch dowozowy musiał być bardzo znaczny, kiedy dla samego Dworu, dostawiano codzień pięćset wozów z żywnością i rozmaitemi potrzebami. Wozy te ciągnęły ze wszystkich stron świata. Nawet przez okropną pustynię Gobi, szła od Chin droga stała, po której oddziały konnicy, na trzyd-

ziestu siedmiu przestankach rozstawione, dostarczały przejeżdżającym koni, przewodników, i wszelkiej pomocy. Pod względem wielu wygód, i cech prawdziwej wytworności, Karakorum niczaprzeczenie stało niżej od ówczesnych miast Europejskich. Jednak posiadało kilka przedmiotów, nieznanych u nas jeszcze wcale, albo mało. I tak, szklarnie szyby, na Zachodzie paradujące tylko po kościołach i

xiążęcych zamkach, tu świeciły nietylko W oknach, ale i we drzwiach wielu domów. — Po Chańskich arsenałach, stały armaty chińskie, tak zwane „ogniste wozy". Przy nich, ogromne banie, pełne pocisków i nafty, pękające w rzucie, zupełnie jak b o m b y. — Po sklepach i targach, krążyła bardzo gęsto moneta papierowa, — podczas gdy w Avielu mieszkaniach leżały xiążki drukowane, po chińsku, wedle tablic stereotypowych. Przy

całym

tym

blasku,

stolica

Mongolska nosiła już w sobie zarody wczesnego upadku. I nic dziw. Za szybko wyrosła. Stworzono ją magicznie, w lat kilka, na rozkaz. To też nietylko zwykle domy zostały sklecone byle jak, po koczowniczemu, ale i dwory panów świeciły tylko na oko, jakby malowane dekoracje. Nawet pałac Chański był raczej olśniewającą ułudą, niżeli pomnikiem. Jego budowniczowie martwili się tym pośpiechem, co im niepozwalał wykończyć, wypieścić roboty po

chińsku. Cóż robić? Pan chciał mieć miasto gotowe na ten a ten rok i godzinę, — i miał. Takie gwałtowne budowanie pochłonęło summy bajeczne. Ale Ogotaj niczego nie żałował; i zaprawdę, mógł nieżałować. Chociaż sypał a sypał, rozdawał i roztrwaniał, niemógł wypróżnić owych stodół ze zlotem i drogoeennościami. Kiedy stolicę ukończono, wszedł do swoich Skarbców, a widząc że jeszcze w nich pełno, wziął

się za głowę i zawołał : — A cóż ja z tem wszystkiem zrobię? Tylko kłopot pilnować! Kazał więc otworzyć bramy, i ogłosić po placach, ulicach i drogach, że: — „Każdemu wolno wejść do Skarbców cesarskich, i brać z nich tyle, ile tylko mu się podoba." Teraz, niech czytelnik sobie wyobrazi co się tam dziać musiało! Podobno nigdy i nigdzie historja nie mogła-by pokazać podobnego zdarzenia. Oj! Musianoż się tam dusić i tratować!

Lecieli pewno i bogaci, bo któryż człowiek umie powiedzieć: „Już mam dosyć"? — Ale głównie tłoczyło się ubóstwo, A jakie to było ubóstwo! Europa niemiala pojęcia o podobnem. Niewolnicy, patrzący wciąż na zbytki swoich panów, a dosłownie umierający z głodu, ludzie, co mieli niegdyś w swoim kraju znaczenie i dostatki, a dziś bici, wpółnadzy, dzień i noc pędzeni do nadludzkiej pracy. A! Przecie im się raz trafiał dzień jakiejś wypłaty!

Może nawet Ogotaj, wydając ten swój warjacki rozkaz, miał na myśli takie cząstkowe zadośćuczynienie? Całkowitego, niestety, niemógł już dopełnić. Jakżeż tu obliczyć wszystkie szkody, wszystkie długi zaciągnięte przez Mongołów, 11 stu narodów złupionych? Jak wynaleźć każdego wierzyciela z osobna, i zwrócić mu wydartą własność? Jedni już pod ziemią, — drudzy na krańcach świata. Ale przynajmniej, hurtownie oddać nieszczęściu co się wzięło nieszczęściu, to i tak ulga dla

duszy nagabanej przez krwawe widma. Podobne wybryki, które gdzieindziej byly-by oburzające, tu stawały się rodzajem cnoty. Wśród szału tej powszechnej radości, na „inaugurację" swojej stolicy, Ogotaj wyprawił ucztę, której sława zabrzmiała od Kaspijskiego do Żółtego morza. Istotnie, była to uczta godna zapisania na kartach dziejowych, bo upamiętnił ją nietylko rzadki przepych, ale wypadek jeszcze rzadszy, tem dziwniejszy że się przytrafił w Azji:

oddanie hołdu prawdziwej zasłudze. Głównym doradcą i ulubieńcein Ogotaja, mówiąc po dzisiejszemu: „pierwszym jego ministrem", był człowiek osobliwszy... po prostu wielki człowiek. Zwał się JeliuCzusaj. Tunguz rodem, ale Chińczyk wychowaniem, nauką i sercem, spokrewniony był z dynastją Żelazną, panujący w Kara-Kitaju. Przy rozbiciu tego państwa, Dżyngischan wziął go w niewolę ra-

zem z całą rodziną cesarską. Uderzony jego szlachetną postawą, przepyszną brodą, a szczególniej godnością jego spokojnych odpowiedzi, zatrzymał go przy swoim boku. Jeliu-Czusaj, włóczony za wojskami, ciągle jednak i w tem obozowem życiu, poświęcał się ukochanym naukom. Był to wielki na swoje czasy, matematyk, astronom, jeograf i lekarz. Kiedy inni wyławiali samo złoto i kosztowne sprzęty, on gdzie mógł, ratował pamiątki, zgromadzał mappy i

xiążki, zbierał roślinę dziko rosnącą na stepach Mongolji, „Rumbarbarum", w któreni pierwszy odkrył szacowne własności. Ułożył też, nieznane dotąd ludom Tatarskim, tablice astronomiczne, gdzie zaćmienia xiężyca okazały się nieomylnie naprzód oznaczone, dziwo, którego inni wróżbici niemogli dokazać. A był i potężnym astrologiem, i nawet miał w sobie jakiś promyk nadziemskiego ducha; pod wpływem tajemniczych natchnień, przepowiedział nietylko na niebie ale i na ziemi, kilka

wypadków które się dosłownie spełniły. Dżyngischan, zdumiony taką pełnią darów ludzkich i nadludzkich, zaczął coraz częściej szukać u niego rady, a nawet nieraz jej posłuchał. O! Jakżeż mędrzec użył tej swojej władzy budująco! Jakżeż — jeżeli się rzec godzi — ewangelicznie! Tysiące ofiar ocalił — całe miasta wyprosił od rabunku — podczas wielkiej zarazy, rzucił się do służenia chorym, i za pomocą swojego Rumbarbarum, dziesięć tysięcy ich uzdrowił.

On to powiedział Temuczynowi owe słynne słowa: „Państwo dało się zdobyć konno, ale nie da się rządzić z konia". I powoli, zaczął te słowa w czyn wprowadzać; wy targowy wał od strasznego zdobywcy różne łaski, które dzisiaj dla nas wydają się niepojętemi, naprzykład założenie więzień. A jednak była to niesłychana łaska! Dotąd, zarządcy Mongolscy nieznali innej kary dla podbitych, tylko skazanie na śmierć. Czy wina była wielka czy mała, wszystko jedno — zawsze winowajca ginął, i

to z całą rodziną, bez badania, bez sądu, tak sobie,—jak mówiono: „dla przykładu". — W podobnym porządku rzeczy, więzienie, sądy, stopniowanie kary, stawały się istnem szczęściem, odchylały w sercu niewolników jakąś furteczkę dla nadziei; z najgłębszych lochów można uciec — rządcy kraju mogą się zmienić — ach, tysiąc dróg zbawienia otwiera się przed więźniem, byle tylko jeszcze oddychał! Dzień najcięższej próby dla ministra,

stał się dla niego i dniem największej wygranej. Północne Chiny, wyniszczone bezmyślnym zaborem, pozbawione rąk pracujących, doszły do tak okropnej nędzy, że pomimo wszelkich wyciskań, pewnej wiosny, nie zdołały już dostarczyć zwycięzcom ani jednego ziarnka ryżu, ani jednej sztuki jedwabiu. Wtedy, między Mongołami zebra- nemi na Kuryłtaju, postawiono wniosek, — tak! spokojnie postawiono przerażający wniosek — aby całą tę

ludność, jako na nic nieprzydatną, w pień wyciąć, i wszystkie ziemie Chińskie obrócić na pastwiska. Pamiętajmy, że tych skazanych było kiłka miljonów... Jeliu-Czusaj struchlał clo głębi wnętrzności; ale wiedział z kim ma do czynienia; zachował wiec postawę chłodną, nie oburzył się na wnioskodawców, nie starał się przemówić do ich serca, tylko powolutku, dowiódł im wyraźnie, prostemi rachunkami, że przy lepszem gospodarstwie, ta ludność potrafi ogromny haracz opłacić, i przynieść

więcej korzyści niżeli pastwiska. Zdobywcy, posiadający loikę chciwości, dali się przekonać, a Kronika Chińska czyni tutaj uwagę, dziwnie majestatyczną w swoim lakonizmie, i zupełnie sprawiedliwą, mimo swojej pozornej hyperboliczności: — „Gdyby kto chciał liczebnie oszacować przysługi oddane rodowi ludzkiemu, znalazł-by zapewnie, że człowiekiem, co największą liczbę ludzi ocalił od śmierci, był JeliuCzusaj."

O tak! Jeżeli w huraganie Dżyngischanowym trafiały się chwilki wytchnienia, oazy ochronione od zagłady, jemu tylko świat je zawdzięczał. Do nas nawet, pośrednio, wpływ jego się rozciągnął, bo kiedy w naradach obozowych rzucono zamiar, aby ludami zachodniemi podbijać Chiny, a Chińczyków posyłać na podbój zachodu, on wodzom wybił tę myśl z głowy, a uczynił to dziwnie mądrze, dowodząc im po lekarsku, że działanie tak przeciwnych klimatów, zgubiło by w krótkim czasie oba

wojska. Któż wie jakby dzisiaj świat wyglądał, jakie mielibyśmy obecnie ko- lonje, ustawy i wyobrażenia, gdyby się były na ląd Europejski rozwarły, bezdenne upusty Niebieskiego Państwa? Ale prawdziwa potęga ministra, jego że tak powiemy panowanie, zaczęło się dopiero pod berłem Ogotaja. Młody Chaan powierzył mu najpierwej zarządzanie Skarbem; a kiedy zobaczył po uplynionym roku, że dochody i wydatki,

nie różnią się ani o jeden bałysz od budżetu naprzód ułożonego, zdumiał się niewymownie, i prawie wszystkie inne władze oddał w jego ręce. JeliuCzusaj dokazał cudów; on to zaprowadził poczty, — naznaczył stałe granice daninom, które pierwej wybierano samowolnie, — ukrócił tysiące nadużyć,— aż doszedł do takiej niewidzianej odwagi, że ustanowił kary na urzędników i wojskowych Tatarskich, którzyby przekroczyli dane sobie rozkazy.

Kiedy nakoniec uczuł swoją potęgę dostatecznie już ugruntowaną, przystąpił do przedsięwzięcia, które mu najbardziej leżało na sercu. Wszyscy prawie Mandarynowie Chińscy byli obróceni w niewolników. Minister pokazał Chaa- nowi przestraszające stosy zaległości, z których niemógł wybrnąć bez po mocy ludzi biegłych w naukach i administracji. chaan się zatroskał, jak i gdzie tych biegłych wyszukać? — A cóż łatwiejszego? Dość jest

ogłosić Examina i Konkursa, jakich odwiecznie używano w Chinach. — Dobrze, ogłoś. Wyszła więc uchwała, przyzywająca wszystkich, tak wolnych jak niewolnych, do zdawania Examinów, naznaczająca nawet „karę śmierci" na pana, coby niewolnikowi nie pozwolił stanąć do Konkursu. Ma się rozumieć, że na podobnem polu, przy współzawodnictwie samych

barbarzyńców, Chińczycy odnieśli wszystkie palmy. Przeszło tysiąc Uczonych wróciło do swobody, a co więcej, osiadło na wysokich urzędach. — „I tak", — powiada jeden z Orjentalistów — „dzięki mądremu ministrowi, został przeprowadzony środek, co miał nietylko podbitych przypuścić do urzędów, ale przez nieuchronną przewago rozumu i światła, miał „zniweczyć powoli wszystkie skutki podboju."

Oddajmy jednakże każdemu, co mu się należy, I Ogotaj niemałą ma zasługę,—że—choć władca Azjacki—i co dziwniejsze, choć syn Dżyngischanowy—dał się powodować najenotliwszemu z doradców, i przed całym światem okazywał mu wdzięczność. A nigdy nie okazał jej z większą solennością, jak podczas owej uczty, co upamiętniła otwarcie stolicy.

Przywołał wtedy Jeliu-Czusaja na swoją estradę, i pełną czarę podając mu własną ręką, (zaszczyt, nigdy pierwej niewidziany), wyrzekł do niego wielkim głosem: — Jeśli spokojnie rządzę tylu krajami, tobie tylko tę spokojność zaj wdzięczam. Jeśli w nocy mogę oczy zamknąć, to tylko dzięki troskliwości, z jaką ty niezmordowanie czuwasz. Potem, zwrócił się do mnogich posłów Zachodu i Południa, którzy przybyli na te uroczystość, i

każdemu z kolei zadawał pytanie, czy jego kraj posiada podobnego człowieka ? Ta piękna „inauguracja" odbyła się w roku 1236-ym. W epoce więC kiedy nasze branki tam zjechały, to jest w 1244ym, stolica była jeszcze bardzo młodą; już jednak mogła się nazywać skończoną, i przyszłe lata mało co jej dodały. Bo jeśli wybujała gwałtownie, jakby kwiat sztucznie wyhodowany w duszącej cieplarni despotyzmu, równie też gwałtownie miała zwiędnąć. To miasto dziwne, jedyne, zjawiskowe,

zapaliło się i zgasło w dziejach jak meteor. Tylko trzydzieści lat świetności było mu przeznaczonych; a z tych trzydziestu, osiem już upłynęło. Ale w chwili gdy patrzymy na nie, jest ono właśnie w swoim największym blasku. Tam jednoczą się losy całej Azji — tam ważą się losy Europy. Można powiedzieć, że oś ówczesnego świata miała dwa bieguny, z których jeden był w Rzymie, w Karakorum drugi. Tu biegun światła

— tam biegun ciemności. ROCZNIKI NIEWOLI. Lata przynosiły z sobą, nieznaczne, jednak ważne zmiany. Już w drodze zaszedł wypadek, co wywarł mocny i zbawienny wpływ na przyszłość branek. Jeszcze w pierwszym roku podróży, musiano zatrzymać się na długo przy północnych stokach Kaukazu; droga była tam zatamowana przez wielkie powstanie Kipczaków, którzy korzystając z

odpływu sił Mongolskich do Węgier, podnieśli sztandar wyswobodzenia, i mocno poturbowali brata Batowego, Sankora, zwierzchnika tych krain. Teraz, powracający zwycięzcy, musieli długo uganiać się i ubijać, zanim uprzątnęli tę zaporę; i ona jednak upadla w końcu, przed szczęśliwą gwiazdą Tatarów. Po trupach Kipczackich znów się rozwarła wolna droga; nie same tam jednak były zwłoki zwyciężonych; wśród zaciętej walki,

padło i Mongolskich.

wielu

wojowników

W ich liczbie poległ i Toktysz, a wtedy, owdowiała Arguna, razem z dzieckiem przeszła w dom Ajdara, bo Tatarski obyczaj nakazywał, ażeby brat pozostały, wziął pod swoją opiekę wszystkie żony po bracie zmarłym. Wolno mu też było je zaślubić. Ajdar nie zaślubił Arguny. Od czasu jak został podbity urokiem Ludmiły, rzadko już kiedy chciał patrzeć na pierwsze swoje żony,

gdzież mu było myśleć o nowych! A jeszcze też o bratowej, twardej, nieurodziwej niewieście, której — prawdę mówiąc — nigdy bardzo nie lubił. Przyjął jednak jej wozy do swego taboru, opatrywał wszystkie jej potrzeby, i czuwał nad Kałgą, którego stał się odtąd prawnym opiekunem. A czuwał surowo, bo dużo będąc lepszym od innych, więcej niż inni oburzał się na złe skłonności synowca. Dzieciak, pierwszy raz w życiu poznał, co to jest zadrżeć przed kim. 'Teraz już

ciągle uciekał do matki, napełniając jej namiot rykiem i skargami. Arguna, tylko synem zajęta, dobrze czująca brak swoich powabów, nie czyniła nawet żadnych usiłowań ażeby rozkochać w sobie obojętnego szwagra, ale chciała z nim zachować jak najlepsze stosunki, w nadziei że nakoniee może potrafi zdobyć u niego większą względność dla Kałgi. A celu tego niemogła dopiąć inaczej, tylko ujmując sobie Ludmiłę, jedyną istotę

posiadającą wpływ na umysł Ajdara. Ludmiła bystrem okiem objęła ten zbieg okoliczności, i użyła go na polepszenie losu Elżbiety. Niewiadomo jak się brała do rzeczy, to tylko było niezawodnem, że ile razy dokuczono piastunce, zaraz Ajdar ofukiwał Argunę, odmawiał wszelkich jej żądań; ile razy Kałga uderzył Elżbietę, zawsze mógł być pewien, że nazajutrz, stryj niewiedzieć czemu przyjmie go z nachmurzeniem, i przy

pierwszej sposobności każe mu dać rózgi. Arguna, macierzyńskim instynktem odgadła przebiegłą grę Ludmiły, zmiarkowała o kogo jej chodzi, i nagle zmiękła dla Elżbiety. Niańka, dotąd ledwie że odziana, źle żywiona, ujrzała naraz w koło siebie twarze wdzięczące się sztucznym uśmiechem; zaczęto jej dogadzać, nie- ledwie nadskakiwać; wszystko to niezgrabnie, z widocznym przymusem, ale zysk był czysty. Wszyscy odetchnęli swobodniej. Kałga

tylko zżymał się pokryjomu, i w czarnem serduszku zbierał zasoby złości do tej osobliwszej niewolnicy, która zdaniem wszystkich była jego niezaprzeczoną własnością, a której przecież niepozwalano mu dręczyć według upodobania. I cóż mi to za „własność?" Jadąc teraz jednym taborem, obie niewiasty nie odstępowały się już ani na chwilę. O! Jakże ta druga część podróży wydała im się słodką w porównaniu do pierwszej,

kiedy oddzielone całemi szeregami wozów, nie- mogły się spotykać tylko czasem, na dłuższych przystankach, albo za pomocą trudnych i zawsze niebezpiecznych wybiegów. Jakże zwłaszcza ich dola wydawała im się szacowną, w porównaniu z losem tylu innych jeńców, którzy nieumieli lub niemogli wyjednać sobie żadnej ulgi! Przez drogę, pozawierały wiele nowych stosunków, bardzo smutnych i bardzo serdecznych.

Najbliższa zażyłość łączyła je z pewną danią Frankską, zwaną Pascha, imię to, w pieszczotliwem zdrobnieniu, brzmiało jakby nazwa kwiatka: „Pa- quctte". — Osoba ta, młoda, ładna, niegdyś wesoła jak wiewiórka, rodziła się w Lotaryngji, w mieście Metzu, z rodziców majętnych, u których odebrała staranne, jak naówczas, wychowanie. Wyszła za pewnego Węgra junaka, co szukał sławy i Fortuny wojennej, giermkując u obcych baronów, aż sam się dał zawojować przez piękne oczy i

wabny posag „Paąuetty". Z pomocą tego posagu, postanowił wrócić między swoich, i rozpocząć spokojne, pracowite życie. Młoda para zjechała do Belgradu, gdzie napad Tatarski zaskoczył ją w upojeniu miodowych miesięcy. Męża zabito w oczach Paschy, ją samą powleczono w jassyr. Los jej był dotąd okropnym; nie należała jeszcze do nikogo; razem z trzodą innych niewiast, pędził ją chciwy handlarz niewolników, który sobie obiecywał, że na miejscu odżywi i wystroi swoje ofiary,

ale tymczasem przez drogę, robił okrutne oszczędności na ich pożywieniu i odzieży. Wielką pomyślnością dla Paschy było zapoznanie się z naszemi niewiastami. Ludmiła, będąca już nic prostą niewolnicą, ale małżonką Tatarskiego pana, posiadającą własny tabór i zapasy, mogła zgłodniałych nakarmiać, upadających od znużenia, brać na swoje wozy. Ogromne to pole otwarte dla miłosierdzia, przynosiło jej wiele rozkoszy, ale i wiele utrapień, bo łaknących i nagich było tyle! O

Boże mój! Żaden tabór, żaden zapas nie wystarczał; na kilkunastu obdarzonych, kilkudziesięciu codzień odchodziło z niczem... A tu niemożna zbyt hojnie szafować dostatkami, bo te dostatki płyną tylko z łaski męża i pana, a gdyby się też zniecierpliwił i rozgniewał? Gdyby nadal zabronił podobnego szafunku? I tak, wielkie to szczęście że dotąd jakoś nie widzi co się to z jego bogactwami dzieje? A może tylko udaje że nie widzi? Trudno pojąć, czy ten człowiek dobry czy obojętny?

Gdyby Elżbieta mogła była czegokolwiek Ludmile zazdrościć, to chyba tych jednych rozkoszy miłosierdzia. Ona niemiała czeni się dzielić! Niegdyś pani zamku, słynna z dobroczynności, — teraz biedna sługa, nieniogła nawet kożucha ściągnąć z siebie i dać nieszczęśliwym, bo i ten kożuch niebył jej własnością. Potrafiła jednak i tu jeszcze rozdawać jałmużnę, — ze słów pokrzepiający ch, wartych złota — z łez współbolejących, wartych pereł — a podobna jałmużna ma tę wielką zaletę, że

nigdy się nie wyczerpuje. „Paquetta" sprowadziła im jednego ze swoich Belgradzkich znajomych, przybylca z jeszcze głębszych stron zachodu; był to czysty Paryżanin, „Maitre Guillaume Buehier", pochodzący ze słynnej rodziny złotników. Ojciec jego, Laurenty Buehier, wyrabiał dla Filipa Augusta cudne relikwiarze i turniejowe nagrody. Starszy syn Laurentego, Roger, objął po nim zakład złotniczy, i miał świetny „ouvroir avec fenestre", na

moście zwanym „le Pont- au-Change", gdzie stały wówczas najpiękniejsze sklepy jubilerskie. Młodszy syn, ów dzisiejszy jeniec, Wilhelm Buchier, przyćmiony w Paryżu sławą brata, a może i pędzony duchem awanturniczym, postanowił szukać szczęścia za granicami Francji, zawędrował aż do Belgradu, i tam znalazł od razu wszystko co mógł zamarzyć. „Gust" Paryzki już i wtedy zawracał głowę mieszkańcom północniejszych krain, to też rok jeden nie przeminął, a

już dworzanie króla Andrzeja, niechcieli kłaść innych łańcuchów, ani pić z innych puharów, tylko z tych które wyrobił Mistrz Wilhelm. Ale jakże ciężko przyszło mu pożałować swojego do nich przybycia! Po kilku latach pomyślności, widnokrąg nagle się zachmurzył — nastał zalew Tatarski — błyszczące składy złotnika, pierwsze wpadły w oko łupieżcom — wzięli własność i właściciela — i oto wykwintny Paryżanin znalazł się w tym Babciu

jeńców, zdumiony i wykolejony, jak gdyby tam spadł z xiężyca. Mistrz Wilhelm zapoznał znów nasze niewiasty z innym złotnikiem, starym Kuźnią. Ten pochodził z innego końca świata, z llalicza, gdzie posiadał jeden z najsutszych kramów. Podczas przepływu Tatarów, razem ze swoim kramem został policzony między najcelniejsze zdobycze. Odtąd, nieustannie ciągano go za wojskiem. Jemu przecież darzyło się lepiej niżeli Francuzowi, bo

dawniej zabrany, umiał już sobie radzić z Azjatami. Chociaż to w podróży, pełno miał zawsze robót, zwłaszcza też naprawek około zagrabionych klejnotów i naczyń; wszystkie te rzeczy, w rabunku, w bezładnem pakowaniu, podlegały ciągłym uszkodzeniom, którym Tatarzy sami nie umieli zaradzić; Kuźma, na każdym dłuższym wypoczynku, zczepiał je, nitował, oczyszczał, wygładzał, i — przez wszystkich wyrywany — zbijał do pasa drobne datki.

Z powodu tych jego robót, branki uczyniły, ważne, choć niestety już zapóźne odkrycie, wyjaśniła się dla nich tajemnica kanaku. Kiedyś, na dłuższym popasie, Arguna wyjęła ze swojej arki ów nie- , szczęsny kanak, i zawiesiwszy go na piersiach, paradowała po całym obozie. Kuźma spostrzegłszy przechodzącą, mrugnął na Wilhelma i mówił: — Znam ja się z tem cackiem. Jeszcze tam, gdyśmy to stali nad Limanem, ta niewiasta

przywołuje mię kiedyś, i każe mi robić na gwałt, oprawę kubek w kubek taką samą, tylko nie szczerozłotą, ale z miedzi lekko pozłacanej. — „Słuchaj, — powiada — niech ona będzie nawet źle pozłacana, tak aby miedź zewsząd przeglądała." — Kamienie każe mi wyjąć ze złota i w tę miedź oprawić. — Zdziwiło mię takowe osobliwsze żądanie, ale cóż mi do tego? Zrobiłem, i odnoszę. Dobrze. —Po kilku dniach, znowu mię woła i powiada: — „Przełóż kamienie do pierwszej oprawy."

— Dobrze.— Zapłaciła — wprawdzie nie tęgo — no, ale cóż? z Tatarką dla nas niema targu. — Chciałbym ja tylko jeszcze kiedy wiedzieć, co się to w tej babskiej głowie naówczas roiło? —I będziecie wiedzieli, ojcze Kuźmo. — Wtrąciły nasze branki, które siedząc w tejże samej gromadzie, słuchały go z biciem serca. Gdy się dowiedział od nich, że kanak był niegdyś własnością Ludmiły, że ten to właśnie podstęp Arguny, pozbawił Elżbietę wolności, a Beppa pokłócił z całym

światem, zacny złotnik aż się rozpłakał. —Biadaż mojej duszy! Ale czy ja wiedział że to pogańskie zdrady? Że temi chrześćjańskiemi rekami kuje na was wszystkich nieszczęście? Nie- wiedział! Już Bóg chyba odpuści. Nieświadom to i bezgrzeszen — nieprawdaż? I wy odpuścicie... czy tak? —Ach tak, z całego serca. — Pocieszały niewiasty. Ale Kuźnię teraz chwyciła inna trwoga. —Biadaż mojej głowie! — Powtarzał.

— Jeśli ta Mongołka zmiarkuje kiedy że ja się głupio wygadałem, niema zemsty której by nie wymyśliła na biednego jeńca! . —A któżby was przed nią wydawał, ojczulku? Czy to my nie powinni bronić jedni drugich? Zresztą, nie martwcie się zbytecznie, bo czy tak czy owak, z kanakiem czy bez kanaku, Arguna nie byłaby nigdy oddała niewolnicy, nigdy! My to już teraz wiemy dobrze. I popłakali się wszyscy—jak zawsze.

Kuźnia odbywał całą drogę na jednym wózku z Wilhelmem. Tak, na wózku; jako „rzadkości" przeznaczone dla Wielkiego Chaana, byli nie pędzeni, lecz wiezieni. Ba! Nietylko wiezieni, ale i do syta nakarmiani, i od zimna gwałtem otulani, zupełnie jakby piękne kobiety, może nawet jeszcze troskliwiej; pięknych kobiet zwycięzcy mieli tyle, a biegłych kuuszt- mistrzów tak niewielu! I to jeszcze w sztuce złotniczej, która dla Tatarów była sztuką jedyną, niezrównaną, bardzo już bliską

sztuki czarnoxiezkiej. Dziwnie ci dwaj ludzie przy sobie wyglądali. Francuz cienki, sprężysty, suchy, wszędzie się jak wąż prześlizgiwał w swojej sukni długiej, o barwach brunatnych, których ludzie średniego stanu wtedy zażywali; czapkę tylko miał jasną, niebieską, z wywiniętym brzeżkiem, ze dnem wiszącem jak szlafmyca, lecz pokarbowanem w jakieś dziwne wachlarze, których błękit ślicznie odbijał od jego ciemnych, sprytnych oczów, i smagłej,

po mieszczańska wygolonej twarzy. Na suknię, nakładał czasem lekki, czarny „mantel", i choć zadymka się srożyła, choć wózek skrzypiał po śniegach, on —jak wszyscy południowcy, rozpoczynający dopiero wędrówkę na północ -— ze śmiechem pełnym pogardy, odrzucał wszelkie futra. Za to Kuźma wyglądał jakby niedźwiedź. Gruby, szpakowaty, rubaszny, twarz miał dużą i miękką, z fiłuternem spojrzeniem; twarz poczciwca podszytego mądralem. —

Dawno już zdarłszy swoje piękne ubiory, teraz po tatarsku kładł kożuch na kożuch, czapkę z barankiem nasuwał na uszy, i ciągle gładził ruse, okrutnie długie wąsy, które mróz mu przemieniał na kryształowe sople. Obaj byli podobni do dzieł jakie stwarzali. Pierwszy, wyrabiał nalewki o łabędzich szyjkach, monstrancje gotyckie przezroczyste, naszyjniki filigranowe. Drugi, mieszkając około „greckiej drogi", którędy od wieków szły bizan- ckie

tradycje, kował ogromne szczerozłote blachy, wprawiał w nie klejnoty grube jak orzechy, ciemnolice Obrazy Świętych przyoblekał w srebrne sukienki. Pomimo tych różnic, podczas długiej wędrówki zaprzyjaźnili się niezmiernie; wiązała ich nietylko wspólność niedoli, ale i wspólność zawodu. Przez dwa lata z okładem siedząc na jednej teledze, mieli dosyć czasu aby sobie swoją przeszłość dokładnie rozpowiedzieć. Kuźma codzień gadał

o tym „pasie Trackim", co to go jeszcze przed ćwierć-wiekiem zrobił, a który był taki przepyszny, że Xiążę niewiedząc już czem tę rzecz nagrodzić, zaprosił go na biesiadę. Codzień się też troskał o swoją beczkę srebra, którą sobie zamurował w lochu, a o której niewiedział, czy Tatarzy znaeźli ją, czy nie znaleźli ? — Mistrz Wilhelm jeszcze ciężej wzdychał. Ach, i jak tu nie wzdychać za tym grzecznym Paryżem, gdzie złotnikom jest jakby w raju? Nie, nigdzie indziej na świecie, ów Cech

nad Cechy nie posiada równych przywilejów; przy każdej uroczystszej Processji, oni to, złotnicy, „uwieńczeni różami" noszą po mieście relikwie Świętej Genowefy; — przy każdej Koronacji, oni trzymają baldachin purpurowy nad królem, podczas gdy ten objeżdża „sa boune ville de Paris." — I nie byłoż to mędrzej tam siedzieć, choćby tylko bratu pomagać, niż tu jęczyć u barbarzyńców?... — Ale co to? Niech mi Pan Bóg wybaczy, ja podobno się skarżę? A! To nie przystoi na dobrego chrze-

ścjanina. Przez „Monseigneur'a" Świętego Eligjusza! Gadajmy lepiej o naszej « zacnej sztuce. I gadali o swojej zacnej sztuce, i wtedy już jechali nie na twardej teledze, ale na rydwanie słonecznym, ciągnionym przez dziwokształtne Gryfy Chimery. Oj, błogoż im było, z tej okropnej rzeczywistości, uciekać w niezakłócony świat myśli i fantazji! Powierzać sobie wzajem najskrytsze tajniki swego kunsztu! Wprawdzie tam, ich pojęcia

bywały zazwyczaj wręcz sobie przeciwne, ale mistrzowi z mistrzem i posprzeczać się milo. Nie zaraz oni jednak mogli tak żywo sprzeczać się ani godzić; przez długi czas jechali ramię przy ramieniu, rozprawiając tylko na migi. Francuz nawet nigdy nie wyłamał sobie dobrze języka do północnych wyrażeń; za to Słowianin, gadający już po Tatarsku i nieco po Ujgursku, z łatwością właściwą swojemu płemieniu, chwytał od towarzysza jego: „Pardieu!" — „Beau sireu — etc. — i już w drugiem

półroczu podróży, wcale nieźle paplał tą nadobną fran- cuzczyzną trzynastego wieku, co jeszcze mocno zatrącała włoską pieszczotą i prowansalskiem rozśpiewaniem. Nasze branki także musiały — rade nie rade — chwytać choć po łep- kach znajomość rozmaitych jeżyków, dla porozumienia się z towarzyszami podróży, zwłaszcza z ulubioną sobie Paschą. Elżbieta, poduczona już nieco na xięgach, posiadająca w wysokim stopniu dar skupiania myśli, łatwo

sobie przyswajała cudzoziemskie słowa i zwroty. Ruchliwej Ludmile trudniej szła nauka; z Paschą długo niemogła rozmawiać inaczej, tylko przez pośrednictwo przyjaciółki; za to w język mongolski — choć tak sobie wstrętny, wprawiała się coraz usilniej, nawrócenie £jdara było już teraz

— bo

nieustannym celem jej myśli i zabiegów, a dobrze czuła że kto chce nawrócić, ten musi najprzód wymową przekonać. Było

między

brańcami

i

wielu

Niemców, pobranych w Morawji, na Szlązku i Węgrzech; ci mocno tutaj pokornieli, nie darli kotów ani ze Słowianami ani z Francuzami; pod batem poganina, ludy chrześcjańskie uczyły się chrześcjańskiego braterstwa. O! Bo nic tak ludzi nie łączy, jak twarde koleżeństwo podobnej wędrówki. Z drobnych ono składa się ogniwek, ale rośnie w potężny łańcuch. Tu, zdrowy choremu odstąpi kawałeczek mięsa, tam niewiasta zaceruje starcowi przyodziewek,

ówdzie młodzieniec, służąc jakiej strudzonej matce, przeniesie jej dziecinę przez wpół zamarzła wodę, i te maleńkie przysługi, więcej zaważą na stepie albo w lochu, niż największe dobrodziejstwa na wolności. Ale wszystkie owe stosunki, mniej lub więcej serdeczne, pękły za przybyciem do stolicy. Zbliżenie wywołane podróżą, ustało. Brańcy i branki, rozpędzeni na wszystkie strony, rozsypani między tysiącznych panów, nagle po-

schodzili sobie z oczu. Każdy zaczął ze drżeniem rozpatrywać się w swojem noweni nieodwołalnćm położeniu.

i

już

„Zachodnią" bramą wjechawszy do Karakorumu, cały ogromny orszak Ajdara ciągnął przed wrota pałacowe, bo i Ajdar miał swój pałac, i to jeden z najbliższych Grodu cesarskiego. Ajdar był— jak wiemy — ulubieńcem nieboszczyka Ogotaj a w jednej z wypraw Chińskich, jeszcze jakomłodzianek, oddał mu wysoką przysługę,

nadstawiając własne piersi na strzałę, która leciała prosto w pierś monarchy; ciężką chorobą przypłacił swoje poświęcenie, ale też Ogotaj mianował go Terchanem, co nietylko dawało „bezkarność aż do dziewiątego przestępstwa", ale uwalniało od podatków, od przymusowej służby, od tysiącznych ciężarów, i czyniło posiadacza nieledwie udzielnym panem. Miejskie siedlisko Ajdara, szumnie zapowiadane pod nazwą pałacu, nie

odpowiedziało wcale oczekiwaniu branek. Z wierzchu jeszcze świeciło nieźle mnóstwem chińskich wyrzezań, przystawek i ganeczków; ale wewnątrz, komory obdarte, puściuteńkie, stęchlizną wiejące, zdradzały długoletnie opuszczenie, i przejęły je więziennym smutkiem, tembardziej że zmrok już zapadał. Nie było na czem usiąść, ani gdzie co zawiesić. Jednakże, kiedy na prędce zniesiono rogoże i kobierce, kiedy pierwszy raz po trzydziestu miesiącach,

zamknęły oczy pod jakimś dachem na prawdę zasklepionym, pomiędzy ścianami zbitemi z mocnych desek, wydało im się w tym cudownym spokoju, że na obłokach płyną prosto w niebo. Przez całe dwie doby nikt ieh się niemógł dobudzić, leżały jak martwe, podczas kiedy Mongołki ocknęły się owszem nierównie wcześniej niż zazwyczaj, niemogąc dospać w takim dziwnym domu, co się ani kołysał, ani nocnym przewiewem nie chłodził im twarzy.

Kiedy nakoniec Kałga, tysiącem psot potrafił przerwać letargiczny sen podróżniczek, już krzątano się w najlepsze około zagospodarowania nowej siedziby, chociaż nie na długo miała ona służyć, bo niecierpiący pobytu w mieście Ajdar, zaraz u wstępu zapowiedział, — na wielką żałość obu Polek — że jak tylko Dworowi zda sprawę ze swoich wojennych czynności, wnet wyruszy w drogę na nowo, dla koczowania po własnych pastwiskach.

Tymczasem, trzy jego żony dawniejsze, a zatem z prawa pierwsze, zajęły główne izby dworca; Ludmile, ostatniej z daty i prawa, dostało się kilka izdebek w bocznej przybudówce. Nie utyskiwała jednak wcale na swoje umieszczenie, bo to skrzydło stykało się przez rodzaj siatkowej werendy, z wielkim podniszczonym kioskiem, gdzie Ajdar pozwolił ażeby Arguna umieściła się z Kałgą. Nasza branka miała więc o próg tylko najdroższą Elżbietę. Co chwila przez krużganek zabiegały do siebie,

a że lato w najlepsze wybuchło upałami, mogły siedzieć i gawędzić pod chińską werendą, podczas gdy chłopiec bawił się w rozpalonym piasku. Codzień, na dziedziniec wpędzano wielbłądy z jakąś nową „arką." Pan domu siadłszy na progu, — podczas gdy wszyscy w koło stali, — kazał sobie przynosić materje, sukna, kosztowności; wszystko to przed nim układano w stosy; on je zwolna oglądał i dzielił między żony, a zawsze z

krzyczącą stronnością dla Ludmiły. Ta stronność wcale jej nie radowała; starsze małżonki patrzyły na jej stos większy i świetniejszy, oczami nietylko gniewnemi ale załzawionemi; zlękła się tej zazdrości, co z małego robaczka nieraz wyrasta na potworę, przytem — i żal jej się zrobiło tych niewiast łakomych jak dzieci, którym łaskę pańską mimowolnie wydarła. Zwróciwszy się więc do męża z niewymownym wdziękiem, zaczęła od uprzejmych podziękowań za siebie, a skończyła zrecznem

wstawiennictwem za pokrzywdzonemi. Ajdar zdumiał się niewymownie. Pochwalił głośno jej dobroć, ale wstawiennictwa bynajmniej nie uwzględnił, owszem, jeszcze dwakroć suciej obsypał ją darami. Kiedy wszystko do niej wniesiono, izdebki ledwo zdołały pomieścić te mieszaninę rzeczy najsprzeczniejszych, potrzebnych i niepotrzebnych. Z początku, chodziła miedzy niemi jak błędna, odtrącała je gniewnie nogą, nie- niogła dotknąć się niczego, w obawie aby krew

nie wytrysła z tych owoców grabieży, aby widma właścicieli nie przyszły, i nie upomniały się u niej o kradziony dostatek. Elżbieta zeszła ją w tych czarnych myślach. Jak zawsze, powolutku, zaczęła pocieszać, przedstawiała że Bóg nic napróżno nie czyni, że nawet zle nabytki powierza czasem dobrym ludziom, ażeby się w ich rękach obróciły na dobre. A kończyła swoją wieczną zwrotką:

—Moja najdroższa, pamiętaj przecie że musisz się przypodobać małżonkowi, bo tu chodzi o jego dusze; a powiadam ci, srodze go obrazisz, jeśli pogardzisz jego upominkami. Więc Ludmiła, otrząsnąwszy się ze zgrozy, nazajutrz rano zwołała gromadkę swoich niewolnic. (Tak! Sama niewolnica, miała pod sobą niewolnice. Ajdar przeznaczył ich kilka na jej wyłączne usługi). Z ich pomocą, zaczęła gatunkować swoje bogactwa; wiele drobnostek zaraz im rozdała, inne

przedmioty nieużyteczne zsypano w ciemne schowanko, a najpiękniejszemi ubrano jej mieszkanie. Kobierce i makaty zakraśniały na ścianach; jakaś lampa złocista, (ach, może kościelna!) zawisła u czarnych stropów; sprzęty, naczynia, bawidelka, stanęły z bezładem pełnym wdzięku. Wszystko to tworzyło zbieraninę prześliczną, pochwy taną z różnych krain, różnych stylów i cywilizacji, któraby dzisiaj zachwyciła oczy antykwarjusza. Kiedy wieczorem Ajdar przyszedł do

Ludmiły, osłupiał — ledwie mógł uwierzyć że w jego własnym domu dzieją się takie dziwy—i rzeki zamyślony: —Jednak ty zawsze jesteś inna niż wszystkie ! Tu, jakbym widziała moją czytelniczkę przymykającą xiążke... jakbym ją słyszała szepcącą: — „Ależ i ten Ajdar był inny niżeli zwykli mężowie Mongolscy? Nic, tylko ciągłe dary i uprzejme słówka. Już na brak miłości, Ludmiła chyba niemogła się skarżyć ? "

Nie,—jeśli na co skarżyła się skrycie, to właśnie na zbytek tej miłości, a zwłaszcza... na jej gatunek. Ajdar lubił ją przepaściście, więcej niż wszystkie inne swoje żony, więcej niż swego konia, więcej może nawet niż kumys, co na ówczesnego Tatara było istnem zjawiskiem; kochał ją nawet, jeżeli namiętność można zwać kochaniem. Ale to porozumienie się w myślach, ta wspólność uczuć, z których powoli narasta prawdziwa

tkanka przywiązania, ach te, miedzy niemi nie- mogły nigdy się zadzierzgnąć. Byli sobie blizcy a obcy, jakby za każdem spotkaniem pierwszy raz się widzieli. Między ich duszami drgała jakaś głucha walka, w której skrzydła gołąbki ciągle się wymykały z pod skrzydeł sokoła. Dla sokoła, ta walka miała drażniący urok, nadawała miłosnej biesiadzie niewyczerpany smak nowości; Ajdar nigdy nie był pewien czy już na prawdę zawojował brankę, i

po cały ch pięciu latach, jeszcze musiał ciągle ją zdobywać. To też niejednokrotnie łamał sobie głowę, nad nowemi sposobami przypodobania się swojej niepochwytnej czarodziejce. Sposoby te nieraz tchnęły prostactwem barbarzyńcy, nieraz okazywały jak Ajdar mało dotąd rozumiał Ludmiłę, jak nic w niej niewidzial tylko istotę płochą, którą trzeba samemi błyskotkami olśniewać.

zabawiać

i

I tak, — jeszcze w ciągu podróży — pewnego dnia, wszedł do .jej namiotu weselszy niż zazwyczaj, ale razem i jakiś niespokojny. Rozmowę prowadził z roztargnieniem, co chwila spoglądał na Ludmiłę z pod oka, jak dziecko troszkę urażone, że obecni zamało na nie zwracają uwagi. Nakoniec, zniecierpliwiony zapytał: —No cóż? Już dziś, to ci się chyba zupełnie podobam? Ludmiła podniosła na niego wzrok pełen zdziwienia.

—Dla czegóż dziś więcej niż kiedy? Mój małżonek zawsze mi się podoba. —No tak... ale dzisiaj, czyż nie widzisz we mnie żadnej zmiany? Coraz więcej zdumiona, Ludmiła napróżno wpatrywała się w jego rysy, niemogła dostrzedz owej zmiany. Wtedy uśmiechnął się chełpliwie, i pokazał jej, świeżo przekłute swoje uszy, a w nich złote kolce z drogiemi kamieniami. Zausznice nie były rzadkością u mężczyzn Tatarskich; nosili je bogacze,

nosili strojnisiowie. Ajdar długo niechciał uledz tej modzie; zaufany w moc swojej urody, ze śmiechem odpychał wszelkie sztuczne środki upiększenia. Dopiero z chwilą, gdy zaczął sobie łamać głowę nad owemi sposobami przypodobania się „gołąbce", zmienił myśl, i teraz już nie gardził żadnem przyozdobieniem. —To tylko dla ciebie dałem sobie włożyć. — Mówił. — Ach, czegóż bym ja dla ciebie nie zrobił?

Ludmiła niemogla się powstrzymać od uśmiechu. —Pięknie ci — rzekła — z temi świecidłami, ale jeszcze piękniej, kiedy spojrzysz łagodnie, lub kiedy powiesz komu dobre słowo. Ajdar zwrócił ku niej oczy pełne niedowierzania, poczem, zadumał się jak człowiek co chce rozwikłać bardzo dziwną zagadkę. Po kilku takich próbach i zadumach, zaczął się okazywać jakimś innym. W rozmowie z Ludmiłą

coraz częściey dotykał przedmiotów poważnych, czasem nawet zdawało się, jakby ubocznemi drogami szukał u niej rady. Nagana jej — choć zawsze ostrożnie osłodzona — wprawiała go w niepokój, a słowo pochwały z jej ust otrzymane, takiej nabrało dla niego ceny, jakby pochodziło z ust Mongolskich. To też i leraz, niezmiernie był ciekawy jej zdania o stolicy Chaanów, która dla jego stepowych oczu, wydawała się istnym cudem

świata. Lecz niewiele przyniosła mu ta ciekawość.

pociechy

Mieszkanka Zachodu innemi oczyma patrzyła na „Czarne miasto". Nie znalazł u niej ani tego zdumienia ani tego zapału jakich się spodziewał, a jeśli w końcu otrzymał kilka słów dwuznacznych, to i na te słowa musiał długo czekać, bo Ludmile niespieszne było ze zwiedzaniem Karakorumu. Ów brak pośpiechu miał swoje źródło w pewnej obawie, która dawno już trapiła nasze branki.

Pomimo różnych pocieszający ch pozorów, przekonane były, że prędzej czy później, ulegną ścisłemu, haremowemu zamknięciu, jak te wszystkie nieszczęśliwe kobiety wschodnie, o których takie straszne rzeczy opowiadał każdy rycerz powracający z Krucjaty. Dotąd co prawda, były mało skrępowane w swoich żądaniach i ruchach,— „ale" — mówiły sobie — „to nie potrwa! to tylko w podróży tak wiele nam uchodzi. Niech raz wojska staną w

Mongołji, a zaraz nasi panowie wsadzą nas za kraty, zanikną na siedem kluczów, i otoczą temi czarnemi strażami, których samo wspomnienie już przyśniwa się w nocy jakby zmora!" To też niezmiernie się zdziwiły kiedy im powiedziano że Moiigolskiem państwem rządzi od kilku lat kobieta. Niemniejszy był ich podziw, kiedy wjeżdżając do Karakorumu, spostrzegły mnóstwo kobiet z niezaslonioną twarzą. Po kilku dniach, nowe zdumienie:

Arguna przywoławszy Elżbietę, nietylko że jej pozwoliła, ale wyraźnie kazała iść na miasto, dla towarzyszenia Kałdze, który był okrutnie ciekawy jak to wyglądają prawdziwe „ulice" ? Chwalić Pana Boga, źe choć jedna z nich będzie mogła wychodzić! Ale jaki los przypadnie drugiej, to jeszcze pytanie. Co wolno słudze, może nie- wolno pani? W tćj niepewności, Ludmiła, nadto przezorna abysię narażać na niepotrzebną burzę, nadto dumna aby prosić o wątpliwe pozwolenie,

przez długi czas jeszcze nie śmiała się ruszyć z domu. Dopiero, kiedy inne żony Ajdara zaczęły zapytywać z podziwieniem dlaczego nie jedzie do Bazarów, kiedy sam Ajdar ją zagadnął o wrażenie wyniesione z miasta, branki zrozumiały że tu muszą panować jakieś inne prawa. Dla Muzułmanek wysokiego rodu, podobne odkrycie bywało zazwyczaj wysoce oburzającem. Wychowane w pojęciu, że kobieta co się szanuje, powinna być niewidzialną i

niedostępną dla obcych, patrzyły ze zgrozą na swobodę, godną według nich tylko podłego gminu, i najczęściej niechciały z niej korzystać. Dla branek Europejskich owrszem, ta swoboda była nieocenionym skarbem. Nasze niewiasty niewiedziały jak się nią nacieszyć. Ile niewola może pozostawić wolności, tyle jej tu znalazły, dużo więcej nawet niż w drodze, bo tu już nikt ich nie pilnował; Tatarzy dobrze wiedzieli że ztąd już

ucieczka niemóżebna. Jakżeż podobny zamiar musiał się przedstawiać w owych czasach, kiedy świat był pokryty grubemi ciemnościami? I to jeszcze dwóm kobietom, nie- wiedzącym wcale gdzie zaszły, wątpiącym niekiedy czy są jeszcze na tym samym świecie co dawniej ? Dorozumiewały się tylko że są w „Królestwie Xiędza Jana". Zaczęły pytać nieśmiało, czy daleko jest ów Mur ogromny? Odpowiedziano im najspokojniej, że

o czterdzieści pięć dni drogi. Wtedy potruchlały. Więc są już prawie na samym końcu świata? —Ale cóż się stało z Xiędzem Janem ? Wszyscy im odpowiadają: — Umarł! A! Więc już niemożna się dziwić, że wojny i nieszczęścia całą ziemie zalały. Gog i Magog już widocznie przełamali zaporę. Tylko patrzeć Antychrysta... Niedługo zabrzmią trąby Archaniołów.

Ta myśl była straszną, ale i dodawała nabożnej odwagi. Czy warto się tak bardzo troskać o tę ziemię, co Aykrótce zostanie zwinięta jak wredrowna jurta? Jeszcze trochę pocierpieć, a lada dzień wszystko się skończy, i wszyscy brańcy i branki, wrócą już nie do ziemskiej, ale do niebieskiej ojczyzny. Dla wzmocnienia w sobie tych myśli, za pierwszym wyjazdem wybrały się do kościoła. Tam przecie będą mogły wyspowiadać się,

wymodlić, wypłakać do woli. Chciały też, na intencję Jasia zamówić solenną Wotywę, która-by się odprawiła przed wizerunkiem Najświętszej Panny, szczególnej opiekunki matek. Ludmiła jechała konno, strojno, z orszakiem, Ajdar niepozwalał inaczej. Elżbieta szła przy niej w swoim kożuszku i barankowej czapce. Oczy Ludmiły zachodziły gniewem i łzami na widok tej różnicy; ona czuła się tyle niższą od swojej świątobliwej przyjaciółki, a

musiała patrzeć na jej poniżenie! Gniew ten, w Elżbiecie tylko śmiech obudzał. — To jeszcze lepiej — mówiła wesoło — ja nigdy nie lubiłam jeździć konno. Moja Ludko, nie marnuj łez na podobno dzieciństwa. Oto lepiej przypatrz się, jakie to cudaki tu chodzą. Istotnie, publiczność Karakoruniska była ciekawa do widzenia. Oprócz najróżniejszych Azja-

tyckich narodowości, który ch typy i ubiory były już znane niewiastom z wojska i z podróży, snuły się i postacie zupełnie dla nich nowe. Tu, z balabajką przewieszoną przez ramię, szedł zamyślony Tolholos, poeta Mongolski. Owdzie, z błyszczącą gałką na czapce, z jedwabnym rekopismeni wsuniętym w rękawy, drobno i smutno kroczył stary Mandaryn. Dalej błysnął Lama, w żółtym habicie z karmazynowa szarfą, z oczami łagodnie spu- szczonemi. Już to wszelkiego duchowieństwa

roiło się bez miary; licząc na znaną wyrozumiałość Mongołów, każda wiara szeroko tu gospodarowała. Krążyły poważne Imamy, z głowami kwitnącemi od zawojów. Kręcili się kapłanie Alanów — przedstawiający osobny odcień chrysljanizmu — przybrani w czapki ogromne jak wiaderka, — czasem ręka w rękę z Nestorjańskini xię- dzem, za którym szla żona, czasem, o zgrozo, i niejedna. Gałąź nic odrywa się od pnia bezkarnie; kacerze ci od tysiąca łat siedzieli wpośród pogan,

to też i przesiąkli nawskróś pogańszczyzną; czyż zresztą mogli rozumieć wielkość powołania kapłańskiego, kiedy miedzy niemi, — jak wiemy — icszyscy byli xiężmi? i to nieraz wyświęconemi już w kolebce? Data tego obrządku zależała zwykle od chwili, jaką Biskup Nestorjański, mieszkający w Chambałyku (Pekinie), wybrał dla objazdu swojej djecezji, a źe objeżdżał ją ledwie raz na łat piędziesiąt, wiec hurtownie wyświęcał mężów, chłopców, niemowlęta, słowem całą

ludność męzką, jaka przez pół wieku przybyła. Tacy też to byli i kapłanie! Lichwa, pijaństwo, wielożeństwo, stały się zwolna ich cechami, poniżającemi — niestety — imię chrześcjańskie wobec innych Azjatów. Jeden z ówczesnych missjonarzy mówi z oburzeniem i boleścią: „Zycie pogan jest czystsze od życia Nestorjanów". Ach, gdyby nasze niewiasty wiedziały to wszystko, nie spieszyły-by się tak radośni'c. Tymczasem,

nieświadomość

dodaje

im

skrzydeł. Ujrzawszy nakoniec krzyż zatknięty na przysiadłej szopie, ucieszyły się jakby do wrót raju. Przed kościołkieni, pomiędzy dwoma słupami, wisiała wielka tablica miedziana. Właśnie jeden z xieży uderzał w nią czćmś podobneni do mosiężnej palki, nawołując wiernych, dość licznie nadciągających. Niewiasty wszedłszy z innemi, zaczęły nąj pierwej szukać konfessjonału. Niemogły go znaleźć.

Trochę zmieszane, powiedziały sobie: —Może xięża gdzieindziej słuchają spowiedzi? Więc znów zaczęły upatrywać, gdzie tu ołtarz z obrazem Najświętszej Panny, przed którym to ma się ich Wotywa odprawić? Ale nie było nigdzie obrazów ani bocznych ołtarzy. Na ścianach wisiały tylko zapony jedwabne, bardzo suto przetykane złotem, a w głębi stał ołtarz jedyny, jakiś osobliwszy, pokryty nie obrusem,

ale skórą błyszczącą, żółtawą jak stary pargamin, ponabijaną w różnobarwne wzory i napisy. Na ołtarzu, wpośród dziwnoksztaltnych świeczników, srebrzył się kielich ogromny jak roz- truchan, ze swoją patyną także ogromną, podobną do misy, a nad wszystkiem, na tle ze złotogłowiu i szkarłatu, jaśniał Krzyż wspaniały, blachami świetnemi powleczony, ale gładki, bez Figury Pana Jezusa, co zresztą branki już zauważyły wszystkich krzyżach tej krainy.

na

Rozpoczęło się nabożeństwo bardzo długie, śpiewane w języku Syryjskim, według Liturgji przywiezionej niegdyś z Bagdadu, a z której śpiewający dziś już nierozumieli ani marnego słówka. Śpiewali jednak z cafych piersi, wiewali złocistemi szatami, niewiasty modliły się gorąco, nieśmiejąc jeszcze nic podejrzywać. Po skończeniu przedwiecznych śpiewów, kiedy wszyscy wyszli, wzięły się na odwagę, i uchyliły drzwiczki boczne, prowadzące—jak sądziły— do Zakrystji.

Znalazły izbę zamączoną, a w niej szabaśnik buchający żarem; dokoła, xięża się kręcili, i piekli jakieś bardzo ładne bułeczki Na zapytanie czy zechcą wysłuchać spowiedzi, zaczęli ruszać ramionami, kręcić głową i zamieniać wpół szeptane drwinki. Najstarszy jednak, zmierzywszy wzrokiem bogaty strój Ludmiły, przystąpił do niej dość uprzejmie. —Na co wam to rozpowiadanie grzeszków, moja pani ? U nas to rzecz nieużywana. My mamy

lepsze pomoce duchowne, oto naprzykład patrzcie, te święte Chlebki, one są takie sławne, że sani Wielki Chaan czasem je od nas bierze i spożywa. —Cóż w nich tak świętego? — Zapytała z przekąsem, już zrażona Ludmiła. —A, co? My je robimy z resztek tej mąki, tej-że samej mąki, z której był upieczony bochenek, jakim Zbawiciel łamał się przy ostatniej Wieczerzy. Teraz na Ludmiłę pokręcenia głową.

przyszła

kolej

—Ho, ho! — Rzekła. — Wszak to już tysiąc lat minęło jak Zbawiciel opuścił ziemie, a wy pieczecie i pieczecie chleby z owych resztek, i zawsze wam wystarcza? No! —A bo widzicie, Duch Święty podał i na to radę: ile ujmujemy dawnej mąki, tyle dosypujemy nowej. Tym sposobem nigdy jej nie zabraknie, a pierwiastek świętości zawsze w niej pozostaje. Tak samo robimy i z Wonnościami Świętej Magdaleny. —Z jakiemi wonnościami? Ja o tein nic

niewiem. —Święta Magdalena nie wszystko wylała na nogi Zbawiciela, nie wszystko. W owej amforze alabastrowej, na samem dnie, zostało się jeszcze troszeczkę olejku. Chrześcjanie Azjatyccy przechowali go wiernie, i oto my dzisiaj posiadamy tę świętość. Można jej u nas dostać, i to niedrogo, dalibóg niedrogo. A nie uwierzycie moja pani, jaka to cudowna maść na rozmaite choroby, czy na rany, czy na inne bóle, na wszelkie...

Tu niedokończywszy, uśmiechnął się i figlarnem spojrzeniem strzelił ku Ludmile. Ale tej śmiać się niechcialo. —Ach Boże! — Mówiła zatroskana. — To wszystko są rzeczy bardzo szacowne i cudowne, ale to nie daje rozgrzeszenia. Co my zrobimy nieszczęśliwe? He to my już lat bez Sakramentów Świętych! Ile to my już Piątków jadałyśmy z mięsem! —A cóż to za grzech ? — Odparł opryskliwie. — Piątek nie żaden post.

Jest na wiosnę Post Proroka Jonasza, trzydniowy, ten obowiązuje, — ale żeby w Piątki nicmożna jeść z mięsem, to stary Europejski przesąd. Chyba wy nie tutejsze? Mówiąc to, patrzył na niewiasty podejrzliwie, a gdy się dowiedział zkąd są i jakiego wyznania, oświadczył im stanowczo, że jeśli chcą nadal bywać w domu bożym, jeśli chcą korzystać z pomocy duchownych, muszą najprzód wyrzec się „błędów Europejskich", i przystąpić

uroczyście do kościoła Ne- storjańskiego, na co jest osobny obrządek, nowy Chrzest, kosztujący od trzech Małyszów aż do ćwierć Jaskotta, wedle zamożności. Niewiasty spojrzały po sohie, i przerażone uciekły, opłakując utratę pociech religijnych, tej gwiazdy siedmio-promicniuj, co miała im ozłocić widnokrąg wygnania. Powrót byłsmutny. Po drodze, niewolnice starały się rozrywać Ludmiłę wskazywaniem znacz-

niejszych budowli, chociaż i ten widok rzadko mógł rozerwać; najczęściej nasuwał jakąś pamiątkę niedoli. — W tej drewnianej grubej wieży, którą pani widzi na lewo, mieszkała nie tak dawno Turkana, matka Mohammeda, Sułtana Korassanu, wzięta w niewole jeszcze przez wielkiego Temuczyna. Była to niewiasta bardzo dumna, W swoim kraju kazała się nazywać... Czy zgadniecie jak? Ha; ha, ha... „Królową świata"! A po-

tem... Widzi pani te kraty w okienkach? Musiano je tam wprawić, bo chciała się rzucić na dół, na te sterczące kamienie. —A tu, — mówiła inna niewolnica — w głębi tego placu, czy pani uważa ten długi, szary budynek, otoczony parkanem? Tam przemieszkują cesarzowe i cesarzówny Chińskie. Jest ich z kilkadziesiąt, ale same tylko stare albo małe, bo wszystkie młode powydawano za różnych urzędników i wojskowych tutejszych, i z

tych małych jak tylko która dorośnie, zaraz Dwór jej wyszukuje męża, zwykle z miernego stanu, ażeby powoli zapominała o swojej wielkości. Ludmiła zwróciwszy się ku Elżbiecie, rzekła gorzko: —Nie pierwsze my tu — i pewno nie ostatnie. Ach, jak to znać we wszystkiem, że Ewa ciężej od męża zgrzeszyła! Los jej zawsze cięższy. Mąż idzie przynajmniej na wojnę, może chwalebnie zginąć. Kobieta idzie w niewole. Nikt

nawet zabić jej niechce! Elżbieta namyślała się, jaką-by pocieszającą odpowiedzią zbudować Ludmiłę, kiedy jej uwaga i oczy zostały ściągnięte w inną stronę. —Co to za zbiegowisko na placu, o tani... przy tej malej uliczce? Jedni przez drugich zaglądają. Co oni tam takiego widzą? Ty Ludmiłko, z konia może dojrzysz. —Widzę, ale nierozumiem powodu ciekawości. Jakiś człowiek wyszedł z uliczki i

spokojniusieńko sobie idzie, a ludzie do niego się cisną. O.... biją mu pokłony, całują go po sukniach. Co to za jeden? Nic w nim nadzwyczajnego. A... prawda, jest jedna rzecz nadzwyczajna: wąsy i broda po pas długie. A bieluteńkie jakby srebro. Jeszcze też w życiu niojem takiej przepysznej brody niewidziałam. —A jak on ubrany? —Tak jakoś, trochę z Chińska, trochę z Tatarska.

Już też niewiasty i dojeżdżały do kupki, wciąż narastającej. Na ich zapytanie, jakiś biedak podniósł oczy odpowiedział wzruszenia:

rozrzewnione, i głosem pełnym

—Jakto? Niewiecie ! To Jeliu-Czusaj. W tej że chwili, od przeciwnej strony placu, z innej ulicy, wyjechał orszak świetny jakby jakiego monarchy. Na przepięknym karyin koniu, jechał mąż w złocistym kaftanie i posąwym zawoju. Araby o

białych

płaszczach

prowadziły

rumaka, Czausze biegły przed nim spędzając tłum z drogi, trębacze jechały po stronach, głosząc miastu że któś wielki raczył się w niem ukazać. Na widok tego pochodu, szmer powstał miedzy zbiegowiskiem: —To Abdurraman! I wszyscy rozbiegli się w mgnieniu oka. Wkoło Jeliu-Czusaja pozostała pustka,... jakby wymiótł." Białobrody starzec szedł sobie dalej spokojniutko. W połowie placii spotkał

się z Abdurramanem, podniósł głowę, i rzucił na niego spojrzenie, jedno, ale takie pełne bolesnych wyrzutów, źe jeździec spuścił oczy i popędził konia. Kim był ten jakiś tryumfator w zawoju? Dlaczego pierwszy pieszo, samotny?

minister

szedł

Ach, Jeliu-Czusaj nie byl już pierwszym ministrem. Ze śmiercią Ogotaja, rozwiał się jego wpływ zbawienny.

Jemu to Chaan głównie był polecił spełnienie najmilszej swojej myśli, przelanie Avładzy na głowę ukochanego Szyramuna. To też po zejściu monarchy, kiedy Rejentka zwróciła się do ministra, szukając u niego poparcia dla Kujuka, Jeliu-Czusaj odpowiedział ze zwykłą sobie odwagą, że pierwszym obowiązkiem, tak jego jak i całej rodziny cesarskiej, powinno być zastosowanie się do woli nieboszczyka.

—I gdzież dowód tej woli ? — Pytała z ironją Turakiiia. —Gdzie dowód? Istnieje testament. AVidzialem go. Rejentka mignęła ku niemu spojrzeniem jaszczurki, —• zamilkła — i poprzysięgła sobie w duszy: —Ten człowiek musi przepaść. Testament nigdy się nie odnalazł, a minister przy pierwszej sposobności przepadł. Niedługo

przyszło

czekać

na

te

sposobność. Za rządów Ogotaja, prowincje Chińskie zostały oszacowane przez Jeliu-Czusaja na tysiąc uncji srebrnych podatku, i dochód ten bywał z każdym rokiem wiernie dostarczany przez ministra. Ale obecnie, znalazł się na Dworze finansista innego pokroju, Muzułmanin Abdurraman, który przybywszy do Karakorumu jako wędrowny kupiec, dzięki potężnej obrotności, już po kilku latach posiadł wysokie stanowisko. Ten, ciągle powtarzał Rejentcc,

że ma niedołężnego ministra. —Ho, ho! — Mówił. — Gdybym ja rządził Chinami, potrafiłbym z nich płacić, nie jeden ale dwa miljony uncji srebrnych. —Wiem ja dobrze, odpowiedział JeliuCzusaj, — źe można taką summo, a nawet i większą wyciągnąć, ale to będzie z ostatecznem wyniszczeniem narodu. — Ha, zobaczymy. Trzeba spróbować. — Rzekła Turakina, i tegoż dnia jeszcze władza przeszła

w ręce Abdurramanowe, a stary minister utracił urząd i popadł w najgłębszą niełaskę. Jego zastępca stał się wszech władnym ulubieńcom Rejentki, którą zjednywał sobie, pochlebiając wszelkim jej zachceniom, i dostarczając dochodów ile tylko żądała; a żądała ich bez miary, tak na swoje Azjatyckie zbytki, jak na skarbienie stronników dla siebie i syna. Jakim kosztem cierpień, nadużyć i gwałtów, jakiem upiorowem wysysaniem ludności, dochod-

zono do takich potwornych poborów, straszno czytać w Kronikach współczesnych. Abdurraman rzucał się na wszystko, byle w reku przytrzymać władze, którą dzielił z niewolnicą Fatmą, także Muzulmanką, niegdyś zabraną z Farsistanu, dziś rządzącą zupełnie umysłem cesarzowej. Panowanie tej przebieglej pary, miljonom ludzi dokuczyło; byli jednak i tacy którym się uśmiechnęło; Mahometanie odetchnęli. A trzeba przyznać, że im się należała chwila ulgi. Oni dotąd

byli najnieszczęśliwsi między podbitemi. Wprawdzie, nie podlegali żadnej wyłącznej nienawiści zwycięzców, ale cierpieli niesłychanie z powodu niektórych ustaw Dżyngischana, które wręcz sprzeciwiały się prawom Proroka. I tak, Tatarski sposób zarzynania bydła, pozbawiał ich odrazu wszelkiego mięsiwa, zakaz maczania rąk w bieżącej wodzie, uniemożliwiał codzienne Ablucje. Z jednej strony kara śmierci, z drugiej głębokie przywiązanie do przepisów religji, stawiały

nieszczęsnych wyznawców Koranu, w każdochwilowem, bezwyjściowem rozdarciu. Teraz na- koniec trochę podnieśli głowę, a nawet zaczęli doskwierać, jeżeli nie Mongołom, to Buddystom, Nestorjanom, i ludziom wszelkich innych wyznań, od których jednomyślnie byli nienawidzeni. Tak podbici, nietylko drżeli pod batogiem pańskim, ale i miedzy sobą szamotali się w bójkach, na które pan spoglądał z pogardliweni zadowoleniem, jak Rzymianin patrzył na bitwę gladja- torów.

Tymczasem Jeliu-Czitsaj dogorywał, Niemiał jeszcze lat sześdziesięcht, " a już włos mu zbielał ; siły, stargane nieustanną walką i niewyznanemi wzruszeniami, nikły bezpowrotnie. Przechadzka, podczas której został napotkany przez nasze niewiasty, a jaką przedsięwziął jedynie dla odwiedzenia chorych, była dlań ostatnią. W kilka dni później, sam się położył, i wedle wyraźnego świadectwa dziejopisów, umarł „ze zgryzoty". A zagryzł się, nie jak dworacki Colbert utratą łask pańskich, ale

zniweczeniem swojej zacnej, wieloletniej pracy, widokiem cierpień i nędzy w jakie zapadali jego ukochani. O, bo on kochał lud biedny! Jeszcze Ogotaj, znudzony jego wiecznemi skargami, wiecznemi błaganiami, widząc jak mu oczy mgłą zachodzą, mawiał: — No cóż? Znów będziesz płakał za ludem? Turakina tak się mocno ucieszyła tą śmiercią, że nawet nic przeszkadzała uniesieniom żalu i części,

z

jakicmi

tłum

ogromny

odprowadził zwłoki na miejsce spoczynku. Jednak, w kilka dni później, przypomniano Rejcntce, że człowiek co przez tak długie lata zawiadywał Skarbem państwa, musiał i sam zostawić skarby. Wnet gromada siepaczy otoczyła ubogi domek w którym spędził ostatnie lata; szukano, przetrząsano, ale nie znaleziono nic więcej, tylko starożytne medale, xięgi, mappy, narzędzia muzyczne, i ogromne zbiory ziół lekarskich. Tak skończył nieskazitelną śmiercią ten

mąż nieskazitelny, prawdziwy ideał urzędnika, co życie całe spędził na bronieniu uciśnionych, na szerzeniu oświaty i porządku, a choć postawiony w okolicznościach najtrudniejszych, najbardziej ślizkich jakie może kiedykolwiek usłały podobną drogę, potrafił przecież nigdy się nie sprzeniewierzyć głosowi sumienia. Życiorys jego powinien-by się znajdować w każdym „Plutarchu dla młodzieży". Praktyczniej-by on

tam

wyglądał,

niżeli

Żywoty

Katonów i Regulu- sów, których zawsze można uwielbiać, ale trudno już dzisiaj naśladować. — Zdał by się też i w podręcznej bibliotece niejednego ministra. Azja uczciła go, nietylko łzami wdzięczności, ale i pomnikami chwały. W kilkadziesiąt lat po jego śmierci, jeden z cesarzy Chińskich, według wzruszającego zwyczaju tamtejszych ludów, nadał Jeliu-Czusajowi pośmiertny tytuł Króla, i nad grobem jego wzniósł kaplicę, gdzie minister jest

wyobrażony w postawie siedzącej, ze swoją sławną brodą po kolana. Ta kaplica jeszcze dziś istnieje. Nasze branki patrzyły z progów Ajdarowcgo dworca na pogrzeb JchuCzusaja; słyszały szlochania i błogosławieństwa rzeszy. Było to pierwsze wrażenie szlachetne, jakie los im nastręczał w tej strasznej krainie. —Szkoda! — Rzekła gorzko Ludmiła. — Między Mongołami był jeden człowiek prawdziwie

cnotliwy, i ten właśnie musi umierać, kiedy my tutaj przybywamy! —Ha cóż, Boska wola! — Odparła Elżbieta. — Cieszmy się przynajmniej, moja Ludko, żeśmy choć raz jeden w życiu mogły lilii się przypatrzeć. To bodzie na zawsze takie słodkie wspomnienie! Ipopłakały się, przyjacielu.

jakby

po

starym

A jednak, tenże sam Jeliu-Czusaj, mimowolnie i mimowiednie stał się dla nich powodem długiej, ciężkiej zgryzoty.

Jeszcze przed kilkunastu laty, założył on był na granicy Chińskiej dwie szkoły, przeznaczone wyłącznie dla paniczów Tatarskich, były to pierwsze próby kształcenia Mongołów, pierwsze i stosunkowo dość już śmiałe; wykładano tam jeografję, rachunki, astronomję. Niedaleko już było tym uczelniom do Mandaryńskich.

prawdziwych

Szkół

Otóż, Argunie zachciało się koniecznie, aby i Kałga został umieszczony w liczbie owych wy-

branych paniąt. Sama była ciemna, i rada swojej ciemnocie, ale gdy o dziecko jej chodziło, czuła wszystkie dobrodziejstwa światła, Dotąd, uczono go tylko na pamięć genealogji rodzinnej; w tej nauce Tatarzy od dzieciństwa są niezmiernie biegli, i ona to sprawia, że naród przez długie wieki niepiśmienny, zachował przecież jasną i szczegółową znajomość swojej przeszłości. Umiał też Kałga i niektóre inne rzeczy; jeździł już cudownie na kucyku, strzelał wcale nieźle z niewielkiego łuku,

ślicznie wywijał zgra- bniuchną czeczugą. Czyż to nie dosyć na Tatara ? Nie! Nie dosyć. Matka chciała w nim widzieć wszelkie doskonałości. Mimo wykrzywiań się dziecka, mówiła codzień: —Jak podrośniesz, nic nie pomoże, pojedziesz do Szkoły Chińskiej. Zamiar był chwalebny, Ajdar go też pochwalał, ale cóż? Arguna chciała z synem wysłać i Elżbietę, bo Szamanie powiedzieli „że niesie dziecku szczęście." Napróżno Ajdar się wyśmiewał:

—Do czego to podobne, aby za dużym chłopakiem niańka ciągle chodziła? A jakżeż to będzie potem, kiedy przyjdzie jechać na wszystkie strony świata? Czy i na wojnę będzie ją wlókł za sobą? —Czemu nie? — Odpowiadała matka. — Ty Ajdarze, kupiłeś sobie niedawno u Arabów turkusowy talizman, i nie rozstajesz się z nim ani na chwilę. Ta niewolnica jest dla mojego syna żywym talizmanem, niechże go nie odstępuje. Branki bladły słuchając tych rozmów,

które im znowu groziły rozłączeniem. Co za niewyczerpane pasmo trwóg i cierpień! Im się wydawało, że "już przynajmniej ta jedna, ta największa trwoga została na zawsze odwrócona, były już takie pewne że do śmierci pozostaną razem! Ach, czegóż w tem życiu człowiek może być pewien? Wprawdzie niebezpieczeństwo przedstawiało się. dopiero w oddaleniu; Kałga był jeszcze za mały do ciężkiej nauki, jeszcze ze dwa lata miał pozostać w domu. Tak, ale i te

dwa lata już naprzód są zatrute okropnem przewidywaniem ! Każdy dzień zbliża do rozłąki, a z każdym dniem trudniej się rozłączyć. Gdyby to'1 jeszcze dawniej, dużo dawniej, póki dusze ich nie były tak zupełnie spojone twardym kitem boleści, może wtedy łatwiej przyszłoby je rozłamać? Ale teraz... oh; teraz, to już być nie może ! Dlaczego „nie może"? Czyż nie widziały na własne oczy, rodzin rozdartych miedzy różnych

panów? Przyjaciół od siebie odrywanych gwałtownie? Czyż-by jedna, jedyna ich przyjaźń, miała posiadać u losu przywilej nietykalności? Kiedy się tak martwią chmurnem jutrem, tymczasem z innej strony widnokręgu, nadciąga burza bliska, natychmiastowa. W piękny, letni poranek, Ludmiła powracając z Bazaru, spotkała w ciasnej uliczce jakiegoś wielkiego dygnitarza. Podczas kiedy ich orszaki usuwały .się wzajem, ażeby państwu szerszą drogę

roztworzyć, spojrzeli sobie oko w oko. Jeździec miał ubranie olśniewające, ale rysy szkaradne; przypominał buldoga. Ludmiła wzdrygnęła się, i popchnęła konia co prędzej... Ona zna te twarz niezapomnianą... To Kajkuł, — ten Kajkul któremu ją miano sprzedać. A może to nie on ? Raz go tylko widziała, kiedy to położył rękę na jej głowie i na głowie Jasia. Może to nie on? Między Mongołami tyle twarzy podobnych! Prawda, — jednak równie okropnej nie

spotkała nigdy. Minąwszy go, mimowolnym rurchem jeszcze się odwróciła. Cóż dostrzegła? Przystanął, skinął na pachołka, i wskazywał mu Ludmiłę, bełkocąc jakiś rozkaz. Może kazał mu ją szpiegować? Kiedy wjeżdżała na dziedziniec domu, twarz tegoż samego pachołka błysła jej z po-za parkanu, zaglądająca weżowemi oczami. Nieopisane uczucie niepokoju, dręczyło ją przez dzień cały.

Nazajutrz, Ajdar został zawołany do Wielkiego Sędziego Mangussara, przed którym drżeli nietylko zwyciężeni, Mongołowie.

ale

i

sami

Ajdar, zdziwiony niezmiernie tem wezwaniem, uśmiechnął się kiedy sobie przypomniał, że jako Terchan niemoże podlegać żadnej karze, i pojechał z czołem podniesionem. Ale stanąwszy przed Sądem, i ujrzawszy po drugiej stronie trybunału Kajkula, zadrżał nieco na myśl że tu pewnie chodzi o Ludmiłę.

Kajkul, wysłany przez Abdurramana do Chin, dla poboru podatków, dopiero przed kilku dniami wrócił; długa jego nieobecność uśpiła obawy, jakie z początku trapiły Ajdara. Teraz, obaj nieprzyjaciele spojrzeli sobie w oczy, a wzrok szyderczy Kajkula mówił wyraźnie: — Aha! Mam cię nakoniec! Zemsta moja odłożona, ale tem pewniejsza. Mangussar, człek ogromny, o płaskiej, prawdziwie Mongolskiej twarzy, i małych, okrutnych

oczkach, zauważył z przyjemnością te zamianę spojrzeń, która mu wróżyła jakąś walkę śmiertelną. Zwrócił się do Ajdara: —Behadyrze, jesteś oskarżony o zbrodnię straszną. Kajkuł twierdzi, że odwróciłeś część zdobyczy przeznaczonej dla Wielkiego Chaana. Sam wybierał dla niego niewolnice, a wczoraj widział jak jedna z nich, — i to najpiękniejsza — jechała przez miasto bez żółtej zasłony i wchodziła do twojego domu. Powiedziano mu że jest

jedną z twoich żon. Cóż ty na to odpowiesz? —Odpowiem prawdę. Ta niewolnica jest rzeczywiście moją żoną, ale oskarżenie Kajkuła spada na jego własną głowę. To on odwrócił część zdobyczy przeznaczonej dla Wielkiego Chaana! On odkradł tę niewolnice, i trzymając ją w ukryciu, przechowywał dla siebie! Przerażona losem co ją czeka, uciekła do mego namiotu, pod moją opiekę. Cóż miałem zrobić? Oddać jej Dworowi już nie-

moglem. Raz wyrwana z pod żółtej zasłony, już nie była godną pańskich oczu. Zatrzymałem ją prawem zdobyczy i obrony. A teraz, ja oskarżani Kajkuła! On, zbrodniarz, niech zginie haniebnie! Kajkuł otwierał oczy osłupiałe. On, co tyle razy niewinny ch oskarżał, i bawił się ich rozpaczną niezaradnością, poznał teraz toż samo uczucie. Bo na ten raz, i on rzeczywiście był niewinien. Ani wiedział, ani przypuszczał, • aby Kargan kiedykolwiek chciał mu sprzedać brankę. Obaj wrogowie

nie- wiedzieli nic o jej ucieczce, ani o jej nieszczęsnym powrocie, nieznali całej prawdy, a byli pewni że ją znają. To też obaj w najlepszej wierze zarzucali sobie fałsze, obaj myląc się, mówili z najgłebszem uniesieniem przekonania. —Kłamiesz! — Wykrzyknął Kajkul. — Ja? Ja wykradałem ją dla siebie ? O Wielki Sędzio, bezczelność tego człowieka przechodzi wszelkie granice... Nakaż-że mu milczenie. —Ciszej...

ciszej...

—

Odparł

Mangussar. — Behadyr mówi owszem rzeczy bardzo ciekawe. Sprawa się wikła, nie taka ona prosta jak ją przedstawiałeś. — Ale gdzież dowód? Gdzież ja kryłem tę niewolnicę? Kto to widział? —Kto widział? Kargan, twój ulubieniec Kargan, on ją trzymał w swoim namiocie. —Chciałbym słyszeć ja to z własnych ust Kargana. Ciekawy jestem czyby Kargan ośmielił się przedemną to powtórzyć? Sędzio, każ tu stawić Kargana.

Wielki

—Kargana próżno wołać. — Rzecze Ajdar. — Ja go zabiłem. —A! Tyś go zabił. I dla czego ? — Podchwycił Sędzia. —Dla czego? Dla czego? Bo mi ją wydzierał, bo chciał ją gwałtem zabrać. Teraz żałuję, miałbym świadka. Ale o cóż wam chodzi ? Ona sama opowie, przysięgnie jeśli trzeba. Wielki Sędzia ruszył ramionami. —Cóż znaczy — rzekł — przysięga niewolnicy ? Żnąniy się na tem. Co ty będziesz chciał, to

ona powie. Mangussar nie okazywał niepokoju, ale w gruncie duszy był mocno zakłopotany. Żadna ze stron nieniogła dowodu.

postawić

prawdziwego

Nagle, przeszła mu przez głowę myśl genjalua. —Dobrze! — Zawołał. — Niech przysięgnie, ale na „Kamień Angary." W tej ciemnej sprawie tylko Duchy mogą rozsądzić. Ajdar zbladł. Niemógl odmówić, a lękał

się strasznego Kamienia. Kajkuł owszem, z najwyższą radością zawołał: —Tak! Tak! Na Kamień Angary! Teraz już jestem pewny wygranej. Dnchy niemogą się omylić. —Nie ciesz się tak bardzo. — Mówił przez zęby Ajdar. — Pamiętaj że t.11 chodzi o gardło. —I dla ciebie tak samo. —Nie! Ja jestem Terchanem. Choćbym przegrał, nikt się mojej głowy nie dotknie.

—Prawda. — Odparł zasmucony Kajkuł. — Zapomniałem o tem Terchaństwic. Nasza sprawa nierówna — to źle... No, ale jak przegrasz, to przynajmniej stracisz tę niewolnice. Oj, że stracisz, to stracisz. —Dość przegróżek. — Przerwał powstając Wielki Sędzia. — Jutro stawcie się wszyscy. Jedziemy na Bajkał. Strony rozeszły się w odmiennych usposobieniach.

Kajkuł, wesoły, wynosił pod niebiosa mądrość Mangussara. Ajdar, dopadł konia z bijącem sercem — wleciał do Ludmiły z twarzą pomieszaną — chwycił ją za rece i pytał: —Kobieto, — powiedz mi, raz jeszcze... ale szczerze — z ręką na sercu; wszak ty przed Kajkułem uciekłaś do mnie? Przed nikim innym tylko przed Kajkułem? —A no, tak. Przed Kajkułem i... — Przy pomny sobie tylko.. Może się

pomyliłaś? Tam, nad Linlanchem,— kiedy to wbiegłaś do mego namiotu — kiedy Kargan cię gonił — komuż on cię miał oddać? Kajkułowi? Czy pewną jesteś? Może to było jakie inne imię? Poszukaj dobrze w pamięci... może inne? —Nie. To imię i ta straszna postać nadto mi się w pamięć wraziły, abym kiedy mogła ich zapomnieć. —I przysięgłabyś na to?

—Jak najśmielej. Przysięgnę ci na Ewangelje, na xięgę mojej wiary. —Tu nie chodzi o twoją wiarę, tu chodzi o coś większego, straszniejszego... trzeba przysiądz na „Kamień Angary." A wiedz, że kto na kamieniu tym krzywoprzysięgnie, tego Duchy w tejże chwili skarżą, spuszczą nań żywy ogień z nieba, albo go wciągną w Bajkał, w otchłanie bezdenne. O! Gdybym cię miał stracić... Powiedz... jeżeli nie jesteś pewna, nie narażaj się na tę próbę, ja cię gdzie

ukryję, uniosę na krańce świata... oh! ja teraz dopiero widzę czeiu ty jesteś dla mnie, teraz, kiedy mi cię chcą wydrzeć i ludzie i Duchy! —Ajdarze,—jestem przysięgnę.

pewna,

—

NA BAJKALE Po zielonych falach Świętego morza. , płynie uroczyście milcząca flotylla. Na czele, w długiem, wazki cm czółnie, u którego przy rudlu sterczy cesarski buńczuk, Mangussar siedzi i z rozkoszą pokręca wąsa.

Przy nim stoi kilku oprawców, czekających na jego skinienie. Tuż za czółnem, płynie łódź wielka, pokryta czarnym pilśniowym namiotem; pod nim jedzie Ludmiła, pilnowana przez dwie Szamanki, rosłe, śniade niewiasty, z czerwonemi przepaskami na roztarganych włosach; przysiadły się przy jej ramionach, i nieustannie w nią patrzą świdrującemi oczami^ jakby chciały już naprzód prawdę z jej duszy wyciągnąć. Po dwóch stronach łodzi namiotowej,

płyną dwie łodzie otwarte, na których umieszczono Kajkula i Ajdara. Obaj, otoczeni strażą. Kajkuł, pewny siebie, siedzi spokojnie, i uśmiecha się na myśl źe piękna branka, żona wroga, wpadnie za chwilę w moc złych Duchów. Ajdar za to niepokoi się i miota. Ach, musi bardzo kochać Ludmiłę, kiedy nawet świadków się nie wstydzi. Oto padł na twarz, bije czołem o twarde dno łódki, i jęczy:

— Duchu Bajkalski! Nie zabieraj mi mojej gołąbki! Potem w sercu czyni różne śluby; jeśli zostanie wysłuchanym, pojedzie na wyspę Olchon, i to a to da Szamanom. Niepróżno Ajdar się troska, Duch Bajkału wygląda jakoś gniewnie. Ranek jest chmurny i wietrzny; od chwili jak ze świtem wypłynęli, bałwany coraz ostrzej się piętrzą. Czyżby Ludmiła kłamała?

— Ach, — myśli sobie Ajdar, — jeśli nawet skłaniała, to tylko w tym celu aby się dostać do mojego namiotu! Ona mnie przeniosła nad wszystkich, nawet nad Wielkiego Chaana... I miałażby za to ginąć? O! Nieszczęście!... I rozpaczał, —i coraz ją gwałtowniej kochał. Przed południem, otucha zaczęła w niego wstępować; chmury się darły podłużnie, błękit nieba w kilku miejscach błysnął, wody coraz, łagodniej falowały. Ajdar podniósł do nieba oczy pełne

błagania i nadziei. Wiele innych głów podniosło się także, bo 'w ślad za czterema pierw- szenii łodziami, płynęło mnóstwo innych. Jechał cały dwór Ajdara, jechały inne jego żony, uśmiechnięte złośliwie, życzące pewnie zguby zawaduej towarzyszce. Obok nich siedziała Arguna, obojętnie na wszystko patrząca. Kałga stał przy niej, a białe zęby świeciły mu radością; nie rozumiał sam z czego się cieszy, ale widział że wszyscy potrwożeni, że coś

komuś grozi, i było mu przyjemnie. Za nim stała Elżbieta, drżąca, ledwie mogąca na nogach się utrzymać. Dziwaczne trwogi ją dręczyły: wprawdzie Ludmiła szczerą prawdę ma zaprzysięgnąć, ale któż wie? Może w tein jeziorze istotnie są czary? Może tam siedzą djabły, które właśnie pomszczą się za wypowiedzenie prawdy? Mnóstwo było innych jeszcze statków, batów, nawet prostych tratew, zapełnionych ciekawemi co

chcieli

widzieć

rozstrzygnięcie

procesu, poruszającego cały Dwór i stolicę. W południe, kiedy flotylla przepływała pod skalną arkadą, zwaną „Wrotami Angarskiemi", fale już ledwo się marszczyły. Wicher opadł — woń świeżej zieloności biła od drzew i trawisk, bujnie zwieszających się z opok. Wpływają w łożysko Angary, liczładna gromada ściska się i przedłuża we wstęgę. Przewoźnicy pierwszych krzyczą: — Stój!

czółen,

Wszyscy inni zatrzymali fwiosla. Szykują łodzie w około wyrocznego kamienia. Szamanki wstają, biorą Ludmiłę pod ręce, wyprowadzają z namiotu, i mówią ponuro: — Wejdź na kamień. Łódka tańcująca, to zbliża się to oddala od kamienia, Ludmiła czeka— sama niewie na co — serce jej mocno bije. — Pewna jest swojej przysięgi, a jednak, uroczystość przygotowań, czarne

spojrzenia Szamanek, tajemniczość tych wód groźnie rozbrygujących się o kamień, wprowadziły ją w stan niezwykły. Gniewa się na samą siebie, a niemoże przemódz dziwnej ociężałości, która ją ubezwładnia; ile razy stopę podniesie aby wstąpić na kamień,-zaraz i kamień, i rzeka, i wszystko w oczach jej wiruje. Szczęściem przypomina podaną przez Elżbietę.

sobie

rade

Przeżegnała się, — i wszystko złe odeszło.

W oczach stanął dzień biały — świat przestał kołować — wbiegła lekko na kamień — spojrzała w kolo siebie. Przed nią kołysało się czółenko, z którego Mangussar i oprawcy rzucali spojrzenia palące ciekawością. Po dwóch stronach, miała dwie inne łodzie. Z jednej Kajkul patrzył szyderczo, — w drugiej stał Ajdar jak przykuty; na twarzy mienił się tak mocno, że Ludmiła wzruszona, rzuciła ku niemu

zachęcające, serdeczne spojrzenie. Potem, złożywszy ręce jakby do modlitwy, mocno i wyraźnie wyrzekła po mongołsku: — Przysięgam na ten kamień Angary, na którym tu oto stoję, że Kargan chciał mię wydać w ręce tu obecnego Kajkula, i dla tej to właśnie groźby, udałam się o pomoc do obecnego tu Behadyra Ajdara, mojego małżonka. Umilkła. — O! Już teraz nie jej, ale wszystkim obecnym serce bilo. Wszyscy czekali co się sta-

nie?... Tymczasem nic się nie stawało. Patrzyli, to w głębiny, czy się nie otworzą pod nią, i nie schłoną jej żywcem? To w niebo, czy nie uderzy piorunem? Ale zamiast piorunów, niebo odpowiedziało innym znakiem. Obłoki się rozdarły, i słońce wyblysnęlo wązkim, złotym promieniem, który padłszy jakby umyślnie na kamień, otoczył Ludmile snopem światła.

Szamanki tymczasem rachowały „do stu." Była to miara czasu pozostawiona Duchom. Kiedy już doszły miary, wykrzyknęły: — Sto! Przysięga prawdziwa. Wtedy wybuchnął wielki okrzyk. Wszyscy zwrócili się do Ajdara. Kajkuł osłupiał niesprawiedliwością Duchów. Przetarł oczy — niedowierzaniem.

oglądał

nad się

z

Nagle — spotkał wzrok Maugussara — i zzieleniał.

Mangussar dawał znak oprawcom. Ci skoczyli w łódź przegrywającego, i pędem skierowali ją do brzegu. Ajdar łzy miał w oczach. Tak, chociaż Tatar, spojrzał prze-ze łzy na Ludmiłę. Ze swego czółna przeskoczył do jej łodzi, drżące ręce wyciągnął ku niej miłośnie kiedy zstępowała z kamienia, a Ludmiła pierwszy raz oparła się o jego ramię pieściwie i miękko, pierwszy raz w niego spojrzała z rozczuleniem.

Porwał ją — wniósł do mrocznego namiotu, i okrywał ją pocałunkami płomiennemi, nieledwie gryzącemi. Ludmiła drżała ale się uśmiechała. Nagle, wystrzelił z niedaleka krzyk okropny, wielokrotnie powtarzany, podobny do ryku niedźwiedzia oskoczonego przez obławę. Ludmiła zerwawszy się wpół, pytała z przestrachem: —Co to jest? O Boże! Co to jest? Ajdar uśmiechnął się. Oczy mu błysły krwawem rozradowaniem.

—To Kajkuła zabijają. Dobrze mu tak. Niech się męczy. Zasłużył na tysiąc śmierci. W tej chwili łódź ruszyła. Podniósł głowę gniewnie, krzycząc na wioślarzy: — Czekajcież! Stójcie jeszcze. Ja chcę słyszeć do końca.

PRZYSIĘGA

NA

KAMIENIU

ANGARY. I znów uśmiechał się, i mówił w upojeniu: — Oh! Jakaż to rozkosz ciebie mieć w objęciu, kiedy tamten kona. A! On się nie pokłonił Duchowi Bajkału, on dumnie milczał. Ja się modliłem, to też Duch mię wysłuchał. O... jak go mordują, słyszysz? Już cicho. Szkoda! Już zdechł potwór. — A! Teraz mi dobrze. — Tak skończy każden co będzie chciał mi cię wydrzeć.

Ludmiła oniemiała. Prawda, Kajkuł był potworem — całą swoją przeszłością zasłużył na swój koniec — ależ ta dzika radość? Ta rozkosz prawdziwie mongolska, czerpana w męczarniach wroga? Oli, to okropne! Już serce jej miało się otworzyć dla Ajdara — i znów się zamknęło. Behadyr tymczasem powstał, rozsunął zapony od namiotu, i patrzył w dal z rozlubowaniem. Właśnie oprawcy zrzucali ciało zabitego do nurtów Angary, — Mangussar

odpływał, — tłum ciekawych za nim. Ajdar kazał swoim łodziom skierować się w inną stronę. — Płyńcie do Olchonu, muszę mój ślub wypełnić. Już słońce zachodziło, kiedy statki przybiły do tajemniczej wyspy. Wysiadającą na brzeg Ludmiłę przyjęto chórem powinszowali. Elżbieta rzuciła się ku niej ze szlochaniem radosnem, jakby ją ujrzała wskrzeszoną.

Żony Ajdara cedziły słodkie słówka, zaprawne fałszywemi uśmiechami. Za to gromada niewolnic i niewolników, ze szczerem weseleni do nóg jej się garnęła. Nawet Arguna, porwana ogólną radością, niewiedząc jak się do tej radości dostroić, zaczęła całować syna. Ale Kałga wyrwał się i siadł z boku, na skale, zły czenm Ludmiła nie przepadła, czemu niańka nie płacze? To już jego takie szczęście — jemu wszystko zawsze na przekór się dzieje.

Ajdar tryumfujący, rozpromieniony, ręką objął kibić Ludmiły, i prowadził ją po skalach ostrożnie. Za sobą kazał nieść wory ze skarbami, które wziął jeszcze z domu na ofiarę Duchom. Szli wszyscy po urwiskach coraz dziwaczniejszych, w ciemnościach coraz głębszych, aż xiężyc wypłynął z po-za mgły blado fjolctowej, a gdy stanęli na szczycie Achu-Czolanu czyli „Strasznej Skały", wysuniętej naksztalt nadpowietrznego przylądka, cała wyspa w pomroce znikła im pod sto-

pami Bajkał roztoczył się w dole jakby wklęsłe niebo, niebo roztoczyło się w górze jak sklepione morze, światło księżycowe ztopiło dwie półkule, — podróżnych przejął postrach, jakby się znaleźli w nicości. Milczeli, niepewni gdzie są, i do kogo mają się udać? Nagle, postać wązka, w długiem odzieniu, odczepiła się od skał, i spytała głosem podziemnym: —Czego chcecie w Duchów?

Złotej Ordzie

Ajdar, nigdy nie zachwiany w odwadze, tam gdzie go czekała walka ze zwierzem lub z człowiekiem, tu, na gruncie sił nadprzyrodzonych, tracił wszelką śmiałość. Głosem w którym widoczne było drżenie, odpowiedział: —Chcę podziękować Duchowi „Świętego morza" za to że litościwie mię wysłuchał. Oto przyniosłem dary. Wązka postać mignęła, i znikła w kupce drzew czerniejących pomiędzy głazami.

Po chwili, usłyszano kilkokrotne, drgające uderzenie, jakby młota bijącego w tarczę. Dźwięk nizki, posępny, rozległ się echami po wodach i jaskiniach. Na to hasło, szereg innych postaci wązkich a wysokich, zaczął jakby wyrastać z pod ziemi. To Szamanie, występując ze wszystkich stron ścieżkami i rozpadlinami, wydobywali się na szczyt Strasznej Skały. Stu ich przyszło. Wszyscy w czapkach stożkowatych, obwiązanych czerwoną

wstęgą, w odzieżach długich, ciasno przykrojonych ; u piędziesięciu odzież ta była szyta ze skóry białego rena, u drugich piędziesięciu, ze skór czarnych. Twarze ich niełatwo dawały się rozeznać, tylko przy blasku xiężyca, z pod włochatych czapek i włochatego zarostu, lśniły oczy, zimno świecące jak bezdenie Bajkału. Rozstąpiwszy się na dwa półkola, wzięli między siebie Ajdara, i długo śpiewali a raczej gadali wpół szeptaną psalniodję.

Nastała chwila ciszy, o Nagle, wszyscy razem wykrzyknęli, jak mogli najpotężniej, z całych piersi : —Dziękujemy—dziękujemy— dziękujemy—żeś poszczęścił temu oto człowiekowi ! —A teraz, — rzekli do Ajdara — złóż twoje ofiary. Jedną rzuć przed siebie, dla Ducha tej wody—a drugą rzuć za siebie, dla Duchów tej skały. Ajdar wziął z rąk niewolników dwa trzosy; postąpił na sam brzeg opoki,

ścięty prostopadle w jezioro, i cisnął jeden trzos do wody;lekki plusk oznajmił że ręka Bajkału pochwyciła ofiarę. Były pewnie w tym worze monety i kosztowności złupione w Krakowie lub w Sandomierzu; czyż spodziewał się mincerz co je wybijał, złotnik co je wyrabiał, że pójdą kiedyś na dno Azyjskiego jeziora? Ileż tam podobnych zdobyczy musi dotąd leżeć! Ajdar wydał krzyk pół-radosny, pół dziki, podobny do krzyku drapieżnego

ptaka, — przyklęknął, — dziewięć razy czołem uderzył o kamienie — potem, nie oglądając się wcale, cisnął po-za siebie drugi wór z darami; te, padły miedzy Szamanów, którzy tłoczyli się za nim w coraz ciaśniejsze półkole. Jeszcze Ajdarowi niedosyć; w przystępie niewymownej wdzięczności, radby się wyzuł ze wszystkiego. Łańcuchy, klamry, z piersi zdziera, i kolejno ciska, to w wodę, to na skałę; nawet owe

cudne kolczyki wyrwał z uszu, jeden rzucił w toń, drugi przez ramię, a za każdym razem wydaje krzyk drapieżny. Ludmiła, patrząca na wszystko z Europejskim przekąsem, zapytała blisko stojącej Arguny: —Co w wodę padło, to przepadło — rozumiem, — ale co na ziemi leży, któż to weźmie? —Duchy Olchonu. — Odrzekła tajemniczo tamta. — O! Bo trzeba ci wiedzieć, że Duchy miedzy sobą są bardzo zazdrosne.

Gdyby Ajdar obdarzył Duchy wód, a zapomniał o Duchach tej Skały, gotowa by się rozstąpić pod nami. Czy słyszysz ? — Tu nogą trącała grunt kamienny. — Czy słyszysz jak tam pusto dzwoni ? Tu, pod nami, jest ogromna świątynia, którą Duchy same sobie wykuły. —I któż tam był ? — Spytała Ludmiła ze źle ukrytym uśmiechem. —Ze zwykłych ludzi, nikt, bo świątynia zewsząd zamknięta opokami. Ale wielcy Szamanie tam

wchodzą. Oni tak rozsuwają skały, jak my wojłoki namiotu. Ludmiła widząc jej oczy roziskrzone, nie śmiała dłużej przeczyć, tylko zwróciła się do stojącej za sobą Elżbiety, i szepnęła po polsku: —Tak,—ci czarownicy nic w ciemię bici; ręczę że wszystko co na ziemi, niby dla Duchów leży, to oni sami zabiorą. Ale Elżbiecie wcale się nic chciało żartować z duchów ani z czarów. Podniosła twarz, na której

widne było prawdziwe zmartwienie, i westchnęła: Ach, jakie to nieszczęście, że my, chrześcjanki, musimy patrzeć na te pogańskie gusła! Już samo patrzenie jest może grzechem? A co tu robić? Gdzie tu uciec? Uderzona boleścią przyjaciółki, Ludmiła zastanowiła się, — i także posmutniała. Tymczasem Szamanie zwolna nikli — dary z ziemi także zniknęły. Ajdar powstawszy w milczeniu, chciał już wyprowadzać Ludmiłę, kiedy nadbieg'1 ku niemu

Arguna, i z niskiemi pokłonami prosiła: —Srób mi łaskę... Jabym chciała poradzić się o przyszłość mego syna... Ja zawsze tak pragnęłam tu być na Ołchonie, tu odpowiedzi najprawdziwsze... —Ach! — Wtrąciła błagalnie Zutta, jedna z żon Ajdara. — Jabym chciała wiedzieć co się dzieje z moją siostrą, której dziesięć lat już nie widziałam... —I ja chcę się o cóś zapytać... —I ja także...—Wołały wszystkie po

kolei. Ajdar, obstąpiony przez niewiasty, uległ prośbom, i zaszedłszy drogę jednemu z czarowników, przełożył pokornie ich życzenia. —A jakich-że Szamanów chcecie się radzić? — Spytał zagadniony. — Czarnych czy Białych? Biali rozmawiają z Duchami życzliwemi dla człowieka, Czarni z nieprzyjaznemi. Ajdar się zawahał. —Czy ja wiem — pytał — którzy potrzebniejsi ?

—I ci i ci potrzebni. Dobrze wiedzieć co się uda, ale i dobrze wiedzieć co zagraża. —Ach! — Zawołała Arguna. — Byłoby najlepiej, gdyby można wybrać takiego co wie wszystko. —Oho! — Rzekł Szaman kręcąc głową. — Małej wam się rzeczy zachciało ! Musiałby chyba przyjść sam Chan Szamanów. On jeden zna się ze wszystkiemi Duchami. —Ach, proście! Wyproście przyszedł! — Błagały niewiasty.

aby

—Ja, z mojej stadniny, — dodawała Arguna — przyszłe trzy białe konie, Duchom na ofiarę. —A ja, — wtrąciła inna — jak tylko wrócę do siebie, przyszlę tu sztukę jedwabiu czerwonego. Może biały lepszy? Jak myślicie? —Wszystko jedno. — Kapłan odpowiedział niedbale. — Duchom wszystko miłe. To tylko pytanie, czy Chan przepowiadać?

zechce

dzisiaj

I skręciwszy na stronę, zginął w czeluściach pieczary, która między

głazami wazką szparą czerniała. Po długiej chwili oczekiwania, wybiegł z rozognionem okiem, wołając : —Przyjdzie! Wzdragał przyjdzie.

się

—

ale

Wtedy padł na wszystkich jakiś postrach, którego branki jeszcze nieniogły zrozumieć. Te same niewiasty Mongolskie, co przed chwilą tak żądały wróżby, teraz cisnęły się jedna za drugą, mówiąc: —Ty pierwsza radź się...

—Nie, ty lepiej bądź pierwsza... mnie jeszcze coś za piersi chwyta. Szamanie tymczasem znosili pęki paliwa, i na środku skały rozniecali ognisko. Płomień wybuchnął. Krajobraz, dotąd oświecony tylko mdłą niebieska- wością xiężyca, zmienił się jak twarz co zmienia wyraz, w jednej chwili opłynął groźną łuną, która latała po urwiskach, wodach i powietrzu, jak rozczerwienienie po zagniewanych licach. . Usłyszano niezwykłe podzwaniania i

brzęki. Z pieczarowej szczeliny wystąpił Chan Szamanów, najmędrszy z mądrych. Na te chwile zdjął czapkę i długą szatę, i ukazał się w pełnem ubraniu wróżbiarskiem. Ubiór był ze skór białych i czarnych, w symboliczne wzory pozszywanych, i zupełnie obcisło przylegał do ciała; ale kształty jego ginęły pod mnóstwem dodatków, które tworzyły na nim rodzaj grającego płaszcza; były tam żelazne kajdany, srebrne dzwonki, złote trzęsidła, różne

jakby frędzle, jedne z miedzianych kolców, inne z klekocąc3rch drewienek. Strój taki, na pozór dziwaczny, był przecież wynikiem wielowiekowych doświadczeń, zawierał różne pierwiastki, tak organiczne jak martwe, skóry zwierzęce, kory, drzażdżki przepojone żywicą, i wszystkie główniejsze kruszce, których mądre zestawienie, działając na ciało, ułatwia człowiekowi wejście w stan magnetyczny. Twarz miał piękną, ściągłą, ale prawie

bez koloru; na wskroś wyniszczoną i jakby wyssaną przez ascetyzm. Włosy krucze, bujnie roztrzęsione, otaczały głowę rodzajem smutnej, czarnej aureoli. Kiedy przystąpił do ogniska, podano mu łuk sprężysty, i magiczny płytki bębenek, a raczej tamburyno, zrobione z trzech gatunków drzewa, obciągnięte skórą mieniącą się jak u węża, obite brzękadłami z rozmaitych metali.

Szamanie i podróżni rozstąpili się wielkim kręgiem. Chan zaczyna chodzić w koło ognia— powoli—powoli—wymawiając półgłosem zaklęcia czy modły, pobrząkując bębenkiem w różnych odstępach czasu. Niekiedy staje, podnosi łuk jakby różczkę, i kreśli nim gzygzakowe znaki na powietrzu. Takie krążenie trwa całą godzinę. Ognisko przygasa. Chan pada na ziemię nieruchomy.

Dwóch Szamanów podbiegło. Dokładają szyszek cedrowych i ciernia, dosypują dzikiego rumianku. Żar syknął — pełgnął w górę nowym słupem czerwieni. Aromat roztacza po ziemi odurzające kłęby. Chan jęknął jak człowiek mordowany. Zerwał się,—o! teraz już zupełnie inny. Bieży w koło ogniska, prędko, coraz prędzej — gwałtownie—szalenie. Rzuca wykrzyki

wspaniałe, jak-gdyby łańcuchy biczują go z

zwyciężkie—

łoskotem—dzwony drgają na nim kaskadami dźwięków — on kręci nad głową tamburynem, kręci z szybkością niepojętą w czlowieczem reku — czasem nagle na miejscu staje — łuk jednym końcem wbija w ziemię, na drugim jego końcu skroń opiera, i tak wiruje w okrąg łuku jakby puszczona w bieg sprężyna. — Znów stanął — nie znać po nim najmniejszego zawrotu głowy, nawet się nie

zachwiał — znów łuk podnosi, tamburynem potrząsa, i puszcza się w taniec około ogniska — wykrzykujący tryumfujący.

—

grzmiący

—

Ten szał, który w opisie wygląda dziwacznie, w rzeczywistości nie przedstawia nic śmiesznego ani kuglarskiego. Wiemy od naocznych świadków, jak owszem przeraża i najobojętniejszych porywa. Tu, widzowie prości i wierzący, zostali od razu porwani. Jedni padli twarzą o

ziemię, i czasem tylko nieco głowę unosząc, spoglądali ukradkiem na zjawisko, — inni z rękami złożonemi, wodzili za niem wzrokiem osłupiałym. Ten drugi taniec trwał półtory godziny, i jeszcze to było niewiele; Szaman czasem potrzebuje czterech do pięciu godzin ażeby się wprowadzić w stosunek z Duchami. Już widzowie byli pomęczeni, zbici trudem i trwogą, a czarodziej nie okazywał żadnego

znużenia; owszem, zdawał się coraz potężniejszym — coraz v lżejsze kręgi zakreślał — coraz bardziej nadludzkie rzuty wykonywał. Nagle — zbielał, zamknął oczy, i runął na ziemie, wyciągnięty — sztywny — stężały. Dwóch Szamanów skoczyło z nożami w ręku. Przyklękli po dwóch stronach, i nóż jeden o drugi ostrzyli na głowie leżącego. Pod tym żelaznym zgrzytem ocknął się, wstał na równe nogi, — i raz jeszcze podniósłszy tam-

buryno, cisnął je po nieopisanym zamachem.

za

siebie

Ten ruch jest znakiem że magiczne zachwycenie doszło już do szczytu. Szamanie podbiegli ku niewiastom, szepcząc: — Teraz już możecie się pytać... prędko, prędko. Arguna miała najpierwsza przystąpić, ale tu zaszła nieprzewidziana przeszkoda : lvalga przerażony, niechciał żadnym sposobem przybliżyć się do czarownika; wyobraźnia jego dziecinna upadała pod tą straszną wizją; nieśmiał

nawet głośno płakać, tylko łkał pocicłiu i przyczepiał się do sukien Elżbiety, na ten raz u niej szukając ratunku, z instynktem prawdziwej trwogi. Na próżnych namowach i pogróżkach czas płynął, a chwile były szacowne, Szamanie się niecierpliwili. Więc żony Ajdara pierwsze przystąpiły do wyroczni. Ma się rozumieć, tylko trzy starsze; Ludmiła, wsparta na ramieniu wytężonego z ciekawości męża, przypatrywała się zdaleka, przejęta

nabożnym wstrętem. Chan Szamanów jak stanął, tak stał nieruchomy. Oczy miał otwarte, ale niemi nie patrzył. Twarz miał przepyszną, ale bez żadnego wyrazu. Zdawało się że także i nie słucha, jednak słyszał wybornie, lepiej niżeli wszyscy, bo jeszcze nie zdążono dokończyć pytania, a on już zaczynał wygłaszać odpowiedź. Mówił płynnie, wyraźnie, dobitnie, jakimś głosem odrębnym, jakby powtarzanym po drugiej osobie; a podczas tćj mowy,

twarz jego nie okazywała żadnych wzruszeń, żadnego nawet śladu życia. Wyglądał jak slup kamienny, z którego ktoś ukryty mówi. Zutta pierwsza zapytała ze drżeniem: —Co robi moja siostra? —Leży w jurcie nad jeziorem Kulunnoor. Ona chora, mocno chora. O... poprawia sobie wojłok pod głową, bo głowa ją boli. Przy niej kreci się stara, kobieta z niebieską płachtą na plecach. Co ona robi ? Aha! Gotuje ziele, które przepisał

Szaman z Czarnego Jaru. —Czy ona wyjdzie z tćj choroby? Czy ja kiedy jeszcze ją zobaczę? —Wyjdzie z tćj choroby, ale dopiero po dwóch obrotach xiężyca. Wtedy sama przyjedzie do ciebie, i nawet niespodzianie zgubę ci przywróci: razem ze swemi końmi przypędzi i dwa źrebaki które z twojego stada zginą. Szaman przestał mówić. Zutta namyślała się co prędzej, o co by tu jeszcze zapytać, ale tymcza-

sem Bigą zajęła jej miejsce. U tej, usta się trzęsły; jakaś tajna zgryzota musiała ją trawie. Rzuciła okiem pełnem nienawiści na Ludmiłę, okiem pełnem żalu na Ajdara, i zapytała, ostrożnie ważąc słowa: —Czy odzyskam jeszcze kiedy, to co utraciłam? —Odzyskasz, — ale już nie takie jak straciłaś, — i odzyskanie więcej ci przyniesie goryczy niż rozkoszy.

Ludmiła odgadła, że Biga chciałaby odzyskać pierwszeństwo w sercu małżonka. Złe przeczucie ją zatrwożyło. Biga usłyszawszy odpowiedź, brwi ściągnęła chmurnie, i odchodząc z podniesioną głową, przez zęby wycedziła: —Choćby najwięcej goryczy miało mię kosztować, niech się stanie! Aluta, najstarsza z żon Ajdara, chorowita, kaszląca niewiasta, ostatnia przystąpiła nieśmiało, i

wyjąknęla: —Czy ja jeszcze długo będę żyła? Szaman, tak szybko dotąd odpowiadający, tu pierwszy raz się zawahał. Po chwili rzekł: —Po co pytać się o takie rzeczy? Lepiej nie wiedzieć. —Ale kiedy ja chcę wiedzieć... Człowiek choruje i choruje, — niech-że już raz wiem jak się to skończy?

—Dwóch jeszcze Chaanów zobaczysz. Ałuta uśmiechnęła się ze szczerem zdziwieniem. Panowanie aż dwóch monarchów może trwać bardzo długo, tembardziej że nawet jeszcze pierwszy z nich nie został obranym. Odeszła pocieszona. Teraz, Arguna już niemogła zwlekać. Znalazła energję której nikt się nie spodziewał po tej słabej matce, gwałtem porwała Kałgę na ręce, uniosła go i postawiła przed wróżbitą.

Chłopiec struchlał, i stał jak wryty. Druga bieda nastała z Elżbietą. Ona nie z obawy dziecinnej, ale z obawy zgrzeszenia, także niemogła się ruszyć; aż ją Szamanie porwali pod ręce, i przemocą pchnęli do Kałgi. Wtedy Arguna zapytała: —Wszak ta kobieta niesie szczęście mojemu synowi? —Niesie, — i wielkie. —Cóż ja mam zrobić? Póki mały, niańka może ciągle za nim chodzić, ale jak

wyrośnie, cóż to będzie? Czy ją ma wszędzie za sobą prowadzić? Na uczty, na wojny, w bitwach, wszędzie? —Po co? Niech on tylko chodzi w sukniach zrobionych jej rękami, to dosyć. Póki w nich będzie chodził, póty będzie jadł, pił, i zabijał nieprzyjaciół. Jak ostatnią z tych sukien włoży, wszystko się dla niego skończy. Odpowiedź uradowała Argunę, nadewszystko obie branki.

a

Tymczasem niższe niewolnice widząc już miejsce wolne, cisnęły się do Szamana, aby także uzyskać jakieś słówko wróżby. Owa Ujgurka, ochmistrzyni dworu Arguny, którą widzieliśmy już dawniej litującą się nad losem Elżbiety, przystąpiwszy szepnęła :

do

niej,

—Spytaj się i ty o twego synka. Już ci się drugi raz taka sposobność nie nadarzy. Elżbiecie serce uderzyło...

Ach tak! Istotnie, możeby zapytać o Jasia?... Ale nie... Jakto? Jej, chrześcjance, uciekać się do bezbożnych guseł? —Nie... nie... — Wyjąknęla. — Boję się... Ujgurka inaczej zrozumiała jej obawę. —E, dziecko z ciebie. I porwawszy ją za rękę, pociągnęła przed czarownika. Tam spytała: —A co porabia dziecko tej kobiety? —Czekajcie... Gdzie jest dziecko tej

kobiety? A! Widzę je... Bardzo daleko ztąd, ale widzę: siedzi na tratwie. Tratwa jest na rzece dosyć dużej. Na brzegu leżą stosy drzewa, ułożone równiutko, równiutko. Trochę dalej widać pagórek i miasto. O! Jakie tam śpiczaste wieże! Dziecko bawi się z braćmi, z trzema braćmi. Ale smutne, o! smutne... i obdarte. Na tratwie jest buda i ognisko. Przy ogniu siedzi ojciec tego dziecka. Co on robi? Aha! Wiąże sieci. Przy

pierwszych

słowach

wróżby,

Ludmiła nadbiegła z ciekawością; ale na taki

niewymowną

obraz, i ona i Elżbieta spojrzały po sobie z wyrazem znaczącym: — Więc to wszystko jest czyste oszustwo? Istotnie, wszystko było fałszem; Jaś niemiał braci — ojciec jego już nie żył. — I cóżby miał robić na tratwie, i jeszcze: „obdarty? u Wyraźnie Szaman, widząc tutaj Elżbietę na niskiem stanowisku niańki, sądził że i w swoim kra-

ju należała do najbiedniejszego pospólstwa, i według tego domysłu, na prędce ułożył swój obraz. Ale wtedy, cóż mi za czarodziej ? Bojąc się czartów i Tatarów, branki nie śmiały mu w oczy przeczyć. Jednak Ludmiła, zawsze harda, spytała szydząco: —Czyś ty pewien że to jego ojciec, jego bracia? —Słyszę jak do nich mówi: „Ojcze." — Słyszę wyraźnie: „Bracie." —A jakim-że on mówi językiem? —

Podchwyciła Elżbieta. —Swoim. —Więc jakże ty go rozumiesz? —Ja wszystko rozumiem. Niewiasty podziwiały bezczelność z jaką wróżbita brnął po mylnej drodze. Oburzone kłamstwem, którego niepodobna mu było dowieść, zamilkły. Nastała chwila ciszy. Nagle, Szaman — choć niezapytany — zaczął sam z siebie przemawiać. Na ten objaw, bardzo rzadki, wszyscy

zbiegli się i natłoczyli. On mówił: — Po co wy się mnie radzicie? Jest miedzy nami istota, która wie daleko więcej odemnie. Ta niewiasta co szczęście niesie dziecku, ta niewolnica pogardzona, o! to wielka Szamanka., większa niż my wszyscy. Dziwna rzecz! Ona Duchów nie szuka, a Duchy same jej szukają, stoją kolo niej całemi gromadami. I niema tam wcale ciemnych, tylko same jasne... jasne... jasne...

Tu ucichł, a wszystkie oczy zwróciły się na Elżbietę z najwyższem podziwieniem i częścią. Po chwili, czarodziej krzyknął niewyraźnie, upadł i zaczął się wić w konwulsjach. Był to znak, że magiczna extaza dobiega już kresu. . Szamanie porwali go i unieśli do pieczary, zkąd jeszcze długo dochodziły jego ciężkie jęki. Świt szarzał, kiedy podróżni powrócili do łódek, wszyscy spiorunowani wrażeniem, unoszący

się nad mądrością Szamańską. Wszyscy, oprócz naszych dwóch branek. Te zamilkły przezornie; czasem tylko przygryzły wargi, albo ruszyły ramionami. Dopiero wróciwszy do stolicy, mogły dać folgę długo tłumionemu oburzeniu, i zamknięte w izdebce, naśmiały się fałszywego proroka.

dowoli

z

Jednak, ta noc tak wyśmiana, przyniosła dla nich błogosławione skutki. Osobliwszy hołd, oddany Elżbiecie

przez wróżbitę, otoczył ją urokiem „szamanizmu", jedynym co miał wpływ na Tatarów. Teraz już nikt nieśmiał jej się sprzeciwiać ani dokuczać, w obawie Duchów z któremi przestawała. Ajdar zaczął jej okazywać osobny rodzaj szacunku. Arguna była rozdarta pomiędzy dwoma uczuciami: chlubiła się, cieszyła z posiadania takiej istoty, ale niemogła patrzeć na nią bez lęku, i nieustannie syna zaklinała, aby ostrożnie postępował z niebezpieczną

piastunką. Chłopiec nastraszony, trochę się ugłaskał. Co ważniejsze, uspokojona odpowiedzią Szamana, mówiła że syna wyszle po naukę bez niańki, już go nawet nieraz powierzała innym niewolnicom, Elżbietę zapędziła tylko co prędzej do szycia. Branka z prawdziwą przyjemnością jęła się nowej roboty; już w Żegnańcu słynna była z rzadkiej biegłości w igle; wprawdzie tam, używała jej na ozdobę ołtarzy, na dzieła cudne jakby malowidła, a

tu przyszło szyć jakieś kożuszki, czapczyska i obuwia, do których nie była wprawną, i to jeszcze dla kogo! Praca nieporęczna i niemiła. Ale za to ileż ulg przy niej! Oswobodzona od ciągłego czuwania nad nieznośnym dzieciakiem, całe dnie mogła spędzać z Ludmiłą. Już najczęściej od rana przenosiła się do niej, z chińskim koszyczkiem pełnym igieł i nici, z pękami kitajek i futerek. O błogie dnie, chociaż łzawe! O nieskończone rozmowy i zwierzenia, jakże slodkienii wydawałyście się, po tych

pierwszych, najcięższych latach! Szkoda tylko że pobyt w Karakorumie potrwał krótko. Wyruszono znowu, — tą razą już nie w podróż, ale na koczowanie. I wyjazd jednak, niewiele przyniósł odmian w życiu naszych niewiast, które zwolna przywykaly do zachowywania codziennych, zajęć i zwyczajów, nawet pośród włóczęgi z pastwiska na pastwisko. Elżbieta i teraz większą część dnia trawiła w „kołowym domu" Ludmiły, gdzie

Arguna

pozwalała

jej

przesiadywać, byłe robota szła wartko. To też igła ani na dzień jeden nie spoczęła w ręku niewolnicy; Kałga już nawet nie nosił innych sukienek, tylko przez nią szyte; a niemożna było nadążyć z ich robieniem; ledwie które włożył, już niemiłosiernie je zdzierał, i jak na drożdżach z nich wyrastał. Przytem, Argunie zawsze było za mało; cały zapas przyodziewków zbytecznych, nigdy nie noszonych, leżał u niej po skrzyniach; ona wolała je marnować niż doczekać się

chwili w którejby syn musiał włożyć ostatnie z tych ubrań, bo dzień i noc stały jej na myśli wyrazy Szamana: „Kiedy włoży ostatnie, wszystko się dla niego skończy." W kilka miesięcy po niezapomnianym pobycie na Olchonie, zaszła przygoda, która mocno zastanowiła branki. Podczas obozowania nad Honanem, spotkano wielki wozów; była to siostra Zutty,

rzeką szereg

jadąca do orszakiem.

męża

z całym swoim

Zapytana o zdrowie —Teraz—odrzekła—-jestem dobrze, ale przed jakiem półroczem, stojąc nad jeziorem Kulunnoor, ciężko chorowałam. A potem sama zapytała Zutte, czy kto z nich nie stracił dwojga źrebiąt które po drodze przybłąkały się do jej taboru, i sprawdzono że istotnie zginęły z Ajdarowych stadnin.

Takie dosłowne spełnienie się przepowiedni Szamańskiej, przejęło wszystkich częścią i weselem. Branki tylko były temu nierade. Niemogły przeczyć oczywistości wypadku. Opowiadano im też do koła tysiące wydarzeń, gdzie Szaman zawsze odgadywał prawdę. Czemuż wiec tylko dla nich się omylił? Długo łamały sobie głowę. Aż znalazły wytłumaczenie. —Jasna rzecz. — Mówiła Elżbieta. — Szaman jest-to człowiek opętany; czart

który gada przez jego usta, może zgadywać wszystko co się tycze pogan, ale kiedy stanął wobec dusz chrześcjańskich, zmieszał się i stracił całą swoją władzę. —A może też, — dodała Ludmiła, — może i wiedział prawdę, tylko niechciał nam jej powiedzieć? Bo poganom to czart schlebia i dogadza, ale chrześcjanek to niechciałby pocieszyć, a on dobrze wiedział jakimby skarbem dla nas była wiadomość o naszćm biedactwie.

—Tak, masz słuszność Ludko, najprędzej to tak było. O! Jeśli wiedział prawdę a niechciał nam jej powiedzieć, to już niewątpliwie czart... Trzeba mieć szatańskie serce, aby sobie żarty stroić z takiego nieszczęścia jak nasze. I obie się rozpłakały. A był to płacz ołowiany, przynoszący żadnej ulgi.

nie

O! Bo wspomnienie o Jasiu, zamiast pocieszać, dręczyło i nurtowało je coraz wgryźliwiej.

Gdyby wiedziały na peumo że ocalał, że dostał się do wuja, który go wychowuje na prawego chrześcjanina i dobrego Polaka, ta jedna myśl opro mieniłaby im resztę życia. Mogłyby sobie wystawiać każdego dnia i każdej godziny, co on tam porabia? Jak się uczy i bawi? Jak wyrasta na obrońcę swojej wiary i swojej ziemi. Ale one nie były pewne. A nuż Tatarzy w Węgrzech dopadli Rafała? Nuż Jasia powtórnie zabrali, i srodze zabili? Lub...

co stokroć gorzej, wychowują go na poganina? Ach, może on tu jest niedaleko? Może dopiero po długich latach spotkają go zdziczałym, ztatarzonyni, pędzącym po łupy do Polski ? Ta niepewność była zabijająca. Ilekroć z jakiego namiotu lub wozu doleciał je głos dziecinny, wsłuchiwały się i wywiadywały. Wszystkich jeńców spotykanych, zwłaszcza Węgrów, obsypywały pytaniami. Nikt nic widział Jasia, nikt o nim nie słyszał.

Już kończył się piąty rok niewoli. Pięć lat oczekiwania, to wiek wieków, po którym i najsilniejszej duszy skrzydła muszą opaść. Z początku, dodawały sobie wzajemnie nadziei, mówiły nieustannie o Jasiu. Potem, coraz rzadziej — coraz trwożniej — aż zupełnie zamilkły. Nie śmiały tein imieniem poruszać roju straszliwych przypuszczeń... Milczały — ale dobrze czuły że obie o tern tylko myślą — dzień i noc o tein jedneni. Niebo niezaprzeczenie zesłało im już

wiele osłodzeń w niewoli; jednak one nicniogly ich dotąd ani odczuć ani ocenić dostatecznie; ta strzała tkwiąca na wskroś serca, jątrzyła wszystkie inne bóle, i niedopuszczała zabliźnienia się rany. Ach, gdyby tylko tę jedną strzałę wyrwać, a wszystkoby się łatwiej zniosło! Nieraz westchnęły: — O Boże! Zeszlij nam raz jeden wieść o Jasiu — tylko raz jeden — a już o nic więcej nie bed-

ziem Cię prosiły — ani o wyswobodzenie — ani o żadną na ziemi pociechę — wszystko do śmierci zniesiemy bez szemrania •— tylko nam cudem jakim zeszlij wieść o Jasiu ! K U R Y Ł T A J. Nakoniec, na wiosnę roku 1246-go, stanowczo został obwołany Kuryłtaj, wielki sejm elekcyjny, którego praw odwiecznych Tatarzy twardo strzegli, bo wielką to dla nich było chlubą, że jak daleko pamięć ludzka sięgała, zawsze wolnemi głosami obierali sobie przywódców.

Od czasu Dżyngischana wprawdzie, wybór ten — związany wdzięcznością, i xięgą nowych ustaw — trzymał się już tylko między jego potomstwem, jednak jeszcze i teraz było w czein wybierać. Jeżeli żaden z synów Temuczyna już nie żył, za to żyli jego starzy bracia, żyli nawet niektórzy z jego prastarych stryjów, a już co wnuków i prawnuków, to roiło się jakby jakiego wojska. Po niecałem stuleciu, ten ród uprzywilejowany rozbogaciał, rozpotężniał i rozmnożył się, jak

żaden może w dziejach. Wedle słów jednego ze wschodnich pisarzy, „był on tem do reszty Mongołów, czem jest perła do tęczowej massy wyściełającej muszlę." I to kosztowność, ale tamto klejnot. Jednak właśnie owa mnogość kandydatów, rozliczność ich zalet i zasług, czyniła wybór trudnym. Przed laty dwudziestu kilku, elekcja Ogotaja poszła gładko i jednomyślnie; właściwie nawet mówiąc, nie była to elekcja, ale ślepe

wykonanie woli Dżyngischana. Tatarzy, nagle pozbawieni reki co ich wyniosła, co ich niejako stworzyła, w pierwszej chwili uniesienia i żałości, bez namysłu, okrzyknęli następcę jakiego im ta ręka wskazała. Ale teraz inne były czasy.. Już nad wyborcami nie unosił się porywający wpływ genjuszu; przypomnieli sobie swoje odwieczne prawa, a przedśmiertne życzenie Ogotaja, nie miało już dla nich takiej wagi, jak pół-boskie słowo

Temuczyna. Nawet i o tych przedśmiertnych życzeniach, zdania były bardzo podzielone; wdowy i synowe Ogotaja, podniosły kilka przeciwnych sztandarów: xiężna Ananda, matka Szyramuna, powoływała się na testament, w którym nieboszczyk ukochanemu wnukowi miał przekazywać rządy. Nieszczęście chciało że tego testamentu nikt nie widział, tylko jeden JeliuCzusaj, który znów także jakby

na

przekorę,

już

nie

żył.

Przyjaciele xiężny Anandy, szczerzy, byli potrwożeni; czuli

choć

swoją słabość i nie ufali w powodzenie. Tymczasem Rejentka Turakina, oraz jej synowa, xiężna Ogul-Gajmisz, główna żona Kujuka, twierdziły stanowczo że testament ów nigdy nie istniał, dowodziły jaką byłoby śmiesznością, przerzucać berło w ręce wnuka, i to pacholęcia, kiedy się zostawia synów dorosłych i dzielnych, zwłaszcza też xiecia Kujuka, który był najstarszym i według nich,

najzasłużeńszym. Dzięki zabiegliwości tych dwóch niewiast, dzięki zwłaszcza niezmiernym skarbom jakiemi Rejentka rozrządzała, stronnictwo Kujuka stało się potężne, dużo silniejsze niżeli stronnictwo Szyranmna. Jeszcze jednak było zagrożone przez ogromną większość wyborców, zapytujących z niechęcią, dla czego trzymać się upornie w jednym i jedynym rodzie Ogotaja, kiedy przecież wolno wybierać

między

wszystkiemi

xiążętami? Tą większością, która jeszcze żadnego nazwiska nie położyła na swoim sztandarze, kierował zdaleka xiąże Batu, najstarszy i najsławniejszy z Dżyngischanowych wnuków. Pozornie, ta większość wydawała się pewną zwycięztwa, od stóp do głów uzbrojoną w nietykalność wolnego głosu; a jednak ten jej rynsztunek miał jedno miejsce słabe, którędy nieprzyjaciele mogli ją niebezpiecznie zaczepiać.

Ogotaj, przewidując zmienność fortuny i ludzi, jeszcze niegdyś przed objęciem władzy, zastrzegł sobie u narodu ważną, niewygodną jak na dziś obietnicę. W czasie swojej elekcji, drożył się więcej niż przystało, niechciał i nicehciał usiąść na całunie, i rzeczywiście nie usiadł, aż wytargował od swoich wyborców przysięgę, która brzmiała bardzo dziwnie, bo w następnych wyrazach : „Dopóki z twego potomstwa zostanie

jeden „kawałeczek „tylko taki, co by

ciała,—choćby

wrzucony między trawę, uczynił ją wstrętną dla wołu, — „co-by wrzucony w tłustość, uczynił ją niemiłą psu, — dopóty nie oddamy najwyższej władzy nikomu innemu jak tylko twoim następcom." Zaprzysiężone uroczyście, to prawda. Ale z tych co przysięgali, wielu już nie żyło, wielu innych tymczasem dorosło; czyż i ci mieli być związani płoehem przyrzeczeniem ojców?

Takie różnice zdań, takie niepewności, zatrzymywały bieg wypadków; one to, aż do lat pięciu przedłużyły Rejencję; każde stronnictwo czuło się jeszcze niedość mocnem, każde wolało czekać i przeczekiwać, a tymczasem porastać w siły, werbować sobie głosy, odbijać je przeciwnikom, przekonywać i przekupywać. Miljony sypały się cichaczem, przechodząc ciepłą ręką z obozu do obozu; niemniej gęsto sypano złote słówka, obietnice urzędów i zaszczytów. Był to czas nieustannego

żniwa dla ludzi obrotnych, pięcioletnia wiosna marzeń i nadziei dla wszystkich współzawodników. Trzeba zaprawdę podziwiać i z pewnego stanowiska uczcić, budującą zgodliwość z jaką przebywano ten czas trudnej próby. Tatarzy, dla innych ludów tchnący samą wojną, wybornie umiejący gdzieindziej siać niesnaski, u siebie jeszcze wyborniej umieli się ich wystrzegać, gotowi nawet byli na wszelkie ustępstwa, byle utrzymać świętą jedność. Co-by się. to już działo w ówczesnej kłótliwej

Europie, gdyby los otworzył podobną spuściznę! łlc królów i xiążątek zagryzających się na szmatach lnouarchji! Ile miast oblężonych ! Ile kopji strzaskanych! Ile gminu wybitego zarazą i głodem ! Nad Orchonem inaczej. Umarł Chaan? Cicho, sza! Jeśli co płynie, to nie krew ale złoto, jeśli są jakie walki, to ciche, podziemne, a machina państwa tymczasem idzie dalej, trochę skrzypiąc, trochę się zacinając, ale idzie. Widz patrzący zdaleka, niedomyślił-by się nawet, że olbrzymie mocarstwo

jest od lat całych pozbawione wodza. Niejeden myśliciel już stanął zdumiony przed tym nauczającym widokiem. Napoleon Wielki, rozpamiętując na swojej skale, nicusłuchalność tych których używał, i niewdzięczność tych których wynosił, w Pamiętniku Ś-tej Heleny woła gorzko: „Ja nie miałem tego szczęścia jakie miał Dżyngischan ze swemi czterema synami, którzy w niczem nie współzawodniczyli, tylko w myśli jakby tu ojcu najlepiej usłużyć?"

A co dziwniejsze, to że duch synów odnajdywał się jeszcze i we wnukach; nie zapomnieli dotąd przypowiastki „o związanych strzałach". Po pięciu latach jednak, intrygi już podojrzewaly, stronnictwa zaczęty się lękać aby dłuższa zwłoka nie popsuła ich pracy. Kujuk już kończył czterdziesty piąty rok życia, wielki czas na rozpoczęcie rządów; pragnął ich namiętnie; przytem niecierpliwił go widok marnotrawwstwa z jakiem Rejentka rozpraszała Skarbiec,

oburzał go wpływ Muzułmanów na jej dworze. Xiężna Ogul-Gajmisz, równie jak mąż spragniona władzy, radziła się ciągłe Szamanów; ci jakoś wróżyli na dwoje, mówili że nie widzą jasno, ale Kujuk jakby gracz rozgorączkowany, chciał już raz, tak czy owak rzucić kości, wypraszał u matki zwołanie Kuryłtaju. Zwoływała go już ona kilka razy, cóż kiedy nigdy niemógł dojść do skutku, a to głównie z przyczyny xięcia Batcgo; ten od lat

całych wymawiał się ciężkim bólem nogi, który mu niepozwalal puszczać się w podróż tak daleką, od Wołgi do Bajkału, a że był wielce szanowanym w rodzinie, Dżyngis- chanidzi niechcieli nic bez niego stanowić. Teraz jednak cierpliwość już się zaczynała wyczerpywać, powiedziano sobie : „Trudno, przyjedzie czy nie przyjedzie, trzeba radzić." I gońcy ogłaszający sejm wyborczy, rozbiegli się nietylko po Mongolji, ale i

po wszystkich ziemiach zawojowanych, co stanowiło więcej niż pół świata. Cała Azja zaroiła się tłumami podróżnych. Ciągnęli królowie pragnący uzyskać patent na swoje korony. Ciągnęły poselstwa i od innych królów, jeszcze niepodbitych, ale na gwałt szukających zgody z potwornym sąsiadem. Jechali różni xiążęta powaśnieni, między któremi przyszły Chaan miał sądzić i wybierać. Szli pósło./ic, jedni z prośbami, drudzy z przeprosinami,

jeszcze inni z prostą czołobitnością, a wszyscy bez wyjątku z darami, pod któremi uginały się konie i wielbłądy. Lennicy i sojusznicy przesadzali się w ich bogactwie, bo wiedziano, że jeżeli dary wszędzie przyczyniają łaski, to u Tatarów są jedynym do niej kluczem. Kiedy wszyscy stanęli u celu, samych ambassadorów naliczono 4,000, wyraźnie cztery tysiące. Oprócz tych urzędowych orszaków, ciągnęły też i nicścignione okiem

karawany kupców, zlatujących się na sejm, jak ptastwo zlatuje się na pole bitwy, przyciągniętych nadzieją że w takiem zbiegowisku narodów, łatwo będzie rozprzedać najdroższe i najrzadsze towary. Szły bez końca muły i osły, objuczone skrzyniami i pakami kraciasto powiązanemi, te z Korazmu, te z Ar- menji, tamte aż z nad-Azowskiej Tany. Inni od Arabji pędzili żywe strusie, inni jeszcze z dalekiego południa, w klatkach lub na łańcuchach wiedli lwy i

tygrysy. Nąjdziwniej wyglądał pochód kupców Chińskich; ci sobie dowcipnie ułatwiali ciężkość przeprawy; przez pustynię Gobi, podobną do suchego morza, wózki ich płynęły z szumem, podobne do statków, bo na każdym zatknięty żagielek, wydymał się, popychał zaprząg i umniejszał ciężaru. Nakoniec z właściwej Mongolji, ściągały wszystkie ruchome miasta; cesarzewicze, xiążęta, panowie tatarscy, jechali z domami i żonami, z nawałą trzód i niewolników.

Kuryłtaj odbywał się nie w Karakoriunie, które-by nie zdołało pomieścić takiego napływu ludności, ale w miejscu oddałoneni o pół dnia od stolicy, a zwanem Dalandaba czyli Siedemdziesiąt pagórków. Na ogromnej równinie, zbudowano piękne, koliste ogrodzenie, z wiązań wprawdzie drewnianych, ale w chińskie wzory plecionych; po tych kratach, biegły wisiorami kobierce perskie i szale indyjskie,

kraśniejące

od

cudnie

wrabianych ptaków, kwiatów, palm i arabesków. Krąg ogrodzenia był tak ogromny, że pięć do sześciu tysięcy sejmujących obracało się w nim swobodnie. Na środku stał olbrzymi namiot, mogący pomieścić dwa tysiące osób, cały o cudo! z białego ammitu, który tam „białą purpurą" nazywano. Jakież musiały być bogactwa zdobywców, kiedy samej tćj purpury białej znalazła się ilość wystarczająca na wzniesienie podobnego gmachu! Bo namiot nie był prostym sto-

giem, ale gmachem spiętrzonym w fałująjące podpięcia i zwoje, dźwi gniętym w kopułę, która się zakończała rodzajem świecistego wianka czy korony. Zdaleka, wyglądał jak pałac z obłoków. „Ej autorko, autorko... Co też ty chcesz wmówić w publiczność dziewiętnastego wieku? A toż najczystsza bajka wschodnia?" Tak sobie czytelnik.

duma,

trochę

urażony

A jednak, z przeproszeniem czytelnika, to nie żadna bajka, ale najszczersza

prawda, podsłuchana u współczesnych, i to świadków naocznych, — wypijana z dziennika podróży, i to kreślonego Europejską ręką. Zaprawdę, dziwne widowisko, połączające prostotę czasów Abraharnowych, z przepychami złupionemi na stu cywilizacjach, z handlem, ruchem i różnojęzycznością, przypominającą już dzisiejsze „Wystawy powszechne". Wokoło

ogrodzenia,

na

siedemdziesięciu pagórkach, rozkładały się poselstwa, przenośne targowiska, i bez końca, bez końca bielejące obozy; mówimy belejące, bo na czas Kuryłtaju, znikała żałobna barwa jurt mongolskich; w tej epoce świątecznej, używano przeważnie namiotów z białej pilśni. Jak od kamienia wrzuconego w wodę, coraz to szersze roztaczają się kola, tak tu, codzień przyrastał nowy pierścień taborów, — codzień przybywali nowi goście, im

późniejsi, tem znakomitsi. —Cóż, xiążę Batu, jest? — Pytano nieustannie. —Jeszcze nie, ale obiecał że przyjedzie, pisał że niezawodnie przyjedzie, już tylko go patrzeć. Tymczasem, ściągali rozliczni bracia Batego, niemniej liczni synowie Czagataja, niezrachowane potomstwo Chaana nieboszczyka, ściągnął nawet sędziwy Uczukien, jeden z owych

Dżyngischanowych stryjów, patryjarcha otoczony osiemdziesięciu synami, z których każdy wiódł także grono synów i wnuków. Po jednym tym przykładzie, można sądzić, do jakich już nie kroci ale tysięcy rozrodził się dom cesarski. Przybycie każdego z potentatów budziło nowy ruch i ciekawość. Nigdy jednak ruch nie zawrzał tak mocno, nie objawił się tak radośnie, jak za przybyciem xiężny Siurkukteni. Ludzie lecieli hurmem na jej spotkanie, opowiadali sobie

cuda o wspaniałości jej orszaku, witali jakby nową królowę Saby. AVszędzie mówiono: —O, już teraz wszystko dobrze pójdzie, kiedy jest mądra xiężna. I mówili tak nietylko prostacy, ale ministrowie i wodzowie, którym nagle ducha przyrosło, chociaż nowy gość był tylko niewiastą. Zadziwiającem zjawiskiem w historji Mongołów, jest potęga jaką między niemi dzierżyły kobiety. Zdawało by się że wielożeństwo

powinno było je tam skazać na też samą niewolę co w krajach muzułmańskich; ale tu zachodziła przeważna różnica: tu Koran ich nie obwiał swojem zabój czeni tchnieniem, tu wiodły życie czynne, tak czynne, że prócz jednej wojny, prawie wszystko w ich rękach się skupiało. Zachowując też w ogóle piękne obyczaje, zdobyły sobie wpływ trudny do wiary; nie haremowy, nie pokątny, ale idący z czołem odkrytem, wpływ który dosięgał nawet życia poli-

tycznego. W Kuryłtajach, oprócz mężczyzn, zasiadały i białogłowy, tak zwane Chatuny czyli damy, po większej części matki, żony albo wdowy xiążąt. Należały one urzędownie do narad, i żaden obiór Chaana niemógł przyzwolenia.

przejść

bez

ich

A jednak, dziwne było społeczeństwo tamtejszych niewiast; po większej części składało się z Jmineh. Oto i ta naprzykład Rejentka Turakina, choć tatarskiego pochodzenia, wszak to

także branka ? Przed laty czterdziestu, była żoną DairUssuna, wodza panującego nad pokoleniem Uhuzkich Merkitów. Kiedy Dżyngischan podbijał kolejno wszystkie sąsiednie plemiona, wiele miał do czynienia z dzielnym Dair-Ussunem, który jak lew bronił swojej niepodległości; powoli utraciwszy dużo sił i '•ziemi, z resztą wojsk i z żoną zamknął się w warownym taborze zwanym KuruKapczal, nad rzeką Selengą, i ztamtąd długo jeszcze

walczył rozpaczliwie; Mongoła jak zawsze

ale

gwiazda

przemogła, wódz Merkitów zginął, wojska jego poszły w rozsypkę, a młodą Turakinę Temuczyn wziął w niewole, i dał swemu synowi Ogotajowi, który ją wyniósł na pierwszą małżonkę. A teraz oto, biedna owa ofiara, trzęsła państwem swoich ciemięzców. Była też to jedyna pociecha pozostająca tam niewiastom; słodycze serca nic musiały mieć dla nich wielkiego powabu; miłość

przedstawiała im się najczęściej pod postacią wojennych gwałtów, poniewolnych ślubów. Gwałt wyziębiał ich duszę. To też w ogóle nie były co się zwie romansowemi; w całych dziejach Mongolji, nie spotykamy ani jednej przygody, gdzieby kobieta działała pod natchnieniem pałającego rozkochania. A że serce ludzkie zawsze potrzebuje pastwy, u nich cała czynność ducha, cały zasób namiętności, skierował się w inną stronę, przeobraził się w żądzę władzy. Rządzić temi co im nie-

gdyś wydarli rodziców, mężów i ojczyznę, pod mnóstwem omylnych pozorów przeprowadzać strategję zemsty, przy każdej sposobności ukłuć albo dźgnąć którego z dawny ch prześladowców, o! taki odwet, zjadliwie iin się uśmiechał. Jeżeli jeszcze z owych poniewolnych ślubów odchowały potomstwo, chęć wyniesienia dzieci, zwłaszcza synów, podwajała dążność do władzy; miłość macierzyńską widzimy w nich rozwiniętą wysoko, nieraz aż do zawziętości; wszystkie inne uczucia,

obrażone albo przytłumione, tu tylko znajdowały ujście. Ale dla zdobycia owej rozkoszy odwetu, wiele było potrzeba cierpliwości, zręczności i rozumu; to też niewiasty północnej Azji, kierowały się przeważnie rozumem, nie xiążkowym, ale praktycznym, dyplomatycznym, częstokroć tatarsko-machjawelskim. Nie były one jak niewiasty greckie, owe chry- zeidy i Andromaki, co popadłszy w niewole, zapadały i w martwą bierność, " przerywaną tylko

nieskończoiiem szlochaniem i skargą. Ryły raczej podobne do hardych Sabinck, co potrafiły ujarzmić swoich ujarzmicieli, i z fałszywego położenia, wyzyskać sobie prawa rzymskich matron, nieznane dawnej niewieście. Tu nawet uzyskały więcej, bo i rząd w domu, i po części w państwie. Ma się rozumieć, że tak szerokie wpływy przypadały w udziale tylko brankom tatarskiego, i to wysokiego pochodzenia, poślubionym przez xiążąt lub wielkich dygnitarzy. Ale przykład z góry

działał rozbudzające i na niższe warstwy, nieraz muzułmańska lub chrześcjańska niewolnica, zapatrując się na Mongołki, próbowała także swojej potęgi, chociażby pośrednio użytej. Wszak i dziś, branką Turakiną, rządziła inna branka, perska Fatnia? Wszystkie one jednakże gasły, obok tej której przybycie na Kuryltaj, sprawiło tyle wrażenia, tej którą chrześcjanie i muzułmanie przyrównywali do królowej Saby. Kim że była xiężna Siurkukteni ?

A! Wszak to nasza dawniejsza znajomość? Imie jej zabrzmiało już raz w tej opowieści. Była to córka Oheraiekicgo króla Ong-Chana, legendowego Xiedza Jana, owa „piękna królewna", o którą Tcmuczyn wypowiedział pierwszą samodzielną wojnę.

swoją

Postać to ze wszech miar ciekawa; brakło jej tylko drugiego Homera, co-by ją unieśmiertelnił jak Helenę Trojańską. Według podań, dorównywała tamtej urodą, a stokrotnie przechodziła ją rozu-

mem. Postać wysoce poetyczna, chociaż to poezja zaprawna ostrym smakiem półbarbarzyństwa, które przebija się wszędzie, nawet w jej dziko brziniącem imieniu. Twardym Parysem tej północnej llelcny był Tułuj, najmłodszy i najukochańszy syn Temuczyna. On to w namiotach swego suzerena OngChana, spostrzegłszy uroczą królewnę, rozlewającą w złote czary kumys dla bohaterów, rozmiłował się bez pamięci, i popchnął ojca do zuchwałego zażądania

jej ręki. Odmówienie tej ręki, stało się — jak wiemy — powodem niezrachowanych nieszczęść i przewrotów. Ogromną być musiała Temuczyna, upajającym pogardzonego Tułuja, kiedy po

radość tryumf

zwycieztwie nad Ong-Chanem, dumna dziewica dostała się w ich ręce. Nie poszukiwali jednak innej zemsty, jak tylko przymusowe spełnienie ślubów niedoszłych na drodze pokojowej; piękność i maje-

stat królewny widocznie rozbroiły zwycięzców, a może też i polityczny powód przyczynił się do jej poszanowania? Małżeństwo z dziedziczką króla Cheraitów, nadawało niejakie prawa do jego koron}', a któż niewie że zaborcy, nawet najniesumienniejsi, jeszcze radzi są, kiedy dla oczu ludzkich mogą się uczepić jakiegoś pozoru prawności? Krwawe były to zaślubiny, do których oblubienicę wiedziono po zwaliskach rodzinnego

państwa i po zwłokach poległego króla ! Ale Tułuj mógł jej powiedzieć: — Któż tu winien, jeżeli nie ty sama? Czemuż mię niechcialaś przed tem całem zniszczeniem, i czemu jesteś taką, że trzeba albo cię posiąść, albo świat zapalić ? Niewiemy co młoda małżonka odpowiadała w pierwszej chwili. Z czasem, z latami, może się i łagodniej uśmiechnęła? Jakaż kobieta nie uwzględni, jakaż nawet na-wpół i nie wybaczy, gwałtów a choćby i zbrodni, popełnionych przez

miłość dla niej? W każdym razie, po latach wielu, Siurkukteni ukazuje się w dziejach uśmiechnięta, szczerze czy pozornie pogodzona ze swoim losem, i choć na prawach wojennych zdobyta, przecież zawsze i wszędzie panująca, urokiem swego rodu, urokiem rzadkiej mądrości, i rzadszym jeszcze u Tatarek: urokiem czysto niewieścim. Dzięki tylu połączonym władzom, niedługo stała się najulubieńszą synową Dżyngischana.

Później, Chaan Ogotaj okazywa.1 jej wyjątkowe poważanie; jak dziejopisowie zaświadczają „w każdej ważnej sprawie zasięgał jej rady, i posłów od niej wyróżniał najwiekszem odznaczeniem". Siurkukteni jednak w duszy musiała gorzko nielubić Ogotaja, musiała zwłaszcza mieć srogi żal do Dżyngischana, czemu przedostatniemu z synów oddał najwyższą władze? Jeżeli już pominął najstarszych, Dżuczego i Ozaga- taja, czemuż nie wybrał najmłodszego, jej męża Tułuja? Gdybyż

przynajmniej być żoną Wielkiego Chaana! Z królewny zostać cesarzową, i choć tym sposobem odzyskać utracone prawa, raz jeszcze panować w ziemi Chereth! A tak, trzeba mieszkać gdzieś w górach Ałtajskich, na pastwiskach sobie wyznaczonych jakby na wygnaniu, podczas kiedy Ogotaj rozkłada się w królestwie jej ojców, i tam właśnie jakby na urągowisko buduje stolicę kradzionego państwa! Marzenia xieżnej tylko co się nie

spełniły, i to bardzo niedawno, chociaż w sposób nieco zmieniony: po śmierci jej męża,—(Tułuj od kilku łat. już nieżył) — Ogotaj wyprawił poselstwo do wdowy, prosząc o jej rękę dla swego syna Kujuka. W naszych oczach podobne żądanie wyglądałoby dziwnie, bo Siurkukteni była stryjenką cesarzewicza którego jej rajono, ale u Tatarów prawo obyczajowe, uświęcało przekazywanie sobie wdów z pokolenia na pokolenie; przyteni, Ogotaj tak

mocno miłował bratowę, że chciał ją mieć i za córkę, a może też w tym związku szukał i głębszych, politycznych celów? Może znowu pragnął przez dziedziczkę Ong-Chana, utwierdzić w reku swego syna berło jeszcze chwiejne, i ciągle zagrożone roszczeniami wielu innych współzawodników ? Gdyby xiężnie chodziło jedynie o własne wyniesienie, była-by zapewne o poślubiła Kujuka, który choć synowiec, w latach był jej równym, i najprawdo- pobniej mógł jej skroniom zapewnić

koronę cesarską. Ale już minęły czasy gdzie Siurkukteni myślała wyłącznie o sobie; ze związku z Tułujem zostało jej czterech synów. Na nich patrząc, odważyła się poraź drugi któremuś z Dżyngischanidów odmówić swojej ręki. Tą razą jednak, odmowa jej brzmiała uprzejmie, budująco, i na pozór pokornie. — Bardzo mi przykro, — rzekła do swatów — że nie mogę być posłuszna Wielkiemu ęiiaanowi,

ale

wychowanie

moich

dzieci zabiera wszystek mój czas i troskliwość. I tak jakoś „mądra xiężna" umiała dobrze osłodzić odprawę, a zarazem wydać się niebezpieczną, że Ogotaj pozostał i nadal w nąjprzyjaźniejszych z nią stosunkach, a Kujuk mimo pierwszego odkosza, ciągle jeszcze żywił nadzieję że z wytrwałością na swojem postawi. Xiężna tymczasem, istotnie zajęła się troskliwem i rozumnem wychowaniem synów, których też wy kierowała, w azjatyckiem znaczeniu

tego słowa, na Judzi znakomitych; prawic wszyscy później szeroko zasłynęli; któż nie słyszał imion Mangu i Kubilaja? A i dwaj drudzy, Aryk-Buga i Mogaj, nie przeszli też bez śladu w dziejach. Te dzieci, związały serce dawnej branki z fortuną państwa mongolskiego; teraz już mu życzyła trwania i świetności, w nadziei że ta świetność spadnie kiedyś na nie. Czemuż-by nie? Wszak tron jest elekcyjny? O! Jakże namiętnie musiała pragnąć spełnienia tej nadziei,

bo jeżeli jej synowie byli z jednej strony wnukami Dżyngischana, przedstawicielami zaboru, z drugiej strony byli przecież wnukami Xiędza Jana, Chcraickiej pomsty?

dziedzicami

Mówiono też po cichu, że to właśnie xiężna Siurkukteni jest główną sprężyną, prawdziwą duszą stronnictwa, co chce potomków Ogotaja odsądzić od berła ; mówiono, że xiąże Batu niecierpi Turakiny i Kujuka, a przepada za „mądrą xieżną", i umyślnie przez całe lata

nieprzyjeżdża, aby jej zostawić czas do powolnego działania. Ale wszystko to były tylko wieści; z własnych jej wyrażeń, z widzialnych jej postępków, nikt niemógł odgadnąć zamiarów czarodziejki, która dla wszystkich stronnictw miała równe uśmiechy, i razem z piękną czwórką swoich młodzianków, zdawała się zupełnie obcą wyborczemu ruchowi. Na spotkanie słynnej Chatuny, wyjechał świetny orszak pań i panów, między któremi był i Aj-

dar i jego żony, wszyscy dawno już rozgoszczeni na polu elekcyjnem. Ludmiła żywo pragnęła poznać przybywającą, bo Siurkukteni, jako córka Ong-Chana, była chrześcjanką; prawdę mówiąc, ten chrześcjanizm, Nestorjańskiego pokroju, słabo się rysował, zostawił jej nawet całą swrobodę mongolskiej tolerancji. Xiężna, idąc za wrodzonym pociągiem do cywilizacji, bardzo lubiła Muzułmanów, oświeceńszych niż północni Azjaci, obsypywała ich do-

brodziejstwami, a dobrodziejstwa te wyglądały nawet wcale nie po tatarsku; przeciwnie, celem jej łask było najczęściej, choć cząstkowe naprawianie krzywd, wyrządzonych przez Dżyngischana i jego następców; i tak, w niedawno zniszczonej Blicharze, założyła wspaniałe uiahometańskie Kollcgium, czyli tak zwane Medreze, na którego budowrę, dała z własnego skarbca ogromną suinine tysiąca balyszów złotych, a na dalsze jego utrzymanie, zapis obszernych włości. To też po kilku la-

tach, przeszło tysiąc uczniów już tani uczęszczało. Lubiła także bardzo Europejczyków, zwłaszcza wykształceńszych; takich jednak rzadko mogła spotykać-, rozsiani po niezmienieni państwie, zapędzeni do prac niewolniczych, niełatwo dawali się odszukać. Ale w razie spotkania, chętnie ich przy sobie zatrzymywała, a wtedy nie było końca jej pytaniom o te krainy tajemnicze, z którcmi wiązało ją podobieństwo wiary, i o których dochodziło ją

tyle cudownych wieści, bo xięża Nestorjańscy opowiadali takie sanie dziwy o naszej Europie, jakie Europa opowiadała o ich Xiędzu Janie i wszystkich osobliwościach Azji. Dla mieszkańców nadBajkalskich, państwo Cezarów, królestwo Franków, a zwłaszcza Stolica Apostolska, były zaklęteini gdzieś za morzem krainami czarów i poezji, mglistą stroną Bajek zachodnich. To też kiedy Ajdar przedstawił xiężnie swoje żony, Ludmiła podobała jej się niesłychanie, z

wykwintności wzięcia, wyrażeń i pojęć. Ledwie spojrzawszy na jej towarzyszki, wyszczególniła ją przydłuższą rozmową i względami, od których Ajdarowi aż serce rosło. Bo też Ludmiła prześlicznie wyglądała między paniami tatarskicmi. Wielkie to dla niej szczęście, że Bóg jej dal wrodzoną hardość, jak dał kolce róży; dzięki tej liardości, mimo tylu przejść okrutnych, nie straciła fantazji, nie dała się zahukać w tym świecie osobliwszym gdzie los ją

przerzucał, nic dała się uwikłać w nizkic niesnaski, zwykle towarzyszące wielożeństwu. Szla na przebój z głową podniesioną, z duszą zawsze zżymającą się nieco, jak lew na uwięzi, co właśnie ją czyniło dziwnie powabną dla małżonka, i zajmującą dla osób wyższego umysłu, jak wdowa po xieeiu Tuluju. Nie samą jednak Ludmiłą zajmowała się xiężna. Ogrom ważnych myśli ciężył na jej głowie, tysiąc intryg powikłanych, zsyplanych,

zbiegało się w jej ręku; starzy i młodzi dyplomaci siedzieli w jej namiotach, podczas kiedy inni sejmikowali u Rejcntki. Oczekiwano już tylko xięcia Kapezackiego, a xięcia jak niema tak niema. Ranki schodziły na tymczasowych naradach; po południu, cały obóz oddawał się uciechom, zakończonym, jak zawsze u Tatarów, olbrzymią pijatyką, długo w noc przeciągniętą, a nawet i w drugiej połowic nocy, kiedy sen i trunek zmorzyły biesiadników, jeszcze jakieś

dziwne ruchy, szepty i bieganiny snuły się między namiotami; to Szamanie krążyli, wzywani przez różne stronnictwa, przepowiadający na różne sposoby, z rozpalonych kości, z przewróconej miski, z pukających deszezulck. Dziwna rzecz! Na ten raz, dla wszystkich stronnictw, mieli same niewesołe wróżby. W namiocie xiężny Anandy, matki Szyraniuna, ostrzegali:

—Lepiej nie próbować, bo kiedyś... to wszystko źle się skończy. Amanda zasmucona odpowiadała: —Ach, czyż ja mogę nie próbować? Pozwolić, aby nawet bez walki wydarto memu synowi .jego prawa? A przecież on później, do lat doszedłszy, nigdy-by mi nic darował podobnego stchórzenia? W namiotach Turakiny i Ogul-Gajmiszy, powiedzieli — Uda się, ale na krótko. A Kujuk z gorz-

kim uśmiechem odrzekł: Choćby jeden dzień, byle panować! W namiocie xiężny Siurkukteni... —Jakto, czy i ta chrześcjauka radziła się Szamanów? —Oh, i jak jeszcze! Nie radziła ich się jaku duchownych, ale jako czarnoxiężników i wróżbiarzy. Wszak w naszej Europie, dziś jeszcze, niejedna chrześcjauka radzi się owczarzy i kabalarek? Otóż w namiocie xiężny Siurkukteni, rzekli :

—Uda się, ale nie zaraz... o, nie zaraz! Trzeba cierpliwości. Synowie xiężny, spojrzeli po sobie z nachmurzeniem. Ona, tylko zacisnęła usta, i odpowiedziała z tajemniczym uśmiechem: —Potrafimy poczekać. Tymczasem noce po nocach i dnie po dniach mijały. Już Lipiec się przepołowił, - Batego ciągle niema. Wyborców zaczęła na dobre porywać niecierpliwość. — Cóż to, — mówili — czy do zimy

każe nam tu czekać? Zagroziła też trudność ważna dla Tatarów: z ogromnym napływem ludności, napłynęła i niesłychana ilość koni; zaczęto pytać z niepokojeni, czy okoliczne pastwiska na długo jeszcze dla nich starczą? Postanowiono otworzyć sejm bez xięcia. Może też jeszcze nadjedzie w ciągu narad? Dzień dwudziestego drugiego Lipca, został wyznaczony ostatecznie na otworzenie Kuryltaju

W tym dniu, Rejentka wystąpiła z niesłychaną szczodrotą: rozsyłanie kaftanów honorowych było zwyczajem od wieków przyjętym na Wschodzie; rozdawano je przy każdej ważniejszej uroczystości, ale tylko najwyższym dostojnikom. Turakina poszła dalej: o świcie rozesłała chałaty z białej purpury dla icszystkich wyborców bez wyjątku, tak, że kiedy się zeszli w około namiotu, zobaczono kilka tysięcy mężów odzianych białym axamitem. Widok był pyszny, tem świetniejszy że

odbijał od tęczowości strojów damskich, bo Chatuny zachowały rozmaitość kolorów, icłi smak niewieści niemógł się zgodzić na jednostajne umundurowanie, tylko dla uczczenia tej świątecznej barwy, każda dziś na głowie zatknęła, choć jedno białe pióro. Kiedy wszyscy już się zgromadzili, zamknięto bramy ogrodzenia. Do południa trwały przemowy, przeglądanie ustaw Dżyngischanowych, narady dziwnie ciche. Po południu, bramy znów rozwarto,

wybuchnął gwar biesiady. Co przez ten dzień uradzono, to pozostało tajemnicą dla tłumów. Rzadcy tylko wybrańcy jej dociekli, a w liczbie tych wybrańców znalazła się i Ludmiła, dla której Aj dar coraz mniej miał tajemnic. Tego dnia wrócił wcześniej niż zazwyczaj, wszedł do Ludmiły jakiś wzruszony, i patrząc w nią z rozlubowaniem, wyrzekł: —Ani wiesz jaki cię zaszczyt spotyka.

Rozmawiałem z Chatunami, a tu xiężna Siurkukteni mówi do mnie: „Co się też dzieje Behadyrze z tą twoją piękną żoną, z tą chrześcjanką z którą tak lubię rozmawiać? Szkoda że jej tu niema." Xiężna Turakina słysząc to, zawołała: „Tak, tak Terchanic, cuda słyszę o tej twojej żonie; i jabym też chciała ją widzieć, i to jak najprędzej. Naprzykład jutro, przyprowadź nam ją tu do stołu." Jutro więc, jak tylko narady się skończą, przyszłe po ciebie.

Ubierz się i wcześnie bądź gotowa, tylkoż mi się ubierz pięknie, bo to nie żarty, jeszcze jak żyjesz, nic byłaś w takieni zgromadzeniu. Ludmiła uśmiechnęła się z lekkim przekąsem i rzekła: —Ba! Przecież ja i u naszych królów bywałam na ucztach? Ajdar nieznacznie ruszył ramionami, jakby chciał powiedzieć: —Cóż to tam wasze króliki, obok dworu Chanów ? Jednak nie wymówił tych wyrazów, bo

nie lubił ranić serca swojej gołąbki.Zmienił rozmowę. Zaczął opowiadać narady poranne. W tym pierwszym dniu sejmowym, zaszedł już ważny wypadek : wykreślono małego Szyraniuna z liczby kandydatów. Nic pomógł unoszący się nad nim cień Jeliu-Czusaja, nie pomogły gorzkie łzy matki, ani rzewne przemowy jego wylęknionych przyjaciół. Uznano jednogłośnie, ze ster wielkiego państwa potrzebuje koniecznie już dojrzałej ręki.

—Teraz więc, — mówił dalej Ajdar, jeszcze tylko pytanie, czy xiąże Kujlik się utrzyma? Ja muszę głosować za nim, bo przysiągłem Ogotajowi, ale gdyby nie ta przysięga, wolałbym którego z synów xiężny Siurkukteni, która w małym swoim paluszku więcej ma rozumu, niż ta gęś Turakina w stu głowach perskich i tureckich. —Może xiężna Siurkukteni dla tego taka mądra, że chrześcjanka ? — Zagadnęła pieszczotliwie Ludmiła.

Ajdar się zastanowił. —Ha! Gdybym przypuszczał że ta wiara daje rozum i szczęście, to może... — Ale nie, — dodał wstając — no i cóż chrześcjanie ? Ani mędrsi ani szczęśliwsi od nas, kiedy się dali przez nas pobić. Już nie gadaj próżno, to najlepszy dowód. Oto lepiej, myśl o twoim stroju; proszę cię raz jeszcze, wyglądaj mi suto, chciałbym abyś wszystkie Chatuny zaćmiła. Inne żony Ajdara pozieleniały zazdrości, kiedy im doniesiono

z o

szczęściu jakie spotkało Ludmiłę. Arguna także westchnęła; może pierwszy raz szczerze westchnęła nad swojem wdowieństwem; gdyby żył jej Toktysz, niożeby i ją tam wezwano? Bo to istotnie był zaszczyt niemały i rzadki. Czyż Rejentka mogła sadzać za swoim stołem, wszystkie żony wszystkich wyborców? Żaden w świecie namiot nie zdołałby objąć takiej armji nie-

wiast. Czasem wiec tylko, wyjątkowo, zapr aszał a najukochańszą małżonkę jakiegoś męża, którego pragnęła ostatecznie przeciągnąć na stronę Kujuka. Do liczby takich mężów należał i Ajdar, trzęsący głosami wielu młodych wojskowych, a dobrze wiedziano, że do serca Terchana liiczein nie można lepiej trafić, jak pochwałą uczczeniem pięknej Polki. G O Ł E B I E Z DOM U.

lub

Nazajutrz wiec od rana, Ludmiła kazała sobie przynosić wszystkie szaty i kosztowności, aby je przeglądać, przymierzać, i utworzyć jakieś arcydzieło stroju. Siedziała w największym ze swoich ruchomych domów, tak dużym że go nigdy z kół nie zdejmowano. Podobne podwyższenie miało swoje korzyści : podłogę, wiszącą w powietrzu na masztowych osia,ch, broniło nieźle od wilgoci, wyziewów i wiosennych roztopów. Dom tworzył jedną sporą salkę i malutką

sionkę, do której wchodziło się od strony zaprzęgu; w tej sionce stał woźnica kiedy wóz był w ruchu. Dziś, na miejscu wyjętego dyszla, wisiały tymczasowo przyczepione schodki; te prowadziły do drzwi lekkich, uplecionych z różdżek jak całe domostwo, i obciągniętych różnobarwną pilśnią. Podczas jazdy, drzwi te były na roścież otwarte; i wtedy jednak, oko niemogło jeszcze dojrzeć wnętrza domu, bo głąb' sionki zasuwała się na ciężkie firanki.

One to dopiero tworzyły wejście do właściwego pokoju. Pokój ten bywał piękności rozmaitej, zależnie od bogactwa i smaku mieszkańców. U Ludmiły przedstawiał prawdziwe pieścidelko. A najprzód, był jasny, gdyż oprócz otworu w górze, posiadał i dwa okienka wycięte po bokach. W prawdzie służyły one tylko przez parę miesięcy w roku; za nadejściem słot jesiennych i śniegów zimowych, a nawet i podczas wichrzystćj wiosny, okienka

musiały być zaplecione, zatarasowane jak reszta budów}'. Ale teraz w Lipcu, Ludmiła z radością rozwarła te wyględy, którcmi wpadał wesoły dzień i powietrze buchające ciepłem. Cała komnatka była wysłana dywanem Bagdadzkim o szafirowych wzorach, o włosie tak wysokim, że się uginał pod stopą. Ścianki — na zewnątrz okryte malowaną pilśnią — na wewnątrz zostały właśnie przed kilku dniami wyłożone gorąco-żółtym atlasem; jakiś biegły chiński tapicer

ururkował go w misterne fałdy, a pod dachem pościągal w koliste wachlarze. Teraz, cudnie wyglądał ten promienisty namiot, ale żal było pomyśleć, jak to on prędko i łatwo się zniszczy! Jedna mocna ulewa, — jeden tydzień podróży i kurzawy, — a wszystko to w pasy pozamaka, od pyłu zszarzeje. — No, i cóż to szkodzi? — Mawiał Ajdar, nieczuły na roztropne przedstawienia Ludmiły. — Zedrą się te jedwabie, to ci dam piękniejsze.

I rzeczywiście, co kilka miesięcy kazał odnawiać domek, czasem kazał zdzierać ozdoby jeszcze świeże, znajdując barbarzyńską przyjemność w tym zbytku bezcclnym, w tćj rozrzutności świadczącej o jego bogactwach. Ma się rozumieć, że w zimie warunki się zmieniały, nie było nawet mowy o żadnych jedwabiach. Dym od ognia — wiecznie palącego się w środku pokoju, na wklęsłym kamieniu — śnieg zacinający przez otwór dachu, czyniły

niemożebną wytworność wtedy wszystko zatyka-

mieszkania;

no tylko futrami i wojłokami. Ale przy pierwszym dniu pogody, albo przy jakiejś uroczystości, Tcrchan co prędzej zapędzał kunsztmistrzów, aby wystrajali śliczne gniazdko dla jego ptaszyny, i teraz oto z powodu Kuryltaju, kazał je wypieścić kiedykolwiek.

piękniej

niż

Przy ścianie tworzącej głąb salki, stała nizka sofa, obłożona perskim kobiercem i walkami, raz

na zawsze przybita do podłogi, stanowiąca wieczny i jedyny sprzęt mieszkań tatarskich. Nad sofą, branka zawiesiła sobie obrazek Matki 1 Jośkićj, bizantyńskiej roboty, śliczny, wyzlacany; znalazł się on między łupami Ajdara; jedyna to rzecz której się naparła, i której nikt jej nie wydzierał. Na takiej sofie, panie Tatarskie spędzały zazwyczaj nietylko noce ale i dnie całe. I Ludmiła, w czasie podróżowania musiała zadowalniać się tym jednym sprzętem, bo wtedy, przy nieznośnych

kołysaniach i podrygach domu, wszelkie przedmioty luźne, tańcowały i przewracały się jakby na okręcie. Ale niech tylko wozy gdzie na dłużej stanęły, wnet ze skrzyń kazała wydobywać rozmaite rzeczy, i zastawiała niemi pokój niby z europejska. Oto i teraz już stoją. Pstry lakowy stoliczek, parę chińskich pułeczek, wazony z kwiatami, figurki z porcelany, i pełno tych nieużytecznych a miłych oku fraszek, w których kobiety zachodnie się

kochają. Stoi też i jakaś ławka dziwna, zapewne afrykańska, bo złocistą skórą z Oranu obita. „Stoi nawet krzesło gotyckie, może gdzie z kościoła zabrane, a które tutaj zwie się krzesłem Elżbiety; Ludmiła zawsze go ustępuję przyjaciółce, bo siedzenie to nieco jest podobne do krzeseł Żegnanieckich, i patrząc na jego spiczaste wyrzezania, branki przypominają sobie godziny spędzane we framudze zamkowej. Oto i teraz właśnie, Elżbieta ukazuje się

we drzwiach jak codzień, z robotą w ręku. Zeszła Ludmiłę rozsiadłą na dywanie, otoczoną zwojami adamaszków i złotogłowów, przebierającą w szkatułkach, z których wysypują się pęki zausznic, łańcuszków, i tępo dzwoniące sznury pereł. — Ach, dobrze Elżuniu że jesteś. Mam dziś wyglądać „jak Chatuna." Tak chce mój małżonek. A że ty zawsze każesz mi spełniać wszystkie jego życzenia, więc — nic nie

nada — musisz mi pomagać w ułożeniu jakiegoś ubioru przepysznego, — chociaż to wstyd doprawdy dla chrześcjanki stroić się po Tatarsku. — Trudno, moja Ludko. I królowa Dąbrówka stosowała się przez jakiś czas do najdzikszych żądań swego pogańskiego małżonka, ażeby on kiedyś zastosował się do jej świętobliwych zamiarów. Ona przez dwa Posty jadła z mięsem, to

gorsze niż Tatarskie stroje, a przecież nasz Kapelan mi ręczył że Bóg się na nią nie pogniewał. I stąpając ostrożnie miedzy nawalonemi szatami, dobierała je, ze swoją znaną niegdyś, wykwintnością smaku. Powoli, rozmowa ich przeszła od strojów do ważniejszych przedmiotów, a" głównie do pewnej niepochwytnćj wieści, która już przez dni kilka napró- żno je zaciekawiała: opowiadano sobie w ob-

ozie, że pomiędzy ambassadorami, przybyli też i jacyś „posłowie od Franków". Musieli to być ludzie z Eu- ropy,— ale z jakiego kraju? W jakim celu przysłani? Tego wszystkiego, dotąd jeszcze niewiasty niemogły się dowiedzieć. Pewien Tatar opowiadał im ze drwinkami, że „to posły z jakiegoś kraju którego i niewarto podbijać, bo wychudli, obdarci, powrozem przepasani i w drewnianem obuwiu". — Może to zakonnicy ? — Mówiła Elżbieta. — Może Franciszkanie ? Oni właśnie opasują się

sznurem i sandały noszą. Ale zkądże by się tu wzięli ? Kiedy tak łamią sobie głowę, za drzwiami głos niewieści zapytał po francuzku: — Czy można wejść? I wbiegła „Paquette'a", z węzełkiem pod pachą, jak zawsze wesoła, nawet weselsza niż zawsze. — Dzień dobry kochanym paniom! Zdaje mi się że na prawdę bodzie to dzień dobry.

Przynoszę nowino co was może ucieszy, — widziałam waszą dawną znajomość. — Kogo? Kogo?... iskrzącemi oczami.

—

Zapytały

z

— Rzecz tak się miała: moi państwo posłali mię po sprawunki do tych kupców co przybyli z Tany. Ich Bazar jest daleko, aż tam za strumieniem, ale warto pójść, co za towary! A co za ludzie! Są między niemi i Włosi, ach co za ludzie!

Grzeczni — weseli —a piękni, jak dzień! A jak oni mówią! To jakby śpiewali. A ten ich język taki podobniusieńki do mojego, że i niepotrzeba tłumacza. Niemogliśmy się dość nagadać— naśmiać— naradować. — Jeden tylko, długo stał jak zaklęty; mizerne, ponure chłopczy- sko. Ale i tego moją gadaniną rozruszałam. Zaczął się dopytywać czy znam dużo niewolnic, i z jakich stron świata? Wiec ja wpadam z historji w hi- storje; a on zawija moje

paczki, ale coraz powolnićj, ażeby przedłużyć rozmowę. Nagle mi się pyta, czy nie znam czasem branki z kraju polskiego, signory Elisabetty, co była kupiona przez pewną Tatarkę, Argunę? Aż w ręcc klasnęłam, i wołani: „A mój dobry Boże, a toć ja ją codzień widuje!" — Musiał znać was dobrze, bo ucieszył się niesłychanie; talś nawet, że kiedy chciał dalej mówić, to cały się mienił i słów niemógł dobrać; nakoniec znowu pyta: „A ta druga co z nią razem była, signora Ludomilla, czy żyje?

Czy bardzo nieszczęśliwa?" — Tu mu się w nos rozśmiałam, i doniosłam że signora Ludomilla żyje w najlepsze, i że bardzo szczęśliwa. Wtedy zaczął składać ręce — dziękować Bogu i wszystkim Jego Świętym — a potem do mnie w prośby: „Moja droga pani, moja najmilsza pani, zapytajcie się tej signory, czy pozwoli ażeby dawny znajomy, co nazywa się Beppo, przyszedł do niej na chwile, na jedną chwileczkę? Chciałbym choć raz jeszcze w życiu ją zobaczyć — ach, mam tyle, tyle do po-

wiedzenia!" — Ja mu na to mówię że niewiem — że signora Ludomilla teraz wielka pani — dostęp do niej trudny—mąż wysoki dygnitarz, i tylko dygnitarzy do niej wpuszcza— jednak,— mówię — spytani się jej samej — może dawna znajomość znajdzie łatwiejsze przyjęcie? Nieprawdaż? Ludmiła tymczasem poczerwieniała silnie, i spuściwszy oczy, odrzekła: — Ach, pani Pascho, jakże wyście mogli powiedzieć że ja jestem szczęśliwa?

— A cóż miałam powiedzieć? Najprzód, niemało w teni prawdy; macie męża co was kocha, co wam we wszystkiem dogadza, możecie dużo dobrego czynić, czegóż więcej żądać w niewoli? Przytem, chciałam też trochę i pocieszyć tego biednego chłopca, który się tak okropnie o was troskał. No, a teraz cóż mam odpowiedzieć? Może sobie każecie przez niego przynieść jakie towary? Obiecałam że dziś jeszcze dostanie odpowiedź. Nicwicm nawet czy będzie na nią czekał, czy lada chwila go tu

nie zobaczymy, bo strasznie się jakoś wypytywał gdzie wasze wozy stoją? Pascha sądziła że ucieszy branki wieściami od znajomego. Zdumiała się mocno, kiedy spostrzegła widoczne niezadowolenie Ludmiły. Ta, po dosyć długiem milczeniu, odrzekła niechętnie: — Moja kochana pani „Paquette'o", pozwólcie... niech się namyśle. Ja dziś idę na te wielką ucztę, doprawdy niemam głowy do niczego. Poczekajmy — choćby do jutra.

Pascha spojrzała na nią z podziwieniem, poczem—już chwilkę tylko zabawiwszy — wyszła, bo też i pilno jej było wracać do państwa z poczy- nioneini sprawunkami. Wtedy Elżbieta, zapytała:

równie

zdziwiona,

— Co ci jest moja droga? Czy niechcesz widzieć Beppa? Dla czego? — Dla wielu powodów... Najprzód... wiesz jak Arguna się na niego

zawzinała; gdyby jej tu wpadł w oczy, gotowa by mu znowu jakiego figla wyplatać. — To prawda, — ale mogłybyśmy gdzieindziej go zobaczyć. Gdybyś naprzykład sama pojechała tam po zakupno towarów? Ten poczciwy chłopiec tyle dla nas wycierpiał, czyż można go tak odpychać? —

Elżuniu... po wszystkiem co zaszło między mną a Beppem, jabym wolała go nie widzieć... Gdybym jeszcze mogła oddać mu jaką przysługę, wynagrodzić mu krzywdy które poniósł przezemnie? Aleja nic nie mogę! A tak, spotykać się byle spotykać, czy to warto? Aby mię widział żoną poganina? I to czwartą żoną? Zagrzebaną w upokorzeniach... on, co był ze mną taki pokorny, — o nie! Może ty to nazwiesz dumą — ale cóż robić? Każdy ma swoją dumę. — A przytem... gdyby też Ajdar

dostrzegł że on tu często krąży? Gdyby z jego głosu albo wzroku zmiarkował, że ten człowiek śmiał kiedyś na mnie podnieść oczy? Ja się boję Ajdara... z mężem tatarskim nic żarty. A i Beppa znam także... to Włoch gwałtowny... — Masz słuszność. — Rzekła Elżbieta wstając. — Lepiej, ażeby cię nie widział. Ale jakże mu te odpowiedź osłodzić? Wiesz co, ja tam się wybiorę. Ja prosta sługa, wszędzie mogę chodzić.

Wszystko mu zgrabnie wytlu jnacze, powiem że jesteś bardzo pilnie strzeżona... bo też to i prawda. — Ach tak Elżuniu, ułóż to po twojemu. Ale dajże mu także do poznania, że mię niesłusznie nazwano „szczęśliwą". Zrób to, proszę cię, bo i cóż by on sobie o mnie pomyślał? — Dobrze, dobrze, powiem wszystko co trzeba, — tylko ty moja złota, zacznij mi się zaraz ubierać, bo jak mąż przyszłe, no, to i co

będzie? Po tych słowach Elżbieta wybiegła, i chciała zaraz szukać Włoskiej karawany. Wszelako, zważywszy że te poszukiwania zabiorą pewnie dużo czasu, wolała (ze zwykłą sobie sumiennością), opowiedzieć się pierw Argunie, i wynaleźć dla swojej wycieczki, jakąś inną a jednak prawdziwą przyczynę. — Proszę pani, — rzekła — nasz panicz ma już sporo sukienek, ale wszystkie strasznie zwyc-

zajne i proste; chciałabym też zrobić coś ładniejszego, jak przystoi na dziecko pańskie. Umiem ja haftować złotem i jedwabiami. Teraz, kiedy już na długo będzie miał w ezem chodzić, mogłabym popracować staranniej, bez pośpiechu. Jeśli pani pozAYoli, przejdę się po Bazarach, poszukam złotych i kolorowych nici, takich zwłaszcza jakiemi dawniej szyłam. Są tu różni kupcy z krajów chrześćjańskich, zajrzę do nich, tam najprędzej znajdę to czego mi trzeba.

Wielce ucieszyło Argunę dobrowolne ofiarowanie się pracowitej niewolnicy. — A i owszem. — Odrzekła. — łdź gdzie chcesz, kupuj, szukaj, — a jak zrobisz co ładnego, to dostaniesz nowy kożuszek. Elżbieta, ucieszona niewymownie nadzieją, nie kożuszka, lecz kilku godzin zupełnej swobody, wybiegła jakby na skrzydłach. Wkrótce jednak zwolniła kroku, i zaczęła głowę niespokojnie obracać; bo

jak się tu pokierować? Namioty i wozy tworzą mnóstAvo niby uliczek, ale wszystkie te uliczki do siebie podobne. A tłok, a wrzawa, jak przy szturmie. Tu skoczki pokazują sztuki, — tam jakaś wielka pani jedzie konno, a niewolnicy w koło niej rozpędzają pospólstwo. Może-by pójść za nią? Ona pewnie jedzie po sprawunki. Oto właśnie stanęła przed Blicharskim Bazarem. W budach naprędce skleconych, kupcy porozwieszali najróżniejsze cu- dności.

Tak, ale to nie kupcy Tanaidzcy. Jakże tu do nich trafić? Szczęściem, nawinął jej się wyborny przewodnik: był nim Filipek, syn złotnika Wilhelma, czupurny dwunastoletni chłopak. Od lat pięciu chowając się między pogaństwem, wyrastało to dziwnie, wpół na Tatarzątko, a wpół n:> „gainin'au Paryzkiego. Między tysiącami ludzi tutaj zgromadzonych, nikt się pewnie tak nie cieszył i tak nie bawił Kuryłtajcm, jak ten widz o latających oczkach.

Wszędzie musiał się wścibić, wszystko sprawdzić, przenicować, z każdego coś wydrwić, a przytem oddawał tysiąc usług. W najlepsze sobie gwizdał przed Perskim straganem, kiedy go zaczepiła Elżbieta. Filipek lubił ją niezmiernie; — któż nie lubił Elżbiety?-—Nazywał ją: „Mere Lisbette". Skoczył na wezwanie. — Oho,

mateczko!

Jeżeli

szukacie

Tanajczyków, toście zbłądzili. Trzeba wam było pójść drugą zagrodzenia.

stroną,

porządnie w

około

— A tą stroną przejść nie można? — Można, ale dużo dalej. Trzeba iść przez całe obozowisko Posłów. — A puszczą nas tędy?

— Ba! Mnie wszędzie puszczą. Niech tylko powiem że idę od złotnika Wilhelma, to zaraz się rozstąpią jakby przed jakim Nojanein. I rzeczywiście, powinienbym pójść tędy, aby się tam sprawić z pewnego zlecenia, które mi ojciec dał jeszcze wczoraj wieczór. Jak mi Święty Djonizy miły, zapomniałem! Tyle tu jest rzeczy dobrych do widzenia, że człowiek o rodzonym ojcu zapomina. Ale, chcecie? To pójdziemy teraz, i to

prościu- teńko, wracać się już niewarto. — Dobrze. Niechże też i ja zobaczę tych sławnych posłów. A słyszałeś Filipku, są podobno i z Francji? — Bajka, — nie z Francji, ale z Rzymu. Ja jeszcze ich nie widziałem, ale jeden Węgrzyn mi mówił, że to są xięża, przysłani od samego Apostola. (Trzeba wiedzieć że w ówczesnym języku francuzkim, nie używano jeszcze

wyrazu „Pape", tylko nazwy: „l'Apostoille"). — Ach! — Zawołała Elżbieta. — Cóżby to było za szczęście gdyby się ta wiadomość sprawdziła! Gdyby można raz przecie, wyspowiadać się, poradzić w tylu trudnych rzeczach! Myśmy już pięć lat nie widziały prawdziwego xiedza! Tymczasem doszli do zagranicznych taborów. Bacząc na samą liczbo posłów, z których każdy

miał świtę, mnóstwo służby, zwierząt i pakunków, łatwo sobie wyobrazić, jakie obszary zajmował ten obóz w obozie. Nad całym jego zakresem był przełożony wysoki urzędnik zwany Jamcm, który posłów przyjmował, myślał o ich rozmieszczeniu, wyżywieniu i wygodzie, z uprzejmością rozmaicie stopniowaną, wedle sutości darów jakiemi poselstwa mogły rozporządzać. Pod jego rozkazami kręciło się dużo strażników; tu więc—-jak wszędzie u Tatarów, — panował

srogi porządek. — „Stój !”— Każdego co wchodził, pytano po co i do kogo? Ale magiczne słowo Filipka: „Idę od złotnika Wilhelma..." rozbrajało i rozmarszczało wszystkie warty, jakby sama ta nazwa już olśniewała jakimś odblyskiem złota. Szła wiec sobie nasza para spokojnie, miedzy dwoma szeregami taborów, które przedstawiały galerjc kostiumów i postaci niesłychanie ciekawych. Filipek był wybornym cicerone; czegóż

ten chłopak nie wiedział? — Tu, — mówił — stoją xiążęta Farsu i Kcrmanu. Nie szpetne u nich konie, co? Tam naprzeciwko, to xiąże Mossulu. Czy uważacie mateczko, jakie mają cudne zawoje, bielusieńkie, leciutcńkie, jakby ze mgły? Oni tam w Mossulu umieją z nitek robić takie obłoki. — Tutaj musi być niewesoło, — mówił dalej — tu mieszka sułtan Ro- knuddyn, to jest, prawdę mówiąc, dziś jeszcze nie zupełny sułtan,

ale chciałby nim zostać. W jego kraju różni krewniacy go wygryzają, a on biedak aż tu się przywlókł, w nadziei że u Wielkiego Ckaaua wyprosi sobie całe królestwo Rumu. — Gdzież to jest, ów Rum? — O, gdzieś na końcu świata, podobno już blisko Romy; dla tego też tutejsi nazywają tę krainę Rumem. A jak blisko Romy, to i blisko Francji, blisko nas. Głupi sułtan! Już jadąc ztamtąd, mógł był

przynajmniej przywieźć listy od naszych, naprzykład od mego stryjaszka z Paryża? Niech leniuch żałuje, — teraz ja się nie wstawię za nim do żadnego Chaana. Mówiąc to, Filipek pokazywał figę, i już dalsze drwinki miał na ustach, kiedy nowy widok nadał inny kierunek jego myślom. — Ach, patrzcie! — Zawołał. — I tu, i tam, jacy śliczni ludzie się kręcą! Nicwiedzićć w którą

stronę patrzeć? Co za oczy jak u wolu! A miękkie, jakby kto głaskał. To Gruzińcy, — we dwóch obozach, i na lewo i na prawo. A wiecie czemu we dwóch? To zabawna historja. Przyjechało dwóch xiążąt Gruzińskich; obaj noszą jedno imie Dawida; obaj roszczą prawa do jednej-że korony; Chaan ma osądzić który Dawid lepszy. Ale na to potrzeba pierwej ażeby jakiś Chaan istniał, a tymczasem Jam wypłatał im tatarskiego figla: wiedząc jak się nienawidzą, naumyślnie umieścił ich jak najbliżej

siebie, o tak, naprzeciwko. Muszą sobie ciągle patrzeć oko w oko, i żuć swoją złość, a palcem nieśmieją kiwnąć. Doskonały jest nasz Jam. — A tu, dla czego tak pusto? — Zapytała Elżbieta. — O... bo tu siedzą Izmalijczycy... — Szepnął Filip głosem przytłumionym. — Przyjechali z Ałamutu. Niewiecie co to Alamnt? A to

przecież ta straszliwa góra z ogrodem zaczarowanym, stolica królestwa „Assasynów", gdzie mieszka ten stary czarownik, Le vieux de la Montagne, co po całym świecie rozsyła morderców. Patrzcie, wszystkie tabory od nich się poodsuwaly, nawet nasi Tatarzy niechętnie z niemi gadają, — bo też nic tylko patrzeć na nich, to już strach... Tu Filipek zamilkł. Oboje utkwili oczy w ziemię, i podwoili kroku, ażeby jak najprędzej minąć

wyklęte obozowisko. W tym cichym pochodzie, Elżbieta przemyśliwala, kto to i kiedy już jej raz opowiadał o tych straszliwych Assasynach, na których teraz patrzy wlasnemi oczami? Po chwili, błysło przypomnienie: ach, to pielgrzym z Jerychońską różą! Jeszcze go słyszy jak mówi o tym czarodzieju „ze szczerozłotą brodą, co mieszka na górze sto razy wyższej niżeli Świętokrzyzka..." Ona wtedy słuchała jak się słucha niańczynćj baśni,

— a teraz? Teraz, Boże mój! ona sama jest niańką, a ta baśń... to prawda. A może i nieprawda? Może ona przy opowiadaniu pielgrzyma usnęła, i całe te pięć lat niewoli wyśniło się w jej głowie, jako dalszy ciąg jego powieści? Może gdy napowrót otworzy powieki, ujrzy znów ogień na kominie, Jasia bawiącego się z kapeluszem pielgrzyma, i wszystkich... i wszystko..- po dawnemu?

Nieśmie podnieść powiek, ażeby nie stracić złotego pól-złudzenia... Idzie na oślep, jakby senna... Znienacka, głos Filipka zabrzmiał: — O... Teraz warto spojrzeć. Elżbieta, nagle wepchnięta napowrót w rzeczywistość, podniosła oczy, i stanęła olśniona. Niestety, nie płomieniem Żegnanieckicgo komina... Olśnił ją przepych widowiska, które po prawej stronie drogi, roztaczało się w

pełnym blasku słońca. Namioty pąsowe o złotych kiściach i sejwanach — pod namiotami kobierce jakby kosze kwiatów — na koniach czapraki szkarłatne, kapiące od perci — na ludziach szaty długie, teczowzore, obrzeżone miękkością nąjwspanialszych futer — szable krzywe, rozmajaczone w rubinach i szafirach -- turbany o tulipanowych zwojach, o bajecznych kitkach i spinkach — a z pod turbanów strzelające oczy, ciche i świeciste jak

czarne djamenty. — A toż co znowu? — Zapytała. — Ci chyba jadą z najbogatszego królestwa na świecie? — Ba! Nie dziwota, mateczko. To poselstwo od Kalifa Bagdadu. Jest na co patrzeć, hę? Ach, ta szabla, tam, widzicie? Niby tylko stal w złote figlasiki, a jakież to cudne! Albo ta spinka ze szmaragdów, co za kamienic, co za oprawa! Mój ojciec musi koniecznie tu przyjść i zobaczyć te spinkę... I stał gapiąc się z otwartemi ustami, w

zachwycie pół dziecinnym artystycznym, aż Elżbi-

a

pół

eta musiała go kilka razy pociągnąć za połę od rękawa. — No, idźmy już — idźmy — bo chyba i na wieczór nie dojdziemy do naszych kupców. Dalej, ciągnęły się jeszcze bez końca obozy innych poselstw. Ale tuż za Bagdadzkicmi namiotami, w niejakiem odosobnieniu, stało kilka wózków tatarskich, trochę wychudłych koni i mała kupka ludzi. Filip, który miał sokole

oczy, przyłożywszy rękę do powiek, zawołał: — Jeżeli się nie mylę, to chyba ci posłowie z Rzymu? — Gdzie? Gdzie? — Pytała Elżbieta, i wzrokiem wodziła dokoła, szukając Europejskich strojów.. Dopiero kiedy chłopiec pokazał jej ową kupkę ludzi, dostrzegła dwie postacie wysokie, podobne do szkieletów; czaszki ich, kolisto podstrzyżone, świeciły pod słońcem; nogi bose świeciły z nad

sandałów; suknie brunatne ze spuszczonym kapturem, wisiały jak na drewnie. Obaj odwróceni od nadchodzących, Azjatami.

rozmawiali

z kilku

Elżbieta poznawszy habity Franciszkańskie, podbiegła z wykrzykiem.

SPOTKANIE

ELŻBIETY

Z

FRANCISZKANAMI. Na ten krzyk, jeden z nich się obrócił, i pokazał twarz wywiodła, jak wosk żółtą, ale tchnącą niewymowitym wyrazem dobroci błogości.

i

Spojrzawszy w tę twarz, branka stanęła jak wryta. Radość zawrotna, podobna do przestrachu, zastygła w jej oczach osłupiałych. Rozwarła usta — chciała krzyczeć — głos uwiązl w jej piersiach. Złożyła tylko ręce jakby do modlitwy, i

trzęsła się ze wzruszenia. Filip chwycił ją za suknie, wołając: — Matko Lizbetto, co tobie? Co tobie? Zakonnik także przyglądał jej się — przyglądał—miotany niepewnością, nie dowierzał oczom — nakoniec z podziwienia rozkrzyżówał ręce, i wykrzyknął po polsku : — Pani Elżbieta! Tu? Boże wielki! Bądź-że pochwalony!... G O T O W A L N I A TATARSKA. Tymczasem w żółtym atłasowym pokoiku, strojenie Ludmiły szło w

najlepsze. Postawiono przed nią blachę srebrzystą, wybornie wygładzoną, z miedzianem kunsztownem obrzeżeniem: był to wyrób Syryjski, zapewnie wyszły z Damasceńskich fabryk, chciwie wyławiany przez ręce zdobywców, bo Tatarzy niezmiernie kochali się w zwierciadłach, mieścili je gdzie tylko mogli; nawet— jak widzieliśmy — na zbroi musiał świecić tulufc tak po mongolsku zwało się zwierciadło. Tak przynajmniej zwano je niegdyś.

Teraz jednakże, od lat kilku, nikt już nie używał tej nazwy, a to z powodu niedawno zaszłej śmierci Dżyngis- chanowego syna, męża xicżny Siurkukteni, który także — jak wiemy — nazywał się Tułuj. Dżyngischanidzi bowiem, oprócz wielu innych przywilejów, posiadali jeszcze i ten — zaprawdę dziwny — że po ich śmierci, czy to z uszanowania, czy z jakiejś zabobonnej przyczyny, przez całe trzy lata niewoliw było wymawiać ich

imienia. Łatwo sobie wyobrazić, ile kłopotów, szpiegowali i oskarżań, musiał wyradzać taki dziki zakaz, którego nieusłuchanie, choćby pochodzące z prostego zapomnienia, pociągało za sobą nieskończone śledztwa i kary. Jeżeli jeszcze imię nieboszczyka miało przypadkiem jakie inne znaczenie, wtedy kłopot stawał się podwójnym; i tak właśnie, po śmierci xięcia Tuluja, nikt w calem państwie Mongolskićm nie

śmiał już wspominać o zwierciadłach. Co tu robić? Zatroskane ludy poszukały sobie w innym języku nazwy odpowiedniej; wybrano f oi rgt i z, który po turccku oznacza zwierciadło, i nowy ten wyraz tak wszystkim przypadł do smaku, że choć i owe trzy lata minęły, został już niezmiennie w użyciu, a tułuj poszedł w zapomnienie. Ludmiła więc „korgozem."

siedziała

przed

Był on zanadto ciężki, aby lakowe stoliczki albo wiotkie ścianki mogły go

utrzymać; postawiono więc blachę na samym dywanie, trochę skośnie, a śliczna pani chcąc się w niej przeglądać, przysiadła nizko wśród poduszek. Miała już na sobie dwie szaty; pod spodem tunikę puszczaną, długą aż do ziemi, z materji chińskiej, przerabianej w tyle kolorów i wzorów, że tła niemożna było nigdzie dojrzeć; wikłały się tam najfantastycznićj, czarne smoki o zielonych skrzydliskach, srebrne rybki, pstre motyle, kwiaty,

ptaki, nawet ludziki i domeczki. Na wierzch wdziała wschodni chyh.it, czyli z Mongolska wymawiając — c h a ł a t . Krojem podobny do dzisiejszych niezkich szlafroków, prawie wszędzie zarówno wazki, z obcislemi rękawami, z niezmiernie długim w tyle stanem, na piersiach skośnie założony, (plemiona tureckie zakładały go na lewy bok, tatarskie na prawy,) kształt chałatu nic wypadał korzystnie dla kobiecej piękności; niewiasta musiała chyba mieć postawę bogini, ażeby w

nim wyglądać po ludzku. Na szczęście, kibić Ludmiły mogła wytrzymać nawet podobną próbę. Zresztą, jeżeli krój przedstawiał się niezbyt wdzięcznie, za to rzecz sama zachwycała oko i dotknięcie: chałat był uszyty z Teletu, pysznej, mięsistej tkaniny, którą tylko na głębokim Wschodzie umiano wyrabiać; Tclet słynął po całym świecie, i to nietyłko wówczas, ale i w następne długie wieki; bogacze Azjatyccy dobijali się o niego więcej niż o bisior, w Europie płacono go prawie na

równi ze złotogłowiem. Wyglądał on niby skromnie, najczęściej był jednostajnie biały, ale tak rozkosznie przylegał do kształtów, i tworzył tak cudowne fałdy, że osoba weń przybrana, stawała się od razu posągiem. To też chałat Ludmiły, sam przez siebie już dosyć piękny, nie posiadał żadnych przyozdobień ani wyszywali, brzegi tylko miał objęte wazką taśmą złotą, a że sięgał ledwie po kostki, że na bokach był rozcięty, i na łonie rozchylony niby we dwa liście, więc suknia spodnia prze-

glądała zewsząd, rozweselając swojemi barwami surową jednostajność bieli. Ludmiła ścisnęła się w stanie wstęgą niebieską, naszywaną berylami i chalcedonami, na piersiach zawiesiła siedem naszyjników, różnokształtnych, różnoklcjnotnych, powiązanych z sobą jakby siatka, co za każdym ruchem dzwoniła i migotała. Niewolnice już tylko dokończają szczegółów ubrania. Jedna wzuwa jej buciki ze skóry jasnożóltćj, o bardzo wysokich, czerwonych

podeszwach — druga układa przepyszne włosy, zaczesane

jej

po tatarskif we dwa grube warkocze, uplecione przy skroniach, spadające na piersi, ale niewidzialne, bo wsunięte we dwie ważkie, bardzo długie pochewki. U kobiet ubogich, te pochwy bywały ze tkanki ladajakićj, byle jaskrawej, upstrzone mnóstwem szkiełek i pieniążków. Bogate panie kazały je robie z iiajśliczniejszych jedwabiów, i zdobiły w różne drogocenności, najczęściej w korale. U

Ludmiły są dziś one okręcone sznurami pereł.

purpurowe,

Jednak jej uczesanie, dla oczów tatarskich, niebyło jeszcze wolne od zarzutu; według ohydnego zwyczaju tamtych krajów, młodej mężatce, nazajutrz po ślubie, golono przód głowy, od czoła w półkole. Wprawdzie, zwyczaj zobowiązywał tylko rodowite Mongolki; Aj dar przepadający za włosami branki, nie wymagał po niej tak wielkiej ofiary; jednak za złe brano niewieście, jeżeli wi-

docznie uchybiała przyjętym zwyczajom; Ludmiła wiec tylko w obrębie swoich namiotów mogła chodzić z odkrytą głową, po-za domem nigdy nie zdejmowała Botty. Co to jest Botta? Było-by niezmiernie trudno dzisiaj opowiedzieć, a nawet wyobrazić sobie te Azjatycką modę, gdyby na szczęście—pewien Francuz, który w trzynastym wieku jeździł do Karakorumu, nie zostawił nam wybornego jej opisu.

„Tamtejsze kobiety" — mówi ten podróżnik — „noszą na głowie ozdobę co się nazywa botta. Foremkę do niej robią z kory, albo jakiejśkolwiek innćj rzeczy, byle jak najlżejszej. Ten stroik jest okrągły naksztalt pieńka; grubości, którą można objąć we dwie ręce, wysoki na łokieć albo więcej, a z wierzchu zakończony kwadratowo jakby kapitel od kolumny. Wewnątrz bywa pusty; na zewnątrz niewiasty obciągają go kitajką z najkosztowniejszych bławatów; na. owym zaś niby kapitelu,

zatykają rurki od piór, albo trzcinki leciuchne, mające także więcej niż łokieć wysokości. W owe rurki kładą pióra pawie, a dokoła ogonki dzikich kaczek, i różne drogie kamienie. Wielkie panie noszą ten stroik na samym wierzchu głowy, i obciskają go jeszcze rodzajem obręczy z futerka. Pod brodą Botta jest silnie przytrzymana „ podpaską. Gdy zdalcka przedstawi się towarzystwo takich pań jadących konno, rzekł-byś że to rycerze w hełmach z kopjanii, bo sama Botta przypomina szyszak, a

rurki nad nią sterczą jakby włócznie." Taki właśnie „kaszkiet", wyfjokowany piórami, zatrzęsioiiy klejnotami, leży na krześle gotyckiem; niech tylko służebnice skończą, a pani ustawi go na pysznej głowie. Ale zdaje się że nieprędko skończą; strasznie mało robią a dużo gadają, i to ze śmiałością, z poufałością, dziwnie odbijającą od toazwy niewolnic. Bo też dobrze się działo niewolnicom Ludmiły. Pani, tak mocno czująca swoją własną niewolę,

odczuwała ją i u niższych, a odczuwała tem głębiej, że najdroższa jej przyjaciółka była także zepchnięta pomiędzy owe niższe. Pani tak nabożna, znajdowała tu szerokie pole dla nakarmienia wszelkich głodów i ciała i duszy, była w gronie swoich służebnych raczej matką niżeli panią. Zwykłym biegiem rzeczy ludzkich, dobroć ta niezawsze wychodziła jej na dobre; często zamiast wdzięczności, spotykała nadużycia i rozzuchwalenie; ale były też w liczbie niewolnic i poczciwe,

umiejące ocenić łaski pani, dwie zwłaszcza," najulubicusze Ludmile, te właśnie co ją ubierają. Ich postacie także ciekawe, może nawet warte sylwetki. Ta co przykląkłszy u nóg pani, okręca jej buciki czerwonemi sznurami, to Ira, Afganka. Kiedy wychodzi miedzy ludzi, owija się zawsze nieodstępnem bialem prześcieradłem, ale teraz je odrzuciła, i ma na sobie jedną tylko suknię, a raczej koszulę wełnianą, w pasy ukośne,- czarne i gra-

natowe; koszula bez rękawów, przy szyi mocno wycięta, w pasie przewiązana wiśniowym szalem. Nogi bose, nie dla braku obuwia, ale z narodowego nawyknicnia.' Jeśli jednak niema trzewików, za to ma u kostek złociste kola; takież picrścieńce wiszą w uszach, świecą przy ramionach. Na żółtem tle komnatki, smagłe jej piersi i ręce ciemnieją połyskami spiżu; pod włosem czarnym jak smoła, bujnie roztrzęsionym, płoną oczy wycięte w migdał, zagina się nos orli, podkreślony ustami czerwo-

nemi jakby świeża krew. Druga niewolnica, ta co układa warkocze Ludmiły, nic a nic niepodobna do pierwszej. Pulchna, potoczysta, ma na sobie sześć czy siedem kaftaników i przyodziewków, blado zielonych, blado niebieskich, blado-różowych. Idąc, puka papuciami o noskach zakrzywionych. Twarz jej okrągła, drobna, oczka skośne, buzia cukrowo uśmiechnięta. Głowa zaczesana jak mydłek, zagwieżdżona gałkami długich szpilek. Po tych cechach każdy

pozna że to Chinka. Na imię jej Te-a, i wygląda też jakby

różyczka herbaciana. Z temi dwiema, Ludmiła często i chętnie rozmawia, a to dla kilku powodów: najperwej, dla porównywania ich przeszłości z własną, w czem znaj duje nieraz pobudki do dziękowania Bogu,— przy tem dla ulżenia ich sercu, przepełnionemu nicchrześcjańską goryczą, — a nakoniec i dla wprawiania się w język Mongolski, którym te kobiety—nierównie już dawniej wzięte w jassyr— dzielniej niżeli ona władają.

Dziś jednak słucha z roztargnieniem. Wieść o przybyciu Beppa, mocno dla niej niemiła,— niespokojność jak to tam będzie na tćj uczcie, także niemiłej sercu Polki, — rozrywają i chmurzą jej myśli. Trzeba też przyznać, że już sto razy słyszała te żałosne przygody. A przecie warto-by posłuchać raz i setny pierwszy, bo wszystko w świecie prędzej się wyczerpie, niżeli • zgłębianie ludzkich nieszczęść. —Choćby mi przyszło żyć Matuzalowe

lata, — mówiła Ira — (a mogła wiedzieć o tym Patryjarsze, kiedy Afganie — jak wiadomo— wywodzą się od dziesięciu oderwanych pokoleń Izraela) — choćbym żyła Matuzalowe lata, iliczapomnę tego dnia i tćj godziny... Ach, myśmy jeszcze myśleli że ocalejemy, bo przecież poddawaliśmy się dobrowolnie, i czasem podobno taki cud się trafiał? Wiem naprzykład, że mieszkańcom Ilcratu przebaczono. To prawda, ale też oni poddali się odrazu,

na pierwsze skinienie, a myśmy się bronili, cały tydzień! Z miasta od nas kilka razy robiono wycieczki, swary i niezgody ustały, — żołnierze, Imamy, kobiety, wszyściutcy mieszkańcy Merwu bili się jak-by jeden człowiek. Ach, nic nie pomogło, na siódmą noc, już ci przeklęci Mongołowie nawet nie zeszli z wałów, darli się przy pochodniach i po ciemku, liano, Medżi Mulk nasz Wielkorządca, wysłał do nich najstarszego Imama. Wszyscy mieli nadzieję że ten świątobliwy starzec potrafi

przebłagać choćby i samego Eblisa. Rzeczywiście, wrócił bardzo prędko, i przyniósł takie złote obietnice, że Medżi Mulk wziąwszy przepyszne dary, sam wybrał się do Tułuja. Oj, ten Tułuj zdrajca! Chyba już ziemia, od czasu jak ją Allali stworzył, nic wydała podobnego potworu! —Jakto? — Zagadnęła Ludmiła. — I to był ten sam Tuluj, o którym ciągle słyszę tyle pochwał, mąż xiężny Siurkukteni? —Ten sam! Ten sani! — Odrzekła z

dzikim śmiechem niewolnica, której białe zęby od owego śmiechu aż zgrzytnęły. Potem, podniosła ręce i wolała: —O biada niewieście co ma takiego małżonka! Biada miastu co ma takiego nieprzyjaciela! Biada narodom, które Bóg oddał na pastwę niewiernych ! Ten Tułuj.... wystawcie sobie moja pani: przyjmuje naszego Medżi Mulka z najsłodszym uśmiechem, niemoże mu się niby dość napatrzeć,

potem każe go przybrać w najbogatszą suknię, sadza go przy sobie i mówi: „Tak, ja umiem cenić odwagę. Merwianic warci są mojej łaski. Chciał-bym widzieć tych twoich przyjaciół, tych wszystkich wałeczników co się tak przykładnie bronili; chcę ich widzieć, ażeby im porozdawać urzędy i włości." Uradowany Wielkorządca posyła co prędzej po znaczniejszych obywateli miasta. Ale zaledwie przybyli... cóż? Tułuj każe ich wiązać, równie jak i naszego Medżi Mulka. Potem, pod

ciężkiem zagrożeniem, każe im wymieniać najbogatszych mieszkańców Merwu, szczególniej kupców i rzemieślników7. Spisano kilkaset imion. Znów tedy do miasta przyszli po nich gońcy, a zawsze jak najuprzejmiej. Myśmy jeszcze nic nic wiedzieli co się dzieje w obozie, i ci więc pojechali wesoło. A tam... o pani! wzięto ich na męki, ażeby powiedzieli gdzie mają pochowane skarby. Wonczas dopiero żołnierze weszli do nas, ale jeszcze spokojnie, bez żadnej napaści. Kazano tylko

wszystkim a wszystkim wyjść z miasta na pole, zalecając nawet aby każdy wziął z sobą co ma najlepszego. Szliśmy, niosąc nasze rupiecie, drżąc bardzo, ale zawsze jeszcze z nadzieją że naiu pozwolą pójść wolno. To przeciąganie narodu trwało... czy pani uwierzy? Cale cztery dni. A ten Tułuj tymczasem siedział na pagórku, na złocistem krześle, i patrzył na nas, patrzył, — aż kiedyśmy wszyscy wyszli, kiedy miasto zostało puściuteńkie, dał znak, — i zaczęła się rzeź. — Nic wiem ile

mogło tam zginąć... słyszałam później że podobno tysiąc tysięcy... Jaki Allah łaskaw że naszych rodziców zabrał wcześniej do siebie, że nie doczekali tej godziny! Zostało nas tylko troje: brat, siostra i ja. Ach ta siostra! Ona mi była jakby matką, — i w moich oczach... Już dwadzieścia lat z górą mi nęlo, a ja dziś jeszcze słyszę jej ostatni krzyk... Tu Ira zamilkła. —

A brat ? — Spytała Ludmiła. — Brata szczęściem nic było z nami. On wtedy walczył przy Dżela- leddynie, synu Sultańskim. Pani pewno słyszała o naszym sławnym Dżelaled dynie? Ach, to nic człowiek, ale orzeł! Nieczłowiek, ale słońce Korassanu! Z małą kupką wiernych bil się dzień i noc — dzień i noc — przedarł się przez wszystkie ćmy Tatarów — aż kiedy go przyparli już do samych Indji, skoczył w

huczące wody Sindu, i z chorągwią w reku przepłynął te straszną rzekę. Jego wierni płynęli za nim. To miało być takie pyszne, że sam ten okropny Dżyngischau, stojąc na brzegu, w ręce przy klasnął z uwielbienia, wstrzymał swoich ludzi którzy chcieli rzucić się do rzeki w pogoń, i zwołał co prędzej swoich synów, ażeby im pokazać jakim to można być bohaterem! — I cóż się stało z tym Dżelaleddynem ?

— Jak ludzie mówią, miał sobie w Indjach podbić całe nowe królestwo, a teraz niedawno słyszałam, że podobno już do nas wrócił i wypędza Tatarów. Ale co się stało z moim bratem, ach tego niewiem. Czy zginął w Siudzie, czy w której potyczce? A może w najlepsze żyje? Może przy Sułtanie ma jaki wysoki urząd? Podczas kiedy ja... Ach, niepojęte są wyroki Pana... —

Ale jakżeś ty ocalała, moja biedna Iro? — Oto w taki sposób: wyrżnęli wszystkich a wszystkich, oprócz rzemieślników i dzieci. Mnie zostawiono między dziećmi. Pamiętani, jat siedziałam na polu, i myślałam sobie... czy wie paui co ja sobie myślałam? Że Bóg już chyba musiał umrzeć, kiedy takie rzeczy się dzieją. — A!... Jakżeż można tak mówić...

— Cóż pani chce? Ja wtedy byłam jeszcze dosyć mala i głupia, a czego się to już niewidziało! Bardzo długo nas tam na tem polu trzymali, bo Tułuj kazał burzyć miasto. Ach! Takiego drugiego miasta już niebedzic na świecie! Co to była za warownia, wisząca w górze jakby chmura! A w koło co za ogrody, pełne róż, jaśminów, strumyków, zupełnie jak ten raj o którym święty Koran mówi! I widziałam jak to wszystko nikło. Mury

padały. Drzewa padały. Jedną razą przecieram oczy, myślę sobie: „Czy mi się śniło że tu był Mer w, bo tu przecie pustynia ? " — Wtedy nam kazano iść za wojskiem. Przez góry, przez rzeki, daleko jakby jaka wieczność. — Przy każdej rzece mówiłam sobie: „Rzucę się do wody" — bo widziałam że wielu z naszych rzemieślników tak czyniło. Ale zawsze nad wodą brał mię strach. Codzicń powtarzałam sobie: „Skoczę do tej rzeki, którą znajdzie-

my jutro." — Iz tem jutro, doszłam aż tu. — Ach, i tu jeszcze, nieraz brała mię ochota żeby tak uciec do Orchonu przed kańczugiem złych państwa... jednak nie uciekłam, — i może lepiej się stało, bo teraz, odkąd jestem u pani, to jakbym się na nowo narodziła. Widzę że są jeszcze dobrzy ludzie na świecie, i że Allach patrzy z nieba na wszystkich, nawet na sieroty. —Ach, moja Iro, — zawołała z żywością Ludmiła — jakież to szczęście że nic usłuchałaś tćj

złćj myśli ! Już nic mówię o pociechach jakie cię spotkały, i jeszcze mogą spotkać, ależ wspomnij co to za okropny grzech odebrać sobie życic! To największy ze wszystkich grzechów, bo wszystkie inne można jeszcze odpokutować, można jeszcze jakoś ponaprawiać, ale ten jakże naprawić, kiedy się już nie żyje ? Ira patrzyła na nią wielkiemi, przestraszonemi oczami, nic nie mówiąc, tylko przytakując głową. Te-a przestała nagle czesać Ludmiłę, i

rzekła: —Przepraszam panią że ośmielę się coś powiedzieć, ale mnie to dziwi. U nas inaczej ludzie mówią. Najcnotliwszy człowiek jakiego znałam, zacny mój pierwszy pan, dobrowolnie zakończył życie, i wszyscy go za to wielbili. Wszak opowiadałam pani? —A jakże, opowiadałaś, i nieraz. —Tak, ale może niedość jasno, może nic wytłumaczyłam dostatecznie, że mój pan niemógł

zrobić inaczej. To już pani wie, że zacny Czen-in był dowódcą w naszem ślicznem mieście Si-hoczu. Ja od maleńkości służyłam u jego cnotliwej małżonki Luszy. Niemam sobie nic do wymówienia, zawsze im niosłam uszanowanie jakie od sługi należy się państwu. Niebo nam okazywało życzliwość, aż do dnia kiedy wódz Tatarski Tukułku podstąpił pod miasto. Mój pan bronił się długo, załoga i mieszkańcy pomagali mu jak dzieci ojcu. Jednego wieczora, — właśnie kończyłam

układanie włosów na głowie mojej pani — kiedy wchodzi zacny Cze-in, z twarzą jakiej u niego nigdy nie widziałam, staje przed moją panią i mówi: „Żono, teraz już musisz sama pomyśleć o twoim losie." — Ja nie rozumiałam co te słowa znaczą, ale cnotliwa Lu-szy zrozumiała, podniosła oczy na swego małżonka — co bardzo rzadko czyniła — i rzekła: „Używaliśmy razem dobrodziejstw naszego monarchy, słusznie jest abyśmy razem umarli za tron." — Wtedy poszła do skrzynki, którą

zawsze trzymała pod zamknięciem. Widziałam jak z niej wyjęła zielo- nawą galeczkę, włożyła ja w usta, potem siadła na matach, pobielała, zsiniała, wytężyła się, i umarła. Właśnie w tej chwili, weszli dwaj synowie moich państwa, ze swemi żonami. Jak tylko się dowiedzieli o wszystkiem, podeszli do skrzynki co jeszcze była otwarta, nabrali sobie trucizny, potem siedli w około matki, posinich i poumierali. Ja także wielką miałam ochotę wziąć taką jedną kułkę, ale nie śmiałam, bo to byłaby

kradzież, skrzynka należała do państwa. I tylko dla tego żyję. —Czy być może? — Przerwała jej Ludmiła, wzruszona i mimowolnie podbita opowiadaniem Te-i, której głos miarowy i spokojny, tworzył przerażającą sprzeczność z trajedją zawrartą w słowach. —Czy być może? I ty dla tego tylko nie wzięłaś tej kulki? Boże mój! Cóż to za dziwna uczciwość... No, a ten twój pan, cóż on tymczasem robił?

—Zacny Czen-in całą noc przesiedział przy pięciu trupach. Kilka razy tam zaglądałam, zawsze miał głowę, o tak — opartą na ręku, i nic a nic nie mówił. Dopiero kiedy zaświtało, kazał na głównym placu miasta — co byl przed naszym domem — ułożyć bardzo duży stos drzewa, i zanieść tam zwłoki żony, synów i synowych. Wielka ilość ludu się zebrała. O11 stanął otoczony przyjaciółmi, przemówił do wszystkich kilka słów, których nie potrafiłam dosłyszeć, a kiedy

płomień przybliżono do stosu, wyjął z pod sukni cienki sztylet, i wbił go sobie w piersi. Widząc to, przyjaciele jego rzekli: „Oto przykład który powinniśmy naśladować." — I zaraz dwudziestu ośmiu dobyło sztyletów, i zabiło się w kolo stosu. — A proszę pani, tam nikt nie mówił że źle robią, wszyscy owszem ich czcili. Ci co nie mieli dość odwagi aby odebrać sobie życie, gniewali się na samych siebie, i utyskiwali nad sobą, i słusznie utyskiwali, bo jeszcze stos nic zagasł, a już

Mongołowie byli w mieście. Co się potem działo, o tem już i lepiej nie mówić... — Ale cóż się tutaj dzieje? — Przerwała nagle przestraszona Ludmiła. Rzeczywiście, przed namiotem działo się cóś niezwykłego. Jakiś krzyk coraz bliżej się rozlegał, ktoś gwałtownie wbiegł na schodki— rzucił drzwiczkami — szarpnął zasłony... i Elżbieta wpadła jak huragan. Z łonem bijącem, z twarzą purpurową, rzuciła się na piersi Ludmile, i

przytulając ją bez wytchnienia, okrywając szalonemi uściskami, krzyczała głosem dziwnym, jakgdyby nie swoim: Jaś! Jaś! O Boże ! On go widział! Kto go widział ? Beppo ? — Wyjąkueła tamta ze zdumieniem. Nie! Nie! Braciszek Benędykt! Ludmiła struchlała na myśl, czy przedłużone zgryzoty nie pomieszały zmysłów jej biednej Elżbiecie? Bo zkądże to imię tu się wzięło? I ten wzrok, i te krzyki, cóż to wszystko

znaczy? Elżbieta widząc jej nieruchomość, śmiechemjra- dosnym.

przestrach i wybuchnęła

Ty nie wierzysz ? A ja go widziałam — tylko co — przed chwilą. Tak! Naszego Braciszka Benedykta!—No, widziałam, — i ty go zobaczysz. Jakto? Więc i on już w niewoli? Ale gdzież tam! On tu przyjechał z dobrej woli, Papież go przysłał, on jest jednym z tych

posłów. Teraz Ludmiła zrozumiała. I jej krew do głowy uderzyła, — i jej się W oczach zaćmiło. — I ty mówisz że on widział Jasia? Kiedyż? — Nie tak dawno, przed swoim wyjazdem, a wyjechał... czekaj... kiedyż to on wyjechał ? Mówił że w Kwietniu, — a teraz mamy co ? Lipiec. No, to ledwo cztery

miesiące jak go widział. — I gdzie? Gdzie? — A we Wrocławiu, u mojego brata! — Więc dostał się tam nasz Jasiek? I żyje? I zdrów? — Zdrów! Cudownie wygląda! Ciągle o nas mówi.

— O Boże! — Krzyknęła Ludmiła wznosząc ręce. — Jakiżeś Ty dobry! Ocaliłeś Jasia! Przynajmniej nie napróżno... Tu przerwała, — ale Elżbieta za nią dokończyła: — Tak, przynajmniej nie napróżno ty się poświęcałaś. Tak, tyś go zbawiła, oto żyje — chowa się u wuja — po chrześcjańsku — a my — ach Ludko! czyż to nie cud

prawdziwy, że my tutaj możemy o tem wiedzieć? Bóg wysłuchał tej naszej prośby co zdawała się czystem szaleństwem. O h! On ma na wszystko sposoby! Tu obie niewiasty, pod jednem natchnieniem przeżegnawszy się, schyliły twarz na dłonie, i przez chwile szeptały słowa, które tylko niebo słyszało, — potem, znów podniosły na siebie wzrok pałający upojeniem, rzuciły się wza jem w objęcia, i nagle wybuchncły płaczem.

Ale to był płacz złoty, plącz szczęścia. Widok rzadki na tym ludzkim świecie, jeszcze rzadszy w kraju niewoli. Ira i Te-a, dla których polska rozmowa była niezrozumiałą, strwożone jej gwałtownością, cofnęły się pokornie. Teraz jednak, widząc łzy dobrej pani, podbiegły, i całując ją po rękach, uspakajały: — Pociesz się zmartwienie mija...

pani

—

każde

— Co wy mówicie? Ja z radości płaczę! Moja przyjaciółka w tej chwili odebrała wiadomość od syna, od tego synka, wiecie? o którym to ja wiecznie gadam, którego kochani jakgdyby własne dziecko. On żyje! W naszym kraju, szczęśliwie! Oh doprawdy, strach tylko aby nie oszaleć ze szczęścia! Obie niewolnice wybuchnely poczciwą radością; każda po swojemu. Ira ze wschodnią przesadą, tarzała się po dywanie, klaskała w ręce, krzycząc:

— Wielki jest Allah! O niechże błogosławi temu kochanemu dzieciątku! Niech Prorok nakryje go zielonym płaszczem! Niech Aisza go piastuje na xiężycowem łonie! A wśród wykrzyków, ukradkiem łzę otarła i szepnęła: — O, gdybym to ja tak mogła dowiedzieć się o bracie !... Te-a za to stała nieruchomie, w zachwyceniu tylko złożyła żółtawe raczki, poczem zaczęła

głosem równym, przemowę:

powinszowalną

— Tak, wielka to przyjemność dla rodziców, kiedy im kto powie że dziecku się dobrze dzieje, bo ludzi wiążą wzajemne obowiązki: zwierzchników i pod władny ch — męża i żonę — rodziców i dzieci — i we wszystkich... Na nieszczęście, w ciągu tak pięknej przemowy, Ludmiła zerwała się wołając: — Ale niechże i ja go zobaczę! Elżuniu, idźniyż tam... albo jego tutaj

sprowadźmy... W tej chwili zasłona się odchyliła, i trzecia niewolnica wbiegła. Pani! Pani! Behadyr przysyła! Kazał powiedzieć źe już czeka. Już przed namiotem są konie i ludzie. Ludmiła schwytała się za głowę. — A to nieszczęście z tą ich ucztą! Że też to właśnie na dziś musiała mi wypaść! Tyle dni siedzę pp próżniacku, niewiem co robić z godzinami, — a dziś, kiedy chciałabym

lecić do Braciszka Benedykta... — Ach, prawda że to istna przekora... — Mówiła niemniej zmartwiona Elżbieta. — Mój Boże! W takiej chwili nawet, nie dadzą nam się nagadać, nacieszyć! Ale cóż robić, moja Ludko? Powiem ci przynajmniej na twoją pociechę, że Braciszka Benedykta i tak nieniogłabyś teraz widzieć, bo właśnie wychodził do jakiegoś xięcia Jarosława, razem ze swoim towarzyszem.

Więc jest z nim i drugi? — Pytała Ludmiła, której tymczasem służebnice z pośpiechem przypinały bottę. Jest, jakiś Włoch; wygląda jak święty. Otóż ten xiąże Jarosław, chrzcścjanin, zaprosił ich dziś do swego stołu. Mówili że pewno tam długo zabawią. Dopiero po zachodzie słońca mamy się spotkać... Gdzie? U kogo? U naszego Kuźmy. On także prosił jak o największe szczęście, aby słudzy boży wstąpili do nie-

go, chociażby późno, wieczorem. Ja przyrzekłam że tam przylecę — i ciebie obiecałam... wyszła mi z głowy zupełnie ta nieszczęsna uczta... No a teraz, jakże to będzie? Wiesz co, Elżuniu ? Może ja potrafię wcześniej się ztamtąd wyrwać ? Może jeszcze choć na chwilę wpadnę do Kozmusia? Oh, jakże by to było cudownie! Ja bez ciebie nic a nic niemogę szczęścia używać. Ale zastanów się Ludko, może to źle... A jak mąż się pogniewa ?

E! Czego by się miał gniewać? Przecież niemogę tam całą noc siedzieć i patrzeć na ich pijatykę? On wić że ja tego nic znoszę... puści mię... Tymczasem, coraz więcej niewolnic tłoczyło się do pokoiku, nalegając: — O pani! Tam ciągle wołają że już czas... — Dobrze, dobrze. Ach ta nieznośna botta, jakżeż to trudno ją przywiązać. I gorączkowym ruchem zaczepiwszy nakoniec podwijkę, Ludmiła znów ściskała Elżbietę.

— Żegnam cię! Zazdroszczę ci że zostajesz. Ja tam chyba uschnę... Ale poradzę sobie. Do widzenia ! — Oh, bądź ostrożna! — Wołała, wyprowadzając ją, zatroskana Elżbieta. — Żal mi cię okropnie, ale bądź ostrożna... Braciszek nam nie ucieknie. Ci xięża mają listy od Papieża, muszą przecie dostać na nie odpowiedź, a nie prędzej dostaną aż nowy chaau zostanie obrany, aż załatwi się ze wszystkiemi

posłami.

Wiec

niema

obawy, nie tak zaraz odjadą. Przed namiotami Ludmiły stał orszak, jakiego jeszcze nigdy nie miewała. Ajdar wysadził się na ten dzień uroczysty. Wiotką nóżką niecierpliwie kopie ziemie wierzchowiec zachwycającej piękności, Argamak sprowadzony z Kokandu. Niby on biały, ale koszulkę ma tak przezroczystą, że za najmniejszein znużeniem, granie krwi przez nią przegląda; wtedy koń staje się różowy, i w pędzie plonie, jak jeden

z tych rumaków Jutrzenki, które starożytni wprzęgali do rydwanu Słońca. Trzyma go mały Indyjczyk, biedne dziecię uniesione z okolic Lahory, bose, ubrane tylko w białą tunikę ze złotem przepasaniem; ta białość odbija rażąco przy jego cerze orzechowej, przy włosach czarnych jak heban, oka- łających rysy niewymownie łagodne i smętne. Do kola stoi świta, złożona z wojskowych błyszczących przepychem; Kirgizy, Kabardyńcy, Czerkiesy, Chałehańcy, — Ajdar ze

swego Tumanu wybrał najdzielniejszych, na straż honorową dla najmilszej małżonki, Wsiadła — rzuciła Elżbiecie jeszcze jedno: „Do widzenia!—Indjauin wziął cugle — wojownicy ruszyli przed nią i za nią—z chrzęstem, brzękiem i blaskiem. Kiedy wjechali pomiędzy niezmierzone obozy, pomiędzy majdany i targowiska nabite tłumami, rozkotłowane zgiełkiem, Ludmile wydało się że morze na nią idzie. Ale bałwany tego morza

rozstępowaly się przed niemi; wspaniałość orszaku i piękność jadącej, rozwarły drogę, ściągnęły wszystkie oczy. Z obu stron tłoczono się, pytano ciekawie: —Co to za Chatuna? —Czy małżonka którego z Chanów? —Nie. — Mówili świadomsi. — To żona tego sławnego Behadyra, tego bogacza, Terchana Ajdara. —Szczęśliwy człowiek!

—Nie zazdroszczę mu ani jego Terchaństwa, ani jego skarbów, ale takiej żony! Takiej żony! I tysiąc podobnych szeptów krążyło między tłumem. Ludmiła je słyszała i rozumiała; jakaż kobieta nie rozumie słów uwielbienia, choćby po Chińsku wyrzeczonych? Dziwnym jej się wydał ten tryumf; dziwnym i nie bez pewnej szyderczej rozkoszy; jechała z czołem dumnie podniesionem, z góry spoglądała na tych korzących się Azjatów.

Nagle, wzrok jej spotkał się ze wzrokiem który jej cóś przypomniał... Para oczów czarnych a jednak nie wschodnich, ognisto~axamitnych, zgubionych w natłoku a jednak przyciągających, patrzyła w nią z upornem natężeniem. Poznała oczy Beppa, — i zmieszana, co prędzej w inną stronę odwróciła głowę. Czy on ją poznał? Niewiadomo. Zdaje się że nie, — wzrok jego wyrażał niepewność. — O ! To lepiej !

Czemu lepiej? Czemu się Ludmiła odwraca? Wyznajmy prawdę: ona się wstydzi przed Beppem, — wstydzi się tych zaszczytów i dogadzań jakiemi ją wróg otacza. Gdyby ją Beppo zastawał w kajdanach, w głodzie i ucisku, o! sama by go przywołała, aby mu powiedzieć: — Patrz, co ja znoszę! Ale jeśli ją ma widzieć w tryumfalnych pochodach, w atłasowych namiotach, w

ciżbie nadskakujących niewolników... o! lepiej niech nie widzi Ludmiła nie zna dosyć dobrze Beppa, aby mogła liczyć na jego sprawiedliwość. A jeżeli też on ją posądzi o nikczemne pogodzenie się z losem? Jeśli uwierzy w te maskę jaką musiała włożyć dla swoicłi nabożnych zamiarów? Czyż można rozedrzeć przed nim piersi? Pokazać, ile tu w duszy leży oburzenia, ile pogardy dla darów i uśmiechów pogańskich? Może dawna

„ofiara", straciłaby w jego oczach na wartości? A szkoda! Ona niechce stracić... Zaprawdę, gdyby Ludmile Beppo choć cokolwiek był drogi, nie rozmyślała by tak bardzo jak się przed nim wyda, — wybiegła by po prostu i z radością na spotkanie szczerego przyjaciela. Ale ona nie lubiła Beppa. Nic lubiła, — a przecież chciała być przezeń ubóstwianą, — bo tak się zazwyczaj dziwnie

splatają chęci ludzkie; choć nasze własne serce milczy, miło nam pomyśleć, że jest na szerokim świecie jakieś serce, które dla nas bezrachubnie, beznadziejnie bije; błogo sobie wystawić, że w czyjejś myśli nasz obraz świeci jak w ołtarzu. O! Niechże nic go nie strąci, niech nic nawet nie dotknie, — bo póty święty, dopóki nietknięty. Chmurne te myśli przeleciały tylko przez duszę Ludmiły, przepędził je szybko wicher nowych

wrażeń. Na skręcie ogromnego Bazaru, przy Greckim straganie, dostrzegła baranią czapkę i zawiesiste wąsy Kużmy, który targował jakieś wązkie gliniane flaszki, zapewnie trunek na przyjęcie spodziewanych gości. Myśl o tych gościach przerzuciła ją napowrót w światło i wesele. Beppo, tłumy Azjackie, cały Kuryłtaj, wszystko znikło jej z oczu... Widziała tylko Jasia z twarzyczką rumianą, radosną, — kłaniał

jej się zdaleka, z Polski, — wyciągał rączki do lnatuni i do niej, — cóż kiedy niemógl dosięgnąć? Ramiona miłości są długie, ale droga wygnania jeszcze dłuższa. Ach, trzeba wrócić do rzeczywistości... Oto już coraz bliżej piętrzy się namiot axamitny, biały i chwiejący jak skała lodowa. Już tłumy coraz gęstsze i gwarniejsze. Dojechali do ogrodzenia. DWÓR CESARZOWEJ TURAKINY. W ogrodzeniu były dwie bramy. Obie na

roścież otwarte. dwoma rzędami

Przy jednej

stały

straże, uzbrojone w łuki, kołczany i miecze, surowo utrzymujące porządek; tędy wchodzili wyborcy i zaproszeni. Druga brama, przeznaczona wyłącznie dla przyszłego wielkiego [Chaana, niemiała żadnej warty; nie przypuszczano aby ktokolwiek odważył się ją przestąpić. To też wyglądała jak zaklęta; kiedy o dwa kroki dalej duszono się i prawie zabijano, tu na rzut kamienia, przestrzeń stała

pustkami. Biada niebacznemu, co-by przez nieświadomość albo zapomnienie przekroczył święte progi! Krocie strzał puszczonych z wewnątrz, ubiły-by go na miejscu. Za to przy pierwszej bramie panował ścisk wchodzących, wychodzących i ciekawych, z któremi strażnicy ledwo mogli sobie dać radę. W tymże czasie co i Ludmiła, przyjechało kilka innych niewiast; żadna przecież nie miała orszaku równie wspaniałego jak małżonka Terchana.

Ajdar był już zdaleka widzialny; stał za ogrodzeniem, ale tuż przy bramie, widocznie chciał się nacieszyć widokiem świetności z jaką Ludmiła wjeżdża. Kiedy z konia już zaróżowionegojazdą, zsiadła, sama zaróżowiona od bystrych spojrzeń do koła na nią kierowanych, szmer pochlebny po sercu pogłaskał małżonka. Przystąpił uśmiechnięty, i kibić jej otoczywszy ręką, wprowadził ją między olśnione zgromadzenie. Ale i Ludmiła została olśniona;

cały obraz wydał jej się objęty jakieiniś płomieniami, bo wszyscy przed nią i w koło niej, byli przybrani w szkarłat, rzekłbyś, tysiące królów. Turakina dnia tego rano, rozesłała znowu honorowe chałaty z purpury czerwonej, które wszyscy przywdzieli jednostajnie, różniąc się tylko rozmaitem bogactwem szabel, łańcuchów7, zausznic, i niezmiernie gęsto rozsianych drogocennych guzów. Ajdar wyglądał pysznie. Było i wielu innych niezaprzeczenie pięknych; szczep turecki

zwłaszcza jaśniał swoją poważną urodą; ale i między rodowi- temi Mongołami trafiały się postacie zajmujące; u młodych, sławnie cienkie wcięcie w pasie, wyglądało bardzo wykwintnie. A przytem, wszyscy posiadali tę straszliwą piękność jaką nadaje poczucie wielkiej siły, — pogańską piękność zwycięztwa. Wszystkich tylko szpecił niesmaczny układ włosów; mężczyźni podlegali tejże modzie co i niewiasty, przód głowy mieli zgolony, a

przy skroniach nosili sełedce wijące się w koło ucha, łub warkocze w tył odrzucone, i kosztownemi wstęgami zaplatane. Prawda że obnażonej czaszki nigdy prawie nie pokazywano; wschodnim obyczajem, czy w namiocie, czy w gościnie, czy nawet przy stole, zawsze mieli głowę nakrytą. Nakrycia te, przez pisarzy chrześcjańskich zwane mitrami tatarskiemi, nieraz już nam się przedstawiły; piramidalnie wysokie, czasem do przodu zakrzywione jak dzioby naw greckich, dziś jeszcze porosły zatrzęsieniem drogich

kamieni i złotych obręczy, które je czyniły podobnemi do koron assyryjskich. Damy także, swemi Lottami i pióropuszami dorastały do męzkich kołpaków. Dzięki tym niebotycznym nagłówkom, wszyscy mieli wzrost jakby nadludzki, wyglądali rzeczywiście na wyższą część społeczeństwa. Tu jednak, między ogrodzeniem a namiotem, byli po większej części sami tylko mężczyźni. Panie, już pewnie znużone dlugiemi naradami, zbierały się w axamitnym

budynku; młodzież ciągnęła za niemi. Tu jeszcze starzy ministrowie i wodzowie, ponagromadzani kupkami, kończyli zaczęte rozprawy. Po stronach ciągnęły się ważkie stoły, przy których sekretarze pisali, nakładali pieczęcie; przed niemi świeciły porcelanowe kałainarzyki z chińskim atramentem, leżały pędzelki i trzcinki. Przed namiotem, na rodzaju ołtarzyka przykrytego szkarłatem, leżała puszka złota, wysadzana tęczą klejnotów; z niej wywijały się

jakieś wstęgi skórzane, zagryzmolone paskami gzyg-

Iśkniące,

zaków. —Co to jest? — Zapytała Ludmiła. —O ! Tu trzeba przechodzić z uszanowaniem. — Odpowiedział Ajdar. — To Jassa, xięga Ustaw, jakie nam Dżyngischan zostawił. Przy każdym Ku ryłtaju bywa uroczyście przywożona ze Skarbca, i otwierana ręką najstarszych xiążąt, którzy ją głośno odczytują, ażeby potomkowie, w

każdem przedsięwzięciu kierowali się wolą największego z ludzi. Weszli do namiotu. Widok był niezrównany. Wnętrze całe, także obwieszone draperjami z białej purpury, na ziemi wysłane białą pilśnią, pływało w mlecznem oświeceniu. Wprawdzie budowniczy nigdzie nie zostawił okien, dzień jednak wchodził dostatecznie przez wielkie drzwi, dające przystęp ze dwóch stron, od wschodu i zachodu, a zwłaszcza przez ogromny otwór, w górze wycięty okrągło;

tamtędy, promienie słońca rozchodziły się wkoło sali łagodnem świtaniem, a w sam środek spadały wielkim kręgiem żółtym, tworząc tam niby sadzawkę ze światła. W tym kręgu, piętrzyło się na siedmiu stopniach wyniesienie, na niem stół najwyższy, mogący pomieścić zaledwie kilkanaście osób. Wkoło tego niby tronu biesiadnego, na estradach już tylko trzema stopniami podwyższonych, biegł pierścień stołów drugorzędnych. Nakoniec najniżej, bo już

na samym pilśniowym kobiercu, ciągnęły się stoły olbrzymie, trzema kręgami wypełniające salę. Na stołach wisiały obrusy z białej kitajki jedwabnej, na obrusach lśniły szeregi naczyń, między któremi nie było widać żadnej misy, tylko same czary do picia; a dziwaczyły te czary największą przeróżnością kształtów i wyrobu: na wyższych stołach, kielichy agatowe, onixowe, złote sadzone kamieniami, — na niższych, kubki srebrne z Europy, szklanne z Chin pstro majaczące, i prawdziwe

tatarskie, drewniane, świecistą siatką.

oplecione

Niemniejsza mieszanina panowała w sprzętach zastawionych wokoło stołów, bo goście siadali na rozmaity sposób. Turcy, Tunguzy i Mongołowie starej daty, najlepiej lubili siedzieć w kuczki; dla nich rozrzucono mnóstwo poduszek i grubych wałków. Między Chińczykami owszem, ta postawa uchodziła wówczas jeszcze za nieprzyzwoitą, za grzech przeciw obyczajności, "a młodsi Tatarzy

starali się ich we wszystkiem naśladować; dla Chińczyków zatem, dla Tatarskich postępowców i dla chrześcjan, stały gdzie-nie-gdzie ławki, krzesełka bambusowe, i taborety gliniane w kształcie beczułek. Przy wejściach i pod ścianami, ciągnęła się kolumnada z żywych słupów; młodzieńcy w perskich strojach i długich atłasowych wylotach, trzymali las buńczuków; nie były te buńczuki z ogonów bawolich,

ale

z

wełny

pięknie

farbowanej na szkarłat, i rozczesanej powiewnie jakby pióra. Za młodzieńcami stali muzykanci, uzbrojeni w długie surmy, w brzuchate miedziane kotły, w talerze i trójkąty chińskie. Dotychczas, nikt nie siedział. Wiele osób spoglądało ku drzwiom zachodnim; wyraźnie jeszcze na kogoś czekano. Goście stali gromadami, rozmawiając, śmiejąc się i żartując, ze swobodą ludzi co nie czują nad sobą panującej głowy. Po kątach tylko, Mandarynowie, ludzie o

twarzach cytrynowych, szeptali cierpko i posępnie. Za to Muzułmanie wysoko nosili turban, i głos mieli donośny. Cóż dopiero powiedzieć o głosach Tatarów ? Ci śmieli się i bawili z desinvolturą ludzi, którzy wierzą iż niebiosa oddały im całą ziemię do zabawy. Największe ożywienie panowało w kółkach gdzie się jaki Tolholos pokazał, a było ich mnóstwo, łatwych do rozpoznania po żółtej bałabajce, przewieszonej przez

ramię na wstędze zazwyczaj błękitnej. Tatarzy przepadający za swemi pieśniarzami, niemogli się ich nasłuchać, nawet mówiących prozą, a niewiasty, jak wszędzie tak i tu, garnęły się najtlumniej do poetów. Stroje niewiast oślepiały patrzącego. Ludmiła jak żyje nigdy nie widziała tylu cudownych materji, tylu bajecznych klejnotów, zwłaszcza korali, w których się tam najwięcej kochano. Wiewanie piór pawich, strusięh i z rajskiego ptaka,

napełniało powietrze nieustanną kaskadą kolorów. Brząkanie trzęsideł, naramienników i łańcuchów, sprawiało muzyczkę złotą, dosłyszalną nawet w tym ogromnym gwarze. A przepych strojów gasł jeszcze przy urodzie tych co je nosiły; była to jakby wystawa piękności, zebranych z całego świata, wystawa arcy-wyborowa, bo zaprawdę Tatarzy mogli i mieli w czem wybierać. Jaśniały Gruzinki o dziecięcych twarzyczkach, i ogromnych

zadziwionych oczach, — kobiety z Azji Mniejszej, o kameowym profilu i miękkich Jońskich kształtach, — córy Iranu, o wężowych ruchach i powłóczystćm spojrzeniu,—Turczynki, białe, wspaniałe, nieruchome, jak motyl co się upił wonią kwiatów, — było i kilkadziesiąt Ma- dżiarek, śmigających w tłumie jak iskra elektryczna,—i mnóstwo Słowianek o długich rzęsach, o toczonych rękach, — były nakoniec niezliczone Chinki, uchodzące w owym wieku,

nawet u pisarzy Europejskich, za kobiety najprze- śliczniejsze w świecie. Pomimo niebezpiecznego porównania z tyloma cudzoziemkami, dobrze wydawały się i północne Azjatki, dziwnem jest bowiem ale niezaprzeczonem zjawiskiem, uznanem przez wszystkich podróżników, że typ Mongolski, taki brzydki w mężczyznach, u kobiet przedstawia dużo wdzięków; są w ogóle rosłe i kształtnie zbudowane, mają cerę świeżą,

spojrzenie skośnych oczu dziwnie przeszywające i figlarne, a nad wszystko powabne usta, malinowe, zarysowane w serduszko. W tćm zgromadzeniu, jak łatwo się domyśleć, one przemagały liczbą, przepychem i dostojeństwem. Zrachowawszy same żony Chanów i Chaników, panujących nieraz nad obszarami rówiienri połowie Europy, znaleźlibyśmy tu krocie monarchiń; a.przecież to tylko małżonki lenników, one tworzą tylko dwór tych arcy-

władczyń, co się tam oto zebrały pod najwyższą estradą. Do tej korony głów koronnych, zmierza ciągle Ajclar. Nakoniec, docisnął się do małej pustej przestrzeni jaką tam uszanowanie zostawiło, i z wiel- kiemi oznakami wdzięczności, przedstawił Rejentce Ludmile, a ta, już nauczona przez męża, pokłoniła się bardzo głęboko, ach! więcej nawet niż głęboko, bo musiała przyklęknąć. Przyszło jej to z ciężkością, pocieszała się tylko myślą, że

przynajmniej żaden Europejczyk w tej chwili "na nią nic patrzy. Rejentka Turakina, była to białogłowa gruba i zamaszysta. Z czego miała szaty, niewiadomo, bo tak je opięła, okuła, blachami, pętlicami, sieciami ze złota i kamieni, że jak rycerz w rynsztunku ledwie mogła się ruszać. Za młodu musiała być ładna i powabna, kiedy Ogotaj wyniósł ją na pierwszą małżonkę, ale dziś już nie było ani śladu piękności w tej twarzy zbyt czerwonej, w tych

rękach zawiędłych i szponiastych, co tak dobrze umiały zgarniać skarby i korony. Te uwagi czyniła sobie w duchu nasza branka, powstając i przyglądając się zdaleka Rejentce, która lekko skinęła jej głową, rzekła do Ajdara: „A! Prawda że śliczna, winszuję zdobyczy^ I wnet zwróciła głowę w inną stronę, aby się zająć znaczniejszemi gośćmi. Ludmiła przeniosła oczy na inną postać, jaśniejącą tuż obok Turakiny, wspanialszą i wyższą prawie o całą głowę. To postać jej

znajoma, to xiężna Siurkukteni. O, jakżeż milo oczy na niej zatrzymać! Ona tu wygląda na prawdziwą, jedyną cesarzowę. Nawet ubiór jej smakowniejszy niżeli wszystkie inne, mniej przeładowany bogactwami, skrojony mniej wązko, niby trochę z europejska. Chałat czarny, wyszyty Badakszańskiemi rubinami, roztwiera się na przodzie, pokazując tunikę ze złotogłowiu, a z tyłu przedłuża się powłóczyście nakształt monarszego płaszcza. Botta u niej nie tak

przesadzenie wysoka jak u innych 5 na jej tle, także czarnem, wśród kilku wyborowych klejnotów, błyszczy i święty jakiś medalik, tylko co wybrany u Mistrza Wilhelma, którego roboty niesłychanie się xicżnie podobały. Ludmiła za ten medalik była-by chciała uściskać Ongchanową córę. Wpatrywała się w nią z zachwyceniem, a razem .i z podziwieniem, bo niedawno jej powiedziano że Siurkukteni ma już wnuki, tymczasem patrząc na nią ani

sposób uwierzyć. Włos czarny, oczy gwiaździste, owal twarzy nienaruszony. Jaśniała spokojnie jak te wróżki, co czarami zakląwszy piękność, nie lękają się ani lat, ani troski. Może to był już ostatni wyblysk tej piękności, ale za to wspaniały, podobny do ostatniego rozkwitu jesieni, co bywa gorętszy i bogatszy niżeli samo lato. Xiężna musiała nakoniec dostrzedz serdeczne wpatrywanie się Ludmiły, bo skierowawszy oczy w jej stronę, uśmiechnęła się, i ręką od

ust rzuciła jej poufałe przywitanie. Oprócz tych dwóch monarchiii, Ludmiła nieznała żadnej innej. Zwróciła się po objaśnienia do męża. — Co to za jedna, ta osóbka taka niesłychanie wystrojona, co się kręci i śmieje koło xiężny Turakiny? — Która? Ta z koralowenii dzyndzełkami

na czole? — Tak, właśnie. — A! To xiężna Ogul-Cajmisz, najpierwsza żona xięcia Kujuka. O! Ta dziś wesoła... I chciał jeszcze coś powiedzieć, ale się powstrzymał. — A któż to znowu tamta druga, taka okropnie smutna, o ta, w sukniach obszytych puszkiem

łabędzim? Widocznie płakała, oczy ma czerwone. — O której ty mówisz? — O tej co tam w głębi, nizko, siedzi na poduszkach, i bawi sie z włosami jakiegoś chłopczyka. — A, teraz widzę. To xiężna Ananda, matka tego biednego Szyramuna.

Rzeczywiście, okropnie zmartwiona. widać że na nogach niemogła się utrzymać, kiedy siadła chociaż starsze stoją. Ha, cóż robić? Tam gdzie jednego tylko można wybrać, wielu musi odchodzić z niczem. Branka niemogła oderwać oczu od Anandy. w owym natłoku postaci dumnych i tryumfatorskich, ta jedna postać bolejąca, przyciągnęła ją magnesem łez. Twarzyczka małego Szyramuna, smutna i znudzona, choć wcale niepodobna

do twarzyczki Jasia, przecież rozrzewniła dalekiem przy-

ją

pomnieniem. W tej chwili Turakina, przechodząc koło niego, twardą dłonią poklepała mu policzek i rzekła do matki: — A nie becz-że tak nad nim ciągle, bo rozmazgaisz chłopaka. I poszła dalej pośpiewując. Ananda na widok Rejentki nieco się

podniosła, na jej słowa tylko przygryzła wargi, ale gdy ją zobaczyła odwróconą, zaczęła połami chalata obcierać twarz dziecka, jakby chciała zetrzeć dotkniecie tej reki, potem puściła za Turakina spojrzenie długie, jadowitowe, pełne przydlawionej srogości. W tern spojrzeniu, Mongolka.

odnalazła

się

I mimo swoich puszków łabędzich, mimo uroków swojej boleści, w tej chwili wydała się Ludmile tak brzydką jak i Turakina.

Ale oto Ananda znowu złagodniała, nawet nieco się uśmiechnęła; przystąpił do niej młodzieniec nadzwyczaj piękny; twarz miał taką rozumną, spojrzenie tak impcratorskic, że Ludmiła zapytała męża: — Któż to rozmawia z xicżną Ananda, taki niepodobny do nikogo? — To syn xiężny Siurkukteni, Kubilaj. Prawda że niepodobny do innych.

AYszyscy nasi xiążęta mają głowy płowe i oczy zielone, on jeden ma włos czarny i czarne oko. Powiadają że kiedy na świat przyszedł, wielki Dżyn- gischan niemógł sie wydziwić, zkąd mu ten wnuk jakby kruczątko? Pewnie po matce odziedziczył włosy, a trzeba przyznać że i urodę wziął po niej. — Prawdę mówił Ajdar, Kubilaj miał urodę niezwykłą w tych stronach. Marko-Polo który go

widział o pół wieku później, pisze jeszcze : „Kublaj-Chan jest pięknej postawy, ani mały ani duży, ale średniego wzrostu, dosyć pełny i doskonale zbudowany; ma nos bardzo kształtny, oczy piękne, czarne, twarz białą i kwitnącą rumieńcami jak róża..." Jeżeli-ż Chaan w starości jeszcze był podobny „do róży", jakim-że musiał być teraz, kiedy liczył ledwie lat trzydzieści kilka ?

— A! To syn xiężny Siurkukteni? Więc może chrześcjanin? — Zapytała Ludmiła. Małżonek ruszył ramionami i odparł: — Któż to może wiedzieć? Tymczasem Kubilaj rozmawiając z Anandą, złożył głośny całus na czole Szyramuna, wziął go za rękę i mówił: —

Zaprowadzę go między młodzież, rozweselimy chłopca. Wszak pozwalasz Chatuno? Matka skinęła głową, młodzian i pacholę znikli między tłumem, a w tymże czasie Ajdar już gdzieindziej zwracał uwagę żony. — Patrz, teraz koło xiężny Siurkukteni stanęli inni jej synowie. Ten barczysty, z cerą zapaloną, to najstarszy, Mangu; to porządny człowiek, już bił się kilka razy wybornie. Ten drugi,

ryżawy, kędzierzawy, taki szczupluchny, to Aryk-Buga. Jeszcze strasznie młody, niewiadomo co z niego będzie, ale mu bystro z oczu patrzy, i musi być sprytny, kiedy matka podobno jego najwięcej kocha. Innych już puściła między ludzi, a z nim nie chce się rozstać, mieszkają razem w Ałtajskim Ułusie. Właśnie do xiężny i jej synów, przystąpiło dwóch ludzi, uderzających wspaniałością i odmiennością

dygnitarskiego

stroju.

Pierwszy miał na piersiach szkarłatną wstęgę, a na niej wiszącą pieczęć, ogromną, szczerozłotą, ze lwem czy tygrysem grubo wyrzeźbionym; sam gruby, o wystających policzkach, był to Czyngaj, Mongoł z rodu, Nestorjanin z wyznania, Naczelny Sekretarz, jakby Kanclerz państwa. Drugi, wysoki a chudy jak szczapa, miał kołpak owinięty żółtym turbanikiem, z pod którego ćmiła się twarz podobna do szarej ulęgałki, zgrzybiała, pomarszczona, z

nosem jak nóż ważkim. Bo też ten człowiek pamiętał stare dzieje, był to Daniszmend, jeden z rzadkich już rówieśników Dżyngischana, i jeden ze szczęśliwców, którzy najbliżej dotykali się jego czczonej osoby; zarządzał niegdyś Dworem, a nawet namiotem samego Temuczyna, był to więc niby Wielki Marszałek, jakbyśmy nazwali Mistrz dworu.

dziś

W tym codziennym, poufnym stosunku ze zdobywcą świata, powziął dla niego cześć niemal

nabożną, i chociaż Mahometanin, wierzył prawie zarówno w Dżyngischana jak w Kaabę Mekki. Ta cześć wyrobiła w nim dworactwo ślepe, nadskakujące jak u pokojowego pieska. Z tem wszystkiem niezły człowiek, uczynny gdzie się dało, kilka razy wynudził dla swoich współwyznawców ocalenie życia lub maleńkie łaski. Daniszniend miał dzisiaj wysokie względy u synów i wnuków Dżyngischana; był dla nich jakby żyjącą xiegą; lepiej od innych pamiętał

ceremo- njał zaprowadzony przez arcymonarchę, te formy służalstwa, które później stały się dla tylu azjackich narodów rytuałem. Z wiekiem posunął je prawie do karykatury, ale nikt się nie śmiał z przesady, mającćj takie chwalebne źródło. Kiedy Ludmiła słuchała szczegółów o tych mężach, rozpowiadanych przez Ajdara, między zgromadzonemi powstał jakiś rozruch; wszystkie głowy zwróciły się ku drzwiom zachodnim.

Behadyr rzekł: — O! To już on idzie, niezawodnie on, bo Daniszmend poczerwieniał. W tejże chwili surmy i kotły uderzyły ogłuszającym hukiem; chińskie talerze i trójkąty zaczęły podzwaniać. Wszystkie buńczuki pochylono, a pod ich purpurowćm sklepieniem, ukazał się we drzwiach zachodnich Kujuk. Ubrany był jak wszyscy inni, w szkarłatny chałat i zakrzywiony kołpak,

tylko rękojeść od szabli błyszczała przy jego boku jakby słońce. W namiocie tłum zafalował, roztworzył przed wchodzącym drogę, i wszyscy oddali kilkokrotny pokłon. Daniszniend raz tylko się pokłonił, potem ręce opuścił, i wyprostowany, osłupiały, patrzył w Kujuka z niemem zach wy cenieni. Ludmiła, niesłychanie zdziwiona tem przyjęciem, zapytała po cichutku:

— Co to jest? Czy on już obrany? Ajdar mrugnął na nią znacząco i szepnął: — Już, -— ale to jeszcze tajemnica. Żółta szyja Daniszmenda skręciła się raptownie w ich stronę, i wzrok piorunujący zdał się zapytywać: — Jak można szeptać w takiej chwili

Tymczasem trąby ucichły, tylko talerze i trójkąty jeszcze drgały srebrzyście. Wszyscy Tolholosowie wyszli dwoma rzędami, i całą siłą szerokich piersi zaśpiewali: Witaj, mężny i wspaniały! W bojach, wartkie twoje strzały, Nigdy celu nie chybiały. Dobra wróżba nic omyli. Siądź wysoko! Świat się schyli. My tymczasem będzicm pili.

Będziem pili za twe zdrowie. Niech Bóg nieba, i Duchowie Błogosławią twojej głowie. Kujuk szedł między dwoma rzędami śpiewających, a Ludmiła dziwowała się jego uprzejmości; skłaniał grzecznie głowę to w tę to w ową stronę, i to nawet z uśmiechem, rzadkim na jego twarzy marsowatej, skołatanej cierpieniami wiecznych żądz i—wiecznych reumatyzmów. Kiedy zaśpiewano: „Siądź wysoko —

świat się schyli", wszedł po siedmiu stopniach na środkową estradę, i usiadł; wtedy buńczuki znów się pokłoniły, trąby znów huknęły, pieśniarze ustąpili i nastało inne widowisko. Na środek namiotu, wyskoczyły raźne, strojne chłopięta. Byli to wszyscy niedorośli cesarzewicze, przyszłe pokolenie Dżyngischanidów. Ci, w kolo estrady wziąwszy się za ręce, rozpoczęli „taniec honorowy".

Mały Szyramun, przykrząc sobie nieruchomość obrzędową, skoczył także i stanął w kole. Szmer powstał w sali. Na szczęście, matka znajdująca się blisko, porwała go za rękę, i pchnęła gniewnie między widzów, a nikt, nawet Rejentka, nie śmiał jej tą razą przymówić, bo istotnie czyż się godziło, aby kandydat spadły, tańcował na cześć współzawodnika co go pozba\viał korony V Tymczasem, narzędzia muzyczne przechodziły z rytmu tryumfalnego, na cięty i podskakujący. Chłopcy kręcąc się

ogromnem kołem, straszliwie tupali, gromko w ręce klaskali, potem zaczęli wykonywać różne figle tancer- skie, trudne i pełzające, a przy każdym trudniejszym rzucie, wydawali krzyk dziki, pół krogulczy a pól koguci, na który Ludmiła za każdą razą się wzdrygnęła. Publiczność wcale nie podzielała jej wstrętu; okrzyki i oklaski sypały się rzęsiście; sam Kujuk wysuwał szyje za estradę aby lepiej widzieć cudne skoki, a gdy na codę, wszyscy znowu wzięli się za ręce, i zatoczyli krąg zawrotny,

skinął dziękczynnie głową. Chłopcy rozpromienieni, rumiani, rozbiegli się miedzy uszczęśliwionych rodziców i winszujących gości, a sięstrzyczki ich, patrzyły zazdrośnie na tę zabronioną przyjemność; bo między Tatarami, tylko mężczyźni, i to niedorośli, tańcowali na publicznych zebraniach; kobiety wyższe nad stan niewolniczy, niemogły wystawiać się na takie widowisko; jeżeli szły w pląsy, to chyba gdzieś na ustroniu, pod ojcowską lub mężowską jurtą, i to zawsze w kole samych niewiast.

Po cesarskim balecie, zaczęto siadać do biesiady. Ludmiła skorzystała z rozruchu, aby raz jeszcze spytać męża: — Powiedz mi,—jeśli wolno wiedzieć, — dla czego ten obiór ma być tajemnicą? — Bo widzisz, tak się stało: dziś rano, xiąże Kujuk został wybrany niezaprzeczoną większością głosów. Ale według zwyczaju przyjętego miedzy nami,

świeżo wybrany musi długo wymawiać sie od zaszczytu, i ustępować go kolejno wszystkim starszym lub równym sobie xiążętom; szczerze czy nieszczerze, tak skromność nakazuje. Xiąże Kujuk wzdragał się ile trzeba, ustępował tronu różnym xiążętom, którzy go, ma się rozumieć, nie przyjęli; nakoniec wybąknął zapytanie, czyby nie wypadało poczekać jeszcze na xięcia Batu? Sądzę że stawiał te trudność jak i inne, tylko dla zwyczaju, tymczasem

najuiespodziewaniej, mnóstwo głosów uznało te uwagę za słuszną, i po wiedziano: „Dobrze, poczekajmy." Zdaje mi się, że to robota xiężny Siurku- kteni i jej przyjaciół, dla których ta zwłoka jest ostatnią strzałą w kołczanie. Oj 1 Czy tylko nasza xiężna Turakina i syn jćj, nie cieszą się za wcześnie? Mądry Batu może lada chwila zjechać i wszystko przemienić. W każdym razie, jak widzisz, nic jeszcze nie zaszło stanowczego. To tćż pamiętaj aby o

tem nie gadać, bo tylko te sprawy dobrze idą co chodzą na pilśniowych podeszwach, cichutko. Takićm zdaniem, szczero-tatarskiem, Ajdar za mknął swoje zwierzenia. Już to w utrzymaniu sekretów, czy wojennych czy politycznych, nie było mistrzów nad Tatary, i trzeba przyznać że owej to może wstrzemięźliwości języka, zawdzięczali większą cześć swoich powodzeń, a nasza dzisiejsza dyplomacja, tak chlubiąca się ze sztuki półsłówek i milczenia, powinna by uznać swój pierwowzór w

gabinecie Karakorumskim. Tymczasem siadano. Kujuk nie będąc jeszcze uznanym, nieniógł wyraźnie zabrać pierwszego miejsca; siedział między Rejentką a xieżną Siurkukteni. Ogul-Gajmisz, jeszcze nie ogłoszona cesarzową, musiała siedzieć dalej, na co jej małe serce wielce się zżymało. Przy niej Ananda, jeszcze dalej różne starsze głowy, tak że najwyższy stół został obsadzony samcmi brylantami pierwszej wody. Jednakże na estradzie kręciło się

jeszcze wiele postaci do datkowych; — za Kujukiem stali różni dostojnicy, służący mu na wyskoki; — u kolan Turakiny, siedziała na błękitnej poduszce Fatma, wiotka, światło-oka jak Peri, w złotym kaftaniku, rozprutym na przodzie, pokazującym różową gazową koszulkę, ze sznurami różowych pereł zaplecionemi w czarne włosy; co chwila całowała Rejcntkę po spiczastych rękach, i patrzyła w nią z po- kornem przymileniem, a na tłumy siedzące

pod jej stopami, spoglądała z urągającą dumą. Za Rejentką stał, oparty o jej sofkę, Abdurraman, niby uśmiechnięty, ale zamyślony; do ucha często szeptał jej pochlebstwa, ale jeszcze się częściej zwracał w stronę Kujuka, i kadząc mu najkorniejszemi słowami, usiłował wyczytać swoją przyszłość z oczu przyszłego Chaana; a Kujuk uśmiechał się tak dwuznacznie, że ministra ognie przechodziły. Przy drugorzędnych stołach, siedziały

także same xiążece głowy, ale już rozmaitej wartości; to też tutaj Daniszmend gospodarzył, wskazując miejsca, stopniowane według jego doświadczonej nauki. Najniżej, wszyscy siadali pomieszani, gdzie kto chciał i jak mógł, ze swobodą Kuryłtajową. Ajdar chcąc żonie zrobić przyjemność, upatrzył dla niej miejsce obok małej siedmioletniej dziewczynki, która kiwała nóżkami siedząc na porcelanowej baryłce.

— Tu — rzekł — będzie ci miło, koło xiężniczki Cyryny, gdyż ona ęia na szyi krzyżyk. To jest córka xięcia Mangu, a wnuczka xieżny Siurkukteni. — Ach! Zkąd-że ten krzyżyk na jej szyi? — Bo jej matka także modli się do krzyża. O patrz, to ta piękna niewiasta co tam wyżej siedzi.

Xiąże Mangu niezmiernie ją kocha, tak jak ja ciebie. Widać że krzyż daje miłość. Branka uśmiechnęła się do męża za te wyrazy, w których niechcący zamknął taką wielką prawdę, potem zwróciła oczy na swoją sąsiadeczke. Cyryna miała chałacik biały, wyszywany zielono, i mnóstwo drobnych warkoczyków, przy których wisiały srebrne i złote bąbelki. Ludmiła badała ją nieznacznie, łagodnie, czy też choć cośkolwiek zna z religji, czy wie o do-

brym Jezusie, co kochał małe dzieci? Cyryna milczała i wytrzeszczała na nią skośne oczka. Nakoniec rzekła: — Dajże mi pokój, — mnie się tak okropnie chce jeść. A! Przecie wnoszą! I klasnęła w rączki. Rzeczywiście, wnoszono misy, a na nich końskie mięso pokrajane w cie- niuchne taśmy. 1 żadnego innego, tylko samo końskie. Była to wielka radość, a razem wielki zbytek, za który więcej

podziwiano xicżnę Turakine, niż za namioty axamitne i szkarłatne ubiory. Tamto wszystko pochodziło z łupów, z danin, — to nic sztuka. Tu, wypadło poświęcić całą niemal stadninę, rzecz dla Tatara najdroższą. Ileż musiano zarznąć koni, aby obdzielić takie zgromadzenie! Prawda że według naszych pojęć, jadło wypadało bardzo skąpo; stawiano jedną misę na kilkadziesiąt osób, z których każda brała tylko jedną taśmę, i spożywając powoli, smakowicie, była

najzupełniej zadowoloną. Co dziwniejsze: na tem jednćin, jedynćm daniu, skończyła się cala jedzalna część biesiady. Ludmiła, wspominając niesłychaną mnogość potraw, zastawiany ch w jćj kraju dla gości, niemogła wyjść z podziwicnia. Wstrzemięźliwość plemion Mongolskich w pokarmach, była, i do dziś dnia jest jeszcze, podziwem a zarazem i męczarnią podróżnych, którzy tam czują się wiecznie głodni, i jacyś upokorzeni, bo

gorszą krajowców swoim nigdy niedokarniionyin apetytem. Kiedy już Tatar jest zupełnie syty, cudzo- ziemcowi się wydaje że połknął dopiero przedwstępną przekąskę. A i połknąć ją niezawsze łatwo, bo jakaż bywa nieponętna! Ludmiła nie ściągnęła reki do misy; nie smakowało jej to "mięso mdłe, ledwie trochę podpieczone i niedość osolone. A przytem, jakżeż tu jeść bez noża, ani serwety, siedząc w pięknem ubraniu? Wprawdzie przy najwyższym stole, były

małe, złote szpikulczyki, któremi głowy koronne przeszpilaly mięsiwo, i dopiero tak nadzianą wstęgę, powoli do ust wpuszczały. Ale przy sto łach ogólnych nie bawiono się w podobne sztuki. Tam wszyscy na wyścigi chwytali taśmy rękami, ciągnęli je, rwali w zębach, a ręce obcierali gdzie się dało, czy o szkarłatną suknię, czy ó złotą sofę. Cóż to? Czy nie są panami świata? Czy nie mogą codzień mieć nowej sofy i sukni? Wykwintna Europejka niemogła patrzeć

na tę wilczą biesiadę. Przymrużyła oczy i myślą odbiegła daleko. Nie trudno jej to przyszło, już od samego początku spoglądała na wszystko z roztargnieniem, z przymusem, a duszą była przy Elżbiecie i posłach od Papieża. Wiadomość o ich przyjeździe, myśl że ich niedługo zobaczy, napełniała ją tak wielkiem szczęściem, że wyraz tego szczęścia mimowiednie promieniował z jej twarzy, ruchów i całej osoby. Od opuszczenia kraju, nig-

dy jeszcze nie wyglądała równie wesoło i swobodnie. Ajdar inaczej sobie wytłumaczył tę radość. Siedział on po drugiej stronie Ludmiły, jedząc jak mógł najprzyzwoiciej, a nie spuszczał jej z oka. — Cieszy mię to — mówił — że ty się tak cieszysz naszym Kuryłtajem, i cenisz łaskę Chatun co cię tu przypuściły. No, przyznaj sama: wszak nigdy nie widziałaś, nawet sobie nie wystawiałaś

nic podobnego? Nieprawdaż? — Mylisz się Ajdarze. — Odrzekła draśnięta branka. — Ja w tej chwili wcale nie myślałam ani o Kuryłtaju, ani o Chatunach. Inny jest powód mojej wesołości. Wystaw sobie, dowiedziałam się że przyjechali posłowie z naszych stron, a między niemi jest kapłan z mojego kraju, dawny mój znajomy, co widział drogie mi osoby. Ajdar zmarszczył brwi, spojrzał na nią

ze zdumieniem i niezadowoleniem. Nie pojmował, jak istota co ma szczęście znajdować się między panami świata, i to w najuroczystszej chwili, może jeszcze myśleć o czem innem? Jak istota, co ma zaszczyt być jego małżonką, może jeszcze tęsknić za czćm albo za kim? Zachmurzył się i zobojętniał. W innej porze, Ludmiła nie była-by zważała na tę chmurę, pewna że jak tylko zechce, przywróci

pogodę. Ale dziś, trwożył ją najmniejszy obłoczek. O! Bo ona właśnie dziś, właśnie w tej chwili, usnuła wielki zamiar przyszło jej na myśl, czy Braciszek Benedykt nie zdoła nakoniec nawrócić Ajdara? Ona, biedna, nieświadoma kobieta, nieumiała wziąć się do rzeczy, to widoczne; ale xiądz, to przecie człowiek na xięgach uczony, boskich sekretów świadomy, to więcej prawie niż człowiek, — on wszystko wie, wszystko potrafi, kilkoma słowami przekona Ajdara.

Tak, — lecz aby przyszła owieczka nie uciekła, trzeba ją utrzymać na różowej wstążce. Nastroiła twarzy.

więc

najróżowszy

wyraz

— No, jednak — rzekła — muszę przyznać, że Kuryłtaj przepyszny, byłabym chyba ślepa gdybym nie widziała jakie tu wszystko piękne i bogate. Ale gdybyś mi się spytał, co ja tu znajduję najpiękniejszem, tobym ci może nie odpowiedziała.

— Co ? Co takiego ? — Podchwycił zaciekawiony. — Dla czego niemasz powiedzieć? Co takiego? No, powiedz... — Chcesz koniecznie? Behadyr Ajdar.

Więc

powiem:

— Doprawdy? Doprawdy? — Zawołał z radością nieśmiała, niedowierzającą. Ona

sama

zapłonęła

rumieńcem,

wstydząc się już słów, zakrawających na obłudę. Jednak te słowa nie były zupełnym fałszem; zapewne, w Europie, wpośród chrześcjan, Ajdar wydałby jej się ostatnim; tutaj, w tem towarzystwie, niezaprzeczenie był dla niej pierwszym. Z kłopotliwego milczenia jakie miedzy niemi nastało, wybawiła ją zaczepka sąsiadki. Cyryna długo nadgryzała z rozkoszą swój beefstyczek stepowy, a ten widocznie przywrócił jćj wesołość, bo ledwie

skończyła,

trochę

wytarłszy

rączki o jedwabny obrus, chwyciła suknie Ludmiły i zaczęła pytać szczebiotliwie: — A z czego to zrobione? A gdzie to kupione? A to, czy kupne czy z wojny? A kto to przywiózł? Nie było końca natrętnym badaniom. Nagle umilkła, zdziwiona ogólną ciszą. W całym namiocie ustały rozmowy, wszyscy

nadsłuchiwali. Zdaleka brzmiał śpiew religijny, chóralny, który Ludmile przypomniał się, jakby już gdzieś słyszany. Gościom zabłyszczały oczy, cieszyli się szeptali: — O, już idą! Już idą! Kilku Podczaszych rozsunęło w namiocie zapony, za któremi ukazał się rodzaj ogromnej alkowy; tam na pułkach amfiteatralnie spiętrzonych, stały stągwie, kociołki i konwie, wszystkie

napełnione kumysem. Wschodnienii drzwiami weszli z wielką pompą xięża Nestorjańscy, w złocistych, okrągło wiewających ubiorach, z xięgami niesięnemi przez djakonów. Ci, stanąwszy przed alkową, roztworzyli xięgi; kapłanie z nich śpiewali po syryjsku, przyczem wyciągnąwszy ręce, błogosławili stągwie, kociołki i konwie. Przez ten czas, wszyscy widzowie wyznający Nestoijanizm poupadali na ziemię.] Xieżna Siur-

kukteni, uwięziona w swojej ciasnej sofie, o stół tylko uderzała czołem, ale z wielką skruchą, a Cyryna główką biła o kobierzec tak zawzięcie, że aż wszystkie jej bąbelki grały. Prześpiewawszy, kapłanie rozpierzchli się, i pousiadali przy stołach. Za chwilę, weszło grono duchownych Mahometańskich, z xiegami na głowie, z pantoflami w ręku. Ci się najkrócej sprawili. Podczas ich wezłowatego błogosławieństwa, Muzułmanie wszyscy

stali złamani we dwoje, z rękami na piersiach złożonemi, — poczem, Abdurraman zeszedł z estrady i zaprosił Imamów do uczty. Jeszcze nic zdążyli usiąść, już do namiotu wchodzi długi, jasny szereg Łamów. Na wielki podziw Ludmiły, sznury z węzełkami, podobne do różańców snują się w ich ręku, mitry podobne do biskupich, złocą się na ich głowie. Pomyślała sobie: — Pewnie ich Nestorjanie nauczyli niektórych naszych tajemnic, ale po

cudacku, bo i sami, jak to kacerze, wszystko robią opacznie. Lamowie, siadłszy na ziemi przed alkową, z małych xiążeczek przeczytali w niezrozumiałym języku wpół szeptaną modlitwę, a tymczasem wszyscy Buddyści w namiocie klękli, powtarzając bardzo nabożnie jakieś dziwne wyrazy. Kiedy Lamowie skończyli, na icłi twarzach, dotąd pełnych namaszczenia, zakwitł miły, towarzyski

uśmiech,

z

którym

bardzo

uprzejmie zasiedli za stolami. Tymczasem u progów namiotu, wielka wrzawa i łoskot. Wchodzą Szamanie, w swoich ogromnych kołpakach przewiązanych pąsowemi wstęgami, w swoich ogromnych włosach rozwichrzonych jak czarne grzywy. Przed każdym z nich idzie tak zwany Pół-szaman, czyli uczeń kapłana; ten niesie przed mistrzem laskę okręconą rzemykami, zakończoną iskrzącym pękiem dzwonków, któremi w takt potrząsa.

Szamanie podnieśli chude ręce, krzyczą w niebogłosy, wywołują imiona stu, dwustu, trzystu Duchów, łaskami skórzanemi dotykają stągwi, kociołków i konewek. Potem, ci w lewo, ci w prawo, jak słupy odwrócili się, i dalej-że za stoły. Podczas wszystkich tych modłów, panowała w namiocie budująca powaga. Niektórzy tylko Chińczycy, uśmiechali się scyzorykowym uśmieszkiem racjonalistów, a Muzułmanie marszczyli

brwi na obcych sobie kapłanów, ale wszyscy inni, zwłaszcza rodowici Mongołowie, wzdychali żarliwie. Sam Kujuk, ani razu się nie uśmiechnął, owszem, przy IcażcUm błogosławieństwie, schylał głowę z uszanowaniem. I my się nie śmiejmy. Ta uroczystość miała mistyczne, wzruszające źródło. Prawie wszystkie narody starożytne święciły jakąś ucztę rel i gi j ną; był to znak braterstwa, dziękczynny hołd niebu, a może

i

pocieszające

przeczucie

tajemnicy Stołu Pańskiego. Wiele już nawet z pomiędzy owych ludów, używało chleba i wina za godła podwójnego życia. Wszak i owa cześć Bachusa, później tyle osławiona, tyle nadużyta, była pierwotnie wspaniałym, nabożnym obrządkiem ? Ludy północnej Azji, nie siejące ziarna, nie hodujące winogradu, zamknęły cały symbolizm swojej uczty w kumysie. Bo też kumys był dobrodziejstwem stepu, dziwem trzykroć

błogosławionćm. Kiedy braknie wody, on gasi pragnienie. Kiedy braknie mięsa, on zwycięża głód. Inne wszelkie napoje są tylko napojami, kumys jest i pokarmem; dzięki to jego cudownej posilności, mieszkaniec pustyni może się obywać ma- łem, prawie niczeni. Pierwsze błogosławieństwo. Co więcej, kumys rozgrzewa zmarzłe członki, rozpogadza zachmurzony umysł, w tajemniczej godzinie

upojenia

daje

przedsmak

jaśniejszego życia. błogosławieństwo.

Drugie

Nakoniec, kumys pomaga na rozliczne choioby, wypędza złe Duchy, boć i choroba nic jest niczem innem, tylko szkodnym duchem który chce w człowieku gospodarzyć. Trzecie błogosławieństwo. Więc pijmy kumys, aby ciało pokrzepić, myśli rozweselić, i od złych Duchów sie opędzić, a ile razy go pić mamy, pierwej podziękujmy wielkiemu Bogu, i wszystkim dobrym

Duchom, i wyprośmy sobie ich błogosławieństwo na przyszłość. I tak też czynili, a chcąc temu błogosławieństwu nadać jak najwięcej mocy i skuteczności, wzywali kapłanów, nietylko swoich, ale i wszystkich innych, ilu ich tylko mogli nasprowadzać, bo jak mówi śliczne Tatarskie przysłowie : „Dobrodziejów nigdy za wiele." Teraz dopiero zaczęła się prawdziwa uczta. Najstarszy Podczaszy wziął

dzbanek złoty, cudownie wyrobiony, zaczerpnął weń kumysu, wszedł na wyniesienie, i napełniwszy agatową czarę, podał ją na klęczkach Kujukowi. Kiedy xiąże do ust ją przytykał, trąby znów zagrzmiały tryumfalną fanfarą, a podczas gdy powoli popijał, jeden z Tolholosów siadł na stopniach estrady, i zaśpiewał pieśń hardą, twardą, porywającą dla tamtejszych słuchaczy. Opiewał wojny w których Kujuk się odznaczył, najprzód boje

w Chi nach, w Tangucic i Persji; potem przyszła kolej na Węgry, ach! Przyszła strofa i dla Polski. Wprawdzie trudno było wszystko dobrze słyszeć, bo go- ście zelektryzoWani wstawali, rzucali wykrzyki, zaglądali jedni przez ramiona drugich, a właśnie przy owej okropnej strofie, Ajdar czy to przypadkiem, czy umyślnie, zaczął dziwnie głośno rozmawiać z sąsiadami; Ludmiła więc nie zrozumiała wszystkiego, jednak ją doleciało wspomnienie o kraju Polo, doleciał ją wyraźnie wiersz,

opowiadający jak: „Nędzne Krakowo stanęło w płomieniach." Wtedy, krew się w niej zagotowała. Już, tracąc przytomność wpół się podniosła, już miała uciekać krzycząc: „Po co wy mię tu sprowadzacie? Po co mi każecie słuchać tych wrzasków urągania?" Kiedy Ajdar, może ostrzeżony szelestem jćj sukni, obejrzał się, i przykuł ją spojrzeniem obwijającem,

tkliwem,

nieledwie

błagalnem. Siadła znów, i tylko białą piąstką bijąc w stół gorączkowo, zataczała błędne spojrzenie; wzrok jćj zatrzymał się na górnej estradzie, na Turakinie rozwalonej buńczucznie, na xiężnie Siurkukteni noszącej głowę po cesarsku. — Szczęśliwe! — Pomyślała. — One jak i ja poszły w jassyr, ale teraz przynajmniej, trzymają oto w ręku losy swoich panów, rzucają niemi jak piłkami. Nawet i ta Fatma szczęśliwa; ona niby służy, a wszystkim po głowach depce.

Ha! Szczęśliwe bo mądre. I przyszło jćj na myśl czyby nie było dobrze, czyby zwłaszcza nie było przyjemnie, porzucić stanowisko widza, i wdać się czynnie w ten dramat który pala przed nią, pochwycić jaką nitkę z tcVj sieci intryg co się snuje w koło niej? Czyż to nicmożebnc? Xiężna Siurkukteni lubi ją niezmiernie, można zajść daleko w jej łaskach. Niejeden gra w kości dla zabicia nudów, czemużby nie spróbować tćj gry w żywych ludzi? Zapełniłyby się

pustki wygnańczego życia, stanąłby cci jakiś dla bezbarwnej przyszłości. . O! Gdyby to można kiedyś osiągnąć czy jawną czy utajoną władzę, zawichrzyć całe państwo, szczuć jednych na drugich, i widzieć jak się pożerają! Tymczasem pieśniarz skończył. Roznoszono dla wszystkich pieniący się kumys, i nietylko sam kumys, ale i różne inne trunki, tarassun, arrakę, nawet zdaleka przywożone wina; wszystkie te napoje, choć nie poświęcane, znajdowały

wielu zwolenników. Przy kubkach rozruszali się goście, porozwiązywały się usta. A rozmowy toczono nie o samych bojach albo strojach, ale i o piękniejszych, poważnych przedmiotach. Taka właśnie rozmowa brzmiała przy stole xięcia Mangu, stojącym prosto naprzeciw Ludmiły, a przy którym siedzieli sami prawie duchowni, z jednej strony Lamowie, z drugiej Nestorjanie. Mangu najwyżej cenił te dwa wyznania, i tak równo swoje łaski pomiędzy nie

rozdzielał, że każda strona uważała go już na wpół za swojego. Zadumliwy i małomowny, lubił niezmiernie dysputy religijne; sam się ze zdaniem nie odzywał, tylko zręcznemi słówkami podżegał przeciwników, i zawsze czekał przy kim „zostanie prawda?" Tymczasem, jak to zwykle bywa w namiętnej dyspucie, prawda rozłamywala sie na cząstki, spadające to z tej to z tamtej strony. Szła rozprawa o grzechu i pokucie; mówili dobre rzeczy Nestorjanie, ale

mówili bardzo dobre i Lamowie, tembardziej że między niemi siedział Tybetańczyk Nam o, człowiek niezmiernie uczony, cnotliwy, i sławny z wymowy słodszej od miodu, plynniejszej od mleka. Na dźwięk jego głosu, obrócił się w te stronę, niedaleko siedzący xiąże Kubilaj, przy którego stole wszystkie miejsca zajmowali sami prawie Chińczycy, ł)o Kubilaj był na zabój rozkochany w cywilizacji Chińskiej, wstydził się ciemnoty Mongołów, i marzył tylko o

ich oświeceniu. Tatarzy nawet oskarżali go po cichu, że jest całą duszą Chińczykiem. Za to Mandarynowie, garnęli się do niego jak do gwiazdy zbawienia. On, zawsze otoczony uczo- nemi, kształcił swój umysł na ich xięgach i rozmowach, a swoje obyczaje na ich wytworu cm obejściu. Teraz oto, siedział nie na sofie, ale na krzesełku, pod które co chwila mimowoli podwijał nogi. Stół też jego, wyróżniał się jeszcze pewnym szczegółem nadzwyczajnym: przy

tym jednym stole, roznoszono śliczne, malowane miseczki, pełne ziarenek białych, podlugowatych, które Chińczycy z niepojętą zręcznością wyławiali kościanemi patyczkami. W tej chwili, Kubilaj, wysłuchawszy uważnie długiej przemowy Nama, brzmiącej przy drugim stole, zwrócił się do Mandaryna Yaoszu, najmilszego sobie mędrca, i rzekł z uniesieniem: —

Wielki człowiek, ten blady Namo. Kiedy mówi, to jakbyś pil kumys, w piersiach sie uspakaja, a w głowie się aż kręci. Niema co gadać, wielki człowiek! — Jakto, wielki człowiek? — Odparł z kwaskowatym uśmiechem yao- szu, który miedzy swojcmi uchodził za jeszcze większego człowieka. — Jakże być może wielkim, ten co nie

wypełnia żadnych obowiązków? Bo przecież monarchja buduje się na wzajemnych obowiązkach? Ten człowiek, urodzony gdzieś w obczyźnie, opuścił swój dom, i tułając się z kraju do kraju, żyjąc z jałmużny, niemoże spełniać najważniejszej powinności, nie wyżywia ojca ani matki. Od małżeństwa się uwolnił, to bardzo wygodnie, ale cóż? Nie zna obowiązków męża ani ojca. A jak on wygląda? Łeb zgolony, suknia rozmamana, — czy to

porządny człowiek tak się przedstawia głowom koronowanym? A jak siedzi? Na piętach przykucnął, i to w obec tylu głów siwych! Ten człowiek niema pojęcia e czci należnej starości. Kubilaj wpatrywał się w Yao-szu jak w tęczę'; całą duszą chciał pochwycić głębokie rozumowania mistrza, a przytem z pod oka spoglądał, jak też to ów mistrz wyławia patyczkiem ziarenka, bo dotąd w tej sztuce niemógl nabyć wprawy.

— Co to oni tam jedzą? — Ludmiła zapytała męża, — Ryż. — Co to jest ryż? Czy to dobre? — Tak sobie, trochę lepsze od piasku. Może chcesz skosztować? Ty jak ptaszek ani jesz ani

pijesz, może jak ptaszkowi trzeba ci ziareczek? — Ach, nie rób-że sobie kłopotu! — Zawołała, ale on już stał przy stole Kubilaja, zkąd zaraz jeden z Mandarynów powstał, uradowany że, komuś może służyć narodową potrawą, — posunął się ku Ludmile krokiem wymierzonym, z pięcioma ukłonami, i wypaliwszy okrągły komplement, ofiarował miseczkę i patyczki. Z tych ostatnich niemogła korzystać, nie była

wprawniejszą od xięcia Kubilaja. Na szczęście, miała pod chałatem złotą europejską łyżeczkę, znalezioną między łupami Ajdara, którą przezornie nosiła zawsze na tatarskie uczty. Ryż jej się wydał wybornym, tembardziej że był dobrze okraszony tłuszczem baranim, i mocno posolony. Miała ochotę poczęstować swoją sąsia- deczkę, ale obejrzawszy się, już jej nie znalazła; dziecko, znużoue przydługiem siedzeniem, wyruszyło na wędrówkę po

namiocie, i jakby czółnko tkackie, biegało nieustannie od matki do babki, zsuwając się ze śmiechem po wyniosłych stopniach. Tymczasem czary krążyły coraz gęściej, a ile razy Kujuk wypijał nowy puhar, tyle razy trąby się odzywały, i nowy śpiewak występował z pieśnią. Treść tych pieśni coraz nowe przybierała kształty; był hymn gromowy na 'cześć boskiego Dżyngischana; ktoś inny wysławiał wspaniałość i hojność Tu- rakiny, jeszcze inny wspomniał

zasługi Ogotaja, aż zaczęto nucić i stare pieśni Mongolskie, coraz dziksze, coraz osobliwsze. Ludmiła niemogła dobrze dosłyszeć ani dopatrzeć śpiewających; tłum zasłaniał jej głąb' sali, pokrywał dźwięki piorunami oklasków i okrzyków; patryotyzm Tatarski wybuchał zawrotnie. Ach, i jakże się dziwić? Któryżby naród nie uległ zawrotowi, podesławszy prawie cały świat pod swoje nogi?

Branka dokończała właśnie ostatnich ziarnek ryżu, kiedy jeden z Tolholosów, przechodząc, pozdrowił Ajdara: — A! Wszelkiego szczęścia, Behadyrze! — I tobie także ojcze. A cóż się to znaczy, że jeszcze dziś nam nie śpiewałeś? Chyba nie chcesz drugich zawstydzać, boś ty przecie między niemi pierwszy, ludzie o tem wiedzą od gór Kara-

korumskich do Ałtajskich. — O czem tu śpiewać? — Odrzekł poeta, który miał twarz myślącą, a przytem niezmiernie ruchliwą i wrażliwą, .jakby mu żywe srebro biło w żyłach. — — O czem tu śpiewać? Już wszystko wyśpiewane. Step, wojna, zwycięztwo, i znowu zwycie-

ztwo i wojna i step, zawsze to samo, jak w modlitwie Łamów. O! Gdyby można polować na piosenki, jak na łosie łub na łabędzie! Ale myśliwy chodzi i chodzi, a zwierzyna ucieka. Czasem słyszę... lecą wysoko — piosenki cudowne, jakich nikt nie słyszał... Ale kiedy chcę je ująć, ubić jakby łukiem, pochwycić, oho! już ich niema... za wysoko... za wysoko... Tolholos należał widocznie do szkoły nowatorów, którym przeszłość już nie wystarcza, którzy

chcieliby nieznany dotąd kierunek nadać swemu wiekowi, i męczą się, tęskniąc za owem niezmnem, co dla ich genjuszu już na wpół się odsłania. Ajdar, zdziwiony tą skargą, dość dla niego ciemną, łamał sobie głowę nad jaką piękną odpowiedzią, kiedy przyskoczył do niego stary jenerał Czebe, ogromne ręce położył mu na ramionach i krzyczał: —

A przecie jesteś, zaczarowany Terchanie! Ty tu siedzisz między niewiastami jakby jaki młodzik, a my cię szukamy i szukamy. Chodź-że do stołu wodzów, jest nas tam z piędziesieciu, samych Behadyrów i Nojanów. Już Subutaj rozesłał niewolników za tobą, i zapowiedział że każe im oczy wyłupić jeśli cię nie dojrzą. — Dobrze, idę, idę. — Rzekł śmiejąc się Ajdar, i szepnąwszy Ludmile:

— Baw się tu, ja wrócę. Zginął wśród natłoku. Niełatwo było „bawić się" Ludmile, pozbawionej z obu stron sąsiedztwa. Przecież, bardzo prędko znalazła towarzystwo. Tolholos przyjrzał jej się uważniej, a zobaczywszy że piękna, i to pięknością niezwyczajną, — lubił zaś jak wiemy wszystko co niezwyczajne, — siadł na miejscu opnszczonćm przez Ajdara, i spytał:

— Chatuna nie tutejsza? Chatuuą ją nazywał na wszelki wypadek, albo może uznając xiążecość jej wdzięków. — Mój mąż, to Behadyr Ajdar, ten co odszedł, a ja sama jestem ze stron bardzo dalekich, jak wy mówicie „z pod nieba zachodniego." — A! Doprawdy? I jakżeż to tam jest, pod

tem niebem? Pytającemu oczy się zaiskrzyły. Poeci są zawsze ciekawi nowości, zwłaszcza owych rzeczy dalekich, tajemniczych, w których wyobraźnia znajduje świeżą pastwę. Branka zaczęła opowiadać o cudach nieba zachodniego, o katedrach z tcczowemi oknami, gdzie modlą się jasnowłose królowe, o zanikach z wieżami, gdzie świecą rycerze okuci w srebrną łuskę, o cudownych processjach i pysznych turniejach, a choć jeszcze z niejaką

trudnością wyrażała się po mongolsku, przecież tą razą słowa same do ust jej płynęły, tak ją porywał zapał drogich wspomnień, tak się cieszyła że może je komuś rozpowiadać, . Na twarzy słuchacza malował się czasem podziw, a czasem niedowierzanie. — Ale już co Tolholosów to pewno nie macie? —

A jakże, — i jakich! — Doprawdy? I także chodzą z bałabajką? — Nie, u nas noszą narzędzie które zwiemy lutnią. Eałabajka ma tylkó trzy struny, lutnia daleko więcej, i dźwięk daleko milszy. — I o czem-że u was śpiewają? —

Prawie zawsze o piękności i cnotach niewiast, lub o stałości rycerzy, którzy ślubują wiarę jednej, tylko jednej. Tolholos się zadumał. Potem podniósł głowo, zapytując: — Ale jednak tu piękniej ? — O nic! Przynajmniej nie dla mnie. Wszystko najpiękniejsze dla człowieka tam gdzie się urodził. Wy tego nie rozumiecie...

— Owszem, rozumiem. I mnie byłoby smutno, gdyby mi kazano żyć w tych waszych kamiennych miastach. Tu się oddycha calenii piersiami. I Cha- tuna to kiedyś zrozumie, tylko jeszcze nie przywykła. — Trudno będzie przywyknąć, tu wszystko takie inne! A najprzód, po co to ciągłe koczowanie? Powiedźcie mi... ja już nieraz

chciałam się kogo spytać, dla czego ludzie tutejsi nigdy nie mogą na miejscu usiedzieć, tylko wiecznie się kołaczą jakby czegoś szukali? — A no, bo na miejscu nudno. Jakże tu eodzień patrzeć na to samo? Przy tem trzody...trzeba świeżej paszy. — Ale czyż to człowiekowi Bóg dał tylko trzody? Przecież może uprawiać ziemię? To taka

piękna i wdzięczna robota! A jeżeli nie, to już lepiej choćby towary karawanami wozić, albo po morzach żeglować. A wy nic, — od urodzenia do śmierci tułacie się bez celu, jakby jacy wygnańcy. Dla czego to? — Prawda Chatuno, mnie jeszcze nigdy na myśl nie przyszło: dla czego,? A to jednak pytanie, i ciekawe. Nad tein warto podumać. Możnaby nawet o tein piosenkę ułożyć. To było-by nowe.

Tu znowu głowę spuścił, i zamyślił się mocno. W tej chwili milczenia, zdyszana Cyrynka stanęła przed Ludmiłą, wołając : — Chodź, chodź, babka cię woła. — Gdzie? Kto taki? — Chodź-że, moja babunia kazała cię przyprowadzić do siebie, tam wysoko. I ciągnęła ją za suknię. Po chwili wahania, Ludmiła musiała wstać i pójść za dzieckiem, które ją wiodło przez tłok, między stołami;

potem zaczęły wstępować wyniesienia; rozkosznie się szlo po

na

tych stopniach które już nie były wysłane białą pilśnią, ale błamami gronostajów. Stanęła nakoniec na szczycie, przed xiężną Siurkukteni. Ta zwróciwszy do niej uśmiechnięte oblicze, i własną ręką podając kubeczek pełen tarassunu, rzekła : — A! Jesteś moja śliczna. Weź to i wypij dla miłości mojej. Ludmiła wziąwszy kubek, skłoniła się

głęboko, i chciała zejść napowrót, ale xiężna ją ujęła za ramie. — Postój tu przy mnie; ja tak lubię z tobą rozmawiać. I zaczęła się wypytywać o biesiady królów chrześcjańskich. Ludmiła w treściwych słowach, podała jćj obrazek uczty widzianej w Krakowie, ze stu potrawami o różno kolorowych sosach, zc słodyczami złotych wetów, i przysięgą na pawia.

Ale Kujuk niedługo pozwolił im się cieszyć powiastkami Zachodu. Kujuk chciał sam jeden zagarnąć uwagę „mądrej xiężny"; niecierpliwił się, ile razy do kogo innego przemówiła. W tćm zajęciu było niezawodnie dużo politycznej rachuby, ale było też i wiele nieudanego rozkochania. Chwilami, gniewał • się na swoją słabość. Dobrze on pamiętał, że Siurkukteni już go raz odmówiła; przekonany był że dziś w Kuryłtaju, ona przeciw niemu porusza niebo i ziemie, a jednak ulegał jej

czarowi, i wciąż jeszcze pieścił się nadzieją tryumfu. Wszystkie inne kobiety go nudziły, bo wiedział, że na pierwsze jego skinienie staną rozpromienione i posłuszne, ta jedna taka trudna, a może niepodobna do zdobycia, miała dla niego prawdziwą wartość i ponętę. Patrząc na nią, słuchając jej, zapominał nawet o kumysie, którego czasze stały przed nim długo niewypróżnione. Te cesarskie zaloty były tak widoczne, że xieżna Ogul-Gajmisz gryzła wargi, i trącając siedzącą

obok siebie Anandę, mówiła: — Patrz, jak go zawojowała ! A jednak, to tylko branka, wzięta na wojnie razem z pieknemi końmi i kobiercami. I ta dzisiaj zabiera pierwsze miejsce, moje miejsce! — A tamta? — Odparła Ananda wskazując Rejentkę. — Jego miła matunia, czy lepsza? Jeszcze mniej warta. Ona nie wyszła nawet z królewskiego domu, a teraz

wszystkich dusi, podczas kiedy my, wolne, czystej krwi Mongołki, musimy połykać łzy upokorzenia. O! Gdyby władza była w mojem ręku, wszystko by się zmieniło. Wydałabym prawo, że niewołno branki wojennej brać za żonę, ani sadzać na tronie. Wszystkie mają być niewolnicami, nam służyć, i nic więcej. Gajmisz uśmiechnęła się zadowoleniem, a po chwili spytała: —

z

Ale cóż-byś zrobiła z temi co już są wysoko? — Co? Krótka sprawa. Wyrzucić. Potopić. — Dobrze mówisz Anando, potopić. Zaszyć w worek albo zawinąć w czarny wojłok, i chlust do Orchonu. A my na brzegu stoimy, i śmiejemy się, nieprawdaż? Tak te dwie niewiasty, nienawidzące się, i nie bez powodu, bo Gajmisz wydarła berło Anandzie,

chwilowo się zgadzały w jeszcze ogólniejszej nienawiści. A zapalczywość uniosła je tak daleko, że gadały i śmiały się coraz głośniej, Ludmiła odsunęła się z bojaźnią, i spojrzała na xiężnę Siurkukteni, chcąc wyczytać z jej twarzy, czy też i ona to wszystko słyszała? Ale z tej twarzy zagadkowej, niemożna było nic wyczytać. Xiężna jak zawsze, uśmiechała się istnem słońcem łaski. Za to xiąże Mangu, który przed chwilą przyszedł

do

niej

z

jakiemś

zwierzeniem, pobladł i szepnął: — Słyszysz matko? Jeśli kiedy dojdę do władzy, popamiętam im tę rozmowę. Matka spojrzała w niego bystro, palec oparła na ustach, potem zwróciła się do stołu, i obiegłszy wszystkich zapytała:

czarownem

spojrzeniem,

— O czem to tak wesoło mówiłyście Chatuny?

Tamte dwie zamilkły, a na drugim końcu, xieżna Muga, jedna ze wdów po Ogotaju, zawołała: — Ja tu właśnie opowiadam, jakie szalone szczęście miał we wszyst- kiem nasz nieboszczyk Chaan. Kiedyś, wracaliśmy z łowów, konno, licznie, ale już obdarto, bo po drodze ciągle nas napastoAyali rozmaici nędzarze. Już co tego to u nas nie zabraknie, a każdy piszczy że głodny, że mu wszystko zabrano, zawsze ta sama

piosnka. Niektórzy, mędrsi, niby o nic nie proszą, ale składają nędzne jakieś podarki, na które aż śmiech bierze. I łaszą się, byle cóś wydrwić. Chaan, ze swojem złotem sercem, nie umiał odprawić nikogo bez upominku, więc i wtedy rozdał już wszystkie balysze z worków jakie za nim wożono, rozdał nawet klejnoty jakie miał na sobie. Już byliśmy blisko domu, kiedy zjawia się jeszcze jeden obdartus, i ofiaruje nam co? Trzy melony! Chaan spojrzał po workach,

po dworzanach, po sobie, nigdzie już nic niema. Więc obraca się do mnie, i mówi: „Proszę cię, daj mu te perły co masz w uszach." — Jeśli mam prawdę wyznać, żal mi się zrobiło tych pereł. Tłumaczę, że taki biedak nie poznacie na ich wartości. Przekładam, czyby nie było lepiej aby przyszedł jutro do pałacu, gdzie będzie można dać mu jadła, odzienia i pieniędzy? Mój pan ani chce słuchać. „Czy ty myślisz", mówi, „że człowiek w nędzy może czekać do jutra?" I wciąż nalega:

„Dawaj. Te perły są takie piękne, że zobaczysz, one się jeszcze do mnie wrócą." — W końcu dałam, no, i cóż powiecie? Rzeczywiście, wróciły się. Ów obszarpanicc sprzedał je za bezcen jednemu ze dworzan, który niemiał nic pilniejszego, jak przylecić i ofiarować je Chaanowi. Dostały mi się znowu, i dzisiaj oto mani je w uszach,patrzcie jakie' grubulki. Opowieść xiężny Mugi bardzo się podobała. Daniszmend, pochylony za jej sofą, wtrącił:

— Kiedy mowa o perłach, czy pamiętacie Chatuny, ową ucztę dla posłów Perski ch ? — Co to było takiego? — Zapytał Kujuk. — A prawda, xiąże nie widziałeś tej uczty, bo wtedy właśnie jeździłeś na twoją pierwszą, wojenną wyprawę. Rzecz się tak miała: przyjechało poselstwo z Farsistanu, zanoszące jakąś tam

prośbę, a przy niej, ma się rozumieć, i dary. Miedzy temi darami, były i dwie czarki chryzolitowe, pełne pereł. Perły niezłe, ale znów nie żadne zjawisko, a przytem niewiele, możnaby wszystko ująć we dwie tatarskie dłonie. Ledwie było na co spojrzeć, a posłowie myśleli że przywożą cud cudów, bo w Persji perły są rzadkie; to też schowali je na koniec, odwijali ostrożnie z dziesięciu obsłonek, a kiedy pokazali, to z taką miną, jakby mówili: „Patrzcie-no! Wyście biedacy jeszcze nic równego nie

widzieli." — My wszyscy dworzanie, mieliśmy ochotę za tę minę przepędzić ich przez rózgi, ale Chaan, który miał boski dowcip, inaczej postąpił. Uśmiechnął się, i zaprosił ich na wieczerzę. — Pod wieczór, wracają posły, a raczej osły, nadęte łaską co ich spotyka, pewne że ich dar stał się największą ozdobą cesarskiego Skarbca. — Przy puharach, niezrównany nasz Chaan każe sobie podać skrzynkę ze swemi perłami, temi które już posiadał dawniej. Była sobie spora, możnaby w

niej roczne dziecko wygodnie ułożyć, a pełna, pełniusieńka pereł rozmaitej wielkości, jedne jakby groch, inne jak cedrowe orzechy, niektóre doprawdy nieledwie jak Samarkandzkie gruszeczki. Chaan uchyla wieko i mówi do Podczaszego: „Rozsyp to w pu- liary dla gości." Ten też jak wziął, tak rozsypał wszystko, wszyściutko, aż skrzynkę do góry dnem przewrócił. Posłowie podudzieli, a my patrzymy po sobie i zacieramy ręce uwielbiając Chaana. To sztuka, słowa nie powiedzieć, i dać

taką nauczkę. — Prawda. Prawda. — słuchacze Daniszmenda.

Przywtórzyli

Xiężna Ogul-Gajmisz klasnęła w ręce, krzycząc: A to mi potrawa! Czemuż mnie tam nie było? Już nasza xiężna Turakina, nie potrafiła by nas tak poczęstować, chociaż Tolholosy wychwalają jej hojność. —

Co to; nie potrafiła? — Odkrzyknie zapeżona Rejentka. — Co to? Czy ja sknera? Czy dwa dni Kuryłtaju miałyby mię zubożyć? Tu schyliwszy się, uszczypnęła Fatme w policzek i rzekła: — Pójdź moja kotko, przynieś jaspisowy dzbanek, wiesz?

ten

Fatma zerwała się, i wionąwszy po schodach, znikła. Niedługo, ujrzano ją wracającą. Niosła na ramieniu rodzaj amfory z jaspisu, nie

zbyt wielkiej, ale po brzegi napełnionej perłami. Na znak Rejen- tki, zaczęła w koło stołu chodzić, i nalewać a raczej wsypywać w czary zdrój magiczny. Xiążę Kujuk wziął tylko jedną perle, mówiąc: — Syn nie powinien obdzierać rodzonej matki. Xieżna Siurkukteni, także wzięła tylko jedną perełkę.

— Ja się nie przymawiałam, — rzekła — biorę jedynie na pamiątkę dnia tego. Ale inne xiężne, nie wzdragały się tak wspaniałomyślnie. Xiężna Gajmisz kazała sobie napełnić czarę nietylko po brzegi, ale jeszcze i z czubem. Perły, rozsypując się, spadały ku niższym stolom, gdzie goście łapali je na wyścigi. Powstały śmiechy, bieganina i wrzawa. Kujuk rozochocony, wyciągnął swój

puhar, Podczaszy przyklęknął i nalał kumysu. Xiążę zwrócił się do Siurkukteni, mówiąc półgłosem: — Piję za naszą.... zgodę. I pił. Trąby zabrzmiały. Wszyscy ucichli, czekając jaka nowa pieśń zabrzmi ? Ludmiła spojrzała na dół. Cudownie wyglądał okrąg namiotu, widziany z tej wysokości. Zdawało się że istotnie wszystkie skarby i

blaski świata leżą tam zwinięte w jeden pierścień, pod stopami najpotężniejszego z władców. Przebiegając okiem zgromadzenie, dostrzegła i stół wodzów, a przy nim i Ajdara, który właśnie spoglądał na nią, uradowany że ją widzi stojącą tak wysoko. Szmer nagły zwrócił jej oczy gdzieindziej. Z tłumu wychodził, — kto ? Niedawna znajomość, ten sam Tolholos, który przed chwilą z nią rozmawiał. Wszedł na kilka stopni, siadł na gronostajach,

promienie gasnącego słońca, padając przez drzwi zachodnie, otoczyły go czerwonem światłem. Śpiewak się namyślał, naciągał czarne, długie trzy struny swego narzędzia, nakoniec zaśpiewał głosem, którego tony wydały się Ludmile dziwne, bo skaczące po azjatyckiej gammie, ale słowa na ten raz były jasne i zrozumiałe:

ŚPIEW TOLNOLOSA.

PIEŚŃ O CZARNYM CHANIE I ZAKLĘTEJ SZAMANCE. Pytała mię branka, jaśniejsza od słońca, Zrodzona w krainach gdzie słońce zachodzi, Dlaczego to Mongoł koczuje bez końca? Dlaczego jak drudzy nie kupczy na łodzi? Nie kopie się w ziemi co daje kłos cienki? I dzieci przed zimnem nie kryje w lepiance?

A ja jej odrzekłem: Posłuchaj piosenki, O Chanie nad Chany i pięknej Szamance. Czarny Chan, mocny pan, Rece miał niedźwiedzie,

krzepkie

Głos łomocący jak wóz, Jak wóz tatarski, co jedzie, Przez miast popalonych gruz. Gdy łuk napiął z całych sił, To z Karakorumskich gór,

jak

łapy

Trafiał prosto w Chiński mur. A jednak — posępnym był. Branki mu sprowadzano z czterech krańców ziemi. Przerażone, kraśniejsze od Bagdadzkich róż, Czarę mu podawały rękami drżącemi. On spojrzał raz na każdą, i — nie patrzył już. Złoto się w jego jurcie walało jak pył. Z czaszki wrogów kumys pil.

A jednak, — ponurym był. Miał sto królestw, miał sto żon, Szczero-turkusowy tron, Ludzie przed nim bili czołem, Był Chaanem, był Mongołem, A jednak był smutnym. On? Przyszli do niego potężni wróżbici. „Co ci jest Chanie? Co cię smuci Chanie?" — „Ach niewiem co mi się stało.

„Kosztowałem wszystkiego czem się człowiek szczyci, „Czem się człowiek lubuje, a zawsze mi niało. „Dajcie mi coś takiego co mię raz nasyci! „Ni we wrzawie hucznych gości, „Ni w rozkosznym złota dźwięku, „Ni w zarzniętych wrogów jęku, „Ni w prześlicznym branek lęku, „Nie znalazłem szczęśliwości.

„W moich piersiach zawsze chłód. „We wnętrznościach zawsze głód. „Marzę o czemś nieznajomem, „Nienazwanem, niewiadomeni. „Dajcie mi to! Zróbcie cud!" „Bardzo nas przeraziłeś, o potężny Chanie! „Ciężka twoja choroba, trudne twe żądanie. „Ale my tobie pomożem. „Wiemy przez Duchy, że gdzieś po za

morzem, „Na drugim brzegu świętego Bajkału, „Na śpiewającej górze, w głębinach pieczary, „Czystej pieczary z kryształu, „Mieszka Szamanka, co zna dziwne czary. „Zazwyczaj ona samotna, daleka, „Mignie jak widmo stepowej mogiły, „I nawet nie spojrzawszy, od ludzi ucieka.

„Lecz Duchy nam objawiły, „Ze jeśli komu oczy pokaże łaskawsze, „Jeżeli umiłuje, to tak nieskończenie, „Że jedno jej uściśnienie, „Uszczęśliwi raz na zawsze." „Sprowadźcież mi ją lotem!" — „A gdyby nie chciała?" „To weźcie moje wojska, sprowadźcie przemocą." Pojechali, — przepadli.

— Mija wiosna cała, Mija lato. Chan czeka, — czeka dniem i nocą. Aż pewnego poranka, Ktoś na drobnem czółenku Pędzi, pędzi, i wieje białą chustą w ręku. Ach biała, wszak to dobrej nowiny posłanka? Jest nowina! Jest goniec! I męczarniom jest koniec!

Znaleziona Szamanka! O Chanie! Ja ich wyprzedziłem w biegu,

wszystkich

By cię wcześniej ucieszyć tą dobrą nowiną. ,Znaleźli ją, porwali, i oto już płyną! ,Zanim słońce się skryje, będą tu na brzegu." Chan już niechce powracać do jurty, lecz chodzi, Przez cały ranek chodzi po nadbrzeżnej lace,

Patrzy na piany wodne z wichrem się kłócące, Kańczugiem w ręku trzaska, wypatruje lodzi. Jeszcze nic! „To ten wicher opóźnia przeprawę". Ach, ten wicher go drażni, ta piana go złości. Przystaje, tupie niecierpliwości

nogą,,

i

Kańczugiem smaga murawę. — „Nie poznąjesz-że mnie, Chana, „Ty wodo nieusłuchana?

z

„Uspokój-że się, kiedy ja przy tobie stoję. „Uspokój się, szczęście moje.

i

prędko

przynieś

„Wszyscy mi służą z pokorą, „I ty mi zaraz usłuż, ty krnąbrne jezioro! „Lub cię spotka plaga taka, „Jaka nieposłusznego spotyka rumaka." Tu ku falom obrócił oblicze zgniewane, I biczem uderzył pianę. Coś uczynił o Chanie, w złej godzinie

szału? Wyzwałeś zemstę Bajkału! Tym policzkiem srebrnej twarzy,

wyciętym

swojej

Śmiertelnie się obraził Duch świętego morza. Wstał rycząc. Lodzie wpędził na skalne bezdroża, Roztrzaskał wioślarzy,

je,

potopił

wojska

i

Wróżbitów zalał otchłanią. Chciał zgładzić i spojrzał na nią, —

Szamankę,—ale

Spojrzał raz, i zapomniał o swej zemście przy niej. Porwał z wody omdlałą, uniósł do jaskini, Do swojej czarnej świątyni Zaklętej w łomach Olchonu, Tam ją, pośród błyskawic, jako Duchów panią, Posadził u swego tronu, — I skały z cichym szmerem zamknęły się za nią. Chan czeka trzy dni i noce,

Chan się zżyma i szamoce. Sam w łódkę skacze. Od brzega do brzega Milczące wody przebiega. „Mówcie! Gdzie mi się podziała? „Płynę do niej, a to skała!" Chan czeka rok, — i trzy lata. Z żalu chałat rozdziera i warkocz rozplata. „Gdzie wróżbici? wyprawione po nią?

Gdzie

wojska

„Ha! Pewno im uciekła, a tamci precz gonią. „Głupcy! Pokaże ja wam! „Prędzej dogonię ją sam!" Zwołuje drugie wojsko, jakby sęp wylata, I do dziś dnia jej szuka w czterech stronach świata. A teraz, o branko jaśniejsza od słońca, Nie będziesz już mojej piosenki pytała, „Dlaczego to Mongoł koczuje bez końca?"

On pędzi jak pogoń, on pędzi jak strzała, I póty po świecie kołować mu trzeba, Dopóki, czy w ludzi, czy w duchów siedlisku, Nie znajdzie uścisku,

niewiasty,

po

której

Już człowiek niczego nie żąda od nieba. Kiedy śpiewak umilkł, nastała chwila ciszy. Słuchacze, zdziwieni nowością jej zwrotu, nie byli pewni swoich wrażeń. Pierwszy Kujuk zawołał:

— Otóż to mi śpiew! I nawet klasnął w ręce. Na ten znak dany z góry, wybuchnęły oklaski, wszyscy zaczęli tłoczyć się do poety, chwaląc i podziwiając na wyścigi, choć mało kto zrozumiał prawdziwe znaczenie zawarte w pieśni. Kujuk pochwycił z niej tylko tyle, ile mógł przystosować do własnej osoby. Zwróciwszy ku xiężnie Siurkukteni spojrzenie zamglone, spytał:

Dlaczego ten smutny Chan szukał kobiety, a napotkał skałę? — Chcesz wiedzieć xiąże, dlaczego? Ja ci powiem: bo posiał po nią wojska. — A jakżeż miał zrobić? — Jak miał zrobić? Powinien był... Ale co tu mówić? Już kiedy posłał wojska, to przepadło. —

Nie, Tolholos nie powiedział żeby przepadło. Może Duch Bajkału jeszcze się da przebłagać? Może skały sie kiedyś rozstąpią? — Może? — Powtórzyła Siurkukteni z uśmiechem zagadkowym, tak pełnym chwiejności, przekomarzań sie i ponęt, że xiąże zaczął być lepszej myśli. Układał już sobie nawet w głowie, jakiemi-by sidlącemi słowami, wyłudzić pewniejszą obietnicę ?

Szczęściem dla xiężny, właśnie w tej chwili, rozmowy przybrały inną barwę, równie jak cały namiot, który z białego stał sie żółtoczerwonym. Uczta już trwała kilka godzin. Pomimo długości dni lipcowych, słońce już zaszło, i choć na dworze jeszcze było wpół jasno, w namiocie nagły mrok zapanował. Dla rozpędzenia ciemności, wniesięno krocie pochodni, trzymanych przez pacholęta przecudnej urody. Za niemi weszły niewol-

nice, nadobne, przejrzysto ubrane jakby senne widziadła; jedne niosły miedziane misy, na których pałiły się ognie pryskające z wonnych drewienek, inne dźwigały kamienne urny, w których błękitnawym płomieniem palił się arjasz czyli wódka z ryżu. Wielkim było zbytkiem takie marnowanie trunku, co Tatarom zdawał się szacowniejszy od złota, ale Rejentka niczego nie żałowała. Płonące misy i urny, poustawiano w szeregi na stolach, pachołki z pochodniami stanęły do koła

namiotu, i pod tą łuną nierówną, swawolną, jakiś nastrój odmienny, także migotliwy i swawolny, ogarnął umysły. Porządek się rozrywał, pańskość i dworskość nikły. Bo też poezja nie trzymała już nad tłumami swoich złotych wędzideł; po śpiewaku co nucił „o Chanie i Szamance", żaden inny Tolholos już niechciał czy nieśmiał wystąpić. Uczta dotąd bohaterska i poważna, przemieniała się w orgję, bo tak niestety bywa z

najpiękniejszenii obrzędami. Wszak i owe niewinne, już wyżej wspomniane uroczystości Bachusa, bardzo prędko przeszły w gorszące Bacha- nalje? Ajeżeli-ż tak się działo przy wykwintnem winie, wśród naj estetyczniej - szych ludów świata, cóż musiało się dziać przy kumysie? Bachanaljc Tatarskie były tem do Greckich, czem bure niebo Mongolji do lazurów Hellady. Muzyka znów zabrzmiała, na ten raz inna, mniej huczna, ale przeni- kliwsza. Jakieś bębenki

drące uszy bezmyślną pukaniną, jakieś piszczałki godne swojej nazwy, świdcrkowo piskliwe, przygrywały na rytm lekki, podrygujący i niby nieludzki; rzekłbyś, że to kapela dla rozbrykanych zwierzątek. Przy tćj cienkiej muzyce, grube żarty coraz gęściej z ust do ust latały. Oczy coraz nieprzytomniej się szkliły. Otyli wodzowie i ministrowie, zapominając zwykłej, nadętej powagi, wygadywali najcudaczniejsze

błazeństwa.

Młodzi

byli mniej gadatliwi, ale pokazując białe zęby, chcieli

za

to,

coś drzeć, coś druzgotać; na początek, tłukli przynajmniej kosztowne kubki szklanne, wazony Japońskie, a po każdej takiej szkodzie, ze śmiechem przepraszali Re- jentkę. Ta, zamiast ich łajać, także śmiała się na całe gardło. Stara cesarzowa lubiła żarty rubaszne i dziką wesołość. — No, — rzekła do Fatmy — teraz to zaczynam się bawić.

Xiężna Ananda także nie odsunęła czary, może w nadziei że „trunek dobry na frasunek." Ale nic nie pomogło, kumys u ni£j był milczący i ponury. Za to xiężna Ogul-Gajmisz, wziąwszy się zgrabnie pod boki, dreptała z wielką sztuką drobnemi nóżkami, bo jeśli po trzeźwemu taniec nie uchodził Chatunom, w drugiej połowie uczty wszystko uchodziło. Ludmiła patrząc na te początki, truchlała co to będzie dalej ? Na pomnożenie jćj trwogi, coraz to

więcćj bodźców przybywało hulance. Przy wejściu do namiotu powstał rozruch, śmiechy, skrzeczenia, tupania, i naksztalt roju brzęczących bąków, rozsypało się po sali kilkudziesięciu Zigów. Zig, jest-to trefniś tatarski, stworzenie bardzo pogardzone i bardzo poszukiwane, trzymające środek pomiędzy Błazneni dawnych dworów, a c l o w n e m dzisiejszych cyrków. Jak wszyscy śmieszkowie świata, byli ubrani w pstro- cizne i dzwonki, pomazani mąką

lub sadzami. Wpadli, przewracając koziołki, wyprawiając łamane sztuki. Potem powłazili pod stoły, zkąd odzywali sie pianiem, skowyczcnicm i różnemi dowcipami, z których Ludmiła nic nie rozumiała, chociaż wszyscy w kolo niej aż kładli się od śmiechu. Żartownisie, ośmieleni powodzeniem, zaczęli wskakiwać na estrady, kulać się po stopniach, samym Chatunom nie szczędzili zaczepek, a wszystko przyjmowano gromami oklasków, huraganem

krzyków. Trzeba przyznać, zawstydzenie tamtejszej

na

publiczności, że zapał był nierównie większy dla Zigów niż dla Tolholosów. Za rojem śmieszków, ukazał się inny zastęp na którego widok zapłoniona branka przysłoniła oczy. Był to cały pułk szermierzy, ogromnych, barczystych, żylastych, ledwo że odzianych. Ci wszedłszy, nie rozpraszali się pomiędzy gośćmi, ale stanęli pod ścianą gromadnie, i z rękami założonemi na obnażonych piersiach, z

uśmiechem zadowolenia na twarzy, pozwalali aby ich podziwiano i oglądano, zanim trąba da hasło walki. Tymczasem, wchodzili jeszcze inni krotochwilnicy, obładowani skrzynkami i paczkami kuglarze. Ci, stanąwszy na środku namiotu, długim szeregiem wykrzykiwali, ogłaszali sztuki jakich mają dokonać, a na początek, prosili aby pogaszono światła, gdyż będą pokazywali „Chińskie cienie."

Xiężna Siurkukteni, która od niejakiego czasu siedziała, zawsze uśmiechnięta ale cicha, w tćj chwili podniosła sie mówiąc: —: A! Chińskie cienie, które nieboszczyk nasz Chaan tak lubił? To śliczna zabawa, ale ztąd źle widać, musze zejść tam bliżej... Kujuk uchwycił połę jej rękawa i przytrzymywał: — Chatuno, nie odchodź... już ja nie będę wiele pił, tylko nic odchodź...

— Ależ ja schodzę aby lepiej widzieć Chińskie cienie. — Tak, — i aby potem nie wrócić... Ja wiem, że ty nie lubisz końca naszych biesiad. Siurkukteni, wpatrzyła się w niego wzrokiem niby błagalnym, a na prawdę nakazującym. Urzekniety, puścił połę, pochylił się nad stołem, i rzekł: —

Idź, — może to i lepiej, że chcesz zostać inną niż wszystkie. Xiężna oddala pokłon ltcjentcc, majestatycznie zstąpiła ze schodów,

i

a spostrzegłszy zchodzącą za sobą Ludmiłę, szepnęła: — Ja już wyjeżdżam, — i tobie radzę, wyjedź... tu będą się działy okropności... Naszej brance w to graj. Bila się tylko z myślami, czy można wyjechać, nie opowiedziawszy się mężowi? A jeśli też on gwałtem ją

zatrzyma? Zresztą, jak go tu znaleźć? Już światła gaszono, powstawał zgiełk, zamęt nieopisany. Ale otóż właśnie i stół wodzów. — Ajdarze, jeżeli pozwolisz, to wyjadę... Xiężna Siurkukteni chce mię z sobą zabrać... Ajdar, którego błędne oczy ledwie ją poznały, zawołał tylko: —

Już ? — I więcej nie przytrzymywał. — Trudno, — dodał, — niemożna się sprzeciwiać xiężnie. Więc wracasz do domu? — Nie, pojadę jeszcze do znajomych. Ajdar figlarnie pogroził jej palcem. — Oj to, to, kobieta! Że się raz ładnie ubrała, to już chce się wszystkim znajomym pokazać.

I chwiejącym krokiem odprowadził ją do wyjścia namiotu, gdzie się złączyła z orszakiem xiężny, tłumnie wyciągającym. Wyjeżdżało też i wiele innych niewiast, bo mylił się Kujuk twierdząc, że Siurkukteni stanowiła tu jedyny w swojej płci wyjątek. Były i między paniami tatarskiemi dusze wyborowe, szanujące pyłek swoich skrzydeł. Niema tak czarnego wieku ani społeczeństwa, na któremby nie świeciło chociaż kilka gwiazdek.

Behadyr odprowadziwszy żonę, wrócił do stołu śpiewający, rad że się bez przymusu pozbył jćj obecności, która bądź co bądź kładła peta na jego wesołość. Ajdar miał wiele zalet, jednak był Tatarem. A proszę czytać co sam wielki Dżyngischan pisze w swoich prawach: „Byłoby rzeczą bardzo chwalebną, gdyby można upijać się tylko raz w miesiąc. Ale czyż godzi się tyle wymagać od człowieka? Jeżeli więc upije się tylko cztery razy na

miesiąc, to i tak wiele dokaże." Ajdar i tyle nie umiał dokazać; upijał się zazwyczaj więcej niż cztery razy na miesiąc. Ale miał przynajmniej tę wyższość nad większą częścią towarzyszów, że kiedy oni pysznili się z ilości wypróżnionych konwi, kiedy nie dali sobie słowa powiedzieć, on ubolewał nad swojem jak nazywał „kalectwem", i wstydził go się mocno, szczególniej przed Ludmiłą. A miał w niej surowego sędzię:

we wszystkich innych względach wyrozumiała i uległa, w tym jednym była nieubłagana. To też ile razy sobie podchmielił, już jej się nie pokazywał na oczy. Jeżeli chciał wtedy znaleźć towarzyszkę, z którąby mógł trącić w kubki i huknąć pieśń pustacką, szedł do Bigi albo do Zutty, a te, chcąc go częściej zwabić na wieczerze, podniecały w nim złą namiętność. Wszystko ją podniecało, przykład z góry i z dołu. Od Wielkiego Chaana do prostego żołnierza,

każdy się upijał na zabój, do zatracenia zmysłów i pamięci. Kto wie nawet czy niepojęte okrucieństwa Tatarów nie wypływały po części z tej wiecznej podniety, która powoli przechodziła w „chroniczne" rozbestwienie ? Kumys, ów święty kumys, co pierwotnie przynosił wesołość i zdrowie, teraz niósł tylko chmurność i truciznę, wytworzył najstraszniejszą przywarę narodową. Myle się, nie najstraszniejszą. Była druga, rozwinięta w równie potworny ch

rozmiarach, i kto wie czy nie jeszcze straszniejsza: przedąjność. Na nią także Tatarzy patrzyli jako na złe konieczne, nieuleczalne, z któreni nawet walczyć nie można. Kiedy Jelju-Czusaj chciał wprowadzić ustawę, zabraniającą urzędnikom przyjmowania darów, Chaan Ogotaj, który zwykle tak chętnie podpisywał wszystkie wnioski ministra, na ten raz pokręcił głową, i odsuwając kartę podaną sobie do podpisu, wyrzekł: „Nie, to już za wiele. Można

nie wymagać podarków, ale ich nie przyjmować, to nad siły ludzkie." Już więc dwa raki śmiertelne toczyły ciało Mongołji, takie młode i na pozór takie krzepkie. To były dwa zarody upadku dla zwycięzców, a przyznajmy że zarazem i dwie deski ratunku dla podbitych, bo zawsze jeszcze pół biedy z tyranem, którego można spoić i przekupić. Gdyby Tatarzy byli od początku posiadali te trzeźwość i rzetelność, do jakich z wiekami doszli,

ach któżby im się był oparł? Dziś może cała Europa jęczałaby pod ich batogiem ? Błogosławmy więc złoto i kumys, co pokonały nąjuiepokonańszych. Niech sie święcą te dwie magiczne siły, na których przerachowal się sam szatan, bo psując swoje narzędzia, popsuł razem i swoje dzieło. RAJSKI WIECZÓR.

Kiedy Ludmiła znalazła sie pod otwartem niebem, kiedy pomyślała że za ebwile zobaczy drogich podróżników, odetchnęła jakby wszystkie kajdany już z niej opadały. Niebo też uśmiechało się jakąś pogodą niewinną i sielską, jakby polskie niebo. Na zachodzie jeszcze maleńki rumieniec uróżowiał obłoki,, od wschodu biały sierp xieżyca wrzynał się w błękit coraz wyżej. Orszak Ludmiły bardzo posmutniał widząc że pani już odjeżdża, bo w

najlepsze rozpoczynał wieczerzę, która i po-za ogrodzeniem rozweselała tysiące mniej dostojnych, ale niemniej hucznych biesiadników. Niechcąc im psuć zabawy, żona Terchana chętnie pozostawiła ich przy kubkach, i wybrawszy tylko czterech niewolników chrześcjan, dosiadła konia, którego tak niespokojnie popędzała, że piesza czwórka zaledwie mogła jej nadążyć. Niedługą mieli drogę. Namioty Rejentki

stały najbliżej ogrodzenia, a między temi namiotami było i mieszkanie Kuźmy. Bo nasz Kuźnia dobił się bardzo prędko znacznego stanowiska, był Nadwornym Złotnikiem cesarzowej. Kiedy obu Mistrzów sprowadzono do Karakorumu, Turakina zawahała się pomiędzy niemi; krótko jednak trwało to wahanie; olśniewające roboty Słowianina, podbiły szybko jej oczy, a już co Kujuka to w osłupienie wprawiały. Niedał matce pokoju, dopóki głównych

prac nie powierzyła północnemu czarodziejowi. Za to dzieła Wilhelma Buchier'a wydały im się jakieś wiotkie i nie- dość błyszczące. Ledwie pozwolili ażeby pomagał tamtemu. Czepiał się biedak przy Kuźmie, zmuszony do robót ciężkich, w innym kształcie i duchu niż umiał, pomiatany przez Tatarów, którzy twierdzili że taki cienki majstrzyk powinien robić tylko cacka dla dzieci. Przyjaźń kochanego „MaTtre Cosme", osładzała mu

te poniżenia. — „Ba! — Mawiał tamten. — Niby to ja uiewicm żeś ty większy ode- mnic? Miedzy osłami Tatarami to ja górą, ma się rozumieć, ale gdybyśmy wrócili miedzy chrześcjany, miedzy porządne ludzie, musiałbym służyć u ciebie za pachołka, i byłoby ze wszystkiem sprawiedliwie. Co daj Boże, Amen. Tymczasem jednak, Paryżanin był u niego pachołkiem, a Kuźnia opływał we wszelkie

pomyślności. Miał mnóstwo namiotów i wozów, mnóstwo pomocników i służby. Wprawdzie, jako „niewolnik", niemógł rościć prawa do żadnej stałej płacy, ale llejentka, zawsze rozrzutna dla swoich ulubieńców, i Kuźnię obsypywała bez miary, a inni Xiążęta cichaczem wtykali mu złoto w ręce, byle z rąk tych cudotwórnych, otrzymać jakieś wspaniałe klamrzysko ze łbem baranim lub niedźwiedzim, albo gruby djademat na opasanie kołpaka. Przybywało więc szczęśliwcowi wszystkiego, prócz jed-

nej rzeczy, we solości. Tej owszem, każdy dzień mu po kropelce ujmował. Ów człowiek; niegdyś taki „trefny", teraz ciągle jęczał i utyskiwał. Powietrze było mu zawsze to za zimne, to za gorące; wszelkie jadło w gardle mu stawało. Czasem znów, brały go dziwne rozrzewnienia; jeśli w koczowaniu po stepach, natrafiono gdzie na pólko zasiane, wyskakiwał z wózka, padał twarzą o ziemię, krzyczał: — „Boże! Boże! A dyć to zboże?" —I płakał jak dziecko. Ale po chwili wstawał chmurny,

i machnąwszy ręką, mawiał: — „E! Chude kłosiska... To nie tak jak u nas! " — Iz owem „nie tak jak u uas", wszystko mu sie przykrzyło. Istna choroba, czy co? Inni jeńcy sarkali: — Oj, grzeszy stary! Dziękował-by Panu Bogu że ma co jeść, nie tak jak my, którzy mrzemy głód. Mistrz Wilhelm zaś utrzymywał, że to wszystko pochodzi ze zbytniej

samotności. — Żeń się bracie. — Mówił. — Patrz, oto ja przy żonie i dzieciach, mam kawałek Paryża i Belgradu. Weź jaką chrześcjańską niewolnice za żonę — uszczęśliwisz niewiastę — i będziesz miał kuchnię wedle smaku. Ałe Kuźnia odpowiadał machnąwszy ręką: —

Po co? Aby Chaanowi zostawić więcej niewolników? Nie głupi. Teraz jednak, przybycie Posłów Papiezkich, a zwłaszcza Krata Benedykta który przyjeżdżał „od nas", rozpogodziło go cudownie. I do swoich robót zaczął sie po staremu palić, i po Bazarach latał dnie całe, skupując łakocie, i gości na dzisiaj ponaspraszał więcej niż mogły ich pomieścić jego ruchome domki.

— To tutaj, proszę pani, tutaj. — Rzekł jeden z niewolników, pokazując osobną kupkę klitek ustawionych na wozach, miedzy któremi roiła się wielka gromada ludzi. — A zkądże tutaj taki natłok ? — Zapytała Ludmiła. Krótkie jednak było jej zdziwienie; wjechawszy w pośrodek ciżby, zrozumiała zaraz między kim się znajduje. Byli to wszystko

niewolnicy chrze- ścjanie, co się z jurt powymykali, aby choć na chwilę zobaczyć świątobliwych Posłów; nieobecność ich państwa, bawiących na uczcie u Rejentki, ułatwiała im dziś tę wycieczkę, a niejeden się nawet narażał na ciężkie kaźni, byle słówko usłyszeć z rodzinnych okolic, byle ucałować rękę xiedzu. To tćż namioty złotnika były oblężone, dziwnie rozszumiałe, nie zgiełkiem ani szturmem, ale cichem łkaniem, szmerem westchnień i zwierzeń, które

tworzyły uderzającą sprzeczność z łoskotem biesiady huczącej w oddali. Zjawienie się Ludmiły ucieszyło wszystkich, bo Ludmiła była powszechnie kochana przez współtowarzyszów niedołi. — Ach, jak to dobrze, — wołano półgłosem—jak to szczęśliwie, że ci poganie nakoniec i ciebie puścili, że i ty będziesz mogła zobaczyć naszych złotych xiężuniów! O biedaki, biedaki, co oni

też znieśli aby sie do nas dostać! Trzeba doprawdy być świętym, aby się tu z dobrej woli wybrać! — Ale gdzież oni są? Gdzież? — Pytała, zsiadając z konia. Pokazano jej spory dom na kołach. Przed wejściem, w pośrodku natłoczonego dziedzińczyka, płonęło wielkie ognisko, nad którein zwieszony kocioł wypuszczał smakowite wonie. W koło kotła kręciło się kilka niewiast, a miedzy niemi żona Buchiera i „PaquetteV,

wesoło rej wiodły. — Cóż wy, tu jesteście, a nie przy nich? — A! — Zawołała Pascha. — To nie sztuka, siedzieć i słuchać po próżniacki!. My tu właśnie dla nich pracujemy. Zacny „MaTtre Cóme" dostarczył nam wołowego i baraniego mięsa, i kaszy, i masła, i soli, robimy dla naszych gości coś wybornego, prawdziwe „pot-aufeu", bo to biedactwo

zagłodzone jakłby jakie męczenniki. Tatarzy przez drogę nie im jeść nie dawali, a przynajmniej prawie tyle co nic. Trzeba ich trochę odkannić, aby nam na ręku nic pomdleli. — O mój Boże! — Mówiła pani Buchierowa, — żeby to człowiek miał tyle dobrych rzeczy co na targu w Belgradzie, białych kur, warzywa, trochę pieprzu, to byłaby chrzcścjańska „supa", no a tak, do czego to podobne?

— Będzie dobre, będzie pyszne. Pocieszała zawsze zaradna Pascha.

—

Ludmiła, już nic słuchając dalej, biegła na schodki domu. We drzwiach musiała się mocno schylić, a i tak jeszcze pióropuszem trąciła o wiązanie, bo drzwi były niziutkie, i całe wnętrze domu przedstawiało izbę dużą, ale nizką, a teraz i bardzo ciemną, bo ludzi się tam roiło jak w mrowisku, ludzi odartych, wynędzniałych i spłakanych; całe zaś oświetlenie

stanowiła jedna lampa srebrna, paląca sie w głębiach izby, przed błyszczącym Świętym Obrazem. Ciemno było, duszno i odarto, a jednak ten przysiadły daszek wydał się Ludmile pyszniejszy niż olbrzymie sklepienie axamitncgo namiotu, jedna ta lampa oświeciła jej myśli rzęsiściej niż krocie tamtych pochodni. Wbiegłszy, aż musiała przystanąć, tak bicie serca zapierało jej piersi. Elżbieta pierwsza spostrzegła wchodzącą; rzuciła się do niej z wykrzykiem:

— Ach, jesteś nakoniec! I pociągnęła ją ku dwóm Zakonnikom. Ludmiła padła u ich kolan; szlochając z radości, całowała ich ręce i kraj szaty. Oni ją błogosławili. Starszy, wyrażając się francuszczyzną z włoska zacinaną, mówił: — Niechże ci Bóg da siły, moja zacna damo, w tym ciężkim twoim losię.

— Ach, jakże ci poganie cię tutaj ustroili? — Dodał z podziwieniem, patrząc na jćj olbrzymią botte i osobliwszy chałat. Młodszy łzy ocierał rękawem od habitu, a wołał: — Pani Ludmiła! Pani Ludmiła! Pamiętam ja cię panieneczką, w bie- lusiein ochędóztwie, jako się patrzyłaś na Jasełka. Ach, dobry Boże! Ktoby to był wówczas

powiedział, że ja cię zobaczę w takim ubiorze, w takim kraju? A! Mówiła mi pani Elżbieta — opowiadała nam wszystkie twoje poświęcenia, które ci Bóg bardzo policzy kiedyś. A już i pierwej wiedziałem dobrze o nich przez xiędza Macieja, przez Rafała. Wiemy o nich wszyscy w kraju — to bardzo pięknie — uratowałaś niewinne dziecko — ach, czemuż i wy... Tu niedokończył, głos mu się zahaczył na łkaniu.

Ludmiła wstała i podniosła oczy, aby się przyjrzeć obu błogosławiącym. Siedzieli w głębi, pod samym obrazem; światło lampy dobrze uwyraźniało ich postacie. Starszy mógł liczyć lat pięćdziesiąt lub więcej; aureola jego włosów przeświecała już srebrem, ale pierś wyprostowana, oczy południowe, pałające pod brwiami jeszcze jak węgiel czarnemi, i usta niezwiedłe, kwitnące jakąś dziecięcą niewinnością, zdradzały człowieka w którym „nieśmiertelne"

jest silniejszem od „śmiertelnego." A musiała kiedyś w człowieku tym odbywać się gwałtowna walka; znać ją było dziś jeszcze, w dziwnej sprzeczności ty ch oczów ognistych, namiętnych, mądrych, i tych ust cichych, łagodnych, dziecięcych; a dziś już uśmiech przemagał nad wzrokiem, niewinność serafinów przemogła nad mądrością ludzką, i spokój zaległ oblicze, — tem piękniejszy, że to był spokój zdobyty zwycięztwem. Młodszy, — ach, wszak to dawna

znajomość? Ludmiła raz go już widziała, w niezapomnianej chwili, u królowej Kingi, ale gdyby jej nie zapewniono że to Brat Benedykt, nigdy by go niemogła poznać, nigdy. O! To już nie ten Braciszek z uśmiechem na ustach i sercem na dłoni, co po drewnianych nóżkach całował Betleemskie Dzieciątko, co uściskiem i krotochwilą rozbrajał grzeszników, — dziś to zakonnik smutny, zamknięty w sobie, zapatrzony w krzyż, i nic tylko w krzyż. Choć jeszcze

nie doszedł lat trzydziestu, ma twarz bardziej zawiędłą, mocniej zoraną cierpieniem, niż jego towarzysz. Tak — bo mnich włoski, patrzył na burzę Mongolską tylko z oddalonego brzegu, a mnich polski czuł jak przechodziła po jego własnej piersi, widział jak szalała w jego własnej ojczyźnie. Dziś, Italczyk jechał w te głębiny Azyjskie, jako w świat groźny, tajemniczy, ale niemający żadnego związku z jego sercem ani przeszłością — a Polak jechał do strasznych sąsiadów, którzy codzień

jeszcze grożą jego ziemi. — Tamten, jeśli współubolewał, to tylko z czystej miłości bliźniego, — ten spotykał co chwila rodaków, dobrych znajomych, nawet istoty niegdyś umiłowane, dziś jęczące w pętach niewoli. Obaj przebywali tę drogę, jakby szli za Mistrzem na wyżynę Męki, ale jeden wstępował dopiero na górę Oliwną, drugi już na Stacje Kai war j i. Pierwsze pytania Ludmiły, — dotyczące, ma się rozumieć, Jasia, i nie tylko Jasia

— gorączkowo z ust jej się wyrywały: — Jak wygląda? Czy zdrów? Czy urósł? A czy wesół? Czy matkę często wspomina? Czy też i o niej, Ludmile, pamięta? Odpowiedzi Brata Benedykta były niezupełnie zadowalniające. Póki pytała się o zdrowie chłopca, ręczył że zdrów, że urósł niezmiernie a głos jego wtedy brzmiał szczerze. Ale na zapytanie czy wesół, i czy wspomina jeszcze tych

co go kochają, Braciszek plątał się, zagadywał, nakonicc ukośnein spojrzeniem rzuconem w stronę Elżbiety, dal do zrozumienia Ludmile, że przy tamtej niechce więcej mówić. Ludmiła sposępniała; z niedomówionych słów Braciszka, zaczęła wyciągać bolesne przypuszczenia. Wkrótce też, korzystając z chwili, w której drugi Poseł zagadnął Elżbietę o niektóre szczegóły niewolniczego życia, zapytała przyciszonym głosem:

— Teraz, kiedy matka nas nie słyszy, powiedźcie mi Ojcze, prawdę: Jaś pewno zupełnie już zapomniał o nas? Bawi się, biczykieni trzaska, podskakuje, a o nieszczęśliwej matce ani słówka nie piśnie? Z dziećmi to tak bywa... — O nie! — Odparł mnich z żywością. — Niestety, nie! Wolałbym aby tak było, ale owszem, to dziecko za wiele pamięta! Selmie i

marnieje z utęsknienia. dawniej to był chłopczyk

Podobno

miły i wesoły, teraz to dzieciak ponury, mrukliwy, siedzi po ciemnych kątach i płacze, a na nikogo patrzeć niechce. Długo liicmogłem słówka z niego wyciągnąć, nakoniec wyrozumiałem że on ma żal do wszystkich, do wuja, do mnie, do całego świata. — Za co? —

Jemu się precz widzi, że to my go matce gwałtem zabieramy, że matka czeka gdzieś na niego. Kiedy mu gadałem: — Ty nie możesz być z matusią, bo matusia biedna jest u pogan. — on mówił szlochając: — „A to i ja chcę być u pogan. Ja tam już byłem z matusią, i było dobrze. A tutaj mi źle — bez matusi źle.” — I zawsze jedno powtarza, i niemoże zrozumieć niebożątko, co się w jego życiu porobiło? Ach, z czasem zrozumie, — ale będzie trzeba długich lat, i długiej, nabożnej

pracy, nim się ta skołatana duszyczka uspokoi. — Przy pani Elżbiecie nieśmiem tego wszystkiego rozpowiadać... Ach, niechże już choć ona niewie, że on tam taki nieszczęśliwy! Ludmiła w pierwszej chwili uczuła rodzaj ulgi, na myśl że Jaś nie jest istotą pustą i samolubną. Ale zaraz potem, ogarnęło i ją niezmierne zasmucenie nad tym bólem sierocym na który niebyło lekarstwa, i zaczęła w duszy gorzko zapytywać, czemu już lepiej Pan Bóg, odejmując Jasięwi uko-

chanych, nie odjął mu i kochania? — Ależ mu tam przynajmniej na niczem nie zbywa? — Badała z rodzajem zalęknienia. — Wuj dla niego dobry? — Ach, i jaki dobry! Już co pieszczot, i przysmaczków i opiekuństwa, to chyba i w Żegnańcu niemiał więcej. Wujek tylko dla niego żyje.

— Doprawdy? No, to przynajmniej pociecha. I ten poczciwy xiądz Maciej zawsze taki raźny, taki uśmiechnięty ? — O nie! I on się zmienił... Nie poznałybyście go wcale. Te wszystkie nieszczęścia kraju zabiły jego wesołość. W oczach niektórych ludzi może stracił, ale co w Boskich to niezawodnie zyskał. Usunął się od wszelkiej wieckiej roboty; kiedy Xiążeta cheą go słać na obce Dwory, odmawia po-

kornie. Sam do mnie tak prawił: „Teraz dopiero widzę na co się zdadzą te wszystkie nasze mądre polityki, te mrówcze biegania. Długo ja myślał że jak zadzierzgniem sojusze z różnemi królestwy, to będziem i mocni i szczęśliwi. Serce mi rosło, kiedy miasta wychodziły jak z pod ziemi, gospodarstwo kwitło, świątynie Pańskie błyszczały gdyby słońca. A tu Pan Bóg roztworzył rękę, wypuścił szarańczę pogańską, i wszystko przepadło. Zostały gruzy i trupy, — a z onych królów co się do nas

mizdrzyli we szczęściu, żaden nic przyciągnął na ratunek. Lepiej służyć Bogu niż królom." — Tak on prawi, a co lepiej: tak i czyni. Swojo- powinności kapłańskie spełnia dzisiaj sto razy żarliwiej niż ongi, a co mu zostaje czasu i myślenia, to wszystko dla Jasia, choć Bogiem a prawdą, niewielka mu pociecha z tego płaksiwego dziecka. On nic. Sam go ubiera i rozbiera, i chucha i dmucha, i już niewicm co z nim wyrabia. Nieraz gada: — „Ja powinien dwoiście miłować tego sierotkę, bo już i oj-

ciec i matka pod ziemią." — A ja się pytam: — „Jakoż to pod ziemią ? Wszakci sięstra wasza w niewoli ? " — A on mi na to: — „Moja sięstra już nic jest w niewoli, ale na wolności u Boga. Jeżeli poganie od razu jćj nie zabili, to padła jako mucha na drodze. Gdzieżby też takie mdłe stworzenie wytrzymało długo ?" — I tak zacny xiądz Maciej płacze tani po sięstrze, niby po nieboszczce, a tymczasem ja tutaj oto widzę, że kiedy słodki Jezus kładzie krzyż na kogo, to zsyła i silę do

dźwignienia krzyża. — Ach tak! — Rzekła Ludmiła. — To wyraźna łaska samego Pana Jezusa, że ta kochana Elżbieta wytrzymała tyle. Bo trudno i wypowiedzieć ile ona zniosła... Sto razy więcej niż ja. Tu, z uniesieniem zaczęła malować dole przyjaciółki, surowość Arguny, okrucieństwa Kałgi, tysiączne szczegóły rozdzierające. Kiedy Braciszek Benedykt jej słuchał, twarz jego mieniła się i przemieniała; jakieś uczucie

ludzkie wystąpiło rumieńcem na te twarz zamarłą, jakiś gniew młodzieńczy zapłonął w ukojonych zazwyczaj oczach. Nagle, podniósł te oczy do nieba, odzyskał twarz zakonnika, i tylko dwie łzy grube zawisły mu na rzęsach. W tej chwili Elżbieta, skończywszy rozmowę z drugim Posłem, zwróciła się w tę stronę. — Ach Ludko, — rzekła — jakże ja okropnie żałowałam, że ciebie tu tak długo nic było! Ojcowie nam opowiadali takie ciekawe

rzeczy o swojej straszliwej podróży, powiadam ci, jakby kto czytał Żywoty Świętych. Ach, gdyby to kochany Ojciec chciał jeszcze raz opowiedzieć, choćby mały kęsik dla biednej Ludmiłki! My byśmy i sto razy słuchali. — Wszystko to dobrze, — wtrącił swoim grubym głosem Kuźma — słuchać nam ucieszno, ale my tym kochanym Ojczulkom każemy gadać, a trzymamy ich precz o głodzie. Trzcbaż co przekąsić. —

Ależ po co? Po co? — Przeczył Brat Benedykt. — U tego xięcia co nas dzisiaj gościł, najedli my sie na trzy dni przynajmniej. Tatarzy nas już oduczyli od gęstego jedzenia. — A to właśnie żle! Pogański obyczaj. Nikt nie powie że u Kuźmy głodno jak u Tatara. Hej, chłopcy! Dawać mi tu zaraz ten bukłaczek, i te flachy co dzisiaj skupowałem. Czeladź Kuźmy rzuciła się do służenia.

Przysunięto stół gruby, z desek zbity, na którym złotnik zazwyczaj pracował. Filipek zgarnął w fartuch świderki, noże i obcążki, leżące tam stosami, a Kuźnia tymczasem grzebiąc się w kącie izby, jakieś paczuszki ztamtąd wynosił, i powoli rozkładał je na stole. — Oto — mówił — pewien owoc suszony, którego, jak mi się widzi — Oćce jeszcze nie jada-

li. Sprzedał mi go dziś jeden śmieszny Harabczyk, co siedział za kramem, cały w bichźnie, kieby jakowa niewiasta. Okrutnie mi zachwalał te... jak on je przczował? Datyle? Czy Dekotylc? Licho je tam wić. Kosztowałem, — słodkie to niby miód, ale włókniste, kłaczyste — nic takie jak nasze śliwki. Ach Boże, czy ja tćż kiedy jeszcze bede jadl nasze śliwki? A te jabłuszka, te gruszczyny, po których aż pachnie w izbic... Ha no, kiedy niema śliwek ani gruszek, to jedzcie chociaż te Harabską

zakąskę. Bodzie i coś zawiesistszego, ale się jeszcze praży. A! Otóż i napitek, bo trzebaż przecie czemsiś popić te datlc... Hej, bratku Paryzki! Daj no tutaj one dwa kubeczki złote, co to je Czyngaj zamówił. Już prawie skończone. Takie goście, to powinny jak Bi skupy albo króle,' pijać w czystem złocie. Mistrz Wilhelm skoczył, i przyniósł dwa wysmukłe puharki, okraszone śliczną emalją. Próżno się

Posłowie

wymawiali

zakonną

pokorą, postawiono je przed niemi uroczyście. Dla innych gości, znalazło się kilka czarek drewnianych. Tymczasem chłopcy wnosili buklaczck, i kilka glinianych, ważkich flaszek. — Qt0 — mówił Mistrz Kuźnia — najprzód wino Greckie. Kupiłem je na cześć najstarszego z Oćców, bo Gwiluś mówił mi że Italskie ludzie nie piją nic jeno winne soki. Ma być niezłe. Pono sam cesarz w Carogrodzie takie właśnie

pija. Starszy Poseł umaczał usta w podanym sobie puharku, i z wdzięcznym ukłonem powtarzał: — Grazie! Mille grazie ! — A wy, Ociec Bencdykus, może wolicie po naszemu, napić się razem ze mną piwka? — Jakto? Macie i piwo?

Kuźma już nachylał jedną z ważkich flaszek, i lał do drugiego puharku płyn blado-żółty, przezroczysty. — Ależ to także na wino wygląda? — I nietylko wygląda — wtrącił Wilhelm Buchier — ale i smakuje zupełnie jak to nasze winko co zwiemy „Vin d'Auxerre". Gdyby nie pachniało piwem, toby trudno i poznać.

— Wyśmienite! — popijając powoli.

Mówił

Braciszek,

—Hm... Wyśmienite... — Mruknął gospodarz. — Wdzieczcn za pochwalenie, ale ja nie powiem... To nie takie piwko jak u nas, co to aż majaczy krwawnikiem. Woda żółta, kwaskawa, i już. No, zawsze lepsze niż to ich skotłuszone mleczysko, ten paskudny kumys. —Oj prawda. I Ojciec Jan, i ja, nie możemy na żaden sposób przywyknąć do kumysu. Bo to i

ćmi w oczach, i dławi w gardle... —Ach tak! — Poparła Ludmiła z rodzajem zawzięcia w glosie. — Mąż mój sto razy mię prosił abym piła, ja nigdy niechciałam. Niemogę mu powiedzieć dla czego, ale to pewne że nigdy, przenigdy nie będę piła kumysu. —A nam, powiecie dla czego? — Spytał Kuźnia. —Kiedy nas brano do niewoli... było to w Iłży — w nocy — najokropniejsza noc mojego życia!

— wtedy... znalazł się człowiek co mię zmusił abym skosztowała kumysu — przemocą — gwałtem. — Odtąd, niemogę patrzeć na ten piekielny trunek... sam zapach już mię przeraża... zaraz mi się zdaje że jestem znowu w tej okropnej izbie... żc czuję krew... brr... —Przepraszam, ja tam żadnej krwi nie poczuwam, i ośmielę się powiedzieć że „kiumis" jest wcale smaczną rzeczą. Tak się ozwał Mistrz Wilhelm, którego z kątów izby kilka głosów poparło, ale ich

zakrzyczano. Powstała wrzawliwa rozprawa nad przymiotami różno-krajowych napojów, a tymczasem Greckie wino i stepowe piwo szły kolejką, daktyle robiły, jak mówił Włoch: „furorę", że aż ślinka szla do ust biedakom, stojącym na schodkach i w dziedzińcu; ale i dla tych znalazł się przysmaczek, rozdawano im gęsto cedrowe orzechy. Towarzystwo rozdzielało się na dwa kółka.

Francuzi, Węgrzy, i rozmaici inni, otaczali przeważnie Włocha, który porozumiewał się z niemi trochę z prowansalska, trochę po łacinie. Tam głównie rej wodził Wilhelm Buchier, bo jako niedoszły Kleryk, (czegóż ten człowiek w swojem awanturniczem życiu nic próbował?) mógł i ową łaciną sadzić, i rozumieć nietylko świeckie lecz i duchowne rzeczy, a nakonicc, przez pośrednictwo Kuźniy i naszych branek, mógł ciekawsze słowa Posła podawać czasem i reszcie słuchaczy.

Druga gromada, oblegająca polskiego Braciszka, była nierównie liczniejsza, bo złożona z przeróżnych Słowian, od których wówczas roiła się Mon- golja. Tam stali Polacy, Morawianie, Szlązaki, Slowaki, któż ich wszystkich zliczy? Tam tuliła się i garstka Niemców, jako tako gadających z polska. W tym natłoku, branki niemogły tyle korzystać z towarzystwa Brata Benedykta, ile ich serce pragnęło. Kapłan musiał przecie i

pomiędzy innych nieszczęśliwców rozdzielać słowa pociechy. Ledwie czasem trafiała się chwilka wolniejsza. Jedną z chwil takich, Elżbieta uchwyciła w locie, ażeby zapytać: —Ach, powiedzcież nam jeszcze, Ojcze najmilszy, pewną rzecz co nas okrutnie przez te wszystkie lata frasowała: czy Tatarzy zupełnie od nas wyszli? Czy żadnego kawałka z naszej ziemi nie wzięli?

—Wyszli, nic nie wzięli. To doprawdy dziwna łaska boska! I od nas i od Węgrów poszli na przepadłe, ani jeden Tatar nie został. —I nasz xiąże Bolesław powrócił? I znowu sobie panuje szczęśliwie? —A już to nie zaraz. Byli tacy źli ludzie, niepoczciwi xiążęta, co chcieli go ubiedz, i w nieszczęśliwościach narodu łowić sobie władanie. Ale Pan Bóg na to niepozwołil, i teraz nasz zacny Xiążę Bolesław już znowu siedzi w Krakowie.

—I nasza złota Xiężna Kinga, znów od rana chodzi po mieście, i precz ratuje nędzarzy? —A już co ratuje, to ratuje, nietylko rano, ale i dzień cały, nietylko w mieście, ale i w kraju całym, bo teraz gdzie się ruszyć, wszystko sami nędzarze. A gdzie spojrzeć, to zgliszcza i rozwaliska. —Ach prawda, wszakci to i Kraków się spalił! J powiedzcież nam Ojcze: spalony ze wszystkiem? Ze wszystkiem? I z tym prześlicznym kościołem co się wznosił na chwalę Panny Maryi?

—Nie, ten kościół ledwie odróbkę ucierpiał, i nietylko ten jeden, ale i wszystkie inne zdrowo się uchowały. Tu znowu — powiadam — widna ręka boska: domy ludzkie znikły, jakby zdmuchnął — a domy boże stoją. Pra- wdać że były z kamienia, z twardej cegły, a tamte prosto z drzewa. Przy- tem tćż i ludzie gdzie mogli ratowali, a rąk nie opuścili. Kiedy wyjeżdżałem, to już nasi Krakowianie tak się krzątali jakby nigdy nic, a Xiążę mi mówił, żc jak odbuduje miasto przy boskiej pomocy, to

będzie dwa razy cudniejsze niż pierwej. —O! — zawołała Ludmiła. — Gdyby to mógł słyszeć ten niecny Tolholos, który myśli żc tani już tylko pustynia, że Krakowa już niema i nie będzie! —Co ? Co takiego ? — Pytali zdziwieni słuchacze. Ludmiła zaczęła im ze zgrozą rozpowiadać o śpiewach jakie słyszała przy uczcie Tatarskiej, — ale opowiadanie jćj zostało przerwane wejściem kilku Niemców i Morawców, którzy przychodzili

ażeby zapytywać Brata Benedykta, czy widział ich rodziny, i jakie wieści od nich im przynosi? Tym biednym ludziom zdawało się, że człowiek przybywający z Europy, ze świata Chrześcjańskiego, powinien doskonale wiedzieć, co się w chałupie u każdego z nich dzieje. Smutno było patrzeć na ich twarze powarzone, kiedy Braciszek musiał wyznać, że „starego stryja Gotfryda niezna" — „że małćj Liny, jak żyje nie widział". — Osładzał te wyznania ogólnikami pociechy, zaręczeniem „że wszystko

tam dobrze", ale i jemu serce się krajało, i ludzie odchodzili tem smutniejsi, że zawiedzeni w ostatniej nadziei. —Oni biedaki, — mówiła Elżbieta — nic tacy jak my szczęśliwi. My tu podobno jedne i jedyne, mamy wieści nietylko z kraju, ale i od naszych najbliższych. —Ach tak! — Dodała Ludmiła. — Czy to nie cud prawdziwy, Ojcze Benedykcie, że właśnie was tu przysłano, was a nie innego? I czy to nic drugi cud, żeście przed

wyjazdem jeszcze mogli widzieć Jasia? Bo przecie nie mieszkacie we Wrocławiu? Jakże się to stało? —O ! — Rzekł Benedykt. — Kiedy Pan Bóg co zawyrokuje, to wszystko sie — jakiemiś tajemnemi drogami — według Jego woli ułoży. Tak i tu. Przed jakim półrokiem, nasz Przeor w Krakowie, odebrał od Stolicy Apostolskiej pismo, gdzie donoszono mu że Ojciec Święty wyprawia do Tatarów Posła, który ma iść przez Polskę, i

nakazywano aby jeden z nas, Braci Krakowskiego Konwentu, został mu dodany za towarzysza. Na te wieść, wszyscyśmy aż potruchleli ze szczęścia. Mówiliśmy sobie: „A toż śmierć i korona męczeńska prawie pewne! Ale kogo Starsi wybiorą? Ach kogo?" — Wieczór, Starsi radzili. Ja całą te noc przeleżałem krzyżem w mojej celi, modląc się niewiadomo jak i o co, bo chciałem ale i nieśmiałem—ja niegodny— prosić Pana Jezusa o taką wielką łaskę. — A

jednak—mówiłem w duszy— o Panie! jeśli mogę się tam komu przydać, czy do zbawienia, czy do pocieszenia, Łwejrzyj na Twego sługę!... — I myślałem o wszystkich moich znajomych zabranych w niewolę, których mógłbym jeszcze raz widzieć, i o was moje zacne niewiasty... Może tćż to wasze łzy i zasługi wyprosiły mi te wielką radość? — Nazajutrz rano zchodzimy się wszyscy, a Starsi wymieniają, kogo? Mnie! Myślałem, że padnę. Wszyscy Bracia rzucili mi się na szyje, ze łzami, z

uściskami, żegnając mię już jakby na wieczność, a razem i troszkę wzdychając od świętej zazdrości. — Kazano mi natychmiast iść do Wrocławia, bo człowiek boży miał tamtędy przechodzić. We Wrocławiu — ma się rozumieć — co prędzej lecę do Xiędza Macieja, chce z nim popłakać nad wami, a także i nad Jasiem, bo jeszcze byłem pewien że i on w niewoli Aż tu Xiądz Maciej przyprowadza mi Jasia, żywiuteńkiego, zdrowiuchncgo! Ażein skamieniał z radości. Ach, ja myślałem przez chwile,

że i wyście także wróciły! Tu Braciszek zatrzymał się wzruszony. —Ojcze szanowny, — zapytała Elżbieta — czy mówiliście Jasięwi że idziecie do jego matki? —Nie, tego nic mówiłem. Któż mógł wiedzieć czy wy jeszcze żyjecie? I czy się spotkamy w tych obszarach? Po co mu dawać nadzieje może zawodne? A przytem... —Cóż przytem? —A no, byłby chciał iść ze mną.

—Ach, kochane dziecko!... — Wyjęknęla matka chwytając się za piersi. Znów nastała chwila milczenia. —Krótko bawiłem we Wrocławiu. Zaraz prawie nadszedł człowiek boży. Wielka to dla innie chwała, że ja najmniejszy z małych, giermkuję przy tym przedziwnym rycerzu Chrystusowym. —Któż to taki jest? — Zapytała Ludmiła. —Nazywa się Jan Piano, rodem z jakiegoś Carpino, co leży gdzieś we

Włoszech. Trzeba z nim tak przeżyć, jak ja, kilka miesięcy, (i to takich miesięcy twardej próby!) aby wiedzieć jakie w mężu tym gołębie serce a lwia siła, co to za naczynie kosztowne, pełne manny bożego słowa, i wonności cnót nąjwdzięczniejszych. A przytem, kiedy patrzę w niego, to mi się wydaje że na tej twarzy zawsze jasnej, widzę odblask jeszcze innej światłości... wystawcie sobie, on znal Świętego Franciszka! Mieszkał z nim w Assyżu, całował

jego stygmaty, był jednym z jego najbliższych, z jego najbliższych uczniów... —On? Znal go? Boże dobry! Co to za szczęśliwy człowiek!...— Wykrzyknęły niewiasty, i spojrzały na Włocha innemi już oczami; od tej chwili, wydal im sie opromieniony jakićmś niewidzialnem słońcem, jak wierzchołki gór, co jeszcze dniem sie złocą, choć dla dolin gwiazda dnia już zaszła.

Braciszek ciągnął dalej: —Wielka też radość była w naszej Polsce, kiedy zobaczono tego męża świątobliwego. Naród wszędzie wylęgał tłumami. Oboje Królestwo, Xiążęta wszystkie, przyjmowały go jak anioła z nieba. Nadawali nam futer drogich, abyśmy mieli co zanieść królowi Tatarskiemu, bo mówiono że niemożna się przed nim pokazać bez podarków. Ale cóż ? Tatary nam wszystko po drodze wyłowiły, i tu już my przyszli z pustemi rękoma.

—Oj szkoda.... —Utyskiwała Ludmiła. — Zdały-by sie tutaj podarki. No, ale te okropne pustynie, jakże wyście je przebyli, Ojcze? Na wózkach? —Nie, — na koniach nas gnali. Boże miłosierny, co to była za jazda! Każdego dnia, ze świtem ruszaj na czczo, i pędź aż do zmroku, co koń wyskoczy, bez wytchnienia, bez posiłku. Czasem, tak późno w noc stawali, że przychodziło nam iść na spoczynek, nic a nic w usta nie wziąwszy. A już

najgorzej w Wielkim Poście; wtedy niemogłiśmy żadnej postnej strawy dostać u tych ludzi, co wiecznie żyją tylko mięsem, chyba niekiedy garstkę jagieł, a za cały napój to się trochę śniegu rozpuściło w kociołku. Już koło Wielkiej Nocy, napadało nas takie mdlenie, żeśmy się ledwie mogli na koniach utrzymać. A to dopiero był początek... Tu na wielki smutek naszych niewiast, opowieści Braciszka znów zostały przerwane. Wtargnęła

do izby nowa gromadka słowiańskich niewolnic i jeńców, którzy dopiero w tej godzinie potrafili wyrwać się z domu. Wszyscy opadli Posłów; matki przynosiły im dzieci do błogosławieństwa. Kiedy polski Franciszkanin rozprawiał się z nowoprzybyłeini, Elżbieta i Ludmiła niechcąc stracić ani chwili, wszczęły rozmowę z jego towarzyszem. —Właśnie—rzekła Elżbieta,— opowiadał nam Brat Benedykt, jak niemiłosiernie Tatarzy was tu

pędzili. Dlaczego to? Czy chcieli poprostu zagłodzić was i zamęczyć? —Prawdę mówiąc — przerwał Wilhelm Buchier, — głód i szalona jazda, to u nich nie nowina. Sami tak jeżdżą, ile razy chodzi o jaką ważną sprawę, a tutaj chodziło im o pokazanie takich znakomitych gości na Sejmie. Wiem z dobrego źródła, że to poselstwo przysłane aż z „Romy", niezmiernie im pochlebia. —Prawda. — Potwierdził Jan de Carpino. — Ciągle nam przez drogę

powtarzali, że tylko dlatego spieszą aby nas dostawić na Elekcję. —A ja mówię, — sarknęła Ludmiła — że oni jeszcze nietyle chcieli na Kuryłtaju pochwalić się poselstwem, ile przed Posłami chcieli się pochwalić Kuryłtajem, bo według nich, jak świat światem, nie było równej wspaniałości. Myśleli że was oczarują, a może i przestraszą. —I po części dopięli swego celu. — Odrzekł Jan de Piano. — Tak, w skrytości ducha, my jeste-

śmy nietylko zdumieni, ale i przerażeni... —Czćm ? Czem ? — Pytano dokoła. —A no, świat Chrześcjański ani się domyśla co mu ztąd zagraża. Nasi królowie mówią: „To proste kupy rabusiów, nie ostoją się i lat dziesięciu." A my tu przyjeżdżamy, i znajdujemy co? Rządców przemądrych, ludy usłuchane, xiegi, rachunki, ład, cesarstwo co się zowie, jakiego nie daj Boże naszym Gibelinoni. I jak się tu nie przerażać?

Słowa Brata Jana pogrążyły wszystkich w zadumę. —I co jest dziwne — dodał Poseł, ożywiając się z włoskim ogniem, — co jest prawdziwie cudowne, to natchnienie boskie które tu, jak zawsze, oświeciło Stolicę Apostolską. Wielki to człowiek, nasz Inocenty Czwarty! Nie był tu, nie widział, a rozumie co się w Azji dzieje. Panowie Chrześcjańscy drą się po staremu, Cesarz Fryderyk hula jak poganin, wszyscy są bez oczów, bez

pamięci, tylko jeden Papież dzwoni na trwogę, zaklina by ratować waszą Polskę i Węgry, ogłasza Krucjatę przeciw Tatarom. —Doprawdy? — Krzyknęli jeńcy. — Krucjata ogłoszona? Jan de Piano uśmiechnął się gorzko. —Ogłoszona jest, — ale na cóż się przyda, kiedy nikt nie idzie? Wszyscy się znarowili do wojen z Saracenami, wszyscy tylko chcą korony Jerozolimskiej, a nie wiedzą i nie chcą wierzyć, że tu

równa potrzeba — równa chwała — i królestwa jeszcze większe do podbicia. — Nasz Ojciec Święty widząc to zaślepienie, zmienił myśl, i powiedział do mnie: — „Janie, Janie, na królów nie rachujmy, na baronów nie rachujmy, nie zostaje nam nic innego, jak wojować na wzór Apostołów. Słyszałem" — powiada—„że między Tatarami są chrześcjanie. Jacy to chrześcjanie, trudno wiedzieć, ale trzeba zobaczyć. Pójdź tam, zobacz wszystko na własne oczy, i wyrozumiej czy by nie dało się ich

nawrócić? Na początek, choćby kilku znaczniejszych, a kto wie, może i samego ich xiecia? W każdym razie, przekonaj się co to za ludzie, i czy jest co między niemi do zrobienia ?" — Teraz więc rozumiecie, po co Papież nas wysłał. Z początku krzyczano że to pomysł szalony, że poganie przy pierwszej granicy rozedrą nas i upieką. Tymczasem, jak widzicie, jeszcześmy dotąd żywi, a cłioćby nas i upiekli, to przyjdą po nas inni, i znów inni, bo teraz nasze Zakony tak się palą do świętej pracy

nawracania, jak pierwej rycerstwo się paliło do bronienia Grobu Pańskiego. O! Gdyby Tatarzy chcieli przyjąć naszą wiarę> wtedy już po Saracenach — krzyż górą na całym świecie! To też ja chodzę, i patrzę, i słucham, i szczerze mówiąc, cieszę się że nas tu gwałtem na tę Elekcję dostawiono, bo ta Elekcja równie ważna dla nas jak dla pogan. Wielkie to i straszne pytanie, kto będzie tym Chaaneni? Czy jaki Herod co znowu pójdzie wylewać krew niewinną, czy też jaki człowiek dobrej woli, które-

mu-by można oczy i serce otworzyć? Tu zwracając się do Ludmiły, zapytał: —Signora dziś byłaś miedzy niemi, jakże ci się zdaje? Komuż tam przeznaczają koronę ? Ludmiła zapłoniła się i zająknęła, miotana miedzy obawą męża co jej nakazał milczenie, a stokroć większą trwogą, że obrazi Posłów i niebo nie- wyznając prawdy. Szczęściem, z kłopotu wybawił ją Kuźnia. Nim zdołała usta otworzyć, wykrzyknął:

—Kto będzie Chaanem? Kujuk! Nikt inny tylko mój pan, syn Re- jentki Turakiny, Kujuk. A to i dla was dobrze, cieszcie się kochane Oćce, bo ten człowiek już jest nawpół nawrócony; xięża codzień odprawiają nabożeństwo przed jego namiotem. —E! Co mi za xięża! — Wtrącił Buchier ruszając ramionami. — Nestorjanie! Heretycy! Ale Jan de Piano położył palec na ustach, i mignąwszy ku Francuzowi spojrzeniem pelnem

ślicznej, włoskiej przebiegłości, rzekł: —Mistrzu Wilhelmie, nie szafujmy tutaj tą nazwą, nie gorszmy pogan widokiem naszych rodzinnych niesnasek. Niech sie nawet nie domyślają, że miedzy chrześcjanami może być niezgoda. Nestorjanie zbłąkani, to prawda, ale bądź-co-bądź wierzą w Jezusa Chrystusa, i może Pan Bóg naumyślnie ich tutaj postawił, ażeby nam torowali drogę. Zamiast ich jątrzyć, otwórzmy im ramiona miłościwie, a może wrócą, i jeszcze

drugich za sobą przyciągną. Kochające słowa Jana de Piano, przejęły wszystkich zdumieniem i dziwnie ukoiły serca. Już tylko spierano się o Kujuka, czy naprawdę sprzyja chrze- ścjanom, i czy ma stronnictwo dostatecznie silne? Niektórzy twierdzili że synowie Xieżny Siurkukteni są daleko bliżsi nawrócenia i tronu. Kuźnia ciągle powtarzał: —Kujuk będzie Chaanem. Już ja wiem co mówię.

—Ale dlaczego? Dlaczego? — Pytano ze zniecierpliwieniem. —Dlaczego? No, to powiem. Kujuk zamówił u mnie cesarską pieczęć i tron, które właśnie wykończam. Te rzeczy okropnie wiele kosztują, okropnie. Gdyby nie był pewien swego wyboru, to przecie-by się nie narażał na takie szalone wydatki? —Trochę prawda. — Poparło kilka głosów. —Ach! — Zawołał Braciszek Benedykt. — Jak jabym też chciał widzieć taką

pieczęć króla Tatarskiego! — A i owszem, jeszcze jej nie oddałem. — Zawołał ucieszony Kuźnia, i otworzywszy ciężką, pstro malowaną skrzynię, co zajmowała cały narożnik izby, wyjął puzderko z pachnącego drzewa. Roztworzył: błysnęła pieczęć ogromna, złota, na której była dosyć pięknie wyrobiona, głowa półlwia, pół- tygrysia. Dokoła stał napis. —Co" znaczą te słowa? — Zapytał Jan

Piano. —Czekajcie: zaraz wam przetłumaczę: „Na niebie' jeden Bóg — a na ziemi jeden Chaan-Kujuk z miłosierdzia Bożego władca Wszystkich ludzi." Posłowie się uśmiechnęli. —Dzięki Bogu, — rzekł Benedykt— jeszcze niezupełnie wszystkich. Włoch, spojrzawszy na niego smutnie, zauważył: —Oj! Z tym człowiekiem, jak widzę,

będzie ciężka sprawa. Z tych słów bije pycha Nemrodowa. —Ale pieczęć trefnie wyrzezana? Nieprawdaż? — Zapytywał Kuźnia troszkę niespokojny. A gdy mu winszowano świetnego wyrobu, dodał: —Jutro wam tron pokażę. I siadł, chcąc słuchać dalszej rozmowy. Ale ta rodzicielska miłość, co wiąże artystę z ostatniem jego dziełem, (ostatnie jest zawsze Benjaminkiem—) nie dała mu spokojnie siedzieć.

Wstał znowu, i rzekł nieśmiało: —Wiecie co? Może wam zaraz tron pokażę? —Jakto ? Po nocy ? — Zapytano. A Filipek dodał: —Źle się wyda. —Co ty gadasz, smarkaczu, źle się wyda ?—Odparł draśnięty Kuźnia.— A czy wiesz? Kiedyś, noc mię zaskoczyła przy robocie, musiałem kończyć prędko, zanim kość się zeschnie — kazałem

przynieść pochodnie, i spostrzegłem dopiero wtedy że tron sto razy lepiej wyglądał niżeli przy słońcu. Wszystko migotało, mieniło się w oczach — zupełne czary. —A to chodźmy Zawołano.

zobaczyć.

—

Wszyscy wyszli z kołowego domu. Publiczność na dworzu zgromadzona, zaczęła wzdychać i żałować, w przekonaniu że Posłowie już odchodzą. Ale gospodarz przeprowadził ich tylko nieco na bok, do jurty ogromnej, gdzie mieścił się

główny warsztat. Na samym środku jurty, czerniało wyniesienie podobne do mar żało bnych, cale pokryte ciemncmi wojłokami. Kuźnia z pomocą Wilhelma, zaczął te wojłoki ściągać, i przy świetle kilkunastu pochodni, pokazało zapowiedziane dzieło.

się

Na siedmiu stopniach, leżał jakby pień ścięty, zaopatrzony z tylu pół kolistem oparciem, a dosyć obszerny aby mógł wygodnie podtrzymywać okrągłą poduszkę, na

której zwykle przysiady wali Chaanowie. Wszystko to było z hebanu, ale drzewo tylko gdzie-nie-gdzie przeglądało, majacząc z pod złotych, przepysznych obrzeżcń, pomiędzy którcmi bielały kwadraty i plecionki ze słoniowej kości; wzrok tam rozeznawał jakieś buńczuki, kołczany, i przeróżne bronie, wypuklające się atlaskami mlecznej snycerszczyzny. A ten heban,, i ta kość, i złote brzegi, wszystko było po wierzchu posypane i jakby wyszyte haftem ze

szmaragdów i szafirów, rozmiary zdawały się oczom

których

nieprawdopodobne. Jeden zwłaszcza szafir, wprawiony w oparcie, był wielkości kurzego jaja. Na kirowem tle nocy, przy krwawem oświetleniu łuczywa, ten tron wyglądał jakby stworzony dla jakiegoś Czarnego Genjusza z Azjatyckiej bajki. Widzowie byli olśnieni, podbici. Niektórzy przyklękali aby sie lepiej przyjrzeć rzeźbom, inni wydawali

okrzyki

przy odkrywaniu

coraz to nowych, coraz większych kamieni. Nawet Ludmile, oczy zaiskrzyły się po kobiecemu, na widok magicznego szafiru. Braciszek Benedykt ciągle kiwał głową i powtarzał: —A to dopiero! Niech się król Salomon ze swoim tronem schowa. Jan de Piano, kunsztownemi słowami pochwalił robotę, ale potem zwrócił się do towarzysza, i rzekł po łacinie: —Oto Szatan, i jego pompy.

Kuźma stał za innemi, uśmiechając się rozkosznie do swego utworu. Nagle, ogarnęło go niezrozumiałe rozrzewnienie. Łzy posypały się grochem po jego pulchnej twarzy. —Co tobie „petit pere?" — zapytał z troskliwością Buchier. — Ty plączesz ? —A jakżeż ja nie mam płakać, kiedy widzę, że temi oto chrześcjan- skiemi ręcami, musiałem wykować tron dla Antychrysta? O ja nieszczęśnik! Ale co było robić? Niewolen, to i bezgrzeszen,

nieprawdaż Ojczulku? —Prawda, prawda. — Pocieszał Braciszek Benedykt, a chcąc stroskanego jeszcze lepiej pocieszyć, odnalazł nawet maleńki przebłysk dawniejszych żarcików. —Gdybym to ja — dodał krotochwilnie — mógł tę okarę wam ukraść, wziąć ją pod moją sukienkę i zanieść do Rzymu, dla Ojca Świętego, a! tam, byłaby jak ulał. —No tak, ale wtedy Ojczulku, musielibyście chyba i mnie wziąć pod sukienkę, a to trochę trud-

no... cały wasz habit ledwie by wystarczył na jeden rękaw dla mnie. Powstał śmiech ogólny. Kuźma śmiał się także, a Izy ciągle ocierał. Mistrz Wilhelm zaś, co prędzej zaczął znowu zapuszczać wojłoki, mówiąc niby z trwogą: —Wychodźcie... wycłiodźcie... boję się rabunku. I wszyscy tłumnie wyszli z jurty. „Fra Giovanni" szepnął towarzyszowi: —Żal mi porzucać tych łudzi, ale czas by nam już było powracać do naszych

namiotów. Jednak myśl powrotu okazała się niewykonalną. Przy ognisku, niewiasty zabiegły im drogę, uwiadamiając że wieczerza już gotowa. —Jakto? Znowu jeść? — Zawołali. —A juści. — Odparł Kuźnia. — Jeszcze my nic nie jedli. Przecie da- tyły sie nie liczą. I oświadczył że nie puści Posłów przed wieczerzą, choćby miał ich okuć w złote łańcuchy, — których — mówił — nie brakuje na

moim warsztacie. Już sie napowrót kierowali do kołowego domu, kiedy tłum opadł Zakonników, prosząc i nalegając: —Najdrożsi Ojcowie, nie odchodźcie od nas... My tam w izbie nie- możemy wszyscy sie pomieścić, a radzibyśmy ciągle na was patrzeć, nie stracić ani słówka z waszej słodkiej mowy. Noc ciepła — wyniesiemy tu stół — jedzcie między nami.

—Dobrze, dobrze moje dzieci. Pozwól gospodarzu — jeśli chcesz gwałtem nas częstować, to już tutaj, pod niebem. Żadnych stołów nie trzeba, zjemy o tak, w reku, jak przystało na żebrzące mnichy. Goście siedli gdzie mogli; ci na przewróconym wózku, tamci na kłodzie drzewa, inni na murawie. Niewiasty rozdawały miseczki z przewyborną, kurzącą się „supą", gdzie drobnemi kawałkami pływało i mięso.

Tłum stał do koła, patrząc chciwie na Posłów, a może i na miski, bo niewolnikom Tatarskim rzadko kiedy głód nie doskwierał. Kuźnia rozochocony, kazał i widzom rozdać po troszku sera i gałek z mąki, a nawet kazał wytoczyć i piwa, którem wszyscy skromnie lecz smakowicie się raczyli. Noc była prześliczna, cichuteńka. Wprawdzie z oddali dochodziły bębnienia, trąbienia i wrzaski pijanych biesiadników, odblask tysiącznych pochodni bił z nad axamitnego namiotu podrygującą

łuną, ale nad naszą gromadką, świeciły tylko gwiazdy spokojne, zawieszone pod cichym namiotem niebiosów. Pośród niewyczerpanych zwierzeń, rad i rozmów z niewolnikami, godziny niewiedzieć gdzie się podziewały. Przy krótkości nocy Lipcowych, gwiazdy szybko blakły, i od wschodu zaczynał już majaczyć pasek perłowego brzasku. Przez powietrze — dotąd nieruchome — przelatywał chłodny, przedświtowy wietrzyk.

Na te znaki zarania, ruch i niepokój zapanowały pomiędzy brańcami. —Ach, — mówili — szkoda... już trzeba powracać! Jak nas panowie nie zastaną przy koniach, to nas każą zasiekać. Niewiasty jeszcze bardziej się trwożyły. —Gdyby też pani wróciła trochę wcześniej niż zwykle, a mnie tam nie było do jej rozbierania, no, to już i po mnie. Każe mię bić gorącą głownią, albo zaszyć w worek ze szczurami.

I spieszyli się niby, ale bardzo leniwo. A kiedy Zakonnicy — sami już znużeni — podnieśli się i chcieli wszystkich żegnać, tłumy znów ich obiegły. —Jeszcze chwilkę... jeszcze chwilkę... — Błagano. —Wy, Ojcze Janie, błogosławcie nas temi rekami, co się dotykały rąk Świętego Franciszka. Człowiek boży wzniósł ręce, i błogosławił tłumy z gorącością, którą przytomni wyraźnie uczuli na swoich skroniach i sercach.

Do Brata Benedykta, jako do swojaka, tłum garnął sięjeszcze śmielej, żądał jeszcze więcej. —Ojcuniu, Ojczulku, wy nam co powiedzcie na pożegnanie — jakąś naukę pobożną, którą byśmy długo mogli pamiętać i rozpamiętywać, bo może nam się już druga taka noc nie trafi? Braciszek, chociaż jeszcze niewypoczęty z podróży, i śmiertelnie zmęczony całodzienną pracą przy duszach, otrząsnął się jak żołnierz zawołany do szturmu, odpowiedział radośnie:

—Z całego serca, moje dzieci! I zaczął wzrokiem wodzić w koło, upatrując, gdzieby tu znaleźć jakieś miejsce, podobne do kazalnicy? Wstąpił na schodki prowadzące do kołowego domu Kuźmy, i ztamtąd rzewnie spojrzawszy po wszystkich, zapytał: — O czem tu mówić takiem, coby wam poszło na pożytek i słodycz? Każdy mówi o tem, co najbardziej leży na sercu jemu i jego

słuchaczom. Rycerz mówi o bojach, i basztach i szańcach, pusta niewiasta o szatach i tańcach, kunsztmistrz o swojej robocie, skąpiec o swojem zlocie, — więc ja, będąc między temi, którzy nic nie robią tylko cierpią, powiciu: Krótką Ilomilję o Cierpieniu. Najmilsi bracia i sięstry! No i cóż? Zaraz na pierwszym kroku, stanąłem jak oślica Balaama... Chcecie abym wam powiedział naukę? Wam? A toż mnie prędzej uczyć się

między wami, jak człowiek powinien sprawować to przechwalebne rzemiosło cierpienia. Kiedy byłem chłopięciem, i pierwszy raz przyszło mi słyszeć Żywoty Świętych Męczenników, których okrutny Rzymianin palił, katował, i dawał bestyom na pożarcie, nieraz wzdychałem sobie: „Boże mój! Co za szkoda żem ja wtenczas nie żył! Jakbym ja chciał widzieć takich cudownych ludzi, całować ich rany i kajdany!"— A teraz już nie mówię: „Szkoda! " Bo co

chciałem widzieć, to widzę. Odnalazły się czasy pogańskich biczowań i naigrawań — starosta Rzymski odnalazł się pod krzywym Tatarskim kołpakiem — widzę rzesze męczenników i męczennic, wydanych na pastwę ludziom okrutniejszym niż Afrykańskie bestye. O dajcież mi się napatrzeć tych pęt i poranień! Dajcie mi się napłakać. A kiedy się po ludzku wypłaczę, to będę się nad wami cieszył i zazdrościł wam.

Niejeden tu powie sobie: „Czego ten głupi Braciszek cieszy się z naszych męczarni? To nie po chrześcjańsku." A inny sobie powie: „Czego ten szaleniec nam zazdrości? " Ach! Jakżeż niemam cieszyć się za was ogniście, i zazdrościć wam siarczyście, kiedy widzę że jesteście kochankami Ukrzyżowanego Jezusa, który widocznie chce was do Siebie przyciągnąć? Widoczniej, mocniej niż nas wszystkich. Bo trzeba wam wiedzieć, że kiedy Bóg

ciągnie, to boli. Znałem ja dwóch braci, Apollonjusza i Symplicjusza. Obaj byli ludzie porządni, cnotliwi, pobożni, tak źe Pan Bóg sobie powiedział: „Muszę ja ich prędko do nieba sprowadzić, bo mi się podobają ci dwaj porządni ludzie." Niedługo potem, zaczęto u nas mówić o Tatarach. Kiedy na wszystkich padła czarna trwoga, obaj bracia rano i wieczór modlili się bardzo gorąco, ale każdy inaczej.

Starszy, Apollonjusz, wolał: „Boże miłosierny, ocal mnie od tych pogan, innie i mój dom, a ja do końca życia będę Ci wiernie służył i dziękował! Ojcze kochany nie daj mi pójść do Tatarów — już ja wszystko co zechcesz zniosę — we wszystkiem innem spełnię święcie Twoją wolę — tylko nie oddaj mie w rece Tatarów." I póty nudził Pana Boga, aż Ojciec Niebieski rzekł: rjlla! Trudno, zastosuj my ż się raz do woli tego człowieka." — I zmienił swoje

wyroki względem jego przyszłości. A drugi, Symplicjusz, nie umiał gadać z Panem Bogiem tak politycznie, tylko w kółko powtarzał: „Bądź wola Twoja a nie moja — bądź wola Twoja a nie moja..." — Ciągle to samo. To też względem niego Bóg nie zmienił swego wyroku. Stało się, że kiedy Tatarzy naszli Polskę, Apollonjusz ocalał jakby cudem, i żona jego i dzieci ocalały, i majętności jego nikt nie dotknął. A Syni plicjusza poganie

napadli, dom jego zrabowali, skarby rozszarpali, i co smu tniejsze, jego samego zawlekli w niewole. Szósty rok już mija od czasu jak się to stało. Te pięć lat Apollonjusz przeżył szczęśliwie w Polsce, gospodarząc, i ciesząc się, i wdzięcznie służąc Bogn. Codzień powtarzał: „O jakiś Ty dobry Ojcze, żeś wysłuchał mojej kornej prośby." A Symplicjusz przeżył te pięć lat, bity na kwaśne jabłko, nagi i głodzony, a jako ciche

niebożątko, do ludzi tylko sie uśmiechał, do Pana Boga zaś w kółko mówił: „Bądź wola Twoja a nie moja..." W początku tego roku, obaj bracia umarli. Tamten umarł sobie spokojnie, w swoim ciepłym domu, na swojem debowem łożu, miedzy miłującą rodziną, wśród płaczu sąsiadów i przyjaciół. A ten drugi, tu gdzieś niedaleko, na pustyni, skonał pod batami pogańskiemi. I zdawało się, że Apollonjusz umiał

sobie mądrzej poradzić z Panem Bogiem niż prostak Symplicjusz. Nieprawdaż, i wy tak myślicie? Ale czekajcie końca. Koniec dzieło chwali. Zobaczmy co się stało z obu braćmi po śmierci. Ja nie święty ani prorok abym to mógł wiedzieć sam z siebie, ale pewien zacny pustelnik miał o nich senne objawienie, które mi tak opowiedział: Kiedy Apollonjusz umarł, znalazł się na tamtym świecie w sukni szarej, niby pielgrzymiej, z

dużym rachunkiem w ręku; był to rachunek sumienia, ściągnięty z całego życia. Zaczął iść do Nieba, dosyć raźno, mówiąc sobie : „No, nieźle się przebrnęło przez Nowicjat, zdaje się że mnie tam przecie puszczą." — Chcąc sobie dodać odwagi, zajrzał do rachunku. Zajrzał i zaczął się jakoś frasować... Znalazł tam pełno win nieopłaconych, obietnic niedotrzymanych, dłużków na śmierć zapomnianych. Nie było nic tak bardzo strasznego, ale zawsze mniej pięknie i czysto niżeli się spodziewał. Szedł

więc już wolniejszym krokiem, oglądając się i namyślając. Nakoniec zobaczył furtę Niebieską, co prowadzi do Klasztoru Jezusowego. Ten Klasztor ma hjacyntowe mury i rubinowe wieże, na których bez końca, bez końca, kręci się zegar wieczności. Apollonjusz zobaczył przed furtą swojego brata Symplicjusza, który stał w bieluteńkiej sukni, także z rachunkiem w reku, i pukał, ale tak nieśmiało i strachliwie, że aż aniołowie siedzący przed

furtą na straży, śmieli się różo- wemi buziami. Pomimo lichego pukania, Święty Piotr bardzo prędko usłyszał, otworzył furtę i zawołał: „Ach, to ty Symplicjuszku! Dobrze, chodź-że, chodź, już wszyscy cię wyglądamy." Tamten jednak stał ciąg-le wystraszony, i wyciągał pargamin, mówiąc : „Tak, ale przecież jeszcze rachunek?" Święty Piotr machnął ręką. „E! Co tam rachunek. Wiem żeś -

wszystko już odcierpiał, i trochę nawet więcej niż trzeba. Naddatek ci się w dziesięćkroć policzy. Tylko już chodź-że prędzej, bo inni czekają". I gwałtem wepchnął go do Nieba. Apollonjusz widząc że to tak łatwo się tam dostać, nabrał niemało otuchy. Ślicznie się ukłonił Świętemu, i mówi: „To ja, właśnie brat rodzony tego kochanego Symplicj uszka." —„I cóż z tego?" Spytał się Apostoł.

—„Ano, chciałbym także wejść tutaj." —„Wierzę bardzo że chciałbyś, ale najprzód zobaczmy czy można. To bardzo rzadki wypadek aby kto wchodził tak obceseni. Pokażże... gdzież rachunek ? " —„A! To ja muszę pokazywać rachunek?" —Rzekł nieco zdziwiony Apollonjusz. Jednak, podał pargamin. Święty czytał, rachował, obliczał, potem rzekł: —„Nie zamykam ci tćj furty, bynajmniej,

— należysz do lepszych, i wrócisz tu niedługo, ale pierwej musisz pójść do Czyśćca na piędziesiąt lat." —„Na pię-dzie-siąt lat!"—Wykrzyknął przerażony człowiek. — „Ależ za co? Za co? Przecież ja nic tak wielkiego nie zbroiłem? —„To też" — powiada Święty — „ja cię nie posyłam do Piekła, ale do Czyścca, i to nie na długo." —Piękne mi nie długo 1 Piędziesiąt lat! A toć ja nie wiele więcej żyłem tani na ziemi! Mój brat

cierpiał tylko pięć lat między Tatarami, i wszedł tutaj prosto." —„A !" — Zawołał Święty. — „Bo on cierpiał w tamtfai .życiu. A trzeba ci wiedzieć że tamten świat jest maleńki, więc i wszystko na nim króciutkie, malutkie, tak szczęście jak cierpienie. A tutaj świat okropnie duży, to i/wszyst- ko na nim duże. Apolloniusz, jako wymowny, sądził że jeszcze Świętego Furtjana przekona : —„Mój złoty Apostole, opuść mi choć jeden dziesiątek lat, choć jeden roczek!

Czemuż koniecznie ta piedziesiątka?"

nieszczęśliwa

—„Bo widzisz tak: u nas tu wszystko liczy się dziesięciokrotnie. Twemu bratu policzyłem dziesięć razy to co nadłożył cierpienia, tobie znów liczę dziesięć razy to czego ci brakuje do zupełnej pokuty. Trudno abym ci ten rachunek tłumaczył, bo się na tem nie znasz. Nieciłby mi przyszło gadać naprzykład z jakim kupcem Ormjańskim albo Włoskim, a! taki zaraz by mię

zrozumiał. To jednak musisz pamiętać, bo przecie i u ludzi tak sie dzieje, że dług niezapłacony w swoim czasie, narasta coraz grubiej, coraz prędzej. Gdybyś na ziemi był poszedł do niewoli Tatarskiej, to byłoby się skończyło na pięciu latach pokuty, i wszystko dobrze. A tak teraz, kiedy przetrzymałeś termin śmierci, muszę ci policzyć i dług, i karę za spóźnienie, i koszta rozmaite, słowem okrągłe piędziesiąt lat wypada."

Apollonjusz porwał się za głowę, jęcząc: —„A to czemuż i mnie, Pan Bóg nie posłał do niewoli Tatarskiej?" —„Czemu? Czoniu?" — Powtarzał, już trochę oburzony Apostoł. — „Człowieku, gdzie ty masz pamięć? Przecież Pan Bóg chciał, a tyś go dniem i nocą błagał, nachodził, dręczył ażeby to zmienić. Aż postawiłeś na swojem, a teraz się dziwisz." —„Ale bo któż wiedział? Święty Piotrze, sam przyznaj, my na ziemi o tem

wszystkiem niewierny." Święty Piotr zmarszczył siwe brwi. —„A już tego nie gadaj, człowiecze! Wiedziałeś o tćm doskonale. Ojciec i matka w dzieciństwie ci to już gadali, potem co Niedziela słyszałeś to z ambony, a przez całe życie, sumienie ci o tern wszystkiem szeptało do serca, doświadczenie trąbiło w głowie. Dobrze wy to wiecie, tylko udajecie głuchych. Otóż i ja teraz tak zrobię."

I bojąc się mądrości człowieka, co raz potrafił samego Pana Boga namówić na swoją wolę, Święty Piotr pręciucłmo zamknął furtę i na. palcach odszedł. A spłakany Apollonjusz skierował się ku Czyśćcowi, i łamiąc ręce, wołał: — „Ach, czemużem ja w tamtem życiu więcej nie wycierpiał?" Widzicie więc z tej przypowiastki, najmilsi bracia i sięstry, jacy to są szczęśliwi, jak zazdrości godni ci ludzie, którym Pan Jezus pozwoli już w tem życiu odsiedzieć

swój Czyściec. Tanim kosztem się zbędą, i na całą wieczność spokojnie. Widzę że was pocieszyłem. Głowy podnoszą się jak zeschła trawa po deszczu. A i owszem, nabierajcie odwagi, ale jednak za bardzo nie podnoście głowy, nie myślcie czasem, że wy wszyscy już jesteście Świetemi? Może tak jest, — a może i nie? Ja na wylot waszych serc nie widzę. Powiadam wam: u Pana Boga nie to się liczy co człowiek wycierpi, ale jak wycierpi.

Wszak i między dawnerai Męczennikami, nie wszyscy odnieśli palmę? Niektórzy skarżyli się i bluźnili, ach, niektórzy wstali z ławy tortur, i poszli rzucić ziarnko kadzidła dla fałszywych bogów! Cierpieć i zły potrafi, bo musi. Wszak i potępieńcy w Piekle cierpią, a nic im to nie pomaga. Bo cierpienie źle użyte, na złe duszy wychodzi. Więc nie mówcie sobie, że dość jest być w niewoli pogańskiej, aby pójść do Nieba. Jeżeli człowiek sam z siebie nie trafi, to i

Tatar go tam nie wepchnie. Zapomniałem wam podobno powiedzieć, że Apollonjusz i Symplicjusz mieli jeszcze trzeciego brata, co zwał się Tyburcjuszem. Ten był ich bratem » przyrodnim, to też nic a nic do nich niepodobnym. Wszyscy wiedzieli że to człek niedobry, chciwy na cudze mienie, okrutny dla sług. I nic dziwnego; ten człowiek wcale się nie modlił. Pan Bóg jednakże koniecznie chciał mu napędzić zasługi. Najprzód go nawracał dobrocią,

pomyślnością; coraz gorzej szło. Więc zmienił sposób: tak wszystko urządził, że kiedy Tatarzy do nas przyszli, wzięli i Tyburcjusza w jassyr. 'Poszedł razem z bratem, ale sprawiał się zupełnie inaczćj. Dzień i noc złorzeczył nieprzyjaciołom co go dręczą, i przyjaciołom co go nie umieli obronić, towarzyszów niedoli nietylko że nie wspierał, ale skarżył i oszukiwał gdzie się dało, wszystkich przeklinał na czem świat stoi, a z brata codzień się naśmiewał:

„Ślicznie wyszedłeś na twojej nabożności! Bądź-tu potem cnotliwym. Znosisz wszystko z głupim uśmiechem jak cielę, a twój Bóg bardzo się o ciebie troszczy! Ja przynajmniej kiedy klnę, to mi lżej na sercu." — I różne takie wygadywał plugastwa. Nakoniec umarł, i to także niedawno, jakoś w tydzień po Symplicjuszu. Jak tylko umarł, obudził sie w sukni zbrukanej, czarniusieńkiej; wstał ponury, i zaczął iść do Nieba. (Iść tam wolno każdemu,

tylko wejść nie każdemu). Kiedy stanął przed furtą, zdziwił się jej blaskiem, i zaraz obliczał wartość rubinów użytych na wieżę. A że w tem życiu lubił wieczne plotki, więc i tam zaczął się dopytywać Aniołów stojących na warcie, co się też stało z jego bratem Symplicjuszem? Kiedy mu odpowiedzieli że wszedł od razu do Rajskiego Klasztoru, zapytał znów z przekąsem: —„Za co to ciele weszło?" Jeden z Aniołów spojrzał na niego trochę krzywo, i rzekł:

—„A przecież on wracał z niewoli pogańskiej?" Ta odpowiedź niezmiernie ucieszyła Ty burej usza. Skoczył do furty, i walił w nią pięściami jakby do swego domu. Święty Piotr aż się przeżegnał, przybiegł, ostrożnie uchylił wrotek, i zapytał surowo: —„Coś ty za jeden? Czego się tak dobijasz?" Tyburcjusz wziąwszy się pod boki, szumnie odpowiedział:

—„Wracam z niewoli Tatarskiej." Apostoł pokręcił głową. —„Jakoś" — powiada — „ci Tatarzy nie potrafili ci dobrze wyprać sukni. Ha, zobaczymy. Pokaż twoją cedułę." —„Jaką cedułę?" —„A no, rachunek sumienia z całego twego życia." —„Ja nigdy nie prowadziłem z życia żadnego rachunku." —„Oj, to bratku będzie źle z tobą."

—„Czego ma być źle?" —Wrzasnął zaperzony Tyburcjusz. — „Niema tygodnia jak tu przyszedł mój brat Symplicjusz, który przecież nie więcej cierpiał odemnie, bośmy razem byli w tej niewoli? Jego, to wpuściłeś tu od razu. Jeżeli jest jaka sprawiedliwość na świecie, wpuść-że i mnie tak samo!" —„Ciszej, trochę ciszej..." — Odezwał się Apostoł. — Twego brata wpuściliśmy bez odwłoki, nic za to że cierpiał, ale że dobrze cierpiał. A ty..."

Pustelnik mi nie powiedział, co sie dalej stało. Czy Święty Piotr wysiał Tyburcjusza do Piekła, czy tylko na pięćset lat do Czyśćca ? Ufajmy w miłosierdzie boskie, że się na tym drugim wyroku skończyło. A teraz, widzicie znowu, najmilsi bracia i sięstry, jakiem to łatwem, ale razem i trudnem rzemiosłem jest owo cudowne „Cierpienie", którego człowiek podobno nigdzie lepiej się nie uczy jak w niewoli. Więc klęknijmy, podziękujmy

Bogu, i prośmy o serce Symplicjusza. WIELCY PRZODOWNICY. Postacie dwóch Braci zakonnych, Jana Włocha i Benedykta Polaka wyglądają w dziejach — kolosalnie. Otwórzcie jaką chcecie Historję Missji, a zobaczycie że od chwili, kiedy z Wieczernika, z pod „Ognistych języków", Uczniowie Najwyższego Mistrza rozeszli się po świecie, aby na wszystkie jego krańce roznieść posiew boży,

następuje przerwa przeszło tysiąc-letnia. Przez ten czas, Chrześcjaństwo urządza się u siebie, przygarnia coraz to nowe ludy i królestwa, ale zawsze w granicach Państwa Rzymskiego, dokładniej mówiąc, w granicach świata znanego. Ów świat był już taki wielki, że cyklus tysiąca lat jeszcze nie wystarczył, na zupełne jego przyswojenie nowym pojęciom i nowej oświacie. Dopiero w dwunastym wieku, pierś ludzkości zaczyna szerzej oddychać, chce się rozprężyć ku

dalszym widnokręgom. Pod płomiennem tchnieniem dwóch ludzi, (którzy—już nie bacząc na ich świętość — byli w każdym razie wielkiemi geniuszami,) pod płomiennem tchnieniem Świętego Franciszka i Świętego Dominika, powstają dwie armje dziwne, bezbronne; te idą na zdobycie nowych krajów dla Krzyża, i zaprawdę zdobywają ich więcej, niżeli współczesne, po ludzku wojujące Krucjaty. Widzimy nagle mnóstwo cichych bohaterów, rozsypujących się po ziemiach Maroku,

Egiptu, Palestyny i Syrji, poświęcających dziełom nawracania życie całe, zwykle męczeńską pąlmą zakończone. Harce tych pierwotnych czat Missjonarskich, są już bar dzo śmiałe i ciekawe, ciągle jednakże krążą jeszcze w granicach dobrze znanych, na ważkim skraju Azjatyckich i Afrykańskich brzegów morza Śródziemnego; — ich usiłowania zwrócone są przeważnie przeciw Izlaniowi. Nagle, podnoszą sie dwaj bohaterowie dziwniejsi, Jan i Benedykt. Pierwsi to Missjonarze od

czasu Apostołów, co przekraczają zaklęte owo kolo, i puszczają sie w strefy tajemnicze, jeśli tak rzec można, w „ciemności ze- wnetrzne.u Na tle tej tysiąco-letniej próżni, postacie ich rysują się niebotycznie, wysokie i wpół-przejrzyste, jak dwie gotyckie wieże, koronujące pierwotną budowę Chrześcjaństwa. Tak wyglądają, widziane ze stanowiska Wiary. A teraz, jeśli spojrzymy na nie ze stanowiska Nauki, spostrzeżemy z podziwem, że nic nie tracą

na wielkości. Otwórzcie jaką chcecie, Hisłorję Odkryć i Podróży, tu znów, od czasów Piteasza i Strabona, ciemnieje wielka przerwa na drodze postępu. Cale pierwsze tysiąc lat naszej ery, nie przynosi prawie żadnych nowych pojęć w dziedzinie Jeografji. Ludzie nie poznali lepiej kształtów ani granic swojego doczesnego mieszkania, owszem do starych bajek dodali mnóstwo nowych, nierównie cudaczniejszych. W ruchu mieszającym plemiona,

osiada się długi zastój, narody i szczepy odgradzają się od siebie coraz mocniej, to też jedne o drugich już coraz mniej wiedzą. Czasem wprawdzie wyjrzy z domowego zakątka jakiś Pielgrzym, wędrujący do Jeruzalem lub do Mekki, jakiś rycerz szukający przygód, lub jakiś Arab drobnostkowo ciekaw}', jednakże wszyscy oni kręcą się niezmiennie w obrębie starożytnym, klassycznym, nowemi farbami wykończają lub zamazują obrazy Herodotów i

Cezarów, ale sami nowych obrazów nie tworzą, niemogą rozszerzyć zaczarowanej „tarczy" świata. Nagle, zrywają się dwaj wielcy podróżnicy, Jan i Benedykt. Pierwsi to Badacze, co śmieją pójść w kraje nieznane Grekom ni Rzymianom, nieznane nikomu na Zachodzie, niewytkniete na żadnej niappie. Podziwiamy takich Franklinów, Humboldtów i Liyingstonów, — ach, ileż więcej powinniśmy podziwiać tamtych!

Każdy na świecie podróżnik, przed wyjazdem zaopatruje się we wszelkie możebne ułatwienia. Dowódcy wypraw żeglarskich, mają zbrojną załogę, sprzęty i wygody. Uczeni, nawet pieszo wędrujący, nie puszczają się bez broni, zapasów, xiążek i narzędzi. Nasi dwaj Zakonnicy, nie posiadali nic na świecie, oprócz swoich Brewiarzy, habitów i sandałów. Bez oręża, bez pieniędzy^ (bo czy w domu czy w podróży, niewolno im było inaczej żyć jak tylko z jałmużny,) szli niewiedząc gdzie

dojdą, niewiedząc nawet właściwie o jakie kraje i o jakich władców mają zapytywać? A jednak doszli, i stali się Odkrywcami owego drugiego, bezgłebnego Wschodu, który po za znanym, Saraceńskim Wschodem, rozwidnił się niespodzianie przed niemi, jak nowy świat— i nowa jutrznia. Wprawdzie niemożna twierdzić, ażeby przed niemi żaden Europejczyk tam nie postał. Owszem — jak widzieliśmy — tysiące niewolników Zachodnich zalewały Mongolję. Tak, — ale niewolnicy

wówczas nie wracali. Dla nauki, byli oni równie straceni jak i dla swoich rodzin, niby topielcy, którzy sami widzieli dno morza, lecz cóż po ich świadomości, kiedy nikomu z żyjących nie opowiedzą jak to tani jest na tćm dnie rozpaczy? Bywalić tam i kupcy Zachodni, i ci najczęściej powracali. Ale i z nich nauka nie odnosiła korzyści; przeciwnie, oni najwięcej przyczyniali jćj szkody; oni to byli najzręczniejszemi fałszerzami

jeografji ówczesnej,* rozsiewaczami najdziwaczniejszych baśni, a rozsiewali je w tej myśli, ażeby współzawodników odstraszyć od krain, gdzie chcieli posiadać „monopol" rzadkich płodów i wyrobów. Podobni do podstępnych nurków, co dobrze grunt wody znają, ale naumyślnie wskazują mylne wiry i prądy, ażeby nikt oprócz nich jednych, nie umiał trafić do upatrzonych pereł i bisięrów. Jan i Benedykt, — nie związani żadną niewolą, — nie goniący za żadnym zyskiem, — patrzyli

na wszystko bezstronnie, a wróciwszy, pierwsi opowiedzieli prawdę, i niedość że ją opowiedzieli, ale i opisali. Tak, opisali — i tu leży największa świecka zasługa naszych podróżników. Gdyby się ich zapał był ograniczył do wiernego spełnienia poselstwa, byliby zawsze pozostali jednemi z najwaleczniejszych Missjonarzy i polityków swego czasu, ale skarbiec nowych widoków i spostrzeżeń jakie uszczknęli po drodze, byłby niepowrotnie przepadł, a co

gorzej, byłby się w ustnej tradycji przekrzywił, i pomnożył tylko liczbę Wschodnich bajek. Wyborny, a wówczas nieczęsty, pomysł opisania podróży, pozwolił im przechować, i ochronić od zepsucia, owoce nadludzkiemi trudami.

zdobyte

Ale zkąd Mnichom wędrownym przyszła ta myśl autorstwa? Natchnął im ją pewnie widok straszliwej potęgi Chaanów. Spostrzegając tyle rzeczy nowych i

dziwnych, przerażających i wspaniałych, mówili codzień jeden do drugiego: — Ktoby się to był spodziewał? Ach, i kto nam uwierzy, kiedy za powrotem opowiemy? A jeżeli uwierzą ci, których potrafimy żywem słowem przekonać, wieluż takich będzie? Kilkuset, choćby kilka tysięcy, czyż to dosyć? Tu trzeba koniecznie aby całe Chrześcjaństwo wiedziało jaka Moc i Przemoc mu grozi. Co robić? Z dachów ogłaszać? Z ambon opowiadać? I to przebrzmi. Trze-

ba przemówić nietylko do tych co dzisiaj żyją, ale i do tych co po nas przyjdą, bo pewno jeszcze niejedno pokolenie będzie musiało porać się z tym potwornym nieprzyjacielem. Wiesz co? A gdybyśmy to wszystko spisali? —Dobrze, piszmy. I zaraz — jeszcze na miejscu — zaczęli się krzątać, zbierać wiadomości i notatki, każdy na swoją rękę, — i nim z powrotem stanęli w Polsce, już byty gotowe pierwsze szkice, które później

wielokrotnie rozszerzali i wykończali. Opis ten jest arcydziełem prostoty, trzeźwości i dokładności, których nikt by się nie spodziewał po xiędze z trzynastego wieku. Żadnych tam baśniowych dziwolągów, żadnych scholastycznych szermierek, żadnego popisywania się z niewczesną erudycją. Wszystko przedstawione wiernie i przejrzysto. Jednak pomimo tej prostoty, a może właśnie z jej powodu, opowiadanie ich rozbudziło wiele

powątpiewali. Ma się rozumieć że nie w Polsce, ni Węgrzech, które dobrze znały już Tatarów, — ale w krajach dalszych, gdzie nigdy ich nic widziano, niejeden czytelnik mówił ruszając ramionami: —„Cóż mi to za podróżnicy po Lewancie, co niewidzieli ani Mandragory, ani ludzi z psięmi głowami, ani Gryfonów pilnujących złota? Ej, coś mi się zdaje że oni tam chyba nie byli Musieli się Xiężulkowic zlęknąć,

wrócić z pół drogi, a teraz chcą nam oczy zamydlić, prawiąc nam o jakichś potęgach i cesarstwach jakich świat nie widział." Owa tćż to „potęga" wroga, była główną przyczyną wątpliwości. Nie- wierzono, bo nie chciano wierzyć w blizkość niebezpieczeństwa. Narody Zachodnie, poczytujące się za jedyne, porządnie ukształtowane „państwa", patrzące na cały Wschód przez ramie, obrażały się gdy im opowiadano, że tam właśnie jest państwo największe

pod słońcem, prowadzone najsurowszym ładem. Bodła je

z

zwłaszcza pochwala karności, wyglądająca na skrytą nauczkę, a którą nasi pisarze zamknęli w tein prawdziwie genjalnem orzeczeniu: „Tatarzy są to ludzie najposluszniejsi w świecie. Niewielu zakonników tak słucha swoich Przełożonych, jak oni słuchają swoich panów." Czyż można lapidarniej, a zarazem i zrozumiałej dla ówczesnych umysłów, określić tajemnicę

potęgi Mongolskiej? Podejrzywano więc Mnichów, że w tym obrazie jakiegoś zmyślonego cesarstwa, chcieli przedstawić po prostu satyrę Europy. Zatroskani Bracia niewiedzieli już jak ludzi przekonać o swojej rzetelności. W tym celu, dopisali do Pamiętnika Prolog, w którym wyjaśniwszy posłannictwo powierzone sobie przez Stolicę Apostolską, mówią: „Nie oszczędzaliśmy się na usługi

Chrześcjaństwa, a to w nadziei, że wybadawszy wole i zamiary Tatarów, zdołamy Chrześcjan ostrzedz, i na czas uchronić od napadu tak niespodzianego, jaki się przytrafił niedawno... Powinniście zatem wierzyć we wszystko co tutaj piszemy dla waszego pożytku i przestrogi, tem więcej, że my bawiąc tam rok i cztery miesiące, widzieliśmy to wszystko na własne oczy, albo przynajmniej słyszeliśmy o tem od Chrześcjan niewolników, ludzi

wiarogodnych. To też choćbyśmy tu i napisali rzeczy, coby wam się wydały dziwnemi z powodu żeście nigdy o nich nie słyszeli, jeszcze i wtedy nie nazywajcie nas kłamcami, albowiem nic boleśniejszego jak być spotwarzonemi przez tych właśnie, którym sie wyświadczyć przysługę."

chciało

Niedość na tem. W końcu xiążki dodali jeszcze, solennie ułożony Epilog; tam powołują się na świadectwo różnych osób Chrześcjańskich jakie spotkali czy to po

drodze, czy w samej Mongolji. Wymieniają Xiążąt i Sekretarzy, ludzi wolnych i jeńców, a nakoniec „kilku jeszcze kupców z Wrocławia, Polski i Austrji, którzy wiedząc o naszej podróży do Tartarji, wybrali się razem z nami. Również nas tam widzieli kupcy z Konstantynopola, Genui, Wenecji, Pizy, Akry, i t. d." Między Prologiem a Epilogiem, stoi właściwe opowiadanie, zawierające najprzód sam opis podróży,

potem

obraz

kraju,

mieszkańców, obyczajów, a nakoniec rozprawę nad sposobami, jakiemi by na przyszłość można odwrócić od Chrześcjaństwa, grożące mu ztamtąd klęski. Cała xiążka niewielkich jest rozmiarów, ale niezmierzone są przysługi, jakie przez ciąg wieków oddała. Jej to rozgłos, po niedługim czasie, zachęcił nowego Missjonarza Ru- bruka, do spisania także wspomnień swojej wędrówki. — Ona to, w pacholęcej głowie Marko-Pola,

rozbudziła pierwsze marzenia o żakietem państwie Chaanów. — Jej kartami Krzysztof Kolumb zapalał sobie serce, zanim na opisie Wenecjanina rozpłomienił swoją wyobraźnię. — Ona i dla nas dziś jeszcze, przedstawia najdawniejsze, a może i najszacowniejsze, źródło wiadomości o starej Mongolji. Włochy dawno już oddały liold należny swemu Janowi de Carpino, dawno już otrębnją sławę jego po nabożnym i uczonym świecie.

I my więc, wdzięczniej niźli dotąd, zapiszmy tak w sercu jak i w myśli naszej, podwójnie wielkie imię Brata Benedykta. ZŁOTE MIESIĄCE. Nakoniec, Kujuk zasiadł na owym tronie, przesławnem dziele Mistrza Kuźmy. Batu przeciągnął strunę. Gdy czas mijał a mijał, urażeni wyborcy zaczęli sarkać: — Cóż to? Czy my jego niewolnicy? Czy on sobie z nas drwi? Nie, to nie. Obejdziemy się bez

marudy. I naznaczyli koronację na dzień 15-go Sierpnia (zawsze w 1246-in r.). Losy jednak ciągle sprzeciwiały się Kujukowi. W ów dzień tyle oczekiwany, już nie ludzie lecz żywioły wybucbnęły gniewem; nadciągnął huragan z gradem, jakiego za pamięci ludzkiej nie widziano. Całe pole Elekcyjne przemieniło się w morze; wielka liczba ofiar utonęła, jeszcze więcej domostw i sprzętów zostało uniesięnych przez

wodę. (Atlasowy pokoik Ludmiły ocalał, ale można sobie wyobrazić jak wyglądał po tej przygodzie!) Popłoch padł na tłumy; a zwłaszcza na stronników Kujuka, przerażonych już nietylko po ludzku ale i zabobonnie, bo Szamanie zaczęli głosić „że niebo wyraźnie oświadcza się przeciw synowi Turakiny, i że Kujuk powinien odstąpić od wszelkiej myśli panowania, jeżeli nie chce źle skończyć." Ale Kujuk odpowiedział:

— Otóż na złość ludziom i Duchom, będę panował — i sławnie. I w dziesięć dni później, wstąpił po siedmiu hebanowych stopniach, i oparł głowę na bajecznym szafirze —a wszyscy jego poddani, rozwiązawszy pasy; i zarzuciwszy je sobie niby stryczki na szyję, dziewięć uderzyli.

razy

przed

nini

czołem

Nazajutrz, wykonał czyn zapowiedny, symboliczny: wziął we własne ręce wielką chorągiew bojową, i zatknął ją na Majdanie, od

strony Zachodn. Cały Wschód zrozumiał co to znaczy. Ale Zachód niepowinien był wiedzieć o tej groźbie; to też' Posłowie Pa- piezcy zostali na ten jeden dzień przeprowadzeni do innej części obozu, do namiotów Rejentki, zkąd niemogli widzieć czynności Cesarza. Później dopiero dowiedzieli się przez jeńców o tym znaku, co zwiastował Chrześcijaństwu nowa burze. Tymczasem na trzeci dzień, do stóp

młodego monarchy zaczęły wszystkie owe skarby

płynąć

Azji, Afryki i Europy, z któremi przyjechały tysiączne Poselstwa. Nasi Zakonnicy zamieszczają w swoim Pamiętniku, ciekawe szczegóły o tej chwili: — „Posłowie ci" — piszą oni — „znieśli niezliczone mnóstwo darów, złotogłowia, szkarłaty, jedwabie, pasy lite, futra bardzo kosztowne, i różne tym podobne rzeczy. Wielkorządca jakiejś krainy

przyprowadził

wielbłądy

o

purpurowych czaprakach, na których stały izdebki, gdzie ludzie mogą się pomieścić. Przywiedziono też niezmierną ilość mułów i koni, o bogatych rzędach, o rynsztunkach żelaznych i skórzanych, a niektóre z nich miały siędła tak zrobione z pomocą pewnych sprężyn, aby wygodnie było na nich siedzieć." (Nic nowego pod słońcem! Oto nasze meble na sprężynach, wynalezione przed sześciuset laty — i to gdzie? I dla kogo!) Wszystkich tych ofiarodawców, Kujuk

nawzajem poobdarzal. Wschodni uspokoić się

Pisarze

niemogą nad jego szczodrotą. Wprawdzie tym razem, nie oddano Skarbców Cesarskich na rabunek, ale rozdawano szaty honorowe, bronie i klejnoty z tak niesłychaną wspaniałością, że jak mówi tamtejsza Kronika: „nawet żadne dziecko nie odeszło bez jakiejś pamiątki." A było z czego rozdawać. Oprócz nieobliczonych łupów jakie świeżo zagarnięto na Węgrzech i Polsce,

były

jeszcze

i

reszty

dawniejszych zdobyczy. ł tak, Posłowie nasi piszą: „Tamże, niedaleko od obozu, na wzgórzu, stało więcej niż pięćset wozów pełnych złota, srebra i jedwabnych ubiorów. Temi się Cesarz z Xiążętami podzielił, a Xiążęta nawzajem swoim ludziom niemało rozdali." Wiemy zkądinąd że wozy te stały tam jeszcze od czasów Ogotaja, zapomniane przez lata całe na wichrze i slocie, a zapomnienie to najlepiej dowodzi jaki musiał być przesyt bogactw, kiedy nawet szeroka

ręka Turakiny, jeszcze nie potrafiła ich roztrwonić. Ach, dla owej szerokiej ręki, zamykały się już teraz nagle wszelkie źródła szafunku; ten syn, którego tak usilnie popychała na wyżyny władzy, ledwie tam stanął, wnet zepchnął z nich matkę, zepchnął twardo i bezpowrotnie. Raz już tylko widzimy przebłysk jej potęgi; przebłysk to podobny śmignięciu pierzchającego węża. W kilka dni po koronacji syna, (i po wspólnej pewnie z nim naradzie,) ex-

Rejentka zaprosiła do swoich namiotów owego Xięcia Chrześejańskiego, co tak suto ugaszczał naszych Posłów. Mówiono, że on to jako poplecznik Batego, najgorłiwiej popierał zamiary Xiężny Siurkukteni. Zamiary omyliły, ale w oczach zwycięzkiej Mongołki, skaranie to jeszcze nie było dostatecznein; a przytem, dobrze i na przyszłość pozbyć się przeciwnika. Własną wiec ręką podała gościowi czarę, po której wypiciu w kilka dni umarł,

miotany strszliwemi bólami otrucia. Tak ostatnim czynem Turakiny była zdrada czarna, którą niedaleka przyszłość miała sowicie oddać i matce i synowi. Ody się nakoniec wyczerpały przedwieczne W3rmiany danin 1 wynagrodzeń, nastało przesłuchiwanie owych czterech tysięcy anibassadorów. Między temi, Papiezkich zaszczytnie wyróżniono. Tatarzy ze zwykłym sobie sprytem, poznali się na ważności tego Poselstwa, co głosiło*

że przychodzi od Ojca wszystkich ludów Chrześcjańskich. Pomimo wiec początkowych śmiechów z ich żebraczej szaty i niewidzianej chudości, pomimo zdziwienia że śmieją się przedstawiać z pustemi rękoma, spotkała ich łaska bardzo rzadka: podczas kiedy inni posłowie byli po większej części przyjmowani tylko przez wielkich Dygnitarzy, Jan i Benedykt zostali przypuszczeni przed oblicze samego Chaana. Ten, mimo zwykłej swojej pychy i sztywności, przyjął ich wielce łaskawie, i w

końcu posłuchania kazał im oświadczyć, że na listy Innocentego IV-go dostaną wkrótce odpowiedź piśmienną. Ale długie czasy minęły, zanim w Kancellarjach Cesarskich odpowiedź tę wyszykowano, tak że Zakonnicy, przybywszy na pole Elekcyjne w ostatnich dniach Lipca, dopiero z końcem Listopada mogli pomyśleć o powrocie. Te cztery miesiące były dla naszych branek miesiącami prawdziwie złotemi, oazą szmaragdową

na szarych pustkach życia, epoką podobną do lata podbiegunowego, co trwa krótko, bardzo krótko, ale za to bucha słońcem jakby podwojonćm, zasypuje świat gradem kwiatów i motyli, i zostawia oślepiające wspomnienie przedwieczną zimową noc.

na

Jakby dla dopełnienia miary wszelkich radości, przybyli nakoniec i owi kupcy z nad Wisły i Dunaju, o których tak ciekawą wzmiankę widzieliśmy w Epilogu Franciszkańskiej xięgi. Przybywa-

li dużo później niżeli Posłowie, bo ich już nie dostawiano cesarskiemi końmi, jeszcze jednak zdążyli na główne uroczystości. Trudno nie podziwiać tych ludzi, co w takim czasie, z dobrej woli? puszczali się aż pod Mur Chiński; wprawdzie, szli tam dla czystoziemskich, osobistych celów, zawsze jednak było to także swego rodzaju bohaterstwo. A nie działali na oślep; nosili oni w głowie zamiar szeroko przemyślany: chcieli na północy otworzyć wielką

drogę lądową dla handlu z najgłębszym Wschodem, tak jak Włoscy i Greccy południowcy mieli już oddawna swoją drogę wodną. Na wieść że Legat Papiezki jedzie w tamte strony, przyłączyli się co prędzej do Poselstwa, dla korzystania z jego duchowno-politycznej opieki. Z początku podróż wiła się jak z kłębka; w Chrześcjańskich krajach wszędzie ich przyjmowano i przeprowadzano z największemi względami. Ale na granicy pogańskiej wszystko się

odmieniło; Tatarzy zaraz im porwali najdroższych Ojczulków. Karawana pozostawiona własnemu przemysłowi, musiała bez żadnej wskazówki przebywać jakieś kraje nieznane, prawie nienazwane, niedawno jeszcze co prawda ludne i dość zamożne, ale dzisiaj stojące niezmierzoną pustką; a tym krajom nie było i nie było końca. Musiała zogromnym swoim ładunkiem, przeprawiać się przez rzeki bezbrzeżne i góry bezdrożne. A nigdzie ni miast, ni

wiosek, ni żywego ducha, tylko gdzienie-gdzie oddział dzikich koczowników, który nikogo nie przepuszczał, chyba że go zasypano podarkami; na te haracze rozeszła się kupcom prawie trzecia część ich towarów. Niektórzy chcieli raz i drugi wracać; inni przedstawiali że teraz już powrót będzie równie trudnym jak dotarcie do celu. Ciągnęli więc dalej, ale coraz śmiertelniej znużeni, coraz mocniej rozczarowani co do tej drogi lądowej, przy której tamta druga wodna, mimo swoich burz

i korsarzy, jeszcze mogła zwać się „różanym gościńcem." Czego zaś nierozumieli, albo niechcieli sobie przyznać, to że ich własne usposobienie, przedstawiało tu może największą przeszkodę. Z handlarzy Niemieckich byli sumienni pracownicy i dobrzy rachmistrze, ale w myśleniu trochę ciężcy, w drodze zbyt nawykli do mieszczańskich wygód. Polscy kupcy posiadali wiele odwagi, nieraz aż do zawadjactwa posuniętej, ale mieli umysł kro-

tochwilny i serce jak na dłoni. To wszystko nie usposabiało ni jednych ni drugich do grania o lepsze z chytrością Tatarską. To też ich się nie zlękli ni Grecy* ni Włosi. Widząc karawanę co nadciągała już tylko wpół-żywa, pokazywali ją sobie szyderczo, i mówili: — Także się też te barany wybrały między stado wilkowi No, już ci nas tu nie podkopią. Dla tem-pewniejszego jednak zniechęcenia rzekomych współzawodników, nieomieszkali płatać

im rozmaitych psikusów, przy których naszym kupcom niełatwo poszło roztasowanie się na polach Kuryłtajowych, i wejście w stosunki z władzami, niechętnie przeciw nim uprzedzonemi. Ale jeżeli sami niemieli czego sobie winszować, za to sprawili niesłychaną radość między niewolnikami, z których wielu w nich odnajdywało ziomków, czasem krewnych albo przyjaciół. Nasze branki nie odnalazły tam żadnej dawnej znajomości; niemniej wszakże ucieszyły się ser-

decznie do kilku rodowitych Krakowian, zwłaszcza do jednego, wąsatego płatnerza, który — jak się pokazało — przed kilku laty robił zbroję Turniejową dla Przed woj owica. Większą jeszcze nierównie była ich uciecha, gdy odkryły że pomiędzy Wrocławianami jest pewien gruby, poczciwy sukiennik, imieniem Hans, co zna trochę Xiędza Macieja. Prałat nieraz wybierał u niego cieniuchne Flandryjskie tkanki na sutanny, a teraz jeszcze niedawno, kupował czerwone sukienko na przyod-

ziewek dla ślicznego, złotowłosego chłopięcia, które z sobą do kramu przyprowadził. Mój Boże, toż był niezawodnie Jaś! I ten szczęśliwiec Hans go widział! W oczach swoich przywoził jeszcze jakoby odblysk owych słonecznych włosków! Przywoził on także i dwa Krzyżyki poświęcone, które Xiądz Maciej dał mu dla Elżbiety i Ludmiły „na wszelki przypadek." Więcej dać mu nieśmiał, bo kupcy obładowani już aż nadto, i niechcący narażać się Tatarom, nie brali żadnych przesyłek dla jeńców. A

przytem Xiądz Maciej bardzo wątpił, czy na tych niezmierzonych obszarach Azyjskich, uda się Hansowi spotkać jego sięstrę?, Bo i nie trzebaż było naprawdę Opatrznego wypadku, aby cała niemal Mongolja zebrała się teraz właśnie na tem jednem polu, jakby umyślnie dla ułatwienia owych szczęśliwych spotkań między jeńcami a gośćmi z Europy? Wszystko to były niespodziewane łaski nieba, co iście złotym deszczem sypały się na te

błogosławione miesiące. Wprawdzie, twarde warunki niewoli, nie dozwoliły nigdy brankom zaspokoić do syta bezmiernego głodu ich duszy. Elżbieta, niemogła ciągle odrywać się od roboty, wymierzanej niewolnicom surowo, jakby kara; Arguna nie darowała jej ani jednego ściegu; nieraz przyszło po nocach odrabiać godziny ze dnia odkradzione. Ludmiła, na pozór wolniejsza, niewiele więcej mogła sobą rozporządzać;

musiała

nieustannie

jeździć z mężem na uczty i łowy, odwiedzać i przyjmować panie Mongolskie, które widząc ją w łaskach u Dworu, garnęły się do niej tłumnie. Kupcy także niełatwo mogli opuszczać swoje targowisko, a już co Zakonnicy, to byli najmniej pochwytni; czas mieli wiecznie wyliczony, umysł rozdarty między zajęcia urzędowe i stosunki z tysiącami niewolników, którzy jakby z pod ziemi ciągle wyrastali, wołając o wieści z ojczyzny i ratunek dla duszy.

Rzadkim jednak był dzień, w którym-by choć jedna z naszych niewiast nie docisnęła się do drogich Ojców, nie przyniosła im jakiegoś przysmaczku, lub zapomnianego polecenia. Elżbieta zwłaszcza, nigdy nie mogła się dosyć napowtarzać tysiącznych rad i błogosławieństw, jakie mieli zawieźć Jasięwi. Po namyśle nawet, nie rachując na ich przeciążoną pamięć, postanowiła te lotne słowa zamknąć w liście. Pamiętamy, że za młodu posiadła sztukę pisania, co jej wśród ów-

czesnych niewiast zjednało sławę uczoności. Wprawdzie Posłowie nie zabierali żadnych listów oprócz Chańskich. Grzecznie ale czujnie pilnowani przez Tatarstwo, które wszędzie dopatrywało szpiegów, niechcieli wzbudzać podejrzeń, ani — dla pojedynczych osób — narażać sprawy całego Chrześcjaństwai Jednak Braciszek Benedykt niemógł patrzeć długo na łzy macierzyńskie* obiecał że od jednej Elżbiety weźmie mały liścik, i że przewiezie go w tajemnicy, do której tylko „Fra Giovan-

niu został przypuszczony, bo już co między sobą, to świątobliwi Bracia niemieli tajemnic. Ludmiła wystarała się z Kancellarji cesarskich o kilka „chusteczek" jedwabnego chińskiego papieru, przyniosła atrament i pędzelki. Elżbieta siadła do dzieła. Z początku szło jej ciężko. Nieumiała się obchodzić z chińskiemi przyrządami, przez lat kilka odwykła od pisania, a przytem... tyle było do powiedzenia! Pzewidując, że to pewno już ostatnia sposobność, chciała Jasięwi dać rady na całe,

całe życie. Parę kartek zmarnowało się od łez ciągle kapiących, od pomyłek zbyt gęstych. Braciszek Benedykt ofiarowywał się za sekretarza, ale matka chciała koniecznie aby syn miał jej własnoręczne pismo. Nakoniec, po miesiącu pracy, powstał list, a raczej testament, cudowny bezładem, wzruszający stokrotnem powtarzaniem tych samych wykrzykników i pieszczotliwych nazwań. „Moy Jasiu, Jasineczku, moy ty radunku, jako ty się tam zabawiasz? „Nie popłakuj za mną

bardzoy, bo mnie tu nie tako źle yako ludzie gadayą, „a twoye łzy matce kamień. Służ uniżenie Wuyowi Myłościwemu tobie Do„brodzieyowi, moye ty Jasiątko, a módl się co dnia za panią Ludmile, która „tobie odratowała duszę y żywot, a dla nas postradała wolnościey. Naymi- „leysze dziecko, niech cię Nayświetsza Panna ublogosławia. Pamietay tyż „iak będziesz duższy, abych w Żegnańcze nie ciemiężył ludzi po chałupiech, „bo to wielgi grzych. A kiedy będziesz iak nie-

boszczyk sławny ociec woyo- „wał, to nie leń się ochfiarować wszystkiey krwie na usługi Krześcyaństwa „y naszych Xiądzów. A kiedy — co day Boże — ochfiarujesz się cały temu Panu Bogu iako Wuy alboli iako Braciszek Benedykt, odprawuy co Piątku „Mszą Przenayświętszą za ludzie w niewoley. A pamiętay abycb rano nie „trzymał w uściech dzbana, ni tyź chadzał za psiarnią w póle, póka sie nie „sprawisz z pacierzamy. A iak miniesz lat dziesięcioro, nie wdzieway miętkich

„szatek, bo to chłopcu nieprzystoyno y źle będzie rosł. A yeśliż masz na- „ prawować nowy kasztel w Żegnańcze, niech kaplica stanie ućciwa, a w niey „trzy kamienie czarne, dla Oćca, dla paniey Ludmiły, y dla mnie yako to „matki. A żyy ze wszystkiem sprawiedliwo, by chiny się na pewno u Pana „Boga natknęli. A czy ci tyż kto wystrużył nowego konika, moye ty myło„wanie, moye ty słodkie miody?" W tym stylu, (który jednak, razem z jego

pisownią, staraliśmy „przystrużyć" do dzi-

się

nieco

siejszych pojęć, aby rzecz uczynić zrozumialszą;, snuło się całe pięć kartek. Po wykończeniu listu, niewiasty wpadły na pomysł, aby mu nadać pozór Talizmanu; w ten sposób mogły być pewne, że już Tatarzy go nie dotkną. Ze pstrej, mięsistej kitajki, Elżbieta wycięła woreczek, coś naksztalt Szkaplerza, tylko że w kształcie serduszka; wewnątrz zaszyła pismo wielokrotnie

złożone,

po

wierzchu

wyhaftowała najdziwniejsze znaki, nakoniec — przeżegnawszy robotę — nawlokła ją na czarny sznurek. Tymczasem Ludmiła pracowała nad spełnieniem swego wielkiego zamiaru względem duszy Ajdara. Już zaraz po przybyciu Posłów, zaczęła mężowi o nich rozpowiadać cuda. —Sokoleńku mój — zapytała — niechciałżebyś ty kiedy ich zobaczyć? Wszak sam nieraz mówiłeś, że kapłanie przynoszą domowi szczęście?

—Czemu nie? Przyprowadź ich do mnie kiedy zechcesz, a posłucham co też oni gadają. Ludzie z takich dalekich krajów, muszą ciekawe rzeczy wiedzieć. Branka uszczęśliwiona, zawinęła się około wyszukania Posłów, i zaraz nazajutrz przyprowadziła ich do jurty mężowskiej. Terchan powitał wchodzących z wielkiem uszanowaniem, zdaje sie nawet że już naprzód myślał o ich przyjęciu, bo u wejścia do namiotu na nizkini stole, a raczej na lawie, było

przygotowanych kilka czar z kumysem, tarassunem i arjaszem, zwykły znak że gospodarz oczekuje gości. Po pierwszych słowach przywitania, Zakonnicy— uprzedzeni przez Ludmile — nastawili rozmowę na przedmiot najważniejszy. Łatwo im to przyszło. Wspomnieli tylko, że przybywają do Mongolji tak dla przyniesienia słów pokoju od Ojca chrześcjan, jak i dla opowiadania religji Krzyża, „bez

której

nikt

nie

może

być

zbawionym." — Iw krótkim obrazien aszkicowali zarys tej religji, a słowa ich przechodząc przez usta nadobnej tłumaczki, musiały być Ajdarowi przyjemne, bo ciągłe się uśmiechał, niekiedy nawet przytakiwał głową. Wkrótce jednak, jakby znużony, przerwał opowiadanie i zapytał : —Czyby Dziaduniowie nie zechcieli się napić kumysu? Zakonnicy — jak wiemy — niemogłi znosić tej delicji; kumysu więc odmówili, tłumacząc się

słabą głową; za to przyjęli po małym kubeczku ta- rassunu, i umaczawszy usta w tym lekkim napoju, zaczęli znów rozwijać szereg swoich wymownych przekładań. Ale Ajdar nagle sposępniał. Czy skąpe użycie poczęstunku zraniło jego stepową gościnność? Czy go dotknęło jakie słówko niebaczne? Trudno to było zrozumieć. Napróżno już jednak żona i Posłowie ponawiali szturm do jego serca. Zwróciwszy rozmowę na odmienne tory, zaczął się dopy-

tywać o kraje Zachodnie, o tamtejsze wojska, bogactwa i konie, a czynił to z ironią i przekąsem, jakich Ludmiła nigdy jeszcze u niego nie dostrzegła. W końcu, pożegnawszy gości lodowato, nie przymówił się już ani słówkiem o powtórzenie ich odwiedzin. Kiedy pozostali we dwoje, Ludmiła zapytała z najczarowniejszym uśmiechem: —No cóż tedy, mój sokoleńku? Cóż myślisz o naszej wierze?

—Myśłę że jest bardzo piękna — że może przynosić wiele błogosławieństw — ale... —Ale co? —Jest w tej wierze jedna rzecz okropna, niemożebna, która sprawia, że ja naprzykład nigdy bym się na nią nie zgodził. —Cóż takiego? —A! Jakaś ty ciekawa. Próżno się pytasz, nie powiem. Ludmiła jednak nie przestała się pytać, i łamać sobie głowy, jaka to rzecz

„okropna", „niemożebna", odstrasza Ajdara od jej wiary? Czy zabronienie wielożeństwa? —Ależ mój najdroższy, tylko raz się ochrzcij, a pomówimy i o tem z kapłanami. Już jabym się na wiele zgodziła Może nie wymagałabym koniecznie abyś odpędzał pierwsze żony... Cóż one winny żeś je dawniej w zaślubił? Terchan ruszył ramionami, i rzekł:

—E... nie o to chodzi. —A więc o cóż? Może o posty? Nie chodziło mu i o posty. Próżno Ludmiła rozwijała strategję próśb, żarcików i najpieściwszych zaczepek. Ajdar pozostał niezbadanym. Kilka razy już się zachwiał, już miał wyrzec tajemnicze słowo - i znów je powstrzymał. Nakoniec, pewnego dnia, powiedział z przydławionym gniewem:

— Daj mi pokój. Ty wiesz doskonale, że jak Mongoł czego niechce powiedzieć, to nie powie. I od tej chwili, nie dał już sobie wspominać o „religji Krzyża", czem żona dosyć sie zasmuciła. — „Jakto?" — Zawoła zdziwiony czytelnik. — -Tylko dosyć? Przecież ona z całej duszy, namiętnie, pragnęła nawrócenia męża? Wszak to był jedyny już cel jej życia, jedyny bodziec który podtrzymywał jej odwagę?" Tak, w każdym innym czasie, była by się

gryzła śmiertelnie. I ona, i Elżbieta, były-by się zapłakały nad zgubioną duszą Ajdara. Ale teraz.... póki Posłowie tn bawili, niemogły płakać.... chyba ze zbytku szczęścia. Poprostu, niczem niemogły się martwić. Od rana do nocy śmiały się i dokazywały, jak dzieci, które nie myślą ani o tem co było, ani o tem co będzie. Żyły uawpół bezwiednie, jak człowiek pijany, co zachował dość przytomności aby używać rozkoszy swego stanu, a nie zachował jej dosyć

aby pamiętać że kiedyś musi przyjść wytrzeźwienie. POŻEGNANIA I WSPOMNIENIA. A jednak… przyszło! Oto już wieliry Listopadowe pierwszym szronem sypią. Słońce złotych miesięcy gaśnie. Posłom doręczono listy Wielkiego Chaana. Zbliża się dzień ich wyjazdu — straszny dzień dla wszystkich niewolników co zostają — może najstraszniejszy dla naszych dwóch niewiast.

I jakby smętna przegrywka do tej trąby sądnej, od kilku tygodni brzmią wkoło nich same rozstania. Rzekł byś, że los chce je po troszku przyzwyczaić do trudnej sztuki pożegnań. A najprzód wyjechał Beppo. Cóż się działo z Beppeni do tej chwili? Serdecznie objaśniony przez Elżbietę, struchlał na myśl aby obecność jego miała zamącić spokojność Ludmiły, albo — co broń Boże!—ściągnąć na nią gniew Tatarskiego małżonka. Trzymał

się więc w ostrożnein oddaleniu. Ile razy wyjeżdżała, ukryty w tłumie albo za jakim wozem, patrzył na nią ze złożonemi rękami, ale nigdy nie przystąpił bliżej, nie pokazywał się koło jej namiotów. Za to, do Elżbiety przybiegał prawie codzień, spowiadał się i wyżalał przed nią. Takie zacne postępowanie wzruszyło w końcu Ludmile. Wzruszał ją też niezmiernie obraz cierpień Beppa, kreślony .jej żywo przez Elżbietę. Biedny młodzieniec ulegał ciągle prześladowczej

zawziętości stryja, który stracił do niego wszelkie zaufanie od przygody zaszłej nad Limanem. Przykład Bartolommea działał złośliwie na innych kupców i kupczyków; spiknęti się aby dokuczać nieszczęsnemu chłopcu: Beppo stał się ofiarą całej karawany, rodzajem niewolnika, i to bez żadnej lepszej nadziei na przyszłość, bo stryj go wyzyskiwał dla siebie i wszystkich, a nigdy mu nie pozwalał popracować na własną rękę. Ludmiła oburzona, łamała sobie głowę

jakby tu poratować swego pokornego wielbiciela, i los usłużył jej poczciwym chęciom. Xieżna Siurkukteni coraz mocniej lubiła żonę Ajdara. Niemogła się już prawie bez niej obejść; zasięgała jej rady w ubraniu, w urządzeniu doinowem, nawet w niektórych i ważniejszych sprawach. Ludmiła, dzień w dzień do niej wołana, byłaby nieraz wolała pozostać z przyjaciółką, ach! i nie tracić ani godziny z krótkiego pobytu Posłów. Szła jednak na każde

zawezwanie, trochę z obawy, trochę i w nadziei że może jćj się uda u Xiężny co wyprosić, do czego ją mocno zachęcała Elżbieta; zachęcali również i Zakonnicy, dowodzący że powinna okupywać swoje wyniesienie między poganami, haraczem dobrych uczynków. Właśnie też Mądra Xiężna, rozporządzała w owej chwili władzą prawie magiczną, dzięki której mogła urzeczywistnić najśmielsze ludzkie marzenia. Cesarz Kujuk siadłszj' na tronie, chciał

upamiętnić początki swego panowania, deszezeni łask obfitszych niż za któregokolwiek Chaana, i rozdawnictwo tych dobrodziejstw powierzył, nie matce, nie żadnej z małżonek, ale swojej ubóstwianej Xiężnie Siurkukteni. Tysiące ludzi rzuciło się z prośbami do wszechwładnej szafarki. Wtedy i Signor Bartolommeo powiedział sobie, że przyszła nakoniec chwila spełnienia tej ukochanej myśli, z którą się od lat wielu nosił, i radiu jąc na znaną życzliwość Xieżny dla Europejc-

zyków, podał „petycję" mądrze wypisaną, gdzie prosił o kawałek ziemi na przylądku Chersońskim; dowodził w owem piśmie, ile szkody przynoszą Tatarom, istniejące tam jeszcze kolonje Greków i Wenecjan „znanych z przewrotności", a jak wiele korzyści przyniosła-by kolonja Genueńczyków, którzy zawsze byli życzliwi i wierni państwu Mongolskiemu. Xiężna zdziwiła się mocno prośbą niepodobną do innych, i nie wiedząc jeszcze co z nią zrobić,

pokazała Ludmile.

ją

swojej

nieodstępnej

Ta, mocno poparła prośbę, ale tąjenmemi środkami dyplomacji niewieściej, potrafiła jej nadać zwrot odmienny, całkiem niespodziany dla proszącego, tak że kiedy Bartolommeo wrócił po uzyskanieodpowiedzi, Siurkukteni przyjęła go bardzo łaskawie, i rzekła z uśmiechem przebiegłym, prawdziwie Tatarskim: — A i owszem, dobry człowiecze, wielki Chaan w litości swojej przystaje

na twoją prośbę, udziela ci nawet więcej niżeli sani chciałeś. Kto rodzicom pragnie zrobić przyjemność, ten obdarza ich dzieci. Ty niemasz dzieci, ale wiem że masz synowca, którego kochasz i w opiece trzymasz jak syna. Otóż te grunta o które prosisz, cesarz daje nie tobie ale twojemu synowcowi. Tobie, co po tem? Już jesteś bogaty, oto ja sama wzięłam od ciebie towarów za trzy tysiące bałyszów. Przytem jesteś już stary, spracowany. Po co ci terać

ostatnie lata na robocie do której nieprzywykłeś? Lepiej siedź na worach ze złotem, jedz, pij, używaj—a miody niech pracuje, niech zakłada tę jakąś osadę, na którą patrząc, będzie ci serce rosło. Twój synowiec zaraz tu przyjdzie, posłałam po niego. Bartolommeo skamieniał. Zkąd Xiężna wiedziała o jego synowcu? Zkąd jej przyszło dzikie wyobrażenie że ten chłopiec mu jest „ukochany jak syn?" Czy to szyderstwo? Czy jaka ukryta zems-

ta? Jakto? On całe życie pielęgnował myśl tej kolonji, on miał być jej twórcą i władcą, a teraz ten znienawidzony chłopiec miał-by mu z ręki wydrzeć cały zaszczyt i korzyść? A cóż tu odpowiedzieć? Z władcami Tatarskiemi się certować? Odbiorą łaskę, i wszystko przepadnie. Już się namyślał, czy nie lepiej aby wszystko przepadło kiedy wszedł Beppo, zdumiały, struchlały niespodzianem wezwaniem. Xiężna, powtórzywszy mu słowa cesarskiej woli, do których i

sama dodała wiele słów pochwalnych, doręczyła mu dyplom na założenie kolonji nad morzem Czarnem, około zwalisk Teodozji. — A ponieważ wiem, — rzekła — że dotąd pracując dla stryja po sy- nowsku, nic nie odkładałeś dla siebie, więc na podróż i pierwsze wydatki, masz tu pięćset bałyszów złotych. I dała mu je w pięknym worze z fjoletowej purpury. Nikt się nigdy nie dowiedział, ani mógł wyrozumieć, za co łaska cesarska spadła

na głowę Beppa? On jeden zrozumiał, a raczej odgadnął sercem. Pobiegł zaraz do Elżbiety dła upewnienia się w domysłach. Elżbieta, proszona przez Ludmiłę o zachowanie tajemnicy, niemogła mu nic powiedzieć, ale się uśmiechała, a te uśmiechy i samo jej milczenie, wydały się Beppowi wymowniejze niż słowa. Odtąd już nie pytał, zkąd mu szczęście przyszło? Signor Bartolommeo z rozpaczy gryzł pięści, łamał sobie głowę, kto mu

wypłatał tego piekielnego figla? Ostatecznie powiedział sobie, że chyba synowiec podszedł go u Cesarza, i mimo gorących zapierali się Beppa, do śmierci zachował to przekonanie, - a jeśli z jednej strony znienawidził jeszcze bardziej synowca, z drugiej przecież uczuł rodzaj uwielbienia dla tej dziwnej mądrości, której się nigdy po nim nie spodziewał, i zaczął mu okazywać mimowolnie pochmurny szacunek.

Inni kupcy prześcignęli go stokrotnio w objawach podziwu graniczącego z częścią. Nie zadawali sobie nawet żadnej pracy, aby stopniować albo upozorować swoją nagłą życzliwość; z dnia na dzień stali się nadskakujący, pochlebni, nosili szczęśliwca na rękach, wychwalając zacnego Chaana Kujuka, co się poznał na ich „kochanym" Beppie. Nasze branki przewidziały tę zmianę. Elżbieta wybrała się tam umyślnie nazajutrz, aby ją na

własne oczy sprawdzić, i znalazła wszystko wedle swojej myśli. Beppo był dziś królem karawany Tanaidzkiej, wszyscy mu się kłaniali, wszyscy go potrzebowali. Teraz on w nowej osadzie, on jeden, mógł rozdawać grunta, urzęda i przywileje. Wyjechał tryumfalnie, powtarzając tak samo jak przy wyjeździe z nad Limanu, że — „obraz Ludmiły nigdy nie wyjdzie z jego serca, nigdy!" Zachęcona tem pierwszem powodzeniem, Ludmiła pomyślała i o większych niedolach.

Najbardziej nasze branki bolały nad „Paąuettą", której los był ciągle przerażający. Kupiona przez ludzi okrutnych, skąpych i złośliwych, cierpiała męki czyśćcowe, a cierpiała je z pogodą, z francuzką junakierją, która za wzór mogła służyć nawet mniej nieszczęśliwym. Ludmiła w barwnej wymowie, odmalowała Xieżnie Siurkukteni portrecik miłej Paschy, mało wspominając o jej cierpieniach, któreby niewiele przemówiły do serca xiężny Mongolskiej — ale

chwaląc jej zgrabność w upinaniu strojów, pomysłowość w urządzaniu rozrywek, nade wszystko jej humor wiecznie złoty. Xiężna posiadająca już Dwór kilkotysięczny, niemiała zamiaru go pomnażać, ale naraiła cenną niewolnicę swojej synowej, owej Xiężnie Chrześcjańskiej, którą to Xiążę Mangu tak bardzo umiłował, a która była matką znanej nam już Cyryny. „Paąuetta", przywołana do młodszych Xięztwa, podobała im się odrazu; kupili ją, a raczej zamienili za rosłego konia, po- czem

została przeznaczona do usług małej Xiężniczki, I tak Cyrynka, chociaż w trzynastym wieku, i w najprzepaścistszych głębiach dostała „bonę" Francuzkę.

Azji,

Potem przyszła kolej na Irę. Ludmiła już dawno myślała o jej uwolnieniu; rzecz sama z siebie nie była trudną; Ajdar lubił dogadzać fantazjom ukochanej żony, choćby tak dziwacznym jak dobrowolne zrzekanie się żywej własności. Ale uwolnić, to jeszcze nie dosyć. Cóż wyswobodzona zro-

bi z tem dobrodziejstwem? Umrze z głodu i opuszczenia, zanim przejdzie pustynie odgradzające ją od reszty świata. U pani ma przynajmniej dach, strawę i pieczę. Te obawy dotąd wstrzymywały Ludmiłę. Teraz, dowiedziawszy się że Xiężna Siurkukteni posyła dwa razy na rok pieniądze i rozkazy do Kollegium swego w Blicharze, podsunęła myśl, czyby Ira nie mogła zabrać się z tą małą karawaną? —Z Buchary, — mówiła —już łatwo jej

będzie dostać się do Merwii albo Persji, gdzie może odnajdzie brata? I tak małym kosztem narobimy szczęśliwych. Xiężnę bardzo zabawił oryginalny pomysł uszczęśliwiania obcych ludzi; przystała ze śmiechem, i nawet sama uwolniła pewnego starego Persa, przykazując mu surowo, aby nie opuszczał Iry, dopóki jej nie wynajdzie brata. W ten sposób jeden dobry uczynek, nieznacznie pociągał za sobą inne.

Ludmiła chciała też uwolnić i The-ę. Tu nawet okoliczności nierównie bardziej sprzyjały; przy nieustannych stosunkach z Chinami, łatwo było wyzwoloną odesłać do jej stron rodzinnych. Ale Chinka, usłyszawszy wielką wiadomość, dygnęła i rzekła: —Przepraszam panią. Jeśli mi wolno rozporządzać moją osobą, to wolę tutaj zostać. W moim kraju niema już ani jednej osoby, z którą-by mnie jaka powinność wiązała. Rodziców straciłam w

dzieciństwie. Moi dawni państwo zabili się chwalebnie. Już mam tylko dla pani obowiązki. Zostanę póki jedna z nas nie umrze, pani albo ja. Tak, w zimnych słowach wypowiedziawszy postanowienie pełne serca, najspokojniej odeszła, i dalej pełniła niewolnicze posługi, jakby nigdy nie było mowy o wyswobodzeniu. Tymczasem Ira tarzała się po ziemi, i krzyczała z radości podobnej w objawach do rozpaczy, całując kolana Ludmiły, której przyszło na myśl, czy-by za takie dobrodziejstwo,

niemożna wytargować od tej gorącej duszy, przejścia na wiarę Chrześcjańską? Ale Mahometanka, przy pierwszych wyrazach zbladła, zatrzęsła się i wykrzyknęła, że pójdzie raczej w kajdany i na stosy. Musiano jej dać pokój. Okoliczność ta, ochłodziła nieco rozstanie. Za to „Paquetta” żegnała branki wesoło, i serdecznie, ucieszona że przechodzi do Chrześcjańskiej pani. Pole Kuryltajowe coraz bardziej się

wyludniało. Tabory Xiążąt i Poselstw ciągnęły z powrotem we wszystkie strony świata. Najtlumniej wyjeżdżał Dwór Xiężny Siurkukteni, która z synami wracała do Ułusu w górach Ałtajskich. Cesarz Kujuk żegnał ją smętnie, jakby ze złem przoczuciem. Ona była równie uśmiechnięta jak zawsze, chociaż Sejm nie spełnił jćj nadziei. Córka Ong-Chana miała serce hartowne, i wiarę w Szamanów niezachwianą; niepowodzenie przy pierwszej Elekcji

utwierdziło jeszcze te wiarę, bo przecież oni powiedzieli: „Z początku się nie uda, ale za to potem... Oprócz Iry i Paschy, wyjechała za Xiężną jeszcze inna znajomość branek, wyjechał Mistrz Wilhelm. Już za tym, nikt niepotrzebowal wstawiać się ani zabiegać; Siurkukteni, zachwycona wytwornością Paryzkich pie- ścidełek, sama się u Cesarza naparła ich twórcy, a Kujuk odstąpił go jej z chęcią, rad, że może tak łatwym sposobem sprawić jej przyjemność.

W każdym innym czasie, Ludmiła i Elżbieta byłyby silnie odczuły ubytek tylu przyjaciół. Teraz, póki bawili Zakonnicy, wszystko to przechodziło niepostrzeżenie. Kiedy kometa świeci, nikt nie zważa na codzienne gwiazdy. Przygotowywał sie wszakże już i teraz pewien tłumny odjazd, który nieco ściskał im serce: karawana polsko-nieniiecka wybierała się nie na żarty, z pośpiechem podobnym nieledwie do ucieczki. Wprawdzie nasi kupcy, raz urządzeni na

miejscu, niemieli już wielkich powodów do skargi; pomimo różnych Włoskich figlów, towary Zachodnie łatwo im się rozeszły, i dość grubo zostały zapłacone, a rzadkości Orjentu jakie w zamian z sobą zabierali, obiecywały im zyski jeszcze grubsze w domu. Jednak już nie myśleli o zawiązywaniu tu stałych stosunków. Ujeżdżali, przerażeni grozą Mongolszczyzny, i wybiegami swoich współzawodników — blednący na myśl owej drogi powrot-

nej, co miała ich znów prowadzić przez cale pół świata zamienionego na pustynie, gdzie Azjatom było tak łatwo napaść ich, zrabować, i zgładzić bez śladu. — Niemało też trwogi napędzała im nadchodząca zima; to też powiedzieli sobie, że niemożna już nawet czekać na Zakonników, (którzy zresztą pocztami rządowemi łatwo ich (lopędzą—) i z gorączkowym niepokojeni ładowali, tu na konie, tam na wielbłądy, swoje paki pełne Indyjskich szalów, Chińskich cacek, piór strusięh, i tych

wonnych korzeni Wschodu, których łaknąca Europa tak skąpo wówczas dostawała. Pakując zaś, mówili miedzy sobą zcicha: — Już nas nieprędko kto złapie na dyabelskim tym pokonie świata. Zanim jednakże wyruszyli, udało się jeszcze naszym brankom uczynić odkrycie, dawno pożądane, choć niestety smutniejsze niż się spodziewały. Ludmiła przejeżdżając kiedyś około nieznanego sobie namiotu, posłyszała przeszywające krzy-

ki, w których można było rozeznać słowa polskie: — O ja nieszczęśliwa! O Jezu, Jezu, co ja im zawiniła? Na nic nie bacząc, wpadła do namiotu, spostrzegła niewolnicę wijącą się pod batogami kilku rozsrożonyeh Tatarów, a w niewolnicy poznała, ach kogo? ową tyle szukaną Martę! Wtedy zaczęła prosić, nalegać, nakoniec i grozić, (co w ustach żony potężnego Terchana, nie było bez wagi—) potem wszystkie swoje naszyjniki zrywała

i rozdawała w kolej, aż właściciele niewolnicy, półzmiękczeni, pół-wystraszeni, darowali nieszczęśliwej ostatnią cżęść kary, wymierzanej za jakieś niewiadome, pewnie bardzo drobne przewinienie. Ale już było zapóźno. Nim odwiązano ją od słupa, już ofiara weszła w konanie. Ludmiła posłała co prędzej po zioła i maści, a jednocześnie i po Hansa, który posiadał—droższy nad wszystko— balsam duchowej pomocy dla Marty. Maści już

niepomogły—ale Hans przybył jeszcze dosyć w porę, aby zapewnić umierającą że Wawrzona i jego żonę i wnuki widział zdrowiuteńkich w chałupie, a nawet pod wpływem wzruszenia, obiecał że na przyszłość zajmie się ich losem. Natenczas Marta zwróciła ku swoim pocieszycielom oczy rozszerzone cierpieniem, i wyszepnęła: —Dobre ludzie, niechoj Pan Bóg warn płaci za ratowanie naprzód, a potem za dobrom nowinę

wedle starych i dzieciów, chocia to nowina nienowa.... ja już zdawności wiem co uni som zdrowe, i jako te ptaszki Sobotniom górom

wolniuchne

pod

—A zkąd wy matko to wiecie? — Pytał zdziwiony kupiec. —Mnie to już dawno gadała nasza Xiężna Jadwiga. Una czasamy tu do mnie przychadza. I tera oto przyszła o, widzita? Stoi tamój, wedle słupka... Pokazowa mi roztworzyste niebo, i kiwa na mnie abych ja tam szła... Idę, idę, moja święta

paniusiu Mówiąc to, Marta — może po raz pierwszy od swego wzięcia do niewoli — uśmiechnęła się niewymownie błogo, i z tym uśmiechem przeszła w inne życie. Hans, który wziął jej słowa za proste przedśmiertne majaczenie, cały potruchlały wyleciał z namiotu, aby jeszcze żywiej przynaglać towarzyszy, i raz już opuścić te wyklęte kraje. Ludmiła pozostała dłużej, przejęta wielkim żalem, ale i niejaką pociechą,

bo w ostatniem przemówieniu męczennicy, domyśliła się czegoś nadziemskiego. Oddając też hołd ostatni owej męce, (prawie nikomu nieznanej na ziemi, ale —jak się zdaje— rozgłośnej na niebie,) wykupiła posiekane zwłoki, którym przy pomocy Brata Benedykta, sprawiono Chrześcjański, bardzo rzewny pogrzeb. Wkrótce po tych rozstaniach nastąpił jeszcze inny wyjazd, który branek wcale nie zmartwił,

owszem, niósł im niesłychaną ulgę, — ale w ich otoczeniu wywołał dużo łez i lamentu. Kałgę wyprawiano do Szkół Jeliu-Czusaja. Pewien dygnitarz, obdarzony przez cesarza Wielkorządztwem jednej z prowincji Chińskich, wyjeżdżał na objęcie swego urzędu, a zażyle z nim żyjący Ajdar, korzystał z tej sposobności, aby synowca wysłać pod surową i poważną pieczą. Kałga wyjechał trochę wystraszony, trochę cieszący się ze zmiany, uwożąc dużą skrzynię, pełną sukienek naszytych

przez Elżbietę, i to na różne rozmiary, na wyrost. — Wyjechał, pożegnawszy się dość obojętnie z matką, która za to rwała włosy i oddawała się dzikiej żałości. Ludmiła patrząc na nią z uśmiechem nieco szyderczym, rzekła: —A widzisz, Arguno? Ty łamiesz ręce, choć wiesz doskonale że syna za kilka lat zobaczysz, a zawsze się niecierpliwisz, kiedy biedna Elżbieta płacze za swojem dzieckiem, którego nigdy już nie spotka?

—No, Terchanowa chyba żartujesz...— Odparła urażona Tatarka. — Jakżeż można porównywać mnie z moją niewolnicą? Tak się ofuknęła. Jednak te słowa zostawiły w jej duszy ziarno niepokoju. Nieraz odtąd zaczęła przemyśliwać, czy-by istotnie jej niewolnicy mieli czuć tak samo jak i ona? Ta myśl była jej nieznośną, rozbudzała w niej cały szereg niewyraźnych wyrzutów sumienia i popędów litości. Broniła się od nich ile mogła, jednak

powoli miękła dla całej swojej służby, i nieraz nawet raczyła spytać się Elżbiety o jej dziecko. Przyszedł nakoniec dzień, o którym branki nasze niechciały dotąd myśleć. Posłowie, wróciwszy z ostatniego posłuchania u Dworu, niemogli znaleźć już pozorów do dłuższego pobytu, i musieli wyznaczyć dzień wyjazdu, chociaż wnętrzności im się rwały na widok nieszczęśliwych jakich zostawiali.

Przez te ostatnie dni, oblężeni więcej niż kiedykolwiek, dzielili między wszystkich pociechy, przestrogi, zwłaszcza rady, bardzo potrzebne w tak niezwykłych warunkach życia. Jak mają postąpić w razie, gdyby kto z pogan Chrztu zażądał? Jak mają, w nieobecności kapłanów, modlitwami uświęcać śluby i pogrzeby? Tysiące takich trudności musieli rozwikływać, bo co chwila nowy braniec przybiegał z pytaniem: „A gdyby też to lub owo zaszło?" — Potem, kogo tylko mogli, wyspo-

wiadali i obdzielili Chlebem Anielskim, który dla przystępujących miał być pewnie już Wijatykiem. Dzień wyjazdu zapowiedział się chmurnym porankiem; zamieć śnieżysta przesłoniła powietrz^. Już Braciszek Benedykt włożył na piersi „macierzyński szkaplerz." Już Tatarzy prowadzą rącze konie. Zakonnicy jednak nie zaraz ich dosiądą; pierwszy kawał drogi chcą przebywać pieszo, aby jeszcze się nagadać z tłumem niewolników i niewolnic, który ich odprowadza jak może najdalej.

Długa wstęga płaczących czerni się na białem poiu. tdą 1 nasze niewiasty. Pierwsza to chwila w życiu Elżbiety i Ludmiły, na którą wolimy zapuścić zasłonę. Chwila może straszniejsza niż dostanie się w niewolę, niż pierwsze lata prób. Straszniejsza choćby tylko dlatego, że nadeszła po tamtych. Kiedy człowiek jest pędzony przez rózgi, dalsze uderzenia, - choćby nawet i słabsze — coraz więcej go bolą, bo padają na rany pierwszych.

Nazajutrz po wyjeździe Posłów, o zmroku, branki siedziały w otulonym namiocie, przy gasnącem ognisku, słuchając wycia wichru, i mimowolnie nadsłuchując ku stronie zachodu, jakby ztamtąd, znane głosy mogły jeszcze dolecić. — Powiedz mi, zapytała Ludmiła — kto to jest naprawdę Braciszek Benedykt? Nigdy mi dłużej nie mówiłaś o nim, kilka razy tylko wspomniałaś, żeście się razem wychowali. Jakimże się to stało

sposobem? — Najprostszym w świecie. Moja matka była niezmiernie miłosierna. Przygarniała ile mogła ubogich, zwłoszcza biednych dzieci. Władek, (bo na świecie zwano go Władysławem) Władek był sierotą z ojca i matki, przytuliła go także, czulej nawet niż innych, bo z jego matką serdecznie się miłowała, coś tak jak my dwie teraz. Biedny Władyś nietylko został samiuteńki, ale i bez pieczy i dachu, bo jego rodzice w końcu dni

swoich okrutnie zubożeli, dla jakowychś wojen czy inakszych nieszczęść. Moja matka wzięła tedy Władzia i kazała go chować ze swemi synami. Bracia moi wiecznie harcowali na koniach, bawili się z psiarnią, albo w kuchni słuchali bajek. Władyś byś zupełnie inny, jakby druga panienka. Najlepiej lubił siadywać przy mojej matce, i bawić się ze mną. Cośmy się to kwiatków narwali, wianuszków naplotli! Cośmy nabudowałi szańców i kasztelów z

piasku! Kiedy nasz Kapelan wziął się do nauczania chłopców, to najlepiej uczył się Władek. A nietylko sam siedział w tych mądrościach, ale i mnie przynosił xiegi. Najprzód, oglądaliśmy w nich malowania, szczególniej w jednym prześlicznym Psałterzu; tam naokół każdej paginy, były jakby wstążki z rozmaitych listków i zwierzątek; więc on mi rozpowiadał co to są palmy, co smoki, co mandragory, i tak ja dziewka, dowiedziałam się o tysiącznych dziwach świata. Były też i większe

obrazki z osóbkami, na złotych i błękitnych denkach, więc on znów opowiadał mi niesłychanie ciekawe historje, o królach Izraelskich, o Patryjarchach, a już najciekawsze o różnych Świętych, o których nawet moja matka nie wszystko wiedziała. Potem, żal mu się zrobiło, że ja nierozumiem co tam w tych xiegach piszą; zaczął mi pokazywać, to jedne literę, to drugą, i tak—sama niewiem kiedy—nauczyłam się czytać. O! Wtedy już Władziuś był niezmiernie dumny; powiedział mi, że muszę

koniecznie i pisać. I niedługo też pisałam. Ach, sam naonczas niewiedział jakie mi wyświadcza dobrodziejstwo. Czy ja wtedy przewidywałam, gdzie i do kogo będę kiedyś pisywała? Krwią moją do ciebie... pamiętasz? A teraz do Jasia, pod oczami tego samego Władzia. Później, kiedy my trochę podrośli, przynosił inne xięgi, bardzo dziwne, o wielkich rycerzach co jadali przy jednym, okrągłym stole — o zaklętych królewnach. Te pisania były w cudzoziemskich mowach, ale on je opowiadał

tak gładko, jakby wszystko tani stało po naszemu. Ja—przyznam się—niewiele rozumiałam, a Władzio to byłby dzień i noc czytał takie zamorskie przygody. Mawiał nieraz, że pojedzie w świat jak ci rycerze, i będzie łamał kopje na cześć swojej sięstrzyczki. (Bo my się zwali „sięstrzyczką" i „braciszkiem"). Mój ojciec, słuchając go, mówił: "Jakże chcesz zostać rycerzem, kiedy siedzisz ciągle w szpargałach? Tobie podobniej wyjść na Benedyktyna." — I dobrze to jeszcze było kiedy

ojciec prawił tak wesoło, bo zazwyczaj krzywił sie a fukał, że Władek ni to do miecza ni do konia, i że przesiaduje w białogłowskiej świetlicy. Moja matka ujmowała się za nim jako mogła, ach ona tak lubiła patrzeć na Władzia, co jej przypominał tę nieboszczkę! Kto wie nawet czy nie pragnęła ale niewiein nigdy nic nie powiedziała, i ja też o nic się nie pytałam. Po co się miałam pytać? Ja byłam taka szczęśliwa! Nie przeszło mi przez głowę, aby mogło być kiedykolwiek inaczej. Mnie się

wydawało, że my do śmierci zostaniemy braciszkiem i sięstrzyczką, że będziemy wiecznie płotli kwiaty, czytali w xięgach, i że nigdy nie odjedziemy od moich rodziców. Niewiem czy kiedy na świecie, brat i sięstra tak się nabożnie i mocno iniłowali. —Ej, moja Elżuniu.... Czyn on ciebie miłował tylko jak sięstrzyczkę? A ty jego jak braciszka? Nic więcej? Mnie się widzi… —Cóż się tobie widzi?

—Że to było umiłowanie inne. Takie, o jakiem to we Francji tyle mówią na „Dworach miłości", o jakiem się to śpiewa przy lutni. —Może być — Odrzekła zamyślona Elżbieta. — Może być, — ale myśmy naonczas o tem niewiedzieli. Później, kiedy stałam się trochę rozu- mniejsza, przychodziło mi czasem do głowy takowe pomyślenie. Ale to dopiero później, po wyjeździe Władka. Póki razem, to zawsze: „Kochany

braciszek!" — „Najmilsza sięstrzyczko!" — I dość nam było szczęścia. —I nie kłóciliście się nigdy? —Nigdy. —A! To już nic nierozumiem. I cóż takiego zaszło, żeście się rozstali? —Co zaszło? Pewnego dnia, przyjechał bardzo huczno i strojnie Sulisław z Żegnańca. Po kilku dniach, ojciec i matka powiedzieli mi że mam zostać żoną tego Sulisława. —I cóż? Bardzo się zmartwiłaś?

—Nie,—jeszcze niebardzo. Żal mi było rzucać rodziców, ale co do Władzia, ach, ani wątpiłam że pojedzie także do Żegnańca, „ i będzie znów czytał w xięgach i plótł kwiatki ze mną. Prosiłam go najwyraźniej aby to uczynił. Dziś widzę jak moje proszenie było śmieszne, wtedy mi się zdawało rzeczą zupełnie prostą. Władyś mi odmówił smutno a nawet sucho. Zdziwiłam się, nigdy go nie widziałam takim. Wieczorem, zamknął się z memi rodzicami, długo coś radzili. Rano, padł im do

nóg, dziękując za chrześcjań- skie odchowanie, wszystkich pożegnał, i powiedział mi że jedzie w świat aby sobie szukać powołania. Wtedy struchlałam. Wielkie było wtedy ze muie dziecko, precz mi się zdawało, że to ja musiałam go czem obrazić. Prosiłam aby przynajmniej został na mój ślub, aby się ze mną jeszcze przetańcował na godach weselnych. Odpowiedział mi tylko, — to dobrze pamiętam: — „Ja już nigdy nie będę tańcował." — Wsiadł na konia i pojechał. To było pierwsze w

mojem życiu prawdziwe zmartwienie. Przy ślubie też niemogłam się rozweselić, i taniec mi nie szedł, tak że mąż zapytał: „Co mi jest?" — Ja mu w niewinności serca powiedziałam że mi żal wyjazdu mego braciszka Władzia. —A cóż mąż, rozgniewał się? —Nie, tylko się roześmiał, i powiedział: — „Trudno moja panno, Władko musiał pojechać w świat za chlebem, bo to chłopaczysko dobre, ale bez butów." — Pierwszy to raz ktoś mówił o

Władziu tak pogardliwie, to też mię te słowa zabolały, i nigdy już przed mężem nie wspomniałam o nim. Nie było też i sposobności, przepadł jakby kamień w wodę. Już i Jaś przyszedł na świat, i ja nawykłam do nowego życia w Żegnańcu, i kilka lat minęło, a Władek nie dawał o sobie najmniejszej wiadomości. Trochę mię dziwiło to milczenie. Powtarzałam sobie: - Pewno został dopiero giermkiem, pewno niechce dać znaku życia póki nie będzie pasowanym rycerzem, i nie wsławi się wiel-

kiemi czynami. - - A on tymczasem zaciągał się do innego wojska. I nie zobaczyłam go, aż tam w Krakowie, u królowej. —Jakto? Więc wyście się wtedy widzieli pierwszy raz od owego rozstania? — A tak, pierwszy raz. I dopiero wtedy się dowiedziałam że został zakonnikiem. A po tem jednern spotkaniu, przyszły—jak wiesz— lata naszych nieszczęść, i znów go nie widziałam aż teraz, tu, już pewno po raz ostatni w życiu.

—I cóż, moja Elżuniu, czy bardzo żałujesz? —Czego? —A no że Pan Bóg was bliżej nie połączył? Żeście się rozeszli na dwie strony świata? —Widzisz Ludko, tak: gdyby Władek był się został pomiędzy świeckiemi, gdyby po rycersku służył jakiej niewieście, coby nie znała się na jego cnotach, tobym się martwiła. Ale kiedy wszedł do zakonu, to się owszem raduję. Sam Pan Bóg tak ułożył, aby Władziowi pokazać

jego powołanie. Bo niewiem czy ty kiedy pomyślałaś nad tem Ludko, co to jest powołanie? To jest głos który na nas woła. Ale w zgiełku ludzkim, niełatwo ten glos wyrozumieć, bo on przychodzi z niezmiernej dalekości, aż z tamtego świata. Musi w koło duszy nastać wielkie uciszenie, dopiero wtedy człowiek dobrze go dosłyszy. Dla tego to Pan Bóg od nas wszystkich odciągnął go gwałtem. Kiedy Władzio przestał słyszeć glos mojej matki, i głos

mój, wonczas dopiero usłyszał wołanie z nieba. 1 ja mialabyni sie martwić? A toż największe dla niego szczęście? I największa chwała! Sto razy większa, niż gdyby został niewiem jakim rycerzem, niewiem jakim królem. A i na mnie, biedną niewolnicę, spada niemała chluba. Serce mi rośnie, kiedy pomyślę że ten mąż boży, co dzisiaj nosi listy Papiezkie, co jest posłem od całego Chrześcjaństwa, co idzie po krwawych śladach Apostołów, ten sam, kiedyś ze

mną sypał szańce z piasku, i litery pokazywał mi w Psałterzu. A cóż to za szczęście było dla mnie, spowiadać się przyjacielem!

przed

starym

—No, już wybacz Elżuniu, ale tego szczęścia niebardzo rozumiem...jabym się wstydziła dawnego znajomego. Widać że masz duszę czystą jak u anioła. —Nie gadajże Ludko, ze mnie wielka grzesznica, — no, ale wstydzić się przed Władziem to jest przed Bratem Benedyktem, niema znowu

czego. Przecie on wie że my wszyscy grzeszni. A któryżby inny xiądz na świecie, mógł tak dobrze widzieć wszystko w mojej głowie i duszy jak on co je znał od małeńkości, prawie lepiej niżeli ja sama? A jaki też on tu ciągle był dobry i wyrozumiały! Czasem nawet, jeszcze po dawnemu odnalazł jaki żarcik. Naprzykład kiedyś, mówił mi że dla tego z pomiędzy wszystkich Zakonów obrał sobie Franciszkański, aby do śmierci nazywać się „Bracisz-

kiem.1' Tylko teraz, już nie braciszek Władzio, ale Braciszek Benedykt. A czy uważałaś, jak Brat Jan wdzięcznie go nazywał po włosku: „Fra Benedetto?" Mówił mi że „Benedetto" znaczy Błogosławimy. O rzeczywiście, błogosławiony dla nas posłaniec pociechy! Kto wie nawet, czy on kiedyś nie zostanie naprawdę Błogosławionym? Ach, może Świętym? Cóżby to było za szczęście, gdyby naprzykład Jaś mógł kiedyś modlić się przed ołtarzem, na którym by świecił wizerunek nas-

zego Braciszka, ze złotem kółkiem nad głową? A dla nas już wtedy zbawienie prawie zapewnione, bo przecie taki przyjaciel, wymodlił by nam jakiś kącik w niebie? — Beneditto jak się to ślicznie wymawia! PRZYPISY. PRZYPISY DO DRUGIEGO TOMU „BRANEK W JASSYRZE." CZĘŚĆ TRZECIA. R O Z D Z I A Ł : PRZY OGNISKU.

Str. 8 Ja zostałem zabran pod Chmielnikiem .... 18 Marca, w samą Białą Niedzielę. „Peta ku Krakowu się obrócił. Przeciw któremu wyiechali zbroynie, Włodzimierz Wo-iewoda Krakowski, Klemens Kasztelan, Gryfowie obadwa, Pakosław Woiewoda Sendomierski, y Raciborowic herbu Jastrząb syn Kasztelana Sen do miejskiego, y innych poczet nie mały. Ze- tkali się z Tatary u Szydłowa, nad wsią. Chmielnikiem. Tatarzy widząc ich, sprawili się wnet na dwa utce

przeciwko im: z których ieden uliec z naszemi się potkał uczyniwszy na nie okrzyk wielki, iako ich iest zwyczay, a drugi ufiec na posiłek im został. Naszych że mało było, nie było co dwoić, razem się wszyscy potkali; na lewym rogu byli Krakowianie z owym Woiewodą y Kasztelanem; na prawym Seiulomierzanie, także z Woiewodą y z Raciborowicem

swym

Bili się z sobą przez kilka godzin, aż naostatek Tatarowie ustąpili; nasi rozuiuieiąc że iuż wy-

grali, rozsuli się goniąc ich; ale w tym drugi uliec Tatarski świeży nastąpił, z którym przecię potkali się nasi, y ,(ili się aż na umor; wszakże gdy sprawce swe y męże co przednieysze potracili, naostatek do lasów blizkich pierzchnęli y uszli. Zginęło w tey potrzebie barzo wiele naszych ludzi znacznych: a między innemi, Krystynus Sulkowieki z Niedźwiedzia, Wojciech Stę- pocki, Mikołaj Witowski, Zamęta y Sulisław. Lecz Tatar daleko większa liczba była pobitych. Pyla ta bitwa dnia 18 Marca, w

tymże roku 1241." Kronika MARCINA PIELSKIEGO — w Warszawie — u XX. S. .1. — 1704 — str. 135. Długosz opisawszy tę samą bitwę, oddaje hołd poległym, w tych słowach: „Popierali jak najdzielniej sprawę Włodzimierz Wojewoda i Klemens Kasztelan Krakowscy, Pakosław Wojewoda i Jakób Raciborowicz Kasztelan Sandomierscy, i nie tak wodzów jak raczej żołnierzy pełniąc powinność, w kilku miejscach ponowili walkę, ale nareszcie

i oni, jak na mężnych rycerzy przystało, mnogiemi, którym chwalebnie pierś nadstawiali, ugodzeni ciosy, polegli ...Po stracie wodzów większa część wojska Polskiego w boju chwalebną śmiercią za wiarę i ojczyznę poległa. Zginęli wtedy Krystyn Sulkowicz z Niedźwiedzia, Wojciech z Stępocie, Mikołaj Witowiez. Zementa z Grabina, Sulislaw, młodzieńcy i rycerze dzielni, z wielu innymi, którzy po bohatersku walczyli,

a

których

męztwo

i

wytrwałość wszyscy Polacy wspominać i wysławiać powinni." Dzieje Polskie .T. DŁUGOSZA — Kraków — 1868 — Tom II, str. 257. Szajnocha zaś dodaje rzewne słowa: „Wpisane zapewne w stare kalendarze kościelne, pod dniem bitwy Chmielnickiej, z pobożnym dodatkiem: Oretur pro eis, przeszły ich imiona w późniejszą xięgę dziejów, a według tej zalecenia,godzi się i dzisiejszemu pokoleniu mieć ich we wdzięcznej pamięci. Szkice Hist. Św. Kinga—

Lwów—1854—str. 14. Str. 6. I to był ten sam? .... Bo miedzy naszem rycerstwem jest kilku Sulisławów. Imię to wówczas było bardzo gęsto używane. W tym jednym Tomie Długosza, występuje ich aż siedmiu, z których sześciu mężów rycerskich. Niektórzy, dobrze znanego pochodzenia, jak Sulisław czyli Sulko brat Wojewody Krakowskiego Włodzimierza, który przywodził jednemu z oddziałów pod Lignicą, — inny Sulko, brat

następnego Wojewody Krak. Klimunta, który we dwa lata później, bronił sprawy Bolesława Wstydliwego przeciw Konradowi Mazowieckiemu, i t. d. — Ten Sulislaw który zginął pod Chmielnikiem, oznaczony jest w Spisie nazwisk Długoszowych, jednym tylko wyrazem: „rycerz." Str. 8. A ten Chan. ... jeno spojrzał na Ojca Pawła powiedział tak: „Odprowadzić mi tego człowieka tam zkąd wyszedł. A nie robić mu złego nic."

„Tymczasem przywiedziony został przed Batu-Chana kapłan chrześcjański, znaleziony w opustoszałem mieście za kratą jakiejś celi samotnej, która pokutniczym obyczajem czasu onego, służyła na wpół-zamurowanemu, przypadkową tylko jałmużną żywionemu, za miejsce dobrowolnej po koniec życia katuszy. Batu-Chan, jak przebaczył walecznemu obrońcy Kijowa, wojewodzie Dmitrowi, tak też kazał puścić wolno ascetę Krakowskiego." Szkice Historyczne K. SZAJNOCHY—

Lwów—1854 —Św. Kinga, str. 10. Str. 8. Ci .... zamknęli się w kościolku Świętego Jędrzeja. „Wiele ludzi, zwłaszcza majętnych, częścią do Węgier, a częścią do Niemiec odeszło. A co podleyszych zasię, w lasach, w górach, we trzcinie, y w błotnych glębieliskac.h siłę zakrytych siedziało. A Tatarowie ze zwycięztwa pod Chmielikiem wziętego tryufując, do Krakowa wpadli (idzie odbiegło tylko pustki nadiaehawszy, ogniem w niwecz palili. Tylko co

kościoła .Jędrzeia ś., dwiema d u żem i wieżami opatrzonego, a na przedmieściu onyc.h czasów stojącego, żebracy, niedołężni, a chorzy, którzy tam dla zakrycia zleźli się byli, wielką liczbę pogan, blizko pod ściany podchodzącego, z góry pociskami zabiiaiąc, obronili." Kronika MARCINA KROMBRA—przekł. M. Błażowskiago— wyd. w Warszawie—u XX. S. .1., str. 243. Str. 43. Wielgi kamień oberwał się ode wieży kościelnej .. i gruchnął przede

Xięciem

Henrykiem. „Kiedy Xiążę Henryk z wojskami swemi na wojnę Tatarską wyciągał z miasta Lignicy, i w świetną zbroję przybrany szyki rycerskie objeżdżał, z wierzchołka kościoła 1'. Maryi.... spadł kamień wedle głowy Xiążęcia, i o kęs czaszki mu nie zgruchotał. Co wszyscy zaraz zrządzeniu Boskiemu przypisując, za złą wzięli wróżbę." Dzieje polskie J. DŁUGOSZA— Kraków—1868—Tom II, str. 262. Str. 49. Xiężna Jadwiga zaczena

wołać na swoją najmilszą przyjaciołeczkę Siostrę Demuudę, i powiada: „Trza ci wiedzieć Demundziu, co ja już utraciła jedynaka syna mojego, już ou jako ptak odleciol odemnie.“ „Gdy jej syn Henryk II, na czele wojsk chrześcjańskich walcząc odważnie przeciw Tatarom, poległ, Jadwiga następnej nocy zawołała swą sekretarką Demundę, i powiedziała jej: „ Wiedz o tem, żem już utraciła jedynego syna mojego; już on jako ptak odleciał

odemnie" Jakoż rzeczy wiście po południu przed tą nocą, według doniesienia, poległ w boju z Tatarami r. 1211. Czwartego dnia przybiegł posłaniec ze smutną o tem wiadomością.“ Święta Jadwiga w Encyklopedji Powszech. Orgelb.—T. XII, str. 857. Str. 49. Wszyćkich wygunił ten pożar niebieski. „Za jego czasów, Tatarzy wtargnąwszy do Polski, wpadli na Szlązk, i Wrocław obiegli. Załoga

miejska w żaden sposób oporu stawić nie mogła; nieehybném więc było dla mieszkańców nieszczęście dostania się w ręc;e tych barbarzyńców. Wśród takiego strapienia wszyscy udali się do Czesława, aby swojém wstawieniom się do Boga ich ratował. Sługa boży, całą noc spędził na modlitwie, wkrótce po północy odprawił Mszę świętą, a gdy jeszcze nie świtało, wyszedl na mury zamkowe, jakby sam chciał stawić czoło niezmiernej liczbie wojska tatarskiego. W tejżo chwili otoczki go cu-

downy ogień z nieba spuszczony, a A\rspółcześnio slupy ogniste zaczęły spadać na obóz Tatarów, wielkie ich mnóstwo paląc. W skutek tego wszczął się między niemi największy popłoch, i w rozsypce, jakby na głowę, pobici odstąpili od miasta, i uszli, już więcej nie wracając.“ Żywoty Świętych Pańskich przez O. Prokopa — Warszawa u M. Orgelbr. 1874— Żyw. Bł. Czesława—str. 755. ROZD. PROMIEŃ W CHMURZE. Str. 29. Pomiędzy górami zaczyna się

Baszkirdja, gdzie mieszkają Ugry. W owych czasach Węgry nazywano Małą Baszkirdją, a nawzajem kraje Baszkirów około Uralu, zwano Wielkiemi Węgrami. I tak, PlanoCarpini mówi: „Ce pays de Comaniea immédiatement au nord, après la liussie, les Morduins, et Bilères, c’est-àdire la grande Bulgarie; les Bastarques, qui est la grande Hongrie; puis les Parosites et les Samogèdes, etc.“

Do tego ustępu, D’A vezac dodaje następny kommentarz: „II est aisé de reconnaître par leur nom les peuples cantonnés dans les gouvernements de Perm, de Wiatka et d’Orembourg-, et appolés par les Russos, Baschkirts, et vulgairement Baschirs. Le nom de Grande Hongrie donné à leur pays, révèle l’opinion qu’on avait au Moyen âge, sur leur affinité d’origine avec les Hongrois, et Guillaume de Itebruquis déclare expressément que la langue do ces

deux peuples était identique.“ Voyageurs Anciens et Modernes, avec Biographies et Notes d’EuouARD Char- ton — Paris—aux Bureaux du Magasin Pittoresque—1885 —T. XI, p. 280. Str. 33. A wieczór dam strażom tarassuuu, kumysu, arraki, czego zechcą. Były to rozmaite napoje używane u Mongołów. „Alors le kliân nous lit demander co que nous voulions boire, du vin ou de la terrœine qui est do

la cervoise faite avec du riz.“ Guil. Rubrouck Ambassadeur de S. Louis en Orient— fcrad. pur L. Backer—Taris—1877—pag. 149. „Araka nazywają trunek wyskokowy otrzymywany przez destyllację kumysu, Encykl. Powszech. wydanie Orgelb.—Tom II, str. 66. ROZD. STRASZNY DZIEŃ. Str. 35. Wodzowie podnieśli złożone ręce do czoła, i z pokłonem zawołali: „ Mendu!”

„Bientôt nous entendîmes le trot d’un cheval, et un cwalier parut ivla porte. — „Mendou!“ — nous cria le Tartwe, en portant ses deux mains jointes au front... En entrant, on souhaite la paix à tout le monde en général, en disant Mendou.“ Souvenirs d’un voyage dans la Tartarie par M. Huc Missionnaire. Paris — chez Gaume Frères—1868. T. I, pp. 27 et 61. Str. 36. Za nim prowadzono konia szczero-Mongolskiego... Koń miał czoło szerokie, szyję

grubą, z rozchełstaną grzywą, biodra krzepkie, ostro kościste nogi. Z oczu jego zapadłych bił ogień ponury... Maści był żelaznej... Taki mniej więcej obraz konia Mongolskiego z krain Zabajkalskich, przedstawia Marjan Hr. Czapski w swojej Historji powszedniej konia, dziele przopyszném, któremu równego niema podobno w żadnem innem piśmiennictwie. Wyszło w Poznaniu, u Żupańskiego— 1874. — Patrz Tom III, str. 115 i nast.

ROZD. OSOBLIWSZA CIEKAWOŚĆ. Str. 60. A słowo Anda?..... Znaczy ślubną przyjaźń.... Kiedy dwóch Tatarów chce między sobą zawrzeć mocną przyjaźń, każdy nacina sobie rękę, i trochę krwi wpuszcza do napoju.... Dżyngis-chan kazał z czaszki Ongchana zrobić czarę do picia. „Ce prince ( Ong-khan) jura à Yissougaï (père de Temoutchin) la coupe à la main, une amitié éternelle, ce qui, chez les Tartares, s’appelait devenir anda ou ami juré"

Histoire des Mongols par le Baron D’Ohsson — Amsterdam—1852 T. I. p. 52. „Ong-khan promit que le passé serait oublié, et pour donner plus de confiance dans sa parole, il fit partir avec les messagers un de ses officiers chargé de lui porter (à Temoutchin) un peu de sang dans une corne de boeuf, afin que ce sang fut mis dans la boisson qui devait servir à la prestation du serment.“ Tamże. Pag. 81.

„Temoutchin arriva surprit Ong-khan à la suite d’un vif combat, Ong-khan fut tué par deux officiers… Ils portèrent sa tête à leur roi, qui fut très irrité du meurtre de cet infortuné vieillard, et conserva son crâne enchâssé dans de l’argent.“ Tamże. Pag. 82. ROZD. POŚWIĘCENIE CHRZEŚCJANIE NIECHCIELI.

KTÓREMU WIERZYĆ

Str. 75. Genueńczyki mieszkają w Tanie.

Tana, niektórzy piszą Tama, tak nazwana od Tanaisu (Donu) przy którego ujściu powstała, to samo co dzisiejszy Azow. „ Azom (u Turków Adzak, u Greków Tanais, u Włochów Tam,) teraz niewielkie miasteczko dawniej było silną warownią i ważnóm miastem handlowem W XII-stym wieku. W Azowie prowadzili handel Genueńczycy, z początku uznając nad sobą władzę Połowców, potem, kiedy się wzmocnili, sami już panowali w tćm mieście.“

Encyklopedja Powszechna Orgelb. T. II, str. 561. Str. 76. Spotkaliśmy się… z tym bannitą angielskim, co zawsze posłuje od Chana do Chrześcjan. „Batou, want do l’attaquer, écrivit au roi Bela pour le sommer de prêter obéissance au souverain mongol, s’il voulait eonsorvor sa vie et cello de sas sujets. Un Anglais banni do so11 pays, et reçu au service des Mongols, fut chargé do

porter cotto lettre au roi de Hongrio. Histoire des Mongols par C. D’Ohsson T. II, p. 132. Str. 76. On ma Paiżę. „On délivrait aux officiers de l’armée, en guise do brevet, et comme marquo distinctivo de leurs grades, dos tablettes, qui étaient d’argent et du poids de vingt onces pour les centcniers; d’argent doré, et du même poids, pour les chiliarquos; d’or avec une tête do lion, et posant trente-six onces,

pour les chefs do dix mille hommes. Les inscriptions que portaient ces tablettes, commençaient par cette formule: Par la toute-puissance du grand Dieu, et par la grâce qu'il accorde à notre empire, béni soit le nom dti Caan. Quiconque désobéira à ce qui est ici ordonné, sera puni de mort. Ces inscriptions spécifiaient les devoirs et les droits do l’officier muni d’une semblable tablette. Celle d’un général, commandant en chef d’une grande armée, était d’or, du poids de cinquante onces, et portait

la figure d’un lion avec les images du soleil et de la lune… Les étrangers de distinction, étaient aussi munis de tablettes, qui leur servaient do passeports. Lorsque le prince arménien Sempad fut sur le point de quitter la cour deMangou, pour retourner dans son pays, „il reçut, dit l’historien Etienne Orpelian, un paiza d’or, c’est-à-dire une tablette avec le nom de Dieu“… L’usage de ces tablettes était d’origine chinoise.“ Tamże—T. II, p. 483.

ROZD. DO DNIEPRU! Str. 101. Kiedy Europa niemiała jeszcze pojęcia o stałych pocztach, Mongolja, od końca do końca była niemi już zasiatkowana. „Tchinguiz-khan établit à l’exemple de ce qui existait en Chine, (i to więc z Chin przyszło) des stations de relais sur les grandes routes, pour faciliter les voyages des fonctionnaires publics, des envoyés et des messagers. Les chevaux de postos devaient être fournis par les habitants, tenus aussi

de doimer des vivres aux courriers, et des chariots pour le transport des contributions. Un règlement proscrivait à ceux qui waient le droit de se servir do ces chevaux, la conduite qu’ils devaient tenir. La sûreté des routes, garantie par une police sévère, permit aux étrangers de parcourir la Tartarie, que les brigandages de tant de tribus indépendantes leur waient jusqu’alors rendue inaccessible.“ Tamże—T. I, p. 40G. „Los maisons de poste, qui servaient en mémo temps d’hôtelleries, étaient placées à la dis-

tance do ving-cinq à trente milles, et devaient tenir chacune quatre cents chevaux, dont la moitié se reposait pendant uu mois. Ces chevaux étaient, fournis et entretenus par les habitants, que l’on indemnisait do cotte charge par une diminution d’impôts. Dans les cas urgents, les messagers faisaient jusqu’à deux cent cinquante milles par vingt-quatre heures, lin approchant de la poste, ils sonnaient du cor, pour faire apprêter les chevaux. Entre les maisons de poste il y avait, à trois milles do dis-

tance, des stations pour les coureurs piétons du gouvernement; ils portaient dos ceinturos garnies do potites sonnottes, afin qu’on put les entendre arriver, et que ceux qui devaient les relever se préparassent à partir pour porter plus loin le paquet qui leur était remis. A chaque station, comme dans les maisons de poste, des commis notaient le jour et l’heure do' l’arrivée du courrier.“ Tamże — T. 1, p. 481. Str. 105. Ale pas, prawda że pyszny...

To same turkusy! Takie pasy, albo może temblaki do szabel, nasadzane klejnotami, musiały stanowić odznakę honorową. Czytamy w Histoire des Mongols D’Ohssona, że podczas wyprawy Chaana Mangu przeciw Cesarstwu Sang, zasłużony Mongołom jenerał Vaug-to-tchong, „reçut de l’empereur une ceinture de jaspe.“ T. II, pag. 327. Str. 105. Był to wówczas największy wojownik Mongolji, Subutaj.

Dobry i dość obszerny życiorys tego prawdziwie „mongolskiego“ zdobywcy, (który nas może mocno zająć, bo całą polską kampanję odbywał,) ułożony według latopiśców Chińskich, znajduje się w Nouveaux Mélanges Asiatiques Abla Jîemusata, wyszłych w Paryżu w 1829—w Tomie II, str. 94. ROZD. DZIWNE POCIESZENIA. Str. 150. Trzeba wiedzieć że nazwa „bałamut“, jest wyrazem szczerotatarskim.

„Bałamut, z mongolskiego, psoty, swawola, a także swawolny. Encyklopedja Powszechna Orgelbr.—Tom II, str. 787. ROZD. NA WSCHÓD! Str. 155. Czy wy słuchacie Papieża?... Piękna pani! My-byśmy go radzi słuchali, ale to tak daleko! Trudno się porozumieć, drogi zbyt niebezpieczne. Z taką właśnie „dyplomacją“ Nestorjanie tłumaczyli się w kilka lat później przed Missjonarzem

i posłem Ś-go Ludwika, Rubrukiem. „Au contraire, ils reconnaissaient que l’Eglise romaine était la tête de toutes les églises, et qu’ils devraient eux-mêmes recevoir leur patriarche du pape, si les chemins étaient praticables.“ Guillaume Rubrouck — Récit de son Voyage — truù. p. Backer—Paris—1877— pag. 212. Str. 156. Ależ wy wierzycie w Chrystusa? I w Marję, Matkę Bożą? — W Chrystusa? Ach, jakżeż my nie mamy w niego wierzyć,

kiedy jesteśmy chrześcjanie, i to Nestorjańscy, jedyni prawdziwi chrześcjanie ? A Marję bardzo chwalimy, ale jej nie zwiemy nigdy „matką Boską“, tylko „matką Chrystusową“, bo przecież w Chrystusie były dwie osoby, zupełnie oddzielne? „Nestoryjusz urodził się w Germanicyi, ... w Kyryi... Gdy zawakował patryjairhat w Konstantynopolu r. 427 Teodozyjusz II cesarz wschodni, wyniôsł na tę godność Nestoryju-

sza...Nestoryjusz wygnal wielkie mnôstwo kacerzy z Konstantynopola; lecz wkrótce i sam uwikłał się w błędy heretyckie. Kościół katolicki wierzyl zawsze, że dwie są niezłączone natury w jednej Osobie Jezusa Chrystusa, to jest boska i ludzka; że Maryja jest Matką Boga i człowieka. Nestoryjusz zaś nauczał, że w Chrystusie istnieją dwie oddzielne osoby, a Maryja Panna jest matką Chrystusa człowieka, bo stworzenie zrodzić nie może Stworzyciela, Bóg nieśmiertelny, nie ma matki śmiertel-

nej, i dla tego nie nazywał Maryi „Bogarodzicą“, Tcotokos, ale tylko „matką Chrystusa“, Christotolos. Dodawał, że Chrystus nie był połączony ze »Słowem hypostatycznie, ale Związkiem zamieszkania Słowa w człowieku jako w świątyni, i przez udzielenie mu godności i potęgi. Biskupi powstali przeciw tej nowości...Sobór w Rzymie roku 430 zwołany, ją potępił ...Sobór powszechny odbyty r. 431 w Efezie Nestoryjusza złożył z godności patryjarchy, jako heretyka, a Teodozyjusz II skazał go

na wygnanie do Libii w Afryce, gdzie też Nestoryjusz umarł około r. 440 w opuszczeniu i zaniedbaniu.“ Encykl. Powsz. Wyd. Orgelbr. T. XIX, str. 286. „Nestoryjanie, tak się nazywali heretycy którzy przyjęli zdanie Nestoryjusza co do dwoistej natury Jezusa Chrystusa. Po ich potępieniu przez Sobór powszechny Efezki, wywołani z kraju, rozmnożyli się w Persyi i na Wschodzie, gdzie znajomsi byli pod nazwą. Chrześcjan S. Tomasza, tu-

dzież Chaldejczyków. w XVI wieku część ich zjednoczyła się z Kościołem Rzymskim. Liczba Nestoryjanów wynosi obecnie 70,000.“ Tamże—str. taż sama.

około

Str. 158. Co to jest być Terchanem? „Bourgoudji et Bourgoul furent… récompensés par les privilèges de therkhan. Ceux qui obtenaient ce titre étaient exempts de tout impôt; ils gardaient la totalité du butin qu’ils waient, fait à la guerre; ils waient on tout temps un libre accès auprès du souverain, et ils

pouvaient commetre impunément huit délits; ce n’était qu après le neuvième qu’ils étaient condamnés.“ Histoire des Mong, par C. D’Ohsson. T. I, p. 44. Str. 160. Ustanowiono rządy tymczasowe, i powierzono je komu? Kobiecie. A tą Rejentką była — twarda i przebiegła Turakina. „ O go taï avait d’abord désigné pour son successeur Goutehou, son troisième fils, et celui qni lui était le plus cher; ce jeune prince

étant mort, en 123G, à 1’armće dans le Hou-kouang, sou fils aîné Schiramoun hérita de la tendresse d’Ogotaï, qui le fit élever à sa cour, et le destina au trône; mais l'impératrice Tourakina voulait y placer son fils aîné Couyouc… Couyouc apprit, en route, la mort de son père. Les priucos du saug et les chefs de l’armée reçurent, avec la nouvelle de cet événement, une invitation de la part de Tourakina, do se rendre à l’Ordou d’Ogotaï, pour élire son suc-

cesseur, lin attendant, Tchagataï et les autres princes déférèrent la régence à cette impératrice, Elle avait été l’épouse de Taïr-Oussoun, chef de la tribu Ouhouse-Merkite; prise avec son mari, qui s’était révolté contre Tchinguiz-khan, elle fut donnée par ce prince a son fils Ogotaï, et devint son épouse.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson. T. II, p. 187. Str 162. Obóz cały zaroił się od Węgierek Rozzłoszczone Tatarki mściły się na niewin-

nych brankach. „Kiedy potem do obozu Tatarskiego sprowadzono wiele tysięcy brańców Węgierskich wraz z ich żonami, niewiasty Tatarskie pastwiły się z największą srogością nad AYęgierkami, które zwłaszcza były w ich oczach piękniejsze i dorodniejsze, albo je zabijając, albo obrzynając im nosy, wargi i uszy, chcąc je w ten sposób zeszpecić, z obawy ażeby ich mężowie ujęci powabami branek, nie porzucili swoich a z obcemi nie wiązali

się w stadia. Podobnéj hordyńcy, za namową i pod-

i

młodzi

uszczaniem matek, dopuszczali się. srogości na pojmanych chłopiętach, it.d." Dzieje Polskie J. Długosza—Kraków—1868—T. II, str. 270. Str. 163. Artur Sydney nie wrócił. Kujuk wysłał go aż ku Neustadtowi pod Wiedniem. Renegat razem z ośmioma Tatarami został ułowiony przez Chrześcjan,.... W Histoire des Mongols D’Ohssona. w Tomie II-gim, w Przypisku na str. 133 czytamy:

„Un ecclésiastique français, qui se trouvait à Neustadt, près de Vienne, lorsqu'on 1242 un parti mongol vint de Hongrie menacer cette petite ville, raconte, dans une lettre à l’archevêque do Bordeaux, que ce détachement se retira à l’approche de forces considérables, et qu’on lui prit huit hommes, parmi lesquels était un Anglais, banni de son pays à perpétuité, qui ayant passé au service des Tartares, avait été envoyé deux fois par leur chef au roi Bela, pour le sommer à l’obéissance. Yvonis dicti

Narbonemis Epistoła ad Giraldum liurdegaletisem archiepi- scopum, ap. Math. Paris, llist. Anglioe— T. I, p. 608. Str. 163. Ojciec Paweł, tak wspaniałomyślnie uszanowany przez któregoś z Chanów, teraz padł pod żołdaków.

ciosami

nikczemnych

„Z północnych Węgier wtargnął jeden zagon tatarski po raz drugi do Polski, wpadł do Krakowa, zrządził więcej szkody niż pierwszym razem, zamordował onego kapłana-

pustelnika, ocalonego od Batu-Chana, i przez góry Oświęcimskie wrócił do Węgier.“ Szkice Historyczne K. Szajnochy — Lwów—1854— Św. Kinga, str. 18. CZĘŚĆ CZWARTA. ROZDZIAŁ: ŚWIĘTE MORZE. Str. 169. Europejscy uczeni zwą Bajkał prostem „jeziorem“ ... Ale dawny Mongoł i dzisiejszy Burjat nigdy nie ubliży „Świętej wodzie“ taką niegodną nazwą...Bajkał mści się za podobną

obrazę. „Buryaci nazywają Bajkał morzom świętem broń Boże, jeżeli go kto zamiast morza — jeziora tytułem obdarzy! Jest to obraza, za którą Bajkał mści się. burzą, falowaniem, kołysaniem, a czasem zatopieniem statku. Opowiadają wiele wypadków zemsty jeziora Jeżeli płynący po Bajkale podróżny, nie wiedząc o zabobonnej wierze ludu, nazwie go jeziorem, cała osada statku oczekuje burzy, robi wymówki podróżnemu, któro w

razie rzeczywistej burzy, mogą się skończyć wyrzuceniem grzesznika ze statku.“ BajkalSzamanizm przez Agat. Gillera w Bibljotece Warszawskiej —r.1859 —Wrzesień—str. 554. — W całkowitem wydaniu Podróży tegoż autora, T. II, str. 204 i nast. Str. 173. Za temi wrotami, na środku Angary, leży Święty kamień Str. 174. Najcudowniejszą, najsłynniejszą, jest wyspa Olchon, rzucona w samym środku

jeziora. ,,Wysp na Bajkale bardzo jest dużo Największa z wysp Bajkału jest Ołchon; ma 10 mil długości, szerokości 31/2; wschodni brzog Olchonu jest piasczysty, północnowschodni górzysty i okryty roślinnością; w tej okolicy wyspy sterczy szamańska skala, nazywana przez Buryatów Aechuczołan to jest, straszna skala. Bnryaci wyznający szamanizm, czczą i ubóstwiają tę skałę. Cześć ich

dla niej jost tak rzeczywistą, iż w obec niej Buryat nigdy nie skłamie; przysięgają w jej imię! W środku skały ma być wielka pieczara; duchy, jak mi mówił powien Buryat, samo sobie zrobiły tę świątynią i w niej przebywają. Z nad brzegów wielu Buryatów na łodziach pielgrzymuje do niej, i pod przewodnictwem szamanów odprawiają tu obrządki dziwnej swój wiary. Z powodu tej skały, Ołchon możnaby nazwać stolicą nadbajkalskiego szamanizmu. Uroczysko zwane Czasza Czyngis-

chana, jest również przedmiotem czci i pielgrzymek na Ołchon. Wielo skał i kamieni nad jeziorem są także jak i Aechu-Czolan, ubóstwione i uświęcone. Kamień znajdujący się wśrodku Angary przy jej wypływie z Bajkału, w imię którego także przysięgi się odbywają, i skala szamańska wychylająca się z wód jeziora przy wsi Kułtuku, należą do tej liczby. Buryaci wierzą, iż na tych skalach i w ich łonie mieszkają duchy Ongony. Nio umiem wymienić wszystkich miejsc świętych nad Bajkałem, lecz

wiadomo mi, że liczba ich jost dosyć znaczna. Możo dla tych-to miejsc, Bajkał nazwany został „świętem morzem.“ Tegoż — BajkalSzamanizm — w Bibl. Warsz . 1859— Wrzesień— str. 565. „Skała Olchońska i kamień przy ujściu Angary z Bajkału, taką bojaźnią przejmują każdego Buryata, że na pierwszą wiadomość przysięgi w imię groźnego kamienia, ze skruchą wyznaje dawne i nikomu nieznane grzoehy i występki." Tamże — str. 586.

ROZD. DLA SPIRYTYSTÓW MAGNETYZERÓW.

I

Str. 175. Mówimy o tem potężnem stowarzyszeniu arcy-spirytystów któremi byli Szama-

nie. „On peut affirmer que le spiritisme a pour origine la religion Chamane. L’évocation des osprits en est le dogme par oxec Henco le Sibérion russo appelle le Chamanisme la religion noire ou la religion des ténèbres. Chrétiens, juifs, mahométans et lamaïtes la considèrent wec un effroi superstitieux Entre le ciel et les hommos, il n’y a pas d’autres intermédiaires que les esprits. Tous, depuis le premier jusqu’au dernier, se

mêlent des affaires de l’espèce humaine, soit en bien, soit on m a l . “ La Russie Historique, Monumentale et Pittoresque par Pierre Autamof — à Paris—chez Laliure—1862—Tome II, p. 140. „Les Cames (Chamanes), ministres do leur culte étaient à la fois niagicions, interprètes dos songes, augures, aruspices, astrologues et. médecins. Chacun de ces devins prétendait woir des os-

prits familiers, qui venait lui découvrir les secrets du passé, du présent et de l’wonir. Ils les évoquaient par dos mots magiquos au son du tambourin, s’exaltaient par degrés, éprouvaient do violonts transports, et lorsqu’ils étaient animés par les dénions (?), ils rendaient leurs oracles en faisant des gambados et d’horribles contorsions. On les consultait dans tous les cas de la vio, car 011 avait eu eux une confiance weugle. Histoire des Mongols par C. D’Ohsson — Amsterdam-1852—T. I, p. 17.

Str. 176. Szamanie znają własności pewnych grzybów, po których zjedzeniu wyśniwa się przyszłość. Tych cudownych grzybów Jenoral Kopeć kosztował, i dajo wyraźne świadectwo, że w snach następnej nocy widział rozmaite osoby i wypadki, które później odnalazły się w jego życiu, tylko— rzecz dziwna—odnalazły się w innym, zmienionym porządku, co zupołnie tak wygląda, jakby jakaś tajemnicza ręka na traf dlań wyciągała to

obrazki, joszcze zmieszane w urnie jego przyszłości. Str. 176. Wirujących deszczułek, pukających lasek, używali już od całych wieków do wróżenia. „Stoliki wirujące, które niedawno tyło hala.su w Europie narobiły, opowiadają Szamanom przyszłość, i wskazują ukryte przez złodziei rzeczy.“ Bajkal-Szamanizm — przez A. Giillera —Bibl. Warsz. 1869—Wrzesień—str. 583.

Str 176. A już w niczem nie są biegłejsi, jak w znajomości magnetyzmu. Rubruk, Missjonarz flamandzki, który w trzynastym wieku zwiedzał Mongolję i spędził dość długi czas na Dworze Wielkich Chaanów, podaje w tym przodmiocie szczegóły bardzo ciekawe. Chwilami, czytelnik mógłby sądzić że ma przed sobą, nie odwieczne dzieje Szamanizmu, ale dzisiejsze Sprawozdanie Spirytystycznych.

z

posiedzeń

„1’eu want mon départ d’ici, (de Caracouroum), une des femmes du Kliân était malado et souffrait beaucoup. Les devins prononcèrent quelques mots mystérieux sur une esclwe d'origine toutouique, et eello-ci s’endormit pendant trois jours. Lorsqu’elle se réveilla, ils lui demandèrent ce qu’elle avait vu. Elle avait vu nombre do personnos; il leur parut qu’elles devaient bientôt mourir toutes, et parce qu’elle n’avait pas vu parmi elles leur maîtresse, ils en conclurent qu’elle ne mourrait pas de

cette maladie. J’ai vu cette jeune fille, elle avait la tête encoro très- fatiguée de ce long- sommeil „Quelques-uns de ces devins évoquent aussi les démons.“ (Rubrouck je poczytuje za wysłańców pieklą, Szamanie mianowali je tylko „Duchami.“) „Ils réunissent, la nuit, dans leur maison ceux qui veulent woir réponse du démon; ils placent de la viande cuite au milieu du cénacle, (tego zaklęcia „przez poczęstunek“, nasi Spirytyści jeszcze nie próbowali,) et le khân qui invoque, commence par

dire dos paroles mystérieuses, et, tenant un tambourin à la main, le frappe fortement contre terre. Enfin, il entre on furie et on le lie. Alors arrive le démon au milieu des ténèbres; le khan lui donno cette viande à manger, et lui, (le démon) dicte ses réponses. „Une fois, ainsi que me l’apprit maître Guillaume (znajomy nasz Wilhelm Buehier złotnik,) un Hongrois se cacha dans la maison dos devins, et le démon qui se tenait sur le toit, se plaignit de ce

qu’il ne pouvait entrer, parce qu’il y avait un chrétien chez eux. A ce bruit, celui-ci se sauva parce qu’on commençait à le rechercher. Us ont fait cela, et beaucoup d’autres choses, trop longues à rapp o r te r. “ Guillaume de Rubrouck, Ambassadeur de S. Louis en Orient—,, Récit de son voyage“, trad par L. Backek, Paris—chez Leroux — 1877, p. 252. Str. 177. Od niepamiętnych czasów aż do dni dzisiejszych, odprawia się u nich coroczna

ofiara dla Duchów południa. Obecnie, odprawia się ona w sposób następujący, pewnie mało różny od obrządków jakie święcono przed sześciuset laty „Ofiary publiczne nazywają taiłgan odbywają się trzy razy do Pierwszy taiłgan bywa

roku.

na cześć „królów południa“; drugi na cześć „królów (zapewne duchów) wód“; trzeci, niewiadomo na cześć jakich duchów odbywa się w jesieni. Na świętej górze, przeznaczonej

na miejsce ofiarne, stawiają ołtarz, a o dwadzieścia sążni od niego, rzędami stawiają naczynia z mlekiem i tarasunem (wódka z mleka); cokolwiek dalej stoją zwierzęta przeznaczone na ofiarę. Gdy się publiczność zbierze, szaman bierze źodo (pałeczkę brzozową), pali jego koniec i macza go w płynach zawartych w naczyniach... postępuje ku ołtarzowi, i zwróciwszy twarz w stronę, południa, odmawia głośno modlitwę krzycząc jak najgłośniej. Wówczas

przystępują do niego jeden po drugim siedmiu pomocników wybranych między publicznością. Każden z nich w prawem ręku trzyma miskę z tarasunem, a w lewej warząchew z mlekiem. Gdy już zbliżą się. do szamana, powtarzają za nim: „cok, cok, cok!“ Szaman umoczywszy żodo w misce każdego z nich, pryska płynem w stronę południa. Potem, podnosząc żodo do góry, wskazuje na niebo, a Buryaci rzucają miski na ziemię, krzycząc: „niechaj się.

poszczęści!“ .leżeli miska spadnie do góry dnem, oznacza to nieszczęście, jeżeli zaś dnem na ziemię, oznacza szczęście. Ceremonia rzucania misek trzykroć się powtarza. Następnie szaman zwierzęta ofiarno oblewa tarasunem dalej gotują mięso ofiarne Po tych wszystkich obrzędach rozpoczynają się wyścigi konne i zapasy szermierskie, i t.d.“ Bajkal-Szamanizm A. Gillera. — Bibl. Warsz. 1859—Wrzes., str. 584.

Str. 177. Hierarchji w Szamanizmie ani śladu. „Szamanizm nikt nie umiał nam jeszcze wytłumaczyć jego zasad i dobrze objaśnić jego obrządków. Bez duchownej centralizacji i uorganizowanej hierarchii, nie zachował cech jedności; bez kontroli, podlegał miejscowościach miejscowym

w

różnych wpływom

„Niektóro Szamańskie ludy do dziś dnia nie mają bałwanów....Religia ich zasadza się na docie-

kaniu woli duchów, i odwróceniu ich złych względem łudzi zamiarów „Obrządki mają na celu przywoływanie duchów rozlicznemi sposobami w obec zgromadzonego ludu, na rozmowie z niemi i wróżbie. Duchy zaklęte i przywołane zstępują W szamana, dają mu światło i odkrywają tajemnico przyszłości. Podczas czynności zaklinania, lud stoi pogrążony w pobożnej trwodze i milczeniu, lub też składa ręce i pada na kolana. „O moralności

szamańskiej

jeszcze

mniej jest wiadomo niżeli o jego treści i dogmatach można raczej wywnioskować, że moralności szamanizm niezna i nie posiada; że dobre i złe cechy, jakie w charakterze tych ludów spostrzegamy, są rezultatem innych przyczyn, i nie mogą by (i uznane za wpływ ich wiary, której nikt się nie uczy — wiary obowiązującej tylko do słuchania wieszczb szamana i wykonywania jego rozkazów, a która nio posiada ani hierarchii, ani

stałych obrządków, ani świątyń, ani też xiąg religijnych „Szamana obowiązkiem jest wróżyć, i przepowiadali przyszłość, badać wolę duchów i opowiadać ją ludom. Sposoby jakiemi to robią, są wielorakie i dziwne.“ Tamże — str. 568 i następne. Str. 177. Poczuwszy bodziec powołania, wybrana istota idzie w najgłębsze lasy. „Le chaînait novice devient un étranger pour les siens, tl les

quitte et s’en va dans les bois mener une existence vagabonde, se nourrissant de racines et d’écorce d’arbre, jusqu’au jour où il trouve une loutre. Cette trouvaille faite, il tue la bête, lui coupe la langue, et cache cette langue dans un endroit bien reculé. De sa fourrure il se confectionne un sac, et ce sac une fois pendu à son côté, le novice a reçu l’ordination, il est prêtre c ha ni a n. “ La Russie Historique, Monum. etc. par P. Autamof. T. II, p. 142.

Str. 178. Bogu nieśmiano stawiać świątyń ani nawet nadawać Mu imienia, oprócz alegorycznej nazwy Tanyri, która dosłownie oznaczała niebo. Duchy nosiły ogólną nazwę Ongonów. „Ils reconnaissaient un litre suprême, qu’ils désignaient ainsi que le ciel par le nom de Tangri. Leurs divinités (wyraz tu niewłaściwy, powinno by raczéj stać: leurs génies tntélaires) étaient représentée,s par de petites ligures de bois ou de feutre, nommées Ongon, qu’ils suspendaient. aux parois

de leurs huttes.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson — T. I, pag. 10. Str. 179. Powoli, wszystko przeszło w ręce Szamanów. Zawładnęli nie- tylko rządzonemi, ale i rządzącemi. „Or, les devins…sont leurs prêtres, et. tout ce qu’ils ordonnent de faire est exécuté à l’instaut Us sont nombreux, et ils ont un supérieur, qui est comme un Pontife et qui a toujours sa maison en face de la demeure principale de

Mangou-Khàn… Ces devins consultés des diverses par-

sont

ties du monde.“ Guil. Rubrouck — Ambassadeur de S. Louis — Récit de son Vojage — Paris— 1877—p. 247. ROZD. KRÓLESTWO XIĘDZA JANA. Str. 183. Temi sąsiadami były pokolenia…. które w Azji nosiły nazwę „Ludzi leśnych.“ „Los Ourianguites sihestres, dit l’historien Rasehid, appelés ainsi parce qu’ils habitant d'im-

menses forêts ne demeurent pas sous des tentes; ils se vêtissent de peaux d’animaux et mangent la chair des boeufs et des moutons sauvages; car ils n’ont point de bétail, et- professent même un grand mépris pour les peuples pasteurs. Aussi, lapins terrible menace qu’un père ou une mère puisse faire à sa fille, est do lui dire qu’il la donnera à quelqu’un qui l’obligera de garder les moutons: 011 a vu des filles se pendre alors de désespoir... Jamais ils 11e sortent de leurs forêts, et ils n’ont pour abris que

des cabanes faites de branches, couvertes d‘ecorce de bouleau. Des incisions dans cet arbre, leur procurent uno boisson douce et agréable: Ils s’imaginent qu’il n’y a pas do plus heureuse existence que la leur, et pensent quo les habitants dos villes, et mémo que les peuples pasteurs, mènent la vie la plus misérable. Leur pays étant très froid, ils chassent beaucoup l’hiver sur la neige. Ils s’attachent alors aux pieds des planches qu’ils appellont thana, et tenant à la main un bâton, qu’ils enfoncent

dans la neige, comme un batelier enfonce sa perche dans l’eau pour faire mouvoir sa barque, ils parcourent les plaines, grwissent et descendent les montagnes avec une telle vitesse qu’ils atteignent les boeufs et les autres animaux… C’est une chose qu’il faut voir pour la croire“… Ces détails sont entièrement conformes à ce que rapporte, sur le genre do vie actuel des Toungouses, Joli. Gottl. Georgi., dans son ouvrage intitulé: Bemerkungen einer Reise im Russischen Reiche Les vastes régions

habitées par les Toungouses, dans la partie orientale de la Sibérie, sont appellées par eux Ouriangkhai, nom semblable à celui que les Mongols donnaient à ce peuple dans le treizième siècle.“ Histoire des Mongols par D’Ohsson. W Dodatkach do Tomu I-go, patrz Note 1, p. 421. Str. 187. Tam Kara-Chan, współczesny Abrahama, czcił wielu bogów a główne obozowisko nazywało się „Karakum." „S’il faut s’en rapporter à l’une dos

premières traditions turques, dont ou retrouve des traces dans les commentaires Hérodote sur l’origine des Scythes, (**) OghouzKhan, fils do Kara-Klian, fut, par ses conquêtes et par ses lois, le fondateur de la puissance et de la civilisation turques. Il doit * (*) Hérod. t. IV, p. 5. Les trois fils de Targitaos sont. Leipoxaïn, Arpoxaïn et Koloxaïn. La terminaison oxaïn, commune à ces trois noms, paraît n’être autre choso que le mot Oghouz ou Oghm-Khan. Hammer —

tamże. woir vécu du temps d’Abraham. Commo fondateur d’un empire, il a beaucoup de rapports avec le Déjocès des Mèdos, c’est-à-dire le Djemschid des histoires orientales. Oghouz-Khan abandonna l’idolâtrio pour embrasser un culto plus pur, et soutint contre son frère une guerre civile et religieuse qui dura soixante-dix ans. De Karakoum, où Kara-Khan passait l’hiver Oghouz se porta vers le sud, et alla se fixer a Yassy, une des

villos les plus célèbres du Turkestan... Les noms de ses six fils, suivant la tradition, sont Khans du jour, de la lune, de l'étoile, du ciel, de la montagne et de la mer, titres que prenaient les souverains de ces contrées. Oghouz, aussi passionné pour la chasse que Nemrod, y envoya un jour ses fils, espérant qu’ils en rapporteraient quoique présage de leur sort. A leur retour, ils lui présentèrent un arc et trois flèches qu’il waient trouvés. Oghouz donna les flèches

aux khans du ciel, de la montagne et de la mer, et l’arc aux trois autres qui le brisèrent pour se le partager. Oghouz les nomma pour cela Outschok (les trois flèches) et Uozouk (les destructeurs). Il confia le commandement do l’aile gauche do son armée aux premiers, et celui do l’ailo droite aux seconds. (La division eu aile droite et aile gauche est un principo admis dans l’organisation des armées turques, mogoles et tatares.) Après la mort d’Oghouz, sos fils se partagèrent son empire…

La tradition donne quatre fils à chacun de ces princes, qui sont les pères des vingtquatre principales tribus turques. Nous ferons remarquer ici que ce nombre quatre a toujours été affectionné par les Ottomans, et qu’il a présidé à l’organisation de tontos leurs institutions fondamentales. C’est ainsi quo les vingt-quatre patriarches, ou pères des Turcs, se sont continués dans les vingt-quatre begs des Mamelouks beharits et tchorkessos, en Egypte, jusqu’à leur extermination qui a eu lieu dans cos der-

nier temps.“ Histoire de L'Empire Ottoman par J. de Hammer trad. de l’al. p. Hellert—Paris— 1835—T. I, p. 6. Str. 189. Przy obiorze takiego Chaana przechowywał sie wiernie obrządek... ustanowiony podobno jeszcze za Oguza: Nowoobranego, sadzano i podnoszono nie na tronie, ale na płachcie z czarnej pilśni w jaką tamte ludy zwykle owijają umarłych. Ilaiton, albo Hetum, Xiążę Armeński,

który w trzynastym wieku zwiedzał Dwór Mongolski, opisuje ten świadek:

obrzęd

jako

naoczny

„Après ce que les Tartars establirent un siège ou milieu d’eulx, et ilz estendirent un feustre noir sur terre, et firent, seoir dessus Canguis (Dżyngischana), et les VII chevetaines (capitaines) des V7I nacions le levèrent et le nommèrent Kaan, en agenouillant eulx li faisant tout honneur et révérence comme à leur seigneur. Do celle

solompnité que les Tartars firent à leur seigneur en collai temps nulz ne se doit merveillior, car par wenture ne swaient ilz mieux faire, ou ilz n’waient plus beau drap sur quoy ilz le feissent seoir. Mais de ce qu’ ilz n’ont voulu changier leur premier usaigo se pourroi-t'on bien nierveillier qui ont conquises tantes terres et royaumes. Et encore tieunont-ilz leur premier usaige quant ilz veullent eslire leur seigneur. Et j’ay esté deux fois à l’eslection de l’empereur dos Tar-

tars. Uz s'assemblaient en un grant champ, et cellui qui devait estre leur seigneur, ilz le faisoient asseoir sur un feustre noir, et mettoient un riche siège ou milieu d’eulx. Après, venoient les liauhx hommes et ceulx du lignage et le levoient en liault et mettoiont asseoir sur le siégo. Et puis lui faisoiont toute révérence et honneur comme à leur seigneur naturel, ne pour seigneurie, ne pourrichesce qu’ilz aient, n’ont volu changier leur us ai ge. Relation de Jehan Hayton Prince d'Arménie,

wydrukowana w zbiorze p.t. L'Extrême Orient au Moyen-Age par L. de Backer — Paris — chez Leroux—1877—patrz str. 163. Str. 189. Znienacka widownia rozjaśnia się nowym porankiem, powstaje państwo Ujgurów „Los Ouïgours, ou 'Pures do l’est, qui habitaient la contrée qui s’étend entre Karakou- roum et Tourfan, ont été confondus par les historiens et les géographes anciens avec les Ougres sibériens des Byzantins, de môme que les Ilouminous,

premier nom dont les Chinois se sont servis pour désigner les Turcs, ont, été pris pour les Huns. La langue dos Ouïgours est le turc le plus pur et. le plus ancien; dans la suite, elle a été appeléo djagataï, de Djagataï, fils du conquérant Djenghiz-Khan, souvorain de ce pays… Los Ouïgours furent plus tard nommés Ouzbeks, du nom d’un do Jours chefs, Ouzbek, qui régna après Djonghiz-Chan.“ Histoire de l’Empire Ottoman par J. de Hammer trad. de Hel-

ler—Paris—1835—Tome I, p. 5. Obszerną wiadomość o kolejnych losach Ujgurów można znaleźć w Historji Mongołów D'Ohssona, w Tomio pierwszym, na str. 107 i następnych. w Dodatkach zaś do tegoż Tomu, w Nocie V-téj str. 429), zamieszczone są w całej rozciągłości wszystkie owo legendy, tak perskie jak chińskie, o Dwóch cudownych sosnach ipigciu Tekinach, o Górze szczęścia i o Stepowej Egerji, z których wyjątki zostały przytoczono w powieści.

Str. 193. Tymczasem na północy… w opnszczonem gnieździe Ujgurów, spokojnie koczował tatarski naród Cheraitów. ,,Keraïtes, nation nombreuse qui habitait les rives de l’Orcoun et de la Toula, ainsi que le voisinage des monts Caracouroum. Elle se composait dos tribus Tchirkir, Toungeaïte, Toumaoute, Saluai,c, Eliato et lveraïte, aux-quellos ce dernier nom était devenu commun depuis leur réunion sous le sceptro do princes issus do la tribu

Keraïte. Leurs moeurs, leurs usages, leur idiome se rapprochaient beaucoup de ceux dos Mongols. Cotte nation était chrétienne; elle avait été convertie au commencement du onzième siècle par dos prêtres Nestoricns.“ Histoire des Mongols par D’Ousson — T. I, p. 48. Str. 193. Król Cheraitów został Chrześcjaninem. Opowieść tego wypadku zapisana jest najszerzej w dziele Abulfaradżiego.

Cały ten ustęp wyjęty ze Wschodniego pisarza, znajduje się u D’Ohssona, w Tomie pierwszym, w Przypisku na str. 48 i nast. Str. 194. Odgłos o tym narodzie szerzy się daleko, i nawet w Europie zaczyna słynąć jako pół bajeczne Królestwo Xiędza Jana. Leprestre Jehan, la grande merveille qui occupait l'Europe qui, avec le célèbre oiseau Roc et la pêche des diamants dans les montagnes appelait, sollicitait toutes les

rechorches Dos voyageurs; qui créa, pour ainsi dire une modo do littérature, et qu’on finit par découvrir dans tous les pays du inonde; car il sembla convenu pondant quoique temps, d’appeler prêtre Jean toute chose qu’on ne connaissait pas.“ L'Extrême Orient, an Moyen-âge par Louis de Backer — Paris—chez Leroux— 1877, p. 25. Pierwsi jednak Missjonarze trzynastego wieku, patrzyli na ten przedmiot bardzo

trzeźwo. Rubruk, (poseł od Ś-go Ludwika do Chaana Mangu) pochwycił wybornie łączność zachodzącą między Cheraickim Ong-Chanom a postacią „Xiędza Jana“, i jeżeli nie posunął się do zlania ich w jedną osobę, to przynajmniej czyni z nich rodzonych braci. Oto ciekawy ów ustęp: „Au temps où les Français prirent Antioeho daus une plaine située au milieu de ces monta-

gnes, il y avait un certain pasteur nestorion, qui régnait on maître souverain sur un people qui était chrétien nestorien... Ce nestorion so proclama roi, et les nostoriens le nommaient „le roi Jean“, racontant de lui dos morvoillos au delà de toute vraisemblance. Los nestoriens qui viennent de ces contrées exagôront tout, faisant grand bruit de rien... C’est ainsi que s’est répandue la grande renommée du roi Jean, et cependant j’ai

trwersé ses pâturages, et personne... Ile le connaissait, excepté quelques nestoriens ...Ce Jean avait un frère, un pasteur puissant, nommé Une seigneur d’une petite ville nommée Caracorum, et régnant sur un peuple ....aussi chrétien nestorion — Au delà do ses pâturages, a une distance do dix ou quinze journées étaient ceux des Moals (Mongols), tous gens misérables, sans chef ni loi, adonnés seulement aux sortilèges et aux devins, comme le sont tous ceux

qui habitent ces contrées... Le roi Joan mourut sans héritiers; son frère Une lui succéda et so fit appeler Khan, et on lui envoya des troupeaux jusqu’aux confins des Moals. — En co temps Cyngiz (Tchinguiz- khan) était un ouvrier (?) du peuple moal, et enlevait tout ce qu’il pouvait du bétail do Une- Khân, à tel point que les bergers de celui-ci s’en plaignirent à leur maître. Alors, celui-ci assembla une armée et se rendit avec elle dans le pays des Moals pour s’emparer de co Cyngis; mais

Cyngis s’enfuit chez les Tartares et s’y cacha. Une s’empara du butin des Moals et dos Tar- tares, puis s’en retourna. Alors, Cyngis s’adressant à eux leur dit: „Pourquoi sommes-nous sans chef? Nos voisins nous oppriment.“ Et les Tartares et les Moals le firent leur chef et se soumirent à lui. Ayant aussitôt réuni une armée, il se jota sur cet Une et le vainquit; Une-Kliân s’enfuit au Cathay. Sa fille fut faite prisonnière et Cyngis la donna pour épouse à un do ses fils dont elle conçut celui qui règne

maintenant, Mangou-Khân. Alors Cyngis envoya ses Tartares guerroyer de tous côtés... La terre d’où ils sont sortis, et où so trouve encore la cour de Cyngis-Khân est nommée Ouankorulo (słusznie, bo między rzekami Honauem i Kerulanem). Mais parce que Caracorum est le pays de leurs premiers exploits, ils tiennent cotte ville pour leur résidence royale, et c’est là qu’ils procèdent à l’élection de leur Khân.“ Guillaume de Rubrouck — Récit de son voyage—Paris—1877—p. 75 et suiv.

Pogląd ten, jasny i bardzo do rzeczywistości dziejowej zbliżony, szybko się jednak zmącą w Europejskich głowach. Z jednej strony, olbrzymia postać Dżyngischana zupełnie im zasłania zwalczonogo przezeń Ong-chana, z drugiej strony wyobraźnia podróżników nie zadawalnia się tak prostćm wytłumaczeniem rzeczy. Więc stroją swego ulubieńca w coraz nowe dziwy, a prawda pierwotna tak mocno się zaciera, żojuż w kilkadziesiąt lat później piszący Brat Oderyk z Friulu, (jeden co prawda z

najhojniejszych rozsieweów bajek wschodnich,) mianuje Xiędza Jana królom narodu Pigmejczyków, „des Pumeaux gens du prestre Jehan, qui sont petite gent, et n’ont que trois espons do lonc… bel et gracieux solon leur grandeur tous hommes et fournies vivent six ans do tout le plus“, (patrz w Extreme Orient, str. 118), a których razom z ich żurawiami przeniesiono teraz do Azji, bo nikt niemógł ich znaleźć nad Nilem, chociaż Arystoteles tam wskazywał ich pierwotne siedlisko.

Zupełnie przociwnio dzieje się z Xiedzom Janom. Podróżnicy nioniogąe żadnym sposobom odnaleźć go w Azji, wyznają że musiała zajść omyłka, i przenoszą go w końcu na ląd Afry- kański, z czogo powstaje drugi Prestre Jehan, tak zwany Etjopski, „czarny“, który znów przez długie czasy pokazuje się jakby „miraż“, to w Abissynji, to gdzieś po za Libją, zawsze dostrzegany, i zawszo ginący. Str.

196.

A

miał

Ong-chan

córkę...Lennik ośmielił się zażądać córki królewskiej dla swojego syna. To żądanie wydało się Ongchanowi zanadto wybujałem. Odmówił aż przyszło mię-

dzy niemi do wojny. „Et quand le prêtre Jean entendit co que lui mandait Cinghis-khan demandant sa fille, il fut moult courroucé, et dit: Gomment Cinghiskhan a-t-il l’audaco do demander ma fille?.... Ne sait-il donc qu’il est mou homme et mon esclwe?.... Dites-lui que j’aimerais mioux brûler ma fille que la lui donner et ajoutez do ma part que jo devrais le mettre à mort comme traitor et déloyal à son soigneur.“

Puis

il

commanda

aux

messagers de partir aussitôt de devant lui et de no jamais y revenir….Quand Cinghis-Khan entendit la manière dont le prêtre Jean l’wait traité, il eut le coeur si gonfié de rage, que peu s’en fallut qu’il ne crôvat dans sa poitrine; car c’était- un hommo qui swait sa valeur. Jl parle enfin, et s’écrie qu’il veut cossor d’être seigneur si le prêtre Jean ne vend plus cher l’affront qu’il vient do lui faire que jamais affront no fut vendu par porsonno, et il ajouto quo

bientôt il lui montrera s’il ost son osclwo Il fait swoir au prêtre Jean qu’ii ait à se défondro comme il pourra, qu’il marche contre lui avec toutes sos forc.es Los deux armées prirent les armes et co fut la plus grando bataille qu’on eut jamais vue Cinghis-lvlian fut vainqueur. E11 cetto bataille le prêtre Jean fut occis, et de ce jour Cinghis-lvlian alla conquérant la terre.“ Marco-Polo — dans les Voyageurs Anciens et Modernes —

rédigés p. Ed. charton — Paris—aux Bureaux du Magasin Pittoresque—1855—T. II, 304 et 300. Str. 197. Ten mur tam po to zbudowano, aby Goga i Magoga zamknąć... Ale któż to zbudował? A któż, jeżeli nie Alexander Wielki? „Sondce est une province vers le levant…elle relève du grand Khan… En cette province se trouvent les pierres dont on fait l’azur… En cette province était la capitale du prêtre Jean Colieu est celui

que nous appelons en notre langue Gogo et Magogo; mais ils l’appelent Ung et Mungul.“ MarcoPolo dans les: Voyageurs Anciens et Modernes — T. IL, p. 313. Uczony i wytworny wydawca tych Podróży, Edward charton, dodajo do tego miejsca następujący przypisek: „D’Anville a écrit un Mémoire sur le Rempart de Gog et Magog, où il a voulu prouver l’existence de ce rempart. Dans la carte annexée à ce Mémoire, il place le pays

de Gog entre le 45-e et le 50-o degré do latitude nord. — M. de Sacy pense que co rompart n’était, autre que la Muraille de la Chine, et il renvoie à ce qu’en a dit d’IIorbelot. — Depuis le neuvième et le dixième siècle, le rompart de Gog (Castrum Gog de Sanuto) occupe invariablement sur les cartes la même place, au nord do la Tartario. Los Arabes et les Persans désignent sous le nom do Yajuj et Majuj les habitants des régions montagneuses au nord-ouest

de la îuor Caspienne. Strahlenberg, les noms

—

Selon

Yaqongi et Mongongi sont usités parmi les Tartaros ouScytlios modernes, et ils peuvent woir un rapport avec ceux do Gog et. Magog employés par la Genèse.“ Z tego ustępu widzimy jak mocno wszystkie narody zajmowały się tą przepowiednią, i jak wielu pisarzy kolejno ją obrabiało. Wyżej przytoczone słowa Backera o „Xiędzu Janie“,możnaby jeszcze słuszniej przystosować do „Goga i

Magoga“; przedmiot ten wytworzył całą niemal osobną „literaturę.“ A wszędzie w niej pojawia się bohater Macedoński, bo jak nasz lud przypisuje Szwedom wszystkie wały, a królowej Bonie wszystkie zamki, tak Średnie wieki przypisywały Alexandrowi wszystko co wielkie, trudne i tajemnicze. Najczęściej, występuje on tam bardzo przykładnie i pobożnie, jako prawdziwy robotnik Opatrzności. I tak, Metodjusz Biskup Patarski (w Licji) słynny prze-

ciwnik Orygenesa, jeszcze w początkach czwartego wieku napisał rozprawę p. t. O narodach co maję panować w ostatnich czasach świata, a w dziole tem powiada: „I poszedł Alexander na Wschód, zabił Darjusza Medyjskiego, i zawładnął grodami i krajami mnogiemi, i obszedł całą ziemię, i zaszedł do morza zwanego: Słoneczną stroną. Tam zaś ujrzał nieczyste narody, ohydne; synowie zaś synów Jafetowych i wnukowie jogo brzydzą się niemi; a nieczy-

stość ich ujrzał Alexander, albowiem jadali wszelką rzecz nieczystą, i różne stworzenia plugawe, komary i muchy, i żmije i padlinę... Umarłych zaś nie grzebią ale i tych zjadają. Wszystko to ujrzawszy Alexander, pomodlił się do Boga gorliwie, zebrał ich wszystkich, i żony ich, i wyprowadził ich ze Wschodu, i pognał aż na krańce Północy. I niemają już wyjścia ni na Wschód, ni na Zachód, albowiem kiedy Alexander modlił się do Uoga, usłyszał go Bóg, i rozkazał dwóm górom którym na

imię: Mazy i Wora , aby się przybliżyły do siebie, jakoby na łokci dwanaście. I uczynił wrota miedziane, i pomazał je Afinkitem (?). .Jeśli chcą je otworzyć żelazem, niemogą; jeśli chcą je roztopić w ogniu, takoż niemogą, dla przyrodzonej własności Afinkitu, który się nie lęka ni rozsieczenia przez żelazo, ni roztopienia przez ogień. Albowiem daje się. słyszeć proroctwo Ezechjelowe, które mówi: W ostatnie dni i czasy, zejdą na ziemię Izraela od stron północnych, Gog i Magog.“ Patrz w Hi-

srorji Karamzina, w Tomie II-m, Przypis 64-ty. Najlepszą „illustracją“ do tych legend, są mappy Średniowieczne, zwłaszcza sławna Mappa Katalońska z XIV-go wieku, istne pieścidlo, pełne miniaturowych osóbek i obrazków. Polski czytelnik może ją łatwo znaleźć, bo została odwzorowana, z całym przepychem farb i złota, w Albumie Rytownika Polskiego—Poznań—1854. — Tablica siódma zawiera tę. część Mappy co ściąga się do

naszego przedmiotu, a którą Lelewel w Wykazie treści, opatrzył następującem objaśnieniem: „Asji połowa wschodnia...wyobraża karawanę do Chin ciągnącą.... Trzech Królów do Betleem jadących, bój pygmeów z żurawiami, sirenę, połów pereł... tudzież historję króla AleSandra co wałem otoczył Goga i Magoga, którzy z Anti-Christem wystąpią na końcu świata, a Christus sobie wiernym błogosławi.“ Rzeczywiście,

można

tam

widzieć

odmalowany ów Mur czy tajemniczy, tabaczkowego ko-

Wal

loru, i Alexandra w koronie, co z po-za wału wychylony, czuwa jakby warta przy wejściu, i dobrze robi że czuwa, bo oto już jeden djablik wyskoczył po-za szaniec, i podwójną trąbą daje hasło, a z głębi obwarowania wyrywa się pędem Gogimagog, ubrany w zieloną szubę, jadący na pstrym koniu, pod chińskim parasolom; chciałby wyjechać razem z całą swoją czeredą, ale dotąd nic może, bo

drogę mu zastąpił sam fan .Jezus, otoczony prześlicznem gronem Błogosławionych, którym rozdaje złote różezki zwycięztwa, zapewne te jakiem i mają walczyć przeciw piekielnej broni Antychrysta. Str. 199. Te sypialnie Mongołów bywają takie wielkie Cały ten opis „domów kołowych“ u Tatarów, jest wyjęty z Rubrouck’a — Recit de son Voyage traduit par L. Backer—Paris—1877— str. 11. ROZD. KARAKORUM.

Str. 203. Ogotaj... odpowiadał pamiętne słowa: „I po cóż mam to wszystko chować? Najlepiej złożyć skarby w sercu swoich poddanych.“ „Il aimait (Ogotaï) à entendre citer des traits do princes célèbres dans l'histoire; mais lorsqu'on parlait des trésors que quelqu’un de ces souverains avait amassés: „II était donc, disait-il, bien dénué de bon sens; puisque les richesses ne nous préservent pas de la mort, et que nous ne pouvons pas

revenir de l’autre mondo, nous devons déposer nos trésors dans le coeur de nos sujets.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson — T. II, p. 88. Str. 203. Objąwszy dziedzictwo stukoronne…. Ogotaj postanowił założyć stolicę… chciał jéj świeżą datę podeprzeć gruzami jakiejś wielkiej przeszłości; w tej myśli wybrał ziemię Cheraicką. „L’empereur tint en 1234 une assemblée générale dans un lieu de la Mongolie

appelé Talantépé. L’année suivante il convoqua un eouriltaï dans sa nouvelle ville de Caracouroum, sur la rive de l’Orcon, où il avait fixé sa principale résidence Nous ne connaissons par la position précise de Caracouroum. L’indication la plus positive du site de cette ville, qui ait été découverte jusqu’ici, se trouve dans l’histoire de la dynastie des Thangs en chinois, (Tang-chou.) lille on a été extraite par M.

Abel Remusat. et citée dans ses Recherches sur la ville de KaraKoroum, (Voyez Mémoires sur plusieurs questions relatives à la géographie de l'Asie centrale- Paris 1825.) Voici la traduction qu’il donne de cet article: „A l’orient de la ville (de Kara-koroum) sont des plaines incultes; à l’occident elle repose sur le mont Ou-te-kian; au midi elle s'appuye sur la rivière Wen-kouen (Orklion.) Au nord, a 6 ou 700 lieues on trouve la rivière Sian-o

(Selinga.)“ Histoire? dles Mongols par C.D’Ohsson — T. II, p. 60. „Karakorum, la célèbre capital….dont le nom seul aftïayait l’Asie“ mówi Màlte-Brun w swoim Abrégé de Géographie universelle, na str. 13-stéj, w trzeciém wydaniu. Paris —1842. „Karakorum, sławne, lecz dziś całkiem zniszczone miasto mongolskie w Azji północnej, założone przez starszego syna DżyngisChana; według niektórych, jest-to

dzisiejsze miasto Holin Encyklopedja Powszechna Orgelbranda — Tom XIV, str. 58. „ Caracorum, Karakhorum ou Karak û m (sable noir) des cartes modernes, dans la vallée du haut. Orchon, et appelée Khorin, Korin par les Tartares, Holin par les Chinois, était l’antique résidence des princes mongols. Fondée en 755 par Pitchia, khan des Celu, Cara-corum devint, après la décadence de ces derniers, la capitale de la tribu des Karait.es ou Clierai tes. Ayant été

conquise sur eux par Gengis-Khan, elle fut. en 1235, entourée de murailles par Oktaï (Ogotaï) qui en fit sa résidence. C’est là que se tinrent les assomblées générales dans lesquelles Cuyuc et Mangou furent élevés au trône; c’est de là que Coubilaï partit pour conquérir la Chine; c’est la qu Houlagou commença vers l’occident sa marche victorieuse, qu’il termina par la destruction du califat de Bagdad André de

Lonjumel la visita en 1249, Guillaume de Rubruquis en 1254.“ Vojtageurs Anciens et. Modernes w Tomie II, w Przypisach do Podróży Marco-Pola —str. 303. Na zwyczajnych mappach, Karakorum rzadko jest oznaczono, ale można je znaleźć na mappac.h przyłączonych naukowych, np.

do

różnych

dzieł

W dziele Vojtageurs Anciens et. Modernes —Paris—aux Bureaux du Magasin Pittoresque— 1855—w Tomie II-m na str. 224, przy

Podróży Jana de Plano-Carpini. W dziele D’Ohssona Histoire des Mongols — Amsterdam—1852—na początku I-go Tomu. W dziele Xiędza Huc’à: Souvenirs d'un Voyage dans la Tartarie et le Thibet , Paris—5-e ed. 1808—przy końcu I-go Tomu. W ogromnym Atlasie należącym do dzieła Rohrbachera: Histoire universelle de l'Eglisee Catholique, na 18-stéj Tablicy. I w wielu a wielu innych dziełach

poświęconych badaniom Wschodu. Str. 204. Przy zakładaniu podwalin, znaleziono pomnik marmurowy, z napisem we trzech językach pod tym niejako nagrobkiem Kitajskićj chwały, dokopano się jeszcze starszej pamiątki. W głębokim lochu spoczywała ogromna tablica kamienna, ponasiekiwana w tajemnicze

znaki... O znalezieniu obu tych pomników patrz w Histoire des Mongols D’Ohssona, w Tomie II-m, str. 64 i w Dodatkach do Tomu I-go, str. 429. Str. 205. Pałac był olśniewający. „A son retour de la Chine, d’ù il avait emmené un grand nombre d’habiles artistes et artisans, Ogotaï se fit bâter un vaste palais dans son nouveau yourte de Caracouroum, sur la rive de l’Oreoun.

Il y avait là d'anciennes ruines Le nouveau palais d’Ogotaï, richement décoré par des sculpteurs et des peintres chinois, était entouré d’un parc Autour de ce palais furent bâtis des hôtels pour les princes et les grands; il s’éleva bientôt une ville, que l’empereur nomma Ordou-Balik, ou la ville de l'Ordou, mais qui fut plus connue sous le nom de Caracouroum, par lequel on désignait uno chaîne de montagnes où la rivière Orooim prend naissance. Cette nouvelle

cité fut entourée en 1235 d’un mur qui avait une demi-lieue de circuit. De là, jusqu’à la Chine, furent établis des relais particuliers, au nombro de trente-sept, tous gardés par des détachements de cwalerie. Chaque jour il arrivait dans cette résidence, des différentes parties de l’empire, cinq cents chariots remplis de vivres et de boissons, que l’on déposait dans les magasins, pour la consommation de la cour, et les distributions au peuple Tamże—T. II, pag. 64.

„Mangou a à Caracorum une grande cour sous les murs de la ville, dose d’un mur de briques comme sont fermés chez nous les prieurés des moines. Là est un palais, où ił donne un grand festin deux fois l’an…Il y a là aussi beaucoup des maisons, longues comme des granges, dans lesquelles sont, enfermés ses vivres et ses trésors… Ce palais est comme une église, ayant une nef au milieu et deux bas-côtés séparés de la nef pas deux rangs de colonnes. Trois portes sont au midi Le khàu a

son siège au nord, sur une estrade, de manière à être vu par tous, et on y monte par deux escaliers; par l’un, ou lui apporte sa nourriture et l’on descend par l’autre et lui, il est assis tout en haut, comme, un dieu. A sa droite, c’est-àdire à l’ouest sont les hommes, a sa gauche les femmes; car le palais s’étend en longueur du nord ai sud. A droite, près des colonnes, s’élèvent des gradins, en forme d’amfitheâtre, où se placent les fils et les frères du khân, et. à gauche ses femmes et, ses filles.

Une seule femme est assise à ses côtés, mais sur un siège moins élevé que le sien.“ Guillaume Rubrouck — Récit de son Voyage — pp. 203—205. Str. 207. Poniżej...rozlegało właściwe „miasto.“

się

„Quant à la ville de Caracorum il y a là deux quartiers, l’un des ttarrazins, où se trouvent les marchés et où abondent les marchands, à cause de la cour qui en est peu éloignée, et aussi à cause de la multitude des ambassadeurs. L’autre

quartier est, celui des Cathayens qui sont tous des artisans. tën dehors de ce palais, on voit de grands palais qui sont habités par les secrétaires de la cour. Il y a là douze temples consacrés à des idoles de diverses nations, deux mosquées où l’on observe la loi de Mahomet, et une église de chrétiens à l’extrémité de la ville. — La ville est entourée d’une muraille de terre, et elle a quatre portes. A l’est, ou vend le mil et d'autros grains, du reste très-rares; à l’ouest,

on vend les moutons et les chèvros; au midi, les boeufs et les chariots; au nord les chevaux.“ Tamże — 221.

Str. 241. Szklanne szyby tu świeciły nietylko w oknach ale i we drzwiach wielu domów. W dziele Abla-Remusata, Nouveaux Mélanges Asiatiques, w Tomie I-szym, w ustępie tłumaczonym z języka chińskiego, p. t. Relation de l'expédition d'Houlagou à trwers la Tartarie, znajduje się na str. następująca:

174-téj

wzmianka

„La route passe par la ville de Pkoule

(W bliskości Bisz-Bałyku.) murailles sont hautos. Ou

Les

y voit dos boutiquos ferméos, des enclos pour oxposer les marchandises, dos maisons de terre, dont les portes et les fenêtres sont garnies do verre.“ Sprawozdanie to było pisano przez pewnego oficera Chińskiego z armji Xięcia Hulagu, w dziesięć lat po przybyciu naszych branek do Mongolji. Jeżeli więc w mieście tak podrzędnem jak Fu-lo, mogły być drzwi i okna szklanne,

témbardziéj godzi się przypuścić, że nie musiało ich brakować w owem Karakorumie, gdzie wysilano się na zgromadzenie wszelkich zbytków, jakie tylko znała wówczas Azja. Str. 242. Ogotaj kazał otworzyć bramy i ogłosić...że „każdemu wolno wejść do Skarbców cesarskich, i brać z nich tyle ile tylko mu się podoba.“ „Lorsqu’on bâtissait Caracouroum, il (Ogotaï) entra un jour dans son trésor, et le trouva plein do

balischs. „ A quoi me sort, dit-il, tout cet. argent, qu’il faut encore woir la peine do garder?“ I1 fit publier que ceux qui voulaient des balischs, n’waient qu’à so présenter. Aussitôt les habitants do la. nouvelle ville accoururent au trésor et chacun prit autant d’argent qu’il on put omporter.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson T. II, p. 89. Str. 213. Głównym doradcą i ulubieńcem Ogotaja był...wielki człowiek. Zwał się Jeliu-

Czusaj. Piękny „Żywot“ Joliu-Czusaja znajdzie czytelnik u Ami Rem us AT A, w jogo nouveaux Mélanges Asiatiques, w Tomie II, str. (î4. Żywot ów tém jest ciekawszy, że pisarz francuzki przełożył go prawie dosłownie z Annalisty Chińskiego, przez którego ciepłe pióro przemawia miłość całych miljonów ludzi, zawdzięczających JeliuCzusajowi ocalenie życia i wszysfckiogo co jest najdroższem. Str. 245. Przywołał wtedy Jeliu-

Czusaja na swoją estradę, i pełną czarę podając mu własną ręką wyrzekł rządzę" i t. D.

„Jeśli

spokojnie

„Ogotaï inaugura on 1236, son nouveau palais par un grand festin, et donna on cetto occasion, à son ministre Yeliuï-Tchoutsaï une marque signalée de sa fweur....Ogotaï qui swait apprécier sa haute capacité, son amour de la justice, son zèle pour les intérêts du gouvernement, commo pour le bien dos peuples, lui fit l’honneur, dans ce

festin, de lui présenter la coupe, et. de lui adresser ces paroles: „Si j’ai employé vos talents, si je me suis réglé sur vos lumières, je n’ai fait que suivre les ordres du défunt empereur Si je dors maintenant sans inquiétude, c’est à vos veilles que j’en suis redevable.“ Puis, se tournant vers les ambassadeurs de l’Occident et du Midi, qui so trouvaient en grand nombre à sa cour, il leur demanda, en leur montrant Yeliuï-Tchoulsaï, si leurs pays possédaient un homme

qui, pour l’habileté et la sagesse, put. lui être comparé.“ Histoire des Mong, par C. D'Ohsson. T. II, p. 155. ROZD. ROCZNIKI NIEWOLI. Str. 217. Tatarski obyczaj nakazywał, ażeby brat pozostały, wziął pod swoją opiekę wszystkie żony po bracie zmarłym. „Chaque femme avait, sa hutte et sou ménage séparé. Le fils devait pourvoir à l’entretien des veuves de son père; souvent il les

épousait, hormis- celle qui lui avait donné lojour. Le frère était également tenu de prendre soin de ses belles-soeurs devenues veuves.,, Tamże — T. I, p. 14. Str. 219. Największa zażyłość łączyła je z pewną damą Frankską, zwaną Pascha. „Une femme de Metz en Lorraine, nommée Pascha, et qui avait été faite prisonnière en Hongrie, vint nous trouver et nous prépara un festin du mieux qu’elle put elle nous raconta les privations

inouïes qu’elle eut à supporter“ Rubrouck— Récit de son Voyage -p. 155. Str. 249. Był to czysty Paryżanin, „Maître Guillaume Buchier." „II y avait à Caracorum un orfèvre, nomme Guillaume et originaire de Paris; son nom de famille est Buchier, et colui de son père Laurent lïuchier il a un frère qui demeure sur le grand Tout. et. qui se nomme Roger B uchier.“ Tamże- p. 157. Str. 220. Mistrz Wilhelm zapoznał

znów nasze niewiasty złotnikiem, starym Kuź-

z

innym

mą. „Kóźma żyjący w XIII wieku; wiadomość o nim dochował podróżnik Plano Carpini, który użalając się. na niegodziwe utrzymanie w Hordzie, powiada: „Na szczęście nasze, dobry Rusin, imieniem Koźma, złotnik i ulubienic chana Gajuka, zaopatrywał nas we wszelkie potrzeby.“ Encyklopeclja Powsz. Orgelbr. T.XIV, str. 807.

Str. 222. Ach, i jak tu nie wzdychać za tym grzecznym Paryżem, gdzie złotnikom jest jakby w raju? „Le contre de l'Orfèvrerie laïque était d’abord dans la Cité, auprès de la maison même de. saint. Eloy....Un violent, incendie détruisit tout le quartier des orfèvres....Plus tard, une partio des orfèvres revinrent dans la Cité, mais ils s’arrêtèrent, sur le Brand-l’ont et ne rentrèrent. pas dans les rues, où les swetiers leur waient, succédé....Los

orfèvres proprement dits.... waient., en général, leurs ouvroirs et. fenestres sur le Grand-L’ont. ou Pontau-Change, on concurrence avec les changeurs, la plupart. Lombards ou Italiens.... La corporation des orfèvres de Paris avait, scs privilèges.... et son existence organisée.... „Ils étaient.“ exempts du guet, et do toutes autres redevances féodales.... ils remplissaient parfois dos charges d’honneur. Ainsi à l’aris, c’étaient eux qui waient, la garde do la vaisselle

d’or et d’argent, quand la banne Ville donnait, un grand festin à quelquo liôto illustre; c’étaient eux qui portaient le dais sur la tête du roi à son joyeux wènement.; c’étaient, eux qui, couronnés de roses, promenaient sur leurs épaules la châsse de sainte Geneviève.“ Le Moyen -Age et la Renaissance — Tome troisième—Orfèvrerie. XXXI et. XXXV.

Fol .

Str. 227. Zausznice nie były rzadkością u mężczyzn Tatarskich. Jako dowód, można przytoczyć następne

opowiadanie: „Deux ambassadeurs du souverain kin arrivèrent, à Liou-pan, avec des propositions de paix. Parmi les présents que ce souverain lui faisait, offrir, était un plat rempli de superbes perles. Tchinguiz-khan on fit distribuer à ceux do ses officiers qui portaient des pendants d’oreilles; les autres se firent percor les oreilles pour en obtenir; ce qui restait après ces largesses, fut répandu à terre et livré, au pillage. Histoire des Mongols par C.

D’Ohsson. T. I, p. 375. Str, 229. „Życie pogan jest czystsze od życia Nestorjanów.“ Obraz Nestorjanów odmalowany w niniejszej powieści, jest jeszcze nieco złagodzonym;, zdania naocznych świadków brzmią nierównie jaskrawiej. Kubrak, Missjonarz, który (jak jest opowiedziane w Tomie trzecim,) zwiedzał Mongolje właśnie za czasu naszych branek, i który najdokładniej mógł ich poznać, tak się odzywa, w tym przedmiocie:

„Dans quinze villes du Cathay on voit des Nestoriens, et dans celle qu’on appelle Segin, (czyli Pekin, u Mongołów Chambałyk,) est leur évêque... Les Nestoriens sont trèsignorants. Cependant ils disont leur office et ont des livres sacrés en syriaque, qu’ils ne comprennent pas; ce qui fait qu’ils chantent comme, chez nous, les moines qui ne swent rien de la grammaire; d’où une grande corruption. Ils sont surtout usuriers, ivrognes, et quelques-uns qui vivent wec les Tartares ont,

eo.:1111e eux, plusieurs femmes... Ils mangent de la viande le vendredi.... L'evêque visite rarement ces pays, peut-être une seule fois en cinquante ans. Alors ou fait ordonner prêtres tous les petits enfants mâles, mémo ceux qui sont encore au berceau, ce qui explique comment presque tous les hommes sont prêtres. Ensuite ils se marient, ce qui est tout-à fait contraire à l'enseignement des Pères... Ils sont aussi tous simoniaques, n’administrant aucun sacrement gratuitement. Ils sont très

attentifs pour leurs femmes et leurs enfants, ce qui fait qu’ils sont plus occupés de gagner de l’argent que de propager la foi. Il arrive de là que ceux d’entre eux qui élèvent les enfants des Moals (Mongols) nobles, tout en leur enseignant l'Evangile et la foi, les éloignent cependant de la pratique des vertus chrétiennes par le mauvais exemple de leurs moeurs, et surtout par leur cupidité, parce que la vie des Moals eux- mêmes et des Tuinans (Buddystów) qui sont des idolâtres, est plus pure que celle

de ces prêtres.“ Guillaume Rubrouck — Récit de son Voyage—pag. 129. ,, Nous ne mangions qu’une fois par jour et dans la plus grande tristesse; car lorsqu’ils apprenaient que Mangou-Khân nous avait donné du vin, ils se ruaient sur nous impudemment et comme des chiens, ces prêtres nestoriens qui chaque jour s'enivraient à la cour.“ Tamże — pag. 201. Podobnych przytoczeń namnożyć bez liku.

możnaby

Str. 230. Na ścianach wisiały tylko

zapony jedwabne, bardzo przetykane zlotem, a w

suto

głębi stał ołtarz pokryty nie obrusem, ale skórą błyszczącą. „L’église est. assez grande et belle, étant toute tondue de draps de soie brodés d’or Leur patriarche leur avait envoyé de Bagdad un cuir, quadrangulaire comme un autel portatif, oint de chrême, dont ils se servent au lieu de pierre, consacrée.“ Tamże —pp. 209 et 214. Str. 230. Na ołtarzu srebrzył się kielich ogromny jak roztruchau, ze

swoją pateną także ogromną podobną do misy. „.Je célébrai donc la messe avec leur calice d’argent et leur patène, qui sont deux grands vases.“ Tamże—p. 214.. Str. 230. Nad wszystkiém, jaśniał Krzyż wspaniały.... ale gładki, bez Figury Pana Jezusa. „Les Nestoriens et les Arméniens ne placent jamais sur leurs croix l’imago du Christ, d’où on

pourrait conclure qu’ils ne croient pas à la Passion, ou qu’ils en rougissent.“ Tamże—p. 08. Str. 230. Na co wam to rozpowiadanie grzeszków, moja pani? „La confession n’est pas on usage chez eux.“ Tamże—p. 210. Str. 230 i 234. My mamy lepsze pomoce duchowne, oto te święte chlebki tak

samo robimy i z Wonnościami Świętej Magdaleny. „Us prétendent qu'ils ont de cet onguent dont Marie.-Madohîine oignit las pieds du Seigneur, et ils y versent de l’huile en quantité égale à celle enlevée, et ils y trompent leur pain…Ils disent aussi qu’ils ont de la tari ne dont fut fait le pain consacré par Notre-Seig'neur, et ils en remettent autant qu’ils en enlèvent. Ils ont une chambre à

côté du choeur de l’église et un four où ils font le pain, etc,“ Tamże—p. 212. Str. 232. Tam przemieszkują cesarzowe i cesarzówny Chińskie... jak tylko która dorośnie, zaraz Dwór jej wyszukuje męża, zwykle z miernego stanu, ażeby powoli zapominała o swojej wielkości. Taka przyszłość czekała u Mongołów nietylko cesarzowe Chińskie, ale i wszelkie inne monar-

chinie, a brano ich cal cmi kopami. I tak za czasów Dżyngischana, gdy wzięto do niewoli matkę, żony i dzieci Mohammeda sułtana Korazmijskiego, przypadł im les następujący: „Turcan-Khatoune. (Chatuua) fut conduite avec les femmes et his enfants de son fils au camp du souverain mongol… Elle y resta captive; on tua les fils do Mohammed, quoiqu’ils fussent en bas âge; deux dos tilles du sultan furent, données au prince Tchagataï, qui mit l’une au nombre de ses

„esclwes”, et donna l’autre à son intendant. Habesch-Amid, musulman; une troisième fut mariée à Daiiischmend, chambellan de Tchinguizkhan. La princesse Khan-sultane, veuve d’Osman souverain do Samarcand, tomba au pouvoir d’un teinturier (!) établi dans la ville d’Imil qui l’épousa.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson — T. [, p. 2G0. Str. 233. Znalazł się na Dworze finansista innego pokroju, Muzułmanin, Abdurraman.

„Un Mahometan, nommé Abd-ourlî,ahman, qui était arrivé jadis en Mongolie avec des marchandises, possédait toute la confiance do Tourakina…La répente mit Abd-ourUahman à la tête du département dos finances de l'empire. Yeliuï-Tchoiitsiiï voyant, que les moyens oppressifs employés par ce ministre, pour procurer à l'impératrice l’argent dont elle avait besoin, détruisaient le fruit do ses longs trwaux, en conçut mi profond chagrin. Jl mourut à Caraeouroum en juin 1244, Agé de

cinquante-cinq ans. On insinua à la régent«» que celui qui avait si longtemps administré les finances de la Chine devait woir amassé une immense fortune. L’ordre fut donné de visiter sa maison. On n’y trouva que dos instruments de musique, des livres, dos cartes géographiques, des médailles et dos pierres chargées d’anciennes inscriptions... Un dos successeurs d’Ogotaï honora sa mémoire on lui donnant le titre de roi de lvouang-ning ... Le tombeau d’Yeliuï-Tchoutsaï est. au pied du mont Oiian-

Seheou, à trois lieues et demi de l'ékin. Le gouvernement lui fit bâtir, en 1751, un nouveau temple près do son tombeau; on lui érigea aussi un monument en pierre, avec une inscription. L’ancien temple etait depuis longtemps ruiné; cependant il existait encore en 1628. On y voyait sa statue et. celle de sa femme, l’un et l’autre représentas assis; la barbe «»t. les moustacln's ’Yeliuï-Tchoutsaï dépassaient ses genoux.“ Tamże —p. 189 et suiv.

Str. 234. Abdurraman rzucał się na wszystko, byle w ręku przytrzymać władzę, którą dzielił z niewolnicą Fatmą rządzącą zupełnie umysłem cesarzowej. L’impératrice se laissait guider par les consoils d’une do ses femmes, nommée Fathma, qui avait été prise par les Mongols an sac. do Thouss, et Perse Ou attribuait à l’influence de cette mahométane la disgrâce que venainet d’éprouver plusieurs des personnages les plus marquants sous le règne

d’Ogotaï.“ Tamże—T. II, p. 194. ROZD. NA BAJKALE. Str. 242. Jedzie Ludmiła, pilnowana przez dwie Szamanki, rosłe, śniade niewiasty, z czerwonemi przepaskami na roztarganych włosach. „Ubiór .Szamanów codzienny niczem się nie różni od ubioru wszystkich Buryatów; czerwona tasiemka którą czapki oszywają, jest jedyną oznaką ich godności.“ Bajkal-Szmanizm

— przez A. Gillera — Bibl. Warsz. 1859— Wrzesień—str. 583. Str. 248. A jakichże Szamanów chcecie się radzić? Czarnych czy Białych. „Les chamans sont de deux espèces. 11 y a les chamuns blancs, qui n'ont de commerce qu’avec, les bons esprits, et. les ch aman s noirs qui disposent des mauvais. Ceux-ci sont l’objet de la terreur universelle.“ La Russie Historique, Monumentale et Pitoresque par P.

Artamok — à Paris—chez Lahure—1802—T. fi, p. 140. Str. 248. Byłoby najlepiej gdyby można wybrać takiego co wie wszystko. — Oho! Małej wam się rzeczy zachciało. Musiałby chyba przyjść sam Chan Szamanów. „Nie każdy (Szaman zna wszystkie sposoby zaklinania i wróżenia; wsszystkowiedzących nie jest wielu; ci mają szczególniejszą sławę i powagę.“ Bajkal-Szamanizm przez A. Gillera str. 570.

Str. 249. Usłyszano niezwykłe podzwaniania i brzęki. Z pieczarowej szczeliny wystąpił Chan Szamanów w pelném ubraniu wróżbiarskiem. „Szaman ubrany w płaszcz (tatylo) ze skóry rena, ozdobiony blaszkami i różnemi znakami, bijąc w bęben który trzyma przed sobą, przeskakuje przez ognisko “ Bajkal-Szamanizm przez A. Gillera — ,st.r. 579.

„Jenisejscy szamani chodzą z rogami długi em i na ćwierć arszyna, a na płaszcz swój wkładają żelazne łańcuchy, których waga dochodzi do trzech pudów.“ Tamże — str. 580. „II trouva au milieu de la jurta un sc.hamane près d’un grand feu. De longs cheveux noirs retombaient sur sa figure brune, d’où brillaient deux yeux vifs et tachés de sang il wait une espèce de soutane de peau de bêtes qui lui tombait jusqu' aux pieds, et à laquelle pendaient, depuis le haut

jusqu’ «mi bas, des bandelettes, des amulettes, des chaînes, des cloches et des petits morceaux de cuivre et de ter. Il avait à la main droite un tambour magique orné de clochettes, et à la gauche un arc détendu ect..“ La Mystique* divine, naturelle et diaüoliqîie par Coures, trad. par C. Sainte-Foi—Paris —chez Poussielgue - Rusand. 1854— Tome quatrième—p. 39. Str. 250. Dwóch Szamanów podbiegło

dosypują dzikiego rumianku. „Na ogień rzuca on (Szaman) pełnemi garściami rumianek dziko na stepach rosnący, które to ziółko uważaućm jest powszechnie jako posiadające własności tajemne, związane ze wszystkiemi prawie praktykami czarnoksięztwa.“ Obrazki Syberji przez L. Niemojowskiego, Warszawa—1875— str. 93. Str. 250. Dwóch Szamanów skoczyło z nożami w ręku. Przyklękli po dwóch stronach, i nóż je-

den o drugi ostrzyli na głowie leżącego. Pod tym żelaznym zgrzytem ocknął się, wstał na równe nogi,—i raz jeszcze podniósłszy tamburyno, cisnął je po-za siebie „Il tombe alors to ut-à-coup à terre, et reste raide et sans vie. Deux des assistons accourent. aussitôt, et lui aiguisent sur la tête deux grands couteaux. Il semble revenir à lui, pousse…de nouveau un gémissement singulier... les deux hommes le relèvent et le placent debout. Son aspect est effrayant. ..

Un fin il paraît se réveiller; appuyé de la main droite sur son arc, il agite rapidement de la main gauche son tambour autour de sa tête, et le laisse ensuite tomber à terre. C'est. le signe que l’inspiration est à son comble, et qu’on peut lui adresser des questions.“ La Mystique de Gorres— T. IV. p. 40. Str. 251. Chan Szamanów jak stanął, tak stał nieruchomy... Wyglądał jak słup kamienny, z którego ktoś ukryty mówi.

„Le témoin approche, le trouve debout, sans mouvement, les traits et les yeux sans vie. Ni les questions qu’il lui adresse ni les réponses qu’il reçoit aussitôt n’apportent, le moindren changement… Il annonce à celui qui le consulte une maladie extérieure, et dit, à propos d’une personne absente, qu’ello vient de subir une effroyable tempête sur la Délia, a trois jours de marche de Buleni, ce qui se trouve vrai dans la suite...Lorsque tous ceux qui waient à le consulter sont satisfaits, il retombe

et reste couché dans des tressaillements violenta, ect.“ Tamże— T. IV. p. 40. ROZD. KURYŁTAJ. Str. 258. Nakoniec na wiosnę 1246 roku, stanowczo został obwołany Kuryłtaj. „L’assemblée générale, qui avait été convoquée dans un endroit nomme Dalan-daba, (les soixante-dix collines,) ne put woir lieu qu'au printemps de l'année 1246. Ce retard fut causé par les délais de Batou qui, n’aimant ni la régente ni son fils Couyouc, prétextait un mal de

pied pour ne pas se rendre au Couriltaï... Sur les instances de l’impératrice, Batou promit enfin de venir; mais il ne parut pas, et la diète se tint malgré son absence.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson—T. II, p. 195. Str. 258. Ród Dżyngischanidów… „był tém do reszty Mongołów, czém jest perła do tęczowej massy wyściełającej muszlę.“ „Selon l’expression de Raschid, ils étaient au commun des Mongols, oc que la perle est à sa

coquille, ce que le fruit est à l’arbre.“ Tamże—T. I, p. 26. Str. 259. Ogotaj...wytargował od swoich wyborców przysięgę, która brzmiała.... „Dopóki z twego potomstwa zostanie jeden kawałeczek ciała, coby wrzucony między trawę, uczynił ją wstrętną dla wołu, i t. d.” „Ils signèrent tous un acte, par lequel ils prenaient l’engagement suivant: „.Jusqu’à ce qu’il n’existe plus de ta race qu’un morceau do chair tel que de la graisse ou do

l’herbe qu’on y aurait frotté, répugnerait à un chien ou à un boeuf, nous no donnerons à personne autre la dignité de khân.“ Tamże—T. I I, p. 199. Str. 261 Samych ambassadorów naliczono cztery tysiące. „Selon qu’on nous disait, il y avait plus de quatre‘mille de ces sortes d’ambassadeurs et députés, tant de ceux qui portaient des tributs et des présents, que soudans, ducs et autres seigneurs qui vena-

ient se rendre eux-mêmes aux Tartares ou leur prêter obéissance pour leurs maîtres. Ils étaient tous au dehors de la palissade et de la tente, et 011 leur donnait aussi à boire.“ Plano-Carpini— Voyageurs Anciens et Modernes.—T. II, p. 234. Str. 262. Na środku stał olbrzymi namiot....cały z białego axamitu. „Le jour de la Madeleine nous parvînmes où était Cuyné (Couyouc) désigné empereur... il nous envoya vers sa mère, là où se taisait

l’assemblée générale et solennelle. Nous trouvâmes là une tente do pourpre blanche si grande, qu’ à notre wis elle était, capable do tenir plus de deux millo personnes. Et autour on avait fait élever un échafaud ou uno palissade de bois, remplie de diverses figures et peintures.“ Plano-Carpni. Do wyrazów zaś „tente de pourpre blanche“ wydawca Ed. Charton dodaje w Przypisku następującą uwagę:

„Ou n’est, pas d’accord sur la nature de ce tissu do pourpre. Etait-ce du coton, do la soie? La difficulté serait lovée si l’on s’en rapportait au témoignage do Benoît do Pologne, qui wance, au sujet des vêtements do pourpre cités plus bas, qu’ils étaient on velours.“ Voyageurs Anciens et Modernes , T. II, pp. 232 et 233. Str.-203. Zadziwiajacém zjawiskiem w historji Mongołów, jest potęga jaką miedzy niemi dzierżyły kobiety...prawie wszystko w

ich ręku się skupiało. Zachowując też w ogóle piękne obyczaje, zdobyły sobie wpływ trudny do wiary. „Leurs femmes sont fort chastos; on Ile dit point qu’aucune se gouverne mal; elles Il’usent d’aucune parole honteuse ni impudique, même quand elles se divertissent.“ Plano-Carpini — Tamże—p. 248. „Tartrez honneurent moult, les dames du monde, et spécialement les leurs. Et allez gouvernent

tout l’ostel et la terre de leurs maris, et. achètent et vendent commo il leur plaist, et sont, toutoz fortez femmes cruellez et batailleresses et chevauchent aussi bien que ours maris et si sont eliastez et loyaloz à leurs maris, p.our rien 11e se mefferoient Les dames establissont et conforment le grant Kaau.“ Relation du Voyage de Frère Bieul Ricold de Monte-Croce ( voyageur du treizième siècle) dans l'Extrême Orient par L. Backer,— Paris—1877—p. 281.

Dzisiaj, przy zupełnej zmianie w położeniu Tatarów, i kobiety ich nie mają już pola do występowania na sejmach, ani do rozwijania dawnej działalności politycznej; ale swój wpływ na społeczeństwo, i względną niezależność towarzyską, zachowują zawsze, jak to widzimy ze współczesnych nam świadectw. „Elle Tartarie, les femmes mènent uno vie assez indépendante. Il s'en faut bien qu’elles soient opprimées et tenues en servitude, comme

chez les autres peuples Asiatiques. Elles peuvent aller et venir selon leur bon plaisir, faire des courses à cheval, et se visiter de toute en tente. Au lieu do cette physionomie molle et languissante qu’on remarque chez les Chinoises, la. femme tartaro ail contraire a dans son port. et. ses manières, quelque chose de fort et do vigoureux, bien en harmonie avec sa vio. pleine d’activité et ses habitudes nomades. Son costume vient encore relever cet air mâle et fier

qui apparaît dans toute sa personne.“ Souvenirs d'un Voyage en Tartarie par M. Huc — Paris — chez Gaume—1808—p. 302. „Nader dziwnym jest stosunek kobiety do mężczyzn pomiędzy Tatarami żony, prawem zwyczaju, władają częstokroć wszystkićm co ich otacza, nie wyłączając męża, głowy domu, który, pomimo patryarchalnćj powagi, bywa nieraz ślepym tylko wykonawcą zachceń swojej połowicy po-

mimo form tradycyjnych, nakazujących kobietom okazywać cześć i uszanowanie dla dozgonnych towarzyszy, są ono w gruncie rzeczy jedynemi władczyniami i bezwarunkowemi wyroczniami śród spraw domowego ogniska.“ Obrazki Syherji przez Ludw. Niemojowskiego — str. 90. Str. 265. Wszystkie one jednakże gasły, obok tej której przybycie na Kuryłtaj sprawiło tyle wrażenia. „La princesse Siourcoucteni, veuve de

Tulouï.. était la personne la plus marquante du Couriltaï.“ Histoire des Mong. par D’Ohsson — T. II, p. 201. Str. 265. Kim-że Siurkukteni?

była

xiężna

Co do pochodzenia tej zajmującej osobistości, zdania dziejopisów są podzielone. Wielu z nich, a mianowicie D’Ohsson który zaglądał głównie do źródeł muzułmańskich, czyni ją synowicą OngChana, ale pisarze najdawniejsi, podający wiadomości z pierwszej ręki,

mówią wyraźnie że była jego córką. I tak llubruk, Franciszkanin który w osiem lat po tym Kuryłtaju posłował do Mangu-Chana, pisze w ustępie już raz powyżej przytoczonym: „Ung-Khan s’enfuit au Cathay. Sa fille fut faite prisonnière et Cyngis la donna pour épouse à un de ses fils, dont elle conçut celui qui règne maintenant, Mangou-Khân.“ — Trudno przypuścić aby llubruk bawiąc na Dworze jéj syna, i znając osobiścio tę Xiężnę, która umarła właśnie podczas

jego pobytu w Mongolji, mógł się pomylić co do jéj rodowodu. — Zresztą, niechcemy rozsądzać ostatecznie po czyjej tu stronie leży prawda, zdaje nam się tylko, że kiedy przeszłość przesyła dwa głosy, do powieści wolno jest wybrać to zdanie, które najlepiej odpowiada dzieła.

artystycznym

warunkom

Str. 266 i 267. Ogotaj wyprawił poselstwo do wdowy, prosząc o jéj rękę dla swego syna Kujuka... Siurkukteni w niedawno

zniszczonej Blicharze, wspaniałe mahometańskie

założyła

Kollegium. „Cette princesse était chrétienne; néanmoins elle témoignait de la bienveillance aux maliométans et leur faisait de grandes largesses. Elle donna mille balischs d’or pour fonder un collège mahometan à Bokhara, et le dota de terres cou si déralt les. Oc Medressc, appelé Khani, était fréquenté par mille étudiants. L’empereur Ogotaï lui montrait les plus grands égards; c’était elle qu’il consultait la première dans les affaires

importantes; c’étaient ses envoyés qu’il traitait avec le plus do distinction. Il la demanda en mariage pour son fils Couyouc; mais elle lui lit répondre que l’éducation de ses enfants réclamant toute sa sollicitude, elle so voyait, avec peine; obligée de lui désobéir. Klle habitait avec son quatrième iils, Arie-Bouga, un district pitue prés des monts Altaïs.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson — T. IL. p. 207. Str. 268. Dla mieszkańców nad-

Kajkalskich, państwo królestwo Franków, a

Cezarów,

zwłaszcza Stolica Apostolska, były zakletemi gdzieś za morzem krainami czarów i poezji, mglistą stroną Bajek zachodnich. „Ils (les Mongols) nous demandèrent des nouvelles du souverain l’outite, s’il était aussi âgé qu’ils l'waient, entendu dire, car on leur avait dit qu’il avait cinq cents ans. Rubrouck — Récit de son Voyage — p. 99.

Str. 268 i 260. Długo w noc... Szamanie krążyli... W namiotach.... Oguł-Gajmiszy, powiedzieli i t. d. „Ógoul-Gaimisch, adonnée aux pratiques de la sorcellerie, passait son temps entermee avec des cames C D’Ohsson — T. II, p. 251. ROZD. GOŁĘBIE Z DOMU. Str 273. Przy ścianie stała nizka sofa... stanowiąca wieczny i jedyny sprzęt mieszkań ta-

tarskich. „Derrière le foyer, et faisant face à la porte, est une espèce de canapé, meuble le plus bizarre que nous ayons rencontré chez les Tartares. Aux deux extrémités sont deux oreillers terminés à leur bout par des plaques de cuivre doré et habilement ciselé. Il n’existe peut-être pas une seule tente où l’on ne trouve ce petit lit, qui paraît être un meuble de nécessité absolue; mais, choso étrange et inexplicable! durant notre long voyago, nous

n’en wons jamais vu un seul qui parut fabriqué de fraîche date. Nous wons eu occasion de visiter des familles mongoles où tout portait l’empreinte de l’aisance, de l’opulence même; mais toujours ce singulier canapé nous a paru uno chose guenilleuse et d’une vétusté inexprimable. Quoique ce meuble s’en aille toujours en lambeaux, il dure pourtant toujours, et ne cesse do se transmettre de générations (Mi générations. Dans les villes où se fait le commerce

tartare, on a beau parcourir les magasins, les friperies et les dépôts des monts-de-piété, on no rencontre jamais de ces meubles ni vieux ni ne ufs . “ Souvenirs d’un voyage en Tartarie par M. Huc—T. I, p. (55. Str. 279 i 280. Tu siedzą Izmalijczycy... Przyjechali z Ałamutu... to stolica królestwa Assasynów… Patrzcie, wszystkie tabory od nich się poodsuwały, nawet nasi Tatarzy niechętnie z niemi gadają.

„Los envoyés du prince tsmailiyen (plus connus en Europe sous le nom d’Assassins) traités avec mépris, emportèrent 1111e réponse très-dure.“ Histoire des Mongols par C. D'Ohsson — T. II, pag. 207. ROZD. GOTOWALNIA TATARSKA. Str. 282. Dżyngischanidzi, oprócz wielu innych przywilejów, posiadali i ten że po ich śmierci niewolno było wymawiać ich

imienia. ,,Les princes étaient placés, après leur mort, sur un siege la maison du défunt était abattue, et. il n’était pas permis de prononcer son nom jusqu’à la troisième génération.“ TamżeT. I, pp. 15 et 10. Str. 282. Zatroskane ludy poszukały sobie w innym języku nazwy odpowiedniej; wybrano gozgo (w texcie przez omyłkę stoi korgoz) który po turecku oznacza

„zwierciadło“ a tułuj poszedł w zapomnienie. „Touloui signifie miroir en langue mongole. Après la mort de ce prince, il ne fut plus permis de prononcer son nom, et pour désigner un miroir, les Mongols emprutèrent de la langue turque le mot de geuzugu.“ Tamże—T. I I, p. 60. Str. 283. Miała pod spodem tunikę puszczaną, długą aż do ziemi. „Les femmes mariées portent une tunique fort large qui leur traîne jusqu’à terre, et

fendue par devant.“ Plano-Carpini - Voyageurs Anciens et Modernes - T. Il, p. 243. Str. 283. Na wierzch wdziała wschodni chałat z niezmiernie długim w tyle stanem kształt chałatu nie wypadał korzystnie dla kobiecej piękności. „Kobiety tatarskie nadziewają zwierzchnie okrycie bez stanu, a właściwiej powiedziawszy ze stanem nadzwyczajnie nizkim, tak, że pętlica wiążąca poły, znajduje się zwykle niżej kolan. Nie-

kształtność tego ubioru wynagrodzoną jest zupełnie oryginalnem przystrojeniem głowy, i t. d.“ Obrazki Syberji L. Niemojowskiego —str. 91. Str. 283. Ścisnęła się w stanie wstęgą niebieską .... „Elles attachent leurs robes aux reins avec un ruban de soie couleur bleu de ciel.“ Robrouck—p. 30. Str. 283. Włosy, zaczesane po tataraku we dwa grube warkocze... spadające na piersi, ale

niewidzialne, bo wsunięte we dwie wązkie, bardzo długie pochewki. „La cheveux des femmes tartares sont divisés en doux tresses, renfermés dans deux étuis de taffetas, et pendent sur le devant de la poitrine; leur luxe consiste à orner la ceinture et les cheveux de paillettes d’or et d’argent, de perles, de corail, cor..“ Souvenirs d'un voy. par M. Huc—T. I, p. 32. Str. 284. Zdobiły je... najczęściej w korale.

„Tatarki przedewszystkiém zamiłowane są w koralach ( maranach) stanowiących najcenniejszą i najbardziej poszukiwaną część narodowego ich ubrania.“ Obrazki Syberji L. Niemojowskiego—str. 92. Str. 284. Co to jest Botta? Cały ten opis Botty wyjęty jest z Rubruka, str. 29. Wczytawszy się w ten ustęp, łatwo dostrzedz, że Botta mimo swojej potwornej olbrzy- miości,

nie jest nam tak zupełnie obcą jak z początKU może się wydawać. Ów „pieniek okrągły, kwadratowo ścięty“, czyż to nie pierwowzór ułańskiego kaszkietu? Przypuszczenie tem prawdopodobniejsze, że nazwa i ubiór „ułanów“ przyszły do nas prosto od Tatiyów. „Ułan, hułan, źródłosłów togo wyrazu wyprowadza Muchliński z tureckiego oh'łan, a w tatarskim, Uhłan, chłopię paź. Postawiony zaś po imieniu właściwem tureckiem albo mongolskiem,

oznacza książąt ze krwi Chanów. Uhłany składali jakby wyższą szlachtę ordynską, mającą posiadłości ziemskie, to jest ułusy, udziały, i która należała do obiorów chanów i zajmowała wyższe urzędy; od tego wyrazu poszła nazwa konnicy Ułanów. Dawne prawa polskie poliezały ułanów do starszyzny tatarskiej czyli jak się konstytucje wyrażają: .,Tatarowie celniojsi zacnego rodu: kniaziowie, murzowie, ułanowie i wszyscy którzy na ziemskich dobrach mieszkają

“ Pierwszą jazdę zbrojną pod tą nazwą ułanów dostrzegamy pod .Stefanem Batorym, złożoną była z hufcu Tatarów lekkiej jazdy; w wojsku Rzeczypospolitej, regularne pułki hułanów dopiero za czasów Stanisława Augusta znajdujemy Ubiorem ich była kurtka po biodra granatowa na głowie czworograniasty kaszkiet z daszkiem, Powszechna XXVI, str. 5.

i t. Encyklopedja Orgelbranda — Tom

Str. 286. Cboćby mi przyszło żyć

Matuzalowe lata... niezapomnę tego dnia i tej godziny. Szczegółowy opis wzięcia i zniszczenia Merwu przez Tułuja w roku 1220-m, znajduje się w dziehi D’Ohssona Histoire des Mongols w Tomie I-szym, na str. 279 i nast. Dalej autor mówi: „Merw resta déserte jusqu’au règne du Sultan Schah-roukh, fils de Tamerlan, qui au commencement du quinzième siècle, fit rebâtir la ville et y attira des habitants.“ Page 315.

Str. 287. Pani pewno słyszała o naszym sławnym Dżelaleddynie?.... kiedy go przyparli już do samych Indji, skoczył w huczące wody Sindu, i z chorągwią w ręku przepłynął tę straszną rzekę, i t. d. „Djelal-ud-din combattait eu desespéré… enfin, ne pouvant percer les lignes ennemies, après woir sauté sur un cheval frais, il fit une dernière charge; les Mongols reculent; soudain il tourne bride, et se dépouillant de sa cuirasse, il

court vers le fleuve, s’y précipite avec son cheval de la hauteur do vingt pieds, et le boucher sur le dos, son étendard à la main, il le traverse à la nage. A cette vue, Tchinguiz-khan courut au bord du Siud; il arrêta ses troupes qui voulaient s’y jeter à la poursuito du prince, et le montrant à ses fils, il le leur proposa pour modèle.“ Śliczny też szczegół dodany jest w przypisku: „Djelal-ud-din, dit Mohammed do Nessa, conserva ce cheval jusqu’à la

prise de Tilliss (en 122(3 J sans jamais le monter, en reconnaissance de ce qu’il lui avait sauvé la vie au passage du Sind.“ Histoire des Mongols par C. D'Ohsson — T. I, pp. 306et 307. Str. 288. To już pani wié, że zacny Czen-in był dowódcą w naszem ślicznem mieście Si-ho-

czu. „Malgré la mort de Tchinguiz-khan, les Mongols waient continué lours opérations dans le midi du Sehen-si.... Ils assiégèrent à la fin de 1227, Si-ho-teheou...Le commandant Tchen-in, bien secondé par la garnison et les habitants, défondit cette place avec valeur; mais, voyant quo malgré ses efforts, ello allait tomber au pouvoir des Mongols, il invita sa femme, Lou-schi, do songer à son propre sort. Elle lui dit: „Nous wons joui ensemble

dos bienfaits de notre souverain; il est juste que nous mourions ensemble pour le trôno;“ et prit du poison. Doux do ses fils et leurs femmes suivirent son exemple. Après woir brûlé leurs corps, Tchen-in se poignarda; avec lui moururent vingt-huit de ses chents.“ Tamże—T. II, p. 16. Str. 292. Dopiero po zachodzie słońca mamy się spotkać u naszego Kuźmy. On także prosił jak o największe szczęście, aby słudzy boży wstąpili do niego.

„Nous étions domi-morts do faim et de soif. Co que l’on nous donnait à dépenser pour quatre jours, à peino eut-il été assoz pour un. Et qui pis ost, nous ne trouvions rion à acheier, le marché étant trop loin. Mais Diou out pitié do nous; il nous fit connaître un certain llussien, nommé Cômo, orfèvre, que l’empereur aimait fort; celui-là nous assista do ce qu’il put en tout ce tenips-là.“ PlanoCarpini — Voy. Anc. et Mod .—T. II, p. 230.

Str. 293. Wierzchowiec zachwycającej piękności, Argamak sprowadzony z Kokandu. Niby on biały, ale...za najmniejszem znużeniem... staje się... różowy, i w pędzie płonie. Raz jeden w życiu miałam przyjemność oglądania podobnych koni; było to we Florencji, podczas ostatnich dni karnawału 1802-go roku. Jakiś nabab angielski jeździł po „Cascinach“ parą Turkestańskich pegazów, które wyglądały jakby prześwietlone rubinową łuną, a przytém w pędzi«1, miały

taką lotność, że brała obawa czy i powozu i Anglika nie uniosą w powietrze? Na jpiękniejsze to, najpootyczniejszo konie jakie mi kiedykolwiek przydarzyło widzieć.

się

W Azji nazywano jo Niebiańskiemu a zaróżo wianie się ich w biogu, tłumaczono przypuszczeniem że „się pocą krwią.“ Krążyły też o nich cudowne legendy, podobno do legend okoniach Achillesa; można je czytać u Czapskiego w Historji powszechnéj konia w Tomie II-m na str. 75 i

nast. — Co więcej, dla zdobycia podobnych koni, wypowiadano sobie wojny. „Bywały przykłady że Chiny dla zdobycia sobie koni, odległe przedsiębrały expedycye. Roku 107 po Chr. wystąpiły Chiny do wojny przeciw Kokanowi w 40,000 ludzi, z obozem złożonym z 10,000 wołów, 30,000 koni, oraz 40,000 mułów i wielbłądów, w celu opanowania niebiańskich koni, które się krwawym pociły potem.“ Czapski—T. I, str. 3G4.

Nie trzeba jednak mieszać owych Niebiańskich koni z temi, które dawniej w Polsce nosiły nazwę różowych. a które wcale nie należały do najszlachetniejszych. „Konie różowe nazywały się te, które w pierwszym roku czerwonocisawemi były, w dalszych zaś leciech siwiały...Miano je za pośledniejsze wśród siwych. Tamże—T. II, str. 136. Co do przydomku „Argamaka“, czytamy w temże dziele: „Kraina między morzom Kaspijskićm,

Aralskićm, Syr-Darią zawarta, zowie się

i Arnu-Darią

ogólnie Turkes tanom, czyli Turkomanią... Dziś ją składają chaństwa Kokami, Buchary i Chiwy, i t. d Szlachetne konie Turkomańskie są dorodne, okazałe, pochodzą jak się zdaje od arabów, i noszą w tamtych stronach nazwy Argamaków... przymioty ich cechujące są: zwinnność, lotność, wytrwałość i intelligencya. Charakter ich łagodny w obejściu z człowiekiem,

itd. Tamże—T. I, str. 234 i 235. ROZD. DWÓR TURAKINY.

CESARZOWEJ

Str. 297. To Jassa, xięga Ustaw, jakie nam Dżyngischan zostawił. „Los statuts et les préceptes de Thinguiz-khan furent rédigés par son ordre, en langue mongole et écrits en caractères ouïgours, que ce prince avait eu soin de faire apprendre à des jeunes gens de sa nation. Des exemplaires de ce recueil do

lois, intitulé Ouloug-Yassa, ou grandes ordonnances* furent précieusement conservés dans les archives de ses descendants. Dans tous les cas importants, ces princes assemblés en conseil, se faisaient apporter les rouleaux qui contenaient les commandements de Tchinguiz-khan, et les consultaient avec respect.“ Histoire des Mongols par D’Ohsson — T. I, p. 414. Str. 298. Nie były te buńczuki z ogonów bawolich, ale z wełny pięknie

farbowanej na szkarłat. „Nous pensions bien que durant ce temps l'élection se forait en cette assemblée, mais quelle n’y serait pas publiée. Il y en avait apparence sur ce que Cuyné (Couyouc) sortant de sa tonte, on chantait devant lui, et quand il sortait dehors, on lui faisait la révérence avec do belles baguettes ayant au bout une touffe de laine d’écarlate, ce qui ne se faisait à autre duc ou prince quel qu’il fut.“ Plano-

Carpini —Voyageurs Anc. et Mod .—T. II, p. 234. Str. 299. Największe ożywienie panowało w kółkach gdzie się jaki Tolholos pokazał. „I'ar devant le roy (le Khan) sont en estant tuit ly barons, et autres gens sans nombre, nulz n’ose mot sonner, se le grant soigneur ne lui demande, excepté les liéraux et les monostreulx pour le seigneur esjoïr. Relation de Hayton Prince Arménien — L'Extreme Orient par L. de Backer — p.

134. „Après que ce repas homérique fut achevé un enfant alla détacher un violon à trios cordes, suspendu à une corne de bouc, et le présenta au chef de famille. Celui-ci le fit passer à un jeune homme qui baissait modestement la tête, mais dont les yeux s’animèrent tout à coup aussitôt qu’il eut entre les mains le violon mongol. „Nobles et saints voyageurs, nous dit le chef do famille, j’ai invité

un Tolholos pour embellir cotte soirée do quelques récits.“ Tendant que le vieillard nous adressait ces mots, le chanteur préludait déjà en promenant ses doigts sur les cordes de son instrument. Bientôt il se mit à chanter d’une voix forte et accentuée; quelquefois il s’arrêtait, et entremêlait son chant de récits animés et pleins de feu. On voyait ces figures tartares so pencher vers le chanteur, et accompagner des mouvements do leur physionomie le sens des paroles. Le Tolholos chantait dos sujet na-

tionaux et dramatiques, qui excitaient vivement l’intérêt de ceux qui l’écoutaient On rencontre souvent dans la Tartarie de ces Tolholos ou chanteurs ambulants, qui s’on vont do tonte on tente, célébrant partout les personnages et les événements do leur patrie. Ils sont ordinairement pauvres, un violon et une flùtc suspendus à leur ceinture sont tout leur woir, mais ils sont toujours reçus daus les familles mongolos avec affabilité et distinction, souvent ils y demeurent plusieurs jours, et à leur

départ on ne manque jamais de leur donner leur provision de voyage… Ces poëtes chanteurs.... rappellent nos ménestrels et les rapsodes de la Cirèco.“ Souvenirs d’un Voyage en Tartarie par M. Huc — T. I, p. 93. Str. 299. Dziwném jest, ale niezaprzeczoném zjawiskiem, że typ Mongolski, taki brzydki w mężczyznach, u kobiet przedstawia dużo wdzięków. „I'armi les races Asiatiques, il n’en existe aucune dont les traits soient aussi

bien caractérisés que ceux dos Mongols Les lèvres dos hommes sont grosses et charnues, mais los fnumos, et surtout colles d’un rang- élevé, ont la bouche on coeur d’une beauté peu ordinaire.“ Hommaire de Hell — Les steppes de la mer Caspienne— Voy. Anc. et Mod. — T. II, pag. 242. „Tatarki niektóre są bardzo piękne. Posiadają ono pleć alabastrowej białości, której ani zmiany klimatu,

ani

gorący

żar

promieni

słonecznych nie są w stanie przyciemnić — mają wlos gęsty, kruczy, wijący się w pierścienie — ręce i nogi drobne, a spojrzenie ich skośnych oczów jest dziwne, elektryczne “ Obrazki Syberji przez L. Niemojowskiego — str. 409. Str. 301. To Kubilaj. Dżyngischan niemógł się wydziwić, zkąd mu ten wnuk jakby kruczątko? „Au rapport de Raschid, lorsque Coubilaï vint au monde, Tchinguiz-khan s’étonna qu’il fut

brun, parce que tous ses enfants étaient blonds.“ Histoire des Mongols par D’Ohsson — T. Il, p. 475. Str. 302. To Daniszmend, jeden z rzadkich już rówieśników Dżyngischana. D’Ohsson wspomina wielokrotnie o Daniszmondzie. Oto jeden z ciekawszych ustępów „Le souverain mongol… avait pris la route do Bokhara. A son approche, les habitants du bourg de Zernouc se réfugièrent dans leur château. Tchinguiz-khan leur envoya son chambellan Danisch-

mond, pour les exorter à se soumettre. Ce parlementaire, menacé par une troupe de forcenés, s’écria: Je suis musulman… je viens pour vous sauver du gouffre do la mort…. si vous vous soumettez, vous conserverez vos jours et vos biens.“ Ces paroles tirent une telle impression sur les habitants, qu’ils se décidèrent à envoyer une députation avec dos présents au khan mongol… Ils furent bien traités.“ T. I, p. 227. Str. 304. Byli to wszyscy niedorośli

cesarzewicze Ci, wziąwszy się za ręce, rozpoczęli „taniec honorowy.“ Takim tańcom bywali „honorowani“ czasem i znakomici goście. „Nous entrâmes en la Nigra-Cathaya (Kara-Kitaï), où l’empereur a bâti un palais, et. là nous fûmes conviés à boire; et celui qui y commandait pour l’empereur, fit danser devans nous deux de ses fils, avec les principaux du liou.“ PlanoCarpini — Voyageurs Anc. et Mod . —

T. II, p. 231.

Str. 306. Tu będzie ci milo, koło Xiężniczki Cyryny, gdyż ona ma na szyi krzyżyk. To jest córka Xiecia Mangu... Jej matka także modli się do krzyża. Xiążę Mangu niezmiernie ją kocha. Tę Cyrynę, już dorosłą, Missjonarz Rubruk widział w osiem lat później, na Dworze jej ojca, panującego już wt-ody Wiolkicgo Chaana Mangu. Oto co piszo w swoim Récit de

voyage: „Le khân était assis sur un lit A ses côtés était sa jeune femme, et un fille adulte, tros-laide, nommée Cirina, était assise, avec d’autres petits enfants, sur nn lit placé derrière celui de ses parents. Or, cotte maison avait appartenu à un dame chrétienne, que le khân avait beaucoup aimée et dont il avait eu cette fille. Il épousa cependant sa jeune femme, mais la jeune fille est la dame de toute la

cour qui avait été sous le,s ordres do sa mère.“ Pag. 140. Str. 307.Przy najwyższym stole, były małe złote szpikulczyki, któremi głowy koronne przeszpilały mięso. „De la chair d’un mouton, ils nourrissent cinquante à cent hommes; car ils la coupent en petits morceaux dans une écuelle… puis avec la pointe du couteau, ou dola fourchette qu’ils approprient à cet effet, et avec laquelle nous mangeons des poires et des pommes cuites au vin,

ils en présentent une bouchée ou deux à chacun des assistants, cet.“ Bubrouck—p. 18. Str. 307. Ale przy stołach ogólnych… wszyscy na wyścigi chwytali taśmy rękami... a ręce obcierali gdzie się dało, czy o szkarłatną suknie, czy o złotą sofę. „Ils ne se servent point de nappes ni do serviettes en leur manger Ils ont toujours les mains toutes pleines do graisse, et quand ils ont achevé de manger, ils les

essuient à leurs bottes ou à de l’herbe, ou à la première chose qu’ils ont en la main. Les plus honnêtes ont. seulement comme de petits mouchoirs qui’ leur servent à cela après woir mangé de la viande.“ Plano-Carpini — Voy. An. et Mod.—T. II, p. 248. Str. 309. O, już idą! „C’est la coutume qu’on ces jours, que scs devins disent fériés, et quelques prêtres nest.o- riens, sacrés, — le khân tienne cour plenièro.

Alors les prêtres chrétiens viennent les premiers en grand appareil, et prient pour lui et bénissent sa coupe. Après leur départ, les prêtres sarra- zins arrivent et font de même. Ensuite se présentent les prêtres idolâtres qui font la même chose. Et le moine (Serge) me dit que le .souverain croyait seulement aux chrétiens, mais qu’il veut quo tout le monde prie pour lui. Le moine mentait, parce que le khân ne croit à personne, comme vous l’apprendrez dans la

suite.“ Rubrouck —p. 166. Str. 340. Wchodzą Szamanie... Przed każdym z nich idzie uczeń kapłana; ten niesie przed mistrzem laskę okręconą rzemykami, zakończoną pękiem dzwonków „Gdy szaman po dopełnieniu inwokacyi oddala się z jurty, jeden z Tatarów niesie przed nim laskę, owo godło jego godności. Laska ta jest dość gruba, długa na parę łokci, obszyła w skórę, i opatrzona na końcu małemi dzwoneczkami. Z pogańskim kapłanem może każdy

rozmawiać, wyjąwszy tego który rzeczoną laskę, trzyma w r ę k u . Obrazki Syberji przez L. Niemojowskiego str. 99. Str. 344. Chcąc temu błogosławieństwu nadać jak najwięcej mocy i skuteczności, wzywali kapłanów, nietylko swoich, ale i wszystkich innych, ilu ich tylko mogli nasprowadzać, bo jak mówi śliczne Tatarskie przysłowie: „Dobrodziejów nigdy za wiele.“ Dziś jeszcze ten „eklektyzm“ religijny panuje między Tatarami.

„Posążki niezgrabnie z drzewa wyciosane, (Ongony,) zawsze ukryte w najciemniejszym kącie, przedmiot czci religijnej wyznawców szamanizmu, jako też obraz jakiego świętego w najpokaźniejszem miejscu umieszczony, mają przywilej rozdzielania naprzemian duchownych obowiązków zamieszkałej w jurcie rodziny. Tatar, odpowiednio do swego usposobienia, albo szepce inwokacye i zaklęcia, skierowane do pogańskich bożków, albo też żegna się. przed

wyobrażeniem chrześcjańskiego męczennika, a podwójny ów kierunek jego religijnych wyobrażeń nie jest dlań bynajmniej przeciwnym, owszem, daje mu otuchę niezawodniejszego spełnienia wygłoszonych życzeń. Im, więcej dobrodziejów, mawia on, tem pewniejszym może być człowiek swojego losu. Co nie zrobi rodzinny bożek Tengri, to uczyni cudzoziemski święty} nie zàpominując, o obydwóch, nie obawia się żadnego z nich, a ztąd dwojaka wynika

korzyść.“ Tamże—str. 89. Str. 213. Między niemi siedział Tybetańczyk Namo, człowiek niezmiernie uczony, cnotliwy i sławny z wymowy. Tego Tybetańczyk a Namo, Mangu tak wysoko een il, że później, zostawszy cesarzem, wyniósł go na niewidziane szczyty. „Ce fut le lama thibctaiu Namo, qu’il créa chef de ïa religion de Boudha dans tout l’empire, en lui donnant le titre de Ho-schi, ou

à'Instituteur du monarque.“ Histoire des Mongols par D’Ohsson — T. II, p. 2(51. Str. 313. Kubilaj zwrócił się do Mandaryna Yao-szu, najmilszego sobie mędrca. „Coubilai s’était empressé de mander auprès de lui un swant chinois, nommé Yao- schou, qui lui avait enseigné dans sa jeunesse les lettres chinoises, afin de s’éclairer des conseils de ce philosophe, aussi distingué par l’élévation de son caractère que par l’étendue de ses

connaissances. Yao-schou composa pour le prince un traité de morale et de politique. Il y traçait les devoirs d’un souverain, et les principes d’un bon gouvernement Coubilaï, plein de confiance dans sa sagesse, le consultait en toute occasion.“ Tamże — T. 11, p. 274. Str. 313. Jakże może być wielkim, ten co nie wypełnia żadnych obowiązków? Zdanie Chińczyków o cnotliwym Namo, które włożyliśmy w usta modrego Yao-

Szu, zostało naprawdę wypowiedziane przez innego z pomiędzy ich pisarzy. Niemożemy się powstrzymać od przytoczenia tu całego textu, tćmbardzićj że najciekawsze jest zakończenie, którego niema w powieści, bu już takich rzeczy, żaden Chińczyk niemógł wobec władców Mongolskich wypowiadać głośno. „Le commentatuer chinois du Kang-mou fait, au sujet de l’élévation de Namo, les observations

suivantes: „ L’existonce d’une monarchie est fondée sur des devoirs réciproques, sur ceux de père et de iils, de souverain et de sujet, de mari et de femme, sur les devoirs des jeunes gens envers les vieillards, sur ceux des amis entre eux. Or, Namo, étranger de basse extraction, né dans (’Occident, ayant quitté ses foyers, errant pour subsister, ne pouvait accomplir le devoir de nourrir père et mère. Il se rasait la tête, et ouvrait sa tunique; preuve qu’il

ignorait ce qu’un sujet doit à son souverain. S’étant dispensé du mariage, il n’avait pas de postérité; il ne connaissait donc pas les devoirs d’un époux et d’un père. 11 s’asseyait sur ses talons; il ne rendait donc, pas ce qui est dû à la vieillesse. Il avait renoncé à la société; il fuyait le monde; Il ne connaissait donc pas les liens de l’amitié. Il n’avait ainsi aucune des obligations humaines qui servent de base à la monarchie. I1 reçut le titre de Hoschi (c’est-à-dire,

d’instituteur impérial); mais que pouvait-il enseigner, et en quoi pouvaitil servir d’exemplo? Les Mongols, étant des barbares, ne lui demandèrent certainement rien. Au reste, comme ils quittaient déjà leurs feutres, et adoptaient le chapeau et la ceinture (c’est-à-dire, le costume chinois), qu’ils dominaient sur la Chine, et donnaient à leur souverain le titre d’empereur, ils auraient, dû s’abstenir d’une pareille inconvenance. Nous la faisons remarquer pour montrer l’union des brutes entre elles.“

Tamże - T. II, p. 201. Str. 318. Już byliśmy blisko domu, kiedy zjawia się jeszcze jeden obdartus, i ofiaruje nam co? Trzy melony, i t. d. Str. 349. Czy pamiętacie Chatuny, ową ucztę dla posłów Perskich? Obie te anegdoty znajdują się w Historji Mongołów D’Ohssona, w Tomie II, na stronnicach 91 i 92. Str. 324. Czarny Chan, mocny pan, Ręce miał krzepkie jak łapy

niedźwiedzie. Porównanie to uchodziło wśród Mongołów za bardzo zaszczytne. Z podobnych rąk słynął Kubilaj, nie ten o którym w powieści jest mowa, ale dawniejszy, dziad (grandoncle) Dżyngischana. „Ce Coubilaï devint le héros fwori des bardes mongols. Ils vantaient, dans leurs chants, la force de sa voix qui retentissait comme le tonnerre dans les montagnes, et la vigueur de ses mains, semblables à des pattes d’ours, avec

lesquelles il cassait un homme en deux aussi facilement qu’une flèche.“ Histoire de» Hong. D’Ohssona — T. I, p. 33. — Co więcej, kiedy pewnego razu rozeszła się wieść że Kubilaj zginął w bitwie, wszyscy już go zaczęli opłakiwać.— „Yissougaï, père de Tchinguiz-khan, était allé porter des mets à sa famille, pour célébrer avec elle le repas funèbre; mais la femme de Coubilaï ne voulut pas croire qu’il eut péri. „Comment, disait-elle, un guerrier dont la voix

frappe la voûte du ciel, et dont les mains ressemblent aux pattes d’un ours de trois ans, se laisserait-il p r e nd r e ? “ Ta mż e . — I słusznie powątpiewała, bo mąż niedźwiedzioręki wrócił, i to jeszcze z ogromnym łupem. Str. 326. Rozsypało się kilkudziesięciu Zigów.

po sali

„Zig, etatowy trefniś auły, mający obowiązek rozweselania i zabawiania całych pokoleń... Zig— przedstawia się za wszo jako oryginalna figura, pokryta dzwoneczkami, namazana

węglem, prawiąca rozmaito koncepta, i tóm nie zrozumiała, że stanowiąc niejako religijny dodatek do niektórych obrzędów, jest zarazem postacią obudzającą pogardę. Ze wspomnionym pajacem stepów, żywionym i utrzymywanym kosztem auły, nikt nie ma żadnych stosunków przyjaźni, życzliwości; nikt do niego nie zagada, nikt mu ręki nie poda, wiedząc, że każde zbliżenie się do pociesznego człowieka, uważanćm jest za hańbę i ujmę osobistej

go d no ś c i . “ Obrazki Syberji Niemojowskiego—str. 59.

L.

Str. 328. Od Wielkiego Chaana do prostego żołnierza, każdy się upijał na zabój. „L'ivrognerie est honorable parmi eux, et. quand à force de boire, ils sont contraints de rejeter et de vomir tout, ils ne laissent pour cela de reboire mieux qu’auparwant.“ PlanoCarpini — Voy. Anc. et Mod. — T. II, p. 248. Zdanie Dżynchischana o pijaństwie, tak brzmi dosłownie u D'Ohssona:

„Si l’on no peut pas se passer de boire, du moins faut-il tâcher de n’être ivre que trois fois par mois; n’être qu’une fois serait préférable; ne pas boire du tout, vaudrait encore mieux; mais où est celui qui jamais ne s’enivre?“ Histoire des Mong. T. I, p. 412. I zaraz oto następca Dżyngischana, drugi z kolei Wielki Chaan, Ogotaj, dał uczuć ojcu jak trudno jest od Mongoła wstrzemięźliwości.

żądać

„Ogotaï buvait avec excès; son père l’on

avait souvent réprimandé; ce vice altéra sa santé. Tchagataï, pour lequel il avait beaucoup de déférence, chargea un officier de voilier à ce qu’il ne but qu’un certain nombre do coupes chaque soir. Ogotaï n’osa pas désobéir ouvertement à son frère aîné; mais il éluda sa défense, en se servant de coupes plus grandes, et la personne chargee de le surveiller ne s’y opposa point.. Un jour, le ministre Yeliuï-Tchoutsaï fit voir au prince un anneau de fer qui

avait été exposé à l'action du vin, et lui montrant des marques de corrosion, il lui fit sentir que si cette liqueur attaquait le métal, son effet sur l'estomac devait être encore plus énergique. Ogotaï fut frappé do cette preuve, mais ne put renoncer à son habitude.“ Tamże — T. II, p. 85. „Couyouc“ (trzeci W. Chaan), „était fortement attaqué de rhumatismes, et son goût poulies boissons spiritueuses avait achevé de détruire sa santé.“ Tamże—P- 234.

Czwarty W. Chaan, nie odmawiał sobie tejże rozkoszy.—„Solon Uaschid, Mangou buvait beaucoup.“ Tamże — p. 332. Piąty Wielki Chaan, Kubilaj, wolnym pozostał w dziejach od owego zarzutu, ale zaraz panujący po nim wnuk jego, Temur, szósty Chaan, przedstawia w tym względzie ciekawe zjawisko: „Dans sa jeunesse, Temour…buvait avec excès. L’emperour, son grand-père, l’en réprimandait sans cesse; il l'on punit même trois fois

par la bastonnade. Il finit, par attacher à son servie« des médocins chargés d’assister à ses repas; lorsqu’ils jugeaient que le prince devait quitter la table, ils l'en wertissaient en frappant ensemble deux baguettes; mais Témoui trouvait le moyen de tromper leur vigilance. Un mahometan, qui prétendait connaître les secrets de l’alchimie et de la magie, et qui avait entièrement captivé l’esprit du jeune prince, imagina de conduire Témour dans une maison de

bains, dont le maître faisait verser du vin au lieu d’eau dans le réservoir; Coubilaï, qui n’avait pas pu obtenir de Témour qu’il éloignât de sa personne ce dangereux fwori, instruit do son stratagème, le fit enlever do l’hôtel du prince et conduire en exil avec l’ordre de le tuer secrètement. Lorsque Témour fut sur le trône, il sut vainc.ro cette passion pour le vin, que tous les moyens employés par Coubilaï n’waient pu réprimer, et il devint aussi tempérant qu’il avait été déréglé.“ Tamże — p. 523.

Za przykładem Tatarskich monarchów szły i monarebinie, a za niomi Dwór cały, i nawet kapłanie różnych wyznań, e tutti quanti. Oto jeden z obrazków malujących dosadnie tamtejsze obyczaje: „Mangou-Khân vint lui-même et entra dans cette église ou cet oratoire (kościół Nestorjański), et on lui apporta un lit d’or sur lequel il s’assit avec sa femme à l’opposite de l’autel.... Alors on nous fit chanter… le khân se fit apporter nos livres, la Bible et le Préviaire, et nous demanda avec curiosité

quel sens en waient les images. Les Nestoriens répondirent ce qu’ils voulaient, parce que notre interprète n’était pas entré avec nous… Puis il se retira, mais la reine resta et distribua des présents à tous les chrétiens qui étaient là (Sama była poganką) On nous apporta ensuite à boire de la cervoise faite de riz et de vin rouge, comme du vin de la Rochelle, et du cosmos. (Kumys.) Alors la reine, tenant à la main une coupe pleine, fléchit les ge-

noux et, nous demanda notre bénédiction, et tous les prêtres chantaient à liante voix, tandis qu’elle vidait sa coupe… (¿uand tout le inonde fut à peu près ivre, en apporta do la viande de mouton qui fut aussitôt dévorée… C’est ainsi que l’on passa la journée jusqu’au soir. Et lorsque l’ivresse fit chanceler la reine elle-même, elle monta dans son chariot, au milieu des chants et des hurlements des prêtres, et elle suivit, son chemin.“ Rubrouck — pag. 171 et suiv.

A daléj, po odwiedzinach u innych żon Wielkiego Chaana, mówi: „Là les prêtres (Nestoriens) burent de nouveau et nous revînmes ensuite à notre oratoire qui n’en était pas éloigné, accompagnés des prêtres qui chantaient ou plutôt hurlaient, étant dans un état d'ivresse; ce qui dans ce pays n’est pas chose répréhensible, ni chez l’homme, ni chez la fotunu. * Tamże—p. 181. Str. 329. Była druga przywara... kto wie czy nie jeszcze straszniejsza:

przedajność.... Kiedy Jeliu-Czusaj chciał wprowadzić ustawę, zabraniającą urzędnikom przyjmowania darów, Cha-

an Ogotaj wyrzekł: „Nie, to już za wiele, i t. d. „ Yeliuï-Tchoutsaï avait tait connaître à Ogotaï les préceptes de Tcheou-kong et de Confucius pour radininistration d’un empire, et proposé à ce prince d’en adopter dixhuit, qui devaient servir de règle au gouvernement et à scs agents. L’un de ces articles défendait aux fonctionnaires publics de recevoir des présents. Ogotaï se récria contre cette sévérité, disant qu’on pouvait, en recevoir, pourvu

qu’on n’en demandât, point.“ Histoire des Mongols par C. D’Ohsson—T. II, p. 71. ROZD. RAJSKI WIECZÓR. Str. 337. Tymczasem chłopcy wnosili kilka glinianych wązkich flaszek. Str.338. Wilhelm Buchier wtrącił: „Smakuje zupełnie jak to nasze winko co zwiemy: „Vin d’Auxerre.“ Gdyby nie pachniało piwem, toby trudno i poznać. „Notre guide fut très visité, et on lui apporta de la cervoise dans de longues

bouteilles, étroites par le haut. .le n’aurais pu eu aucune façon distinguer cette boisson du meilleur vin d’Auxerre, excepté seulement à l’odeur qui n’était pas celle du vin.“ Rubrouck — pag. 137. Str. 338. I ojciec Jan i ja, nie możemy na żaden sposób przywyknąć do kumysu. „Potem zaczęli pić mleko kobyle, a do wieczoru dziwnie wiele tego wypili. Nas zaś wezwali do siebie i dali nam piwa, bośmy tego tam mleka nie pili. Wreszcie bardzo nas

uraczyć chcieli, i tyle do picia przymuszali, czegośmy wytrzymać, ile nie zwyczajni, żadną miarą nie mogli. Pokazaliśmy więc po sobie, że nam to przykrość sprawuje, dla tego przestali nas przymuszać.“ Podróż Brata Benedykta Polaka w Historji Lit. Mich Wiszniewskiego— T. II, str. 217. Str. 338. Wilhelm Buchier, jako niedoszły Kleryk.... mógł i ową łaciną sadzić. „Or, maître Guillaume.... était un peu lettré et remplissait les fonctions de

clerc à l’église.“ Rubrouck —p. 213. Str. 340. Wszyscy Bracia rzucili mi się na szyję ze łzami, z uściskami, żegnając mię już jakby na wieczność, a razem i trochę wzdychając od świętej zazdrości. Podobny zapał panował wtedy między wszystkiemi zakonnikami, których wielką liczbę Rzym w owe lata wysyłał na różno strony, a zwłaszcza na Wschód pogański. „Quand le prieur des Dominicains de

Paris annonça à ses frères que dos missions allaient s’ouvrir en Tartarie, tous offrirent de s’y consacrer, et des sanglots remplirent la salle capitulaire, les uns demandant avec larmes leur obédience pour cotte destination, les autres pleurant à la pensée des immenses fatigues et de la mort certaine qu’affrontaient leurs frères chéris. Les uns pleuraient de joie, parce qu’ils waient obtenu la permission de partir, les autres de regret parce qu’ils no pouvaient-

l ’ obte ni r.“ Histoire générale des Missions Catholiquess par le Baron Henrion — Paris—Gaume Fr.—1846—T. I, p. 18. Str. 344. Co to była za jazda ! „Bardzo osłabieni, zaledwie na koniu mogliśmy się. utrzymać: przez cały albowiem Post, jedliśmy tylko proso z wodą i solą: podobnież i w innych dniach postnych. Przez cały czas nie mieliśmy do picia tylko śnieg w kociołku stopiony. Jechaliśmy.... kłusując mocno; bośmy na dzień pięć razy

albo i więcej konie odmieniali, wyjąwszy gdyśmy jechali przez stopy; wtenczas dawano nam lepsze i mocniejsze konie, któreby mogły iść ciągle bez wypoczynku.... Dla tego zaś w tej drodze tak bardzo śpieszyliśmy, bo rozkazano naszym Tatarom, aby nas prędko przystawili na dwór cesarski uroczysty, to jest zebranie co już dla wyboru cesarza od kilku lat zapowiedziane było. Dla tego rano wstając jechaliśmy aż do nocy, nic nie jedząc, a często tak późno na noc stawaliśmy, żeśmy musieli brać się

do spoczynku nic w usta nie wziąwszy; ale cośmy mieli jeść wieczór, to nam dawano rano. Zmienianych często koni wcale nieoszczędzali, lecz jechali prędko i bez odpoczynku, co mogły konie wyskoczyć.“ Podróż llrnin Polaka re Hist. L i t . M. Wiszniewskiego — T. II, stronnice 213—214 i 21G. Str. 344. Ogłasza Krucjatę przeciw Tatarom. „Wielkość zaś i okropność owej Tatarskiej klęski można pojmować z listu samego Papieża.

Czytamy bowiem ogłoszenie przez Stolicę Apostolską wojny Krzyżowej na wsparcie l‘o- laków przeciw Tatarom, wydane w tych słowach: „Mnogie zaprawdę, różne w sobie i nader bolesne, trapią nas okoliczności, jako to: nagląca sprawa Ziemi Świętej, bliskie wybuchu zamieszanie w Kościele, i opłakany stan państwa J Łzy niskiego. Ale rzetelnie mówiąc, o tein wszystkićm i o sobie zapominamy, gdy nam na myśl przechodzą srogie Tatarów zagony. Lękać nam się bowiem, aby (Boże

uchowaj) przez tych Tatarów za naszego czasu Chrześcjaństwo nie zginęło. Sama myśl o tém trwogą kości nasze przeszywa, mózg suszy, ciało wyniszcza, ducha i wszystkie władze umysłu przygnębia, i tyle nam sprawia smutku i strapienia, że obłąkani prawie, nie wiemy dokąd udać się po radę.“ Dzieje polskie J. Długosza — Kraków -- 1868 —Tom II, str. 267. Str. 344. Ach! — Zawołał Braciszek Benedykt — jak jabym też chciał widzieć taką pieczęć

króla Tatarskiego! „Bóg zesłał nam niejakiego Rusina, nazwiskiem Kuźmę, złotnika Ten nam pokazał tron cesarski który sam robił.... i jego pieczęć którą także sam zrobił... Na pieczątce zaś są te słowa: Bóg na nielie a Gażukchan na ziemi. Potęgi Boga, wszystkich ludzi cesarza, pieczęć. Podróż Brata Benedykta u Wisz. — T. II, str. 219 i 220. „Jan de Plano zaś powiada że nietylko im tę pieczęć pokazał, ale i dałim jej odbicie.

„Cóme nous fit. voir le sceau qui était de sa façon; il nous eu donna même l'empreinte.“ Plano-Carpini— Voy. Am et Mod .—T. II, p. 237. Str. 344. Jutro wam tron pokażę. „Cóme... nous lit voir aussi le trône impérial qu’il avait fait… Il y avait un lieu plus élevé et bien accommodé, où était le trône de l’empereur, tout-a-fait d’ivoire, a diverses figures, et enrichi d’or et de. pierres précieuses. On y montait par degrés, et il était, rond

par en haut.“ Tamże—p. 236. Plano-Carpini zauważył przeważnie kość słoniową, Brat. Benedykt zaś wspomina o hebanie. „Był też tam z deszczek wysoko zbudowany parasol, pod którym umieszczono tron cesarski Z hebanu cudnej roboty, a który jeśli dobrze pamiętamy, nasadzany był złotem i drogiemi kamieniami; na ten tron u wierzchu okrągły wchodził cesarz po stopniach.“ Podróż Brata Benedykta u Wiszn. —

T. II, str. 220. ROZD. WIELCY PRZODOWNICY. Str. 354. Postacie dwóch Braci zakonnych, Jana Włocha i Benedykta Polaka, wyglądają w dziejach—kolosalnie. „Jean du Plan de Carpin naquit on Italie, à Plano-Carpino, bourg- du district do IV- rouse, vers l’an 1182. Engagé dans l’ordre dos Franciscains que venait du créer François d’Assise, son compatriote et sonami, le frère Jean fut un des

propagateurs les plus zélés et les plus éloquents de cette institution. De 1221 à 1241 tour à tour custode do Saxe, provincial d’Allemagne, d’Espagne et de Cologne, grand pénitencier du l'ape, il s’était fait remarquer par une rare intelligence des affaires. Vers ce temps le Pape Innocent IV résolut de députervers eux (les Mongols) des missionaires, pour les conjurer, au nom du chef de la chrétienté, de renoncer à leur oeuvre d’extermination, et leur prêcher

en même temps la foi catholique. Jean du Plan de Carpin fut un des premiers désignés par le SaintPère pour cette périlleuse ambassade. Muni des lettres pap-ilos, il se mit en route le 16 wril 1245 A son retour (9 octobre 1247) le frère Jean fut nommé archevêque d’Antivari en Dalmatie; il fut chargé ensuite par le Saint-Siège d’une mission près du roi Saint Louis. Il mourut, peu de temps après, vers 1251, à Home ou à Pérouse. Plan de Carpin révéla en quelque sorte l’existence de la

Tartarie à l’Europe occidentale.“ Voyageurs Anciens et Modernes — Notice sur Jean de Carpin par Edouard Charton — T. II, p. 223. OBracie Benedykcie Polaku, dzieje nie przechowały nam niestety równie szczegółowych wiadomości. Wprawdzie, jak pisze F. M. Sobieszczański w Encyklopedji Powszechnej Orgelbr. „są ślady że ci dwaj podróżni jeszcze raz później odbywali drogę w stepy wschodnie.... jest nawet

podanie, że byli umęczeni“, (Tom XX, str. 802) ale o tych legendach słusznie można wątpić, kiedy się tak rażąco niezgadzają ze znanym żywotom Jana de Carpino, a względem jego towarzysza nie przedstawiają żadnych wiarogodnych dowodów, O Bracie Benedykcie więc wiemy tylko tyle, że ze swojej wielkiej missji do Tatarów powrócił szczęśliwie, i że opisał ją na swoją rękę, co też i Plano-Carpini zaświadcza: „Le souverain pontife avait commandé

de tout examiner et de . tout voir avec soin; et nous wons exécuté scrupuleusement ses ordres, de concert avec frère Benoît le Polonais du même Ordre que nous, qui nous a accompagné dans nos tribulations, et les a aussi racontées.“ Plano-Carpin — Voy. Anc. et Mod. — T. II, p. 225. Opis Brata Benedykta jest krótszy niż dzieło Jana de Plano. Michał Wiszniewski zamieścił jego przekład polski w Historji Literatury, w Tomie II-m, str. 208 następne.

Str. 357. Nim z powrotem stanęli w Polsce, już były gotowe pierwsze szkice, które później wielokrotnie rozszerzali i wykończali. „Plusieurs personnes de Pologne, Bohême, Allemagne, Liège, Champagne et autres lieux par où nous wons passé, waient pris plaisir à lire notre voyage, et l’woir par écrit want qu’il fût tout-a fait achevé et corrigé, et que nous y (“lissions apporté la dernière main, comme nous wons fait depuis que nous nous sommes trouvé en repos

et de loisir; et pour cela nous les prions tous de, ne trouver pas étrange s’il y a plusieurs choses eu ce dernier écrit plus corre" ctes et autrement qu'au premier, qui n’en était qu’une simple ébauche.“ Plano-Carpini — Voy. Anc. et Mod . — T. II, p. 251. ROZD. ZŁOTE MIESIĄCE. Str. 360. Nazajutrz… wielką chorągiew bojową… zatknął od strony Zachodniej. „Nakoniec nasi Tatarowie zaprowadzili nas przód swego cesarza, który gdy się

od nich dewiedział iż mamy przyjść, kazał nam udać się de matki; chciał bowiem nazajutrz... podnieść chorągiew przeciw całemu zachodniemu św i atu.“ Podróż Brat Benedykta w Hist. Lit. Wiszniewskiego — T. II, str. 220. Str. 360. Tamże, niedaleko od obozu, na wzgórzu, stało więcej niż pięćset wozów pełnych złota, i t. d. „Là même, un peu plus loin des tentes,

on avait mis sur une colline plus de cinq cents chariots remplis d’or, d’argent et d’habits de soie, et tout cola fut partagé entre l’empereur et ses princes et ducs, qui après en tirent des présents aux leurs comme il leur plut..“ PlanoCarpini — Voy. Anc. et Mod. — T. II, p. 230. Str. 361. Spotkała ich łaska bardzo rzadka... zostali przypuszczeni przed oblicze samego

Chaana. „Nous eûmes ainsi accès près de l’empereur la première fois depuis son wènement au trône, et tous les autres ambassadeurs furent aussi reçus par lui, mais il y en eut peu qui entrèrent en sa tente.“ Tamże—p. 235. ROZD. POŻEGNANIA WSPOMNIENIA.

I

Str. 369. Cesarz Kujuk siadłszy na tronie, chciał upamiętnić początki swego panowania

deszczem łask i rozdawnictwo tych debrodziejstw powierzył nie matce, nie żadnej z małżonek, ale swojej Siurkukteni.

ubóstwianej

xiężnie

„Los to tes terminées, Couyouc üt distribuer l’or, l’argent, les étoffes et les bijoux qui composaient. le trésor de son père, confiant la direction de ses largesses à la princesse Sioureoucteni.“ Histoire des Mongols par C. D’Oisson — T. II, p. 201. Str. 370. Xiężna doręczyła mu dyplom

na założenie kolonji nad morzem Czarnem, około

zwalisk Teodezji. „Krym miasto sąsiednie Teodezyi, pobliżu będące Kaffy teraźnieyszey, było iuż pod ów czas ludnym, wielkim i handlowym. Lecz Teodezya, zdawna iuż od Rusinów była zniszczona. W tych okolicznościach Genueńczykowie będąc iuż panami Azofa, który nazwali Taną po wyciągnieniu ztamtąd Połowców, a prowadząc handel na morzu Czarnym, uprosili u Tatarów, aby im wolno było na mieyscu nazwanym Çaffa, założyć,

sobie iaki przytułek dla składu towarów, I onych przedawania pod obowiązkiem zapłaty celney. Ta nowa osada była tylko z początku pewną ziemi cząstką, wałem i fossą oprowadzona, która w postępie lat w okazałe, warowne i bogate miasto urosła. Tauryka Ad. Naruszewicza. Wyd. Mostows. — 1805 — str. 68. Str. 374. „Pâquetta“ została przeznaczoną de usług małej Xiężniczki. I tak Cyrynka destała „bonę" Francuzkę.

I musiała ta „bona“ dobrze na nią wpłynąć, bo w kilka lat później, Missjonarz Rbruk znalazł Xiężniczkę pięknie wykształconą pod względem pojęć chrześcjańskich. „U nous fallut aller à la chambre de cette demoiselle Cyrina, qui était, derrière cette grande maison de sa mère. A la vue de la croix, elle se jeta à terre et l’adcya très dévotement, parce qu’elle est très éclairée dans sa religion, et la plaça dans un endroit élevé, sur un drap de soie.“ Guillaume

Rubrouck — Récit de son Voyage — p. 179. Str. 373. Wyjechała za Xiężną jeszcze inna znajomość, wyjechał Mistrz Wilhelm... Siurkukteni zachwycona wytwornością Paryzkich pieścidełek, sama się u Cesarza naparła ich twórcy. „II céda maître Guillaume à la mère de Mangou, parce qu’elle tenait beaucoup à l’woir.“ Tamże—p. 223.

SPIS ROZDZIAŁOW ZAWARTYCH W TOMIE DRUGIM. CZĘŚĆ TRZECIA. Przy ognisku Promień w chmurze Straszny dzień Stracone godziny Ucieczka Osobliwsza ciekawośćSkarb uratowany Poświecenie któremu wierzyć niechcieli

Chrześcjanie

Jeszcze dalej Do Dniepru Targ Mały zdrajca Między krogulcem a sokołem Dziwne pocieszenia Na Wschód! CZĘŚĆ CZWARTA. Święte morze Rozdział

dla

Spirytystów

i

Magnetyzerów Królestwo Xiędza Jana Kara-Korum Roczniki niewol Na Bajkale Kuryłtaj Gołębie z demu Gotowalnia Tatarska Dwór cesarzowej Turakiny Rajski wieczór

Wielcy przodewnicy Złote miesiące Pożegnania i wspomnienia