- -_. „ ..
-~
STANISŁAW
GAUSS . I.··;
:
-
-J'·
-
:
).0 .
.wa -93 ~76
I I
WYDAWNICTWA NORMALIZACYJNE „ALFA-WERO" Sp. z o.o. WARSZAWA 1998
SPIS TREŚCI
1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9. 1.10. 1.11. 1.12. 1.13. 1.14. 1.15. 1.16. 1.17. 1.18. 1.19. 1.20. 1.21. 1.22. 1.23. 1.24. 1.25. 1.26. 1.27. 1.28. 1.29. 1.30. 1.31. 1.32. 1.33. 1.34. 1.35. 1.36. 1.37. 1.38. 1.39. 1.40. 1.41. 1.42. 1.43. 1.44. 1.45. 1.46. 1.47.
Podstawowe
zależnoścl
Jednostki SI Przedrostki jednostek Rezystancja i konduktywność przewodnika Zależność rezystancji od temperatury Prawo Ohma Praca prądu stałego Moc prądu stałego Szeregowe połączenia rezystorów Równoległe połączenia rezystorów Połączenia równoważne gwiazda i trójkąt Napięcie na zaciskach żródła Szeregowe połączenie źródeł Równoległe polączenie źródeł
Dzielniki
napięcia
Sprawność źródła napięcia
Pierwsze prawo Kirchoffa Drugie prawo Kirchoffa Kondensatory Szeregowe połączenie kondensatorów Równoległe połączenie kondensatorów Pojemnościowy dzielnik napięcia Indukcja magnetyczna Przeni~alność magnetyczna Natężenie pola magnetycznego w osi solenoidu Natężenie pola magnetycznego w toroidzie Prawo Biota i Savarta Siła indukcji magnetycznej- prawo Laplace'a Strumień indukcji magnetycznej Prawo przepływu Ręluktancja
Prawo Ohma dla obwodu magnetycznego Ruchomy przewód w stałym polu magnetycznym SEM zaindukowana w przewodzie oplatającym zmienny strumień magnetyczny Reguła Lenza Reguły śruby prawoskrętnej, lewej ręki, prawej ręki Indukcja własna Indukcja wzajemna Wielkości sinusoidalne zmienne Wartości skuteczne Rezystancja czynna Pojemność w obwodzie prądu zmiennego Indukcyjność w obwodzie prądu zmiennego Szeregowe połączenie RLC Równoległe połączenie RLC Moc prądu jednofazowego Prąd i napięcie w układzie trójfazowym Moc prądu trójfazowego - obciążenie symetryczne Obliczanie podstawowych wielkości elektrycznych
7 7 9 10 11 12 12 13 13 13 14 15 15 16 16 16 17 17 18 19 19 20 20 20 21 22 22 22 23 23 24 24 24 25 25 26 26 27 28 28 29 29 30 31 32 33 33 34
2.
Oznaczenia llterowo-cyfrowe
35
2.1. 2.1.1 2.2.
Oznaczenia literowo-cyfrowe przewodów i zacisków Zasady tworzenia oznaczeń Oznaczenia identyfikacyjne literowo-cyfrowe
35 35 36
3.
Symbole graficzne
38
3.1. 3.2.
Zmienność
Sterowanie mechaniczne
38 39
Spis treści
3.3. 3.4. 3.5. 3.5.1. 3.5.2. 3.5.3. 3.5.4. 3.6. 3.6.1. 3.6.2. 3.6.3. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10. 3.11. 3.12. 3.12.1. 3.12.2. 3.13. 3.14. 3.15. 3.16. 3.17. 3.18. 3.19. 3.20. 3.21. 3.22. 3.23. 3.24. 3.24.1. 3.24.2. 3.24.3. 3.24.3.1 3.24.3.2. 3.24.3.3. 3.24.3.4. 3.24.4.
3.24.5. 3.24.6. 3.24.7. 3.24.8. 3.24.9. 3.24.10. 3.24.11. 3.24.12. 3.24.13.
Napędy
40
Sterowanie za pomocą wielkości nieelektrycznych Zestyki Symbole rozróżniające Zestyki dwu- i trójstanowe Zestyki działające z wyprzedzeniem i opóźnieniem Symbole zestyków działających z umyślną zwłoką Łączniki i aparatura łączeniowa Łączniki jednobiegunowe Łączniki drogowe Łączniki działające pod wpływem temperatury Łączniki i przełączniki wielobiegunowe Aparatura łączeniowa i sterownicza Przykłady symboli funkcjonalnych rozruszników silnikowych Człony napędowe przekażników elektromechanicznych Przykłady symboli funkcjonalnych i rozróżniających przekażników i urządzeń pokrewnych Urządzenia działające przy zbliżeniu i dotyku Czujniki i detektory
41 42 42 42
Łączniki
Bezpieczniki i łączniki bezpiecznikowe Urządzenia zliczające
Termoelementy Zegary elektryczne Lampy i sygnalizatory Symbole graficzne zastępujące napisy ogólnego przeznaczenia Symbole ruchów Symbole wielkości Symbole części i zespołów Symbole czynności Symbole różne Wybrane symbole graficzne wielkości pneumatycznych i hydraulicznych Elementy funkcjonalne symboli Łączniki
Sposoby sterowania Sterowanie siłą mięśni Sterowanie mechaniczne Sterowanie elektryczne Sterowanie przez wzrost lub spadek ciśnienia Zastosowanie symboli mechanizmów i sposobów sterowania złożonych w symbolach urządzeń kompletnych Elementy przetwarzające energię Przetworniki energii liniowe Gromadzenie energii Zawory sterujące kierunkiem przepływu Zawory zwrotne, przełączniki obiegu Zawory sterujące ciśnieniem Zawory sterujące natężeniem przepływu Zbiorniki hydrauliczne Elementy przygotowujące i utrzymujące własności płynu
3.24.14. Elementy wyposażenia dodatkowego 3.24.14.1 Przyrządy pomiarowe i wskaźniki 3.24.14.2 Inne przyrządy 3.24.15. Tablica porównawcza wybranych symboli graficznych zmienionych w stosunku do PN-85/M-01050
43 43 43 43 43 44 44 44 45 45 46 46 46
47 47 47 47 48 48
49 49 50 50 51 52 53 53 53 53 53 54 54 55
55 56 57 58
se.
59 59 60 61 61 62 62 63 63
3
4.
Wytyczne konstrukcyjne
Wymagania ogólne dotyczące elementów wyposażenia elektrycznego i zasilania obwodów układu 4.1.1. Oznaczanie elementów 4.1.2. Napięcie i częstotliwość prądu zasilającego 4.1.3. .Łączenie z siecią zasilającą 4.1.4. Urządzenia wyłączające i odłączające 4.1.4.1. Wytyczne ogólne 4.1.4.2. Urządzenia zatrzymania awaryjnego 4.1.4.3. Urządzenie odłączające układ od sieci zasilającej 4.1.5. Przyłączenie wyposażenia dodatkowego 4.1.6. Punkty kontrolne i sygnalizacja uszkodzeń
4.1.
podzespołów
4.2. Zabezpieczenia 4.2.1. Zabezpieczenie przed przypadkowym dotknięciem 4.2.1.1. Wytyczne ogólne 4.2.1.2. Pokrycie materiałem izolacyjnym 4.2.1.3. Blokada otwarcia drzwi 4.2.1.4. Zamknięcie obudowy sterowniczej 4.2.1.5. Osłony wyposażenia elektrycznego o napięciu wyższym od 600 V 4.2.1.6. Rozładowanie obwodów pojemnościowych 4.2.2. Zabezpieczenie przeciwzwarciowe 4.2.2.1. Zabezpieczenie ogólne (główne) 4.2.2.2. Zabezpieczenie obwodów odgałężnych 4.2.3. Zabezpieczenie przeciążeniowe Zabezpieczenie przed skutkami zaniku napięcia 4.2.4. 4.2.5. Zabezpieczenie podnapięciowe obrabiarek grupy S Zabezpieczenie przeciwzakłóceniowe 4.2.6. 4.2.7. Zabezpieczenie w przypadku awarii Obwody sterownicze 4.3. Wymagania ogólne 4.3.1. 4.3.2. Zasilanie obwodów sterowniczych i zalecane napięcie
4.3.2.1. Zasilanie obwodów sterowniczych 4.3.2.2. Zalecane napięcia sterownicze 4.3.3. Zabezpieczenie i uziemienie obwodów sterawniczych 4.3.3.1. Zabezpieczenie obwodów 4.3.3.2. Uziemienie obwodów 4.3.3.3. Połączenie cewek i zestyków Blokady zabezpieczające 4.3.4. 4.3.4.1. Działanie urządzeń pomocniczych 4.3.4.2. Wzajemne blokady pomiędzy różnymi operacjami 4.3.4.3. Zabezpieczenie przed zwarciem łukowym 4.3.4.4. Hamowanie przeciwprądem 4.3.4.5. Ochrona przed rozbieganiem się silnika prądu stałego 4.3.5. Rozpoczęcie cyklu pracy 4.3.5.1. Wytyczne ogólne 4.3.5.2. Sterowanie przy użyciu obu rąk 4.3.5.3. Niepowtarzalność cyklu 4.3.5.4. Uzależnienie przycisków służących do uruchomienia cyklu pracy obrabiarek grupy S 4.3.5.5. Umiejscowienie urządzeń sterowania silnikami napędów pomocniczych obrabiarek grupy S Zatrzymanie 4.3.6. 4.3.6.1. Wytyczne ogólne 4.3.6.2. Zatrzymywanie awaryjne podczas pracy w cyklu automatycznym obrabiarek grupy S 4.3.6.3. Blokada drzwiczek i pokryw obrabiarek grupy S 4.3.6.4. Zabezpieczenia przesuwu obrabiarek grupy S 4.3.7. Sterowanie automatyczne Sterowanie kolejnością procesów obróbczych 4.3.8. obrabiarek 4.3.8.1. Kolejność przemieszczeń sterowanych elektrycznie 4.3.8.2. Kontrola wykonywania określonych operacji 4.3.8.3. Uzależnienie napędu posuwu od pracy wrzeciona Obwody sygnalizacji obrabiarek 4.3.9. Obudowy aparatury (szafy, wnęki i skrzynki) 4.4. 4.4.1. Rozmieszczenie aparatury
4
64
4.4.1.1. Obudowy sterownicze 4.4.1.2. Grupowanie aparatury i podzespołów 4.4.1.3. Łatwość dostępu 4.4.1.4. Wysokość instalowania 64. 4.4.1.5. Sposób montażu i mocowania elementów i podzespołów 64 Wymagania dla obudów sterowniczych 64 4.4.2. 64 4.4.2.1. Konstrukcje i umiejscowienie 64 4.4.2.2. Zamocowanie 64 4.4.2.3. Wentylacja 64 4.4.2.4. Drzwiczki 65 4.4.2.5. Wymiary płyt montażowych lub ram z aparaturą elektryczną 65 4.4.2.6. Elementy mechaniczne 65 4.4.2.7. Kieszeń na dokumentację Przenoszenie szaf 66 4.4.3. Elementy sterowania, elementy obsługi 66 4.5. i sygnalizacji 66 Elementy sterowania i obsługi 66 4.5.1. 66 4.5.1.1. Trwałość elementów sterowania i obsługi 66 4.5.1.2. Rozmieszczenie 4.5.1.3. Zabezpieczenie przed wpływami środowiska 66 4.5.1.4. Łączniki drogowe 66 4.5.1.5. Elektromagnesy obrabiarek grupy S 66 4.5.1.6. Czujniki ciśnienia i termostaty obrabiarek grupy S Elementy obsługi i sygnalizacji na pulpitach 66 4.5.2. 66 stojących i wiszących 67 4.5.2.1. Dostęp i usytuowanie 67 4.5.2.2. Zabezpieczenie przed wpływami środowiska 4.5.2.3. Przyciski sterownicze 67 4.5.2.4. Lampki sygnalizacyjne 67 4.5.2.5. Przyciski sterownicze podświetlone 67 4.6. Przewody Zastosowanie przewodów 68 4.6.i. Przekroje przewodów 68 4.6.2. Najmniejsze dopuszczalne ze względu na 4.6.3. wytrzymałość mechaniczną przekroje przewodów 68 68 miedzianych Izolacja przewodów 68 4.6.4. Oprzewodowanie 4.7. Wytyczne ogólne 4.7.1. 68 68 4.7.1.1. Mocowanie oprzewodowania 68 4.7.1.2. Prowadzenie przewodów 68 4.7.1.3. Przewody należące do różnych obwodów 4.7.1.4. Końcówki kablowe 69 4.7.1.5. Urządzenia złączowe 69 4.7.1.6. Kolory rozpoznawcze przewodów 69 4.7.1.7. Oznaczniki przewodów 69 Układanie przewodów w obudowach sterowniczych 69 4.7.2. 69 4.7.2.1. Miejsce do układania przewodów wewnątrz szaf i wnęk 69 69 4.7.2.2. Zaciski połączeniowe 69 4.7.2.3. Połączenia lutowane 70 4.7.2.4. Obwody drukowane Układanie przewodów na obrabiarce 4.7.3. 70 4.7.3.1. Ochrona przewodów 4.7.3.2. Połączenia z elementami ruchomymi 70 4.7.3.3. Zaciski kontrolne 70 4.7.3.4. Połączenia za pomocą wtyczek i gniazd 70 4.7.3.5. Demontaż do wysyłki 4.7.3.6. Przewody rezerwowe Silniki elektryczne 70 4.8. Wymagania ogólne 70 4.8.1. Dobór silników 4.8.2. 70 Rodzaje obudowy silników 70 4.8.3. 4.8.4. Wyważanie Rozruch silników 70 4.8.5. Montaż 70 4.8.6. 4.8.7. Dodatkowe tabliczki znamionowe 71 4.8.8. Rezerwa miejsca 71 4.9. Oświetlenie obrabiarki 71 4.9.1. Zasilanie 71 4.9.2. Zabezpieczenie 71
71 71 71 72 72 72 72 72 72 72 73 73 73 73 73 73 73 73 73 73 74 74 74 74 74 74 75 76 76 76 76
77 78 78 78 78 78 78 78 78 78 79 79 79 79 79 79 79 79 80 80 80 80 80 80 80 80 81 81 81 81 81 81 81 81 81
Poradnik elektryka i automatyka
1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 '3 '3 '3 '3 '3 '3 '4 '4 '4 '4 '4 '4 '5 '6 '6 '6 '6
'7 '8 '8 '8 '8 '8 '8 '8 '8 18 19 19 19
19 19 19 19 79 30 30 30 30 30 30 30 30 31 31 31 31 31 31 31 31 81
ka
Oprawy
oświetleniowe
4.9.3. 4.9.4. 4.10. 4.10.1. 4.10.2. 4.10.3. 4.10.4. 4.10.5.
Instalacje ochronna Wytyczne ogólne Główny zacisk uziomowy Przekrój przewodów ochronnych Zabezpieczenia od zwarć doziemnych Zerowanie
81 82 82 82 82 82 82 82
5.
Układy
83
5.1. 5.2. 5.3.
Napięcia
źródło światła
sterowania i mocy
5.17. 5.18.
5.19.
5.20. 5.20.1. 5.20.2. 5.20.3. 5.21. 5.22. 5.22.1. 5.22.2. 5.22.3. 5.22.4. 5.22.5. 5.22.6. 5.22.7.
trójfazową
5.23. 5.24. 5.25. 5.26.
Sygnalizacja i wybór kierunku Układ dwójki liczącej Pamięć z priorytetem wyłączania Pamięć z priorytetem załączania
Spis traści
141
projektowania
układów przełączających
8.1. 8.1.1. 8.2. 8.2.1. 8.2.1.1. 8.2.1.2. 8.2.1.3.
Jednostki Przeliczenia
183 183 184 184 184 184
Automatyczny przełącznik gwiazda-trójkąt Zmiana kierunku obrotów silnika Zmiana kierunku i liczby obrotów Automatyczny przełącznik połączenia gwiazda-trójkąt, ze zmianą kierunku obrotów Zmiana par biegunów - zmianą prędkości obrotowych Dwie prędkości w układzie Dahlandera Dwie dowolne prędkości obrotowe - dwa rozdzielone uzwojenia Trzy prędkości obrotowe Cztery prędkości obrotowe Uzwojenie przełączalne w układzie Dahlandera dwie prędkości i jeden kierunek obrotów Dwa rozdzielone uzwojenia - dwie prędkości i jeden kierunek obrotów Połączenie Dahlandera - jeden kierunek i dwie wielkości obrotowe Połączenie Dahlandera - dwa kierunki i dwie wielkości obrotów (wstępny wybór kierunku obrotów) Połączenie Dahlandera - dwa kierunki i dwie wielkości obrotów (włączenie jednocześnie kierunku i liczby obrotów) Jeden kierunek oraz trzy szybkości obrotowe połączenie w układzie Dahlandera Połączenie silnika X Połączenie silnika Y Połączenie silnika Z Dwustopniowy rozruch silnika indukcyjnego przy pomocy oporów rożruchowych Przykład zastosowania przełączników Rozruch Y - Il (przy niskiej prędkości obrotowej), oraz wysokie obroty - połączenie Dahlandera Dwa uzwojenia rozdzielone - dwie prędkości obrotowe Połączenie Y - Il (rozruch silnika) Jeden kierunek i dwie prędkości obrotowe połączenie Dahlandera Uzyskiwanie różnych mocy oporów grzejnych Połączenie oporów grzejnych w układ gwiazda-trójkąt Kombinacje połączeń oporów podłączonych w sieć
5.16.
Przykłady
183
5.10. 5.11. 5.12. 5.13.
5.14.3. 5.14.4. 5.15.
7.
Pneumatyka
90
Zabezpieczenie silnika podczas pracy w
5.14.1. 5.14.2.
134 137 137 138 139
8.
gwiazda-trójkąt
5.9.
5.14.
Dobór przewodów Obliczanie przewodów na spadek napięcia Obwód prądu przemiennego - jednofazowy Obwód prądu przemiennego - trójfazowy Przykład doboru przewodów
134
109
5.8.
85 87 88 89
układzie
trójkąta
6.1. 6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.3.
spadków
105
83 83 84
5.5. 5.6. 5.7.
napięć
Dobór przewodów i
Analityczny opis struktury układu przełączającego 7.1. 7.2. Prawo algebry układów przełączających 7.2.1. Prawo przemienności 7.2.2. Prawo łączności 7.2.3. Prawo rozdzielności 7.2.3.1. mnożenia względem dodawania 7.2.3.2. dodawania względem mnożenia 7.2.4. Prawo De Morgana (negacji) 7.3. Przekształcenia równoważne 7.4. Numeryczny zapis wyrażeń strukturalnych Schematy logiczne 7.5. Metody tablicowe minimalizacji funkcji logicznych 7.6. 7.6.1. Cykliczne siatki zależności 7.6.2. Siatki zależności funkcji dwóch zmiennych 7.6.3. Podstawowe podgrupy siatek zależności czterech zmiennych Siatki zależności wielu zmiennych 7.7. Stany obojętne elementów wyjściowych 7.8. Hazard w układach przełączających 7.9. 7.10. Wyścig w układzie wielotaktowym Synteza układów kombinacyjnych 7.11. Tablica kolejności łączeń 7.12. 7.13. Przykłady rozwiązań 7.13.1. Mechanizm przesuwu pieca grzewczego 7.13.2. Urządzenie do wiercenia i gwintowania otworów 7.13.3. Automat do cięcia pręta (pasma) 7.13.4. Układ sterowania zespołem rozdzielczym manipulatora kużniczego 7.14. Zamiana liczb dziesiętnych na równoważne liczby binarne
stosowane w układach sterujących Tabela typowych oznaczeń Systemy zabezpieczeń układów sterowania i mocy Systemy ochrony silnika przed przeciążeniem i zwarciem Układ sterowania Przykład sterowania napięciem stałym Bocznikowanie układu podstawowego podczas rozbiegu silnika Zabezpieczenie silnika podczas połączenia
5A.
określanie
6.
90 91 93 94 96 99 99 99 100 100 101
111
113 115 116 118 120 122 124 124 125 125 126 127 128 129 130 130 131 131
Siłowniki
Budowa i działanie Siłownik jednostronnego działania Siłownik dwustronnego działania Siłowniki dwustronnego działania z
141 142 142 143 143 143 143 143 145 146 147 149 149 150 151 154 155 157 159 160 160 162 162 166 170 173 182
obustronną
amortyzacją
8.2.2. Obliczanie siłownika 8.2.2.1. Siła na tłoczysku 8.2.2.2. Zużycie powietrza Zawory rozdzielające 8.3. 8.3.1. Zawory sterowane poprzez nacisk 8.3.1.1. Zawory 3/2 normalnie zamknięte 8.3.1.2. Zawór 3/2 normalnie otwarty 8.3.1.3. Zawór rozdzielający 4/2 8.3.2. Zawór 3/2 sterowany pneumatycznie 8.3.3. Zawory rozdzielające sterowane elektromagnetycznie 8.3.4. Zawory drogowe sterowane rolką Zawory suwakowe 8.3.5. 8.3.5.1. Zawór suwakowy ręczny 8.3.5.2. Zawór z suwakiem płytkowym 8.3.5.3. Zawór rozdzielający płytkowy Zawory sterujące kierunkiem przepływu 8.4. 8.4.1. Zawór zwrotny 8.4.2. Przełącznik obiegu (element LUB) Zawór dławiąco-zwrotny 8.4.3.
185 185 185 187 192 192 192 193 194 195 196 197 198 198 198 199 200 200 201 202
5
8.4.4. 8.4.5. 8.4.6. 8.5. 8.6.
Zawór szybkiego spustu Zawór koniunkcji (element I) Przekaźnik czasowy Tablica doboru elementów Sposób przedstawienia projektowanego
9.
Hydraulika
211
9.1. 9.1.1. 9.1.2. 9.1.3. 9.1.4. 9.1.4.1. 9.1.4.2. 9.1.4.3. 9.1.5. 9.1.6. 9.1.7. 9.2. 9.2.1. 9.2.2. 9.2.3. 9.2.4. 9.2.5. 9.2.6.
Przykłady połączeń
211 211 212 212 213 213 213 214 214 215 215 217 217 218 219 220 221
9.2.7. 9.2.8. 9.3. 9.3.1. 9.3.2. 9.3.3. 9.3.4. 9.3.5. 9.4. 9.5. 9.5.1. 9.5.2. 9.5.3. 9.5.4.
układ!.!
Zawory bezpieczeństwa i przelewowe Dawkowanie oleju Kompensacja przecieków Dławik w obiegu na wlocie na wylocie na odgałęzieniu Regulatory przepływu Zmiana prędkości suwu Filtr w układzie hydraulicznym Podstawowe systemy sterowania Prosty układ hydrauliczny (obwód otwarty) Układ z cylindrem różnicowym Układ z podwójną blokadą Układ z rozdzielaczami łączonymi szeregowo Układ z równoległym łączeniem kilku rozdzielaczy Układ hydrauliczny z 3-stopniowym zdalnie sterowanym zaworem regulacji ciśnienia Układ z zaworem podtrzymującym Synchroniczny ruch kilku cylindrów - tzw. „hydrauliczny linka Bowdena" Wzory stosowane do obliczeń Pompa hydrauliczna Silnik hydrauliczny Cylinder hydrauliczny Siły w cylindrze Straty ciśnienia w prostych przewodach rurowych Nomogramy, Tablice oraz Wykresy Przykład doboru aparatury i wykonania projektu Dobór cylindra imadła i zacisku Dobór cylindra - piły Dobór cylindra - podajnika Obliczanie chłonności wszystkich cylindrów urządzenia
9.5.5. 9.5.6.
203 204 205 207 208
222 223 224 225 225 225 225 226 227 228 237 238 241 241
9.5.7. 9.5.8. 9.5.9. 9.5.10. 9.5.11. 9.5.12. 9.5.13. 9.5.14. 9.5.15.
246 246 246 248 248 248 249 249 250 252
10.
Zasady doboru regulatorów
253
10.1. 10.2. 10.3.
Wybór rodzaju regulatora 254 Wybór typu regulatora 254 Ilustracja wpływu właściwości dynamicznych regula256 tora na charakterystyki statyczne układu regulacji Ilustracja wpływu właściwości dynamicznych regulatora na charakterystyki dynamiczne układu regulacji 258
6
Dobór nastaw regulatorów Dobór według cech przebiegu przejściowego Dobór według ZIEGLERA-NICHOLSA Przykład obliczeniowy Dobór na.staw regulatora typu PID metodą
259 260 264 264
eksperymentalną
266
częstotliwości
267
11.
Przemienniki
11.1.
Ogólna charakterystyka przemienników częstotliwości produkowanych przez APATOR S.A. Parametry nastawialne i charakterystyczne rodzin AMT Podstawowe charakterystyki regulacyjne Rodzina AMT0002-0009 Rodzina AMT0012-011 O Zabezpieczenia Parametry programowalne AMT0002-0009 AMT0012-011 O Opisy przyłączy sterujących Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0002-ATM0009 Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0012-AMT011 O Zastosowanie Dobór przemienników częstotliwości z rodzin AMl Metody doboru Uwagi do sposobu doboru przemienników
11.2. 11.3. 11.3.1. 11.3.2. 11.4. 11.5. 115.1. 11.5.2. 11.6. 11.6.1. 11.6.2. 11.7. 11.8. 11.8.1. 11.8.2.
częstotliwości
11.9.
13. 13.1. 13.2. 13.3. 13.4. 13.5. 13.5.1. 13.5.2. 13.5.3. 13.5.4. 13.5.5. 13.5.6. 13.5.7. 13.5.8. 13.5.9.
Przykłady zastosowań rozwiązań Łączniki
konstrukcyjnych
krzywkowe serii 4G
Diagram doboru
łączników
Podział
Przykłady programów łączeń Wykonania Przykłady wykorzystania łączników Wyłączniki Przełącznik
rewersyjny -3 biegunowy
Przełącznik gwiazda-trójkąt Łączniki
w
267 268 270 270 272 273 273 273 274 279 279 280 281 281 281 283
Warunki chłodzenia silnika współpracującego z przemiennikiem częstotliwości Odległość silnika od przemiennika częstotliwości
11.10. Przykłady zastosowań 11.11. 11.11.1. Pompy i wentylatory 11.11.2. Podajniki 11.11.3. Kontrola procesów technologicznych 11.11.4. Współczesne możliwości stosowania przemienników częstotliwości 12.
242 242
Dobór pompy i jej wydatku Obliczamy moc P silnika napędowego pompy hydraulicznej Dobór sprzęgła Dobór zbiornika Dobór chłodnicy Chłodzenie (oddawanie ciepła) Ciepłe oddawane przez zbiornik Dobór filtracji Dobór dodatkowego źródła zasilania Układ Sterowania Wykaz stosowanych aparatów
10.4.
10.5. 10.5.1. 10.5.2. 10.5.3. 10.5.4.
układzie
Dahlandera do silników dwuuzwojeniowych Przełączniki do silników trzybiegowych Łączniki o dowolnym diagramie łączeń Uzyskiwanie różnych mocy oporów grzejnych Rozruch silnika indukcyjnego przy pomocy oporów rozruchowych Przełączniki
283 283 283 283 286 286 287 288 300 300 301 301 301 305 305 305 306 308 309 311 312 313 314
14.
Wykaz aparatury i producentów
315
15.
Literatura
356
Poradnik elektryka i automatyka
i9
lO l4 l4
PODSTAWOWE ZALEŻNOŚCI
1
l6 )7
37 38 70 70
72 73 73 73
1.1. JEDNOSTKI SI
Tablice
zawierają
oznaczenia wielkości w elektryce.
jednostek miar elektrycznych
magnetycznych oraz niektórych
wielkości używanych
Tabela 1
74
79
BO 81 81 81
83
WIELKOŚCI
NAZWA
2
1 Prąd
I
elektryczny,
Natężenie prądu
87
Moment dipola elektrycznego
88
Gęstość
01 01 01 .05 ,05 •05 :06
SYMBOL
UKŁAD
NA JEDNOSTKĘ SI
4
5
6
A
SI
1
amper na metr kwadratowy
Nm 2
SI
1
kulomb amperosekunda amperogodzina
A· s A ·h
SI
1 1
kulombometr
C·m
SI
1
kulomb na metr kwadratowy
C/m 2
SI
1
kulomb na metr sześcienny
C/m 3
SI
1
3 amper
elektrycznego
Ładunek
oo
PRZELICZENIOWY
OZNACZENIE
83 83 83 83 86 86
oo
MNOŻNIK
JEDNOSTKA
79
Gęstość prądu
J(S)
elektryczny Q
p(p.)
powierzchniowa
c
104
ładunku
Gęstość objętościowa ładunku Potencjał
V
wolt
V
SI
1
u
wolt
V
SI
1
E
wolt
V
SI
1
Moc czynna
p
wat
w
SI
1
111 112
Moc pozorna
S(P.)
woltoamper
V·A
SI
1
113
Moc bierna
Q(Pą)
war
var
MKSA
1
114
Natężenie pola elektrycznego Elektryzacja
E Ei
wolt na metr
V/m
SI
1
Pojemność
c
farad centymetr
F cm
SI CGS
1 10-12
farad na metr
F/m
SI
Q
SI
1
Q·m
SI
1 10-s
:os :09
115 156
elektryczny
Napięcie, różnica potencjałów
Siła
elektromotoryczna
.
Przenikalność elektryczna (bezwzględna)
c,e
Rezystancja (opór czynny)
R
om
Rezystywność (oporność właściwa)
p
omometr om razy milimetr kwadratowy na metr
Podstawowe zależności
n· mm'/m
~
1
7
. 1
2
Konduktancja (przewodność czynna - odwrotność rezystancji) Admitancja pozorna)
y
(przewodność
r
Konduktywność (przewodność
Pole magnetyczne, pola magnetycżnego
H
Natężenie
Siła
magnetyczne
magnetomotoryczna
5
6
simens
s
SI
1
S/m S/cm 2 S • m/mm
SI
1 102
Nm Az/m Oe
SI MKSA CGS
1 1 102
B
właściwa)
Napięcie
4
G
(przewodność
Susceptancja bierna)
3
simens na metr simens na centymetr simensometr na milimetr kwadratowy amper na metr amperozwój na metr erstet*
106
u.urn
amper
A
SI
1
F, Fm
amper gilbert*
A Gb
SI CGS
1 1
e
amper
A
SI
1
cp
weber woltosekunda makswel*
Wb V •S Mx
SI CGS
1 1 10-•
T
SI
Przepływ (siła
magnetomotoryczna) Strumień
magnetyczny
B
Indukcja magnetyczna
Indukcyjność własna
Indukcyjność
L
wzajemna
Przenikalność
magnetyczna
M,
tesla weber na metr kwadratowy gaus*
Wb/m2 Gs
CGS
1 1 10-4
henr omosekunda
H Q·s
SI
1 1
henr na metr
H/m
SI
1
NWb H-'
SI
1 1
l.nn µ
bezwzględna
Reluktancja (oporność magnetyczna)
R,Rm
amper na weber henr do potęgi minus pierwszej
Permeancja (przewodność magnetyczna)
.A, (P)
henr
H
SI
1
Polaryzacja magnetyczna
Bi, J
tesla
T
SI
1
kulomb
c
SI
1
C/m2
SI
1
Q
SI
1
Q
SI
1
J
SI
1
Strumień
elektryczny
"'
Indukcja elektryczna Impedancja pozorna) Reaktancja
(oporność
(oporność
Energia
kulomb na metr kwadratowy
z
om
X
om
E,W
dżul
'
104 107
Energia czynna
watogodzina kilowatogodzina
W·h KW •h
Energia bierna
warosekunda warogodzina
var· s var· h
MKSA
1 104
Energia pozorna
voltoamperosekunda
V·A·s
MKSA
1
J/m,
SI
1
Gęstość
8
bierna)
D
energii
w
dżul
na metr sześcienny
Poradnik elektryka i automatyka
1
2
Sprawność
11 W,(A)
Praca
p
Ciśnienie
6 1
%
dżul
J
SI
1
Pa Tr bar
SI
1
N·m
SI
1
N kG
SI MKSA
9,80665
N/m3
SI
1
N·m
SI
1
paskal tor* bar*
T, (M)
niutonometr
Ciężar
G, (P)
niuton kilogram -
Moment siły
5
procent
Moment obrotowy
Ciężar właściwy
4
3
siła*
y
niuton na metr
M
niutonometr
sześcienny
1
*Jednostka nie dopuszczona do stosowania przez Zarządzenie Prezesa PKNMiJ z dnia 20 grudnia 1984 r. - Dodatkowa litera w OZNACZENIACH WIELKOŚCI (pozycja nr 2) podana na drugim miejscu jest zgodnie z PN-88/E-011 OO również stosowana. Wielkość podana w nawiasie jest oznaczeniem rezerwowym.
1 10e = --10·3 4n 1 1Gb=-10A 4n
1dyn = 10·5 N
1 Tr= 133,332 Pa
1 kG= 9,80665 N
1 kW·h = 3,6 . 106J
1 bar= 105 Pa
1.2. PRZEDROSTKI JEDNOSTEK W praktyce bardzo często korzysta się z jednostek, które tworzy Przedrostki te mają oznaczenia i nazwy:
np.
najczęściej
Przedrostek
Oznaczenie
tera giga mega kilo he kto deka decy centy mili mikro nano piko
T G M k h da d c m µ n p
stosowane jednostki
się
przez dodanie przedrostka 1on.
Mnożnik
1012 109 106 103 102 10 10·1 10·2 10·3 10·6 10·9 10-12
= = = = = = = = = = = =
1 ooo ooo ooo ooo 1 ooo ooo ooo 1 ooo ooo 1 ooo 1 oo 1o 0,1 0,01 0,001 0,000 001 0,000 ooo 001 0,000 ooo ooo 001
pojemności:
farad 1F = 1 ooo OOO µF mikrofarad 1 µF = 1 OOO nF = 1 OOO OOO pF nanofarad 1 nF = 1 OOO pF = 0,001 µF pikofarad 1 pF = 0,001 nF = 0,000 001 µF lub najczęściej stosowane jednostki rezystancji rniliohrn 1 m.Q = 0,001 .Q ohm 1 .Q = 1 OOO .Q kiloohm 1 k.Q = 1 ooo .Q = 0,001 M.Q rnegaohm 1 M.Q= 1 OOO k.Q = 1 OOO OOO .Q
Podstawowe zależności
9
1.3. REZVSTANCJA (OPORNOŚĆ) I KONDUKTYWNOŚĆ (PRZEWODNOŚĆ WłAŚCIWA) PRZEWODNIKA
I R=p·-
(1)
8
gdzie: Rp -
S I -
rezystancja (oporność) przewodnika [.O.], rezystywność (oporność właściwa) przewodnika, wielkość charakteryzującą materiał, z którego wykonano przewód, powierzchnia przekroju poprzecznego przewodnika, długość przewodnika.
p= R·S
(2)
I
Jednostka rezystywności, czyli oporu właściwego, wynika z wzoru (2). Po podstawieniu
R S
I
= 1 .O. = 1 m2 =1m
otrzymujemy 1 [p] = 1 [R] . 1 [S] 1 [I] Jednostką rezystywności w układzie SI jest
= 1
.o. . m2 m
= 1 .o.
.m
omometr.
Przekroje przewodów są zazwyczaj tak małe, że podawanie ich w metrach kwadratowych byłoby niedogodne. Podaje się je z reguły w milimetrach kwadratowych. Wówczas chcąc otrzymać ze wzoru (1) rezystancję w omach należy za jednostkę rezystywności przyjąć: 1 [p] =
.Q . mm2
m
Odwrotność rezystywności (oporności właściwej) nazywamy konduktywnością (przewodność właściwa), i oznaczamy literą y (gamma) (3)
y=-1-
p
Jednostką konduktywności w układzie
SI jest simens na metr:
1 s 1 [i.I = - - = 1 .Q.m m
a przy wyrażeniu przekroju w [mm2] oraz długości w [m] jednostka konduktywności wyrażona zostanie
1[i.I=1
10
~ mm2
Poradnik elektryka i automatyka
CA
1.4. ZALEŻNOŚĆ REZVSTANCJI (OPORNOŚCI) OD TEMPERATURY Rezystywność
p (opór właściwy) w temperaturze iJ °C (theta)
= p20 (1 +a A iJ)
PiJ
wyraża się
wzorem (4)
. mnożąc obustronnie równanie (4) przez długość przewodu I i dzieląc przez przekrój S, otrzymujemy analogiczny wzór na rezystancję. R
= R20 (f +a A'(})
/}.i}= i}-
Pu P20 -
a i}
(5)
20
rezystywność (oporność właściwa)
w temperaturze iJ, rezystywność w temperaturze 20[°C], - temperaturowy współczynnik rezystancji [o~], - temperatura przewodnika [°C].
Zmiana rezystancji (oporu) służy do wyznaczania temperatury przewodnika, gdy bezpośredni pomiar nie jest możliwy. Jeżeli znana jest rezystancja R1 w temperaturze iJ1 oraz rezystancja R2 po nagrzaniu, to temperaturę uzwojenia iJ2 wyznacza się w sposób następujący: R1
= R20 [1 + aAiJ]
A iJ
(6)
= iJ- 20
stąd
ne.
R1 = R20 [1
+
a (iJ1 - 20)]
R2 = R20 [1
+
a (iJ2 - 20)]
1cję
R2
~
1 --20 a
+
iJ2
--a- 20 + 1'}1
va),
dla miedzi
a= 0,00393,
1 a= 254,5
234,5 R2 ~= 234,5
iJ2
=
+ 1'}2 + 1'}1
R2 R (234,5 1
+
iJ1) - 234,5
(7)
Stopy metali odznaczają się małym temperaturowym współczynnikiem rezystancji, tzn. że ich rezystancja ulega pomijalnie małym zmianom przy zmianach temperatury. Dlatego niektóre z nich, jak manganin i konstantan, są używane do wyrobu oporników laboratoryjnych. Elektrolity i węgiel odznaczają się ujemnym współczynnikiem temperaturowym rezystancji; ich rezystancja zmniejsza się z podwyższaniem temperatury.
atyka
Podstawowe zależności
11
1.5. PRAWO OHMA
Natężenie prądu (I) płynącego w przewodniku jest wprost proporcjonalny do napięcia (U) występującego pomiędzy końcami przewodnika, a odwrotnie proporcjonalny do rezystancji (R) I
(8)
=JL R
1 [I] = __:!__Iill_ = 1 l
1 [R]
„Szkolnym" sposobem
Q
= 1A
zapamiętania prawa Ohma jets tzw. „trójkąt" prawa Ohma, przedstawiony poniżej.
Zasłaniając wartość mierzoną, otrzymujemy wzór
Prawo Ohma można przy podstawieniu (9)
G =-1R 1 [G]
zapisać
= -Q1- = 1 S
w postaci:
(1 O}
_I_= G
u
gdzie odwrotność rezystancji - oznaczoną literą G, nazywamy konduktancją. Jednostką konduktancji (przewodności) jest simens.
1.6. Praca prądu (stałego)
Dla stanów ustalonych, gdzie U - const. I - const. pracę obliczamy posługując się jednym z następujących wzorów: (11)
W=O· U W=U·I·t
(12)
LJ2 W=-·t R
(13)
W układzie SI pracę mierzy się w dżulach [J].
1 [W] = 1 [U] . 1 [I] . 1 [t] = 1 Ws
=1J
Poradnik elekttyka i automatyka 12
.....,..„„...................................................„ f1>-~
1.7. MOC PRĄDU STAŁEGO
igo
stosunek energii (pracy) do czasu nazywamy mocą i oznaczamy literą P:
w
p ==t
(14)
P==U·I
(15)
P == R · 12
(16)
LJ2
(17)
P ==A
W układzie SI energię mierzymy w dżulach, a moc w watach.
1 [P] ==
1
[W] == 1 _ł__ == 1 W
s
1 [t]
1.8. SZEREGOWE POŁĄCZENIA REZVSTORÓW Rezystancja zastępcza układu szeregowego rezystorów jest równa sumie ich rezystancji.
I
R2
Rn
--;_____1--„„-;_____1----------------~l __
i----
u Rzast.
I
Rys. 1. Rezystencja w układzie szeregowym
(18)
1.9. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIA REZVSTORÓW
Odwrotność rezystancji zastępczej układu równoległego kilku rezystorów jest równa sumie odwrotności ich rezystancji.
I I r - - - -... -------------,
I2
Inf I
R2
Ro~
u
Rzast.
I I I
----. -------------.J Rys. 2. Rezystencja w
!yka
Podstawowe zależności
układzie równoległym
13
1
1
n
=2:Rzast. n-1 Rn
(19)
W przypadku połączenia równoległego dwóch rezystorów o rezystancjach R1
R2 , przedstawionych na
rysunku 3, wartość ta wynosi:
R=
R1. R2 R1 + R2
(20)
R1
)1
-
I
I
u
L
-
R2
._12 Rys. 3.
I
I
Układ równoległy
dwóch rezystorów
Przy równoległym połączeniu rezystorów natężenia prądów płynących w poszczególnych gałęziach mają się tak do siebie, jak odwrotności rezystancji tych gałęzi.
I-1.1. I1 ·I · 2··· n-R·fł· 1
2
(21)
···Ił
n
Jest to tzw. reguła dzielnika prądowego. Zatem reguła ta dla rysunku 3 jest określona równaniem:
(22)
Dla równoległego połączenia rezystancji (oporów), konduktancja (przewodność) zastępcza jest równa sumie konduktancji składowych.
(23)
1.10. POŁĄCZENIA RÓWNOWAŻNE GWIAZDA I TRÓJKĄT b)
a)
3 3
2
2
Rys. 4. Układ połączeń: a} w gwiazdę b} w trójkąt
14
Poradnik elektl'fka i automatyka
w praktyce
łączy się często odbiorniki w trójkąt lub w gwiazdę. Przekształcenie jednego z nich w drugie,
można uprościć stosując
odpowiednie wzory.
R1,2
na
Przekształcenie
„gwiazda -
trójkąt"
R2. Rs R2+. R3+~
Przekształcenie „trójkąt
-
(24)
gwiazda"
1.11. NAPIĘCIE NA ZACISKACH ŹRÓDŁA
Napięcie na zaciskach źródła napięcia, obciążonego prądem I, jest równe sile elektromotorycznej pomniejszonej o spadek napięcia na rezystorze wewnętrznym źródła (rys. 5).
I
R
u
U=E-I·Rw
się
Rys. 5. Obwód
(25)
Napięcie stanu jałowego U0 na zaciskach cia jest równe jego sile elektromotorycznej E.
prądu
źródła napię
1.12. SZEREGOWE POŁĄCZENIE ŹRÓDEŁ
mie
I
u R
Rys. 6. Szeregowe
połączenie źródeł napięć
(26)
3tyka
Podstawowe zależności
15
1.13. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIE ŹRÓDEŁ
Na zaciskach układu, napięcie jest wartością stałą. W przypadku gdy źródła E1 oraz E2 posiadają różne napięcia, to wówczas, nawet w układzie bez obciążenia, płynie tzw. prąd
wyrównawczy (27)
Który zanika przy E1 = E2 (rys.7).
I
Jeżeli napięcia źródłowe są równe, to wówczas:
u
L+
L-
(28)
Rys. 7. Prądy wyrównawcze w równoległym połączeniu źródeł
Jak widać ze wzoru, natężenia połączonych równolegle źródeł napięcia o jednakowych rycznych są odwrotnie proporcjonalne do ich rezystancji wewnętrznych.
siłach
elektromoto-
1.14. DZIELNIKI NAPIĘCIA
Reguła dzielnika napięcia mow1, że przy szeregowym
t
połączeniu rezystorów napięcia na poszczególnych rezystancjach, mają się do siebie jak odpowiednie rezystancje.
:5' +
(29)
::)
t
li
(30)
(31) Rys. 8. Rozkład napięć w obwodzie
1.15. SPRAWNOŚĆ ŹRÓDŁA NAPIĘCIA
Stosunek mocy oddawanej do mocy wytwarzanej w ktryczną
źródle napięcia
nazywamy jego
sprawnością
ele-
71.
P
U
E-Rwl
71=-2 =-=--.....:.:-P1 E E
(32)
Poradnik elektryka i automatyka
16
1.16. PIERWSZE PRAWO KIRCHOFFA
Prawo to mówi, że suma prądów dopływających do jest równa sumie prądów odpływających od węzła.
węzła
cia, tzw. (33)
LI=O
Rys. 9.
Węzeł
(34)
obwodu elektrycznego
· · Prawo to można też przedstawić jako sumę algebraiczną prądów schodzących się w wężle obwodu elektry-;;znego, która rowna jest zeru (wzór 34). Dla przedstawionego węzła (rys. 9) otrzymuje się
Jto-
czyli
1.17. DRUGIE PRAWO KIRCHOFFA
R1
A
rym tan-
I1
~
) Rs
8
R2 13
o
c Rys. 1o. Oczko obwodu elektrycznego
Każde oczko obwodu elektrycznego rozpatruje się samodzielnie wg. drugiego prawa Kirchoffa, które mówi, że suma sił elektromotorycznych jest równa sumie spadków napięć.
LE=LI·R ele-
(35)
Można również sformułować, że suma napięć w oczku jest równa zero.
L
(E, U)=
o
(36)
Tak więc dla oczka przedstawionego na rysunku 1O otrzymuje się następujące równania:
1tyka
Podstawowe zależności
17
1.18. KONDENSATORY
Pojemność układu
dwóch elektrod jest równa jednemu faradowi, jeżeli przy nimi ładunek na każdej z elektrod jest równy jednemu kulombowi.
c = _g_
napięciu
jednego wolta
między
(37)
u
1 [C] = 1 [Q] = 1 _g_ = 1 A . s = 1 F V
- [V]
V
Jednostką pojemności jest farad (F) Podstawiając do wzoru (37)
u
(Natężenie pola E w dielektryku wyznaczamy dzieląc napięcie U
E=d
przez odległość d) (Indukcja elektrostatyczna D jest równa ilorazowi ładunku Q na elektrodzie i pola powierzchni S)
D=_Q_
s
oraz
e z wzoru
(39)
otrzymujemy wzór na pojemność kondensatora:
C
gdzie: S d -
e -
eo -
=
t:S d
(38)
[F]
powierzchnia okładziny kondensatora, odstęp pomiędzy okładzinami, przenikalność elektryczna,
przenikalność dla próżni.
Przenikalność elektryczną t: obliczamy ze stosunku D/E t:
= _Q_ = _Q_ . JL = Od E
S . d
(39)
SU
Jednostką przenikalności elektrycznej jest farad na metr.
c
rn1 m2 C F 1 [e] = 1 ~ = 1 = 1= 1[E] V V· m m
m
Opisaną metodą
wyznaczono
wartość przenikalności
elektrycznej
próżni, którą
oznaczamy przez
eo
dla
odróżnienia od przenikalności e dielektryków materialnych.
eo = 8,854 . 10-12
F
(40)
m
(41)
gdzie
i - przenikalność elektryczna względna, która wskazuje, ile razy przenikalność bezwzględna danego dielektryku jest większa od przenikalności próżni
18
eo.
Poradnik elektryka i automatyka
1.19. SZEREGOWE POŁĄCZENIE KONDENSATORÓW dzy
C1
C2 1-Q
QI
en
~_9_,_9i
QI
1-Q
I
_U1
Un
U2
Rys. 11.
Połączenia
szeregowe kondensatorów
eU na
Podstawiając
w zamian za U wzór (37), otrzymujemy
Q
Q
Q
Q
c=c+c+ ... +cn 1 2 Po obustronnym podzieleniu równania przez Q
Czast.
=
1
C
1
+
C
2
możemy napisać:
1
+ ... + Cn
(42)
lub 1
n
--=L Czast.
(43)
n-1 Cn
Dla dwóch kondensatorów podłączonych szeregowo, wzór na pojemność zastępczą możemy zapisać w nasposób:
stępujący
(44)
1.20. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIE KONDENSATORÓW
dla
Przy równoległym połączeniu kondensatorów pojemność kondensatora zastępczego jest równa sumie ich pojemności, a napięcia na wszystkich okładzinach są jednakowe.
:0~--;;~-J;:
c2
J: I.·. .
~~n- ___ =r-4111._-_Q_2_ _ _
1
Rys. 12.
ego
Połączenia równoległe
c1
-_Q_1_ _ __
lu
kondensatorów
(45) (46) atyka
Podstawowe zależności
19
1.21. POJEMNOŚCIOWY DZIELNIK NAPIĘCIA
t
I
L1
U1
UQ-
li
Rozwiązując układ równań otrzymujemy:
::r
t
C2
napięcie na okładzinach kondensatora [V]
+
~
I
ładunek elektryczny [C]
::)
C2
U2
I Rys. 13.
I
Rozkład napięć
na
u1 =
C1
u2 =
C1
+ C2.
U
(47)
U
(48)
C1 okładzinach
kondensatorów
+ C2.
Napięcia na szeregowo połączonych kondensatorach (rys. 13) są odwrotnie proporcjonalne do ich pojemności.
1.22. INDUKCJA MAGNETYCZNA Linie pola magnetycznego wytworzone w poruszającym się przewodniku o długości I pod wpływem płynącego prądu I, w środowisku o przenikalnościµ, nazywamy indukcją magnetyczną. Jest ona wielkością wektorową, oznaczaną literą 8.
8 =µ · H
(49)
= _E!_
(50)
8
2n:r
gdzie:
µ-
współczynnik przenikalności magnetycznej (rozdział 1.23)
1 [µ] = 1 _!'.L ~
H8r -
= 1 _J_ = m·~
1 V . A . s = 1 ..Y:._§_ m·~ A·m
natężenie pola magnetycznego [ ~ ] (rozdział 1.24) indukcja magnetyczna odległość od przewodu (nieskończenie długiego, o przekroju kołowym znikomo małym) przez który płynie prąd I w środowisku o przenikliwości magnetycznej µ 1 [B] = 1 ~ = 1 ~ = 1 A. m m2
J = 1 T (tesla) A. m2
Jednostką indukcji magnetycznej jest tesla (1T). W użyciu spotyka się jeszcze dawne jednostki indukcji mag-
netycznej w układzie CGS 1 [8]=1Gs=1 gaus przy czym 1 Gs= 1Q-4T. Tak więc indukcja magnetyczna B= 1T wyrażona w układzie CGS jest równa 1O OOO Gs.
1.23. PRZENIKALNOŚĆ MAGNETYCZNA (51)
µ=µ'.µo 1 [µ] = 1
20
H m
(Henr na metr) Poradnik elektryka i automatyka
gdzie:
µ
_przenikalność
µ' -
µ0 -
(bezwzględna),
magnetyczna
przenikalność względna, przenikalność magnetyczna próżni.
przenikalność względna(µ') dla próżni =1, dla ciał paramagnetycznych > 1 (Al, Si, powietrze), dla ciał diamagnetycznych < 1 (Cu, Ag, H20), (Praktycznie dla ciał para- i diamagnetycznych przyjmuje sięµ"' 1), dla ciał ferromagnetycznych » 1 (Fe, Co, Ni).
µo = 4
1C •
10-7
(52)
V. s
H
1 [µ] = 1 - - = 1 A-m m ści.
1.24. NATĘŻENIE POLA MAGNETYCZNEGO W OSI SOLENOIDU
em ;cią
I
Rys. 14. Rysunek
objaśniający
wyznaczanie pola magnetycznego w osi solenoidu
Y wyrażający siłę magnetomotoryczną odniesioną
Iloraz nazywa
się natężeniem
H=~ 1 [H]
gdzie: HI z -
I d -
3.g-
długości
obwodu magnetycznego
(53)
I
óry
do jednostki
pola magnetycznego.
A = 1 -m
natężenie
pola magnetycznego, w cewce, liczba zwojów cewki, długość cewki, średnica solenoidu. natężenie prądu płynącego
W praktyce używa się niekiedy jednostki: 1 Ncm=100 Nm. Używaną dawniej jednostką natężenia pola magnetycznego należącą do układu CGS był ersted:
3s.
A = O8 - A ' cm
1 Oe"' 80 m
Średnica d solenoidu nie odgrywa roli, jeżeli długość jest co najmniej 20 razy większa od średnicy. Na końcach prostego solenoidu natężenie pola jest o połowę mniejsze. Aby tego uniknąć, wykonuje się cewkę pierścieniową (toroidalną) nawiniętą równomiernie na całej długości. Taką cewkę pokazano w punkcie 1.25.
yka
",
.
Podstawowe zależności
21
-
. .
.
.
.
.
.
..
'
.
'1"
1.25. NATĘŻENIE POLA MAGNETYCZNEGO W TOROIDZIE
H=~
(54)
'TT:· Dśr
(55)
1 [H] H I z D Dśr Rys. 15. Rysunek objaśniający wyznaczanie pola magnetycznego w toroidzie
Dw Dz -
A
= 1.m natężenie pola magnetycznego występujące w toroidzie natężenie prądu płynącego w cewce liczba zwojów w cewce średnica toroidu średnia średnica toroidu średnica wewnętrzna toroidu średnica zewnętrzna toroidu
1.26. PRAWO BIOTA I SAVARTA Natężenie pola magnetycznego w odległości a od przewodu pmstoliniowego, bardzo długiego, jest proporcjonalne do natężenia prądu I płynącego przez przewód, a odwrotnie proporcjonalne do długości
H= Zależność ta jest znana jako
I
2·1T:·a
[~] m
(56)
prawo Biota i Savarta.
1.27. SIŁA INDUKCJI MAGNETYCZNEJ -
PRAWO LAPLACE' A
Kierunek siły działającej na przewód I umieszczony w polu magnetycznym B wyznacza się regułą lewej ręki (rys. 19), a kierunek linii pola regułą śruby prawoskrętnej. Siłę F można wyznaczyć z reguły iloczynu wektorowego, o ile wzór napisany będzie w postaci wektorowej.
F
= I [I x B]
Moduł wektora F zapisujemny w postaci:
IFI gdzie ~ -
=
F=
I · I · B . sin
(57)
f3
kąt między wektorem I i B
Gdy przewód jest ułożony prostopadle do linii indukcji, to sin
f3 =
1, a wzór na siłę wynosi
(58)
F =I· I· B [F] N 1 [B] = 1 [I] . [I] = 1 A . m Uwzględniając, że
otrzymujemy
1 [B]
=1
V·A·S A· m. m
V·S = 1- = 1 T = 1 tesla m2
gdzie: I - czynna długość przewodnika znajdującego się w polu magnetycznym [m] F - siła oddziaływania [N]
22
Poradnik elektryka i automatyka
Tak więc jedna tesla jest indukcją magnetyczną wywierającą siłę jednego niutona na metr długości przewodu prostoliniowego o prądzie równym jednemu amperowi, umieszczonego prostopadle do linii indukcji. przewody prostoliniowe równoległe - umieszczone w polu magnetycznym, nawzajem przyciągają się gdy płynące w nich prądy mają przeciwne kierunki (rys. 16), natomiast nawzajem odpychają się gdy płynące w nich prądy mają kierunki zgodne (rys. 17).
Ja=
„ ące
lub
ol(
© 8 © © 8 8
ol(
Rys. 16. Przebieg linii pola elektrycznego i wzajemne oddziaływanie sił względem siebie dwóch przewodników
}
Rys. 17. Przebieg linii pola elektrycznego i wzajemne oddziaływanie sił względem siebie dwóch przewodników
1.28. STRUMIEŃ INDUKCJI MAGNETYCZNEJ
Wzór na strumień magnetycznej można wyrazić wzorem: Jor-
(59)
gdzie Bn jest rzutem wektora B na kierunek normalnej do elementu powierzchni dS. Gdy Bn=const. w każdym miejscu obszaru, to
1 [
gdzie: Bn S cP -
= 1 [BJ
(60)
• [SJ
=1~ . m2 = 1 V • s = 1 Wb = 1 weber m2
indukcja, pole powierzchni prostopadłej do linii indukcji, strumień magnetyczny.
W użyciu spotyka się jeszcze dawne jednostki strumienia magnetycznego w układzie CGS:
1 [BJ
= 1 Gs = 1Q-4 T
1 [
= 1o-a Wb
1.29. PRAWO PRZEPŁYWU
I H ·dl -+
B=
-+
(61)
Prawo przepływu głosi, że całka liniowa wektora natężenia pola magnetycznego H po konturze zamkniętym równa się przepływowi tego konturu, i jest równa sumie iloczynów prądu i liczb zwojów uzwojeń wytwarzają cych to pole.
e=
f H . dl = L I . z
(62)
B- przepływ (siła magnetomotoryczna), I - natężenie prądu, z - liczba zwojów, Jest to podstawowe prawo służące do obliczania obwodów magnetycznych. 1tyka
Podstawowe zależności
23
1.30. RELUKTANCJA (OPORNOŚĆ MAGNETYCZNA)
R = -I -
(63)
µ.s
µ
1 [R ] = _Il_:_&
[
µ
=1~ Wb
gdzie:
µ - przenikalność magnetyczna [ AV .m · s ], I
-
długość przewodnika [m]
S - pole powierzchni prostopadłe do linii indukcji [m2], Rµ - reluktancja
Odwrotnością reluktancji (oporności magnetycznej) jest permeancja (zwana przewodnością magnetyczną). (64)
A=-1-
Rµ
A=_Ł A -
e-
(65)
[H]
e
permeancja
przepływ (siła magnetomotoryczna) [A], cP- strumień magnetyczny Uednostką jest woltosekunda zwana weberem) [Wb].
1.31. PRAWO OHMA DLA OBWODU MAGNETYCZNEGO
e
(66)
[Wb]
1.32. RUCHOMY PRZEWÓD W STAŁYM POLU MAGNETYCZNYM
Jeżeli przewodnik poruszający się w polu magnetycznym przecina linie sił tego pola, to w przewodzie zgodnie z regułą prawej ręki (rys. 20), indukuje się SEM o wartości:
Rys. 18. Rysunek objaśniający stosowanie wzoru (67)
B e = I [ 1J • B ] = B . I . 1J • sin
(67)
a
gdy przewód jest ułożony prostopadle do linii sił pola, to sin
a = 1 , to wzór przybiera postać (68)
e=B·l·'6 gdzie: e - SEM [v],
V~ 28
B-
indukcja magnetyczna (
I -
czynna długość przewodnika [m], prędkość ruchu przewodnika [ ~ ]
1J -
) ,
a - kąt zawarty między kierunkiem prędkości i linii sil pola. Poradnik elektryka i automatyka
24
przy-zastosowaniu jednostek układu CGS wzór {68) zapisujemy w postaci
e = B • I • .il • 1CT8
(69)
il[~]
gdzie: e [v]
.S[Gs]
· l"[cm]
1 ;33. :SEM ZAINDUKOWANA W PRZEWODZIE OPLATAJĄCYM ZMIENNY STRUMIEŃ MAGNETYCZNY REGUŁA.LENZA wartość zaindukowanej siły
elektromotorycznej jest wprost proporcjonalna do
de/> e=±-ar ą).
;a dla cewki zawierającej
z zwojów jest zrazy większa d@
znaku we wzorze
zmian strumienia:
(70)
(71)
e=±Z·-ar-
Do ustalenia
szybkości
służy reguła
Lenza, która móWi,
że indukowana SEM ma taki zwrot, że
wywołany przez riią prąd w zamkniętym obwodzie dąży do zachowania istniejącego stanu, czyli przeciwstaWia się zachodzącym zmianom.
z prawa Lenza wynika prosta w stosowaniu reguła dotycząca znaku we wzorach
(70) i (71). indukowanej SEM przyjmiemy w stosunku do strumienia magnetycznego zgodnie.z śruby ;prawoskrętnej, należy we wzorach na siłę elektromotoryczną stosować znak „minus", a więc · Jeżeli strzałkę
de/> e =--ar
Przy zastosowaniu jednostek CGS
.1;34
JOd-
lub
de/> e=-z-dt
należy wzór pomnożyć
regułą
(72)
przez współczynnik przeliczeniowy 1o-a .
REGUŁY
a) ·śn.iby ,prawośkrętnej W polu przewodu prostoliniowego .lub pojedynczego zwoju kołowego należy śrubę prawoskrętną umieszosi przewodu lub w środku zwoju obracać tak, aby jej ·posuw był zgodny ze zwrotem prądu. Obrót i posuw śruby wyznacza-bieg linii pola.
czoną w
:b) clewej
ręki
F
Rys. 19.
Reguła lewejręki
Lewę rękę układa się tak, aby linie indukcji B (linie sił pola magnetycznego) były zwrócone ku dłoni tej ręki, a cztery wyciągnięte palce w kierunku przepływu prądu. Kciuk wskazuje kierunek dzialania siły F.
1tyka
:Podstawowe zależności
25
c) prawej ręki
Rys. 20.
Reguła
prawej
ręki
Jeśli linie pola magnetycznego zwrócone są ku otwartej dłoni prawej ręki, a kciuk wskazuje ruch przewodu, to pozostałe palce wskazują zwrot indukującego się napięcia.
1.35. INDUKCJA WŁASNA Pod wpływem zmiany prądu płynącego przez cewkę, indukuje się w niej siła elektromotoryczna, którą nazywamy samoindukcją lub indukcją własną.
L di e=-L-dt
(73)
Siła elektromotoryczna indukcji własnej jest proporcjonalna do szybkości zmian prądu w czasie. Znak „minus" we wzorze (72) odpowiada przyjęciu strzałki SEM zgodnie ze strzałką prądu (prawo Lenza).
L di dt
ą=+L-
(74)
W praktyce zamiast wyrażenia „indukowana w cewce siła elektromotoryczna" używa się wyrażenia „napięcie indukowane" lub „napięcie na cewce" i oznacza przez UL, strzałkując je z reguły przeciwnie do strzałki prądu.
1 [L]
=
1
[UJ
1[~~]
= 1~ =1~ =1 H
~
A
Jednostkę
wyprowadono z wzoru (74), nazywając ją jeden henr (1 H). henr określić jako zdolność wytworzenia strumienia magnetycznego o wartości 1 Vs przez prąd o natężeniu 1 A, a więc · Można jeszcze jednostkę
1
L-
1 [H] = 1 [Vs] 1A
(75)
indukcyjność własna
1.36. INDUKCJA WZAJEMNA Dwie cewki ułożone względem siebie w ten sposób, że pole magnetyczne jednej z nich przenika choćby częściowo cewkę drugą, nazywamy cewkami sprzężonymi magnetycznie.
26
Poradnik elektryka i automatyka
Rys. 21. Dwie cewki
sprzężone
magnetycznie
·Zmiana prądu i w cewce 1 powoduje zmianę strumienia, dzięki czemu w cewce 2 indukuje się SEM. (76)
u, to (77)
L - indukcja wzajemna Przy sprzężeniu całkowitym
azy(78) natomaist przy
sprzężeniu niecałkowitym
zachodzi
zależność
ius"
(79) gdzie: k nazywa się współczynnikiem sprzężenia, a L1 i ~ są indukcyjnościami własnymi cewek 1 i 2.
ęcie
idu.
Każdej więc zmianie natężenia prądu jednej z cewek sprzężonych magnetycznie towarzyszy zawsze indukowanie się siły elektromotorycznej w cewce drugiej - zjawisko to nazywamy indukcją wzajemną.
1.37. WIELKOŚCI SINUSOIDALNE ZMIENNE Wartości chwilowe oznacza się - małymi literami Wartości skuteczne oznacza się - dużymi literami Wartości szczytowe oznacza się- dużymi literami ze wskaźniekiem „m".
I Vs Zapis napięcia sinusodalnie zmiennego u = Urn • sin (wt
+
ćby
(81)
m- pulsacja (częstotliwość kątowa) [s-1], t - czas [s], ip- kąt fazowy [rad], f - częstotliwość [Hz], T - okres [s]. Różnice faz
tyka
= 2nf
(80)
dwóch
Podstawowe zależności
wielkości sinusoidalnych
synchronicznych nazywamy
przesunięciem fazowym.
27
1.38. WARTOŚCI· SKUTECZNE (oznacza się wielkimi· literami. bez wskaźników) Dla przebiegu sinusoidalnie zmiennego wartość skuteczna jest
U=
-fi. razy mniej~za od wartości szczytowej:
Urn
(82)
-/2
1.39. REZVSTANCJA.CZVNNA
i· ·u;i
R
u
b)
T a---mm111----_... u qJ= o
a)
c) Rys. 22: Rezystor zasilany prądem sinusoidalnym: a)· schemat obwodu· b) przebiegi prądu Lnapięcia c). wykres wektorowy
dla
wartości
chwilowych
(83) (84)
i= Im· sin mt
(85)
Wartość skuteczna napięcia między zaciskami odcinka obwodu. mającego rezystencję czynną równa się iloczynowi wartości skutecznej natężenia przepływającego prądu przez jego rezystencję. Jest to prawo Ohma
dla odcinka obwodu
prądu
przemiennego i rezystencji czynnej
u
I=R
(86)
Przy rezystancji czynnej między prądem a napięciem nie występuje przesunięcie fazowe torze jest w fazie z prądem.
28
napięcie na rezys-
Poradnik elektryka i automatyka
t.40;. POJEMNOŚĆ W OBWODZIE PRĄDU ZMIENNEGO
rej:.
n
u i
LI
b)
a)'
(q; =- JL")
23~ KondensatćJr,zasilany·napięciem·sinusoidalhym•
Rys;
2
a):schemat obwodu b) ·przebiegi' prądu. i· napięć c) wykres wektorowy
-90° c)
Faza prąou wyprzedza· fazę napięcia o 90° albo przebieg napięcia na kondensatorze opóźnia się w fazie o 90°.
względem przebiegu prądu
u= Urn· sin wt a wartość skuteczna prądu
(87)
płynącego. przez
kondensator równa
się
I =_!:L_ Xc
(88)
X =-1c
OJ.
c
1 ]'.= 1 [ -c OJ
się
1ma
.
gdzie
OJ
= 2nf
(89)
1. = 1 - V' = 1 n s-1 • A · s A V
X~ - reaktancja pojemnościowa (oporność pojemnościowa) [Q], f - częstotliwość [Hz], c - pojemność [F], I - wartość skuteczna prądu [A] 1 U-wartość skuteczna napięcia M, OJ - prędkość kątowa [rad/sJ, [s-1]".
1.41. INDUKCYJNOŚĆ W OBWODZIE PRĄDU ZMIENNEGO u i ~ys-
r u
I
u-
EL
..... - - - - - -
L
a)
~--.-------
+ 90° b)
I
(q;=
+ .E.) 2
c)
Rys. 24~ Cewka indukcyjna idealna zasilana prądem sinusoidalnym a) schemat obwodu b) przebiegiprądu i napięcia c) wykres wektorowy
1tyka
Podstawowe zależności
29
di eL=-L-dt
u= L__QL dt
(90)
Napięcie na cewce wyprzedza o 90 ° fazę prądu albo prąd opóźnia się w fazie o 90 ° względem napięcia na cewce. (91)
i = Im • sin rot
a wartość skuteczna prądu płynącego przez cewkę indukcyjną równa się (92)
gdzie
OJ
= 2nf
(93)
V·S V 1 [OJ LJ=1s-1 A=1A=1.n XL - reaktancja indukcyjna (oporność indukcyjna) [.Q], f - częstotliwość [Hz], L - indukcyjność [H], I - wartość skuteczna prądu [A], U - wartość skuteczna napięcia M, 1 OJ prędkość kątowa [rad/s] [s- ]. 1.42. SZEREGOWE POŁĄCZENIE RLC
I u UL
Uc
b)
t
tT
c I
a)
c)
ą
I
u
d)
gdy:
XL= Xe
Rys. 25. Szeregowe połączenie RLC zasilane prądem a) schemat obwodu b) wykres wektorowy dla Reaktancji wypadko c) wykres wektorowy dla Reaktancji wypadko napięć) d) wykres wektorowy !ila rezonansu napięcia
dla tego przypadku frez.= 2
1 rc..y'L:-C
(94)
Poradnik e/ektl}'ka i automatyka
30
Napięcie
chwilowe na końcach gałęzi układu z rysunku 25a równa się: (95)
czemu odpowiada wektor napięcia wypadkowego
Na podstawie twierdzenia Pitagorasa obliczamy dla trójkąta napięć wartość skuteczną napięcia zasilającego.
U =-fo+X2· I= Z· I I= _Q_
(96)
z
Symbolem Z oznaczamy impedancję. Jest ona równa: Z = ~
przy czym
= arc tg
--j R2 + (XL - Xc)2
[Q]
XL - Xe R
(97)
(98)
1.43. RÓWNOLEGŁE POŁĄCZENIE RLC
gdy: BL >Be
R
L
c b)
a)
T
gdy: BL
o
„u
em sinus~r c)
1dkowejda~\
gdy: BL = Be
1dkowej u~!" 1ciowego:j
to frez.
Rys. 26.
= O (rezonans prądów)
1 = _2_rc_-v'L.C~L=.=c~
Układ równoległy zasilany napięciem sinusoidalnym a) schemat obwodu b), c), d) wykresy wektorowe
Wartość chwilowa prądu (rys. 26a} równa jest:
a .w .zapisie wektorowym
Posługując się
wykresem _!lektoro~ przyjmujemy wektor U. .w osi _poziomaj_. W tym s2mym kierunku odmierzamy wektor prądu IR. Wektor Ie jest obrócony o 90 ° w przód względem U, a wektor IL jest obrócony o
kąt90 °
wstecz.
lch·długości odpowiadają w przyjętej podziałce prądowej wartościom skutecznym. Ic=JL
(99}
Xe
- Prąd płynący przez gałąź „R" jest w fazie z napięciem, prąd płynący przez indukcyjność jest cofnięty w fazie o 90 ° względem napięcia, a prąd płynący przez pojemność wyprzedza w fazie napięcie o 90 °. Wartość skuteczna·prądu I obliczamy na podstawie twierdzenia Pitagorasa z trójkąta prostokątnego
IR, (IL - Ie) I. I
I
= _,./ 12 + (IL -
(100)
lc)2
gdzie
IL-Ie
(101)
sin
Prąd płynącyw obwodzie możemy również obliczyć z prawa Ohma, które mówi.że:
u
(102}
I=--z=U·Y gdzie: Y -
admitancja (przewodność pozorna) Y=
-y'G2 +
(Be -BJ2
1
1 G =R-
BL
Bc=-
-
Xc
I
1 = -.XL
(103)
G -:konduktancja (przewodność rzeczywista}, Be - susceptancja pojemnościowa (przewodność pąjemnościowa}, BL - susceptancja:indukcyjna (przewodność indukcyjna).
1 A4. :MOC PRĄDU JEDNOFAZOWEGO Moc czynna
P
= U ·· I .. cos
[W]
Moc bierna
Q
= U · I . sin
[VAr]
Moc pozorna
S (Ps)
Moc pozorna
. 32
=U · I
(104}
.(105) (106}
lVA]
całego układu odbiorników
S
=~
(107)
1.45. PRĄD I NAPIĘCIE W UKŁADZIE TRÓJFAZOWYM
t~
r Up
mku :ony
! Prąd
Rys. 27.
i
napięcie
w
układzie
u p--{3 uf
(108)
IP= If
(109)
gwiazdy
azie
i
(110)
r Rys. 28.
Prąd
UP -
i
napięcie
w
(111)
układzie trójkąta
napięcie międzyprzewodowe,
Uf -
napięcie
IP If -
prąd prąd
fazowe, przewodowy, fazowy.
1.46. MOC PRĄDU TRÓJFAZOWEGO -
OBCIĄŻENIE SYMETRYCZNE
Przy obciążeniu symetrycznym moc prądu trójfazowego obliczamy według wzoru:
P
= -{3 · U · I
· cos
(112)
gdzie: U I -
napięcie międzyprzewodowe, prąd przewodowy,
natomiast moc bierną i pozorną obliczamy według wzoru:
atyka
Podstawowe zależności
Q
= -{3 · U . I
S
= -{3. U · I
. sin
[VA]
(113)
(114)
33
1.47. OBLICZANIE PODSTAWOWYCH WIELKOŚCI ELEKTRYCZNYCH Wzory podane w poniżej przedstawionej tablicy służą do obliczania wartości prądu stałego i mogą być stosowane też przy prądzie przemiennym, jeżeli w obwodzie jest tylko rezystancja rzeczyWista R. Jeżeli jednak zamiast rezystancji rzeczywistej R w obwodzie znajduje się impedancja Z, to obliczona moc będzie mocą pozorną.
Tabela 2. Wzory
służące
do obliczania
prądu,
rezystencji,
napięcia
oraz mocy
JEŚLI JEST DANE OBLICZVĆ
U oraz R
P oraz R
P oraz U
I oraz R
P oraz I
I oraz U
u
~
p
u
-
-
-
I
R
u p
34
12
p
-
u2 R
-F -
-
u
p
~
R
I
I· R
_..E_ I
-
I2. R
-
I· U
Poradnik e/ektf}'ka i automatyka
2
OZNACZENIA LITEROWO-CYFROWE
2.1. OZNACZENIA LITEROWO-CYFROWE PRZE- nieparzysta była mniejsza niż parzysta, np. 1 2 WODÓW I ZACISKÓW (rys. 29). Wszystkie przewody i elementy zaciskowe, zgodnie z normą PN-90/E-01242 oraz PN-73/M-55604 powinny zostać oznaczone w celu jednoznacznego ich określenia. Dla łatwiejszego odczytania układu sterowania i mocy, każdy przewód i element zaciskowy tego samego obwodu, powinien posiadać ten sam numer, tego potencjału. Do tworzenia oznaczeń stosuje się litery wielkie Rys. 29. Element z dwoma zaciskami alfabetu łacińskiego i cyfry arabskie. W tabeli 3 podano oznaczenie zacisków urządzeń 2.1.1.2. Pośrednie punkty pojedynczego elementu przeznaczonych do przewodów o określonym prze- należy oznaczać liczbami, przy czym zaleca się znaczeniu i identyfikacji zakończeń tych przewodów. oznaczać je w kolejności liczb wzrastających, np. 3, 4, 5 itd. Liczby dla punktów pośrednich powinny być Tabela 3. Oznaczenia zacisków do przewodów większe niż dla punktów końcowych. Numeracja zacisków pośrednich powinna się rozpoczynać od Zapis alfanumeryczny punktu najbliższego punktowi końcowemu oznaRodzaj OznaId entyczonego najmniejszą liczbą. W ten sposób punkty (przeznaczenie) cze nie fikacja pośrednie powinny być oznaczone np. liczbami 3, 4, przewodu zacisków Uwagi przewoUwagi 5 itd., jeżeli punkty końcowe są liczbami 1 i 2 (rys. 30). urządów dzenia 1 Zasilanie prądem przemiennym Faza 1 Faza 2 Faza3 Neutralny Zasilanie prądem
2
r·-·-·-·-, 3
u
4
5
L1 L2 L3 N
V
w N
I•
Uziemiający
Uziemiający bez zaklóceni owy Łączący z obudową Wyrównawczy
c M
M
PE
PE PEN E
E TE
TE
MM
1)
MM
1)
CC
1)
CC
1)
> Oznaczenia te powinny być stosowane tylko w przypadkach, gdy przewiduje się zastosowanie zacisków lub przewodów jako ochronnych lub uziemiających. 1
2.1.1. Zasady tworzenia oznaczeń Oznaczenie zacisków jest oparte na następujących zasadach. 2.1.1.1. Dwa zakończenia pojedynczego elementu należy oznaczać kolejnymi liczbami tak, aby liczba
~tyka
Oznaczenia literowo-cyfrowe
I
•
Rys. 30. Element z czterema zaciskami: dwoma końcowymi i dwoma pośrednimi
L+ L-
D
2
L·-·-·-·_J
stałym
Biegun dodatni Biegun ujemny Środkowy Ochronny Ochronno-neutralny
: ~.' : 2.1.1.3. Jeżeli w jednym zestawie zgrupowanych jest wiele podobnych elementów pojedynczych, należy zastosować jedną z następujących metod: - oba punkty końcowe i punkty pośrednie, jeżeli te ostatnie istnieją, oznacza się literami poprzedzają cymi liczby, o których mowa w 2.1.1.2 i 2.1.1.1, np. U, V, W dla faz układu trójfazowego prądu przemiennego (rys. 31),
Rys. 31. Zestaw trójfazowy z sześcioma zaciskami
35
- oba puńkty końcowe i punkty pośrednie, jeżeli te ostatnie istnieją, oznacza się liczbami poprzedzają cymi liczby, o których mowa w 2.1.1.1 i 2.1.1.2, jeżeli identyfikacja faz za pomocą liter nie jest konieczna lub możliwa; dla uniknięcia pomyłek, liczby te powinny być oddzielone kropką; punkty końcowe jednego elementu mogą być np. oznaczone 1.1 i 1.2, a drugiego elementu - 2.1 i 2.2 (rys. 32), I I I
.
c.~:.-.2~:.-~°.!._ .!?~.-·_J
Rys. 35. Rys. 32. Zestaw złożony z trzech elementów z dwunastoma zaciskami: sześcioma końcowymi i sześcioma pośrednimi
- oba punkty końcowe każdego elementu oznacza się za pomocą różnych kolejnych liczb, przy czym liczba nieparzysta powinna być mniejsza niż liczba parzysta dla każdego elementu (rys. 33).
Rys. 33.
Łącznik
2.1.1.4. W zestawach składających się z podobnych elementów, mających takie same oznaczenia literowe, w celu rozróżnienia tych elementów należy oznaczenia uzupełnić odpowiednimi liczbami umieszczonymi przed literami (rys. 34. i 35).
Urządzenie
dwufazowe złożone z dwóch zestawów elementów mających po cztery zaciski
2.2. OZNACZENIA IDENTYFIKACYJNE LITEROWO-CYFROWE (PN-78/E-01241) Symbol graficzny musi jednoznacznie określić obiekt (wyrób) elektryczny, musi być niekiedy dodatkowo opisany. Występuje to szczególnie wtedy, gdy na określonym schemacie przedstawiono kilka obiektów podobnego rodzaju o różnych danych znamionowych. Opis symboli poszczególnych obiektów, urządzeń lub aparatów, wykonany za pomocą oznaczeń literowych, cyfrowych lub literowo-cyfrowych, powinien być prosty i łatwy do zapamiętania. Przy stosowaniu oznaczeń literowych każdy obiekt lub urządzenie oznacza się zazwyczaj literami wielkimi, będącymi najczęściej pierwszymi literami słów podających rodzaj i funkcję wykonywaną w obwodzie. Dodatkowo w celu odróżnienia obiektów lub urządzeń tego samego rodzaju na tym samym rysunku, dodaje się przed lub za oznaczeniem literowym kolejny numer określonego obiektu lub urządzenia.
Tabela 4. Kod literowy do oznaczania rodzaju elementów Litera kodu
Rys. 34.
Urządzenia
Przykłady
A
zespoły, podzespoły
wzmacniacz (lampowy, półprzewodnikowy, magnetyczny), laser, zespół sterowniczy
B
przetworniki wielkości nieelektrycznych na elektryczne i na odwrót
czujnik termoelektryczny, komórka fotoelektryczna, mikrofon, głośnik, selsyn
c
kondensatory
kondensator elektroenergetyczny, kondensator do urządzeń elektronicznych
D
elementy binarne, urządzenia pamięciowe
element bistabilny, linia opóźniająca, pamięć magnetyczna, magnetowid
róźne
urządzenia oświetleniowe,
trójfazowe złożone z dwóch zestawów elementów
W celu dokładnego poznania wszystkich przepisów, polecam dodatkowo normę PN-90/E-05023, która podaje oznaczenie barwami zacisków elementów i urządzeń oraz zakończeń przewodów, zgodnie z przyjętym systemem dla konkretnego wyrobu. Oznaczenia te zostały również podane w rozdziale 6 (Wytyczne konstrukcyjne)
36
Rodzaj elementu
urządzenia opóźniające,
E
urządzenia grzejne, urzą dzenia nie ujęte w innych pozycjach tablicy
F
urządzenia czające
zabezpie-
bezpiecznik, odgromnik, wyzwalacz
4 cdtabeli . 'Litera • kodu
G
ÓW
RO1ślić
edy :idy, :ilka ych iek-
generatory, urządzenia zasilające
nie należy stosować
-
J
(rezerwa)
-
K
przekaźniki,
M
silniki
N
(rezerwa)
o
nie
f, ag-
przyrządy i urządzenia pomiarowe, urządzenia probiercze
miernik wskazujący, miernik rejestrujący, licznik, zegar
Q
łączniki
elektroenergetyczne (w obwodach
wyłącznik, rozłącznik,
głównych)
uziemnik
rezystory
rezystor regulacyjny, rozrusznik, bocznik, termistor
s
łączniki
zwiernik,
przycisk, łącznik krańcewy, łącznik instalacyjny, wybierak, tarcza numero wa
T
transformatory
transformator energetyczny, transformator do urządzeń elektronicznych, przekładnik, transduktor
u
modulatory,
V
ter-
w
przekształtniki
lampy elektronowe, przyrządy półprzewodni-
dyskryminator, demodulator, przemiennik częstotliwości, urządzenie kodujące, translacja pentoda, lampa wykładawcza, tranzystor, tyrystor
ko we
ych
a
odłącznik,
sterownicze, przyrządy telekomunikacyjne
:ny, na, ;yn
naid
-
należy stosować
:'lł
r do
dławik
-
aną
1ym
(do zabezdo automatyki, telekomunikacyjny)
p
R
X
drogi transmisyjne, prowadnice falowe, anteny
kabel, szyny zbiorcze, falowód, dipol
łączniki
wtyczka, gniazdo wtykowe, cokół, łączówka lutownicza, listwa zaciskowa
części,
wtykowe i ich zaciski, końcówki
y
urządzenia mechaniczne sterowane elektrycznie
hamulec, sprzęgło, zawór pneumatyczny
z
teletransmisyjne urządzenia końcowe, filtry, korektory, ograniczniki
filtr kwarcowy
Litera kodu
przekaźnik
cewka indukcyjna,
cewki
Przykłady
równoważnik
kablowy,
Tabela 5. Kod literowy do oznaczania funkcji elementów
pieczeń,
L
Rodzaj elementu
sygnalizator optyczny, sygnalizator akustyczny
I
tów iem lub
prądnica, wirująca przetwornica częstotliwości, bateria akumulatorów, generator niewirujący, zasilacz
sygnalizatory
styczniki
Litera kodu
Przykłady
H
ocą
wozaych 3.j lili li-
Rodza} elementu
A
B
c D E F G
H I J K
L M N
o p
Q R
s T
u
V
w X y
z
Funkcja funkcja pomocnicza ruch (naprzód, w tył, w lewo, w prawo, do góry, w dół, zegarowy) zliczanie różniczkowanie
(rezerwa) zabezpieczanie, ochrona próbowanie, sprawdzanie sygnalizowanie (nie należy stosować) całkowanie
dostrajanie (rezerwa) funkcja podstawowa pomiar (nie należy stosować) działanie proporcjonalne stan, zmiana stanu, (rozruch, zatrzymanie, ograniczenie) kwitowanie, kasowanie, odstawianie, zbrojenie rejestracja, zapis rejestracja, zapis odmierzanie czasu, opóźnianie (rezerwa) prędkość, przyspieszanie, hamowanie dodawanie, sumowanie mnożenie, zwielokrotnienie działanie analogowe działanie cyfrowe
Wykorzystując podane tabele tworzymy człon oznaczenia w układzie. - Kod literowy z tabeli 3 mówi o elemencie, który realizuje funkcję z tabeli 4, np. silnik M3 ma zostać załączony przez stycznik, zabezpieczony łącznikiem samoczynnym i wyzwalaczem termicznym. W jego układzie znajduje się też przekaźnik czasowy. Cały ten układ ma zostać włączony do sieci łącznikiem głównym. Elementy tego układu, będą w kolejności wymienionej miały następujące oznaczenia: M3 K3M-Q3- F3- K3T-Q1M.
)We, 'Zą
ych 1ik,
1tyka
Oznaczenia /iterowo-cyfrowe
37
3
SYMBOLE GRAFICZNE
Przedstawione symbole graficzne zostały wybrane z norm: PN-92/E-01200/02 [idt IEC 617-2(1983)], PN-92/E-01200/07 [idt IEC 617-7(1983)], PN-92/E-01200/08 [idt IEC 617-8(1983)], PN-65/M-55621 oraz PN-ISO 1219-1 :1994
3.1. ZMIENNOŚĆ - Zmienność jest niesamoistnas> wówczas, gdy wartość wielkości zmienianej jest sterowana przez urządze nie zewnętrzne, np. gdy wartość rezystancji jest sterowana regulatorem. - Zmienność jest samoistna wówczas, gdy wartość wielkości zmienianej jest zależna od właściwości samego urządzenia, np. gdy wartość rezystancji zmienia się wraz ze zmianą napięcia4l lub temperatury. - Symbol zmienności należy rysować w poprzek symbolu głównego pod kątem około 45° względem osi tego symbolu. Symbol
Znaczenie symbolu Nastawność
/ _/
/ _/
/' / ' l=O
.-J
/~ /
/'/ 3) Zmienność niesamoistna jest w terminologii polskiej zwana 4) Chodzi o napięcie doprowadzone do zacisków urządzenia.
38
Nastawność
nieliniowa (nielinearna)
Zmienność samoistna Uwaga. Informacje dotyczące wielkości wpływającej np. temperatury, można podawać obok symbolu.
Zmienność
napięcia,
samoistna nieliniowa (nielinearna)
Dostrojczość
Uwaga. Obok symbolu można podać informacje dotyczące warunków, w których dostrojczość jest dopuszczalna Przykład: Dostrojczość
dopuszczalna tylko przy
wartości prądu
równej zero.
Zmienność
skokowa skokowe Uwaga. Obok symbolu Działanie
można podać liczbę
skoków
Przykład: Nastawność
5-skokowa.
Zmienność ciągła
..
Przykład:
Dostrojczość ciągła.
.nastawnością".
Poradnik elektryka i automatyka
3.2. STEROWANIE MECHANICZNE Symbol ~
____ """-./ ____
__ """-./ ____ I
Znaczenie symbolu Ustalenie położenia Brak samoczynnego powrotu Mechanizm ustalający położenie
Mechanizm
ustalający położenie wyprzęgnięty
Mechanizm
ustalający położenie sprzęgnięty
I
------v--Blokada mechaniczna
między
dwoma urządzeniami
-----v----Zapadka wyprzęgnięta
I
---~-----
ze-
Zapadka sprzęgnięta
'90
I
_____ !b.., ___
go Mechanizm
blokujący
____ J:J.. ___
----!c.:t -- --_____ J L____ ia,
,......,
_____ J L_ ___ -----~----
)--~]-~ 'O.
0----..c::l ___ 0----~--,,.. ..., I
1------
Mechanizm blokujący w stanie zablokowania, ruch w lewo
uniemożliwiający
Sprzęgło Sprzężenie
mechaniczne
Sprzęgło wyprzęgnięte
Sprzęgło sprzęgnięte Przykład:
Sprzęgło umożliwiające
Wolne
ruch w jednym kierunku
koło
Hamulec Przykłady:
Silnik elektryczny z hamulcem w stanie zahamowania
Silnik elektryczny z hamulcem odhamowania
. Przekładnia zębata
':::i
------<.......} Symbole graficzne
39
3.3.
NAPĘDY
Znaczenie symbolu
Symbol Napęd ręczny,
symbol ogólny
Napęd ręczny
z ograniczonym
~--------
~--------
Napęd
przez wyciąganie
Napęd
przez obrót
Napęd
przez naciskanie
dostępem
}--------
_F--------
E-------Napęd zbliżeniowy
~------Napęd
przez dotyk
l-------Przycisk
bezpieczeństwa
(!--------Napęd kółkiem
~-----Napęd nożny (pedałem)
J--------
\--------
Napęd dżwigniowy
Napęd
z odejmowanym uchwytem
Napęd
kluczem
Napęd
korbowy
0-------&-------
. __r-------/
40
Poradnik elektryka i automatyka
-
Symbol
Znaczenie symbolu
-
Napęd krzywkowy Uwaga. W razie potrzeby można podać bardziej szczegółowy rysunek profilu krzywki. Dotyczy to również krzywki o ruchu prostoliniowym
(7--------
Napęd zasobnikowy Uwaga. Wewnątrz symbolu można podać rodzaju gromadzonej energii
0-----___..
informację dotyczącą
Napęd
pneumatyczny lub hydrauliczny jednokierunkowy
Napęd
pneumatyczny lub hydrauliczny dwukierunkowy
Napęd
elektromagnesowy
rn----~
rn-----
Q----~-------
-
Napęd uruchamiany przez zabezpieczenie magnetyczne
Napęd
~------
0-------
nadprądowe
elektra-
uruchamiany przez element wrażliwy na temperaturę, np. cieplny, zabezpieczenie nadprądowe cieplne
przekaźnik
Napęd
silnikowy (silnikiem elektrycznym)
Napęd
zegarowy (elektryczny)
3.4. STEROWANIE ZA POMOCĄ WIELKOŚCI NIEELEKTRYCZNYCH Symbol
Znaczenie symbolu Sterowanie
pływakiem
Sterowanie Sterowanie
zależne
Sterowanie
zależne
od
przepływu
Sterowanie
zależne
od
przepływu
Sterowanie
zależne
od
wilgotności względnej
b-------[!]--------
od liczby
zdarzeń
urządzeniem liczącym
IT------GF-----1%H2
Przykład:
gazu
..
0r-----
tka Symbole graficzne
41
3.5.2. Zestyki dwu- i trójstanowe
3.5. ZESTYKI 3.5.1. Symbole
rozróżniające
Znaczenie symbolu
Symbol
Funkcja stycznika
X
Funkcja wyłącznika
-
Funkcja
odłącznika
u
Funkcja
rozłącznika
Ili
Funkcja wyzwalacza samoczynnego
I
Forma 1
Fonnj
a
'\I
Znaczenie symbolu
Symbol
izolacyjnego
Funkcja łącznika drogowego Funkcja łącznika krańcowego Uwagi. 1. Ten symbol rozróżniający można stosować do prostych symboli zestyków drogowych i krańcowych, w przypadkach gdy nie jest konieczne przedstawianie rodzaju napędu. 2. Symbol ten umieszcza się po obu stronach symbolu styku ruchomego, gdy styk ten jest napędzany mechanicznie w obu kierunkach.
Powrót samoczynny, funkcja łącznika o sile zwrotnej Uwagi. 1. Symbol ten można stosować do pokazania istnienia samoczynnego powrotu. Przy stosowaniu tego symbolu należy podać odpowiednie wyjaśnienie.
~ (
~ I
t'
Zestyk zwiemy Uwaga. Symbol ten może być również stosowany jako symbol ogólny łącznika
Zestyk rozwiemy
Zestyk
Brak powrotu samoczynnego, funkcja łącznika bez siły zwrotnej Uwagi. 1. Symbol ten można stosować do pokazania braku powrotu samoczynnego. Przy stosowaniu tego symbolu należy podać odpowiednie wyjaśnienie.
położeniu
Fonna1~ przełączny
bezprzerwowy
~ Forma2)
~:J
li 42
przerwowy
Zestyk przełączny wybiorczy (o neutralnym styku ruchomego)
Zestyk
o
przełączny
Zestyk zwiemy podwójny
'·
Zestyk rozwiemy podwójny
Poradnik elekttyka i automatyka
opóź-
s.5.3. Zestyki działające z wyprzedzeniem nieniem
o-
3.6.
ŁĄCZNIKI
3.6.1.
symbol
Znaczenie symbolu
~
Zestyk zwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z wyprzedzeniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu
~
Zestyk zwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z opóźnieniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu
Łączniki
(
(
Zestyk rozwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z wyprzedzeniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu
Znaczenie symbolu
I I
~---~
I E--~
I
\--[ I e--~
działających
jednobiegunowe
Symbol
Zestyk rozwiemy (zespołu wielozestykowego) działający z opóźnieniem w stosunku do innych zestyków tego zespołu
3.5.4. Symbole zestyków
I APARATURA ŁĄCZENIOWA
z
Łącznik ręczny,
symbol ogólny
Łącznik ręczny
przyciskowy (o sile zwrotnej)
Łącznik ręczny cięgnowy
(o sile zwrotnej)
Łącznik ręczny pokrętny
(bez siły zwrotnej)
umyślną
zwłoką
3.6.2. Symbol
Forma 1
Forma 2
Forma 1
Forma2
+ ~ ~ ł
'f tka
Symbole graficzne
Łączniki
drogowe
Znaczenie symbolu Znaczenie symbolu
Symbol
Zestyk zwiemy działający ze zwloką przy zamykaniu (po wzbudzeniu napędu)
Zestyk rozwiemy działający ze zwloką przy zamykaniu (po odwzbudzeniu napędu)
~
r
Łącznik
drogowy o zestyku zwiemym o zestyku zwiemym
Łącznik krańcowy
Łącznik
drogowy o zestyku rozwiernym o zestyku rozwiernym
Łącznik krańcowy
„
Zestyk zwiemy działający ze przy zamykaniu i otwieraniu
zwłoką
f---4
Łącznik
drogowy o napędzie mechanicznym dwukierunkowym, z dwoma niezależnymi obwodami
43
3.6.3. Łączniki działające pod wpływem temperatury (po osiągnięciu określonej wartości) Symbol
·~
Znaczenie symbolu
Łącznik działający
pod wpływem temperatury, o zestyku zwiernym Uwaga. W miejsce e można wpisać wartość temperatury działania
r·
r ?-------
Łącznik działający
pod o zestyku rozwiernym
wpływem
r
IIIIII
Nastawnik walcowy 6-położeniowy z pięcioma zaciskami (wyprowadzeniami) o budowie pokazanej
temperatury,
Is
Łącznik działający
pod wpływem nagrzania (np. paska bimetalowego), o zestyku rozwiernym
Io
poniżej
:6
...8...
I
I I I I
.._Q.
'A ~B ie 'D 'E
1 -·-------------------
IE Napęd uruchamiany przez element wrażliwy na temperaturę, np. przekażnik cieplny, zabezpieczenie nadprądowe cieplne
Tablica łączeń Połączenia Poło-
wewnętrzne
że nie
zacisków (wyprowadzeń)
A B CD E
3.7. ŁĄCZNIKI I PRZEŁĄCZNIKI WIELOBIEGUNOWE
+
Symbol
I I I I
I
Znaczenie symbolu
Przełącznik złożony,
symbol ogólny
+
+++oo + + + o o
3
+
4
+ + + + +- + + - -
5
+ +
o o
6
I
3.8. APARATURA
I
Symbol
~----i
Przełącznik
czterostanowy ręczny z czterema niezależnymi obwodami
IIII II II ~
44
-
Oznaczenia +, - oraz o pokazują, które wyprowadzenia są wzajemnie połączone przy danym położeniu (krańcowym lub pośrednim). Uwaga. W przypadku konieczności stosowania dodatkowych oznaczeń, należy wykorzystać znaki znajdujące się w maszynie do pisania, np, x,=.
Przełącznik jednobiegunowy n-stanowy, pokazany dla n=6
I
IIII
~~~!_
o o
2
I
IIIIII
Przełącznik jednobiegunowy wielostanowy, którego styk ruchomy przy przestawianiu w obu kierunkach w każdym następnym położeniu ustalonym załącza (wyłącza) kolejny obwód bez wyłączenia obwodów załączonych w położeniu poprzednim
Przełącznik jednobiegunowy czterostanowy, w którym nie zachodzi łączenie w stanie 2
~ ~
r
ŁĄCZENIOWA
I STEROWNICZA
Znaczenie symbolu
Stycznik (w stanie niewzbudzonym zestyk otwarty)
Stycznik o wyzwalaniu samoczynnym
Stycznik rozwierny (w stanie niewzbudzonym zestyk zamknięty)
..
Poradnik elektryka i automatyka
<
.
••
•.
•
~ ~ lłl
~E
j·-·-
~
'
~
)·-·-
f-_d __~
3.1 O. CZłONY NAPĘDOWE PRZEKAŹNIKÓW ELEKTROMECHANICZNYCH
Wyłącznik
Symbol
Forma 1 Odłącznik
Przełącznik odłącznikowy położeniem neutralnym
Forma2
o
Forma 1
w
dwuobwodowy
z
Rozłącznik
izolacyjny Forma 2
Rozłącznik izolacyjny o wyzwalaniu samoczynnym
Forma 1
Forma 2 Odłącznik ręczny
z
blokadą
1ości
9
Znaczenie symbolu Człon napędowy (np. cewka) przekażnikowa,symboi ogólny Uwaga. Cewki wielozwojnicowe mogą być oznaczane za pomocą odpowiedniej liczby ukośnych kresek lub rysowane jako zwielokrotnienie symbolu Przykłady:
Cewka dwuzwojnikowa, przedstwienie skupione
#
99
Cewka dwuzwojnicowa, przedstawienie rozwinięte
~ rzp
.vych orzyl się
3.9.
ani a,
PRZVKŁADY
SYMBOLI FUNKCJONALNYCH ROZRUSZNIKÓW SILNIKOWYCH
Symbol
LJ
Znaczenie symbolu
Rozrusznik silnikowy, symbol ogólny Uwaga. W celu oznaczenia poszczególnych typów rozruszników można wewnątrz symbolu wpisywać symbole rozróżniające
'
1tyka
~
Rozrusznik stopniowy Uwaga. Można podać
[Z]
Rozrusznik stycznikowy silnika nawrotnego
m
Rozrusznik
liczbę
gwiazda-trójkąt
~
stopni
bezpośredni
9 9
do
~
9+-
Cewka
przekaźnika
ciziaze zwłoką przy . odwzbudzeniu
łającego
Cewka
przekaźnika
ciziaze zwłoką przy wzbudzeniu łającego
Cewka
przekaźnika
ciziaze zwłoką przy wzbudzeniu i odwzbudzeniu łającego
Cewka przekaźnika du przemiennego
prą-
~
Cewka przekaźnika o rezonansie mechanicznym
45
~ ~
Cewka
przekaźnika
z ble-
kacią mechaniczną
Człon napędowy przekaż-
~
Przekaźnik gazowo-przepływowy
Znaczenie symbolu Przekaźnik
lub
urządzenie
pokrewne lub kilkoma literami lub symbolami rozróżniającymi określającymi rodzaj przekaźnika (urządzenia) podany w następującej kolejności: wielkość charakterystyczna i rodzaj jej zmian, kierunek przepływu energii, zakres nastawczy, współczynnik powrotu działanie ze zwłoką, wartość Gwiazdkę należy zastąpić jedną
c:J
przy zaniku fazy
nika cieplnego
3.11. PRZVKłADY SYMBOLI FUNKCJONALNYCH I ROZRÓŻNIAJĄCYCH PRZEKAŻNIKÓW I URZĄDZEŃ POKREWNYCH Symbol
EJ
Przekaźnik działający
w sieci trójfazowej
1~1
Urządzenie
do samoczynnego ponownego
załączania
zwłoki.
Uwagi. 1 . Oznaczenia literowe wielkości charakterystycznych powinny być zgodne z istniejącymi normami, np. IEC 27'>, ISO 31.
1 > Norma IEC 27 została zastąpiona normami IEC 27-1, 27-2, 27-3 i 27-4. Odpowiadają im normy PN-88/E-01100, PN-89/E-01102, PN-88/E-01103 i PN-88/E-01104.
3.12. URZĄDZENIA DZIAŁAJĄCE PRZV ZBLIŻENIU I DOTYKU
B EJ
8
B EJ EJ 46
Przekaźnik napięciowy
zanikowy
3.12.1. Czujniki i detektory Znaczenie symbolu
Symbol
Przekaźnik zwrotne-prądowy
Przekaźnik
czynnomocowy zanikowy
Przekaźnik nadprądowy zwłoczny
Przekaźnik działający
+
c:J~1 ! ~
Czujnik zbliżeniowy
Urządzenie zbliżeniowe - symbol funkcjonalny Uwaga. Sposób działania może być bliżej określony
Przykład:
Detektor
pojemnościowy działający
przy zbli-
żeniu materiału stałego
przy zwarciach
międzyzwojowych
,,
Przekaźnik działający
przerwy w uzwojeniu
przy powstaniu
+
Czujnik dotykowy
-
Poradnik e/ektl}'ka i automatyka
2 Łączniki 3 12..
-
Symbol
~-1
Łącznik
I
(LICZNIKI
IMPULSÓW) Znaczenie symbolu
~
dótykowy o zestyku zwiernym
Licznik impulsów elektrycznych
-n
~-1
Łącznik zbliżeniowy,
I
1:~-1 27-3 102,
URZĄDZENIA ZLICZAJĄCE
Symbol
I
f
3.14. Znaczenie symbolu
Fo~---(
o zestyku zwiernym
Łącznik działający
przy o zestyku zwiernym
zbliżeniu
Łącznik działający przy zbliżeniu o zestyku rozwiernym
~
Licznik impulsów elektrycznych z ręcznym nastawianiem na n (powrót do stanu wyjściowego gdy n=O)
magnesu,
#-'
Licznik impulsów z elektrycznym nastawianiem w stan o
żelaza,
3.15. TERMOELEMENTY ~IU
Symbol
3.13. BEZPIECZNIKI I ŁACZNIKI BEZPIECZNIKOWE Symbol
~ al ny
Jli-
~ ~ ~ ~
tyka
Forma 1
Znaczenie symbolu
Bezpiecznik z oznaczeniem strony zasilania
-l.J+
u
Forma2
Bezpiecznik, symbol ogólny
Znaczenie symbolu
grubą
linią
M Łącznik
bezpiecznikowy
Termoelement z oznaczeniami biegunowości
Termoelement z bezpośrednim wskazaniem biegunowości przez pogrubienie kreski przedstawiającej biegun ujemny
Przetwornik termoelektryczny o nagrzewaniu bezpośrednim
Q
Forma uproszczona
Odłącznik
Rozłącznik
Symbole graficzne
l.J
bezpiecznikowy
izolacyjny bezpiecznikowy
Przetwornik termoelektryczny o nagrzewaniu pośrednim
n Forma uproszczona o
l.J
o
o
47
' /fil
, I ,
I
3.16. ZEGARY ELEKTRYCZNE Symbol
n
Znaczenie symbolu
11
I i
~
-®--
Zegar, symbol ogólny Zegar wtórny
e
Lampa sygnalizacyjna o świetle migowym
Sygnalizator (wskażnik} elektromechaniczny Klapka sygnalizacyjna
Wskażnik
0
Zegar pierwotny
©
~
(prowadzący}
~
Zegar z łącznikiem
i'
',.1 •
!i
3.17. LAMPY I SYGNALIZATORY
li
Symbol
li
Znaczenie symbolu Lampa, symbol ogólny Lampa sygnalizacyjna, symbol ogólny Uwagi: 1. Jeżeli trzeba określić barwę światła (lampy}, należy umieścić obok symbolu jedno z następują cych oznaczeń literowych: RD - czerwony YE - żółty GN - zielony BU - niebieski
il
Il I'
Forma zalecana
Forma inna
położenia elektramechaniczny z jednym po-
łożeniem
odpowiadającym
stanowi niewzbudzenia (w takim położeniu jest narysowany} i dwoma położeniami odpowiadającymi stanowi wzbudzenia
Buczek
~
o
Dzwonek
R ~
Dzwonek jednouderzeniowy (gong)
WH-biały
2. Do określenia rodzaju lampy należy umieścić obok symbolu jedno z następujących oznaczeń literowych: Ne -neonowa Xe - ksenonowa Na -sodowa Hg rtęciowa I -jodowa IN żarowa (żarówka} El - elektroluminescencyjna ARC-łukowa
FI IR
fluorescencyjna - promiennik lampowy podczerwieni UR promiennik lampowy nadfioletu LED dioda świecąca
48
Forma zalecana
Forma inna
tr B
R
Q
Syrena
Brzęczyk
.. Gwizdek elektryczny
Poradnik elektryka i automatyka
l
3.18. SYMBOLE GRAFICZNE ZASTĘPUJĄCE NAPISY OGÓLNEGO PRZEZNACZENIA
J_
)-
Ruch obrotowy przerywany
Zacisk_ uziomowy
Ruch obrotowy z samoczynnym zatrzymaniem
Ruch obrotowy z samoczynnym nawrotem i zatrzymaniem w położeniu
Do oznaczania zacisków, które mają być przyłączone do przewodu lub uziemienia ochronnego
)-
n
wyjściowym
ł ł
jJ-
Posuw
Do oznaczania zacisku połączonego z obudową (korpusem)
Do oznaczania zacisków, których ze sobą doprowadza różne części sprzętu lub instalacji dojednego potencjału, niekoniecznie będącego potencjałem ziemi, np. w celu stworzenia połączenia ekwipotencjalnego połączenie
3.19. SYMBOLE RUCHÓW
1
,AVAVAVA. V / 11
V/V\M Yx ,A V /\.V
I
X/1 /
1
Posuw normalny
Posuw zredukowany
Posuw zwielokrotniony
Ruch prostoliniowy w jednym kierunku
l\/\M; „ „
Posuw
wzdłużny
Ruch prostoliniowy w dwóch kierunkach
y Posuw wzdłużny w
określonym
kierunku
Ruch prostoliniowy przerywany
Ruch prostoliniowy z samoczynnym zatrzymaniem Posuw poprzeczny
~I
Ruch prostoliniowy z samoczynnym nawrotem i zatrzymaniem w położeniu wyjściowym (symbol może oznaczać też podwójny skok)
Ruch prostoliniowy wahadłowy z samoczynnymi nawrotami
Posuw poprzeczny w kierunku
określonym
Ruch obrotowy w jednym kierunku Posuw pionowy Ruch obrotowy w dwóch kierunkach
Symbole graficzne
49
1. ~
Posuw pionowy w określonym kierunku
[ml 1t111'/b
Ruch obrotowy wahadłowy z samoczynnymi nawrotami
Skok gwintu
modułowego
Szybkość skrawania przy struganiu
Szybkość przy toczeniu
Kierunek obrotu wrzeciona
Zmniejszenie wartości (wolniej) Szybkość skrawania przy wierceniu
+
Zwiększenie wartości (prędzej)
Frezowanie przeciwbieżne
f
1.
/mm
S
•krawoo;a P"Y ffewwon;o
Frezowanie współbieżne
3.21. SYMBOLE CZĘŚCI I ZESPOŁÓW
Silnik elektryczny
3.20. SYMBOLE WIELKOŚCI
o
Obrót (jest jednocześnie symbolem cyklu półautomaty cznego)
Skok gwintu metrycznego
50
~
~&8-
Wrzeciono tokarki
Wrzeciono wiertarki
Poradnik elektryka i automatyka
I
fil==· 3ijr
9 $ $ iu
~
Wrzeciono frezarki
Wrzeciono szlifierki
Pompa {ogólne oznaczenie)
-+-~,
1r-~\
DO
Układ kopiujący
3.22. SYMBOLE CZVNNOŚCI
(uchwyt
Uwolnić, otworzyć
{uchwyt otwarty)
Pcaoa w cyklu autom"'°'"""
Obsługa ręczna
Pompa cieczy chłodzącej
Pompa smarująca
Uchwycić, zamknąć, zaciągnąć zamknięty)
CD
o
Włączenie
i start
Wyłączenie
Włączenie
i stop
i wyłączenie tym samym przy-
ciskiem
Działanie
jest
obwodu, dopóki przełącznik
przyciśnięty
Regulacja bezstopniowa
Nastawianie (stosowany wraz z innymi symbolami)
Hamulec włączony
Hamulec wyłączony
Symbole graficzne
Awaryjne zatrzymanie
Włączenie napędu
mechanicznego
Wyłączenie napędu
mechanicznego
51
3.23. SYMBOLE RÓŻNE Zamknięcie nakrętki
dzielonej
Ciecz Otwarcie
nakrętki
dzielonej
chłodząca
lfll\~
Oświetlenie Dosunięcie
wodzika do
wodzika od
kopiału
(
~ ..J
Przekładnia zębata
._,/
GY Przekładnia Uwaga, wysokie
urządzenia
kopiału
,..-·,_.-.... Odsunięcie
obrabiarki lub
pasowa
napięcie!
Wlew cieczy do zbiornika
ł
Ostrożnie!
Zbiornik
Zmiana mania
prędkości
Zmiana
prędkości
napełniony
tylko w czasie zatrzySpust
tylko podczas ruchu Smarowanie
Zabezpieczenie za pomocą kołka ścina jącego
Dmuchawa
Łącznik główny (załączenie napięcia) Wyciąg
52
Poradnik elektryka i automatyka
3.24. WYBRANE SYMBOLE GRAFICZNE WIELKOŚCI PNEUMATYCZNYCH I HYDRAULICZNYCH
3.24.1. Elementy funkcjonarne symboli Wskazanie kierunku przekazywania energii płynu i rodzaju płynu
Trójkąt
(równoboczny)
....
Zaczerniony
Hydrauliczny
Nie zaczerniony
Pneumatyczny (w tym również wylot do atmosfery)
3.24.2.
t:>
Łączniki
Przykłady
oo
Droga wylotowa powietrza Prosta, nie przystosowana do łącznika
y9
Z łącznikiem
Szybkozłączka i szybkozłączsamouszczelniająca się1J
ka
l> 1
Bez mechanicznie otwieranych zaworów zwrotnych (połączona i rozłączona) Z mechanicznie otwieranymi zaworami zwrotnymi (połączona i rozłączona)
~ID~
3.24.3. Sposoby sterowania 3.24.3.1. Sterowanie
siłą mięśni
Sterowanie siłą mięśni Symbol ogólny, bez wskazania sposobu sterowania
Nieokreślona
liczba kierunków działania
~
Przycisk wciskanY2l
Przycisk wyciąganY2l
ka
Symbole graficzne
°L oL 53
Przycisk wciskany i wyciągany1>
~
Dźwignia
\
~
Pedal2
PC Pedał
dwukierunkowy1>
JL 3.24.3.2. Sterowanie mechaniczne Sterowanie mechaniczne PopychacZ2>
L Popychacz z
nastawną
długością
Sprężyna1>
~ -
~ 1i Dwa kierunki działania. 2i Jeden kierunek działania.
3.24.3.3. Sterowanie elektryczne Określenie
Sterowanie elektryczne Element elektryczny liniowy
Zastosowanie wyrobu lub objaśnienie symbolu
Na przykład elektromagnes, silnik momentowy (przewody elektryczne nie są obowiązujące) Z jedną
cewką2>
Z dwoma cewkami w jednym zespole, działającymi w kierunkach przeciwnych1>
Z dwoma cewkami w jednym zespole, działającymi w kierunkach przeciwnych; obie mogą działać cyklicznie na przemian1> Wyjaśnienie krajowe: O zmiennych charakterystykach
54
Symbol graficzny
cz=L ~
~ Poradnik elektryka i automatyka
Silnik elektryczny
· 3.24.3.4. Sterowanie przez wzrost lub spadek ciśnienia Sterowanie przez wzrost lub spadek ciśnienia2J Sterowanie bezpośrednie Za pomocą ciśnienia
Sterowanie zaworem pomocniczym (sterowanie
Może być
wzrost lub spadek
ciśnienia
---c
Z wewnętrznym zasilaniem sterowania, bez sterowania wstępnego
~
pośrednie)
Z wykorzystaniem wzrostu ciśnienia pneumatycznego w sterowaniu jednostopniowym Z wykorzystaniem spadku ciśnienia
I
k]
Z wykorzystaniem ciśnienia hydraulicznego w sterowaniu dwustopniowym, kolejnym
Z wewnętrznym zasilaniem sterowania i odprowadzeniem przecieków wewnętrznych, bez sterowania wstępnego
Sterowanie dwustopniowe, na przykład: elektromagnes, a w drugim stopniu ciśnienie pneumatyczne
Zewnętrzne
Sterowanie dwustopniowe, na przykład kolejno: ciśnienie pneumatyczne i ciśnienie hydrauliczne
Wewnętrzne
~
zasilanie sterowania
17 :> I I I I
zasilanie sterowania, zewnętrzne sterowanie odprowadzeniem przecieków wewnętrznych, uprzednie sterowanie wstępne
L
~ I
L.L...J
3.24.4. Zastosowanie symboli mechanizmów i sposobów sterowania złożonych w symbolach urządzeń kompletnych Jeżeli objaśnienie nie jest wystarczające, to dla zaworów o trzech położeniach symbole mechanizmów sterujących dla położenia środkowego można umieszczać na skrajnych ściankach prostokątów symboli Jeżeli element sterowany jest ustalany w położeniu środkowym neutralnym za pomocą ciśnienia, to należy dorysować dwa odrębne trójkąty na obu skrajnych ściankach prostokąta symbolu
Na symbolach uproszczonych elementów sterowanych pośrednio pomija się zazwyczaj drogi przepływu zasilania sterowania wspomagającego i przewody odprowadzenia przecieków wewnętrznych
wewnętrzne
Jeżeli w takich elementach występują pojedyncze, wewnętrznie zasilane zawory sterujące lub przewody odprowadzenia przecieków wewnętrznych, wówczas należy je pokazać tylko po jednej stronie symbolu uproszczonego. Każdy dodatkowy symbol
mechanizmu sterującego lub sposobu sterowania albo przewodu odprowadzenia przecieków wewnętrznych zaleca się rysować po drugiej stronie symbolu. Na symbolach, które są umieszczane na elementach, należy przedstawiać wszystkie połączenia zewnętrzne
IZllFr=
1zs.ł'i I
I
I'. '.I
~
&..J...i
Symbole graficzne
55
Przy sterowaniu równoległym (OR) krajowe: ALBO symbole mechanizmów i sposobów sterowania powinny być rysowane jeden obok drugiego, na przykład elektromagnes albo przycisk będą uruchamiały zawór niezależnie od siebie Wyjaśnienie
Przy sterowaniu szeregowym (AND) krajowe: I_- symbole kolejnych stopni sterowania są przedstawiane w jednej linii, na przykład elektromagnes uruchamia zawór sterujący, który następnie uruchamia zawór główny
Wyjaśnienie
3.24.5. Elementy Elementy
przetwarzające energię
przetwarzające
Symbol ogólny
energię
Pompa hydrauliczna
_ Silnik pneumatyczny
Sprężarka
Przykłady
Pompa hydrauliczna
Silnik hydrauliczny
56
Pompa o jednym kierunku .przepływu, o roboczej i o jednym kierunku obrotów
stałej objętości
Silnik o jednym kierunku przepływu, o zmiennej objętości roboczej, nieokreślonym mechanizmie i sposobie sterowania, z odprowadzeniem (na zewnątrz) przecieków wewnętrznych o jednym kierunku obrotów, z dwustronnym walem końcowym
Poradnik elektryka i automatyka
Silnik pneumatyczny
Silnik o zmiennym kierunku przepływu, o roboczej, o dwóch kierunkach obrotów
stałej objętości
Pompa-silnik hydrauliczny
Element o jednym kierunku przepływu, o roboczej, o jednym kierunku obrotów
stałej objętości
Pompa-silnik hydrauliczny
Element o zmiennym kierunku przepływu, o zmiennej objętości roboczej, sterowany siłą mięśni, z odprowadzeniem na zewnątrz przecieków wewnętrznych, o dwóch kierunkach obrotów
I
w Silnik pneumatyczny o ruchu wahadłowym
Silnik o ograniczonym kącie obrotu (np. cylinder obrotowy), o dwóch kierunkach obrotów
3.24.6. Przetworniki energii liniowe Przykłady Siłownik
pneumatyczny jednostronnego działania
Powrót tłoka pod działaniem nieokreślonej siły, jednostronne tłoczysko, wylot do atmosfery (w przypadku cylindra hydraulicznego odprowadzenie przecieków we-
pchający
wnętrznych)
Cylinder hydrauliczny jednostronnego działania
sprężyną, tłoczysko
ciągnący
Cylinder, w którym powrót tłoka jest wymuszony jednostronne, odprowadzenie przecieków wewnętrznych do zbiornika
Siłownik pneumatyczny dwustronnego działania
Siłownik
Cylinder hydrauliczny dwustronnego działania
Cylinder z tłoczyskiem jednostronnym, z hamowaniem dwustronnym, nastawialny, o stosunku powierzchni roboczych tłoka 2:1
Cylindry teleskopowe Wyjaśnienie krajowe: W pneumatyce przyjęto termin „słowniki teleskopowe Jednostronnego działania pneumatyczny
Symbole graficzne
~ ~
~ ~
z tłoczyskiem dwustronnym
=tpą=
II I II
~ ~ -
~
: :
I
57
Dwustronnego hydrauliczny
działania
11
:
,: ,:
I
3.24.7. Gromadzenie energii (akumulatory, butle gazowe, zbiorniki) Zasady Symbole podstawowe: 5.3.6.2 Akumulator (tylko w położeniu pionowym)
Bez wskazania rodzaju
obciążenia
Zbiornik pneumatyczny
-C)3.24.8. Zawory sterujące kierunkiem przepływu Wyjaśnienie krajowe: Zawory rozdzielające Zawór sterujący kierunkiem przepływu 3/2
Zawór
sterujący
kierunkiem
przepływu
5/2
Otwarty w
położeniu
środkowym
Trzy drogi przepływu, dwa niezależne położenia, jedno nie ustalone położenie pośrednie, sterowanie elektromagnesem, a powrót wymuszony sprężyną
Pięć dróg rowanie za
przepływu,
dwa
pomocą ciśnienia
niezależne położenia,
ste-
w obu kierunkach
Z przekryciem ujemnym w położeniu środkowym, (w położeniu środkowym wszystkie drogi przepływu połączone wewnętrznie)
Zamknięty
w
środkowym
położeniu
Z przekryciem dodatnim w położeniu środkowym (w położeniu środkowym wszystkie drogi przepływu odcięte)
Serwo-zawór
58
Z przekryciem dodatnim w położeniu środkowym, ustalany w położeniu środkowym sprężyną, sterowany elektromagnesem
Poradnik elektryka i automatyka
3.24.9. Zawory zwrotne, przełączniki obiegu Wyjaśnienie krajowe: Zawory logiczne LUB. się
Otwiera
wyższe niż ciśnienie wyjściowe
Obciążony sprężyną
wówczas, gdy
ciśnienie wejściowe
przykłady
zawór zwrotny Nie obciążony
Otwiera
ciśnienie wejściowe
wyższe
się wówczas, gdy od sumy ciśnienia wynikającego z siły sprężyny
wyjściowego
i
jest
Szczegółowy
Uproszczony
l·~ '------J
t
·~ ,
r
jest
ciśnienia
I I I
'---
'-----J
Przełącznik
obiegu krajowe: Zawór logiczny LUB
Wyjaśnienie
3.24.1 O. Zawory
~~
sterujące ciśnieniem
Przykłady
zawór ograniczający ciśnienie, maksymalny, jednostopniowy
Zawór
Droga wejściowa połączona z wyższym ciśnieniem jest automatycznie łączona z drogą wyjściową w chwili, gdy druga droga wejściowa jest zamykana
kolejności działania
Ciśnienie wejściowe jest regulowane przez otwarcie drogi obiegu powrotnego albo drogi wylotowej, położonej naprzeciwko przyłożonej siły (np. sprężyny)
Jednostopniowy, obciążony sprężyną, droga wyjściowa pozwala na podtrzymanie ciśnienia, z zewnętrznym odprowadzeniem przecieków wewnętrznych
---„ I
I
LLJ Regulator ciśnienia, zawór redukcyjny
Jednostopniowy, nastawiany
sprężyną
r---:L-----',' ' I
a
Symbole graficzne
59
Zawór redukcyjny dwustopniowy
Dwustopniowy, nastawiany sprężyną, hydrauliczny
Zawór redukcyjny z upustem
Jeżeli ciśnienie wyjściowe przewyżs?)f ciśnienie nastawiane, to nastąpi swobodny wylot powietrza do atmosfery, pneumatyczny
,----
'... ___,,. I I I
3.24.11. Zawory
"' "'
sterujące natężeniem przepływu
Pr?)fkłady
Zawór sterujący
Natężenie przepływu zależy ściowego
od zmian c1smema wejlub temperatury, lub od lepkości
Szczegółowy
+
natężeniem przepływu
Zawór dławiący nastawialny
Zawór zasuwowy odcinający
Bez wskazania sposobu sterowania albo stanu zaworu, normalnie bez położenia całkowicie zamkniętego
Normalnie z jednym położeniem (patrz też ISO 3511-1).
całkowicie zamkniętym
Zawór dławiąco-zwrotny jednokierunkowy
Z nastawialnym dławieniem, ze swobodnym przepływem w jednym kierunku i dławionym przepływem w przeciwnym kierunku
Regulator przepływu trójdrogowy
Ze zmiennym
\,
Uproszczony
wyjściowym natężeniem przepływu,
gą obejściową
z drodo zbiornika bez wyrównania temperatury
r-·-· I I
Dzielnik strumienia
Przepływ
jest dzielony na dwa strumienie pr?)f ustalonym od zmian ciśnienia, groty wskazują wyrównanie ciśnienia
natężeniu przepływu, zależnym strzałek
)( )(
60
Poradnik elektryka i automatyka
. Zbiorniki hydrauliczne
3 24 12
przykłady
Zbiornik otwarty do atmosfery
c"
Na
ciśnienie
atmosferyczne
Z przewodem obiegu powrotnego z filtrem powietrza (10.2.2.1)
poniżej
Miejscowe odprowadzenie przecieków albo powrót
poziomu
płynu,
Ą
I
I
I I
JJ
wewnętrznych
w 3.24.13. Elementy przygotowujące i utrzymujące własności płynu przykłady
Symbol ogólny
Filtr
zespół elementów przygotowujących płyn
Może składać się na przykład z filtru z oddzielaczem, zaworu redukcyjnego, manometru, smarownicy
Pionowa strzałka oznacza oddzielacz
Zawór spustowy oddzielacza Ze spustem siłą mięśni
Ze spustem automatycznym
Filtr z oddzielaczem Ze spustem siłą mięśni
Osuszacz powietrza
Symbole graficzne
Element do osuszania sprężonego powietrza, na przykład za pomocą środków chemicznych
61
Smarownica
Wymiennik
Olej jest wprowadzany do powietrza w celu smarowania urządzenia, do którego jest doprowadzane powietrze
ciepła
Bez pokazania linii
przepływu
czynnika
chłodzącego
Chłodnica
--<>-~
Chłodnica
Z pokazaniem linii
przepływu
czynnika
chłodzącego
/
~
)~
Nagrzewnica
41 Regulator temperatury
Ciepło może być
doprowadzane lub odprowadzane
~ 3.24.14. Ef ementy
wyposażenia
dodatkowego
3.24.14.1. Przyrządy pomiarowe i wskażniki Przykłady
Pomiar
ciśnienia
~
Wskażnik ciśnienia
Manometr
~
Manometr różnicowy
~
Wskażnik
poziomu cieczy
Wskażnik przepływu
Tylko w
położeniu
Pomiar
natężenia przepływu
pionowym
ę
y
..
Przepływomierz
--@62
Poradnik elektryka i automatyka
przyrządy
3.24.14.2. Inne
przełącznik ciśnienia1> Wyjaśnienie krajowe: przekaźnik
Generuje sygnał elektryczny po przekroczeniu uprzednio nastawionego ciśnienia
---0}#'
pneumoelektryczny
Wyłącznik krańcowy1>
~ sygnał
Przetwornik analogowy
Generuje
ciśnieniowy
ciśnienia wejściowego
Tłumik hałasu
Zmniejsza
hałas
elektryczny, odpowiedni do
wartości
--~
na wylocie
~
pneumatyczny
1>Może
być również
stosowany symbol dla
przełącznika i wyłącznika
z trzema stykami.
3.24.15. Zestawienie wybranych symboli graficznych zmienionych w stosunku do PN-85/M-01050 Według
Numer porządkowy
Według
PN-ISO 1219-1:1994 Symbol graficzny
PN-85/M-01050
Numer
Symbol graficzny
porządkowy
8.5.2.1
~
6.1.1.1
~
8.5.2.2
I>
6.1.1.2
0-c>-
9.1.1.7
9.3.2.4
10.2.2.7.4
11.1.2.2
11.1.2.6
11.2.1
Symbole graficzne
o---o ~ i e1
$ ę
==®== ---0}#'
5.2.1.3
5.2.1.1
6.5.8.3
7.1.6
7.1.4
7.2.1.1
I
1
! I
i ~:~:1 ~
$ LQj
=®=
..
-~ 63
4
WYTYCZNE KONSTRUKCYJNE
Przedmiotem opracowania są wytyczne dotyczące konstruowania i instalowania, wyposażenia elektrycznego obrabiarek skrawających do metali i drewna, oraz maszyn do obróbki plastycznej metali przez tłoczenie, kucie i cięcie mechaniczne, a także przeznaczonych dla przemysłu spożywczego. Opracowanie to oparte na normie PN-73/M-55604 (Obrabiarki - Wyposażenie elektryczne - Wytyczne konstrukcyjne) z uwzględnieniem zmiany 1 z dnia 11.06.84 r. (Biuletyn PKNMiJ nr 8-9/84), oraz jako aktualne uzupełnienie jej normami PN-89/E-05028 (Barwy wskaźników świetlnych i przycisków), PN-90/E-05023 (Oznaczenia identyfikacyjne przewodów elektrycznych barwami lub cyframi). 4.1. WYMAGANIA OGÓLNE DOTYCZĄCE ELEMENTÓW WYPOSAŻENIA ELETRYCZNEGO I ZASILANIA OBWODÓW UKŁADU 4.1.1. Oznaczanie elementów. Elementy wypoelektrycznego powinny mieć cechowanie indywidualne, pozwalające na jednoznaczną identyfikację każdego elementu wmontowanego w układ. Elementy wyposażenia elektronicznego mogą być oznaczane według odpowiedniego kodu międzynaro dowego (np. oznaczenia pojemności kondensatorów, tolerancji itp.). 4.1.2. Napięcie i częstotliwość prądu zasilającego powinien określić użytkownik. Jeżeli nabywca obrabiarki nie stawia odmiennych wymagań, to wszystkie elementy wyposażenia elektrycznego powinny zapewniać poprawną pracę w granicach od 85 do 110% napięcia znamionowego (lub napięć znamionowych) przewidzianych do zasilania obrabiarki. Warunek ten powinien być spełniony zarówno przez elementy jeszcze nie nagrzane, jak i nagrzane wskutek pracy przy dopuszczalnym dla nich obciążeniu. Wyposażenie elektryczne i elektroniczne powinno pracować prawidłowo przy zmianach w granicach ±2% częstotliwości znamionowej. Jeżeli dla poprawnej pracy niektórych elementów (np. przekażników czasowych) jest konieczne zaostrzenie tolerancji zmian częstotliwości, to wymaganie takie powinno być podane przez producenta wyposażenia elektrycznego. 4.1.3. Łączenie z siecią zasilającą. Całe wyposażenie elektryczne obrabiarki powinno być w miarę możności przyłączone do jednego źródła sażenia
64
pewne elementy wyposażenia (np. elektromagnetyczne, hydrauliczne rozdzielacze z napędem elektromagnesowym itp.), czy też pewne podzespoły elektroniczne wymagają innych napięć lub innych rodzajów prądu, to napięcie te i prądy powinny być wytwarzane w urządzeniach wchodzących w skład danej obrabiarki (transformatory, przetworniki, prostowniki, zasilacze stabilizowane itp.). 4.1.4. Urządżenia wyłączające i odłączające 4.1.4.1. Wytyczne ogólne. W skład elektrycznego wyposażenia obrabiarki powinny wchodzić zasilania.
Jeżeli
sprzęgła
urządzenia:
-zatrzymania awaryjnego pozwalające na jak najszybsze zatrzymanie obrabiarki w przypadku niebezpieczeństwa grożącego obsłudze albo zagrożenia uszkodzenia obrabiarki, narzędzia lub obrabianego przedmiotu, -odłączające całość urządzeń elektrycznych od sieci zasilającej (ewentualnie od sieci zasilających). 4.1.4.2. Urządzenia zatrzymania awaryjnego. Jako urządzenie zatrzymania awaryjnego może służyć: -wyłącznik
zatrzymania awaryjnego, napędzany lub elektrycznie i włączony w przewody zasilające wyposażenie elektryczne obrabiarki; -łącznik pomocniczy (np. przycisk „zatrzymanie awaryjne"), którego przestawienie w położenie wymuszone (naciśnięcie) przerywa bezpośrednio obwody wzbudzenia wszystkich styczników, we wszystkich napędach podlegających zatrzymaniu awaryjnemu. Jeżeli obrabiarka jest wyposażona w jeden tylko silnik napędowy, to przycisk służący do zatrzymywania tego silnika może pełnić jednocześnie funkcję przycisku „zatrzymanie awaryjne". Jeżeli styki kilku styczników są połączone szeregowo w obwodzie mocy (np. styczników zmiany kierunku obrotów i styczników rozruchu gwiazda-trójkąt), to obwody wzbud;rnnia cewek wszystkich tych styczników powinny zostać przerwane na skutek przekazania do układu sterowania sygnału „zatrzymanie awaryjne". Podczas zatrzymania awaryJnego nie mogą być przerwane obwody zasilania tych urządzeń pomocniczych, których wyłączenie mogłoby spowodować dodatkowe niebezpieczeństwo (np. uchwyty elektromagnetyczne lub urządzenia, które muszą kontynuować pracę w przypadku zakłóceń). ręcznie
Poradnik elektryka i automatyka
Układ sterowania powinien (również w przypadku trzymania awaryjnego) zapewnić prawidłową
z~acę urządzeń hamujących, służących do szybkiego zatrzymania wyłączonych napędów. Jeżeli
nie zadziałanie urządzenia hamującego po wyłącze niu napędu mogłoby wytworzyć sytuację niebezpieczną dla obsługi lub obrabiarki, to należy je tak Wykonać, aby działało w sposób pewny również w przypadku, g~y napęd zos~anie ~łą~zony .na skutek niespodziewanego zaniku nap1ęc1a zasila(np.
jącego.
w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się takie rozwiązanie zatrzymania awaryjnego, w którym przekazanie do układu sterowania sygnału „zatrzymanie awaryjne", powoduje wycofanie niektórych elementów obrabiarki na pozycje wyjściowe pod warunkiem, że ruchy te nie będą stwarzały niebezpieczeństwa dla obsługi obrabiarki. Przycisk (lub dźwignia łącznika „zatrzymanie awaryjne") powinien być koloru czerwonego, dobrze widoczny i łatwo dostępny ze stanowiska obsługi. Jeżeli jest to przycisk, to powinien on być typu dłoniowego. Na pulpicie pod tym przyciskiem zaleca się umieścić żółte tło w kształcie koła, wykonane w sposób trwały (może to być podkładka koloru żółtego).
Jeżeli
1
od
:h). 1ego.
lktroonty-
istnieje na obrabiarce kilka stanowisk roboczych kilka pulpitów sterowniczych, to każdy taki pulpit lub stanowisko musi być wyposażony w przycisk zatrzymania awaryjnego. Obciążalność urządzenia służącego do awaryjnego zatrzymania napędów obrabiarki powinna być tak dobrana, aby umożliwiała przerwanie obwodów zasilania w przypadku, gdy największy z silników pobiera pełny prąd zwarcia (przy zahamowanym wirniku), a pozostałe pracują przy pełnym obciążeniu. Wymaganie powyższe odnosi się do przypadku, gdy urządzenie to powoduje otwarcie łącznika łączącego całe wyposażenie obrabiarki z siecią zasilającą. Jeżeli urządzenie awaryjne przerywa obwody zasilania każdego silnika lub grupy silników oddzielnymi łącznikami (stycznikami), to każdy z nich w swoim zakresie powinien spełniać wyżej wymienione wymagania. Jeżeli łącznik zatrzymania awaryjnego ma wystarczającą zdolność przerywania obwodu prądowego, to można go wyposażyć dodatkowo w odpowiednie wyzwalacze lub przekaźniki i wykorzystać jednocześnie jako zabezpieczenie przed przeciążeniami i (lub) zwarciami. 4.1.4.3. Urządzenie odłączające układ od sieci zasilającej (sieci zasilających) powinno: -odpowiadać wymaganiom PN-71 /E-06150 dla łączników izolacyjnych; - mieć napęd ręczny; -pozwalać na odłączenie wyposażenia elektrycznego od sieci w celu unieruchomienia obrabiarki na czas dłuższy; -mieć tylko dwa położenia: zamknięte - otwarte,
Wytyczne konstrukcyjne
przy czym każde z tych położeń powinno być wskazywane w sposób widoczny, np. przez odpowiednio oznaczone położenie dźwigni napędowej łącznika; -przerywać jednocześnie wszystkie nie uziemione przewody zasilające; -pozwalać na unieruchomienie i zaryglowanie łącznika w położeniu otwartym (np. za pomocą kłódki).
W przypadku zasilania obrabiarki z więcej niż jednego źródła napięcia, urządzenie odłączające może się składać z tylu łączników izolacyjnych, ile jest zewnętrznycli źródeł zasilania obrabiarki. Jeżeli jednak otwarcie lub zamknięcie tylko jednego z tych łączników mogłoby spowodować sytuację niebezpieczną dla obsługi lub obrabiarki, to należy przewidzieć skuteczne wzajemne ryglowanie łączników. Jeżeli urządzenie odłączające znajduje się w zasięgu rąk obsługującego ze stanowiska pracy, wówczas powinno ono mieć taką zdolność przerywania obwodu prądowego, jaka jest wymagana od urządzenia awaryjnego zatrzymania obrabiarki. Jeżeli urządzenie awaryjne zatrzymania obrabiarki odłącza od sieci zasilającej całe wyposażenie elektryczne i odpowiada wymaganiom 4.1.4.3, to może ono być jednocześnie wykorzystane jako urządzenie odłączające.
4.1.5. Przyłączenie wyposażenia dodatkowego. w obrabiarce znajdują się gniazda wtykowe, przeznaczone do zasilania elementów wyposażenia dodatkowego, to ich konstrukcja powinna uniemożliwiać włożenie wtyczki od przenośnej lampy oświetleniowej. Gniazda te mogą być przyłączone bezpośrednio do sieci zasilającej lub do zacisków uzwojenia transformatora o napięciu 11 O lub 220 V, częstotliwości 50 lub 60 Hz i mocy pozornej co najmniej 100 VA. W przypadku gdy konieczne jest stosowanie napięć nie przekraczających 50 V, zaleca się stosować napięcie 48 V prądu przemiennego. Przewody zasilające odejście wyposażenia specjalnego, powinny być zabezpieczone od zwarć niezależnie od innych obwodów nawet wtedy, gdy obwody te prowadzone są od wspólnego źródła zasilania. 4.1.6. Punkty kontrolne i sygnalizacja uszkodzeń Jeżeli
podzespołów.
Podzespoły
złożonych
układów
sterowania lub układów regulacji, a w szczególności podzespoły elektryczne powinny być tak wykonane, aby było łatwo stwierdzić ich wadliwą pracę. Do tego celu mogą służyć punkty kontrolne w postaci zacisków, gniazd wtykowych itp. lub miniaturowe lampki sygnalizacyjne, umieszczone na konstrukcji podzespołów, łatwo dostępne dla obsługującego urządzenie. • Punkty kontrolne i kontrolne lampki sygnalizacyjne powinny być uwidocznione w dokumentacji wyposażenia elektrycznego.
65
4.2. ZABEZPIECZENIA
4.2.1.4.
Zamknięcie
obudowy sterowniczej. obudowy sterowniczej za pomocą pokryw lub drzwi powinno uniemożliwiać ich zdjęcie lub otwarcie bez użycia specjalnego narzędzia, przy czym stan zamknięcia powinien być dobrze widoczny. Zamykanie drzwi do obudowy sterowniczej powinno być dokonywane za pomocą zamka, z którego klucz można wyjąć jedynie po zamknięciu zamka. 4.2.1.5. Osłony wyposażenia elektrycznego o napięciu wyższym od 600 V. Jeżeli w części wyposażenia elektrycznego występują napięcia wyższe od 600 V, przy którym prąd zwarcia przekracza 1 mA, to część ta powinna być osłonięta, np. za pomocą ekranu, pokrywy itp. w taki sposób, aby nie mogło nastąpić przypadkowe zdjęcie osłony również po otwarciu obudowy wyposażenia elektrycznego (np. po otwarciu drzwi szafy sterowniczej). Na osłonie tej powinna być umieszczona czerwona strzałka w kształcie błyskawicy oraz liczbowa wartość Zamknięcie
4.2.1. Zabezpieczenie przed przypadkowym dotknięciem
4.2.1.1. Wytyczne ogólne. Zabezpieczenie przed przypadkowym dotknięciem elementów znajdujących się pod napięciem należy stosować przy napięciach wyższych od 50 V. Wymaganą ochronę elementów znajdujących się pod napięciem, umieszczonym w obudowach sterowniczych można osiągnąć jednym z następują cych sposobów: -pokryciem materiałem izolacyjnym lub stosowanie osłon wg 4.2.1.2, - blokadą otwarcia drzwi wg 4.2.1 .3, -zamknięciem obudowy sterowniczej wg 4.2.1.4. Sposób wg 4.2.1.2 lub 4.2.1.3 należy stosować w przypadku, gdy w dokumentacji techniczno-ruchowej obrabiarki zostało wyraźnie zaznaczone, że dostęp do aparatury elektrycznej umieszczonej w obudowie, której nie można obsłużyć z zewnątrz napięcia. Uak np. wymiana bezpieczników), mogą mieć inne 4.2.1.6. Rozładowanie obwodów pojemnościo osoby poza pracownikiem odpowiednio wykwali- wych. Dla obwodów pojemnościowych (np. kondenfikowanym i upoważnionym do remontu i konserwacji satory filtrów), w których gromadzi się energia tej aparatury. powyżej O, 1 J, powinny być przewidziane takie środki 4.2.1.2. Pokrycie materiałem izolacyjnym. Pokry- umożliwiające rozładowanie się tej energii po cie lub osłonięcie materiałem izolacyjnym wszystkich odłączeniu napięcia zasilającego wyposażenie elekczęści będących pod napięciem powinno zabez- tryczne, aby po czasie 2 s od chwili wyłączenia pieczać przed ich przypadkowym dotknięciem nawet napięcie tych obwodów nie przekraczało 75 V. wtedy, gdy jest ułatwiony dostęp do urządzeń elek4.2.2. Zabezpieczenie przeciwzwarciowe trycznych przez otwarte drzwi. 4.2.2.1. Zabezpieczenie ogólne (główne). Jeżeli Zamiast pokrywania materiałem izolacyjnym producent obrabiarki dostarcza obrabiarkę i jej dopuszcza się dla niektórych części będących pod wyposażenie elektryczne łącznie z zabezpieczeniem ogólnym (głównym), to zabezpieczenie takie powinno napięciem stosowanie osłon z materiału nieizolacyjnego, pod warunkiem zachowania odstępów izola- być umieszczone na początku przewodów łączących cyjnych między tymi częściami a ich osłonami, zgod- obrabiarkę z siecią zasilającą. nie z wymaganiami PN-71/E-06150. 4.2.2.2. Zabezpieczenie obwodów odgałęźnych. 4.2.1.3. Blokada otwarcia drzwi. Blokady otwar- W przypadku wyposażenia zawierającego więcej silcia drzwi powinny uniemożliwiać otwarcie któ- ników lub innych odbiorników, każde doprowadzenie rychkolwiek drzwi do obudowy sterowniczej, do- powinno być zabezpieczone od zwarć przez własne póki przez otwarcie odpowiedniego odłącznika bezpieczniki topikowe lub wyłączniki nadmiarowe (np. wyłącznika głównego) zamontowana w danej szczególnie, jeżeli odgałęzienie ma inny przekrój obudowie aparatura wraz z przewodami nie zostanie przewodów. Dopuszcza się wspólne zabezpieczenie zwarciowe odłączona od napięcia. Blokada taka powinna działać sprawnie również wtedy, gdy w momencie kilku silników, jeżeli łączny prąd znamionowy silników otwierania drzwi nie ma napięcia w przewodach nie przekracza 1OO A i zostaną spełnione następujące doprowadzających energię elektryczną do wnętrza warunki: danej obudowy. -każdy silnik ma indywidualne zabezpieczenie przeZaleca się stosowanie takiego rozwiązania blokady ciążeniowe, drzwi, które upowaznionej do tego osobie -przewody doprowadzające prąd do silników mają obciążalność przewodów doprowadzających prąd do pozwoliłoby ponownie włączyć napięcie po otwarciu drzwi, pod warunkiem, że z chwilą ponownego odgałęzienia. Jeżeli długość przewodów liczona od odgałęzienia zamknięcia drzwi blokada pierwotna zostanie samoczynnie przywrócona. do silnika nie przekracza 4 m, można stosować przeZaciski pozostające pod napięciem po otwarciu wody o obciążalności mniejszej, nie mniejszej jednak drzwi obudowy, wyposażonej w blokadę (np. zaciski niż wynikająca z rzeczywistego obciążenia tych przewodów i nie mniejszej niż 1/ 3 obciążalności przewodoprowadzające napięcie do wyłącznika głównego), powinny być zabezpieczone przed ich przypad- dów doprowadzających prąd do odgałęzienia. kowym dotknięciem zgodnie z 4.2.1.2. W przypadku zwarcia w obwodzie wspólne zabez-
66
Poradnik elektryka i automatyka
ieczenie przeciwzwarciowe kilku silników może ppowodować uszkodzenie elementów grzejnych ~iektórych przekaźników termicznych, o czym należy
samoczynnego urządzenia (np. po ostygnięciu elementu grzejnego przekaźnika termicznego), należy przedsię poinformować użytkownika odpowiednią uwagą wziąć odpowiednie środki zaradcze dla uniknięcia dokumentacji techniczno-ruchowej danej obrabiarki. takiego niebezpieczeństwa. przy zabezpieczeniach od zwarć bezpiecznikami 4.2.4. Zabezpieczenie przed skutkami zaniku topikowymi znamionowe prądy bezpieczników napięcia powinno być wykonane w taki sposób, aby powinny być tak dobrane, aby wytrzymały chwilowe ponowne pojawienie się napięcia w sieci zasilającej prądy rozruchu silników lub załączania transforma- nie spowodowało samoczynnego uruchomienia obratorów. Największa znamionowa wartość prądowa biarki. odpowiednich wkładek powinna być dobrana zgodJeżeli działanie obrabiarki dopuszcza brak nie z PN-57/E-05022 w zależności od przekroju prze- napięcia w ciągu ułamka sekundy, zabezpieczenie przeciwzanikowe może być zwłoczne. Tego rodzaju wodów w danym obwodzie. Zabezpieczenia od zwarć samoczynnymi wyłącz opóźnione otwarcie obwodu nie może w żadnym nikami powinny być wyregulowane tak, by były one przypadku uniemożliwiać natychmiastowego wyłą co najmniej takie, jakie otrzymuje się przy zastosowa- czenia zasilania przez łączniki sterownicze i operacyjne (np. łączniki krańcowe, przyciski itp.). niu bezpieczników topikowych. 4.2.5. Zabezpieczenie podnapięciowe obrabiDopuszcza się stosowanie w obwodach odgałęźnych zabezpieczenia przez przekaźniki nadprą arek grupy S. Jeżeli stopniowy spadek napięcia dowe bezzwłoczne, działające na wspólne zabez- może powodować zakłócenia, a nawet niebezpieczenie obwodu grupowego albo na awaryjne pieczeństwo wskutek niekontrolowanego otwierania urządzenie zatrzymujące, jeżeli ma ono dostateczną się styczników czy przekaźników w nieprzewidzianej kolejności, obrabiarka powinna być wyposażona moc wyłączalną. Zabezpieczenie elementów półprzewodnikowych, w zabezpieczenie podnapięciowe odpowiednio a w szczególności diod powyżej 1O A i tyrystorów, nastawione, które spowoduje wyłączenie obrabiarki powinno być dokonane za pomocą bezpieczników po przekroczeniu nastawionego napięcia. o charakterystykach określonych przez producenta 4.2.6. Zabezpieczenie przeciwzakłóceniowe. Zakłócenia spowodowane przez zespoły wyprzyrządów półprzewodnikowych, użytych w danym posażenia elektrycznego, a w szczególności przez układzie. 4.2.3. Zabezpieczenie przeciążeniowe. Wszystkie przekształtniki elektryczne, powinny być ograniczone silniki o mocy powyżej 1 kW przewidziane do pracy do wartości określonych przez przepisy energetyczne. Wyposażenie elektroniczne powinno być ciągłej powinny być zabezpieczone od przeciążeń. W przypadkach ekonomicznie uzasadnionych zaleca zabezpieczone przed zakłóceniami pochodzenia elektrostatycznego i elektromagnetycznego, np. się zabezpieczać przed przeciążeniem również i silniprzez ekranowanie przewodów doprowadzających ki o mniejszej mocy. Urządzenie zabezpieczające przed przeciążeniem sygnały sterujące, odpowiednio rozwiązanie oprzepowinno być nastawione na prąd nie większy od wodowania, oddzielenie ekranami podzespołów elekprądu znamionowego zabezpieczanego silnika. tronicznych od przełączających (przekaźników elekW przypadku stosowania jako zabezpieczeń prze- troenergetycznych, styczników itp.). 4.2.7. Zabezpieczenie w przypadku awarii: ciążeniowych przekaźników termicznych, należy w odbiornikach prądu trójfazowego umieszczać Uszkodzenie lub przypadkowa niesprawność układu grzejniki przekaźnika w kaźdej fazie, natomiast w sil- sterowania albo dowolnego elementu tego układu, _nikach jednofazowych wystarczy umieszczenie grzej- czy też zanik napięcia w sieci zasilającej, nie mogą spowodować sytuacji niebezpiecznej dla obsługi i dla nika tylko w jednym przewodzie. W niektórych silnikach, przeznaczonych do pracy samej obrabiarki. Dotyczy to szczególnie przypadków nawrotnej lub częstego uruchamiania z hamowaniem powstałych w wyniku: przeciwprądem, może być trudnym zrealizowanie -zadziałania któregokolwiek z zabezpieczeń (np. zabezpieczenia przeciążeniowego o stałej czasowej przeciwzwarciowego zabezpieczenia obwodów porównywalnej ze stałą czasową zabezpieczanych sterowania), - uszkodzenia elementu układu (np. przepalenia się uzwojeń silników (np. silniki szybkich przesuwów, szybkich nawrotów, zaciskania i luzowania itp.). uzwojenia), W takich przypadkach dopuszczalne jest stosowanie -przypadkowego przerwania jakiegokolwiek obwodu, zwłaszcza w tej jego części, która znajduje się tylko zabezpieczenia zwarciowego. na zewnątrz szafy sterowniczej albo pulpitu sterowJeżeli jednak moc zastosowanego silnika do pracy w tych warunkach przekracza 2 kW, zaleca się zabez- niczego. Jeżeli uwzględnienie tych zaleceń w odniesieniu do pieczanie ich za pomocą czujników termicznych wbuobwodów wzbudzenia uchwytów elektromagnetydowanych w uzwojenia. W przypadkach gdy może wystąpić zagrożenie cznych, hamulców itp. okaże się technicznie z powodu powtórnego załączania jakiegokolwiek sil- niewykonalne, to należy te obwody wykonać specjalnika po
zadziałaniu
wyłączającego
w
:i
l,
I,
y i-
1. a ć
I· l-
a
o (-
a iii ~j
n
o h 1.
l-
e e e )j
·e
w :e
ia 3-
tk 3)-
z-
Wytyczne konstrukcyjne
67
nie starannie tak, aby zmniejszyć do minimum prawdopodobieństwo przerwania przewodu, obluzowania zacisków, przepalenia uzwojenia i powstania zwarcia. Niezależnie od tego należy w takich przypadkach przewidzieć sygnalizację świetlną lub akustyczną informację o zadziałaniu zabezpieczeń zwarciowych i nadprądowych lub innej przyczynie przerwania obwodu wzbudzającego.
cd. tabeli 6.
Rodzaj prądu
Rodzaj obwodu sterowniczego
Stały
4.3.1. Wymagania ogólne. Obwody sterownicze powinny zapewniać bezpieczeństwo obsługującemu i obrabiarce w przypadku błędnych manipulacji, wadliwej pracy aparatury lub uszkodzenia któregokolwiek z elementów wyposażenia elektrycznego. Jeżeli w celu zabezpieczenia układu przed skutkami niesprawności pewnego elementu stosuje się jego żdwojenie w układzie, to uszkodzenia każdego z takich elementów powinno być sygnalizowane. 4.3.2. Zasilanie obwodów sterowniczych i zalecane napięcie 4.3.2.1. Zasilanie obwodów sterowniczych. W obrabiarkach wyposażonych w więcej niż pięć łączników elektromagnetycznych (styczników, przekażników itp.) do zasilania obwodów sterowniczych należy stosować transformatory o oddzielnych uzwojeniach włączonych do sieci za odłącznikiem zasilania. W obrabiarkach grupy S wszystkie obwody sterownicze muszą być zasilane przez transformator. W celu zwiększenia bezpieczeństwa pracy w układach bardziej rozbudowanych - zaleca się zasilanie obwodów sterowniczych przez kilka transformatorów, z których każdy powinien zasilać obwody sterownicze odrębnych mechanizmów obrabiarki. Transformatory obwodów sterowniczych nie mogą być wykorzystywane do zasilania obwodów mocy. 4.3.2.2. Zalecane napięcia sterownicze - wg tabeli 6.
Rodzaj prądu
Przemienny
napięcia
sterownicze
Rodzaj obwodu sterowniczego
Napięcie
Częstotliwość
V
Hz
przyłączony
nie normalizuje
bezpośrednio
do
się
napięcia
międzyprze-
wodowego lub między fazę
a przewód zerowy
zasilany przez transformator
481)
11 O zalecany 220
68
Częstotliwość
V
Hz
242 ) 48
-
110 220 250
4.3. OBWODY STEROWNICZE
Tabela 6. Zalecane
zestykowy
Napięcie
50 lub 60
Nie zalecane w obrabiarkach grupy S, o znacznej długości połączeń, ze na spadki napięć. Może być stosowane w przypadkach, gdy ze względów na bezpieczeństwo wymagane jest napięcie poniżej 50 V. 21 Nie zalecane; dopuszcza się w wyjątkowych przypadkach. 1)
względu
Dla zasilania obwodów sterowniczych, w których elementy elektroniczne lub przekażni ki kontaktronowe mogą być stosowane napięcia wskazane przez producenta wyposażenia, różniące się od wartości podanych w tabl. 6. Jeżeli są zunifikowane w skali międzynarodowej, należy stosować wyłącznie tylko te wartości napięć zasilania. 4.3.3. Zabezpieczenie i uziemienie obwodów sterowniczych 4.3.3.1. Zabezpieczenie obwodów. Obwody sterownicze powinny być zabezpieczone od zwarć zgodnie z postanowieniami PN-75/E-05022. W obwodach sterowniczych zasilanych z transformatora, w którym jeden z końców uzwojenia wtórnego jest uziemiony, należy zastosować zabezpieczenie przeciwzwarciowe w przewodzie nie uziemionym. W obwodach sterowniczych zasilanych przez transformator z uziemionym środkowym wyprowadzeniem uzwojenia wtórnego, należy zabezpieczyć przeciwko zwarciom nie uziemione przewody obu obwodów. W obwodach sterowniczych prąd znamionowy lub nastawny urządzenia zabezpieczającego może trzykrotnie przekraczać wartości prądu dopuszczalnego ze względu na przekroje przewodów pod warunkiem, że całkowita ich długość nie przekracza 2x4 m i przebiegają wewnątrz obudowy sterowniczej, a zaciski do przyłączenia przewodów zewnętrznych odpowiadają przekrojom przewodów. 4.3.3.2. Uziemienie obwodów. Zwarcia doziemne w jakimkolwiek obwodzie sterowniczym nie powinny wywoływać ani niezmierzonych załączeń, ani też uniemożliwiać zatrzymania obrabiarki. W tym celu zaleca się, aby jedna strona obwodu sterowniczego była uziemiona, natomiast cewki oraz zestyki były włączone zgodnie z 4.3.3.3. Niektóre obwody sterownicze elektroniczne, np. przekształtniki wymagające niezależneg.o zasilania nieuziemionego mogą pozostać nieuziemione, jeżeli brak takiego zabezpieczenia nie stwarza niebezpieczeństwa. 4.3.3.3. Połączenia cewek i zestyków. W obwodach sterowniczych, w których jeden przewód zasilający jest uziemiony, jeden zacisk cewki każdego skład wchodzą
Poradnik elektryka i automatyka
łącznika
elektromagnetycznego powinien być bezpośrednio do tego uziemionego przewodu, a wszystkie zestyki w obwodach sterowniczych powinny być umieszczone pomiędzy nieuziemionym przewodem zasilającym i zaciskami cewek łączników elektromagnetycznych. Odstępstwo od tego· wymagania jest dozwolone wtedy, gdy: -zestyki przekaźników zabezpieczających (np. przekaźników termicznych), umieszczone między zaciskiem cewki a przewodem uziemionym, będą się znajdowały wewnątrz tej samej obudowy sterowniczej, co i wspomniana cewka; -inne rozmieszczenie zestyków, niż zalecane, prowadzi do uproszczenia w zewnętrznym osprzęcie instalacyjnym takim, jak troleje, nawijacze kabli, sprzęgniki wielowtykowe itp. W przypadku umieszczenia zestyków między cewką łącznika elektromagnetycznego a uziemionym przewodem zasilającym obwody sterowania, należy specjalnie starannie wykonać połączenia między wspomnianymi zestykami, cewką łącznika i przewodem uziemionym, aby nie mogło wystąpić przypadkowe zetknięcie się z masą odizolowanego przewodu tej części obwodu sterowniczego, która znajduje się miedzy cewką i przewodem uziemionym. Prócz tego w kaźdym przypadku umieszczenia zestyków sterowniczych po obu stronach cewki łącznika elektromagnetycznego naleźy sprawdzić, czy nie prowadzi to do występowania niepożądanych szeregowych połączeń cewek łączników. Jeżeli w wyniku umieszczenia zestyków po obu stronach cewki lub cewek łączników elektrycznych z napędem elektromagnesowym, jeden zestyk pewnego łącznika znajdzie się między cewką a jednym z dwóch przewodów zasilających obwody sterowania, drugi zaś zestyk tego samego łącznika między cewką a drugim przewodem zasilającym, to zestyki te muszą odpowiadać wymaganiom stawianym zestykom umieszczanym w obwodach zasilanych z różnych źródeł napięcia. 4.3.4. Blokady zabezpieczające 4.3.4.1. Działanie urządzeń pomocniczych. Jeże li wyłączenie jakiegokolwiek urządzenia przewidzianego do wykonywania czynności pomocniczych, jak smarowanie, chłodzenie, usuwanie wiórów itp. mogłoby narazić na niebezpieczeństwo obsługę obrabiarki, spowodować uszkodzenie obrabiarki lub obrabianego przedmiotu wówczas przypadkowe wyłączenie takiego urządzenia powinno spowodować samoczynnie wyłączenie wszystkich napędów, których nie wyłączenie mogłoby doprowadzić do wystąpienia któregokolwiek ze wspomnianych przyłączony
:l 3.
V 2: j
)
V
zagrożeń.
)
Dla wyposaźenia elektrycznego obrabiarek grupy S - prawidłowość działania urządzeń pomocniczych powinna być kontrolowana przez odpowiednie Przyrządy (np. przekaźniki ciśnieniowe). ·
a
Wytyc~ 1e konstrukcyjne
l.
.-
4.3.4.2. Wzajemne blokady pomiędzy różnymi operacjami. Jeżeli uruchomienie dwóch operacji w tym samym czasie mogłoby spowodować uszkodzenie jakiegokolwiek elementu obrabiarki, to w układzie sterowania należy zastosować odpowiednią blokadę, nie pozwalającą na przypadkowe załączenie takich operacji. 4.3.4.3. Zabezpieczenie przed zwarciem łukowym. Układ sterownia nie powinien stwarzać możliwości powstawania zwarć łukowych w momencie: przełączenia gniazda - trójkąt, zmiany kierunku wirowania silnika itp. Jeżeli w układzie zastosowano styczniki, w których maksymalny czas palenia się łuku miedzy stykami otwieranego stycznika może być dłuższy lub równy czasowi zamykania stycznika, to przy podanych wyżej przyłączeniach obwodów mocy należy stosować odpowiednie opóźnienie zamknięcia jednego stycznika po otwarciu drugiego. 4.3.4.4. Hamowanie przeciwprądem. Jeżeli zmiana kierunku wirowania silnika w wyniku hamowania go przeciwprądem może stanowić niebezpieczeństwo dla obsługi albo spowodować uszkodzenie obrabiarki czy narzędzia, to w obwodzie sterowania należy
zastosować
wyłączenie
prądu
urządzenie
zapewniające
hamowania zanim silnik zmieni
kierunek wirowania. Nie należy stosować w takich przypadkach przekaźników czasowych ani też uzależniać momentu wyłączenia prądu od uwagi obsługującego obrabiarkę.
4.3.4.5. Ochrona przed rozbieganiem się silnika stałego. Układy zasilania silników prądu stałego powinny być tak opracowane, aby zabezpieczały silniki przed rozbieganiem się w przypadku zaniku prądu wzbudzającego. 4.3.5. Rozpoczęcie cyklu pracy 4.3.5.1 Wytyczne ogólne. Uruchomienie obrabia_rki nie powinno być możliwe dopóki nie zostaną uprzednio wykonane czynności wstępne, niezbędne dla bezpieczeństwa obsługi, oraz zabezpieczające przed uszkodzeniem obrabiarkę (wraz jej wyposaźeniem i narzędziami) i przedmiot obrabiany. Należy również przewidzieć odpowiednie blokady dla zapewnienia prawidłowej kolejności uruchamiania poszczególnych operacji. W czasie przygotowania obrabiarki do pracy oraz jej regulacji dopuszcza się wyłączenie środków zabezpieczających maszynę i obrabiany przedmiot przed uszkodzeniem. W dalszym ciągu obowiązują jednak zabezpieczenia chroniące obsługę przed wypadkiem. 4.3.5.2. Sterowanie przy użyciu obu rąk. Jeżeli dla bezpieczeństwa obsługi jest niezbędne sterowanie przy użyciu obu rąk, to urządzenie takie powinno zawierać po dwa przyciski na obsługu jącego. Przyciski te muszą być jednocześnie utrzymywane w pozycji pracy podczas całego trwania cyklu albo co najmniej do chwili, kiedy dalszy przebieg nie będzie już pociągał za sobą jakiegokolwiek niebezprądu
69
pieczeństwa. Każda
para takich przycisków powinna tak rozmieszczona, aby ich działanie wymagało stałego użycia obu rąk obsługującego. 4.3.5.3. Niepowtarzalność cyklu. Wszystkie urzą dzenia, w których samoczynne powtórzenie się cyklu może być niebezpieczne, powinny mieć tak zaprojektowane obwody, aby takie powtórzenie nie mogło się zdarzyć nawet wtedy, gdy pod koniec jednego cyklu obsługujący przekazuje do układu polecenie rozpoczęcia cyklu następnego (np. naciskając przycisk start). Obrabiarka powinna zatrzymać się automatycznie z chwilą zakończenia cyklu. 4.3.5.4. Uzależnienie przycisków służących do uruchomienia cyklu pracy obrabiarek grupy S. W obrabiarkach, w których jest przewidziane kilka stanowisk dla uruchomienia cyklu automatycznego, należy przewidzieć takie ich uzależnienie (np. za pomocą przełącznika selekcyjnego, ryglowanego kluczem), które pozwoliłoby, w zależności od potrzeby, uruchamiać cykl: -przez jednoczesne naciśnięcie wszystkich przycisków uruchamiających cykl, -przez naciskanie przycisków start w ustalonej kolejbyć
ności,
-z jednego tylko, wybranego przełącznika, stanowiska obsługi. 4.3.5.5. Umiejscowienie urządzeń sterowania silnikami napędów pomocniczych obrabiarek grupy S. Podczas pracy w cyklu automatycznym powinno być tylko jedno stanowisko, z którego można uruchamiać napędy pomocnicze przed rozpoczęciem właściwego cyklu automatycznego. Należy jednakże przewidzieć umieszczenie przycisków wyłączenia tych napędów we wszystkich miejscach, gdzie mogą być one potrzebne. 4.3.6. Zatrzymanie 4.3.6.1. Wytyczne ogólne. W każdym przypadku, gdy to jest możliwe, wyłączenie napędu obrabiarki lub jej zespołu powinno być spowodowane przerwaniem odpowiedniego obwodu sterującego {lub obwodów sterujących). Załączenie zaś napędu powinno być następstwem zamknięcia odpowiedniego obwodu sterującego (obwodów sterujących). Jeżeli w skomplikowanych układach sterowania nie można bez ich dodatkowej rozbudowy wyeliminować obwodów, których przerwanie powoduje załączenie napędu, to obwody te powinny odpowiadać wymaganiom 4.2.7. 4.3.6.2. Zatrzymywanie awaryjne podczas pracy w cyklu automatycznym obrabiarek grupy S. Po zatrzymaniu awaryjnym obrabiarki powinna być możliwość albo dokończenia cyklu pracy, albo sprowadzenia podzespołów obrabiarki na pozycje wyjściowe za pomocą sterowania ręcznego. 4.3.6.3. Blokada drzwiczek i pokryw obrabiarek grupy S. Zaleca się, aby drzwi na zawiasach, czy też pokrywy zamykające dostęp do wnętrz zawierających przekładnie pasowe, koła zębate lub inne elementy mechanizmów w ruchu, mogące spowodować okaleczenie obsługi, były zabezpieczone przez
70
łączniki
krańcowe, powodujące zatrzymanie całej obrabiarki, gdy drzwi lub pokrywy zostaną otwarte podczas jej pracy oraz uniemożliwiające uruchomienie obrabiarki przy otwartych pokrywach lub drzwiach. 4.3.6.4. Zabezpieczenia przesuwu obrabiarek grupy S. Jeżeli niezatrzymanie się przesuwu któregoś z zespołów obrabiarki, z chwilą przestawienia w położenie wymuszone odpowiedniego łącznika drogowego, może spowodować uszkodzenie maszyny, to dla każdego kierunku przesuwu należy przewidzieć krańcowy łącznik awaryjny interweniują cy w takim przypadku. Przestawienie w położenie wymuszone krańcowego łącznika awaryjnego powinno spowodować zatrzymanie całej obrabiarki i odłąqenie obwodów sterowania od napięcia zasilającego.
4.3.7. Sterowanie automatyczne - sterowanie obrabiarek grupy S. Obrabiarki z cyklem automatycznym powinny mieć możliwość przełączenia ich układu sterowania na sterowanie ręczne całej obrabiarki lub jej oddzielnych zespołów (to ostatnie dla regulacji i ustawiania). Przypadkowe załączenie cyklu automatycznego podczas sterowania ręcznego powinno być ręczne
niemożliwe. Jeżeli
obrabiarka jest wyposażona w dwa lub pulpity sterownicze, to elementy obsługi na każdym z nich powinny być odłączane i załączane przełącznikiem z kluczykiem, dającym się wyjąć jedynie w otwartym położeniu tego przełącznika. Wszelkie zabezpieczenia i blokady powinny być zachowane tak przy pracy ręcznej jak i automatycznej. Elementy obsługi, przeznaczone do sterowania ręcznego, nie powinny mieć żadnego wpływu na przebieg automatycznego cyklu pracy. Zastrzeżenie powyższe nie odnosi się do elementów obsługi przewidzianych ewentualnie do świadomego wprowadzenia korekty do przebiegu pracy w cyklu automatycznym. 4.3.8. Sterowanie kolejnością procesów obróbczych obrabiarek 4.3.8.1. Kolejność przemieszczeń sterowanych elektrycznie. Jeżeli kolejność procesów obróbczych obejmuje określone przesunięcie zespołów, to te procesy powinny być zawsze sterowane w funkcji położenia sterowanych podzespołów za pomocą łączników drogowych (czujników położenia). Gdy zakończenie przesunięcia jest sterowane przez przekażnik ciśnieniowy umieszczony w obwodzie hydraulicznym, to działanie takiego przekaźni ka powinno być podporządkowane działaniu odpowiednich łączników drogewych sprawdzają cych, czy wyznaczone przemieszczenie zostało dokonane i po tym sprawdzeniu dających sygnał zezwalający na uruchomienie następnej czynności. Przekażniki czasowe można stosować jedynie do sterowania procesów w funkcji czasu. Nie mogą one więcej
Poradnik elektryka i automatyka
ł
)
)
)
3.
·-
3 I-
u
h h I-
ji ą
e l-
iu li-
l-
o e
natomiast być wykorzystywane dla ograniczenia przesuwu zespołu obrabiarki, tzn. zamiast łączników drogowych. 4.3.8.2. Kontrola wykonania określonych operacji. należy przewidzieć odpowiednie blokady, które uniemożliwiałyby rozpoczęcie nowego cyklu pracy, dopóki wszystkie operacje poprzedniego cyklu nie zostały całkowicie zakończone (obrót. powrót, kontrola, praca głowicy itp). W przypadku konieczności zastosowania do tego celu pamięci, pamięć ta nie powinna zanikać przy zaniku napięcia zasilającego. 4.3.8.3. Uzależnienie napędu posuwu od pracy wrzeciona. Przy pracy automatycznej należy przewidzieć blokady pomiędzy sterowaniem napędu wrzeciona (ogólnie - ruchu roboczego) a napędem posuwów roboczych w taki sposób, aby nie dopuścić do dojścia narzędzia do przedmiotu obrabianego przy nieruchomym wrzecionie oraz aby napęd wrzeciona mógł być wyłączony dopiero po zakończeniu skrawania w danym takcie cyklu obróbczego. 4.3.9. Obwody sygnalizacji obrabiarek Zaleca się stosowanie do obwodów sygnalizacji żarówek na napięcie 24 V, zasilanym napięciem 20 V. Napięcie to powinno być doprowadzone od transformatora przeznaczonego specjalnie dla zasilania obwodów sygnalizacji albo z oddzielnego uzwojenia wtórnego transformatora sterowniczego. Dopuszcza się również stosowanie lampek sygnalizacyjnych 12 V lub 6 V, zasilanych napięciem około 0,9 ich napięcia znamionowego. W przypadku gdy stosuje się indywidualne transformatorki wbudowane do lampek sygnalizacyjnych lub przycisków podświetlanych, powinno być stosowane napięcie i żarówki 6 V. Takie lampki sygnalizacyjne mogą być przyłączane do obwodów sterowniczych. Przy stosowaniu lamp sygnalizacyjnych w obrabiarkach, zawsze jedna lampka powinna wskazywać, że urządzenie znajduje się pod napięciem.
Odłącznik główny
i odłączniki sekcyjne powinny instalowane w górnej części obudowy sterowniczej, najlepiej po prawej stronie patrząc od strony drzwi obudowy sterowniczej. Przy takim umieszczeniu odłącznika głównego żaden element wyposażenia, z wyjątkiem bezpieczników głównych, nie powinien być montowany powyżej tego odłącznika. Jeżeli odłącznik jest wyposażony w nie osłonięte styki ruchome, to napięcie do odłącznika należy doprowadzić tak, aby w jego położeniu otwartym styki ruchome były w stanie beznapięciowym. Odłącznik powinien być uruchamiany za pomocą dźwigni (rękojeści) umieszczonej na zewnątrz obudowy sterowniczej. przy czym położenia otwarte i zamknięte powinny być oznaczone literami O i I. Na drzwiach obudów sterowniczych mogą być montowane tylko elementy obsługi, elementy sygnalizacji lub pomiarów. Wszystkie aparaty umieszczone na drzwiach obudowy sterowniczej powinny być zabezpieczone przed przypadkowym dotknięciem części znajdujących się pod napięciem. Oporniki rozruchowe silników, zwłaszcza silników większej mocy, powinny być montowane w oddzielnych obudowach ochronnych i oddzielnie ustawiane. Znajdujące się w układzie elementy wydzielające większe ilości ciepła (oporniki, lampy elektroniczne, tyrystory itp.) należy chronić przed przekroczeniem dopuszczalnych granic temperaturowych. W tym celu należy umieszczać je w górnej części wspólnej obudowy sterowniczej albo w oddzielnej obudowie odpowiednio przystosowanej do oddawania ciepła i odpowiednio zabezpieczonej od warunków być
środowiska.
4.4.1.2. Grupowanie aparatury i podzespołów. Zaleca się aby aparatura łączeniowa i sterownicza obrabiarki, z wyjątkiem łączników drogowych czujników położenia, rozdzielaczy z napędem elektromagnesowym itp. oraz elementów obsługi, była zgrupowana i zamontowana w jednej obudowie 4.4. OBUDOWY APARATURY (SZAFY, WNĘKI. sterowniczej. I SKRZVNKI) Podzespoły elektroniczne obwodów regulacyjnych i sterowniczych, wchodzące w skład wyposażenia 4.4.1. Rozmieszczenie aparatury elektrycznego, powinny być - jeżeli to jest możliwe 4.4.1.1. Obudowy sterownicze powinny zapew- umieszczone w oddzielnej obudowie lub też w przyniać odpowiednią ochronę przeciwko wpływom padku wbudowania ich do wspólnej obudowy z innyotoczenia, w którym obrabiarka ma pracować, np. mi podzespołami, powinny być umieszczone przeciwko przedostawaniu się pyłu, oleju, chłodziwa w wydzielonej części pomieszczenia. Zaleca się odlub wiórów, kondensacji pary w wyniku wahań tempe- dzielenie podzespołów elektronicznych za pomocą ratury, oraz przeciwko uszkodzeniom mechanicznym. ekranów magnetycznych od elementów i przewodów Zespoły lub elementy uczulone na powyższe zjawiska obwodów głównych i tych obwodów sterowniczych, powinny mieć dodatkowe zabezpieczenia. Stopień które zawierają elementy elektromagnetyczne. ochrony powinien być dobrany w zależności od stopZaleca się by wszystkie elementy znajdujące się nia zagrożenia wg PN-79/E-08106. pod napięciem sieci (obwody mocy) były Wszystkie aparaty wyposażenia elektrycznego zgrupowane oddzielnie od elementow sterowania, obrabiarek grupy S powinny być montowane na sygnalizacji i pomiaru. ramach lub płytach w taki sposób, aby można było 4.4.1.3. Łatwość dostępu. Aparatura elektryczna wymienić dowolny aparat bez konieczności wymon- montowana w szafach lub wnękach powinna być towywania całej ramy lub płyty. zainstalowana w sposób łatwo dostępny do regulacji
Wytyczne konstrukcyjne
71
i konserwacji, gdy drzwi
są
otwarte lub gdy pokrywy
(osłony) zostały zdjęte.
Odstępy dostęp
miedzy
aparaturą
muszą
części zużywających się
umożliwić
bez konieczności demontażu sąsiadujących aparatów. Wszystkie zaciski połączeniowe powinny być również łatwo dostępne. Nie dopuszcza się takiego rozprowadzenia przewodów połączeniowych w szafach czy wnękach, które utrudniałoby pracę aparatury lub uniemoż liwiałoby zabiegi konstrukcyjne czy wymianę. Podzespoły muszą być przystosowane do łatwego wyjęcia dla zbadania lub wymiany. Podzespoły i elementy wyposażone w złącza wtykowe powinny być łatwe do rozróżnienia przez wyrażne ich oznaczenie, dla uniemożliwienia omyłek przy wkładaniu ich do układu. Można w tym przypadku również stosować do
powinny być tak mocowane, aby niemożliwe byto obracanie się ich części nieruchomych. 4.4.2. Wymagania dla obudów sterowniczych 4.4.2.1. Konstrukcje i umiejscowienie. Obudowy sterownicze powinny być tak wykonane, aby dawały odpowiednią ochronę.
Ochrony nie można uważać za wystarczającą, otwory od strony posadzki lub fundamentu, na których stoi szafa lub znajduje się wnęka z aparaturą. Nie powinno być również żadnych połączeń (nieszczelności) pomiędzy wnękami zawierającymi aparaturę elektryczną i wnękami zawierają cymi zbiorniki chłodziwa, zbiorniki oleju smarnego lub też hydraulicznego, a nawet z tymi wnękami, do których mógłby się dostać olej lub inny płyn. Mogą być jednak przewidziane odpowiednie otwory w podstawie większych wnęk dla spływu odpowiednią blokadę. 4.4.1.4. Wysokość instalowania. Aparatura skondensowanej wilgoci. wymagająca łatwego dostępu dla celów konserwacji Obudowy sterownicze powinny zapewniać co lub regulacji może być umieszczona niżej niż 400 mm najmniej następujące stopnie ochrony wg PN-63/ oraz wyżej niż 2000 mm ponad poziomem obsługi. E-08106: Zaciski lub listwy zaciskowe powinny być mon- -dla obudowy sterowniczej wyposażenia elektowane co najmniej na wysokości 200 mm ponad trycznego obrabiarek ogólnego przeznaczenia bez poziomem obsługi i tak usytuowane, aby był do nich przewietrzenia - IP 43; łatwy dostęp dla przyłączenia przewodów. -dla obudowy sterowniczej wyposażenia elektry4.4.1.5. Sposób montażu i mocowania elemen- cznego obrabiarek grupy S bez przewietrzania- IP 53; tów i podzespołów. Przyrządy i podzespoły powinny -dla obudowy sterowniczej z przewietrzaniem- IP 33; być zamocowane w sposób odpowiedni do ich masy, -dla szaf i skrzynek z przewietrzaniem, zawierająodporności na drgania oraz wstrząsy podczas transcym jedynie oporniki rozruchowe silników oraz inne portu i w czasie normalnej eksploatacji. elementy wyposażenia o dużych wymiarach (np. Elementy i podzespoły wyposażone w złącza nastawniki, przełączniki obwodów mocy itp.)- IP 23. Wszystkie obudowy sterownicze z przewietrzaniem wtykowe powinny być zamocowane w sposób powinny być zabezpieczone przed przedostawaniem zapewniający pewność połączeń elektrycznych. Jeżeli urządzenia te narażone są na duże drgania się do wnętrza wody, oleju, wiórów itp. lub gdy ciężar ich jest znaczny w stosunku do siły 4.4.2.2. Zamocowanie szaf lub skrzynek do korprzytrzymującej wywieranej przez styki elektryczne pusu obrabiarki należy wykonywać tak, aby otwory do mocowania nie zmniejszały stopnia ochrony złącza, to należy zastosować dodatkowo zamocowanie mechaniczne, np. przez automatyczne i szczelności. ryglowanie działające po prawidłowym ustawieniu 4.4.2.3. Wentylacja powinna być dodatkowo elementu lub podzespołu. stosowana wtedy, gdy niezależnie od zastosowania Oporniki, kondensatory i inne podobne elementy zaleceń 4.4.1.1. niektóre aparaty wydzielające ciepło powinny być mocowane mechaniczne. Dopuszcza mogą spowodować przyrost temperatury w całej obusię, aby elementy o niewielkiej masie (mniejszej lub dowie sterowniczej ponad dozwoloną granicę. Zaleca równej 15 g) były mocowane jedynie za pomocą prze- się w tym przypadku podzielić posiadaną przestrzeń wodów łączących, jeżeli istnieje pewność, że moco- na pomieszczenia wentylowane, zawierające apawanie to wytrzyma siły występujące podczas pracy raturę wydzielającą ciepło, oraz pomieszczenia chrolub transportu. nione, zawierające pozostałą aparaturę. System wentylacji powinien być tak wykonany, aby Elementy nastawne powinny być tak wykonane, w miarę możliwości zabezpieczał wentylowane aby nie ulegały przestawieniom wskutek drgań podczas pracy. Elementy nastawiane przez wytwórnię pomieszczenia od przenikania pyłów i płynów. Jeżeli została zastosowana wentylacja dla utrzymawyposażenia elektrycznego lub producenta obrania stałej temperatury elementów półprzewod biarek powinny być zabezpieczone przed rozregunikowych lub innych, to dopuszczalna jest regulacja lowaniem w czasie transportu. Jeżeli zabezpieczenie obiegu powietrza np. przez wył§J.czanie i załączanie to musi być usunięte przed uruchomieniem obrabiarki, to powinno być wykonane w sposób dobrze silnika wentylatora. 4.4.2.4. Drzwiczki. Obudowy sterownicze zawierawidoczny. Należy również umieścić o tym informację jące aparaturę elektryczną powinny w miarę w dokumentacji techniczno-ruchowej obrabiarki oraz możności mieć drzwiczki z zawiasami o osi pionowej. na drzwiach obudowy sterowniczej. Drzwiczki zamykane za pomocą śrub lub rygli bagneObrotowe elementy nastawne, np. potencjometry,
72
jeżeli istnieją
Poradnik elektryka i automatyka
Io
ry ly ą,
9.-
ca :h eą
lb Io
ie fU
:o 3/ k~z
y3; 3; ą-
1e
p. 3. m m
wwych powinny być tak wykonane, aby po ich otwarciu elementy zamykające pozostawały w swoich gniazdach w drzwiczkach. Szerokość drzwiczek nie powinna przekraczać goo mm. 4.4.2.5. Wymiary płyt montażowych lub ram z aparaturą elektryczną powinny umożliwiać ich swobodne przejście przez odpowiednie otwory w obudowach sterowniczych. Dla umożliwienia póżniejszego wprowadzenia do układu elektrycznego ewentualnych zmian lub uzupełnień zaleca się w obudowie sterowniczej przewidzieć wolną przestrzeń, w której można by zamontować dodatkowe elementy wyposażenia elektrycznego. 4.4.2.6. Elementy mechaniczne. Obudowy sterownicze nie mogą zawierać elementów mechanicznych ruchomych (np. wałków), nie mogą się również znajdować w nich mechaniczne elementy nieruchome, lecz wymagające dostępu w celu kontroli lub regulacji, jeżeli te elementy nie są ściśle związane ze zmontowaną w danej obudowie aparaturą elektryczną.
4.4.2.7. Kieszeń na dokumentację. Wewnątrz obudowy sterowniczej powinna się znajdować kieszeń na dokumentację wyposażenia elektrycznego. Szerokość tej kieszeni, jeżeli pozwalają na to wymiary obudowy sterowniczej, powinna wynosić co najmniej 250 mm. 4.4.3. Przenoszenie szaf. Ciężkie i dużych rozmiarów szafy oraz skrzynki sterownicze, odejmowane od obrabiarki na czas transportu, powinny mieć uchwyty umożliwiające transport za pomocą dźwigu (suwnicy). 4.5. ELEMENTY STEROWANIA, ELEMENTY OBSŁUGI I SYGNALIZACJI
ej. 1e-
4.5.1. Elementy sterowania i obsługi 4.5.1.1. Trwałość elementów sterowania i obsługi. Zaleca się dobierać takie elementy sterowania i obsługi, aby ich trwałość mechaniczna odpowiadała dziesięcioletniemu okresowi eksploatacji obrabiarki, trwałość zaś manewrowa - co najmniej okresowi czasu miedzy dwoma remontami okresowymi. 4.5.1.2. Rozmieszczenie. Wszystkie urządzenia sterownicze montowane poza obudową sterowniczą, jak łączniki drogowe, czujniki położenia, przekaźniki ciśnieniowe itp, powinny być dostępne dla przeprowadzenia ich kontroli oraz dla ich wymiany. Elementy sterowania i obsługi powinny mieć odpowiednio szczelną obudowę własną, a niezależnie od tego nie powinny one być montowane w miejscach, w których byłyby oblewane bezpośred nim strumieniem chłodziwa, czy innego płynu. 4.5.1.3. Zabezpieczenie przed wpływami śro dowiska. Wszystkie urządzenia sterownicze, umieszczone poza obudowani sterowniczymi, powinny być odpowiednio zabezpieczone przed szkodliwymi dla
tka
Wytyczne konstrukcyjne
vo 1ia 1ło
1U-
ca eń
1a-
·oby !le
1a,d:ja iie
ra1rę
w jakim te urządzenia oraz przed uszkodzeniami mechanicznymi. Zabezpieczenie takie może być osiągnięte przez zastosowanie jednego lub więcej spośród następują cych sposobów: -wybranie odpowiedniego miejsca zamontowania; -użycie materiałów i zastosowanie obudowy o wytrzymałości mechanicznej odpowiedniej dla danych 1 warunków pracy; -zastosowanie osłon lub innych urządzeń zabezpieczających w żądanym stopniu przed przedostawaniem się do wnętrza wiórów, pyłu (zwłaszcza przewodzącego}, oleju i chłodziwa odpowiednio do wymagań PN-79/E-08106. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - uszczelnienia pokryw, osłony itp. powinny być odporne na działanie płynów stosowanych przy pracy obrabiarki. 4.5.1.4. Łączniki drogowe (czujniki położenia) powinny być tak umieszczone, aby nie mogły ulec uszkodzeniu nawet wtedy, gdy napędzany zespół obrabiarki nie zatrzyma się w wyznaczonym przez dany łącznik miejscu. Długość zderzaka przestawiającego łącznik drogowy w położenie wymuszone powinna być taka, aby zapewnić utrzymanie łącznika w tym położeniu przez czas nie krótszy niż O, 1 s przy największej prędkości zderzaka względem łącznika. Przestawianie łączników drogowych, stosowanych dla wyłączenia napędu obrabiarki lub jej zespołu, nie może odbywać się za pośrednictwem sprężyny. Wyłączenie napędu powinno być skutkiem przestawienia łącznika drogowego w położenie przestawienia łącznika drogowego w położenie wymuszone, nie zaś powrotu jego do położenia spoczynkowego. Odstępstwo od tej zasady jest dopuszczalne jedynie tylko wtedy, gdy prowadzi ono do wyraźnego uproszczenia obwodów sterowania, a jednocześnie niewyłączenie przez łącznik drogowy danego napędu nie przedstawia zagrożenia ani dla obsługi, ani dla samej obrabiarki. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - wszystkie łączniki drogowe powinny mieć migowe przestawianie zestyków. Odstępstwo od tej zasady jest dozwolone dla łączników drogowych, przestawianych zderzakiem z prędkością nie mniejszą niż 1OOO mm/min oraz dla łączników stosowanych w urządzeniach blokady drzwi i pokryw. Przestawiane mechanicznie łączniki drogowe lub ich zespoły powinny być wyposażone w obudowę zapewniającą ochronę w stopniu IP 55 wg PN-79/ E-08106. Łączniki drogowe montowane na obrabiarce powinny mieć jeden zestyk przełączający (doprowadzenie trójprzewodowe) albo dwa niezależne zestyki (doprowadzenie czteroprzewodowe): jeden zwiemy, drugi rozwierny. Jeżeli w układzie sterowania jest potrzebny tylko jeden zestyk łącznika drogowego, to można stosować łączniki drogowe nich
wpływami środowiska,
pracują,
73
11--
sterowania nie musiał sięgać ręką w pobliże ruchomych części obrabiarki (np. wrzeciona). Przycisk STOP powinien być umieszczony poniżej lub z lewej strony przycisku START (Biuletynem 8-9/84 wydanym przez PKNMiJ zmieniono poprzednie istniejące wyraźenie, które brzmiało „zaleca się, aby wszystkie przyciski START były umieszczone nad lub z lewej strony odpowiedniego przycisku STOP"). W przypadku przycisków sterujących napęd dwukierunkowy, przycisk „stop" powinien być układu. umieszczony między dwoma przyciskami „start". W razie potrzeby (np. ułatwienia dostępu do łączni Zalecenia powyższe nie mają zastosowania do przy. ka) można pomiędzy zderzakiem a łącznikiem dro- cisków sterowania dwuręcznego. gowym dać odpowiedni element pośredniczący. 4.5.2.2. Zabezpieczenie przed wpływami śro. Element ten powinien powracać do położenia dowiska. Elementy obsługi i sygnalizacji powinny być spoczynkowego pod działaniem specjalnie do tego zabezpieczone przed przenikaniem do nich pyłu, celu przewidzianej sprężyny, a nie pod wpływem oleju, chłodziwa itp. w ilościach mogących zakłócić sprężyny samego łącznika. pracę elementu albo też zmniejszyć trwałość izolacji. 4.5.1.5. Elektromagnesy obrabiarek grupy S. Gdy istnieje możliwość takiego przenikania, należy Wszystkie napędy elektromagnesowe (hamulców, stosować stopień ochrony IP 55 wg PN-79/E-08106. sprzęgieł, hydraulicznych i pneumatycznych rozJeżeli umiejscowienie tych elementów chroni je do dzielaczy itd.) powinny działać poprawnie przy dostępu, pyłów i cieczy, można stopień ochrony samych elementów obniżyć do IP 53. napięciach zasilania zawartych w granicach od 85% Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy do 120% napięcia znamionowego i to zarówno w stanie nienagrzanym, jak i po nagrzaniu do S - obudowa łączników przedstawianych mechaustalonej temperatury w wyniku pracy pod napięciem nicznie powinna zapewniać stopień ochrony co najmwynoszącym 110% napięcia znamionowego. niej IP 54 wg PN-79/E-08106. Wszystkie cewki elektromagnesów powinny być 4.5.2.3. Przyciski sterownicze odpowiednio zabezpieczone przed wpływami kon- -Przyciski zatrzymania (STOP), wyłączenia (WYŁ, densacji wilgoci. OFF) lub awaryjny, Barwa CZERWONA powinna być stosowana tylko Uzwojenia elektromagnesów nie powinny ulegać uszkodzeniu pracy stałym działaniu w znamionowych do przycisków służących do zatrzymania (STOP) warunkach pracy i napięciu wyższym o 10% od wyłączenia (WYŁ, OFF) lub przycisków awaryjnych. napięcia znamionowego. Tym samym barwa CZERWONA jest przeznaczona Skrzynki zaciskowe elektromagnesów oraz obu- tylko dla funkcji zatrzyman)a (STOP), spowodowania dowa cewek powinny zapewniać stopień ochrony co otwarcia obwodu głównego, a więc naciśnięcie przynajmniej IP 55 wg PN-79/E-08106, jeżeli są one cisku o barwie czerwonej powinno spowodować zatrzymanie urządzenia, wyłączenie obwodu spod narażone na zapylenie cieczami (olejem, chłodziwem napięcia, uruchomienie alarmu przeciwpożarowego itp.). W elektromagnesach zasilanych prądem przemien- itp. nym odpowiedni elastyczny element konstrukcyjny -Przyciski uruchomienia (START) lub załączenia powinien zapewniać dobre przyleganie zwory do (ZAŁ, ON). Przycisk służący do uruchomienia (START), rdzenia, gdy elektromagnes jest wzbudzony. 4.5.1.6. Czujniki ciśnienia i termostaty obra- załączenia (ZAŁ, ON}, co powoduje zamknięcie biarek grupy S. Czujniki ciśnienia i termostaty powin- łącznika elektrycznego, powinien mieć barwę ny być wyposażone w szczelną obudowę z wejściem ZIELONĄ, lecz dopuszcza się zastosowanie barw przewodów przez dławiki oraz mieć wbudowane neutralnych CZARNEJ, BIAŁEJ lub SZAREJ. zaciski do przyłączenia przewodów. Obudowa tych -Przyciski spełniające jednocześnie funkcję przycisku uruchomienia (START) i zatrzymania (STOP) lub łączników powinna zapewniać stopień ochrony nie załączenia (ZAŁ, ON) i wyłączenia (WYŁ, OFF). niższy niż IP 65 wg PN-79/E-08106. Zmiana poziomu Przyciski, które działają na przemian jako przyciski sygnału wyjściowego tych łączników powinna przeuruchomienia (START) i zatrzymania (STOP) lub biegać migowa. 4.5.2. Elementy obsługi i sygnalizacji na pulpi- załączenia (ZAŁ, ON) i wyłączenia (WYŁ, OFF) powin· ny mieć barwę CZARNĄ, BIAŁA1 lub SZARA. Nie tach stojących i wiszących 4.5.2.1. Dostęp i usytuowanie. Urządzenia należy stosować barwy CZERWONEJ ani ZIELONEJ. obsługi powinny być zainstalowane w sposób zapew- -Przyciski, które powodują uruchomienie podczas naciśnięcia i zatrzymania podczas zwolnienia powin· niający łatwy dostęp do nich z normalnej pozycji pracy obsługującego obrabiarkę i powinny być tak ny mieć barwę CZARNĄ, BIAŁĄ, SZARĄ lub ZIELONA usytuowane, aby obsługujący podczas czynności z tym, że zaleca się stosować barwę CZARNĄ. Nie o jednym zestyku (zwiernym lub rozwiernym). Jeżeli układ sterowania wymaga zastosowania większej liczby zestyków przedstawionych jednocześnie z danym łącznikiem drogowym, to należy zastosować dodatkowy przekaźnik pośredniczący, umieszczony w budowie sterowniczej obrabiarki. Przekaźnik taki powinien być załączany przez zwiemy lub rozwierny zestyk łącznika drogowego w zależ ności od tego, który wariant zapewnia w danym konkretnym przypadku większą niezawodność
I'
należy stosować barwy CZERWONEJ. _przyciski kasujące (RESERT) przyciski kasujące (np. stosowane w przekaź nikach zabezpieczeniowych) powinny mieć barwę NIEBIESKĄ, CZARNĄ, BIAŁĄ lub SZARĄ, z wyjątkiem przycisków kasujących (RESERT) spełniających także funkcje przycisku zatrzymania (STOP lub wyłączenia (WYŁ, OFF), które powinny mieć barwę
d
CZERWONĄ.
ć
Zalecane lub obowiązujące zastosowanie barw w przyciskach przedstawiona w tabeli 7.
l.
rI·
p
Tabela 7. Barwy przycisków i ich znaczenie Barwa
Znaczenie
1
2
I,
p
CZERWONA
użycie w przypadku zagrażeni a
Typowe zastosowanie
3 - zatrzymanie awaryjne - sygnalizacja pożarowa - zamknięcie drzwi przeciwpożarowych
zatrzymanie (STOP)
1y
wyłączenie
(WYŁ,
l.-
OFF)
urządzenia
1-
! .,
- zatrzymanie urządzenia - wyłączenie silnika lub silników - zatrzymanie części - otwarcie łącznika - kasowanie z jednoczesnym zatrzymaniem
Tabela 8. Kolory lampek sygnalizacyjnych ŻÓŁTA
interwencja
-
o l) 1a
ia
wycofania poza zwykłą kolejnością albo uruchomienie czynności usuwającej niebez-
lĆ
1d
10
pieczną sytuację
ia
ZIELONA
rę
w
całego
- uruchomienie
załączenie
załączenie silnika lub silników - uruchomienie części
(ZAŁ,
ON)
Kolor
Znaczenie
2
1 Czerwony
sytuacja nienormalna, wymagająca natychmiastowej interwencji obsługującego1l, 2)
Żółty
urządzenia
[1-
ie łS
CZARNA SZARA
[1-
BIAŁA
działanie
specyficzne, którego nie obejmują barwy CZERWONA, ŻÓŁTA, ZIELONA działanie mające
inne znaczenie niż podano poniżej
IĄ
ie
Wytyczne konstrukcyjne
3 rozkaz natychmiastowego zatrzymania obrabiarki (np. na skutek przeciążenia; sygnalizowanie zatrzymania obrabiarki spowodowanego zadziałaniem urządzenia zabezpieczającego (np. na skutek przeciążenia albo przekroczenia poza nastawione granice) jakaś wielkość (prąd,
temperatura) zbliża się do dopuszczalnej wartości maksymalnej; maszyna pracuje w cyklu automatycznym
sygnalizacja gotodo pracy obrabiarki lub jej poszczególnych
maszyna gotowa do pracy: wszystkie czynnaści pomocnicze uruchomione, jednostki w położeniach wyjściawych, ciśnienie hydrauliczne albo napięcie przetwornicy w wyznaczonych granicach itp.; po zakończeniu jednego cyklu obrabiarka gotowa do rozpoczęcia następnego
zamknięcie łącznika
Zielony NIEBIESKA
stosowania
uwaga albo
urządzenia
-
Przykłady
ostrzeżenie 1l
-
y-
J.
nienormalnych warunków lub niedopuszczenie do powstania nienormalnych warunków lub zmian
uruchomienie (START)
1b ki 1b
usunięcie
wycofanie podzespołów obrabiarki do położenia wyjściowego przed zakończeniem cyklu pracy; naciśnięcie przycisku żółtego może kasować wykonywanie innych czynności poprzednio zaprogramowanych
załączanie napędu
v-
), ie
Aby ułatwić obsługę obrabiarki daltonistom, zaleca - niezależnie od oznaczania za pomocą kolorów - oznaczać przyciski „stop" znakiem O, a przyciski „start" znakiem I. Przyciski dłoniowe są zarezerwowane dla zatrzymywania awaryjnego - niezależnie od systemu sterowania - ręcznego, w cyklach automatycznych, czy sterowaniu numerycznym. Przyciski dłoniowe mogą być stosowane również jako przyciski „start" przy sterowaniu dwuręcznym tam, gdzie norma zaleca tego rodzaju sterowanie. W tym przypadku nie powinny być one koloru czerwonego. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - guziki przycisków załączających nie powinny wystawać z obudowy ze względu na możliwość przypadkowego naciśnięcia przycisku. Jeżeli są wystające, to powinny być umieszczane na płytach z odpowiednimi wgłębieniami lub chronione przez wystające obrzeża. Przyciski zatrzymania mogą być wystające. Zaleca się montować przyciski na ściankach pionowych. Jeżeli przyciski montowane są na pulpitach, to pulpity te powinny być nachylone pod kątem co najmniej 10° w stosunku do poziomu. 4.5.2.4. Lampki sygnalizacyjne. Kolory lampek sygnalizacyjnych zamieszczono w tabeli 8. się
- nastawienie określonego rodzaju (rytmu) pracy - nastawienie odpowiedniej drogi transportowej może być stosowana do każdej funkcji poza przyciskami działającymi jako przyciski zatrzymania (STOP) lub wyłączenia (WYŁ, OFF)
waści
zespołów
75
cd. tabeli 8
winien tu
Kolor
Znaczenie
1 Biały (lub bezbarwny)
Niebieski
2
Przykłady
stosowania
3
obwody pod
odłącznik główny
napięciem-
łożeniu „załączone"2l;
normalne warunki
wybór prędkości lub zwrotu wirowania; urządzenia pomocnicze nie związane z cyklem pracy są w ruchu
wszelkie inne znaczenia nie wymienione w ww. zestawieniu
przełącznik selekcyjny w położeniu „ustawienie"; jednostka opuściła
w po-
położenie wyjściowe;
zwolniony posuw podzespotu albo jednostki 1) W celu zasygnalizowania nienormalnych warunków, wymagających natychmiastowej interwencji albo w celu zwrócenia uwagi, można stosować światło migające (w odpowiednim kolorze). 2>Stan zamknięcia odlącznika głównego może być sygnalizowany świeceniem się lampki czerwonej pod warunkiem, że lampka ta jest umieszczona nie na pulpicie sterowniczym, lecz na obudowie sterowniczej, zawierającej odlącznik glówny. Jest również dozwolone stosowanie obu sygnalizacji: lampka biala (lub bezbarwna) na pulpicie i lampka czerwona na obudowie sterowniczej.
4.5.2.5. Przyciski sterownicze podświetlone. jedynie takie przyciski sterownicze podświetlone, które: -mają taką samą barwę guziczka, gdy są podświet lone jak i wtedy, gdy nie są podświetlone, -mają napęd samopowrotny (po zwolnieniu nacisku na guziczek - wracają samoczynnie do położenia Należy stosować
wyjściowego).
Znaczenie kolorów powinno być zgodne z tabelą 7, a w przypadkach nie objętych tablicą kolory powinny odpowiadać 4.5.2.3. i 4.5.2.4. Jeżeli tej zgodności nie można osiągnąć przy stosowaniu kolorów przycisków podświetlonych wymienionych w tabeli 5, należy stosować oddzielnie przyciski sterownicze zgodnie z 4.5.2.3 i odpowiednie lampki sygnalizacyjne zgodnie z 4.5.2.4. Przyciski sterownicze podświetlor:ie należy stosować w dwóch następujących przypadkach: a) Jako wskazanie obsługującemu obrabiarkę, że może lub powinien nacisnąć świecący przycisk albo też najpierw wykonać określoną czynność, a następnie nacisnąć przycisk. Kiedy polecenie przekazywane do układu sterowania przez naciśnięcie przycisku zostało wykonane, lampka powinna zgasnąć. Przy tym sposobie zastosowania przycisków podświetlanych należy stosować jedynie kolory: czerwony, żółty, zielony i niebieski. Przyciski podświetlane czerwone lub żółte użyte jako „wskazanie" mogą mieć zastosowane światło migające w celu zwrócenia uwagi obsługującego na sytuację niebezpieczną dla obrabiarki (np. obniżenie poziomu oleju w zbiorniku). Jeżeli stosuje się światło migające, to naciśnięcie przycisku podświetlonego, mające na celu usunięcie przyczyny stanu zagrożenia, może spowodować zmianę światła migającego na ciągłe. Przycisk po-
76
mieć taką funkcję,
jak przewidziano w 4.5.2.3.
Światło ciągłe powinno utrzymywać się do czasu,
gdy przyczyna alarmu zostanie usunięta (np. zostanie podniesiony poziom oleju). b) Jako potwierdzenie wykonania przez układ polecenia przekazanego mu przez naciśnięcie przycisku. Naciśnięcie nieoświetlonego przycisku powinno spowodować zapalenie się jego lampki, która powinna się świecić aż do chwili wprowadzenia polecenia przeciwnego. W tym sposobie wykorzystania przycisków podświetlonych należy stosować jedynie kolor biały (lub bezbarwny). Przyciski podświetlone ze światłem białym mogą być zastosowane ze światłem migającym, a to w celu uzyskania „podwójnego potwierdzenia". Po naciś nięciu przycisku powinno pojawić się światło migające, potwierdzając że dana czynność lub sekwencja czynności uruchomienia napędu została polecona. Z chwilą zrealizowania poleconej układowi czynności, przycisk powinien być podświetlony światłem ciągłym, aby potwierdzić, że zostały ustalone normalne warunki pracy (przykład: przy rozruchu silnika przez przełączenie z gwiazdy w trójkąt po naciśnięciu przycisku powinno pojawić się światło migające na czas przełączenia, po załączeniu zaś silnika w trójkąt przycisk powinien być oświetlony ciągłym światłem przez cały czas pracy silnika). Kolory przycisków sterowniczych podświetlanych należy stosować wg tabeli 9. 4.6. PRZEWODY 4.6.1. Zastosowanie przewodów. W instalacjach elektrycznych obrabiarek należy stosować przewody miedziane zgodne z PN-74/E-90054. Do połączeń zewnętrznych zaleca się stosować przewody izolowane wielodrutowe (linki), natomiast oprzewodowanie wewnątrz obudów sterowniczych może być wykonywane drutem izolowanym. 4.6.2. Przekroje przewodów należy dobierać zgodnie z Zarządzeniem nr 29 Ministra Górnictwa i Energetyki, w zależności od największego prądu płynącego w przewodzie w normalnych warunkach, w stanie ustalonym oraz w zależności od liczby przewodów prowadzonych we wspólnej osłonie. w celu uniknięcia nadmiernych spadków napięć przy załączaniu prądu wzbudzenia w uzwojeniach zasilanych prądem przemiennym albo przy rozruchu silników, czy w innych przypadkach obciążeń szczytowych, może okazać się koniecznym zastosowanie przekrojów większych, niż wynika to z Zarządzenia nr 29 Ministra Górnictwa i Energetyki, zwłaszcza przy • przewodach długich. W takich przypadkach należy przy ustalaniu przekroju brać pod uwagę impedancję przewodów, wielkość szczytową prądu na początku zasilania oraz dopuszczalny spadek napięcia na zaciskach aparatów pobierających energię elektryczną.
Poradnik elektryka i automatyka
Znaczenie przycisku
Przykłady
Funkcja przycisku
stosowania
podświetlonego
2 1)
zatrzymanie i ewentualnie przezbrojenie2) Qedynie w przykładach, gdy ten sam przycisk jest użyty również jako „stop")
in-
ka I.
11a
I
uruchomienie czynności usuwającej lub niebezpieczeństwo
pewna wielkość (prąd, temperatura) zbliża do granicy dopuszczalnej); użycie przycisku żółtego może również anulować czynności uprzednio zaprogramowane lub nakazane
obrabiarka lub jednostka gotowa do pracy
uruchomienie po zezwoleniu przekazanym prez oświetlony przycisk
uruchomienie jednego lub kilku silników napędów pomocniczych; uruchomienie podzespołów obrabiarki; wzbudzenie uchwytów magnetycznych; uruchomienie cyklu lub jego części3)
wszystkie znaczenia nie objęte ww. kolorami i kolorem białym
wszelkie czynności nie objęte ww. kolorami i kolorem białym
wskazanie lub rozkaz dla obsługującego, wykonanie określonej czynności, np. przeprowadzenie regulacji (po potwierdzeniu naciska on przycisk jako potwierdzenie wykonania)
uwaga lub ostrzeżenie (uproszczenie)
~w
~ły
4
3
zagrożenie
Igą )lu I
jś-
la-
~ja la.. I. Cl 1 1
Im
or-
ka potwierdzenie ciągle, że załączenie obwodu, uruchomienie lub preselekcja (wybór) dany obwód jest pod napięciem lub, że dana czynność została uruchomiona albo wybrana
się
wprowadzenie napięcia do obwodów pomocniczych nie związanych z pracą w cyklu: uruchomienie lub preselekcja: - kierunku ruchu, - szybkości, itp .
.1) Nie zaleca się stosować przycisków podświetlanych czerwonych, jeżeli jednak muszą być zastosowane, to ich znaczenie powinno być zgodne z wymaganiami 4.5.2.4. 2) Przyciski .stop-awaryjne· nie powinny być przyciskami podświetlanymi, 3) Dla ruchu przerywanego należy stosować przyciski sterownicze czarne lub zielone nie podświetlane.
4.6.3. Najmniejsze dopuszczalne ze
względu
na
Wytrfymałość mechaniczną przekroje przewodów
; miedzianych -
wg tabeli 1o.
Tabela 10. Minimalne przekroje przewodów miedzianych
Przewody o mniejszych przekrojach, nie ustalonych w tabeli 1O, mogą być stosowane tylko wtedy, gdy tego wymagają względy technologiczne pod warunkiem, że nie pogorszy to funkcjonowania urządzenia.
Minimalny przekrój stosowanego przewodu, mm2 na Rodzaje obwodów
Rodzaje przewodów
zewnątrz obudów sterowniczych
z drutu izolowanego pojedyncze kable 2- i
więcej
wielożyłowego
(linki)
wewnątrz
obudów sterowniczych
z drutu izolowanego
wielożyłowego
0,75
0,75
(linki)
1,0 przewodowe
1,5
0,75
pojedyncze kable 2- i więcej przewodowe kable 2-przewodowe w izolacji
0,5
kable co najmniej 2-przewodowe ekranowe
0,3
0,2
kable od 3 przewodów wzwyż kabel
giętki
1,0
77
Ograniczenie powyższe nie dotyczy obwodów drukowanych i elementów scalonych. 4.6.4. Izolacja przewodów powinna być odporna na działanie olejów, płynów chłodzących i innych węglowodorów, jak np. przewody w izolacji z polichlorku winylu. Izolacja znamionowa przewodów powinna być dostosowana do napięcia roboczego wykonywanych instalacji elektrycznych. Mechaniczna wytrzymałość izolacji powinna być odporna na uszkodzenie w czasie montażu, a zwłaszcza w przypadku przeciągania przewodów przez rurki ochronne. Przewody mające ekrany metalowe, przebiegające poza obudową sterowniczą, powinny być pokryte powloką odporną na chłodziwo i oleje. Przewody narażone na specjalne warunki pracy, np. na podwyższoną temperaturę, warunki tropikalne itp. powinny mieć izolację dostosowaną do tych warunków pracy. 4.7. OPRZEWODOWANIE 4.7.1. Wytyczne ogólne 4.7.1.1. Mocowanie oprzewodowania. Wszystkie zamocowania przewodów (również przewodów uziemiających lub zerujących) powinny być zabezpieczone przed przypadkowym obluzowaniem. Poza obudowami urządzeń elektrycznych przewody prowadzone w osłonach metalowych, winidurowych lub gumowych olejoodpornych, igelitowych lub przewody w oponie ochronnej powinny być przytwierdzone uchwytami nie tylko na odcinkach prostych, lecz i z obu stron zagięcia jak również przy wprowadzeniach do otworów, lub osłon z zaciskami. Jeżeli wiązka przewodów jest osłonięta rurką elastyczną, to pod uchwyt należy podkładać izolacyjną przekładkę ochronną. Niedopuszczalne jest naciąganie osłon elastycznych przy ich mocowaniu. 4.7.1.2. Prowadzenie przewodów. Wszystkie przewody powinny przechodzić od jednego zacisku do drugiego w sposób ciągły, bez dodatkowych połączeń poza zaciskami. Połączenia rozgałęźne są dopuszczalne tylko na zaciskach aparatury oraz listwach zaciskowych w obudowach sterowniczych i w skrzynkach rozgałęźnych dostatecznie trwałych mechanicznie i zabezpieczonych od wpływów zewnętrznych.
4. 7 .1.3. Przewody należące do różnych obwodów mogą być układane obok siebie, w tej samej obudowie lub kanale lub mogą znajdować się w jednym kablu. Jeżeli przewody te pracują przy różnych napięciach, wówczas powinny być oddzielone odpowiednimi osłonami albo też mieć izolację przystosowaną do najwyższego napięcia prowadzonych we wspólnej osłonie przewodów. 4.7.1.4. Końcówki kablowe. Należy unikać stosowania lutowanych końcówek. Nie dotyczy to
aparatury miniaturowej mającej wyprowadzone zaciski do lutowania. Do linek o małych przekrojach można stosować końcówki rurkowe, które zaciśnięte na końce przewodu pozwalają na pewne jego zamocowanie w zacisku. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - do połączeń za pomocą wkrętów należy używać odpowiednio przystosowanych końcówek kablowych. Wymaganie powyższe nie dotyczy zacisków mocujących przewody za pomocą płytek lub ruchomych szczęk, lub wtedy, gdy zaciski zaopatrzone są w urządzenia przytrzymujące przewód i skutecznie zapobiegające jego wyślizgiwaniu się pod wpływem nacisku wkręta. 4. 7.1.5. Urządzenia złączowe. Urządzenia złą czowe w każdym przypadku powinny odpowiadać przekrojom i rodzajowi łączonych przewodów. Wszystkie zaciski lub listwy zaciskowe powinny być umieszczone w łatwo dostępnych miejscach, zapewniających osłonę przed przypadkowym dotknięciem lub mechanicznym uszkodzeniem. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S, jeżeli szafa jest wolno stojąca, nie związana z obrabiarką, należy przewidzieć na obrabiarce główną skrzynkę z zaciskami przeznaczoną do przyłączenia: -wszystkich przewodów połączeniowych z szafą, -oprzewodowania samej obrabiarki. Jeżeli szafa jest zamontowana na obrabiarce (skrzynka sterownicza), listwy zaciskowe umieszczone w szafie mogą być wykorzystane bezpośrednio do przyłączenia przewodów aparatury zabudowanej na obrabiarce. W przypadku maszyn o dużych wymiarach, dla których aparatura jest rozmieszczona w kilku szafach, a maszyna jest podzielona na jednostki obróbcze, można na niej zainstalować kilka skrzynek zaciskowych, z których każda rozprowadza przewody do innych jednostek, ich grup lub do innych zespołów obrabiarki. Skrzynki przyłączeniowe oraz ich wejścia powinny zapewniać stopień ochrony IP 55 wg PN-79/E-08106, jeżeli są instalowane na zewnętrznych powierzchniach kadłubów obrabiarek. Skrzynki te powinny być łatwo dostępne.
4. 7 .1.6. Kolory rozpoznawcze przewodów. Wszystkie przewody uziemiające powinny mieć izolacje w kolorze zielono-żółtym (dwukolorowe). Dla innych przewodów zalecane są następujące kolory izolacji: -obwody mocy (siły) prądu przemiennego lub stałego - czarny, -obwody sterownicze prądu przemiennego - czerwony, -obwody sterownicze prądu statego - niebieski 2l, -przewody zerowe obwodów siłowych Oeżeli nie są użyte jako uziemiające) - jasno niebieskj1).2) Dopuszczalne są następujące odstępstwa: -wewnętrzne oprzewodowanie poszczególnych
podzespołów,
które nabywa się już całkowicie oprze-
wodowane, -w przypadku stosowania kabli wielożyłowych, -jeżeli przewody służą do połączenia elektronicznych, precyzyjnych albo podobnych urządzeń lub tablic. 11 PN-90/E-05023 [idt IEC 446 (1989)] określa, że barwa jasno niebieska jest przeznacza.na dla przewo~u naturalnego ~lbo ~rod. kowego, W USA i Kanadzie do oznaczania tych przewodow uzywa się koloru białego. Do normy wprowadzono zmianę z dnia 11.06.1984 r. (Biuletyn PKNMiJ nr 8-9/84). górnictwie kolor niebieski zastrzeżony jest tylko dla obwodów 21 iskrobezpiecznych.
w
ą
IĆ
V.
!Ć
vn 1y 3.1ą
l:
:e
zio ej la h,
e, tk ly
w
1y 6,
z1y r/.
o-
:e 1b
w przypadku trudności w uzyskaniu właściwych kolorów przewodów, można je zastąpić przewodami 0 innych kolorach nie wymienionych w tym punkcie, pod warunkiem że przewody te zostaną oznaczone na końcach odpowiedniego koloru koszulką z materiału izolacyjnego, długości co najmniej 20 mm. 4.7.1.7. Oznaczniki przewodów. Każdy przewód, przyłączony do aparatu lub listwy zaciskowej, powinien być na obu końcach oznaczony numerem zgodnie z oznaczeniem na schemacie obwodowym. Jeżeli przewód łączy dwa aparaty umocowane blisko siebie i jest łatwy do zidentyfikowania, to można ograniczyć się do oznaczenia tego przewodu tylko na jednym końcu. Oznaczniki przewodów powinny być wykonane z materiałów izolacyjnych odpornych na działanie smarów, olejów i emulsji chłodzących. Napisy na oznacznikach powinny być wyrażne i dobrze widoczne przez cały okres eksploatacji obrabiarki. Dopuszcza się połączenia przewodowe wewnątrz zestawów wsuwek lub podzespołów z aparaturą zminiaturyzowaną elektryczną bez oznaczania numerami przewodów jedynie przy zachowaniu całkowitej zgodności ze szczegółowymi schematami obwodowymi i montażowymi wsuwek lub podzespołów. Konieczne jest jednak oznaczenie zacisków zewnętrznych do połączenia z inną aparaturą obrabiarki. 4.7.2. Układanie przewodów w obudowach sterowniczych 4.7.2.1. Miejsce do układania przewodów wewnątrz szaf i wnęk powinno zapewniać możliwość umieszczenia dodatkowych przewodów, gdyby okazało się to konieczne w późniejszym czasie. Konstrukcja urządzeń powinna umożliwiać łatwy dostęp do miejsc przyłączenia przewodów do tablic sterowniczych. Dla wyposażenia elektrycznego obrabiarek grupy S - osłony przewodów stosowane wewnątrz szaf, czy też wnęk muszą mieć takie wymiary, aby pozwalały na wprowadzenie około 30% dodatkowych przewodów. Przy listwach zaciskowych należy pozostawiać dłuższe przewody dla ułatwienia przyłączeń lub przełączeń.
:h
4.7.2.2. Zaciski połączeniowe dla wszystkich przewodów przychodzących lub odchodzących z szafy sterowniczej czy wnęki powinny być zainstalowane w łatwo dostępnych miejscach, zapewniających jed-
ka
Wytyczne konstrukcyjńe
;ą
nak ochronę przed przypadkowym dotknięciem. Zaciski te powinny być oznaczone zgodnie ze schematami obwodowymi i montażowymi. Jeżeli przewody głównego zasilania wchodzą do szaf lub wnęk sterowniczych, to odpowiadające im zaciski powinny być odpowiednio zgrupowane, łatwo dostępne i całkowicie osłonięte przed przypadkowym dotknięciem oraz odpowiednio oznaczone jako pozostające pod napięciem. Zaciski odłącznika dopływu mogą być użyte dla przyłączenia zewnętrznych kabli zasilających. Dla aparatury zmontowanej na drzwiach należy zastosować listwy zacisków przymocowane do drzwi albo obudowy szafy lub wnęki. Połączenia powinny być wykonane z przewodów giętkich pozwalających bez ryzyka ich uszkodzenia na łatwe i częste otwieranie drzwi. Przewody należy przytwierdzać do drzwi z jednej strony i do szafy lub wnęki z drugiej strony, niezależnie od zamocowania końców przewodów na listwach zaciskowych. 4.7.2.3. Połączenia lutowane. W przypadku stosowania połączeń lutowanych należy przestrzegać następujących postanowień:
-wszystkie części lutowane powinny być pobielone cyną, jeżeli nie były pokryte inną powłoką lub nie były poddane oczyszczeniu mechanicznemu zapewniającemu dobre łączenie miejsc lutowanych, -stosowane topniki nie powinny powodować korozji złącza,
izolacja nie powinna ulec uszkodzeniu na skutek lutowania, -elementy, które mogłyby ulec uszkodzeniu pod wpływem ciepła powinny być chronione od nagrzewania podczas lutowania, np. za pomocą pochła niaczy ciepła. 4.7.2.4. Obwody drukowane powinny być chronione przed osiadaniem pyłów przewodzących lub wilgoci, np. przez pokrycie odpowiednim lakierem lub przez wbudowanie płyt montażowych do szczelnej obudowy. Zaleca się, aby płyty montażowe z obwodami drukowanymi były instalowane w pozycji pionowej, w sposób nie powodujący ich zbytniego odkształcenia.
4.7.3. Układanie przewodów na obrabiarce 4. 7.3.1. Ochrona przewodów. Oprzewodowanie prowadzone po obrabiarce powinny być umieszczone w odpowiednich osłonach. Osłony (rury ochronne) należy dobierać tak, aby zapewniały potrzebną wytrzymałość mechaniczną i dostatecznie zabezpieczały od przenikania pyłu i płynów. Przejścia przez zewnętrzne ścianki korpusu obrabiarki lub wnęki wielożyłowych kabli giętkich, osłon elastycznych lub węży metalowych należy dokonywać przez dławiki wprowadzające lub ~uszczelniające. Przewody prowadzone wewnątrz obrabiarki w osłonach elastycznych lub wężach metalowych giętkich należy instalować w taki sposób, aby nie były narażone na uszkodzenia mechaniczne. Rury ochronne stosowane do oprzewodowania
79
pomiędzy obrabiarką i szafą albo pomiędzy poszczególnymi zespołami powinny być sztywno zamocowane i umieszczone dostatecznie daleko od wszelkich ruchomych części obrabiarki. Rury te powinny być oddalone od miejsca pracy narzędzi obrabiarki i chronione od ewentualnych uszkodzeń mechanicznych. Instalowane rury ochronne powinny odpowiadać następującym warunkom: -grubość zastosowanej osłony powinna wynosić co najmniej jeden milimetr, jeżeli jest stalowa lub mieć równorzędną wytrzymałość, jeżeli jest wykonana z innego materiału; -zapewnić stopień ochrony co najmniej IP 53 wg PN-79/E-08106; -skrzynki rozgałęźne powinny być zaopatrzone w odejmowane przykrywy i poza otworami do mocowania mieć jedynie otwory potrzebne do wprowadzania rozgałęzień; w przypadku mocowania od wewnątrz, otwory do mocowania powinny być uszczelnione.· 4.7.3.2. Połączenia z elementami ruchomymi. Połączenia z częściami obrabiarki znajdującymi się w ruchu oraz w przypadkach, gdy wymagana jest duża elastyczność, połączenia powinny być wykonywane za pomocą giętkiego wielożyłowego przewodu. Dopuszcza się stosowanie płynoszczelnego giętkiego węża ochronnego wraz z odpowiednimi oprawkami mocującymi, z ułożonymi wewnątrz giętkimi przewodami. W przypadku stosowania metalowych węży ochronnych należy zastosować dodatkową izolację między przewodami a wężem. Giętki kabel lub wąż ochronny powinny mieć pionowe przyłączenia oraz dostateczny nadmiar zwisowy, aby uniknąć ostrych załamań i naprężeń. Przyłączenia poziome są dopuszczalne tylko wówczas, jeżeli giętki kabel lub wąż ochronny są podparte w odpowiedni sposób. Zaleca się stosowanie nawijaczy kabli lub transporterów kablowych. Pancerz ochronny przewodów powinien mieć połączenie galwaniczne z uziemieniem korpusu obrabiarki. Jeżeli połączenia ruchome przechodzą w pobliżu elementów będących w ruchu, należy przedsięwziąć takie środki ostrożności, aby była zawsze utrzymana odległość co najmniej 25 mm pomiędzy przesuwającą się pętlą a elementami obrabiarki będącymi w ruchu. Jeżeli taki odstęp nie może być praktycznie osiąg nięty, należy zastosować stałą osłonę między kablami a częściami ruchomymi, aby zabezpieczyć połączenia elektryczne od zniszczenia. W przypadkach przyłączenia wiszących obudów z aparaturą (wędki sterownicze), giętkie kable lub węże nie mogą służyć do podtrzymywania ciężaru wędki.
4.7.3.3. Zaciski kontrolne. Jeżeli w bardziej zło układach sterowania obrabiarki występują zestyki licznych łączników manewrowych (łączników żonych
80
drogowych), przycisków sterowniczych itp., połą czone między sobą szeregowo lub równolegle, to zaleca się aby połączenia miedzy tymi zestykami były prowadzone do odpowiednio umieszczonych i osłoniętych zacisków pośrednich. Zaciski te jako punkty kontrolne powinny być łatwo dostępne do pomiaru napięcia i wyraźnie zaznaczone na schematach. 4.7.3.4. Połączenia za pomocą wtyczek i gniazd (sprzęgników). Wszystkie dodatkowe specjalne wyposażenia obrabiarki mające urządzenia elektryczne, a mające z nią współpracować, mogą być przyłączone do istniejącej sieci elektrycznej obrabiarki za pomocą gniazd wtyczkowych odpowiadających PN-76/E-93250 oraz BN-68-3064-03 + BN-69/3064-08. Połączenie przewodowe między szafą sterowniczą a obrabiarką oraz między zespołami obrabiarki, jak również te, które przy demontażu dla transportu lub remontu muszą być odejmowane, zaleca się wyposażyć urządzenia sprzęgnikowe - gniazda i wtyczki wielobiegunowe. Stosowane jako sprzęgniki gniazda i wtyczki powinny mieć ochronę przed przypadkowym dotknięciem części będących pod napięciem w chwili łączenia i rozłączenia. Gniazda i wtyczki powinny być zaopatrzone w pokrywki zabezpieczające przed zanieczyszczeniami zestyków, gdy sprzęgnik nie jest połączony oraz mieć możliwość mechanicznego ryglowania wtyczki w gnieździe dla uniknięcia przypadkowego rozłączenia. 4.7.3.5. Demontaż do wysyłki. Jeżeli do wysyłki konieczny jest częściowy demontaż maszyny, to należy również przewidzieć odpowiednie osłonięte listwy zaciskowe umieszczone w dostępnych miejscach lub w urządzenia rozłączne sprzęgnikowe (gniazda i wtyczki). 4.7.3.6. Przewody rezerwowe. Zaleca się, aby przewody odchodzące z obudów sterowniczych (we wspólnej osłonie) były prowadzone z rezerwą ilościową na wypadek uszkodzenia przewodu, zmian lub uzupełnień w układach sterowania. Rezerwę przewodów w zależności od liczby przewodów prowadzonych razem w osłonie (bez przewodów siłowych) podano w tabeli 11. Tabela 11. Liczba przewodów rezerwowych na każde Liczba w osła- 4+5 6+10 11 +16 17+23 24+30 15 dalszych nie przerezerwopo 2 2 5 1 3 4 dów w owych
4.8. SILNIKI ELEKTRYCZNE o
4.8.1. Wymagania ogólne. Wszystkie silniki powinny spełniać wymagania PN-72/E-06000. 4.8.2. Dobór silników. Silniki należy dobierać w zależności od przewidywanych warunków pracy zgodnie z PN-58/E-05012. W związku z tym należy
Poradnik elektryka i automatyka
i0
y h
rozróżniać 3 rodzaje pracy silników: -do pracy ciągłej, -do częstych włączeń i częstych hamowań przeciwprądem, napędu
o o
-do
l-
Przy doborze silnika należy zwrócić szczególną na następujące parametry: -moment silnika w jego stanie spoczynku oraz minimalny moment rozruchu w porównaniu do momentu oporowego obrabiarki, -niezbędny moment maksymalny, -moment normalny do pracy ciągłej, - możliwość przeciążeń, - częstotliwość rozruchów i hamowania, -zmiany obciążeń w czasie, -moment bezwładności (moment zamachowy) silnika. W przypadkach zasilania silników z przekształtni ków (np. tyrystorowego), należy przy doborze silników uwzględnić charakterystyki układu, dopuszczalne granice nagrzewania silnika i warunki komutacji przy różnych wartościach nastawionych prędkości obrotowych. Odpowiednio do zastosowania należy rozpatrywać następujące własności: -dobór podstawowych prędkości jako funkcji momentu obrotowego i mocy, -chłodzenie silnika przy małych prędkościach (zastosowanie przewietrzania obcego lub przewymiarowego silnika), -zwiększenie nagrzewania silnika na skutek pulsacji
obrabiarek o
dużej bezwładności,
które
muszą mieć odpowiedni poślizg (np. dla pras). uwagę
d
e (-
ć
rh
3. ą
k
b
,_ ,_
d ;t
o
,_
prądu,
o e
-zawartość
i-
e y e ą
n !-
!-
harmonicznych w
napięciu
i prądzie silharmonicznych na
nika oraz oddziaływanie wyższych prace innych urządzeń, -dobór granicznej wartości momentu dynamicznego. 4.8.3. Rodzaje obudowy silników. Zaleca się stosowanie silników budowy zamkniętej. Silniki stanowiące integralną część obrabiarek powinny być tak zamontowane, aby były odpowiednio mechanicznie chronione oraz aby przyrosty temperatury pozostawały w granicach odpowiednich norm w zależności od rodzaju izolacji. 4.8.4. Wyważanie. Silniki specjalnie wyważone powinny mieć podaną na tabliczce znamionowej jakość wyważania. Wymagana jakość wyważania powinna być podana również w specyfikacji silnika. 4.8.5. Rozruch silników. Sposób rozruchu silników klatkowych prądu przemiennego powinien być uzgodniony z zamawiającym obrabiarkę, z uwzglę dnieniem, że silniki trójfazowe mogą być uruchamiane bezpośrednio w granicach mocy zależnej od następującej czynności:
'I 'I
-cech charakterystycznych sieci w punkcie przyłączenia obrabiarki, -mocy transformatorów zasilających tę sieć, -przepisów dostawców energii elektrycznej, -stosunku prądu rozruchowego do prądu roboczego stosowanych silników.
a
Wytyczne konstrukcyjne
4.8.6. Montaż. Każdy silnik powinien być tak zamontowany, aby był łatwo dostępny dla konserwacji, smarowania Oeżeli potrzebne) oraz aby była możliwość odłączenia przewodów i wymiany silnika. Pomieszczenia dla silników wewnątrz korpusu obrabiarki powinny być czyste, suche oraz powinny zapewniać właściwe przewietrzanie silnika. Jeżeli sąsiednie pomieszczenia obrabiarki nie spełniają wyżej wymienionych warunków, nie powinno być żadnych otworów między pomieszczeniem dla silnika a innym pomieszczeniem w obrabiarce. 4.8.7. Dodatkowe tabliczki znamionowe. Jeżeli silnik jest wbudowany do obrabiarki lub gdy tabliczka znamionowa silnika nie jest widoczna i nie można odczytać danych znamionowych (np. przy zabudowaniu silnika we wnęce), wówczas druga tabliczka znamionowa silnika powinna być umieszczona na widocznym miejscu w pobliżu silnika. Jeżeli zmiana kierunku wirowania silnika może stwarzać niebezpieczeństwo dla obsługującego albo grozić uszkodzeniem obrabiarki, należy na obrabiarce umieścić tabliczkę wskazującą kierunek obrotu silnika. 4.8.8. Rezerwa miejsca. Zaleca się przewidzieć przy projektowaniu miejsca dla wbudowywanego silnika o jedną wielkość większego, niż to wynika z wyliczeń. 4.9. OŚWIETLENIE OBRABIARKI 4.9.1. Zasilanie. Zaleca się, aby obwody zasilające obrabiarki były zasilane za pośred nictwem transformatora. Jeżeli lampy oświetleniowe są przyłączane za pośrednictwem sprzęgników wtyczkowych (gniazd i wtyczek), to gniazda powinny być zasilane z transformatora bezpieczeństwa odpowiadającego wymaganiom PN-75/E-08105. Lampy wbudowane lub przytwierdzone na stałe mogą być zasilane bezpośrednio napięciem z sieci. Lampy te jednak nie mogą być zasilane napięciem wyższym niż 250 V. Lampy na napięcie powyżej 50 V, przenośne lub zasilane przez przewody ruchome, powinny być połączone ze żródłem napięcia za pomocą kabla z przewodem uziemiającym. 4.9.2. Zabezpieczenie. Wszystkie nieuziemione przewody obwodów oświetlenia powinny być zabezpieczone od zwarć za pomocą bezpieczników topikowych lub wyłączników samoczynnych. Zabezpieczenia te nie mogą być wykorzystywane do innych obwodów. 4.9.3. Oprawy oświetleniowe regulowane i przegubowe, oświetlające miejsca pracy Tub przedmiot obrabiany, powinny być tak instalowane, aby oświet lając miejsce pracy nie raziły jednocześnie oczu oświetlenie
obsługującego. Jeżeli napięcie wyłącznik
zasilania przekracza 50 V, wówczas nie powinien być wbudowany ani w op-
81
rawkę
ani w przewód zasilający. 4.9.4. Źródło światła. Jeżeli do oświetlenia obrabiarki stosuje się źródło światła dające zjawisko stroboskopowe, to powinno ono być zastosowane w układzie eliminującym to zjawisko. 4.10. INSTALACJE OCHRONNE 4.10.1. Wytyczne ogólne. Wszystkie metalowe części obrabiarki i jej wyposażenia, zawierające urządzenia elektryczne stale, ruchome, przenośne
lub odejmowalne, powinny być wzajemnie tak połączone elektrycznie, aby całość wraz z obrabiarką mogla być przyłączona do instalacji ochronnej. Kotki i śruby służące do połączenia poszczególnych części obrabiarki mogą być używane jako zapewniające połączenie elektryczne, jeżeli powierzchnie stykowe zostały oczyszczone ze śladów farby i innych zanieczyszczeń. Jeżeli zespoły ruchome obrabiarki, inne niż osprzęt odejmowalny lub ustawione na obrabiarce bez zamocowania, mają powierzchnie przesuwne lub toczne metal-metal, to powierzchnie te mogą być uważane jako zapewniające ciągłość przepływu prądu w instalacjach ochronnych. Nie zapewniają ciągłości przepływu prądu prowadnice hydrostatyczne. Oporność mierzona pomiędzy głównym zaciskiem uziomowym i dowolną częścią metalową obrabiarki, mogącą znaleźć się pod napięciem na skutek uszkodzenia izolacji, nie może być większa niż O, '1 n. Jedna śruba uziomowa może być wykorzystana do zamocowania tylko jednego przewodu uziemiającego.
Wszystkie przenośne urządzenia oraz wędki sterownicze powinny być połączone z masą obrabiarki specjalnymi przewodami. Jeżeli do urządzenia przenośnego lub podwieszonego jest doprowadzony kabel wielożyłowy, to jedna z żył powinna stanowić przewód uziemiający. Giętkie węże metalowe nie mogą być wykorzystywane jako przewody uziemiające. Jeżeli pomieszczenia sterownicze lub inne urzą-
dzenia elektryczne nie są zamontowane na obrabiarce, powinny one być uziemione przez użytkownika. Na planie rozmieszczenia aparatury powinno być naniesione usytuowanie zacisku uziemiającego z uwagą „Uziemienia dokonuje użytkownik". 4.10.2. Główny zacisk uziomowy połączony bezpośrednio z uziemieniem lub z przewodem zerowym powinien być umieszczony w pobliżu zacisków wejściowych doprowadzenia energii elektrycznej. Główny zacisk uziomowy umieszczony w szafie sterowniczej lub na zewnętrznej stronie obrabiarki powinien mieć taki wymiar, aby umożliwić przyłączenie doprowadzenia uziemiającego, nie mniejszy jednak jak M8. Obok zacisku uziomowego należy umieścić tabliczkę z symbolem uziemienia według PN-76/E-0'1200. 4.10.3. Przekrój przewodów ochronnych, doprowadzonych do obrabiarki, przy przekroju przewodów zasilających do '16 mm2, powinien być równy przekrojowi przewodów mocy; przy przekroju przewodów zasilających ponad '16 mm2 co najmniej 50% przekroju przewodów mocy, nie mniej jednak niż 16 mm2. Przewody uziemiające obwody mocy i obwody sterowania obrabiarki powinny mieć przekroje w zależności od znamionowego prądu bezpieczników zabezpieczających odpowiedni obwód podane w tabeli '12. Jeżeli do uziemienia użyto przewodów nie miedzianych, to ich oporność elektryczna na jednostkę długości nie powinna być większa od oporności jednostkowej, przewidzianej dla przewodu miedzianego. 4.10.4. Zabezpieczenia od zwarć doziemnych. W szczególnych przypadkach lub na życzenie użytkownika obrabiarki, bezpośrednie uziemienie obrabiarki może być uzupełnione wyłącznikiem zwarcia doziemnego lub zastąpione przez przekaźnik uziemienia działający na wyłącznik lub lampkę ostrzegawczą.
4.10.5. Zerowanie obrabiarki powinno nane na życzenie użytkownika.
być
wyko-
Tabela 12. Zależność przekroju przewodu uziemiającego od znamionowego prądu bezpiecznika Znamionowy prąd bezpieczników
A
200
Przekrój przewodu
mm2
jak przewód
uziemiającego
82
zasilający
315
500
800
1000
25
35
50
70
1200
1600
2500
3200
95
120
185
240
Poradnik elektryka i automatyka
I·
UKŁADY
5
STEROWANIA I MOCY
~y
m ~u
1kny
:a-
WSTĘP
rić
w rozdziale
1ie
związane
go !ia
b-
:e-
przedstawiono zasadnicze problemy związane z układami napędowymi. Omówiono sprawy z zabezpieczeniem, napędem i sterowaniem tych układów, oraz pokazano możliwość wykorzystania przełączników. (Pełne zestawy napędowe w bardzo ciekawy i prosty sposób zrealizowane zostały przez KLOCKNER-MOELLERA i przedstawione w katalogu wyrobów). Pod koniec rozdziału przedstawiono kilka prostych często stosowanych układów, oraz pokazano na przykładzie Tabeli Parametrów eksploatacyjnych uzwojenia rozdzielone oraz przełączalne w układzie Dahlandera silników 2 i 3 biegowych.
nY
:e1%
5.1.
NAPIĘCIA
STOSOWANE W UKŁADACH STERUJĄCYCH
16 Najczęściej
py 1je
iw ne 1ie
stosowane w układach sterowania są napięcia 24, 48, 11 O oraz 220 V przy 50 Hz. 11 O V stosowane jest w Europie wschodniej oraz w takich krajach jak Wielka Brytania, Francja i Włochy. Natomiast w Ameryce Północnej używane jest napięcie 115 V przy częstotliwości 60 Hz. Jednak najczęściej stosowanymi napięciami sterowniczymi są 11 O i 220 V, gdyż posiadają takie zalety, jak: - mały spadek napięcia (np. przy 24 V jest 84-krotnie większy niż przy 220 V - patrz rysunek 36), - mniejszy przekrój przewodów sterujących. (Obecnie wprowadzane jest w Europie napięcie 230 V przy 50 Hz). Napięcie
IS-
lCi ju
:h.
powinno jedynie być stosowane tam, gdzie wchodzi w grę szczególnie ochrona przed elementy elektrycznie nie osłonięte oraz oświetlenie. Stosowane napięcia w układach sterowania dokładnie określają przepisy ujęte w PN-73/M-55604 (Obrabiarki. Wyposażenie elektryczne. Wytyczne konstrukcyjne). Niskie
napięcie
porażeniem
-
1ie iie
l::i.U3
ar-
100
1ik ;e-
90
:o-
70
80
60
50
40 30
P, R -
wartości stałe,
U-
wielkość
zmienna
20 10
Rys. 36. Rysunek
objaśniający rozdział
5.1.
5.2. TABELA TYPOWYCH OZNACZEŃ W niżej przedstawionej tabeli podano symbolikę, która będzie się powtarzała w przedstawionych układach, które występują w dalszej części rozdziałów. Uczyniono to w celu ujednolicenia określania wykonywanych czynności i funkcji. tka
Układy sterowania i mocy
83
Tabela 13. Tabela
oznaczeń
Łączenia
Łączenia
Podstawowe
Stopniowanie cŻynności
zasadnicze wielofunkcyjne
załączenia
Wysokie obroty
Niskie obroty -
Załączenie
-
silnika - Obroty - Obroty w lewo podstawowe - Nawrót - Ruch w przód
K1M
Załączenie
obrotów - Ruch w prawo - W przód K81M K811M
K2M
- Na lewo - Z powrotem - Nawrót
K82M
-
Załączenie
obrotów - W przód -Ruch w prawo
- Na lewo - Zpowrotem - Nawrót
y
/:,.
stopnie rozruchu
K92M
K3M K93M K931M
KSM K85M
K4M K41M KnM
K91M K911M
5.3. SYSTEMY ZABEZPIECZEŃ UKŁADÓW STEROWANIA I MOCY 3X 380/220 V- 50Hz
Li L2
( 3X 400/230V-50Hzl
L3
N PE-
Fl
Q1
r-EBI
$1
I
E-
rL_
1
S2
E-
I> I> I>
Kl
Kl
$1
E- K1
K1
Rys. 37. Zabezpieczenie przed zwarciem
Rys. 38. Zabezpieczenie przed
przeciążeniem
i zwarciem
Sterowanie bezpośrednie napięciem 220 V - odbierane z sieci trójfazowej 380/220 V (400/230 V) pomiędzy przewodem zewnętrznym a uziemionym przewodem środkowym N, nie wymaga zastosowania transformatora sterowniczego, w przypadku gdy w obwodzie występują nie więcej niż 4 łączniki elektromagnetyczne (styczniki, przekażniki, elektrozawory itp.). Nie dotyczy to urządzeń grupy S, gdzie wszystkie obwody sterownicze muszą być zasilane przez transformatory (norma PN-73/M-55604. Rozdział „Wytyczne konstrukcyjne"). Na rysunkach 37 i 38 pokazano różnicę pomiędzy zabezpieczeniem układu sterowania bezpiecznikiem topikowym F1 a wyłącznikiem nadmiarowo-prądowym i przeciążeniowym 01, natomiast na rysunku 39 przedstawiono różne możliwości podłączeń tych wyłączników.
84
Poradnik elektryka i automatyka
LI
L2 L3 N
PE
V-ą=r,
Q1
I
-+-----+....--i-.
I I
Qi
r-·-
r-
1 I
1
L_
I> I> I>
Tf
--------
I> I> I>
Ti
-----S1
S2
Rys. 39. Rysunek objaśniający możliwości różnych podłączeń wYłącznika samoczynnego
Pokazano zastosowanie transformatora w układzie sterowania i zabezpieczenie tych obwodów przed zwarciami doziemnymi, które nie powinny prowadzić ani do niezamierzonego rozruchu mas.zyny ani przeszkodzić w jej zatrzymaniu. Aby został spełniony ten wymóg (przy zastosowaniu tri;insformatora), jeden z końców uzwojenia vvtórnego musi zostać uziemiony, z jednoczesnym zabezpieczeniem przeciwzwarciowym przewodu nieuziemionego (rys. 39b).
5.4. SYSTEMY OCHRONY SILNIKA PRZED PRZECIĄŻENIEM I ZWARCIEM
Dfa zabezpieczenia przewodów i silników od skutków zwarć i przeciążeń, stosuje się bezpieczniki topikowe F1, zabezpieczenia termiczne F2 lub wyłączniki samoczynne 01. Na rys. 40a pokazano zabezpieczenie silnika wyłącznikiem M611 lub PKZM 1>, którego zakres nastawczy prądów wyzwalaczy termobimetalowych będzie pokrywał prąd znamionowy zabezpieczonego silnika, gdyż w omawianych wyłącznikach nie stosuje się żadnych współczynników korekcyjnych, a nastawa zakresu wynosić powinna In wartości silnika. Od zwarć natomiast układ chroniony jest przez zespól nadmiarowo-prądowy zawarty w układzie tych wyłączników. Pokazane na rys. 40b wkładki bezpiecznikowe F1 muszą być tak dobrane, aby skutecznie zabezpieczały przewody i silnik elektryczny a jednocześnie nie ulegały częstym przepaleniom w normalnych warunkach pracy. Dopuszczalne jest jednak krótkotrwałe przeciążenie wkładki topikowej występujące np. przy rozruchu silnika lub pracy nawrotnej, takie jednak, aby nie występowało zbędne jego zadziałanie. Wartość prądu rozruchu Ir - przy doborze wkładek topikowych, przyjmuje się średnio dla silników: - zwartych włączonych bezpośrednio - 6 In - Przełącznikiem gwiazda-trójkąt 2 In .,.._Pierścieniowych - 2,5 In :•i Wyłączniki M611
produkcji FAEL Sp. z o.o. · Wyłączniki PKZM produkcji Klockner-Moeller
.85
i. 11 3
01
i;
~-EB-
Li
L3
L2
L1
5
-
-
L2 L3
F{
K1M
1---
I L__ -
Q-
I> I> I> 2
K1M
Q---
4
6
3
5
2
4
·6
u
V
w
F2 2
4
6
U
V
W
M1 3,,_, M1 3,.,,,
b) O)
Rys. 40. Rysunek objaśniający różne możliwości zabezpieczeń układów mocy F1 - bezpieczniki topikowe chroniące przed zwarciem F2 - zabezpieczenie termiczne przed przeciążeniem 01 - ochrona przed przeciążeniem i zwarciem
Ir/In podane są zawsze w katalogach przy poszczególnych typach silników. Prąd znamionowy wkładki bezpiecznikowej oblicza się ze wzoru
lb
~ __!!:._ a
gdzie a jest współczynnikiem zależnym od rodzaju rozruchu i jego częstotliwości oraz typu wkładki. Dla wkładek o działaniu szybkim można przyjąć: - rozruch lekki i rzadkie uruchamianie silnika = 2,5 - rozruch średni = 2 - rozruch ciężki lub częste uruchamianie silnika = 1,5 Nastawienie wyzwalacza przekaźnika przeciążeniowego F2 powinno być takie, aby przed upływem 2 godzin nastąpiło przerwanie obwodu w przypadku prądu 1,1-krotnej wartości. W uzasadnionych przypadkach sto· suje się nastawy zabezpieczające silniki przy rozruchu: - normalnym Ir/In = 0,85-1,8 - ciężkim Ir/In = 1,7-2,2
86
Poradnik elektf'jka i automatyka
5.5 • UKŁAD STEROWANIA
FO
FO
F1
21
Si
E-
S2 E-
22 13
95
(
96
E-
22
14
51
K1M 14
i3
f3
A1
S2E-
K1M
t4
K1M 14
13
A2
ov
A1 KłM
A2
ov Rys. 41.
Układ
sterowania a) z przekaźnikiem termicznym b) bez przekaźnika termicznego
Zastosowanie przekaźnika termicznego w układzie sterowania zabezpiecza układ mocy, w którym występują styki tego przekaźnika, poprzez samoczynne wyłączenie tego układu w przypadku występujących przeciążeń lub podczas rozruchu silnika.
Uktady sterowania i mocy
87
5.6. PRZVKŁAD STEROWANIA NAPIĘCIEM STAŁYM
L+
L+
F2>
F01
Fi
F2
95
96
KlM
3
T1
5
s4
Q
E-
SI
95
~ E-
22
22 S2
52 F2
FO 2
U
4
V
6
L+
W
E-
13
14
13
K1M
E-
14
f4
K1M ł4
13
13
31
Ai
M1
R1
K1M
K1M
32
3"-'
A2
A1
LL-
a)
K1M A2
Lb) Rys. 42. Objaśnienie rysunku w opisie działania układu
Działanie układu
z rysunku 42
Układ ten został zaprojektowany (elementy Klockner Moellera) wykorzystując styczniki, które posiadają taki zestyk rozwierny, który działa z opóźnieniem w stosunku do innych styków (rys. 42b). W momencie załączenia napięcia przyciskiem „82" następuje zadziałanie cewki napięciowej „K1 M" i podtrzymanie układu zestykiem „K1M (13-14)". Po ustalonym czasie następuje rozwarcie styku „K1M (31-32)", którego czynność nie przerywa układu sterowania, gdyż nieduża rezystancja rezystora „R1" nie daje takiego spadku napięcia, aby odpadła zwora cewki przekaźnika. Układ ten podczas wyłączenia przyciskiem „S1" zabezpiecza styki przed szybkim zniszczeniem (iskrzenie styków).
88
Poradnik elektryka i automatyka
5.7. BOCZNIKOWE UKŁADU PODSTAWOWEGO PODCZAS ROZBIEGU SILNIKA
Li
L2
L3
Fi
FO
F2
~
95
Sł
KiM
3
5
QK4M
52 ł
Q---
F2 2
4
2
6
3
4
K4M
5
6
E-
K4M
KłM
14
44
14
13
43
43
22 21
u
V
w 2
K4M
Mi
A1
K4T
a
KiM
Af
3"" A2
b
A2
ov
Rys. 43.
Układ
stosowany przy
napędach
z
ciężkim
rozruchem
Sposób działania. Poprzez naciśnięcie przycisku 82 zostaje włączony stycznik bocznikujący „K4M", który zostaje podtrzymany swoim stykiem „K4M" (14--13)". Jednocześnie zostaje załączony przekaźnik czasowy K4T, oraz stycznik główny „K1 M", który rozwiera swoje zestyki 22-21, nie pozwalając ponownie zbocznikować układ główny „K1 M-F2". Po upływie nastawionego czasu przekaźnika czasowego, który odpowiada rozbiegowi silnika, zostaje wyłączony układ mostkujący, zabezpieczając silnik przed przeciążeniem podczas jego stałej pracy. Por;iowne włączenie układu mostkującego, może dopiero nastąpić po wyłączeniu przyciskiem „81 ", który odblokowuje zestyk „K1 M (22-21 )" przygotowując układ do ponownego załączenia.
Ukfady sterowania i mocy
89
5.8. ZABEZPIECZENIE SILNIKA PODCZAS
POŁĄCZENIA GWIAZDA-TRÓJKĄT
W celu zabezpieczenia silnika podczas rozruchu, przy połączeniu gwiazda-trójkąt, dodaje się do układu przekaźnik termiczny, który na rysunku 44 został włączony w obwód gwiazdy. Przekaźnik ten nastawia się na 0,58 x In, gdyż taka wielkość prądu przepływa przez to uzwojenie - zakłada jąc, że rozruch odbywa się bez obciążenia (na biegu jałowym). Natomiast nastawa przy rozruchu pod obciążeniem wynosi 1,1 In oraz 1, 7 In dla rozruchu ciężkiego. F1
F1
K5M
o- -----KłM
F2
K5M F2
KIM
9------U1 V1
W1 Rys. 44. Zabezpieczenie silnika na czas pracy i rozruchu
Odbiegając od normalnego podłączenia (takiego, przekaźnik termiczny, tak jak to pokazano na rys.
Rys. 45. Zabezpieczenie silnika tylko na czas pracy
który chroni silnik przy rozruchu), można podłączyć 45 - stosuje się to wówczas, gdy podczas rozruchu
przekaźnik F2 z rys. 44 za szybko wyłącza.
Jednak przy tym podłączeniu czas wyzwalania wydłuża się prawie 4-6-krotnie i jest to tylko ochrona pracy silnika, a nie jego rozruchu.
5.9. ZABEZPIECZENIE SILNIKA PODCZAS PRACY W
UKŁADZIE TRÓJKĄTA
F1
m 9- -- --
Kl M ---+---!---~
K3M
W2
U2
V2
Rys. 46. Rysunek objaśniający do tekstu
90
u
Ten typ połączenia odbiega od stosowanych w praktyce. Stosuje się go jednak przy bardzo ciężkich i długo trwających rozruchach. Nastawa tego przekaźnika termicznego wynosić będzie wówczas In x (1, 1-1, 7)A. przy tym połączeniu jednak - przy rozruchu w gwieździe, przez przekaźnik „F2" prąd nie przepływa. Nie ma więc ochrony podczas rozbiegu silnika.
l-
d
5.10. AUTOMATYCZNY PRZEŁĄCZNIK GWIAZDA-TRÓJKĄT
L 1 L2 L3
F1
m Q- -- -
K3M K1M
1
K5M
5
3
3
Q-
5
5
2
r 2
4
F31
6
L
4
6
-r -,- ..., I
I
I
...J
....1.
...J
F2 2
4
6
U1 M1
V1
3.v
~yć
W1
:hu
U2 V2 Rys. 47. Schemat
3.CY
Układ sterowania przełącznika Y -
~
I>I>I> 2
4
mocy
li
Zastosowanie dodatkowego przekaźnika „F3" w obwodzie uzwojenia gwiazdy, powoduje zadziałanie tego przekaźnika wówczas, gdy czas rozruchu zostanie przekroczony względem przewidzianej nastawy prądowej.
I
L_
układu
6
K5M
Rys. 48. Przy zastosowaniu łącznika samoczynnego w miejsce zabezpieczeń F1 nastawa łącznika równa jest wartości In
U1
VI
Uklady sterowania i mocy
W1
91
FO
F2
S1
~
E13
14
44
A1ł
K1M
K1M
1
13
2 .
K3M 43
13
14
22
32
K5M A1
A2
ov
Rys. 49.
K3M
K5M
K5M
K3M
31
K1M
K3T
o
22
A1
21
A1
A2
A2
b
Stycznik
Stycznik
Stycznik
podtrzymujący
załączający
załączający
układ
!:;.
Układ
sterowania
przełącznikiem
gwiazda -
y
trójkąt
Zasada działania Przycisk 82 włącza stycznik K3M załączając uzwojenia silnika w gwiazdę. Jego zestyk zwiemy K3M/14-13 przekazuje napięcie na stycznik K1 M, który podtrzymuje napięcie całego układu poprzez załączenie swoich styków K1 M/13-14 oraz Kl M/43-44. W momencie załączenia stycznika K1 M (i jego samopodtrzymania) równocześnie otrzymuje napięcie przekaźnik czasowy K3T, który zaczyna odliczać czas rozruchu. Po nastawionym czasie, rozwiera on swoimi stykami K3T/1-2 obwód stycznika K3M, który stykami rozwiernymi K3M/21-22 załącza stycznik K5M. Załączony stycznik K5M przełącza układ silnika z gwiazdy na trójkąt, jednocześnie blokuje stykami K5M/21-22 możliwość ponownego przejścia na pracę w~gwieżdzie, rozłącza jąc jednocześnie stykami K5M/31-32 przekaźnik czasowy. Nowy rozruch jest możliwy tylko wtedy, gdy układ zostanie wyłączony przyciskiem 81 lub samoczynnie rozwarty zadziałaniem przekaźnika termicznego F2 (podczas rozruchu silnika)
92
Poradnik elektryka i automatyka
5.11. ZMIANA KIERUNKU OBROTÓW SILNIKA L1
L2
L3
F1
I
1--I
I> I> I>
L__
2
K1M
Q
J
4
6
K1M
a K2M
5
0-
2
2
4
Q--~- ~-
6
2
4
K2M
5
Q-
El
a)
1
4
6
b)
Rys. 50. Zabezpieczenie układu mocy: a) wyłącznikiem samoczynnym b) wkładkami topikowymi i przekaźnikiem termicznym
S1 F2
FO
I
I
95
21
h
A2
13
14
22
/
'/
/\
I I I
K2M K2M 14
22
A1
/
'' Rys. 51. Układ sterowania zmianą kierunku obrotów
K2M
}
''
3
K1M
13
22 21
K1M
rn
li( 96
ov
S3
S2
14
K1M
A1
A2
13 22
e f-
t, 1-
Zasada działania (rys. 51 ). Przez włączenie przycisku 83 zostaje wzbudzona cewka stycznika K1 M. Stycznik ten włącza bieg prawy, a zestyk jego K1 M/13-14 podtrzymuje cały układ sterowania, uniemożliwiając włącze nie bezpośrednio biegu lewego poprzez naciśnięcie przycisku 82, gdyż bieg lewy jest blokowany zestykiem
l-
K1M/21-22. - Zmiana kierunku obrotów może nastąpić dopiero po naciśnięciu przycisku S1, który powoduje zwolnienie podtrzymania całego układu (przeciążenie silnika również wyłącza układ sterowania poprzez rozwarcie zestyku F2/95-96).
:a
Uklady sterowania i mocy
d
93
ov 81
K1M
82
F2
K1M
fil
FO 96
95
22
21
21
I I I
14
22
I
--,,,...,,.._
/
A1
22
/
/
K2M
/
/
Rys. 52.
K2M
I I
Układ
sterowania zmianą kierunku obrotów
A2.
13
14
I 13 I I J
K2M
14
13
21
14
K1M
A1
A2.
13
22
22
Zasada działania {rys. 52). Przez nac1smęcie przycisku S3 zostaje wzbudzona cewka stycznika K1 M. Stycznik ten włącza bieg prawy, a zestyk jego K1 M/13-14 podtrzymuje układ sterowania. Naciśnięcie przycisku S2 powoduje rozwarcie tego układu (zanik podtrzymania stycznika K1 M) oraz wzbudzenie cewki K2M z podtrzymaniem K2M/13-14 - zostają włączone obroty lewe. Silnik dążąc do zmiany kierunku obrotów hamuje przeciwprądem, by wejść za chwilę w obroty lewe. Naciśnięcie przycisku 81 powoduje wyłączenie układu spod napięcia i zwolnienie zestyków mocy. Styczniki K1 M oraz K2M wracają do pierwotnego położenia, zatrzymując pracę silnika i przygotowując układ do ponownego załączenia. 5.12. ZMIANA KIERUNKU I LICZBY OBROTÓW l1
L2
L3
F1
K81M
Q
3
K92M
5
Q-
-
1
2
3
4
K91M
5
1
Q-
5
4
6
4
6
2
6
3
1
F21
F2 2
4
6
2
2U
1U
1V 1W K93M
Qm 2
94
3
5
4
6
M1
3-
2V
2W Rys. 53. Schemat
układu
mocy
Układ
-
ten realizuje takie funkcje, jak: ruch wolny i szybki do przodu, natomiast powrotny ruch tylko szybki (połączenia w układzie Dahlandera).
Poradnik elektryka i automaty
81 -STOP 82 - RUCH SZVBKI W LEWO (POWRÓT) - K92M+K93M 83 - RUCH SZVBKI W PRAWO (DO PRZODU) - K91 M+K93M 84 - RUCH WOLNY W PRAWO (DO PRZODU) - K81 M
FO
S1
E-
21
22 14
22
13
21
S3E-
K92M1
22
K93M
I
E- ----14
13
43 44
------~
2ł
S4
44
I I --i-13
KBIM
I
43
22 21
32 KSIM
I
31
I 14
I I
31
K92M
\'-
32
K93M 14
K91M 13
22
22 K91M
32
14
13
KSIM 21
21
22 K93M
22
14
K91M
K92M 21
13
21
K92M 13 14
K81M
A1
A2
K91M
K93M
A1
A1
A2
A2
K92M
A1
A2
ov ruch wolny w prawo (do przodu)
ruch szybki w prawo (do przodu) Rys. 54.
tyka
Uktady sterowania i mocy
Układ
połączenie
w
gwiazdę
ruch szybki w lewo (powrót)
sterowania
95
Ruch w prawo, w zależności od wybranej prędkości, zostaje zapoczątkowany przez przycisku 84 lub 83. Przycisk 84 poprzez wzbudzenie stycznika K81 M uruchamia ruch wolny w prawo, podtrzymując układ stykami K81 M/13-14. Gdy chcemy uzyskać szybki ruch w prawo, naciskamy przycisk 83, który rozwierając poprzedni obwód, wzbudza stycznik K91 M oraz K93M (stykami stycznika K91 M/13-14) z jednoczesnym podtrzymaniem załączonych obwodów (zestyk K93M/13-14). Istnieje możliwość bezpośredniego włączenia posuwu na bieg szybki w prawo naciskając przycisk S3. Ruch wsteczny zostaje zapoczątkowany przyciskiem 82, który włącza styczniki K92M oraz K93M, z samoczynnym podtrzymaniem tego biegu stykami K92M/43-44 oraz K93/43-44. Ruch wsteczny (w lewo} może być zatrzymany tylko przyciskiem S1 - nie ma możliwości przejścia z ruchu wstecznego na wolny lub szyb. ki ruch w prawo (do przodu).
Zasada
działania.
włączenie
5.13. AUTOMATYCZNY PRZEŁĄCZNIK POŁĄCZENIA GWIAZDA-TRÓJKĄT, ZE ZMIANĄ KIERUNKU OBROTÓW Przy tym cyklu pracy styczniki powinny (muszą) być dobrane z przeznaczeniem na pracę hamowania przeciwprądem (Kategoria użytkownika AC4), gdyż w innym przypadku będą się one bardzo szybko zużywać. L1
L2
L.3
F1
K1M
2
4
6
K2MQ
:s
K5M
5
2
4
6
5
Q \~-\~ ~ 3
2
4
K3M
6
05
w6
F2
V1
W1
Rys. 55. Schemat
96
układu
mocy
Poradnik elektryka i automatyka
S1 -STOP S2 S3 -
BIEG W LEWO BIEG W PRAWO
Każdorazowa
po
zmiana działania układu może nastąpić dopiero sterowania (naciśnięcie przycisku 81).
wyłączeniu
22
E-- ----~ 22
82
' >-/
21
_____ 14
_/
/
'
/
r-
21
/ "
14
"-
13
13
44
14
44
K1M
32
K5M
14
22
K2M
K3T
K5M
o
K3M
A1
A2
li
OBROTY W PRAWO
Uklady sterowania i mocy
A1
b
Rys. 56.
ca
K1M
Układ
21
21
21
21
22
22
K5M
K3M
A2
1
13
22
ov
K3T
13
K5M 31
A1
K2M 43
13
K1M
14
K2M
A2
y
K2M
A1
A2 OBROTY W LEWO
sterowania
97
81 -STOP 82 83 -
BIEG W LEWO BIEG W PRAWO
Każdorazowa zmiana działania układu bez wyłączenia przyciskiem S1.
może nastąpić
21
22
------..... 21
83
E-
~------
'
-- - __ ...../ 14
21
/
/
/'-..
'
...... /
-------""'14
......
13
'-----
-- - --
13
44
14
K1M 44
ł4
K2M
K1M 43
13
13
32 14
K5M 31
K5M
K2M
K1M
K5M
K5M
K3T
A1
tJ..
21
21
K3M
A1
A2
A2 Przekaźnik
22
22
21
AZ
Obroty w prawo
2
13
K3M 21
A1
K3T
22
22
K1M
K2M
y
K2M
A1
A2
Obroty w lewo
czasowy Rys. 57.
Układ
sterowania
Zasada działania. Przycisk sterowniczy 83 uruchamia stycznik K1M (np. ruch w prawo), przycisk sterowniczy 82 uruchamia natomiast stycznik K2M (np. ruch w lewo). Włączony stycznik łączy uzwojenie silnika w gwiazdę, a następnie w trójkąt, układ stykami 13-14. Przyporządkowany każdemu stycznikowi zestycznik zwiemy 44-43 przekazuje napięcie na stycznik K3M, który włącza silnik M1 w gwiazdę. Równocześnie następuje zadziałanie przekażnika czasowego K3T, który po ustalonym czasie przełącza swoje styki K3T/1-2 na 1-4, przełączając uzwojenie silnika z gwiazdy na trójkąt, załączając stycznik K5M. - Załączenie stycznika K5M powoduje: podtrzymanie układu stykami KSM/13-14, oraz rozwarcie układu przekaźnika .czasowego stykami KSM/31--32. - Wyłączenie układu sterowania uzy~kOje się przyciskiem 81. 0
98
ZMIANĄ PRĘDKOŚCI OBROTOWYCH
. . ZMIANA PAR BIEGUNÓW 14
·. rzez zmianę liczby (par) biegunów można osiągnąć zmianę ilości obrotów. . k . ormalnymi formami wy onania są: . . . .1. Dwie prędkości obrot~w.e 1:2 - uzwoierna przeł~czalne w u~ła~z1e Dahlandera Dwie dowolne prędkosc1 obrotowe - dwa rozdzielone uzwoierna 2 : Trzy prędkości obrotowe - jedno przełączalne ~zwojenie 1:2 (układ Dahlandera) oraz jedno rozdzielone 3 . · uzwojenie . . 4. Cztery prędkości obrotowe - dwa UZWOjerna przełączalne 1:2.
op
~.14.1. Owie prędkości w układzie Dahlandera ~Połączenia
takie dają możliwość uzyskania różnych stosunków mocy, dla tych dwóch prędkości obrotowych,
~.wzastosowanym układzie Dahlandera.
Rodzaje
połączeń
Warunki mocy
Y/YY 1/1,5
1,8
0,3/1
połączenie
tę zaletę,
11/YY jest najbardziej zbliżone do wymagań uzyskania stałego momentu obrotowego. Poza tym ma że wykorzystując ten układ można uzyskać łagodny rozruch w połączeniu Y-11, a więc redukcję
prądu rozruchowego. Połączenie Y/YY natomiast
wykorzystane jest w silnikach, gdzie obrotowy (pompy, wentylatory, sprężarki). prędkości
5.14.2. Dwie dowolne
obrotowe -
następuje wzrastający
w kwadracie moment
dwa rozdzielone uzwojenia
Silniki z rozdzielonym uzwojeniem teoretycznie umożliwiają każdą kombinację liczby obrotów i dowolne sto. sunki mocy. Oba uzwojenia są włączane w Y, niezależnie od siebie. ~Kombinacje
liczby obrotów:
'w połączeniu Dahlandera
1500/3000
}zfozdzielonym uzwojeniem LICZBA BIEGUNÓW ~TOSUNEK OBROTÓW
~iskich/wysokich
750/1500
500/1000
4/2
1000/1500 6/4
8/4
12/6
1/2
1/2
1/2
1/2
Możliwości połączeń Połączenie
Połączenie
1A
ą to niezależne połączenia niskich JWYSokich obrotów. Każde włącze •. ie obrotów musi następować od
1B
silnika Połączenie
1C
niezależne każdej 1. Włączenie niezależne każdej obrotowej od zera. wielkości obrotowej od zera. 2. Możliwość włączenia wysokich 2. Możliwość włączenia wysokich obrotów od obrotów niskich obrotów od obrotów niższych. 3. Możliwość przejścia z obrotów wysokich na niskie (duży moment hamowania).
1.
Włączenie
wielkości
Możliwości łączeniowe
.. -------• Wyłączenia
99
5.14.3. Trzy
prędkości
obrotowe
Jedno przełączalne uzwojenie 1:2 w rozdzielonego. Kombinacja liczby obrotów Liczby obrotów liczba biegunów
połączeniu
Dahlandera,
1000/1500/3000
6
łączenia
4 X
750/1000/1500
8
2
6
Są
to
Połączenie
2A
niezależne włączenia pręd
kości obrotowych. Każde włącze nie musi odbywać się od zera.
3 Obroty
4
y
Możliwość połączeń Połączenie
uzupełnia się liczbą
Włączanie każdej
750/1500/3000 8 4 2
z
silnika Połączenie
28
liczby obrotów
od zera albo od niższej obrotowej. Wyłączanie do zera.
obrotów uzwojenia
wielkości
2C
Włączanie każdej
liczby obrotów od zera albo od niższej wielkości. Włączanie cofania na niższą wielkość obrotową, albo do zera (duży moment hamowania).
2 Obroty
1 Obroty I I I
I I I
' 5.14.4. Cztery
prędkości
obrotowe
Liczba obrotów 1:2 w połączeniu Dahlandera - mogą następować po sobie jedna po drugiej, albo jak to pokazano na niżej przedstawionym przykładzie. 1 uzwojenie 500/1 OOO, 2 uzwojenie 1500/3000 = 500/1000/1500/3000 albo 1 uzwojenie 500/1 OOO, 2 uzwojenie 750/1500 = 500/750/1000/1500 Przy silnikach z 3 lub 4 prędkościami obrotowymi przy pewnych stosunkach liczby biegunów, aby uniknąć dużych prądów indukcyjnych płynących w tym czasie przez uzwojenia, należy ściśle określone uzwojenia rozewrzeć i tak go należy zaprojektować.
100
Poradnik elektryka i automatyka
5.15. UZWOJENIE _PRZEŁĄCZALNE W UKŁADZIE DAHLANDERA - DWIE PRĘDKOŚCI I JEDEN
LI
L2
L3
ms o- -- --
K81M
K91M
K93M
2
F2
4
6
F21 2
4
6
2U
1U
2V
IV
2W
IW
Rys. 58. Schemat
układu
mocy 2U
niskie obroty
wysokie obroty
a)
IU
2U
y
niskie obroty
b)
wysokie obroty
Rys. 59. Połączenia uzwojeń uzależnione od liczby par biegunów: a) połączenia w D. - niskie obroty połączenia w YY - wysokie obroty b) połączenia w Y - niskie obroty połączenia w YY - wysokie obroty
101
Tabela 14. Obroty synchroniczne a uzwojenie z przełączalnym biegunem 1U, 1V, 1W 12 500 8 750 4 1500 K81M
Zaciski silnika Liczba biegunów obr/min Liczba biegunów obr/min Liczba biegunów obr/min Stycznik
2U, 2V, 2W 6 1000 4 1500 2 3000 K91M K93M
K81M
S3
F2
F21
r-r-1 I
FO
I 95
I
)
"'„
K81M
21 13
14
A2
I I
K93M
)<."
(
Al
13
' ')
K9łM
14
13
A2
A1
K91M
f4 W~sokie
Niskie
Układ realizuje połączenie 1A ze strony 99
Rys. 60. Układ sterowania
f3
Al
A2
y
F2
F2ł
FO
K81M
53
Sl
n-i
rTI
I
22 I 21
K81M
44
K9łM
K93M
al
ilo -os: A2
A1
43
z
I I
'/-Y,/
)
(
'1
I
I I I
I I
I I
I 21
22
al~
..>::.o .!!!
I
l..
=o.
K93M
K9łM
y
K91M
I
I I
o
al
K93M
KBłM
.o
22
=-o
ti s:
21
B
A1
A2
~e o .o g1., o
~
Wysokie
srlf fff
Układ
realizuje
połączenie
S1 -STOP S2-WYSOKIE OBROTY (K91M +K93M) S3 - NISKIE OBROTY (K81 M)
1C ze strony 99
Rys. 61.
Układ
sterowania
Zasada działania. Przyciskiem S3 wzbudzamy cewkę napięciową stycznika K81 M, włączając niskie obroty silnika M1. Następuje podtrzymanie włączonego układu stykami stycznika K81 M/13-14. Stycznik K81 M łączy układ w L1 z rys. 59a lub w Y z rys. 59b - w zależności od połączeń par biegunów, włączając niskie obroty silnika (patrz tabela 19). Przyciskiem S2 wzbudzamy cewkę napięciową stycznika K91 M, włączając wysokie obroty silnika. Podczas zaimpulsowania tego przycisku następujące załączenie cewki napięciowej K93M, która zestykiem K93M/13-14 podtrzymuje cały układ. Styczniki K91 M oraz K93M łączą uzwojenie silnika w YY, włączając wysokie obroty. Oprócz przycisku S1, układ mogą również wyłączyć przekaźniki termiczne F1 oraz F2. Na rys. 60 przedstawiono schemat ideowy sterowania, który realizuje funkcje 1A. Przy tym układzie połączeń zmiana obrotów może jedynie nastąpić po wyłączeniu sterowania przyciskiem S1. Natomiast na rys. 61 oraz 62 zmiana obrotów może następować bezpośrednio po sobie. Uzwojenia silnika mogą być połączone w układ L1 (niskie obroty) - YY (wysokie obroty) z rysunku 59 a, lub w układ Y (niskie obroty) - YY (wysokie obroty) z rysunku 59 b. Tabele 14 oraz 19 pokazują możliwości uzyskania różnych prędkości obrotowych w zależności od zmiany par biegunów - połączenia uzwojeń silnika w układzie Dahlandera
_Uklady sterowania i mocy
yka
103
Układ realizuje połączenie 1B ze strony 99
22
S1
E-
S2
ł4
22
-------
13
21
K93M
22
K81M 13
K93M
21
K91M
Al
Al
A2
ov~~_._~~~~~_.~~~~~
Niska liczba obrotów
Y
Wysoka liczba obrotów
Rys. 62. Układ sterowania
Przedstawiony ideowy schemat sterowania (rys. 62) może realizować połączenia 1B. Zasada jego działania omówiona została na stronie 103. Jeśli chcemy opisany układ sterować łącznikiem pakietowym, to w miejsca A-B włączamy układ z rys. 63. Układy te pokazano pogrubionym drukiem. Nowo powstały układ realizuje łączenia
1A ze strony 99.
95
K93M K81M F2
96
14
t~ 4
r I
K81M \ 13
I
K91M
~
K81M
2
o
+ +
Wysokie obroty
Niskie obroty
A Rys. -63. Sterowanie łącznikiem pakietowym
Poradnik elektlyka i automatyka 104
5.16. DWA ROZDZIELONE UZWOJENIA - DWIE PRĘDKOŚCI I JEDEN KIERUNEK OBROTÓW LI
L2 L3 LI L2
L3
F1
01
r,-~~ li
5
'-- D D D K81M
Q
2
6
I
~
S
2
4
6
2U
2V 2V 2W
2W
Rys. 64. Układ mocy zabezpieczony wkładkami topikowymi i przekaźnikiem termicznym
Rys. 65. Układ mocy zabezpieczony wyłącznikiem samoczynnym
tu
2U
Rys. 66. Połączenia silnika -
1ia
ca
dwa rozdzielne uzwojenia
53
Jje
F2
FO
F21
S1
rn I
22
21
rn
S2
rn
22 I
I
21
Q)
I I
I
14
A1
13
A2
~.o
z o
I
I..
)
'-x/ / ,, .
"l
K91M
Układ realizuje połączenie 1A ze strony 99
Wysokie
.c
·-o
9S
(
K81M
K81M
K9tM 22
21
14
K81M
22 ---.---. 13
21
A1
A2
Rys. 67. Układ sterowania
atyka
Uktady sterowania i mocy
81 -STOP 82 - Wysokie obroty 83 - Niskie obroty
ov
105
S3
rri I
FO
I
I 95
96
13
K81M
K81M
14
K91M ----+-~.::.;22 ~~:.--~~ A1 13
.~a ~o
A2
(/) '·-.o
Zo
.I
I
I
"..
,)
('"" 't /'-
I
I I
I
I
I I
K91M K61M
K91M ___..,,_~22 13
(])
32 >. o(/) o
~~.,.__--!
>. '-
A1
A2
s -2
Układ realizuje połączenie 1C ze strony 99
Wysokie
N''"'11
l Ił l l •
a)
b)
S1 -STOP S2 - WYSOKIE OBROTY S3 - NISKIE OBROTY Rys. 68. Układ sterowania
Na rysunku 66 pokazano połączenia w silniku jako dwa rozdzielne uzwojenia. Przy takim połączeniu układy zasilania silnika łączy się jak to pokazano na rysunku 64 oraz 65 (różnica pomiędzy rys. 64 a 65 polega jedynie na sposobie jego zabezpieczenia). Zasada działania. Przyciskiem S2 lub S3 można wzbudzić cewkę napięciową stycznika obrotów niskich (K81M) lub wysokich (K91M), które swoimi stykami 13-14 podtrzymują układ pod napięciem. Przy połączeniu z rys. 67 zmiana obrotów może jedynie nastąpić po wyłączeniu sterowania przyciskiem S1, natomiast przy połączeniu - jak na rys. 68 zmiana obrotów może r:iastępować bezpośrednio po sobie.
Wysokie
FO
Niskie
F2 I F21
>
95 Układ
realizuje
połączenie
1B
96
22 S1
E-
S2E-
21
22
14
21_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13
14
14
14 13
K81M
K91M
ady vnie
13
13
22
22
K91M
kich
A
K81M 21
21 I
81,
K81M
K91M
A1
A2 OV
Niskie obroty Rys. 69.
Układ
B
A1
A2 Wysokie obroty
sterowania
Zasada działania. Przyciskiem 82 lub 83 można wzbudzić cewkę napięciową stycznika obrotów niskich K81 M lub wysokich K91 M, które swoimi stykami 13-14 podtrzymują układ pod napięciem. Opisany schemat sterowania (rys.69) może realizować połączenia 1B. Jeśli chcemy opisany układ sterować łącznikiem pakietowym, to w miejsce A-B układu sterowania włącza my układ z rys.70, podobnie jak to zostało wykonane na rys. 62-63. Diagram łączeń takiego układu przedstawiono na rys. 71.
Uktady sterowania i mocy
107
FO
Wysokie
F2 / F21
Niskie
95
96
1
2
1
3
~-i-------1 2
4
r
r14
I 14
I
K91M
K81M
13
13
A
B
22
22
K81 M
K91 M
21
21
Rys. 70. Sterowanie łącznikiem pakietowym
K91M 13
1
K81M
F2
t~.____~ 4
o
o 2
+
Niskie obroty
1
+ Wysokie obroty
Rys. 71. Diagram łączeń
--
-1-08------------------------------------------~~-------------P-o_ra_d_m_k_e/-eAf_~_k_a_i_au-~~ma~M
5.17. POŁĄCZENIE DAHLANDERA -
JEDEN KIERUNEK i DWIE WIELKOŚCI OBROTOWE
ROZRUCHY-D.. MAŁE OBROTY D.. WYSOKIE OBROTY W
L1
Jeśli
obwody, w których są umieszczone przekaźniki F2 oraz F21, nie mogą być zabezpieczone bezpiecznikiem F1, to należy wówczas zastosować układ zabezpieczający ze strony 105 - rys. 65.
L2
L3
F1
K91M
Q-
3
5
2
4
6
2
4
6
F21 2
K93M
Q-
r:l:-Js 2
4
K85M
6
2
3
5
4
6
Rys. 72. Schemat
Mała prędkość
obrotowa
Rys. 73.
!yka
Układy sterowania i mocy
układu
Mała prędkość
4
6
mocy
obrotowa
Połączenia uzwojeń
Duża prędkość
obrotowa
silnika
109
Wysokie obroty są ściśle uzależnione od obrotów niskich. S1 -STOP S2 - .NISKA LICZBA OBROTÓW (K81 M, K85M) S2 - WYSOKA LICZBA OBROTÓW (K91 M, K85M, K93M)
22 21
82
Eł4
14
13
K81M
14
K85M
K93M 13
83
K3T
44
E-
13
43
2
14
44
K91M
43
13
22 21_ _ _ _ _ _ _ _ _ 13
2
22
K85M
K93M 31
21
K91M
22
22
14
K81M
K91M 21
2!
13
2
K85M
K81M
Al
K3T
0
K93M
K85M
Al
Al
K91M
Al
A2 A2 A2 A2 ov _______.,.____________ _....b_____.____________ -4------------_J
Niskie obroty
y Rys. 74.
Wysokie obroty Układ
sterowania
Zasada działania. Naciskając przycisk S2, pobudzamy zadziałanie cewki napięciowej stycznika K93M, który zwierając swoim zestykiem 13-14 obwód cewki napięciowej K81 M łączy układ silnika w Y (rys. 73a). Silnik pracuje w tym układzie na małych obrotach. Następuje jego rozruch. Równocześnie włączony zostaje w układ przekaźnik czasowy K3T, który po ściśle określonym czasie stykami K3T/1-2 rozwiera obwód cewki napięciowej K93M. Następuje powrót zestyków K93M/21-22 do stanu pierwotnego (zwarcie zestyków) i włączenie stycznika K85M z jego samopodtrzymaniem stykami K85/13-14 oraz wyłączenie przekaźnika czasowego spod napięcia (stykami K85M/31-32). Silnik pracuje na małej prędkości obrotowej, połączony w A (rys. 73b). W przypadku naciśnięcia przycisku S3, następuje wyłączenie cewki napięciowej stycznika K81 M spod napięcia, która swoimi stykami 21-22 powoduje zadziałanie stycznika K91 M. Stycznik ten stykami 43-44 podtrzymuje cały układ pod napięciem i jednocześnie stykami 13-14 załącza stycznik K93M. Uzwojenie silnika zostaje połączone w układ YY (rys. 73c) - silnik włączony zostaje na wysokie obroty. Wyłączenie obrotów uzyskuje się naciskając przycisk S1.
110
Poradnik elektryka i automatyka
S.18. POŁĄ~ZENIE DAHLANDERA_- DWA KIERUNKI i DWIE WIELKOŚCI OBROTÓW (WSTĘPNY WVBOR KIERUNKU OBROTOW)
LI
L2
L3
F1
KfM K2M 2
4
Q
6
K81M
Q-
K9iM
F21
2
4
6
2
4
6
Q F2
2
4
6
K93M
Q-...-2
4
6
1ry 1ik
mi
1U
ka od
1V 1W
2U
M1
2V
3 ......
2W
od
44 silnie Rys. 75. Schemat
Ukiady sterowania i mocy
układu
mocy
111
Chcąc dokonać zmianę kierunku obrotów, należy przedtem wyłączyć układ - naciskając przycisk S1. Po ustaleniu kierunku w sposób wybiórczy można uruchomić obroty "powoli - prędko" bez możliwości włącza nia cofania na obroty niższe. Układ realizuje połączenie 1 B.
S1 -STOP S2 - Z POWROTEM (K2M) S3 - W PRZÓD (K1 M) S4- PRĘDKO (K91M+K93M) S5 - POWOLI (K81 M)
9S
F21
82
E- ---, 21
____ 14
r----
'
',/
/'',
_./
/
14
',
'-----
13
K1M
21
/
-------------
44
14
K2M
K2M
K1M 13
13
,„
r-
24
1~-
44 13
22
22
14
K1M
K81M
K91M
21
21
13
K2M K1M
K93M
K91M
Al
A2
A2
ov
W przód
Powoli
Al
Prędko
K2M
Al
A2
Z powrotem
Rys. 76. Układ sterowania
Zasada działania. Poprzez zadziałanie przycisku 83 zostaje wzbudzony stycznik K1 M, który wybiera wstępnie kierunek obrotów i podtrzymuje się po zwolnieniu przycisku swoim stykiem pomocniczym 13-14. Równocześnie zwarcie obwodu stykami K1 M/43-44 przygotowuje układ do zmian prędkości obrotowych, które można dokonać przyciskami 84 oraz 85. Przycisk 85 załącza stycznik K81 M, który stykami K81 M/13-14 podtrzymuje obwód, włączając silnik na wolne obroty. • Przycisk 84 uruchamia stycznik K91 M oraz K93M, które włączają układ w szybkie obroty. Podtrzymanie działania powoduje zadziałanie zestyku K91 M/13-14 oraz K93M/13-14. Zmianę kierunku obrotów można uzyskać dopiero po wyłączeniu układu przyciskiem 81 i po ponownym uruchomieniu.
112
Poradnik elektryka i automatyka
s.19.
POŁĄCZENI~ DAHLANDERA -
DWA KIERUN_KI i DWIE WIELKOŚCI OBROTÓW (WŁĄCZENIE JEDNOCZESNIE KIERUNKU I LICZBY OBROTOW)
F4
K81M
3
K82M
5
6
3
3
5
4
6
K9fM
5
6
4
5
F2f
F2 2
4
6
2U
fU
fV
M1 3 "'-"
2V
2W
fW
Q-w.
K93 M
3
5
W~sokie
Niskie
t
l
Realizacja
Rys. 77.Schemat
układu
Il
połączeń
1A
mocy
113
S1 -STOP S2 - Z POWROTEM POWOLI (K82M) S3 - W PRZÓD POWOLI (K81 M) S4 - Z POWROTEM PRĘDKO (K92M +K93M) SS - W PRZÓD PRĘDKO (K91 M + K93M)
FO F2/F21
K81M K93M 21
13
KB2M
K81M
32
14
14
13
13
K92M
K82M K91M
K91M 31
E-
22
' rl --------
22
21--\
\ I
_ l\
53
I
_;I \
14
E-
31
f5
54 52
14
13
----21
55
---\:
14
F-
----
_./x\_ --------
13
'-
K92M
_j'4
K92M 21
Al
A2
ov
Do przodu powoli
K82M
21
K91M
Al
Al
Do przodu
Z powrotem powoli
prędko
Rys. 78.
Układ
21
L K93M
A1
A2
A2
K91M
13
211 K81M
14
13
b_
22 K82M
21
A2
y
K9.2M
Ał
A2
Z powrotem prędko
sterowania
Zasada działania. Wybrana prędkość obrotowa i kierunek obrotów daje się włączyć przez uruchomienie jed· nego z czterech przycisków. Zwolnienie natomiast zestyku 13-14 styczników K81 M, K82M, K91 M, K92M i K93M może nastąpić tylko wtedy, gdy naciśnięty zostanie przycisk 81. Po zadziałaniu ·przyciskiem stera· wniczym 84 lub 85 (włączenie obrotów szybkich do przodu i z powrotem) może nastąpić wzbudzenie cewki napięciowej stycznika K91 Mi K92M wówczas gdy zestyk K93M/13-14 jest zamknięty.
5.20. JEDEN KIERUNEK ORAZ TRZV SZVBKOŚCI OBROTOWE - POŁĄCZENIA W UKŁADZIE DAHLANDERA
FO
K81M
3
5
3
5
K91M
3
5
4
6
Q F2
F22
F21 2
4
6
2
4
**
3 U 3V 3W
1U
J
1U
1U
2U
1V
fV
2V
fW
IW
2W
~
2V 2W
2U
1V
lW
3U
3U
2U
M1
3V
3V
2V
3 ,,-..../
3W
3W
2W
*
* *
** *
m
2
6
Połączenie
X Y Połączenie Z Połączenie
id-
*
**
~M
rovki
Rys. 79. Schemat
układów
mocy
Na powyższym rysunku przedstawiono wspólny układ mocy dla wykazanych połączeń, natomiast układy sterowania zostały rozrysowane oddzielnie na każdy układ połączeń silnika.
vka
Uklady sterowania i mocy
115
5.20.1.
Połączenie
silnika X
2 uzwojenia - średnia i wysoka liczba obrotów uzwojenie rozdzielone - niska liczba obrotów 2U Uzwojenie 2
Średnia i wysoka liczba obrotów - uzwojenie Dahlandera
Uzwojenie 1
lV Niska' liczba obrotów - uzwojenie rozdzielone Rys.
SO.Połączenia uzwojeń
silnika
TABELA 15. Synchroniczna liczba obrotów Uzwojenie
1
2
2
Połączenia
1U, 1V, 1W
2U, 2V, 2W
3U, 3V, 3W
Liczba biegunów Obr/min Liczba biegunów Obr/min Liczba biegunów
116
12
8
4
500
750
1500
8
4
2
750
1500
3000
6
4
2
Obr/min
1000
1500
3000
Stycznik
K1M
K81M
K91M, K93M
Poradnik .elektryka i automatyka
FI
s2E-
F2 LF22 .F2
---------- -------------
------,
21
f4 13
ł4
---------
S3E2-1
13
-----
S4E-
14
14
14
KiM
14
KBłM
13
K93M
13
13
22
22
KBfM
32
K1M
KfM
14
K91M 31
21
21
f3
K91M
K91M 31
2f
K93M
KBIM
K93M
31
21
31
K1M
13
K81M
A1
Al
A2
A2
K91M
A1
A2
K93M
A1
P.2
ov średnia
niska liczba obrotów uzwojenie 1
- - - połączenia niezmienne
liczba obrotów uzwojenie 2
wysoka liczba obrotów uzwojenie 2
(stałe)
-------połączenia istniejące
}
połączen~a i~tn~eją?~
}
- - - połączenia nie istniejące - - - - - - - połączenia rne 1strne1ące
praca w połączeniu 2B -
str. 1oo
praca w połączeniu 2A -
str. 100
S1 -STOP S2 - WYSOKA LICZBA OBROTÓW (K91 M S3 - ŚREDNIA LICZBA (K81 M) S4 - NISKA LICZBA OBROTÓW (K1 M)
+
K93M)
Rys. 81.
Uklady sterowania 1 mocy
wysoka liczba obrotów uzwojenie 2
Układ
sterowania
1J7
Zasada działania - Przycisk 84 uruchamia stycznik K1 M (niska prędkość obrotowa). - Przycisk 83 uruchamia stycznik K81 M (średnia prędkość obrotowa). - Przycisk 82 uruchamia stycznik K91 M i poprzez zestyk K91 M/13-14, stycznik K93M (wysoką prędkość obrotową).
We wszystkich przypadkach po zadziałaniu stycznika następuje samopodtrzymanie układu poprzez zestyk 13-14 (K1 M/13-14, K81 M/13-14 lub K93M/13-14). Kolejność włączania prędkości obrotowej - od niskiej do wysokiej jest dowolna. Stopniowe przełączanie powrotne z wysokiej poprzez średnią, a następnie niską prędkość obrotową nie jest możliwe. Wyłączenie następuje przyciskiem 81. Na rys. 81 pokazano dwie różne funkcje, które realizuje ten układ sterowania z dokonanymi i uwidocznionymi na rysunku zmianami. 5.20.2. Połączenie silnika Y
Dwa uzwojenia - niska i wysoka liczba obrotów uzwojenie rozdzielone - średnia liczba obrotów 1U
iU albo
Uzwojenie 2
3V
niska i wysoka liczba obrotów -
uzwojenie Dahlandera
a)
2U Rys. 82. Połączenia uzwojeń silnika
Uzwojenie 1
Tabela 16. Synchroniczna liczba obrotów
średnia liczba obrotów -
uzwojenie rozdzielone
b)
118
Uzwojenie
2
1
2
Połączenia
1U, 1V, 1W
2U, 2V, 2W
3U, 3V, 3W
Liczba biegunów
12
8
Obr/min
500
750
o
8 1000
8
6
4
Obr/min
750
1000
1500
Stycznik
K81M
K1M
K91M, K93M
Liczba biegunów
Poradnik elektryka i automatyka
F21, F22,F2 22
14
13
---„
I I
14
I I
13
14
ł4
44
K81M 13
K93M
K1M
13
14
13
13
t4
K1M
K91M
K1M
K81M
13
31
K91M
K91M
31
32 K81M
K93M
K93M
31 KS f M
Al
K iM
A2
niezmienne (stale) } praca w i... - - - - połączenia nie istniejące - - - - - połączenia istniejące } praca w - - - połączenia nie istniejące
K9fM
liczba obrotów uzwojenie 1
połączeniu
2A -
str. 1oo
połączeniu
2B -
str. 1oo
Rys. 83.
Układ
Al
K93M Al
A2
A2
średnia
połączenia
połączenia istniejące
A1
A2
niska liczba obrotów uzwojenie 2
---
31
wysoka liczba obrotów uzwojenie 2
wysoka liczba obrotów uzwojenie 2
S1 -STOP S2 WYSOKA LICZBA OBROTÓW {K91 M S3 - ŚREDNIA LICZBA OBROTÓW (K1 M) S4 - NISKA LICZBA OBROTÓW (K81 M)
+ K93M)
sterowania
119
f'""TT
Zasada działania - Przycisk 84 uruchamia stycznik K81 M (niska prędkość obrotowa). - Przycisk 83 uruchamia stycznik K1 M (średnia prędkość obrotowa). - Przycisk 82 uruchamia stycznik K91 M i poprzez K91 M/13-14, stycznik K93M (wysoką prędkość obrotową). We wszystkich przypadkach po zadziałaniu stycznika następuje samopodtrzymanie układu poprzez zestyk 13-14 (K1 M/13-14, K81 M/13-14 lub K93M/13-14). Kolejność włączania prędkości obrotowej- od niskiej do Wysokiej jest dowolna. Stopniowe przełączanie powrotne z wysokiej poprzez średnią, a następnie niską prędkość obrotową nie jest możliwe. Wyłączenie następuje przyciskiem 81. Na rys. 83 pokazano dwie różne funkcje, które realizuje ten układ sterowania z dokonanymi i uwidocznionymi na rysunku zmianami. Natomiast w tabeli 16 pokazano wielkości obrotowe uzależnione od ilości par biegunów, układu połączeń uzwojeń w silniku oraz zadziałania poszczególnych styczników. 5.20.3.
Połączenie
silnika Z
Dwa uzwojenia - niska i średnia liczba obrotów uzwojenie rozdzielone - wysoka liczba obrotów
lU Uzwojenie 2
niska i średnia liczba obrotów -
uzwojenie Dahlandera
a)
Uzwojenie 1
Rys. 84.
Połączenia uzwojeń
silnika
Tabela 17. Synchroniczna liczba obrotów
b) wysoka liczba obrotów -
b)
120
uzwojenie rozdzielone
Uzwojenie
2
2
1
Połącżenia
1U, 1V, 1W
2U, 2V, 2W
3U, 3V, 3W
Liczba biegunów
12
6
4
Obr/min
500
1000
1500
Liczba biegunów Obr/min
12
6
2
500
1000
3000
8
4
2
Obr/min
750
1500
3000
Stycznik
K81M
K91M, K93M
K1M
Liczba biegunów
Poradnik elektryka i automatyka
Ff
S1 -STOP S2 - WYSOKA LICZBA OBROTÓW (K1 M) S3 - ŚREDNIA LICZBA OBROTÓW (K91 M S4 - NISKA LICZBA OBROTÓW (K81 M)
F21,F22,F2
+ K93M)
połączenia niezmienne (stale) - - · połączenia istniejące } praca w połączeniu 2A - - - - połączenia nie istniejące - - - - połączenia istniejące } praca w połączeniu 2B połączenia nie istniejące
Rys. 85.
Układ
sterowania
121
Zasada działania - Przycisk S4 uruchamia stycznik K81 M (niska prędkość obrotowa). - Przycisk S3 uruchamia stycznik K91 M, który swoim zestykiem zwiernym K91 M/13-14 załącza stycznik K93M (średnią prędkość obrotową). - Przycisk S2 uruchamia stycznik K1 M (wysoką prędkość obrotową). We wszystkich przypadkach po zadziałaniu stycznika, następuje samopodtrzymanie układu poprzez zestyk 13-14 (K1M/13-14, K93M/13-14 lub K81M/13-14). Kolejność włączania prędkości obrotowej - od niskiej do wysokiej jest dowolna. Stopniowe przełączanie powrotne z wysokiej poprzez średnią, a następnie niską prędkość obrotową nie jest możliwe. Wyłączenie dokonuje się przyciskiem S1. Na rys. 85 pokazano dwie różne funkcje, które realizuje ten układ sterowania z dokonanymi i uwidocznionymi na rysunku zmianami. Natomiast w tabeli 17 pokazano wielkości obrotowe uzależnione od ilości par biegunów, układu połączeń uzwojeń w silniku oraz zadziałania poszczególnych styczników. 5.21. DWUSTOPNIOWY ROZRUCH SILNIKA INDUKCYJNEGO ZA POMOCĄ OPORÓW ROZRUCHOWYCH
LI
L2
L3
3
5
4
6
Ft
K1M
Q
o
K42M 2
3
K41 M 2
4
4
6
Wł
R2
o
2
3
5
4
6
U2 V2 W2
V~
z 5
6
U1
X y
3
5
Rł
F2
u
2
V
w
M1 3--
Rys. 86. Schemat
122
układu
mocy
Poradnik elektryka i automatyka
F2
SI
>
E-
81 -STOP 82-START
96 22
21
K42T
S2
14
EKIM
KłM
14
18
13
15
KIM
K42M 13
K4lM 13
21
18
15
K41M
Al
Af
K41T
a
K42M Al
b
A2
K42T
a
b
KiM
Al
A2
ov
Rys. 87.
Układ
sterowania
Zasada działania. Przycisk 82 uruchamia stycznik K41 M i przekaźnik czasowy K41 T. Po zadziałaniu stycznika K41 M jego zestyk 13-14 podtrzymuje napięcie i silnik zostaje podłączony do sieci za pomocą wstępnie włączonego opornika R1 + R2. Odpowiednio do nastawionego czasu rozruchu, zestyk K4 H/15-18 załącza stycznik K42M mostkując opór rozruchowy R1. Równocześnie zostaje załączony zestyk K42M/13-14, który włącza przekaźnik czasowy K42T. W zależności od nastawionego czasu, zestyk K42T/15-18 załącza stycznik K1 M mostkując drugi stopień rozruchu R2 - silnik pracuje na znamionowej prędkości obrotowej. Stycznik K1 M zostaje podtrzymany stykami K1 M/13-14, a cewki napięciowe K41 M, K42M, K4 H i K42T zostają wyłączone spod napięcia (stykami K1 M/21-22 i K1 M/31-32) Wyłączenie układu sterowania (silnika M1) może nastąpić po naciśnięciu przycisku 81 lub wyłączeniu poprzez zadziałanie styków 95-96 przekaźnika termicznego F2.
Uktady sterowania i mocy
123
5.22. PRZVKŁAD ZASTOSOWANIA PRZEŁĄCZNIKÓW W omawianym punkcie tego rozdziału przedstawiono przykłady zastosowania przełączników, które wykorzystano do realizacji rozruchu oraz zmiany prędkości obrotowych silników dwubiegowych z uzwojeniami rozdzielonymi lub w układzie Dahlandera. Pokazano również ich możliwości w układach regulacji obwodów mocy elementów grzejnych. Na rysunku pokazano połączenia uzwojeń silników oraz oporów grzejnych z elementami śrubowymi poszczególnych pakietów zastosowanych łączników i ich diagramy łączeń. Do realizacji tych układów można wykorzystać łączniki serii 4G produkowanych przez APATOR S.A. w Toruniu, ŁK15 produkowanych przez Sp~łdzielnię Inwalidów SPAMEL w Twardogórze oraz cały typoszereg łączników produkowanych przez KLOCKNER-MOELLERA. 5.22.1. Rozruch Y -
!).
(przy niskiej
prędkości
L1
obrotowej), oraz wysokie obroty -
L2
L3
połączenie
o
Dahlandera
y
2
+
++ ++ + + ++ ++
1U
+ + + ++ ++
2W2
+
2U2
Rys. 88.
124
Połączenia
silnika z zaciskami
łącznika
pakietowego
Poradnik elektryka i automatyka
5.22.2. Dwa uzwojenia rozdzielone -
dwie
prędkości
obrotowe L1
L2
L3
o
1
2
+ + + +
1U
+ +
Rys. 89. Połączenia silnika z zaciskami łącznika pakietowego
5.22.3.
L1
Połączenie
L2
V-
Li (rozruch silnika)
L3
o
W2
++ + + + + + ++ +
U1
~+
V1
Rys. 90.
Układy sterowania i mocy
y
Połączenia
silnika z zaciskami
łącznika
pakietowego
125
5.22.4. Jeden kierunek i dwie prędkości obrotowe -
L1
L2
połączenie Dahlandera
L3
1
o
2
+ +
+
+ + + +
1U
+
6./YY Rys. 91. Połączenia silnika z zaciskami łącznika pakietowego
126
Poradnik elektryka i automatyka
5.22.5. Uzyskiwanie
różnych
mocy oporów grzejnych
o
li
1
3
2
5
++ + ++ + + ++ +++++
Ili
11
1
li I
D
DD
2 1
4
2
3 5
4
4
D
5
Rys. 92. ra
Uklady sterowania i mocy
Połączenie
oporów grzejnych z zaciskami
łącznika
pakietowego
127
I~ .. 5.22.6.
Połączenie
oporów grzejnych w układ
gwiazda-trójkąt
I
L1
L2
L3
o U1
U2
+
Ili
li V2
!:::,.
++ +
W1
V1
y
+ ++ ++ + +
W2
11
Ili
y
y
o~
Rys. 93. Połączenie oporów grzejnych z zaciskami łącznika pakietowego
128
Poradnik elektryka i automatyka
5 .22.1. Kombinacje połączeń oporów podłączonych w sieć trójfazową L1
L2 L3
o
2
+ ++ li
Ili
IV
V
+ +
VI
++
li
1
111
IV
V
VI
3
4
5
+ +
+ +
+ + + +
+
+
+
+
+
+ + +
.y
2 ·YY
1
2
Rys. 94. Połączenie oporów grzejnych z zaciskami łącznika pakietowego
Uktady sterowania i mocy
129
5.23. SYGNALIZACJA I WYBÓR KIERUNKU
z 21
13
23
z 14
24
22
13
13
e2
e1
14
14
A
A1
A1
A2
A2
F
=Z
[(z
+ e2)
+ A (z
e1]
· e2)
Rys. 95. Schemat ideowy układu sterowania (symbole e1 oraz e2 są zestykami łącznika krańcowego)
Układ sygnalizacji kierunku ruchu działa wg zasady: - przy ruchu w prawo następuje zadziałanie przekaźnika A, wówczas gdy obiekt będący w ruchu załączy w kolejności łącznik krańcowy e1 a następnie e2 i łączniki te będą cały czas naciśnięte. - przy ruchu w lewo, przekaźnik A nie zadziała, pomimo jednocześnie naciśniętych łączników krańcowych e1 oraz e2 (najazd na łączniki te następuje w odwrotnej kolejności).
5.24. UKŁAD DWÓJKI LICZĄCEJ Przedstawiony układ może mieć różne zastosowania. Można go między innymi wykorzystywać do takiego działania, gdzie w ruchu posuwisto-zwrotnym łącznik indukcyjny lub krańcowy 81 ma załączyć stycznik K81 M tylko w ruchu do przodu. Natomiast zaimpulsowanie go w ruchu "do tyłu" ma spowodować wyłączenie tego stycznika.
14
S1
22
14 K1
K2
13
23
14
14
K2
A1
22 K3
21
13
13
A1
23
24
K1
K1
24 K1
K2
K3
13
K81 M
K81M
K3
A1
K81M
A2 Rys. 96. Schemat ideowy układu sterowania
130
Poradnik elektryka i automatyka
··5• 25. PAMIĘĆ Z PRIORYTETEM WYŁĄCZANIA w.układzie z rys. 97, imp_uls wyłączaJący e2 zawsze powoduje wyłączenie układu, nawet w przypadku gdyby
w momencie wyłączania był załączony.
o
.
e1 14
14
F (A) = (a
+ e1)
. e2
22 A
A1
A2
Rys. 97. Schemat ideowy układu sterowania (symbole e1 oraz e2 są zestykami łącznika krańcowego)
[5.26. PAMIĘĆ Z PRIORYTETEM ZAŁĄCZANIA ~i~\iVukładzie z rys. 98, impuls załączający e1 zawsze powoduje załączenie pamięci, nawet w przypadku gdyby
Jzestyk e2 -
w momencie załączania był rozwarty.
a
L
e1
14
14
22
A
A1 F (A)
= a . e2 + e1
A2
Rys. 98. Schemat ideowy układu sterowania (symbole e1 oraz e2 są zestykami łącznika krańcowego)
131
Tabela 18. Parametry eksploatacyjne silników Fabryki Maszyn Elektrycznych INDUKTA PN Połącze-
Typ silnika
I
nie faz kW
2p = 4/2 Sg 132S-4/2
Sg 132M-4/2
Sg 160M-4/2
Sg 160L-4/2
Sf 180M-4/2
Sg 132M-6/4
Sg 160M-6/4
Sg 160L-6/4
Sf 180L-6/4
Sg 132M-8/4
Sg 160M-8/4
Sg 160L-8/4
Sf 180L-8/4 2p
Nm
%
-
I
A
A
A
irN
mrN
mma>
%
%
%
jedno uzwojenie przełączalne
4,7
6,3
1445
31,06
84,0
0,87
16,9
9,8
7,4
560
160
230
5,7
7,7
2895
18,80
78,0
0,92
20,8
12,1
9,2
610
170
240
4
Il
6,0
8,1
1450
39,52
85,0
0,86
21,5
12,4
9,5
600
170
250
2
A A
7,2
9,7
2915
23,59
80,5
0,92
25,5
14,7
11,2
700
180
270
4
Il
10,0
13,4
1450
65,86
87,3
0,84
35,8
20,7
15,7
620
180
250
2
A A
12,0
16,2
2900
39,52
85,0
0,92
40,3
23,3
17,7
670
170
250
4
Il
13,0
17,6
1455
85,32
88,0
0,85
45,6
26,4
20,1
680
200
260
2
A A
16,0
21,6
2915
52,42
86,4
0,92
52,8
30,6
23,2
760
200
270
4
Il
14,5
19,5
1470
94,20
88,0
0,79
54,7
31,7
24,1
700
240
280
AA
19,5
26,3
2930
63,56
85,5
0,92
65,1
37,7
28,6
650
170
250
2
2
Il
17,5
23,6
1480
112,92
88,5
0,77
67,4
39,0
29,6
800
300
320
AA
24,0
32,6
2940
77,96
87,0
0,91
79,5
46,0
35,0
750
220
300
dwa uzwojenia nieprzełączalne
n 5 = 1000/1500 obr/min 6
AA
2,5
3,4
970
24,61
77,0
0,74
11,5
6,7
5,1
530
180
260
4
A A
3,5
4,7
1440
23,21
81,0
0,89
12,7
7,4
5,6
550
160
200
6
A A
3,1
4,2
965
30,68
79,3
0,76
13,5
7,8
5,9
570
180
270
4
AA
4,7
6,3
1445
31,06
81,7
0,88
17,2
9,9
7,5
570
160
250
6
A A
5,2
7,0
965
51,46
83,2
0,82
20,0
11,6
8,8
620
180
240
4
A A
7,4
9,9
1450
48,74
84,9
0,88
26,0
15,0
11,4
650
170
240
6
A A
7,0
9,5
970
68,92
85,0
0,79
27,4
15,8
12,0
730
230
290
4
AA
10,8
14,7
1450
71,13
86,8
0,88
37,1
21,5
16,3
720
190
280
6
AA
8,5
11,5
985
82,41
84,2
0,80
33,2
19,2
14,6
680
260
280
AA
13,0
17,6
1470
84,46
85,4
0,89
44,9
26,0
19,8
650
220
230
4
jedno uzwojenie
n 5 = 750/1500 obr/min 8
/::,.
2,5
3,4
710
4
AA
4,2
5,7
1410
przełączalne
77,5
0,67
12,6
7,3
5,6
460
190
250
28,45
81,6
0,91
14,8
8,6
6,5
510
150
220
33,63
8
Il
3,2
4,3
710
43,04
78,6
0,67
15,9
9,2
7,0
470
190
260
4
AA
5,4
7,4
1415
36,45
82,4
0,91
18,9
11,0
8,3
540
170
230
8
/::,.
4,7
6,3
725
61,91
82,7
0,63
23,7
13,7
10,4
540
200
290
4
A A
8,4
11,4
1435
55,90
86,1
0,91
28,1
16,3
12,4
620
170
240
7,2
9,7
720
95,50
83,9
0,64
35,2
20,4
15,5
560
210
290
AA
12,0
16,2
1440
79,58
87,3
0,90
40,1
23,2
17,6
720
190
270
8
/::,.
10,0
13,4
730
130,82
85,0
0,70
44,0
25,5
19,4
520
230
210
4
A A
15,8
21,4
1460
103,35
86,0
0,90
53,6
31,1
23,6
610
200
210
8 4
/::,.
n5 12
12 6
132
1/min
lrN dla nap. znam. 220 V I 380 V 500 V
Il
6 Sg 160L-12/6
COS fPN
AA
= 12/6
Sg 160M-12/6
11N
4
2p = 8/4 Sg 132S-8/4
MN
2
2p - 6/4 Sg 132S-6/4
HP
nN
n5 = 1500/3000 obr/min
.4 Sf 180L-4/2
co
= 500/1 OOO obr/min
jedno uzwojenie przełączalne
Il
2,6
3,5
475
52,27
75,0
0,53
17,2
9,9
7,6
350
150
220
AA
5,5
7,5
950
55,29
83,4
0,85
20,4
11,8
9,0
510
140
200
Il
3,8
5,2
470
77,21
77,9
0,55
23,3
13,5
10,2
370
140
220
AA
7,7
10,4
950
77,40
85,3
0,86
27,5
15,9
12,1
550
160
220
Poradnik elektryka i automatyka
Tabela 19. Parametry eksploatacyjne silników Fabryki Maszyn Elektrycznych INDUKTA
-
PN Połącze-
Typ silnika
2p
nie faz
= 6/4/2
n5
8 Sg 160M-8/4/2 4
A
A
dwa uzwojenia w tym jedno (b)
A
a
4,0
5,5
11
b
6,2
8,4
1470
AA b A a
7,7
10,4
2945
5,5
7,5
965
b
8,3
11,3
A
irN
mrN
mmaxN
%
%
%
przełączalne
54,43
82,1
1465
54,10
14,8 2935 AA b 10,9 n5 = 750/1500/3000 obr/min
35,46
725
35,56
76,4
0,64
14,5
8,4
6,4
390
11
n5
6 4
970
39,38
9,9
7,5
510
170
230
24,5
14,2
10,8
680
180
280
27,6
16,0
12,2
700
150
260
0,72
24,4
14,1
10,7
530
200
240
85,6
0,79
32,2
18,6
14,2
730
200
310
83,6
0,91
37,6
21,8
16,5
770
180
310
160
220
17,2
dwa uzwojenia w tym jedno (b)
przełączalne
A
a
2,7
3,6
11
b
5,3
7,2
1475
34,31
82,7
0,80
21,0
12,2
9,3
640
140
260
AA b A a
7,0
9,5
2940
22,74
79,1
0,93
25,0
14,4
11,0
680
120
240
3,7
5,0
720
49,07
78,3
0,66
18,8
10,9
8,3
400
170
210
b
7,4
9,9
1475
47,91
84,7
0,78
29,4
17,0
12,9
740
160
290
13,0 2950 AA b 9,6 = 750/1000/1500 obr/min
31,07
83,0
0,91
33,4
19,3
14,7
780
150
300
170
270
11
8
A
a
11
b
A A a
dwa uzwojenia w tym jedno (a) 19,76
2,0
725
2,0
2,7
970
19,69
3,0
4,0
1425
20,11
1,5
70,7
5,2
przełączalne
4,0
0,62
9,0
430
75,6
0,73
9,5
5,5
4,2
470
130
210
78,2
0,92
10,9
6,3
4,8
470
110
160
8
A
a
2,1
2,8
720
27,85
73,8
0,67
11,1
6,4
4,9
450
160
250
Sg 132M-8/6/4 6
11
b
2,6
3,5
975
25,47
77,3
0,74
11,9
6,9
5,2
520
140
240
4
A A a
3,9
5,3
1425
26,14
79,2
0,92
14,0
8,1
6,2
590
120
170
8
A
a
3,5
4,7
725
46,10
79,8
0,66
17,4
10,1
7,7
540
180
260
Sg 160M-8/6/4 6
11
b
4,6
6,2
975
45,06
82,3
. 0,75
19,6
11,3
8,6
580
150
250
A A a
6,4
8,6
1435
42,59
83,5
0,92
21,9
12,6
9,6
590
150
200
6,3
725
61,91
81,7
0,69
21,9
12,7
9,6
570
180
290
7,9
975
57,79
84,1
0,77
23,9
13,8
10,5
630
150
280
4
Sg 160L-8/6/4
Sg 180L-8/6/4
8
A
a
4,7
6
11
b
5,9
4
A A a
8,1
10,9
1440
53,72
85,1
0,92
27,2
15,7
11,9
640
150
230
8
a
6,0
8,1
740
77,43
81,0
0,66
29,5
17,1
13,0
580
280
280
600
200
250
700
200
240
A
6
11
4 2p
= 12/8/6/4
Sg 160M-12/8/6/A
n5
Sg 160L-12/8/6/4
b
7,3
9,8
985
70,78
81,0
0,77
30,7
17,8
13,5
10,5
14,2
1470
68,21
84,5
0,90
36,3
21,0
16,0
A A a = 500/750/1000/1500 obr/min
dwa uzwojenia
przełączalne
12
11
a
1,7
2,3
480
33,82
66,8
0,55
12,1
7,0
5,3
350
150
220
8
11
b
2,6
3,5
730
34,01
73,8
0,60
15,4
8,9
6,8
470
140
260
6
A A a
3,4
4,6
965
33,65
79,6
0,85
13,2
7,6
5,8
510
130
190
4
A A b 11 a
4,9
6,6
1455
32,16
81,8
0,90
17,5
10,1
7,7
570
110
200
2,4
3,2
475
48,25
69,3
0,55
16,5
9,6
7,3
360
150
230
b
3,5
4,7
730
45,79
76,1
0,61
19,8
11,5
8,7
500
160
290
12
= 1000/1500/3000 obr/min
-
I
0,91
2
Sg 132S-8/6/4
%
lrN dla nap. znam. 220 V I 380 V 500 V
80,4
4
= 8/6/4
Nm
84,1
8
2p
1/min
COS
40,28
2 Sg 160L-8/4/2
TIN
24,97
4
= 8/4/2
MN
0,79
6
2p
HP
nN
0,75
2
2
kW
co
81,6
6 Sg 160M-6/4/2 4
Sg 1601.:6/4/2
I
8
11
6
A A a
4,9
6,6
960
48,74
81,0
0,85
18,7
10,8
8,2
520
140
210
4
AA b
6,7
9,0
1455
43,97
83,7
0,91
23,1
13,4
10,2
590
120
230
Uk!ady sterowania i mocy
<
133
DOBÓR PRZEWODÓW I OKREŚLANIE SPADKÓW r\JAPIĘĆ
6
6.1. DOBÓR PRZEWODÓW Uwzględniając warunki pracy, należy dobierać przewody tak, aby zabezpieczały urządzenia przed nieprawidłową pracą podczas eksploatacji. Przedstawiona SIEĆ DZIAŁAŃ (rys. 99) przedstawia w sposób poglą dowy, postępowanie przy projektowaniu układów, z zachowaniem kolejności działań.
11
11
Legenda: a) Punkt początkowy lub b) Rozstrzygnięcie c) Polecenie
końcowy
1) Start 2) Określić sposób ułożenia przewodów 3) Przekrój przewodu 4) Obciążalność przewodu 5) li U. max długość 6) Określić max prąd zwarcia 7) Przekrój w przypadku zwarcia 8) Ustalenie wartości szybkiego wyłączenia zwarcia 9) Czy istnieje możliwość przeciążenia silnika 1O) Temperatura pracy urządzenia 11) Wybrać większy przekrój przewodu 12) Koniec
11
11
c Rys. 99.
Sieć działań
Rys. 1OO. Znaczenie zastosowanych symbąli w Sieci Działań
Przedstawione tabele pozwalają uprościć dobór przewodów uwzględniając wszystkie parametry, które mają wpływ na obciążalność przewodów, wykazane w SIECI DZIAŁAŃ. Dane te - z uwzględnieniem grubości położonych warstw, rodzaju ułożenia oraz obciążenia przy temperaturze nie przekraczającej +25 °C, przedstawiono w tabeli 20 oraz 21.
134
współczynniki
obliczeniowe do obliczania wartości obciążalności przewodów - przy istniejących temperaturach otoczenia, podano w tabeli 22. Przewody produkowane w Polsce są przystosowane - zgodńie z katalogami wyrobów, do pracy w temperaturach, do +70 °C lub 105° C, co zostało zaznaczone w tabeli 22 grubą linią. Tak więc współczynniki obliczeniowe, przy wzroście temperatury otoczenia, powinno stosować się z obszaru podkreślonego. _ Natomiast w tabeli .23 przedstawiono już przeliczone wartości przekroju przewodów dla wartości obciążalności występujących przy danych wzrostach temperatur. przy prądzie stałym lub przemiennym izolowanych przewodów z żyłami miedzianymi, o izolacji gumowej oraz wielożyłowych o izolacji gumowej lub polwinitowej w powłoce polwinitowej lub płaszczu, ułożonych na stałe w pomieszczeniach o temperaturze obliczeniowej otoczenia nieprzekraczającej +25 °C lub w pomieszczeniach zewnętrznych w miejscach osłoniętych od bezpośredniego działania promieni słonecznych
Tabela 20.
Obciążalność długotrwała
jednożyłowych
Przewody jednożylowe (DG, LG, DGa, LGa, DGc, LGc, LGbc, LGg, LGga, LGgw, LGw, DY, LY, LYg, DYc, LYc, DYd, LgYd, LgY, LYd, LgYc, YLY itp.)
l-
1Przekrój zn amionowy mm2
przewody ułożone w rurach stalowych albo pod wspólną osłoną
przewody ułożone w rurach izolacyjnych lub pod wspólną osłoną z materiału izolacyjnego
.
metalową
po 1
po 2
po 3
po 4+6
po 1
5
6
po 2
po3
po 4+6
Przewody wielożylowe ( DGu, LGu, YDY, YLY, YDYp, YDYt, YDYpp, YDYn, DYp,DYt, KGo, KGp, KGao, KGap, KGato, KGyp, KGyo, KYp KYo, KYyp, KYyo itp.)
przewody ulożone pojedynczo na uchwytach lub na izolatarach, albo zawieszane na linie
przewody ułożone pojedynczo bezpośrednio na tynku lub w tynku
nośnej
2-
I I 2-
4-
I. ; 5~- I zvlowe
przewody ułożone pojedynczo na uchwytach lub na izolatorach, albo zawieszone na linie nośnej
7-
I lży~J I
2-
10-
.5. 16-
3-
7-10-
A
1 0,35 0,50 0,75 1 1,5
12.51 4 6 10 16 25 35 50 70 95 120 150
2 9 11 14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 192 236 285 327 379
3 8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335
4 7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297
-
6 8 10 12 15
1211 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265
7 7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297
8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335
8 6 8 10 12 15 21 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265
9 5 7 9 10 13 18 25 32
11 10 12 16 19 25 34 45 58 80 107 139 174 217 267 322 369 428
10 10 12 16 19 25 34 45 58 80 107 139 174 217 267 322 369 428
43 58 77 94 118 145 175 200 232
12 9 11 14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 102 236 285 237 379
13 8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335
14 7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297
15 6 8 10 12 15 21 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265
16 9 11 14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 192 236 285 327 379
17 8 10 13 15 19 27 33 46 62 84 110 136 170 209 253 289 335
18
19
7 9 11 13 17 24 31 40 55 74 98 120 150 185 224 256 297
6 8 10 12 15 21 28 36 49 66 87 107 134 165 199 228 265
20 5 7 9 10 13 18 25 32
43 58 77 94 118 145 175 200 232
Tabela 21. Obciążalność długotrwała przy prądzie stałym lub przemiennym izolowanych przewodów z żyłami miedzianymi i aluminiowymi o izolacji gumowej lub polwinitowej przeznaczonych do odbiorników ruchomych (np. ręcznych), użytkowanych w pomieszczeniach o temperaturze obliczeniowej nieprzekraczającej +25 °C lub w przestrzeniach zewnętrznych w miejscach osłoniętych od bezpośredniego działania promieni słonecznych
Przekrój zn amionowy mm2
Przewody przeznaczone do powszechnego użytku (SM, SMp, OM, OMY, OMYz, OMO itp.) z 2-
żyłami
miedzianymi
I
3żylowe
I
Przewody przeznaczone do stosowania w warunkach przemyslowych (OW, OWY, OS, OS1, OS2, AOS, AOS1, AOS2, OnSs, OP, OPL, OPd, AOP, AOP1, AOPd, itp.) z
4-
1- i 2-
żylami
miedzianymi
I
3żylowe
I
z 4-
1- i 2-
żylami
I
aluminiowymi 3żyłowe
I
4-
A
ą
!-
a
0,35 0,50 0,75 1 1,5 2,5 4 6 10 16 25 35 50 70 95 120 150
9 11 14 17 22 30 40 51 70
8 10 13 15 19 27 33 46 62
7 9 11 13 17 24 31 40 55
-
-
-
-
-
-
-
-
Dobór przewodów i określanie spadków napięć
-
-
-
18 22 28 38 51 66 90 121 157 196 245 302 354 417 484
16 19 25 34 45 58 80 107 139 174 217 267 322 369 428
14 17 22 30 40 51 70 95 123 154 192 236 285 327 379
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
70 95 123 154 192 236 285 327 379
62 84 110 136 170 209 253 289 335
55 74 98 120 150 185 224 256 297
-
-
o
135
Tabela 22.
Współczynniki
od +25°
c
poprawkowe kt 1 do tabel 21 +22 obowiązujące przy temperaturze obliczeniowej otoczenia wyższej
Obliczeniowa temperatura otoczenia, °C 30 35
l40l 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100
Dopuszczalna długotrwała temperatura graniczna przewodu lub kabla, °C 45
50
60
65
70
80
85
105
0,87 0,71 0.50
0,89 0,78 o 63 0,45
0,92 0,84 075 0,69 0,53 0,37
0,93 0,86 o 79 0,70 0,61 0,50 0,35
0,94 0,88
-
-
1,00 1,00 0,94 0,88 0,81 0,74 0,66 0,57 0,47 0,33
1,00 1,00 1,00 0,94 0,88 0,81 0,74 0,66 0,57 0,47 0,33
1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,94 0,88 0,81 0,74 0,66 0,57 0,47 0,33
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
0,74 0,66 0,57 0,47 0,33
-
-
-
ro.an
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Tabela 23. Dobór przekroju przewodu przy znajomości obciążalności długotrwałej i dopuszczalnej temperatury granicznej przewodu
"'E E
Grupa 1 jeden lub kilka przewodów
Cu t30°c 300 240 185 150 120 235 95 197 70 165 50 132 35 103 25 83 16 61 10 45 -6 33 4 25 25 20 1 5 15 Al 300 240 185 150 120 95 70 50 103 35 81 25 65 16 48 10 36 6 26 4 20 2,5 15
136
jednoż Jłowych
35•c ~ ~5°C 50°c ~5°C 3o·c - - 504 - - 453 - - 382 - - 335 221 204 186 167 143 292 185 171 156 140 120 250 155 144 130 117 101 207 124 115 104 94 81 168 73 63 135 97 90 81 78 72 66 59 51 108 57 53 48 43 37 82 42 39 36 32 27 61 31 29 26 23 20 44 23 22 20 18 15 34 19 17 16 14 12 26 14 13 12 11 9 18
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
97 76 61 45 34 24 19 14
90 70 57 42 31 23 17 13
81 64 51 38 28 21 16 12
-
-
-
-
-
73 63 58 49 46 40 34 29 26 22 18 16 14 12 11 9
409 357 301 263 230 197 163 132 105 85 64 48 35 27 20
Grupa 2 Przewody wielożyłowe i ruchome 35•c 4o·c 45°C 5o·c 55°C 474 438 398 358 307 426 394 358 322 276 359 332 302 255 233 315 291 265 238 204 274 254 231 207 178 235 217 197 177 152 195 180 164 147 126 158 146 133 119 102 127 117 107 96 82 102 94 85 77 66 65 58 50 77 71 57 53 48 43 37 41 38 35 31 27 32 30 27 24 21 24 23 21 18 16 17 16 14 13 11 384 336 283 247 216 185 153 124 99 80 60 45 33 25 19
356 311 262 229 200 171 142 115 91 74 56 42 30 23 17
323 282 238 208 182 156 129 104 83 67 51 38 28 21 16
290 253 214 187 163 140 116 94 75 60 45 34 25 19 14
249 218 184 160 140 120 99 81 64 52 39 29 21 16 12
-
MoEllER K!Ockner
Klóckner
M OELLER
......
MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA SYSTEMU MODUŁOWEGO APARATURY FIRMY KLOCKNER-MOELLER W UKŁADACH STEROWANIA I MOCY
MoEmlf
l
I
;
~:"..··· ..
MoEmlf
·.
-: l· · _.·~.-_-.~'·.~1~1I[. Jlli ~C/~_.,_._1. ki r
I
"-...
~>"'-...
(<_ /··J _ ..
. · ..·J. _·_.· .··. ..• .·.
r ·.
· ·•· 1
I
CV(_)/~
Klóckner
M OELLER
. : OBLICZANIE PRZEWODÓW NA SPADEK NAPIĘCIA 62 ;·przewody sieci i instalacji powinny być tak zaprojektowane, aby spadek napięcia nie przekraczał dozwolonej wartości.
;:~. 2 .1. Obwód prądu
przemiennego -
jednofazowy
Aysunek 101 przedstawia nomogram do obliczania spadków napięć przy danym obciążeniu (w amperach lub ·. kilowatach) w linii o znanej długości i znanym przekroju przewodów. Posługując się nim można również .·. obliczyć przekrój przy danym spadku napięcia. Nomogram może być stosowany do obliczeń linii 220V Qednofazowej lub prądu stałego). W celu obliczenia spadku napięcia łączymy odpowiadające wartości obciążenia (skala I lub P) z wartościami długości linii (skala L). Punkt przecięcia prostej I ze skalą M łączymy z odpowiednią wartością przekroju (skala S); przecięcie tej linii (li) ze skalą spadku napięć wyznacza spadek napięcia w woltach i w procentach. 0,015
0,02 0;03 0,04 0,05 0,06
O;DB
0,1 0,15 0,2
0,3
·a,4 0,5. D,6 D,8 1,0
1,5
7
2
3
8
4
5 6
g 800
400 500
400
1000
625
. 500
s2
(mm E
. ~ ."{i
.s
ai
E ~ ::I
8 10
10
I
)
(A)
(kW)
I
13
M
l m
I/II
I
.óU L':.U {V) (%) IT
<
[ Rys. 101. Nomogram do obliczania linii jednofazowych i prądu stałego 220 V (przy prądzie przemiennym w wypadku cos rp mniejszego od jedności należy brać obciążenie tylko w kW). Posługiwanie się nomogramem podano dla przypadku obliczenia spadku napięcia w linii o przekroju Al 2,5 mm2, długości 35 m obciążonej odbiornikiem o mocy1 kW.
137
6.2.2. Obwód
prądu
przemiennego - trójfazowy
W przypadku linii trójfazowej z przewodem zerowym obliczenia przekroju przeprowadza się w identyczn sposób jak dla sieci bez przewodu zerowego, z tą różnicą, iż zamiast całej wartości dopuszczalnego spadky napięcia uwzględnia się tylko 3/4 tej wartości. Jest to uzasadnione tym, że w wypadku niesymetrycznegu0 obciążenia w przewodzie zerowym płynie prąd, co powoduje pewien spadek napięcia. - Nomogram do obliczania linii trójfazowej 3 x400 V (3 x 380V) przedstawia rys. 102. Sposób posługiwania się
nomogramem jest identyczny jak dla nomogramu z rys. 101.
Przy obliczaniu obwodów siłowych znana jest najczęściej tylko moc silników, nie znana natomiast jest moc pobierana przez nie z sieci. Nomogram przedstawiony na rys. 103 umożliwia szybkie obliczenie prądu znamionowego i mocy pobieranej przez silnik.
Il Rys. 102. Nomogram do obliczania linii trójfazowych 380 V. Obliczono spadek napięcia w linii o przekroju Al 25 mm2, długości 175 m obciążonej odbiornikiem o mocy 50 kW
138
aaa
2
1oa
3
aaa
4
5 6
5
10.
6 CU
~
·c: 'iii
400
8
20
10 900
CU
so c
15
CU
20
.Eo c
500
8
N ()
o
:?!:
SD 40
150
50
60 80
100
p
Ppo9.
(kW)
(kW)
I (A)
u
(V)
Rys. 103. Nomogram do obliczania prądu pobieranego przez silnik trójfazowy przy obciążeniu znamionowym dla napięć znamionowych 100+1000 V. Na rysunku pokazano obliczenie prądu znamionowego pobieranego przez silnik o mocy 20 kW na napięcie 380 V
6.3. PRZVKŁAD DOBORU PRZEWODÓW Przykład 1 Pompa hydrauliczna napędzana jest silnikiem Sg 100L-4 A (P=2,2 W - In=5,2 A, - n=1420 obr/min, - U=380 V), która pracuje w temperaturze +35 °C. Silnik z pompą hydrauliczną oddalony jest od skrzynki sterowniczej o 3 m. Dobrać przekrój przewodów: Do zasilania tego silnika z tabeli 2-giej dobieramy przewód OWYżo4x0,75 mm2 Uego obciążalność długotrwała w temperaturze +25 °C wynosi 14A). Sprawdzamy jakie ten przewód spełnia warunki w temp. +35 °C, wykorzystując z tabeli 3 współczynnik 0,88 (dla temp. otoczenia +35 °C), mnożymy go przez obciążalność dobranego przewodu.
0,88x 14 = 12,32 In silnika Sg100L-4A równy jest 5,2 A, a więc przewód ten w temp. +35 °C będzie pracował zgodnie z przyjętymi założeniami, gdyż 12,32 > 5,2 [A] Dobór przewodów i określanie spadków napięć
139
Możemy sprawdzić dodatkowo jaki spadek napięcia, przy tej długości przewodu, będzie występował w siec·1 Sprawdzamy to przy pomocy Nomogramu z rys. 103, a wynik jego wynosi - 0,4V. • --'Do silnika pompy hydraulicznej dobieramy przewód OWYżo 4x0,75mm.
Uwaga!
W przypadku gdy odległości są większe od 1,5 m, należy dodatkowo sprawdzić czy dany przewód spełnia warunki związane z ochroną przeciwporażeniową (przewód żółto-ochronny musi zostać podłącżony do zestyku korpusu silnika). Należy wówczas sprawdzić czy rezystancja całego przewodu nie przekracza O, 1 .Q (wartości rezys. tancji podane są w każdym katalogu i należy ją pomnożyć przez długość przewodu, i nie może ona przekroczyć wartości o, 1 .Q). Gdyby ta wielkość została przekroczona, należy dobrać przewód oject. nym przekroju większym, np: z OWYżo 4x0,75 mm2 na OWYżo 4x1 mm2 pomimo, że spełnia warunki obciążalności prądowej.
Przykład
2 Dobrać przekrój przewodu LgYc, który został ułożony wraz z pięcioma innymi pod osłoną metalową, pracującego w temp.40° C, przez który będzie płynął prąd - 18 A. Posługując się tabelą 22 (str. 136) dobieramy współczynnik kt 1 dla przewodu pracującego w temperaturze 40° C. Z katalogu bierzemy dopuszczalną temperaturę pracy określoną przez producenta dla danego typu przewodu; dla danego przykładu współczynnik kt1 wynosi 0,81 (tab. 22), a zatem
= 22 [A]
18 [A]: 0,81
Na podstawie obciążalności obliczonej (22 A) dobieramy z tabeli 20 (rubryka 5) najbliższą wartość 2 obciążalności (w naszym przypadku 21 A) i znajdujemy odpowiedni przekrój przewodu - 2,5 mm • W grupie 1 lub 2 przekrój przewodu dobieramy określając temperaturę pracy przy której pracuje dobierany przewód, przez który płynie określony prąd. - Dla naszego przykładu przewód pracujący w grupie 1, w temperaturze 40° C, przez który płynie - 18 [A], powinien posiadać przekrój 2,5 mm
140
2
•
Poradnik elektryka i
automa
i.
PRZVKŁADY
7
d 1Ć
UK
PROJEKTOWANIA DÓW PRZEŁĄCZAJĄCYCH
3-
WSTĘP
W rozdziale przypomniano zasady projektowania układów przełączających, począwszy od analitycznego opisu struktury układów przełączających, a skończywszy na przykładach sposobu rozwiązywania zadań.
u-
ze
7.1. ANALITYCZNY OPIS STRUKTURY Wykonując analityczny a zestyki małą literą. 1 >
UKŁADU PRZEŁĄCZAJĄCEGO
opis struktury układu przełączającego, cewki napięciowe oznaczać będziemy dużą,
)U
Szeregowe połączenie elementów układu oznacza się znakiem algebraicznego mnożenia, natomiast równoległe - znakiem algebraicznego dodawania. Przy zastosowania pewnej umownej symboliki struktura każdego układu może być przedstawiona.analitycznie w postaci wyrażenia strukturalnego. Dlatego wyrażenie strukturalne układu będziemy nazywać równaniem
ść
Wyrażenie
)ie id,
F(X), całego zaś układu stykowo-przekażnikowego -
schematowym. elementu X będziemy symbolem F. Każde wyrażenie strukturalne można przedstawić w postaci równania schematowego.
-
strukturalne (równanie schematowe)
układu sterującego jakiegoś
oznaczać
I\], Przykład
1
I
r a
b
c
F(A)
lub
F
=
(a+b)
c
= (a+b) c ·A
Słownie możemy wyrazić to równanie schematowe w sposób następujący: - Zadziałanie cewki napięciowej A nastąpi wówczas: jeżeli nastąpi zadziałanie zestyku a lub b oraz (i) nie zostanie załączony zestyk C.
A
Rys. 104. Schemat układu sterowania
' W układach sterowania i automatyki, symbolika zestyków i cewek napięciowych, określona jest zgodnie z PN-92/E-01200, gdzie obiekt-wyrób musi być jednoznacznie określony. W omawianych RÓWNANIACH SCHEMATOWYCH, dla ułatwienia zrozumienia układu, stosować będziemy inną symbolikę literową. 1
atyka
Przyklady projektowania uk/adów przelączających
141
Przykład
2
a
b
a
a
b
d
c
c
d
d
b
a
k
k
e
X V
A
a)
b) Rys. 105.
Wyrażenia
tylko,
Układy stykowe: a) odpowiadające wyrażeniu F b) odpowiadające wyrażeniu F
= (ab + a + ócd)X
= [(a + be + d) • (a + e + k) + d · g]X
strukturalne można przekształcać podobnie jak przekształca się zwykle równania algebraiczne, tyle nieco odmiennymi prawami algebry Boole'a, przedstawionymi poniżej.
że kierując się
7.2. PRAWO ALGEBRY UKŁADÓW PRZEŁĄCZAJĄCYCH Podstawowe znaczenie w zastosowaniu do teorii struktur prawa: przemienności, łączności, rozdzielności i De Morgana.
7 .2.1. Prawo
układów przełączających mają następujące
przemienności
X+ y
= y +X
X·y=X·Y
142
cztery
(115)
(116)
Poradnik elektryka i automatyka
7.2.2. Prawo
łączności
-E :-. ._.: .;- -. -Et :- -\.:.:~-l I
I
\
I
X
\
X
\
j
I
I
y
Z
7 .2.3.1.
(y + z)
(117)
\
I
-~"--"+ \ I 7.2.3. Prawo
=x+
I
\
X
(x + y) + z
(x • y) • z
= x • (y • z)
(118)
rozdzielności
mnożenia względem
dodawania
z
X
X
--c2=
(X + y) • Z
7 .2.3.2. dodawania
=X•Z+y
z (119)
•Z
względem mnożenia
y
X
-c - -:__
y
X
-----------,
-c~=:J-
:---...__
_____,f x •y + z
=
(120)
(x + z) • (y + z)
7 .2.4. Prawo De Morgana (negacji) X
-L ~-1----
-------:a
y
Przyk/ady projektowania uk/adów przelączających
X
(121)
x+y
X
y
jest przeciwny
X•Y
-X
jest przeciwny
- -X•y=x+y
f
:c·
(122)
143
Prawo De Morgana przy większej liczbie elementów ma postać
(123) (124) przy podwójnej negacji
x=
x
(125)
Dwuelementowa algebra Boole' a jest algebrą dwóch liczb, które oznacza się Oi 1. W teorii układów przełącza jących zerem (O) oznacza się obwód lub element obwodu stale otwarty, a jedynką (1) obwód lub element obwodu stale zamknięty, np: przy szeregowym połączeniu zwiernych i rozwiernych zestyków tego samego obwodu zawsze jest przerwa w układzie, zatem
X
•X= o
(126)
natomiast równolegle połączenie tychże styków daje element schematu stale zamkniętego, zatem
x+x=1
(127)
Z takiego określenia zera i jedynki wynika, że negacją zera jest jedynka i odwrotnie
o 1
(128)
=o
(129)
z przyjętego określenia zera i jedynki wynika, że:
o. o= o
{130)
1 + 1= 1
(131)
1 •1= 1
(132)
0+0=0
(133)
1.
o= o ·1 =o
0+1=1+0=1
(134)
(135)
w przypadku szeregowego połączenia zestyków wynikają zależności, X•
0
=0
x+1=X
(136)
(137)
podobnie, gdy mamy połączenie równolegle:
144
x+O
X
(138)
X+ 1
=1
(139)
Poradnik elektryka i automatyka
7.3. PRZEKSZTAŁCENIA RÓWNOWAŻNE Do
przekształceń używamy
omówionych praw algebry
układów przełączających.
7.3.1. Uprościć schemat układu przełączającego przedstawiony na rys. 106 a
a)
b) Rys. 106
Przykład
a) b)
F = (a +
b)
c [(a+
= (a +
5)
c [b
c) b +
cb • X
-
równoważny układ
uproszczony
(a + a + c + c)] • x = =
= (acb + bbc) • X =
= (acb
układu
b (c + a)] • X =
= (a+ b) cb (1 + 1) • X=
= (a + b)
uproszczenia struktury
układ wyjściowy
+ O) • X
=
=acb·X
gdyż
a+ a= 1 c+c=1 1+ 1= 1
b. b
=o
o. c =o
F=acb·X
Otrzymanemu równaniu odpowiada uproszczony układ podany na rys. 106 b.
Przykfady projektowania ukfadów przefączających
145
7.3.2.
Uprościć
schemat
układu przełączającego
c
b
a
przedstawiony na rys. 107a
a
a
a
b~
6
b
c X
X
b}
a) Rys. 106
Przykład
a) b)
uproszczenia struktury
układu
układ wyjściowy równoważny układ
F= (a+ b + c) (ab+ ac) • X
uproszczony
=
= (aab + aac + abb +abc+ abc+ acc) ·X= ={ab+ O+ O+ abc+ abc+ O) ·X= =
(ab + abc + abć} · X =
= [ab {1 F=
+ c) + abc] • X
= (ab +abc)
•X
(ab+ abc) • X
Otrzymanemu równaniu odpowiada uproszczony
układ
podany na rys. 107b.
7.4. NUMERYCZNY ZAPIS WYRAŻEŃ STRUKTURALNYCH Wyrażenia napisać Weźmy
strukturalne każdego elementu można rozłożyć na składniki jedynki lub czynnika zera, czyli je w normalnej postaci sumy lub iloczynu. jako przykład wyrażenie strukturalne (równanie schematowe) napisane w normalnej postaci sumy. F(X) =ab cd +ab cd+ abc d +abc d +abc d +ab cd+ abc d
Każdej zmiennej wchodzącej do składnika wprost (tzn każdemu stykowi no) przyporządkujemy cyfrę 1, a zmiennej występującej jako dopełnienie (tzn. każdemu stykowi nz) cyfrę O. Wówczas numeryczny zapis binarny tego równania będzie następujący:
F(X) = (0000, 0010, 0011, 0101, 1001, 1100, 1111) ABCD
146
Poradnik elektryka i automatyka
Mając numeryczny zapis binarny {dwójkowy) i posługując się tablicę 26 możemy napisać numeryczny zapis dziesiętny:
F(X) = {O, 2, 3, 5, 9, 12, 15) ABC przykład
3
·
.Dany jest numeryczny zapis dziesiętny pewnego wyrażenia strukturalnego w postaci
= L(1, 4, 7, 8, 11, 14) ABCD
F(X) znależć kanoniczną postać
p0 zamianie liczby
sumy:
dziesiętnej na binarną (tablica 26)
otrzymujemy F(X) = L{0001, 01 OO, 0111, 1011, 111 O) a zatem F(X) =a bcd +ab cd+ abcd + abcd + abcd
przykład 4 Dany jest numeryczny zapis dziesiętny pewnego wyrażenia strukturalnego w postaci
F(X) Znaleźć kanoniczną postać
= II (1, 4, 5, 7) ABC
iloczynu tego
wyrażenia
F(X)
= II (001,
F(X)
= (a +
b +
c) (a +
100, 101, 111) ABC
b + c)
(a +
b +
c) (a + b + c)
7.5. SCHEMATY LOGICZNE
AND (I)
OR (LUB)
A--D-y A-D-y
Y= AB
Y=A+B
NOT (NIE)
Y=A
NAND (NIE- I)
Y=
ny.
:=:[)-v
:=c-y
=o-
A·B A+B
=Ł:>147
NOR (NIE- LUB)
Y=
Narysować schemat logiczny funkcji
-
I== ABC+ D +EB
ABC
B --------1
c ---t--------.....J D
F
---t-----------___, EB
E
------1 Rys. 108. Schemat logiczny funkcji F =ABC+ O+
EB
Narysować schemat logiczny funkcji: F
= B- C + B (A- + C)
F
Rys. 109. Schemat logiczny funkcji F
= BC + B (A + C)
Narysować schemat logiczny układu, którego wyrażenie w rozwiązaniu przekaźnikowa-stykowym ma postać
--
-
F = (ab + c + d)X + [a(b c + cd) +abd]Y Powyższemu wyrażeniu odpowiadają funkcje logiczne: X=AB+C+D Y =A (BC+ CD) +ABO 148
Poradnik elektryka i automatYka ·
c
B
D
X=AB+C+D
Y
Rys. 11 O. Schemat logiczny funkcji F = (AB
= A
(BC + CD) + ABD
+ C + D)X + [A(BC + CD) + ABO] Y
7.6. METODY TABLICOWE MINIMALIZACJI FUNKCJI LOGICZNYCH 7 .6.1. Cykliczne siatki
zależności
Każdą funkcję można przedstawić w postaci cyklicznej siatki zależności(TABLICY KARNAUGHA). Stosowanie cyklicznych siatek zależności umożliwia otrzymanie wyrażenia funkcji logicznych od razu w postaci uproszczonej, tzw. MINIMALNEJ POSTACI SUMY lub tzw. MINIMALNEJ POSTACI ILOCZVNU.
CD
AB
o oo
3
2 0111 = 7
01
I)
WIERSZ
o oo 4
01
12 11 B
10 1101
= 13
KOLUMNA I)
Rys. 111. Siatka
zależności
Sposób posługiwania się siatką zależności przy upraszczaniu funkcji logicznych różnej liczby zmiennych, gdy każda z siatek ma po dwa wejścia jedynkowe i po dwa wejścia zerowe, przedstawiono na rys. 112.
''Tablica 17 (Zamiana liczb dziesiętnych na binarne)
Przykladyprojektowanii:J.; ukladów przelączających
149
7 .6.2. Siatki zależności funkcji dwóch zmiennych B
B
B
o
1
b)
o
1
o o
1
o
1
o
o
1
1
1
o
a)
A
A
1
o o
o
1
1
A
1
F=a
B
B
B
o
1
o o
1
1
o
e)
o
1
o
1
1
1
o
o
A
A
1
F=b
F=b
d)
o
c)
1
1
o
1
o
1
o
1
A
F =ab+ ab
F =ab+ ab
F=a
o
f)
Rys. 112. Siatki zależności funkcji dwóch zmiennych
Na rysunku 112 a, b, c, d
wejścia siatek są wejściami sąsiednimi, natomiast nie są sąsiednie przedstawione
na rys. 112 e, f. Siatce z rys. 112 a odpowiada F = a b + a b = b(a + a) = b F=b w przypadku siatki z rys. 112 b
a
mamy F = 6 + a iJ = F=b siatce z rys. 112c odpowiada
iJ(a +
a) =
5
-
- + a b = a(b + b) = a F = ab F=a dla siatki z rys. 112 d
a:
F= b + F=a
a: b = a(b + b) = a:
bezpośrednio z zależności geometrycznych siatki, w której obydwa wejścia jedynkowe s
sąsiednie zależą od stanu elementu A wobec czego mamy od razu wynik (patrz rys. 112), baz potrzab dokonywania przekształceń algebraicznych. Wejścia siatki rys. 112 e, f nie są sąsiednie i w tym przypadku normalna postać sumy nie da się uprościć.
To samo wynika i nie
Otrzymany więc na podstawie
wejść jedynkowych dla rys.
112e
F =ab+ ab a dla rys. 112 f
F =ab+ ab
Poradnik elektryka i automatY
Przykład 5 znaleźć minimalną postać
sumy funkcji logicznej przedstawionej za
o
pomocą
siatki
zależności
B
1
o A 1
Rys. 113. Siatka zależności funkcji F =ab+ ab +ab
Siatka zależności ilustruje funkcję F=ab+ab+ab którą można uprościć
za
pomocą przekształceń
algebraicznych
F = a(b + b) +ab= a+ ab= (a+ a) (a +b) =a+ b F=a+b
e Otrzymaliśmy uproszczoną funkcję odczytać bezpośrednio
z siatki
F w tzw. minimalnej postaci sumy. (patrz rys. 112 a, c).
Tę uproszczoną postać można
jednak
zależności
7.6.3. Podstawowe podgrupy siatek
zależności
czterech zmiennych
Sąsiednie wejścia mogą tworzyć pewne typowe kombinacje kratek. Kombinacje te nazywamy podgrupami. Przez podgrupę wejść sąsiednich rozumiemy zbiór kratek siatek zależności charakteryzujących się tym, że jedna lub więcej zmiennych ma stałą wartość. W tym przypadku można wyróżnić następujące podstawowe podgrupy.
CD
CD
CD
CD
oom oom ''E "Ił AB OO 01 11 10
1 1
01
11
10
AB OO 01 11 10
01
1
11
1
10
AB OO 01 11 10
01
01
11
11
1
10
F = bcd
AB OO 01 11 10
F= abc
10
1
1
F = abd
F = bcd
Rys. 114. Przykłady podgrup złożonych z dwóch kratek sąsiednich
a są ~aby
.,.
CD
CD
CD
CD
"§I "E oom "E AB OO 01 11 10
01
1 1 1 1
AB OO 01 11 10
AB OO 01 11 10
AB OO 01 11 10
01
01
01
11
11
10
10
F =ab
1 1 1 1
F =ac
11
11
10
1 1
F =bd
10
1
1
F= bd
Rys. 115. Przykłady podgrup złożonych z czterech kratek sąsiednich
-
1matyka
Przyklady projektowania uk/adów prze/ączających
151
-~--
-- --·- .
~ i
oo. oo. oom °'E CD
CD
AB OO 01 11 10
01
11
10
1 1 1 1. 1 1
CD AB OO 01 11 10
AB 00 01 11 10
01
1 1 1 1
11
10
10
F=d
1 1 1
01
11
F=a
1 1 1
CD
AB OO 01 11 10
01
11
10
1 1 1 1
F=d
F=b
Rys. 116. Przykłady podgrup złożonych z ośmiu kratek sąsiednich
Z podanych trzech podstawowych podgrup wynika następujący wniosek: - podgrupa dwuklatkowa eliminuje jedną zmienną - podgrupa czteroklatkowa dwie zmienne, a podgrupa ośmioklatkowa trzy zmienne. Przykład
6
Wykonać siatkę zależności
funkcji trzech zmiennych F =a+ be BC
oo
A
01
o 1
Rys. 117. Siatka zależności funkcji F = a
Przykład
+ be
7
Wykonać siatkę zależności
funkcji czterech zmiennych F=ac+a5+aci+abd
Rys. 118. Siatka
152
zależności
ilustruje sposób przedstawienia
przykładu
7
Poradnik elektlyka i automatyka
Przykład 8 Uprościć funkcję
trzech zmiennych F=abc+abc+abc+abc+abc
Budujemy
siatkę zależności
BC
c oo
A
o
Rys. 119. Siatka
zależności
ilustruje sposób przedstawienia i
rozwiązania przykładu
8
Na podstawie podgrup jedynkowych otrzymujemy F=ab+c Przykład
9
Uprościć funkcję
czterech zmiennych
F=~~cd+aEcci+abcd+abcd+abcd+abcci+abcd+a5cci +abc d funkcji tej odpowiada siatka zależności z wejściami jedynkowymi.
ad
CD
oo
AB
abc
oo 01
ac
Rys. 120. Siatka
Opierając się
11
1
1
10
1
1
zależności
ilustruje sposób przedstawienia i
rozwiązania przykładu
8
na siatce zależności, otrzymujemy F=ad+ac+a"bc
Funkcja logiczna może być określona na podstawie wejść jedynkowych albo zerowych. - Na podstawie wejść jedynkowych otrzymujemy minimalną postać sumy (rys. 121a). - Na podstawie wejść zerowych otrzymujemy minimalną postać iloczynu (rys. 121 b).
yka
Przyk/ady projektowania ukladów przelączających
153
ll''i Przykład
BC
10
oo
A a)
11
01
10
11
10
o
o
b)
o
1
Rys. 121. Siatka zależności ilustruje przedstawienie przykładu 10 w postaci: a) minimalnej postaci sumy b) minimalnej postaci iloczynu
Funkcji 3 zmiennych F=abc+abc+a5c odpowiada siatka
zależności
z rys. 121 a.
Na podstawie podgrup jedynkowych (rys. 121 a) otrzymujemy funkcję:
F
= b c + a c, która jest minimalną postacią sumy.
W miejsca wolne (rys. 121 b) wpisujemy zera i na podstawie podgrup zerowych otrzymujemy: F=a6+c
wykorzystując wzór 120 zamieniamy wartość stąd
a5 +
c na iloczyn
a
F = b + c = (a + c) (b + c) = c(a + b) F = c(a + 6) jest minimalną postacią iloczynu.
7.7. SIATKI ZALEŻNOŚCI WIELU ZMIENNYCH Siatka zależności pięciu zmiennych ABCDE zawiera 2s= 32 kratki Gdybyśmy siatkę pięciu zmiennych złożyli na pół wzdłuż osi symetrii, to kratki sąsiednie pokryłyby się ze sobą.
c D
E
E
o
3
2
6
7
5
4
011
010
110
111
101
100
COE AB
ooo
001
o
oo
1
8
01
1
24
11
1
1
16
10
1
1
B
A [
Rys. 122. Siatka zależności pięciu zmiennych
Funkcja logiczna w postaci minimalnej postaci sumy wynosi F 154
ACE
+ ACD + BDE Poradnik elektryka i automatyka
Siatkę sześciu
pionową
zmiennych zawiera 2s kratek. Siatka ma dwie osie symetrii jest siatka funkcji sześciu zmiennych.
i poziomą.
poniżej przedstawiona
X
2:(2, 3, 4, 5, 9, 15, 17, 19, 25, 27, 31, 37, 39, 41, 45, 47, 50, 51, 58, 59, 61) ABCDEF
o E F
o
F
3
2
6
7
5
4
011
010
110
111
101
100
1
1
DEF
ooo
001
ABC
o
ooo
8
001
1
24
011
1
c
16
010
B 48
56 A
110
1
111
1
C
101
1
100
1
40
32 Rys. 123. Siatka
Minimalna
postać
zależności sześciu
1
zmiennych
sumy wynosi X
- + ABDF - + ACEF - + CDEF + ABCDE + --= ABDF + ABDE ABCDE + ACDEF
7.8. STANY OBOJĘTNE ELEMENTÓW WYJŚCIOWYCH Rysując siatkę zależności
oznaczamy jej kratki przez 1, zakładając, że wszystkie kratki pozostałe odpowiadastanowi O elementu wyjściowego i tylko dla uproszczenia opuszczamy wstawianie do nich tego symbolu. Jednakże w układach automatycznego sterowania występują również przypadki, gdy nie wszystkie kombinacje stanów elementów wejściowych stosuje się do sterowania elementu wyjściowego. Takie logiczne obojętne stany i odpowiadające im człony normalnej postaci sumy (albo normalnej postaci iloczynu) będziemy oznaczać w odpowiednich kratkach siatki symbolami jednocześnie O i 1, czyli symbolem
ją
Przyklady projektowania uk/adów przelączających
155
Przykład
11
X
I
-
G
... I
....
- -
D
-I
-
GD
„ Rys. 124, Rysunek
objaśniający
X
oo
1
01 10
p
11
o
tablica zależności
stany wody w zbiorniku
W miejscach G i D zamontowane są czujniki (elementy wejściowe), zaś X jest zaworem (element wyjściowy). Zachowanie zaworu X uzależnione jest od elementów wejściowych G i D. Stan GD= OO oznacza, że wody nie ma ani na poziomie Gani na D. Wtedy zawór X się otwiera (X=1) Stan GD= 01 oznacza, że poziom wody ma wartość pośrednią pomiędzy G i D z tym, że albo się stopniowo podnosi (X=1), albo obniża (X=O). Zawór nie powinien zmieniać swego położenia i pamiętać o stanie poprzednim. - Przypadek ten oznaczamy literą P (pamięć) - jest to więc układ sekwencyjny. Stan GD= 1O oznacza.że na górze jest woda, a na dole jej nie ma, a taki stan nie istnieje. Oznaczymy ten stan przez
Znależć
12 równanie minimalnej postaci sumy
F = L[1, 5, 7, 8, 11, (O, 3, 13)]ABCD
oo
01
11
10
oo 01 11
10 Rys. 125. Siatka zależności do przykładu 12
Człony umieszczone w nawiasie małym, czyli O, 3, 13, są członami
-
-
-
F=bd+ad+bc
156
Poradnik elektryka i automatyka
przykład 13 znaleźć równanie
minimalnej postaci sumy i iloczynu funkcji F = [1, 3, 7, 8, 9, 11, 15, (5, 6, 10, 14)] ABCD
Człony 5, 6 1O, 14 umieszczone w nawiasie małym są członami
CD oo
AB
01
11
10
11
o
oo a)
10
01
11
11
10
10
-
-
F=ad+cd+ab
7.9. HAZARD W
o
F=ad+bc Rys. 126. Siatka
a) dla wejść jedynkowych b) dla wejść zerowych
o
zależności
F=ad+cd+aiJ F = (a +d) (b + c)
UKŁADACH PRZEŁĄCZAJĄCYCH
Zjawisko polegające na tym, że układ zaprojektowany pod względem logiczn.Ym poprawnie, w rzeczywistości może pracować nieodpowiednio na wskutek niedokładności elementów. Taki układ nazywamy hazardem. Zjawisko hazardu może spowodować nieprawidłową pracę zarówno układów kombinacyjnych jak i sekwencyjnych. Nieprawidłowa praca układów kombinacyjnych ujawni się w postaci krótkotrwałego pojawienia się błędnych sygnałów. Groźniejsze jest to w układach sekwencyjnych, gdzie może nastąpić pojawienie się zmiany pamięci. Na rys. 127 przedstawiony jest przykład hazardu występującego w układzie sterowania.
Przyklady projektowania ukladów przelączających
157
a
a
c
b
F
F=ab+ac Rys. 127.
Układ
sterowania z
występującym
Rys. 128. Siatka zależności układu z hazardem - połączenie z liniami przerywanymi eliminuje ten stan
hazardem
Gdy B+') i C+, ~obwód powinien być stale zamknięty, niezależnie od stanu elementu A. Jeżeli jednak przy tym A+, to styk a może otworzyć się wcześniej zanim zamknie się styk a i obwód chwilowo się otworzy. Jeżeli układ ten jest fragmentem jakiegoś sterowania to nie wiadomo jaki skutek będzie mogła wywołać taka chwilowa przerwa na dalszą pracę całego urządzenia. Warunkiem tego by układ wielotaktowy otrzymany na podstawie siatki zależności pozbawiony był hazardu, jest wyposażenie go w obwody dodatkowe, zapobiegające powstaniu krótkiej przerwy. Z siatki tej (rys. 128) widać, że można utworzyć dodatkową grupę be, która nie zależy od A. Grupę tą zaznaczono linią przerywaną - jest to grupa antyhazardowa, gdzie przełączanie styków i a nie ma żadnego wpływu na stan układu. Otrzymane wyrażenie
a
F
przedstawiono na rys. 129.
ab+ac+bc
I I I I I I
a
c
b
b\ c I I I I I
i--~~~~------------------------'-~
F
Rys. 129.
'1
Układ
sterowania z
grupą antyhazardową
znak ( +) określa załączenie. znak ( - ) określa wyłączanie.
158
Poradnik elektryka i automatyka
I I I I
c \
I
I I I
·~
·1
a
L__________
c
b
Rys. 130.
Układ
b
\ I I
----------.J c
b
F
a
F
sterowania bez
występującego
hazardu
Rys. 131.
Układ
sterowania bez występującego hazardu
Wyrażenie zawierające grupę antyhazardową
F=ab+ac+bc można uprościć
do postaci F = b(a
+ c) + ac
(rys. 130)
lub F = a b +c(b +a)
(rys. 131)
W praktyce często spotykamy się ze zjawiskiem, że przy dobieraniu minimalnej liczby podgrup otrzymujemy od razu zachodzące na siebie. Takie podgrupy dają oczywiście zawsze układ bez hazardu i wtedy jest zbędne tworzenie jakichkolwiek podgrup dodatkowych. Podgrupy dodatkowe potrzebne są tylko wtedy, gdy któraś z podgrup zasadniczych występuje osobno, nie zachodząc na żadną z podgrup pozostałych.
7.10. WYŚCIG W UKŁADZIE WIELOTAKTOWYM Z wyścigiem mamy do czynienia zawsze wtedy, gdy zmiana stanu układu wymaga równoczesnej zmiany stanu pracy dwóch lub więcej elementów pośredniczących. Wymagana „równoczesność" zmian stanu elementów jest w praktyce trudno osiągalna. Zazwyczaj jeden z tych elementów zadziała nieco wcześniej, z tym że nie można przewidzieć, który w kolejności działania będzie pierwszy. Między tymi elementami powstaje jakby „wyścig" o pierwszeństwo zadziałania. Skutkiem tego istnieją trzy możliwości zmiany stanu układu: 1) Obydwa elementy wskutek wyjątkowego zbiegu okoliczności istotnie zmienią swój stan równocześnie. 2) Pierwszy element zmieni swój stan nieco wcześniej, co spowoduje przejście układu do stanu nowego, nie przewidzianego w jego programie pracy. Stan ten może okazać się stabilny lub niestabilny. 3) Drugi element zmienia swój stan nieco wcześniej. Spowoduje to następstwa podobne do opisanych przy możliwości drugiej.
Przyklady projektowania ukladów przelączających
159
Opisane wyżej zjawisko, powstające przy równoczesnej zmianie stanu elementów, polegające na Przechodzeniu przez układ różnych dróg w poszukiwaniu stanu stabilnego, nazywa się wyścigiem. Jeżeli układ dochodzi w każdym przypadku do tego samego stanu stabilnego, to taki wyścig nazywa si wyścigiem niekrytycznym. Jeżeli natomiast układ po przejściu różnych dróg dochodzi w każdym przypadk~ do innego stanu stabilnego, to taki wyścig nazywa się wyścigiem krytycznym. Jeżeli wyścig jest niekrytyczny to program kolejności stanów stabilnych układu będzie zachowany, natomiast gdy występuje wyścig kryty~ czny, program ten może ulec zmianie.
7.11. SYNTEZA UKŁADÓW KOMBINACYJNYCH W celu otrzymania funkcji logicznej układu kombinacyjnego należy: 1. Na podstawie słownego sformułowania warunków pracy układu, ułożyć TABLICĘ ZALEŻNOŚCI (kolejności łączeń)
2. Na podstawie tablicy zależności ułożyć SIATKĘ ZALEŻNOŚCI 3. Łącząc w całość znalezione wyrażenia ułożyć RÓWNANIE SCHEMATOWE 4. Wykonać układ sterowania. Działanie urządzenia można przedstawić za pomocą wyrażenia algebry układów przełączających. Wszystkie sytuacje powinny być przedstawione w postaci dwuargumentowej (O oraz 1). np. zawór zamknięty-otwarty przedmiot obrabiany przesuwany-zatrzymany przedmiot obrabiany podnoszony-opuszczany silnik obraca się (A= 1) nie obraca się (A=O) obraca się z szybkością n= 0-1500 obr/min (A=O) n= 1500-3000 obr/min (A=1) a przy zastosowaniu dodatkowej zmiennej B można opisać cztery zakresy prędkości obrotowych AB
n obr/min
oo
0-750 750-1500 1500-3000 3000--4500
01 10 11 (dobór zakresu
prędkości
jest
zupełnie
dowolny)
7.12. TABLICA KOLEJNOŚCI ŁĄCZEŃ W kolumnie pionowej wpisujemy jeden pod drugim wszystkie elementy wejściowe i wyjściowe automatu z opisu działania. - Wiersze tablicy przypisujemy poszczególnym elementom, a kolumny poszczególnym taktom pracy. W powstałych w ten sposób kratkach oznaczamy początek stanu pracy elementu znakiem +, a stan spoczynku znakiem -. -Tablica kolejności łączeń jest przejrzystym obrazem kolejności pracy i wzajemnej zależności poszczególnych elementów automatu sekwencyjnego. Omówioną tablicę kolejności łączeń pokazano na rys. 132. -
wynikające
o
Takty
Stan elementów
20
-
X1
2'
X2
22
-
X3
2'
-
Rys. 132.
o
160
Przykład
2
3
4
tablicy
5
+
-
+
.
+ 1
8
7
6
-
+
A
Stopień łączenia
1
3
kolejności łączeń układu
7
15
14
12
wielotaktowego z uwidocznieniem stopnia
-
8
o
łączenia
Poradnik elektryka i automatyka
Istnieje również drugi sposób przedstawiania TABLICY KOLEJNOŚCI ŁĄCZEŃ, który pokazany został na rys. 133. Różnica pomiędzy tymi metodami polega na sposobie oznaczania stanu pracy i spoczynku. _w przedstawionej tablicy nie pokazano taktu 8, gdyż jest on powtórzeniem całego cyklu automatu i odpowiada taktowi O. Każdy następny będzie kontynuacją taktów 1, 2, 3, 4 itd.
-
działania
I o
Takty
Stan elementów
stan
kolumna pionowa
A
2•
X1
2'
X2
2'
X3
2'
1
3
4
5
6
7
3
7
15
14
12
8
\
\ o
Stopień łączenia
2/
/ 1 \
zapis nume ry czn y _ _ /
Rys. 133.
\ _ stan
Przykład
tablicy
niedziałania
łączeń układu
wielotaktowego
Sposób określania zapisu numerycznego (stopnia łączenia) Takt 1 -
=
Takt 2 -
2° 2° + 2 1 Takt 3 - 2° + 2 1 + 2 2 Takt 4 - 2° + 2 1 + 2 2 + 23 Takt 5-21 +2 2 + 23 Takt 6-22 + 23 Takt 7 - 23
= = = = = =
1 3 7 15 14 12 8
Suma stanów działania
Jeżeli
tablica kolejności łączeń nie zawiera sprzeczności, to w zakresie jednego cyklu pracy układu, każdy ze stanów wystąpi tylko raz. Taka tablica jest rozwiązalna (rys. 133). Jeżeli natomiast w tablicy kolejności łączeń wystąpią sprzeczności, to zostaną one od razu ujawnione, gdyż w zakresie jednego cyklu pracy wystąpią w różnych powtórzeniach te same stany (rys. 134). Taka tablica jest nierozwiązalna i należy ją uzupełnić elementami „pamięci". tu Takty
Jl-
Stan elementów
A
2•
X1
2'
X2
2'
X3
2'
Stopień łączenia
Rys. 134.
o
1
2
3
4
5
6
7
o
1
3
7
15
7
3
1
Przykład nierozwiązalnej
tablicy
kolejności łączeń układu
wielotaktowego
W zakresie jednego cyklu następuje powtórzenie w taktach (patrz stopnie łączenia):
1i7 2i6 oraz 3 i 5
yka
Przyklady projektowania uk/adów przelączających
161
r· I
Wprowadzenie do tablicy kolejności łączeń elementu pamięci, należy wykonać tak, by można otrzyma· niepowtarzające się stany układy w okresie jednego cyklu pracy. Na rys. 135 pokazano dla przykład~ uzupełnienie takim elementem, przez co tablica kolejności łączeń z rys. 134 stała się rozwiązalna.
o
Takty
Stan elementów
A
2•
X1
2'
X2
2'
X3
2'
Q
2'
Rys. 135.
4
2
3
a
b
5
6
7 a
--
b~
-
o
Stopień łączenia
1
1
3
7
15
31
23
19
17
16
-
Przykład rozwiązalnej
przez
uzupełnienie
tablicy kolejności łączeń układu wielotaktowego, otrzymanej elementem pośredniczącym Q nierozwiązalnej tablicy z rys. 134
W przypadku gdy dodanie jednego elementu pamięci nie wystarcza, należy wówczas wprowadzić do tablicy więcej takich elementów. Należy oczywiście starać się, aby rozwiązalność tablicy kolejności łączeń uzyskać kosztem wprowadzenia możliwie małej liczby elementów pośredniczących.
7.13. PRZVKŁADY ROZWIĄZAŃ 7.13.1. Mechanizm przesuwu pieca grzewczego
Wsad jest podawany na wózek, który porusza się po trzonie wzdłuż osi pieca i jest napędzany przez siłownik hydrauliczny. Trzon pieca jest podnoszony za pomocą siłownika hydraulicznego przez układ dżwigni. Należy przeprowadzić syntezę układu sterowania pracą mechanizmu przesuwu pieca, jeżeli program pracy przewiduje następującą kolejność czynności: - podniesieniu trzonu pieca C - 1, - przesunięcie wózka W do przodu, - opuszczenie trzonu pieca C - 1, - wycofanie wózka W. Uruchomienie układu następuje po przestawieniu dźwigni w położenie „Start", zaś zatrzymanie odbywa się po zakończeniu cyklu i następuje pod wpływem położenia dżwigni sterującej w pozycji „Stop" w którymkolwiek z taktów cyklu. Rozwiązanie:
Na podstawie zadanych warunków pracy, układamy cyklogram pracy urządzenia (rys. 137), w którym uwzględniono równoległą pracę siłowników podnoszących trzon pieca, a następnie budujemy tablicę kolejności łączeń (rys. 138).
;,
><
0--N ><
:y .ć
ik
:y
)0
-. -
3k
>< C\J
D - - ><
m :ljCil
.-
ó
Rys. 136. Mechanizm posuwu pieca grzewczego
tka
Przyklady projektowania uk/adów przelączających
163
Takt
c c
2
1
5
4
3 I
1a
)
1b
""
7
'
""
\
w
6
\I
"
~
-
Rys. 137. Cyklogram pracy mechanizmu posuwu pieca grzewczego
X1
~
X2
2'
X3
22
X4
23
Zmienna
Symbol mechanizmu
(krańcowa)
an
o
1
2
3
4
5
9
8
10
2
6
4
6
7
.
20
Trzon pieca C - 1
Wózek W
Stopień łączenia
Y1
Trzon pieca C - 1
-
Ili
Y2
Ellllll lil!ll Ili! I Ili!!! 111!.1 !Ili
Y3
lll'lllll!!llllllli!
Y4
l!!llllliilllllil!ll
milllllli!iill!!!I
kolejności łączeń
mechanizmu posuwu
Na podstawie tablicy kolejności łączeń, stosując zamianę liczb dziesiętnych na (tabela 25 - stanów połączeń), budujemy siatki zależności (rys. 139)
łączeń
X1X2
Stan X4
X3
X2
X1
o o
o o
o
1
1
o
1
o
1
o o
6
o o o
1
1
o
8
1 1
o o
o
9 10
1
o o o
1
o
1
2 4 5
oo
01
11
01
10
o
o
1
oo oo
164
01
01
11
10
o o o
cp
o
01
10
11
Y2
X1X2
1
= X3
X3X4 oo
10
o
oo
1
01
01
11
10
o
o
o o
1
11
11 10
oo
= X4
X3X4
01
liczby binarne
11
Y1
X1 X2
oo
10
11
1
równoważne
XX 3 4
o o
oo
1
' I& Bii Dl
1111 11!111 11111
l!llllllllllllli l!llillBlll!i
Rys. 138. Tablica
Tabela 24. Stany
1
lllli1 111111 llll
IEllllllllll!!ll -
Wózek W
5
o o
o
Y3
= X2
Rys. 139. Minimalizacja funkcji
wyjść
10
Y4
= X1
Poradnik elektryka i automatyka
otrzymano następujące postacie minimalne:
Y1 = X4 Y2 = X3 Y3 = X2 oraz Y4
= X1
Na podstawie tych danych wykonujemy schemat logiczny układu, z uwzględnieniem sygnału załączającego. 81 X1'
X1"
X2'
X3
X2"
X4
n
START
""' -_)
...__
-- Y1
\
--
LJ ~
Y4
-- Y3
V
-- Y2 Rys. 140. Schemat logiczny
X1'
X1"
Y4
l
układu
81
X2'
X4
X2"
Y1
Y3
sterowania
X3
Y2
Rys. 141. Realizacja logiczna przetransformowana w układ przekaźnikowy.
Przyklady projektowania uk/adów przelączających
165
7.13.2. Urządzenia do wiercenia i gwintowania otworów Urządzenie do automatycznego wiercenia i gwintowania otworów w bloku przedstawiono na rys. 142. Składa się ono z mechanizmu podającego i mocującego „ 1", mechanizmu do wiercenia i gwintowania 11 2", mechanizmu do usuwania części gotowych 11 3" oraz dyszy dmuchającej 11 4" oczyszczającej stanowisko pracy. Układ pracuje według cyklogramu przedstawionego na rysunku 143. Zaprojektować układ automatycznego sterowa-
nia pracą urządzenia do wiercenia i gwintowania otworów. Rozwiązanie:
Na podstawie cyklogramu z rys. 143 układamy tablicę kolejności łączeń (rys. 144). Ze względu na powtórzenie się stopnia łączenia (takt 1 oraz 3), tablica jest nierozwiązalna. Aby uczynić ją rozwiązalną, wprowadzamy element pamięci. Na rys. 145 pokazano tablicę uzupełnioną elementem pamięci i sygnałami wyjściowymi. Z uwagi na fakt; że przy mechanizmie usuwania części gotowych „3" i dyszy dmuchającej „4" użyto rozdzielaczy trój drogowych ze sprężyną, występują tylko sygnały Y3 i Y4. Trwają one jednak przez cały cykl pracy odpowiednich mechanizmów, gdyż nie spełniają one roli elementów pamięci.
2 X4 X2 X2
o o
4
I I X1
X1
1
Rys. 142. Schemat
o
1
2
3
urządzenia
4
5
X1 1
2
6
7
9
8
10
11
I/
X3
12
o
13
X1
/ X1
" X1
'L X2
3
do wiercenia i gwintowania otworów
X2
'
X2
X4
4
I"
X4 r
i---
Rys. 143. Cyklogram pracy 166
urządzenia
Poradnik elektryka i automatyka
Mechanizm
Zmienna
1
X1
~
2
X2
.2'
3
X3
2'
4
X4
2'
o
1
2
3
4
5
6
7
o
1
3
1
o
8
12
8
2•
Stopień łączenia
Rys. 144.
Nierozwiązalna
1
X1
~
2
X2
2'
3
X3
2'
4
X4
2'
Q
X5
2'
MechaZmienna nizm
n
tablica
kolejności łączeń urządzenia
do wiercenia i gwintowania otworów
2
o
7
1
3
.
a
b
3
19
4
o
1
Y11
1
17
2
Y3
4
Y4
Iii 11111111111 lill 111111111
Y51
Rys. 145.
Nierozwiązalna
tablica
o
1
X5 11
rr o o
10
st
X3X4
oo
10
10
z rys. 144,
uzupełniona
elementem
11
01
Funkcje
10 f(a
pośredniczącym
tworząc
siatki
Q
zależności
mają postać
oo
o o ·o
~
Y11
= X4X5
Y12
= X2 XS
o
o
X5
oo
01
11
o
01 11
la Ili li • li l!il Ili I! Ili lill 1111111 l!il li Ili I
funkcji przeprowadzamy metodą tablic kolejności łączeń (rys. 145), (rys. 146), w celu otrzymania równania schematowego.
01
8
Ili 11111111 1111 11!1 li I
kolejności łączeń
01
X1X2
1111
11111111111111 11111111111111
Minimalizację
11
12
li!! li lill li!! 1111llllllll1111 il!llllll!llll I Iii 1111 lill I
Y52
.Q
oo
28
li lil'I 1111 Eil
Y22
3
24
16
1111111 llil li 115 Il Ili D "811'111!11111 11111!11!11 Ili li li
Y21
X1X2
b
lll!IG!lllllill 1111!1111 Iii llll li lill 1!11
Y12
oo
a
2•
Stopień łączenia
X3X4
6
5
10
1 11
01
oo
o o Przykfady projektowania ukfadów przelączających
167
1 10
11
oo
01
o o o
Y21 =XI X5
o o X3X4
o oo
X1X2
oo 01 .
11
10
10
11
01
oo
1
X5
Y22 = X5
01
1
11 10
X3X4
o oo
X1X2
1
X5
o o o
oo
oo
01
11
10
10
11
01
o
1
1
Y3 = X4 X5
01
o o
o o
11 10
X3X4
o oo
X1X2
oo
11
01
1
X5
oo
01
11
10
10
o o
Y4 = X3 +XI X5
01 11 10
o o
X3X4
1
X5
11
10
10
X1X2
Y51 (O)
o
oo 01 oo
o
10
"
10
= X2
1
X5
11
oo
o
o
X3X4
01
11
10
11
1
:
01
oo
o o o o
Y52 (O)
= X3
Rys. 146. Minimalizacja funkcji wyjść układu sterowania
168
Otrzymane równanie schematowe będzie wyglądało następująco: F
= (X4X5) Y11
+ (X2X5) Y12 + (X1 + X5) Y21 + X5 ·Y22 + (X4X5) Y3 + (X3 + X1X5) Y4 + X2 • Q +X3 • Q
Wyrażeniom
tym odpowiadają przedstawione nikowej (rys. 148). X1
X1
X2
X2
X3 X4
układy
sterowania w realizacji logicznej (rys. 147) i
przekaż
START
XS Y11
i--------11.,. Y21 -----------v22 Y3
Y4 Rys. 147.
Układ
logiczny
urządzenia
do wiercenia i gwintowania otworów
X3
Q
START
Q
X2
X1
X2
X4
X
---!>---Q
Y21
ov Rys. 148. Realizacja Przyktady projektowania ukfadów przelączających
przekaźnikowa układu
sterowania 169
7.13.3. Automat do
cięcia pręta
(pasma)
Automat do cięcia pręta na odpowiednie długości, którego schemat przedstawia rys. 149, składa się z mechanizmów: -ZACISK Z -PIŁA P - PODAJNIK S. które są napędzane za pomocą siłowników pneumatycznych (układ można bardzo łatwo zrealizować stosując hydraulikę- ROZDZIAŁ 9.5). Cykl automatu jest następujący: - uchwycenie pręta - przesunięcie PODAJNIKA (STOŁU) - PRZESUNIĘCIE POŁY (dół-góra) - zwolnienie zacisku -wycofanie PODAJNIKA (STOŁU). Praca automatu rozpoczyna się z chwilą naciśnięcia przycisku S, a kończy po naciśnięciu przycisku W. Zadaną długość pręta (pasma) nastawia się, przesuwając zderzak na tłoczysku siłownika napędzającego PODAJNIK. Rozwiązanie
Na podstawie warunków pracy układamy tablicę kolejności łączeń (rys. 150), która po uzupełnieniu elementem pamięci została przedstawiona na rys. 151. Minimalizację funkcji przeprowadzamy metodą tablic kolejności łączeń, tworząc siatki zależności (rys. 152).
z X3 (SS)
Y21
X2 (S6)
--0
Q-X3(S8)
X2 (SS)
s
X1 (S7)
Rys. 149. Schemat
~
Symbol mechanizmu
Zmienna
s
X1
2•
z
X2
2'
p
X3
22
automatu do
cięcia pręta
I
(pasma)
o
1
2
3
4
5
o
2
3
7
3
1
s
Liczba łączeniowa
Rys. 150.
170
urządzenia
X1 (S4)
Nierozwiązalna
tablica
kolejności łączeń
automatu do
cięcia pręta
(pasma)
Poradnik elektryka i automatyka
3.-
J-
Symbol mechanizmu
Zmienna
~ .
s
X1
ż
X2
1'
p
X3
2'
Q
X4
2'
3
o
5
2
1
4
a
b
b
a
20
o
Liczba łączeniowa Y11
s
-
Y21 X22
Y41
- ... lilllillllll 111111
uu
X42
Y11 = X1X2
11111111111 11111111
11111111
X3X4 X1X2
111111111
01 1111111111111
111111
11
tablica kolejności łączeń z rys. 150, elementem pośredniczącyn Q
Y12
X3X4 X1X2
X3X4 oo
01
11
11
10
10
oo
1
oo
01
o
01
11
10
o o
o o
Y22
X3X4 X1X2
X3X4 oo
01
10
oo
01
= X1X2X4
11
10
o o
11 10
Y21 = X1
X1X2
11
01
o o o o o o
oo
Ili. 11111111 1111111
1111111 1111111
oo
Nierozwiązalna uzupełniona
X1X2
10
1111111 1111111 111111111 11111111
11111 1111111
Q
Rys. 151.
1
9
1111111
X32
eic
11
15
11111111111111
Y31
p
7
3
2 llllillllll
X12
ż
o o o o o
11
11
10
oo <1>
oo
01
<1>
01
11
o
<1>
10
<1>
<1>
1
o
11 10
Y32 = X4
oo
= X3X4
11
01
o o o <1> o o
<1>
Y41 Rys. 152. Minimalizacja funkcji
Przyklady projektowania ukladów prze/ączających
Y31
10
01
1
= X3
wyjść układu
= X1X2X4
01
<1>
11
<1>
n
10
<1>
1 Y42
11
10
o o = X2
sterowania
171
Otrzymano następujące postacie minimalne: Y11 = X1 X2 Y21 = X1 Y31 = X1 X2 X4 Y41 = X3
Y12 Y22 Y32 Y42
= X1
X2 X4
= X3X4
= X4 = X2
Wyrażeniom tym odpowiadają przedstawione układy sterowania (rys. 153-155)
X1
Xi
X2
X2 X3
X3
W
S Y11
Y21
Y12
5--1------1~y-4~1_ _~X4.-i------11------fllr------ii1~
9--t--+------1 Y42
Y32
5(41----.-
Y31
Y22
Rys. 153. Realizacja sterowania przedstawiona przy pomocy elementów logicznych
s
X3 p
Y32
Rys. 154. Realizacja
172
przekaźnikowa układu
sterowania
Poradnik elektryka i automatyka
,__, S2
S6
t
---~~~-~------
K1Q
S9
K1Q
S7
S4 S3
t-
--------- ------- ------ ------- ------~ S5 -------- --------------
----~:~ -------~
K1Q
K1Q Y12
K1M
Rys. 155.
7.13.4.
Y21
K1Q
Układ
sterowania z rys. 154 ze zmienioną symboliką literowo-cyfrową (zgodnie z (Schemat ten został uzupełniony elementem załączającym „S2").
Układ
sterowania
zespołem
rozdzielczym manipulatora
Y32
Y22
międzynarodowymi
przepisami).
kuźniczego
Zespół
manipulatora kuźniczego (rys. 156) jest wyposaźony w pięć niezależnych mechanizmów napędzanych pneumatycznymi czy też hydraulicznymi, które realizują określone czynności w trakcie kucia. Mechanizmami tymi są: 1. MP - mechanizm przesuwu manipulatora, 2. ZK - mechanizm zacisku szczęk kleszczy, 3. PK - mechanizm podnoszenia kleszczy, 4. OM1 - 1 mechanizm obrotu manipulatora, 5. OM2 - 2 mechanizm obrotu manipulatora. Zespół w trakcie kucia musi zapewnić następującą kolejność czynności mechanizmów: - wysunięcie kleszczy (MP) w kierunku rygla spoczywającego na transporterze, - zaciśnięcie szczęk klęszczy (ZK) w celu uchwycenia rygla, - podniesienie kleszczy z ryglem w górne położenie (PK), - wycofanie manipulatora w tylne położenie (MP), - obrót manipulatora o 90°(OM1) ustawiający kleszcze z ryglem naprzeciw młota, - ponowne wysunięcie kleszczy (MP), - opuszczenie kleszczy w dolne położenie (PK), związane z położeniem rygla na kowadle. Po tej czynności rozpoczyna się proces kucia. Po zakończeniu kucia, z układu tego jest wysyłany sygnał do układu sterowania zespołem zasadniczym, i następuje dalsza praca tego zespołu: - podniesienie kleszczy z odkuwką w górne położenie (PK), -wycofanie manipulatora w tylne położenie (MP), - obrót manipulatora o dalsze 90° (OM2) w celu ustawienia kleszczy naprzeciw samotoku odbierającego, obok piły tarczowej, - wysunięcie kleszczy z odkuwką do przodu (MP), - opuszczenie kleszczy do poziomu samotoku odbierającego (PK), - rozwarcie szczęk kleszczy (ZK), uwalniające z nich odkuwkę, - podniesienie kleszczy w górne położenie (PK), - wycofanie manipulatorą w tylne położenie (MP), - obrót manipulatora do pozycji naprzeciw młota (OM2), - dalszy obrót manipulatora do pozycji naprzeciw samotoku odbierającego (OM1), - opuszczenie kleszczy do poziomu transportera dosyłającego (PK). Zaprojektować układ sterowania manipulatora. siłownikami
Przyk/ady projektowania uk/adów przelączających
173
.... ~
MP
X5 ..------.- X 5
ZK
PK Y41 Y3ł
X3~
~§~
~
Y32
~
iif lll
~ 3lll
~
"'
Rys. 156. Schemat manipulatora
kuźniczego
Rozwiązanie
Na podstawie programu pracy manipulatora kuźniczego układamy cyklogram pracy (rys. 157). Z cyklogramu tego wykonujemy tablicę kolejności łączeń (rys. 158). Jest ona uzupełniona elementem pamięci ze względu na powtarzający się stopień łączenia w taktach 7 i 9 oraz 6 i 1O, jak również uwzględniono w niej sygnały wyjściowe z układu sterowania.
,
'„
MP ZK PK
,
'\
"
I
'
OM1
,
'\
OM2
"
,
I
I
" Rys. 157. Cyklogram pracy elementów wykonawczych manipulatora kuźniczego
~
Symbol mechanizmu
Zmienna
MP
X1
ZK
X2
2' 22
.
2"
PK
X3
OM1
X4
2'
OM2
X5
2'
Q
X6
2'
Liczba MP
łączeniowa
Y11 Y12 Y21
ZK Y22 PK
Y31 Y32 Y41
OM1 Y42 Y51 OM2 Y52 Y61 Q Y62
o
-
1
2
3
Przyklady projektowania uk/adów przelączających
5
6
7
8
9
10 11
12 13 14 15 16 17 18 19
o
,-- -- -- - -- - ...... ---- - -- -- -- -- ...... - ---- -...... -- -- ...... ...... -- --- -- -- -- ----- -- --- -- ,_-- -- ---- - -- -- -29 28 30 26 27 19 18 22 54 50 51 35
3
2
6
4
1
17 25
1-
„ ...
1-
„ ...
... „ „ ...
„ ...
... „
-- ------
--- ...... ......
im-
i--
1-
„„
---- -- -- -- ---- -- -- -- -- -- ---- - -- -- -- -- -- - -...... -- -- ...„ -- -- -- -- -- -1-
...... -- „ ... -- ......
„„
„„
„„ „„ ... „
P.•
Rys. 158. Tablica
vka
4
P.-
... „
kolejności łączeń
175
Minimalizację
funkcji wyjściowych przeprowadzono metodą tablicową Karnaugha
ooo
011 010 110
o o o
o o o 1 o 1 o
011
010
110
1
101
101
100
100
(X2
110
111
= X3
010
001
111
Y11
011
111
101
100
101
100
o
ooo 001
001
o o o
1
o o 1
o
o o
+ X4 + X6)
Y12
= X2X4X6 + X3
X4X5X6
X4X5X6 X1 X2X3
ooo
X1X2 X3
ooo 001 011
001
o o o
011
010
110
111
101
ooo
100
ooo
1
001
011
110
010
110
101
o
o o o Y21
176
010
110
111
o o o o 1 o o o o o o o o o
111
111
100
011
~
010
001
= X1X5
101 100
Y22
= X3X5
Poradnik elektryka i automatyka
X4X5X6 X1
ooo ooo IO
001
001
011
o o
011
T
010
1
110LQ_
o o o o
010
110
101
111
~
010
o o
110
011
o o· o
1
~
101
o
o
101
1
100
001 011
oo
010 110
ooo
001
011
010
110
111
o
101
100
~·
X1X 2X3
o
1
011 010 110
111
101
100
ooo
011
010
o o o
110
1
101
100
001
011
010
110
111
101
100
111
101
100
'
o o o
Y42
X2X5
= X1X2
X4X5X6 001
o o o o o o
011
010
110
111
101
100
X1X 2X3
ooo
ooo
001
011
010
o
110
101
1
X2X3X4 + X2X4+ X6
001
111
100
ooo
X4X5X6
001
-
Y41
ooo
o o
ooo
111
101
2X3
1
Y32
111
100
110
X4X5X6
X4X5X6
ooo
010
o o
Y31 - X1 X2X4X6 + X2X4
2X3
011
111
111
100
001
100
m Y51
if>
= X1X2
kladyprojektowania uktadów przelączających
:
001
~
011
010
110
o o o o o o o o 1
111 101 100
o
o o o Y52
= X1X6
177
X4X5X6 . X4X5X6 X1X2X3 X1X 2X3
ooo 001 011 010 110
ooo
001
011
o o o o o o
010
110
111
101
ooo
100
o 1 o o o o o
<1> <1> <1>
111
<1>
001
<1>
011
<1>
010
<1>
110
<1>
011
010
110
o o o <1> o <1>
1
111
101
100
<1> <1> <1>
111
o o o
101 100
ooo
001
o
<1>
101 100
<1>
<1>
= X3X4X5
Y61
<1>
Y62 = X5
Rys. 159. Minimalizacja funkcji
wyjścia
manipulatora
kuźniczego
Równanie schematowe tego układu jest następujące: F
= Y11
[X3(X2 + X4 + X6)] + Y12(X2X4X6 + X3) + Y21(X1X5) +Y22(X3X5) + Y31(X1X2X4X6 +X2X4) + + Y32(X2X3X4 + X2X4 + X6) + Y41 (X2X5) .+ Y42(X1X2) + Y51 (X1X2) + Y52(X1X6) + Y61 (X3X4X5) + + Y62 X5
Na rys. 160 przedstawiono
układ
sterowania zrealizowany na elementach logicznych, a na rys. 161 w wersji
przekaźnikowej.
- ·-
~ er
.... en
-
....
....
....CN
> J.
C')
>
> ~
....CN
>
CN
!
~j
/"">..
§::!
j•
....
CN
~ j ~ ~j
~j
........~
I
;:;::
~
-
....._~
....
CN
CN
~ ~
~
I~~
-~
-
I~
~~-=s_> ~~
-~ -~ c_'").. ,....">..
it---
_).
U)
X U)
X
~ ~ C')
X C')
X
~-
..
CN
X
.... X .... X Rys. 160. Schemat logiczny
178
układu
sterowania manipulatora
kuźniczego
Poradnik elektryka i automatyka
S1
S2
K1M
K1M
(X2)
K2
S3
(.)
~
(')
z
o z
(X2)
co o(')
(J)
T"'"C\I C\IC\I
K3
S4
(.)
o::!"
z
o z
(X3)
Ol C\I I() " ' ,... C\I C\I C\I
K4
S5
(.)
I()
z
o
;ji
z
(X4)
S6
Ol ,... C\I C\I C\I
K5 (.) (J)
z
o z
(X4)
S7
I() Ol (') ,... ,... C\I
K6 (.)
"' (X5)
sa
z
o z
OlCOOC\I ,... C\I C\I
K7 (.)
co
K4
K7
K6
z
o z
Ol ,... "' I() C\I
(.)
,... ,...
K1Q z
~~
Ol
(Y61)
oz
o
(J)
T'""
T"'"
o::!"
co
C\I C\l
K2Q
K1Q
o ,...
,...
,... Rys. 161 a.
yka
Przyklady projektowania ukladów przelączających
Przekaźnikowy układ
sterowania
179
"!
"":
K2Q K1Q
K2Q
o
.,... z .,...
o z
(Y62)
...o ... co o
......
(XS) $9 N
I I I I I I I I I I
(X3) 510
Y22
~
,...
C')
K3 <:!" .,...
KS
Y11 IO
K1Q
.... (Q
(X1) 511
K7
~ I I I I I I I I
Y21 r....
K2
K2Q
K6
~---...___~
Y31
....co KS
K3
~ K1M
en ,...
K2
K6
K2Q
-------~
Y12 o
N
K4 c;:i
Rys. 161 b.
180
Przekaźnikowy układ
sterowania
Poradnik elektryka i automatyka
Rys. 161 c.
Przekaźnikowy układ
sterowania
Symbolika łączników krańcowych przyjęta w układzie obliczeniowym (X1-X5) i zastosowana w układzie sterowania, podana została w nawiasach. Przy niej podano symbolikę zgodną z normami międzynarodowymi (S1-S11). W układzie nie podano numeracji zestyków, cewek napięciowych oraz potencjałów). Układ ten można realizować stosując przekaźniki pomocnicze produkcji EMA-ELESTER, RELPOL-u lub KLCOKNER-MOELLERA i został on tak zaprojektowany, że po zadaniu sygnału STOP (przycisk S2), układ pracuje do momentu zakończenia całego cyklu. Ponowienie cyklu może nastąpić dopiero po ponownym naciśnięciu przycisku S1.
Przyk/ady projektowania uk/adów przelączających
181
8.2.
SIŁOWNIKI
8.2.1. Budowa i 8.2.1.1.
działanie
Siłownik
Siłownik Siłowniki działania
jednostronnego
działania
jednostronnego działania jest poddany działaniu sprężonego powietrza tylko z jednej strony tłoka. te mogą wykonywać pracę tylko_ w jednym kierunku. Ruch powrotny odbywa się pod wpływem wbudowanej sprężyny - powietrze służy tylko do wykonywania ruchu w jednym kierunku.
Rys. 162.
Siłownik
jednostronnego
działania
Na rys. 162 pokazano budowę omawianego siłownika wraz z jego symbolem. Czerwonym kolorem przedstawiono uszczelnienie tłoka, które wykonane jest z materiałów elastycznych. Podczas ruchu tłoka powierzchnie robocze uszczelek ślizgają się po gładzi cylindra. 8.2.1.2.
Siłownik
dwustronnego
działania
Sprężone
powietrze doprowadzone na przemian z obu stron tłoka powoduje jego ruch w dwóch kierunkach. Kierunkom ruchu tłoka odpowiada określona siła działania. Siłowniki te stosuje się we wszystkich przypadkach gdy tłok ma wykonywać określoną pracę także przy ruchu powrotnym. Długość skoku siłownika jest ograniczona wytrzymałością tłoczyska na wyboczenie (patrz tabela z rys. 166).
Ry•. 163.
184
Siłownik
dwuotmnn•go dzloloolo
~
II I
i - - 1- - . - - :
I
Poradnik elektryka i automatyka
Fc::STl:J
J
c
PNEUMATIC
8.2.1.3.
a.
Siłowniki
dwustronnego
działania
z
obustronną amortyzacją
Jeżeli siłowniki poruszają większe masy, wtedy dla uniknięcia mocnych uderzeń i uszkodzeń obudowy stosuje się amortyzację ruchu tłoka w skrajnych położeniach. Na tłoczysku umieszcza się tuleję z uszczelnieniem, która w momencie zbliżania się tłoka do końcowego położenia odcina swobodny wypływ powietrza do atmosfery, które może jedynie wypływać przez dodatkowy otwór o małej średnicy, dławiony przy pomocy śruby regulacyjnej (rys. 164).
m
Rys. 164.
1drz-
8.2.2.1.
eh ni-
z
obustronną amortyzacją
ltHi__........I
.,-
ł
Energia uderzenia zostaje wówczas zużyta na wykonanie pracy sprężenia, a tłok dosuwa się powoli do położenia skrajnego. Przy zmianie kierunku powietrza następuje natychmiastowy ruch tłoka z pełną siłą i prędkością. 8.2.2. Obliczanie
~h.
Siłownik
Siła
Siła
na
siłownika
tłoczysku
otrzymywana na
tłoczysku zależy
od
ciśnienia
powietrza,
średnicy siłownika
i oporów tarcia elementów
uszczelniających.
-
Siła
otrzymywana na tłoczysku
zależy
od: (140)
F1 - teoretyczna siła na tłoczysku [kG] [N] A - użyteczna powierzchnia tłoka [cm 2] p - ciśnienie robocze [bar, kG/cm 2] W praktyce znaczenie ma użyteczna siła na tłoczysku. Przy obliczaniu użytecznej siły należy uwzględnić siły tarcia. W normalnych warunkach eksploatacyjnych (zakres ciśnienia 4-8 bar), siły tarcia mogą być przyjęte w wysokości 3-20% siły teoretycznej i tak: Siłownik
jednostronnego działania
Fu Siłownik
A · p - Fo - Fs
dwustronnego działania (ruch pchający)
Fu= A· p- Fo
tyka
Pneumatyka
(141)
(142)
185
l""t::::i .-o
PNEUMATIC
Siłownik dwustronnego działania (ruch ciągnący)
Fu= A1. p
A=
02. 4
Fo
1C
(143)
[cm2]
(144)
(145)
Fu A A' p Fo Fs O d
-
siła użyteczna
[kG] [N], powierzchnia tłoka [cm 2], użyteczna powierzchnia tłoka z uwzględnieniem powierzchni tłoczyska [cm 2], ciśnienie robocze [bar. kG/cm 2], siła oporu - tarcia (3-20%) [kG][N], siła sprężyny powrotnej [kG] [N], użyteczna
średnica siłownika, średnica tłoczyska.
Przykład
Fu =
obliczyć
o = 50 mm d A
= 12 mm = 19,625 cm
2
2
A' = 18,5 cm Fo = wartość średnia 10% Powierzchnia tłoka: A= 0 2
•
:
= 5 cm. 5 cm.
A
Powierzchnia
użyteczna tłoka
•
2
= (25 cm 2 - 1,44 cm 2)
:
A1
siła
= 19,625 cm
= 19,625 cm2
przy ruchu powrotnym:
A' = (0 2 - d2)
Teoretyczna
·1
3 4
= 18,5 cm
·1
3 4 •
2
na tłoczysku: F1 =A. p = 19,625 cm 2 • 6 bar= 117,75 kG= 1154,66 N
Opór tarcia 10% wynosi 11,75 kG = 115,46 N
Użyteczna siła
na tłoczysku: Fu= A'. p = 18,5 cm 2 • 6 bar= 111,0 kG= 1088,46 N
Opór tarcia 10% wynosi 11, 1 kG = 108,8 N
186
Poradnik elektryka i automatyka
FE STO
PNEUMATIC
Siła użyteczna:
Fu = A1 • p - Fo = 18,5 cm 2 • 6 bar - 11, 1 kG = 1OO kG Fu= 100 kG= 1000 N* 8.2.2.2.
Zużycie
powietrza
Dla ustalenia niezbędnej ilości sprężonego powietrza oraz kosztów energii należy znać zużycie powietrza przez zainstalowane urządzenia. - Przy określonym ciśnieniu roboczym, określonej średnicy tłoka i skoku oblicza się zużycie powietrza ze wzoru: Stosunek sprężenia x powierzchnia tłoka x skok. Stosunek sprężenia oblicza się ze wzoru: 1,033
+
ciśnienie
robocze w barach 1,033
(146)
Przy pomocy wykresu (rys. 167) można ustalić szybciej i prościej wartości zużycia powietrza. Dla stosowanych i ciśnień od 1-15 barów. Zużycie powietrza podane jest w normalnych litrach (powietrze zasysane) na minutę. średnic siłowników
Wzory dla obliczenia Siłownik
zużycia
jednostronnego
powietrza
działania
d ~ n . stosunek sprężenia (cm 3/min] 2
Q = s. n.
Siłownik
dwustronnego
działania
02 . 4
Q = s ·-
Q -
zużycie
s n -
długość ilość
(147)
1f:
+s·
(02 - d2) • 1f: ·n· stosunek 4
sprężenia
[cm 3/min]
(148)
powietrza, skoku, skoków na minutę.
Przykład
Określić zużycie powietrza przez siłownik dwustronnego działania o średnicy 50 mm (średnica tłoczyska 12 mm), długości skoku 100 mm. - Siłownik wykonuje 1O skoków w ciągu minuty. - Ciśnienie robocze wynosi 6 barów. Stosunek sprężania:
1,033
+
ciśnienie
1,033
robocze
=
1,033 + 6 1,033
7,033 bar 68 1,033 bar = •
= 9,81 [N]= 10 [N] 1 [at] = 1 [kG/cm = 0,981 [bar] 10' [N] 1 [bar] = Tm2J 10' [Pa] = 1,02 [at]
* 1 [kG]
2
tka
Pneumatyka
]
187
FESTC
PNEUMATIC
Zużycie
powietrza
=s·
Q
02 .
_ Q - 10 cm.
(02 - d2) . 4 25 cm 2 . n
1C
+s·
+
4
. n · stosunek sprężania (25 cm 2- 1,44 cm 2) · n . . 10 min. 6 ,8 10 cm.
= (196,25 cm + 184,94 cm 3
Q
Q = 381,2 cm 3
•
1C
4
3 ) •
1O . 6,8
68
Q = 25 . 920,92 cm 3/min = 25,9 NL/min
Wzór do obliczenia Siłownik
zużycia
jednostronnego
działania:
=s·n ·q
Q Siłownik
dwustronnego
powietrza z wykorzystaniem danych z wykresu, zamieszczonego na rys. 167
[NLJmin]
(149)
działania:
Q = 2 · (s · n . q) [NL/min]
Q -
s n q -
(150)
zużycie
powietrza, skoku [cm], liczba skoków na minutę, zużycie powietrza na 1 cm skoku [NL/cm]. długość
Przykład Określić zużycie
powietrza przez siłownik dwustronnego działania o średnicy 50 mm i długości skoków 1OO mm: wykonuje 1O skoków w ciągu minuty; ciśnienie robocze wynosi 6 barów. Obliczyć zużycie powietrza.
-
siłownik
Przy zastosowaniu wykresu zużycia powietrza z rys. 167 otrzymamy zużycie na 1 cm skoku - dla siłownika o średnicy 50 mm wynisi ono O, 13 NLJcm skoku. Wartość q =O, 13 NL/cril wraz z pozostałymi danymi wstawiamy do wzoru 151.
=2
Q
. (s · n . q) NL/min
(151)
Q = 2 • (10 cm . 10 · O, 13 L/cm)
=2
Q
Przy obliczeniach zostają napełniane
Odpowiednie
. 13,0
= 26,0
NL/min
zużycia
przy
powietrza musi być uwzględnione skoku. zestawione w tabeli 26.
napełnienie
przestrzeni pomocniczych, które
każdym
wartości są
Tabela 26. Tabela przestrzeni pomocniczych Średnica tłoka Strona przednia
w mm
12 16 25 35 50 70 100 140 200 250
wcm3
1 1 5 10 16
27 80 128 425 2005
Strona tylna wcm3
0,5 1,2 6 13 19 31 88 150 448 2337
1000 cm3 = 1 litr 188
Poradnik elektryka i automatyka
lll (
~
CD
§ lll
i
lll
2
3
4
6
6
7 8 910
2
3
4
6
8
7 8 910
2
3
4
5
6
7 8 910
2
Ciśnienie
3
4
5878910
robocze
3
3
2
2
,~
10 9
B 7 6
6
• • •
4
cn-
3
roo.
:::;
I
2
5·
IJ) ()
":::..
s·
o.
o
3 3
-~
5 4
3
Im
I
twttmrnrnm1rti:m~ml1+mn1tt-t-1=m-n1-HHllłtl!H-t+HttHH+1I
.--1
I
2
3
4
6 7 6 910
5
I
1·r-i-,-- '
I
r
2
3
4
5
llittl:tl:l:ttlt.!t:tttl-
-IHll--1-1-1-.J-l·l·~l-H-1--
rn·-
2
3
4
...
Rys. 165. Wykres
ciśnienia
-
siła
4
+ł·++H++H-ł-ł-J.~
·H~+IHHHHllHtltltitlt+t-l+Htltt+\-ttHiitttttlttltlHtltHiiitt+Hi11
6 7 8 9 100
6 7 6 5
2
5
6
7 6 9 1000
2'
3
4
siła
~
10
3
•
il 1
1
2
mi:
iUll Ili IIIIIJIJ~lilllttilllOOl IIIIli IIli IIIIli li llllllllllll Ili lllllllJJJJJ IWJ
2
'
3
o
8 7 6
~
4
lttHH-H-f·~•·•·
10
@
5
5
6 7 B 9 10000
w kp
"t'I„
~m ~m ~ ... oO
..... co o
"tJ'TI
iim
f ln
2
3
4
5 8 7 8 910
2
3
4
5
6 7 8 910
2
3
4
5 6 7 6 910
2
~
3
4
średnica tłoczyska 3
3
2
2
1 9 8
1000 9 8
7 8
7 8
5
5
4
4
c
3
3
enen
2
2
9 8 7 8
100 9 8 7 8
o.
co o
O· A"
o
A"
c
~
3 3
'"'QI
o iil
i
5
5
4
4
3
3
2
2
§~ (!)
.„
1ii"
ą
-6l m
~
::i m
~ Il!
2
3
4
5
6 7 8 910
IO
2
3
4
6
8789100
siła
2
3
w kp
Rys. 166. Wykres na wyboczenie
tłoczyska
4
6 6 7 8 9 1000
2
3
4
5
6 78910000
...
oD
5 8 7 8 910
ru I
~
CD
~
iru
4
.
-
4
Ci śnienie robocze
3
3
-
2
2
,_
""' ,_ ... ... ...,..r .,'""' ,.....
(J),
.....
10
~
"
--
~
.
Il>
.....
6
6
:;i:;-
5
5
o ll>
:ii:
4
3 3
3
...... .......... 0,01
9
8 7
--- -
4 3
2
"
2
3
4
567890.1
2
3
4
5
6
7 8 9
zużycie
Rys. 167. Wykres
(Q
1
o.. ::i 0·
CD
... ...
-
9 8 7
zużycia
powietrza
..
2
2
3
4
5
6
7 8 9 10
powietrza w NLJcm skoku
~Ti mn
~u >....,
~CJ
·-FESTO PNEUMATIC 8.3. ZAWORY ROZDZIELAJĄCE
Sterowanie wymienionymi zaworami może odbywać się ręcznie, mechanicznie, elektrycznie lub pneumatycznie. 8.3.1. Zawory sterowane poprzez nacisk 8.3.1.1. Zawory 3/2 1> normalnie zamknięte
w pierwszej fazie
ruchu popychacza (rys. 168) zostaje odcięte połączenie przyłącza A-R, a dopiero po tym dalszy ruch popychacza powoduje otwarcie przelotu sprężonego powietrza z przyłącza P do A. Analogicznie sytuacja występuje podczas powrotu talerzyka pod działaniem sprężyny.
R
Rys. 168. Zawór rozdzielający (normalnie zamknięty) 3/2
1.0
2
>
Rys. 169. Stosowanie zaworem 3/2 z rys. 168
1>
2>
trzydrogowy (A+R+P) - dwupołożeniowy (pozycja n.o. - pozycja n.z.) symbolika stosowana przy oznaczaniu elementów pneumatyki
192
Poradnik elektryka i automatyka
FE STO
PNEUMATIC
8.3.1.2. Zawór 3/2 normalnie otwarty W przypadku zadziałania zaworu normalnie otwartego z położenia zerowego zostaje najpierw odcięty przelot od A do P, a w dalszej fazie ruchu popychacza otwiera się przelot od A do R.
-L>
p
Rys. 170. Zawór rozdzielający (normalnie otwarty) 3/2
Zwolnienie popychacza powoduje powrót zaworu do pierwotnego stanu, dzięki działaniu sprężyny (rys. 170).
1.0
1.1
Rys. 171. Sterowanie zaworem z rys. 170
a
Pneumatyka
193
r·
FESTO PNEUMATIC 8.3.1.3. Zawór rozdzielający 4/21>
W omawianym zaworze normalnie otwartym (bez ingerencji siły) przeloty P-B oraz A-R są otwarte (rys. 172).
-t>
A
-t>
p
-t>
p
Rys. 172. Zawór rozdzielający 4/2
Przez jednoczesne naciśnięcie obu popychaczy - pokonując siłę oporu sprężyny, otwierają się przeloty P-A i B-R, tak jak wskazują strzałki w blokach z symbolami funkcjonalnymi. Po zwolnieniu nacisku, tłok sterujący zostaje przestawiony w położenie wyjściowe przy użyciu siły sprężyny. Następuje odcięcie przelotu z P do A, oraz odpowietrzenie przewodu roboczego drogą A-R, z jednoczesnym wzrostem ciśnienia na odcinku P-B.
1.0
p
Rys. 173. Sterowanie zaworem rozdzielającym 4/2 z rys. 172
' 1czterodrogowy
194
(P+B+A+R)
dwupołożeniowy (pozycja n.o. -
pozycja n.z.)
Poradnik elektryka i automatyka
FE STO
PNEUMATIC
8.3.2. Zawór 3/2 sterowany pneumatycznie W zaworze sterowanym pneumatycznie (rys. 174), nacisk na odpowiednio ukształcony popychacz wywiera sprężone powietrze doprowadzone przyłączem Z, w wyniku czego następuje otwarcie przelotu P-A.
z
Rys. 174. Zawór
rozdzielający
3/2 sterowany pneumatycznie
Po odpowietrzeniu przewodu sterującego Z tłok zostaje przestawiony w położenie wyjściowe za wmontowanej sprężyny - następuje odcięcie przelotu P-A oraz odpowietrzenie obwodu A-R
pomocą
1.0
1.1
Rys. 175. Zastosowanie zaworu
Pneumatyka
rozdzielającego
3/2 w
układzie
sterowania
195
I
FESTC
PNEUMATIC
8.3.3. Zawory rozdzielające sterowane elektromagnetycznie
Zawory te znajdują zastosowanie wszędzie tam, gdzie· konieczna jest współpraca układów pneumatycznych z urządzeniami elektrycznymi i elektronicznymi. Stosuje się je również wtedy, gdy wymagany jest krótki czas włączania przy dużych odległościach źródła impulsu sterującego. Rozróżnia się zawory sterowane elektromagnetycznie bezpośrednio i pośrednio. Bezpośrednie sterowanie zaworów stosowane jest jedynie dla małych przelotów, gdyż przy większych występujące siły powodowałyby konieczność budowy elektromagnesów o zbyt wielkich rozmiarach.
R
<}-A
Rys. 176. Zawór rozdzielający 3/2 sterowany elektromagnetycznie bezpośrednio
Po wyłączeniu napięcia rdzeń elektromagnesu pokonując siłę sprężyny, przesuwa się do góry, otwierając przelot z P do A, jednocześnie rdzeń odcina przyłącze R. Jeżeli elektromagnes zostanie wyłączony, wówczas sprężyna dociskając rdzeń odcina przelot z P do A, łącząc jednocześnie przyłącza A i R. Straty sprężonego powietrza praktycznie nie występują, ponieważ czas ruchu rdzenia jest bardzo krótki. Sterowanie pośrednie polega na zastosowaniu elektromagnesu do sterowania zaworem 3/2, który z kolei steruje podstawowym zaworem rozdzielającym.
Zawór 3/2
Zawór 4/2 Rys. 177. Symbole zaworów elektropneumatycznych
196
Poradnik elektryka i automatyka
FESTCJ
PNEUMATIC
8.3.4. Zawory drogowe sterowanie Przyłącze
rolką
(doprowadzające sprężone powietrze) połączone jest z zaworem pośredniego sterowania 2/2. rolki powoduje przepływ sprężonego powietrza przez ten zawór do komory nad membraną z popychaczem. Ciśnienie wywierane na membranę powoduje przesunięcie się grzybka do dołu.
P
Naciśnięcie połączoną
~ p
Rys. 178. Zawór
rozdzielający
3/2 (sterowany
R
pośrednio rolką)
Przesterowanie zaworu odbywa się następująco: w pierwszej fazie następuje odcięcie drogi z A do R, a potem otwiera się przelot od P do A. Powrót do stanu wyjściowego odbywa się po ustaniu nacisku na rolkę. Zawór sterowania pośredniego zamyka się odpowietrzając jednocześnie komorę nad membraną, sprężyna powrotna dociska grzybek do gniazda zaworu, powodując jego powrót do stanu wyjściowego. - Zawór może być wykonany jako normalnie otwarty lub zamknięty, różnica polega na zamianie przyłączy P i R oraz przełożeniu dźwigni z rolką o 180°. Przez połączenie dwóch omawianych zaworów 3/2, otrzymuje się zawór rozdzielający 4/2.
-t>R --{>
Rys. 179. Zawór
a
Pneumatyka
B
rozdzielający
4/2 (sterowany
pośrednio)
;._rvitt~
~vv p R 197
F t:: ::i I t;;;.t PNEUMATIC 8.3.5. Zawory suwakowe 8.3.5.1. Zawór suwakowy
ręczny
<}-P
~ p
Rys. 180.
Ręczny
zawór
śuwakowy
3/2 (sterowany
R
ręcznie)
Na rysunku 180 przedstawiono prosty zawór suwakowy, sterowany ręcznie. Przesunięcie tulei powoduje w jednym przypadku otwarcie przelotu z A do R, a w drugim z P do A. Zawór ten, prosty w konstrukcji jest stosowany jako zawór odcinający (zawór główny układu sterowania). 8.3.5.2. Zawór z suwakiem pł}rtkowym
Zawór z suwakiem płytkowym posiada również suwak do przesterowywania zaworu. Przyłącza są łączone względnie rozdzielane za pomocą dodatkowego suwaka płytkowego. Zużycie suwaka (ścieranie) nie wpływa bezpośrednio na szczelność zaworu, ponieważ suwak płytkowy zawsze dociskany jest do obudowy działaniem sprężonego powietrza i sprężyny.
A~
B
A
p
y
p
'R
Rys. 181. Konstrukcja zaworu czterodrogowego,
198
dwupołożeniowego,
sterowanego obustronnie strumieniem wpustowym
Poradnik elektryka i automatyka
Fł::::i
I U
PNEUMATIC przesterowanie odbywa się bezpośrednio przez wzrost c1sn1enia. Jeśli na suwak zadziała ciśnienie powietrza doprowadzonego z przyłącza Y, wówczas zajmie on lewe skrajne położenie, łącząc przeloty P i B oraz A i R. Doprowadzenie sprężonego powietrza do łącza Z z jednoczesnym połączeniem przyłącza Y z atmosferą spowoduje ruch suwaka w prawe skrajne położenie i otwarcie przelotów z P do A i z B do R. Po zaniknięciu sygnału sterującego zawór pozostaje w położeniu wywołanym przez ten sygnał aż do czasu otrzymania nowego sygnału działającego z przeciwnej strony suwaka. sprężonego
Przykłady zastosowań
1.3
1.0
ł
y
r-1.2
---, I
I
'
I
p
Rys. 182.
8.3.5.3. Zawór
Układ
"'7 R
sterowania z wykorzystaniem zaworu z rys. 181
rozdzielający płytkowy
Na rysunku 183 przedstawiono zawór w którym w z atmosferą.
położeniu środkowym
(zerowym) oba
przyłącza
robocze
połączone są
o li
A
B
R
Rys. 183. Rysunek
a
Pneumatyka
R
objaśniający konstrukcję
R
zaworu
199
r-c.:::::11 '-'
PNEUMATIC Przykłady zastosowań
1.0
1.1
Rys. 184. Przykład połączenia zaworu z rys. 183 z siłownikiem dwustronnego działania
1.0
1.0
1.1
Rys. 185.
8.4. ZAWORY
STERUJĄCE
Połączenie
zaworu z
KIERUNKIEM
siłownikiem
dwu i jednostronnego
działania
PRZEPŁYWU
8.4.1. Zawór zwrotny
Rys. 186. Zawór zwrotny
200
Poradnik elektryka i automatyka
FESTC
PNEUMATIC
zawory zwrotne zamykają całkowicie przepływ czynnika w jednym kierunku, natomiast w kierunku przeciwnym powietrze może przepływać z możliwie małą stratą ciśnienia.
Symbole: Zawór zwrotny zamykany
wyłącznie ciśnieniem
czynnika:
-
8.4.2.
Przełącznik
obiegu (element LUB)
Zawór ten jest znany jedno wyjście A.
również
jako zawór alternatywy (element „LUB"). Posiada on dwa wejścia- P1 i P2, oraz
Rys. 187.
Przełącznik
obiegu
Jeżeli wejście
P1 zostanie zasilone sprężonym powietrzem, wówczas kula odcina wejście P2 a powietrze przepływa od P1 do A. • Stan odwrotny: powietrze dostaje się od P2 do A - wejście P1 jest odcięte.
Pneumatyka
201
FE-STO PNEUMATIC Przykłady zastosowań
1.0
1.1
-,
rI
I
I
R
I
1.~ r--1 p
I
1.3
A
I
p
I
1.2
2.0
I I A
1.5
I I I I
P2
2.1
2.2
Al
R
Rys. 188. Przykład zastosowania przełączników obiegu
Przełącznik obiegu stosuje się przy uruchamianiu siłowników lub zaworów rozdzielających z dwóch lub więcej stanowisk.
8.4.3. Zawór
dławiąco-zwrotny
W zaworze dławiąco-zwrotnym (rys. 189) podczas przepływu powietrza - w stronę zaporową, występuje zjawisko dławienia, czyli zmniejszania natężenia przepływu i dlatego służą one do regulacji prędkości. Przy przepływie w przeciwnym kierunku sprężone powietrze otwiera zawór zwrotny i przedostaje się przez zawór pełnym przekrojem bez dławienia. Istnieje możliwość regulacji tego przepływu w pełnym zakresie. Przy dławieniach na wylocie, powietrze zasilające przepływa swobodnie do siłownika, natomiast zużyte jest dławione. Takie dławienie daje równomierną prędkość tłoka i przeciwdziała ruchom drgającym przy pracy pod obciążeniem. Zawory dławiąco-zwrotne instaluje się zawsze na wylocie.
-t>
Rys. 189. Zawór
202
llfJI
dławiąco-zwrotny
Poradnik elektryka i automatyka
FE STO
PNEUMATIC
Przykłady zastosowań
a) Rys. 190.
a b c d
-
Przykłady
d)
c)
b) zainstalowania zaworu
dławiąco-zwrotnego
Dławienie podczas ruchu roboczego siłownika jednostronnego działania. Swobodny powrót. Szybki ruch siłownika jednostronnego działania do przodu. Dławienie podczas powrotu z obciążeniem. Dławienie siłownika jednostronnego działania podczas ruchu ku przodowi oraz do tyłu. Dławienie siłownika dwustronnego działania na wyjściu dla obu komór.
8.4.4. Zawór szybkiego spustu Zawory szybkiego spustu służą do skrócenia czasu odpowietrzania prędkości ruchu tłoka i ilości cykli.
siłownika,
a tym samym
zwiększenia
A
f
A
RP
~A~--, Rys. 191. Zawór szybkiego spustu
Pneumatyka
~R 203
--i
FeSTC PNEUMATIC Zawór posiada odcinane przyłącza P, odcinane odpowietrzanie R i przyłącze robocze A. Jeżeli przyłącze p jest zasilane ciśnienie, wtedy uszczelka odcina przelot do R, a sprężone powietrze przedostaje się do przyłącza A. Jeżeli przyłącze P połączymy z atmosferą wówczas powietrze wydostające się z A odcina przy pomocy uszczef ki przyłącze P. Zużyte powietrze może natychmiast wylatywać w atmosferę przez przyłącze R i nie musi przy tym pokonywać długiej drogi przez przewody. Dla uzyskania właściwego efektu działania, zawory szybkiego spustu winny być montowane bezpośrednio przy siłowniku.
Przykłady zastosowań
1.3.
1.0
I 1.0 1.4
1.1
1.1
A
B
y
----1
r---
1.2
Rys. 192. Zastosowanie zaworu szybkiego spustu w układzie sterowania
1
I
1.3
I
Rys. 193. Zastosowanie zaworu szybkiego spustu w układzie sterowania
8.4.5. Zawór koniunkcji (element I)
A
A
Rys. 194. Zawór koniunkcji
204
Poradnik elektryka i automatyka
r-c.:::.
1 '-"
PNEUMATIC
zawór koniunkcji posiada dwa wejścia - P1 i P2, oraz wyjście A. Przepływ sprężonego powietrza jest umożliwiony tylko wtedy, kiedy na obu
wejściach
pojawi
się ciśnienie
(sygnał wejściowy).
zawór koniunkcji jest stosowany głównie w układach sterowania przy czynnościach kontrolnych względnie w układach logicznych.
zabezpieczającego, układach sterujących
Przykłady zastosowań
1.0
1.1
1.2
Rys. 195.
8.4.6.
Przekaźnik
1.3
Zadziałanie siłownika może nastąpić
dopiero po jednoczesnym
zadziałaniu
obu przycisków
czasowy
Powietrze przepływa z wejścia Z do zbiornika - poprzez zawór dławiąco-zwrotny, którym reguluje się natężenie Przesterowanie zaworu rozdzielającego 3 2 i otwarcie przelotu z P do A następuje w chwili gdy ciśnienie w zbiorniku osiągnie odpowiednią wartość, konieczną do pokonania napięcia sprężyny powrotnej i oporów w zaworze. Czas zwłoki (opóźnienia) jest zależny od nastawionego dławienia. przepływu.
-{> z A-{>
Rys. 196. Zawór
Pneumatyka
opóżniający
205
A
1·--· Ir
symbol
-~ LJ_ Iz
P
R
Przykłady zastosowań
1.4
1.0
I
1.1
----,
r-
,--·~·--;
I I
-~I I i I Iy ll._.Jl_J
I I
'li
I
I I I 1.3
I
I
1.2
1
L_ _ _ p! _,
A
A
\7R
1.4
Rys. 197. Po zaimpulsowaniu przyciskiem 1.3 tłoczysko siłownika 1.0 wykonuje ruch do przodu, pod koniec którego uderza w zawór 1.4. Po nastawionym czasie przekaźnika czasowego 1.2 następuje przesterowanie zaworu 1.1 sygnałem Y. Tłoczysko sterownika powraca do pozycji wyjściowej
1.0
Rys. 198. Uzyskanie samoczynnego powrotu tłoczyska siłownika 1.0 po czasie ustalonym przez przekaźnik czasowy 1.2
206
Poradnik elektryka i automatyka
FE STO
PNEUMATIC
Ś.5. TABLICA DOBORU ELEMENTÓW
Wykorzystując wykres ciśnienia sieci z rys. 199 możemy określić średnicę nominalną siłownika, prędkość ruchu tłoka, jak i dobrać wielkość zaworu rozdzielającego względem siły działającej na tłoczysko. Przykład
Dane -
Obciążenie
- 35 kG cylindra - 40 mm przewidywany rozdzielacz - 1/8" Pytanie - Czy można uzyskać prędkość suwu tłoka, wynoszącą około 300 mm/sek? Stosując zawór 1/8" dla siłownika 40 mm, można uzyskać prędkość tłoka około 130 mm/sek. Należy zastosować zawór 1/4", który zapewni prędkość suwu w granicach około 560 mm sek dla siłownika 0 40 mm przy ciśnieniu sieci = 6 bar (atm). średnica
Szybkość . przesuwu tłoka
710 180 200 630 160 180 560 142 160 500 126 142 450 112 126 400 100 112 355 90 100 315 80 90 280 71 80 250 62,5 71 224 56 62,5 200 50 56 180 45 50 160 40 45 140 36 40 125 32 36 112 28 32 100 25 28 90 22 25 80 20 22 71 18 20
[mm/s]
100 1000 500, 250 90 900 450 225 80 800 400 200 71 710 355 180 63 630 315 160 56 560 280 140 50 500 250 125 45 450 225 112 40 400 200 100 35,5 355 180 90 31,5 315 160 80 28 280 140 70 25 250 125 62.5 22 224 112 56 20 200 100 50 18 180 90 45 16 160 80 40 14 140 70 35 12,5 125 62,5 31 11 112 56 10 10!) 50
Ciśnienie sieci =
125 62.E 112 56 100 50 90 45 80 40 70 35 62,5 31
- I-• IT- ID-
\
25 22,5
18 16
9
;
,....,,,,,,
~-
„_ „_ P . -
·~~
i'\ I
\
1
~
\ ~
'
Przykład
stosowania
I I
I
20
I
18
16 14 12 11
I I I
10
I
8 28 14 7 25 12.5 6,2
I I I
Wybór zaworu
~ i.-
Ekonomiczny zakres zastosowania
\
56 28
50 45 40 35 31 28 25 22.5 20
,_ - --
6 bar
Obciążenie I
12 0.1 0.1 0.2 0.25 0,3 0.4 0,5 0,621,251,87 2.5 3, 12 3,75 5,0 6.25 I-- - - - - - - ,_ t/a 16 0, 1 0,25 0.4 0,5 0,6 0,75 1 1.25 2.s 3,75 5.o 6.25 7,5 10 12.~ - - - - - - - 1/a ,_ 25 0,2 0,5 0,75 1 1.25 1,5 2 2.5 5 7,5 10 12,5 15 20 25 - - - - - - ,_ 35 0,5 1 1,5 2 2,5 3 4 •/a 5 10 15 20 25 30 40 50 , _ - 1/~ - -- ,_ 8 L - 11, - •/a - - - - - - - - ,_ -40 0,7 1.4 2,1 2,8 3,5 4,2 5.6 7 14. 21 28-35 42 56 70 ·1/a 3/a •/, 50 1 2 3 4 5 6 8 10 20 30 40 50 60, 80 100 I--- 1- - - - •/, 1/% 3/a 70 2 4 6 8 10 12 16 20 40 60 80 100 120 160 200 •/a 1-- - ,_ - - - - ,_ l/a •/, •/2 100 4 8 12 16 20 24 32 40 80 120 160 200 240 320 400 1-- - ,_ - - , _ - ,_ 1/i 3/a tj, I-- - 1 - - - 1 - 140 8 16 24 32 40 48 64 80 160 240 320 400 480 640 800 1/% l/a 200 17 34 51 68 85 102 135 170 340 510 680 850102013501700 ,_ l/, •/r 250 26 57 78 104 130 156 208 260 520 78010401300156020802600 •/a
·-
I
Rys. 199. Określanie i szukanie zależności względem średnicy nominalnej siłownika, prędkości ruchu tłoka czy też wielkości zaworu rozdzielającego, przy ciśnieniu 6 bar
tka
Pneumatyka
207
--1 8.6. SPOSÓB PRZEDSTAWIENIA PROJEKTOWANEGO UKŁADU Dariusz Stawiarski w swojej książce „Urządzenia pneumatyczne w obrabiarkach i przyrządach" w przejrzysty sposób przedstawia realizację projektowania układu sterowania. Kolejność tę pokazano na rys. 200 + 204.
Prmuwanit części
2.1
I
3A
r 1.5' I
.-~-, I I I
1.3
2
1 I
I
I
I
~--
1
0.1
0.1
t
1 _
t
•1cy;tt-cykt du1.
I
II
I I I I I
I I
I Rys. 200. Schemat sterowania
I
~A! ~··I
I
1
4.1
!.~ .
f.2 I ~1.4 s~:. :tart~ I
:~.1 I
2
-
1
~----~----_J I I
~
I
I
I
I
!~ 1
4.2
r L,
---,
układu
I
I I I I
l
I
I
I I
I I
I
I I
I I
~ I I I
'-
I I
pneumatycznego
Na schemacie układu sterowania (rys. 200) na drodze ruchu tłoczysk siłowników, umieszczone zostały symbole odpowiadające zaworom sterującym. - Kierunek strzałki umieszczonej przy kresce pionowej ( f+- lub ...-j) informuje, że tłoczysko posuwając się we wskazanym kierunku - w momencie uderzenia w zawór z r.olką uchylną, powoduje jego zadziałanie. Natomiast w ruchu powrotnym (przeciwnemu kierunkowi strzałki) następuje zgięcie rolki zaworu i jego nie działanie.
208
Poradnik e/ekttyka i automatyka
Nazwa układu Element Ns:zwa
/.o.
1
Funkc·a
naJVzawnętr.zna
Po/ożenia
lWolsunięte
1.8 2.5
Cylinder
mocowanie
3.6
Cylinder Cylinder
wiercenie
5.3
Cylinder
wy!Zucenie ~!!!.:!:. ane-
1.2
Zawór pilot.
Zawór pilot.
Start 1.6)
o
steruje 1.8
2 1
steruje 2.2
2.2 Zawór rozdziel.
steruje 2.5
3.1
steruje 3.3
Zawór pilot.
3.3 Zawór rozdziel. steruje 3.6 4.1
Zawór pilot.
4.2 Zawór rozdziel. 3.2 1.4
Zawór pilot.
steruje 1.8
5.1 Zawór pilot.
steruje 1.6
1.1 Zawór rozdziel.
'"-
;.1
...,..
„r--~
-·
L..J.i
I
-'·'
11'
-~
~
~
~
.... ·-----
'---;
- ,...
;;i.
"'
/
-
i..1-
-;--L
'')1
"
1
o
„
-
~
2
~·
1
n
it1
,:.., \M
1 u 1
V:-
u
.____ ri- --
\,--"
1
o
Cykl pojl!d)11czy
steruje 1
_,
-
1-4-1
5.2 Zawór rozdziel. steruje 5.2
1.3 Zawór rozdziel.
~~
o 1 o i--4o
steruje 4.3 steruje 4.2 3.3
l '·'
+
,__L_
steruje 4.2
Zawór pilot.
,......J._.r
;wccfana-
(~teru1e
~~"~~~nnn"n~n~~»b~dr 1
,
lwvcofaneKYSUlilęta
li 11 r.1 lf
.~
+
4.3
2.1
"
J.l
~ofanal\Wsumęta
ł
·-
~u
\WSUruęte+
wiercenie
1.6 Zawór rozdziel.
.,.,
+
przesuwanie wypofana-
Cylinder
•TTTI
""::rrucykfuo t 2 J
"-
~
V
r--b-
IJL_
Rys. 201. Diagram ruchu dla
układu
z rys. 200
16
5.J I I\
Ą
17---++,,-.,. •
v
V
2 3
'l:f
Start
I/
1"
Aut. Po1ed. Rys. 202. Schemat
ka
Pneumatyka
montażowy
209
Numer
Wielkość
Nazwa
Ilość
sztuk
1.8
Cylinder dwustronnego działania mocowany na łapach
0100 X 200
1
2.5
Cylinder jednostronnego działania mocowany od przodu
0100 x50
2
Cylinder pneumatyczno-hydrauliczny
080X160
2
1/8"
1
3/8"
3
3/8"
2 1
Typ
5.3 3.6 4.3 1.1
Zawór
rozdzielający
32 sterowany obustronnie
1.6
Zawór
rozdzielający
42 sterowany obustronnie pneumatycznie (strumieniem
dźwignią ręczną
3.3
napełniającym)
4.2 2.2
Zawór rozdzielający 32 sterowany pneumatycznie (strumieniem napeł-
5.2
niającym)
1.2
Zawór-pilot 32 sterowany przyciskiem ręcznym
1/8"
1.2
Zawór-pilot sterowany rolką z dźwignią łamaną
1/8"
5
Zawór-pilot 32 sterowany jednostronnie przyciskiem mechanicznym
1/8"
2
Zawór zwrotny
3/8"
1
ze sprężyną powrotną
1.4 3.1 4.1 5.1 2.1 3.2 2.4 1.5
Przełącznik
1/8"
1
1.7
Zawór szybkiego spustu
3/8"
1
obiegu
2.3
Zawór redukcyjny
3/8"
1
02
Zawór redukcyjny
1/2"
1
3.4.
Zawór
3/8"
2
dławiący
jednokierunkowy
3.5 01
Filtr
1/2"
1
03
Smarownica
1/2"
1
Rys. 203. Wykaz elementów
Średnica
Średnica
Numer przewodu
Numer łącza
wewnętrzna
x
długość,
Uwagi
Numer łącza
Numer przewodu
x
1
1.2-1.5
13
3.3 (2)-3.5
2
1.1-1.3
14
3.3(4)-3.4
3
1.3-1.5
15
3.2 -
4
1.6(12)-1.4
16
4.1--4.2(12)
5
1.6(2)-1.7
17
4.2(2)--4.3
6
1.6(4)-1.8
18
4.2(4)--4.3 5.1-5.2(12)
Przewód 11
7
2.1-2.2(12)
19
8
2.2(2)-2.8
20
1.1 - zasilanie
9
2.4 -
21
1.2
Przewód
długość,
mm Typ
mm Typ
4 X 1500
Uwagi
wewnętrzna
zasilanie
10
2.4--2.5
22
1.4 - zasilanie
11
3.3(14)--4.2(14)
23
1 .6 - zasilanie
12
3.3(12)-3.1
itd.
o
R·ys. 204. Wykaz przewodów
210
Poradnik elektryka i automatyka
HYDRAULIKA
9
WSTĘP
W niniejszym rozdziale podano przykłady podstawowych połączeń, wzory stosowane przy obliczeniach oraz nomogramy. Podano również przykład obliczenia układu hydraulicznego automatu do cięcia rur i pasma. Projektowanie układu sterowania tego automatu pokazano na stronie 202, w rozdziale „Przykłady projektowania układów przełączających".
9.1. PRZVKŁADY POŁĄCZEŃ 9.1.1. Zawory
bezpieczeństwa
i przelewowe
Włączenie
w obieg zaworu bezpieczeństwa chroni układ przed przeciążeniem (rys. 205). Włączenie w układ (rys. 206), powoduje podczas pracy odprowadzenie nadmiaru oleju; taki zawór (odprowadzający nadmiar oleju) nazywany jest zaworem przelewowym. Zawory przelewowe stosowane są również jako zawory bezpieczeństwa. W jednym układzie hydraulicznym może pracować jednocześnie kilka zaworów przelewowych, ustalając ciśnienie w różnych gałęziach obiegu. zaworu
dławiącego
-+------·
Rys. 205.
Włączenie
w obieg zaworu
bezpieczeństwa
Rys. 206.
Włączenie
w obieg zaworu przelewowego
Zawór przelewowy 1 służy do odprowadzania do zbiornika nadmiaru oleju podawanego pompą i ustala ciśnie nie, na jakie ona pracuje. Zawór zaś przelewowy 2 stwarza przeciwciśnienie w cylindrze po stronie wylotowej, co wpływa dodatnio na równomierność ruchu tłoka i zapobiega zapowietrzeniu cylindra. Typowy przykład takiej współpracy pokazano na rys. 207.
Hydraulika
211
-r·
-V
R
t=:=::.:.::;::::::=:=:I ---
t
2
Q
I
L
Rys. 207.
Przykład współpracy
dwóch zaworów przelewowych
Rys. 208. Dawkowanie na wlocie
9.1.2. Dawkowanie oleju
Dawkowanie na wlocie (rys. 208) wytwarza w cylindrze siłownika przeciwciśnienie, nie dopuszczając do drgań tłoczyska.
P>R
V
R
Rys. 21 O. Kompensacja przecieków w pompie przez utrzymanie stałego ciśnienia roboczego
Rys. 209. Dawkowanie na wylocie
Dawkowanie na wylocie (rys. 209) może powodować zapowietrzenie się układu i szybszy ruch początkowy, większy od wartości nastawionej. Objawy szybszego ruchu początkowego, mogą występować przy włączeniu
pompy.
9.1.3. Kompensacja przecieków Kompensację przecieków przez utrzymanie stałego ciśnienia roboczego przedstawiono na rys. 210, natomiast
przez
212
włączenie
w
układ
pompy
dozującej
na rys. 211.
Poradnik elektryka i automatyka
---1
I I I I I I
I
I
I
L
Rys. 211.
9.1.4.
Włączenie
Dławik
L
w obieg pompy
dozującej
Rys. 212.
Dławik włączony
na wlocie
w obiegu
9.1.4.1 na wlocie
reguluje lub ustala prędkość ruchu tłoka, a włączenie go na wlocie (rys. 212) nie stwarza przew cylindrze siłownika hydraulicznego. Takie usytuowanie dławika powoduje doprowadzenie nagrzanego oleju do cylindra siłownika (nagrzanie następuje przy przepływie oleju przez dławik - im mniejsza szybkość, tym wytwarza się większa temperatura). W praktyce jednak jest to mało istotne ponieważ silne nagrzewanie się oleju zachodzi nie przy jednorazowym jego przejściem przez dławik, a wskutek krążenia oleju w obiegu przez dłuższy czas. Zawór
dławiący
ciwciśnienia
9.1.4.2. na wylocie Włączenie dławika równomierną pracę
na wylocie (rys. 213) wytwarza w cylindrze przeciwc1srnenie umożliwiając przez to oraz odprowadza olej bezpośrednio do zbiornika, gdzie następuje jego wychładzanie.
I I
L
Rys. 213.
Hydraulika
Dławik włączony
na wylocie
Rys. 214.
Dławik włączony
na
odgałęzieniu
213
91 · -4.3. na
odgałęzieniu
(rys. 214)
Wn· · zostini~jszym rozwiązaniu, tłoczysko dławika będzie miało większą szybkość ruchu, im bardziej przymknięty Do ~nie dławik. Największą prędkość ruchu otrzyma przy zupełnie zamkniętym dławiku. wio ~Jernnych stron umieszczenia dławika na odgałęzieniu należy także - poza wadami występującymi na tej cie, ~rak przeciwciśnienia oraz zależność prędkości tłoka nie tylko od dławika, lecz również od rzeczywisPo wydaJności pompy. _
po ~irno tego układ taki jest pod względem energetycznym znacznie korzystniejszy od obu poprzednich, ob n~e~aż pompa pracuje tylko na takie ciśnienie, jakie jest konieczne dla pokonania doraźnie występującego niuc~ązenia, nie ma więc dzięki temu strat w zaworze przelewowym. Dlatego włączenie dławika na dogałęzie0 wJest stosowane, mimo opisanych wad i ograniczeń. Racjonalne jest użycie tego układu w urządzeniach Zględnie dużej mocy, pracujących przy niewielkim zakresie prędkości (nie przekraczającym 3:1). 9.1 5
R
~~~
szczeliny zaworów
· · egulatory
przepływu
dławiących,
przy dawkowaniu
małej ilości
oleju,
są wrażliwe
na „zatykanie"
się
Ro~e?ZYszczeniami z oleju. W celu uniknięcia tego stosuje się tzw. regulatory przepływu. że Wiązanie z przepływem najpierw przez dławik, a potem przez zawór różnicowy jest o tyle korzystniejsze, a :,rzez_ dławik przepływa olej nie nagrzany jeszcze na skutek dławienia w szczelinie zaworu różnicowego, Na· ięc ~1~co mniejszy jest wpływ strat energetycznych na natężenie przepływu przez regulator.
zo~~~ęsc1ej spotykanym sposobem podłączenia regulatora _ daJ~ Spełnione podstawowe warunki: orazuze natężenie przepływu
przepływu jest stosowany układ
z rys. 217, gdzie
Uk~Ystępujące przeciwciśnienie.
tłokad z rys. 218 spełnia częściowo te warunki, bo ciśnienie występujące po stronie tłoczyska nie zabezpiecza Prz~ Przed możliwością działania sił występujących w kierunku ruchu tłoka (może występować samoistny e ew oleju).
,,__ I
I I
I.
r
-,. I.
I I I
L_ l__
I I
___ J
,--I
-1 I.
I
I
I
I
I I
L
Rys. 215
· Regulator przepływu przelotowy włączony na wlocie
'
L~ __ J I
Rys. 216. Regulator przepływu przelotowy włączony na wylocie
Poradnik elektryka i automatyka
I
I
I
L
I
L
Rys. 217.
Prawidłowe włączenie
współpracującego
z cylindrem
regulatora
przepływu
Rys. 218.
połączonym różnicowa
Nieprawidłowe włączenie
przepływu współpracującego
regulatora
z cylindrem
połączonym różnicowa
9.1.6. Zmiana
prędkości
suwu -F1
-F2
ł
Rys. 219. Zmiana czynnej powierzchni
9.1.7. Filtr w
układzie
tłoka
przy cylindrze z
tłokiem różnicowym
hydraulicznym
Filtr może być włączony w obieg, w przewodzie tłocznym, ssawnym lub w odgałęzieniu przewodu tłocznego. Zainstalowanie jego w przewodzie ssawnym (rys. 220) zabezpiecza układ przed zanieczyszczeniem, lecz zwiększa opory ssania (na skutek dużych zanieczyszczeń mogą być kłopoty z zassaniem cieczy do pompy).
Rys. 220. Schemat włączenia filtru na przewodzie ssawnym pompy
Hydraulika
Rys. 221. Schemat włączenia filtru za zaworem bezpieczeństwa
215
Przed nadmiernym wzrostem ciśnienia tłoczenia pompy, w przypadku umieszczenia filtru w przewodzie tłocznym, zabezpiecza umieszczenie zaworu przelewowego: za zaworem bezpieczeństwa - stosuje się w przypadku, gdy jest lepiej, aby urządzenie przestało działać, niż aby zasilała je ciecz niefiltrowana (rys. 221); poprzez bocznikowanie zaworem przelewowym - instaluje się gdy niedopuszczalne są przerwy w dopływie cieczy i mniejszym złem jest zasilanie cieczą niefiltrowaną (rys. 222); lub jak na rys. 223 ~ zainstalowanie według tego układu pozwala wymienić i oczyścić filtr bez przerywania zasilania urządzenia.
Rys. 222. Schemat włączenia filtru przez zawór przelotowy
216
bocznikującego
Rys. 223.
Włączenie
filtru na
odgałęzieniu
Poradnik elektryka i automatyka
9.2. PODSTAWOWE SYSTEMY STEROWANIA
MANNESMANN REXROTH
9.2.1. Prosty układ hydrauliczny (obwód otwarty)
©
.A
A
B
© Przedstawiono tu system hydrauliczny w jego najprostszej formie. Pompa 1 o stałej wydajności zasysa ze zbiornika 2 ciecz i tłoczy ją dalej do systemu. Środkowe położenie suwaka uzyskujemy za pomocą dwóch sprężyn. Z przesunięciem rozdzielacza 4 w jego lewe poło żenie (strzałki równoległe) dostaje się ciecz hydr. do przestrzeni tłokowej cylindra 5. Trzon tłoka wysuwa się. Prędkość ruchu zależna jest od wydajności pompy i wielkości cylindra (powierzchni tłoka). Wielkość użytecznej siły na trzonie tłoka jest zależna od powierzchni tłoka i maksymalnego dopuszczalnego ciśnienia w systemie. To maksymalne ciśnienie systemu hydraulicznego nastawia się na zaworze 3 ograniczającym ciśnienie. Wysokość rzeczywistego ciśnienia, w systemie, określoną przez pokonywany opór w odbiorniku, odczytać można na manometrze 6.
p
© Rys. 224. Prosty
Hydraulika
układ
hydrauliczny
217
9.2.2.
Układ
z cylindrem
MANN ESMAN N
różnicowym
REXROTH
A
@ Dość często
stosowany
„Różnicowy
łączeń". Charakterystyczną cechą
tego
układ układu
pojest
stałe
podłączenie do przewodu ciśnieniowego przestrzeni trzona 1 cylindra, natomiast przestrzeń tłoka 2, w zależności od potrzeb jest zasilana poprzez 3-drogowy rozdzielacz 3 lub też połączona do zbiornika. Siły działające na trzon tłoka odpowiadają stosunkom powierzchni strony tłoka i trzona stąd też wyrażnie różnicowy układ połączeń. Układ ten stosuje się w zaciskach hydraulicznych w przypadkach gdy wymagana jest możliwie mała pompa. Przy wysuwaniu tłoka wyparta ciecz 4 z przestrzeni trzona zostaje skierowana wraz z cieczą 5 dostarczoną przez pompę na stronę przeciwną, a więc do przestrzeni tłokowej. Jednak w tym układzie połączeń wziąć pod uwagę, że siła na trzonie tłoka odpowiada tylko różnicy powierzchni tłoka i powierzchni pierścieniowej tzn. powierzchni trzona tłoka (tłoczyska). Jeżeli stosunek powierzchni pierścieniowej do powierzchni tłoka dobierzemy jak 1:2, to mamy dodatkową korzyść w postaci równych szybkości tłoka w obydwóch kierunkach.
p
Rys. 225.
218
Układ
z cylindrem
różnicowym
Poradnik elektryka i automatyka
9.2.3.
Układ
z
MANNESMANN
podwójną blokadą
IREXROTH
10~st
;JO eń
Jeżeli tłok
w cylindrze hydraulicznym wykonujący ruch w dowolnym kierunku ma się zatrzymać i utrzymać w tej dowolnej pozycji, stosuje się zawór zwrotny 1 podwójnie sterowany. W położeniu rozdzielacza pokazanym na schemacie, tłok nie może się poruszyć w żadnym kierunku pod wpływem działania sił zewnętrznych. W zależności od kierunku siły powrót oleju zostaje zamknięty hermetycznie przez lewy lub prawy sterowany zawór zwrotny. Dla wysuwania lub wsuwania tłoka otwarty zostaje zawór zwrotny od strony odpływu cieczy przez ciśnienie cieczy doprowadzonej od strony przeciwnej tłoka. W położeniu środkowym suwak powinien połączyć obydwa zawory zwrotne bezpośrednio ze zbiornikiem. Tylko w ten sposób uzyskuje się szybkie i szczelne zamknięcie zaworów zwrotnych i tym samym hermetyczne zamknięcie obu stron cylindra.
na na ka ka ~ń.
eh :iła
4 :ieiwJę,
icy
z:n. do
11y ści
Rys. 226.
yka
Hydraulika
Układ
z
podwójną blokadą
219
9.2.4.
Układ
z rozdzielaczami
Należy podkreślić, że
bez wzajemnego
łączonymi
przy takim
oddziaływania
MANN ESMAN N
szeregowo
połączeniu niemożliwe
na siebie ich
siły
i
REXROTH jest uruchomienie kilku odbiorników
równocześnie
szybkości działania. Rozpatrując dokładniej zauważymy
następujące zależności:
Do uruchomienia tłoka cylindra 2 konieczne jest ciśnienie odpowiednie do potrzebnej siły i powierzchni tłoka. to działa w cylindrze 1 na pierścieniową powierzchnię tłoka. Ciśnienie systemu konieczne ostatecznie w cylindrze 1 jest zależne od siły działającej na trzon jego tłoka oraz od siły nacisku na jego (prawą) powierzchnię pierścieniową. Ta siła nacisku z kolei zależy od ciśnienia w cylindrze 2. Jeżeli siła ciśnienia w cylindrze 1 jest większa od sumy poszczególnych działających sił to wysuwają się tłoki w obydwóch cylindrach. Prędkość tłoka 1 ma się tak do prędkości tłoka 2 jak powierzchnia tłoka 2 do powierzchni pierścieniowej tłoka 1. Ciecz hydrauliczna przed osiągnięciem zbiornika przechodzi przez filtr przepływu powrotnego. Ciśnienie
@ A
A
A
B
A
B
1
p
T
r· I
i
„
---.-·1 I ł
____.J
___ !6)
p I I ~--.1
p
10 Rys. 227. Łączenie szeregowe r
220
Poradnik elektryka i automatyka
MANNESMANN 9.2.5.
Układ
z
równoległym łączeniem
REXROTH
kilku rozdzielaczy
w przedstawionym układzie, jako odbiornik zastosowano: cylinder teleskopowy podwójnego działania 8, cylinder różnicowy 9 ze stałym dławieniem końca skoku tłoka po stronie dna cylindra i cylinder pojedynczego działania 1O, że sprężynowym powrotem tłoka. Połączenie równoległe pozwala na jednoczesny ruch tłoków kilku cylindrów jeżeli dysponujemy ilością cieczy odpowiednią dla utrzymania koniecznego ciśnienia roboczego . przeciwnym przypadku o wartości ciśnienia zadecyduje opór najmniej obciążonego odbiornika. Znaczy to, że cylinder o najniższym żądanym ciśnieniu wysunie tłok jako pierwszy. Jeżeli tłok pierwszego cylindra jest w położeniu krańcowym ciśnienie wzrasta dalej, aż osiągnie wartość konieczną do uruchomienia tłoka następnego cylindra. A więc tłoki cylindrów wykonują ruch w zależności od potrzebnego ciśnienia zależnego od obciążenia. Pompa o zmiennej wydajności 1 sterowania silnikiem 2, zasysa przefiltrowaną ciecz i tłoczy ją do systemu hydraulicznego. Przez proste odgałęzienie przewodów zasilane są cylindry 8, 9 i 10, poprzez rozdzielacze 5, 6 i 7. Rozdzielacze i przez to odbiorniki usytuowane są do siebie równolegle. W naszym przykładzie, rozdzielacze 5 i 6 w pozycji środkowej mają zamknięte połączenie P, A, B i T. W zaworze 7, w prawym położeniu suwaka zamknięte jest połączenie P. Układ do rozdzielaczy znajduje się pod ciśnieniem ustawionym na wstępnie sterowanym zaworze ograniczającym ciśnienie. Wielkość tego ciśnienia można odczytać na manometrze, po uruchomieniu przyciskiem 3/2-drogowego rozdzielacza 4.
.w
®
®
©
A
A
li
Rys. 228. Równoległe łączenie rozdzielaczy
Hydr.aulika
221
MANN ESMAN N
9.2.6. Układ hydrauliczny z 3-stopniowym zdalnie sterowanym zaworem regulacji ciśnienia
REXROTH
Jeżeli
w systemie hydraulicznym wymagane jest np. 3-krotne stopniowanie ciśnienia, można to uzyskać albo przez dołączenie 2 dalszych regulatorów ciśnienia albo zaworów wstępnego sterowania. Przedstawiony poniżej na schemacie zawór regulacji ciśnienia wstępnie sterowany 1, może być połączony poprzez rozdzielacz 2 z jednym z dwóch zaworów 3 lub 4. Jeżeli rozdzielacz 2 jest w położeniu środkowym, to zawory 3 i 4 połączone są ze zbiornikiem. Ciśnienie w systemie posiada wartość nastawioną na zaworze 1. Jeżeli rozdzielacz 2 załączy zawór 3 lub 4 (w tym przypadku zawory wstępnie ster) to ciśnienie działa równocześnie na zawory 1 i 3, wzgl. 4. Znaczy to, że na zaworze 1 musi być nastawione najwyższe ciśnienie robocze, tak aby ciśnienie niższe nastawione na załączonym zaworze 3 wzgl. 4 powodowało uzyskanie w systemie żądanego niższego ciś nienia. Układ ten może być również stosowany jako sterowanie zdalne.
XQ
@~X. r -1 I
..L
I
,__..J
I
--, © I
I : L-.J
I „1
©
r „1
i..L
I
's
A
8
ff11 Il}i1Xt11 PJ
1T
I i...L.i
I I
I I I
L __
--~-P\9 p
OG 1 Rys. 229.
222
Układ
z trzystopniową
regulacją ciśnienia
Poradnik elektryka i automatyka
MANN ES MANN 9.2.7. Układ z zaworem podtrzymującym
REXROTH
Jeżeli
cylinder pionowy obciążony jest stałym c1ęzarem (np. suwak przeciągarki) to konieczne jest zastosowanie dodatkowego zabezpieczenia przed opadaniem, z powodu wewnętrznych przecieków w rozdzielaczu. Takim zabezpieczeniem jest zawór zwrotny 1 zainstalowany na rurociągu powrotnym. Przewidzieć należy również zawór podtrzymujący 2 (sekwencyjny). Ciśnienie otwarcia tego zaworu jest ustawione o 10% powyżej wartości koniecznej do utrzymania ciężaru. Mamy tu do czynienia z efektem tzw. „przeciwwagi hydraulicznej". Dopiero przez wzrost ciśnienia po stronie A tłoka pokonany zostaje opór podtrzymującego zaworu i tłok może wykonać ruch w dół. Szybkość opadania nastawiamy na regulatorze przepływu 3. Przyporządkowany równolegle zawór zwrotny pozwala na szybkie podnoszenie obciążenia.
A
s
A
p
s
L..
-·_j
©
T
s
Rys. 230.
a
Hydraulika
Układ
z zaworem
podtrzymującym
223
/I 9.2.8. Synchroniczny ruch kilku cylindrów - tzw. „hydrauliczna linka Bowdena"
@J
MANNESMANN REXROTH
Użyteczną w praktyce, jednak dość kosztowną metodę synchronicznego ruchu hydraulicznego przedstawia tzw. „hydrauliczna linka Bowdena". Dwa cylindry o jednakowych wymiarach z.dwustronnymi tłoczyskami połączone są ze sobą szeregowo. Przez to drugi cylinder wykonuje ten sam ruch co pierwszy zasilany przez pompę. Ponieważ obie szeregowo połączone przestrzenie cylindra powodują jedynie przesunięcie słupów cieczy, bez dodatkowego napełnienia nastąpiłoby powolne przesunięcie tłoków ze względu na wewnętrzne lub też zewnętrzne przecieki. Dla przeciwdziałania tej niepożądanej, lecz nie do uniknięcia sytuacji, po każdym pełnym skoku „linka Bowdena" zostaje na krótko połączona ze strumieniem tłoczenia względnie zbiornikiem przez przesunięcie w prawo 4/3-drogowego rozdzielacza 2. Są dwie przyczyny niedokładności synchronicznego ruchu tłoków: a) Lewy tłok przesuwa się pierwszy w górne krań cowe położenie i uruchamia wyłącznik krańcowy 3. Powód: Za mało cieczy pomiędzy cylindrami. Korekta: Lewym wyłącznikiem krańcowym 3 włączyć el.-magnes „a" na rozdzielaczu 2. Ciecz płynie tak długo przewodem sterującym aż prawy tłok naciśnie wyłącznik krańcowy 4. Powoduje to wyłączenie prądu płynącego do elektromagnesu „a". b) Prawy tłok przesuwa się pierwszy w górne krańcowe położenie i uruchamia wyłącznik krań cowy 4. Powód: Za dużo cieczy pomiędzy cylindrami. Korekta: Prawym wyłącznikiem krańcowym 4 włączyć prąd do el.-magnesu „b" na rozdzielaczu 2. Otwarty zostaje przez to sterowany zawór zwrotny 5 i tyle cieczy może odpłynąć, aż lewy tłok osiągnie P r 'i Ir {,;\ położenie krańcowe za pomocą wyłącznika ____ ..J.I ____ ---..J,..i.:. 0 I krańcowego 3 wyłączony zostaje prąd zasilający I el.- mag n. „b". I Dokładność synchronizacji ruchu tłoków obok I I wymienionych już ograniczeń zależy również od jedI nakowego wykonania obu cylindrów. Również „ ____ J I i w tym przypadku spotkamy się ze znaną technicznie trudnością identycznego wykonania dwóch
.rttt UBI Xffib
części.
Ponieważ
rozdzielacz 2 przewidziany do cieczy układu sprzęgającego cylindry jest normalnie konstrukcji suwakowej, należy się liczyć z pewnymi wewnętrznymi przeciekami. Dlatego konieczne jest dodatkowe wprowadzenie sterowanego zaworu zwrotnego 5 (gniazdowego). uzupełnienia
Rys. 231. „Hydrauliczna linka Bowdena"
224
Poradnik elektryka i automatyka
IN
MANNESMANN REXIROTH
9.3. WZORY STOSOWANE DO OBLICZEŃ via
9.3.1. Pompa hydrauliczna
NO
Wydatek pompy
V · n · 1]vo1 1000
1ia ka ::ie
Moc
napędowa
p·Q 600 · l]ges
Pan=
[~J
(152)
Q
[kWJ
(153)
V=
=
lń-
n
Sprawność l]ges
całkowita
= T}vol
=
Prędkość
(154)
• l]hm
-J
geometryczna pojemność skokowa (Pompa i silnik) [cm3]
go
1.
1
Wydatek pompy [ -• mm
o~r J [ min
obrotowa
względnie [min-1]
:yć
ak 1ie 1ie ne
9.3.2. Silnik hydrauliczny
Przepływ
cieczy
V·n
1
Q=---1000 · T}vol
[-
lń-
Prędkość
4 2. '5 1ie ka
,cy
Q ·
obrotowa
l]vol •
-J
min
1000
V
(155)
Pan =
(156)
p
=
Ciśnienie
[ .bar lub
Moment obrotowy napędu
Ap ·V·
l]hm
Mab=-----
[daNm]
2·7T· 100
(157)
ok id-
robocze daN cm 2
1
Sprawność całkowita
l]ges
T}vo1
eż
= {- 0,8 =
0,85)
sprawność objętościowa
(wolumetryczny)
;heh
wymagana moc napędu pompy [kW]
lub
IMab =1,59 · V ·Ap ·
T}hm •
10-3
I [daNm]
(0,9-0,95) (158) l]hm
=
do lry
hydrauliczno-mechaniczny współczynnik sprawności
(0,9-0,95)
5ię
ni. 1ie Moc napędu
Ap · Q ·
l]ges
I
Pab = __________ eo_o____~·
Mab = Moment obrotowy napędu [daNm] [kW]
{159)
Ap
=
Różnica ciśnienia pomię
dzy wlotem i wylotem silnika [bar] względnie
[~~~ l Pab
=
Moc napędowa silnika hydraulicznego [kW]
9.3.3. Cylinder hydrauliczny wymiary geometryczne
1ka
Powierzchnia
d,2 . 1T
tłoka
4. 100
Hydraulika
(160)
średnica tłoka
(Q Cylinder - 0) [mm] 225
r! ct,2. 0,785
IA=
lub
Powierzchnia trzona tłoka
100
Ast=
dl.
0,785
100
@) [cm
2
]
(161)
[cmlł]
(162)
MANN ESMAN N
IREXIROTH
średnica
d2 =
trzona
Powierzchnia pierścieniowa tłoka = Powierzchnia tłoka - powierzchnia trzona tłoka
AR=
9.3.4.
Siła
(d,2 - dl) . 0,785 100
.p .. d1 2 . 0,785 Fo=
nacisku Fo
10000
p . (ct,2 - ctl) . 0,785 Siła ciągnienia
Siła tłoczyska
Fz = siła
FS
10000
]
(163)
dl.
p . Fs = Współczynnik sprawności
Siła
I
Ciśnienie
I Pm=;]
F = p ·A
V=
v=
Konieczne natężenie przepływu
(164)
[kN]
(165)
IJI
IOm=
:
I~ :
I
l~C :
[kN]
(166)
[daN]
(167)
F
[bar]
(168)
p =
w hydrocylindrach
0,95
ruchu
0,785
10000
wynosi ok. 0,85 -
tłoka
(kN]
nacisku w układzie
różnicowym)
h t . 1000
Q A·6
=
Siła
[daN]
Ciśnienie
wzg I.
I
a· V· 60 10
low=~ ·601 226
2
w cylindrze
Siły
Prędkość
[cm
I
[:]
robocze [bar] daN cm2
A=
Powierzchnia czynna tłoka 2 [cm ]
Pth =
teoretyczne ciśnienie bez uwzględnienia strat tarcia
(169)
[:]
(170)
V =
Prędkość
ruchu tłoka
{:]
[mTr,]
(171)
Q=
Natężenie przepływu
[~]
przy uwzględnieniu strat przecieków
1
[ min]
(172)
Oth
=
Natężenie przepływu
bez strat przecieków
[~)
Poradnik elektryka i automatyka
~
I.
Q -
Objętość
Oth
n~1.
-
A.· h
V=
skokowa
10000
T]vol
[rnTr,]
(173)
[I]
(174)
t
tłoka
9.3.5. Straty
=
ciśnienia
I
L>p
A·h·6
ści
[- 0,95] przecieki
V= =
dla
przepływu
(175)
h=
(wolumetryczsprawna-
współczynnik
Objętość
uwzględniający
skokowa [I]
Czas skoku [sek] Skok [mm]
w prostych przewodach
= ;\, .
I ·p
-
Współczynnik
[s]
Q . 1000
Objętościowy
ny)
t Czas ruchu
=
MANNESMANN REX.ROTH
v' · 10
d·2
tarcia cieczy o laminarnego
· [bar]
(176)
.6.p = strata ciśnienia w prostym przewodzie rurowym (przelaminarny lub turbulentny pływ
rurę
p
J
=
gęstość
dk~ 3 ]
[
(- 0,89 dla oleju) (177) Współczynnik
dla
przepływu
tarcia cieczy o turbulentnego
Aturb.
=
rurę
0,316
Jl =
współczynnik
I=
długość przepływu
V·=
prędkość przepływu
d =
Liczba Ryynoldsa
V
. 10'
I
V=
6 . d2 . 'ff
.
1021.
(180)
lepkość
kinematyczna [cSt]
lub [ -mm s-]
Q = V= _ _0_ _
[mm] 2
(179)
Prędkość przepływu
[;]
Średnica wewnętrzna rurociągu
v·d
[m]
w przewodzie rurowym
(178)
VR:
tarcia
Strumień
cieczy
rurociągu
[~]
4
·]
,]
ka
Hydraulika
227
9.4. NOMOGRAMY, TABLICE ORAZ WYKRESY
Q
r
{rim'/mln} dm'/hJ 400
d
s·
.[mrn2) {cm2} Uf
25(}()/J
300
a.2 200
V {m/3]
- D.3
']()
50 40
ns
JO
tOO 90
os
20
SO
U7 0.8
?O
.U
60
50 .Jto
2 .3()
3 4
.20
5 6 7
a
9 10
10 9
B
'
s
qos
20
5 df
Rys. 232. Nomogram do oznaczania
V
v-
228
=-
średniej prędkości przepływu
1 Q - •S 6
~
(181)
średnia prędkość przepływu objętościowy
30
w przewodach [m/s].
Q-
wydatek
[I/min].
S-
pole przekroju przewodu [cm 2 ].
Poradnik elektryka i automatyka
"'I
~
...... -,__ ....
~ c:: ~ Ol
V
.. . .. . ..
• a • •
~~
D.G3
1\71
D.8
lU
~11
1.0
14
1,25
~6
111
1.74
2,0
.as l.11.115.w 4
.c.s
M
5
:i;r
lt3
8
o
1'1
10
12,5
u
U,4
1fl
16
20
35,5
'1fl
25
31,5
4S '
40
SD
SS
80
Rys. 233. Dobór średnicy przewodów w zależności od prędkości i natężenia przepływu wg normy ZN-60/MPM/04-19009
~
112
liO
7f
63
1ob
„
125
UD
160
~
• • •
110
I
t
114
100
250
OI/min
s
d
{mm} {mm'} fi
-=
100
IO 80 9 70 8-
[Qs/cm3;'s] 20000
!Jp
10000
{J.S/cm9 [HPa]
5000
50
500 300 200
2000
30 20 ~10
5 JO~J
20
2
fO
I
5
0.5
1
a1
2
0,2
10
I
O,f
5
0,5
3
0.3
D,05 0.03
0,2
ao2
0,1
o.ot
2
f 1
0,8
Q9
a6
qa
0,7
Q6 0,5
~
0,4 0,3
2
1
0,7 0,5 0,3
0,4 Rys. 234. Nomogram do oznaczania przybliżonego wydatku przy przepływach turbulentnych przez krótkie otwory Qs = 1ot-.{i;i)dla cieczy o gęstości 0,9 g/cm3, Qs przybliżony wydatek objętościowy [cm 3/s], S - pole przekroju otworu [mm 2], d -średnica otworu [mm], ti.p-spadek ciśnienia [kG/cm 2 ]
230
(182)
Poradnik elektryka i automatyka
Q
p'il
{cimfmi.n}{cm3j.s}
[KH) {Kw)
150
118 100 . 80
2000
60
100
90 80 70
40
1500
JO
100
{HPa) [kG/cm~ 40 «JO 30
300
20
200
SQ 40 30 20
20
60
50
8~~
40
6
JO
p
500
fO
9
'
roo
90
8
ro
5~
70
4-f3
5·
oo
5
;ł2
50
4
4f)
J
30
2
20
I
'IO
4
{: f
20
fO
1
q7 QS
0,5 0,4
OJ
O,.J
0,2
0,2
0,15
10
Rys. 235. Nomogram do oznaczenia mocy użytecznej pompy
- Op
Pu - 612 Pu p-
-·ka
Hydraulika
(183)
moc użyteczna pompy [kW], Q -wydatek pompy [I/min], [kG/cm 2]
ciśnienie
231
Pu.
Pp {Kw}ffeH) ffeH} {KW} 170 69 150 60
50
40
Qcark. O,f
125 łOO
90
eo
30 30
20
70 60 50
0,5
40 30
20 '"'
op 10 -9
s
5 3
7 6 5 4
0,7
qe
3
2 2
_qg f,O
Rys. 236. Nomogram do oznaczenia mocy pobranej przez
Pp
Pu
=TJTlcalk. = Timach. calk.
Tlcalk. -
sprawność całkowita
Tlhydr. -
sprawność
pompy,
Timach. -
hydrauliczna pompy,
Tlv -
•
• Tlhydr. • Tlv
PP - moc pobrana pompy [kW lub KM], Pu - moc
232
pompę
użyteczna
sprawność
(184)
pompy [kW lub KM].
mechaniczna pompy,
sprawność objętościowa
pompy
Poradnik elektryka i automatyka
Q.
de
(dml/min) (c:ml/s] 100
(mm)
1600
20 22
v(mm/s] _ 2000
28
1000
s LO LS
56
60 65
70
90 100 110
10 9
125
8
1LO
7
180
s
200 Rys. 237. Nomogram do oznaczania średniej prędkości cylindrów roboczych V =
c v0
-
Hydraulika
(185)
średnia prędkość cylindrów roboczych [mm/s], Q
S0
ka
1000 Q 6 Sc
pole przekroju tłoka [cm 2], d 0
wydatek pompy [I/min],
średnica tłoka [mm]
233
I)
VC Pu {KH} {KW} [cm,ls}{mm/s]
-{kGjcrri} Fe {N} 1000
9810
900
10 8 7
10
800
7848
700
6867
-
fOO
1000
5 4 3
600 - 5886 500 400
4905
0,7 0,5
3924
Q4 'I
300
200
aJ to
2943
100'
·oo '70 60 50
0,1
1962
0,08 0,06 0,05 0,04 . Q03
0,04 0,03 Q02 I
0,02 100
981
0,014
o;ot
fO
1
Rys. 23 a. Nomogram do oznaczania mocy użytecznej cylindrów roboczych Fe Ve Pu= 102 • 1000
. (186)
p - moc użyteczna [kW], Fe-siła na tłoku [kG], u ve _prędkość poruszania się cylindra [mm/s]
234
Poradnik elektryka i automatyka
fil I
~
~
c:
~
Ol
1111
I 111
·~
V ~
~
li
*
'
I
>--
- '-· r/- - I I
-
-
1~;
/---/ 10
li
V
~ ,, r7 '-'
i,.
7;
r7
llJ
„ ... - „
I
o
";{ ~ n"
J
)
li
l,t
„
~
,,
.; ~
.
j I
J
J
0,11
'
I
1
I '
7
J
~ !';'/
I
I
J I
'
I 40
50
I
I
60 70 80 90 100
Zakres ciśnienia akumulatora (min i max) w bar
~ ~ :,~
,
„o
IG
'IO
D
•
2
20
3
li
1,11 „
„
·a
.•o
I
0,2
o.•
C,I
li
IO
4
2
o
•
2
o,2
....
2
I
'
I I
1
I
160
200
300
--Rys. 239. Wybór akumulatora hydraulicznego
~
'
(\OO
I
I
I I I I I
I
30
T
T
I
I
1
~
IO 2B
o,•
I I
J
o.•
D,ll
I
I I
1 l
0,2
JO
.,..
I
'Cl
I/
""'
I
•
„
J
li
li
•
„.
~
J .~
o; ol
~
'
~
'
il
.o/~ c •
7-::,
1
J
T J
J
I
I
1
12
20
o.il
„.,w
I/
I
u
10
V
li ~
I
J
I
I I I
' "
21
,
o,•
li il
j j
I I
20
j
!\"
"
•
i,
li
j
.
:t,a 2
)
' 7 I J
I
I
J
~
7."
.
0,1
v
/ J
~
v
J
J
7
0,18
JlllLr
, //'1.-,
/
'/
I
I
15
v
o,a
"'"' unu
~
0.1
J
I
C..
)
)
V
jf
, !.I,;
r7
I/
~I 7
~
"'
)
I I ,
!, i,.
/
7J V 1/:J
/
li
'~ I li ·::] G O/ !:'J !t. -
- -- ,__
IJ
I rT
u
"Q,
~
J
li
~ ~I • Q;
vj
.J
~()
l/
„ I/ 17 ,
/
t>
„ „ ,„ „ V
/ VI/
q2
0,7
1
1,5
3
5
10
15
Nominalne ciśnienie akumulatorów
.20
25
35
55
I\.) (,.)
Cl)
I
~
Akumulatory hydrauliczne
I
~
>.
--
•N
111111 111 1111 11·111111111 IJILEJ 1111 1 0 Ytfł1et~łlr ki 1rtai11 11111 11 u1 ~1
16
24
gr40
-rS.G • B
I/I ,r IA 11171A' li/I Y I..( YI J.1 I I AT7 I I I VI 11 J
:I
.
-o .,,
I/ I
9w. ~c,~
IJ
l+ffil++++-H++t-+-+-+-+-+++-1 rtH-1 ~
"' ·:;: c:
~l-35
+7
21 t14 tB/t
H+H++-+-H-H-11-ł-ł'-l-ł-Hl-l-+l+I.';}? 1
{1:.~-\
c. >
1-H+H-1-++-l-+++ł-+-+-I-
•
l+ffiH-t-+-H.+ł-H-11-1-'&~
li
;;; IB
~l-30 >
+12
+6
+7. 2
111111 1 1 11r111
25 15
/
'/
/
/I/
/ J
,
7
,
7
7
IJ 1 '
/
~
J
r
„
/
., , /
„
„;
--,
J"
I/ I
17
,
li
17
7
,/
17
/
1 '
J
.I
IJ
11
0,7f1,75f2,Bf3,S
/
/
'/
/
,,
/I/
:Atl4 J4'U'AA
.c o
+2.i.+ 3
~
,:~.iJ~l~OS11J5t2t2>
...!::>
~. ·~
'„,
I/
-,
/
~
,
+io + 6 + 5
',
"
J /
1
IJ
I/
7
I/
J
/
7 -,
">
• :::-
:
li I
1
r
,
H+H++-ł-ł-ł-H-11-ł-ł'-l-l-+-:.,$J ~
Ul
r
li
"
l+ffili-+-+-t-H++ł-+-+-+-++ ..; ~
"tJ
111 Y Llf I IJl'l71717
'/ Ir /
"~ ,CJ
N
o
r
VIAVIAllAl71 YIA Ylll.YI 1/11 V I /I I VI..< I IA I V VI .A VI I I11i' I I7 A I I 111 I I VI I I J V J ,, ~ ' 1) J .17 7 7
1/1 A
'JS o
...>
MANN ESMAN N
REXROTH O.Br 2.0T J.z..,. 4
~~,...."
"
~
71- l/'I ·· r/117
17
71
/I/
~
/
I/
0,6 tl.5
..
r
20
12
I> - 4,8
4
~
·~
W-
Q4f I
C'o-
.
~
'
r
9
6
J
.3,6
'
I
F
-10
6
4
„5 + J t
2,4
2
2 t 1,2
'
'
(!)
CD"
$
iif m
~ ~
~ Di
Ir
, I
•
,
I
I
I
L_ L
1
„
I
I
Charakterystyka adiabatyczna
20
30
SO
40
P1 =min. ciśń. robocze, P2 =maks.
=
150
60 70 80 90 100
I
,
„
, 'Si!.~
200
JOO
400
Podstawą są prawa gazu: Vo = V 1 (~; )x
wzgl. P1
=PO
+1
soo CD . (2) ® .©
ciśń. robocze w układzie hydr. w bar (nadciśn.)
1
5/i=20 '= ·:i.51 s 10 I o 32 = 4 I 6 = 12 I 9 = 50
=
10
0.2+ o,5f O,B
~%~ r~ A~~- 7 ~<:}' 0,1 +0;2sto,4 to.s
J'IF'-'
2
5
nom. akumulatora w litrach =I /~=
/
7
t,t~Ćd' 1TIT'TT 7
' ', ,
I
7 -~
7~~
I
L
Wielko§ć
i
I
~~ €l2
1
I
+1
® ®Cl>®®
~
I
I
I
~ §-
,
1,6 f 2
!I . ~'-··
.I I
lvV~) x
(X -
=
azot 1.4 p 1 i PO w bar
ciśń. absol
)
Dla odprężeń poniżej 2 mln., jeżeli nie zachodzi wyrównanie temp. pomiędzy gazem i cieczą ciśn.
Z nomogramu możemy uzyskać: - objętość nominalną, - rozporządzalną objętość użyteczną, oraz ciśnienie wstępne w zależności od mlnlmalnego i max. ciśnienia roboczego
Rys. 240. Nomogram przeznaczony do
obliczeń objętości
nominalnej,
Diagram -
Firma Hydac Dodatkowych Hydraulicznych
Przedsiębiorstwo Urządzeń
objętości użytecznej
:I
·a...
'">o/
>
15
QI
•N
•CJ
<::)
w
:: "'c:
oraz
ciśnienia wstępnego
akumulatorów hydraulicznych
D o
Tabela 27. Przeliczenia jednostek lepkości est 1,0 1,4 2,8 3,9 5,0 6,25 7,45 8,5 9,0 10,7 11,8 12,8 13,8 14,8 15,7 16,6 17,5 18,4 19,3 20,2 21,2 22,8 24,5 26,1 27,7 29,3 30,9 32,5 34,1 35,7 37,3 41,2 45,1 49,0 52,9 56,8 60,6 64,5 68,4 70,0 80,0 85,0 90,0 95,0 100,0 110,0 120,0
.c
g, c:
.~
:; ~ >.
"O
.c
s:
...
-o o 1ii
:; E :i .:.: Cll
o
Cl Q)
c:
a. QI<
~
Cll
·2 Q) ·2 'l/l
·u ~ o
.iii c: tj Q)
>.
·N :i
·u
'l/l
o
a;.
.:o o
·t c: (ii
.Ec: o
c:
·u 'l/l o
a;.
:o o •C: Q)
N
.!:!
:oo
OE
"S
"R
est
1,0 1, 1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 3,0 3,2 3,4 3,6 3,8 4,0 4,2 4,4 4,6 4,8 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,50 8,00 8,50 9,00 10,00 10,54 11,20 11,86 12,51 13,70 14,48 15,80
30,0 34,0 37,5 41,1 45,0 49,0 52,6 56,5 60,0 64,0 67,9 71,5 75,1 79,1 83,0 86,8 90,8 94,2 98,0 102,0 105,0 113,2 120,0 128,0 135,0 142,5 150,0 157,6 165,6 172,0 180,0 195,0 216,5 230,0 253,0 272,0 290,0 309,0 326,0 363,0 365,0 388,0 411,0 433,0 456,0 501,0 547,0
26,2 29,2 32,0 35,0 38,0 40,9 43,8 46,8 49,7 52,6 55,5 58,5 61,4 64,3 67,3 70,2 73,2 76,1 79,1 82,1 85,0 90,9 96,7 102,1 107,0 113,9 120,0 125,9 132,0 137,9 144,0 156,0 172,3 184,0 201,5 217,2 230,5 245,0 259,0 288,0 325,0 345,0 365,0 385,0 405,0 446,0 86,0
130,0 140,0 150,0 160,0 170,0 180,0 190,0 200,0 210,0 220,0 230,0 240,0 250,0 260,0 270,0 280,0 290,0 300,0 310,0 320,0 330,0 340,0 350,0 360,0 370,0 380,0 390,0 400,0 410,0 420,0 430,0 440,0 450,0 460,0 470,0 490,0 490,0 500,0 510,0 520,0 530,0 540,0 550,0 560,0 570,0 580,0 590,0
OE 17,11 18,43 19,74 21,06 22,37 23,69 25,00 26,30 27,60 28,90 30,30 31,60 32,90 34,30 35,50 36,80 38,20 39,40 40,80 42,10 43,30 44,70 46,10 47,4 48,7 50,0 51,3 52,6 53,9 55,3 56,6 57,9 59,2 60,5 61,8 63,2 64,5 65,8 67,1 68,4 68,7 71,1 72,4 73,7 75,0 76,3 77,6
"S
"R
592,0 637,0 683,0 728,0 774,0 819,0 864,0 910,0 955,0 1001,0 1046,0 1091,0 1137,0 1182,0 1228,0 1273,0 1319,0 1364,0 1410,0 1455,0 1500,0 1546,0 1591,0 1637,0 1682,0 1728,0 1773,0 1819,0 1864,0 1909,0 1955,0 2000,0 2046,0 2091,6 2137,0 2182,0 2228,0 2273,0 2318,0 2364,0 2409,0 2455,0 2500,0 2546,0 2591,0 2637,0 2682,0
527,0 537,0 608,0 648,0 689,0 729,0 769,0 810,0 850,0 891,0 931,0 972,0 1012,0 1053,0 1093,0 1134,0 1174,0 1215,0 1255,0 1296,0 1336,0 1377,0 1417,0 1458,0 1498,0 1539,0 1579,0 1620,0 1660,0 1701,0 1741,0 1781,0 1862,0 1882,0 1903,0 1943,0 1984,0 2024,0 2065,0 2105,0 2146,0 2186,0 2227,0 2267,0 2308,9 2348,0 2389,0
o
"O
>.
c:
o
tj
9.5.
PRZVKŁAD
DOBORU APARATURY I WYKONANIA PROJEKTU
Cll
c:
N
Q)
!::! a. E
Zaprojektować cięcia
i dobrać elementy hydrauliki rur i pasma".
siłowej
do przedstawionego w rozdziale 6.14.3, „Automatu do
Cll
Ci o E o
z
ci
C\I
~
a:
ka
Dane techniczne - Siła mocowania IMADŁA - Fmin. 2000 kG - Skok roboczy IMADŁA - Hr = 30 mm - Siła mocowania ZACISKU - Fmin. = 2000 kG - Skok roboczy ZACISKU - Hr = 30 mm - Siła podawania PODAJNIKA - F = 700 kG - Skok roboczy PODAJNIKA - Hr = 160 mm - Siła cięcia PIŁY - F = 1200 kG - Skok roboczy PIŁY - Hr = 80 mm - Czas wykonania jednego pełnego cyklu pracy te = 5 sek - Szybkość przepływu oleju w instalacji - v do 4 m/s.
Hydraulika
237
Do obliczeń przyjmujemy minimalne ciśnienie w agregacie ok. 0,7 p zerowania. 7 MPa. zatem Pmin Przystępujemy do określenia typów cylindrów i ich wielkości. Ponieważ urządzenie składa się z czterech cylindrów, każdy o różnym skoku i sile, przystępujemy do okreslenia wartości wielkości, które posłużą do zaprojektowania schematu hydraulicznego, układu zasilania i sterowania.
=
9.5.1. Dobór cylindra 9.5.1.1. Obliczenie
imadła
i zacisku
średnicy tłoka
F =A· Pmin A= n::· r2 F = 2000 kG A - pow. tłoka Pmin = 7 MPa A = n . r2 • Pmin
r-~F . 11:· pmm . .
2000 3,14. 70
r = 3 cm 2 2r = D = 60 mm D = 60 mm p - ciśnienie [Pa] [bar]. F - siła [kG], [N]. A- powierzchnia tłoka [cm 2]. Z katalogu AGROMET - LUBAŃ ŚLĄSKI, dobieramy cylinder o średnicy tłoka 0 63 i średnicy tłoczyska 0 36 i skoku całkowitym H = 50, cylinder typu CJ-5F-16-63/36-50 DGz (rys. 241). wyliczamy rzeczYwistą siłę F na tłoku: F = n:: • r2 • Pmin = 3, 14 · 32 • 70 F 2180 kG - wymóg spełniony.
9.5.1.2. Obliczamy
a) strony
chłonność roboczą
nadtłokowej
Vzn = n::· r2 • Hr Vzn = 104 cm 3 b) strony
cylindra Vr (potrzebne dane do doboru pompy i zbiornika)
= 3, 14 · 3, 152
•
3
podtłokowej
VzP VzP Chłonność
= n:: • r2 • Hr 3, 14 · 1,82 = 30,5 cm 3 = 30 cm 3
•
3
robocza Vr Vr = Vzn + (Vzn - Vzp) Vr = 104 + (104- 30) Vr = 178 cm 3
238
Poradnik elektryka i automatyka
Cylindry hydrauliczne tłokowe z jednostronnym tłoczyskiem AGROMET- LUBAŃ ŚLĄSKI
1)-
r-----, 1I
•~~-- - - - - -
•
-·-·-·+-·--t-··- - -·-· '
I
I
I
lL_ __ J!-------·
CJ 5 16 Rys. 241. Rysunek wyrobu
r----1 I
r----
·-·--·-1-·-I·--·-··-. - . I I
,,
t----
____ J
CJ 2 Rys. 242. Rysunek wyrobu
-ka
Hydraulika
239
i-----, I
I
I
1--- - -
I
I
""
· - · -1-· - · . - · - ·-· - -· - · - · - · I I
~-
--.--+--,.--„ :
- -- -
L----..J
CJ 7 Rys. 243. Rysunek wyrobu
~i
a
:--1r-·-I '
I
:•
ir----··-
--·-i--·- L-·-·-· - · - · - · ;
I
""-----·
CJ 3 Rys. 244. Rysunek wyrobu
240
Poradnik elektryka i automatyka
piły
9.5.2. Dobór cylindra 9.5.2.1. Obliczenie
średnicy tłoka
F =A· Pmin A=n·r2 F = 1200 kG A - pow. tłoka Pmin = 7 MPa 1200 3,14. 70 r = 2,34 cm 2r = D = 46,8 mm
Przyjmujemy O = 50 mm LUBAŃ ŚL. dobieramy cylinder o średnicy tłoka 0 50, średnicy tłoczyska 0 28 i skoku całkowitym H = 1OO mm, typu CJ-5F-16-50/28-1 OODGz
Z katalogu firmy AGRO MET -
Wyliczamy
rzeczywistą siłę
F na
tłoku
F = re • r • p = 3, 14 • 2,52 F = 1373,75 kG 2
9.5.2.2. Obliczamy
a) strony
b) strony
chłonność roboczą
•
70
cylindra Vr
nadtłokowej
Vpn = re • r2 • Hr Vpn = 3,14 · 2,5 2 Vpn = 157 cm 3
•
8
VpP = re • r2 • Hr VpP = 3, 14 · 1,42 VpP = 49 cm 3
•
8
podtłokowej
Chłonność
robocza Vr Vr = Vpn Vr = 157
Vr
+ CVPn + (157 -
= 265 cm
Vpp) 49)
3
9.5.3. Dobór cylindra-podajnika 9.5.3.1. Obliczenie średnicy tłoka F =A· Pmin A=rc·r2 2 A = re • r • Pmin F = 700 kG
Hydraulika
241
A - pow. tłoka Pmin = 7 MPa
r = 17,8 Zr= D = 35,6
Z katalogu firmy AGRO MET - LUBAŃ ŚL. dobieramy cylinder o średnicy tłoka 0 40, średnicy tłoczyska 0 22 i skoku całkowitym H = 200 m typu CJ-SF-16-40/22-200 DGz. Wyliczamy
rzeczywistą siłę
na
tłoku
F = n:· r2 • Pmin = 3, 14 • 22 • 70 F = 879,2 kG - wymóg spełniony
9.5.3.2. Obliczamy
a) strony
chłonność roboczą
nadtłokowej
Vc 0 = re· r2 • Hr Vc 0 = 201 cm 3 b) strony
cylindra Vr
= 3, 14 · 2
2
•
16
podtłokowej
VcP =re· r2 • Hr= 3,14. 1,1 2 VcP = 61 cm 2 Chłonność
•
16
robocza Vr
Vr = Vc 0 + 0f c0 - Vcp) Vr = 201 + (201 - 61) Vr = 351 cm 3
9.5.4. Obliczanie
chłonności
wszystkich cylindrów
urządzenia
Va= Vr 1 + Vr2 + Vr3 + Vr4 Va = 178 + 178 + 341 + 265 Va= 962 cm 3 Vr1 Vr2 Vr3 Vr4
-
chłonność chłonność
chłonność -
chłonność
cyi. IMADŁA cyi. ZACISKU cyi. PODAJNIKA cyi. PIŁY
9.5.5. Dobór pompy i jej wydatku całkow. Q/min. Czas trwania cyklu pracy te = 5 sek. Chłonność cylindrów Va = 962 cm3
962- 5 sek Q-60 sek.
242
Poradnik elektryka i automatyka
Q
= 962. 60 5
Q = 11544 cm3 = 11,5 dm3/min.
Ponieważ agregat zasilający będzie integralną częścią urządzenia, podstawą jest cicha praca agregatu, 75 dB to graniczna wartość hałasu dla agregatu, hałas 78 dB to graniczna wartość hałasu całego urządzenia. Ponieważ głównym nośnikiem hałasu w agregacie jest pompa hydrauliczna dobieramy pompę charakteryzu-
2i
jącą się cichą pracą.
Wymóg taki spełnia pompa łopatkowa firmy FEH „PONAR-WADOWICE". Z katalogu firmy FEH „Ponar-Wadowice" dobieramy pompę łopatkową o wydatku Q zerowania p = 1 O MPa typu 1 PV2V3.31/12R1 MC 1OO A 1.
Hydraulika
= 12 dm /min i ciśnieniu 3
·
243
łopatkowa
Pompa WADOWICE
1990
13 dm3/min
do 10,0 MPa
NG 12
WK 102/21012
typu V3/12
CHARAKTERYSTYKI: przy v = 41 m2/s w temperaturze 323 K. Charakterystyka wydatku pompy w zależności od ciśnienia roboczego oraz zapotrzebowania mocy dla wydatku roboczego i stałego (przeciekowego).
·14
I
12
c E m'E'"
.-d 'U
I
~~: :~~~; ' ('25:::·: '.;~~~i ;;b;; i~.\
·:::::::~:::::·:::I·:-:-:·:·.:;:::::;;: :~=$·;.: :"}:·:·
10
:.
o
1
0,5
1,5
2
c·-e 18o1---ł-_µ,;~ 1--+--+-.lii~
na
···:. ::;;w•::;;:::;: ,,:,:;:· .:::;:;:;: :::::::::. 8 l--J'"--1--i-""*" ~:x~~~:r~::::::~..i..·· ·::·:: ·:::~:::: :\ 6 ~--4--+-:'..=·::=:c~i .;::== :;\ - L..c:" ; . i··-· ===::=:: .. '' 4 1--1---+-- - ~1': . ···~ t::j\:-:i:: . . ::+':~~~""·,,~,::1~ .... lałowy„"'t;i; 2 l--1--Jl--l'"--l--w.-1:"""'·;~~:~:.;;;:::::•;:;~:~~~ -~~~~:;_
WJ
0,63~ 6 1--4----1--J.ł'~ O/+~ :g a
'
o
2,5
3
2 p{M Pa)
p (HPa)
14.--..--....--....-,.........,,--,.---.--.--r........
14 12
12l±:EP~Ps~B
c 1ol-ł--1--1~
4 l--4--~---1-1... 2 1--+..,,::>ł-'.:+~
020..
mE
.:s.
8 1-1-.+-ł--1 6 l-ł--1--1-J--""""'
a
I+ l-ł--l--'-4-1-1i
C' 1ol--J~--1---1,o,,.......,8 1-ł-ł--ł--\:.:
!.
~-+-lc-t- 1,6 5
.g
~,....
1,2o.
.....-t"!i!~~l-ł-
~~..._,_.,,-+-~O.S
61--t-l--l!--łi...,..,
c:;'41--l--~~~~~I~
~!11=-.J.-ł- 0,4
2~~~~~~
2 t::E::t:j;;j~ftl~~~~
L...L......L-.L-1.-1-~~~~~..J.-I
o
2
3
4
5
6
o
7
2
p(MPa)
4
p (MP a)
6
8
10
Charakterystyka wielkości przecieków w zależności od ciśnienia roboczego
1,5 ~/
"2' ·E 1
f"l'l-
e .:g
o.s
V
/
v
/
/
a
o
2
4
p{H Pa)
6
8
10
Charakterystyka głośności pompy w zależności od ciśnienia roboczego przy zerowaniu i tłoczeniu. Pomiary dokonane w odległości 1 m
62 -~
60
'°:s S856 -'z
54
o
---------- -
244
głośność
głośność
.,.
-- 6 2 .....
-
l+ p(MPo)
......
8
10
przy tłoczeniu przy zerowaniu
Poradnik elektryka i automatyka
SPOSÓB ZAMAWIANIA Zamówienie pompy wg zakodowanego w sposób j.n. symbolu należy kierować na adres producenta
I
1
+
PV2V3
ł12
I I 1 I I I I I 1 I• I
Nr serii konstrukcyjnej: = 31 31 (30 + 39) - Niezmienne wymiary przyłączy i zabudowy
Nominalna wielkość wydatku NG 12 = 12 (8,5 cm•) obrót
Kierunek obrotów: Prawy Wykonanie z dwoma
Przyłącze
końcówkami wału
gwintowe
=R =D
= 1
Rodzaj uszczelnienia: Dla cieczy na bazie olejów mineralnych Dla cieczy na bazie estrów fosforanowych
=M =V
Sposób nastawiania ciśnienia Nastawnik ciśnienia ze śrubą z łbem 6-kątnym =C Nastawnik ciśnienia ze śrubą z łbem 4-kątnym = H Nastawnik ciśnienia zamykany na kluczyk =S
Zakres
ciśnień
wydatku zerowego: dla wydatku 10,0 MPa Ciśnienie dla wydatku zerowego 6,3 MPa Ciśnienie dla wydatku zerowego 4,0 MPa Ciśnienie dla wydatku zerowego 2,5 MPa
Ciśnienie
= = = =
100 63 40 25
Sposób nastawiania wydatku pompy: Nastawnik wydatku ze śrubą z łbem 6-kątnym =A Nastawnik wydatku ze śrubą z łbem 4-kątnym =H Nastawnik wydatku zamykany na kluczyk =S
Zawór
odpowietrzający
Ewentualne dodatkowe wymagania Przykład kodowania
ka
Hydraulika
~
określone
w sposób opisowy (do uzgodnienia z producentem)
1PV2V3 -31/12 A1MC100A1
245
9.5.6. Obliczamy moc P silnika
p
=
napędowego
pompy hydraulicznej
Q. p (kW) 612. 11
p = 13 • 1oo = 612 • 0,8
1300 = 2 65 490 I
wymagana moc napędu [kW] ciśnienie robocze [Pa] 77 - sprawność całkowita [- 0,8 0,85] Q - wydatek pompy [dm3/min] do 12 dm3/min dodajemy 1 dm3/min zakładając ubytek przy nieszczelnościach P = 2,65 kW P p -
Z katalogu firmy TAMEL- TARNÓW dobieramy silnik elektryczny trójfazowy o mocy P = 3 kW i obr. n obr.Imin. typu: SLf-1 OOL-48. Silnik w wykonaniu kołnierzowym i na łapach do zabudowy poziomej zespołu pompowego.
9.5.7. Z katalogu
SŁAWODRZEW- SŁAWNO
dobieramy
sprzęgło
= 1500
elastyczne typu Mo-32
9.5.8. Dobór zbiornika Uzależniony jest od chłonności układu, wydatku pompy oraz względów konstrukcyjnych. W praktyce przyjmuje się pojemność zbiornika min. 5 wydatków pompy. Zakres pojemności zbiornika:
Vzb
Vzb
= 5. Q = 5 • 12 = 60 I
Z katalogu firmy FEH „PONAR-WADOWICE" dobieramy zbiornik typu UHZW-63.
246
Poradnik elektryka i automatyka
ZBIORNIKI OLEJU WADOWICE
---_
I
-=------=-~
I
:-$-
oo
=ir~
•' _Tli ______"f_
TYPY
I
I
UHZW
I
I
I
I
I
Zbiornik oleju Dodatkowe -
Pojemność:
25 40 63 100 160 250 400 630
Mo Mo Mo Mo Mo Mo Mo
= 25 = 40 = 63 = 100 = 160 = 250 = 400 = 630
3
dm dm 3 dm 3 dm 3 dm3 dm3 dm3 dm3
22 28 32 38 42 48 55 -
Hydraulika
pozio-
grzałki
w formie opisowej wg indywidualnych uzgodnień
Seria konstrukcyjna 10 + 19 = 1 X
SŁAWNO
DWUSTRONNE
1 ,5 kW 2,2 kW 4,0 kW 5,0 kW 7,5 kW 10 kW 20 kW
wskażnik
Zamawiać
SPRZĘGŁA ZĘBATE
MOC PRZENOSZONA przy 141 O obr/min
1ka
elektryczny mu oleju termometr
„SŁAWO DRZEW"
do do do do do do do
wyposażenie:
l'XA
X
y'~
··1'1~..
I
_,_.- . ......-··-- ··-·-·-
·'
r
A
X
X
-
PRODUCENT/DYSTRYBUTOR „SŁAWODRZEW" Sp. z o.o. ul, Koszalińska 64 76-1 OO SŁAWNO te. 30-64 fax: +48/59 ~10 3994 tlx: 582388
I_ 'llll
247
9.5.9. Dobór
chłodnicy
Aby zapewnić prawidłową pracę aparatury hydraulicznej oraz całego urządzenia konieczne jest zagwarantowanie temperatury oleju w zbiorniku w granicach 50 °C ± 5 °C, co zapewni lepkość oleju ok. 37 est. Aby upewnić się, czy konieczne jest zastosowanie chłodnicy w układzie agregatu interesuje nas strata mocy silnika, zaworów i pompy. Stratę
mocy
można obliczyć:
Pstr. = Pcałk. • O, 75 (kW) Pstr. = 2,65 · 0,75 = 1,99 kW Pstr. = 1,99 kW
(187)
Z diagramu sterującego do oceny strat cieplnych w zbiornikach odczytamy wartość T dla zbiornika V = 63 L. Konieczne jest zatem stosowanie chłodzenia oleju podczas pracy urządzenia. Zastosowano układ stabilizacji temperatury składający się z chłodnicy wodnej będącej częścią filtra spływowego typu: KF-04/115/16VG-16/S/E5/0 firmy INTERNORMEN FILTER (Niemcy) oraz zaworu wodnego typu AFTA-15/25-65°C/1,5, firmy DANFOS. (Nie zachodziłaby konieczność chłodzenia oleju - przy stracie mocy 1,99 kW, gdybyśmy zastosowali zbiornik o pojemności 250 dm3 • Temperatura oleju mieściłaby się wówczas w granicach 55 °C rys. 245). 9.5.10.
Chłodzenie
(oddawanie
ciepła)
energii oleju powstają straty, które w hydraulice oddawane są do cieczy w formie mocy określa współczynnik sprawności. Całkowita strata w agregatach hydraulicznych składa się ze strat mocy w przewodach, w pompach silnikach, w zaworach (przecieki wewnętrzne), strat dławienia i przekształcenia energii w zaworach ciśnieniowych. Odpowiednia ilość ciepła transportowana jest z olejem. Część tego ciepła oddają do otoczenia przewody rurowe, elementy sterujące i zbiornik. Reszta ogrzewa olej i części instalacji, aż do powstania stanu równowagi pomiędzy doprowadzoną mocą strat i odprowadzoną ilością ciepła. Utrzymująca się wtedy temperatura jest temperaturą ustaloną. Temperatura ustalona musi być nie większa niż maks. temperatura robocza, aby nie trzeba było stosować oddzielnego chłodzenia. Przy
każdym przekształceniu
ciepła. Tą stratę
Za k podstawić można następujące wartości: k = 5 przy złej cyrkulacji powietrza nagromadzenia ciepła, niekorzystnym ustawieniu, k = 1O ustawienie w normalnych halach, ze wszystkich stron normalna cyrkulacja powietrza, k - 20 przy intensywnym ruchu powietrza (np. sztucznie wytworzonym). Interesująca
nas strata mocy
składa się
z:
Pstr. = Pstr. pompy
+
Pstr. zaworów
+ Pstr. silnik (kW)
Pstr. można w przybliżeniu obliczyć poprzez całkowity współczynnik sprawności. Pstr. 9.5.11.
Ciepło
= Pcałk.
•
(1 · 0, 7 do 0, 75) [kW]
(188)
oddane przez zbiornik
Ilość ciepła
(WA zbior.) oddana przez zbiornik zależy od: zbiornika, stopnia napełnienia zbiornika, różnicy temperatury wewnętrznej i zewnętrznej, miejsca ustawienia. Ogólnie obowiązuje: WAzbior. = LiT ·A· k (kcal/h} LiT = różnica temp. w (°C) A = powierzchnia zbiornika oddająca ciepło w (m 2) k = współczynnik przenikania ciepła (kcal/m 2 • h • C) lub W/m2 • °C; 1 kWh = 860 kcal wielkości
0
248
Poradnik elektryka i automatyka
Jeżeli wytwarzające się ciepło
pomiędzy
odprowadzane jest wyłącznie przez zbiornik to ustalona różnica temp. olejem i powietrzem wyniesie:
an-
Pstr. catk. • 860 (oC) .6.T = ----:---,----
A· k
Odprowadzenie strat Cieplnych ze zbiorników wg rys. 245.
ilt Olej-powietrze w°C
3 L.
60
Itra
50
~go
·nik 30 20
llie :i.da mia
Przykład:
10
)dy
3
2
wajest nie
Przy stracie mocy 2.3 kW wzrost temp. w zbiorniku 500 I wynosi ok.40° C
4
5
6 Strata mocyw kW
Rys. 245. Dobór zbiorników
9.5.12. Dobór filtracji Stosowanie aparatury hydraulicznej pociąga za sobą konieczność spełnienia ostrych kryteriów dotyczących czystości oleju. Wymóg utrzymania czystości w klasie 9 nakazuje stosowanie filtrów o dokładności filtrowania 0,016 mm. Z katalogu firmy INTERNORMEN FILTER kierując się przepustowością , dopuszczalną różnicą ciśnień, dobieramy filtry: - ciśnieniowe typu: Hp-90/16VG30EPG4AE - spływowy: KF-0,4/115/16VG-16/S/E5/0. 9.5.13 Dobór dodatkowego
źródła
zasilania
Charakter pracy urządzenia i fakt, że jednocześnie odbywa się ruch przynajmniej dwóch tłoków nakazuje dobór takiego rodzaju dodatkowego zasilania, które niezależnie od położenia tłoków w cylindrach zapewni minimalne ciśnienie w układzie = 7 MPa. Takim żródłem zasilania jest akumulator hydrauliczny. Przy spełnieniu warunku zapotrzebowania na wydatek (objętości użytecznej = 1 dm3/min. i różnicy ciśnień 3 MPa) z diagramu doboru wielkości akumulatora ustalamy:
przy P0
= 6 MPa i n = 1.
Dobieramy akumulator o objętości znamionowej V = 5 I. Z katalogu firmy EPENSTEINER dobieramy akumulator z przeponą gumową typu: AS-5P150CG1, z certyfikatorem TUV.
Hydraulika
249
Ponieważ zalecenia UDT wymagają spełnienia zależności dotyczących BHP dobieramy blok zabezpieczający akumulator przed przeciążeniem o nastawie zaworu bezpieczeństwa p = 11 MPa z certyfikatem UDT. Z katalogu firmy FEH WADOWICE dobieramy typu UAHP-25M1 OU1 OOM0,6G.
9.5.14.
Układ
sterowania
Budowa bloku sterującego z aparaturą sterującą cylindrami uwzględnia wymagania urządzenia, takie jak: liczba cylindrów, rodzaj cylindrów, wielkość ciśnienia zasilania, wydatek pompy oraz opory przepływu aparatury sterującej.
Dobieramy aparaturę w oparciu o charakterystyki przepływu załączone do kart katalogowych poszczególnej aparatury, przy spełnieniu wymogu szybkości przepływu v = 4 m/sek. Przy doborze rozdzielaczy kierujemy się następującymi parametrami: a) przepustowość aparatu, b) ciśnienie nominalne, c) wymagany rodzaj tłoczka, d) wymagany prąd sterowania elektromagnesów. Biorąc
pod uwagę powyższe z kart katalogowych firmy FEH WADOWICE dobieramy: rozdzielacze suwakowe nominalnej = 6, czterodrogowe typu:
wielkości
4WE6E5.1/CG24NZ4 4WE6Y5.1/CG24NZ4 4WE6D5.1/CG24NZ4. Zawory zwrotne bliżniacze warstwowe typu Z2S6-41 stosowane do mocowania detalu na wypadek nieoczekiwanego spadku ciśnienia (pęknięcie rury w agregacie). Na cylindrze podajnika zawór bliźniaczy warstwowy zwrotna-dławiący służący do sterowania szybkością ruchu tłoka podczas podawania typu Z2FS6-23. Do zabezpieczenia układu sterowania przed przeciążeniem zastosowano zawór przelewowy płytowy bezpośredniego działania typu DBDS6P13/1 OO. Jako elementy sterowania automatycznego, funkcji wzrostu ciśnienia zastosowano przekażniki ciśnienia typu: USPH4-D/01 ,-2DZ4, służące do sterowania elektromagnesami rozdzielaczy. Całość
aparatury zamocowana na typowym bloku stanowi zintegrowany
Do pomiaru
ciśnienia
układ
sterowania
urządzenia.
zastosowano manometry glicerynowe.
Agregat rurowany rurą Dnom = 1O typ rury: B2DZ-żnc-12x1 wg PN-74/H-74240.
250
Poradnik elekttyka i automatyka
Imaclfo
®
Zacisk
®
Podaj n~
:zry
-S6
®
1ej
S9
S4
SS
I
s11
SB
r - -A1
__ A2 _ B_2 _
B1
_
A3 _ B]_ _
A4
1
I I r.Je
1©
Y31 ,,
I@
1...1-.a...-;...i.:-...;.i....c~~.......,..~~-'-'I
I
I
I® ki-
-
~------
___ J
T
p
hu
>U:
.ro\ I
VI
I. L __
r r I
I I I
©'I
---~
I I
I
I
I
81
I
L_ - __ J
r--~1
CD
I I I
3ł
I
I
ł
® Rys. 246.
Hydraulika
"O
Vl
3
o
I I
p:10MPa
yka
C1
>
'Ci
Układ
~
I
mocy
251
9.5.15. Wykaz stosowanych aparatów
CD
®.
Pompa łopatkowa 1pV2V3.31/12R1MC100A1 FEH-Wadowice, Sprzęgło Mo-32 Sławodrzew-Sławno,
@ Filtr ciśnieniowy HP-90.16VG3DEPG4AE INTERNORMEN Niemcy,
0 @ ®6
·0 @
®
@ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @) @ @ @
252
Filtr z chłodnicą wodną KF-0,4/115/16VG-16/S/E5/0 Niemcy, Zawór wodny AVTA-15/25-65 °C/1,5m DANFOS, Filtr wlewowy i pow. UOFP-50/1 OC FEH-Wadowice, Blok akumulatora UAHP25M10U100M06G FEH-Wadowice, Akumulator hydrauliczny AS-5P150CG1 EPENSTEINER NIEMCY, Manometr glicerynowy 1151-063-0160 KODAL-Gdynia, Zawór przelewowy DBDS6P13/100 FEH-Wadowice, Przełącznik manometryczny UOPF-1 /1 O FEH-Wadowice, Zawór zwrotny UZZR-32-13A FEH-Wadowice, Zbiornik kompletny UHZW-63 FEH-Wadowice, Blok aparatury 4ULRA-6/10-04C FEH-Wadowice, Płyta przekaźnika UŁBC-06/01-0A FEH-Wadowice, Rozdzielacz 4WE6E5.1 /CG24NZ4 FEH-Wadowice, Rozdzielacz 4WE6Y5.1/CG24NZ4 FEH-Wadowice, Zawór zwrotna-dławiący Z2FS6-23 FEH-Wadowice, Zawór zwrotny bliźniaczy Z2S6-41 FEH-Wadowice, Cylinder podajnika CJ-5F-16-40/22/200DGz AGROMETR-Lubań Śląski, Cylinder zacisku CJ-5F-16-63/36/50DGz AGROMET-Lubań Śląski, Cylinder piły CJ-5F-16-50/28100DGz AGROMET-Lubań Śląski, Rozdzielacz 4WE6D5.1/CG24NZ4 FEH-Wadowice, Zbiornik napełnić olejem hydraulicznym firmy: FUCHS typu RENOLIN VG32,B10,B110 wg DIN 51517, klasa czystości - 8 wg NAS-1638 - ilość 63 dcm3 •
Poradnik elektryka i automatyka
10
Celem
ZASADY DOBORU REGULATORÓW
kształtowania właściwości
dynamicznych
układów
jest: (dla układów regulacji stałowartościowej) lub uzyskanie pożądanego prze biegu wartości regulowanej dla układu regulacji nadążnej, - uzyskanie określonego stopnia nieczułości wielkości regulowanej na zmiany parametrów obiektu. -osiągnięcie określonego tłumienia zakłóceń
Właściwości
dynamiczne układów regulacji automatycznej mogą być kształtowane poprzez: 1. Dobór typu regulatora i jego nastaw. 2. Modyfikację zakłóceń i obiektu na drodze systemowej - sposób ten polega na wprowadzeniu dodatkowych elementów pomiarowych i wykorzystaniu ich sygnałów wyjściowych w dodatkowo utworzonych sprzęże niach. Należy zaznaczyć, że sposób ten nie wymaga przeprowadzania żadnych zmian konstrukcyjnych obiektu. Wśród stosowanych struktur układów regulacji przy tym sposobie kształtowania właściwości można wymienić układy regulacji: - z pomocniczą wielkością nastawiającą, - kaskadowej, - z pomiarem wielkości zakłócających. 3. Modyfikację technologii (sposób bardzo trudny do realizacji). Zadaniem układu regulacji automatycznej jest utrzymanie stałej wartości wielkości regulowanej lub zmienianie jej w ten sposób, aby jej przebieg jak najmniej różnił się od wartości wielkości zadanej. W zależności od charakteru przychodzących zakłóceń między wartościami tych dwóch wielkości będzie istniała pewna różnica. Może ona być różna w przypadku dwóch regulatorów zastosowanych do automatyzacji tego samego obiektu. Odpowiedź na pytanie, który z nich zapewnia lepszy przebieg regulacji sprowadza się do problemu wyboru jakiegoś kryterium do oceny tych przebiegów. Stosunkowo szerokie zastosowanie znalazły tzw. kryteria całkowe.
oo
a) b)
I f re(t) o oo
f Ie(t) -
o
-
cul Bu
dt
I
I dt
oo
c)
f [e(t) -
o
Bu]
2
dt
przy czym: e(t) - przebieg uchybu regulacji, ~ wartość uchybu w stanie ustalonym. Jeżeli tak dobierać strukturę układu regulacji automatycznej, typ i rodzaj regulatora oraz nastawy regulatorów, aby całki te miały wartości minimalne, to mówimy, źe układ spełnia wymagania w sensie danego kryterium. Wyrażenia wyszczególnione w punktach a, b, c noszą nazwę całkowych wskaźników jakości regulacji.
Zasady doboru regulatorów
253
10.1. WYBÓR RODZAJU REGULATORA
Wybór rodzaju regulatora, czyli wybór jego technicznego rozwiązania można oprzeć między innymi na rozpatrzeniu następujących cech: możliwościdynamicznych i zakresu nastaw, złożoności budowy, niezawodności, prędkości działania, względów eksploatacyjnych, stałości charakterystyk, instalacji zasilającej, bezpieczeństwa, kosztów, możliwości tworzenia złożonych układów regulacji możliwości współpracy z komputerami itp. Analizując
pod kątem wyżej wymienionych cech można zadecydować o wyborze znanych rodzajów regula-
torów
- regulatorów o działaniu bezpośrednim (regulatory takie pobierają energię wprost z czujnika pomiarowego), - regulatorów o działaniu pośrednim (regulatory takie korzystają ze źródła energii pomocniczej i w zależności od charakteru tego źródła mogą być hydrauliczne, pneumatyczne, elektryczne, w tym nowoczesne regulatory elektroniczne, lub mieszane np. elektropneumatyczne). W zależności od postaci
sygnałów występujących
w regulatorze
można wybrać
regulatory:
- analogowe, -cyfrowe, - analogowo-cyfrowe. Wśród
regulatorów analogowych można wyróżnić regulatory o ciągłym sygnale nastawiającym (regulatory o wyjściu całkowicie ciągłym, krokowe, trójpołożeniowe) oraz regulatory o nieciągłym sygnale nastawiającym (regulatory impulsowe i dwupołożeniowe).
Szczegółowa
wnioski
analiza cech poszczególnych regulatorów pozwala niektórych rodzajów regulatorów.
sformułować
pewne ogólne uproszczone
dotyczące
Regulatory o działaniu bezpośrednim cechują się prostotą budowy, dużą prędkością działania, dużą stałością charakterystyk, dużym stopniem bezpieczeństwa i bardzo dużą pewnością w eksploatacji. Stosowane są one w mało dokładnych układach regulacji stałowartościowej temperatury, natężenia przepływu, ciśnienia, poziomu cieczy, prędkości obrotowej, napięcia elektrycznego. Należy stosować je wszędzie tam, gdzie jest to technicznie możliwe oraz nie ma lub nie będzie konieczności tworzenia układów złożonych przy łączeniu wskaźników, rejestratorów, zdalnych nastaw itp. Regulatory elektryczne o działaniu ciągłym, w tym również nowoczesne regulatory elektroniczne, cechują się zwykle dość dużą złożonością, dowolnie dużą prędkością działania, dużą stałością charakterystyk. Umożliwiają one budowanie złożonych układów regulacji, przesyłanie sygnałów nastawczych na duże odległości, zapewniają stosunkowo łatwą współpracę z komputerami. Regulatory te jednak wymagają wysokokwalifikowanej obsługi. W atmosferach wybuchowych są one niebezpieczne - zwykle montowane w pomieszczeniach oddzielnych. cechuje prostota budowy i działania, całkowite samego regulatora jest stosunkowo duża, ale daje się zauważyć duży wpływ przewodów łączących. Odległość między częściami układu nie powinna przekraczać 1OO m ze względu na opóźnienia osiągające wartości rzędu sekund już przy 1OO m. Dla układów złożonych i rozległych przestrzennie konkurencyjne z reguły są regulatory elektryczne. Regulatory pneumatyczne o
działaniu
ciągłym
bezpieczeństwo, duża niezawodność. Prędkość działania
Regulatory hydrauliczne cechuje prosta budowa, duża niezawodność, całkowite bezpieczeństwo wybuchowe, możliwość uzyskiwania dużych sił lub momentów nastawczych. Wśród wad należy wymienić małą możliwość i elastyczność tworzenia układów złożonych oraz zmianę charakterystyk wraz ze zmianą temperatury.
10.2. WYBÓR TYPU REGULATORA
Wybór typu regulatora jest jednym ze sposobów kształtowania właściwości dynamicznych~ układu regulacji. Zagadnienie to w wielu przypadkach jest znacznie ważniejsze niż obliczanie optymalnych nastaw regulatorów, z tego powodu, że stałe czasowe i współczynniki wzmocnienia zależne są od wielu parametrów, a ponadto zmieniają się w czasie.
254
Poradnik elektryka i automatyka
3.-
:i, !'.:-
1t-
3.-
1)' ci
a-
ry
m le :ią
le ici
;ię
że
lją
:h.
ite łje ać
Je, 1ŚĆ
ze
względu
-
typu P (proporcjonalne), typu PD (proporcjonalna-różniczkujące), typu Pl (proporcjonalna-całkujące), typu PIO (proporcjonalna-całkująca-różniczkujące).
na właściwości dynamiczne
vvyróżnia się
regulatory
Wybór określonego typu regulatora uwarunkowany jest przede wszystkim - statycznymi i dynamicznymi właściwościami obiektu, - charakterem przebiegu zakłóceń, - wymaganiami dotyczącymi dobroci regulacji (przeregulowanie, czas regulacji itp.), Właściwości
dynamiczne toru „wielkość nastawiana - wielkość regulowana" można przykładowo określić granicznym współczynnikiem wzmocnienia i częstotliwością drgań rezonansowych układu przy regulacji obiektu z zastosowaniem regulatora typu P. Im graniczny współczynnik wzmocnienia jest mniejszy, tym obiekt jest trudniejszy do regulacji, tzn. - tym mniejszy jest współczynnik wzmocnienia regulatora typu P, przy którym uzyskuje się pożądane tłumie nie procesu przejściowego, a tym samym większy jest ustalony uchyb regulacji, - uzyskanie mniejszego uchybu ustalonego wymaga zastosowania regulatora o bardziej złożonym prawie regulacji np. typu Pl, PIO. Im częstotliwość drgań rezonansowych jest mniejsza tym obiekt jest trudniejszy do regulacji, tzn. - tym dłuższy jest czas trwania stanu nieustalonego w układzie z regulatorem typu P, - uzyskanie krótszego czasu trwania stanu nieustalonego wymaga zastosowania regulatora o bardziej złożonym prawie regulacji. Odnośnie zakłóceń można stwierdzić, że zwiększenie
amplitudy i
prędkości
amplitudy i częstotliwości zakłóceń periodycznych lub narastania zakłóceń aperiodycznych utrudnia proces regulacji.
Regulator typu P nadaje się do stosowania przede wszystkim tam, gdzie oscylacje wielkości nastawianych i regulowanych są niepożądane ze względów technologicznych, np. przy regulacji poziomu i ciśnienia w zbiornikach buforowych Regulator typu Pl stosowany jest wtedy, gdy wzmocnienie w jące
do uzyskania nieustalonym
żądanej
układzie
dobroci regulacji w zakresie mniejszych
z regulatorem typu P jest niewystarczaczęstotliwości, a szczególnie w stanie
·
układzie z regulatorem typu P jest wystarczado uzyskania żądanej dobroci regulacji w zakresie małych częstotliwości i w stanie ustalonym, lecz czas trwania procesu regulacji przy zakłóceniach aperiodycznych jest zbyt długi lub pasmo regulacji jest zbyt małe
Regulator typu PD stosowany jest wtedy, gdy wzmocnienie w
jące
układzie z regulatorem jest niewystarczające do uzyskania żądanego tłumienia zakłóceń w zakresie małych częstotliwości, a częstotliwość rezonansowa jest za mała, aby uzyskać żądaną prędkość regulacji. W przypadku regulacji wielkości silnie zakłócanych szumami (przepływ, poziom) nie zaleca się stosowania regulatora typu PIO lub PD, ze względu na możliwość wzmacniania tych szumów.
Regulator typu PIO stosowany jest wtedy, gdy wzmocnienie w
Dla niektórych obiektów niedopuszczalne jest wystąpienie ustalonego uchybu (np. to wykluczyć zastosowanie do takich obiektów regulatorów typu P oraz PD.
układy śledzące).
Pozwala
W przypadku obiektów wielopojemnościowych (o wielu stałych czasowych) najtrudniejsze do regulacji są obiekty mające jednakowe lub zbliżone wartościami stale czasowe. im bardziej różnią się od siebie stale czasowe obiektu wielopojemnościowego, tym łatwiejsza jest jego regulacja. cji. )w,
:lto
Jeśli stale czasowe mają wartości zbliżone do siebie, to osiągnięcie wystarczająco dużej wartości współczyn
nika wzmocnienia w układzie z regulatorem typu P jest niemożliwe. Gdy natomiast dominuje jedna stała czasowa o dużej wartości, to możliwe jest uzyskanie zadowalających właściwości dynamicznych, tzn. dużej wartości współczynnika wzmocnienia przy tłumieniu połówkowym.
yka Zasady doboru regulatorów
255
Regulatory typu P najczęściej są stosowane do regulacji poziomu i ciśnienia (dominacja dużych pojemności np. zbiornika). Zastosowanie regulatora typu Pl sprawia, że pożądane tłumienie połówkowe uzyskuje się przy mniejszych wartościach wzmocnienia, niż W przypadku stosowania regulatora typu P. Regulator typu Pl jest stosunkowo łatwy do strojenia. Zmniejszenie czasu całkowania powoduje zwiększenie okresu drgań tłumionych (regulacja
staje
się
wolniejsza).
Stosunkowo najlepsze rezultaty można uzyskać przez zastosowanie do tego rodzaju obiektów regulatorów typu PID, pod warunkiem prawidłowej nastawy czasów całkowania i różniczkowania. Regulacja z zastosowaniem regulatora typu PID jest znacznie bardziej czuła na złe nastawy, niż to występuje przy złych nastawach regulatora typu Pl. Z tego powodu regulator typu PID należy stosować tylko w uzasadnionych przypadkach. Przy zmniejszeniu stałych całkowania i różniczkowania okres drgań tłumionych zwiększa się, a współczynnik wzmocnienia maleje. Spośród regulatorów o działaniu ciągłym najczęściej stosowane są regulatory typu Pl. przemyśle
W
bardzo rozpowszechnione jest stosowanie regulatorów jest jedną z najprostszych.
dwupołożeniowych.
Regulacja
dwupołożeniowa
Regulatory dwupołożeniowe są powszechnie stosowane do regulacji: - ciśnienia i poziomu w zbiornikach wyrównawczych i buforowych, - wilgotności, - składu chemicznego w kolumnach destylacyjnych, - napięcia generatorów elektrycznych (regulator Tirrilla), - temperatury w piecach piekarniczych.
10.3. ILUSTRACJA WPŁYWU WŁAŚCIWOŚCI DYNAMICZNYCH REGULATORA NA CHARAKTERYSTYKI STYCZNE UKŁADU REGULACJI Wpływ
ten najlepiej można zaobserwować na przykładzie. Na rys. 247 przedstawiono schemat aparatury regulacji temperatury w piecu gazowym. Głównym zakłóceniem jest zmiana ciśnienia p0 gazu. Schemat blokowy układu przedstawiono na rys. 248. układu
PG Rys. 247. Schemat aparatury układu regulacji temperatury w piecu gazowym R - regulator, PG - piec gazowy
R
Dane
są następujące wielkości:
T = 60 s T0 = 15 s
-
stała
czasowa pieca czasowe pieca
opóźnienie
-
k0 ·
= 150 m°~/s - współczynnik wzmocnienia pieca
kz
= 0,02 ~~=
256
współczynnik wrażliwości przepływu na zmiany zasilania
Poradnik elektryka i automatyka
m /S m2
ści
k1 = 7
k2 = 1o-:i
'Ch
wo cja
:A -
współczynnik wrażliwości przepływu
na zmiany położenia trzpienia zaworu
współczynnik przetwarzania elektrycznej wielkości wyjściowej regulatora na przesunięcie
kPa ks= 0,7 -OC -współczynnik wzmocnienia czujnika i przetwornika pomiarowego.
ÓW
;toreh zy-
1z
-
Obiekt
3ię,
kz
re-
.cja
=AJ
~7
.!:!'""
R
V __..
k2
k1
~ LL_
X=
-
1
ks I
Rys. 248. Schemat blokowy układu regulacji temperatury w piecu gazowym PG - piec gazowy, R - regulator
VKI
:ury lZU.
W .przypadku obiektu bez regulatora wpływ zakłócenia z na wielkość regulowaną x określa stosunek
Okazuje się, że gdyby zastosować regulator typu P, to dla typowego zapasu wzmocnienia k otwartego układu regulacji wyniesie
ym
Wiadomo,
że
w
układzie
z regulatorem
wpływ zakłócenia
stabilności
dopuszczalna wartość
maleje 1 +k-krotnie, co dla tego
przykładu
daje
Zastosowanie regulatora typu PD umożliwia dla tego samego zapasu stabilności zwiększenia wzmocnienia układu otwartego do wartości k = 5, co daje .ó.T °C 05 .ó.p0 = • kPa Dla częstotliwości bliskiej zeru regulator rzeczywisty typu Pl charakteryzuje się ograniczoną wartością wzmocnienia. Jeśli przykładowo przyjąć wartość współczynnika wzmocnienia kr = 200, to uzyskuje się k = 15.
Zasady doboru regulatorów
atyka
257
Spowoduje to zmniejszenie
co jak
widać
wpływu zakłócenia
do
wartości
jest pt.z:ypadkiem najkorzystniejszym.
Dobór nastaw regulatorów omówiono w p. 10.5.
10.4. ILUSTRACJA WPłYWU WŁAŚCIWOŚCI DYNAMICZNYCH REGULATORA NA CHARAKTERYSTYKI DYNAMICZNE UKŁADU REGULACJI
Niech dany będzie obiekt o stałej czasowej T = 30 si opóźnieniu czasowym T0 = 6 s. Wymogiem technologii produkcji jest żądanie aperiodycznych zmian wielkości regulowanej x przy skokowo zmieniających się zakłóceniach. Przebieg czasowy uchybu regulacji dla tego przypadku przedstawiono na rys. 249. Ponadto czas regulacji t/> nie może przekraczać wartości 40 s, a uchyb regulacji nie powinien przekraczać 35% odchylenia, które wystąpiłoby w przypadku obiektu bez regulatora.
b) a) X
Obiekt
R
Rys. 249.
Układ
regulacji, dla którego
należy określić
typ regulatora R: a) schemat blokowy; b) wymagany przebieg uchybu regulacji
Należy dobrać
korzysta układów
W
typ regulatora, który spełni powyższe wymagania. W celu rozwiązania tego rodzaju zadania z nomogramów uzyskanych z wyników uprzednio przeprowadzonych badań dynamiki typowych regulacji.
się
rozważanym przykładzie
T0 6 -= -=02 T 30 '
przy czym: k0 -
współczynnik
Az-
wartość
wzmocnienia obiektu, skoku zakłócenia.
» Czasem regulacji t, nazywamy czas minimalny liczony od chwili wprowadzenia wymuszenia po upływie, którego spełniona jest nierówność I e(t) - Eu I :<> b.e (najczęściej przyjmuje się b.e = 5 % fu).
258
Poradnik elektryka i automatyka
Rzędnej
k E~
= 0,35 i odciętej
o z
TTo
= 0,2
odpowiada na nomogramie (rys. 250) punkt A. Z usytuowania
punktu A wynika, że wymagania dotyczące uchybu regulacji może spełnić regulator typu Pl lub PIO.
50...-~~~~~~~~~~~~~
451----"'...-~~~~~~~~~~-ł
40 351--~~~~~""""""~~~~~~-ł
J
301--~~~~~~---':::.....C:,--~~
251--~~~~~~~~~~~~-ł
ii
3
101===============:=======1 4
ę
5~~~============~~ 2 T
J {,
00,1
Rys. 250. Wykres maksymalnego uchybu nieustalonego 1 regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO
Z kolei
Ttr
rzędnej ~o więc
ji
a
o
jedynie
=
_1Q_
"' 6,6
6
=
6,67.
Przeprowadzając
0,3
0,2
Rys. 251. Wykres czasu regulacji 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO
na monogramie z rys. 251
linię przerywaną
na
wysokości
widać, że regulator typu Pl nie spełnia wymagania stawianego czasowi regulacji tr. Można
zastosować
regulator typu PIO.
10.5. DOBÓR NASTAW REGULATORÓW Na rys. 252 przedstawiono schemat blokowy układu, dla którego będą określane optymalne nastawy regulatorów. Nastawy regulatora określa się dla zmiany skokowej zakłócenia z(t) wchodzącego na wejście obiektu.
h
X
Obiekt
R
Rys. 252. Schemat blokowy R - regulator
układu,
dla którego
określa się
optymalne nastawy regulatorów
Na rys. 253 przedstawiono przebiegi sygnału regulowanego x(t) dla dwóch przypadków: układu bez regulatora 1 i układu z regulatorem 2.
f(a
Zasady doboru regulatorów
259
I
J
„t
X 1
Rys. 253. Przebieg sygnału regulowanego x(t) dla skokowej zmiany zakłócenia z(t) 1 - w układzie bez regulatora, 2 - w układzie z regulatorem
10.5.1. Dobór
według
cech przebiegu
przejściowego
Następnym etapem po wyborze, dla określonego obiektu, typu regulatora (P, Pl, PD lub PIO) jest określenie wartości wielkości charakteryzujących dany regulator, czyli jego nastawę. W przypadku regulatora typu PIO należy określić: współczynnik
-
wzmocnienia kri czas zdwojenia (całkowania) Ti, -wyraża intensywność działania całkującego; jest to czas potrzebny na to, aby przy wymuszeniu skokowym, sygnał będący rezultatem działania całkującego stał się równy sygnałowi z części proporcjonalnej. W regulatorze Pl sygnał łączny po czasie równym Ti staje się dwukrotnie większy. czas wyprzedzania (różniczkowania) Td• określa działanie różniczkujące regulatora; jest to czas, po którym przy podaniu na wejście regulatora PD sygnału narastającego liniowo - sygnał związany z działaniem proporcjonalnym zrówna się z sygnałem pochodzącym od działania różniczkującego.
Jedną
z
skoku
zakłócenia
możliwości
jest z(t) na
określanie wejściu
Cechy przebiegu uchybu
x >, uchyb ustalony c:.
nastaw regulatorów obiektu (rys. 254).
mogą być określone
według
cech przebiegu uchybu c:(t), przy
założeniu
przez czas regulacji tri uchyb dynamiczny c:1, przeregulowanie
1
Wymagania stawiane układom regulacji automatycznej mogą być różnorodne. Dla jednych układów regulacji automatycznej istotna może być prędkość działania, dla innych bardzo ważna jest wartość przeregulowań, wreszcie dla jeszcze innych najważniejszy jest uchyb ustalony. Przy określaniu nastaw regulatorów przyjmuje się trzy różne kryteria przebieg aperiodyczny uchybu z minimalnym czasem regulacji tr {rys. 254a), przebieg oscylacyjny uchybu z przeregulowaniem 20% i minimalnym czasem t 1 (rys. 254 b), przebieg oscylacyjny z minimalną wartością całki kwadratu uchybu (rys. 254 c).
'',Przeregulowanie określane jest jako stosunek największej wartości
260
&.!
q do uchybu ·dynamicznego ei, czyli x = E1 .(rys..254).
Poradnik elekt!yka i automatyka
a)
t
b)
e
t ie ID
c)
e
O,
wi
:y.
m oiu
t ie Rys. 254. Kryteria .optymalności nastaw regulatorów: a) przebieg aperiodyczny z czasem minimalnym regulacji tr; b) przebieg oscylacyjny z przeregulowaniem 20% i czasem minimainxro t 1 {x= 0,2); c) przebieg oscylacyjny z wartością minimalną całki .kwadratu uchybu J~(t) dt = minimum .
cji ń,
o
Nastawy regulatorów typu P, Pl, PIO określa s1ę dla wyżej wymienionych wymogów na podstawie sp.ecjalnych nomogramów. Nomogramy takie są opracowane dla dwóch typów obiektów regulowanych - obiektu statycznego (rys. 255 .a:), - obiektu astatycznego (rys. 255 b).
Zasady doboru regulatorów
261
b)
a) k
k
o T.o
Odpowiedź
Rys. 255.
skokowa; a) statycznego; b) astatycznego
k p.li.ld ,-,-
10 7 8 - ,.ld 6 ~li 4 3
2
5
ló To
I
'\...
'--+Zastosowanie regu ' latora typu PIO nie jest celowe
""" p
1
0,8 0,6 0,4 0,3 0,2
"-.;
k/
"
I
I
10,8 0,6
'
'"
i\. I ~ J
I 0,1
I
.... li..
ld /Tr
i; /
I '
'
I 0,2 0,3 0,4 0,6 0,8 1
2
- r-.., ........
~
ló
....--
""""
/ To
Rys. 256. Optymalne nastawy regulatora typu PIO wg kryterium przebiegu aperiodycznego z czasem minimalnym regulacji tr
0,1
,__
!..- Zastosowanie regu- ,__ 1 latora typu PIO I nie jest celowe ,__
~~ ~
I
,, I
~ ... ~
I
f::::::: ....__
:---_ .......
I
I I I
To
r
I
I
ld
0,2
3 4 5 6 810
kp
--.....
0,4 0,3
r---...
.........
' '\...
I I
~
2
li L ló I l\r-.
'\
""-"
3
I
...... .......
Ta
b
0,6 0,8 1
~
...............
i' i' T
I
0,2 0,3
-
2
3 4
6 8 10
Rys. 257. Optymalne nastawy regulatora typu PIO wg kryterium 20% przeregulowania i minimum czasu t1
Parametry k0 , T0 , T wyznacza się odpowiedzi obiektu na wymuszenie skokowe. Na rys. 256, 257, 258 przedstawiono nastawy optymalne dla regulatora typu PIO, według wymienionych kryteriów dla obiektów statycznych. Czas regulacji dla poszczególnych kryteriów można wyznaczyć z nomogramów przedstawionych na rys. 259, 260, 261.
262
Poradnik elektryka i automatyka
10
I I
k-li.ld ' To "-
~'1;
8 6
"
I
I
"
4
li / 10
2
I
'"---
I I I-Ilf-
r--.... ~
1 0,8 0,6
Zastosowanie regulatora typu PIO nie jest celowe
1~kp I
~
ld' i-....
I I
0,2
To
I
r--..
..........
-- -
30
!"-..
10
o\
I
T
I
0, 1
0,2 0,3 0,4 0,6 0,81
\
r-......
I
0,4
~rTa
40
.......... ~ ......
I
50
2
34
6810
Rys. 258. Optymalne nastawy regulatora typu PIO wg kryterium minimum całki kwadratu uchybu
' ' -~
20
To-
o
2 0,5
0, 1
T 1,0
Rys. 259. Czas regulacji przy przebiegach aperiodycznych dla obiektów statycznych 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO
70
Ir
60 \To
60
tr
\To
50
50
\
40
I~
30
40
'
......
K
30
.........._
--
20
3 10 10
4
~
,
o
0,1
2 0,5
4
---
20
10
ToT 1,0
Rys. 260. Czas regulacji przy przebiegach z 20% przeregulowaniem dla obiektów statycznych 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PID
o
\
"" "' !'..
'1.. 3 4
2
"'-
......
.............
!'.....
~
--ro-
T
0, 1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 O, 7 0,8 0,9 1,0
Rys. 261. Czas regulacji przy przebiegach z minimum całki kwadratu uchybu dla obiektów statycznych 1 - regulator typu I, 2 - regulator typu P, 3 - regulator typu Pl, 4 - regulator typu PIO
~d
,ty59,
yka
Należy zaznaczyć, że
zmiana miejsca doprowadzenia wymuszenia zewnętrznego zmienia.wartość oceny przebiegu przejściowego. Poza tym, wybór rodzaju oceny przebiegu przejściowego nie daje się ściśle uzasadnić, musi to być wybór arbitralny. Z tego też powodu wartości nastaw otrzymanych tą metodą nie należy przestrzegać ze zbyt dużą dokładnością. Niemniej jednak tego typu zasady doboru nastaw pozwalają . na przybliżone określenie ich wartości. W praktyce często uzyskuje się przebiegi zbliżone do optymalnych przy nastawach uzyskanych metodą kolejnych prób. jakości
Zasady doboru regulatorów
263
10.5.2. Dobór według
reguł
Zieglera-Nicholsa
W 1942 r. Ziegler i Nichols podali po raz pierwszy pewne reguły pozwalające na określenie wartości nastaw regulatorów bez potrzeby dokonywania pomiaru właściwości dynamicznych obiektu. Ustalenie pewnych właściwości obiektu polega na określeniu W!3,rtości współczynnika wzmocnienia krytycznego kkr oraz okresu oscylacji Tkr· W celu wyznaczenia tych wartości należy dokonać następującego eksperymentu: - w zainstalowanym przy obiekcie regulatorze typu PIO wyłączyć działanie części całkującej (nastawić Ti= 00) oraz części różniczkującej (nastawić Td = O), - zwiększając stopniowo wzmocnienie regulatora kr doprowadzić układ do granicy stabilności (pojawienie się drgań nietłumionych),
-
zanotować wartość krytyczną współczynnika
W zależności od typu stosowanego regulatora - dla regulatora typu P kr = 0,5 kkri - dla regulatora typu Pl kr = 0,45 kkri Ti = 0,85 Tkr• - dla regulatora typu PIO kr= 0,6 kkP Ti= 0,5 Tkri Td = 0,12 Tkri
wzmocnienia regulatora kkr oraz okres oscylacji Tkr·
,
należy przyjąć następujące
nastawy
Reguły Zieglera-Nicholsa przetrwały próbę czasu i są stosowane do dnia dzisiejszego dając stosunkowo dobre rezultaty dla typowych obiektów regulacji. Mankamentem ich jest jednak to, że wymagają wzbudzenia układu regulacji, co praktycznie nie zawsze jest dopuszczalne. Znając właściwości
datkowymi
dynamiczne obiektu
można korzystać
reguł
z
Zieglera-Nicholsa
posługując się
do-
zależnościami.
Przykładowo,
wg KupfmUllera, krytyczne wzmocnienie regulatora typu P
(189)
natomiast okres oscylacji (190)
przy czym: k0 - współczynnik wzmocnienia obiektu, T0 - opóźnienie czasowe obiektu, T - zastępcza stała czasowa obiektu. 10.5.3. Przykład obliczeniowy Charakterystykę skokową
obiektu przedstawiono na rys. 262.
Rys. 262. Charakterystyka skokowa obiektu z przykładu 10.5.3.
t 5 264
s Poradnik elektryka i automatyka
w układzie
regulacji zastosowano regulator typu PIO. Należy tak dobrać nastawy tego regulatora , aby ustalenie się przebiegu odpowiedzi skokowej układu zamkniętego po max 15 s (przy L1e = 5 %) oraz przeregulowanie co najwyżej 20%, minimum całki z kwadratu uchybu.
zapewnić
-
V
,_
z charakterystyki skokowej obiektu określamy ć
T0
= T1 = 0,8 s
k0
= 10
ę
stąd
Z nomogramów (rys. 260 i 261) przypadków.
o
Dla przypadku pierwszego,
widać, że
korzystając
wymagania
dotyczące
czasu regulacji
z nomogramu przedstawionego na rys. 257
są spełnione
dla obydwu
określamy
a
~=04
kp= 3,2;
TI
)-
Uwzględniając wartości
dane oraz to,
że
kr= 0,32; Dla drugiego przypadku,
korzystając
'
kp= krko Td = 0,32 s
Ti= 1,44 s;
z nomogramu przestawionego na. rys. 258,
kp= 3,5;
+o=
kr= 0,35;
Ti= 0,09 s;
określamy:
T
1,2;
co daje Td = 0,36 s
Dla porównania określimy jeszcze wartości nastaw korzystając z kryterium Kupfmi.illera i reguł Zieglera-Nicholsa. Wartość
krytycznego wzmocnienia wynosi:
kkr
"' T
+ T0 To
1 2,8 ko= 0,8
1
10 = 0,35
natomiast okres oscylacji Tkr"' 2T0
ka
Zasady doboru regulatorów
+T=
2 · 0,8
+2
= 3,6 s
265
Zgodnie z
regułami Zieglera~Nicholsa
dla
przykładu
obliczeniowego 10.5.3 nastawy wynoszą:
kr = 0,6 kkr = 0,6 · 0,35 = 0,21
Ti= 0,5 Tkr = 0,5 • 3,6 = 1,8 s
Td = 0,12 Tkr = 0,12 · 3,6 = 0,43 s
10.5.4. Dobór nastaw regulatora typu PIO
metodą eksperymentalną
W praktyce często dobiera się nastawy regulatorów metodą eksperymentalną. Czynności nastawiania wartości parametrów regulatora nazywa się jego strojeniem. W przypadku strojenia regulatora typu PIO obowiązuje następująca kolejność wykonywanych czynności: 1. Po uruchomieniu lub włączeniu zasilania regulatora z zewnętrznego źródła energii nastawić wartość zadaną: czas całkowania Ti = czas róźniczkowania Td = O. 2. Przełączyć regulator ze zdalnego sterowania ręcznego na sterowanie automatyczne. 3. Wzmocnienie regulatora nastawić na duźą wartość i sprawdzić reakcję układu na skokową zmianę np. wartości zadanej. Jeżeli wartość wielkości regulowanej zacznie się wahać, to wzmocnienie zmniejsza się dopóty, dopóki drgania nie ustaną. Nowe ustawienie sprawdza się przez ponowne wymuszenie. 4. Nastawienie czasu całkowania polega na tym, że skraca się czas całkowania, aż do chwili znalezienia wartości, przy której dla wprowadzonego zakłócenia ustalą się drgania o stałej amplitudzie. Wówczas czas całkowania nieco się zwiększa i pozostawia w tym położeniu, nawet gdy po zakończeniu wystąpią drgania, ale muszą być one zanikające. 5. Czas różniczkowania nastawia się podobnie z tym, że jego wartość zwiększa się od zera aż do momentu wystąpienia drgań po wprowadzeniu zakłócenia. 00 ,
Jeżeli
wszystkie nastawy zostały wprowadzone, a przebieg regulacji nie jest zadowalający, należy poprawić czas różniczkowania. Gdy to nie pomaga zmniejsza się go do zera i zwiększa z kolei czas całkowania. Jeżeli i to nie pomoże nastawia się czas całkowania na wartość największą i zmienia wzmocnienie. Po ponownym nastawieniu wzmocnienia nastawia się kolejno Ti i Td. Kolejność tych czynności musi być zawsze jednakowa
lub Nie
266
należy zmieniać
wzmocnienia przy pozostawionych
wartościach
Ti i Td z poprzedniego nastawienia.
Poradnik elektryka i automatyka
11
PRZEMIENNIKI CZĘSTOTLIWOŚCI
W ciągu ostatnich kilku lat przemienniki przechodziły naturalny proces ewolucji. Początkowo były to układy tyrystorowe o bardzo złożonej konstrukcji, potem dla mocy średnich i dużych tyrystory zastąpiono techniką GTO (tyrystory wyłączane bramką), natomiast w małych mocach pojawiły się tranzystory bipolarne, stopniowo występujące również w mocach średnich. Prawdziwą jednak rewolucję w konstruowaniu przemienników spowodowało wynalezienie tranzystora IGBT (tranzystor z izolowaną bramką) i obecnie technika ta uznawana jest jako obowiązujący standard dla prądów w granicach do ok. 1OOO amperów. Nowoczesny przemiennik częstotliwości to między innymi taki którego regulator zbudowany jest w oparciu o wydajny, co najmniej 16-bitowy procesor bądź specjalizowany kontroler scalony, a obwód silnoprądowy opiera się na technice IGBT. IPM (inteligentny moduł !GBT) lub na jeszcze wyższym stopniu integracji. Układ posiada czytelny panel przedni, umożliwiający przekazywanie użytkownikowi informacji o aktualnym stanie urządzenia. Przemiennik powinien chronić silnik przed uszkodzeniem oraz powinien być wyposażony w kompletny, autonomiczny system zabezpieczeń, gwarantujący wysoką niezawodność. 11.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZEMIENNIKÓW CZĘSTOTLIWOŚCI PRODUKOWANYCH PRZEZ APATOR S.A.
Obecnie APATOR dysponuje dwiema rodzinami nowoczesnych 3-fazowych przemienników częstotliwości z modulacją szerokości impulsu MSI, zbudowanych w oparciu o technikę IGBT z regulatorem na bazie 16-bitowego mikrokontrolera firmy Intel. Rodzina pierwsza obejmuje moce od 0,75 kW do 4 kW. Zaprojektowano ją zgodnie z bieżącymi tendencjami w technice światowej. Mikrokomputer pełni rolę regulatora, generatora przebiegów MSI, realizuje niezbędne funkcje zabezpieczeń i zarządza wyświetlaczem LCD na płycie czołowej. Dzięki zastosowaniu zasilacza SMPS o małych gabarytach i zwartej konstrukcji obwodów silnoprądowych układ charakteryzuje się małą liczbą elementów i wysoką niezawodnością. Wyposażony jest we wszystkie niezbędne funkcje diagnostyczno-kon-
trolne,
pozwalające chronić
wewnętrzne
obwody
przed uszkodzeniem zarówno
napędzaną maszynę indukcyjną,
jak
również
silnoprądowe.
Przemiennik jest odporny na zwarcia, przeciążenia, przepięcia, niewłaściwą tolerancję napięcia sieci oraz zaniki napięć zasilających, asymetrię obciążenia wskutek np. przerwy w fazie wyjściowej oraz przekroczenie dopuszczalnej temperatury mostka mocy. Radiator, stanowiący równocześnie konstrukcję nośną, tworzy wraz z płytką przednią poręczną i łatwą w montażu obudowę typu „compact". Konfiguracja parametrów przemiennika odbywa się przy pomocy łączników i potencjometrów na płycie regulatora. Dotyczy to czasu rozruchu i hamowania w granicach 1-60 sekund, intensywności tzw. forsowania, niezbędnego podczas pracy przy niskich wartościach częstotliwości wyjściowej, częstotliwości maksymalnej od 50 Hz do 120 Hz. Szeroka gama nastaw parametrów oraz stosunkowo cicha praca maszyny umożliwiają wykorzystanie przemiennika do zastosowań zarówno przemysłowych jak i w niewielkich warsztatach czy pracowniach, wszędzie tam, gdzie dostępne jest trójfazowe napięcie sieci 3 x 380 V. Rodzina druga to 3-fazowe przemienniki MSI o mocy od 5,5 kW do 55 kW. Są to nowoczesne układy programowania z rozbudowanym menu użytkownika. Przy pomocy klawiatury na panelu przednim programowaniu podlegają 7 4 parametry, co pozwala przystosować urządzenie ściśle do wymagań wynikających ze środowiska aplikacyjnego. Programowaniu parametrów towarzyszą komunikaty na wyświetlaczu LCD (2 linie po 16 znakow) w jednym z dwu języków - polskim lub angielskim. Stany awaryjne, wynikające ze specyfiki aplikacji, rejestrowane są w pamięci przemiennika, ułatwiając tym samym diagnozowanie przyczyny przez użytkownika i koordynację działań serwisu. Obecnie prowadzone są prace mające na celu poszerzenie zakresu mocy jak również sterowanie urządzeniem poprzez łącze szeregowe w oparciu o stosowny protokół transmisyjny.
Przemienniki częstotliwości
267
11.2. PARAMETRY NASTAWIALNE I CHARAKTERYSTYCZNE RODZIN AMT Tabela 28. Tabela doboru przemienników częstotliwości z rodziny AMT0002 -
Lp.
Typ
0009
Napięcie
Prąd
zasilania V
silnika A
Moc wyjściowa przemiennika kVA
Moc silnika kW
1
AMT-0002/RN-513
3x380
2
0,95
0,75
2
AMT-0003/RN-513
3x380
3
1,4
1,1
3
AMT-0004/RN-513
3x380
4
1,9
1,5
4
AMT-0006/RN-513
3x380
6
2,8
2,2
5
AMT-0007/RN-513
3x380
7
3,8
3,0
6
AMT-0009/RN-513
3x380
9
5,0
4,0
Tabela 29. Dane techniczne rodziny AMT0002 -
0009
r----1-------------------------------------------------T-----------------------------------------, :
1: Lp.
I
1
: Typ
:
AMT. . . . . .
:
~-------------------------------------------------~-------~------r------r------T------~------~
: Wielkość
:
0002
l
0003
1
0004
1
0006 :
0007 •
0009 :
r------------------------------------r------~-------------~------L------L-------------~------, Wielkość charakterystyczna 1 Symb. : Jed. : Wartość ,
1
~----~-----------------------------------~------,------~------~------,------,------~------.------~ : 1 : 2 : 3 I 4 : 5 : 6 I 7 I 8 : 9 I 10 :
r----r-----------------------------------~------J------T------•----··-J------J-------------j------~ I I I < +10% I
I
1
1 • Znam. napięcia zasilania
:
UN
: V
•
J x 380V -15%
•
L----L------------------------------------------,------1-----·-----------------------------------j 2 : Zakres napięcia wyjściowego : • V : O + 3x380V :
:
~----~-----------------------------------~------J------+-----------------------------------------~1 • 3 • Zakres częstotliwości wyjśc. : : Hz • 1 + 50/60/i00/120
r----r--------~--------------------------,------,------t------~------,------,------,------;------~
, 4 , Prąd znamionowy 1 ldN : A , 2.0 • 3.0 1 4.0 1 6.0 • 7.0 1 9.0 , ~----~-----------------------------------~------1------~------~------J J ______ J ______ J------~ ~ __5_ -~ ::"!.d_~~:~~~~~i~ i:~k] _12 ________________ ~- ~~~ __ ~ _ ~___ ~-~ ~ ~:.5_ ~ ___ ~:.°-~ ?:.o_~ 1_0.:~ ~- __~3.:~ -: , 6 1 Moc znamionowa maszyny • Pz : kW , 0,75 • 1,1 1 1,5 • 2,2 • 3,0 • 4,0 ,
______
-t--_ ____
~----~-----------------------------------~------,------~------~------J
:
7 : Zakres regulacji
:
•
:
___
______ J______ 1 : 50
___
J ______
j ______
~
:
r----1-----------------------------------~------J------r-----------------------------------------; 8 • Czas rozruchu • tb : s 1 1 + 60 • L----L-----------------------------------~------~------L-----------------------------------------~ : 9 : Czas hamowania , th • s : 1 + 60 :
1
r----r-----------------------------------~------~------T-----------------------------------------~ • Napięcie zadawania : Udz , V • O + + 10 •
• 10
:L----L-----------------------------------,------~------l-----------------------------------------J 11 : Prąd zadawania 1 ldz : mA : 4 + 20 : r----r-----------------------------------~------i------T-----------------------------------------~
• 12 • Rozdzielczość częstotliwości
:
, Hz
•
0, 1
:
,~----~-------------,---------------------~------J------~-----------------------------------------· 13 Ustalony 1 1 : , , I I I I %nN I I : uchyb prędkości : napięcia sieci : euU : - 0 - - : O, 1 : 1 I I 1 I 1 lfoUN 1 , obrotowej przy • , • 1 ~---------------------•------r------r-----------------------------------------~
1
: obciążenia 2)
:
I I
I I
:
: temperatury
:
:
:
1
:
zmianie
eul
: %nN
:
7
:
~---------------------i------r------r-----------------------------------------~
1 I I
I I
euT
%nN
I I
: -fo~c
:
:
:
I I
0,01
: :
~----~-------------l---------------------~------~------~-----------------------------------------~ : 14 : Max. temperatura radiatora • : °C : 85 ± 5 3) :
1----r-----------------------------------j------1------T-----------------------------------------~ ~ _~~ -~9_h~~d_z::i~e___________________________ J ______ ~ _____________k_?~::-'=~~j_?_n_a~i:r.?~n_?-______________ J 1 : 16 : Odporność na pracę długotrw. td : h : > 24 4) : 1----r-----------------------------------~------,------r-----------------------------------------,
J______
• 17 • Przebieg wyjściowy
asynchroniczny MS!
J
:
•
•
: 18 : Przekroje przewodów • dopływ : I I ~------------------: : przyłączowych Cu : odpływ :
:
: 2,5 : ~-----------------------------------------~ 2,5 : :
5)
L----L----------------r------------------~------J------L-----------------------------------------
:
:
:-51erówanie_______ ---:
s
I
: mm 2
:
:---------------- ---1~5--------------------1
r----;------------:---~~-----------------~------1------r-------------------~---------------------i
Prąd znam. bezp1eczrnkow • • , 1 A 1 16 10 I I I 1 I ochronnych na dopływie : 1 , • • ~----~-----------------------------------~------~------~-------------------J---------------------~ : 20 : Stopień ochrony • : : IP20 :
1 I 1
19
1 I 1
1----1-----------------------------------j------,------r-----------------------------------------• • 21 • Masa zespołu : G • kg • 5,2 j L----L-----------------------------------~------J------l-----------------------~----------------Uwagi: 1) ldg = 1,5 • ldN 2) f = 50 Hz
3)
działanie
blokady termicznej
4) badane przy td > 72h 5) f nośna = 5,6 kHz
268
Poradnik elektryka i automatyka
Tabela 30. Tabela doboru przemienników
częstotliwości
z rodziny AMT0012- 0110
l----------------------------------------------------------------------r--------------------------Lp. l Typ l Napięcie l Prąd :Moc wyjściowa l Moc l :
:
zasilania
:
silnika
: przemiennika :
silnika
:
: ~ : V : A : kVA : kW : L----L------------------------------------J--------------L------------~-------------~------------~ :1: 2 : 3 : 4 I 5 : 6 : r----~------------------------------------~--------------~------------L-------------~------------~ I
1 2 3 4 5 6 7 8 9
: : : : 1 : : : :
I
AMT-0012-RN-5 AMT-0017-RN-5 AMT-0022-RN-5 AMT-0030-RN-5 AMT-0045-RN-5 AMT-0060-RN-5 AMT-0075-RN-5 AMT-0090-RN-5 AMT-011 O-RN-5
I
: : : : 1 : : : :
I
3x380 3x380 3x380 3x380 3x389 3x380 3x380 3x380 3x380
12 17 22 30 45 60 75 90 11 O
I
: : 1
7,0 10,0 13,0 18,0 27,0 35,5 44,0 53,0 65,0
I
: : : :
5,5 7,5 11,0 15,0 22,0 30,0 37,0 45,0 55,0
1
: : : :
I
: : : : 1 :
J
I
L----L------------------------------------l--------------L--------------------------~------------J Tabela 31. Dane techniczne rodziny AMT0012 -
, „
:
I
: Typ
:
: Lp. : W1elkosc
I
I
:
: 0012 • 0017 1 0022 • 0030 •0045 10060 •0075 10090 1 011 O
r------------------------------------r------~----------i----L----•----~----~----L---~----~----~
• Wielkość charakterystyczna
1
I
AMT. . . . . .
~--~--~:------------------------------------------~----T----r----r---,----T----r---,----,----„1
1
I
1 Symb. :
Wartość
Jed. :
,
L----L------------------------------------'------,------L---,----T----r---,----,----r---,----,----..f 1 : 2 : 3 4 : 5 6 7 8 9 1Q 11 12 13 :
"l I
:
...
I
I
I
I
I
I
I
I
I
r----r-----------------------------------~------~------r---~----i----L---~----~----~---~----~----~
I
, I
I
•
I
1 • Znam. napięcia zasilania
I 1
UN
I
: V
+10% 3 x 380V _15%
I
1
I
•
:L----L-----------------------------------.J------~------L-----------------------------------------J 2 : Zakres napięcia wyjściowego : 1 V : o + 3x380V :
I I
J
011 o
r----r-------------------------------------------------r-----------------------------------------,
~----~-----------------------------------~------l------~-----------------------------------------~ 1
I
1
I
...I
Zakres częstotliwości wyjśc.
3
:
: Hz
•
1 + 50 (opcjonalnie do 400 Hz)
•
L----L------------------------------------------~------L---,----T----r---,----,----r---,----,----J 1 A : 4 : Prąd znamionowy : lctN : 12 • 17 • 22 • 30 • 45 1 60 1 75 1 90 • 11 o :
J
L----L-----------------------------------..l------4------~---.J----J----L---.J----l----L---.J----l----..f 5 : Prąd przeciążenia (sek) 1) : lct 1 A : 18 : 25 : 33 : 45 : 67 : 90 : 112 : 135 : 165 : ;----;-------~---------------------------,---~--~------i---,----T----r---,----~----r---,----,----1 1 6 1 Moc znamionowa maszyny 1 P : kW , 5,5 1 7,5 • 11 • 15 1 22 1 30 1 37 1 45 1 55 1
I I
...
:
I
-·
2
~----i-----------~-----------------------~------~------r---~----i----L---J
I I
...I
____ J ____ L---J----~----~
1 1 : 50 , 1 1 7 , Zakres regulaCJ1 1 r----r------------------------------------t------~------r-----------------------------------------, 1 1 8 • Czas rozruchu tb : s 1 0,1 + 100 1
, I
:L----L-----------------------------------~------~------L-----------------------------------------J 9 : Czas hamowania 1 th 1 s : 0,1 + 100 :
I ..J
r----r-----------------------------------~------1------r-----------------------------------------1
I
„
• 10 • Napicie zadawania
I
:
Udz
, V
•
o+ +10
1
.J
r----r-------.----~-----------------------,------~------t-----------------------------------------~ 1 11 , Prąd zadawania 1 lctz : mA 4 + 20 ,
„
1 12 • Rozdzielczość częstotliwości
I
1
r----r-----------------------------------~------,------r-----------------------------------------1
I I
:
1 Hz
•
0,1
•
~----~-------------~---------------------~------~------~-----------------------------------------~ 13 1 Ustalony 1 • : , 1
,
I I
I I I I %nN I I : uchyb prędkości : napięcia sieci : euU : - 0- - : 0,01 1 I I )'oLJN 1 1 : obrotowej przy :_ _________ ----- _______ ! ______ ~1 _____ -:-- ________________________________________ ~
I
I I I
I I
„ „
: zmianie
I
•
I
1
I
I I I
I I
...
: obciążenia 2)
:
I I
I :
eul
: %nN
1
I
I
:
:
temperatury
1 I
1 eUT I
%nN •I ---1ooc
I I
I
.J
14
5)
:
I
:
I I
I
1 I
I 1 I
O• 01
:
:
~----~-------------i---------------------~------4------L-----------------------------------------~ : 14 : Max. temperatura radiatora 1 : 0 85 ± 5 3) : r----r-----------------------------------~------,------r-----------------------------------------, 1 15 • Chłodzenie : 1 1 konwekcja wymuszona 1
c
„
:
~---------------------L------r------r-----------------------------------------,
I I
:
L----L-----------------------------------~------~------L-----------------------------------------J 1 : 16 : Odporność na pracę długotrw. td : h : · > 24 4) :
r----r------------------------------------'------~------r-----------------------------------------, 1 17 1 Przebieg wyjściowy : • • asynchroniczny MSI
I I
1
I
~----~-----~----------r------------------~------~------t---~----7----r---~----,----r---~----,----~
,
.J I I "'1 I I
., ... I
I I I I
...
., I I I
. .J
dopływ
:
odpływ
1
1 18 , PrzekroJeprzewodów1 I
I
:
:
1 1
1,
przyłączowych
Cu
~------------------~
,
~------------------~
• sterowanie
1
s
i2,5+4•4+6 1 4+616+10•6+10'10+16•16+25125+35•35+501
I
~---1----t----~---~----1----~----~---~----~
1
;---~----L----L---~----~----L----~---~---- 1
: mm2 ;z,5+414+6 14+616+1016+10110+16116+25125+35,35+5o:
:
1
,
I
I
I
I
:
•
:
1 ,5
,
~----~----------------L------------------1------1------~---,----?----.r---~----~----r---~----,----1
I
19
:
I
Prąd
znam bezp'1eczn'1ko'w
:
.
A
I
I
: 32 : 40 : 63
I
I
I
I
I
I
: 80
: 1oo : 125 : 160 : 160 : 200 :
I
I ochronnych na dopływie : I I I I I I I I I I I ~----~-----------------------------------,------~------~---~----~----L---~----~----L---~----1----~
I
: 20 : Stopień ochrony
:
IP20
:
r----r-----------------------------------1------,------r---,----T----r---,----,----r---,----,----, • Masa , G 1 kg 116,6116,6•17,0 1 18,5 • 20,5 1 24 25 1 25 1 30 • zespołu
• 21
1
L----L-----------------------------------~~-----l------L---..l----J----L---~----l----~---~----4----J
= 1,5 • lctN = 50 Hz
Uwagi: 1) lct 9 2) f
3)
działanie
blokady termicznej
4) badane przy 4:J > 72h 5) 800 st = 8,5 + 9,5%
·a
Przemienniki częstotliwości
269
11.3. PODSTAWOWE CHARAKTERYSTYKI REGULACYJNE 11.3.1. Rodzina AMT0002 -
0009
Moment obrotowy M
~ 100[%] MN
praca ciągła 50~~~:..._-1-~~t--~+-~-+-~-+~~t--~-t--ir.,t--t-~--ll-!7L-+-~""ł 401-!1~~~--t~~-t-~-1-~--Jt--~-t-~-+~~r--~-t-~--Jr-~+-~-ł 301-f'~'+-~-+~~-1-~-1-~--l!--~-+-~-r~~1--~-1-~--l1--~-+-~-1 20~-v--1-~-r~~-+-~-+-~--11--~-+-~-+~---11--~-1-~--1~~+-~--i
10~:..._-+-~-+~~t--~+-~.Jl/l/-~-+~~t--~+-~-+~--ll--~+-~-ł
10
20
40
30
Rys. 263. Zakres
50
zmienności
60
70
100
90
80
110
[Hz] f
120
częstotliwości wyjściowej
momentu jako funkcja
u 100[%] uN 100 50/ OO Hz
V ,;;;"
,,.:
~/
/
...:; V
...
// /
60/12< Hz
~/
///' /
~ ~/ /
/, / /
~/ V
~ v/, ~ /, ~ __,,, !:fi ~ ~//
50 40
30
w ~ Cl-'/
~/'
d
20
I///
,„
/
~/dla v..~ą
10
„~
[Hz] )
5 Rys. 264.
270
Wpływ
10
20
parametru „boost" na
30
40
50
60
\
120
funkcję napięcia wyjściowego względem częstotliwości wyjściowej
Poradnik elektryka i automatyka
Obszar zakreskowany na rys. 265 odzwierciedla nastawę parametru boost od O do 100%. Powyżej ok. 110% momentu znamionowego (pozioma linia kreskowana), występuje obszar pracy krótkotrwałej, w którym naliczona jest wartość I·t. Praca powyżej górnej obwiedni pęku krzywych nie jest możliwa ze względu na aktywność ograniczenia prądowego, wycofującego napięcie i częstotliwość podczas próby zwiększania obciążenia. Dla !=150% In blokada przeciążeniowa aktywizuje się po 30 sekundach. · Daje się zauważyć (R)is. 264), że dla częstotliwości minimalnej ok. 1 Hz możliwe jest uzyskanie na wyjściu przemiennika ok. 14% napięcia nominalnego. Nastawy 50/1 OO Hz lub 60/120 Hz uzyskuje się poprzez stosowne ustawienie przełączników DIP na płycie regulatora. - Należy podkreślić, że na wyjściu przemiennika kluczowane jest, niezależnie od nastawy „boost", pełne napięcie obwodu pośredniczącego, tj. -530V a jedynie amplituda harmonicznej podstawowej tego napięcia odpowiada wykresowi. Po osiągnięciu U/Un= 100% dalsze zwiększanie częstotliwości (f) nie powoduje wzrostu napięcia. Jest to obszar ze stałą mocą oddawaną do obciążenia.
•t.
150
Moment rozruchowy Mr (maszyna zahamowana) Mr - 100 [%] MN ~
/ V
~
)
I I
100
800 BT = 00%
I
~
- r---
BO bST= 50%
L---
-
V
/
sarn T=O % i----
[)
50 40 30 20 10
--
i---
i---
-
i_..........~
~
./ / _[ Hz]
o Rys. 265
Przemienniki częstotliwości
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Zdolność pokonywania oporów rozruchu (np. zatarte pompy itd). Największy moment statyczny rozruchowy uzyskuje się przy nastawie boost=100% i częstotliwości około 4 Hz.
271
Prąd fazowy maszyny If; ~
1fN
1OO [%]
100 '-----'---"-----'-----'---'-----'---'---'-----'---'----'----'-----'---'--[s] 30 180 210 240 270 300 330 Czas zadziałania 60 90 120 150 blokady
Rys. 266. Czas
zadziałania
blokady
Przy pomocy wykresu z rys. 266 można oszacować czas pracy maszyny w stanie przec1ązenia. Np. dla lf/lfn=125% wyłączenie układu nastąpi po 60 sekundach. Ponadto dla If/Ifn powyżej 135% rozpoczyna się obszar ograniczenia prądowego o aktywności wzrastającej wraz ze wzrostem If. 11.3.2. Rodzina AMT0012-011 O M
Charakterystyka Charakterystyka Charakterystyka Charakterystyka Charakterystyka
- · 100[%]
150
MN
140 130
przeciążeniowa
U/f liniowa BOOST = 0% UN U/f liniowa BOOST = 10% UN U/f kwadrat. BOOST = 0% UN U/f kwadrat. BOOST = 10% UN
120 110 100
90
/ /
/
80
/
/
70
/ 60
I I
50
I
40
I
30 20 10 10
20
30
Rys. 267. Zakres
272
40
50
zmienności
60
70
80
momentu jako funkcja
90
100
f[Hz]
częstotliwości wyjściowej
Poradnik elektryka i automatyka
150
130
120
110
100--+TTT,..,...,""T'"r'l'"T""'l",.......,r"T""T""T"rT...,..,...,.....,..,-..,..,...,...-.,..,_,..,.........,...,_,..T'"T'T"..,....,...,..,......,l"T"T".,....,.......,..,.._,r-r-T""T""T"T.,-,-,~200
400
600
Rys. 268. Czas
800
zadziałania
1000
t[S]
1200
blokady
11.4. ZABEZPIECZENIA
Obie rodziny napędów wyposażone w pełen wachlarz blokad i zabezpieczeń, niezbędnych dla poprawnego funkcjonowania zarówno przemiennika jak i napędzanej maszyny. - Blokada od zaniku fazy zasilającej - chroni przemiennik przed pracą z zasilaniem dwufazowym, a więc w warunkach niezgodnych z opisem technicznym. - Blokada podnapięciowa - wykrywa zbyt niską wartość napięcia sieci. - Blokada przepięciowa - chroni przemiennik przed zbyt intensywnym zwrotem energii z maszyny do obwodu pośredniczącego podczas hamowania. - Blokada zwarciowa- odłącza przemiennik w przypadku zwarcia faz na wyjściu. - Blokada ziemnozwarciowa - odłącza przemiennik w przypadku wykrycia zwarcia doziemnego fazy wyjściowej przemiennika. - Blokada przeciążeniowa - chroni maszynę przed przegrzaniem poprzez kontrolę parametru I . t. Zazwyczaj wyłączenie pracy następuje po 30 sekundach dla 150% prądu znamionowego. - Blokada od asymetrii obciążenia - uniemożliwia pracę maszyny z zasilaniem dwufazowym. Zadziałanie blokady wyłącza pracę mostka mocy oraz powoduje wprowadzenie stosownego komunikatu na wyświetlacz LCD na panelu przednim.
11.5. PARAMETRY PROGRAMOWALNE 11.5.1. Rodzina AMT0002-0009
Programowaniu podlegają trzy parametry: - czas rozruchu 1 - 60(s] - czas hamowania 1 - 60 [s] - boost, czyli wartość napięcia wyjściowego dla niskich częstotliwości. Wartość parametru zależna jest od nastawy potencjometru na płycie regulatora.
Przemienniki częstotliwości
273
11.5.2. Rodzina AMT0012-011 O Poniżej
przedstawiono wykaz parametrów w pamięci e2prom.
podlegających
programowaniu za
pomocą
klawiatury.
Wartości
pamiętane są
1.
Nazwa
p~rametru
Wyświetlacz
2.
nie dotyczy nie dotyczy lokalny tryb zadawania lokalnego nie dotyczy Deklaracja źródła sygnału sterującego Przewidziane tryby: -lokalny -zdalny - interface
Nazwa parametru
Współczynnik
Nazwa parametru Wyświetlacz
P: ACC Numer 1 N: 5,0 (Hz/s)
100,0 0,1 5,0 Hz/sek. Sterowanie czasem rozruchu maszyny. Duża wartośc współczynnika czasu rozruchu może powodować wysokie wartości prądów maszyny podczas rozruchu
Współczynnik
czasu hamowania Nr 1 P: DEC Numer 1 N: 5,0 (Hz/s)
LCD
100,0 0,1 5,0 Hz/s Sterowanie czasem hamowania maszyny. Zbyt wysoka wartość współczynnika może powodować wzrost napięcia pośredniczącego wskutek zwrotu energii mechanicznej maszyny w rezultacie następować może samoczynne wyłączenie pracy przemiennika.
Nazwa parametru
Współczynnik
czasu rozruchu Nr 2 P: ACC Numer 2 N: 5,0 (Hz/s)
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
100,0 0,1 5,0 Hz/s Podobnie jak ACC numer 1
Nazwa parametru
Współczynnik
Wyświetlacz
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
274
czasu rozruchu
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Wyświetlacz
5.
częstotliwością
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
4.
P: Tryb zadawania N: Lokalny
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Wyświetlacz
3.
Tryb zadawania
może być
wybrany przy pomocy wejścia AUX.
czasu hamowania Nr 2 P: DEC Numer 2 N: 5,0 (Hz/s)
100,0 0,1 5,0 Hz/s Podobnie jak DEC Numer 1 może być wybrany przy pomocy wejścia AUX
Poradnik elektryka i automatyka
6.
Nazwa parametru Wyświetlacz
forsowania
napięcia
(BOOST) P: Forsowanie N:%V
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
J
Intensywność
15,0 0,0 0,0 % napięcia nominalnego (%Un) Zwiększenie napięcia wyjściowego
dla niskich częstotliwości celem podniesienia momentu obrotowego. Należy ustawić najniższą zadawalającą intensywność forsowania, zbyt wysokie wartości mogą spowodować przeciążenie maszyny przy częstych rozruchach. wartości
7.
Nazwa parametru
Wybór charakterystyki U/f P: Charakter U/f
Wyświetlacz
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
nie dotyczy nie dotyczy Liniowa nie dotyczy Oferowany jest wybór zapisanych na stale w pamięci charakterystyk U/f, obejmujących różne postacie zależności napięcie - częstotliwość. Dla standardowych maszyn indukcyjnych zaleca się wybór charakterystyki liniowej zapewniającej liniową zależność prędkości i momentu obrotowego, natomiast dla obciążeń, gdzie moment obrotowy jest proporcjonalny do kwadratu prędkości zaleca się wybór charakterystyki kwadratowej Przewidywane tryby: - liniowy - kwadratowy
Nazwa parametru
Nastawa
J
8.
]
Wyświetlacz
9.
N:
częstotliwości
max.
P: f max N: 50,0 Hz
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
400,0 2 ± 20% 50,0 Hz Ustawienie wymaganej wartości górnego limitu częstotliwości. Wartość ta ustala skalę według, której przeliczane są sygnały zadające.
Nazwa parametru
Nastawa
Wyświetlacz
min. P: f min N: 0,0 Hz
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
1 O. Nazwa parametru Wyświetlacz
częstotliwości
400,0 0,0 0,0 Hz Ustawienie wymaganej wartości dolnego limitu częstotliwości. Modyfikacja wartości podczas rozruchu i hamowania.
Nastawa
częstotliwości
eliminacji Nr 1 P: f eliminacji 1 N: 0,0 Hz
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Przemienniki częstotliwości
400,0 0,0 0,0 Hz Nastawienie wartości częstotliwości eliminacji Nr 1.
275
11. Nazwa parametru Wyświetlacz
P: f eliminacji 2 N: 0,0 Hz
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki · Opis
400,0 0,0 0,0 Hz Nastawienie wartości częstotliwości eliminacji Nr 2
12. Nazwa parametru
Nastawa szerokości pasma eliminacji
Wyświetlacz
13. Nazwa parametru Wyświetlacz
14. Nazwa parametru
Nastawa częstotliwości progowej P: f progowa N: 5,0 Hz
400,0 0,0 5,0 Hz Zrównanie wartości częstotliwości z częstotliwością progową powoduje zadzialanie przekażnika Nx. Jeśli nastawiono zerową wartość częstotliwości progowej przekażnik Nx pełni rolę przekażnika RUN (Praca).
Prąd
maszyny
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
15. Nazwa parametru Wyświetlacz
20,0 0,0 0,0 Hz Ustawia szerokość pasma częstotliwości eliminacji. Częstotliwość eliminacji Nr 1 i 2 określają dwa obszary na osi częstotliwości, o które zubożony jest przebieg wyjściowy. Cechę tę wykorzystuje się do unikania rezonansów mechanicznych. Częstotliwość eliminacji definiuje środek obszaru. Szerokość pasma eliminacji określa szerokość obszaru. Jeśli wymagana jest pojedyncza częstotliwość eliminacji, należy obu częstotliwościom eliminacji nadać tę samą wartość. Jeśli żadna z nich nie jest wymagana należy zadać wartość zerową szerokości pasma eliminacji.
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Wyświetlacz
P: Pasmo elim. N: 0,0 Hz
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
P: Prąd maszyny N: 100% In
100
25 100 % prądu znamionowego AMT Dla zastosowań, w których maszyna charakteryzuje się niższą wartością prądu znamionowego jak zastosowany przemiennik z rodziny AMT. Parametr ten służy do ochrony maszyny przed przeciążeniem.
Lokalna praca rewersyjna
P: Tryb nawrotny
N:
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
276
Nastawa częstotliwości eliminacji Nr 2
nie dotyczy nie dotyczy Zablokowany nie dotyczy Umożliwia zmianę kierunku wirowania maszyny w trybie sterowania lokalnego z panelu sterującego przy pomocy przycisku: FWD/REV. Tryb pracy N: - zablokowany - odblokowany
Poradnik elektryka i automatyka
16. Nazwa parametru Wyświetlacz
Funkcja dodatkowa
P: Funkcja dodat.
LCD
N:
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
nie dotyczy nie dotyczy Zależna od aplikacji nie dotyczy Wejście charakterystyczne dla danej aplikacji.
17. Nazwa parametru
Liczba restartów
Wyświetlacz
P: Restarty N: 10
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
10
o 10 nie dotyczy Określa liczbę
wskutek przetężenia, zbyt niskiego napięcia sieci, OC i działania blokady lxt. Jeśli wartość parametru = O, zablokowana jest funkcja restartu. Jeśli w czasie ostatnich 1O minut nie wystąpił stan awaryjny, automatycznie wprowadzana jest do pamięci wcześniej zaprogramowana liczba restartów i odliczanie ich rozpoczyna się od nowa. autorestartów
wynikłych
niewłaściwej wartości napięcia
18. Nazwa parametru Wyświetlacz
Wybór trybu hamowania P: Tryb hamowania N3
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
nie dotyczy nie dotyczy Wybiegiem nie dotyczy Dla nastawy Nachylenie hamowania prowadzi do zatrzymania zgodnie z nastawą parametru - współczynnik czasu. hamowania. Nastawa "Wybiegiem" powoduje niezwłoczne wyłączenie pracy przemiennika.
19. Nazwa parametru
Postać sygnału
Wyświetlacz
pomiarowego P:
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
20. Nazwa parametru Wyświetlacz
nie dotyczy nie dotyczy O+ 10V nie dotyczy Deklaracja postaci
Przemienniki częstotliwości
pom. V/A
na
zgodnie z diagramem
połączeń.
Wybór
języka
analogowego O + 1O V lub 4 + 20 mA. dokonania właściwych nastaw przełączników
wyjściowego sygnału
Należy zwrócić uwagę
konieczność
komunikowania P: Wybór języka N: Polski
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Sygnał
N:
nie dotyczy nie dotyczy Polski nie dotyczy Przy pomocy tego parametru -angielski -polski
można zadeklarować
jeden z dwu języków:
277
21. Nazwa parametru Wyświetlacz
22. Nazwa parametru
23. Nazwa parametru
24. Nazwa parametru LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Opis
278
nie dotyczy nie dotyczy Prąd maszyny nie dotyczy Wybór parametru towarzyszącego wyświetlaniu statusu na wyświetlaczu LCD. Przewidziano następujące parametry towarzyszące: - napięcie wyjściowe [%] - napięcie obwodu OC M - prąd silnika (AJ - lxt (%]
Częstotliwość nośna
P: f nośna N: 2,2 kHz 2,2 0,8 2,2 (ewentualnej zmiany może dokonać tylko serwis producenta) kHz Ustawienie częstotliwości nośnej przemiennika.
Pamięć historii stanów awaryjnych
P:
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Wyświetlacz
N:
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Wyświetlacz
P: Parametr na LCD
LCD
Maksimum Minimum Nastawa fabryczna Jednostki Opis
Wyświetlacz
Parametr wyświetlany na LCD
Pamięć
blokad.
N: nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy Wyświetlanie komunikatów o ostatnich 1O stanach awaryjnych. Do przeglądania wykazu tych stanów należy skorzystać z tej samej procedury, która służy do przeglądania parametrów.
Wybór trybu STOP przy sterowaniu ZDALNE P: Lokalny STOP
N: nie dotyczy nie dotyczy Odblokowany Umożliwia zatrzymanie pracy napędu przyciskom STOP na panelu sterującym w trybie zadawania - ZDALNY Przewidywane tryby: - ODBLOKOWANY - ZABLOKOWANY
Poradnik elektryka i automatyka
11.6. OPISY PRZVŁĄCZV STERUJĄCYCH 11.6.1. Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0002-0009
+
UJ
o
3
2
> UJ
a:
a:
u.. READY
z'.:)
2
I-
o ..-
> o
a:
+
o
4
Cl)
a:
5
o
8
7
6
-<
> o
> LO
+
9
E o
a:
C\J
> o
UJ IUJ
+
..q-
u..
11
10
2
12
>
o u..
13
I
I I
I I I I I I I
I
I I
REM
I
RUN
REY
AST - - -
_ __
I I I
' - - - - - - - ---......---_.,_
___,
.....
-\
0-20mA
-€K"R"A"N--,I
I I 1
I
I
'e' ..t
I
4+20mA
0+10V :
L
...,.._
~---------------1 Rys. 269. Schemat listwy zdalnego sterowania przemienników AMT0002-0009
Opis
sygnałów
Ready
o obciążalności 24V DC lub 24V AC, O,SA i potencjale obojętnym. zestyku następuje podczas załączania napięcia zasilania przemiennika w chwili, gdy jest on gotowy do przyjęcia sygnałów zadających. Dowolny stan awaryjny powoduje rozwarcie styków. W przypadku trybu pracy z autostartem, sygnał „RUN" listwy powinien być połączony do + 15V poprzez styk „READY" („REM" = F + 1SV). Zestyk
przekaźnika,
Zamknięcie
F
+ 15V
Źródło sygnału dla wejść sterujących „REM". „REN", „REV", „AST".
REM
Wybór opcji zdalnego sterowania („REM" = F + 15V). Przemiennik działa zgodnie z sygnałami „RUN", „REV", „AST" a jego częstotliwość wyjściowa jest proporcjonalna do sygnału O + 1OV lub 4 + 20mA, zależnie od nastawy przełącznika SW na płycie regulatora.
RUN
Podczas korzystania z opcji zdalnego sterowania dołączenie „RUN" do F + 15V uruchamia wirowanie maszyny w kierunku zadanym sygnałem na wejściu „REV". W trakcie załączania napięcia zasilającego przemiennik stan wejścia „RUN" musi być pasywny dopiero po zwarciu zestyku „READY" można zadać „RUN" = F + 15V; dlatego, jeśli wymagany jest rozruch maszyny bezpośrednio po załączeniu napięcia zasilania przemiennika, wejście „RUN" powinno być dołączone do F + 15V poprzez zestyk przekaźnika „READY".
REV
Wejście
Przemienniki częstotliwości
zadawania kierunku wirowania maszyny podczas zdalnego sterowania. „REV" pasywny - kierunek w prawo; „REV" = F + 15V - kierunek w lewo.
279
-,:.1
RST
Wejście kasujące
blokady. Jeżeli wymagana jest funkcja kasowania automatycznego zacisk „RST" połączyć przewodem „F + 15V" W efekcie tego krótkie zaniki fazy nie spowodują wyłączenia przemiennika pod warunkiem, że liczba zaników nie przekroczyła wartości 3 w okresie ostatnich 5 minut. Po przekroczeniu tej liczby skasowanie blokady możliwe jest jedynie drogą odłączenia i ponownego załączenia napięcia F + 15V do zacisku RST. należy
+10V
Źródło napięcia dla wejścia analogowego zadawania częstotliwości wyjściowej,
Suwak potencjometru
Wejście
zadawania napięciem O + 1OV. Częstotliwość wyjściowa, której zakres ustawiono przełącznikiem „SW", będzie proporcjonalna do napięcia wejściowego z ww. zakresu. Rezystancja potencjometru 5 + 50k.
FOV/X3(10)
Masa analogowych
4 + 20mA
Wejście zadawania wartością prądu 4 + 20mA (mostek L5 zwarty na płycie regulatora).
wejść zadających.
Częstotliwość wyjściowa, której zakres ustawiono przełącznikiem „SW", będzie proporcjonalna do prądu wejściowego z ww. zakresu. Rezystancja wewnętrzna względem masy 440 Q/1 %
METER FOV
Wyjście
analogowego wskażnika częstotliwości. Zakres wskazań O + 1OV. Zacisk FOV/X3(13) stanowi ponadto punkt wspólny dla ekranów przewodów zdalnego sterowania „RUN", „REV". Zaleca się stosowanie miernika magnetoelektrycznego. Miernik cyfrowy zasilany z sieci zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zakłóceń
zespołu.
11.6.2. Listwa zdalnego sterowania przemienników AMT0012-011 O
UJ
z
~
o
z<( a:
::.:::
UJ
b o
:s: UJ
N
a: a.. UJ
z (§
UJ
~
1
2
3
4
5
6
E2E2E2E2E2
W_t__-<(I I o I
: I ., a.. I
IrI
JO:
a: . a:
7
I~o
.
8
10
.o
9
1o 11
t • I
I
I ;21E-1~1E-\ f:S \·~ \ ~\:::: f1..+J I
OJ
l~J
I I J
I WJ IW)?<(lg Lf I I I I lslzl
REF.R2 2+10V
12 13 14 15 16 17 18 19 20
+
I I
.l
:~ y
I
J __ I
o:
o
I I ... _...J __ I
T~~---1 I O I I I I a: I
8
I O..
"'
I
ci
REF.R1 WSKAŻNIKI 4+20mA ANALOGOWE 2+10V
LU'
a: a..
Rys. 270. Schemat listwy zdalnego sterowania przemienników AMT0012-0110
280
Poradnik elektryka i automatyka
Opis
sygnałów
BLOKADA
1,2
Zwarcie zacisków 1,2, powoduje wystąpienie na zacisku 3 pozwalającego na wymuszenie sygnałów START/STOP. Rozwarcie powoduje blokadę pracy przy sterowaniu zdalnym.
potencjału
STOP
3
Źródło napięcia sygnałów START/STOP poprzez styk normalnie zamknięty.
·Zacisk
4
Samopodtrzymanie sygnału START w przypadku stosowania zewnętrznego monostabilnego „START".
łącznika
potencjał
START
5
Aktywny
WYBÓR R2
6
Aktywny potencjał powoduje, na zacisku 1O- REF. R2.
NAWROTNY
7
Praca rewersyjna.
AUX
8
Do
REF.R2
9, 1O,11
Wejście zadające
dodatkowe.
REF.R1
12, 13
Wejście zadające
podstawowe.
WSl
14, 15, 16
Wyjścia
17,18
Rozwierane w przypadku
stosowań
na tym zacisku podtrzymuje
pracę napędu.
że sygnał zadający
widziany jest przez napęd
specjalnych.
dla mierników analogowych
częstotliwości
i
prądu
ANALOGOWE STYK
wystąpienia
stanu awaryjnego.
BEZPIECZEŃSTWA PRĘDKOŚĆ PROGOWA 19,20
W przypadku
długich
przewodów
Po przekroczeniu zaprogramowanej zacisków 19,20. sterujących,
prędkości
progowej
następuje
zwarcie
zalecane ekranowanie.
11.7. ZASTOSOWANIA Typowy zakres zastosowań przemienników częstotliwości produkcji APATOR S.A. to pompy i układy pompowe, wentylatory, podajniki oraz rozbudowane systemy procesów technologicznych. Układy obu omówionych rodzin przemienników częstotliwości AMT nie są standardowo wyposażane w urządzenia zagospodarowujące energię zwracaną przez silnik podczas intensywnego hamowania obciążeń o bardzo dużym momencie bezwładności. W zastosowaniach gdzie wymagane jest stosowanie intensywnego hamowania jest przeprowadzenie indywidualnych uzgodnień z Wytwórcą w celu dobrania układu hamującego typu „chopper''. Rozwiązanie to traktowane jest jako opcja i nie jest oferowane w standardowych rozwiązaniach. 11.8. DOBÓR PRZEMIENNIKÓW CZĘSTOTLIWŚCI Z RODZINY AMT Podstawowe informacje um9żliwiające dobór przemienników - zapotrzebowanie na moc przez układ napędowy - wartość napięcia zasilania silnika - typ momentu obciążenia - inne parametry regulacyjne i zabezpieczeniowe.
częstotliwości
do silnika powinny
Istnieją cztery podstawowe sposoby obliczania i doboru przemiennika częstotliwości do silnikiem. Wybór metody zależy od ilości dostępnych danych o silniku i obiekcie regulacji.
zawierać:
współpracy
z danym
11.8.1. Metody doboru Metoda 1 Najszybszą i najdokładniejszą metodą doboru przemiennika jest dobór na podstawie pomiaru ranego przez silnik w danym układzie napędowym w warunkach znamionowych.
Przemienniki częstotliwości
prądu
pobie-
281
Przykład
-
silnik zasilany UN= 3 x 380 V AC moc silnika P = 7,5 kW pobierany prąd IN = 15,5 A
Na tej podstawie pobrano przemiennik częstotliwości z rodziny AMT o prądzie znamionowym IN > 16 A i odpowiedniej (programowanej) charakterystyce momentu. Dobrano przemiennik typu: AMT - 0017 RN 5„ .. „„„„„. o parametrach: - napięcie zasilania UN = 3 x 380 V AC, - prąd silnika IN = 17 A, - moc wyj. przemiennika Psw = 10 kVA, - moc silnika P = 7,5 kW.
Metoda 2 Dobór odpowiedniego przemiennika częstotliwości może być dokonany przez porównanie mocy pozornej SM pobieranej przez silnik i mocy wyjściowej przemiennika częstotliwości Psw· Przykład
-
silnik zasilany UN = 3 x 380 V AC, moc silnika P = 7,5 kW, prąd silnika IN = 15,5 A.
Zapotrzebowanie mocy dla w/w. silnika i jego obciążenia wynosi SM= UN. IN
.-{3
= 10,2 kVA
Na podstawie wartości SM dobieramy przemiennik częstotliwości typu: AM - 0017/RN - 5 ....... „.„ ... . którego moc wyjściowa wynosi P5 w = 10 kVA
Metoda 3 Dobór przemiennika częstotliwości na podstawie mocy silnika P5 . Jednakże zmiany cos cp silnika i jego sprawność 71 zmieniająca się wraz z obciążeniem i prędkością obrotową, powoduje, że metoda ta jest obarczona dużym błędem. Przykład
-
silnik zasilany UN = 3 x 380 V AC, moc silnika P = 7,5 kW.
Zapotrzebowanie na moc wyjściową z przemiennika wynosi:
SM
= 11 •
:os
= 0,8 ~·~.81 "' 11,5 kVA
Na podstawie otrzymanej wartości SM dobieramy przemiennik typu AMT - 0017 RN - 5.„.„„.„„„„„„„„.„„„ o mocy wyjściowej Psw = 1O kVA
Metoda 4 Ze względów praktycznych opracowano w APATOR S.A. typowe tabele doboru przemienników częstotliwości z rodziny AMT do różnych mocy typowych silników klatkowych. Zostały one przedstawione w p. 11.2. - tabela 28 oraz 30
282
Poradnik elektryka i automatyka
Najlepszą metodą doboru do istniejącego układu napędowego jest dobór na podstawie wielkości prądu pobieranego przez silnik (METODA 1 LUB 4). Natomiast w fazie projektowania układu napędowego dobór przemiennika powinien być dokonany jedną z metod opratych na bilansie mocy (METODA 2 lub ewentualnie 3).
11.s.2. Uwagi do sposobu doboru przemienników
A
częstotliwości
-Wykonywanie obliczenia w p. 11.8.1. powinny być zawsze porównywane z tabelami doboru przemienników częstotliwości AMT opracowane przez APATOR S.A. -W trakcie doboru przemiennika do istniejącego silnika należy zwrócić uwagę na wielkość napięcia zasilania, np. 3 X 380 V AC, czy 3 X 400 V AC 3 X 400 V AC 11.9. WARUNKI CHŁODZENIA SILNIKA WSPÓŁPRACUJĄCEGO Z PRZEMIENNIKIEM CZĘSTOTLIWOŚCI
Przy doborze przemienników częstotliwości pojawia się problem chłodzenia silnika przy prędkościach n ::; 0,6 nN· Przy doborze należy pamiętać że: - wraz z malejącą prędkością obrotową silnika maleje ilość przepływającego powietrza chłodzącego, - silnik zasilany z przemiennika częstotliwości wytwarza większą ilość ciepła, - w zależności od charakteru obciążenia i ilości rozruchów może nastąpić wzrost temperatury silnika. Elementy te należy uwzględnić przy doborze typowego silnika klatkowego lub stosować silniki z wymuszonym chłodzeniem (wentylator zamontowany na wale silnika), czy też stosować silniki pracujące przy stałym napięciu.
11.1 O. ODLEGŁOŚĆ SILNIKA OD PRZEMIENNIKA CZĘSTOTLIWOŚCI
Przemienniki konstruowane są przy założeniu stosowania określonego przekroju i długości przewodu zasilaktóra to nie powinna przekraczać 200 mb .. Jeżeli jego długość przekroczy parametry znamieniowe, wartość prądu znamionowego z przemiennika zmaleje - rosną straty mocy w przewodzie. Należy pamiętać, że mimo stosowania optymalizowanych metod syntezy napięcia wyjściowego, napięcie to kształtowane jest przez ciąg impulsów prostokąnych. Przy obciążeniu indukcyjnym pojawia się zjawisko szybkiego narastania napięcia impulsowego du/dt. Duża wartość napięcia du/dt może powodować przebicie izolacji silnika. Problem ten może dotyczyć silników starych, regenerowanych, pracujących w agresywnych środowiskach oraz silników nie posiadających atestów izolacji. Problemy związane z pojawieniem się napięcia o dużym du/dt mogą być wyeliminowane przez stosowanie na wyjściu przemienników filtrów LC lub stosowania silników przeznaczonych do zasilania z przemienników częstotliwości (podwyższona izolacja). Analogiczna sytuacja może wystąpić przy istnieniu dużej stronności prądu wyjściowego zależnej od zmian obciążenia i warunków instalowania. Zjawisko to eliminuje się przez zamontowanie na wyjściu przemiennika odpowiednich dławików silnikowych.
jącego,
11.11. PRZVKŁADY ZASTOSOWAŃ 11.11.1. Pompy i wentylatory
Pompy i wentylatory są wykorzystywane w prawie każdym procencie produkcyjnym - w wielu gałęziach przemysłu istnieje nawet konieczność przepompowywania dużych ilości wody lub innych mediów. W każdym zakładzie produkcyjnym pracują również instalacje nawiewowo-wywiewowe zapewniające wymianę świeżego powietrza. W tych wszystkich procesach dokonywana jest regulacja ilości dostarczanego medium. Istnieją dwie podstawowe metody regulacji wydajności pomp: - przez dławienie przepływu, - przez zmianę prędkości obrotowej. W przypadku wentylatorów stosuje się oprócz dwóch powyższych - metodę regulacji wydajności dzięki zmianie kąta natarcia łopat wirnika.
Przemienniki częstotliwości
283
Regulacja obrotów
Falownik PĘTLA
OTWARTA
Falownik
,___ ___.
PĘTLA ZAMKNIĘTA
Regulator Przepływ
zadany
MOC 1 OO % 1------R_e...:g;....u_łac...;.ja_d_ł_aw_ie_n_io_w_a_ _ _,_
PRZEPŁYW
Rys. 271. Sposób regulacji
Na rys. 271 przedstawiono poglądowo sposób regulacji towej przy: - pętli otwartej, - pętli zamkniętej z regulatorem PIO.
przepływu
1 OO %
powietrza
przepływu
powietrza przez
zmianę prędkości
obro-
Płynną i energooszczędną regulację wydajności pomp obiegowych w sieci cieplnej można uzyskać stosując przemienniki częstotliwości, ponieważ pojemności sieci są bardzo duże, a zapotrzebowanie mocy elektrycznej zespołów pompowych w większych ciepłowniach sięga często nawet kilku megawatów.
Regulator różnicy ciśnień
Żródło ciepła (ciepłownia)
częstotliwości
AMT
Rys. 272. Regulacja
284
wydajności
cieplnej
Poradnik elektryka i automatyka
Dla większości pracujących pomp obiegowych - w ciepłowniach, możliwy jest dobór takiego przemiennika odpowiedniej mocy, który zapewni regulację wydajności sieci cieplnej. Taki układ pokazano na rys. 272. oprócz przedstawionych powyżej sposobów regulacji centralnej u poszczególnych odbiorców.
należy
w
miarę możliwości stosować regu~
fację miejscową
Odbiorniki
Zasilanie
ciepła
Powrót Przetwornik różnicy
Wymiennik o.o.
ciśnień
Przetwornica częstotliwości
....__....,....,
AMT
Rys. 273. Regulacja
ciśnienia
pompy obiegowej C.O.
Regulacja miejscowa ma na celu zapewnienie odpowiednich parametrów czynnika grzewczego u odbiorcy, przy minimalnym zużyciu energii potrzebnej do dostawy tego czynnika. Przedstawiono to na rys. 273. Rosnące
koszty produkcji oraz wzrastające ceny energii elektrycznej zmuszają producentów do szukania metod uzdatniania i przesyłania wody pitnej. Wiele przedsiębiorstw wodociągowych modernizuje swoje stacje, a postępująca urbaniazacja wymusza budowę nowych ujęć wody. Dotychczasowę metody uzyskiwania wymaganego ciśnienia w sieci wodociągowej oparte były na zastosowaniu klasycznych pompowni lub hydroforni w których ciśnienie utrzymywane było przez włącwnie i wyłącL:anie pomp tłoczą~ cych. Wiele takich stacji pracuje jeszcze obecnie. · energooszczędnych
~:::::===========;i
Przetwornica częstotliwości
Zbiornik wodociągowy
Prze!Wornik
Pompa
Rys. 274. Regulacja
ciśnienia
w instalacji
ciśnienia
wodociągowej
Regulacja taka nie zapewnia utrzymania stałej wartości ciśnienia, a jedynie utrzymywanie jego w pewnych granicach. Poza tym, częste włączanie pomp powoduje ich szybkie zużycie. Bardzo korzystnym rozwiązaniem jest zastosowanie przemienników częstotliwości.
Przemienniki częstotliwości
2_85
11.11.2. Podajniki
W przemyśle
spożywczym większość produktów wytwarzana jest w liniach technologicznych o dużych wydajnościach. Stopień automatyzacji każdego z etapów produkcji decyduje o wydajności i możliwościach danego
zakładu.
-
Pompa
Masa czekoladowa
Przemienniki częstotliwości
AMT
Dozownik Komora chłocząca
: Przenośnik ~~~~~~~~~~~~....;
Rys. 275. Automatyzaja produkcji czekoladek
Można wymienić wiele przykładów zastosowania przemienników częstotliwości w tej gałęzi przemysłu. Jeden z nich przedstawiono na rys. 276. Schematycznie pokazano produkcję czekoladek wymagającą zachowania odpowiednich wartości parametrów: - ciśnienia w przewodzie tłocznym - odpowiedniej prędkości dozownika oraz odpowiedniej prędkości przenośnika w komorze chłodzącej.
11.11.3. Kontrola procesów technologicznych
W założonych procesach technologicznych, sterowanie sterownik PLC.
kontrolę
nad przebiegiem procesu wykonuje
Przetwornica częstotliwości
Rys. 276. Proces wytwarzania makaronu
286
Poradnik elektryka i automatyka
Główny
program sterowania wykonuje sterownik, zarządzając pracą przemienników częstotliwości oraz w danej linii produkcyjnej. Sterownik PLC komunikuje się z przemiennikami częstotli wości i odbiornikami mocy przez swoje wejścia wyjścia cyfrowe i analogowe a także poprzez interfejs komunikacyjny RS 485 232, jak pokazano na przykładzie linii produkcyjnej makaronu. urządzeń pracujących
11.11.4.
Współczesne możliwości
stosowania przemienników
częstotliwości
. w większości
gałęzi współczesnego przemysłu widoczne jest szybkie wprowadzanie nowych technologii. zastosowanie sterownika PLC czy komputera do sterowania procesem technologicznym jest jest dzisiaj typowym zadaniem projektanta automatyka. W dotychczasowych rozważaniach przedstawiono przemienniki częstotliwości jako inteligentne lokalne sterowniki procesu technologicznego, bądź inteligentne elementy wykonawcze. Aby dany proces technologiczny mógł być regulowany w sposób płynny, użycie przemiennika częstotliwości staje się dzisaj koniecznością. W każdym z takich przypadków oprócz pełnej automatyzacji, osiąga się dodatkowe oszczędności ekonomicze. Wprowadzenie nowoczesnych technologii do przemysłu jest pasjonującym tematem, który powinni rozwijać współcześni inżynierowie i technicy. Pełną pomocą w doborze przemienników i wyjaśnienie wątpliwości technicznych zajmuje się dział Techniczno-Handlowy ZAKŁADU ENERGOELEKTRONIKI I APARATURY POMIAROWEJ APATOR S.A. w Toruniu. - Informacje można uzyskać pod nr. telefonów:
056-391-8305 Specjaliści tech-handlowi 056-391-345 Kierownik biura tech-handlowego 056-391-207 Dyrektor Zakładu d/s tech-handlowych 056-391-230 Kierownik Serwisu fax 056-391-295
Przemienniki częstotliwości
287
12
PRZVKŁADY ZASTOSOWAŃ ROZWIĄZAŃ KONSTRUKCYJNYCH
W opracowanym rozdziale podano przykłady które mogą inspirować nowe pomysły.
możliwości
Urządzenie podająca-chwytające
zastosowania
różnych rozwiązań
konstrukcyjnych,
przeznaczone do odbioru przedmiotu obrabianego
~~
~~::::====~~
Podajnik lub
Podajnik
Podajnik
Doprowadzenie masy formierskiej przeznaczonej do prasowania płyt betonowych
urządzenie odbierające
współpracujący
z wiertarką
wielowrzecionową
-Urządzenie dozująca-podające
Rys. 277.
288
z jednoczesną
możliwością
Przykłady rozwiązań
szlifowania powierzchni
konstrukcyjnych
Poradnik elektryka i automatyka
Feśłd
PNEUMATIC
Przesuwanie w pionie przedmiotu transportowanego
Magazynek z wyrzutnikiem przedmiotu
• ,.-.;.c:•l',o;·.·
Urządzenie pozycjonujące
(rozdzielające
elementy na 4 tory)
Urządzenie umożliwiające składowanie materiału
na
różnych wysokościach
Automat odbiorczy wykorzystujący ruch obrotowy
Przesyłanie materiału
z jednoczesną
zmianą
kierunku
Rys. 278. Przyktady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych
Przykłady rozwiązań
Podajnik przedmiotu obrabianego
konstrukcyjnych
289
r"' l:...::111 ' - '
PNEUMATIC Urządzenie mocujące
w systemie
dźwigni
Układ taktujący
z jednoczesną
blokadą
o
Samocentrujące urządzenie
Napęd taśmy
do mocowania
Mocowanie form (Uzyskiwanie formy poprzez docisk)
Zwalniak
napędu
układ zębatkowy
Przykłady rozwiązań
albo
napęd
obrotowy
Transport na określone poziomy
Automatyczny
Rys. 279.
290
poprzez
montaż śrub
konstrukcyjnych
Poradnik elektryka i automatyka
FE STO
PNEUMATIC
Imadło mocujące
Mocowanie
dużych
przedmiotów obrabianych
Mocowanie automatyczne w tokarkach
Urządzenia ułatwiające montaż
Stół mocujący
korpusu
Mocowanie i docisk elementów przeznaczonych do sklejenia
Rys. 280.
Przyk/ady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych
Przykłady rozwiązań
przeznaczony do klejenia
Urządzenie
krawędzi
czerpakowe
konstrukcyjnych
291
FE STO
PNEUMATIC Stanowisko obróbki drewna
Sterowanie
stołu
Kontrola położenia w układzie sterowania
Urządzenie gradujące
Posuw
piły
szlifierki z
Stół
wiertarski
Dżwignia
Posuw
ciernej
Rys. 281.
Przykłady rozwiązań
belką dociskową
kolankowa
piły
tarczowej
konstrukcyjnych
Poradnik elektryka i automatyka
292
.„
FE STO
PNEUMATIC
Zamiana ruchu posuwisto-zwrotnego na obrotowy
Badanie trwałości
okuć
meblowych
,~.,~-Fr---~ 1
ll"pir==,=s=-
wahadłowego poprzez siłownika pneumatycznego
Uzyskanie ruchu
zastosowanie
Uruchamianie zasuw cylindrem obrotowym
Uruchamianie klap w
kanałach
nawiewnych
Uzyskiwanie zmiany kierunku strumienia powietrza (dmuchawy)
\
I
Podawanie przedmiotów obrabianych ruch wahadłowy siłowników
Obracanie elementów o
kąt
180°
wykorzystując
\
Rys. 282.
Przyklady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych
Przykłady rozwiązań
konstrukcyjnych
293
FE STO
PNEUMATIC Przekazywanie elementów w
różnych płaszczyznach
Obracanie przedmiotu transportowego
ff··-·-·i
i/
/1
_.......
-/,.--
:
It;----~ t. - - - ~ """""-+ fi -~
'.
fI
: I
'': :''
Zmiana kierunku transportu (np. segregacja w od jego wymiarów)
Układ
zwrotnicowy dla
Układ umożliwiający
różnych
zależności
kierunków transportu
przesuw tylko jednego elementu
Rys. 283.
294
Przykłady rozwiązań
Uchylny most dla
różnych płaszczyzn
Przekazywanie elementów na
różne wysokości
Przesuwanie w poziomie przedmiotu transportowanego
konstrukcyjnych
Poradnik elektryka i automatyka
FcSTCJ
PNEUMATIC
Urządzenie
do
gięcia
Praska do wykrawania
rur
Wykrawanie otworów
Gięcie
blach
Nacinanie części drewnianych Przecinanie (z wykorzystaniem siłownika udarowego)
''
''
\
\ I
v
Zaginanie
krawędzi
w dwóch taktach
Frezowanie otworów w tworzywach sztucznych
Rys. 284.
Przykfady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych
Przykłady rozwiązań
konstrukcyjnych
295
Blokada
stołu
obrotowego pod stanowiskiem wiertarki wrzecionowej
Przykład możliwości
wykorzystania operacji w jednym cyklu stołu obrotowego: wiercenie, gwintowanie, pogłębianie, nakładanie materiału
Rys. 285.
296
Przykłady rozwiązań
Pionowy stół obrotowy z doprowadzeniem części z magazynku pod jednostkę wiertarską
Przykład możliwości
realizacji różnych operacji na stole obrotowym
konstrukcyjnych
Poradnik elektryka i automatyka
,
FE STO
PNEUMATIC
Równoległa współpraca
dwóch podajników (prowadzenie szerokiej taśmy)
Współdziałanie
Zastosowanie podajnika w prasie
Rys. 286.
Przyklady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych
Transport taśmy pod wykrojnik
Przykłady rozwiązań
(siłownik
udarowy)
dwóch podajników
konstrukcyjnych
297
FE STO
PNEUMATIC Kontrola przedmiotów obrabianych (przedmiot wykonany zostaje usunięty z taśmy)
Sygnalizacja
położenia części wirującej
nieprawidłowo
Sterowanie położenia taśmy przy użyciu czujników na promień odbity od powierzchni odblaskowej
działających
Dozowanie
materiału
w
elementu
działającego
zależności
od wskazań na czujniki
położenia
t
Sterowanie
położenia taśmy
zbliżeniowych
lub
przy wykorzystaniu czujników na emitowane światło
Odczyt wagowy z wykorzystaniem czujników odblaskowych
działających
Rys. 287. Przykłady rozwiązań konstrukcyjnych
298
Poradnik elektryka i automatyka
FESTC
PNEUMATIC
Zwalnianie blachy przez nadmuch powietrzem
P.odrywanie blach stalowych z magazynku
Kontrola
materiału
Kontrola istnienia wiertla
r.=====================:i~ podciśnienie
Urządzenie służące
do odwracania
pończoch
Kontrola przy sortowaniu. Brak wieczka powoduje odrzucenie wyrobu
D Licznik elementów
Rys. 288. Przykłady rozwiązań konstrukcyjnych
Przykfady zastosowań rozwiązań konstrukcyjnych
299
l
ŁĄCZNIKI
KRZVWKOWE serii 4 G
13
Wstęp
W rozdziale przedstawiono wykonania łączników krzywkowych serii 4G, oraz pokazano możliwość ich wykorzystania. 13.1. DIAGRAM DOBORU ŁĄCZNIKÓW
40
ur
z
20
-00 w O
10
I
fil.z
5
()W
3
N
5 > o
C\J C\J
0,3
'
4
N·Z
2
'
1
'
> o
'
> o
ol()
(X) <')
'
0,5 0,6
'
'
--......
4
-
3
~ 4 5
5 6
2 3
........
-
20 20
40
30
50
. 40
60
: 50 60
20' -
,_
30 30
100
I
40
:
~
7
........
8 9
10
4G16
~
--..........._-...........__
15
15
~
~
--.......
10 10
4
'1G 10
--~~~ ---.....__
10
15
--.... ~
6
.....
;
I
4
"' "
1,5
~
2
--
-
50' 60
.-
-
I
0,4
2
~~
'
0.5 0,6 -
1,5
~
Ac3-
~
--.....
oc:i
I-
~=
--
~
' ''."
30 N
AC1
-.....
80
- --- -
--...... "G40 ~
15
----
------ ~Tao --- -
- --- -!
.!!!
---
20 25 30 40
50
~
60 4GBO
70 BO
~
10o_ 12o
100
125 150 175 200
~o
zw
N
()
:so
• <("
a: Q._
~
o z o
~
z N
Rys. 289. Rysunek objaśniający zasadę doboru łączników
300
Poradnik elektryka i automatyka
przykład
zastosowania diagramu: krzywkowy do bezpośredniego łączenia hamowania przeciwprądem silnika klatkowego o mocy 7 kW, 380 V przy łączeniach na godzinę: 1. Kategoria użytkowania AC 4 2. Należy odszukać na diagramie ilość łączeń: 30 na godzinę (w górnej części diagramu) 3. Od znalezionego punktu należy pociągnąć linię poziomą od punktu przecięcia z odpowiednią kategorią użytkowania (AC 4) · 4. Na dolnej części diagramu na skali odpowiedniego napięcia należy odszukać moc silnika (7 kW, 380 V" i pociągnąć linię poziomą w prawo: 5. Od punktu przecięcia górnej linii poziomej z linią kategorii obciążenia (AC 4) należy pociągnąć prostopadłą linię w dół. 6. Punkt przecięcia z dolną linią poziomą „S" leży w polu poszukiwanego typu łącznika (4G 40). Trwałość łączeniowa styków jest uzależniona od warunków obciążenia. W kategorii użytkowania AC 1, gdzie prądy załączania i wyłączania są jednakowe i równe prądowi znamionowemu, trwałość łączeniowa łączników do wielkości 4G 63 osiąga 1 milion łączeń. Przy cięższych warunkach pracy zmniejsza się trwałość łączeniowa. Przedstawiony diagram służy do orientacyjnego wyboru łączników silnikowych w zależności od napięcia, mocy silnika, ilości łączeń na godzinę i kategorii użytkowania. Należy dobrać łącznik
PODZIAŁ
13.2.
Zasadniczy podział na typy łączników i ich oznaczenie ustalone jest w oparciu o prąd znamionowy. Dalszy podział oparty o zewnętrzne wymiary łączników rozróżnia trzy grupy gabarytowe. Każda grupa ma te same pokrętła, płyty przednie oraz rozstaw i wymiary otworów mocujących. Tabela 32. Grupy gabarytowe Grupa Typ
AO
łącznika
Znamionowy łączeniowy
A1
A2
4G 10
4G 16
4G 25
4G 40
4G 63
4G 80
10
16
25
40
63
80
prąd
le
13.3. PRZVKŁADY PROGRAMÓW ŁĄCZEŃ Program łączeniowy
Nr schematu
Liczba elementów
Kąt
łączeniowych
obrotu
Przeł. Y/l::i. z powrotem z V do O z hamowaniem
biegunowe biegunowe biegunowe biegunowe biegunowe biegunowe Łączniki silnikowe Przełączniki gwiazda
90 91 10 92 99 100
z powrotem zYdo O jako przełącznik
60° 60° 60° 60° 60° 60°
1 1 2 2 3 3
Łączniki
12
5
30
4
60°
31
4
eo·
21
5
30°
13
4
60°
19
4
60°
30° 30°
+ 60° + 60°
w układzie
Dahlandera dwubiegowe !::i. - O -YY dwubiegowe O - !::i. -YY
60°
4
29
napięcia
do sterowania styczników z dwoma kierunkami obrotów
-trójkąt
Wykonanie podstawowe
4
przeciwprądem
Przełączniki
123456-
+ 60°
28
13.4. WYKONANIA Tabela 33. Wykonania dla pomniejszych typów Typ Wykonanie Łącznik
do wbudowania U
Łącznik do montażu w obudowie OU Łącznik
w obudowie z tworzywa sztucznego PK
Łącznik
w obudowie blaszanej LK
Łączniki krzywkowe serii 4G
łączników
łącznika
4G
4G
4G
4G
4G
4G
10
16
25
40
63
80
• • • •
• • • •
• • • •
• • • •
• • • •
• • • •
301
WYKONANIA SPECJALNE 81
USZCZELNIONY WAŁf::K/STOPIEŃ OCHRON IP 55/
S5
Wykonanie: O, OU Grupa: AO, A 1, A2
Z ZAMKIEM CYLINDRYCZNYM BLOKADA WG ZAMÓWIENIA Wykonanie:
u
Grupa:
A1, A2
Rys.290
S6
Z
BLOKADĄ ZA POMOCĄ KŁÓDEK
{1-3). W ZAMÓWIENIU
NALEŻV OKREŚLIĆ POŁOŻENIE W KTÓRYM MA BYĆ
POŁOŻEŃ
Rys. 291
87 SPRZĘGŁO DRZWIOWE: ŁĄCZNIK MONTOWANY NA TYLNEJ
ŚCIANIE OBUDOWY/SZAFY/. POKRĘTŁO Z PŁYTĄ PRZEDNIĄ ZNAJDUJE SIĘ NA POKRYWIE LUB DRZWIACH. WAŁEK MOŻE BYĆ PRZEDŁUŻONY I USZCZELNIONY
BLOKADA Wykonanie: U, OU, LK, PK
Grupa: A1, A2
Wykonanie: OU
Grupa:
A1, A2
Rys.292
S8 SPRZĘGŁO DRZWIOWE Z BLOKADĄ DRZWI. CECHY JAK
DLA S7 Z TYM, ŻE OTWARCIE DRZWI MOŻE NASTĄPIĆ NP. W POŁOŻENIU ZEROWYM
Wykonanie:
ou
Grupa:
A 1, A2
S9
MOCOWANIE W OTWORZE 0 30,5 /W PULPITY STEROWNICZE ZE STANDARDOWYMI OTWORAMI/. Wykonanie: U Grupa: AO
Rys.294
810 MOCOWANIE W OTWORZE 0
30,5 /JAK DLA S9 /. KLUCZVK
SPEŁNIA FUNKCJĘ POKRĘTŁA. ZAMYKANIE W POŁOŻENIACH 3, 6, 9, 12 /JAK NA ZEGARZE/. WYJĘCIE KLUCZVKA MOŻLIWE
JEST W TYCH SAMYCH POŁOŻENIACH. Wykonanie: U Grupa: AO
Rys.296
Rys.295
811
MOCOWANIE W OTWORZE 0 22,5 /W PULPITY STEROWNICZE ZE STANDARDOWYMI OTWORAM Wykonanie:
u
Grupa:
AO
I/.
Rys.297
Poradnik elektryka i automatyka
$12 MOCOWANIE W OTWORZE 0
22,5 I JAK DLA S11 /. KLUCZ ZAMYKANIE I WYJĘCIE KLUCZA W POŁOŻENIACH JAK DLA S10
815 ŁĄCZNIK Z LAMPKĄ SYGNALIZACYJNĄ I
r
1
KOLOR
STANDARDOWY- CZERWONY: 220V I
SPEŁNIA FUNKCJĘ POKRĘTŁA.
Wykonanie: U, OU, PK*, LK* Grupa: AO, A1, A2
Wykonanie: U Grupa: AO
* STOPIEŃ OCHRONY IP 52
I Rys.299
Rys. 298
519 OSŁONA ZABEZPIECZAJĄCA I SCHEMATY 10 I 92/.
$18 MONTAŻ NA SZVNIE WG 35 DIN EN 50022
OCHRONA ZACISKÓW PRZED DOTKNIĘCIEM.
Wykonanie: U Grupa: AO
Rys.300 22,5 I 0 30,5 Z PŁYTĄ W PULPITY STEROWNICZE/. NAPĘD POKRĘTŁEM.
520 MOCOWANY W OTWORZE 0 PRZEDNIĄ I
Wykonanie: U Grupa: AO
ROZŁĄCZNIK GŁÓWNY WG IEC 204 I VBE 0113 I SCHEMATY 1O I 92 /. CZARNE POKRĘTŁO, PŁYTA PRZEDNIA I TABLICZKA WSKAŻNIKOWA, OZNACZENIA BIAŁE. OSŁONA ZABEZPIECZAJĄCA JAK W S19. ZAMEK BLOKUJĄCY 522 ROZŁĄCZNIK AWARYJNY I JEDNOCZEŚNIE GŁÓWNY I SCHEMAT 10 I 92 /.CZERWONE POKRĘTŁO. ŻÓŁTE TŁO TABLICZKI WSKAŻNIKOWEJ, CZARNE OZNACZENIA. OSŁONA ZABEZPIECZAJĄCA JAK W S19. BLOKAD TYLKO W POŁOŻENIU O ZA POMOCĄ ZAMKA.
521
Wykonanie: U Grupa: A1, A2
( ! Rys.302
523 ROZŁĄCZNIK GŁÓWNY I JAK DLA S21
/. BLOKADA ZA POMOCĄ KŁÓDEK. ŻÓŁTA CZOŁOWA. 825 ROZŁĄCZNIK AWARYJNY I JEDNOCZEŚNIE GŁÓWNY I JAK S22 /. ŻÓŁTA PŁYTA CZOŁOWA. BLOKADA ZA POMOCĄ KŁÓDEK
Wykonanie: U, OU, PK Grupa: A 1 , A2
Rys.303
Rys.304
Łącmiki krzywkowe
serii 4G
303
824 ROZŁĄCZNIKI AWARYJNE WG IEC 204 I VDE 0113 I SCHEMATY 1O I 92 /. CZERWONE
POKRĘTŁO. ŻÓŁTE TŁO
TABLICZKI WSKAŹNIKOWEJ, OZNACZENIA CZARNE.
829 MOCOWANIE W OTWORZE 0 POKRĘTŁA
S30 MOCOWANIE W OTWORZE 0
Wykonanie: U, OU Grupa: A 1, A2
22,5 Z PŁYTĄ PRZEDNIĄ
I PULPITY STEROWNICZE /. KLUCZVK SPEŁNIA FUNKCJĘ 30,5 Z PŁYTĄ PRZEDNIĄ
I PULPITY STEROWNICZE/. KLUCZVK SPEŁNIA FUNKCJĘ POKRĘTŁA.
Wykonanie: u Grupa: AO
Rys.305
Rys.306
SB-825 Sprzęgło drzwiowe z blokadą drzwi, jak dla SB. Cechy jak dla S25 (żółta ptyta czołowa z blokadą za pomocą kłótek, wraz z
ochroną
styków).
Wykonanie: OU Grupa: A1, A2
li
li
I I SERII 4
304
Poradnik elektryka i automatyka
13.5. PRZVKŁADY WYKORZVSTANIA ŁĄCZNIKÓW 13.5.1.
Wyłączniki
PROGRAM ŁĄCZENIOWY Nr SCHEMATU LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH KĄT OBROTU
- Przełącznik 3-biegunowy -10 - 2 - 60°
Q1M 2
L1 L2
L3
(1)
3~
4
(2)
5
6
(3)
-----~
N1
PE Rys. 307. Układ połączeń
PRZVKŁADY ZAMÓWIENIOWE
-dla rozłącznika głównego monotowanego w obudowie, z odejmowaną pokrywą (wykonanie OU) Znamionowy prąd łączeniowy le ::::; 25A Typ: 4G25-1 O-OU-S23 (rys. 304) -dla rozłącznika awaryjnego i jednocześnie głównego, z odejmowaną pokrywą (wykonanie OU). Znamionowy prąd łączeniowy le ::::; 40A Typ: 4G40-1 O-OU-S25 (rys. 304) -dla rozłącznika awaryjnego i jednocześnie głównego, zastosowanego jednocześnie jako sprzęgło drzwiowe z blokadą drzwi (wykonanie OU). Znamionowy prąd łączeniowy le ::::; 25A Typ: 4G25-10-0U-S8-S25 (Konstrukcja sprzęgła drzwiowego z blokadą jak to pokazano na rys. 294, natomiast płyta czołowa z ochroną styków jak na rys. 304) 13.5.2. Przełącznik rewersyjny- 3 biegunowy Nr SCHEMATU LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH KĄT OBROTU -
11 3 60°
o 1
2
Rys. 308. Tabliczka zespołu napędowego
Łączniki krzywkowe serii 4G
305
SCHEMAT
ŁĄCZENIOWY
L1 L2 L3 N1
PE
PE
S1M 6,7
10
9
y
M1
3Rys. 309.
Podłączenie przełącznika
rewersyjnego
PRZVKŁAD ZAMÓWIENIOWY -dla rozłącznika ze sprzęgłem drzwiowym. Łącznik montowany na tylnej ścianie obudowy. Pokrętło z płytą przednią znajduje się na pokrywie lub drzwiach (wykonanie OU). Typ: 4G25-11-0U-S7-R124 (rys. 293) (Symbol R124 określa rodzaj pokrętła i jego barwę)
13.5.3.
Przełącznik gwiazda-trójkąt
Nr SCHEMATU -12 LICZB ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH - 4 KĄT OBROTU 60°
y
o
o Rys. 31 O. Tabliczka
306
zespołu napędowego
Poradnik elektryka i automatyka
SCHEMAT ŁĄCZENIOWY
1U 1V 1W
1W
1V
2U
Ili
-
12
1111
-
11
Ili
2W
- -
2U
3-
li 4
8 7
10
M1
1U
Ili o 11111
9
2W
S1M
3
L3 2V L1 L2 L3 N PE
Rys. 311.
Podłączenie przełącznika
gwiazda -
trójkąt
Na rys. 312 pokazano uzwojenia przystosowane do rozruchu silnika M1, które łączone są w układ GWIAZDA-TRÓJKĄT przy pomocy łącznika S1 M (Rys. 311), którego tabliczkę pokazano na rys. 310.
Rys. 312.
Połączenia uzwojeń
silnika
PRZVKŁAD ZAMÓWIENIOWY
-
dla przełącznika z zamkiem cylindrycznym i blokadą położenia w zerze (wykonanie U), dobrano łącznik Typu: 4G16-12-U-S5 - blokada w położeniu zero (rys. 291)
Łączniki krzywkowe serii 4G
307
13.5.4. Łączniki w układzie Dahlandera
Zadanie Dobrać łącznik przeznaczony do współpracy z silnikiem
Sg132S-8/4 p= 2,5/4,2 kW Rozwiązanie:
silnik ten posiada uzwojenia przełączalne, montowane w układzie Dahlandera, łączone systemem !:JYY. Przy zastosowaniu łącznika- Nr SCHEMATU 13, łącząc uzwojenia silnika M1 (z Rys. 313), zgodnie ze SCHEMATEM ŁĄCZENIOWYM z rys. 317, uzyskujemy przy połączeniu układu w 11- obroty niskie (Rys. 314), a przy połączeniu YY - obroty wysokie (Rys. 315). POŁĄCZENIA UZWOJEŃ SILNIKA Do
łącznika
Rys. 313. Połączenia silnika w układzie Dahlandera
yy
2W
2U Rys. 314. Niskie obroty
o
1
Rys. 315. Wysokie obroty
2
o Rys. 316. Tabliczka
308
zespołu napędowego
Poradnik elektryka i automatyka
SCHEMAT ŁĄCZENIOWY L1
L2 L3
-1--
N
PE
S1M
L2
1W li
16
PE
1
1 \
o
I
2
11-0-W
I
-2,3 - \Jl
L3
2U
Rys. 317.
Podłączenie łącznika
w
układzie
1V
M1
1W
3-
2V
Dahlandera z rys. 313
PRZVKŁAD ZAMÓWIENIOWY
-
dla przełącznika S15 montowanego na pulpicie sterowniczym (wykonanie U), dobrano Typu: 4G25-13-U-S15 (rys. 299)
łącznik
13.5.5. Przełączniki do silników dwuuzwojeniowych
Zadanie. Dobrać łącznik przeznaczony do regulacji obrotów silnika, typu:
Sf1 OOL-4/6A P= 1,3/0,9'r
Według katalogu, silnik ten posiada dwa uzwojenia rozdzielone (rys. 318). Do podłączenia tych uzwojeń- silnika M1, wykorzystano łącznik przeznaczony do takiej realizacji (rys. 319). - 53 Nr SCHEMATU LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH - 4 KĄT OBROTU - 60° wYKONANIE - U
309
POŁĄCZENIA UZWOJEŃ SILNIKA
1U
2U
1W
1V
Rys. 318.
SCHEMAT
Połączenie
2W
silnika -
2V
dwa rozdzielne uzwojenia
ŁĄCZENIOWY
1U 1V
1W
M1
3-
:::::> C\I
.-.-a
9
l_1_2 5
' 10,11
L3
a
I
8 1
a
102 4
\I
-~
)6,7
'2,3
L2
L1
I
S1M
L1 L2 L3
N
PE
Rys. 319. Podłączenie przełącznika do silnika z dwoma rozdzielnymi uzwojeniami
PR2YKŁAD ZAMÓWIENIOWY - dla przełącznika 815 montowanego na pulpicie sterowniczym, dobrano Typ: 4G10-53-U-S15 (Rys. 299)
310
Poradnik elektryka i automatyka
13.5.6.
Przełączniki
do silników trzybiegowych
W silnikach tych zastosowano dwa podstawowe uzwojenia. przykład oparto na układzie 0-Y-/l-YY, w którym: - bieg pierwszy (niska liczba obrotów), pracuje na uzwojeniu rozdzielonym - bieg drugi (średnia liczba obrotów) oraz trzeci (wysoka liczba obrotów), w układzie Dahlandera (rys. 320). Do realizacji połączeń (rys. 322), zastosowano łącznik: Nr SCHEMATU - 36 LICZBA ELEMENTÓW ŁĄCZENIOWYCH - 6 KĄT OBROTU - 30° - OU WYKONANIE
pracują
na uzwojeniu
łączonym
POŁĄCZENIA UZWOJEŃ SILNIKA
Do
łącznika
1U 3V
1V
a)
b) Rys. 320.
Układ połączeń:
a) uzwojenie 1 (Rozdzielone) b) uzwojenie 2 (Dahlandera)
2 3 1
O<~-
Rys. 321. Tabliczka
Łączniki krzywkowe
serii 4G
zespołu napędowego
311
-------------------------------
3U 2V
M1
32W
3V 3W
S1M
L1
L2 L3
N
PE
PE
Rys. 322. Schemat
łączeniowy
PR2YKŁAD ZAMÓWIENIOWY - dla przełącznika z przedłużonym wałkiem (z wykorzystaniem złączki), dobrano Typ: 4G63-36-0U-S1 (rys. 290)
13.5.7.
Łączniki
o dowolnym diagramie
łączeń
Zakład
APATOR S.A. może wykonać łączniki serii 4G o dowolnej mocy i diagramie łączeń, również z wykoPrzykład takiego układu połączeń i przygotowanego diagramu do zamówienia, przedstawiono na rysunku 324 oraz 326.
nanymi fabrycznie zworami na wskazanych zaciskach.
312
Poradnik elektryka i automatyka
13.5.8. Uzyskiwanie
różnych
mocy oporów grzejnych
220AC
ov
o
1
2
3
++ +
li
+
4
5
+ ++
++ +++++ Rys. 323.
o
1
2
Układ połączeń
3
++ + o
+
4
5
+ ++
++ +++++
Rys. 324. Diagram przeznaczony do zamówienia
W opisanym przypadku oprócz diagramu, w zamówieniu typ łącznika oraz wykonanie i jego oznaczenie, np: Typ: 4G80 - schemat wg diagramu - OU - 823
Łączniki krzywkowe serii 4G
należy
dodatkowo
podać
313
13.5.9. Rozruch silnika indukcyjnego przy pomocy oporów rozruchowych L1
l2
L3
F1 (1) (2) (3)
S1M
13
17
15
7
9
11
5
3
r- - -:-1-j ~s+- ------ -j ~ot ~21- ---- ---j-J-61
ł---l-~-ł-~:~:~~:~~~~R~2~1ł-~E--~er--~-r~~1:!:~R~1~ (12)
(6)
Rys. 325.
U
V
: I I
Układ połączeń
W
M1 3~
o 10 20
30 40
so so 70
ao 3
11 120
130
W opisanym przypadku oprócz diagramu, w zamówieniu należy dodatkowo podać typ łącznika oraz wykonanie i jego oznaczenie, np: Typ: 4G63 - schemat wg diagramu - OU - S23
140
150 160
170 180
1
2
3
+ + + + + + o
+ + +
Rys. 326. Diagram przeznaczony do zamówienia
314
Poradnik elektryka i automatyka
WYKAZ APARATURY I PRODUCENTÓW
14
W rozdziale podano wybrane Zakłady i Przedstawicielstwa zajmujące się produkcją oraz dystrybucją aparatury i osprzętu, potrzebnego w budowie i montażu układów elektrycznych maszyn i urządzeń. W spisie pod hasłem „Zakłady" umieszczono nazwy zakładów, które nie wymieniono w pozostałych rubrykach. Wszystkie dane poprawiono i uzupełniono w stosunku do poprzedniego wydania w roku 1996/1997.
WYKAZ. APARATURY I PRODUCENTÓW
NAZY\/A
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
A Automatyka palnikowa
Spółdzielnia Rzemieślnicza
„Wielobranżowa"
Akumulatory
CENTRA S.A.
BARE
Spółka
z o.o.
Przedsiębiorstwo Wielobranżowe
Aparatowe gniazda bezpiecznikowe
patrz: Wkładki bezpiecznikowa-aparatowe
Aparatura kontrolno-pomiarowa
ERA Zakłady
Elektroniczne
AI. Niepodległości aa 65-048 ZIELONA GÓRA
ul. Gdyńska 31/33 61-120 POZNAŃ
tel. 78-61-00 fax 78-64-29 tlx 0413386
ul. Dźwigowa 63 01-376 WARSZAWA
tel./fax 664-87-87 tel./fax 36-53-35
ul. Skrońskiego 8/10 02-466 WARSZAWA
tel. 23-70-21 fax 23-73-22 tlx 817867
OBR Metrologii Elektrycznej
patrz: Mierniki cyfrowe
LUM EL Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych
patrz: Regulatory temperatur
JUMO
patrz: Manometry
i Pomiarów Intrat
Przedsiębiorstwo
ul. T. Kościuszki 112 40-519 KATOWICE
PCTHERM
patrz: Regulatory
Automatyzacji
tel. 105-33-44 fax 519-207
~
Zakład Urządzeń
Elektronicznych
Zakład
Elektronicznej Aparatury Pomiarowej MERATRONIK S.A.
Wykaz aparatury i producentów
ul. Barska 28/30 02-315 WARSZAWA
tel./fax 668-69-59
315
Aparatura kontrolno-pomiarowa
Agregaty
prądotwórcze
ADRES
PRODUCENT
NA"Z>NA
tel./fax
PAFALS.A. Fabryka Aparatury Pomiarowej
ul. Łukasińskiego 26/28 58-100 ŚWIDNICA
tel. (074)52-71-00 fax (074)52-10-63 tlx 07445251 apr pl
KARELMA S.A. Karkonoskie Zakłady Maszyn Elektrycznych
ul. Świerczewskiego 11 58-573 PIECHOWICE
tel. (075)755-30-62 fax 755-34-31 tlx 755578
Fiuning L.t.d.
ul. Szpitalna 1 00-020 WARSZAWA
tel. 27-27-26 fax 27-64-21 tlx 814899
Biuro w Czeladzi ul. Spacerowa 41-250 Czeladź
tel ./fax 66-90-51
Biuro i Serwis w Poznaniu ul. Miętowa 20 61-680 POZNAŃ/Umultowo
tel. 22-74-65 fax 22-79-04 tlx 413664
tel. 33-44-95, 33-72-27 fax 33-44-95 tlx 0325325
B Baterie
patrz: Akumulatory
Bezpieczniki aparatowe
Elektrotechniczna Spółdzielnia Pracy SPEL
ul. Kazimierza Wielkiego 21 30-074 KRAKÓW
Bezpieczniki topikowe
APENA
patrz:
Zakłady
ELNAP
patrz:
Zakłady
Mysłowickie Zakłady Sprzętu
ul. Dworcowa 4 41-404 MYSŁOWICE
Bezpieczniki do diod i tyrystorów
Buczek sygnalizacyjny
Elektrotechnicznego POLAM-ELPOR
ENERGOAPARATURA S.A.
ul. Gen. K.Pułaskiego 7 40-273 KATOWICE
INS-TOM Sp. z o.o.
patrz: Zakłady
Fabryka Aparatury Elektromechanicznej FANINA
ul. Lwowska 37 37-700 PRZEMYŚL
tel. 155-50-65 tel./fax 155-53-56
c Cewki elektrozaworów
tel. 50-21-29 tlx 0632405 ~
Czujniki do sygnalizacji poziomu płynów i materialów sypkich
316
zbliżeniowe
INTEX
patrz Czujniki
Honeywell Sp. z o.o.
patrz Czujniki zbliżeniowe
Poradnik elektryka i automatyka
czujniki krańcowe
czujniki przyspieszeń
patrz:
tel./fax
Łączniki krańcowe
Przedsiębiorstwo
Zagraniczne
ul. Jabłonowska 51 02-956 WARSZAWA
tel. 42-07-47
Innowacyjno-
ul. Abrahama 1a 80-307 GDAŃSK
tel 41-20-63 tlx 0512399
w Polsce CAREX
czujniki pomiaru ciśnienia
ADRES
PRODUCENT
NAZ)NA
Przedsiębiorstwo Wdrożeniowe
patrz Manometry
Czujniki temperatur i wilgotności względnej
Czujniki zbliżeniowe
~
Honeywell Sp. z o.o.
patrz: Czujniki zbliżeniowe
Centralne Zakłady Automatyzacji Hutnictwa CZAH
ul. Krasińskiego 29 40-019 KATOWICE
tel. (0-32)256-24-66 fax (0-32)256-45-37
Podhalańska
Fabryka Aparatury Pomiarowej LIMA-THERM
ul. Tarnowska 1 34-600 LIMANOWA
tel. 37-17-13 fax 37-14-43 tlx 322641
Krakowska Fabryka Aparatów Pomiarowych KWAP S.A.
ul. G.Zapolski7j 38 30-126 KRAKOW
tel. 36-78-85 37-42-22 fax 37-34-97 tlx 0322417
Biuro Projektowo-Kompletacyjne KWAP S.A.
jak wyżej
jak wyżej
Andrzej Rydz Michał Rydz
ul. Alzacka 19 03-972 WARSZAWA
tel./fax 617-81-92
CZAKI THERMO - PRODUKT
ul. 19 Kwietnia 58 05-090 RASZVN-RYBIE
tel. 720-23-02 fax 720-23-05 tlx 825313
ALF SENSOR
ul. Narcyzowa 3 31-342 KRAKÓW
tel. 37-93-23 fax 36-02-51
JUMO
patrz: Manometry
COMPU-SYSTEM Sp. z o.o.
Oś. Przyjaźni 14/35 61-688 POZNAŃ
tel./fax 20-58-30
SELS S.C.
ul. A.Malawskiego 5a 02-641 WARSZAWA
tel. 48-52-81 tel. 48-08-42 fax 48-16-48 tlx 816760
IMPOL-1
ul. A.Malawskiego 6 02-641 WARSZAWA
tel. 44-12-07 tel./fa.X 48-28-58
AQAMEX S.A.
ul. Skrońskiego 7 02-446 Warszawa
tel. 23-99-32 tlx 813283
NAZWA Czujniki
zbliżeniowe
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
Honeywell Sp. z o.o.
ul. Domaniewska 41 02-672 WARSZAWA
tel. (0-22)606-09-00 fax (0-22)606-09-01
WES
ul. Bacha 22 02-743 WARSZAWA
tel. 43-17-68 fax 40-57-54
TURCK BEIERFELD Przedstawicielstwo Projekt S.C.
ul. Wrocławska 170 45-836 OPOLE 5
tel. 7 4-50-10 fax 74-37-77 tlx 733472
EEB Elektro ENGINERING S.A.
ul. Por. Krzycha 86-303 Grudziądz
tel. 317-79 fax 323-10 tlx 0552486
MESSPOL- Opole Sp. z o.o.
ul. Budowlanych 52 45-124 OPOLE
tel. 386-11 tlx 732466
Optom S.C.
ul. H. Dembińskiego 16A 01-644 WARSZAWA
tel./fax 33-85-88 tel. 31-17-89
ABB INDUSTRIAL COMPONENTS Ltd
patrz Przedstawicielstwa
INTEX Sp. z o.o.
ul. Sobieskiego 11 44-101 GLIWICE
tel. 130-75-16 fax 130-75-17
Vigo S.A. Sensor Zakład Lamina
ul. Puławska 34 05-500 Piaseczno
tel. 56-70-61 tlx 813383
DACPOL Sp. z o.o.
patrz: Wentylatory
Zakład
p. Kociuba 22-300 KRASNYSTAW
D Diody
Dławiki
Mechaniczny
patrz:
EL-TEAM Sp. z o.o.
ul. Kopernika 26/28 40-064 KATOWICE
ISTPOL Sp. z o.o.
patrz Gniazda i Wtyki
EEB Elektroengineering S.A.
ul. Por. Krzycha 5 86-303 Grudziądz
Pracy
Rzemieślniczych
318
Zakłady
ERGOM
Spółdzielnia
Usług
tel. 42-37
tel./fax 51-80-16 tlx 0315261
,,
tel. 317-79 fax 323-10 tlx 0552486
ul. Królowej Jadwigi 42 88-1 OO INOWROCŁAW
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Dławiki
ADRES
PRODUCENT
tel./fax
Przedsiębiorstwo Chemii Gospodarczej PRODRYN
ul. Długa 53 41-506 CHORZÓW
tel. 46-44-51
SERWOKONTROL Sp. z o.o.
ul.Przemkowska 15 52-421 WROCŁAW
tel (0-71)57-51-24 tel./fax (0-71)73-79-64
PCE Sp. z o.o.
patrz: Gniazda i Wtyczki
E Elektrozawory
patrz: Zawory Elektromagnetyczne
Elektroniczne urządzenia przeciwwybuchowe, ognioszczelne, budowy wzmocnionej, iskrobezpieczne
SELMA S.A. Bydgoskie Zakłady Elektromechaniczne
ul. Łochowska 69 85-395 BYDGOSZCZ
tel. 79-22-40 fax 73-31-30 73-46-13 tlx 0562621
Elementy optoelektryczne
Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewodników TEWA Zakład Produkcji Termistorów
21-010 ŁĄCZNA
tel. 61 tlx 0643425
Naukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewodników UNITRA-CEM Zakład Elektroniczny
ul. Młodzieżowa 29/37 87-100 TORUŃ
tel. 270-01 tlx 0552255
Honeywell Sp. z o. o.
patrz: Czujniki
Elementy grzejne
patrz:
Grzałki
ELCER S.C.
Rzeszotary 32-040 ŚWIĄTNIKI GÓRNE
tel. 67-23-27 67-23-89 fax 33-95-90
TERMIK
11-700 MRĄGOWO-MARCINKOWO 125
tel. 87-25
Zakład Produkcyjno-Usługowy
Elektromagnesy
zbliżeniowe
LAFOT Zakład
Elektroniczny
ul. Poznańska 70 62-040 PUSZCZVKOWO
APAREL Zakłady Metalowo-Elektryczne
Topola Królewska 99-100 ŁĘCZVCA
tel. (0-114)50-80 fax (0-114)45-03
Spółdzielnia
ul. Portowa 33 47-205 KĘDZIERZVN-
tel. 22-851 tlx 039233
Inwalidów
im. 22 Lipca
-KOŹLE <
PZL-Poznań
Wytwórnia cyjnego
Wykaz aparatury i producentów
Sprzętu
Komunika-
patrz: Zawory Elektromagnetyczne
319
NAZWA Elektromagnesy
ADRES
PRODUCENT Fabryka Aparatury Elektromechanicznej FANINA
tel./fax
ul. Lwowska 37, 37-700 PRZEMYŚL
tel. (0-16) 678 50 21 do 29 tel./fax (0-16) 678 23 03
.
Elementy Układu Sterowania
patrz: Przedstawicielstwa
Elementy pneumatyki
patrz: Pneumatyka
Elementy
złączne
ASCO/JOUCOMATIC Sp. z o.o.
patrz: Zawory Elektromagn etyczne
Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ
ul. Warecka 1 91-202 ŁÓDŹ
patrz:
Elementy
mocujące
tel. 52-95-71 fax 52-87-18 tlx 886628
Złączki
Zakłady
ERGOM
patrz:
ASTE FASTENER
ul. Wielopole 7 80-556 GDAŃSK
tel. (0-58)42-00-00 fax (0-58)42-00-22
patrz: Hurtownie
Elektronarzędzia
EL-Centrum
Elektronarzędzia
ul. Bobrecka 29 43-400 CIESZVN
tel. 205-31 fax 229-77 tlx 38270
FANAR S.A. Fabryka Narzędzi
ul. Płocka 11 06-400 CIECHANÓW
tel. 72-44-41 fax 72-48-41 tlx 813269
Przedstawiciele firm:
ul. Dziadoszańska 1O 60-956 POZNAŃ
tel./fax 766-481 tel. 766-497 767-011
ul. Narwicka 2 80-557 GDAŃSK
tel./fax 431-820 tel. 430-033 wew.185
Pl. Zwycięstwa 2 90-320 Łódź
tel./fax 7 42-132 tel. 742-177 wew. 68
CELMA S.A.
APATOR Toruń APENA Bielsko-Biała Bydgoska Fabryka Kabli ELEKTRIM Wilkasy ELGO Gostynin ELESTER Łódź EMA-ELFA Ostrzeszów FAEL Ząbkowice Śląskie HENESL Polska PHILIPS Piła POKÓJ Łódź POLAM Nakło RELPOLźary REFA Świebodzice SPAMEL Twardogóra ZAŁOM Szczecin ZWAR Lęborg ZWAR Przasnysz ABB Industrial Components SCHNEIDER POLSKA
320
ul. Nałęczowska 33/35 02-922 WARSZAWA
ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ
..
tel./fax 420-624 tel. 421-117 wew. 124
tel./fax 391-238 tel. 398-238
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA
PRODUCENT
EL-Centrum
ELEKTRO MONTAŻ
ADRES
tel./fax
ul. Swobodna 31/33 50-088 WROCŁAW
tel.fax 674-061 wew. 242. 243
ul. Kościuszki 59 43-190 MIKOŁÓW
tel./fax 12-60-808
Al. W. Witosa 10 20-315 LUBLIN
tel. 449-12
ul. Kolejowa 14 15-701 BIAŁYSTOK
tel./fax 512-348
ul. Przemysłowa 12 30-71 O KRAKÓW
tel./fax 565-053 wew. 130, 155
ELEKTROMONTAŻ 2 Przedsiębiorstwo Produkcji i Montażu Urządzeń Elektrycznych
ul. Józefowska 6 40-950 KATOWICE
tel. 58-12-31 fax 58-39-19
ELEKTROMONTAŻ 3 Katowice S.A.
Al. Rożdzieńskiego 190b 40-203 KATOWICE
tel. 58-04-51 fax 58-56-11 tlx 0315382
ELEKTROMONTAŻ EXPORT S.A.
ul. Ogrodowa 28/30 00-896 WARSZAWA
tel. 20-30-25 24-75-70 fax 20-30-23 tlx 816681
ELEKTROMONTAŻ KIELCE S.A,
ul. Gen. J.Hanke Bosaka 1 25-950 KIELCE
tel. 61-45-61 fax 61-31-72
WROCŁAW
ELEKTROMONTAŻ S.A.
ul. Swobodna 33 50-088 WROCŁAW
tel. 67-40-61 fax 67-23-27 tlx 0715517
ELEKTROMONTAŻ 1 KATOWICE S.A.
ul. Barbary 21 40-950 KATOWICE
tel. 51-22-31 fax 51-22-35 tlx 03155 42
ELEKTROMONTAŻ 1
ul. Czysta 7 31-121 KRAKÓW
tel. 33-40-44 fax 33-08-74
EL-MONT
ul. Wieruszowska 16 60-166 POZNAŃ
tel. 67-36-82 fax-67-81-01 tlx 0413685
ELEKTROMONTAŻ
ul. Grunwaldzka 229 85-438 BYDGOSZCZ
tel. 22-18-05 fax 27-23-62
ELEKTROMONTAŻ GDAŃSK S.A.
ul. Chmielna 26 80-748 GDAŃSK
tel. 31-48-66 fax 31-57-13 tlx 0512871
~
Wykaz aparatury i producentów
321
NA"ZJ.NA
ADRES
PRODUCENT
tel./fax
ELEKTROMONTAŻ
ELEKTROMONTAŻ S.A.
ul. Boh. Warszawy 15/16 70-370 SZCZECIN
tel. 84-50-02 84-17-74 fax 84-36-75 tlx 0422210
Falowniki tranzystorowe
APATOR S.A.
ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ
tel. 39-11-11 Dział sprzedaży
tel. 39-13-95 tel./fax 39-13-12
Damfoss Sp. z o.o.
patrz: Przemienniki
ELEKTROMONTAŻ S.A.
patrz:
częstotliwości
Elektromontaże
WROCŁAW
ELEKTROMO NTAŻ KATOWICE
tel. 220-41 tel./fax 202-43
OBR Motoreduktorów REDOR Zakład Nr 2
ul. Piekarska 80 43-300 BIELSKO-BIAŁA
Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA
patrz: Transformatory
Zakład Urządzeń Elektrycznych ZELTECH przedstawicielstwo HITACHI
ul. Elektronowa 6 94-103 ŁÓDŹ
tel. (0-42)86-31-21 (0-42) 86-18-99 fax (0-42)86-19-70
Falowniki firmy Control Techniques PUH Sp. z o.o.
ul. Malawskiego 5a 02-641 WARSZAWA
tel 48-08-42 48-16-48
ul. Dworcowa 4 41-404 MYSŁOWICE
tel. 122-22-43 fax 122-22-48 tlx 312360
Fabryka Sprzętu Elektrotechnicznego KONTAKT S.A.
ul. Bestwińska 21 43-320 CZECHOWICE-DZIEDZICE
tel. 115-26-21 fax 11535-55 tlx 035235 Dz. Handlowy tel. 256-56
ISTPOL Sp. z o.o.
Warszawa
tel. 663-48-15
PGE Sp. z o.o.
ul. Zielona 12 58-200 DZIERŻONIÓW
tel. 31-76-00 .fax 31-17-00
Zakład
ul. Obrońców Westerplatte 13 82-440 Dzierzgoń
G Gniazda bezpiecznikowe
POLAM ELPOR Zakłady Sprzętu
Mysłowickie
Elektrotech-
nicznego
Gniazda i wtyki
322
Elektrotechniki Motoryzacyjnej
.
tel. 76-25-04 tlx 057321
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Gniazda i wtyki
ADRES
PRODUCENT Zakłady Sprzętu POLAM-NAKŁO
Instalacyjnego S.A.
Amphenol
ul. Kościelna 8 89-1 OO NAKŁO
n/NOTECIĄ
tel./fax Dz. zbytu 85-30-70 Centr, tel. 85-35-71 fax 85-45-14 tlx 56-24-03 Marketing tel. 85-20-41
patrz: Przedstawicielstwa
ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD
EL-TEAM
Grzałki
Spółka
z o.o.
tel. 70-27-27 fax 70-22-88
ul. Kwiatowa 1 71-045 SZCZECIN
tel. 756-01 Zbyt 783-59 fax 785-09 sekr. 749-34
ul. Dąbrowskiego 249 93-231 Łódź
tel. 42-75-45
11-700 MRĄGOWO- Marcinkowo 125
tel. 87-25
THERMEX GmbH
ul. Królewska 43 m 69 00-103 WARSZAWA
tel./fax 620-97-17
Zakład
EMA - BLACHOWNIA S.A. Elektro-Metalurgiczny
ul. 1 Maja 1 42-290 BLACHOWNIA
tel. 27-02-35 fax 24-47-99 tlx 037210
Fabryka Aparatury Elektrycznej EMA-ELFA
ul. Pocztowa 7 63-500 Ostrzeszów
tel. 20-51 tlx 0462405
Zakład Metalowo-Elektryczny APAREL
patrz: Elektromagnesy
ELMOR S.A.
ul. Wałowa 63 80-858 GDAŃSK
FUMO-OSTRZESZÓW
patrz:
PONAR-WADOWICE S.A. Fabryka Elementów Hydrauliki
ul. Wojska Polskiego 29 34-100 WADOWICE
Spółka
z o.o.
Elektrogrzejnego SELFA (wydz. krótkich serii)
Łódzkie Zakłady
Termotechniczne
ELCAL
Zakład Produkcyjno-Usługowy
TERMIK
żeliwne
Dławiki
ul Głowackiego 39 74-200 PYRZVCE
OBR
Zakłady Sprzętu
Grzejniki
patrz:
H Hamulce elektromagnetyczne
tel. 31-63-41 fax 31-22-12 tlx 0512001
Sprzęgła
~
Hydraulika
Wykaz aparatury i producentów
tel. 330-41 fax 338-40 tlx 035469
323
NAZVVA Hydraulika
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
PONAR ŻVWIEC S.A. Fabryka Wtryskarek
ul. Sienkiewicza 19 34-300 ŻVWIEC
tel./fax 61-38-45 tlx 38587
PZL-HYDRAL S.A.
ul. Bierutowska 57/59 51-317 WROCŁAW
tel. 25-18-35 fax 25-25-65 !lx 0712216
Wytwórnia Pomp Hydraulicznych PZL WROCŁAW S.A.
ul. Bystrzycka 1 54-215 WROCŁAW
tel. 51-11-30 fax 51-18-90 tlx 0712647
WARYŃSKI ŻELECHÓW Sp. z o.o.
ul. Traugutta 52 08-430 ŻELECHÓW
tel. 222
HYDRO MAR Hydrauliki
ul. Powstańców Wielkp 57A 64-500 SZAMOTUŁY
tel./fax 219-84 255-81 fax 255-97
MARCOS Co Ltd
ul. Dąbrówki 13 40-081 KATOWICE
tel./fax 58-74-78
MARGO Spółka z o.o. (Przedstawiciel BOSCH HYDRAULIK)
ul. Łabędzka 24 44-121 GLIWICE
fax 170-80-15 tel. 170-80-14
ul. Wyzwolenia 27 43-190 MIKOŁÓW
tel. (0-32) 126-36-25 126-40-42 fax 126-27-09 !lx 0312981
HYDROIMPEX Sp. o.o., j.v.
ul. Rolna 9a 62-069 DĄBROWA k/POZNANIA
tel. 14-32-80 fax 14-32-48
HANSA-FLEX Sp. z o.o.
ul. Przemysława 26 62-081 BARANOWO k/POZNANIA
tel./fax 14-28-96
MAR-TET Biuro Inżynieryjno-Techniczne (Przedstawicielstwo Firmy DENISON HYDRAULICS S.A.)
ul. Graniczna 11 31-980 KRAKÓW
tel. 44-70-84 43-62-83 fax 44-70-84
AGROME-PILMET S.A. Fabryka Maszyn Rolniczych
ul. Metalowców 25 54-156 WROCŁAW
tel. 51-85-11 fax 51-23-21 tlx712511
BUMAR HYDROMA Fabryka Maszyn Budowlanych
ul. Santocka 42 71-071 SZCZECIN
tel. 84-85-51 fax 48-92-53 tlx 0425675 Dział Handlowy tel./fax 48-03-60
·Zakład
HYDAC
Spółka
Siłowej
z o.o.
..
324
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Hydraulika
l
PRODUCENT
ADRES
ZANAM Spółka z o.o. (Grupa Holdingowa KGHM Polska Miedź S.A.)
ul. Kopalniana 7 59-320 POLKOWICE
tlx 0782295 fax 47-11-00 Dział Marketingu tel. 47-12-74 47-11-44 Sekretariat tel. 47-11-15 47-11-35
HYDROTOR S.A. Przedsiębiorstwo Hydrauliki Siłowej
ul. Chojnicka 72 89-500 TUCHOLA
tel. 433-31 fax 433-35 tlx 0562479
REXROTH Sp. z o.o.
, patrz: Przedstawicielstwa
ul. Esperantystów 2 59-800 LUBAŃ Śl.
tel. 20-81 + 85 tlx 075332
WARYŃSKI HYDRAULIKA Sp. z o.o.
ul. Jana Kazimierza 1/29 01/248 WARSZAWA
tel. Prezes 36-07-04 36-21-05 Dział Handlowy tel./fax 36-67-51 tlx 81-4654 Centr. 36-30-21 37-14-10
Zakład
ul. Przybyszewskiego 176/178 93-120 ŁÓDŹ
tel. 74-41-26 74-44-81 fax 74-44-05 tlx 886292
ul. Portowa 18 44-101 GLIWICE
tel. 31-92-41 tel./fax 31-85-82 tlx 036333
ul. Szafarnia 10 80-958 GDAŃSK skr. poczt. 85
tel. 31-56-51 tel./fax 31-17-23 tlx 0512031
PZL-SĘDZISZÓW
ul. Fabryczna 4 39-120 SĘDZISZÓW MŁP.
tel. 21-65-02 fax 365-81 tlx 0632232
Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-POZNAŃ
ul. Rokietnicka 5 60-806 POZNAŃ
tel. 67-90-61
BIBUS Polska Sp. z o.o.
ul. Wzlotowa 5 60-411 POZNAŃ
tel./fax 41-78-24
EPE Eppensteiner Gmbh & Co. Filterbar
Biuro Inżynieryjne ul. Burgaska 6 m 71 02-757 WARSZAWA
tel. 42-98-47
Hydrauliki Siłowej Akcyjna
Spółka
Gliwickie
Przedsiębiorstwo
Urządzeń
Transportowych S.A.
ZREMB
Zakłady Urządzeń Okrętowych
HYDR OSTER
Wytwórnia Filtrów
! I
tel. 758-64-00 758-64-09 fax 758-87-35 tlx 815419
AGROMET Zakład Elementów Hydrauliki Siłowej
ZHS
I
tel./fax
o
Wykaz aparatury i producentów
325
NAZWA
ADRES
PRODUCENT
tel./fax
Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-ŚWIDNIK
21-040 ŚWIDNIK k/LUBLINA
tel. 120-61 tlx 84212
Kasety sterownicze
Zakłady
ul. Krotoszyńska 3/5 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI
tel. 624-21 tlx 0462381
Kondensatory
Zakłady Podzespołów
Radiowych
ul. Grunwaldzka 1 99-300 KUTNO
tel. 53-69-95 fax 53-67-13 tlx 83628
Radiowych
ul. Wynalazek 3 02-677 WARSZAWA
tel. 43-00-21 tlx 813477
ul. Kłobucka 23 02-699 WARSZAWA
tel. 43-12-11 tlx 813402
ul. Osińskiego 12/30 10-039 OLSZTYN
tel./fax 27-66-04 tlx 0526422 Dyr. 23-51-51
Zakład
ERKO S.C Metalowy
11-042 JONKOWO k/OLSZTYNA ul. Ks. Jana Hanowskiego 7
tel./fax (0-89)512-92-73 (0-89)512-94-41
ERGOM
patrz:
RB BREXIM S.A.
patrz: Przedstawicielstwa
POLAM - KOSTUCHNA Sieciowego i Elektroinstalacyjnego
ul. Boya Żeleńskiego 108 40-750 KATOWICE- KOSTUCHNA
tel. (03)102-80-31 do 33 fax (03) 102-83-29
Zakład Urządzeń
S.A. ZUT
ul. Batorego 14 77-300 CZŁUCHÓW
tel. 42-271 tlx 42551
ERGOM
patrz:
Zakład Mechaniczno-Elektryczny TERMAX
ul. Rozwojowa 15 41-200 SOSNOWIEC
tel. 66-65-06
Zakład
Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych
Krzysztof Buczny ul. Lipińska 128 05-200 WOŁOMIN
tel. 76-40-36
ERGOM
patrz:
PTUH KOREL S.C.
ul. Bartycka 20 00-716 WARSZAWA
ERGOM
patrz:
Hydraulika
K Automatyki MERA-ZAP
Przemysłowej
MIFLEX S.A.
Fabryka ELWA
Podzespołów
Zakład Doświadczalno-Badawczy
Ceramiki Elektrotechnicznej
Przedsiębiorstwo
Badawczo-
-Wdrożeniowe
OLMEX Sp. z o.o.
Końcówki Końcówki
kablowe oczkowe
Zakłady Sprzętu
Koszulki termokurczliwe
Koszulki izolacyjne
Korytka
326
montażowe
Technologicznych
Zakłady
Zakłady
Zakłady
. tel ./fax 40-35-19 tlx 814877
Zakłady
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
L Lampki sygnalizacyjne
Spółdzielnia
Inwalidów Niewidomych PROMET
ul. Lipowa 11 41-200 SOSNOWIEC
tel. 66-72-81 66-08-61 tel./fax 66-72-82 tlx 0315535 Dział sprzedaży
tel. 66-32-13
Klockner-Moeller Polska Sp. z o.o.
Krzysztof Stąpór ul Opoczyńska 6/15 02-526 WARSZAWA
tel. 49-64-31 49-05-09 fax 49-64-31
Michał Hennig ul. Partyzant9w 72A 80-254 GDANSK
tel. 41-90-98 fax 41-89-90
Magazyn
tel./fax 846-46-46
SPAM EL
patrz: Przyciski sterownicze
ELMAR
ul. 28 czerwca 1956 r. nr 231/239 61-485 POZNAŃ
tel./fax 32-14-01 tel. 32-13-05
Południowe Zakłady Przemysłu
ul. Bestwińska 21 43-320 CZECHOWICE-DZIEDZICE
tel. 526-21 tlx 035235
Elektrotechnicznego PO LAM-KONTAKT
ELEKTROMONTAŻ Nr 2 KATOWICE
patrz:
Elektromontaże
,i Spółdzielnia
Listwy zaciskowe
I Inwalidów SIMET
ul. Paderewskiego 34a 58-506 JELENIA GÓRA
tel. 254-36 tlx 075463
Fabryka Aparatury Elektrycznej EMA-ELFA
ul. Pocztowa 7 63-500 OSTRZESZÓW
tel. 230-51 +54
Siemens
patrz: Przedstawicielstwa
Telemecanique
patrz: Przedstawicielstwa
Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ
ul. Warecka 1 91-202 ŁÓDŹ
tel. 52-95-71 fax 52-87-18 tlx 886628
ul. Hubska 86/1 OO 50-502 WROCŁAW
tel. 67-70-81 tlx 715489 tel./fax 67-24-14
Elektromechaniczna Inwalidów ELWAT
Spółdzielnia
..
FONICA Sp. z o.o.
ul. Wróblewskiego 15/18 93-578 ŁÓDŹ
tel. 81-17-11 tel./fax 84-41-64 Dział sprzedaży
tel. 84-75-19 tel./fax 84-35-36
Wykaz aparatury i producentów
327
NAZWA Listwy zaciskowe
Liczniki impulsów
PRODUCENT
ADRES Przekaźniki
tel./fax
REFA S.A.
patrz:
Spółdzielnia Inwalidów TELKOM-SIMET
ul. Konstytucji 3-go Maja 21 58-506 JELENIA GÓRA
WIELAND Elektrische Industrie GmbH
patrz: Przedstawicielstwa
ELWAG Przedstawiciel firmy WAGO
ul. Olszewskiego 7 51-642 WROCŁAW
WeidmUller
patrz: Przedstawicielstwa
Schrack Energietechnik Sp. z o.o.
ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA
tel. 678-48-88 tel./fax 678-78-75 TORUŃ tel. 48-75-90
Zakłady Wytwórcze Sprzętu Teletechnicznego TELKOM-TELFA
ul. Grudziądzka 9/13 85-130 BYDGOSZCZ
tel. 300-01 tlx 86399
ELEKTROMONTAŻ S.A.
ul. Szewska5 50-053 WROCŁAW
tel. 382-75 67-40-61 fax 67-29-27 fax 67-29-27 tlx 0715317
REFA S.A.
patrz:
Pomorskie Zakłady Aparatury Elektrycznej APATOR S.A.
ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ
Przekaźniki
czasowe
tel. 764-75-36 764-56-49 754-25-97 fax 754-29-69 tlx 755463 Dz. Handlowy tel. 754-25-90
tel./fax 48-40-87
czasowe
Ł Łączniki (rozłączniki, wyłączniki, przełączniki)
tel. 39-11-11 tel./fax 39-13-12 tlx 0552134 Dział sprzedaży
tel. 39-13-95
ELEKTROMONTAŻ Nr 2 KATOWICE
patrz:
Spółdzielnia
ul. Staszica 27 58-200 DZIERŻONIÓW
Inwalidów ELEKTROM ET
Elektromontaź
tel. 31-25-01 fax 31-49-70 tlx 0742100 „
Spółdzielnia
328
SPAM EL
ul. Wojska Polskiego 3 56-416 TWARDOGÓRA
tel. 31-58-201 tlx 07152
Zakład Metalowo-Elektryczny APAREL
Topola Królewska 99-100 ŁĘCZVCA
tel. 50-80 tlx 83573
Inwalidów
Poradnik elektryka i automatyka
NAZ\NA
PRODUCENT Klockner-Moeller
Łączniki
bezstykowe
Łączniki krańcowe
patrz: Czujniki
ADRES patrz:
tel./fa.x
Łączniki krańcowe
zbliżeniowe
Fabryka Aparatów Elektrycznych FAEL Sp. z o.o.
ul.Waryńskiego 20 57-200 ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE
tel. 15-27-10 -;-19 Dział sprzedaży
wew. 127129 tel./fax 15-21-49
OM RON
patrz: Przedstawicielstwa
Honeywell Sp. z o.o.
patrz: Czujniki
Klockner-Moeller Polska Sp. z o.o.
Krzysztof Stąpór ul. Opoczyńska 6/15 02-526 WARSZAWA
tel. 49-64-31 49-05-09 fax 49-64-31
Michał Hennig ul. Partyzantów 72A 80-254 GDAŃSK
tel. 41-90-98 fax 41-89-90
ul. Święty Marci!1 66/72 60-967 POZNAN skr. poczt. 45
tel. 52-83-21
POZNAŃ
ul. Fredry 1
tel. 558-17
SZCZECIN
ul. Pocztowa 24
tel. 374-54
WARSZAWA
ul. Nowotki 1O
tel. 31-25-21
SOSNOWIEC
ul. Ostrogórska 75
tel.
TORUŃ
ul. Koniuchy 75
tel. 207-19
BYDGOSZCZ
ul. Podgórna 36
tel. 73-60-11
zbliżeniowe
M MERAZET
ZESPÓŁ PRZVRZĄDÓW AUTOMATYKI * Główny Specjalista Techniczny * Dział ogólnohandlowy * Dział elementów automatyki
*
Dział przekażników
ZESPÓŁ APARATURY ELEKTRONICZNEJ LABORATORYJNEJ I OPTYCZNEJ * Główny Specjalista * Dział ogólnohandlowy * Przyrządów pomiarowych * Aparatury elektronicznej * Aparatury i sprzętu laboratoryjnego * Dział aparatury elektr. * Dział aparat. do pom. ciśnień
Merazet-SKLEPY
Wykaz aparatury i producentów
6~6-91-39
329
NA"Z>NA Mierniki cyfrowe
PRODUCENT Ośrodek
Badawczo Rozwojowy Metrologii Elektrycznej
ADRES
teł./fax
ul. Przemysłowa 6 65-950 ZIELONA GÓRA
tel. (0-68)24-18-78 fax (0-68)25-52-58
patrz: Aparatura kontrolno-pomiarowa
Manipulatory
ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD
patrz: Przedstawicielstwa
Zakłady
patrz: Styczniki
Aparatury Elektrycznej ELESTER S.A.
AMS
Manometry
Manometry
różnicowe
Motoreduktory
Spółka
z o.o.
ul. Westerplatte 72 58-100 ŚWIDNICA
tel./fax 53-47-15
Ośrodek
Badawczo Rozwojowy Podstaw Technologii i Konstrukcji Maszyn TEKOMA
ul. Lucerny 108 04-687 WARSZAWA
tel. 12-00-81 fax 12-03-46 tlx 825549
Kujawska Fabryka Manometrów KFM S.A.
ul. Łęgska 29/35 87-800 WŁOCŁAWEK
tel. 32-20-41 fax 32-20-49 tlx 049418
Przedstawicielstwo Firmy JUMO
ul. Okrężna 1DA 53-008 WROCŁAW
tel ./fax 67-53-19
Zakłady
Automatyki Chemicznej METALCHEM
ul. Chorzowska 44 44-101 GLIWICE
tel. 31-64-41 tlx 036254
Spółdzielnia Pracy Wytwórczo -Konstrukcyjna ELKON
ul. Płocka 24/26 93-134 ŁÓDŹ
tel. 84-91-38 !lx 886407
Ośrodek Badawczo Rozwojowy Motoreduktorów i Reduktorów RE DOR
ul. Paderewskiego 11 a 43-300 BIELSKO-BIAŁA
tel. 12-50-31 12-72-07 tel./fax 202-43
Zakład Maszyn Elektrycznych i Motoreduktorów INDUKTA
ul. R. Luksemburg 22 43-300 BIELSKO-BIAŁA
tel. 282-01 .;-07 tlx 035256
RADIUS
patrz;
Narzędzia
patrz:
Przekładnie zębate
MARBAISE - FZN
Spółka
z o.o.
MIKROMA Przedsiębiorstwo Specjalnych Maszyn Elektrycznych Małej Mocy
ul. Batorego 4 62-300 WRZEŚNIA
tel. 36-21-35 fax 36-23-26 !lx 04112322
POLPACK Sp. z o.o.
ul. Żółkiewskiego 13/29 87-100 TORUŃ
tel. 39-82-30 tel./fax 39-82-31 ~
Zakład Mechaniczny BUMAR - MIKULCZVCE S.A.
330
ul. Handlowa 2 41-807 ZABRZE
tel. 171-44-04
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Motoreduktory
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
ALBECO Sp. z o.o.
ul. Południowa 72 62-064 PLEWIŃSKA k/POZNANIA
tel. 67-88-05 67-88-21 fax 67-87-89
BEFARED S.A. Fabryka Reduktorów i Motoreduktorów
ul. Grażyńskiego 71 43-300 BIELSKO-BIAŁA
tel. 260-31 fax 293-63 tlx 035378
Zakład Urządzeń
ul. Dąbrowskiego 6 12-100 SZCZVTNO
tel. 34-46 tlx 0522466
ul. Korfantego 83 KATOWICE
tel./fax 59-21-19
ul. Zbąszyńska 9a 60-359 POZNAŃ
tel. 67-11-25 fax 67-11-37
ul. Jedynaka 30 32-020 WIELICZKA
tel. 78-21-00 fax 78-26-44
ul. Grunwaldzka 90 50-357 WROCŁAW
tel. 22-30-11 wew. 232 fax 21-21-13
EKOHELP P.P.H.U
ul. Traugutta 53 26-600 RADOM
tel./fax 60-07-65
GUDEPOL S.C. Centrum Pneumatyki
al. Kołodziejska 38 59-220 LEGNICA
tel. 54-07-73 fax 54-52-34
INGERSOLL - RAND
ul. Stawki 2 00-193 WARSZAWA
tel. 635-72-45 fax 635-73-32 tlx 812552 Comertel 39121764
ARCHIMEDES S.A.
ul. Robotnicza 72 53-608 WROCŁAW
tel. 55-30-51 fax 55-09-62 tlx 0712227
DES-PNEUMATIC Sp. z o.o.
ul. Boruty-Spiechowicza 47 43-300 BIELSKO-BIAŁA
tel. 14-93-24 14-91-00 fax 14-02-32
DESPOL Sp. z o.o.
ul. Podgórska 3 02-921 WARSZAWA
tel./fax 642-85-70
N Narzędzia
Podzespołów
do Montażu Elektronicznych
ZUMPE
RADIUS (przedstawiciel firmy KTR Kupplungstechni GmbH)
Narzędzia
pneumatyczne
tlx~815077
comertel 39121179
Wykaz aparatury i producentów
331
NAZWA Narzędzia
elektryczne
PRODUCENT MAKITA
Spółka
z o.o.
ADRES
teł./fax
ul. Majewskiego 264 52-530 DĄBROWA GÓRNICZA
tel. 290-61 wew. 257 tel./fax komórkowy 090307354
o Objemki
Oznaczniki - do przewodów -do złączek
Osprzęt
elektryczny (instalacyjny)
Zakłady
ERGOM
patrz:
Spółdzielnia POKÓJ
patrz: Oznaczniki
ASTE FASTENER
patrz:
POLMO-Kwidzyń
patrz: Uchwyty
Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ
ul. Warecka 1 91-202 ŁÓDŹ
tel. 52-95-71
Przetwórstwo Tworzyw Sztucznych i Wyrobów Artykułów Gumowych
ul. Franciszkańska 62 93-479 ŁÓDŹ
tel. 84-84-78
ERGOM
patrz
Wytwarzanie Artykułów z Tworzyw Sztucznych
ul. Zyndrama 9/11 94-301 ŁÓDŹ
tel. 86-65-19 tel./fax 34-72-60 tel. komórkowy 090231030
LEGRAND SNC
ul. Jordanowska 9 02-204 WARSZAWA
tel. 610-41-56 fax 610-08-53
AEG Polska Sp. z o.o.
ul. Mokotowska 4/6 00-641 WARSZAWA
tel. 25-72-76 25-57-40 fax 25-62-59 tlx 825945 comertel 3912 - 0533 comerfax 39120533
AEG Polska Sp. z o.o.
ul. Czerwińska 6 40-123 KATOWICE
tel. 58-62-91 59-68-02 fax 58-35-47 tlx 315796 cli 39121119 cfax 39121119
Osprzęt
elektryczny
Zakłady
.
332
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Osprzęt
elektryczny (instalacyjny)
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
Zakłady Sprzętu
Sieciowego i Elektroinstalacyjnego POLAM -KOSTUCHNA
ul. Boya Żeleńskiego 108 40-750 KATOWICE-KOSTUCHNA
tel. 102-80-31 do 33 fax 102-83-29 Dział Zbytu tel. 102-02-1 O
ASTE FASTENER
ul. Wielopole 7 80-556 GDAŃSK
tel. (0-58)42-00-00 fax (0-58)42-00-22
p Paski zaciskowe
patrz: Objemki
Spółdzielnia Inwalidów POKÓJ
patrz: Listwy Laciskowe
ERGOM
patrz:
Spółdzielnia Pracy ERMET - ELEKTROMET
ul. Zawadzkiego 1/3 42-200 CZĘSTOCHOWA
Puszki
PO LAM-KOSTUCHNA
patrz:
Osprzęt
Pulpity sterownicze
ELEKTROMONTAŻ GDAŃSK
patrz:
Elektromontaż
ELEKTROPLAST S.C.
patrz: Skrzynki z tworzywa sztucznego
ELMOR S.A.
patrz: Silniki
Zakład
ul. Ogrodnicza 42 22-100 CHEŁM
tel. 63-00-43 fax 63-13-84
ul. Krotoszyńska 35 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI
tel. 624-21 tlx 0462381
ul. Sobieskiego 11 83-140 GNIEW
tel. 251 tlx 0512237
Produkcji i Montażu Elektrycznych
Urządzeń
Przetworniki tensometryczne
Zakłady
Automatyki ZAP S.A.
Przemysłowej
Zakład
Elementów Stykowych
UNłTRA-UNITECH
Zakłady
tel. 24-62-28
elektryczny
Przełączniki
patrz:
Łączniki
Programatory cyfrowe
METRON Fabryka Wodomierzy i Zegarów
ul. Targowa 12/22 87-100 TORUŃ
tel. 39-25-10 39-26-60 fax 39-84-73
Prostowniki
Zakład Urządzeń
ul. Jana Ili Sobieskiego 19a 58-260 BIELAWA
tel. (o-74)33-46-44 fax 31-99-00 tlx 074221
BE STER
Wykaz aparatury i producentów
Technologicznych
333
NAZWA Prostowniki
ADRES
PRODUCENT
tel./fax tel. 79-20-81 fax 79-40-73 tlx 813217
Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA
ul. Lubuska 2 65-400 OTWOCK GLINA k/OTWOCKA
Fabryka Aparatury Elektormechanicznej FANI NA
patrz: Elektromagnesy
Pirometry
AGEMA INFRARED SYSTEMS
ul. Rakowiecka 39a/3 02-521 WARSZAWA
tel./fax 49-10-45
Przetwornice
TELZAS Sp. z o.o.
ul. Bugno 3 78-400 SZCZECINEK
tel. 428-66 fax 420-43 tlx 0533291
Zakłady
Automatyki MERA-ZAP
Przekaźniki różnicowo-
-prądowe
Przekaźniki półprzewodni-
ELESTER S.A. Elektrycznej
Przemysłowej
Zakłady
Aparatury
patrz:
Zakłady
patrz: Styczniki
tel. 43-44-73 43-45-31 fax 43-49-92
F&G POLSKA Sp. z o.o.
ul. Konstruktorska 4 02-673 WARSZAWA
WESTEL Sp. z o.o.
patrz: Styczniki
Zakłady
Aparatury Elektrycznej REFA S.A.
ul. Strzegomska 21/27 58-160 Świebodzice
SYRYLEC
patrz: REFA S.A.
RELPOL S.A.
patrz:
B&L International Sp. z o.o.
ul. Racławicka 46/131 02-601 WARSZAWA
OM RON
patrz: Przedstawicielstwa
Zakłady
Aparatury Elektrycznej REFA S.A.
patrz:
RELPOL S.A.
ul. 11 Listopada 37 68-200 ŻARY k/ŻAGANIA
kowe (statyczne)
Przekaźniki
czasowe
Przekażniki
pośredniczące
334
tel. 54-84-10 fax 54-16-32 tlx 0742250 Dział Zby1u tel. 54-86-80 fax 54-16-32 tlx 0742250
Przekażniki pośredniczące
Przekaźniki
tel./fax 44-03-82 !lx 816354
czasowe
Dział Sprzedaży
..
tel. 74-25-18 centr. 7 4-30-21 fax 74-38-66 tlx 0432144 0433203
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Przekaźniki
PRODUCENT
ADRES
COMPU - SYSTEM Sp. z o.o.
patrz. Czujniki temperatury
ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD
patrz: Przedstawicielstwa
EMA-ELESTER
patrz: Styczniki
RELPOL S.A.
patrz:
tel./fax
pośredniczące
Przekaźniki
termobimetalowe
Przekaźniki
pośredniczące
ciśnień
Przetworniki
KDG MOBREY Sp. z o.o.
patrz: Sygnalizatory poziomu cieczy
AP CONTROLS
patrz: Przedstawicielstwa
Telemecanique
Przekładnie zębate
APAR
patrz: Regulatory temperatur
FZN-MARBAISE Sp. z o.o. Fabryka Zespołów Napędowych
ul. Bałtycka 6 61-960 POZNAŃ
tel. 77-40-31 fax 77-42-25 tlx 0413395
AGROMET-OSTRZESZÓW Przedsiębiorstwo Produkcji Zamiennych
Al. Wolności 5/7 63-500 OSTRZESZÓW
tel. 30-30-90 fax 30-23-19 tlx 0465441
Części
ALBECO Sp. z o.o.
patrz: Motoreduktory
BEFARED S.A.
Przekładnie
bezstopniowe
Przemienniki
częstotliwości
patrz: Motoreduktory
Danfoss Sp. z o.o.
ul. Obozowa 2 01-161 WARSZAWA
Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA
patrz: Transformatory
tel. 32-00-75 32-43-84 32-39-81 fax 32-69-32 tlx 815777
patrz: Falowniki
Lubuskie Załady Aparatów Elektrecznych LUMEL
ul. Sulechowska 1 65-950 ZIELONA GÓRA
tel. 25-42-51 tel./fax 20-28-34 telex 0432565 pl ~
Ośrodek
Badawczo Rozwojowy Sterowania Napędów
Urządzeń
Wykaz aparatury i producentów
ul. Batorego 107 87-100 TORUŃ
tel. (0-56)340-21 do 25 fax (0-56)344-25
335
NAZWA Palniki
PRODUCENT POLPIEC (Budowa,
ADRES
tel./fax
Marian Bremczewski 86-031 OSIELSKO 16 k/BYDGOSZCZV
tel. 81-31-10
ul. Grodziska 15 05-870 BŁONIE
tel. 55-37-37 fax 55-40-10 tlx 817287
Biuro Techniczno-Handlowe ul. Mickiewicza 63 01-625 WARSZAWA
tel./fax 33-14-65 tel. 33-22-51 wew 241 tlx 816041
Wytwórnia Palników Nadmuchowych
43-418 POGWIZDÓW k/CIESZVNA
tel. 253-94
SAACKE
patrz: Przedstawicielstwa
montaż,
remonty)
ELCO MBM Technika Grzewcza Sp. z o.o.
Weishaupt
Pneumatyka
(RIELLO) Przedsiębiorstwo Usługowo-Handlowe POLMANS Sp. z o.o.
ul. Boh. Chrobrego 4 66-016 CZERWIEŃSK
(BENTONE) WOP EKOPOL Górnośląski Sp. z o.o. Wydział Ochrony Środowiska EKOBOSS
ul. Opolska 19 41-500 CHORZÓW
tel. 41-04-00 fax 41-02-00
BOREN HEAT ENGINEERING
Plac Czerwony 1/3/5 50-986 WROCŁAW skr. poczt. 1241
tel. 55-67-90 55-91-54 fax 55091-48 tlx 712544
Ośrodek
Badawczo Rozwojowy Elementów i Układów Pnematyki
ul. Wapiennikowa 90 25-101 KIELCE
tel. 361-50-15 361-91-01 fax 361-17-51
PREMA Centrum Produkcyjne
ul. Wapiennikowa 90 25-101 KIELCE
tel. 61-95-24 fax 61-91-08 tlx 612530
Zakłady Metalowe im. Gen. Waltera
ul. 1905 roku 1/9 26-600 RADOM
tel. 291-41
GOŚCICINO
tel. 72-23-69
Zakład
Mechanizacji i Produkcji SOWI przy Gościcińskiej Fabryce Mebli
Zakład
Pneumatycznej Aparatury AB
Sterującej
k/WEJHEROWA
ul. Dąbrowskiego 19 66-1 OO SULECHÓW
tel. 35-44 ~
336
REXROTH
patrz: Przedstawicielstwo
FE STO
patrz: Przedstawicielstwo
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Pneumatyka
ADRES
PRODUCENT SEMAC Sp. z o.o.
ul. Wspólna 1 a
65-075 WESOŁA k/WARSZAWY
Przyciski sterownicze
Spółdzielnia
Inwalidów Niewidomych
PROMET
ul. Lipowa 11 41-200 SOSNOWIEC
tel./fax tel. 613-18-47 fax 15-33-65 tlx 812497
tel. 66-08-61 66-72-81 tel./fax 66-72-82 tlx 0315535 Dział sprzedaży
tel. 66-32-13
Fabryka Aparatury Elektrycznej EMA-ELFA
ul. Pocztowa 7 63-500 OSTRZESZÓW
tel. 230-51 tlx 0462405
Spółdzielnia
ul. Wojska Polskiego 3 56-516 TWARDOGÓRA
tel. 153 !lx 0715298
Krzysztof Stąpór ul. Opoczyńska 6/15 02-526 WARSZAWA
tel. 49-64-31 fax 49-64-31 tel. 49-05-09
Michał
Hennik ul. Partyzantów 72A 80-254 GDAŃSK
tel. 41-90-98 fax 41-89-90
TEXOMA Sp. z o.o.
ul. Sobieskiego 20 62-200 GNIEZNO
tel. 26-49-78 fax 26-44-74
EMA-ELESTER
ul. Lodowa 88 92-313 ŁÓDŹ
tel. 43-13-71
ELMAR
patrz: Lampki sygnalizacyjne
tel./fax 32-14-01 tel. 32-13-05 kierunkowy 061
Spółdzielnia Rzemieślnicza
ul. Chmielna 98 00-801 WARSZAWA
tel. 20-35-49
Inwalidów TEXIM
ul. Stawna 11 a 56-300 MILICZ
tel./fax {0-71 )384-05-53 {0-71 )384-08-34
Biuro Sprzedaż Kabli i Przewodów CENTROKABEL
ul. Składowa 5 41-902 BYTOM
tel. 81-40-21
Przedsiębiorstwo
ul. Chmielna 6 92-625 ŁÓDŹ
tel. 48-80-02 48-81-13 tlx 886269
Fabryka Kabli OŻARÓW S.A.
ul. Poznańska 129/133 05-850 OŻARÓW MAZOWIECKI
tel. 722-40-00 fax 813803 fax 722-41-96
Śląska Fabryka Kabli S.A.
ul. Legionów 59 43-322 CZECHOWICE-DZIEDZICE
tel. 522-61 fax 529-57 !lx 035227
Inwalidów
SPAM EL
Klockner-Moeller Polska Sp. z o.o.
MOTGOS
Przewody elektryczne
Spółdzielnia
Zagraniczne
w Polsce ROMAT
Wykaz aparatury i producentów
337
NAZWA
PRODUCENT
Przewody elektryczne
Krakowska Fabryka Kabli S.A.
ul. Wielicka 114 30-663 KRAKÓW
tel. (0-12)655-10-70 655-10-24 fax (0-12)655-15-91
ZAŁOM
ul. Kablowa 1 70-895 SZCZECIN
tel. 60-10-03 60-11-26 fax 60-12-89 tel./fax 60-06-01 tlx 422153 Sklep fabryczny tel. 61-64-64 Gł. specj. d/s Marketingu tel. 61-64-66
DRUT-PL.AST Sp. z o.o. Polsko-Kanadyjska
ul. Pożarna 17 78-600 WAŁCZ
tel. 58-38-21 fax 58-48-63 !lx 47447
BREXIM
ul. Smolna 16/5 00-375 WARSZAWA
tel. (0-22)826-89-06 fax (0-22)826-78-63
Bydgoska Fabryka Kabli S.A.
ul. Fordońska 152 85-957 BYDGOSZCZ
tel. (0-52)42-95-40 fax (0-52) 42-18-04
Fabryka Kabli
ADRES
tel./fax
Sprzedaż
tel. (0-52)42-92-71 do 75
Przedstawicielstwa
AEG Spółka z o.o.
patrz;
Venture lndustries Sp. z o.o.
patrz: Wentylatory
RB BREXIM S.A.
ul. Smolna 16/5 00-375 WARSZAWA
KLOCKNER-MOELLER
Krzysztof
Osprzęt
instalacyjny
tel. (0-22)826-89-06 fax (0-22)826-78-63
Stąpór
tel. 49-64-31 fax 49-64-31 tel. 49-05-09
ul.Opoczyńska
6/15 02-526 WARSZAWA
GEYER
Magazyn ul. Bakalarska 26 02-212 WARSZAWA
tel/fax 46-46-46
Michał Hennig ul. Partyzantów 72A 80-254 GDAŃSK
tel. 41-90-98 fax 41-89-90
Elektro-Pol Sp. z o.o.
tel./fax 12-51-49
Przedsiębiorstwo
Elektroenergetyczne ul. Motylewska 4 64-920 PIŁA
F. Wieland Elektrische Industrie GmbH P.H.P. „I.Radzikowski" Sp. z o.o.
338
ul. Smoluchowskiego 7 60-179 POZNAŃ
..
tel./fax 061 /684-568 tel. 090/609-850
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Przedstawicielstwa
PRODUCENT
tel./fax
FESTO GmBH
ul. Robotnicza 21 /23 02-261 WARSZAWA
tel. 46-24-68 46-67-22 33-44-00 tel./fax 46-67-22 tlx 817601
REXROTH Sp. z o. o.
ul. Staszica 1 05-800 PRUSZKÓW
tel. (0-22)758-64-00 fax 758-87-35
Punkt Konsultacyjny przy OBR PLASOMAT ul. Czackiego 21 /23 00-043 WARSZAWA
tel. 26-10-51 wew. 15 tlx 81-35-42
ul. Powstańców Śląskich 95 Budynek Poltegeru 53-332 WROCŁAW 14
tel. 60-58-57 60-57-57 60-51-12 fax 60-51-15 61-67-11 tlx 0712491
GDAŃSK
tel. 35-36-14 35-36-15
ul. Stawki 2 00-954 WARSZAWA 84
tel. 635-16-19 fax 635-52-38 tlx 825554
SIEMENS WROCŁAW ul. Powstańców Śląskich 95 53-332 WROCŁAW
tel. 60-59-97
SIEMENS ŁÓDŹ ul. Kościuszki 80/82 90-437 ŁÓDŹ
tel. 36-23-41 fax 37-07-40 tlx 885751
SIEMENS Sp. z o.o. ul. Żupnicza 11 03-821 WARSZAWA
tel. 670-90-00 fax 670-91-49 tlx 825554 tel. 670-91-61
SIEMENS GDAŃSK ul. Sobieskiego 7 80-216 GDAŃSK-WRZESZCZ
tel. 47-13-96 fax 47-24-04 tlx 512424
SIEMENS KATOWICE ul. Kościuszki 30 40-931 KATOWICE
tel. 157-33-60 fax 157-33-62
SIEMENS POZNAŃ ul. Gajowa 6 60-815 POZNAŃ
tel. 47-08-86 fax 47-08-89
SIEMENS KRAKÓW ul. Kraszewskiego 36 30-11 O KRAKÓW
tel./fax 22-31-61 tlx 322519
TELEMECANIQUE
SIEMENS Sp. z o.o.
Wykaz aparatury i producentów
ADRES
..
339
NA"ZWA Przedstawicielstwa
ADRES
PRODUCENT
tel./fax
WAGO
ELWAG ul. Olszewskiego 7 51-642 WROCŁAW
tel./fax 48-40-87
eao Olten-AG
ELMAR ul. 28 czerwca 1965 r. nr 231/239 61-485 POZNAŃ
tel. 32-13-05 tel./fax 32-14-01
SE SCHRACK ENERGIETECHNIK
Schrack Energietechnik Polska Sp. z o.o. ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA
tel. 678-51-61 fax 678-78-75
TORUŃ
tel./fax 48-15-90
WeidmUller
Klippon Sp. z o.o. Al. Prymasa Tysiąclecia 81 a paw. 12 01-242 WARSZAWA
tel./fax 32-71-56
JUMO M.K. Juchheim GmbH Co
Przedstawicielstwo w Polsce ul. Okrężna 1 Oa 53-008 WROCŁAW
tel ./fax 67-53-19
ABB-ASEA BROWN BOVERI Ltd
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. 02-366 WARSZAWA
tel. 658-10-20 fax 227-346
ANB Sp. z o.o.
ul. Łukiska 1o 04-123 WARSZAWA
tel. 612-15-68 fax 612-29-30 tlx 814600
ANDRA Sp. z o.o.
ul. Wynalazek 6 02-677 WARSZAWA
tel. 640-48-73 640-48-74 fax 640-48-72
Entrelec TERASAKI Log strup HARING Lovato HAPPICH
EEB Elektro ENGINEERING S.A. ul. Por. Krzycha S.A. 86-303 GRUDZIĄDZ
tel. 317-79 fax 323-10 tlx 0552486
AP CONTROLS
ul. Obrońców 38/4 03-927 WARSZAWA
tel. 617-61-70 fax 617-28-85 tlx 815365
BALLAUFF Przedstawicielstwo w Polsce ELTRON electronic
patrz:
SELECTRON AG B&L łnternationel Sp. z o.o.
ul. Racławicka 46/131 02-601 WARSZAWA
ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD
Zakłady
~
;
340
tel./fax 44-03-02
Poradnik elektryka i automatyka
NAZWA Przedstawicielstwa
teł./fax
EURO ELEKTRO SYSTEMY Sp. z o.o.
ul. Wojkiewicza 9 61-415 POZNAŃ
tel./fax 30-56-13
OM RON
OMRON ELECTRONICS Sp. z o.o ul. Forteczna 6 01-540 WARSZAWA
tel. 639-44-18 639-98-10
Przedsiębiorstwo Doradztwa i Wdrożeń Przemysłowych DUKAT Sp. z o.o. ul. 20 Stycznia 95/5 94-200 PABIANICE
tlx 88-53-98 tel./fax 12-12-51
Zakład
Systemów Automatyki MERAX Al. Rzeczpospolitej 26 80-463 GDAŃSK
tel. 56-43-03 fax 56-49-53
Biuro Handlowe ul. Partyzancka 107/127 95-200 PABIANICE
tel./fax 15-25-71
AEG
patrz: ELESTER S.A. ŁÓDŹ
Berker Doepke Helios Theben Walt her
lstpol S.C. ul. Rydygiera 12 01-793 WARSZAWA
tel. 663-93-50 wew. 138 tel./fax 663-48-15 tlx 816661
Weishaupt Sp. z o.o.
ul. Okrężna 83a 02-933 WARSZAWA
tel. 622-64-50 fax 622-68-09
SMC SEMAC Sp. z o.o.
ul. Wspólna 1A 05-075 WESOŁA k/WARSZAWY
tel. 613-18-47 fax 15-33-65 tlx 812497
TURCK Gmbh
Firma Projekt S.C. ul. Wrocławska 170 45-836 OPOLE 6
tel. 74-50-10 fax 74-37-77
SAACKE
Zakład
tel. 52-74-74 fax 52-73-33
Venture lndustries Sp. z o.o.
ul. Różana 56 05-092 KIEŁPIN
Schneider Electric Polska Sp. z o.o.
Wykaz aparatury i producentów
ADRES
PRODUCENT
KROLA ul Korsarzy 60 80-299 GDAŃSK-OSOWA
k/ŁOMIANEK
Oddział Gdańsk (Ili p.) ul. Straganiarska 18/19 80-837 Gdańsk
tel. (0-58)35-36-14 35•36-15 fax (0-58)31-91-46
Oddział Katowice ul. Sobieskiego 2 40-082 Katowice
tel. (0-32)58-87-16 fax (0-32) 153-95-68
.
341
NAZWA
PRODUCENT
Przedstawicielstwa
ADRES
tel./fax
Oddział Kraków (biuro) ul. Lea 114 30-133 Kraków
tel. {0-12)36-31-07 fax (0-12)23-75-55
Oddział Warszawa ul. Krzywickiego 34 02-078 Warszawa
tel. 625-66-22 fax 625-68-62 tlx 815750
ul. Kościuszki 111 32-650 KĘTY
tel. 522-51 fax 530-94 tlx 035203
R Radiatory
KĘTY
S.A. Metali Lekkich
Zakład
ASTAT
Regulatory temperatur
IND Sp. z o.o.
DACPOL Sp. z o.o.
patrz: Wentylatory
Ośrodek Badawczo Rozwojowy Metrologii Elektrycznej
ul. Przemysłowa 2 65-950 ZIELONA GÓRA
REFA S.A.
patrz:
Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych LUMEL
ul. Sulechowska 1 65-950 ZIELONA GÓRA
JUMO
patrz: Manometry
KFAP S.A.
patrz: Czujniki temperatur
ETRON
ul. Smolna 11 00-375 WARSZAWA
tel./fax 27-55-64
ul. Odrowąża 9 03-310 WARSZAWA
tel. 11-02-68 wew. 290 fax 11-04-55
Zakład
elektroniki
PCTHERM Zakład Urządzeń
Elektronicznych
Fabryka Automatyki
Regulatory mikroprocesorowe
342
patrz: Filtry sieciowe
Chłodniczej
tel./fax 25-52-58 tlx 0433634
Przekaźniki
tel. (0-68)25-42-51 fax 20-28-34 tlx 43565
patrz: Zawory Elektromagnetyczne
APAR
ul. Pustułeczki 11 02-800 Warszawa
Ośrodek Badawczo Rozwojowy Metrologii Elektrycznej
patrz: Regulatory temperatur
Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych LUMEL
patrz: Regulatory temperatur
tel. 43-93-81 tel. komórkowy 0-90-211-214 fax 642-25-21 tlx 817912
.
Poradnik elektl}'ka i automatyka
NAZWA Regulatory mikroprocesorowe
Roboty
przemysłowe
PRODUCENT
patrz: Przetworniki pomiarowe
MERA-PNEFAL Zakład Elementów Automatyki
ul. Poezji 19 04-994 WARSZAWA
AMS Sp. z o.o.
patrz: Manipulatory
MPL TECHNOLOGY Sp. z o.o.
patrz: Sterowniki programowalne
PIAP Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów
Al. Jerozolimskie 202 02-486 WARSZAWA
tel. 23-70-81 fax 23-81-76 !lx 813726
ZAP S.A. Zakłady Automatyki
ul. Krotoszyńska 35 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI
tel. 36-09-62 fax 369-00 tlx 0462384
ul. Sienkiewicza 21 77-300 CZŁUCHOW
tel. 42-271 !lx 0523221
ul. Batorego 14 77-300 CZŁUCHÓW
tel/fax 42-551
Zakład Sprzętu Sieciowego i Elektroinstalacyjnego POLAM-KOSTUCHNA
ul. Boya-Żeleńskiego 108 40-750 KATOWICE-KOSTUCHNA
tel. 102-80-31 102-02-08 Dział zbytu tel. 102-02-1 O fax 102-83-29 !lx 0315386
Krakowskie Zakłady Elektroniczne TELPOD
ul. Lipowa 4 30-702 KRAKÓW
tel. 23-66-77 wew. 12-20 13-13 13-14 fax 56-14-90 !lx 0325354
Zakład
ul. Piłsudskiego 38 33-230 SZCZUCIN
tel. 43-61-11 tel./fax 43-61-14 tlx 066591
Zakład Urządzeń
Technologicz-
nych ZUT
Rezystory
tel./fax
AREX
Przemysłowej
Rury termokurczliwe
ADRES
Rezystorów
DACPOL Sp. z o.o.
patrz: Wentylatory
Fabryka Silników Elektrycznych TAMEL
ul. Elektryczna 6 33-100 TARNÓW
tel. (0-22)612-68-56 tel. (0-22) 12-41-75 fax (0-22)12-41-94 !lx 813591
s Silniki
Wykaz aparatury i producentów
zbyt 21-54-69 tel. 21-50-01 fax 21 <96-64 tlx 066287 Marketing 21-50-76
343
NAZWA Silniki
PRODUCENT
ul. Grażyńskiego 22 43-300 BIELSKO-BIAŁA
tel. 282-01 286-09 tel./fax 201-85 tlx 35256
Fabryka Silników Elektrycznych BESEL S.A.
ul. Elektryczna 8 49-30 BRZEG OPOLSKI
tel. 16-28-61 fax 16-68-68 Prezes 16-35-55
Zakłady
Wytwórcze Maszyn Elektrycznych i Transformatorów EMIT S.A.
ul. Narutowicza 72 99-320 ŻVCHUN
tel. 851-014 fax 852-005 telex 83527 83421 Dz. Handlowy tel. 851-853
Maszyny Elektryczne CELMA Akcyjna
ul. 3 Maja 19 43-400 CIESZVN skr. poczt. 191
tel 215-81
ELMOR S.A.
ul. Wałowa63 80-858 Gdańsk
tel. 31-36-41 fax 31-22-12 tlx 0512001 Marketing 31-44-61 31-45-27
Fabryka Maszyn Elektrycznych WIEFAMEL Sp. z o.o.
ul. Kościelna 37 60-537 POZNAŃ
tel. 47-56-31 41-14-32 fax 47-25-04 41-14-31 tlx 0413382
Zakłady
ul. Fabryczna 16 24-320 PONIATOWA
tel. 40-69 41-25 tlx 0643329
Warszawskie Zakłady Maszyn Elektrycznych WAMEL
ul. Krakowiaków 16 02-255 WARSZAWA
tel. 46-04-71 tlx 813853
Zakład
ul. Kamyszewska 124 42-560 SOSNOWIEC
tel. 63-35-04
MIKR OMA
ul. Batorego 4 62-300 WRZEŚNIA
tel. 36-23-87 fax 36-23-26 tlx 0412322
EMA-BLACHOWNIA S.A.
patrz Grzejniki
ELEKTROPLAST S.C.
ul. Srebrna 20 85-461 BYDGOSZCZ
Małej
żeliwne
Skrzynki z tworzywa sztucznego
Elektromaszynowe EDA
Silników Elektrycznych Mocy SILMA
Energo-Service Przedsiębiorstwo
344
tel./fax
Fabryka Maszyn Elektrycznych INDUKTA
Spółka
Skrzynki
ADRES
Prywatne
Dział Sprzedaży
tel. 229-76 tel./fax 213-44 tlx 038268
żeliwne
P.O. Box 45 44-102 GLIWICE 2
..
tel. 72-26-69 72-20-28 fax 72-24-12 tlx 0562916
tel. 130-47-20 31-03-00
Poradnik elektryka i automatyka
PRODUCENT
NA'Z)NA
ADRES
tel./fax
patrz: Pulpity sterownicze
Sprzęgła
Fabryka Urządzeń Mechanicznych FUMO - OSTRZESZÓW
ul. Przemysłowa 7 63-500 OSTRZESZÓW
tel. 30-23-71 fax 30-22-94
Fabryka Urządzeń Mechanicznych PONAR - OSTRZESZÓW
ul. Przemysłowa 7 63-500 OSTRZESZÓW
tel. 30-20-71 tel./fax 30-26-29 tlx 046430
RAD IUS
patrz: Motoreduktory
SŁAWODRZEW
Sprzęt
spawalniczy
Spawarki
ul. Koszalińska 64 76-100 SŁAWNO
tel. 30-64 fax 39-94 tlx 582388
Spółdzielnia Pracy Wytwórczo-Konstrukcyjna
ul. Płocka 24/26 93-134 ŁÓDŹ
tel. 84-91-38 tlx 886407
Warszawska Fabryka Sprzętu Spawalniczego PERUN
ul. Grochowska 301/305 03-842 WARSZAWA
tel. 10-80-41 fax 10-14-02 tlx 813774
Zakład Urządzeń
patrz: Prostowniki
Sp. z o.o.
Technologicznych
BESTER
Sprężarki
Przedsiębiorstwo Produkcji AIRPOL Sp. z o.o.
Sprężarek
ul. Krańcowa 15 61-022 POZNAŃ
tel. 76-26-09 76-29C60 fax 77-17-41 77-00-02 tlx 0414232
COMPROT Sp. z o.o.
ul. Okólna 2 50-422 WROCŁAW
tel. 44-10-29 tlx 0712777
ATLAS Kompresor Sp. z o.o.
ul. Przyce 21 01-252 WARSZAWA
tel. 37-50-80 fax 36-87-86 tlx 812607
GUDEPOL S.C.
patrz:
HAST Spółka z o.o.
ul. Siewna 72 31-231 KRAKÓW
tel./fax 11-31-75 fax 37-67-97 tlx 0322219 0322410
MERA-PNEFAL Elementów Automatyki
ul. Poezji 19 04-994 WARSZAWA
tel. (0-22) 12-41-75 (0-22)612-68-56 fax (0-22) 12-41-94 tlx 813591
I
Sterowniki
Zakład
Narzędzia
pneumatyczne
<•
Zakład Urządzeń
Cyfrowych ZPDA - ZAP Sp. z o.o.
Wykaz aparatury i producentów
ul. Krotoszyńska 3-5 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI
tel/fax 611-43
345
NAZWA Sterowniki
PRODUCENT MPL TECHNOLOGY Sp. z o.o.
ADRES
teł./faX
ul. Wrocławska 53 31-011 KRAKÓW
tel. (0-12)32-28-85
OM RON
SIEMENS
patrz: Przedstawicielstwa
Telemacanque
Stoły
obrotowe
Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych LUMEL
ul. Sulechowska 1 65-950 ZIELONA-GÓRA
tel. (0-68)25-42-51 fax (0-68)20-28-34
WIEPOFAMA S.A.
ul. Dąbrowskiego 81/85 60-529 POZNAŃ
tel. 47-08-51
TEKOMAOBR
patrz: Manipulatory
EMA-ELESTER S.A. Aparatury Elektrycznej
ul. Lodowa 88 92-313 ŁÓDŹ skrytka pocztowa ŁÓDŹ 1 Nr 143
(podziałowe)
Styczniki
Zakłady
ul.
tel. 49-15-16 fax 49-17-70 tlx 886131 Biuro obsługi klienta tel./fax 74-28-81 Marketing tel. 49-20-71 Informacja techniczna tel. 49-15-52
Przędzielniana
71 30-72-79 fax 74-28-51 Centr. 7 4-33-43 Sprzedaż
Przekażniki pośredniczące
RELPOL S.A.
patrz:
KLÓCKNER-MOELLER
patrz: Przedstawicielstwa
Schrack Energietechnik Polska Sp. z o.o.
ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA
tel. 678-51-61 fax 678-78-75 Toruń
tel 48-75-90
EEB Elektro ENGINEERING S.A.
patrz: Czujniki zbliżeniowe oraz Przedstawicielstwa
Telemecanique
patrz: Przedstawicielstwa
APAREL
ANDRA
346
Zakład
Spółka
Metalowo-Elektryczny
Topola Królewska 99-100 ŁĘCZVCA
tel. (0-114)50-80 fax (0-114)45-03
z o.o.
patrz: Przedstawicielstwa
ABB INDUSTRIAL COMPONENTS LTD
patrz: Przedstawicielstwa
ELMA energia
ul. Wengris 51 10-718 OLSZTYN
. tel. 23-55-62 34-04-02 fax 34-93-84
Poradnik e/ektiyka i automatyka
NAZWA Styczniki
Siłowniki
WESTEL
elektryczne
ADRES
PRODUCENT Spółka
z o.o.
ul. Karkonowska 8/1 O 53-015 WROCŁAW
tel./fax tel. 68-44-28 fax 68-44-16 tlx 0712117
Elektromechaniczna Spółdzielnia Inwalidów ELWAT
patrz: Listwy zaciskowe
COMPU-SYSTEM Sp. z o.o.
patrz: Zawory elektromagnetyczne
Zakłady
ul. Krasińskiego 29 40-019 KATOWICE
tel. (0-32)256-24-66 fax (0-32)256-45-37
tel./fax 27-95-42
Automatyzacji Hutnictwa CZAH
Sygnalizatory poziomu cieczy
KOG MOBREY Sp. z o.o.
ul. Szpitalna 6/21 00-031 WARSZAWA
Silniki krokowe
MIKRO MA
patrz: Silniki lub Motoreduktory
DACPOL Sp. z o.o.
patrz: Wentylatory
ERGOM
patrz:
Spółdzielnia POKÓJ
patrz: Listwy zaciskowe
Dennison
patrz: Elementy
ANFA LTD
patrz: Gniazda i wtyki
Termistory
Zakład
21-01 O ŁĘCZNA
Termometry kontaktowe
JUMO
Transformatory
Zakład
T Taśmy
kablowe (opaski kablowe)
Wykaz aparatury i producentów
Produkcji Termistorów
Zakłady
mocujące
tel. 61 tlx 0643425
patrz: Manometry
ul. Pogodna 63/1 15-365 BIAŁYSTOK
sekretariat tel. 42-36-51 tel. 42-57-50 42-56-11 tlx 852603 fax 42-36-51
Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA
ul. Lubelska 2 05-400 GLINA k/OTWOCKA
tel. 779-20-81 789-70-09 fax 779-40-73 tlx 813217
Fabryka Aparatury Elektromechanicznej FANI NA
ul. Lwowska 37 37-700 PRZEMYŚL
tel. 678-50-21 do 29 Marketing 678-50-29 tlx 0632405 tel./fax 678-23-03
Doskonalenia Zawodowego
347
NAZ)NA Transformatory
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
Spółdzielnia
Inwalidów POWSTANIEC
64-200 KARPICKO k/WOLSZTYNA ul. Podgórna 16
tel. 84-20-57 Dział Marketingu tel. 84-34-12 fax 84-34-12
Zakład Transformatorów ZATRA S.A.
ul.Sobieskiego 71 96-100 SKIERNIEWICE
Prezes 33-27-65 tel. 33-34-01 tel./fax 33-36-07 tlx 886125 Handlowy tel. 33-32-32
Elektromontaż
patrz:
Nr 2 KATOWICE
Elektromontaże
BREVE-Tufvassons Sp. z o.o.
ul. Postępowa 25/27 93-347 ŁÓDŹ
tel. 40-15-39 fax 40-15-41
ELHAND Elektromechanika
ul. PCK 24 42-700 LUBLINIEC
tel/fax
(0-34)56-40-03 tel. 56-29-55
EMA-ELFA Fabryka Aparatury Elektrycznej
TELZAS
Tulejki ochronne
Tyrystory Triaki
Spółka
z o.o.
patrz: Przetwornice
Przetwórstwo Tworzyw Sztucznych Zakład Produkcyjno-Usługowy 80-PLAST
ul. Krzywoustego 1
ERGOM
patrz:
Zakład
ul. Żagańska 1 WARSZAWA
Aparatury Rozdzielczej
tel. 30-30-51 fax 30-33-06 tlx 462405
ul. Pocztowa 7 63-500 OSTRZESZÓW
84-300
tel. 62-33-11
LĘBORG
Zakłady
patrz: Diody
u Uchwyty
patrz:
Elektromontaż
KATOWICE
Zakłady
Elektrotechniki Motoryzacyjnej
ul. Obrońców Westerplatte 13 82-440 DZIERZGOŃ
ZUT Zakład Urządzeń Technologicznych
patrz: Rury termokurczliwe
tel. 50-45-06 tlx 057321
L
POLAM KOSTUCHNA
348
patrz: Rury termokurczliwe
Poradnik elektryka i automatyka
1
NAZWA
1
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
Urządzenia Centralnego Smarowania
Zakłady
Automatyki MERA-POLNA S.A.
ul. Obozowa 23 37-700 PRZEMYŚL
tel. (0-16)678-66-01 tlx 0632228
Urządzenia
CLOOS Polska Sp. z o.o.
ul. Strzelińska 36 58-100 ŚWIDNICA
tel. 52-23-19 fax 53-32-87 tlx 0745222
Urządzenia do płynnego rozruchu silników
Fabryka Aparatury Elektrycznej EFA
patrz: Transformatory
Uchwyty magnetyczne
PROMOTECH Sp. z o.o.
ul. Elewatorska 23/1 15-620 BIAŁYSTOK
Wakuometry
JUMO
patrz: Manometry
Wentylatory
TERMOWENT Wytwórnia Urządzeń Instalacji
ul. Toruńska 12A 26-600 RADOM
tel. 231-11 fax 231-18 tlx 0672225
METRIX
ul. Piaskowa 3 83-1 OO TCZEW
tel. 31-51-35
MERA-BŁONIE
ul. Grodziska 15 05-870 BŁONIE k/WARSZAWY
tel. 55-44-43 fax 55-35-20 tlx 817287
MIKRO MA
patrz: Motoreduktory
Malborska Fabryka Wentylatorów MAWENT S.A.
ul. Ciepła 6 82-200 MALBORK
tel. 28-64 28-38 centr. 33-71 fax 33-76
Venture lndustries Sp. z o.o.
ul. Różana 56 05-092 KIEŁPIN k/WARSZAWY
tel. 51-20-431 fax 51-22-59
CONTACT-POWEN S.A.
ul. Wolności 318 41-800 ZABRZE
tel. 171-40-31 fax 171-16-70 tlx 316482
DACPOL Sp. z o.o.
Teren Zakładu Lamina ul. Puławska 34 05-500 PIASECZNO k/WARSZAWY
tel. 757-07-13 fax 757-07-64 tlx 812203
Spawalnicze
tel. 51-97-41 fax 51-98-41
w Przemysłowych
Dział Sprzedaży
tel. 757-07-48 ~
KONWEKTOR Fabryka Urządzeń WentylacyjnoKlimatyzacyjnych
Wykaz aparatury i producentów
ul. Wojska Polskiego 6 87-600 UPNO
tel. 87-22-34 fax 87-23-41 tlx 049228
349
PRODUCENT
NAZWA Wężyki
spiralne
ERGOM
patrz:
Wyłączniki
silnikowe i instalacyjne
ADRES patrz:
tel./faX
Zakłady
Osprzęt
FAEL Spółka z o.o Fabryka Aparatów Elektrycznych
ul. Waryńskiego 20 57-200 ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE
Klockner - Moeller
patrz: Przedstawicielstwa
tel. 15-27-1 O fax 15-21-49 tlx 0742312
Telemecanique
SCHRACK ENERGIETECHNIK
Siemens
Wyłączniki
termiczne
ELESTER S.A.
patrz: Styczniki
Zakłady Wytwórczo-Usługowe
ul. Mostowa 4 08-800 PRUSZKÓW
tel. 58-85-51 tlx 815278
ul. Kazimierza Wielkiego 21 30-074 KRAKÓW
tel. 33-44-95 33-72-27 fax 33-44-95 tlx 0325325
Przemysłu
Terenowego PRUMEL
Wkładki bezpiecznikowe aparatowe
Elektromechaniczna Pracy SPEL
Wyłączniki różnicowa-prądowe
POLAM-PUŁTUSK
Spółdzielnia
S.A.
SCHRACK Energietechnik Polska Sp. z o.o.
Węże osłonowe
patrz:
Zakłady
ul. Lisia 17 03-678 WARSZAWA
tel. 678-51-61 fax 678-78-75
TORUŃ
tel./fax 48-75-90
F&G Polska Sp. z o.o.
ul. Konstruktorska 4 02-673 WARSZAWA
tel. 43-44-73 43-45-31 fax 43-49-92
Fabryka Aparatów Elektrycznych FAEL Sp. z o.o.
ul. Waryńskiego 20 57-200 ZĄBKOWICE-ŚLĄSKIE
tel. 15-27-10 tel./fax 15-21-49 tlx 0742312 0745518
ELESTER S.A.
patrz: Styczniki
SERWOKONTROL Sp. z o.o.
ul. Ostroroga 35 52-421 WROCŁAW
tel./fax
63~46-50
o
350
Poradnik e/ektJyka i automatyka
i'
PRODUCENT
NA"Z)NA
ADRES
tel./fax
z Zakłady Sprzętu
PO LAM-NAKŁO
ul. Kościelna 8 89-1 OO NAKŁO N/NOTECIĄ
FAEL Ząbkowice Śląskie
patrz:
Zasilacze
Zakłady
patrz: Zakłady
Zawory elektromagnetyczne
Chłodniczej
Zacisk zerowy
Instalacyjnego
Automatyki MERA-ZAP
Przemysłowej
Wyłączniki
tel. 85-35-71 fax 85-45-14 tlx 0562403
silnikowe
Fabryka Automatyki S.A.
ul. Stawowa 50 43-400 CIESZVN
tel. 52-11-49 tel. 52-25-81 tlx 038295
PZL POZNAŃ Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego
ul. Unii Lubelskiego 3 61-249 POZNAŃ
tel. 78-32-00 fax 78-33-05 tlx 0413441
ASCO/JOUCOMATIC Sp. z o.o.
ul. Smulikowskiego 4 00-389 WARSZAWA
tel. 26-26-31 625-05-01 fax 27-90-10
TE-HA-BUD Sp. z o.o.
ul. Gronowa 20 p. 820 61-680 POZNAŃ
tel. 20-70-81 wew. 352 fax 20-75-42
SERWOKONTROL Sp. z o.o.
ul. Ostroroga 35 52-421 WROCŁAW
tel./fax 63-46-50
Honeywell
patrz: Czujniki
COMPU-SYSTEM Sp. z o.o.
Oś. Przyjażni
Zawory termostatyczne
METRON Fabryka Wodomierzy i Zegarów
patrz: Programatory cyfrowe
Zamki do szaf sterowniczych
Spółdzielnia
patrz: Przyciski sterownicze
Zbiorniki ciśnieniowe (do powietrza)
Niewidomych
Wykaz aparatury i producentów
14/35 61-688 POZNAŃ
tel./fax 20-58-30
PROMET
ELEKTROMONTAŻ Nr 2 KATOWICE
patrz:
Państwowy Ośrodek
ul. Mikołaja z Ry~ska 36 87-200 WĄBRZEZNO
tel. 20-23 + 26
ul. Partyzantów _21 42-300 MYSZKOW
tel. 13-20-61 fax 13-11-64 tlx 037764
Maszynowy
MYSTAL S.A. Myszkowskie Zakłady Metalurgiczne
Zespoły prądotwórcze
zbliżeniowe
patrz: Agregaty
Elektromontaże
prądotwórcze
351
NAZWA Złącza
konektorowe
Złączki
Złącza
PRODUCENT
ADRES
tel./fax
Zakład
ERKO S.C. Metalowy
ul. Ks. Jana Hanowskiego 7 11-042 JONKOWO k/OLSZTYNA
ERGOM
patrz Zakłady
(0-89)512-92-73 512-94-41
patrz: Listwy zaciskowe
wielostykowe
Zakłady
Radiotechnika Marketing Sp. z o.o.
ul. Sienkiewicza 6 50-335 WROCŁAW
tel. 21-16-12 fax 21-16-12 tlx 0712228
Zakład Podzespołów Elektronicznych UNITRA-UNITECH
ul. Stef~a Żeromskiego 8 09-300 ZUROMIN
tel. 615 tlx 0816673
WAGO
patrz: Listwy zaciskowe patrz: Przedstawicielstwa
ABB INDUSTRIAL COMPONETS LTD
patrz: Przedstawicielstwa
PHP "J. Radzikowski" Sp. z o.o.
ul. Smoluchowskiego 7 60-179 POZNAŃ
tel./fax 68-45-68
ABB DOLMEL Ltd
ul. Fabryczna 1o 53-609 WROCŁAW
tel. 56-50-00 fax 55-17-42 tlx 715237
ABB ELMONT Ltd
ul. Traktorowa 141/143 91-203 ŁÓDŻ
tel. 52-51-35 fax 52"97-81
ABB ELTA Sp. z o.o.
ul. Aleksandrowska 67/93 91-224ŁÓDŻ
tel. 52-60-41 fax 52-18-56 tlx 884112
tel. 52-56-63 fax 55-89-65
ABB ELWYLtd
ul. Chłapowskiego 43 02-787 WARSZAWA
tel. 644-45-44 fax 644-37-77 comertel 39122229
Biuro Sprzedaży ul. Modelarska 12 40-142 KATOWICE
tel. 58-36-65 fax 104-22-14
ABB INSTAL Sp. z o.o.
ul. Bacciarellego 54 51-649 WROCŁAW
tel. 48-30-31 fax 48-69-32
Zakład
ul. Przemysłowa 7 63-500 OSTRZESZÓW
ABB INDUSTRY Sp. z o.o.
Elementów i Systemów Automatyki Przemysłowej MIKROB S.A.
352
tel.ff~
<
tel./fax 30-23-76
Poradnik elektryka i automatyka
PRODUCENT
NAZWA Zakłady
ADRES
tel./fax
ABB ZAMECH Ltd Sp. z o.o.
ul. Stoczniowa 2 82-300 ELBLĄG
tel. 39-19-11 fax 32-49-76 tlx 057311
Donako Ltd.
ul. Fabryczna 10 53-609 WROCŁAW
tel. 56-57-20 fax 55-85-81
AEG MEFTA Sp. z o.o.
ul.Fabryczna 3/5 43-190 MIKOŁÓW
tel. 126-05-09 126-05-57 fax 126-08-28 tlx 312331
AEG Polska Sp. z o.o.
patrz: Osprzęt Instalacyjny
APAREL Zakład Metalowo-Elektryczny
Topola Królewska 99-1 OO ŁĘCZVCA
tel. (0-114)50-80 fax (0-114)45-03 tlx 83573
APENA Fabryka Aparatów Elektrycznych
ul. Leszczyńska 6 43-300 BIELSKO-BIAŁA
tel. 118-010 fax210-18 tlx 35206 Dział sprzedaży
tel. 122-946
ul. Wiatraczna 15 04-364 WARSZAWA
tel./fax 612-53-86
INS-TOM Sp. z o.o. Przedstawicielstwo firmy WERMA
ul. Brukowa 20 91-341 ŁÓDŹ
tel. 40-75-85 fax 40-76-22
ABB ZWUS Signal Ltd
ul. Modelarska 12 40-142 KATOWICE
tel. 58-16-52 fax 58-92-31
Zakład
ELEKTRA Spółka z o.o. Elektroniki
ul. Jasnogórska 11 44-100 GLIWICE
tel. 31-52-92 fax 31-22-15
ENKO Gliwickie Zakłady Urządzeń Elektronicznych
ul. Dojazdowa 1o 44-101 GLIWICE
tel. 132-18-36 132-01-64 fax 132-30-72 tlx 316706
ĘLEKTRIM
ul. Chałubińskiego 8 00-950 WARSZAWA
tel. 30-10-00 30-20-00 fax 30-08-41 tlx 84351
Fabryka Sprzętu Elektrotechnicznego POLAM-PUŁTUSK S.A.
ul. Kolejowa 18 06-108 PUŁTUSK
tel. 32-81 fax 31-29 tlx 812658
Fabryka Aparatury Pomiarowej PAFALS.A.
ul. Łuka~ińskiego 26/28 58-100 SWJDNICA
tel. 52-71-00 fax 52-10-63 tlx 0745160
APUSENS Zakład Produkcji Elektronicznych Przetworników Ciśnienia
S.A.
..
Wykaz aparatury i producentów
353
PRODUCENT
N.AZ)NA Zakłady
tel./fax
IZBA GOSPODARCZA ENERGETYKI I OCHRONY ŚRODOWISKA
ul. Krucza 6/14 00-950 WARSZAWA
tel./fax 621-65-72
IMTRONIC Zakład Wytwórczy Przekaźników Energetycznych
ul. Wapiennikowa 43/45 04-691 WARSZAWA
tel. 12-03-52 613-08-49 fax 12-03-52 tlx 813279
Bydgoskie Zakłady Elektromechaniczne SELMA S.A.
ul. Łochowska 69 85-395 BYDGOSZCZ
tel. 79-22-40 fax 73-31-30 73-46-13 tlx 0562621
MERA Spółka z o.o.
Al.Jerozolimskie 202 02-486 WARSZAWA
tel. 863-76-50 863-82-91 fax 863-87-40
UNITRA-UNIMA Maszyn i Urządzeń Technologicznych
ul. Domaniewska 42/44 02-672 WARSZAWA
tel. 43-50-01 tel./fax 43-81-01 43-16-48
MIKRONIKA Badawczo-Rozwojowa Spółdzielnia Pracy Mikroprocesorowych Systemów Automatyki
ul. Wykopy 2/4 60-001 POZNAŃ
tel. 30-70-11 fax 30-69-61
Zakłady Sprzętu
OSPEL WIERBKA Elektroinstalacyjnego
42-438 WIERBKA k/PILICY woj. Katowickie
tel. Pilica 28 tlx 312670
PAFAC S.A. Fabryka Aparatury Pomiarowej
ul. Łukasińkiego 26/28 58-100 ŚWIDNICA
tel. 52-71-00 fax 52-10-63 tlx 745160
POLNA S.A. Automatyki
ul. Obozowa 23 37-700 Przemyśl
tel. 78-66-01 fax 78-65-24 tlx 063228
Przedsiębiorstwo Usługowo-
ul.Kaliska 10 41-200 SOSNOWIEC
tel. 66-24-58
-Produkcyjne ELNAP Sp. z o.o.
Przedsiębiorstwo Kompleksowej Automatyzacji MERAMONT
ul. Kościuszki 14 62-300 WRZEŚNIA
tel. 36-17-29 tlx 0415446
Przedsiębiorstwo Automatyki i Aparatury Pomiarowej MERATRONIK-POLMO Sp. z o.o.
Al. Cukrowa 12 71-004 SZCZECIN
tel. (0-91 )82-56-91 tel./fax (0-91 )82-67-07
TERPO S.A. Zakład Techniki
ul. Przemysłowa 1/3 75-216 KOSZALIN
tel. 43-24-81 fax 43-26-58 tlx 0532205
Oś. Teatralne 24 31-946 KRAKÓW
tel. 44-54-84 fax 44-03-55 tlx 326291
Zakłady
Zakłady
Próżniowej
Wytwórnia Sprzętu Elektrotechnicznego
354
ADRES
Poradnik elektryka i automatyka
PRODUCENT
NAZ).NA Zakłady
ADRES
tel./fax
ZEMAT Zakład Elektromechaniczny Aparatury Termoelektrycznej
ul. Żeromskiego 48/50 90-624 ŁÓDŻ
tel. 32-84-84 fax 33-15-67 tlx 885320
Zakład
ZAPEL S.A. Porcelany Elektrotechnicznej
ul. Techniczna 1 36-040 BOGUCHWAŁA
tel.433-41 fax 436-34 tlx 632305
ZEG S.A. Zakład Elektroniki Górniczej
ul. Biskupa Burschego 3 43-100 TYCHY
tel. 127-10-81 fax 127-48-37 tlx 0315217
Zakład
ul. Piłsudskiego 38 33-230 SZCZUCIN
tel. 43-61-11 fax 43-61-14 tlx 066591
ul. Krotoszyńska 35 63-400 OSTRÓW WIELKOPOLSKI
tel. 624-21 tlx 0462381
ul. Przewozowa 32 44-101 GLIWICE
tel. 31-50-75 fax 31-95-11 tlx 316289
ul. Aleksandrowska 67/93 91-224 ŁÓDŻ
tel./fax 52-32-20
55-300 CIECHÓW k/ŚRODY ŚLĄSKIEJ
tel. 17-33-81 17-34-10 fax 17-30-75 tlx 0712736
Zakład
ul. Siewna 15A 94-250 ŁÓDŻ
tel. 54-94-14 fax 54-94-47
EMAG Centrum Elektryfikacji i Automatyzacji Górnictwa
ul. Leopolda 31 40-189 KATOWICE
tel. 596-241 586-026 fax 59-83-29 tlx 0313745
HELIOS Śląska Fabryka Lamp Żarowych (dawny POLAM-KATOWICE)
ul. 1 Maja 13 40-224 KATOWICE
tel. (0-32)58-62-21 fax (0-32)59-98-52
Pabianicka Fabryka Żarówek PO LAM-PABIANICE
ul. Partyzancka 66/72 95-200 PABIANICE
tel. 15-20-18
Zakłady Sprzętu Oświetleniowego
ul. Hossaka 150 64-920 PIŁA
tel. 261.-21
Rezystorów
Zakłady
Automatyki ZAP S.A.
Przemysłowej
Zakład Doświadczalny
INSTYTUTU SPAWALNICTWA
Zakład
Energoelektroniki
Zakłady
Porcelany Elektrotechnicznej
Aparatury Elektrycznej ERGOM
•
z Żarówki
PO LAM-PIŁA
Wykaz aparatury i producentów
355
l 15
LITERATURA
1. Łukasz Wąsierski, Teodor Maślanka, Jarosław Matwijiszyn: Zbiór zadań z przefączających ukfadów automatyki. Skrypty uczelniane Nr 597, Akademia Górniczo-Hutnicza im St. Staszica w Krakowie. Kraków 1977 2. Jerzy Siwiński: Ukfady przefączające w automatyce. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne WNT. Warszawa 1980 3. Klockner-Moeller: Schaltugsbuch 4. Klockner-Moeller: Nockenschalter T 5. Klockner-Moeller: Automatisieren und Energie verteilen Technische lnformatione 1991 6. Roman Kurdziel: Elektrotechnika dla ZSZ - Część 1. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1992 7. Andrzej Zieliński: Napęd i sterowanie hydrauliczne obrabiarek. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne WNT. Warszawa 1969 8. Jan Lipski: Napędy i sterowania hydrauliczne. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności WKŁ. Warszawa 1981 9. Tadeusz Wysocki, Ryszard Ksycki. Wyższa Szkoła Inżynierska: Przykfady i zadania z elektrotechniki ogólnej. Zakłady Graficzne RSW Prasa. Bydgoszcz 1964 1O. Dariusz Stawiarski: Urządzenia pneumatyczne w obrabiarkach i przyrządach. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne WNT. Warszawa 1972 11. Vademacum hydrauliki: Mannesmann Rexroth Gmbh. Wydanie RPL OO 301 12.80 12. H.Dorr, R. Ewald, J.Hutter, D.Kretz, F.Liedhegerier, A. Schmit: Vademecum hydrauliki. Tom 2. Mannesmann Rexroth GmbH. Wydanie RPL OO 303 10.86 13. Pneumatik Anwendungs - Beispiele. Festo Pneumatic. Wyd. 6653 14. Meixner Kohler: Podstawy pneumatyki. Festo 15. PKNiM: PN-90/E-01242. Oznaczenia identyfikacyjne zacisków urządzeń i zakończeń przewodów oraz ogólne zasady systemu alfanumerycznego. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA 16. PN-ISO 1219-1: 1994 Napędy i sterowania hydrauliczne i pneumatyczne. Symbole graficzne i schematy układów. Symbole graficzne. Wydawnictwa Normalizacyjne ALFA-WERO. 17. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-92/E-01208.02. Symbole graficzne stosowane w schematach. Elementy symboli, symbole rozróżniające i inne symbole ogólnego zastosowania. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA 18. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-92/E-01200-08. Symbole graficzne stosowane w schematach. Przyrządy pomiarowe, lampy i sygnalizatory 19. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-89/E-05028. Barwy wskażników świetlnych i przycisków. 20. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-90/E-05023. Oznaczenia identyfikacyjne przewodów elektrycznych barwami lub cyframi. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. 21. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-92/E-01200-07. Symbole graficzne stosowane w schematach. Aparatura łączeniowa, sterownicza i zabezpieczeniowa. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA 22. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-73/M-50604. Wyposażenie elektryczne. Wytyczne konstrukcyjne .. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. 23. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-65/M-55621. Obrabiarki do metali. Symbole na tabliczkach obrabiarek. Wydawnictwo Nórmalizacyjne ALFA. 24. Polski Komitet Normalizacji i Miar PKNiM: PN-78/E-01241. Rysune.k techniczny elektryczny. Oznaczenia identyfikacyjne literowo-cyfrowe. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. 25. Katalog: Typowe Elementy Hydrauliki Sitowej. Wydawnictwo Przemysłu Maszynowego WEMA. Warszawa 1980. 26. Technika Hydraulicznych napędów i regulacji. Program produkcji. Katalog-Wadowice 1994. 27. Jerzy W. Szamotulski, Danuta Kałuszko - Jednostki SI Tablice przeliczeniowe. Wydawnictwo Normalizacyjne ALFA. Wydanie li uaktualnione i rozszerzone. Warszawa 1983. 28. Bolesław Pochopień: Automatyka przemysfowa dla elektroników. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1977. Wydanie li. 29. Opis techniczny przemienników częstotliwości AMT-APATOR S.A. 30. L.Plaszyński: Przemienniki częstotliwości. Wydawnictwo ENVIROTECH. Poznań 1996.
356
Poradnik elektryka i automatyka