Eva Weaver Lalki z getta

Eva Weaver LALK I Z GETTA The puppet boy of Warsaw Przełożyła Maria Witkowska

Dla wszystkich ofiar wojny – ówczesnych i dzisiejszych: Niech ta książka wspiera dialog i goi rany.

Prolog Gdyby nie tamten płaszcz, to wszystko w ogóle by się nie wydarzyło. Czarny wełniany płaszcz z rzędem sześciu guzików najpierw był tylko świadkiem wydarzeń. Potem jednak − z uwagi na swoją kieszeń − został też ich współuczestnikiem. Teraz leży zmaltretowany, wypatroszony jak upolowany dzik, zupełnie pusty w środku, sponiewierany i niemodny. Niczego już nie chroni: ani Miki i jego skarbów, ani okularów w złotej oprawie, ani żebraczego fletu, ani wyblakłych listów, ani zdjęć, ani dzieci. Została tylko jedna książka, którą Mika po kryjomu wsunął do kieszeni. Pośród szwów płaszcza uchował się już tylko notes w ciemnoczerwonej skórze, pełen zdjęć, wycinków i zapisków. Ten ukryty skarb to „Księga bohaterów” Miki. Mika był jeszcze młodym człowiekiem, kiedy zwinął płaszcz w kłębek i schował go do pudła. Ostatnia noc tego płaszcza zbiegła się w czasie z ostatnim kawalerskim wieczorem Miki. Potem, skrywany przed światłem dnia, płaszcz powoli odpływał w niebyt. Stopniowo zapominali o nim wszyscy, którzy tak go kiedyś cenili: krawiec Nathan, dziadek Jacob, Mika, Ellie, matki, bliźnięta, pacynki, nawet sieroty… Potem Mika powrócił. Bez żadnego ostrzeżenia – ot, nagły błysk, a potem niebiańskie światło. Stał nad nim, siwy jak niegdyś jego dziadek, stary jak szlachetne wino. Towarzyszył mu brązowooki chłopiec, który ze wzrostu i budowy przypominał samego Mikę z czasów, kiedy ten wszedł w posiadanie płaszcza. To nie był zwykły płaszcz: skrojony na wymiar rękami starego krawca, starannie uszyty i wykończony rzędem eleganckich czarnych guzików. Gdy Niemcy wkroczyli do Warszawy, dziadek Jacob wszył weń ukryte kieszenie i wtedy płaszcz zyskał nowy sens swojego istnienia. Jeszcze przed kieszeniami pojawiła się jednak opaska: niebieska gwiazda Dawida na kawałku białej bawełny, wkomponowana starannie do prawego rękawa płaszcza niczym naturalne znamię. Gdyby przyjrzeć się uważnie, nadal widać było granatową nić, którą została zamocowana, ten niewinny kawałek przędzy z maminego przybornika do szycia. Przez lata przez kieszenie płaszcza przewinęło się mnóstwo różnych rzeczy, ale dopiero dziewczynka zmieniła wszystko. Dla niej płaszcz stał się jakby okrętem, wielorybem, który połknął ją jak Jonasza, aby mogła bezpiecznie przedostać się na drugi brzeg. To było pierwsze dziecko, które zostało w ten sposób przeszmuglowane. Pachniała snem, głębokim rozespaniem. Roztaczała też wokół siebie silną woń taniego mydła. Pielęgniarka widocznie wyszorowała ją od stóp do głów. Gdyby ją złapali, to przynajmniej ładnie by pachniała. Może ten świeży zapach mydła miał ją chronić, zasiać zwątpienie w umyśle żołnierza, przypomnieć mu jego własne dziecko, które po kąpieli

układa do snu… Tamtej pierwszej nocy płaszcz zapewnił schronienie niczego nieświadomej dziewczynce. Otulił się wokół niej tak ciasno, jak tylko było to możliwe. Jej loki szorowały po jego jedwabistej podszewce niczym szorstka wełna. Potem zniknęła, przekazana komuś nagłym gestem. Na jakiś czas pozostał po niej tylko ten zapach…

Część pierwsza: Historia Miki

Rozdział 1 Nowy Jork, 12 stycznia 2009 roku Na tle lśniąco błękitnego nieba skrzył się śnieg. Po pierwszych opadach Nowy Jork staje się magicznym miejscem. Milknie i zupełnie się zmienia. Pomimo śniegu, a może właśnie z jego powodu Mika postanowił przejść piechotą tych kilka przecznic dzielących stację metra od muzeum. Śnieg tłumi wszystkie problemy. Zupełnie jak gdyby nagle znikały. Starszy człowiek źle spał tej nocy, dokuczał mu ból w lewym kolanie, a mimo to nucił coś pod nosem. Świeży biały puch napawał go optymizmem, a niedziela spędzona w towarzystwie wnuka miała stać się wyjątkowym akcentem na tle jego monotonnej egzystencji. Daniel pojawił się na miejscu wcześnie, żeby jak najpełniej wykorzystać krótki zimowy dzień. Po sutym śniadaniu Mika zaproponował randkę z dinozaurami z Muzeum Historii Naturalnej. Otulili się więc ciepłymi szalikami i wsunęli na głowy czapki, by ochronić się przed przeszywającym wiatrem. Wysiedli z metra na 72. ulicy i ruszyli na północ w stronę Central Parku. Trzynastoletni Daniel był wysoki, chudy i zwinny. Z twarzy o delikatnych rysach biły ciekawość i szczypta zadziorności. Mika uwielbiał bezwstydny śmiech i czuprynę czarnych loków swojego wnuka. Przypominał mu Hannah, przypominał mu Ruth. Raz po raz podejmowali dziwaczny chodnikowy taniec, wyrzucając w górę kłęby białego puchu. Daniel rozkopywał śnieg butami, Mika zaś podrzucał go laską. Obaj śmiali się przy tym radośnie. Przemierzali 72. ulicę w kierunku Columbus. Po drodze minęli mały teatr, który z zewnątrz zwracał uwagę tylko informacją umieszczoną na dużych zniszczonych czerwonych drzwiach. Kątem oka Mika dostrzegł kolorowy plakat, na którym drukowanymi literami napisano: „Mały lalkarz z warszawskiego getta – teatr lalek”. Zwolnił nieco kroku, ale chociaż na czole i pomiędzy łopatkami poczuł strugi zimnego potu, nie zatrzymał się. Tło dla tytułu przedstawienia stanowił czarny płaszcz, rozpostarty jak gdyby do tańca czy do lotu, z gwiazdą Dawida na opasce przyszytej do prawego rękawa. Gwiazda była niebieska, polska. W innych miejscach Żydzi musieli nosić żółte emblematy. Z połów płaszcza wychylały się przeróżne kolorowe pacynki: krokodyl, błazen, księżniczka i

małpka. Mika poczuł, że serce wali mu szybko i mocno jak młotem. Sięgnął do wnętrza płaszcza, najpierw do lewej, potem do prawej kieszeni, wyraźnie czegoś szukając. Znalazł tylko starą pomiętą chusteczkę, ogryzek ołówka i drugą parę rękawiczek. Nagle zakręciło mu się w głowie i zalała go potężna fala mdłości. Towarzyszyło jej poczucie bezradności i złości, które o mało co nie pożarło go niczym lew zanurzający kły w jego wnętrznościach. Poczuł ścisk w klatce piersiowej i zaczął łapczywie łapać powietrze. Chwycił wnuka za ramię i powiedział słabym, zmęczonym głosem: – Danny, chodźmy do domu. Muszę ci coś pokazać. – O co chodzi? Dobrze się czujesz? – Tak, po prostu muszę wracać. Przepraszam cię, Danny. – Mika zachwiał się i mocno chwycił laskę. Nie zdołał oprzeć się zalewającej go fali obrazów: bezkresne tlące się gruzowisko, nad nim niczym kruk krąży potężny czarny cień, a z płaszcza wyłania się cała trupa rozwrzeszczanych lalek, które gonią go i usiłują dopaść. Mika oparł się o ścianę i wizje zaczęły tracić na sile. Kolana jednak nie utrzymały go, więc osunął się na ziemię. Usłyszał jeszcze głośne dzwonienie w uszach, które przeszło, a potem zapadł całkowity mrok. – Obudź się, dziadku... − Oprócz głosu wnuka usłyszał jeszcze jakiś, dochodzący z drugiej strony ulicy. Mika nie słyszał, co ten człowiek mówi. Jeśli jest Żydem, tak samo jak ja, to nie powinno go być na chodniku. Czyżby nie słyszał, że nie wolno chodzić po chodnikach? A może to Niemiec? Nieznajomy przeszedł przez ulicę. – Dziadku, napij się, to powinno pomóc. – Danny przysunął do jego twarzy małą srebrną piersiówkę. Poczuł jej chłód na ustach. – Wszystko w porządku? – Obcy mężczyzna nachylił się nad Miką z przyjaznym, troskliwym wyrazem twarzy. Jego czoło pokrywały zmarszczki. Nie miał na sobie munduru, tylko wełnianą czapkę i szalik. Tak czy owak, nieznajomemu nie wolno ufać. Nawet jeśli jest uśmiechnięty. Trzeba wstawać. Nie można tak tu umrzeć. Danny ponownie przyłożył mu piersiówkę do ust. Mika wziął duży łyk i zakasłał gwałtownie. – Chcesz mnie zabić? Co to jest? Mężczyzna roześmiał się. – Ziołowy rum, siedemdziesięciopięcioprocentowy, austriacki. Doskonały w takich nagłych wypadkach. Postawiłby na nogi umarlaka. Lepiej się pan czuje? – Tak, dziękuję. – Mika otrząsnął się jak pies wychodzący z wody. – Da pan radę wstać? Mogę zadzwonić po karetkę. – Nie, wszystko w porządku. Naprawdę. Proszę mi tylko pomóc. − Daniel i nieznajomy wzięli Mikę pod ręce i podnieśli go. Nogi nadal zdawały się odmawiać współpracy, jak

gdyby jeszcze nie wróciły z dalekiej podróży. Mika czuł się tak, jak gdyby założył okulary tyłem na przód. Bolała go głowa. Parę razy tupnął mocno w zmrożoną ziemię. – Już mi lepiej, dziękuję. Muszę wracać do domu. – Na pewno możesz iść, dziadku? Może chociaż wezwę taksówkę? Mika uśmiechnął się do wnuka. Odkąd wyszli z metra, nie minął ich ani jeden samochód. Beztroska stanowiła nieodłączny element magii pierwszych śniegów. – Nie, po prostu chodźmy – odparł i zwrócił się do nieznajomego: − Dziękuję panu za rum. Chyba pomógł. – Chodźmy, dziadku. − Danny podał mu laskę, chwycił pod rękę i wspierał przez całą drogę przez zasypane śniegiem miasto aż do stacji metra. Mika chętnie się na to zgodził, był wręcz wdzięczny wnukowi. Po wyjściu z metra przeszli jeszcze kawałek, zanim dotarli do budynku, w którym mieszkał Mika. Winda zawiozła ich na piąte piętro i Mika otworzył drzwi. Gdy tylko zdjął płaszcz i szalik, nagle odzyskał wigor. – Danny, idź, proszę, do sypialni i przynieś mi z szafy dużą brązową paczkę, która stoi za ubraniami. Pudło musiało tam być od lat. Zanim Mika poprosił swoją przyszłą żonę o rękę, starannie je zapakował. Miał wtedy dwadzieścia osiem lat i od tego czasu otworzył pudło tylko raz – w październiku zeszłego roku, by schować do środka ostatnią rzecz. Daniel sięgnął do szafy i wyciągnął paczkę. Przez chwilę zachwiał się pod jej ciężarem. – Co ty tam trzymasz, dziadku? Cegły?! – zawołał. – Nie. Weź pudło i chodź tutaj. Daniel ostrożnie ustawił pudło przed dziadkiem. Mika przesuwał trzęsące się dłonie po pogniecionym brązowym papierze, delikatnie obmacując pudło ze wszystkich stron. Potem wziął ostry kuchenny nóż i nagłym ruchem rozciął sznur. Nie ma już sensu dbać o stan paczki, więcej nie zamierzał jej przecież pakować. Chwycił pudło i powoli uniósł wieko. Wydobył się z niego przytłaczający, ostry, gryzący zapach. – Co to jest, dziadku? – Chciałbym ci opowiedzieć o tym, co wydarzyło się w getcie. Chcę ci o tym opowiedzieć, zanim umrę. Chcę dać świadectwo: tobie, sobie samemu, twojej matce, a być może całemu światu. – Mika wyciągnął z pudła duży, ciężki czarny płaszcz. Przypomniał mu się wielki czarny pies, którego widział w zeszłym tygodniu przy wejściu do Madison Park. Leżał bez życia na ziemi, jak gdyby rażony piorunem. Ten stary płaszcz tym się od niego różnił, że ciągle tliło się w nim życie. Uniósł go i wsunął ręce w ciemne tunele rękawów. Tak samo jak za dawnych, chłopięcych lat Miki, płaszcz sprawiał wrażenie przydużego, a mimo to pasował na niego jak druga skóra. Zupełnie jak gdyby posiadał czarodziejskie moce, które przywoływały wspomnienia i duchy przeszłości. Mika ujął dłoń Daniela i wziął głęboki oddech. – Zwróciłeś uwagę na plakat w małym teatrze po drodze? Ten z napisem: „Mały lalkarz z warszawskiego getta”? − Daniel potrząsnął głową. Wpatrywał się w zdumieniu w dziadka,

którego oczy lśniły teraz szalonym blaskiem. – To mnie nazywano małym lalkarzem. W getcie. Chociaż w sumie równie dobrze mogliby mnie nazywać małym kieszeniarzem. – Czy to właśnie ten plakat tak wytrącił cię z równowagi? – zapytał Daniel. Mika pokiwał głową. – Żołnierze nigdy nie poznali sekretnego świata, który istniał we wnętrzu mojego płaszcza. Nigdy nie zauważyli kieszeni w kieszeniach. Bo widzisz, Danny, to jest magiczny płaszcz. Ale może zacznę od początku.

Rozdział 2 Warszawa, 1938 rok Gdy został uszyty ten płaszcz, miałem dwanaście lat. Nathan, nasz krawiec i drogi przyjaciel, uszył go dla mojego dziadka w pierwszym tygodniu marca 1938 roku. Dla Warszawy i dla nas był to ostatni rok wolności. Nathan mieszkał w małym sklepie na rogu ulicy Piwnej, w starej dzielnicy, niedaleko nas. Cieszył się taką renomą, że przyjeżdżali do niego ludzie z całego miasta. Ani na chwilę nie porzucał swoich igieł i nici. Szył pracowicie jak pająk tkający swoją sieć, jak gdyby nici wysuwały mu się wprost z dłoni. Za pomocą bogatej kolekcji nici we wszystkich kolorach i odcieniach, na co dzień spoczywających na półce, zszywał koszule, spodnie, płaszcze i marynarki. Jednak Nathan posiadał umiejętności, dzięki którym mógł nie tylko zmieniać długość i rozmiary, ale też odmieniać ludzkie życie. Pamiętam dobrze jego warsztat, ponieważ przed okupacją wielokrotnie bywałem tam z dziadkiem. Pamiętam przytłumione światło i duszący zapach tkanin przechowywanych w ciasnym pomieszczeniu. Pamiętam guziki różnych kształtów i rozmiarów, pamiętam wełny, a nawet kaszmiry. Pamiętam smutne, zakurzone rośliny, które przetrwały w oknie, pomimo że nikt ich nie podlewał. Pamiętam mały dzwoneczek, którego dźwięk rozlegał się nad drzwiami, gdy wchodziliśmy. Przede wszystkim jednak pamiętam zielone oczy Nathana, które aż błyszczały na tle ponurej pracowni. Wyróżniały się niczym dwa szmaragdy na jego pomarszczonej twarzy, śledząc ruchy kościstych, niecierpliwych palców, które nie potrafiły zatrzymać się nawet na chwilę. Czy Nathan szył także w snach? To właśnie tam, w tym zakurzonym warsztacie krawieckim, wszystko się zaczęło. Mój dziadek pozwolił zdjąć z siebie miarę, następnie wodził dłońmi po szeregu różnych tkanin wyłożonych przed nim jak na wystawie. Opuszki palców poszukiwały wśród nich tego jednego, właściwego materiału. Miesiąc wcześniej otrzymał profesurę. Dla uczczenia tego faktu postanowił sprawić sobie płaszcz szyty na miarę. Dziadek mówił na mnie Mika. W ten sposób skracał imię Mikhael – dar od Boga. Czy poprzez to zdrobnienie kwestionował znaczenie daru? Byłem chudy i raczej niski jak na swoje dwanaście lat, ale miałem mnóstwo energii i chętnie się uczyłem. W moim pokoju wszędzie leżały książki, nawet pod poduszką. Dziadka kochałem jak nikogo innego na świecie. Po śmierci mojego ojca został moim najlepszym przyjacielem. Mówiłem do niego „tatusiu”, czasem tylko „dziadku”. Tworzyliśmy dość nietypową rodzinę. Nie miałem rodzeństwa, z którym mógłbym się bawić i broić. Była tylko moja mama, dziadek i ja – pokoleniowy trójkąt.

Tydzień później ponownie pojawiliśmy się w pracowni Nathana. Dziadek z niecierpliwością czekał na przymiarkę swojego wspaniałego płaszcza. To było jak przeprowadzka do nowego domu, jak piękne większe mieszkanie. – Co sądzisz, Mika? – Z szerokim uśmiechem na ustach obracał się przed lustrem raz w tę, raz w drugą stronę. Nie czekał na moją odpowiedź. – Świetna robota, Nathan, bracie. Świetna robota! Czymże jest algebra w porównaniu z takim kunsztem! Poklepał krawca po ramieniu, zapłacił mu i wyszliśmy. Ruszyliśmy do domu okrężną drogą. Dziadek dreptał brukowanymi ulicami Warszawy z rękami zanurzonymi w przepastnych kieszeniach nowego płaszcza. W 1938 roku ciągle jeszcze mogliśmy bez ograniczeń poruszać się po mieście, w którym swobodnie kwitła kultura żydowska. To było piękne miasto, nasze miasto. Ta beztroska miała się wkrótce w bardzo dramatycznych okolicznościach skończyć. Dziadek wykładał matematykę na Uniwersytecie Warszawskim. Był mądrym i dumnym człowiekiem, a studenci wprost go uwielbiali. Okrągłe okulary i spokojny, niski głos wzmacniały wizerunek profesora, a niebagatelny wzrost, wyraziste rysy i bujne czarne włosy, tylko na lewej skroni przyprószone siwizną, wzbudzały szacunek. Dziadek uwielbiał precyzję liczb; twierdził, że jeśli poświęci się im dostatecznie dużo czasu i uwagi, wszystko nabiera sensu. „Liczby zawsze się zgadzają”, zwykł mawiać. Kilka miesięcy po tamtym spacerze, gdy wracaliśmy od krawca, miałem poznać również jego drugie oblicze, które okazało się mieć niewiele wspólnego z algebrą, logiką i abstrakcyjnymi liczbami. Wtedy też miałem się przekonać, że liczby nas nie ocalą. Widmo wojny krążyło nad nami od dłuższego czasu. Wraz z nastaniem września 1939 roku zaczęły się bombardowania. Zajęcia w szkołach zostały zawieszone, więc siedziałem w domu z matką i dziadkiem. Wcisnąłem się w stary fotel stojący w salonie i otoczyłem książkami do fizyki. Pierwszy odgłos wybuchu dobiegł gdzieś z centrum miasta. Najpierw usłyszałem głuchy łomot, a potem odgłos, jakby jakiś ogromny kamień rozprysnął się na tysiące drobnych odłamków. Podbiegłem do okna. Rozpętało się prawdziwe piekło. W powietrzu zaroiło się od meserszmitów, które bzyczały jak szarańcza, zrzucając bombę za bombą. Niebo rozpaliło się ponurym oranżem i fosforyzującą żółcią. Stałem jak wryty i wpatrywałem się w ten widok, dopóki matka nie chwyciła mnie za ramię i nie odciągnęła od okna. Tamtej nocy prawie nie zmrużyliśmy oka. Podobnie jak przez wiele kolejnych. Po tym pierwszym nalocie bomby spadały na miasto dniem i nocą, nieustannie siejąc spustoszenie. Czasami bombardowanie kończyło się w ciągu kilku minut, kiedy indziej ciągnęło się godzinami. Nie mogłem się powstrzymać i ciągle oglądałem te śmiercionośne fajerwerki, zwłaszcza w nocy. Siedzieliśmy w środku jak króliki czekające w norze na rzeź, ale nawet po zaciemnieniu okien zasłonami, prześcieradłami i gazetami zawsze znajdowałem jakąś dziurkę, żeby wyjrzeć na zewnątrz. – Odejdź od tego okna, bo przez ciebie wszyscy zginiemy – mówiła mama. Martwiła się, że te przeszpiegi ściągną na nas samoloty.

Ja tymczasem uważałem, że jeśli będę wypatrywał samolotów, to bomby nas ominą. Może to głupie, lecz mimo to niejednej nocy dziadek pełnił tę wartę razem ze mną. Cóż innego mieliśmy robić? Całymi dniami przesiadywaliśmy w mieszkaniu, bolały nas oczy i kończyny. Dodatkowo bezsenne noce mocno dawały nam się we znaki. No i ten piekielny hałas! Bałem się, że popękają nam bębenki w uszach. Ale kiedy samoloty znikały gdzieś w dziwnej pustce ciszy, baliśmy się jeszcze bardziej. A to był dopiero początek. Kilka dni później pojawiły się sztukasy – straszliwe niemieckie bombowce wyposażone w rozdzierające syreny, które miały wywoływać panikę i skłonić ludzi do kapitulacji. Usłyszałem ich wycie na długo przed tym, jak zobaczyłem pierwszy samolot. Bombowiec krążył nad nami niczym ponury drapieżny ptak. Nagle pomknął w dół, nurkując z zawrotną prędkością i niesamowitym krzykiem. Spadał w diabolicznym crescendo. – Zestrzeliliśmy jednego! – wykrzyknąłem, zasłaniając uszy dłońmi. – Tatuś, chodź, zobacz! – Skakałem z radości. Niestety moja euforia miała wkrótce prysnąć jak bańka mydlana. Na sekundę przed uderzeniem w ziemię samolot zrzucił bomby. Najpierw w niebo buchnęły płomienie, a potem gęsta czarna chmura dymu. Samolot tymczasem powoli się podnosił. Dranie przypuścili atak i uciekają. Kiepsko, bardzo kiepsko. Skoro potrafili wyciąć taki numer, to do czego jeszcze są zdolni? Tamtej nocy nie wróciłem już do okna. Wszyscy w naszej małej rodzinie mocno do siebie lgnęliśmy. Mamie zwykle udawało się ugotować jakąś zupę albo inny niewyszukany posiłek, a dziadek zabawiał mnie algebrą i geometrią. Czasami spędzaliśmy kilka godzin u sąsiadów, ale zwykle po prostu wstrzymywaliśmy oddech, wyglądaliśmy przez szpary w zaciemnionych oknach i nasłuchiwaliśmy trzasków w radiu. Ogłoszenia pojawiały się teraz rzadziej, eter wypełniały głównie polonezy i walce Chopina, które miały przypominać nam o naszym polskim dziedzictwie i dumie narodowej. Czasami utwór przerywano, żeby nadać jakiś komunikat, te jednak nigdy nie podnosiły nas na duchu. Jako pierwsi mieliśmy okazję doświadczyć nowej niemieckiej taktyki, zwanej Blitzkrieg. Chodziło o to, aby z całą mocą zaatakować zaskoczonego przeciwnika i powalić Polskę na kolana. Nasza kawaleria dzielnie się broniła, ale cóż mogły zdziałać konie i armaty przeciwko potężnym samolotom, pancernym czołgom i moździerzom… Na skutek ataku z zaskoczenia ludzie padali jak muchy – ginęli w wybuchach, pod gruzami własnych domów, od pocisków wystrzeliwanych z samolotów. Wystarczyło wyjść na chwilę po wodę czy po jedzenie. Warszawa skapitulowała 29 września. Po miesiącu bombardowań miasto zmieniło się w płonące gruzowisko, brakowało wody do gaszenia pożarów. Gdy wyszliśmy z domu, naszym oczom ukazał się zupełnie inny świat. Z budynku przy ulicy Pawiej 46, w którym

kiedyś mieszkali Chrostowscy, pozostała tylko spalona fasada. Państwo Krasińscy stracili dwoje dzieci, a dom mojego przyjaciela Jacoba przeobraził się w płonącą skorupę. Jego ojciec zginął pod gruzami. Państwo Rosenzweigowie z mieszkania obok przeżyli, za to piekarnia Steynberga miesząca się naprzeciwko warsztatów Nathana spłonęła doszczętnie. Nie będzie już puszystego białego chleba od Steynberga. Uliczny bruk ledwo wyzierał spośród gruzów i zniszczonych mebli. I konie. Wszędzie leżały wzdęte trupy koni, nad którymi unosiły się chmary czarnych much. Tamtego wieczoru widzieliśmy, jak z miasta wyprowadzano sznur naszych dzielnych, choć wynędzniałych żołnierzy. Szli przed siebie jak zbite psy, jak gdyby w jednym kawałku trzymały ich tylko brudne i porozdzierane mundury. Ten widok mnie przeraził. Co się z nimi stanie? Co się stanie z nami? Następnego dnia do miasta wkroczyły niemieckie oddziały Wehrmachtu. Bynajmniej nie weszli cichaczem. Przyjechał nawet sam Hitler. Führer chciał osobiście dokonać przeglądu wojsk w nowo zdobytym mieście. Czołgi, które z taką brutalnością przetoczyły się przez nasz kraj, wjechały do naszego miasta. Ich gąsienice głośno stukały po brukowanych ulicach. Wkroczyła też piechota – bezkresny ciąg kwadratów złożonych z żołnierzy w hełmach, którzy maszerowali równiusieńko gęsiego, jak gdyby tworzyli jedno ciało. Gdy dotarli przed trybunę Führera, wszystkie głowy nagłym ruchem zwróciły się w stronę człowieka z wąsem. W tym momencie żołnierze zdawali się jeszcze głośniej uderzać w ziemię obcasami swoich czarnych skórzanych butów z wysoką cholewą. Całe miasto drżało przed ich siłą. Potem flagi zostały wciągnięte na maszty. Wszechobecność swastyki miała nam pewnie przypominać o tym, że Herrenrasse, niebieskoocy blondyni z rasy panów, zamierzają zadeptać wszystko, co uznają za gorsze i niegodne. Już niedługo mieli zacząć tępić nas jak szkodniki, jak owady, jak brud. Wkrótce pojawiły się pierwsze zarządzenia. Potem kolejne, coraz to nowe, tydzień po tygodniu, miesiąc po miesiącu. Dawkowano je nam stopniowo, krok po kroku pozbawiając nas wolności i godności. Najpierw zakazano nam rozrywki. Z dnia na dzień ludziom pochodzenia żydowskiego zabroniono wstępu do miejscowych parków, kawiarni i muzeów. Straciliśmy Ogród Krasińskich, nie mogliśmy chodzić do zoo ani do Łazienek. Pewnego dnia wracałem ze szkoły do domu ulicą Freta, gdy nagle zza rogu wyłonił się niemiecki żołnierz. – Mach dass Du wegkommst. Runter hier! – krzyknął. Zanim zdążyłem wydedukować, co do mnie wyszczekał, chwycił mnie za koszulę i zepchnął na ulicę, jakby rzucał starym workiem. Upadłem na ziemię, a z kolan pociekła mi krew. Wróciłem do domu zupełnie zdruzgotany. Wieczorem dziadek zapoznał mnie z treścią najnowszego zarządzenia. Otóż Żydom nie wolno było korzystać z publicznych tramwajów, przebywać w restauracjach w

dzielnicach nieżydowskich oraz chodzić po chodnikach, wszędzie pojawiały się oznaczenia Nicht für Juden, „Nie dla Żydów”. Mieliśmy się poruszać po ulicach, razem z samochodami i końmi. W maju dziadek stracił pracę na uniwersytecie. Ni stąd, ni zowąd kazano mu spakować rzeczy i zabroniono pojawiać się na uczelni. Wkrótce i mnie miało się oberwać. Rzecz wydarzyła się podczas lekcji chemii. Nasz nauczyciel, pan Siemaski, właśnie wskazywał beryl w układzie okresowym pierwiastków chemicznych, gdy rozległy się trzy głośne uderzenia w drzwi. Gdy te się otworzyły, do sali wszedł nasz dyrektor, pan Krasiński. Stał, spłoszony, pomiędzy dwoma niemieckimi żołnierzami. Ten po lewej miał ze sobą listę, którą wcisnął w ręce dyrektora. – Czytaj! – Abram Tober, Jacob Kaplan, Mika Hernsteyn – wyliczał Krasiński drżącym głosem. – Pakujcie książki. Już się tu nie uczycie. Idźcie do domu. Przez chwilę nie mogłem się ruszyć. – Schnell, macht schon! – wykrzyknął Niemiec. Wstałem i wyszedłem z sali, na nikogo nie patrząc. Już nigdy więcej nie widziałem ani Abrama, ani Jacoba, ani Bolka i Henryka, którzy pozostali w szkole. Po powrocie do domu rzuciłem się w objęcia dziadka. – Tatuś, wylali mnie. Tak po prostu. To niesprawiedliwe... Dziadek przytulił mnie, a po chwili dołączyła do nas mama. – Wiem – powiedział. – Dzisiaj napisali o tym w gazetach: „Żydowskie dzieci zostaną usunięte ze szkół publicznych w trybie natychmiastowym”. Przykro mi, Mika. Bezsilnie osunąłem się na fotel. Uważałem się jednocześnie za Żyda i za Polaka. Podziwiałem wybitnych Polaków, takich jak wielki kompozytor Chopin, Kopernik czy pani Curie. Dzięki swej odwadze przesuwali oni granice poznania i wkraczali na nowe terytoria. Ja chciałem iść ich śladem. Siedząc w starym fotelu i nie mogąc pojąć tego, co się stało, przypomniałem sobie, jak dziadek zabrał mnie do domu pani Curie na Starym Mieście. Nigdy co prawda nie weszliśmy do kościoła Świętego Krzyża, ale dumą napawał mnie fakt, że serce Chopina spoczywa w naszym pięknym mieście. Wyrzucenie ze szkoły było dla mnie potwornym ciosem. Świetnie się uczyłem i lubiłem szkołę. Bolek i Henryk nie lubili jej nawet w połowie tak bardzo jak ja, a im pozwolono zostać. Dlaczego? Całymi popołudniami bawiliśmy się razem na ulicy, Bolek i ja obchodziliśmy nawet urodziny w tym samym dniu. Dziadek próbował mnie pocieszać i zastąpić mi szkołę; godzinami siedzieliśmy nad jego starymi książkami, a on odkrywał przede mną tajniki swojej ukochanej matematyki. Chłonąłem jego łagodny głos, jego wiedzę i życzliwość. Algebra faktycznie przynosiła nam ukojenie. Mimo to coś we mnie nie akceptowało tej jego pokory. Dlaczego nie walczył?

Pracował na uniwersytecie przez całe lata. Cieszył się powszechnym szacunkiem. Gdzież teraz byli jego koledzy? Dlaczego nikt nie chciał się za nim wstawić? „Jestem już stary, Mika, nie martw się o mnie. Za to ty, mój chłopcze, musisz się jeszcze uczyć. I twoja matka cię potrzebuje”, mówił, potrząsając głową. Nie miał dla mnie odpowiedzi, mógł mi jedynie położyć na ramieniu swoją lekką jak ptak dłoń. Mijały kolejne tygodnie, a na nas spadały kolejne zarządzenia, które zaciskały nam się wokół szyi jak pętla. Wstrzymywaliśmy oddech. Stopniowo oswajaliśmy się z nagłym ograniczeniem naszego świata, ale pojawiały się kolejne nakazy. Niemcy chcieli nas jednoznacznie oznaczyć, ometkować. Wszyscy Żydzi musieli więc nosić na prawym rękawie białe opaski z niebieską, co najmniej sześciocentymetrową gwiazdą Dawida. Należało ją przyszyć w dobrze widocznym miejscu. Oczywiście musieliśmy się w nie zaopatrzyć sami. Od tamtej pory zawsze już tak było. Niemcy ustanawiali jakieś prawo, a następnie zmuszali nas do tego, abyśmy samodzielnie ukręcili linę, na której mieliśmy zawisnąć. Jak się należało spodziewać, w ciągu kilku dni na każdym rogu stali sprzedawcy wymachujący znienawidzonymi opaskami. Wkrótce nałożono na nas obowiązek wyrobienia kenkart, czyli dowodów tożsamości, do których wbijano duże J – jak Jude, Żyd. Nie myślałem, że jedna litera może tak wiele zmienić. Na podstawie tego dokumentu odbierało się kartki na żywność, przy czym nasze przydziały były żałośnie skromne. Dostawaliśmy niewielką część tego, na co mogli liczyć nie-Żydzi. Niemcy odbierali dwa bochenki chleba, Polacy – jeden, a Żydzi – kromkę. Zupy mojej matki z dnia na dzień stawały się bardziej wodniste. Nie dostawaliśmy mleka ani jajek, o mięsie w ogóle nie było mowy. Najwyraźniej Niemcy skazali nas na śmierć głodową, kilogram po kilogramie. Chcąc uchronić się od straszliwego głodu, wielu ludzi próbowało zdobyć aryjskie kenkarty. Jeżeli jednak zostali przyłapani na oszustwie, trafiali na Pawiak. O torturach i mordach odbywających się za murami tej potężnej fortecy krążyły tak straszliwe opowieści, że budziłem się po nocach zlany zimnym potem. Zaczynaliśmy już myśleć, że gorzej być nie może, kiedy w październiku 1940 roku wyznaczono nam dwa tygodnie na opuszczenie mieszkań. Mieliśmy pozbyć się większości dobytku i przeprowadzić do niewielkiej części miasta, którą Niemcy nazywali Jüdische Wohnbezirk, czyli dzielnicą żydowską. Słowa „getto” oficjalnie nie używano, ale błyskawicznie rozeszło się ono pocztą pantoflową po okolicy. Wszyscy wiedzieliśmy, że to nic innego jak jedno wielkie więzienie. Jak nietrudno sobie wyobrazić, zapanowały panika i rozpacz. Wszędzie czuć było strach, który wpełzał do naszych domów i wisiał nam nad głowami jak ciężkie i lepkie powietrze przed burzą. Jak mamy się wszyscy pomieścić na tak małym obszarze? Było nas prawie czterysta tysięcy! Taki ocean ludzi w stawie otoczonym trzymetrowym murem z drutem kolczastym i tłuczonym szkłem na szczycie. 31 października Niemcy stłoczyli nas na tym małym wycinku planu miasta Warszawy, w

jego północnej części. Od zachodu jego granice wyznaczały ulica Okopowa oraz stary cmentarz żydowski. Już wcześniej zamieszkiwało tam sporo ludzi i chociaż stało tam kilka dumnych trzykondygnacyjnych kamienic z żelaznymi balkonami, uliczki w większości były wąskie i ciemne. Niemcy zmusili całą ludność nieżydowską do opuszczenia tej okolicy, żeby zrobić miejsce dla nas. Mama długo zastanawiała się, co należy ze sobą zabrać. Do dziś pamiętam, jak krzątała się po naszym starym mieszkaniu i brała do ręki to świecznik, to książkę. Musiała wybierać między dzbankiem a oprawionym w ramkę obrazkiem. Ostatecznie spakowała rzeczy najcenniejsze i najbardziej praktyczne: album ze zdjęciami, parę książek, srebrne świeczniki, które dostała w prezencie ślubnym, dwa dzbanki, ubrania i pościel. Zawinęła to wszystko w tobołki i dołączyliśmy do maszerujących. Nasza mała jednostka, trzyosobowa rodzina. Szliśmy w milczeniu, niosąc część niegdysiejszego dobytku w zmaltretowanych walizkach i prowizorycznych plecakach. Ludzie ciągnęli albo pchali wózki pełne kartonów, kołder, poduszek i dzbanków. Niektórzy nieśli swoje najcenniejsze rzeczy na głowach. Wzdłuż ulic ustawiali się Polacy chrześcijanie, którzy obserwowali ten exodus z zaciekawieniem bądź współczuciem. Niektórzy przyglądali się nam z tym szczególnym uśmiechem, który Niemcy nazywają Schadenfreude, a który sugeruje radość z nieszczęścia innych. Żydów od zawsze za wszystko obwiniano, dzieła ostatecznie dopełniła antyżydowska propaganda epatująca paskudnymi jaskrawymi plakatami, na których porównywano nas do pcheł roznoszących tyfus. Większość uczestników tego smutnego marszu szła ze zwieszonymi głowami. Właściwie dlaczego? Chciałem spojrzeć w twarz ludziom, którzy nam się przyglądali – choć tylko pełnym sprzeciwu i nienawiści spojrzeniem mogłem zadać cios tym, którzy z niecierpliwością czekali na moment, gdy zajmą nasze mieszkania i nasze mienie. Wśród gapiów wypatrywałem Bolka i Henryka. Odkąd wyrzucono mnie ze szkoły, nie pojawili się już u nas w mieszkaniu. Teraz też nigdzie ich nie widziałem. Jak mogli się ode mnie odwrócić? Przecież wszyscy byliśmy uczniami tej samej drugiej klasy. Tchórze! W przypływie nagłej złości zacisnąłem dłonie w pięści, ale gdy przypomniałem sobie Bolka, jego wybity przedni ząb i zadziorny uśmiech, poczułem ukłucie w sercu. W getcie powitała nas upiorna cisza. Weszliśmy od strony wschodniej, od ulicy Nalewki. Wtedy też po raz ostatni obejrzałem się za siebie. Musiałem porzucić nie tylko przyjaciół i szkołę, ale też wspomnienia chłopka, zośki czy innych naszych gier, pikników w Ogrodzie Krasińskich, rodzinnych wycieczek nad jezioro czy naszego pięknego mieszkania. Przekraczając bramę getta, zostałem odarty z dzieciństwa i wszystkiego tego, co było dla mnie ważne. Mimo to jakoś tak się złożyło, że mieliśmy więcej szczęścia niż większość ludzi. Dawny kolega mojego dziadka był członkiem Judenratu, rady żydowskiej. Ten człowiek znalazł

nam lokum, które od biedy można by uznać za przyzwoite. Małe mieszkanko mieściło się na pierwszym piętrze na ulicy Gęsiej numer 19. Starałem się dostrzec w tym dobrą wróżbę, jako że 19 maja obchodziłem urodziny. Dostaliśmy do dyspozycji dwupokojowe mieszkanie, podczas gdy wiele większych rodzin musiało zmieścić się w jednej izbie albo wręcz pomieszkiwać na ulicy do czasu przydzielenia im jakiegoś lokum. Zdarzało się, że w jednym pokoju mieszkało nawet dziewięć osób. Zdawaliśmy sobie sprawę, że dopisało nam szczęście. Czy jednak naszego mieszkania nie powinna dostać większa rodzina? Do 16 listopada Niemcy ukończyli budowę muru i getto zostało zamknięte. Miałem wtedy czternaście lat. Właśnie wtedy płaszcz się zmienił. Mój dziadek był człowiekiem nie tylko inteligentnym, ale też bardzo praktycznym, i doszedł do wniosku, że jeśli kiedykolwiek miałby zostać gdzieś przeniesiony (na tym etapie ucieczka z Warszawy nie wchodziła już w grę), będzie chciał zabrać ze sobą najcenniejszą część swojego dobytku. Świetnym rozwiązaniem okazały się kieszenie – duże, mniejsze i całkiem malutkie – ukryte w połach płaszcza. Pierwsza powstała mała kieszeń po lewej stronie, na wysokości serca. Było to właściwie bardziej rozcięcie niż kieszeń, ale można było schować tam złoty zegarek, czyli ostatnią rzecz, która została dziadkowi po jego ojcu. Z czasem dziadek dodawał do płaszcza kolejne kieszenie. Jedna bardzo głęboka, znajdująca się nad wątrobą, kryła w swoim wnętrzu zdjęcia: mojego ojca jako chłopca i jako dorosłego już mężczyzny z dumą trzymającego w ramionach małe dziecko, czyli mnie, a także mojej matki uśmiechniętej szeroko. Mogłem oglądać te fotografie bez przerwy. Bardzo brakowało mi ojca, zwłaszcza w te ciemne zimowe noce pierwszego roku w getcie. Kiedy umarł, miałem zaledwie trzy lata. Nie pamiętam jego śmierci. Mama mówiła, że bawiłem się zabawkami, podczas gdy on umierał w pokoju obok z powodu błędnie zdiagnozowanego zapalenia płuc. „Lekarz powiedział twojemu ojcu, że to przeziębienie i infekcja pęcherza. Umarł w ciągu kilku dni, wypalił się jak popiół” – powiedziała mi kiedyś, wiele lat temu, gdy ją o to zapytałem. „Przeżyłby, gdybyśmy zabrali go do szpitala. Kiedy umarł, przestałeś się odzywać. Nie chciałeś wypuścić z rąk zniszczonej czerwonej ciuchci”. Ten pociąg był ostatnim prezentem, jaki od niego dostałem. Wiedziałem, że matka nigdy nie wybaczyła ani tamtemu lekarzowi, ani sobie. Większość wspomnień dotyczących ojca zdążyła jednak zblaknąć i teraz przypominały mi o nim już tylko pewne zapachy i dźwięki: ostra woń mydła, potu, dymu tytoniowego i czegoś, co z czasem rozpoznałem jako alkohol, oraz głęboki łagodny głos, którym mnie usypiał („Śpij już, mój synku kochany”). Mgliste wspomnienie tliło się gdzieś w moim wnętrzu, a ja próbowałem jak najczęściej je odgrzebywać. Brakowało mi obecności ojca i poczucia bezpieczeństwa, z którym kojarzyły mi się te wszystkie zapachy. Dziadek wzbogacał swój płaszcz o kolejne kieszenie, a pewnego dnia wpadł na pomysł, by stworzyć małe kieszonki wewnątrz tych już istniejących. Dzięki temu nawet w

przypadku przeszukania kieszeni zawartość tych wewnętrznych skrytek mogłaby się uchować. Płaszcz powoli przeobrażał się w ogromny labirynt. Ta kieszeń łączy się z tą, ale z tamtą już nie. Tutaj mamy ślepy zaułek, a tędy można przejść z prawej na lewą stronę. Ludzie ryzykowali życie, żeby zdobyć fałszywy paszport albo przekopać tunel między gettem a resztą miasta, a mój dziadek w tym czasie wynajdował coraz sprytniejsze sposoby na dołożenie kolejnych kieszeni do swojego płaszcza. W pewnym momencie już tylko on potrafił się w tym połapać. Wybrał kilka ulubionych książek i wszył je między materiał. Pod prawym bokiem ukrył zapasową parę bielizny, po lewej stronie znalazło się miejsce na drugą parę okularów, spinki do mankietów i chusteczki. Dziadek nosił swój płaszcz z dumą. W miarę jak sytuacja wokół nas się pogarszała, a my chudliśmy na skromnej diecie, zdarzało mi się czasem pomyśleć, że gdyby nie ten płaszcz, to dziadek dawno by się rozpadł. Coraz więcej czasu spędzał w swoim małym warsztacie, który trzymał w tajemnicy przede mną i przed mamą. Jego pracownia znajdowała się tak naprawdę w niedużej spiżarce, niewiele większej od szafy, on jednak nazywał to miejsce swoim azylem. Nieraz pytałem go, co tam kombinuje, ale on tylko się uśmiechał. Dziadek i jego płaszcz byli nierozłączni, pasowali do siebie jak ulał. Wszystko zmieniło się w lipcu 1941 roku, na dwa dni przed jego siedemdziesiątymi trzecimi urodzinami. Kiedy zjawiłem się na ulicy przed naszym domem, jeszcze żył. Sąsiadka wbiegła po schodach, blada jak ściana. Ledwo łapiąc oddech, krzyknęła do nas przerażonym głosem: – Zastrzelili go, chodźcie szybko! Szybko! – Strach uchwycił mnie w stalowe imadło. Pamiętam moment przeciągającej się w nieskończoność pustki, w której nie mogłem się ruszyć. Sąsiadka ledwo zdołała wykrztusić z siebie te słowa. – Nie potrafił trzymać języka za zębami... Znowu chodziło o tę dziewczynę. Nie wytrzymał... Chodźcie! Mój dziadek był człowiekiem łagodnym i raczej mało wylewnym, ale nie potrafił ignorować otaczającej nas brutalności. Nie mógł patrzeć, jak się na ludzi pluje, jak się ich kopie, bije i obraża albo jeszcze gorzej – jak się do nich strzela, ot tak, jak gdyby byli zwierzyną łowną. Nie potrafił przyzwyczaić się do zwyczajów okupantów, do codziennej nieprzewidywalnej przemocy. Okazało się, że tamtego ranka żołnierze po raz kolejny sponiewierali młodą kobietę z domu naprzeciwko. Wyciągnęli ją na zewnątrz, wzięli na muszkę i kazali jej się rozbierać. Strzelili do dziadka, gdy ruszył w jej kierunku i zaczął rozchylać płaszcz, żeby ją osłonić. Strzelili tak po prostu, z bliska. Do mojego dziadka, „tatusia”, najlepszego człowieka, jakiego znałem. Dziewczyna zniknęła z ulicy, jeszcze zanim się pojawiliśmy. Później dowiedziałem się, że zaczęła wrzeszczeć, chwyciła swoje ubranie i uciekła. Podbiegłem do dziadka i przyklęknąłem przy nim, a wtedy on otworzył lekko oczy. – Zaopiekuj się płaszczem, Mika, mój chłopcze – ledwo zdołał wyszeptać te słowa. Potem jego powieki opadły, a głowa osunęła się na moje udo. – Zabrać go! – warknął jeden z żołnierzy. Jeszcze raz rzucił okiem na dziadka i zawahał

się. – Chwila, to zupełnie dobry płaszcz. Zdejmijcie go z niego. Daj mi go, chłopcze. – Nie! – Wtedy do akcji wkroczyła moja matka. Do tej pory stała koło mnie nieruchoma jak żona Lota, jak słup soli. Mocno trzymała mnie za rękę. Nagle rozluźniła chwyt i zaczęła krzyczeć i zawodzić. Raz po raz wyrzucała ręce w górę i uderzała się w piersi. Jednocześnie krok po kroku odsuwała się od dziadka w stronę innych domów. – Halt’s Maul! Zamknij się, kobieto! Cisza! – wykrzyknął żołnierz, ale matka pukała już do pierwszych drzwi. – Przestań, dziwko, bo cię zastrzelimy – groził, ale ona nie odwróciła się. W całym tym zamieszaniu z pomocą sąsiadów udało mi się ściągnąć z dziadka płaszcz. Wkoło zgromadził się mały tłum. Grupa mężczyzn podniosła ciało dziadka i ruszyła z nim w kierunku domu. Wtedy pośród tłumu dostrzegłem Nathana. Nie wiedziałem, skąd się tam wziął, ale kościste dłonie krawca szybko ujęły płaszcz i pomogły mi się w niego ubrać. Stałem sztywno, zupełnie bez życia. Nathan owinął mnie płaszczem, jakbym był jednym z jego manekinów. Wtedy po raz pierwszy miałem go na sobie. Wcześniej wielokrotnie prosiłem dziadka, żeby pozwolił mi go założyć, ale on zawsze odmawiał: „To przynosi pecha, Mika. Twój czas jeszcze nie nadszedł”, mówił. Teraz miałem go na ramionach. Był niesamowicie ciężki. Objuczony całym dobytkiem mojego dziadka, ciężarem całego jego życia, ledwo mogłem oddychać. Tymczasem musiałem się spieszyć, uciekać – inaczej nie zdołałbym spełnić jego ostatniego życzenia. Płaszcz otulił mnie niczym ciepła, potężna istota i dał mi coś w rodzaju zastrzyku energii. Pobiegłem na górę, do naszego małego mieszkania, i padłem na ziemię pomiędzy dzielnymi sąsiadami, którzy wiele ryzykowali, żeby mnie ochronić. Strasznie się bałem o mamę i jeszcze przez długi czas siedziałem w bezruchu w kuchni, nasłuchując krzyków, odgłosów ciężkich kroków na schodach albo wystrzałów. Ale nic nie przerywało ciszy. Matka wróciła do domu znacznie później. Była blada jak kreda i zupełnie rozczochrana. Przyprowadziła ją nasza sąsiadka Anna. Podbiegłem do niej i mocno ją przytuliłem, ale wyraz jej twarzy w ogóle się nie zmienił. Wpatrywała się we mnie zza pustej maski pozbawionej jakiegokolwiek wyrazu. W końcu odepchnęła mnie od siebie. Nie odzywając się ani słowem, przez resztę popołudnia siedziała przy kuchennym stole. Przez cały czas wpatrywała się w swoje drżące dłonie, jak gdyby zastanawiając się, do kogo należą. Anna siedziała przy niej i próbowała ją namówić do wypicia herbaty – a właściwie ciepłej wody, w której pływało kilka liści herbaty, zaparzonych po raz wtóry. Widziałem matkę na ulicy, słyszałem, jak wołali na nią żołnierze, ale dla mnie była bohaterką.

Dopiero później zrozumiałem, czym jest wstyd i jak straszliwe rzeczy człowiek potrafi uczynić człowiekowi. Zostawiłem matkę przy stole i schowałem moją gorliwą miłość do niej i do dziadka głęboko w połach płaszcza. Rozłożyłem go na łóżku i sam rozciągnąłem się na nim, usiłując wydobyć z materiału zapach dziadka, jakikolwiek ślad po jego życiu. Tymczasem czułem tylko własne łzy i szorstką wełnę na policzkach. Tamtej nocy czułem się jednocześnie jak dziecko i jak starzec. Nie mogliśmy zorganizować dziadkowi pogrzebu, na jaki mógłby liczyć dawniej, ale znalazł się dla niego mały grób, więc mimo wszystko mogliśmy chyba mówić o szczęściu. I choć na myśl o publicznym zgromadzeniu na żydowskim cmentarzu ogarniał nas strach, całkiem sporo ludzi przyszło pożegnać dziadka. Niosłem trumnę razem z Nathanem, sąsiadem i dwoma dawnymi kolegami dziadka z uniwersytetu, którzy również zostali wysłani do getta. Był lipiec i słońce mocno prażyło, ale uparłem się, że założę dziadkowy płaszcz. Gdy nieśliśmy trumnę w kierunku starego cmentarza na Okopowej, pot lał mi się po plecach strumieniami. Mężczyźni z bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza owinęli ciało mojego dziadka w biały całun. Został pochowany w swoim starym szalu modlitewnym. Wszystkie te wydarzenia rozegrały się bardzo szybko – czterdzieści osiem godzin to mało czasu na pożegnanie. Gdy rabin odmawiał modlitwy, stałem w zupełnym bezruchu. Wydawało mi się, że patrzę na otwarty grób jakby przez zasłonę albo taflę przydymionego szkła. Kilka kolejnych osób rzuciło łopatą trochę ziemi na trumnę, ale kiedy przyszła moja kolej, zabrakło mi sił. Mama otoczyła mnie ramieniem, a ja nie mogłem przestać trząść się i płakać. Nic nie mogło mnie pocieszyć. Kilka miesięcy później nikogo nie chowano już w tradycyjnych grobach. Ciała pozostawiało się na noc na ulicy, skąd codziennie zbierane były na przepełniony wózek i wrzucane do głębokich dołów. Bezimienni ludzie trafiali do masowych grobów z przypadkowymi nieznajomymi, którzy zmarli tego samego dnia.

Rozdział 3 Dni po pogrzebie spędziłem w samotności, jedynie w towarzystwie płaszcza. Zamieszkałem w tym krawieckim dziele sztuki. Wdychałem jego silny zapach, pozwalałem, by mnie szczelnie otulił. W tym ciężkim i szorstkim materiale czułem obecność mojego dziadka. Godzinami przesiadywałem w jego objęciach, a wówczas świat zewnętrzny zupełnie przestawał dla mnie istnieć. Mama nie odrywała mnie od tego, za co byłem jej wdzięczny. Sama przeżywała żałobę na swój własny, milczący sposób. W pewnym momencie poczułem jednak burczenie i ścisk w żołądku. Pod wpływem tego silnego uczucia głodu wbrew sobie zacząłem przeszukiwać kieszenie płaszcza w nadziei, że uda mi się tam znaleźć coś do jedzenia i nie będę musiał opuszczać mojego azylu. Przemierzając dłońmi labirynty kieszeni, natrafiłem na wiele różnych skarbów. Znalazłem drewnianą fajkę, parę okularów i mały tomik poezji. Nie wiedziałem, że dziadek w ogóle interesował się takimi rzeczami. Wyciągałem kamyczki, klejące się słodycze, wieczne pióro i kilka rzeczy zupełnie dla mnie zagadkowych, takich jak kawałek futra, ścinki kolorowych materiałów i papierowy kwiat. Nagle moje palce natrafiły na chłodną i zakrzywioną powierzchnię, do której zamocowane były druty. Wydobyłem ten przedmiot z zakamarków szwów przez tunel rękawa i moim oczom ukazały się idealnie ukształtowane malutkie skrzypeczki. Nigdy nie słyszałem, żeby dziadek grał na skrzypcach, a tymczasem trzymałem w dłoniach miniaturę, stworzoną jak gdyby dla krasnoludka. Delikatnie ująłem instrument w dłonie i szarpnąłem za struny, po czym zacząłem szukać w płaszczu smyczka. Odnalazłem go w innej małej kieszeni, wąskiej i poziomej, ukrytej za rzędem guzików. Rozłożyłem płaszcz na podłodze, usiadłem na środku i podjąłem swoją pierwszą w życiu próbę gry na skrzypcach. Wyobrażałem sobie dłonie mojego dziadka trzymające te skrzypeczki, ale dźwięki wydobywające się z instrumentu w niczym nie przypominały muzyki. Jeszcze tego samego popołudnia na wysokości nerek odkryłem inną kieszeń. W środku znalazłem listy. Zostały przewiązane jasnoniebieską jedwabną wstążeczką. Sprawiały wrażenie delikatnych i bladych, jak gdyby zostały napisane przez ducha, kogoś nie z tego świata. Atrament zdążył już wyblaknąć, a pismo ledwo dawało się rozszyfrować. Ostrożnie zdjąłem wstążeczkę i listy spadły mi na kolana jak martwe ćmy. Tamtej nocy wypaliłem sporo cennej świecy, pochylając się nad tymi zapiskami. Dowiedziałem się z nich rzeczy, które całkowicie zmieniły moje wyobrażenie o dziadku i o ojcu. Okazało się bowiem, że dziadek miał niezwykły talent nie tylko do matematyki, ale również do języka – pisał piękną poezję. Listy napisał do swojej żony – mojej babci, której

nigdy nie poznałem – podczas pierwszej wielkiej wojny. Swoją miłość i ból rozłąki przelewał na papier w postaci obrazów i barwnych metafor. Chociaż prawie nie wspominał o samej wojnie, ślady błota na cienkim, wygniecionym papierze świadczyły o okropieństwie i trudach życia w okopach. Z uwagi na niedobór papieru, którego teraz sami doświadczaliśmy w getcie, dziadek wypełniał kartki po brzegi drobnym maczkiem. Babcia pisała niewyszukaną prozą, głównie o swoim synu, czyli moim ojcu: przerwy w nauce, rozcięte kolano, niezaspokojone zamiłowanie do przygód. Chłonąłem treść tych listów, pragnąc dowiedzieć się jak najwięcej o moim ojcu. Gdy ciemność ustąpiła szarości poranka, złożyłem listy i schowałem je ponownie w głębinach płaszcza. W końcu wyczerpany nocną lekturą wróciłem do łóżka. Przez kolejne tygodnie starałem się jak najrzadziej opuszczać mieszkanie. Płaszcz stał się moim drugim domem, moją jaskinią, milczącym towarzyszem. W tym czasie świat zewnętrzny z dnia na dzień stawał się coraz straszniejszy, coraz mniej przyjazny. Tamte dni, kiedy bawiłem się z Bolkiem i Henrykiem na pobliskich ulicach albo w Ogrodzie Krasińskich, wydawały się teraz odległym wspomnieniem. Moje dawne chłopięce życie legło w gruzach. Nie miałem już przyjaciół, z którymi mógłbym się bawić, a gdy matka wysyłała mnie po sprawunki, na handel wymienny albo do kolejki, bo w getto poszła plotka, że pojawią się świeże warzywa, obserwowałem wokół siebie same okropieństwa – smród, przeludnienie i przemożna szarość zdawały się pochłaniać nas wszystkich. Z wnętrza płaszcza patrzyłem na getto jakby przez pryzmat snu. Kim były te hordy ludzi w brudnych, podartych łachmanach, którzy ciągle dokądś biegną i przepychają się przez tłum, jak gdyby spieszyli się na ostatni pociąg do domu? W szarej ludzkiej masie pojawiały się riksze, których kierowcy usiłowali krzykiem utorować sobie drogę w tym chaosie, a od czasu do czasu dostrzegało się mały wóz ciągnięty przez konia. Jeden przepełniony tramwaj jeździł w tę i z powrotem przez getto, stanowiąc smutne wspomnienie z przeszłości. Czepiały się go masy ludzi. Wyglądali jak uchodźcy stłoczeni w łodzi. Zamiast numeru tramwaj miał z przodu gwiazdę Dawida. Tylko z tej linii wolno nam było korzystać. W tym początkowym okresie w getcie wszyscy czymś handlowali. Ubrane w łachmany dzieci ulicy sprzedawały powszechnie znienawidzone białe opaski. Kobiety kucały nad malutkimi ziemniaczkami ułożonymi po cztery, jak gdyby chodziło o jakieś cenne kamienie. Konkurowały o uwagę z mężczyznami, którzy oferowali szorstkie szczotki albo inne skarby. Kilka koszul, jakiś płaszcz, cenna para butów gdzie indziej… Młody mężczyzna strzegł dziecięcego wózka wypełnionego książkami, podczas gdy inny siedział na ziemi i sprzedawał wszystko, co tylko nie było mu absolutnie niezbędne do życia – dzbanek, sukienkę, zastawę stołową. Każdy liczył na to, że przyniesie do domu kilka złotych na chleb, trochę śmierdzącej suszonej ryby albo zwiędłych warzyw. Na terenie getta nadal funkcjonowała część sklepów, kwitł też czarny rynek. Tak naprawdę jeśli miało się pieniądze, nadal można było kupić wszystko. Chyba z czystej

złośliwości funkcjonował tu nawet sklep ze słodyczami. Chudzi jak szkielety żebracy gromadzili się przed piekarniami i sklepami spożywczymi, wyciągając prosząco wątłe ramiona, a tymczasem w witrynach sklepowych eksponowano biały chleb, a nawet wyrośnięte ciasta. Co się z nami stało? Co się stało z naszym pięknym miastem? Na naszych oczach ludzie przymierali głodem, żywe trupy opierały się o ściany albo zalegały na ziemi, a przechodnie po prostu ignorowali ich los. Niektórzy żebracy zabawiali przechodniów muzyką, grając na skrzypcach albo na piszczałkach. Stary Marek, człowiek potężny jak niedźwiedź, o twarzy ukrytej za dziką siwą brodą, w dziecięcym wózku woził ze sobą całą małą orkiestrę. Zawsze przyciągał paru gapiów, ale rzadko kiedy jakiekolwiek złotówki. Najgorsze były hordy osieroconych dzieci, które przesiadywały na chodnikach i wpatrywały się w ludzi swoimi ogromnymi oczami. Zrezygnowały już nawet z prób kradzieży. Starałem się na nie nie patrzeć. Potem mama zaczęła pracę nad swoimi ogródkami. Gdy zostaliśmy zamknięci, na terenie getta wszędzie powstawały małe ogródki. Nazywaliśmy je ogródkami buntu, ponieważ wbrew wszelkiej logice na tych niewielkich przestrzeniach ludzie hodowali kwiaty i uprawiali warzywa. Jakby na przekór rozpaczy. Z początku trudno je było dostrzec wśród wszechogarniającej szarości, potem jednak zaczęły pojawiać się wszędzie – małe placyki starannie wypielęgnowanej ziemi, niewielkie fragmenty terenu, chronione niczym małe dzieci. Ludzie kupowali sadzonki, a potem sadzili, podlewali i chronili swoje uprawy, niekiedy nawet się za nie modlili. Stowarzyszenie Toporol zachęcało do prowadzenia takich upraw, a ogródki naprawdę wydłużały ludziom życie. Kapusta pozwalała wyżywić całą rodzinę przez kilka dni, kilka buraków też wystarczało na jakiś czas. W pewnym momencie dawny stadion sportowy Skry został przekształcony w jedno wielkie pole uprawy kapusty. Po cóż nam sport, skoro wszyscy głodujemy? Matka nalegała na założenie ogródka w doniczkach okiennych. Cały czas pozostawała w żałobie po dziadku i potrzebowała tej ziemi, żeby podnieść się na duchu, żeby uwierzyć, że jej życie może dalej trwać. Po pewnym czasie na szarym tle getta pojawiły się piękne kwiaty. „W październiku, kiedy kazali nam się spakować do getta, zabrałam ze sobą trochę nasion. Uznałam, że są równie ważne, jak garnki i patelnie”, powiedziała, kiedy zapytałem ją, skąd wzięła te sadzonki. Po doniczkach przyszła pora na ogródek balkonowy. „Ogródek na balkonie na trzecim piętrze?!”, śmiałem się z tego pomysłu, ale mama wiadro po wiadrze wnosiła ziemię z ogródka, powoli przykrywając kamienną podłogę grubą warstwą ziemi. Kilka miesięcy później, kiedy na stole pojawiły się zielona sałata i małe rzodkiewki, już się nie śmiałem. Wieść o śmierci mojego dziadka i jego płaszczu z kieszeniami szybko się rozeszła, w związku z czym wkrótce Nathan zaczął otrzymywać liczne prośby o przeróbki. Zabrał ze sobą do getta maszynę do szycia i po nocach pracował w swoim malutkim warsztacie przy

ulicy obok, doszywając wewnątrz płaszczy, koszul i spodni ukryte kieszenie, w których ludzie mogliby przechowywać najcenniejsze rzeczy, symbole swojego życia. Pewnego dnia podczas przeszukiwania płaszcza i drążenia jego tajemnych przejść trafiłem na coś niezwykłego i dziwnego, a mianowicie na twardy, lekki i niemal okrągły przedmiot, który dobrze leżał mi w dłoni. Wyciągnąłem go bardzo ostrożnie i stwierdziłem, że mam przed sobą twarz: małą głowę wykonaną z papierowej masy, na której namalowano duże oczy, czerwone usta i płowe włosy. Wyglądała tak naturalnie, że miałem ochotę ją ucałować. Moje serce na chwilę przestało bić. Schowek! Mała spiżarka, do której dziadek nigdy mnie nie wpuszczał. Czemu wcześniej na to nie wpadłem? Tamtego ranka w pobliżu jednego ze szwów odnalazłem malutką kieszeń, a w niej kluczyk. Chwyciłem tę papierową główkę i pomknąłem do tamtego małego pomieszczenia. Klucz pasował idealnie, a drzwi otworzyły się prawie bezgłośnie. Gdy włączyłem światło, niemal zaparło mi dech w piersiach – patrzyła na mnie cała armia małych ludzi. Małe pomieszczenie wypełniały lalki wszelkich rozmiarów i kształtów, w różnym stopniu wykończone. Byli wśród nich król, dziewczyna, błazen i wiele zwierząt: krokodyl z na wpół namalowanymi zębami, małpka i koń bez ogona. Niektóre wyglądały tak, jak gdyby miały zaraz zeskoczyć z półki. Innym brakowało kończyn albo ubrań. Od jednej ściany pomieszczenia do drugiej rozpięty był sznurek, a na nim wisiały małe nóżki i ramiona, które jeszcze nie znalazły właściciela. Na stoliku rozłożone były ubranka, starannie uszyte ze skrawków materiału. Rozpoznałem wśród nich fartuch mojej matki, który posłużył jako materiał na dziewczęcą sukienkę, a także jedną z naszych serwetek, przerobioną na malutką koszulę. W powietrzu unosił się zapach lakieru. Na drewnianych półkach stały małe słoiczki z farbami i wysuszone pędzle w słoikach. Gdzieś zupełnie z tyłu dostrzegłem malowaną scenę wykończoną aksamitnymi kurtynami. Pośród lalek na półce siedział książę, otulony karmazynowym płaszczem zdobionym króliczym futrem. Tak właśnie odkryłem sekret mojego dziadka. Towarzystwa dotrzymywali mu ci maleńcy ludzie, własnoręcznie wykonywane pacynki. Tylko dlaczego nigdy mi ich nie pokazał? Czyżby przez cały czas przygotowywał się do czegoś wyjątkowego, do jakiegoś ambitnego występu? I dlaczego schował jedną z tych niedokończonych laleczek w kieszeni płaszcza? Nagle wróciło do mnie wspomnienie pewnego niezwykłego popołudnia sprzed zaledwie dwóch miesięcy, z maja 1941 roku. Z okazji moich piętnastych urodzin dziadek zaplanował dla mnie coś szczególnego. To był ciepły i słoneczny dzień, jeden z tych długo wyczekiwanych przez całą zimę, która swoimi mroźnymi szponami zagrabiła tysiące ludzkich istnień. Szliśmy spacerem ulicą Leszno, nazywaną żartobliwie „Broadwayem getta”. Nie robiła specjalnego wrażenia, ale nadal znajdowało się tam kilka punktów oferujących rozrywkę: kawiarnie z muzyką fortepianową, kilka małych teatrów, kabaret, a nawet kino. Na ścianach wisiało mnóstwo plakatów, które zachęcały do udziału w

koncertach i przedstawieniach. Te afisze rozjaśniały kolorami szare ściany, a poza tym pomagały choćby na jedno popołudnie zapomnieć o naszym położeniu. Ulica Leszno pozwalała na chwilę odetchnąć od wszechobecnej nędzy. Ludzie uśmiechali się i spieszyli nie dlatego, że uciekali przed policją albo chcieli zająć jak najlepsze miejsce w kolejce po warzywa, ale po to, by nie spóźnić się na koncert. Oczywiście nie każdy mógł sobie pozwolić na tego rodzaju rozrywkę, niektórzy nadal jednak mieli pieniądze i porządne ubrania. Chociaż nawet tu prześladowały nas białe opaski, a eleganckie płaszcze, kapelusze i buty zamożnych ludzi przypominały o różnicach klasowych, które zawsze wśród nas istniały. Matka została w domu, żeby dziadek mógł mnie tu przyprowadzić. Chłonąłem tę atmosferę i na chwilę zapomniałem o wyniszczonych ciałach, które mijaliśmy po drodze, a do których tak bardzo się przyzwyczaiłem, odkąd zamieszkaliśmy w getcie. „Jest coś, co na pewno ci się spodoba, Mika. Chodź”, powiedział dziadek i zaprowadził mnie do kawiarni. Już miałem się zbuntować, bo przecież obiecał mi przedstawienie, ale po drugiej stronie sali dostrzegłem afisz reklamowy: „Złodziej z Bagdadu – teatr lalek”. Dziadek podszedł do kobiety stojącej za ladą i ku mojemu zażenowaniu oświadczył: „To jest mój wnuk, Mika. Z okazji jego urodzin poproszę najlepsze bilety na sali. Mazel tov!”. Uśmiechnął się najpierw do tej kobiety, a potem do mnie. „Oczywiście. Przedstawienie rozpocznie się za godzinę na górze. Mam nadzieję, że mu się spodoba. Wszystkiego najlepszego z okazji urodzin, Mika!”, odparła kobieta. Nie do końca mi się to wszystko podobało, bo czy takie rzeczy nie są dla małych dzieci? Ja miałem już przecież piętnaście lat. Czy dziadek nie powinien zabrać mnie raczej na poważną sztukę? Siedliśmy jednak w kawiarni, oczekując na rozpoczęcie przedstawienia. Chociaż sączyliśmy naprawdę smaczną lemoniadę, poczułem ulgę, gdy głośny dzwon oznajmił, że przedstawienie rozpocznie się za pięć minut. Wspięliśmy się wąską i stromą klatką schodową wraz z niewielką grupą ludzi, którzy również przyszli na przedstawienie. Weszliśmy do malutkiego pomieszczenia, w którym znajdowała się jeszcze mniejsza scena. Wszystkie miejsca były zajęte. Siedzieliśmy trochę jak w salonie, tyle że w towarzystwie obcych ludzi, a całą naszą uwagę absorbowała wykończona na złoto, elegancka scena. Po chwili światła przygasły i kurtyny rozsunęły się, ukazując widzom egzotyczny świat Bagdadu – starannie wymalowane meczety z półksiężycem na dachach i kolorowe domy na tle pasma gór. Potem pojawiły się lalki, a konkretnie marionetki poruszające się zwinnie jakby za sprawą magii na niewidocznych sznurkach. Ich ruchami sterował lalkarz, którego mogliśmy sobie tylko wyobrazić. Świat tytułowego złodzieja całkowicie mnie pochłonął i szybko zapomniałem o wszystkich wcześniejszych zastrzeżeniach. Spojrzałem na dziadka i dostrzegłem na jego twarzy ciepły uśmiech. Na ten krótki czas zapomnieliśmy o okropieństwach, wyzbyliśmy się strachu. Dziadek śmiał się i wzdychał, klaskał i przygryzał wargi – zupełnie jak gdyby

sam był małym chłopcem i obchodził właśnie swoje urodziny. Wiosną 1941 roku dał się porwać magii wypełniającej to niewielkie pomieszczenie małej kawiarni znajdującej się przy ulicy Leszno, na terenie warszawskiego getta w okupowanej Polsce. To było nasze ostatnie wspólne wyjście. W rogu warsztatu dostrzegłem coś, co oderwało mnie od wspomnień. Na stole leżał kawałek czerwonego aksamitu, starannie przeciętego na dwie części. Był to ten sam materiał, z którego wykonany został elegancki płaszcz księcia. Malutka sukieneczka, z której ciągle jeszcze wystawała igła z nitką – jak gdyby dziadek miał za moment wrócić, by dokończyć swoje misterne dzieło. Jednak tamtego popołudnia to ja usiadłem i dokończyłem pracę nad sukieneczką. Wybrałem ręce, nogi i stopy, a następnie połączyłem je najlepiej, jak tylko potrafiłem, po czym starannie przyszyłem do ciała głowę, którą znalazłem w kieszeni płaszcza. Potem wsunąłem rękę pod ubranko, żeby móc poruszać całą pacynką – jej rączkami i nóżkami, a także śliczną główką. Spojrzała na mnie wielkimi, ciemnymi oczami i wykonała w moją stronę ukłon. – Witaj, mój chłopcze, jak się nazywasz? Miło cię poznać. Jestem księżniczka Sahara – powiedziałem na głos. W ten sposób zaczęło się moje terminowanie z dziadkowymi lalkami.

Rozdział 4 Tajemnicę pacynek zachowałem dla siebie, a w pracowni spędzałem coraz więcej czasu. Matka nie pytała, co tam robię, właściwie prawie ze sobą nie rozmawialiśmy. Może wiedziała o lalkach, tylko nie mogła wyrwać się z żałoby. Mimo wszystko każdego wieczora gotowała dla nas zupę z tego, co udało jej się kupić lub wyhandlować. Podczas gdy ja szukałem schronienia w świecie lalek, sytuacja wokół cały czas się pogarszała. W miarę jak tyfus rozprzestrzeniał się na kolejne ulice, domy znakowano dużą literą T. Getto zapełniało się ludźmi, którzy ciągnąc za sobą resztki dobytku, poszukiwali nowego miejsca do życia. Napływała też ludność ze wsi, a wraz z nią pojawiały się straszliwe, niepojęte historie: o masakrach całych wiosek, z których wszystkich mieszkańców zabierano do lasu. Podobno tylko jednej kobiecie udało się przeżyć. Nie mogłem patrzeć na tych uchodźców, bo w ich oczach widniała tylko pustka. Przed niemiecką inwazją mieszkaliśmy na Starym Mieście w dużym mieszkaniu z wysokimi sufitami i sporym balkonem. Mieszkanie w getcie miało czterokrotnie mniejszą powierzchnię. Po śmierci dziadka zająłem jego pokój. Mieściły się tam tylko łóżko i mała szafa, ale należał wyłącznie do mnie. Jednak już trzy tygodnie później do naszego mieszkania wprowadziły się dwie inne rodziny. Najpierw pojawili się zupełnie obcy ludzie, którzy po prostu zapukali do drzwi w momencie, gdy moja matka, całkowicie wyczerpana całodniowym poszukiwaniem jedzenia, nie zdołała już oprzeć się błaganiom nieznajomych. To była piąta rodzina, która zapukała do naszych drzwi w krótkim czasie, jaki zabierało matce przygotowanie cienkiej zupy. Mama w milczeniu oprowadziła ich po mieszkaniu. „Mika, proszę, zabierz swoje rzeczy. Będziesz mieszkać ze mną”, powiedziała, spoglądając na mnie wzrokiem nieznoszącym sprzeciwu. Ze złością rzuciłem kilka moich książek i ubrań na jej łóżko. Jak śmiała oddawać im mój pokój. W ten oto sposób moja mała przestrzeń stała się schronieniem dla Marka, Diany oraz trójki ich dzieci: małego chłopca i czteroletnich bliźniaczek, Sary i Hannah. Dziewczynki były do siebie podobne jak dwie krople wody, miały czarne warkocze związane wielkimi różowymi wstążkami. Przez kilka dni w ogóle się do nich nie odzywałem, a kwilenie dziecka budziło mnie po nocach. Czasami słyszałem też płacz dziewczynek. Potem, gdy w końcu postanowiłem, że będę miły, pojawiły się nowe kłopoty. Tym razem przyjęły postać siostry mojej matki, Cary, która pewnego dnia stanęła w naszych drzwiach z dwójką mojego kuzynostwa − Ellie i Paulem. Dobrze ich pamiętałem sprzed mniej więcej czterech lat, kiedy to spędziliśmy razem lato na wsi pod Krakowem. Wspólnie z mamą i

dziadkiem jechaliśmy do nich pociągiem, a później autobusem. Ellie była wtedy drobną i zwinną jedenastoletnią dziewczynką, której zuchwałość niepomiernie mnie bawiła. Paul, choć miał tylko sześć lat, nosił w sobie melancholię człowieka dorosłego, której nie potrafiłem rozgryźć. Teraz zastanawiam się, czy przypadkiem jakimś sposobem nie przewidywał wtedy, co go w życiu czeka. Tamtego gorącego lata uciekliśmy z miasta nad wodę. Dorośli siedzieli na kocach, popijając wino i lemoniadę, zagryzając piknikowe przysmaki, a my w tym czasie zbudowaliśmy małą drewnianą tratwę, nurkowaliśmy, chlapaliśmy się wzajemnie wodą i podtapialiśmy. Pamiętam, że napiłem się wtedy sporo wody, znacznie więcej niż pozostali, ale i tak świetnie się bawiliśmy. W towarzystwie kuzynów czułem się częścią czegoś większego, przepełniała mnie życiowa energia i jakiś ogromny zachwyt. Wtedy żył jeszcze wujek Samuel. Był zegarmistrzem i wywodził się z rodu z długimi rzemieślniczymi tradycjami. Dobrze zbudowany, w okularach oprawionych w ładne złote oprawki. Podobnie jak mój dziadek żywo interesował się astronomią. Kiedyś usłyszałem, jak opowiadają sobie o nowych odkryciach i dywagują nad tym, czy człowiek kiedykolwiek postawi nogę na Księżycu. W tym czasie Cara i mama przytulały się do siebie głowami, jak to siostry, chichocząc bez przerwy. Pamiętam, jak się wtedy żegnaliśmy. Stałem sztywno i oficjalnie, wymieniając ze wszystkimi uściski dłoni. Nie chciałem, aby Ellie zorientowała się, że będę za nią tęsknić. Obiecaliśmy sobie, że będziemy do siebie pisać, ale nie dotrzymaliśmy słowa. Rok później Ellie stoczyła walkę o życie. Zaczęło się od bólów głowy i lekkiej gorączki, a potem nagle nogi zrobiły jej się jak z waty i po dwóch dniach nie była już w stanie chodzić. Ponieważ miała problemy z oddychaniem, zawieziono ją do szpitala dziecięcego w Krakowie. Leżała tam przez kilka tygodni w za dużym łóżku, zupełnie blada i chuda, jak gdyby wyrzeźbiono ją z wosku. Lekarze powiedzieli, że to polio. Wygrała tę walkę i wróciła do zdrowia. „Dzielna dziewczyna z tej twojej kuzynki”, mówiła mama, ale dobiegły nas słuchy, że jeszcze przez wiele miesięcy Ellie chodziła o kulach. Dzięki ogromnej determinacji udało jej się ponownie stanąć na nogi, ale kończyny miała słabe, więc kulała. Lekarze powiedzieli, że nigdy nie odzyskają dawnej siły, jednak Ellie zamierzała udowodnić im, że się mylą. Dziewczynka z moich wspomnień zniknęła, a na jej miejsce w naszym ciasnym i ponurym mieszkaniu w getcie latem 1941 roku pojawiła się dziarska piętnastolatka z dużą brązową walizką, wypchaną po brzegi i niemal pękającą w szwach. Uśmiechała się do mnie od ucha do ucha. W tym szerokim uśmiechu przez moment ukazały się piękne, równe zęby. Nie dostrzegłem ani kuli, ani laski. – Mika, jak się masz? Ale wyrosłeś! – Najwyraźniej nie była nieśmiała. Ona też wyrosła jak pnącze fasoli. Była teraz kimś pomiędzy tamtą dziewczyną, z którą spędziłem upalne lato nad Jeziorem Rożnowskim, a w pełni dojrzałą kobietą. Wpatrywałem się w nią, aż w końcu wybuchła śmiechem. – Mowę ci odebrało, Mika? To ja, Ellie, twoja kuzynka.

Pamiętasz? – Oczywiście, głuptasie – odparłem, siląc się na obojętność. − Wchodź, musisz być wyczerpana. Przeszła obok mnie, ciągnąc za sobą Paula, który choć wysoki jak na swoje dziesięć lat, wyglądał raczej mizernie i był chudy jak patyk. Poza tym, że przywitał się cicho i ciągle kaszlał, właściwie się nie odzywał. Rzuciłem okiem na nogi Ellie, wystające spod niebieskiej sukienki. Lewa była chudsza niż prawa i Ellie lekko nią powłóczyła. Zawstydzony, odwróciłem wzrok. Cieszyłem się, że kuzynka nie dostrzegła mojego spojrzenia. Ciocia Cara była tak samo wychudzona jak Paul, ale nie kaszlała. Blada cera, sińce pod oczami i sine usta świadczyły dobitnie o tym, z jak wielkim trudem i mozołem pojmowała to wszystko, co stało się z jej rodziną i ze światem – ze światem każdego z nas. Niemcy ustanowili w Krakowie stolicę swojego Generalnego Gubernatorstwa już na początku 1940 roku i założyli, że oczyszczą miasto z Żydów. Podobnie jak wszyscy Żydzi z Krakowa moje kuzynostwo oraz ich rodzice otrzymali rozkaz opuszczenia miasta i przenieśli się na wieś, w okolice tamtego jeziora. Głód skłonił ich jednak do wyjazdu do Warszawy. Żywili płonną nadzieję, że uda im się zamienić niektóre z zegarków Samuela na chleb. Próbowali odnaleźć nas w getcie, ale przez długi czas bez powodzenia. Nawet nie wiedzieliśmy, że przez kilka miesięcy zajmowali malutki pokój przy ulicy Śliskiej. Mieszkali całkiem blisko nas. Dwa tygodnie temu wujek Samuel nie wrócił do domu. Policja aresztowała go za handel na czarnym rynku i zabrała na Pawiak. Wczoraj Ellie, Paul i moja ciotka zostali wyrzuceni ze swojego mieszkania. Dowiedziałem się tego z podsłyszanej rozmowy, którą moja matka i Cara przeprowadziły tamtej pierwszej nocy. – Odkąd go zabrali, nie miałam żadnych wieści. Tak się boję, Halina. – Dziwnie było usłyszeć imię matki. Nawet dziadek zwracał się do niej „mama”. Ponieważ nie mieliśmy już miejsca, ciotka Cara z dziećmi urządzili się w kuchni. Wraz z ich przybyciem wszystko się zmieniło. Nie mogłem przestać myśleć o Ellie. Tak bardzo urosła, była teraz wyższa ode mnie i pomimo tej całej tragicznej sytuacji – nadal pełna życia i żądna przygód. Fascynowały mnie zapał i zadziorność, które dostrzegałem w jej zielonych oczach. Coś mnie do niej ciągnęło, ale czy nie spłonąłbym w tym ogniu, gdybym się do niej zbliżył? Z początku starałem się ją ignorować. Gdy już się urządzili, stało się jasne, że Paul jest bardzo chory. Większość czasu spędzał w łóżku, zupełnie osowiały i blady jak ściana. Wszystkich nas budził w nocy jego rozdzierający kaszel. Wczesnym rankiem uciekałem do pracowni, zawsze zamykając za sobą drzwi od

wewnątrz. Pragnąłem przenieść się choćby na chwilę w uporządkowany świat moich lalek, w którym znajdowałem miłość i odrobinę upragnionego spokoju. W końcu jednak Ellie mnie przyłapała. Zaczaiła się, gdy pewnego ranka cichaczem opuszczałem sypialnię. Chwyciła mnie za rękaw i wpatrywała się we mnie tymi swoimi niesamowitymi oczami. Wiedziałem, że traktuje sprawę bardzo poważnie, a mimo to uśmiech nie schodził jej z ust. Rany, jak ja uwielbiałem ten uśmiech! – Dokąd idziesz, Mika? Co to za wielka tajemnica? – Nie mam żadnej tajemnicy. Po prostu potrzebuję trochę przestrzeni. – Proszę, młody człowiek potrzebuje przestrzeni. Daj spokój, Mika, wpuść mnie. Umieram tu z nudów. Przekonał mnie nie tyle maleńki kawałek czekolady, który ofiarowała mi Ellie, ile poczucie samotności, które zupełnie niespodziewanie mnie ogarnęło. Ponieważ dorastałem wśród dorosłych, przywykłem do samotnych zabaw, ale widok baraszkujących bliźniaczek, które biły się i chichotały, a także obserwowanie troski, z jaką Ellie opiekowała się swoim bratem, wzbudziły we mnie jakieś silne, nieznane dotąd pragnienie. Poza tym miałem tylko dwie ręce, a już trochę znudziło mi się powtarzanie tych samych scenariuszy z udziałem dwóch pacynek spotykających się na scenie. W moich przedstawieniach zawsze występowały dwie lalki: król i dziewczyna, książę i krokodyl, błazen i koń. Ostatecznie postanowiłem więc wpuścić Ellie do mojego świata. – Zamknij oczy – nakazałem, po czym chwyciłem ją za rękę. Ostrożnie przekroczyła za mną próg pracowni. – Mika, to niesamowite! – zawołała, gdy włączyłem światło. − Myślałam, że ty tu budujesz kolejkę! To jest piękne! Spójrz! – Chwyciła w dłonie księżniczkę, wsunęła rękę pod ubranko lalki i już po chwili księżniczka zaczęła paradować po scenie. – Witaj, chłopcze. Chyba powinieneś mi się ukłonić, jestem księżniczką Teb – powiedziała, zwracając się do mnie. – Tak właściwie to to jest księżniczka Sahara... – No dobrze. Spójrz na osiołka, jaki uroczy! Zalała mnie fala szczęścia. Ellie była oczarowana moimi pacynkami. Od tego momentu w każdym przedstawieniu występowało dwoje głównych bohaterów, czyli księżniczka Sahara i osioł, którymi zajmowała się Ellie, podczas gdy ja obsługiwałem pozostałe lalki. W ten sposób narodził się idealny duet na cztery ręce. Nie było już odwrotu. Po raz pierwszy od czasu, kiedy zamknięto nas w getcie, poczułem się szczęśliwy. Śmialiśmy się, chichotaliśmy razem i kłóciliśmy się w tej malutkiej i zakurzonej pracowni. Zdradziłem Ellie tajemnice dziadkowego płaszcza i odtąd chronił nas oboje, a towarzystwo lalek pomagało nam na chwilę zapomnieć o świecie dorosłych. O świecie, w którym ludzie tworzyli paskudne rzeczy, takie jak getto dla Żydów. O świecie, którego nie potrafiliśmy zrozumieć. Nasza pracownia tętniła życiem. Ellie i ja przesiadywaliśmy w niej godzinami, budując

z papieru statki i lasy, malując pejzaże z zamkami i rzekami, a także szyjąc malutkie kostiumy z przeróżnych skrawków materiału, które wpadły nam w ręce. Co chwilę prosiliśmy matki o kolejne chusteczki czy serwetki. Nasza trupa wzbogacała się o kolejne lalki, o piratów, bandytów, a nawet doktora. Błazna nauczyliśmy grać na skrzypeczkach. Potem pojawił się Kaninkudum − złoczyńca z głębi lasu. Specjalizował się w porywaniu księżniczki i przetrzymywaniu jej jako zakładnika w jaskini krokodyla aż do momentu, w którym książę w asyście błazna i osła triumfalnie przybywał jej na ratunek. Na naszej scenie rozgrywała się jedna bitwa za drugą. Dostałem też pierwszego całusa w życiu, a właściwie dostał go doktor, którego grałem, a który zdobył serce księżniczki ku wielkiej radości małpki. W marcu bliźniaczki obchodziły urodziny. Przez cienkie ściany słyszałem, jak z tej okazji dopraszają się czekolady od rodziców. Sądząc po stłumionym szlochu i urywkach rozmowy − bezskutecznie. Następnego ranka chwyciłem Ellie za rękę i wciągnąłem do naszego tajnego azylu. – Ellie, zorganizujmy specjalne urodzinowe przedstawienie dla bliźniaczek. Nie mamy dla nich nic na urodziny. Moglibyśmy je przyjąć jak gości honorowych. Co myślisz? Pomysł jej się spodobał, przygotowaliśmy więc zaproszenia na karteczkach z obramowaniem ze złotej farby i już godzinę później mogliśmy je wręczyć. Zaskoczenie na twarzach dziewczynek podniosło nas na duchu. Uśmiechnął się nawet Paul, który z dnia na dzień męczył się coraz bardziej. Dziadek byłby ze mnie dumny. Zaprosiliśmy także sąsiadów. Pamiętam, że tamtego popołudnia matka poprosiła mnie na stronę. – Czyli tym się przez cały czas zajmowałeś? – zapytała ciepło. − Mój mały spryciarz! Przytuliła mnie mocno i przez chwilę razem śmialiśmy się jak dawniej. Na dzień przed przedstawieniem przygotowaliśmy z Ellie masę papierową i zrobiliśmy drugą pacynkę − dziewczynkę, żeby w naszym przedstawieniu występowały bliźniaczki. Resztę dnia przeznaczyliśmy na próby i tak w ukryciu pracowni sztuka nabierała kształtów. Sporo spieraliśmy się co do fabuły, ale ostatecznie doszliśmy do porozumienia. Nadszedł wielki dzień. Na miejsce przedstawienia wybraliśmy kuchnię i biegaliśmy rozemocjonowani z wypiekami na twarzach. Staraliśmy się ustawić jak najwięcej krzeseł i tyle różnych skrzynek, ile tylko udało nam się znaleźć. Scena z czerwonymi aksamitnymi kurtynami stanęła na kuchennym stole, a ja założyłem dziadkowy płaszcz, w którym w niecierpliwym oczekiwaniu na swój występ skrywały się wszystkie cenne laleczki. Pomieszczenie pogrążyło się w ciemności. Tylko scenę oświetlały dwie słabo świecące lampy. Ellie kucnęła za kurtyną, a ja wziąłem głęboki oddech i wyszedłem do przodu. – Panie i panowie. Witamy na pierwszym w historii przedstawieniu pod tytułem „Wzloty i upadki Polly i Holy”, sztuce w dwóch aktach przygotowanej na cześć naszych specjalnych gości, Hannah i Sary! Wszystkiego najlepszego. Bawcie się dobrze!

Posypały się oklaski, a potem zapadła cisza jak makiem zasiał. Dałem nura za scenę i rozsunąłem kurtynę. Prawie nie widziałem twarzy Ellie, czułem natomiast jej zapach, pikantny z nutką lawendy. Jej ramiona ocierały się o moje, delikatnie niczym koci ogon. Poczułem lekki ucisk w żołądku. Wsunąłem dłoń w ciało krokodyla. Za sprawą Ellie bliźniaczki zaczęły skakać po scenie w ramach siostrzanej zabawy. Wkrótce usłyszeliśmy chichot, okrzyk radości i oklaski. Potem krokodyl kłapnął drewnianymi zębami, a następnie chwycił pacynkowe bliźniaczki i pociągnął je. Rzuciłem okiem w stronę publiczności. Sara przygryzała zaciśnięte w pięści dłonie. Niesamowita przygoda. Siostry pacynki płynęły w dół rzeki na tratwie, podróżowały po pustyni, chowały się w ptasim gnieździe na szczycie najwyższej góry, a potem czarownica z północy uwięziła je w igloo. W końcu dzięki pomocy księcia i małpki wróciły szczęśliwie do domu z koszykiem magicznych skarbów, które gromadziły podczas podróży. Miały kwiaty, które nigdy nie przekwitały i gwarantowały wieczne szczęście, pióro orła, które zapewniało swojemu posiadaczowi dar latania, oraz sopel lodu, który nigdy nie topniał i świecił jaśniej niż najjaśniejsze światło. Opuściliśmy kurtynę i wyszliśmy przed scenę, żeby ukłonić się naszej publiczności. Trzymaliśmy się za ręce. Czułem ciepłą i spoconą dłoń Ellie, która mocno mnie ściskała. Jestem prawie pewien, że po policzku mojej matki potoczyła się łza. Bliźniaczki podbiegły do nas, wyrywając nam orle pióro, kwiat (prezent z doniczki okiennej mojej matki) i sopel zrobiony z chusteczki. Przez całe popołudnie żyliśmy atmosferą magii, która była dla nas niczym cenny klejnot. Wkrótce jednak nawet ta drobna radość miała prysnąć. Kilka dni później Paul zaczął jeszcze bardziej kaszleć. Teraz z jego płuc nieustannie wydobywał się suchy kaszel, który całymi dniami nie dawał nam żyć. Słuchając, jak się męczy, sam niemal odczuwałem ból w klatce piersiowej. Ciocia Cara robiła, co mogła, aby zdobyć wartościowe pożywienie i lekarstwa na czarnym rynku, ale niewiele udawało jej się znaleźć. Sprzedała nawet swoją suknię ślubną w zamian za maleńką buteleczkę jakiegoś wątpliwej jakości syropu, a mimo to Paul z dnia na dzień chudł i bladł. Znikał w oczach. Zrozpaczona ciocia zabrała go w końcu do szpitala, ale pielęgniarki odesłały ich z powrotem. Powiedziały, że wszystkie łóżka są już zajęte przez dzieci w gorszym stanie niż Paul. Jedynym lekarstwem, jakie nam pozostało, były nasze pacynki. Paul raz po raz prosił, żebyśmy pokazywali mu złoczyńcę i błazna. Spełnialiśmy więc jego prośby, wystawiając przedstawienia dla niego i dla bliźniaczek. Czasami na chwilę dołączały do nas Cara i mama. Pewnego ranka obudziłem się wcześniej niż zwykle. Odwróciłem się i zobaczyłem, że matka siedzi wyprostowana na skraju łóżka. Widziałem, że ma napięte plecy – naprężone niczym cięciwa łuku gotowa do strzału. Musiała wyczuć, że się obudziłem, bo odwróciła się do mnie. Miała przekrwione oczy.

– Chodzi o Paula, Mika… − powiedziała cicho. − On nie żyje. Umarł w nocy. Nie chciałam cię budzić... – Odwróciła się i skryła twarz w dłoniach. Z kuchni nie dochodziły żadne odgłosy. Milczałem, bo cóż mogłem powiedzieć. Chciałem zobaczyć się z Ellie, żeby ją pocieszyć i potrzymać za rękę, ale jakoś się tego bałem. Pewnie była z Paulem przez całą noc, tuż u jego boku. Spali obok siebie na łóżkach polowych. Jej kochany młodszy braciszek. Nie chciałem myśleć o nim tak, jak myślałem o wszystkich tych zwłokach, które widywałem na ulicach getta. To był Paul, nasz mały Paul. Myślę, że on wiedział, że umiera. Mniej więcej tydzień wcześniej, po jednym z naszych licznych przedstawień, Elli poszła odłożyć pacynki i na krótką chwilę zostałem z Paulem sam. „Masz talent, Mika. Musisz dawać przedstawienia dla dzieci z getta. Jak już umrę, to może do ciebie dołączę – to znaczy duchem. Może zostanę jedną z lalek, jednym z członków twojej trupy, błaznem, a może rycerzem”, powiedział wtedy. Żachnąłem się nieco: „Nie wygłupiaj się, Paul. Przecież ci się poprawia. Jak poczujesz się lepiej, to będziesz mógł mi pomóc. Jeśli zechcesz, możesz nawet zostać drugim lalkarzem. A teraz odpoczywaj, bo pewnie cię wymęczyliśmy”. To była nasza ostatnia rozmowa. Na kilka kolejnych dni życie w naszym mieszkaniu jakby zamarło. Tłoczyliśmy się w kuchni niczym bydło w gęstej mgle, zbyt przerażeni, żeby choćby zrobić mały krok. Ostatecznie zabrakło mi słów, aby cokolwiek powiedzieć do Ellie, więc po prostu ją przytuliłem – a ona pozwoliła mi się objąć. Przytulałem też ciocię Carę; była tak sztywna, że nie ruszała się nawet na centymetr. Wydawało mi się, że łatwiej przytulałoby się drzewo. Gdy wróciliśmy z rabinem z pogrzebu, zgromadziliśmy się wokół kuchennego stołu. Ellie pociągnęła mnie za rękaw i wyszeptała: – Chodźmy po lalki. Paul nie chciałby, żebyśmy tak siedzieli i płakali nad herbatą. Wystawimy jego ulubioną sztukę. W ten oto sposób w kuchni odbyło się banalne przedstawienie ku pamięci Paula. Nie wyznałem Ellie, co powiedział mi jej brat, ale ledwo mogłem utrzymać błazna w dłoni. Od początku do końca rwał się do przodu w każdej scenie. Chciał ratować i całować księżniczkę, i walczyć z niebezpiecznym magiem, a na koniec pięciokrotnie kłaniał się naszej nielicznej widowni. Po śmieci Paula Ellie się zmieniła. Pewna siebie i gadatliwa dziewczyna zniknęła. Spędzała całe dnie w naszym jedynym fotelu, który uważała teraz za swój dom. Wertowała kolejne książki, w szczególności Baśnie tysiąca i jednej nocy. Czytała je wszystkie. Prawie się nie odzywała. Ożywała tylko wtedy, gdy udało mi się ją namówić, aby razem ze mną i pacynkami zajęła miejsce za malutką sceną. Kontynuowaliśmy naszą pracę. Lalki były naszymi towarzyszami. Chociaż ożywały za sprawą naszych rąk, prowadziły też własne życie. Ze zdumieniem wsłuchiwaliśmy się w to, jak mądre słowa padały czasem z ich ust. Szybko staliśmy się sławni i wkrótce zaczęli się do nas zgłaszać sąsiedzi z prośbami o wystawienie przedstawienia z okazji urodzin albo innych specjalnych okoliczności. Wydaje mi się, że Ellie zgadzała się ze względu na brata, ponieważ gdy tylko pojawiała się

kolejna prośba, odkładała książkę i podnosiła się z fotela. Zwykle z takich gościnnych występów przynosiliśmy drobne upominki. Dostawaliśmy ołówki, chusteczki, czasem trochę chleba. Jednak gdy tylko wracaliśmy do domu, Ellie rozsiadała się w swoim fotelu, otwierała książkę i niczym nurek zanurzający się w głębinę znikała gdzieś, gdzie nikt nie mógł do niej dotrzeć. Potem nagle w naszym mieszkaniu zaczęli pojawiać się ludzie z różnych części getta. Pukali do potężnych frontowych drzwi, a gdy jedno z nas wystawiało głowę przez okno, krzyczeli: „Chcemy porozmawiać z lalkarzem, mamy dla niego zlecenie!”. Przybierałem wtedy profesjonalny ton − głęboki i nieco szorstki − po czym schodziłem do nich i prowadziłem do mieszkania na dalsze negocjacje. Mój nastoletni głos szalał jak kolejka górska, jednego dnia był wysoki i krystalicznie czysty, innego pobrzmiewał ostro i ochryple. Choć należałoby to uznać za skrajnie zawodny instrument, ja doskonale się bawiłem, gdy mogłem użyczyć złoczyńcy mojego niskiego i nieprzyjaznego tonu, a błaznowi – wysokiego pisku. Siedzieliśmy przy kuchennym stole i dobijaliśmy targu. Przedstawienie lalkowe z udziałem co najmniej pięciu postaci za pół bochenka chleba ryżowego. Za drugie przedstawienie żądaliśmy czegoś specjalnego, na przykład odrobiny masła, jaj albo świeżych warzyw. Tylko nieliczni mogli nam coś takiego zaproponować, ale zawsze przynosiliśmy do domu trochę chleba, a czasami, chociaż nieczęsto, coś więcej. Pewnego ranka, dokładnie cztery tygodnie po śmierci Paula, znalazłem pod frontowymi drzwiami liścik: Drogi Lalkarzu. Słyszeliśmy o tym, jak potrafi Pan zdziałać cuda, i chcielibyśmy zaprosić Pana do wystawienia spektaklu lalkowego z okazji urodzin naszego kochanego syna. W ramach zapłaty możemy zaoferować dżem i trochę cukru. Z poważaniem, Marek Wonderblum Pobiegłem na górę, żeby pokazać wszystkim ten lekko sfatygowany liścik. Matka przeczytała, ale wbrew moim oczekiwaniom się nie uśmiechnęła. – Spójrz na adres – powiedziała. – To w małym getcie. Słyszałam, że panuje tam jeszcze większa nędza i przeludnienie niż u nas. – Niemcy podzielili getto na dwie części: większą w północno-zachodniej części miasta i tak zwane małe getto na południu. Nie chcieli oddawać nam do użytku ulicy Chłodnej, więc połączyli obie części małym drewnianym mostem. – Sama nie wiem, Mika. A co, jeśli to pułapka? Dlaczego nadawca tego listu po prostu nie zapukał? A jeśli to donosiciele? Zdążyliśmy się już nasłuchać o donosicielach, o zdrajcach, którzy zaprzedawali duszę za odrobinę chleba i pewne dodatkowe przywileje.

Owszem, należało zachować ostrożność, ale to zaproszenie nie budziło moich podejrzeń. – Mamo, obiecują nam cukier i dżem. Kiedy po raz ostatni miałaś w ustach coś słodkiego? – Odwróciła wzrok. – Muszę tam iść, mamo. – Ja też idę – powiedziała Ellie, wstając z fotela, w którym do tej pory siedziała bez słowa. – Wykluczone. Ellie zostaje – wtrąciła się ciocia Cara. Po śmierci Paula ciocia zamknęła się w sobie. Chyba nawet po nim nie płakała. Tylko szwendała się po mieszkaniu, szurając głośno nogami, jak gdyby miała na sobie starą, ciężką zbroję. Nadal nie otrzymaliśmy żadnych wieści o wuju. Cara często wyruszała aż pod Pawiak, ale zawsze ją zawracano. Ellie nie próbowała dyskutować. Wiedziała, że z matką nie wygra. Zwinęła się z powrotem w fotelu, otworzyła ciężką książkę i zniknęła w świecie baśni, zupełnie jakby nic innego nie miało dla niej znaczenia.

Rozdział 5 Następnego dnia wcześnie wyszedłem z domu. Narzuciłem dziadkowy płaszcz i sięgnąłem głęboko do jego kieszeni, aby podnieść się na duchu obecnością pacynek. Postanowiłem nie zabierać zbyt wielu rekwizytów, a za scenę tym razem miał mi posłużyć sam płaszcz. Z pozoru niczym nie różniłem się od innych chłopców w moim wieku, ale płaszcz dodawał mi śmiałości, więc szedłem w równym tempie, gotowy na bohaterską przygodę. Przecież zło nie mogło przeniknąć pod poły płaszcza! Zdecydowanym krokiem przemierzałem ulicę Gęsią. Tak bardzo pochłaniały mnie ostatnio myśli o Ellie i pacynkach, że nie zauważyłem, jak dalece pogorszył się stan getta w ciągu ostatnich kilku miesięcy. Podobnie jak nasze mieszkanie, całe getto pękało w szwach. Od początku było tu za ciasno, ale teraz mijałem całe rodziny przesiadujące na chodnikach. Siedzieli na skrawkach dywanów, otoczeni walizkami. W ten sposób zaznaczali swój teren, wyznaczali granice swojej „wyspy”. Nie brakowało żebraków w łachmanach, którzy dopraszali się o pomoc cienkim głosem i wyciągali kościste dłonie. Nawet moje pacynki były lepiej ubrane od nich. Im bardziej się zbliżałem do małego getta, tym gorzej wyglądała sytuacja. Oprócz setek żebraków ustawiających się wzdłuż drogi, dostrzegłem również wyniszczone ciała zalegające na chodnikach i w rynsztokach, niedbale przykryte gazetami albo na wpół nagie i zupełnie odkryte, często bose. Podobnie jak chleb i ciepłe ubrania, buty należały w getcie do najcenniejszych artykułów. Zmarli nie potrzebują butów, ale nikt nie powinien przechodzić na tamten świat boso. Po drodze naliczyłem pięć ciał, dwa z nich należały do dzieci, miały najwyżej sześć lat. Dotarłem do drewnianego mostu, który łączył duże getto z małym. Zatrzymałem się pośrodku. Nie wolno było tego robić, ale nie mogłem się oprzeć pokusie obiegnięcia wzrokiem naszego utraconego miasta. To było jedyne miejsce, z którego roztaczał się widok poza mury getta: w dół, na ulicę Chłodną, po której przez środek naszego więzienia jeździły tramwaje dla Polaków chrześcijan. Chłodna była tak blisko, a jednocześnie tak daleko. Ruszyłem przed siebie. Gdy skręciłem w Krochmalną, mój wzrok padł na cienkie ramię wystające niczym uschnięty konar spod jakiejś gazety. Żołądek podszedł mi do gardła, ruszyłem przed siebie biegiem, tak szybko, jak tylko potrafiłem. Co się stanie z tymi wszystkimi ludźmi? Czy ktokolwiek rzuci choć garść ziemi na ich groby, powie kilka życzliwych słów? Czy skończą w jakimś dole wraz z innymi ciałami, przykryci wapnem, i nikt nie będzie nawet pamiętał ich nazwisk?

Każdego wieczoru przez ulice getta przetaczały się drewniane wózki, ciągnięte przez kilku wychudzonych mężczyzn. Ludzie ci zbierali ciała i wrzucali je na wózki jak worki z ziemniakami. W ciągu dnia ciała po prostu zalegały tam, gdzie ktoś umarł, a przechodnie obchodzili je dookoła lub przechodzili nad nimi. Traktowali to jak kolejną przeszkodę, kolejny uciążliwy aspekt życia w getcie. Co się z nami stało? Przemarzłem na kość, więc ciaśniej otuliłem się płaszczem. Wokół niewielkich ognisk gromadziły się tłumy ludzi. Inni stali w długich kolejkach, czekając na łyżkę zupy w jednej z polowych kuchni, które wyrastały jak grzyby po deszczu. Zupa była tak kiepska, że nie dało się nią porządnie najeść, ale na chwilę, choćby na godzinę, koiła doskwierający głód. Pozwalała trzymać to dzikie, wściekłe zwierzę na dystans. I te wszystkie dzieci! W łachmanach, bose, ze zmierzwionymi włosami, z malutkimi twarzyczkami pokrytymi warstwą brudu. Siedziały osowiałe u boku rodziców, tuliły się jedno do drugiego. Takie duże oczy w takich małych twarzach! Nie chciałem dłużej na to patrzeć. Sięgnąłem po księcia, którzy siedział sobie bezpiecznie w głębi kieszeni płaszcza. Powietrze przepełniał odór nędzy i rozpaczy. Mieszanina zapachów kapusty, brudu, ścieków i śmierci. Woń uwięzionych tłumów, stłoczonych w jednym miejscu bez najmniejszych szans na ucieczkę. Sięgnąłem po kołnierz płaszcza i zakryłem nim nos. Cóż ja tu mogłem zdziałać z moim banalnym przedstawieniem lalkowym? Czyż nie powinienem raczej pomagać w jednej z kuchni polowych, robić coś użytecznego? Próbowałem przejść tamtędy niczym koń z klapkami na oczach, ale nawet takie klapki nie mogły uchronić mnie przed smrodem i dźwiękami – przed zawodzeniem żebraków, przed cichym jękiem ludzi, którzy umierali właściwie na moich oczach, przed okrzykami handlarza, który za wszelką cenę usiłował sprzedać swoje ostatnie skarby, gotowy za bochenek chleba oddać cały dorobek swojego życia. Zbliżałem się do końca ulicy Śliskiej. Adres z zaproszenia znajdował się tuż za rogiem. Nagle moją uwagę przykuło małe zawiniątko – coś otulonego brudnymi szmatami wędrowało od drzwi do drzwi jak głodny pies w poszukiwaniu jedzenia. Podszedłem do tej postaci, ale zanim zdążyłem cokolwiek powiedzieć, rzuciła się na mnie z piskiem i warkotem, po czym zaczęła wrzeszczeć i wymachiwać małymi ramionami. – Idź sobie, zostaw mnie w spokoju! – Mała dziewczynka wpatrywała się we mnie dużymi, szklanymi oczami, w których dostrzegłem prawdziwą determinację. Mogła mieć jakieś pięć lat. – Dobrze już, dobrze. Nie bój się – próbowałem ją uspokoić. Przez chwilę stałem w bezruchu, a potem sięgnąłem do lewej kieszeni płaszcza. Bardzo powoli, żeby jej nie przestraszyć, wyciągnąłem ze środka księżniczkę. – Och! – Przez chwilę stała w zupełnym bezruchu, zakrywając usta malutkimi dłońmi. – Witaj, mała dziewczynko. Jak masz na imię? – zapytała księżniczka Sahara.

– Hannah. – Co tutaj robisz sama, Hannah? – Szukam. – Czego szukasz, moja droga? Przez chwilę widać było, że się waha, że zrobiła się podejrzliwa. – Niczego. – Czy chcesz, żebym pomogła ci w szukaniu? Mam bardzo dobry wzrok. Potrafię zaglądać do domów i do ludzkich serc. – No nie wiem… – Może więc znajdę kogoś innego, kto pomoże ci szukać. – Prawą ręką wyciągnąłem z kieszeni małpkę. Przez moment dziewczynka wpatrywała się we mnie ze zdumieniem, a potem na jej twarzy coś się zmieniło, jakby zaczął się na niej zarysowywać uśmiech. Małpka wskoczyła jej na ramię. – Chcę pomóc! Gdzie będziemy szukać? Czego szukamy? – Mojego brata, zgubiłam go. – A jak on wygląda? – Tak jak ja, tylko jest większy. – Ile większy? – Uniosła rękę nad głowę, tak wysoko, jak tylko mogła sięgnąć. – A jak ma na imię? – Janusz. Tak jak pan, u którego teraz mieszkam. – A kiedy ostatni raz widziałaś swojego brata? – zapytałem, nachylając się do niej. – Nie wiem, jakiś czas temu. – A twoi rodzice? – Zapadła cisza. Twarz dziewczynki ponownie się zachmurzyła. Postarałem się, aby księżniczka chwyciła ją za rękę. – Hannah, pójdziesz ze mną na przedstawienie lalkowe? – zapytałem delikatnym głosem. – Potem możemy poszukać twojego brata. – Dziewczynka nie odpowiedziała, ale ruszyła za mną. Miałem plan, a to był dobry początek. – Zwykle pomaga mi moja przyjaciółka, Ellie, ale dzisiaj nie mogła przyjść, a przydałoby mi się trochę pomocy z pacynkami. Dasz radę? Znowu patrzyły na mnie wielkie oczy, po czym głowa skinęła potakująco. Dałem Hannah małpkę i księżniczkę, a ona skryła je głęboko w swoim ubraniu. W końcu odnalazłem właściwy dom: Sienna 9. Gdy zadzwoniłem, w oknie u góry pojawiła się głowa. – Kto tam? – Przyszliśmy z przedstawieniem lalkowym. – Wchodźcie. Drzwi otworzyły się ze szczękiem i wsunęliśmy się do środka. Powitał nas mężczyzna z uśmiechem, który przywodził na myśl letni dzień. Poczułem silne ukłucie w sercu, bo przypomniał mi się mój dziadek. Mężczyzna zaprowadził nas do słabo oświetlonego salonu, w którym ustawionych było kilka krzeseł – wszystkie skierowane w jednym kierunku czekały na przedstawienie. Dziwnie się czułem bez sceny, ale rozpiąłem płaszcz na dwóch krzesłach i powiedziałem

Hannah, żeby się za nim schowała razem z księżniczką i małpką. Pokój zapełnił się ludźmi, a uśmiechnięty ojciec, który wysłał do mnie zaproszenie, usiadł obok swojego syna. Dziewięcioletni jubilat zajął miejsce na wprost nas. Zapowiedziałem przedstawienie, a potem zanurkowałem za płaszczem i szeptem wydałem Hannah polecenie, aby zaczęła. Wyciągnęła małą rączkę ku górze i wypchnęła księżniczkę nad skraj płaszcza. Lalka podskakiwała w górę i w dół, przechadzając się sprężystym krokiem. Po chwili dołączyła do niej małpka i obie postaci rozpoczęły grę w chowanego, prowadząc jednocześnie głupkowatą wymianę zdań. Hannah bez wątpienia miała talent. Potem jeden z moich ulubionych efektów dźwiękowych, czyli głośny brzęk pokrywki spadającej na podłogę, zapowiedział pojawienie się złoczyńcy, który porwał księżniczkę. Hannah wydawała okrzyki, a małpka nadal skakała po scenie. Cóż za dynamiczna fabuła! W jednej chwili wydawało się, że książę, doktor i błazen zatriumfują, a zaraz potem szala zwycięstwa przechylała się na stronę złoczyńcy. Ostatecznie ku wielkiej radości publiki księżniczka została uratowana przez błazna. Hannah promieniała, gdy wraz ze mną kłaniała się widzom. Jeszcze bardziej ucieszyła się, gdy gospodarz, zgodnie z obietnicą, wręczył mi małą paczuszkę cukru i słoik dżemu truskawkowego. Gdy już wyszliśmy z tego domu, starannie odwinąłem folię i otworzyłem słoik. Poczuliśmy dawno zapomniany słodki i soczysty zapach – szczęśliwe lato zamknięte w małym słoiczku. – Hannah, weź sobie trochę – zachęciłem, a ona w jednej chwili po raz kolejny przeobraziła w tę samą nieśmiałą dziewczynkę, którą poznałem kilka godzin wcześniej. – Hannah, wszystko w porządku. Zasłużyłaś sobie. Pomogłaś mi. – Uśmiechnąłem się i podsunąłem jej słoik pod nos. Włożyła malutki palec do środka i przez chwilę go tam trzymała, jakby nie wiedząc, czy może zaufać tej pysznej, lepkiej substancji. Może to oszustwo? Może to w ogóle nie jest dżem? W końcu jednak zgięła palec, wyciągnęła go i szybko włożyła do ust. Na jej twarzy odmalowało się zadowolenie – jej oczekiwania się spełniły. Zdążyło się już ściemnić i zbliżała się godzina policyjna, postanowiłem więc, że odprowadzę Hannah do domu. – Ale mój brat… obiecałeś. – Możemy poszukać go po drodze. – Chwyciłem ją za małą rączkę. Ważyła tyle, co nic, była lekka i chudziutka jak ptasie skrzydełko. Dziewczynka poprowadziła mnie sprawnie przez labirynt bocznych uliczek, aż w końcu dotarliśmy do ulicy, przy której znajdował się duży, trzykondygnacyjny budynek – życzliwe, bielone stworzenie z nadmiarem oczu i wielkimi ustami w roli wejścia. – Tutaj mieszkasz? Hannah kiwnęła głową. – Tak, mieszka tu też wiele innych dzieci. – W jej głosie pobrzmiewała duma. Puściła

moją rękę, wspięła się po schodach i zadzwoniła do drzwi. Dobiegło nas echo dochodzące z głębi budynku. Usłyszeliśmy szybkie kroki, po czym drzwi otworzyły się na oścież. – Hannah! Gdzie ty byłaś? Martwiliśmy się. – Kobieta o szczupłej rumianej twarzy wyraźnie kontrastującej z krochmalonym fartuchem i parą okrągłych okularów w złotych oprawkach chwyciła Hannah na ręce i przeniosła ją przez próg. Uśmiechnąłem się, widząc, jak bardzo cieszy się z jej powrotu. Ściskała ją niczym dawno utracony skarb. Zauważyła mnie dopiero po chwili. – Kim pan jest, młody człowieku? – To lalkarz. – Hannah podskakiwała z radości, a czarne loki odbijały się rytmicznie od jej ramion. – Pomagałam mu. Ma na imię Mika. – Co to za miejsce? – zapytałem. – To sierociniec, kochanie – wyjaśniła kobieta. – Hannah należy do naszych małych podopiecznych. Zechce pan wejść? Skoro przyprowadził nam pan z powrotem naszego aniołka, to musimy pana przynajmniej poczęstować herbatą. Przedstawiła mi się jako Margaret, siostra przełożona sierocińca. Wkrótce otoczył mnie wianuszek dzieci różnego wzrostu i w różnym wieku. Wszystkie twarzyczki wpatrywały się we mnie jak zaczarowane, wszystkie rączki skierowały się w stronę mojego płaszcza. – Pokaż nam pacynki! Chcemy zobaczyć! Prosimy! – krzyczały na przemian cienkimi głosikami. Stojąc tak pośród tej hałaśliwej widowni, zdołałem zorganizować magiczne przedstawienie. Moje lalki zdążyły się już przecież nauczyć kilku genialnych sztuczek. Z labiryntu kieszeni wyciągnąłem papierowy kwiat, malutkiego królika, którego zrobiłem z resztek futra, i skrzypeczki. Pośród tych piszczących i wyciągających ręce dzieci po raz pierwszy od bardzo dawna poczułem się naprawdę szczęśliwy. Hannah śmiała się głośno, a gdy małpka ruszyła w pościg za krokodylem, szturchnęła stojące obok dziecko i powiedziała: „To moja małpka, to ja grałam małpkę!”. Po zakończeniu przedstawienia dzieci zaczęły prosić, żebym pozwolił im potrzymać pacynki, więc podawałem im je po jednej. Z chwilą gdy wysłałem je na wolność, rozpętało się istne piekło. Za sprawą małych rączek lalki zaczęły podskakiwać, wrzeszczeć, chichotać i gonić się nawzajem. Zderzały się i ściskały, zbijały w małe grupki, a po chwili oddzielały się, by szukać nowego towarzystwa. Oddaliłem się nieco od całego tego szalonego przedstawienia i wtedy zauważyłem starszego mężczyznę z równo przystrzyżoną brodą. Stał oparty o ścianę w rogu sali i się uśmiechał. Gdy dostrzegł, że go zauważyłem, ruszył w moją stronę, wyciągając rękę na powitanie. – Witaj, chłopcze. Dziękuję ci za wspaniałe przedstawienie. Tutejsze dzieci mają tak niewiele, ale dzisiaj udało im się na chwilę o tym wszystkim zapomnieć. Nie wiem, jak ci dziękować. Jak masz na imię? – Jego głos brzmiał głęboko i ciepło jak dźwięk wiolonczeli, a uśmiech rozciągał się od ucha do ucha.

– Jestem Mika. Wszystkie dzieci uwielbiają pacynki. A z kim właściwie mam przyjemność? – zapytałem. – Janusz Korczak – odparł. – Miło cię poznać, Mika. Opiekuję się dziećmi już od kilku lat, ale sierociniec bardzo się powiększył, odkąd zamknęli nas w getcie, a już zwłaszcza w ciągu ostatnich kilku miesięcy. Już mamy komplet, ale przecież nie możemy odsyłać dzieci, które pukają do naszych drzwi. Brakuje nam jedzenia, żeby wyżywić te wszystkie małe buzie. – Uśmiech zniknął z jego twarzy i dostrzegłem, jak bardzo jest zmęczony. Potrząsnął głową. – Może cię oprowadzę, żebyś mógł zobaczyć, czym się tu zajmujemy. – Chętnie. Dzieci cały czas bawiły się lalkami, a w tym czasie Janusz oprowadził mnie po przestronnym budynku. Panował tu niesamowity porządek, wręcz pachniało czystością, ale mimo to wraz z każdym kolejnym piętrem odczuwałem coraz większe przygnębienie. Tyle dzieci, a tak mało zabawek. W salach jedno przy drugim stały proste łóżka, a obrazki na ścianach stanowiły jedyny kolorowy element wystroju. Gdzieś pomiędzy meblami leżało kilka drewnianych zabawek, a pośrodku każdego pomieszczenia znajdował się piecyk na drewno. Janusz pokazał mi też klasę: w jednej dużej sali ustawiono w ścisku około pięćdziesięciu małych drewnianych ławek. – Radzimy sobie, jak możemy. Dzieci są tu szczęśliwe, ale dokucza im głód. Z dnia na dzień jest coraz trudniej. Teraz mamy pod opieką ponad dwieście maluchów. – Zdjął okulary i przetarł oczy. Sprawiał wrażenie zmęczonego, wypalonego. – Wiesz, Mika, one ciągle chcą się uczyć. Ty pewnie też. Są takie ciekawe życia. Niemcy wszystko nam zabrali, ale my nadal je uczymy. Staramy się być rodziną, na tyle, na ile się da. Poczułem ścisk w gardle. Do oczu napłynęły mi łzy. Podziwiałem tego człowieka. I choć dopiero później nazwisko Janusza Korczaka zyskało duży rozgłos, już wtedy nie ulegało dla mnie wątpliwości, że mam do czynienia z wyjątkowym człowiekiem. Krok po kroku zbliżaliśmy się z powrotem do holu. Z daleka mogłem obserwować tłum dzieci bawiących się pacynkami. Nagle uświadomiłem sobie, że są przerażająco chude i blade. Dzieci i lalki ożywiały się przez krótką chwilę, przepajając się wzajemnie blaskiem i radością, jednak gdy zacząłem zbierać pacynki, czar prysł – zupełnie jakby wszystko zmieniło się w starą, wyblakłą fotografię. Musiałem już iść. – Wrócę wkrótce, obiecuję. – Uścisnąłem Hannah, a ona przylgnęła do mnie z całej siły. Jej rączki wczepiły się w mój płaszcz, jakby był kołem ratunkowym rzuconym na otwarte morze. – Obiecuję, Hannah. Ostrożnie uwolniłem się z uścisku i wyszedłem w noc. Nie miałem już szans zdążyć przed godziną policyjną. Co będzie, jeśli mnie złapią? Otuliłem się szczelnie płaszczem, chcąc wierzyć, że czyni mnie niewidzialnym. Tamtego wieczoru miałem jednak szczęście i nie spotkałem na swojej drodze ani policji, ani

żołnierzy. Z niecierpliwością czekałem, aż opowiem o tym wszystkim Ellie, ale gdy wróciłem do domu, ona zupełnie mnie zignorowała i nawet nie podniosła wzroku znad książki. Ostatecznie usiadłem więc z matką w naszej sypialni. Przy cienkiej herbacie opowiedziałem jej o Januszu i jego sierocińcu, o siostrze Margaret oraz o przeludnieniu w małym getcie. Słuchała mnie, wzdychając od czasu do czasu, a gdy skończyłem, powiedziała: – Jestem z ciebie dumna, Mika. Podarowałeś im chwilę szczęścia. – Odwróciła wzrok i usłyszałem jej stłumiony szloch. – Twój ojciec byłby taki dumny... – Dumny? – Zalała mnie fala gniewu wynikającego z totalnej bezradności. – Że pokazałem dzieciom kilka sztuczek z udziałem papierowych lalek, podczas gdy tysiące ludzi umierają tu z głodu? Z czego tu być dumnym? Wybiegłem z pokoju i skryłem się w rogu pracowni. Pochwała matki tylko pogorszyła moje samopoczucie. Nawet przy dodatkowych racjach, które zarabiały dla nas pacynki, i tak ledwo wystarczyło nam na przeżycie. Przez cały czas chodziliśmy głodni. A ci wszyscy ludzie, których widziałem dzisiaj na ulicach? A te wszystkie sieroty u Janusza Korczaka? Cóż dobrego mogą dla nich zdziałać lalki? A Ellie? O co jej tak naprawdę chodzi? Czy nagle przestało jej zależeć? Odrzuciłem płaszcz i schowałem głowę w ramionach. Tęskniłem za dziadkiem, tęskniłem też za ojcem. Brakowało mi mężczyzny zdolnego zwolnić mnie z tego nowego obowiązku, który odczuwałem jako wielki ciężar na swoich barkach. Chciałem, żeby ktoś przejął ten balast albo chociaż powiedział mi, co powinienem robić. Położyłem się na podłodze i zapatrzyłem w sufit. Oczy miałem cały czas otwarte, żeby nie zalać się łzami. Nagle moją uwagę przykuło coś kolorowego. Dostrzegłem to w miejscu, w którym płaszcz wybrzuszał się ku górze niczym ustrzelone zwierzę. Książę. Wstałem powoli i wsunąłem rękę pod materiał. – A więc chcesz się poddać? – Zaskoczył mnie jego czysty, srebrzysty głos. – Przecież to wszystko i tak na nic… Wy, pacynki, nie jesteście w stanie wyżywić dzieci ani nas stąd zabrać. Możecie tylko sprawić, że na chwilę zapomnimy o naszym nieszczęściu. – Przecież wiesz, że to nieprawda. To, co robisz, jest bardzo ważne. Czy nie widziałeś, że one naprawdę się śmiały? – Tak, ale cóż im po śmiechu? Nie da się odgryźć i zjeść kawałka śmiechu, prawda? Może powinniśmy walczyć, zdobyć broń i ich wszystkich wystrzelać: tych żołnierzy, tych skorumpowanych policjantów. Powoli umieramy tu z głodu, a oni się temu przyglądają. Nic więcej nie muszą robić. Wiesz przecież, co zrobili dziadkowi. I co z tego, że na chwilę o tym zapominamy? Może to wcale nie jest dobrze. Może byłoby lepiej, gdybym zaczął wzywać do tego, by wszyscy chwycili za broń, zrobili coś. – Przecież wcale nie twierdzę, że nie możesz tak zrobić.

– Co? Na chwilę zapadła cisza. – Nigdy nie powiedziałem, że nie możesz wzywać ich do walki. Po tych słowach książę ukłonił się i zamilkł. Byłem w szoku. O co w tym wszystkim chodziło? Słyszałem plotki o ludziach, którzy kryją się po lasach i walczą: wysadzają tory kolejowe, zabijają żołnierzy i donosicieli. Inni ryzykowali życie, fałszując dokumenty, wyprowadzając potajemnie ludzi z getta i ukrywając ich po stronie aryjskiej, czyli w samej jaskini lwa. Mówiło się też, że niektórzy w getcie gromadzą broń i przygotowują się do poważniejszej walki. Spojrzałem na księcia i na jego niewinny uśmiech, po czym powlokłem się z powrotem do sypialni. Położyłem się, ale nie mogłem spać – byłem zbyt podekscytowany i przerażony, aby zmrużyć oko. Matka siedziała z Carą i Ellie w kuchni, a gdy przyszła, udawałem, że już śpię. – Śpij dobrze, mój książę. – Pogłaskała mnie po twarzy dłonią lekką jak piórko. Nie miała pojęcia o zamęcie, który właśnie zasiał w mojej głowie pacynkowy książę. Miałem ochotę zarzucić jej ramiona na szyję i o wszystkim jej opowiedzieć, ale nie mogłem się ruszyć. Tamtej nocy obrazy przesuwały się w mojej głowie niczym chmury po burzowym niebie. Zobaczyłem, jak strzelam celnie z zasadzki do policjantów i żołnierzy, którzy przewracają się jak puszki na jarmarcznej strzelnicy. Zewsząd słyszę aplauz, gromki niczym grad. Kłaniam się, ale zaraz potem otaczają mnie czarne futra, pyski i łapy. Żołnierze przeobrazili się w ogromne szczury, a spod dużych żelaznych hełmów wystają im malutkie uszy. Uciekam w górę klatką schodową, a oni wyważają drzwi do naszego mieszkania, wyciągają mnie na zewnątrz i długimi łapami rozdzierają mój płaszcz na strzępy. Potem tłuką mnie na miazgę i zostawiają na śmierć na brukowanych ulicach getta. Przez całą noc raz po raz zapadałem w płytki sen i budziłem się, a mój umysł przetwarzał te rozmaite scenariusze ze mną w roli bohatera i ofiary. Gdy wreszcie pokój wypełnił się delikatnym, szarym światłem poranka, byłem kompletnie wyczerpany, ale też zmieniony. Spojrzałem na matkę. Jeszcze spała – przez krótką chwilę była wolna od wszystkich trosk i lęków. Jej twarz wydawała się taka łagodna, a ona sama taka młoda. Była mi tak bliska, a przecież przez te wszystkie miesiące prawie nie zwracałem na nią uwagi. Tymczasem to ona dbała, żeby wszystko jakoś się toczyło. To dzięki niej każdego dnia na stole pojawiał się garnek zupy, to ona zachowywała nasze ubrania w możliwej czystości. Podtrzymywała mnie na duchu, aby moje serce nie zamarzło jak stawy w Ogrodzie Krasińskich. Nie tak dawno jeździliśmy tam na łyżwach. Ogród Krasińskich z jego stawami i innymi rozrywkami znajdował się tuż za murem, teraz jednak nie mieliśmy do niego prawa wstępu. Moja matka była delikatną, ale jednocześnie dzielną osobą. Po śmierci ojca trwała na posterunku i nigdy nie narzekała. Ryzykowała życie, aby spełnić ostatnią wolę mojego dziadka, który chciał, abym to ja

dostał jego płaszcz. Wyciągnąłem księcia z kieszeni i położyłem tę kolorową pacynkę w króliczym futrze tuż przy jej głowie, aby to właśnie ją zobaczyła zaraz po przebudzeniu. Jakiś czas później, tego samego dnia, znalazłem go z powrotem w kieszeni z małym liścikiem: Dziękuję Ci, Kochanie. Zawsze będę Cię kochać, mój Książę. Po tamtej nocy, pełnej niepokoju i wizji, uświadomiłem sobie, jak wiele energii dają mi pacynki. Zapewniają mi poczucie sensu, a nawet iskierkę radości. Są samorodkami złota pośród mrocznego chaosu getta. Od tamtej pory nigdzie się nie ruszałem bez płaszcza i pacynek. Niczym ziarnko kiełkujące w ciemności, w mojej głowie powoli dojrzewał pewien plan. To nasionko jakoś instynktownie wiedziało, że pewnego dnia przebije się do słońca i urośnie do właściwych dla siebie rozmiarów. Z czasem otrzymywałem coraz więcej zaproszeń do wystawienia spektaklu. Pewnego dnia, dziewięć miesięcy od mojego ostatniego wyjścia z dziadkiem na ulicę Leszno, pod drzwiami pojawił się liścik dokładnie z tego samego teatru lalkowego, w którym widziałem swoje pierwsze przedstawienie. Pobiegłem prosto do kuchni. – Ellie! Nie uwierzysz! Chcą, żebyśmy zagrali w teatrze lalek. To takie urocze miejsce. Bardzo bym chciał, żebyś mi pomogła. – Na moment zapomniałem o nieśmiałości, którą zwykle odczuwałem w jej towarzystwie, i chwyciłem ją za obie dłonie, wyciągając z tego przeklętego fotela. Spojrzała na mnie swoimi pięknymi oczami i uścisnęła mnie. – Zaraz, Mika. O co w tym wszystkim chodzi? − Wziąłem głęboki oddech i opowiedziałem jej o tamtym dniu, kiedy poszedłem z dziadkiem na ulicę Leszno: o kawiarni, teatrze i marionetkach. – Dobrze, pójdę z tobą. Masz rację. Nie mogę w nieskończoność siedzieć w tym fotelu. – Uśmiechnęła się i był to pierwszy szczery uśmiech, który zobaczyłem na jej twarzy od śmierci Paula. Tak to już było z Ellie: wszystko albo nic. Była szczęśliwa, tryskała energią, a jej entuzjazm udzielał się wszystkim dookoła. Tamto popołudnie spędziliśmy w pracowni. Ellie chwyciła księżniczkę i zdjęła z jej głowy małą koronę. Drugą ręką ujęła miniaturową szczotkę i zaczęła wymachiwać nią jak mieczem. – Może wystawimy Ali Babę i czterdziestu rozbójników? Przypuszczałem, że to jedna z bajek z jej grubej książki, ale nie znałem tej historii. – A o czym to jest? – To historia Ali Baby, który zostaje uratowany z rąk czterdziestu krwiożerczych rozbójników przez jedną, samotną kobietę. I to nie raz, ale wiele razy. Aż w końcu wszyscy rozbójnicy kończą swój żywot. Wydaje mi się, że ludziom tutaj ta historia powinna się spodobać. Co myślisz? Ożywiona przez Ellie lalka wymachiwała szczotką, jakby toczyła walkę. To był niewątpliwie świetny pomysł. Nie daliśmy co prawda rady wykonać z papieru czterdziestu rozbójników, ale kilku udało się zrobić. Niektórzy zostali ubrani w żołnierskie mundury ze

znienawidzoną swastyką. Było to dość ryzykowne, ale co w tamtych czasach nie było? Tamtego wieczoru wystawiałem przedstawienie na cześć mojego dziadka. Tak bardzo chciałem zobaczyć go na widowni, gdy wyszedłem się ukłonić. Pocieszało mnie tylko to, że Ellie stała u mojego boku, że znowu zainteresowała się lalkami i naszą małą sztuką. Wszyscy śmiali się i klaskali, gdy rozbójnicy padali od miecza. Ogólnie przedstawienie odniosło wielki sukces. Do sierocińca zaglądałem tak często, jak tylko mogłem. Wystawiałem krótkie przedstawienia dla dzieci w sali chorych albo na marmurowej klatce schodowej z okazji urodzin któregoś z dzieci czy po prostu w ramach popołudniowej rozrywki. Zawsze asystowała mi Hannah, która zmieniała fabułę moich historii albo wydawała z siebie różne zabawne dźwięki. Bez względu na to, jak straszne rzeczy widziałem po drodze do sierocińca, gdy spojrzałem na nią, robiło mi się zawsze ciepło na sercu. Stała mi się bliska jak młodsza siostra. Poznałem też lepiej Janusza, który pomimo okropieństwa naszych czasów zawsze miał coś ciekawego do powiedzenia. Uwielbiał muzykę, a z jego gramofonu często unosiły się dźwięki nagrań, które wypełniały cały budynek. Pewnego dnia poprosił mnie na stronę i powiedział: – Mika, musisz słuchać więcej muzyki. Może i jesteśmy zamknięci w tym paskudnym miejscu, ale spójrz na nas. Mamy w getcie orkiestry symfoniczne, gramy muzykę poważną. Mamy chóry, teatr, a nawet kabarety. − Opowiedziałem mu o tamtym popołudniu, które spędziłem z dziadkiem na ulicy Leszno. O marionetkach, które tak bardzo nas oczarowały. – A, tak. Słyszałem o tym małym teatrze – powiedział Korczak. − Wiesz, Mika, wszyscy ci muzycy, aktorzy i śpiewacy ciągle jeszcze mogą poruszyć nasze serca, nawet w tych strasznych czasach. To jest równie istotne, jak chleb i drewno na opał. Często myślę o tym, co powiedział Leopold Staff: „Poezja jest nawet ważniejsza niż chleb, zwłaszcza gdy wydaje się zupełnie nie na miejscu…”. Wiem, że trudno o tym pamiętać, gdy cały czas jesteśmy głodni, ale nie zapominajmy o sile muzyki i twoich pacynek. – Owszem – odparłem − ale muzyki ani pacynek nie da się zjeść. Jaki jest z nich pożytek w ogólniejszej skali? Spojrzał na mnie przenikliwym, ale łagodnym wzrokiem i położył mi ciepłą dłoń na ramieniu. – Mój drogi chłopcze, gdyby nie ludzie tacy jak ty, Niemcy już dawno by wygrali, pokonaliby nas na najważniejszych polach. – Wskazał na swoją klatkę piersiową, na serce. – Otępiliby nasze serca, zabili ducha, odebrali nam duszę. Twoje lalki mają w sobie iskrę i światło, w którym możemy się ogrzać. To coś naprawdę cennego, Mika. Nic więcej w tej chwili nie możemy zrobić. – Ale Janusz... – Nikt nas nie słyszał, mimo to ściszyłem głos. – Przecież są ludzie, którzy ryzykują życie, walczą bronią, a nie pacynkami, naprawdę coś osiągają. Korczak przyciągnął mnie bliżej i położył mi palec na ustach. Jego oczy pociemniały. – Tak, mój drogi, ale ty przecież nie chcesz być jednym z nich.

Potrzebuję cię tutaj. Ludzie znikają każdego dnia. Zostają wciągnięci, a potem wypluci jako krwawa miazga po przesłuchaniach prowadzonych przez Gestapo. Nie chcę nigdy usłyszeć czegoś takiego o tobie. A tutaj… – Podszedł do małego biurka i zaczął przeszukiwać jedną z szuflad. – Chciałbym, żebyś poszedł jutro po południu na ten koncert. Mój bliski przyjaciel podarował mi dwa bilety, ale nie mogę zostawić dzieci. − Wręczył mi bilety. Były wydrukowane, jak należy, na różowych kartonikach. – Grają koncert Mozarta. Nie wiem, czy ci się spodoba, ale moim zdaniem nie ma nic bardziej poruszającego i ożywczego niż muzyka Mozarta. Wykracza poza to wszystko. – Nakreślił ramieniem duży półokrąg w powietrzu. – Tak... Chętnie pójdę... Bardzo dziękuję. Ale na pewno? – Ten podarunek wprawił mnie w lekkie zakłopotanie. – Tak, absolutnie. Możesz zabierzesz ze sobą tę twoją uroczą przyjaciółkę? – Mrugnął do mnie porozumiewawczo, bo mówiłem mu już kiedyś o Ellie. Rzeczywiście to byłoby jak randka. Szybko wstałem, założyłem płaszcz i ruszyłem w stronę dużych drzwi. Żegnanie się z dziećmi jak zwykle przypominało próbę rozstąpienia wód Morza Czerwonego. Prawie zupełnie nieświadomie wsunąłem bilety do kieszeni, do takiej małej, schowanej za szwem, a zarezerwowanej dla naprawdę ważnych dokumentów. To popołudnie miało odmienić moje życie. Był 14 października 1941 roku. Nie było mi dane pójść na ten koncert.

Rozdział 6 Rzecz wydarzyła się na Ciepłej. Minąłem właśnie róg ulicy, rozmyślając o tym, jak przekażę Ellie wieść o niespodziance, gdy stanąłem jak wryty. Dwóch polskich policjantów i żołnierz Wehrmachtu wskazywali na starszą kobietę z dużym wiklinowym koszem w ręku, krzycząc: – Stehenbleiben! Stój! – Kobieta zamarła. – Co masz w koszu? – z szyderczym uśmiechem zapytał po polsku jeden z policjantów. Kosz wyglądał na ciężki, a ciemny płaszcz wisiał na wychudzonym ciele staruszki jak namiot. Na jej twarzy malowało się przerażenie. Przypominała spłoszone zwierzę, które szuka drogi ucieczki. Nagle usłyszałem rozsądny, uspokajający głos doktora: – Panowie, przecież czas płynie, a ta miła pani zapewne chce po prostu zdążyć do domu przed godziną policyjną, żeby zacząć przygotowywać kolację. Wszyscy – policjanci, żołnierz, kobieta i ja sam – zamarli ze zdumienia. Wszystkie oczy wpatrywały się w doktora… no i we mnie. Poprzedniego dnia z kawałka drutu zrobiłem okulary, które zamocowałem na małej buzi doktora. Okulary dodawały mu autorytetu. Z dumą zaprezentowałem swoje dzieło Ellie. Teraz lalka nawiązywała uprzejmą rozmowę z tymi samymi ludźmi, którzy zabili mojego dziadka – zupełnie jak gdyby chodziło o najbardziej naturalną rzecz pod słońcem. – Co to ma być? – warknął żołnierz. Doktor nie tracił jednak rezonu i zachowywał pełen profesjonalizm. – Pozwolą państwo, że się przedstawię. Nazywam się doktor Shiverwick i swoimi medykamentami potrafię wyleczyć właściwie każdą chorobę. Może mają państwo ochotę zajrzeć do mojej torby? Nastąpiła chwila ciszy. Mógłbym przysiąc, że moje serce uderzyło mocno, zatrzymało się na chwilę i dopiero potem zaczęło normalnie bić. Twarz żołnierza raz po raz zmieniała wyraz. Była zmienna jak wiosenna aura. Chyba nie bardzo wiedział, co zrobić. Jego niebieskoszare oczy powiększyły się ze zdumienia, a spod metalowego hełmu wypadło wąskie pasmo włosów w kolorze ciemnego blondu. Rysy miał raczej łagodne: niewielki nos i usta, bardzo blada, wręcz mleczna skóra. Nagle w mojej wyobraźni jego cera przybrała niepokojąco czerwoną barwę. Czy zaraz rozszarpie mnie na strzępy? Wróciły koszmary o żarłocznych żołnierzachszczurach. Na łopatkach poczułem pot i zrobiło mi się słabo. Przypomniały mi się przejażdżki na karuzeli na placu Krasińskich, po których zawsze jeszcze przez wiele godzin dokuczały mi mdłości.

Miałem wrażenie, że zaraz stracę przytomność. Nagle usłyszałem dziwny dźwięk, a gdy uniosłem wzrok, zobaczyłem na twarzy żołnierza jakiś dziwny grymas. Z jego ust wydobywał się głuchy odgłos. Żołnierz się śmiał. Kącikiem oka dostrzegłem, że kobieta wykorzystała okazję i ruszyła w przeciwnym kierunku, przyciskając mocno kosz do piersi. Doktor i ja ukłoniliśmy się. Nogi mi się trzęsły, było mi słabo i czułem się strasznie samotny. – Chłopcze, podejdź tu. Wie heißt du? Jak się nazywasz? Dwóch polskich policjantów ze zdumieniem wpatrywało się w żołnierza, podobnie jak ja. – Mika – odparłem. Mówiłem dziwnym głosem, ostrym i za wysokim. – To mi dopiero niespodzianka. Masz więcej takich gdzieś w rękawie? – Żołnierz wskazał na doktora Shiverwicka, który ciągle jeszcze tkwił na mojej dłoni. – Więcej pacynek? Tak. Kilka. – W takim razie chodź ze mną. Chcę zobaczyć całe przedstawienie. – Ale… Zrobił krok w moim kierunku, chwycił mnie za rękaw i pociągnął za sobą. Dobry Boże! Serce waliło mi jak młotem, a pot ściekał strumieniami po plecach pomimo chłodu późnego popołudnia. Czy to jakaś pułapka, jakiś straszliwy dowcip? Czy wyruszam właśnie w moją ostatnią drogę? Żołnierz prowadził mnie ulicą Nowolipie, jak gdybym sam był szmacianą lalką pociąganą za niewidzialne sznurki. W końcu dotarliśmy do bramy na Nalewkach, przy której uzbrojeni po zęby żołnierze pilnowali żelaznych wrót zabezpieczonych grubym drutem kolczastym. Nigdy tu nie przychodziłem. Nasłuchaliśmy się stanowczo za dużo przerażających historii: o żołnierzach czekających na dzieci z getta przedostające się o poranku przez dziury w murze na stronę aryjską – podobno strzelali do nich jak do wróbli i poklepywali się po plecach po każdym trafieniu. Nie zadawali sobie trudu, by uprzątnąć ciała. Dzieci leżały tam martwe lub ranne, aż żołnierzom znudziła się zabawa. Potem, pod osłoną nocy, bliscy brali dzieci na ręce i zabierali je do domu – ryzykując przy tym własne życie. Do ludzi, którzy po zmroku znajdowali się na ulicy, żołnierze strzelali jak do bezpańskich psów. Żołnierz wskazał na mnie beztrosko i powiedział, że jestem z nim. Kręciło mi się w głowie, a nogi miałem jak z waty. Minęliśmy bramę, jak gdyby nigdy nic, i znalazłem się po stronie aryjskiej. Żołnierz szedł tak blisko mnie, że czułem jego zapach. Wszystko dokładnie pamiętałem. To były ulice mojego dzieciństwa. Dorastałem zaledwie kilka przecznic stąd, a chociaż wydawało się, że trwa to już całą wieczność, nie minął przecież nawet rok, odkąd zamknęli nas getcie. Na ulicach panował większy spokój i znacznie większy porządek. Gdzie się podziali wszyscy ludzie? W mojej głowie były

obrazy z czasu, zanim nastał smród getta – zanim zostaliśmy zmuszeni do przepychania przez tłum ludzi jak przez mulistą wodę, zanim riksze i zaprzężone w konie wozy zaczęły wchodzić sobie na głowę, usiłując nie nadepnąć na tych, którzy właśnie konają lub leżą już martwi na ziemi. Tutaj istniał inny świat – świat, o którym zapomniałem i który zapomniał o nas. Jak to możliwe? Ludzie przechadzali się spacerowym krokiem w ubraniach, których już nawet nie pamiętałem. Wyglądali porządnie i czysto. Pomyślałem o Bolku i Henryku, moich dawnych kolegach ze szkoły. Czy nadal siedzieli w swoich ławkach, ziewając z nudów? Czy nadal popołudniami oddawali się tym samym zabawom? Ci ludzie żyli dalej swoim życiem, jak zwykle, podczas gdy my każdego dnia walczyliśmy o przetrwanie. Czy moi przyjaciele myśleli o mnie czasem? Z nadmiaru emocji ledwo mogłem oddychać. Otaczała mnie feeria barw. Sprzedawcy na starannie udekorowanych straganach wykładali rozmaite warzywa. Niektórzy sprzedawali nawet kwiaty. Żałowałem, że nie mogę zabrać jednego bukietu dla mamy, a drugiego, takiego wyjątkowego dla Ellie. Zapomniałem, jak wyglądają kolory karmazynowy, pomarańczowy czy fioletowy. Przypominały mi o nich tylko moje lalki i nieliczne kwiatki, które pojawiały się w doniczce okiennej naszego przeludnionego mieszkania. W getcie dominującym kolorem był szary. Dopiero tutaj poznałem różne jego odcienie: szary popielaty, deszczowy, mysi, szary w odcieniu kości. Tyle mieliśmy do wyboru. Jaskrawe kolory stanowiły prawdziwą ucztę dla oczu, ale dla nas, Żydów, nie były już dostępne. Teraz przez te jasne, żywe barwy cierpiałem chyba bardziej, niż patrząc na czyste ulice i żyjących normalnie ludzi. Rozpoznałem też piekarnię, w której wspólnie z dziadkiem kupowaliśmy chleb: duże, miękkie bochenki, idealnie okrągłe białe bułki z rodzynkami albo cynamonowe ślimaczki. Mógłbym przysiąc, że poczułem zapach świeżego pieczywa… lecz gdy uniosłem wzrok, zobaczyłem opuszczony i zabity dechami budynek piekarni. Frontową część zakrywały duże, surowe bele przybite na krzyż. Podobnie jak my, właściciel piekarni został zmuszony do opuszczenia swojego sklepu i przeniesienia się do getta. Czy jeszcze żył? Czy jego profesja ocaliła go przed brakiem jedzenia? W getcie nigdy go nie widziałem. Wlokłem się przed siebie, noga za nogą, niczym w niezrozumiałym śnie. Czułem, że zaraz się obudzę, że wyłonię się jak nurek z głębokiej wody i wezmę otrzeźwiający oddech. Nadal słyszałem, jak wali mi serce. Nagle poczułem, że idzie koło mnie dziadek. Czułem jego obecność tak wyraźnie, jak płaszcz, który mnie otulał. Chłonąłem ją, tak jak chłonie się promienie słoneczne po długiej zimie. Chodniki wyglądały jakoś zupełnie inaczej. Nie było żebraków. Nie było brudu. Nie było powykrzywianych, zmaltretowanych ciał. Tylko te buty. Mój żołądek w jednej chwili stał się twardy jak kamień. Buty się nie zgadzały. Zamiast miękkich brązowych skórzanych trzewików dziadka z dziurkami i ciemnymi sznurówkami kroczyły koło mnie wysokie do kolan oficerki wypolerowane na błysk, czarne jak bezksiężycowa noc.

– Komm schon, Junge. – Ostry głos żołnierza wyrwał mnie z transu. Dziadek zniknął. Nagle zrobiło mi się chłodniej i poczułem się jeszcze bardziej samotny niż tamtego dnia, kiedy go zastrzelono. Żołnierz kazał mi skręcić w kierunku dużego budynku. Dawniej mieściła się tam szkoła dla chłopców, ale gdy podeszliśmy bliżej, dostrzegłem znienawidzoną niemiecką flagę – czarną swastykę na czerwono-białym tle. Powiewała na szczycie budynku, naturalnie, jak gdyby znajdowała się tam od lat. Zadrżałem. Zmierzaliśmy prosto w paszczę lwa. Żołnierz lekko szturchnął mnie swoim karabinem. To wystarczyło, żebym przypomniał sobie, że jestem jego więźniem. – Idź przed siebie i nie odzywaj się – nakazał, po czym wprowadził mnie po schodach do budynku. – Heil Hitler! – warknął, wyciągając prawe ramię sztywno do przodu w geście pozdrowienia dla Führera. – Heil Hitler! – rozbrzmiało nieco mniej entuzjastyczne echo zza dużego drewnianego biurka. – Herr Sturmführer Barke – żołnierz zwrócił się do człowieka za biurkiem – dieser junger Mann hier hat Talent. Ein Puppenspieler. Żołnierz wyjaśnił, że jestem lalkarzem, i stwierdził, że przydałoby się im więcej występów w kabarecie. Zaproponował, że przyprowadzi mnie na dzisiejsze przedstawienie, a wcześniej mógłbym dostarczyć rozrywki ciężko pracującym żołnierzom. Sturmführer Barke spojrzał na mnie tak, jak gdyby miał do czynienia z wynędzniałym koniem cyrkowym. Czarna czapka zdobiona srebrną czaszką i insygniami SS leżała na jego głowie pod jakimś dziwnym kątem. Moją uwagę zwróciła też swastyka przypięta do munduru. Niemiec przede mną, dla odmiany, miał zielone oczy. Nie uśmiechał się. – Róbcie, jak chcecie, ale na własne ryzyko. Pilnujcie go dobrze i nie marnujcie więcej mojego czasu – powiedział, po czym zasalutował wyraziście, dając żołnierzowi do zrozumienia, że ma odejść. – Dziękuję. Heil Hitler. Żołnierz położył mi rękę na ramieniu, wyprowadził mnie z pomieszczenia i pokierował schodami w dół. Wyszliśmy z powrotem na ulicę. Przynajmniej teraz nie wbijał mi już broni w plecy. Musiałem wstrzymywać oddech przez ten czas, gdy byliśmy w środku, bo teraz aż zakręciło mi się w głowie i zabrakło mi tchu. Okazało się jednak, że to był dopiero początek.

Rozdział 7 Po prezentacji przed Sturmführerem Barke żołnierz powoli zmierzył mnie wzrokiem od stóp do głów. – Nazywam się Max. Max Meierhauser. A teraz chodź, und keine Faxen. Choć mi się przedstawił, wcale nie poczułem się lepiej. Wprost przeciwnie. Czyż nie przemawia się przyjaznym tonem do psa, zanim zarzuci mu się na głowę siatkę? Żołnierz zaprowadził mnie za róg dużego budynku z cegły, w którym mieściły się teraz koszary. – Jesteśmy na miejscu, chłopcze. – Otworzył drzwi i lekko popchnął mnie do środka. Hałas i smród o mało nie zatrzymały mnie w progu. Weszliśmy do jaskini diabła. Pośród gęstego dymu dostrzegłem około setki żołnierzy – setki szczurów z moich mrocznych sennych wizji. Rozmawiali, rozwalali się na długich stołach, zdejmowali metalowe hełmy, a marynarki niechlujnie przerzucali przez krzesła. Wielu grało w karty. Nabierali pełną garść kart, a potem wyrzucali jedną po drugiej na stół z głośnym śmiechem. W powietrzu unosił się zapach potu i gęsty papierosowy dym wydobywający się z dziesiątek cmokających ust. Niedopałki, jeśli nie zwisały już z warg żołnierzy, leżały porozrzucane na podłodze. Mężczyźni krzyczeli i przeklinali, a całe zatłoczone pomieszczenie przepełniała mieszanina zapachów potu i piwa. Trzymali szklanki w dłoniach, jakby dzierżyli Świętego Graala. Wielu pochłaniało cały ciemnożółty płyn za jednym haustem, dostarczając rozrywki kompanom, którzy głośno domagali się kolejnych popisów. – Komm hier, Kleine, mehr Bier. – Hoża brunetka wypełniła wyskokowym napojem kolejny wielki kufel. Gdy stawiała go na stole, żołnierz ścisnął ją za tyłek. Oprócz niej gości obsługiwały trzy inne kelnerki. Wszystkie miały mocno pomalowane oczy i policzki, a także usta – w jaskrawym kolorze czerwonego jabłka. Były ubrane zdecydowanie bardziej skąpo niż kobiety, które do tej pory miałem okazję widywać. Zewsząd dobiegał mnie szorstki śmiech. Mój umysł szalał. Oto nadeszła moja szansa − szansa, żeby się zemścić. Tylko że to ja byłem w pułapce. Nie miałem innego wyjścia, jak spróbować zachować trzeźwość umysłu. Było to jednak nie lada wyzwanie, bo moją czaszkę wypełniał chłodny, lepki strach. – No, no, kogo nam tu przeprowadziłeś, Max? – rozległo się nagle pytanie. − Czy on nie ma trochę bladego nosa? – Gdy tylko się odwróciłem, jakieś grube, serdelkowate palce chwyciły mnie za nos. Zobaczyłem przysadzistego żołnierza o czerwonej twarzy. Śmierdział piwem i lekko się chwiał. – Już nie! Już jest czerwony jak kapusta! Jest jeszcze nadzieja dla chłopaka! – Klasnął mocno w dłonie i zaczął się śmiać.

– Daj mu spokój – powiedział Max zaskakująco ostrym tonem. – Zaraz sam zobaczysz. − Nachylił mi się do ucha i wyszeptał: – Chłopcze, to jest twoja szansa. Jeśli nas znudzisz, to wiesz, co cię czeka. Jeśli nam się spodobasz, możesz liczyć na kolację i większą publiczność dzisiaj wieczorem. Wtedy wrócisz w jednym kawałku. Zrozumiałeś? – Tak – odparłem cicho. W ten oto sposób tamtego popołudnia wystąpiłem dla wroga, aby ocalić życie. Max zaprowadził mnie na przód sali. Usiłowałem rozruszać zesztywniałe ramiona i nogi. Czy tak czuły się moje lalki, gdy wyciągałem je z płaszcza? Poprosiłem o dwa krzesła, rozpiąłem między nimi płaszcz, a potem zniknąłem za tą prowizoryczną sceną. W tym momencie znowu poczułem ciepłą i słodką jak miód obecność dziadka. Być może stało się to za sprawą płaszcza, który osłaniał mnie od tłumu, a być może za sprawą jego pokrzepiającego zapachu. Czyżby umysł płatał mi figle? Czy po prostu tak bardzo tęskniłem za dziadkiem i pragnąłem, aby zabrał mnie jak najdalej stąd? Głaskałem jedwabną podszewkę płaszcza, jak gdybym mógł dosięgnąć dziadka przez granicę czasu, za pośrednictwem tych kieszeni, które tak starannie projektował. Żałowałem, że nie mogę po prostu zniknąć w jednej z nich. Taka sztuczka dopiero zdumiałaby żołnierzy! Niski głos Maxa sprowadził mnie z powrotem na ziemię: – Ruhe im Haus! Ruhe! Nun zu ihrer Unterhaltung, Mika, der Puppenspieler. Specjalnie dla was wystąpi teraz Mika, lalkarz z getta. Po chwili w pomieszczeniu zrobiło się ciszej. Nie miałem żadnego pomysłu na to, jak zacząć. Włożyłem rękę do prawej kieszeni i wyciągnąłem pierwszą pacynkę, na którą natrafiłem. Była to księżniczka. Wsunąłem w nią dłoń i po chwili delikatna pacynka przechadzała się w tę i powrotem wzdłuż płaszcza. Tym razem wyglądała jednak jak zwykła dziewczynka, z jej głowy zniknęła charakterystyczna korona. Księżniczka zatrzymała się, jak gdyby właśnie coś sobie uświadomiła. Westchnęła i wzniosła ręce. To było bez wątpienia ryzykowne, bo żołnierze na pewno chcieli oglądać coś ekscytującego i zabawnego, a nie lament jakiejś tam księżniczki, niemniej wtedy, za płaszczem, wyraźnie uzmysłowiłem sobie pewną rzecz – tutaj rządzą lalki. To ja musiałem podążać za ich wskazaniami, a nie odwrotnie. Na razie szło tragicznie. Wstrzymałem oddech. Czy one wiedzą, o co toczy się ta gra? Nagle, robiąc wokół siebie mnóstwo hałasu, na scenie pojawił się błazen. Była to niezwykle energiczna lalka, z dumą prezentująca swój kolorowy kostium pozszywany z przypadkowych kawałków materiałów oraz zielony filcowy kapelusz z małym dzwoneczkiem. Błazen wykonał kilka odważnych skoków i salt, a potem z dziarską zuchwałością skłonił się przed dziewczyną. – Witaj, przepiękna pani. Co ci się stało? – Szybkim ruchem wyciągnął chusteczkę zza

ucha dziewczyny i wytarł jej nos. – No już, wytrzyj ten swój śliczny nosek. – Wraz z pierwszym męskim dmuchnięciem w chusteczkę z publiczności dały się słyszeć śmiechy. Hannah uwielbiała tę sztuczkę błazna, zresztą to była jej ulubiona pacynka. Być może upodobała go sobie z racji kolorowych strojów i zamaszystych ruchów, a być może dlatego, że nigdy nikogo i niczego się nie bał. Teraz potrzebowałem jego odwagi bardziej niż kiedykolwiek wcześniej. – Cóż takiego sprawia, że zalewasz się łzami, moja droga? – Zgubiłam koronę i klucz do mojej szkatułki. Tak naprawdę jestem księżniczką, ale nikt nie chce mi uwierzyć. – No dobrze, a gdzie ostatnio widziałaś ten klucz? – Zawsze noszę go na szyi, ale dzisiaj rano zniknął. Nawet zza płaszcza mogłem wyczuć, że udało mi się przyciągnąć uwagę żołnierzy. – Ach, to musi być sprawka złego czarownika Hagadaza. Mogę zobaczyć? Zwykle zostawia po sobie ślady. − Po tych słowach błazen przykucnął i niczym pies zaczął głośno węszyć po całej długości płaszcza. Potem od stóp do głów obwąchał dziewczynę. Moich uszu dobiegły kolejne ciche śmiechy. – Tak myślałem! – Błazen wyciągnął pióro z włosów księżniczki. – Przybrał postać orła i najpewniej zabrał twój klucz na najwyższą z gór. Nie rozpaczaj jednak, potrząsając tym piórem, możemy wezwać Hagadaza. W tym momencie błazen zaczął wymachiwać piórem w powietrzu i nagle jak gdyby spod ziemi wyrósł przed nimi czarownik, rozpościerając swój czarny płaszcz na scenie. Nawet mnie zaskoczył jego ryczący głos: – Ty mała gnido, jak śmiesz mnie wzywać!? Był to pierwszy występ Hagadaza. Pracowałem nad nim od tygodni i dopiero dzień wcześniej wykończyłem jego czarną pelerynę. Tydzień po tym, jak stałem się świadkiem kolejnego z licznych, zupełnie bezsensownych aktów przemocy (tym razem żołnierz odciął brodę starego Żyda i napluł na niego), zapragnąłem mieć w trupie lalkę, która pomimo swojego przerażającego wyglądu zawsze ostatecznie ponosiłaby klęskę. W ten sposób powstał Hagadaz, mający wszystko to, co tak bardzo brzydziło mnie u szczurów: przenikliwe niebieskie oczy, bladą cerę i metalowy hełm, taki sam, jaki nosili niemieccy żołnierze sił okupacyjnych. Nie miałem wątpliwości, że pojawienie się Hagadaza przykuło uwagę publiczności. – Cóż, drogi Hagadazie, ta piękna dziewczynka chciałaby, abyś zwrócił jej coś, co prawdopodobnie przypadkiem zabrałeś – powiedział dziarsko mój błazen. − Chodzi o taki mały kluczyk. I tak nie będziesz miał z niego żadnego pożytku. Hagadaz roześmiał się gromkim, złowrogim śmiechem. – A dlaczego miałbym to zrobić? – Ponieważ kiedyś, dawno temu sam kochałeś księżniczkę taką jak ta, prawda? Tylko że ona wybrała kogoś innego i od tamtej pory cały jedynie szukasz zemsty. Dlatego zabierasz różne rzeczy ludziom, których napotkasz na swojej drodze. Na pewno masz już tego dość. Mógłbym cię uwolnić od tego ciężaru. – Milcz, gnido, albo przetrącę ci kark. – Hagadaz zarzucił swoją peleryną jak matador płachtą przed bykiem, ale na błaźnie nie zrobiło to specjalnego wrażenia.

– Wyzywam cię na pojedynek, Hagadazie. Jeśli przegrasz, będziesz musiał oddać księżniczce jej klucz. Po chwili przerwy czarownik wybuchnął nieprzyjemnym śmiechem. – Pewnie, czemu by nie. To będzie dobra zabawa zjeść cię żywcem, a potem wypluwać po kawałku. Zrobię sobie elegancki naszyjnik z twoich wypolerowanych kości. Do dzieła! Ponieważ to błazen wymyślił wyzwanie, to on musiał zaproponować zasady potyczki. Wybrał prostą grę matematyczną. Dziadek uczył mnie rozwiązywać bardzo skomplikowane równania i nigdy nie miałem problemów z algebrą. Tak się więc złożyło, że błazen wyzwał czarownika na pojedynek algebraiczny. Miałem w kieszeni mały kawałek tablicy i trochę kredy, więc błazen zaczął spisywać długie równanie. – Proszę, mój drogi Hagadazie – powiedział w końcu. − Jeżeli uda ci się to rozwiązać, klucz będzie twój i ja także! Szybko stało się jasne, że Hagadaz nie radzi sobie z obliczeniami. Stopniowo błaźnił się przed publicznością bardziej, niż się to kiedykolwiek udało samemu błaznowi. Stąpał ciężko, irytował się, mruczał coś pod nosem i kręcił w kółko, ale w końcu to błazen wygrał to starcie. Hagadaz z dzikim świstem wyskoczył w powietrze, po czym wykonał salto i zanurkował za płaszczem, znikając publiczności z oczu. Błazen podszedł do dziewczyny, aby pokazać jej sztuczkę magiczną, po czym z dumą wręczył jej klucz. Był to złoty klucz mojego dziadka, który zawsze trzymałem bezpiecznie schowany w małej kieszonce w okolicy serca. Przedstawienie zakończyło się radosnym tańcem księżniczki i sowicie wynagrodzonego błazna. W trakcie przedstawienia w pełni zanurzyłem się w przebieg sztuki, ale teraz znów uświadomiłem sobie własne położenie i na czoło wystąpił mi zimny pot. Rozległy się oklaski. Nie były to może gromkie brawa, ale żołnierze klaskali. Wyczołgałem się zza swojej sceny, ukłoniłem, po czym zdjąłem płaszcz z krzeseł i owinąłem się nim szczelnie. Z tłumu żołnierzy wyłonił się Max. Podszedł do mnie i mocno klepnął mnie po ramieniu. – Nieźle, chłopcze, ale mam nadzieję, że oficerom pokażesz coś bardziej płomiennego, coś raczej jak Punch i Judy. Uwielbiamy teatr Kacperka. Jak przez mgłę przypominałem sobie opowieści dziadka o niemieckich lalkach i Kacperku, błaźnie z długim nosem, występującym w spiczastym kapeluszu. – Ale... ja już powinienem wracać do domu. – Nie pyskuj, chłopcze. Verstanden? – Twarz Maxa pociemniała. – Tak. Wręczył mi kawałek chleba i szklankę piwa. – Masz tu, mlekopiju, od tego wyrosną ci włosy na piersi. Wypij duszkiem! – roześmiał się i znowu klepnął mnie po plecach. – Na, mach schon. − Nie chciałem pić piwa, ale wokół mnie zgromadziła się grupka żołnierzy. Przypominali trochę podekscytowany tłum otaczający cyrkowego niedźwiedzia w niecierpliwym oczekiwaniu na jego sztuczki. Przyłożyłem szklankę do ust i wypiłem duszkiem. Było gorzkie w smaku i mój żołądek

trochę się zbuntował. Max gestem nakazał jednej z kobiet, aby ponownie napełniła szklankę. – Jeszcze jedno, mein Bursche! – Zatkało mnie, ale nie miałem wyboru. Po drugiej szklance zakręciło mi się w głowie. Wcześniej próbowałem piwa tylko raz, gdy pewnego wieczoru dziadek pozwolił mi wypić łyk czy dwa. Pusty żołądek i strach sprawiły, że alkohol uderzył mi do głowy, która niczym balon poszybowała w kierunku sufitu, odrywając się od reszty mojego ciała. Pomieszczenie zaczęło wirować. Zanurzyłem się w rozbrzmiewającym echem śmiechu, a twarze żołnierzy zlały się w jedną niewyraźną masę. Przez chwilę jeszcze utrzymywałem się na nogach, a potem ciężko opadłem na krzesło. – Jeszcze długa droga przed tobą, zanim nauczysz się pić piwo! Komm, oficerowie czekają. Max zaprowadził mnie do sąsiedniego pomieszczenia. Niewykluczone, że to piwo okazało się moim zbawieniem, w każdym razie reszta tego wieczoru zatarła się w mojej pamięci. Pamiętam, że wlano we mnie jeszcze więcej piwa i że poplamiłem sobie nim koszulę. Pamiętam też kłęby papierosowego dymu, który otaczał mnie i pięciu oficerów zasiadających przed improwizowaną sceną – śmiejących się i dołączających do moich niewybrednych dowcipów. Przedstawienie lalkowe zakrapiane piwem przypominało bardziej starcie na polu bitewnym niż bajkową historię. Pamiętam tylko, że krokodyl kłapał na wszystkich zębami, błazen biegał w kółko jak szalony i robił salta na całej długości płaszcza, a Hagadaz wyskakiwał wysoko w powietrze, roztrzaskując się i spadając za scenę niczym martwy ptak. Całemu temu zamieszaniu towarzyszyły przeróżne efekty dźwiękowe w moim wykonaniu, a także głośny śmiech pijanych oficerów. Widocznie udało mi się ich rozbawić, ponieważ nagrodzili przedstawienie entuzjastycznymi brawami. – Gdzie jest toaleta? – zapytałem Maxa, kiedy tylko wyszedłem zza płaszcza. Chciałem wrócić do domu. Było mi niedobrze, czułem się słabo i kręciło mi się w głowie. Z całą pewnością zniknęły resztki niewinności, które mogły się we mnie ostać po tym, jak Niemcy wkroczyli do Warszawy. Żołnierze chcieli, żebym wrócił do nich w następnym tygodniu i dostarczył im rozrywki po ciężkiej pracy, którą wykonują w getcie. Robiło mi się niedobrze, gdy słyszałem ich śmiech. Widywałem, jak wbijają karabiny w brzuchy kobiet, jak plują na starszych, jak zupełnie bez powodu strzelają do ludzi, tak jak strzelili do mojego dziadka. Teraz te same potwory oddawały się zupełnie beztroskiej rozrywce i to ja im jej dostarczałem. Owszem, musiałem dać to przedstawienie, żeby przeżyć. Tylko czy w ten sposób nie zdradzałem swoich bliskich? Czułem odrazę do siebie i do pacynek. Wydawało mi się, że tak samo jak ja są teraz skażone, zwyrodniałe. Co pomyślałby o mnie dziadek? O mnie i o swoich lalkach? Nie mogłem tego znieść. Wstyd obłaził mnie jak armia mrówek. Gdy tamtej pierwszej nocy wyszliśmy z koszar, Max przyciągnął mnie do siebie i spojrzał mi prosto w twarz. Pod wpływem jego oddechu, śmierdzącego piwem i

papierosami, poczułem ścisk w żołądku. – Nikomu nie mów, gdzie byłeś. Zabiorę cię za tydzień o tej samej porze spod Wache. Czekaj na mnie. Jasne? − Nie mogłem się ruszyć. Wyczerpałem zapasy energii i odwagi. Pozostała ze mnie tylko skorupka, wypatroszona, brudna, sprana. Czułem, że za chwilę mogę się po prostu przewrócić, paść bez życia jak jedna z moich lalek. – Verstanden? – Jego ostry głos przywrócił mnie do życia niczym poderwaną na sznurkach marionetkę. Całe moje ciało usztywniło się i napięło. – Tak, tak. Rozumiem. Za tydzień. Tutaj. – Dobry chłopak. – Po tych słowach żołnierz sięgnął pod mundur, wyjął bochenek ryżowego chleba i włożył mi go w ręce. – Komm jetzt, odprowadzę cię z powrotem. Nie odzywaliśmy się do siebie, gdy prowadził mnie do Wache. Przez całą drogę wpatrywałem się w brukowane ulice Warszawy, którą straciłem. Po stronie aryjskiej w bruku nadal odbijał się księżyc, podczas gdy w getcie pokrywały go warstwy brudu i nieszczęścia. Dotarliśmy do bramy, gdzie Max wymienił kilka słów ze strażnikami. Otworzyli bramę i karabinami wskazali mi drogę do środka getta. Zrobiłem kilka kroków i przekroczyłem tę granicę, ani razu nie oglądając się za siebie. Wziąłem głęboki oddech. Nigdy nie myślałem, że człowiek może czuć ulgę, wracając do więzienia. Tymczasem tamtej nocy tak właśnie było. Zbliżała się północ, godzina policyjna obowiązywała w getcie już od wielu godzin. Gdybym spotkał na swojej drodze żołnierzy, zostałbym zastrzelony, więc gnałem do domu w te pędy. Bardziej niż ewentualnej śmierci bałem się chyba jednak o matkę. Nigdy jeszcze nie widziałem jej takiej zdenerwowanej. Najwyraźniej czekała na mnie cały wieczór na zimnym korytarzu. Gdy wróciłem, okładała mnie wściekle rękami, przez cały czas szlochając. Przyjmowałem te ciosy z radością, ponieważ łagodziły one po części niechęć, którą do siebie czułem. Wkrótce jednak razy osłabły i matka przyciągnęła mnie do siebie i przytuliła mocno. – Myślałam, że cię straciłam, Mika. Nie rób mi tego więcej, słyszysz? Okropnie śmierdzisz, czuć od ciebie piwo i papierosy. Gdzie byłeś? Ja tu odchodzę od zmysłów, a ty poszedłeś pić? – Przepraszam, mamo, nie pytaj. Wszystko w porządku. Przyniosłem trochę chleba. Spojrzała na bochenek, który jej dałem. Wyraz jej twarzy łączył w sobie głód i obrzydzenie. To był dobrej jakości chleb, nawet ja potrafiłem to dostrzec – inny niż ten lichy, rozwodniony, który dostawaliśmy w getcie. Matka domyśliła się, że zarobiłem na niego czymś więcej niż tylko zwykłym przedstawieniem lalkowym. – Gdzieś ty był, Mika? Proszę, powiedz mi. Jestem twoją matką! Świdrowała mnie wzrokiem, ale mówiła już łagodniejszym tonem. Ja jednak milczałem. Położyła chleb na stoliku w korytarzu. Leżał między nami niczym niemy, ale dobrze

zorientowany świadek. Potem po prostu wyszła do sypialni, jedynego pomieszczenia, w którym mogła liczyć na odrobinę prywatności. Nawet ten pokój musiała jednak dzielić ze mną. Tamtą noc spędziłem w pracowni. Rozłożyłem sobie płaszcz w rogu, tworząc z niego możliwie wygodne posłanie. Straszliwie zmarzłem i nie mogłem zmrużyć oka, ponieważ wydarzenia minionego dnia przewijały się w mojej głowie niczym nieustannie odtwarzany na nowo film. Usnąłem dopiero nad ranem, ale dręczyły mnie koszmary gorsze niż kiedykolwiek wcześniej. Szczury. Wszędzie były szczury. Obudziłem się głodny, ale przez cały następny dzień nie wziąłem do ust ani kęsa. Matka rozkroiła ten przyniesiony chleb dopiero pod koniec tygodnia, gdy wszystko inne już się skończyło. Czy naprawdę miałem posłuchać nakazu żołnierza i wrócić do tych bestii? A czy w ogóle miałem wybór? Wielu ludzi w getcie widziało moje przedstawienia i nawet gdybym próbował ukryć się przed żołnierzami, znaleźliby mnie, gdyby tylko chcieli. A wówczas albo zabiliby mnie na miejscu, albo zabrali na Pawiak. Niewykluczone, że ten sam los spotkałby też moją matkę, Ellie i Carę. Nie mogłem ryzykować. Przed Ellie nie udało mi się długo zachować mojej tajemnicy. Przyparła mnie do muru już następnego ranka. – Co ci jest, Mika? – zapytała. − Wyglądasz okropnie. – Nic, wszystko w porządku. – Nawet sam dla siebie nie brzmiałem przekonująco. – Kiepski z ciebie kłamca. Wyglądasz tragicznie, jesteś blady i masz cienie pod oczami. Do tego cuchniesz. Jesteś jakiś inny, zmieniony. Proszę, porozmawiaj ze mną. – Obudź się i rozejrzyj wokół siebie. Wszyscy się zmieniamy i wszystko się zmienia – te słowa wystrzeliły z moich ust jak strzała z łuku. Zdumiałem się własną przenikliwością, ale przecież nie chciałem zranić Ellie, nie chciałem jej od siebie odpychać. Ona jednak nie dawała za wygraną. – Mika, daj spokój. Przecież jestem twoją przyjaciółką. Nie ufasz mi? Co się dzieje? – Tu nie chodzi o zaufanie, Ellie. Zostaw mnie. Chcę po prostu być sam. Tym razem na jej twarzy wymalował się ból. – No dobrze, ale nie proś mnie więcej, żebym pomogła ci przy twoich cennych lalkach – rzuciła urażona i wybiegła z pokoju. Poczułem się, jakby wylano mi na głowę kubeł zimnej wody. Naprawdę zależało mi na Ellie. Często łapałem się na tym, że się jej przyglądam. Nachodziła mnie ochota, żeby ściągnąć jej wstążkę z kitki i zanurzyć palce w jej włosach. Zastanawiałem się też, jak smakuje prawdziwy pocałunek, jak to naprawdę jest. Tymczasem teraz nawet nasza wspólna przygoda w pracowni miała dobiec końca. Tamtego ranka uświadomiłem sobie, że Ellie to pierwsza dziewczyna, na której tak naprawdę mi zależało. Pragnąłem jej całym swoim piętnastoletnim jestestwem – tam, w tym przeludnionym mieszkaniu w tamten ponury poranek, pośród całej nędzy getta. Nigdy wcześniej nie czułem się tak bardzo samotny, nigdy też tak bardzo nie pragnąłem jej

towarzystwa i pocieszenia. Nagle usłyszałem w głowie głośny, paskudny śmiech i lodowaty głos: „Dobra robota, chłopcze. Wysłałeś dziwkę do diabła”. Oto, czym się stałem. Dostarczycielem rozrywki dla nazistów, tchórzem, który widzi szczury i słyszy głosy. Chwyciłem płaszcz i wybiegłem z domu. Cały dzień bez celu szwendałem się po ulicach. Ellie i ja nie rozmawialiśmy przez kilka dni. W końcu pewnego wieczoru przyszła do mnie, gdy siedziałem sam w kuchni. Zajęła miejsce przy stole i utkwiła wzrok w filiżance zimnej, cienkiej herbaty. Potem przysunęła krzesło, nachyliła się do przodu i zanim zdążyłem wziąć kolejny oddech, ujęła w dłonie moją twarz. Jakże delikatne miała dłonie, takie smukłe, ciepłe i miękkie! W tym momencie mógłbym powierzyć tym dłoniom całego siebie. Zupełnie jak gdyby za ich dotknięciem roztopiła się jakaś bryła lodu, w której się znajdowałem. Gorycz i żal wylewały się ze mnie gorącymi łzami. – Tak bardzo mi przykro, Ellie... Musiałem zrobić dla nich przedstawienie. Zabrali mnie na drugą stronę i musiałem ich zabawiać. On powiedział, że mam nikomu nie mówić... Ellie nigdy wcześniej nie widziała, jak płaczę. Nie cofnęła jednak dłoni. – Zwolnij trochę, co za oni, co za on? – Żołnierze, niemieccy oficerowie, Max. – Kto to jest Max? Nie mogłem uwierzyć, że okazuje mi tyle życzliwości i że się nie boi. Miała takie piękne oczy. – To niemiecki żołnierz. Zobaczył mnie na ulicy. Nic nie mogłem na to poradzić. Zatrzymali kobietę i wtedy odezwał się doktor. – Doktor? – Tak, pacynka. Zupełnie się nad tym nie zastanowiłem. Ale najgorsza rzecz stała się potem: żołnierzowi się spodobało. Zabrał mnie na drugą stronę, do naszej dawnej okolicy, do swoich koszar. Szkoda, że nie możesz zobaczyć, jak to tam wygląda. Tak normalnie. Ulice są puste i czyste, zupełnie jak gdyby codziennie polerowali drogi. − Ellie nachyliła się jeszcze bardziej i wzięła mnie w objęcia. Jej ramiona stały się mostem, który połączył mój samotny sekret z jej życzliwą obecnością. – Musiałem dać dwa przedstawienia i teraz muszę tam wrócić. Ellie, tam było ich tak wielu, nawet oficerowie SS. I wlewali we mnie piwo. Przez moment siedziała w milczeniu i starała się to wszystko ogarnąć, a ja w tym czasie chłonąłem jej życzliwość. Naprawdę wydaje mi się, że to właśnie tam i wtedy, tamtego wieczoru, zacząłem się w niej powoli, ale z całą mocą zakochiwać. – To straszne. Zawsze byłeś taki dzielny, Mika. Nie rób sobie wyrzutów, proszę. Przypomina mi się to, co opowiadałeś o swoim dziadku, o tym, jak stanął w obronie tej młodej dziewczyny. Nie miał tyle szczęścia, co ty. Ty nadal żyjesz.

Nie wiedziałem, co powiedzieć. Czy faktycznie mogłem myśleć o sobie w tych samych kategoriach, co o dziadku? Pod wpływem jej życzliwych słów łzy przestały płynąć mi z oczu. – Czy w takim razie znowu będziesz mi pomagała w pracowni? Nie uważasz mnie za paskudnego zdrajcę? – Nie bądź głuptasem. Nic nie mogłeś na to poradzić. Zacznijmy myśleć nad nową sztuką. Tak na marginesie, chcę ci coś pokazać. W słabym świetle pracowni Ellie pokazała mi dwie proste lalki zrobione z wykorzystaniem różnych rzeczy, które udało jej się znaleźć w mieszkaniu i na ulicy: kilku kawałków drewna, zatyczki od butelki, kawałka drutu i skrawków materiału. Do naszego zespołu dołączyły dwie nowe pacynki. W miarę jak zbliżał się koniec kolejnego tygodnia, czułem się coraz gorzej. Wcześniej nawet nie zdawałem sobie sprawy, że można nienawidzić kogoś tak bardzo, jak ja nienawidziłem tych żołnierzy. Myśl o zabawianiu ich wzbudzała we mnie niechęć do samego siebie. Jaką nową sztukę mogłem dla nich wymyślić? Może powinienem wpleść kilka historii z getta, żeby poruszyć ich serca? Ta myśl wywołała we mnie gorzkie rozbawienie. Jakie serca? Odkąd wtłoczyli nas wszystkich do getta, słowa „Niemiec” i „serce” zaczęły się wzajemnie wykluczać. Całą naszą życiową przestrzeń wypełniał strach zrodzony z ich obecności. Niczym zbłąkany pocisk ich brutalne postępowanie mogło ot tak, po prostu, w jednej chwili pozbawić kogoś życia. W jednej minucie można było wałęsać się po ulicy Leszno albo jakiejkolwiek innej, a w kolejnej człowiek był martwy. No i to codzienne upokorzenie: żołnierze ścinali brody starszych ludzi i rabinów tępymi nożyczkami, zmuszając gapiów do aplauzu, kopali rabinów i pluli im twarz, doskonale się przy tym bawiąc. Zaledwie tydzień wcześniej widziałem, jak żołnierze wzięli ludzi na muszkę i zmuszali ich, aby boso tańczyli po ulicy, aż padną na twarz ze zmęczenia lub upokorzenia. Wśród ofiar znaleźli się matka z dzieckiem na ręku, kilku mężczyzn i dwie starsze kobiety. W końcu jeden z żołnierzy odwrócił się i zastrzelił skrzypka, którego wcześniej zmusili do akompaniowania „tancerzom”. Kiedyś widziałem też coś, po czym przez kilka dni nie mogłem się otrząsnąć. Szedłem sobie niespiesznie wzdłuż drogi, gdy zza rogu wyłonił się mniej więcej czternastoletni chłopak. Trzymał głowę spuszczoną w dół, aby nie zwracać na siebie uwagi, ale dostrzegłem, że pod płaszczem coś niesie. Nie rzucało się to jakoś strasznie w oczy, ale jeśli ktoś zna się trochę na płaszczach i wie, co mogą kryć pod swoimi połami, bez trudu mógł to zauważyć. Z przeciwnej strony podeszło do niego dwóch żołnierzy. Ten wyższy zatrzymał chłopca, wyrastając przed nim niczym złowrogi cień. Żołnierze byli odpowiednio przeszkoleni, by dostrzegać wszystkie podejrzane zachowania. – Aufmachen, rozpinaj, was hast Du da untem Mantel? – warknął.

Chłopiec, blady jak ściana, podniósł wzrok. Bardzo powoli, guzik po guziku, zaczął rozpinać płaszcz. Żołnierz chwycił jednak za poły i szarpnął. Trzy urwane guziki potoczyły się po ziemi. Pod płaszczem znajdowały się dwa śliczne, okrągłe bochenki chleba. Żołnierz chwycił je, rzucił na ziemię, a następnie rozdeptał całym ciężarem swojego masywnego buta. Chleb rozsypał się na kawałki. – Aufheben, zbieraj to! – wykrzyknął. – Proszę, ten chleb jest dla mojej matki. Jest chora – błagał chłopak cichym, cienkim głosem. Powoli podnosił z ziemi co większe kawałki pieczywa. – Otwieraj usta! − Chłopak zawahał się. – Otwieraj usta, do cholery! − Wargi mu drżały, ale w końcu je rozchylił. − Żołnierz chwycił kilka większych kawałków chleba i po kolei wciskał je chłopakowi do buzi. – Jedz! Chłopak kaszlał i krzywił się, a jego twarz zalała się purpurą. Widziałem, że ledwo oddycha, że krztusi się tym chlebem. Bałem się, że żołnierz nie da mu spokoju. Ale on tylko zaśmiał się ostro, po czym cisnął ostatnie kawałki chleba w swoją ofiarę i odszedł. Chłopak przez chwilę stał w bezruchu, a potem rzucił się na ziemię, wyzbierał resztki chleba z chodnika i pobiegł gdzieś. Żałowałem, że nie stanąłem w jego obronie, ale niewykluczone, że tym razem nie miałbym tyle szczęścia, co ostatnio. Zdarzały się też znacznie gorsze przypadki. O innym chłopcu słyszałem, że został zastrzelony na miejscu za szmuglowanie jednego bochenka chleba. Bardzo wielu szmuglerów, wśród których nie brakowało dzieci poniżej sześciu lat, codziennie ryzykowało życie, przeciskając się na zewnątrz getta i z powrotem przez maleńkie szczeliny w murze. Gdyby nie ich męstwo, wielu ludzi w getcie umarłoby z głodu. Niestety oni sami często płacili za to życiem. W końcu nadszedł dzień, którego tak bardzo się obawiałem. Max czekał na mnie przy Wache. Gdy go zobaczyłem, stałem z rękami wepchniętymi głęboko w kieszenie i zaciśniętymi mocno w pięści. Zastanawiałem się, czy był przy tym, jak zastrzelono mojego dziadka. W tych swoich mundurach wszystkie szczury wyglądały tak samo. Ile krwi Max ma na rękach? – No, Bursche, mam nadzieję, że przygotowałeś coś nowego? Spojrzał na mnie z góry. Nie byłem w stanie nic wyczytać z wyrazu jego oczu. – Tak – odparłem tylko. Czego ode mnie chciał? Czy nie wystarczyło mu, że zajęli nasze miasto, a nas zamknęli w getcie? Nagle okazywało się, że zostałem wybrany i mogę liczyć na specjalne traktowanie. Czegoś jeszcze będzie ode mnie oczekiwał? Rzuciłem mu mordercze spojrzenie, ale tego nie zauważył. Nie był w nastroju na pogawędki, więc nie rozmawialiśmy, aż dotarliśmy do koszar. Na miejscu rozegrał się ten sam scenariusz, co poprzednim razem: najpierw krótka sztuka dla żołnierzy, a gdy dołączyli do nas oficerowie i SS, wystawiłem dłuższy i bardziej frywolny spektakl w stylu Punch i Judy. Gdy już się nabawili, wlewając mi piwo do gardła, Max odprowadził mnie do Wache.

– Dobry jesteś. Zabawny – powiedział. − Masz, to dla ciebie. – Tak samo jak wcześniej wręczył mi bochenek chleba. Na jego ustach zarysował się uśmiech. – Ile masz lat, chłopcze? – Trzynaście – skłamałem. Nie jego sprawa. – Mam syna. Na imię mu Karl. Ma dwanaście lat. Po co mi to powiedział? Nic mnie to nie obchodziło. Szybko przeszedłem przez bramę, nie odwracając się za siebie. W ten sposób dałem się wmanewrować w regularny, paskudny rytuał. Wymykałem się z mieszkania pod pozorem wystawienia przedstawienia gdzieś na terenie getta, spotykałem się z Maxem przy Wache, a on przeprowadzał mnie na stronę aryjską. Matka nigdy więcej nie pytała o chleb, który przynoszę, tylko brała go ode mnie i zawijała w gazetę, żeby dłużej zachował świeżość. Tak mijały kolejne tygodnie i miesiące. Pewnego razu doszło do kolejnego okropnego zdarzenia, które wielokrotnie kąsało mnie po nocach jak wąż. Niemcy znaleźli sobie nowy sposób na spędzanie wolnego czasu. Przechadzali się po getcie i robili zdjęcia do prywatnych albumów, jakby coś w rodzaju pamiątek z zagranicznej wycieczki. Widywałem ich, jak fotografowali nasze sklepy, nasz jedyny tramwaj i nędzny rynek. Poza tym w getcie pojawiały się całe ekipy filmowe, które wykonywały ujęcia ilustrujące „wspaniałe życie Żydów”. Ot, kolejne paskudne kłamstwo, które miało mydlić oczy światu. Grozili ludziom bronią i kazali im zajmować miejsca wokół stołów, na których ustawiali kryształową zastawę i karafki z wodą. Ludzie mieli udawać, że rozkoszują się jedzeniem serwowanym przez Niemców. Tyle że nigdy nie dostawali więcej niż kęs pożywienia, a gdy tylko filmowanie się kończyło, całe jedzenie znikało. Tuż obok, w jakimś brudnym pomieszczeniu, zaaranżowano prowizoryczną szkołę. Szczury zakazały wszelkich form edukacji w getcie, ale na potrzeby filmu grupę dzieci ubrano porządnie i powiedziano im: „Udawajcie, że to jest wasz nauczyciel. Macie sprawiać wrażenie bystrych i chętnych do nauki. Macht schon. Dostaniecie chleb. Brot”. W szpitalnych oddziałach gromadzono pacjentów w najlepszej kondycji, na ścianach wieszano obrazki, a pielęgniarki rozdawały pacjentom rozmaite leki i bandaże. Podczas gdy w rzeczywistości w getcie szalał tyfus, a tysiące ludzi umierało z powodu braku żywności i leków, szczury pokazywały Szwajcarskiemu Czerwonemu Krzyżowi, jak doskonałe warunki życia mają tu Żydzi. I Czerwony Krzyż im uwierzył. Pewnego dnia wybrałem się na rynek, by poszukać jakichś warzyw, i natknąłem się na grupkę dzieci, stojących w kolejce do kuchni polowej. Miały na sobie brudne łachmany i były chude jak szczapy. Jeden chłopiec nie miał spodni, tylko kawałki materiału obwiązane sznurkami wokół gołych nóg. Dzieci przesuwały się jedno za drugim, patrząc prosto przed siebie. Nawet ze sobą nie rozmawiały. Przyłączyłem się do tej nieszczęsnej grupy, po czym wyjąłem z kieszeni błazna. Po chwili lalka zatańczyła przed nosem chłopca stojącego w kolejce najbliżej mnie.

– Witaj, jak masz ma imię? – Chłopiec odwrócił się i spojrzał na mnie z przerażeniem. Uśmiechnąłem się łagodnie. Wtedy pojawiła się małpka, która nigdy nie wahała się skakać po dzieciach. Ponieważ kolejka posuwała się do przodu stosunkowo wolno, wkrótce zgromadził się obok mnie niewielki tłum gapiów uważnie śledzących przebieg małego przedstawienia. Chłopiec w końcu się uśmiechnął, pokazując dziurę w miejscu przednich zębów. Wtedy pojawiło się trzech mężczyzn w garniturach i kapeluszach, z dużą kamerą i trójnogiem, w asyście żołnierza. – Hej, ty! – zawołał żołnierz. Zignorowałem go, chociaż wiedziałem, że mówi do mnie. – Chodź tutaj. − Przez moment dyskutował o czymś z pozostałymi, po czym znów zwrócił się do mnie: – Zgromadźmy prawdziwą publiczność dla tego chłopca. Dalej! – Podobnie jak wcześniej, był to Befehl, rozkaz, a nie prośba. – Komm – rzucił, po czym poprowadzili mnie małymi uliczkami na ulicę Leszno, do małego teatru, w którym w towarzystwie dziadka oglądałem swoje pierwsze przedstawienie lalkowe. Tamtego popołudnia zostałem zmuszony do wystawienia spektaklu lalek przed kłamliwą kamerą. Nie grałem dla zmaltretowanych dzieci z dużymi, szklistymi oczami i spuchniętymi z głodu brzuchami. Wybrano dla mnie odpowiednio entuzjastyczną widownię. – Lachen! Hier, in die Kamera. – Operator kazał mi wyjść zza kurtyny i szeroko uśmiechnąć się do kamery. Miałem w ten sposób pokazać całemu światu, jak świetnie bawimy się za murami getta. Wlokłem się potem do domu jak zbity pies. To były czasy Miki, lalkarza z getta. Oprócz Ellie nikt nie wiedział wtedy jeszcze o moim podwójnym życiu, o Mice, który bawi dzieci, a jednocześnie karmi potwora, który miał ich wszystkich pożreć. W nocy kiepsko sypiałem, a rano patrzyłem w lustro z obrzydzeniem. Powoli jednak dojrzewało we mnie ziarno zasiane pod wpływem moich wizji. Już wkrótce sytuacja miała przybrać zupełnie inny obrót.

Rozdział 8 Wystawiałem przedstawienia dla żołnierzy już od miesięcy, ale Ellie i ja nadal pracowaliśmy razem przy innych okazjach. Był wieczór i wszyscy już spali. Właśnie skończyliśmy pracę nad naszym nowym przedstawieniem. Ellie siedziała w małym fotelu z krokodylem owiniętym wokół dłoni. Spojrzała na mnie. Nawet w słabym świetle widziałem w jej oczach ogień, ale też coś jeszcze. Gdy obniżyła głos do szeptu, pomimo że nikt nie mógł nas usłyszeć, zacząłem się martwić. – Mika, coś mi przyszło do głowy. Proszę, wysłuchaj mnie. Zanim coś powiesz, daj mi skończyć. − Co zamierzała zaproponować? Żebym rzucił się na pożarcie lwom? – Korzystasz teraz z protekcji niemieckiego żołnierza. Na Wache cię znają i wiedzą, że masz w płaszczu całą trupę lalek. Mają do ciebie zaufanie i nie wydajesz im się podejrzany. Jesteś dla nich po prostu nieszkodliwym żydowskim chłopakiem, który dostarcza im rozrywki po pracy. – Nachyliła się bardziej w moją stronę. – Zastanów się. Mógłbyś z tego zrobić konkretny pożytek, mógłbyś w tym swoim płaszczu szmuglować coś do środka z tamtej strony i stąd na zewnątrz. Wiesz, ilu ludzi każdego dnia ryzykuje życie, żeby przeszmuglować leki albo jedzenie? Wiesz, że nawet dzieci to robią? – Mówiła cicho, ale szybko jak automat. – Ale Ellie, ja się cieszę, że udaje mi się wrócić do domu w jednym kawałku. Masz pojęcie, jacy oni są brutalni? Chcesz, żeby mnie zabili? – Pewnie, że nie chcę. Ale może twoja sytuacja mogłaby nam przynieść pożytek. Ja już tak dłużej nie mogę, Mika. – Nie ma żadnych nas, Ellie. Jestem tylko ja. Ja i moje pacynki. Ja i ci przeklęci żołnierze. I tyle. Nie ma nikogo, kto by mnie chronił. – Serce waliło mi tak mocno jak wtedy, gdy przebywałem w towarzystwie żołnierzy. Ellie nie miała pojęcia, jak to jest. – Żałuję, że nie mogę tam iść. I tak wszyscy tu głodujemy, więc co za różnica? Szybka kula czy powolna śmierć, to przecież tylko kwestia czasu. Tak czy inaczej, wszyscy tu umrzemy. – Ellie wstała i zaczęła chodzić w kółko małej pracowni jak pantera w klatce. – Gdybym mogła, to schowałabym się po tamtej stronie, aż cała ta wojna się skończy. Zabrałabym ze sobą tyle dzieci, ile tylko by się dało. – Znowu usiadła i chwyciła mnie za ręce. Miała gorące i wilgotne od potu dłonie. – Wiesz, ostatnio jak cię nie było, zajrzałam do szpitala dziecięcego. Chciałam się na coś przydać. Wariuję w tym domu. Mika, to jest okropne. Oni tam nic nie mają, ani jedzenia, ani leków czy bandaży, nawet pościel należy do rzadkości. Niektóre dzieci leżą na gazetach, a pielęgniarka powiedziała mi, że teraz wypychają nimi też kołdry. Te maluchy wyglądają tak nieszczęśliwie ze swoimi zapadniętymi i podkrążonymi oczami.

Wpatrywały się we mnie ze swoich łóżek. Są takie chude! – Może mógłbyś przeszmuglować trochę leków z tamtej strony? Albo wynieść dziecko na zewnątrz? Słyszałam, że ludzie tak robią. Tam jest jedzenie, a dziecko można schować. Najpierw na ramionach, a potem na całym ciele poczułem gęsią skórkę. Nie byłem bohaterem, chociaż muszę przyznać, że trochę się podekscytowałem. Ellie trąciła we mnie jakąś strunę, zaszczepiła pomysł, który mógł przywrócić mi część szacunku do samego siebie. Czy to mogłoby być lekiem na mój wstyd, czy oto nadarzyła się szansa, aby wykorzystać moje nieszczęsne położenie? Bijące w nadmiernym tempie serce przypominało mi, jak strasznie się boję. Nasłuchaliśmy się opowieści o młodych ludziach, którzy trafiali na Pawiak, a potem znajdowano ich martwych w jakiejś ciemnej uliczce. Wiek nie chronił przed Gestapo… ani przed nazistami w ogóle. – Oszalałaś, Ellie! Jak niby miałbym to zrobić? Max przez cały czas mnie pilnuje. Przychodzi po mnie i odprowadza z powrotem do getta. Poza tym przeklętym płaszczem nie mam zupełnie nic. – Ale przecież jesteś lalkarzem. Wiedzą, że nosisz pod płaszczem pełno pacynek, nie będą cię przeszukiwać. A gdyby cię przeszukali, musisz zrobić tak, żeby znaleźli tylko lalki. Masz tyle kieszeni, że na pewno coś wymyślisz. Jesteś jak magik. W końcu przede wszystkim chodzi o odwracanie uwagi i odpowiednie wyczucie czasu. Odwracanie uwagi i wyczucie czasu? Ellie miała tupet. Ale miała też rację. – To zbyt niebezpieczne, Ellie, naprawdę. Nie chcę o tym więcej słyszeć. – Coś się we mnie zamknęło. Starałem się zmienić temat. – Musisz iść ze mną do szpitala. Sam zobaczysz. Powinienem był przewidzieć, że Ellie nie da łatwo za wygraną. – Widziałem już sierociniec. Dziękuję bardzo. A na ulicach oglądałem więcej nieszczęścia, niż jestem w stanie strawić. Czy to nie wystarczy? – Nie, Mika. Musimy zorganizować przedstawienie w szpitalu. Tam jest inaczej. Każdego dnia umiera mnóstwo maluchów. To tylko dzieci. Czasami leżą po troje na jednym łóżku. Mój opór osłabł. Ellie wygrała. Pewnego dnia Ellie i ja ruszyliśmy do szpitala dziecięcego na Siennej. Podobnie jak sierociniec, budynek miał trzy kondygnacje i dużą klatkę schodową prowadzącą na poszczególne piętra i oddziały. Pielęgniarki uwijały się jak mrówki, jak gdyby ich pośpiech mógł zamaskować brak zasobów. Widok tych kobiet, ubranych w nieskazitelne białe, wykrochmalone fartuchy, na krótką chwilę pozwolił nam zapomnieć, że szpital mieści się wewnątrz getta. Zaraz potem dobiegł nas jednak smród. Żaden, nawet najbielszy fartuch nie był w stanie zamaskować zapachu choroby i śmierci, otwartych ran i ludzkich wydalin. Siostra przełożona, postawna, wysoka kobieta o surowym wyrazie twarzy i siwiejących,

spiętych w kok włosach, niskim głosem wydawała polecenia otaczającym ją pielęgniarkom. Nieustannie też notowała coś króciutkim ołówkiem na podkładce opartej pod lewą piersią. Ellie podeszła do niej. – Siostro przełożona, może mnie siostra pamięta. Byłam tu w zeszłym tygodniu. Przyprowadziłem Mikę, mojego przyjaciela. To ten lalkarz, o którym siostrze wspominałam. Przyszliśmy zabawić dzieci. Kobieta obrzuciła mnie spojrzeniem, a na jej twarzy pojawił się lekki uśmiech. – Witaj, młody człowieku. – Chcielibyśmy zacząć od tych najbardziej chorych dzieci – mówiła dalej Ellie. – Cóż, właściwie wszystkie są bardzo chore. Nigdy nie wiemy, które przeżyją noc. Ale niektóre maluchy nas zaskakują i całkiem długo walczą. Proponuję, żebyście zaczęli od oddziału gruźliczego, na trzecim piętrze po prawej. Większość leżących tam dzieci przebywa w szpitalu już bardzo długo. Po tych słowach obróciła się, aby porozmawiać z czekającą obok pielęgniarką. Mówiła szorstkim głosem i choć uśmiechała się życzliwie, jej autorytatywność mnie onieśmielała. Ruszyliśmy w górę klatką schodową. Wraz z każdym kolejnym piętrem robiło mi się coraz ciężej na duszy. Ile jeszcze choroby, biedy i cierpienia będę w stanie znieść? Oddział gruźliczy znajdował się na trzecim piętrze. Składało się na niego około dwudziestu łóżek upchniętych w jednej małej sali. Pośrodku stał samotnie ledwo grzejący piecyk na drewno. Ze ścian odpadał tynk, całkiem sporo kawałków zalegało na podłodze. Mimo to, jak gdyby dla potwierdzenia, że kolor i życie nadal istnieją, wszędzie wisiały rysunki – proste kreski nakreślone kolorowymi kredkami, przedstawiające ogrody, domy, motyle, zwierzęta i ludzi trzymających się za ręce. Jeden obrazek, bardzo realistyczny, przedstawiał pielęgniarkę nachylającą się nad dzieckiem. Moją uwagę przykuł rysunek znajdujący się w tylnej części sali. Na kartce gęsto zamalowanej ciemnymi kolorami widać było nerwowe, przecinające się linie. Rysunek przedstawiał ulice getta, pełne podobnych do siebie ludzi bez twarzy, snujących się jak duchy. Wyróżniała się spośród nich tylko jedna postać: kobieta o życzliwym wyrazie twarzy w kolorowej sukience. Rysunek znajdował się nad łóżkiem chłopca. Jak się okazało, pacjent miał piętnaście lat, czyli tyle co ja. Ważył o połowę mniej, policzki miał zapadnięte, ale uśmiechnął się na mój widok. Przedstawił się jako Kalim. Podobnie jak u większości dzieci na tym oddziale, jego oczy płonęły – ale nie od gorączki, lecz pod wpływem czegoś boleśnie żywego, co znajdowało się gdzieś w jego wnętrzu. To coś kurczowo trzymało się życia, choć on sam miał świadomość, że nigdy nie wyzdrowieje. – Cześć, Kalim, jestem Mika, a to Ellie – powiedziałem. − Jesteśmy lalkarzami. To twój rysunek? − Kalim pokiwał głową. – Świetny. A co przedstawia? – To moja matka. – Kalim nieco się ożywił. – Pewnego dnia znowu się z nią zobaczę. Może ją znasz? Ma kasztanowe włosy i brązowe oczy. Często ubiera się w kwieciste

sukienki. Już dość dawno jej tu nie było, więc pytam wszystkich odwiedzających, czy jej nie widzieli. Mieszkamy na ulicy Leszno, naprzeciwko kawiarni. Nazywa się Stefania. Stefania Goldstein. Niestety nie znaliśmy matki Kalima. Getto uczyniło z nas wszystkich jednolitą, szarą masę, mętną rzekę płynącą brudnymi ulicami, które z dnia na dzień coraz bardziej wypełniały się szczątkami ludzkich istnień. Gdzieś w tej rzece płynęła też pewnie matka Kalima. Może umarła z głodu w swoim mieszkaniu albo leżała martwa w łóżku. Może oszalała – co się zdarzało coraz częściej. Zupełnie niedawno jedna z naszych sąsiadek wybiegła z domu z wrzaskiem zupełnie naga. Dzięki Bogu, nie było tam akurat żadnych żołnierzy, a córka zdołała zaciągnąć kobietę z powrotem. Czułem się strasznie, stojąc pośród tych dzieci. Te, które mogły wstać, od razu nas otoczyły, pozostałe krzyczały z łóżek, domagając się, abyśmy pokazali im pacynki. Za chwilę machina ruszyła. Odgrywaliśmy jedno przedstawienie za drugim. Podobnie jak w sierocińcu, dzieci bardzo chciały same pobawić się lalkami, układać własne historie. Podczas naszych wizyt w szpitalu odwiedzaliśmy też inne oddziały – ogólny oraz chorób wewnętrznych – zawsze jednak wracaliśmy na oddział gruźliczy. To było szczególne miejsce, w którym dzieci dobrze się znały. Panowała tam atmosfera braterstwa i wzajemnego wsparcia. To był ich ostatni przystanek. Z tego oddziału nie było już wyjścia. Pewnego popołudnia Kalim wyznał nam, że kiedyś grał na skrzypcach, ale instrument został sprzedany za dwa bochenki chleba, kiedy jeszcze mieszkał z matką i bratem przy ulicy Leszno. Wtedy przypomniałem sobie o małych skrzypeczkach, które tkwiły gdzieś w głębi dziadkowego płaszcza. Gdy je wydobyłem, twarz Kalima pojaśniała. W ciągu kilku minut niewielkie pomieszczenie wypełniło się słodką i radosną melodią. Chłopiec grał na malutkim instrumencie niezwykle delikatnie i z niesamowitą pasją. Oczarował wszystkich. Przyłączyłem się do niego, grając na małym flecie, podczas gdy pozostali śpiewali lub grali na innych improwizowanych instrumentach. Ellie wraz z częścią dzieci zaczęła tańczyć w rytm muzyki. Na jedno popołudnie staliśmy się barwną artystyczną trupą. – To było świetne, Kalim! Świetnie grasz! – Uśmiechnąłem się, podchodząc do jego łóżka. Kalim nie zwrócił na to uwagi i spojrzał mi prosto w oczy. – Skąd mam wiedzieć, że po śmierci coś nas czeka? Jego pytanie zupełnie wytrąciło mnie z równowagi. – Nie wiemy tego na pewno, ale wierzymy. Mamy nadzieję. Modlimy się. Chociaż muszę przyznać, że ja się dużo nie modlę. – Boję się, Mika. – Wiem. – Cóż innego mogłem powiedzieć? – Ty i Ellie jesteście jak dziwne anioły, które pojawiają się tu, gdzie nikt poza pielęgniarkami do nas nie zagląda. Zawsze czuję się lepiej, kiedy jesteście.

– Nie znam się za bardzo na aniołach, ale przychodzi mi na myśl jeden wers z Talmudu, który bardzo lubię: „Każde źdźbło trawy ma swojego anioła, który nachyla się nad nim i szepcze: Rośnij! Rośnij!”. Wszyscy jesteśmy sobie nawzajem potrzebni, Kalim. Wszyscy potrzebujemy nadziei. Z przyjemnością was odwiedzamy. – Nawet w takim miejscu? Próbował usiąść, ale zatrzymał się w połowie ruchu. Na jego twarzy dostrzegłem skrajne wyczerpanie. – Tak, bo wszyscy tu jesteście tacy dzielni. Nigdy nie słyszałem, żebyście na cokolwiek narzekali. Gdybym ja tu leżał, chciałbym, żeby ktoś dostarczał mi rozrywki. Kalim spojrzał na mnie. Widziałem w jego oczach gorączkę, miał rozpalone policzki. – Chciałbym dorosnąć i grać na altówce. – Wyciągnął lewą rękę i oparł wyobrażony instrument na ramieniu, po czym przesunął niewidocznym smyczkiem po strunach. Przez chwilę miałem wrażenie, że zanurzył się w tylko dla niego słyszalnej muzyce. – A ja chciałbym cię posłuchać – powiedziałem. − Teraz jednak powinieneś odpocząć, Kalim. To było długie popołudnie. Niebawem znowu przyjdziemy. – A przyniesiesz ze sobą swoje skrzypeczki? – Oczywiście. Kalim uśmiechnął się. Na tle bladej skóry jego oczy przypominały dwa ciemne kamienie. Czułem jego gorącą i suchą skórę. Ellie pomachała mu z drugiego końca sali. Siedziała na łóżku jakiejś dziewczynki, pozwalając małpce skakać po ramieniu księżniczki. W następnym tygodniu przyszliśmy do szpitala późnym popołudniem. Wszedłem na oddział i stanąłem jak wryty. Kalim skurczył się do rozmiarów sześcioletniego chłopca. Dopiero po chwili dotarło do mnie, że w łóżku Kalima leży inny chłopiec. Ze ściany zniknął też rysunek. – Gdzie jest Kalim? – zwróciłem się do Ellie i akurat w tym momencie w progu stanęła jedna z pielęgniarek. Poprosiła nas na korytarz i powiedziała: – Kalima już z nami nie ma. Umarł w nocy po waszej ostatniej wizycie. Odszedł we śnie. Ale tamtego wieczoru poprosił mnie, żebym dała wam jego rysunek, jeśli się następnego dnia nie obudzi. Powiedziałam, żeby nie był głuptasem, ale wiecie, czasem tak już bywa, że dzieci wiedzą, kiedy nadchodzi ich czas. Wszyscy bardzo tęsknili za Kalimem i tamtego popołudnia nasze przedstawienia były niemrawe, pozbawione radości. Wraz z każdą śmiercią ogień płonął we mnie coraz większym płomieniem, ale gdy tylko wyobrażałem sobie jedno z tych dzieci ukryte w połach płaszcza tuż pod nosem Niemców, wzdrygało mną i odpychałem od siebie tę myśl.

Rozdział 9 Moja sytuacja nie ulegała zmianie. Co tydzień zmuszano mnie, aby wystawiał nowe sztuki dla oficerów i żołnierzy. Zawsze odbywało się to w piątek, w wigilię szabatu. Szczury zdawały się czerpać przyjemność z wykorzystania naszego święta dla swojej wynaturzonej rozrywki, jakby nie dość się jeszcze nad nami znęcały. Ja i inni Żydzi siłą rzeczy zostaliśmy wspólnikami w tym dziele. Wieczór obejmował też więcej występów kabaretowych. Częściej pojawiały się kobiety z mocnym makijażem i wymuszonym uśmiechem na twarzy, które wyrzucały nogi wysoko w powietrze przed oficerami, ukazując przy tym tyle ciała, że wyobraźni pozostawało już niewielkie pole do popisu. Dość mnie to konsternowało. Nie lubiłem tam bywać, ale czasami moje ciało mnie zawodziło. Z zażenowaniem obserwowałem poruszenie w moich spodniach. Odczuwałem wstyd z powodu faktu, że moje dojrzewanie seksualne następowało w takich okolicznościach. Cały czas chorowałem od piwa, które żołnierze na siłę wlewali mi do gardła, a płaszcz zawsze przenikał wonią dymu, potu i alkoholu. Matka jednak nigdy więcej nie pytała o moje cotygodniowe eskapady. Po prostu w milczeniu brała ode mnie chleb, zawijała go i chowała. Jedliśmy go dopiero wtedy, gdy wszystko inne już się skończyło. Następnego dnia mama zawsze robiła mi trochę mocniejszą herbatę, czasem nawet dodawała odrobinę cukru. Często czułem się tak, jak gdybym przedzierał się przez gęstą mgłę − całkowicie zdezorientowany i otumaniony. Gdyby nie Ellie, pewnie kompletnie bym się zagubił. Ona pomagała mi robić nowe lalki i wymyślać niewybredne dowcipy i sztuczki, próbowała mnie rozśmieszać, pocieszać w całej tej niewesołej sytuacji. Szczury oczekiwały, że co tydzień będę prezentował im nowe pacynki i nowe sztuczki, ale Max z czasem trochę się rozluźnił i momentami zachowywał się nawet przyjaźnie. Już na mnie nie szczekał, a po przedstawieniu klepał mnie po ramieniu z serdecznym: „Gut gemacht Bürschchen, dobra robota, chłopcze!”. Pewnego razu, gdy jego kompani usiłowali wlać we mnie trzecie piwo, odepchnął ich i wyciągnął mnie na podwórko, żebym mógł zaczerpnąć nieco świeżego powietrza. – Widzę, że nie polubiłeś naszego piwa. Nic się nie martw – powiedział i uśmiechnął się, na chwilę zatrzymując rękę na moim ramieniu. Nadal go nienawidziłem, ale jednocześnie byłem mu wdzięczny. Tamtej nocy, odprowadzając mnie do Wache, Max dał mi oprócz chleba kawałek sera. Nie jadłem sera od tak dawna, że prawie zapomniałem, jak smakuje. – Jesteś głodny, chłopcze? – zapytał Max. Co za głupie pytanie! Polacy po aryjskiej stronie ledwo byli w stanie wyżyć ze swoich

racji, a to, co Niemcy dawali Żydom, nie wystarczyłoby nawet kotu. Głodzenie nas stanowiło jeden z elementów ich planu. Nic nie odpowiedziałem. – Powiedz, czego potrzebujesz, a ja zobaczę, co da się zrobić. Czego potrzebuję? Niech pomyślę: wolności, przyzwoitego jedzenia, leków… Czy czerpał radość z tego, że będę się przed nim płaszczył? Czy mogłem zaufać szczurowi? – Leków – padło z moich ust, zanim zdążyłem się powstrzymać. – Czegokolwiek. W getcie nie mamy nic. Na szczęście powstrzymałem się i nie powiedziałem nic więcej. Myśl o nędzy panującej w szpitalu dziecięcym przyprawiła mnie o mdłości. Max kiwnął tylko głową i wymamrotał: – Spotkamy się tu za tydzień. Po czym odwrócił się i ruszył w stronę baraków. Podczas następnego spotkania Max wydawał się spięty i prawie się do mnie nie odzywał − ani w koszarach, ani w drodze powrotnej do Wache. Bez słowa wepchnął mi w dłonie chleb i odszedł. Tym razem nie dostałem sera. Z jakiegoś powodu poczułem ulgę, szczurom jednak nie można ufać. Pod koniec tygodnia, gdy wspólnie z Ellie przygotowywaliśmy w pracowni kolejną sztukę, mama zapukała do drzwi. – Mika, zobacz, co znalazłam w chlebie – powiedziała, pokazując mi brązową buteleczkę wypełnioną malutkimi białymi tabletkami. – O co chodzi? Skąd masz ten chleb? Wyrwałem jej buteleczkę z rąk. – Mamo, proszę, nie pytaj. Nie mogę ci powiedzieć. Gdy wyszła, zamknąłem drzwi. – Żołnierz ukrył w chlebie tabletki? – zapytała Ellie. – Tak, ale to może być pułapka. – Może. Ale to wygląda jak prawdziwe lekarstwo. Na etykietce jest napisane aspirin. – Ellie obejrzała buteleczkę i wysypała sobie tabletki na dłoń. – Zabierzmy to do szpitala. Nadal odwiedzaliśmy co tydzień szpital dziecięcy i wiedzieliśmy, że chociaż te tabletki to zaledwie kropla w morzu potrzeb, na pewno zostaną entuzjastycznie przyjęte. Gdy tylko pokazaliśmy je siostrze przełożonej, potwierdziła, że to faktycznie leki. O nic nie pytała. Któregoś dnia Ellie powiedziała, że dokucza jej paskudny ból w lewej nodze, więc została w domu, a ja poszedłem do szpitala sam. Całe popołudnie spędziłem na oddziale gruźliczym i już miałem wychodzić, gdy podeszła do mnie siostra przełożona i chwyciła mnie za płaszcz. – Mika, pozwól ze mną na chwilę. Chcę cię o coś zapytać. – Miała życzliwy wyraz twarzy, a mimo to poczułem niepokój. Zaprowadziła mnie do swojego gabinetu. – Usiądź, kochanie. Bardzo się cieszymy, że do nas przychodzisz. Dzieci opowiadają tyle wspaniałych rzeczy. Twoje lalki tak dobrze na nie działają. – Na chwilę zawiesiła głos. – Wiesz, Mika, w zeszłym tygodniu Ellie powiedziała mi coś w sekrecie. Proszę, nie denerwuj się i pozwól mi skończyć. Wiem, że to musi pozostać tajemnicą, i przysięgam ci

na moje życie, że pozostanie. − Wierciłem się na krześle. Wszystko mnie swędziało. – Mika, chciałabym cię prosić o wielką przysługę. Jest taka mała dziewczynka, która właśnie do nas trafiła. Ma niewiele ponad dwa lata i jest naprawdę wątła. Zjawiła się u nas z liścikiem na szyi, w którym ktoś napisał: „Proszę nam wybaczyć, ale nie jesteśmy w stanie wyżywić kolejnego dziecka. Ma na imię Esther. Zaopiekujcie się nią”. − Wiedziałem, co zaraz powie. I wcale nie chciałem tego usłyszeć. – Mika, nic jej nie dolega, ale jest taka malutka. Jeśli tu zostanie, raczej nie przeżyje. Mamy kontakty po drugiej stronie, dlatego chciałabym cię prosić, żebyś zabrał ją ze sobą, gdy będziesz się udawał na jedno ze swoich cotygodniowych... wyjść. Żebyś ją uratował. Ellie powiedziała, że żołnierze i oficerowie dobrze cię już znają i nie będą niczego podejrzewać. No i zawsze masz na sobie ten ogromny płaszcz. A Esther jest taka malutka. Możemy tak to zorganizować, żebyś spotkał się z kimś po drugiej stronie i ją przekazał. W ten sposób możemy ją uratować, Mika. – Siedziałem zupełnie zesztywniały i oniemiały, nie tylko z powodu zdrady Ellie, ale też pod wpływem słów siostry przełożonej. Jak mogła mnie o to prosić? Jakże miałbym, ja, ciągle jeszcze chłopiec, skryć pod płaszczem inną ludzką istotę? To była zupełnie absurdalna propozycja. – Dalibyśmy jej coś, żeby zasnęła – kontynuowała siostra przełożona. – I może mógłbyś wyrwać się na chwilę, żeby na przykład zaczerpnąć świeżego powietrza? Rzeczywiście czasem wychodziłem na tyły koszar, żeby zaczerpnąć świeżego powietrza lub zwymiotować po wlewanym w moje gardło piwie. Szczury już się do tego przyzwyczaiły i zwykle puszczały mnie samego. Jednak zdarzało się, że mnie kontrolowali. Ta kobieta oczekiwała ode mnie za dużo. Miałem ukryć pod płaszczem żywe, oddychające dziecko i w towarzystwie niemieckiego żołnierza wejść z nim do jaskini diabła? – Przykro mi, proszę pani, ale nie mogę tego zrobić. – Miałem wrażenie, że gardło lada moment ściśnie mi się zupełnie. Mój głos brzmiał oschle i dobiegał jakby z oddali. – Po prostu nie mogę. Z twarzy siostry przełożonej powoli znikał uśmiech. Na jego miejsce powrócił przyjazny, ale pełen rezerwy wyraz, który już znałem. – W porządku – odparła − ale tak czy inaczej chciałabym, żebyś poszedł ze mną i poznał tę dziewczynkę. – Ale... – zacząłem, jednak ona chwyciła mnie za rękę i poprowadziła szeroką klatką schodową na pierwsze piętro. Byłem zbyt ogłupiały, żeby protestować. Nigdy nie byliśmy z Ellie na tym oddziale. Panował tu jeszcze większy tłok niż na gruźliczym. W sali znajdowało się mnóstwo bardzo małych dzieci, niektóre leżały w łóżkach po dwoje lub troje. Odrzucił mnie przytłaczający zapach biegunki i wymiocin. Jeszcze bardziej przygnębiły mnie jęki i płacz. Siostra przełożona rozejrzała się wśród morza łóżek, a potem zaprowadziła mnie do niewielkiego posłania w rogu sali. Dziewczynka spojrzała na mnie dużymi, zielonymi oczami. Miała na sobie cienką koszulę nocą, a jej rudawe loki wyglądały tak, jak gdyby nikt ich nie czesał od tygodni.

Siedziała spokojnie, tuląc do siebie gołą lalkę o blond włosach. Była rzeczywiście malutka. – To jest Esther – powiedziała rzeczowym tonem siostra przełożona. – Witaj, Esther, miło cię poznać. Jestem Mika. – Nie wiedziałem, co mam powiedzieć do tej delikatnej istotki. Dziewczynka nie odpowiedziała. W jej spojrzeniu było coś rozbrajającego. Nie miałem wątpliwości, że wiedziała, co się dzieje. W tym momencie do mnie dotarło: owszem, to jest bardzo niebezpieczne, ale ta dziewczynka umrze, jeśli jej stąd nie zabiorę. – Zastanowię się – zwróciłem się do siostry przełożonej. – Dziękuję, Mika. Na twarz kobiety wrócił uśmiech, jak gdyby wiedziała, że już podjąłem decyzję. Dziewczynka wyciągnęła w moją stronę swoją zniszczoną lalkę. Ja z kolei sięgnąłem do kieszeni i wyjąłem księżniczkę. Na jej widok Esther uśmiechnęła się szeroko. Tamtego wieczora Ellie i ja siedzieliśmy w pracowni, snując plany przeszmuglowania Esther – zupełnie jakbyśmy obmyślali fabułę nowego skomplikowanego przedstawienia. Zanim się jednak do tego zabraliśmy, zafundowałem Ellie długą tyradę o zdradzonych sekretach, braku lojalności, zawiedzionym zaufaniu i nadszarpniętej przyjaźni. Słuchała spokojnie, aż dałem ujście wszystkim emocjom. – No dobrze, to teraz pomyślmy. – Bardzo chciałem znowu poczuć, że panuję nad sytuacją. – Zasadnicza sprawa to odpowiednie wyczucie czasu. Muszę przekazać dziewczynkę przed występem, zanim będę musiał wykorzystać płaszcz na scenie. W jednej ręce trzymałem księżniczkę, a w drugiej czarownika. W tej chwili Hagadaz odgrywał moją rolę, nic bowiem lepiej nie nadawało się na odpowiednik mojego płaszcza niż jego peleryna. – Owszem, ale mógłbyś też w ramach niespodzianki zabrać walizkę z rekwizytami i sceną. Wtedy mógłbyś zostawić płaszcz i wyjść przy pierwszej nadarzającej się okazji – podpowiedziała Ellie. Rany, jaka ona była mądra! – Tylko że nie wiem, kiedy będę mógł wyjść – powiedziałem, niezupełnie przekonany do jej pomysłu. − Chodzi o to, że osoba, która ma zabrać ode mnie dziewczynkę, będzie musiała czekać na tyłach koszar, gdzieś w cieniu. Wiesz, jakie to niebezpieczne? To się nie uda, Ellie. − Już to sobie wyobrażałem. Egipskie ciemności za budynkiem, skąd można się dostać do drogi wąską uliczką… na której dzień i noc roi się od żołnierzy. Serce waliło mi jak młotem na samą myśl o takiej sytuacji. – A co, jeśli oni się zorientują? Zastrzelą mnie na miejscu albo wyślą na Pawiak. Co stanie się wtedy z dziewczynką? – Nie możesz tak myśleć, Mika. – Ellie próbowała mnie pocieszyć, ale ja ciągle jeszcze gniewałem się na nią za to, że w ogóle postawiła mnie w tej sytuacji. Nie byłem bohaterem. Nagle, kierowany jakimś odruchem, sięgnąłem do wewnętrznej lewej kieszeni płaszcza i wydobyłem stamtąd księcia. Od razu przemówił: – No i? Jaka decyzja? Masz okazję zrobić coś ważnego. Coś więcej niż tylko gadanie i wymachiwanie pacynkami. Dalej, Mika, to twoja szansa. Wykorzystaj ją… albo na wieki ściągniesz na siebie wstyd.

Zdumiona i zachwycona interwencją lalki, Ellie siedziała w milczeniu. Musiałem przyznać, że książę miał trochę racji. Postanowiliśmy przeprowadzić akcję w następnym tygodniu. Nie było sensu dłużej czekać, to by tylko wydłużało moją agonię. Zamierzałem zabrać walizkę, aby odwrócić uwagę żołnierzy od płaszcza. Do środka chciałem włożyć rekwizyty i malowaną scenę, która miała stanowić niespodziankę dla żołnierzy. Gdybym wydał się komuś nerwowy, zamierzałem zrzucić winę na nowy scenariusz. Przedstawiliśmy nasz plan siostrze przełożonej, a potem skupiliśmy się na zajęciach w pracowni – na papierowej masie, farbach i niekończących się próbach rozmaitych scenariuszy. W końcu nadszedł sądny dzień. Już miałem chwycić walizkę i wyjść, gdy Ellie wciągnęła mnie z powrotem do pracowni. – Jestem z ciebie taka dumna, Mika – powiedziała żarliwie. − Proszę, bądź ostrożny. Nie zniosłabym, gdyby coś ci się stało. Chociaż w głębi serca wiem, że wszystko będzie dobrze. Po tych słowach ujęła moją głowę w obie dłonie i pocałowała mnie prosto w usta. Wziąłem głęboki oddech. Smakował tak słodko i tak szybko się skończył – mój pierwszy pocałunek! Trudno o lepsze antidotum na mrożący krew w żyłach strach, który przez całą noc nie pozwolił mi zmrużyć oka. Idąc do szpitala, przypominałem sobie o nim, żeby nie myśleć o małej dziewczynce, którą wkrótce miałem wynieść z getta pod połami mojego płaszcza.

Rozdział 10 – Chodź szybko. Tutaj. – Siostra przełożona wciągnęła mnie do swojego małego pokoju. Miała wypieki na twarzy i ruszała się szybciej niż zwykle. Położyła przede mną talerz, na którym znajdowały się gruba kromka ciemnego chleba i kawałek sera. Trochę jak ostatni posiłek. Za uśmiechem usiłowała ukryć napięcie, wyraźnie jednak słyszałem je w jej głosie. – Pomyślałam, że powinieneś coś zjeść, zanim pójdziesz, żebyś się za bardzo nie upił i czegoś nie wypaplał. Poklepała mnie po ramieniu matczynym gestem. To wyjaśnienie trochę mnie uspokoiło. Esther mocno spała na noszach w rogu sali. Jej skołtunione włosy wystawały spod pościeli; przypominały zwierzęce futerko. – Czy ona wie, co się stanie? – zapytałem. – Trudno to wyjaśnić takiej małej dziewczynce, ale wczoraj powiedziałam jej, że mocno zaśnie, żeby była wypoczęta, a gdy się obudzi, zajmą się nią mili ludzie. Spojrzała na mnie tak jak na ciebie wtedy, gdy widziałeś ją po raz pierwszy, a potem pokiwała głową. – Myślę, że wszystko zrozumiała. Dałam jej środek uspokajający, ale musimy być ostrożni. Chodzi o to, aby działał możliwie długo, na wypadek gdyby coś poszło nie tak, ale nie mogłam dać jej za dużo, żeby nie zatruć tego małego ciałka. – Podczas gdy ja jadłem, ona wyciągnęła z szafy jakiś dziwny przedmiot. Przygotowała swego rodzaju uprząż, którą miałem sobie zapiąć wokół pasa. Miała w niej leżeć Esther – w taki sposób, aby jej ciało otulało się wokół mojego, a głowa delikatnie opierała mi się na piersi. – Powinieneś przekazać ją tak szybko, jak to tylko będzie możliwe. Pod tym płaszczem może jej się ciężko oddychać. – Postaram się – odparłem, uświadomiwszy sobie nagle, że mogę przypadkiem udusić tę małą dziewczynkę. Zalała mnie fala paniki. Zjadłem chleb i ser. Wiedziałem, że to mi dobrze zrobi, ale zupełnie nie miałem apetytu. Zupełnie jak gdyby strach sparaliżował moje kubki smakowe. Siostra przełożona zamocowała uprząż, po czym ostrożnie owinęliśmy Esther wokół mojego ciała. Ważyła tyle co nic, była lekka i miękka jak szczeniaczek. Powoli zapiąłem płaszcz. Może faktycznie sprawiałem wrażenie nieco grubszego, ale pod tym ogromnym odzieniem nikt nie powinien tego zauważyć. Krążyłem po gabinecie, żeby nauczyć się poruszać naturalnie. Mówiłem, nachylałem się i kręciłem w kółko bez żadnego problemu. Musiałem tylko pilnować, żeby Esther miała czym oddychać. – Dziękuję ci, Mika, jesteś bardzo dzielnym młodym człowiekiem – powiedziała siostra przełożona. − Wiedziałam, że mogę na tobie polegać. A teraz idź, bo robi się późno.

Objęła mnie z pewną rezerwą, ale wiedziałem, że mówi szczerze. Przybyłem na miejsce kilka minut wcześniej i strażnik dziwnie na mnie patrzył. Chłopak kręcący się przy bramie, ubrany w obszerny płaszcz i z walizką w dłoni, musiał wzbudzać podejrzenia. Nie odważyłbym się przyjść tu sam. Wkrótce pojawił się Max. – O co chodzi z tą walizką, chłopcze? – To niespodzianka. Zrobiłem scenę i kilka rekwizytów. – To świetnie, bo dzisiaj mamy gościa prosto z Niemiec. – Uśmiechnął się szeroko. − Ważny Offizier wird uns mit seiner Präsentz erglücken! − Nie zrozumiałem, co powiedział, ale zorientowałem się, że ów gość to ktoś ważny. Nagle naszła mnie ochota, by biegiem wrócić do domu. To było szaleństwo! Na miejscu będzie się roić od żołnierzy, SS i policji. – Nie martw się. – Max chyba zauważył mój niepokój. – Pójdzie ci świetnie. – Tak... – odparłem. Gdyby tylko wiedział… Esther oddychała powoli, ale równo, opierając ciepłą główkę na mojej piersi, tuż obok serca. Może tak właśnie czuje się mężczyzna, kiedy zostaje ojcem? Dziwne ciepło przepełniało mnie niczym słodka herbata. Nie, nie było już odwrotu. Tu była Esther, a tam, po drugiej stronie, ktoś ryzykował życie, czekając na mnie i na nią gdzieś w cieniu. Poczułem skurcz w żołądku i mocno ścisnąłem księcia w kieszeni. Czułem w dłoni miękkie futro jego płaszcza. Podsycił we mnie wolę działania i bardzo dobrze, że to zrobił. Musiałem zrobić, co do mnie należało, a nie siedzieć i czekać na te wszystkie okropności, które dla nas zaplanowali. Próbowałem trzymać się bardziej prosto niż zwykle, głęboko oddychać i sprawiać wrażenie pewnego siebie. Niech myślą, że odgrywam przedstawienie na cześć Herr Offiziera. Gdy przeszliśmy na drugą stronę, Max zaczął gawędzić. Pomyślałem sobie, że muszę zrobić wszystko, by podtrzymać jego dobry nastrój, ale cały ten wysiłek był dla mnie tak dużym obciążeniem, że aż rozbolała mnie głowa. – W poniedziałek były urodziny mojego syna. Jest prawie w twoim wieku. Ma na imię Karl. Jak dorośnie, chce zostać inżynierem. Nie interesowały mnie plany jego syna. My nie mogliśmy pozwolić sobie na luksus planowania. W najlepszym razie mogliśmy liczyć na to, że uda nam się przeżyć getto i tę przeklętą wojnę. Czy mieliśmy przed sobą jakąkolwiek przyszłość? Ani ja, ani Max nie wiedzieliśmy tamtego wieczoru, że zaledwie kilka tygodni później alianci zbombardują jego rodzinną Norymbergę. Wtedy jego Karl będzie miał zdecydowanie inne problemy niż studia inżynierskie. Dotarliśmy do koszar. W środku − jak zwykle – tłumy żołnierzy. Odbiłem się jak od ściany od zapachu potu i piwa zmieszanego z ostrym śmiechem. Przez kłęby gęstego dymu dostrzegłem małą scenę, która została postawiona specjalnie na dzisiejszy wieczór. Co będzie, jeśli nie uda mi się pozbyć Esther przed występem? Co będzie, jeśli ktoś zauważy, że oddycha? Przypomniałem sobie, że mam ze sobą moją małą scenę i rekwizyty. To zapewniało mi doskonałą kryjówkę. Poza tym wszystkie lalki

siedziały już bezpiecznie w zewnętrznych kieszeniach płaszcza, więc mógłbym w nim pozostać. – O, jest nasza mała maskotka. Max, ty chyba naprawdę lubisz tego chłopca, co? – Na nasz widok rozległy się złośliwe komentarze. Max zignorował je i przeprowadził mnie przez główną salę do małego pomieszczenia na tyłach. – Jak na prawdziwego artystę przystało, będziesz miał pokój do przygotowań – powiedział. − Rozluźnij się. Ktoś po ciebie przyjdzie, gdy nadejdzie twoja kolej. Powodzenia. Zatrzymał się jeszcze na chwilę, jakby chciał coś dodać, ale ostatecznie odwrócił się i wyszedł. Utknąłem w tym pokoju i na dodatek nikt nie wlewał we mnie piwa, nie miałem więc pretekstu, żeby wyjść. Co mogłem zrobić? Może powinienem wymknąć się do tylnego wyjścia, a w razie czego powiedzieć, że z nerwów zrobiło mi się niedobrze? To nie było dalekie od prawdy. Otworzyłem drzwi i wyjrzałem na zewnątrz. Zobaczyłem toalety. Nikt mnie nie pilnował. Część żołnierzy ciągle jeszcze dostawiała krzesła. Dzisiejsza wizyta przyciągnęła większą niż zwykle publiczność. Szybko ruszyłem w stronę tylnego wyjścia. Wypadłem na dwór, oddychając ciężko. Gdy tylko zacząłem wpatrywać się w cień pod przeciwległą ścianą, otworzyły się drzwi. – Chcesz papierosa? – zapytał jakiś żołnierz. Był młodszy od Maxa. Nie znałem go. – Widziałem cię w zeszłym tygodniu, jesteś zabawny. Lubię twoje pacynki. Sam miałem kilka, jak byłem chłopcem. – Co takiego Niemcy widzą w tych lalkach? Czyżby pod ich wpływem robili się sentymentalni? Przypomniałem sobie, jak dziadek opowiadał mi o niemieckim teatrze Kasperltheater i długiej tradycji lalkarskiej. – Chyba zaraz twoja kolej. Lepiej się przygotuj. Nie miałem wyboru. Przerażała mnie myśl, że mam się znaleźć tak blisko oficerów z małą dziewczynką pod płaszczem, z tym moim cennym, słodkim bagażem. Mimo wszystko wślizgnąłem się z powrotem do środka i zacząłem przetrząsać swoją walizkę. Na chwilę naprawdę skupiłem się na przedstawieniu. Nagle z sali rozległy się gromkie brawa. Nie mogłem się oprzeć pokusie i wyjrzałem przez szparę w drzwiach. Żołnierze, a nawet oficerowie stanęli na równe nogi i klaskali jak jeden mąż, witając mężczyznę w czarnym, idealnie dopasowanym mundurze. Na głowie miał czapkę z czaszką SS. Kroczył przed siebie, stawiając duże, sztywne kroki przy akompaniamencie wojskowej muzyki płynącej z głośników. Wszyscy stali z prawym ramieniem wyciągniętym w hitlerowskim pozdrowieniu. Trzykrotne: Heil Hitler! niosło się echem w tę i z powrotem między tym człowiekiem a tłumem. Oficer nie był specjalnie wysoki. Musiał być po trzydziestce. Jego twarz niespecjalnie

wyróżniałaby się w tłumie. Biło od niego coś, co przejmowało mnie dreszczem. Wycofałem się do pokoju, cały roztrzęsiony, zupełnie jakbym czekał na egzekucję. Spodziewałem się umrzeć w tym gnieździe nazistów. Minęła cała wieczność, zanim ktoś zapukał. – Lalkarzu, zaraz twoja kolej. Pięć minut. Niespiesznie chwyciłem walizkę i wyszedłem z pokoju. Stałem na scenie w głównym holu i obserwowałem ostatnie minuty występu poprzedzającego mój. Człowiek w eleganckim garniturze i cylindrze wykonywał numer muzyczny. Po umiarkowanie entuzjastycznych oklaskach gospodarz wieczoru zapowiedział moje przedstawienie. – A teraz, meine Herren, unser Liebling, mały lalkarz z getta. – Wzdragając się, przywołałem na usta szeroki uśmiech. Chwyciłem walizkę i wśród lekkich oklasków ustawiłem moją nową małą malowaną scenę przed oficerską widownią, po czym schowałem się za nią. Postanowiłem wystawić jedno z typowych przedstawień typu Punch i Judy. Właśnie miałem zacząć, gdy nagle poczułem, jak Esther się rusza. Serce zaczęło walić mi jak młotem. Co będzie, jeśli się obudzi i rozpłacze? Moja sztuka nabierała rumieńców, a im głośniej pozwalałem lalkom krzyczeć, im intensywniejsze toczyły boje, tym bardziej żołnierze się śmiali. Po chwili Esther znów pogrążyła się w polekowym śnie. Przedstawienie się udało. Wygrzebałem się zza sceny i ukłoniłem publiczności. Max podszedł do mnie i podprowadził mnie w pobliże pierwszego rzędu. Kazał hożej kelnerce przynieść napoje i włożył mi do ręki kufel piwa. – Hier Bursche, fein gemacht, dobra robota. Teraz możesz się rozluźnić. Pij powoli. Wszystko w porządku? – Tak – odparłem, starając się, by mój głos brzmiał pewnie. Max zwykle nie wmuszał we mnie piwa, ale tym razem zupełnie nieświadomie dostarczył mi wymówki. Wypiłem duszkiem pół kufla, a minutę później chwyciłem się za brzuch i zgiąłem wpół, jakbym zaraz miał zwymiotować. Biegnąc na zewnątrz, słyszałem za plecami rozchodzący się echem śmiech żołnierzy. Nikt jednak nie ruszył za mną. Byli do tego przyzwyczajeni. Na dworze szybko obiegłem wzrokiem ścianę budynku. Dostrzegłem ledwo widoczny cień, ciemniejszą plamę pośród mrocznej czerni. Po cichu zagwizdałem melodię, która miała być naszym tajnym sygnałem. Natychmiast uzyskałem odpowiedź. Ruszyłem szybko w tamtym kierunku i po chwili dostrzegłem smukłą postać w długim płaszczu – wysoką kobietę. Rozpinałem płaszcz trzęsącymi się rękoma, powoli odkrywając bujne włosy Esther i jej malutkie ciałko. Odpiąłem ją i już miałem wyciągać jej nogi z uprzęży, gdy tylne drzwi otworzyły się i w ciszę nocy wciął się znajomy głos: – Wszystko w porządku, chłopcze? Dobrze ci dzisiaj poszło. To był Max. – Tak, w porządku, wyszedłem się załatwić. Trochę mi niedobrze. Proszę się nie martwić, zaraz wracam do środka – wciąż usiłowałem mówić spokojnym

głosem, ale cały się trząsłem. Esther poruszała się, więc musiałem przytrzymywać ją jedną ręką. Dopóki stałem między kobietą a Maxem, płaszcz do pewnego stopnia ją osłaniał, ale gdyby żołnierz podszedł choćby krok bliżej, to byłby koniec – dla całej naszej trójki. Max wymamrotał coś jeszcze i poszedł. Resztę wieczoru pamiętam jak przez mgłę. Gdy przekazywałem Esther cieniowi, dziewczynka spojrzała na mnie rozespanym wzrokiem. Nagle w miejscu, gdzie przed chwilą się znajdowała, poczułem dziwną pustkę. Po cieple jej lekkiego ciałka, po jej miarowym oddechu teraz została tylko ziejąca nicość, jak gdybym utracił część siebie. Ostrożnie pogłaskałem ją po włosach w geście milczącego pożegnania. – Dziękuję – powiedziała kobieta ochrypłym tonem, jakby strach odebrał jej głos. Zacząłem się wycofywać, gdy nagle przypomniałem sobie o czymś. Szybkim krokiem ruszyłem w stronę muru i dogoniłem kobietę na moment przed tym, jak zniknęła z powrotem w cieniu. Wyciągnąłem lalkę, jedną z dwóch bliźniaczek, którym zrobiłem sukienki ze starego fartucha matki. – Proszę dać to Esther, kiedy się obudzi – powiedziałem, wręczając jej zabawkę. – Dam. A teraz proszę już iść. Wiedziałem, że już jutro dziewczynka nie będzie nazywać się Esther. To zbyt żydowskie imię. Zostanie Małgosią, Dominiką albo Anią, a do snu w czystej, miękkiej pościeli będą ją tulić chrześcijańscy rodzice. Pospieszyłem z powrotem. Otworzyłem tylne drzwi i wkroczyłem do innego świata. W środku panowała gorąca atmosfera, od dymu i hałasu jak zawsze zakręciło mi się w głowie. Konferansjer zapowiedział właśnie nowy występ muzyczny. Najbardziej na świecie chciałem już wracać do domu, ale wtedy podszedł do mnie jeden z żołnierzy od Maxa, krępy człowiek o jasnoczerwonej twarzy, klepnął mnie po plecach i włożył do ręki następny kufel piwa. – Masz, chłopcze, pij. Po raz pierwszy przyjąłem szklankę z radością, pragnąc, aby złocisty napój pomógł mi pogrążyć się w nicości. Tamtego wieczoru wróciłem późno. Niewiele pamiętam, poza tym, że walizka ciążyła mi, jakbym niósł w niej wszystkie bolączki getta. Czyżby bez mojej wiedzy jakieś dziecko schowało się w jej ciemnym wnętrzu? Idąc u boku Maxa, nie mogłem przestać myśleć o Esther i o właścicielce ochrypłego głosu, która ryzykowała dla niej życie. Nie mogłem przestać myśleć o tych wszystkich innych dzieciach, które czekają na ratunek. Ogrom tego zadania przygniótł mnie jak lawina. Jak mielibyśmy uratować wszystkie te dzieci? Max zauważył chyba, że męczę się z walizką, bo w pewnym momencie powiedział: – Hej, daj mi to. Zaniosę ci. – Nie – odparłem ostrym tonem. Rączka wrzynała mi się w dłoń, a bok walizki obijał mi się o nogi, ale jako Żydzi zostaliśmy pozbawieni właściwie wszelkiego prawa do

podejmowania decyzji, a w tej sprawie mogłem mu odmówić. Nie potrafiłem zaufać przypadkowej życzliwości Niemca, nawet pomimo tego że przyniósł mi wtedy lekarstwa. Pomimo że miał syna imieniem Karl. Nadal mógł mnie zastrzelić. Tu i teraz, gdyby tylko chciał. – Jak sobie chcesz – powiedział tępym głosem. Ellie czekała na mnie na korytarzu. Zdobyłem się zaledwie na niemrawy uśmiech, zanim nogi odmówiły mi posłuszeństwa, ona jednak uchwyciła ten gest i przytuliła mnie tak mocno, jak tylko potrafiła. – Wiedziałam, że ci się uda. Jesteś bohaterem! – zawołała, ściskając mnie mocno. Bała się o mnie. Poczułem ciepło rozchodzące się po moim ciele. Zanurzony w jej ramionach, wtedy, pośrodku nocy, poczułem na policzku kilka gorących łez. Siedzieliśmy razem aż do rana, otuleni płaszczem z kieszeniami, w objęciach, z których żadne z nas nie chciało się uwolnić. Następnego dnia odwiedziłem szpital dziecięcy i chociaż siostra przełożona uśmiechała się do mnie szeroko, czułem się okropnie. Czym jest jedno dziecko wobec setek małych istot, które nadal leżą tu po trzy na jednym łóżku i drżą z zimna pod prowizorycznymi kocami z gazet? – Każde życie się liczy, Mika. – Ellie próbowała mnie pocieszać. – To, co robisz, jest ważne. Też chciałabym móc to robić. W głębi duszy żałowałem, że nie mogę się z nią zamienić. Ellie dołączyła do tajnej grupy, która fałszowała dokumenty, tak aby większa liczba osób mogła przechodzić na stronę aryjską. Też chciała wychodzić, ale grupa uznała, że jej kuśtykanie może zwrócić czyjąś uwagę, a gdyby musiała szybko zmienić tożsamość, słabsza noga mogłaby ją wydać. Wściekała się przez wiele dni, ale w końcu postanowiła, że nadal będzie pracować z tą grupą. W kolejnych tygodniach siostra przełożona starannie wybierała dzieci, które miałem wynosić z getta. Musiały być nie starsze niż trzy lata, dostatecznie małe i chude, ale też nie za słabe. Nie zazdrościłem jej tego zadania. Dwa tygodnie później wyniosłem z getta następne dziecko − chłopca imieniem David. – Ze swoją jasną cerą, blond włosami i zielonymi oczami ma jakieś szanse po aryjskiej stronie – powiedziała siostra przełożona, a ja po cichu liczyłem, że ma rację. David, podobnie jak Esther, dostał środek na uspokojenie, ale że kopał mnie pod płaszczem, musiałem przekazać go jeszcze przed rozpoczęciem przedstawienia. Wymknąłem się tylnymi drzwiami. Zagwizdałem. Dostałem odpowiedź. Wkroczyłem w cień, rozpiąłem uprząż i przekazałem chłopca. Tamtej nocy dziecko zniknęło w ramionach silnego mężczyzny. Czym prędzej wróciłem do środka, żeby rozpocząć przedstawienie. Znowu mi się poszczęściło. Niemniej nawet po Esther, Davidzie, Abigail, Jeremiaszu, Adamie, Zachu, Chanie i Joshui oraz kilku innych maluchach szmuglowanie dzieci nie stawało się prostsze. Nadal nie mogłem spać w noc poprzedzającą taką misję, nadal miałem poczucie, jakby u pasa

ciążyły mi kamienie. Tak naprawdę za każdym razem było trudniej. Dotąd miałem szczęście, ale co będzie, jeśli tym razem mi go zabraknie? Jeden wieczór ze szczurami wspominam szczególnie źle, mimo że nie miałem wtedy ze sobą dziecka. Cały dzień dręczyły mnie mdłości. Zjedliśmy kilka spleśniałych buraków i mama przypuszczała, że to one są powodem mojej niestrawności. Szczury regularnie dostarczały sobie rozrywki, upajając mnie i zmuszając, abym w tym stanie dawał kolejne przedstawienie. Gdy tamtego wieczoru zszedłem z małej sceny, jeden z żołnierzy wcisnął mi w dłonie wielką szklankę gorzkiego trunku. – Los, mach schon, schnell, runter damit, pij do dna – zawarczał. – Nie mogę, nie dzisiaj, proszę... – błagałem. On jednak walnął mnie w głowę tak mocno, że na chwilę straciłem równowagę. – Lass ihn in Ruhe, Mann! – usłyszałem głos Maxa. – Komm, gib mir das Glass. Max wyjął szklankę z moich rąk i przepchnął mnie przez tłum na tył sali. – Ah, der Judenfreund! Willst ihn mit ins Bett nehmen? – zaszydził żołnierz o czerwonej twarzy, ale Max nawet na niego nie spojrzał. Zabrał mnie do magazynu, w którym zwykle czekałem na przedstawienie. – Poczekaj, aż cię zawołam – rzucił Max. Dlaczego on to robił? Nie ufałem mu, ale byłem wdzięczny za ten gest. Tylko w objęciach Ellie i w jej życzliwych pochwałach odnajdywałem spokój i ukojenie po takim wieczorze. Dziwne to było i tragiczne, że mój pierwszy romans musiał zostać zabarwiony tak koszmarną nutą. Moje życie, życie nas wszystkich, na wskroś przesiąkło strachem, a tymczasem oto tu, pośrodku getta, stała przede mną moja pierwsza miłość. Jednej nocy pośród niespokojnego snu nękała mnie pewna wizja. Stoję w cieniu muru i już mam przekazać komuś malutkie dziecko, kiedy nagle ciemna, lodowata dłoń sięga z góry i wśród straszliwego pisku znika gdzieś w mroku. Dobiega mnie tylko krzyk dziecka, a potem śmiech. Mrożący krew w żyłach, diaboliczny śmiech. Obudziłem się, zlany potem, spragniony obecności Ellie. Tak toczyło się moje podwójne życie. Wraz z każdą kolejną wizytą Max stawał się coraz bardziej rozmowny. Opowiadał mi o synu i swoim rodzinnym mieście. Ja jednak nie chwytałem przynęty i ledwo go słuchałem. Co mnie obchodziło jego życie? Resztę tygodnia spędzałem w sierocińcu, w szpitalu, wystawiając przedstawienia w pobliżu kolejki ustawiającej się do kuchni polowej albo gdzieś na rogu ulicy. Ellie, lalki i dzieci ratowały mnie przed rozpaczą, za co byłem im bardzo wdzięczny. W ten sposób mijały mi kolejne miesiące. A potem w samym środku lata wiszący nad nami złowrogi cień uderzył z całą mocą.

Rozdział 11 Po raz ostatni Max zabrał mnie do koszar w lipcu 1942 roku. Zaraz po przedstawieniu gruby oficer o ziemistej cerze chwycił mnie obiema rękami za płaszcz, po czym odwrócił i ustawił dokładnie na wprost swojego ogromnego cielska. Guziki na jego wzdętym brzuchu nie rozpinały się chyba tylko dzięki wsparciu ze strony grubego skórzanego pasa. Gdy otworzył usta, wydobywający się z nich smród pozbawił mnie tchu. – Setz dich, siadaj obok mnie, chłopcze – mówił ostrym, szorstkim tonem, dając mi wyraźnie do zrozumienia, że to nie zaproszenie, ale rozkaz. Zdjął czapkę i położył ją sobie na kolanie. W ciemności błysnęły runy SS i srebrna czaszka. Przyciągając płaszcz tak mocno do siebie, jak tylko było to możliwe, usiadłem obok członka hitlerowskiej elity. Tamtego dnia nie miałem ze sobą żadnego dziecka, co jak się później okazało, było prawdziwym zrządzeniem losu. – Hier Bursche, pij – nalegał, więc wypiłem piwo duszkiem. – Na zdrowie, chłopcze. – Nachylił się nade mną, a pod wpływem zjełczałego zapachu jego potu piwo podeszło mi z powrotem do gardła. A potem wysyczał mi do ucha: – Rusz się, a poderżnę ci gardło. Siedziałem zupełnie nieruchomo, jak gdyby po kolanie chodził mi jadowity pająk, ale w środku wszystko we mnie wrzeszczało. Żołnierz położył mi rękę na udzie, po czym zaczął powoli przesuwać ją w górę, w kierunku krocza. Tuż przed nami odbywał się właśnie kolejny występ: kobieta śpiewała sprośną kabaretową piosenkę. Na widowni panowała ciemność, więc chyba nikt niczego nie zauważył. Targało mną obrzydzenie. Najbardziej na świecie chciałem uciec, wsunąć się do łóżka i wsłuchiwać w oddech matki albo wtulić w bezpieczne objęcia Ellie. Czas wlókł się, a potem zupełnie się zatrzymał. Gdy w końcu zabrał rękę, czułem się skalany, ogarnął mnie straszliwy wstyd. Gdy wróciłem do mieszkania, choć bardzo pragnąłem pociechy Ellie, odepchnąłem ją od siebie. Nie chciałem płakać, nie chciałem o tym mówić. Nie chciałem, żeby kiedykolwiek się dowiedziała. Tamtego wieczoru Max zachowywał się bardziej przyjaźnie niż zwykle. W drodze powrotnej do Wache dostrzegłem dziwny wyraz jego twarzy, jakby smutek, zakłopotanie, może nawet ból… Zatrzymał się w pobliżu Wache, ale jeszcze poza zasięgiem wzroku strażników. Wręczył mi większy niż zwykle chleb ryżowy, kawałek sera i słoik truskawkowego dżemu. Potem spojrzał na mnie tak dziwnie, naprawdę na mnie spojrzał. – Mika, chciałbym cię prosić o jedną z twoich pacynek − powiedział. − Jak wrócę do domu, chciałbym dać ją mojemu synowi i opowiedzieć mu o tobie. Jest od ciebie trochę młodszy. Daj mi księcia, a ja dam ci jeszcze jeden bochenek chleba.

Tym razem brzmiało to bardziej jak prośba niż jak rozkaz. Max mówił łagodniejszym tonem niż zwykle. Ja jednak pozostałem obojętny. Jak dla mnie, jego syn mógłby nie istnieć. Mój książę? O nie. Książę należy do mojej matki i do mnie, jest niemal członkiem naszej rodziny. Książę dał mi odwagę, której potrzebowałem. Nigdy się z nim nie rozstanę. – Każdą inną, tylko nie księcia – błagałem. Wyraz twarzy Maxa zmienił się, jak gdyby zaszła cieniem. Nastąpiła chwila niepokojącej ciszy. – W takim razie daj mi doktora. W końcu od niego wszystko się zaczęło. – Dobrze – odparłem słabo. Wiedziałem, że nie mam wyjścia. Musiałem poświęcić doktora. Wyciągnąłem go z kieszeni; miał lekko wykrzywione okulary. Nadałem im na powrót porządny, okrągły kształt, po czym przekazałem lalkę Maxowi. Gdzieś w środku poczułem coś dziwnego, co podpowiadało mi, że właśnie się ze sobą żegnamy. – Dziękuję – powiedział Max. Wziął ode mnie lalkę i włożył ją sobie pod marynarkę. Doktor w swoim białym kitlu i ze złotymi okularami na nosie zniknął bez słowa. – Trzymaj się, chłopcze. Więcej po ciebie nie przyjdę. Po tych słowach raptownie odwrócił się na pięcie i pomaszerował z powrotem. Stałem nieruchomo, zdumiony i wstrząśnięty. Czy moje męki właśnie dobiegły końca? A co z dziećmi?

Rozdział 12 Następnego dnia wszystko stało się jasne. Max poprosił mnie o księcia w wieczór poprzedzający dzień, w którym rozpoczęły się deportacje. Rankiem 22 lipca 1942 roku obudziłem się z bólem, zupełnie jakby Niemcy po raz kolejny wprowadzali swoje ciężkie czołgi do Warszawy i tym razem wybrali trasę przez środek mojej głowy. Usiadłem i otrząsnąłem się. Spojrzałem na swoje nogi wyciągnięte pod okryciem i przypomniałem sobie koszmar ubiegłej nocy – mięsistą dłoń oficera pełzającą po moim udzie. Czym prędzej zamknąłem oczy i wziąłem kilka głębokich wdechów. Ktoś mi kiedyś powiedział, że gdy ma się do czynienia z niebezpiecznym zwierzęciem, nie wolno okazywać strachu, należy po prostu spokojnie oddychać. Odliczając oddechy i nasłuchując, zorientowałem się, co mnie obudziło: niosące się echem krzyki sąsiadów i paskudne wrzaski szczurów. – Raus, raus! Alle Juden raus! Schnell, schnell, macht schon! Rozkazom towarzyszyło głośnie dudnienie − odgłosy ciężkich butów wyważających drzwi. Siedziałem w bezruchu, zmrożony na wskroś. Spojrzałem na matkę. Miała szeroko otwarte oczy, ale nie patrzyła na mnie. – Idą po nas, Mika – powiedziała słabym głosem. Drżała jej szczęka. W tej okropnej chwili wiedziałem, że nie pozwolę szczurom zastać się w piżamie, a już z całą pewnością nie chcę umrzeć w łóżku. Nasłuchaliśmy się o tym, jak Niemcy zabijają w łóżkach ludzi starych i schorowanych, małżeństwa, matki z niemowlętami i tych, którzy nie mają siły wstać. – Wstajemy, mamo. Szybko! Nie leż tak. Zbierzmy wszystkich. Wyskoczyłem z łóżka jak oparzony. Matka nic nie powiedziała, ale powoli zsunęła nogi na ziemię. Zgromadziliśmy się wszyscy razem w kuchni: Ellie i Cara, rodzice z niemowlakiem, bliźniaczki, matka i ja. Jak gdyby wiedząc, co ją czeka, mała wrzeszczała wniebogłosy i nie dawała się uspokoić. Bliźniaczki siedziały w rogu, milczące i blade. Przesunąłem krzesło bliżej Ellie. Prawie nie rozmawialiśmy, ale jej obecność podnosiła mnie na duchu. Bardziej niż gdziekolwiek indziej, teraz to właśnie tu, obok niej, było moje miejsce. Mama zrobiła wszystkim herbatę. Niczym w ostatecznym, świętym rytuale, zaparzyła najmocniejszy napar, jaki piliśmy, odkąd zamknięto nas w getcie. Wrzuciła do imbryka ostatnie listki. Potem z najdalszego rogu jednej z szuflad wyjęła małe zawiniątko,

rozwinęła je i wrzuciła do herbaty cenną białą substancję, po czym delikatnie zamieszała. – Ostatnią herbatę w życiu możemy wypić słodką, żebyśmy zapamiętali słodycz życia. Byłem z niej bardzo dumny. Piliśmy gorącą herbatę w milczeniu, otulając dłońmi naczynia z tym wyjątkowym, rytualnym napojem. Wyczekiwaliśmy tych wszystkich przeraźliwych odgłosów: pisku opon, stukotu butów i walenia do drzwi. Nagle poczułem, że w mojej kieszeni coś się porusza – delikatnie jak mysz, ale jednak z niepokojem. To był książę; wiercił się i kręcił. Sprężystym skokiem wyłonił się z kieszeni i zajął miejsce na mojej ręce. – Mieszkańcy ulicy Gęsiej, nie rozpaczajcie! Jestem waszym księciem i nakazuję wam: bądźcie odważni! − Wszystkie szeroko otwarte oczy wpatrywały się w pacynkę na mojej dłoni. – Nie dajcie się zwieść, to wcale nie musi być koniec. Nie damy się pokonać! Powiedziawszy to, książę zniknął. Nikt nic nie powiedział, ale na twarzy Ellie dostrzegłem lekki uśmiech. To wystarczyło, by trochę podnieść mnie na duchu. Tego dnia nikomu w naszej małej społeczności nie stało się nic złego. Ciężarówki odjechały i po południu znowu zapanowała cisza. Jednak pomimo płomiennej przemowy księcia od tego dnia żyliśmy w nieustannym lęku. W ciągu kilku kolejnych dni i tygodni Niemcy rozpełzli się po getcie niczym prawdziwa plaga szczurów. Pojawiali się o różnych porach dnia i nocy, siejąc wokół siebie paniczny strach. Choć może się to wydawać dziwne, strach miał smak. Smak krwi. Ostry, metaliczny, gorzki. Wtedy wszystko, co brałem do ust, smakowało strachem. Martwiłem się o dzieci ze szpitala, ale matka nie chciała, żebym opuszczał mieszkanie, a Ellie już od dłuższego czasu miała zakaz wychodzenia z domu. Jednego popołudnia siedziałem z matką w naszym pokoju. Nagle wstała, podeszła do mnie, położyła mi dłonie na ramionach i spojrzała prosto w oczy. – Za wszelką cenę musimy trzymać się razem, Mika – powiedziała. − Mam na świecie tylko ciebie. Tym razem nie uda nam się ukryć. Czułem jej strach i jej gorliwą miłość. Nie mogłem złapać tchu, więc oswobodziłem się z jej chwytu. – Jak to ukryć? Jest nas za dużo. − A co z dziećmi ze szpitala i sierocińca? Jak Janusz miałby ukryć swoich dwustu podopiecznych? W moim głębokim przekonaniu wszyscy jechaliśmy na tym samym wózku. Po cóż mielibyśmy próbować się ukrywać? Gdy ponownie spojrzałem na matkę, odniosłem wrażenie, że jej dawny płomień zgasł. Nagle przeszył mnie ostry ból świadomości. Ona miała na myśli tylko nas dwoje. – Przepraszam, mamo, ale nas jest dziewięcioro. To jest teraz nasza rodzina. Jak mielibyśmy się ukrywać, skoro nie mamy strychu, nie mamy żadnych ukrytych ścian? Poza tym dziecko może nas w każdej chwili zdradzić. Czy może chciałabyś wcześniej pozbyć się małej? – Wiem, kochanie. – Wyraz kapitulacji na jej twarzy dotknął mnie do żywego. –

Przepraszam. Skończyły nam się możliwości, więc po prostu czekaliśmy w milczeniu, nasłuchując ciężarówek. Wyjście na ulicę groziło schwytaniem przez żołnierzy i rozstrzelaniem. Dobiegały nas strzały i krzyki rozlegające się gdzieś niedaleko. Docierały do nas wieści od sąsiadów. Nikt nie był bezpieczny. Ludzie ginęli za to, że zadali jakieś pytanie, że odrobinę za długo się wahali, że wsiadali na ciężarówki zbyt powoli albo zbyt szybko. Niektórzy dostawali kulkę, bo byli za starzy lub za młodzi. Inni za to, że mieli brodę. Pewnego dnia, wcześnie rano, do naszych drzwi zapukała głośno sąsiadka Johana. – Zabierają wszystkich. Jeśli was znajdą, to rozstrzelają – słowa padały z jej ust jak pociski. – Wywiesili plakaty. Jeśli pójdziemy dobrowolnie, dadzą nam trzy bochenki chleba i trochę dżemu. Mówią, że przesiedlą nas na wschód i że dostaniemy tam pracę. Wydaje mi się, że powinniśmy jechać. Słyszeliśmy już wcześniej, że albo od razu strzelają do ludzi albo spędzają ich na tak zwany Umschlagplatz – ziemisty plac otoczony drutem znajdujący się na północnozachodnim skraju getta. Stamtąd w bydlęcych wagonach wywożą na wschód. Tak jak niektórzy ludzie czują w kościach pogorszenie pogody, tak ja wyczuwałem, że to może być jeszcze gorsze niż cokolwiek, czego doświadczyliśmy do tej pory. – Nie. My zostajemy – po raz pierwszy przemówiłem w imieniu całej rodziny. Trzymałem księcia w kieszeni, więc mój głos brzmiał czysto i zdecydowanie. Postanowiliśmy zostać. Wielu innych zlekceważyło te złe przeczucia i desperacko uchwyciło się nadziei, że trafią w lepsze miejsce. Dodatkowo skuszeni obietnicą chleba i dżemu, zgłaszali się więc na Umschlagplatz. Tyle było teraz warte nasze życie – trzy bochenki chleba i słoik truskawkowych powideł. Przez tydzień cała nasza dziewiątka ukrywała się w mieszkaniu. Byliśmy jak zwierzęta w pułapce. Ellie i ja spędzaliśmy sporo czasu w naszym warsztacie. Tylko dzięki niej i naszym lalkom udawało mi się nie popaść w najczarniejszą rozpacz. Przez cały czas dokuczał nam straszliwy głód. Rozdzieliliśmy już między sobą ostatnie kawałki chleba, a zupy stawały się z dnia na dzień coraz rzadsze. Pewnego wieczoru zgromadziliśmy się wszyscy wokół kuchennego stołu, przy jednej świecy rzucającej na ściany tańczące cienie. Nagle Ellie delikatnie dotknęła mojego ramienia, a jej głęboki głos przerwał pełną napięcia ciszę. – Zagrajmy coś, Mika! Nie byłem w nastroju na prezentowanie kolejnej banalnej, wymyślonej przez nas historii. Odkąd zaprzestałem występów dla nazistów, nie potrafiłem odnaleźć tej dawnej radości i atmosfery niewinnej zabawy. Przebywanie wśród oficerów pozbawiło pacynki blasku i sensu istnienia, wyssało z nich życie. Wszystko stało się drętwe i sztuczne. Wydobyłem jednak księcia z kieszeni, a on natychmiast przemówił: – Może wieczorem opowiemy razem jakąś historię? – Nikt nie odpowiedział, ale wszystkie oczy zwróciły się w kierunku lalki. – Dawno, dawno temu, za górami, za lasami, w burzową kwietniową noc urodził się

chłopiec. Zaczerpnął swój pierwszy oddech wśród grzmotów i błyskawic, więc rodzice nazwali go Burza. Zdjąłem księcia z ręki i przekazałem go Ellie. – Burza był marudnym dzieckiem, ale wyrósł na silnego chłopca, który lubił wspinać się po drzewach i wymachiwać drewnianym mieczem, udając rycerza. Następnie lalka została przekazana mamie. – Ten opis trochę przypomina ciebie, Mika. Tej nocy, kiedy przyszedłeś na świat, nad Warszawą szalała potężna burza. Mama przerwała opowieść lalki i zaczęła wspominać moje narodziny. Wierciłem się niespokojnie na krześle, gdy przypominała inne wydarzenia z mojego dzieciństwa, i cieszyłem się, kiedy wreszcie przekazała lalkę cioci Carze. Cara podchwyciła temat i zaczęła kreślić obrazki z dzieciństwa Ellie. W ten oto sposób książę raz po raz okrążał stół, a każdy po kolei, nawet bliźniaczki, opowiadał za jego sprawą o pięknych chwilach ze swojego życia. Skończyliśmy dopiero nad ranem. Pomimo pewnego zażenowania bardzo miło wspominam tamten wieczór. Otworzyliśmy szeroko serca i nikt niczego nie zachowywał dla siebie, zupełnie jakby miał to być ostatni wieczór, który spędzamy razem. Książę po raz kolejny bardzo nam się przysłużył. Szkoda, że ja sam nie potrafiłem odnaleźć radości, która kiedyś towarzyszyła zabawom pacynkami. Następnej nocy obudziłem się zlany potem i roztrzęsiony, ale z bardzo wyraźnym poczuciem pewnej misji. Musiałem znowu pokazać lalki dzieciom ze szpitala. Na widok blasku w ich oczach rozpalało się coś wewnątrz mnie – znowu czułem, że żyję. Wiedziałem, że matka nie pozwoli mi iść. Nie prosiłem też Ellie, bo ciocia Cara narzucała jej jeszcze bardziej surowe reguły. Postanowiłem więc, że o świcie po prostu wymknę się do sierocińca. Matka jeszcze spała. Sprawiała wrażenie spokojnej i rozluźnionej, głęboka zmarszczka między jej brwiami wygładziła się, a oddech stawał się regularny i delikatny. Zostawiłem jej wiadomość: „Poszedłem do sierocińca. Wrócę na kolację. Proszę, nie martw się i nie gniewaj. Kocham Cię. Mika, Twój Książę”. Zwinąłem liścik, wyjąłem księcia i włożyłem mu karteczkę pod ramię, jak gdybym powierzał mu zadanie dostarczenia tej ważnej wiadomości. Potem na palcach wyszedłem z pokoju, zamknąłem frontowe drzwi i wyszedłem na ulicę. Wczesny ranek powitał mnie lekkim wiatrem i śpiewem kosa. Zdążyłem już zapomnieć o ptakach, rzadko kiedy mieliśmy je okazję słyszeć. Dlaczego miałyby nas odwiedzać, skoro na terenie całego getta znajdowały się tylko trzy samotne drzewa, a trawy nie było w ogóle? Czasami udawało mi się wypatrzeć stado gołębi, ale nigdy nie robiły sobie przystanków na trasie prowadzącej z naszego cmentarza do Ogrodu Krasińskich. Tamtego ranka zamiast złowrogich wrzasków, pisku ciężarówek i tupotu butów dobiegał mnie tylko przenikliwy śpiew kosa.

Dojście do sierocińca zajmowało kwadrans, starałem się pokonać tę trasę jak najprędzej. Nade mną otwierało się jasnoniebieskie niebo i przez moment poczułem się szczęśliwy, że udało mi się uciec z mroku i zaduchu naszego mieszkania. Poczułem nagły przypływ nadziei, jak gdyby śpiew ptaka poruszał do głębi moje serce. Nadzieja była jednak równie ulotna, jak ptasia piosenka. Na rogu ulicy Leszno potknąłem się o przewrócony dziecięcy wózek. Schyliłem się, żeby pomasować obolałą nogę, a gdy podniosłem głowę, zobaczyłem coś, co zaparło mi dech w piersiach. Na długiej, szerokiej ulicy, na którą niegdyś przychodzili ludzie, żeby się trochę rozerwać, leżało mnóstwo śmieci i pozostawionego dobytku: pojedyncze buty, płaszcze, torby, zabawki, okulary. Porozrzucane bezładnie przedmioty bez słowa opowiadały historię o tym, jak zostały brutalnie wyrwane swoim właścicielom, kopnięte gdzieś na bok, a potem porzucone. Martwe ciała, dziwacznie powykrzywiane, pozostały tam, gdzie padły na skutek śmiertelnego strzału. To wszystko niczym śnieg przykrywała warstwa wydartego z kołder pierza. W ciągu kilku ostatnich tygodni wszystko się zmieniło. Ledwo rozpoznałem w tej ulicy miejsce, po którym przechadzałem się z dziadkiem dawno temu z okazji moich urodzin. Strach chwycił mnie za kark niczym orle szpony. Co się stało z Hannah i innymi dziećmi? Ruszyłem pędem wzdłuż ulicy. Gdy skręciłem za róg, natknąłem się na starszego człowieka. Leżał pod ścianą zawinięty w łachmany, z głową zwieszoną bez życia. Nachyliłem się nad nim, ale nie oddychał. Zwróciłem uwagę na mały przedmiot na jego kolanie. Był to drewniany flet. Zaraz obok niego leżało pojedyncze białe pióro. Nagle przypomniałem sobie, kto to jest. Słuchałem jego fletu tamtego dnia, kiedy dziadek zabrał mnie na przedstawienie lalkowe. Już wtedy chodził w obdartych ubraniach, ale jego radosne melodie mocno mnie poruszyły. Zapamiętałem też grupkę dzieci z ulicy, które tańczyły do jego muzyki, podskakując i kręcąc się w kółko, na chwilę zapominając o dokuczliwym głodzie. Teraz na ulicy nie było już dzieci, panowała grobowa cisza. W jaki sposób umarł? Nie dostrzegłem żadnej rany, która mogłaby stać się przyczyną śmierci. Miałem nadzieję, że odszedł spokojnie. Podniosłem malutki flet, wykonany z wydrążonej kości, leciutki jak ptasie skrzydełko. – Zabiorę to sobie, stary człowieku – szepnąłem. – Tobie już się nie przyda. Mam nadzieję, że nie będziesz miał nic przeciwko temu. W tym momencie podmuch wiatru uniósł piórko z jego dłoni i wirującym ruchem posłał je w niebo. Uznałem to za dobry znak. Przyłożyłem flet do ust i wydobyłem z niego kilka wysokich dźwięków, po czym schowałem go do jednej z głębokich kieszeni płaszcza i ruszyłem przed siebie. Biegłem, ile sił w nogach, by uciec od zniszczenia i wszechobecnej śmierci. Tamtego dnia potrzebowałem tych dzieci chyba nawet bardziej, niż one potrzebowały mnie. Gdy w końcu ujrzałem budynek sierocińca, serce podskoczyło mi do gardła. Nacisnąłem dzwonek. Bardzo mi ulżyło, gdy Margaret powoli otworzyła masywne drzwi i wyjrzała przez wąską

szczelinę. – Ach, Mika. Co ty tu robisz? Nie powinieneś tu teraz przychodzić, to takie niebezpieczne. – Przecież wszędzie jest niebezpiecznie. Proszę mnie wpuścić, tak bardzo za wami tęskniłem. Martwiłem się o was. Jak się mają maluchy? Margaret otworzyła drzwi i szybko wciągnęła mnie do środka. Najpierw jednak uważnie się rozejrzała, aby upewnić się, że nikt mnie nie widział. Na jej twarzy dostrzegłem wielkie napięcie, była bledsza niż zwykle i miała mocno podkrążone oczy; przypominała mi trochę utrudzoną sowę. Straciła na wadze, ale jej uśmiech jak zawsze pięknie błyszczał. – Mają się tak dobrze, jak to tylko możliwe w tych okolicznościach. One też za tobą tęskniły, dopytywały o ciebie. Ale i tak nie powinieneś tu przychodzić. Jednak już kilka chwil później przyniosła mi parującą filiżankę z herbatą i poinformowała dzieci o moim przybyciu. Wkrótce oddawaliśmy się naszym starym zwyczajom. Hannah pomagała mi obsługiwać pacynki ku uciesze zgromadzonych wokół nas dzieci. Po raz pierwszy od tamtego pamiętnego dnia, kiedy doktor przemówił na ulicy, zdołałem się całkowicie zapomnieć i zatracić w przedstawieniu. Blask dziecięcych oczu faktycznie okazał się antidotum na całe zło. Janusz próbował się do mnie uśmiechać, ale na jego obliczu malowało się zmartwienie. Przez te kilka tygodni, odkąd się ostatnio widzieliśmy, znacznie się postarzał. – Już nie mam co im dać, Mika – powiedział, zaciągając mnie w róg sali. – Nie wiem, jak ci dziękować. Hannah nie opuszczała mnie na krok. Późnym przedpołudniem zaciągnęła mnie na stronę. Ciągle jeszcze pamiętam, jak jej malutka dłoń chwyciła mnie za palce. – Ciągle o tobie myślę, Mika. Jesteś moim najlepszym przyjacielem. – Wzięła głęboki oddech. – Czy mogę za ciebie wyjść, jak dorosnę? Zapytała prosto z mostu. Już nie czas na nieśmiałość czy grzeczności, zbyt długo się wstrzymywała. To były pierwsze i jedyne oświadczyny, jakie w życiu otrzymałem. Zupełnie zgłupiałem i nie wiedziałem, co odpowiedzieć. Nachyliłem się i ująłem w dłonie jej malutką rączkę. – Przecież jesteśmy przyjaciółmi, Hannah. Zawsze będę twoim przyjacielem. – Ale ja chcę za ciebie wyjść – nalegała. – Nie mogę się z tobą ożenić, Hannah. Jesteś małą dziewczynką, a ja jestem dla ciebie zdecydowanie za stary. Ale nie martw się. Na pewno wyjdziesz kiedyś za kogoś bardzo miłego. Jej oczy zaszkliły się łzami, ale nie pozwoliła im spłynąć po policzkach. Zacisnęła piąstki i przygryzła małe usteczka. Widząc, jak bardzo stara się nie płakać, uświadomiłem sobie, że właśnie złamałem jej serce. Odwróciła się, ale zanim wyszedłem, podarowała mi jeszcze rysunek. Był to prosty szkic przedstawiający dwa ludziki trzymające się za ręce pod kulą radosnego słońca. Jeden ludzik był wysoki, a drugi mniejszy. Jeden miał spodnie,

a drugi czerwono-pomarańczową spódniczkę. Oba uśmiechały się szeroko, a pomiędzy ich głowami trzepotał skrzydłami kolorowy motyl. Podpis brzmiał: „Dla mojego przyjaciela Miki, od Hannah. Wróć szybko”. Tamtego dnia w sierocińcu czułem się po prostu szczęśliwy. Nawet lalki jakby się zmieniły, mogły znów być sobą. Spektakle miały banalną, zabawną, beztroską fabułę. Pozwoliłem nawet błaznowi pograć na skrzypeczkach, czego Niemcy nigdy nie mieli okazji zobaczyć. Gdy nadeszło popołudnie, przypomniałem sobie nagle, że przecież wymknąłem się z domu po kryjomu. Poczułem ścisk w żołądku. Obiecałem dzieciom, że wkrótce wrócę, i pospiesznie wyszedłem. Gnałem ulicami z powrotem do mieszkania. Ludzie, których mijałem, przemykali ulicami jak zwierzyna łowna. Kryli się w cieniach domów, skradali cicho jak myszy. Spoglądali jeden na drugiego podejrzliwie, nie wiedząc, komu mogą jeszcze ufać. Wyszedłem zza rogu na ulicę Gęsią i zamarłem z przerażenia. Tuż przed domem naszych sąsiadów stała jedna z tych budzących grozę zielonych niemieckich ciężarówek, gotowa do transportu dziennego ładunku na Umschlagplatz. Na ulicy roiło się od żołnierzy i jednostek SS. Niemcy wrzeszczeli i kopniakami wyważali drzwi. Dzwoniło mi w uszach, a moje serce waliło tak mocno, jak gdyby zaraz miało eksplodować. Stanąłem jak wryty i przyglądałem się temu wszystkiemu. Potem zobaczyłem, że tak samo sprawnie i z tymi samymi okropnymi krzykami na ustach, które od tygodni rozbrzmiewały po okolicy, ruszają w stronę naszego domu. – Raus, raus, schnell, macht schon, alle Juden raus! Krew dudniła mi w uszach w rytm walenia w drzwi. Stałem na drżących nogach i patrzyłem, co się dzieje. Nie miałem żadnej broni, nic nie mogłem zrobić. Żołnierze weszli do naszego mieszkania. Wodziłem wzrokiem za intruzami, którzy przechodzili z sypialni do kuchni. Jeden z nich otworzył kuchenne okno, chwycił dwiema rękami ukochaną doniczkę mojej mamy i z całej siły cisnął ją w dół, prosto na bruk. Ziemia i kwiaty rozsypały się po chodniku. Kawałki ceramiki, płatki i korzonki przeleciały aż na drugą stronę ulicy. Poczułem ukłucie w żołądku. Czy muszą niszczyć nawet kwiaty? Piękny ogród mojej matki? Po co? Inny żołnierz zaczął skopywać ziemię i rośliny z balkonowej podłogi. Używał przy tym takiej siły, jakby próbował zdobyć gola na boisku piłkarskim. Na jego twarzy malowało się zadowolenie, paskudna radość ze zniszczenia, jakie siał wokół siebie. Gdy patrzyłem, jak toną ostatnie małe wyspy naszego triumfu, zrobiło mi się niedobrze. Nie mogłem tego znieść, targało mną przemożne pragnienie zemsty. Chciałem raz na zawsze powybijać te szczury. Ale wbrew całej tej wściekłości po prostu stałem jak sparaliżowany, dysząc ciężko niczym pociągowy koń. Z transu wyrwał mnie znajomy dźwięk otwierania naszych frontowych drzwi – trzask, po którym następowało skrzypienie. Potem zobaczyłem, jak jedno po drugim wyprowadzają

ich z mieszkania: najpierw rodziców trzymających za ręce bliźniaczki, które w letnim świetle wydawały się jeszcze chudsze, małe dziecko wtulone było mocno w matczyną pierś, potem Carę, a na końcu moją matkę. Była bardzo blada i chociaż próbowała nie rozglądać się zbyt ostentacyjnie, wiedziałem, że wypatruje mnie na ulicy. Pomimo sierpniowego skwaru wszyscy mieli na sobie płaszcze, każde z nich niosło w ręku tylko jedną walizkę – zgodnie z nakazem Niemców. Dołączyli do nich sąsiedzi z obu stron ulicy. Wszyscy razem tworzyli stado przerażonych ludzi, kurczowo przytulonych do siebie nawzajem. Wydawało mi się, że słyszę, jak matka cichutko mówi coś do bliźniaczek. Zastanawiałem się, gdzie jest Ellie. Czyżby poszła za mną do sierocińca? A może gdzieś się ukrywała? W ułamku sekundy postanowiłem trzymać się z boku, choć całym swoim jestestwem pragnąłem podbiec do matki i stanąć przy niej, zgłosić się do Niemców, pojechać z nią, gdziekolwiek by jej nie zabierali. Ale jeśli nie było z nimi Ellie, musiałem ją odnaleźć. – Na macht schon, schneller, raus! – Brutalne rozkazy rozbrzmiewały echem po całej ulicy. Trzymając ludzi na muszce, żołnierze ładowali ich do ciężarówki. Kolejne osoby, jedna przy drugiej, zajmowały miejsca stojące na otwartej przyczepie. Ludzie chwytali się żelaznych prętów oraz siebie nawzajem. Po chwili ciężarówka ruszyła z piskiem opon. Wszystkich ludzi zgromadzonych tego dnia szczury zabrały na Umschlagplatz. Widziałem to miejsce z drugiego piętra szpitala kilka dni po tym, jak rozpoczęły się deportacje. Był to ogrodzony płotem plac, po brzegi wypełniony ludźmi, chaosem i rozpaczą. Gdy pociągi odjeżdżały, pozostawał głuchy i opuszczony, piętrzyły się na nim tylko cenne przedmioty ludzkiego dobytku: mała walizka, książki, skórzana torba, papier, ubrania. Od sąsiada dowiedziałem się, że w tych straszliwych tygodniach każdego dnia wywozili po siedem tysięcy osób. Każdego dnia znikało siedem tysięcy dusz. Coś usiłowało przebić się do mojej świadomości przez mgłę łez. Oczy zorientowały się od razu, ale mózg potrzebował dłuższej chwili, żeby zinterpretować to, co właśnie zobaczyłem. To był Max, żołnierz, który co tydzień wyprowadzał mnie z getta na występy dla Niemców. Zeskoczył z jednej z ciężarówek, które podjechały pod domy po przeciwległej stronie ulicy. Bez zastanowienia wyłoniłem się z cienia murów i podszedłem do samochodu. – Max... – odezwałem się ochrypłym i cienkim głosem, jednak zanim podszedłem bliżej, na mojej drodze stanął inny Niemiec i wycelował we mnie lufę karabinu. – Halt Jude, stehenbleiben! – krzyknął. Max sprawiał wrażenie zdumionego, jak gdyby zobaczył znajomą twarz, ale jej nie rozpoznawał. A potem nagle coś na jego obliczu uległo zmianie. – Czekaj, nie strzelaj – zwrócił się do żołnierza. – To jest lalkarz, nie pamiętasz? Wtedy uświadomiłem sobie, że tego drugiego widziałem podczas jednego z wieczorów w koszarach. Odruchowo włożyłem rękę do kieszeni. – Ręce do góry! – krzyknął do mnie chudy, patykowaty żołnierz o ostrych rysach.

Powoli uniosłem ręce. Z mojej prawej dłoni zwisał niemrawo książę. Tym razem jednak to ja przemówiłem: – Max, zabrali moją matkę, ciotkę i przyjaciół. Proszę, nie zabierajcie ich. Oni wszyscy mogą pracować. – Mój głos nabrał siły. Dostrzegłem smutek w oczach Maxa, ale jego głos ciął jak nóż. – Tak to już teraz jest, nic nie mogę na to poradzić. Rozkazy się zmieniły. A rozkaz to rozkaz. Ciesz się, że cię puściliśmy. Mach dass du fortkommst. Znikaj stąd. – Mój świat się zawalił, rozsypał w proch na moich oczach. Nie mogłem się ruszyć. Gapiłem się na Maxa, żołnierza, którego zainteresowanie pacynkami zmusiło mnie do prowadzenia podwójnego życia. Ale nagle Max puścił do mnie oko – to króciutkie mrugnięcie przypominało trzepot motylich skrzydeł. Już myślałem, że się pomyliłem, ale potem, przechodząc koło mnie w drodze do kolejnego budynku, Max wyszeptał: – Zobaczę, co da się zrobić. Czekaj na mnie dzisiaj wieczorem o dziesiątej przy Wache. Jak się nazywa twoja matka? – Halina Hernsteyn. Potem minął mnie, jak gdyby w ogóle mnie nie znał. Czy zastawiał na mnie ostateczną pułapkę, czy naprawdę miał zamiar mi pomóc? Odwróciłem się i odszedłem stamtąd, nadal cały roztrzęsiony. Podczas „Aktion” Max był równie brutalny, jak wszystkie inne szczury; tak samo jak inni wyważał drzwi kopniakiem. Ale przecież już wcześniej ryzykował, przeszmuglował dla nas leki i obronił mnie przed niecnymi zamiarami niektórych żołnierzy. Pytanie tylko, czy rzeczywiście mógł teraz ochronić moją rodzinę? Jeśli rzeczywiście by chciał... Był przecież żołnierzem Wehrmachtu, trybikiem wielkiej maszyny do zabijania. Przysięgał wykonywać rozkazy. Może tak samo jak ja czuł, że znalazł się w potrzasku? Potrząsnąłem głową. Skąd w ogóle przychodziły mi do głowy takie myśli? Nienawidziłem ich wszystkich tak samo. Jeżeli zaś chodzi o zapowiadane wieczorne spotkanie z Maxem, mogłem tylko czekać, by się przekonać. Ale gdzie się schować do tego czasu? Nigdzie już nie było bezpiecznie, a ja – pomimo godziny policyjnej – musiałem stawić się o dziesiątej przy Wache. Przemykając w cieniach pod ścianami, dotarłem na Umschlagplatz. Wszędzie po drodze obserwowałem ślady po straszliwym przejeździe szczurów. Ludzie, w tym również dzieci, leżeli martwi lub wykrwawiali się w rynsztokach. Widziałem też mnóstwo zniszczonych przedmiotów. Właściwie dlaczego szczury niszczyły to wszystko? Czy nie wystarczyło im, że wyciągają nas z naszych domów? Zupełnie czegoś innego uczyłem się kiedyś o Niemcach – dawno, kiedy jeszcze wolno nam było chodzić do szkoły. Podziwiałem ich muzykę i poezję, uczyłem się o ich filozofach i artystach. Dziś na widok tonących w śmieciach ulic nikt już chyba nie wierzył, że zamierzają przenosić nas na Wschód i tam pomagać nam na nowo budować domy. Wlokłem się przez zdewastowane ulice z uczuciem paskudnego ścisku w żołądku. W ustach czułem gorycz. Zbliżając się do Umschlagplatzu, opuściłem głowę. Podniosłem wzrok, dopiero gdy znalazłem kryjówkę, z której przez dziurę w płocie mogłem

obserwować, co się dzieje w środku. Usiłowałem wypatrzyć mamę i pozostałych, ale panował tam zbyt wielki chaos. Ludzie biegali jak szaleni w poszukiwaniu swoich najbliższych lub siedzieli samotnie na walizkach, mamrocząc coś, czytając albo modląc się. Inni gromadzili się w małych grupkach. Nie widziałem, żeby dostali jakąkolwiek wodę albo jedzenie. Poza własnym bagażem nie mieli też na czym siedzieć. Pusty, zapomniany przez Boga, piaszczysty skrawek ziemi. Wrota do otchłani. Przeszedł mnie dreszcz. Nie mogłem już znieść tego widoku. Musiałem stamtąd uciekać. Z początku nie wiedziałem, dokąd niosą mnie nogi, ale wkrótce rozpoznałem okolicę. Oczywiście sierociniec i „moje” dzieci. Waliłem pięścią w drzwi, aż w końcu otworzyła mi Margaret. Patrzyła na mnie z przerażeniem w oczach. – Dlaczego wróciłeś, Mika? – Wciągnęła mnie do środka i mocno przytuliła. Poczułem czystość jej fartucha, miękkie ciepło jej piersi. Przez krótką chwilę poczułem się bezpieczny. – Mika, co się stało? – mówiła, tak jakby brakowało jej tchu. – Zabrali moją matkę, ciotkę, bliźniaczki i ich rodziców. I dziecko też. Nie wiem, co robić! – wyrzuciłem z siebie na jednym oddechu. Poczułem, jak oczy pieką mnie od napływających łez. Nie chciałem płakać. Ani tu, ani gdziekolwiek i kiedykolwiek indziej. Wiedziałem, że gdybym zaczął, nie zdołałbym się już powstrzymać. – O Boże! – zawołała Margaret, a z jej twarzy zniknęły resztki koloru. Wziąłem głęboki wdech. – A jest tu Elli? – zapytałem. − Nie mogę jej znaleźć. – Nie, ale była wcześniej. Musiałeś się z nią minąć. Szukała cię. Powiedziała, że wróci na Gęsią, do waszego mieszkania. – Kobieta patrzyła na mnie życzliwym wzrokiem. Gdy pierwszy szok minął, uspokoiła się. Widziałem, jak w jednej z sal przylegających do korytarza dzieci gromadzą się wokół Janusza. Opowiadał im historię, a one słuchały go z pełną uwagą. Pośród nich dostrzegłem loczki Hannah. Z bólem przypomniałem sobie o jej niewinnych oświadczynach. – Dziękuję, Margaret. Muszę już iść. – Trzymaj się, Mika – powiedziała, a ja wymknąłem się na zewnątrz, zanim którekolwiek z dzieci zdążyło mnie zauważyć. Całą drogę powrotną pokonałem biegiem. Kłujący ból w płucach pozwolił mi zapomnieć o strachu i o czarnej dziurze, która pochłaniała powoli całe moje ciało. Ulica Gęsia była pusta, pogrążona w złowrogiej ciszy. Przed wejściem do domu pozbierałem z ziemi kilka kwiatków mojej matki, starannie wybierając korzenie i bulwy. Jej ukochany ogród został zdeptany i rozgnieciony, ale jej miłość nadal żyła w tych kwiatach, podobnie jak moja żyła w moich pacynkach. Drzwi frontowe były otwarte na oścież. Na palcach wszedłem po schodach do

mieszkania. Ellie siedziała w pracowni i pochylała się nad nową pacynką. Była to mała dziewczynka o włosach podobnych do włosów Hannah, ubrana w sukienkę uszytą z matczynej chusteczki. – Wszyscy zniknęli – powiedziała głosem zupełnie pozbawionym emocji. Nie podniosła wzroku. – Wiem, ale spotkałem się z Maxem i może będzie nam w stanie pomóc. Próbowałem mówić z przekonaniem, ale moje słowa brzmiały mało pewnie. Ellie roześmiała się tak przenikliwie, że włosy na karku stanęły mi dęba. Nigdy nie słyszałem, żeby tak się śmiała. – Mika, obudź się! Wierzysz tym świniom? Mówisz co najmniej tak, jakby ten żołnierz był inny niż wszyscy. A oni wszyscy są tacy sami! – Ale przecież dał nam lekarstwa, pamiętasz? Nawet jeśli chciał mi dzisiaj pomóc, to co mógł zrobić, kiedy wkoło kręcili się inni żołnierze? Ellie nic więcej nie powiedziała, ale mnie zrobiło się nagle strasznie smutno. Musiałem trzymać się tego ostatniego okruchu nadziei, jakkolwiek delikatny i marny by się wydawał. Zostawiłem Ellie samą w pracowni i otworzyłem drzwi do sypialni. Na stole, jakby na mnie czekał, siedział książę. Wtedy w końcu się rozpłakałem.

Rozdział 13 Ryzykowałem już choćby tak, że przebywałem na zewnątrz po godzinie policyjnej, o kręceniu się w pobliżu Wache nie wspominając. Przemieszczałem się sprawnie, unikając światła szperaczy. Gdy byłem u celu, zamarłem w oczekiwaniu. Po chwili straciłem czucie w prawej stopie. – Twoja matka i ciotka są pod tym adresem, pierwsze piętro po prawej stronie. – Nawet nie usłyszałem, jak Max do mnie podszedł, pomimo że kroczył w swoich ciężkich oficerkach. Po prostu nagle wyrósł koło w mnie w cieniu. Śmierdział papierosami, potem, piwem i jeszcze czymś, czego nie rozpoznałem. Strachem? Smutkiem? Nienawiścią? Wyciągnął mały skrawek papieru i wepchnął mi go w dłoń. – Nigdy nikomu o tym nie mów. – Jego głos brzmiał jakoś dziwnie. – A co z pozostałymi? Z bliźniaczkami? Z dzieckiem? – zapytałem. – Tobie nigdy dość. Zapomnij o nich. Verstanded? Dzisiejsze pociągi już odjechały. Nic nie da się zrobić. Musicie zostać pod tym adresem. Te ulice zostały już oczyszczone, tam będziecie bezpieczni. Przez chwilę staliśmy w dziwnej ciszy. Zabrakło mi słów. Wsunąłem dłonie w kieszenie i natrafiłem na płaszcz księcia. Dotknąłem futrzanego wykończenia i papierowej twarzy. Powoli wydobyłem lalkę, o którą Max prosił mnie tamtego wieczoru, zanim rozpoczęły się deportacje. Chciał ją dla swojego syna. Jakież to miało znaczenie w obliczu całej tej tragedii? Na co komu mogły się teraz przydać lalki? Jak gdyby chcąc potwierdzić słuszność moich przemyśleń, książę milczał i wisiał bezwładnie na mojej dłoni. Straciłem już tak wiele, więc skoro pozostały mi mama i Ellie… Wyciągnąłem rękę i podałem żołnierzowi moją najcenniejszą pacynkę. Max spojrzał na mnie zdumiony. – Proszę go wziąć – powiedziałem. – Jesteś pewien, chłopcze? − Jego głos na moment złagodniał. Ostrożnie chwycił księcia obiema rękami, a potem schował głęboko pod mundur. Na jego twarzy pojawił się lekki uśmiech. Nagle wydał mi się bardzo zmęczony. – Dziękuję ci, Mika. – Tylko raz, właśnie wtedy, zwrócił się do mnie po imieniu. – Nie mogę ci już pomóc. – Spojrzał na mnie w sposób zupełnie dla mnie nieodgadniony. Potem, dosłownie na momencik, położył rękę na moim ramieniu, ale szybko ją cofnął. – Idź już. Powodzenia. Odwróciłem się, zostawiając za sobą żołnierza i mojego księcia. Mój książę schowany pod jego niemieckim mundurem! Mój uroczy, kochany książę, który pocieszał moją matkę i zagrzewał mnie do oporu i walki. Co ja najlepszego zrobiłem?

Dlaczego przyszło mi do głowy, że jestem temu żołnierzowi cokolwiek winien? Gdy tylko się obróciłem, ogarnęło mnie straszliwe poczucie straty, jakby z mojej piersi wyrwano coś niezwykle istotnego dla życia. Przez chwilę chciałem za nim pobiec, ale kiedy się obejrzałem, Maxa już nie było. Książę pozostawił po sobie pustkę niczym prawdziwy człowiek. Czułem się podobnie jak wtedy, gdy po raz pierwszy przekazałem małą Esther obcej osobie zanurzonej w cieniu. Zatrzymałem się i wyszeptałem w noc: – Powodzenia, książę. Nie zapomnij o mnie. Już go nie było. W końcu był tylko pacynką. Otrząsnąłem się i czym prędzej wróciłem do mieszkania. W budynku panowała niesamowita cisza, w mieszkaniach ustało życie. Próbowałem wymazać z pamięci te bydlęce ciężarówki wywożące naszych sąsiadów w nieznane, ich ostatnie godziny na Umschlagplatzu. Cichutko zawołałem Ellie. Siedziała w pracowni, w tej samej pozycji, co wcześniej, jak gdyby w ogóle się nie ruszyła. Nie miałem serca opowiadać jej o księciu, więc po prostu pokazałem jej karteczkę, na której Max zapisał adres: ulica Orla 52. – Skąd wiesz, że to nie jest pułapka? – zapytała czujnie. – Nie wiem, Ellie, ale coś mi mówi, że to nie są żadne gierki. Poza tym, czy w ogóle mamy wybór? Ellie nie odpowiedziała, tylko powoli wstała i przyniosła z kuchni walizkę. Moja leżała schowana po lewej stronie łóżka. Na widok pustego miejsca obok, w którym wcześniej znajdował się bagaż matki, po raz kolejny poczułem ścisk w żołądku. Wyciągnąłem walizkę i zapakowałem do środka wszystko, co uznałem za przydatne albo ważne: resztę lalek, które nie miały swojego miejsca w płaszczu, materiały, igły, nożyczki i klej z pracowni, skarpetki, ubrania, noże, emaliowany garnuszek i koc. Jako ostatnią rzecz Ellie spakowała swoją książkę z arabskimi baśniami. Nie mogłem znaleźć albumu ze zdjęciami, widocznie matka musiała go zabrać. W końcu, przetrząsając mieszkanie w poszukiwaniu jedzenia, z tyłu kuchennej szafki znalazłem bochenek chleba zawinięty w kilka warstw gazety. Był to jeden z bochenków, które Max dał mi w noc mojego ostatniego przedstawienia. Wysechł na kamień. Zamknęliśmy drzwi i ruszyliśmy pod wskazany adres. Nie mieliśmy zamiaru wracać. Gdy dotarliśmy na miejsce, zobaczyliśmy puste domy. Wszystkie okna były ciemne, a jedyne światło na ulicę rzucał księżyc zbliżający się do pełni. Oglądaliśmy się za siebie i kryliśmy się w cieniu, ale nikt za nami nie szedł. Rzeczywiście Niemcy musieli już skończyć z tą ulicą. Wszystkich stąd deportowali. Pokonaliśmy ostatni zakręt i znaleźliśmy się na Orlej, ale gdy dotarliśmy pod właściwy numer, nie dostrzegliśmy w kamienicy żadnych śladów życia. Ścisnąłem Ellie za rękę i szeptem zaproponowałem, żeby skorzystać z dzwonka. Ona jednak potrząsnęła głową, a jej uroczy kucyk zatańczył na boki. Zaczęliśmy szukać małych kamyczków.

– Które to ma być mieszkanie? – Ellie mówiła mi wprost do ucha. Nagle dotarło do mnie, jak drogi stał się dla mnie ten głos. – Powiedział, że pierwsze piętro po prawej. – Wskazałem ku górze. W czarnych jamach okien nie dało się dostrzec nawet promyczka światła. Ellie rzuciła pierwszy kamyczek. Spudłowała. Spróbowała drugi raz. W głuchej ciszy dźwięk uderzenia rozszedł się echem. Żadnej reakcji. Postanowiłem spróbować mniejszym kamyczkiem. Nadal żadnej odpowiedzi. Na zmianę wysłaliśmy w górę jeszcze trzy czy cztery kamyczki. I nagle jakbym coś usłyszał. – Au... – syknęła Ellie, bo chyba za mocno ścisnąłem jej dłoń. W oknie nadal panował mrok, ale mógłbym przysiąc, że otworzyło się lekko. – Mamo, to ty?– Z powodu napięcia wyszeptałem te słowa nieco za głośno. Po chwili okno otworzyło się szerzej i dostrzegłem w nim sylwetkę mojej matki. − To ja i Ellie. – Mika? To naprawdę ty? – spytała drżącym głosem. Tym razem odezwała się Ellie: – Tak, to my. Wpuśćcie nas, szybko. Okno się zamknęło, a my usłyszeliśmy ciche kroki zbliżające się do frontowych drzwi. Po chwili w progu stanęła moja matka. Wpatrywała się we mnie przez chwilę, jakby zobaczyła ducha, a potem zarzuciła mi ramiona na szyję i przytuliła z całych sił. – Chodźcie na górę. Cara też tu jest. – Chwyciła mnie i Ellie za ręce, po czym wciągnęła nas na górę. Gdy otworzyła drzwi mieszkania, dostrzegłem Carę. Siedziała w rogu pokoju przy płomyku malutkiej świecy. Nie wstała, żeby powitać Ellie, wyciągnęła tylko ręce bez słowa. Mimo to Ellie przytuliła ją mocno. Później siedzieliśmy razem przy stole i rozmawialiśmy ściszonymi głosami. Właściwie w rozmowie uczestniczyliśmy matka, Ellie i ja − ciotka Cara cały czas milczała. Wydawało się, że zatraciła resztki wiary w słowa. – Co się z wami działo? – zapytałem. – Zabrali nas na Umschlagplatz, w to okropne, zapomniane przez Boga miejsce – odpowiedziała matka cicho, spoglądając to na mnie, to na Ellie. Cara stała teraz tyłem do nas. – Nie dali nam wody, a słońce paliło jak oszalałe. Stłoczyli tam setki ludzi i zostawili bez słowa wyjaśnienia. Nikt nie powiedział nam, co się dalej stanie. Szukaliśmy was, kiedy wsadzali nas na ciężarówki, i potem na Umschlagplatzu. Odchodziłam od zmysłów ze zmartwienia i tęsknoty za wami, ale myślałam sobie też, że skoro nie ma was z nami, to może jesteście gdzieś bezpieczni. Potem nagle z tłumu wyłonił się żołnierz, wysoki mężczyzna. Poruszał się szybko i było widać, że kogoś szuka. Gdy się zbliżył, usłyszałam, jak nawołuje: „Halina Hernsteyn?”. „Tak, tutaj”, odpowiedziałam odruchowo. „Za mną”, rozkazał, wskazując na mnie, ale ja chwyciłam jeszcze Carę. „Nigdzie nie idę bez mojej siostry. I jeszcze są siostry bliźniaczki i ich rodzice. Wszyscy możemy pracować”. „Nie, tylko ty i twoja siostra”. Nie było dyskusji, Mika, to wszystko wydarzyło się tak szybko. Przedzierałyśmy się przez tłum za tym żołnierzem. Ciągle jeszcze

mam przed oczami twarze bliźniaczek… i ich rodziców. Ich matka odwróciła się i powiedziała: „Idźcie, poradzimy sobie. Róbcie, co każe”... Ale mój Boże... co się z nimi stanie, Mika? − Mama zamilkła na moment, oddychając ciężko. − Cara i ja trzymałyśmy się siebie kurczowo. Ludzie się na nas gapili, jedni z litością, inni z nienawiścią. Jedna kobieta wysyczała: „Zdrajcy”. Żołnierz poprowadził nas przez małe wyjście w drewnianym płocie do pobliskiego domu, a tam kazał nam na siebie czekać w malutkim pokoju. Zamknął nas. Byłyśmy na tyle blisko, że dobiegały nas odgłosy chaosu panującego na Umschlagplatzu. Ludzie krzyczeli, szukali się nawzajem… Jakieś dwie godziny później przyjechał pociąg. Policja i żołnierze zaczęli krzyczeć: Raus, na macht schon! Ludzie wrzeszczeli w panice. Nikt nie chciał wsiadać do wagonów. Z tamtego domu nic nie było widać, a uszy zatkałam palcami, ale i tak mogłam sobie wyobrazić, jak wpychają ich do tych wagonów i zamykają jak bydło. Usłyszałyśmy głośny gwizd, a potem zgrzyt kół pociągu, który powoli nabierał prędkości. Później zrobiło się cicho, tak bardzo cicho... Gdy żołnierz w końcu nas wyprowadził, był już wieczór. Rzuciłyśmy okiem na plac. Panująca tam pustka napawała nas strachem, zupełnie jakby duchy ludzi szwendały się wkoło, poszukując się nawzajem. Tylko że nigdzie nikogo nie było. Wszyscy zniknęli. Żołnierz schował nas w innym domu do czasu zapadnięcia zmroku, a potem przyprowadził nas tutaj. Mika, oni zabrali bliźniaczki, dziecko, wszystkich… Głos uwiązł jej w gardle i schowała twarz w dłoniach. Miałem wrażenie, że tonę. Max był zwykłym żołnierzem Wehrmachtu, a nie członkiem SS, ale jednak uczestniczył w pracach grupy, która dostarczała ludzi na Umschlagplatz. Mimo to podjął ryzyko i uratował moją matkę i ciotkę, a mnie puścił wolno. Dlaczego? Czyżby dostrzegł we mnie podobieństwo do własnego syna? Czyżby pozostała w nim iskierka ludzkiej życzliwości, która pragnęła urzeczywistnić się w tym ostatnim geście? W tych okropnych dniach niczego nie dało się już przewidzieć. Prawa logiki przestały obowiązywać, pozostała tylko okrutna przypadkowość ślepego losu. Na jakiej podstawie mielibyśmy odróżniać żołnierza, w którym pozostały resztki człowieczeństwa, od takiego, który po prostu wykonuje rozkazy i zabija? Szczury potrafiły zmieniać swoje oblicze w mgnieniu oka. Jaskrawe plakaty propagandowe, na których przedstawiano nas jako szkodniki, nie przeszkadzały im w oglądaniu naszych występów, bawieniu się przy naszej muzyce i kabarecie. Tymczasem już następnego dnia strzelali do nas bez mrugnięcia okiem. Czy wszyscy nie jesteśmy do siebie biologicznie podobni? Przecież każdy z nas ma bijące serce, płuca podobne do drzewa i ciepłą, czerwoną krew. Tamtej pierwszej nocy matka nalegała, abyśmy zaciemnili okna kilkoma warstwami gazet. Potem zjedliśmy skromniutki posiłek w postaci cienkiej zupy z buraków, którą ugotowała na piecyku, oraz pół kromki chleba na głowę. Nie wiedząc, jak długo jeszcze będziemy tkwić w tym miejscu, musieliśmy bardzo ostrożnie gospodarować jedzeniem. Starałem się nie myśleć o ludziach, którzy mieszkali tu przed nami, pomimo że jedliśmy z

ich talerzy i spaliśmy w ich łóżkach. Wzdrygałem się na widok dziecięcych książek i zabawek porozrzucanych w jednej z sypialni. Matka kazała mi obiecać, że dopóki trwa wojna, więcej się jej nie wymknę. Tamtej pierwszej nocy, odurzony uczuciem ulgi z powodu tego, że udało mi się ją odnaleźć, chętnie przystałem na jej żądanie. Żyliśmy jak krety w mrocznym świecie tamtego mieszkania. Często budziłem się po nocach cały roztrzęsiony, jak gdyby wyczuwając czyjąś obecność w nogach łóżka. Jeżeli duchy istnieją, w tym mieszkaniu wprost się od nich roiło. Zabrałem ze sobą do łóżka kilka lalek, ale i tak brakowało mi księcia. Oddałem go, zdradziłem. Wyobrażałem sobie, jak Max bierze jakieś pudełko, zawija księcia w bibułę i wysyła wraz z listem do swojego syna do Niemiec – z pozdrowieniami z Warszawy… Ta myśl całkowicie mnie przygnębiała. Właściwie nie mieliśmy co robić i nasze dni upływały pod znakiem straszliwej nudy. Cara spędzała większość czasu przy stole, wpatrując się we własne ręce. Nawet Ellie nie była jej w stanie nakłonić do tego, żeby się odezwała. Raz dziennie mama kładła przed swoją siostrą nóż i prosiła o pocięcie ziemniaków czy buraków, a Cara wykonywała polecenie. Ellie zajmowała stary fotel i na większość dnia zatapiała się w świecie swoich arabskich baśni. Musiałem mocno naciskać, żeby od czasu do czasu zgodziła się przeczytać mi jakiś rozdział. Ja przetrząsałem inne mieszkania w poszukiwaniu czegokolwiek, co nadawałoby się do jedzenia. Z czasem nabrałem wprawy w poszukiwaniu najcenniejszych ukrytych skarbów. Raz udało mi się wydobyć z pieca małą miseczkę, wypełnioną po brzegi bezcennym cukrem. Innym razem znalazłem zapas ziemniaków, ukryty pod poduszką. Na ogół jednak udawało mi się zdobyć zaledwie kilka okruchów. Czasami wspólnie z Ellie ustawialiśmy na stole w kuchni małą scenę z walizek i wystawialiśmy przedstawienie dla mamy i Cary. Zdarzało się, że Cara rzucała nam delikatny uśmiech, przelotny jak ptak. Choćby dla tej krótkiej chwili warto się było starać. Pewnego wieczoru podczas przeszukiwania kieszeni płaszcza moje palce natrafiły na mały flecik. Wyciągnąłem go i nie zważając na to, że ktoś mógłby nas usłyszeć, zacząłem grać prostą melodię. Potem zagrałem następną i jeszcze inną. Mama, Ellie i ciocia Cara dołączyły do mnie przy stole i słuchały oczarowane. Wspominałem starego człowieka, który wygrywał swoje melodie dzieciom, podczas gdy ja przechadzałem się razem z dziadkiem po ulicy Leszno – całe wieki temu… Tamtego wieczoru siedzieliśmy przy stole w całkowitym milczeniu, a w oczach mieliśmy łzy. Po tygodniu spędzonym w ukryciu dopadła mnie klaustrofobia. Nie mogłem usiedzieć w miejscu, ciągle stukałem nogą o podłogę i gryzłem paznokcie do krwi. Dusiłem się w tej ciszy. Pragnąłem znowu poczuć świeże powietrze i zobaczyć dzieci z sierocińca. Chciałem zorientować się, jaka jest sytuacja w innych częściach getta. Jaki los spotkał dzieci ze szpitala? Jeżeli Niemcy chcieli się pozbyć wszystkich słabych i

niezdolnych do pracy ludzi, to dzieci zapewne nie miały szans na przetrwanie. Ellie próbowała mnie przekonywać, żebym jeszcze trochę poczekał, żebym pomógł jej w pracy nad nowymi przedstawieniami. Tylko że pośród tych niezmiernie ostrożnych szeptów nic nie chciało powstać. Lalki zwisały bezwładnie z naszych rąk, a wymęczonym dialogom brakowało ikry. Dziesięć dni po pojawieniu się w tym mieszkaniu wyszedłem z niego wczesnym rankiem. Nikomu nie powiedziałem, że wychodzę, nawet Ellie. Po prostu założyłem płaszcz i wymknąłem się. Chciałem podskoczyć do szpitala i zaraz wrócić, ale nie dotarłem daleko. Szedłem właśnie wzdłuż ulicy Orlej, gdy zza rogu wyłonił się niemiecki patrol. Nie miałem się gdzie schować. Znalazłem się w pułapce. Patrol zatrzymał się gwałtownie z piskiem opon, zaledwie kilka metrów przede mną. – Stehenbleiben Jude. Co masz pod płaszczem? – zabrzmiał ostry głos. Wysoki żołnierz wyskoczył z ciężarówki i zarzucił broń na ramię. – Nic – mówiłem nienaturalnie wysokim tonem. Żołnierz podszedł do mnie i palcem wskazującym uniósł mój podbródek. – Na schau mal wen wir da haben, proszę, kogo my tu mamy… lalkarz! – powiedział, szczerząc zęby. – Nie poznajesz go? Mlekopij, poznaję tę twarz. Pokaż, co masz w kieszeniach. – Zaśmiał się, ale nie ulegało wątpliwości, że gdyby tylko zechciał, w każdej chwili mógłby mnie zastrzelić. Wyciągnąłem z kieszeni krokodyla i czarownika Hagadaza. – Cóż za szczęśliwy Zufall… Dzisiaj wieczorem przyda nam się odrobina rozrywki. Wskakuj na ciężarówkę, chłopcze, zostaniesz naszą maskotką na dziś. Pomożesz utrzymywać spokój. Nogi się pode mną uginały, gdy wciągali mnie na ciężarówkę, ale oni tylko się śmiali. – Co jest, chłopcze, brakuje ci piwa? – zapytał ten pierwszy. Nie pamiętałem go, ale on ewidentnie mnie znał. Wypatrywałem Maxa, jednak nie było go wśród nich. Tamtego popołudnia miałem stracić kolejną cząstkę mojej duszy. Miałem zobaczyć, jak wygląda ich „Aktion” od początku do końca. Żołnierze mocnym kopniakiem wyważali jedne drzwi za drugimi, a znajomy krzyk: Raus, schnell, schnell! wypełniał ulice przerażeniem. Po zagonieniu ludzi na ciężarówki miotacze ognia rozsiewały śmiercionośne płomienie we wnętrzu ich dotychczasowych domów. Tamtego dnia coś mi podpowiedziało, że Niemcy nie spodziewają się, aby kiedykolwiek jacykolwiek Żydzi mieli wrócić do Warszawy. Ciężarówka stopniowo zapełniała się ludźmi: kobietami tulącymi do siebie dzieci, starcami, a nawet mężczyznami ciągle jeszcze arbeitsfähig − zdolnymi do pracy. Pomimo upału wszyscy mieli na sobie płaszcze, każdy trzymał w dłoni walizkę. Tak samo wyglądała moja matka, gdy dwa tygodnie wcześniej wspinała się na ciężarówkę. Czy mnie też zabiorą na Umschlagplatz? Nagle jeden z żołnierzy odwrócił się i spojrzał mi prosto w oczy. – Komm, spiel mal was schönes Bube. Weź swoje lalki i wystaw coś dla nich. –

Wyszczerzył się, ukazując przepastny wyłom w szeregu żółtych zębów. Wszystkie oczy zwróciły się na mnie. W myślach przeklinałem lalki i własną lekkomyślność, która skłoniła mnie dziś do opuszczenia kryjówki. Czym innym było organizować przedstawienie dla znienawidzonych oficerów i żołnierzy, a czym innym dla przerażonego tłumu, który Niemcy właśnie zabierali na Umschlagplatz. Poza tym teraz wiedzieli, że zabawiałem już wcześniej Niemców, że nawiązałem bliższe relacje ze szczurami. Poczerwieniałem na twarzy i modliłem się, by pochłonęła mnie ziemia. Nagle poczułem, że ktoś ciągnie mnie za płaszcz. Pochyliłem głowę. Z dołu patrzyła na mnie mała dziewczynka o ciemnych lokach. Trzymała w dłoni czerwoną walizeczkę, w której mogło się zmieścić co najwyżej kilka zabawek. – Czy mogłabym zobaczyć pana lalki? – Była mniej więcej w wieku Hannah. Ojciec dziewczynki, który trzymał ją za rękę, lekko skinął na mnie głową. Nie było już odwrotu. W ten oto sposób na ciężarówce mknącej pustymi ulicami w kierunku Umschlagplatzu wyciągałem z kieszeni mojego starego płaszcza jedną lalkę po drugiej. Wygłupiałem się i żartowałem, a gdy skończyłem z jedną lalką, przekazywałem ją komuś innemu. Pierwsza z pacynek, małpka, trafiła do rąk małej dziewczynki. Pozostałe przekazałem nieco starszemu chłopcu i kilkorgu dorosłych. Wkrótce w sztuce uczestniczyło osiem osób. W sumie lalki po prostu droczyły się ze sobą, od czasu do czasu bijąc się i przytulając. Udało nam się nawet trochę pośmiać. Potem nagle ciężarówka się zatrzymała. Dojechaliśmy na miejsce. – Raus jetzt. Schnell, schnell! – Żołnierz wskazał na mnie. – Nie ty, ty zostań. Żołnierze przystawili rampę do ciężarówki i ludzie zaczęli schodzić na dół wśród obelg i wyzwisk. Ojciec dziewczynki zdjął lalkę z ręki i podał mi ją. – Dziękuję – powiedział. Inni poszli za jego przykładem, a ja, jakby pogrążony w transie, przyjmowałem pacynki z powrotem. Leżały na moim kolanie zupełnie bezwładne, podczas gdy kolejni ludzie opuszczali ciężarówkę. Nie mogłem się ruszyć. Sam byłem jak lalka, jak świadek bez woli, bez kręgosłupa. – Sara, oddaj chłopcu jego lalkę. – Głos mężczyzny wyrwał mnie z odrętwienia. Sara! Jak mała Sara, jedna z „naszych” bliźniaczek. Boże, co się z nimi stało? Dziewczynka wyciągnęła w moją stronę rękę, w której trzymała małpkę. Ludzie oddawali mi lalki, choć sami właśnie tracili wszystko, co mieli, a ja po prostu siedziałem tam jak ostatni idiota. – Weź ją, proszę – powiedziałem, odpychając dłoń dziewczynki. Niech chociaż zabierze sobie tę przeklętą pacynkę! Dziewczynka uśmiechnęła się. Wsunęła lalkę ponownie na dłoń i pozwoliła jej chwycić swoją walizkę. Gdy otworzyła się prowizoryczna brama, wykończona drutem kolczastym, naszym oczom ukazał się Umschlagplatz. Jak oni zamierzali wepchnąć tam kolejnych ludzi? Po kilku chwilach straciłem małą Sarę z oczu. Ludzie z ciężarówki, którzy jeszcze przed chwilą

stanowili moją publiczność i wspólnie ze mną ożywiali lalki, teraz zniknęli w tłumie. Ciężarówka odjechała. Tamtego dnia uczestniczyłem w czterech makabrycznych zbiórkach i transportach na Umschlagplatz, aż w końcu żołnierze puścili mnie i ruszyli na stronę aryjską, do swoich koszar. Wysadzili mnie przy Wache późnym wieczorem i kazali stawić się tam następnego dnia. Wiedziałem, że się nie pojawię. Po powrocie do naszej kryjówki zastałem wszystkich w okropnym stanie. Najgorzej miała się matka. Ellie po prostu uścisnęła mnie z niewyobrażalną siłą. Zaraz potem to samo zrobiła mama; była blada jak ściana. Tamtej długiej nocy w końcu opowiedziałem jej o moim podwójnym życiu, o tym, do czego zmuszali mnie żołnierze, i jak wynosiłem dzieci pod płaszczem. Matka płakała i głaskała mnie po dłoni, nazywając mnie swoim dzielnym chłopcem. Powtarzała to raz po raz, aż w końcu kazałem jej przestać. Ukrywanie się w małym, zaciemnionym mieszkaniu było trudne. Mieliśmy wtedy bardzo mało jedzenia, więc przy każdej możliwej okazji wymykałem się, żeby zaczerpnąć świeżego powietrza, wymknąć się z tej klaustrofobicznej przestrzeni i zdobyć trochę pożywienia. Trzymałem się obietnicy złożonej matce, że nie będę zapuszczał się za daleko. Ja dzieliłem pokój z matką, a Ellie spała w innym pomieszczeniu. Tak strasznie żałowałem, że nie mogę wsunąć się razem z nią do łóżka, przytulić jej i pocałować, że nie mogę czuć ciepła jej ciała. Oboje nie mogliśmy znaleźć sobie miejsca, co w upale lata tylko pogarszało sytuację. Żyliśmy w norze jak niedźwiedzie w okresie zimowego snu. Niekiedy udało mi się ukraść jej całusa lub dwa, gdy nasze matki nie widziały. Ellie przeczytała mi większość opowieści ze swojej książki. Od czasu do czasu przerywaliśmy czytanie, żeby się pocałować albo nieporadnie poznawać swoje ciała. Potem, jednego dnia na początku sierpnia, stwierdziłem, że już nie mogę dłużej czekać i muszę się dowiedzieć, co się stało z dziećmi. Dni zlewały nam się w jedno, przypominając szarą wodnistą zupę, która teraz musiała nam wystarczyć za posiłek, ale mimo to próbowaliśmy śledzić bieg czasu. Korzystaliśmy w tym celu z małego kalendarza, który gdzieś znalazłem. Pamiętam, że był to siódmy sierpnia. Na dworze świeciło piękne słońce. Zostawiłem krótki liścik adresowany do matki i Ellie, po czym na palcach zszedłem po schodach. Gdy otworzyłem drzwi, powitał mnie ciepły poranek. Zapowiadał się gorący dzień. Biegłem wzdłuż Orlej, a potem Karmelicką. Wszystkie moje zmysły pracowały na zwiększonych obrotach. Wiedziałem, gdy tylko skręciłem za róg. Wiedziałem, jeszcze zanim zbliżyłem się do celu. Czułem to gdzieś głęboko w sobie. Może wiedziałem, jeszcze zanim w ogóle wyszedłem z domu tamtego dnia. Biały budynek, który przez tak długi czas zapewniał schronienie dzieciom, stał zupełnie

opuszczony. Frontowe drzwi zostały zabite deskami, jak gdyby ktoś chciał go zakneblować. Wpatrywałem się w zabarykadowane wejście, jakbym mógł uzyskać w ten sposób jakiekolwiek odpowiedzi. Podbiegłem bliżej i próbowałem zrywać deski, dostać się do środka, chociaż wiedziałem, że to wszystko na nic. Drzazgi wbijały mi się głęboko w dłonie, ale niepomiernie silniejszy ból czułem w sercu. Wszyscy zniknęli. Wszystkie moje maluchy. Spóźniłem się.

Rozdział 14 Może nadszedł koniec. Było dla mnie jasne, że ich koniec oznacza też mój koniec. Teraz ziemia otworzy się i pochłonie mnie razem z całym tym przeklętym gettem. Ludzie mówili, że gdy człowiekowi przydarzy się coś strasznego, to traci cząstkę swojej duszy. Ta część po prostu go opuszcza, odpływa gdzieś daleko. Nie miałem najmniejszych wątpliwości, że w moim przypadku ta część pozostanie na zawsze na progu sierocińca Janusza w tamten słoneczny sierpniowy poranek – że będzie próbować wedrzeć się do środka, aby znaleźć Hannah, Margaret, Janusza i pozostałe dzieci. Będzie czekać z zakrwawionymi dłońmi. Później dowiedziałem się, że cały sierociniec został deportowany piątego sierpnia. Janusz, Margaret, pozostałe pielęgniarki i dwieście dzieci. Janusz mógł ocalić swoje życie, bo w ostatniej chwili Judenrat załatwił dla niego odpowiednie papiery, ale już na Umschlagplatzu odmówił pozostawienia dzieci. Ludzie dziwili się tej decyzji, ale ja ją rozumiałem. To były jego dzieci, jego życie. Każdy, kto widział ten długi rządek dzieci, zapamiętał, jak maszerowały – para za parą – w swoich najlepszych ubraniach, cały czas śpiewając piosenki. Na Umschlagplatz prowadzili je Margaret, Janusz i jeden z chłopców, który grał na skrzypcach. Ludzie opowiadali później, że dzieci grzecznie wsiadały do bydlęcych wagonów, bez najmniejszego zamieszania czy sprzeciwu. Janusz powiedział im tamtego ranka, że jadą na wycieczkę na wieś. Ja jednak myślę, że prawda była trochę inna. Oczywiście, że dzieci się bały. Wszyscy się bali, jak mogliby się nie bać? Tylko że one kochały Janusza tak mocno, jak on kochał je, więc postanowiły grać w tę jego grę pod tytułem „Jedziemy na wycieczkę”. Od tamtej pory wieść o Januszu i jego dzieciach rozeszła się po getcie. Ludzie opowiadali sobie o tym zdarzeniu i o samym Januszu, ale pewnie nikt nie wiedział nic o dzieciach, o tym, jak się nazywały i co w życiu przeszły. Kto będzie pamiętał o Hannah – najsłodszej, najbardziej pełnej życia i zdeterminowanej pięciolatce, jaką kiedykolwiek poznałem? Na tym się jednak nie skończyło. Koniec nastąpił 15 sierpnia, w kolejny gorący i bezchmurny dzień. Starałem się zachowywać cierpliwość, zajmować się pacynkami i Ellie, ale nie mogłem nie dostrzegać tego, co dzieje się wokół nas. Podczas jednej z krótkich wypraw, które odbywałem po okolicy w poszukiwaniu jedzenia, poznałem chłopaka, mniej więcej mojego rówieśnika. Powiedział mi, że wbrew wszelkiej logice szpital dziecięcy nadal istnieje. Ellie, która też martwiła się o dzieci, a na dodatek miała już dość nudy, strachu i głodu, postanowiła

iść ze mną. – Musimy się pospieszyć, najwyżej godzinka – uprzedziłem, ciesząc się na myśl, że będzie ze mną. Zabraliśmy ze sobą tylko mój płaszcz i lalki. Zostawiliśmy krótki liścik adresowany do mamy i cioci Cary. Gdy dotarliśmy do szpitala, od razu stało się dla nas jasne, że pielęgniarki nie mogą już zaoferować dzieciom nic poza dobrym słowem. Od naszej ostatniej wizyty minęło wiele tygodni, a widok zniszczonego budynku mocno nas przybił. Stał niczym latarnia morska pośród szalejących fal; nadal zapewniał pewnego rodzaju schronienie, ale nie było tam już ani bandaży, ani leków, jedzenia też brakowało. Na oddziale gruźliczym pozostało zaledwie pięcioro dzieci z tych, które nas pamiętały. Teraz we wszystkich łóżkach leżało po troje maluchów. Były tak chude, że nie bardzo wiedziałem, co jeszcze trzyma je przy życiu. Mimo to lalki zdołały swoimi sztuczkami wywołać uśmiech na kilku twarzach. Dzieciom brakowało sił, nadal jednak chciały same pobawić się lalkami. Spojrzałem na Ellie. W ostatnich tygodniach rzadko się uśmiechała, tymczasem teraz, gdy ożywiała lalki i bawiła się z dziećmi, zdarzało się jej nawet głośno zachichotać od czasu do czasu. Kręciło mi się w głowie, być może z głodu, ale mimo to jej obecność wydawała mi się najwspanialszym możliwym darem w tych mrocznych czasach. Zostaliśmy tam dłużej, niż planowaliśmy – musieliśmy poświęcić uwagę każdemu dziecku – więc wracaliśmy do domu już po południu. Na ulicach panowała grobowa cisza. Niegdyś w przeludnionym getcie rozbrzmiewały cały czas głosy ludzi i odgłosy życia. Teraz mieszkaliśmy w mieście duchów. Pędziliśmy opustoszałymi ulicami szalonym zygzakiem. Gdy skręciliśmy w Orlą, naszym oczom ukazał się straszliwy widok. Część budynków stała w niedawno wznieconych płomieniach, a drzwi frontowe do naszej kryjówki były otwarte niczym bezzębne usta. Wbiegliśmy na górę. Drzwi do mieszkania były uchylone. Mama i Cara zniknęły. Mieszkanie wydawało się nienaruszone, poza tym że zdarte z okien gazety leżały porozrzucane na całej podłodze. Zniknęły też płaszcze i dwie sfatygowane walizki. Nie mieliśmy sąsiadów, którzy mogliby nam opowiedzieć, co się stało. Pozostał nam stół, z którego korzystaliśmy przez ostatnich kilka tygodni. Na krześle wisiał szalik mamy – ciemnoczerwony jak świeża rana. Pamiętam, jak staliśmy naprzeciwko siebie w tym małym mieszkaniu. Panowała między nami upiorna cisza, jakby zapowiadająca nadciągającą wielkimi krokami potężną burzę. Potem niczym grzmoty posypały się na mnie ciosy Ellie. – Dlaczego poszłam z tobą dziś rano? Dlaczego?! Dlaczego tam poszliśmy?! Może usłyszelibyśmy, jak nadchodzą, moglibyśmy się ukryć! Wszyscy razem... Stałem w całkowitym bezruchu, z rękami zwieszonymi bezładnie wzdłuż ciała. Pozwalałem, by mnie okładała. Prawie nie czułem tych ciosów, ale miałem wrażenie, że spływa na mnie jakaś dziwna ulga. Mógłbym tam pozostać już na zawsze, ale w końcu Ellie straciła energię i załkała bezsilnie. Jej szloch również we mnie rozbudził rozpacz.

Płakaliśmy razem, tuląc się do siebie jak para rozbitków. Gdy w końcu, umęczeni i zdruzgotani, wyswobodziliśmy się z tego uścisku, popędziliśmy na Umschlagplatz. Nikogo tam nie było. Z kolejnych dni pamiętam niewiele. Ukryliśmy się w innym mieszkaniu. Szwendaliśmy się jak bezpańskie psy w poszukiwaniu resztek jakiegokolwiek pożywienia. Nocami przytulaliśmy się do siebie, jakbyśmy mogli w ten sposób podtrzymać się przy życiu. Ellie nie przestawała mówić o naszych matkach, a ja nie potrafiłem tego znieść. – Już ich nie ma, Mika – mówiła. – Nie żyją. Czuję to w kościach. Jak to możliwe, że Niemcom uchodzi to na sucho? – Siadała prosto, a w jej oczach płonął ogień. – Cholera jasna, czy świat nie wie, co się z nami dzieje? A ci ludzie po drugiej stronie muru? Widzieli, co się działo w getcie. Widzieli, jak nas zabierali. Milczałem, ale moje serce zamarzało jak tafla jeziora na zimowym mrozie. Po nocach śniła mi się mama. Widziałem, jak stoi przy kuchni i nucąc piosenkę, gotuje zupę. Gdy do niej podchodziłem, odwracała się i uśmiechała: „O mój książę!”. Już miałem do niej podejść, gdy nagle coś się w niej zmieniało. Jej piękne rysy zaczynały się rozmazywać. Najpierw znikały usta, potem nos, głęboko osadzone ciemne oczy, aż w końcu cała twarz przeobrażała się w czystą, białą powierzchnię. Budziłem się z krzykiem, zupełnie zdezorientowany. Uspokajałem się dopiero wtedy, gdy Ellie zaczynała głaskać moje wilgotne czoło. Nie mogłem przestać myśleć o mamie. Co się działo z tymi wszystkimi ludźmi z bydlęcych wagonów? Dokąd wywoziły ich szczury? Deportacje skończyły się tak nagle, jak się zaczęły. Dwudziestego pierwszego września, w nasz święty dzień Jom Kippur. Niewielu nas pozostało. Jak wszystko, co robili Niemcy, również i ta akcja została przeprowadzona ze śmiertelną efektywnością. A plan był niesamowity! Zagnać wszystkich Żydów na niewielką przestrzeń i zamknąć ich tam. Pozostawić na dłuższy czas, żeby kisili się we własnym sosie, aż najsłabsi sami padną od gorączki, tyfusu, głodu i zimna. Niech Judenrat sam ustanawia prawa. Niech sami sobie szyją opaski na ramiona. Sprawić, żeby Żydzi zniknęli z oczu i z umysłów ludzi, aby ci mieszkający poza gettem stopniowo o nich zapominali. Potem zrzucić na nich winę za choroby, wkroczyć do środka i „przesiedlić” ich – nie na Wschód, ale do krainy śmierci – upewniwszy się najpierw, że ich los nie będzie nikogo obchodzić na tyle, by mogło to przeszkodzić w realizacji akcji. Nie mogłem pojąć, jak to możliwe, że deportacje odbywały się właściwie na oczach Polaków katolików, naszych dawnych sąsiadów. Niektórzy mogli zobaczyć ze swoich domów, co się dzieje w getcie. Stali z boku, gdy w 1940 roku Niemcy zaganiali nas za mury, a potem znowu na Umschlagplatz tamtego potwornego lata 1942 roku. Setki tysięcy ludzi, dzieci, mężczyźni, kobiety, całe rodziny, po siedem tysięcy ludzi dziennie, przez wiele dni, wiele tygodni. Czy oni naprawdę wierzyli, że zabierają nas do nowych domów? Przecież wiedzieli, jak nas wcześniej traktowano. A może to niemiecki terror śmiertelnie ich paraliżował?

Pozbawieni resztek życiowych sił, brnęliśmy z Ellie przez kolejne dni zupełnie bez celu. Jakby na złość pogoda pozostawała nieskazitelna. Po co trawa ciągle rosła w małych kępkach pośród szarości getta, skoro zniknęły stąd wszystkie dzieci? Wyrastała teraz nawet wyżej, bo nie deptało po niej tak wiele stóp. Po co niebo nadal lśniło błękitem, skoro Hannah została gdzieś wywieziona bez mojego przyrzeczenia, bez mojego „tak” w swoim małym serduszku? Po co kwiaty ciągle przebijały się przez ziemię, skoro mojej mamy już nie było, a jej doniczki zostały rozbite? I to straszliwe obojętne słońce. Jak śmiało tak piec, opalać nam skórę i ogrzewać kości, podczas gdy moją matkę pakowano do bydlęcych wagonów? Zabrali ich pośród skwaru lata. Dlaczego przyszli w lecie? W lecie dni są dłuższe, więc mogli pracować bardziej wydajnie, a przecież dla Niemców nic nie liczy się tak, jak wydajność. Gdzie jesteś, mamo? Co się stało z twoimi ubraniami, z twoim uśmiechem? Kiedyś uwielbiałem słońce, ale tamtego lata jego żar przyprawiał mnie o mdłości. Z całego serca pragnąłem, żeby zgasło. Pewnego dnia, gdy miałem już tego dość, wyzwałem słońce na pojedynek. Chciałem je zmusić, by zniknęło. Byłem gotów oddać wzrok za zaćmienie. Gdybym miał od tego oślepnąć, trudno, niech i tak będzie. Siedziałem samotnie w rogu podwórka kamienicy, w której się ukrywaliśmy. Powoli skierowałem oczy bezpośrednio ku słońcu. Wziąłem głęboki wdech, uparcie utkwiłem w nim nieruchomy wzrok… ale nic się nie stało. Zdradziły mnie moje własne odruchy, musiałem zamknąć powieki. Siedziałem cały spocony z zaczerwienionymi i załzawionymi oczami, mrużąc je pod wpływem słonecznego blasku. Na chwilę pozostał ze mną jego cień, mała ciemna plamka pod powiekami.

Rozdział 15 Nad gettem zawisła złowroga cisza. Rozpoczęła się nowa faza naszej masakry. Po dwóch miesiącach deportacji w getcie pozostało zaledwie sześćdziesiąt tysięcy Żydów. Gdy zamykali nas tu w październiku 1940 roku, było ich ponad czterysta tysięcy. W niegdyś przeludnionym i hałaśliwym miejscu zapadła teraz cisza kostnicy. Pewnego dnia pojawiły się plakaty obwieszczające rozkaz zgłoszenia się do Niemców. Ellie i ja przez chwilę zastanawialiśmy się, co zrobić, ale skończyło nam się jedzenie i możliwości szukania go, więc ostatecznie zdecydowaliśmy się zgłosić. W ten sposób po raz pierwszy od roku zostaliśmy rozdzieleni. Mężczyźni i chłopcy mieli spać w dużych wspólnych kwaterach położonych nieopodal muru getta, w pobliżu niemieckich fabryk zlokalizowanych po stronie aryjskiej. Tam też musieli pracować. Mieliśmy codziennie zbierać się przy Wache, skąd prowadzono nas na stronę aryjską: na place budowy i do kilku ocalałych fabryk. Ktoś zarabiał duże pieniądze na naszych sfatygowanych kościach i umęczonych duszach. Zwykle pracowaliśmy ponad siły, ale przynajmniej dostawaliśmy jedzenie, a poza tym codzienne przechodzenie na drugą stronę stwarzało nowe możliwości do szmuglowania różnych rzeczy. Ellie, podobnie jak wiele kobiet, została wysłana do sklepów Toebbens-Schultz na ulicy Nowolipie. Tam przez dwanaście godzin dziennie musiała czyścić i naprawiać niemieckie mundury, które następnie trafiały na front wschodni. – Wiesz, te mundury są bardzo często podziurawione jak sito, podarte i mocno zakrwawione – powiedziała mi pewnego wieczoru z uśmiechem na ustach. To była pokrzepiająca wiadomość. Najwyraźniej na froncie rosyjskim sprawy nie układały się najlepiej dla szczurów, a nasze kobiety starały się partaczyć te naprawy, jak tylko się dało. W tym okresie nie widywaliśmy się z Ellie zbyt często, tylko czasami udawało mi się wymknąć z naszych baraków do kwatery kobiet albo jej przyjść do mnie. To były krótkie, skradzione losowi chwile, malutkie odcinki czasu. Nadal nie potrafiliśmy rozmawiać o naszych matkach, a pocieszenie, które znajdowaliśmy w swoich ramionach, ulatniało się szybko jak kropelka wody w upale. Jakże mogliśmy dalej tak żyć, wyssani z życia, puści do cna? Nocami śniły mi się koszmar za koszmarem – twarz mojej matki znikała, usiłowałem dogonić pociągi, biegłem bez tchu przez ulice getta, usiłowałem krzyczeć, ale nie mogłem dobyć z siebie głosu. Mroczne dni spędzane w fabrykach bez promyczka nadziei i sensu ciągnęły się w nieskończoność. Mimo wszystko jakoś dawałem radę. Pracowałem z opuszczoną głową, oddając się

przyziemnemu i otępiającemu zadaniu montowania szczotek, które miały utrzymywać Rzeszę Niemiecką w czystości. Po pewnym czasie zacząłem się przyglądać chłopcom i mężczyznom pracującym obok mnie i stwierdziłem, że podobnie jak ja, wielu młodych ludzi ma w oczach żądzę zemsty. Jednego dnia pochylił się nade mną Henryk, młody Żyd z Krakowa. – Mika, idź do toalety. Już – wyszeptał. – Zajrzyj w kąt przy oknie. Znajdziesz tam karteczkę wetkniętą w szparę. Przeczytaj i nie zapomnij schować jej z powrotem. Zrobiłem, jak przykazał. Nie musiał zadawać sobie trudu zbyt starannego chowania czegokolwiek w naszych nędznych toaletach. Szczury nigdy niczego tam nie szukały. Wyciągnąłem ciasno zwinięty kawałek papieru i rozprostowałem go. Przeczytałem: „Do broni, bracia i siostry! Nie damy poprowadzić się jak owce na rzeź! Lepiej umrzeć w walce jako wolni ludzie, niż żyć na łasce morderców. Powstańmy i walczmy do ostatniego tchu!”. Był to przedruk odezwy autorstwa poety Aby Kownera, sformułowanej w grudniu 1941 roku, czyli w okresie, kiedy my jeszcze daliśmy się zwodzić fałszywej nadziei. W okresie sprzed deportacji. Przeszedł mnie dreszcz, ale przesłanie dobitnie do mnie przemówiło. W ten sposób zostałem członkiem grupy, która ukształtowała się w tych straszliwych tygodniach po deportacji – ŻOB, czyli Żydowskiej Organizacji Bojowej. Tworzyła ją grupa młodych niesamowitych ludzi, w większości w wieku od trzynastu do dwudziestu dwóch lat. W jej skład wchodziło również kilka dziewcząt i kobiet, a wszyscy pałaliśmy żądzą zemsty. Spotykaliśmy się potajemnie wieczorami w naszych kwaterach. Nadeszła pora planowania oporu podczas ostatniej walki. Nie było już czasu na opłakiwanie tych, których straciliśmy. Nie mieliśmy nic więcej do stracenia. Pewnej nocy w naszym baraku pojawił się kurier polskiego ruchu oporu. Był w opłakanym stanie. Usiłował coś wyjąkać. Stał przed nami blady jak ściana i próbował wydobyć z siebie jakieś słowa. Zgromadziliśmy się wokół niego, wstrzymując oddech. Okazało się, że trafił do bydlęcych wagonów, ale tuż przed odjazdem do Treblinki udało mu się uciec. Nie powiedział, jak wydostał się z pociągu – może przecisnął się przez okno, a może zrobił dziurę w podwoziu wagonu. W każdym razie szedł wzdłuż torów aż do obozu. Przez wiele dni chował się po lasach i obserwował pociągi. Codziennie do Treblinki przybywały zatłoczone bydlęce wagony. Wyrzucały swój ludzki ładunek, po czym w ciągu zaledwie kilku godzin ze stukotem ruszały puste z powrotem do Warszawy. Gryzący czarny dym unoszący się nad lasem w końcu uświadomił mu, dlaczego te pociągi nigdy nie przywożą żywności ani żadnych innych zapasów. Zmarli nie muszą jeść. Nie było mowy o żadnym przesiedleniu. Tam odbywała się eksterminacja. Jakimś cudem, ledwo żywy z głodu i wycieńczenia, wrócił do Warszawy. Chciał za wszelką cenę nas odnaleźć i rozwiać nasze złudzenia co do losu Żydów. Wieść rozniosła

się lotem błyskawicy. Eksterminacja – od samego początku takie właśnie mieli plany, zamierzali wytępić nas jak szkodniki. Niektórzy już dawno instynktownie czuli, że o to chodzi, czuli to w kościach, ale ta relacja świadka zmieniła wszystko. Nadszedł czas działania! Wkrótce potem zorganizowano ściśle tajną misję przekazania aliantom mapy Treblinki, sporządzonej na podstawie doniesień tamtego człowieka. Miała zostać przeszmuglowana w bucie. Szczęśliwym zrządzeniem losu materiał dotarł aż do Anglii, ale zanim alianci dostali się na miejsce, z Treblinki nic już nie zostało. Niemcy zatarli po sobie ślady z taką samą skrupulatnością, z jaką „obsługiwali” obóz. Wysadzili w powietrze wszystkie komory gazowe, zmarłych ekshumowali, a ich szczątki spopielili. Teraz na nowo zarósł lasem. O tym wszystkim dowiedziałem się jednak dopiero znacznie później. Po nocach gromadziliśmy się i godzinami snuliśmy plany. W fabryce zaprzyjaźniłem się z Andre, wysokim mężczyzną o kilka lat starszym ode mnie, utalentowanym skrzypkiem, który grał kiedyś w Warszawskiej Orkiestrze Symfonicznej. Podobnie jak ja Andre pałał żądzą zemsty. W wyniku deportacji stracił wszystkich swoich najbliższych: rodziców, dwie siostry i dziadka. To jednak nie on, tylko starszy mężczyzna, Alexei, jako pierwszy podjął temat broni. Przed wojną uczył historii i chociaż w jego oczach i słowach płonął ogień, mówił głosem łagodnym i spokojnym. Poza nim żaden z członków jego rodziny nie przetrwał ostatnich kilku miesięcy. – Towarzysze, musimy działać, i to teraz − mówił Alexei. − Jesteśmy to winni tym, których od nas zabrano, ich spopielonym ciałom. Nie chcieliśmy w to wierzyć, ale nie możemy wypierać się tej straszliwej prawdy. Czas ignorancji dobiegł końca! − Alexei był człowiekiem zupełnie przeciętnym i łatwo można było nie zwrócić na niego uwagi, ale spokój i determinacja w jego głosie szybko zgromadziły wokół niego tłumy. Chwycił jedno z nielicznych krzeseł, wspiął się na nie i uniósł w górę ręce. – Towarzysze, nadchodzi czas powstania. Musimy pokrzyżować Niemcom plany i wybić ich, jednego po drugim. Już nigdy więcej nie damy się poprowadzić jak owce na rzeź. Powstańmy i sięgnijmy po broń, aby pomścić nasze matki, dzieci, siostry, braci, przyjaciół i ukochanych! − Mowa wywołała głośny aplauz. Jego pasja zdołała przedrzeć się przez mrok i dotrzeć do pokładów czegoś, co zdawało nam się utracone na zawsze. Ellie, która tamtej nocy stała u mojego boku, mocno chwyciła mnie za rękę. Alexei obudził się w nas szczery zapał, ale niestety nie dysponowaliśmy prawie żadną bronią. – Po stronie aryjskiej niektórzy ludzie też się w końcu budzą i wyrażają gotowość poparcia naszej walki. Wydaje wam się, że trzeba było siły, aby dotrwać do dnia dzisiejszego? Zapomnijcie o tym! Teraz będziemy potrzebować każdego grama siły i odwagi, aby przeszmuglować możliwie dużo broni i przygotować się do walki, abyśmy mogli powstać niczym buchający ogień, niczym ziejący kulami smok. Zjednoczymy się i weźmiemy drani z zaskoczenia! − Wszyscy słuchali urzeczeni. Alexei wziął głęboki oddech. – Odebrali nam nasz dobytek i nasze domy, zagnali nas do getta… a my nie stawialiśmy oporu. Rozdzielili nasze

rodziny… a my nie podjęliśmy walki. Teraz poza spokojem ducha nie pozostało nam już nic do stracenia. Nadszedł czas powstania! Czas, by wzniecić ogień i przygotować się do walki. Kto jest gotów podjąć to wyzwanie? Jedna po drugiej kolejne ręce unosiły się w górę: męskie, chłopięce, kobiece, dziewczęce. Wśród nich – ręka Ellie. Wszyscy przebywający w barakach byli gotowi. Czy w ogóle mieliśmy wybór? W żaden inny sposób nie mogliśmy odzyskać utraconej godności. Po tym spotkaniu każdy z nas rozpoczął swoje drugie, sekretne życie – którego smak poznałem już wcześniej. Następnej nocy opowiedziałem Andre o moich przedstawieniach dla żołnierzy i o dzieciach – o tych, które wyniosłem z getta, i o sierotach, które spotkał tragiczny los. Kiedy skończyłem, poklepał mnie po plecach. – Jesteś dzielnym chłopcem, Mika – powiedział. − Sądzę, że twoje pacynki i twój płaszcz mogą nam się wkrótce przydać. Rzeczywiście, wkrótce potem Andre przyszedł i powiedział, że ma dla mnie zadanie. Jak się okazało, chciał, abym szmuglował pod płaszczem największe i najbardziej niebezpieczne rodzaje broni. Raz ukrywałem w kieszeniach części karabinu maszynowego, innym razem przeniosłem zwykły karabin i trzy granaty. Ile przygód przeżył ten dziadkowy płaszcz! Najpierw ukrywał dzieci, których serduszka biły tak szybko jak u małego zajączka, a teraz zaznawał chłodu stali. Za każdym razem świadkami tych transportów były lalki, które stały się moimi powiernikami i towarzyszami w tej grze na śmierć i życie. Potem jednej nocy Andre przedstawił mnie naszemu przywódcy Mordechajowi. Był to młody, dwudziestosiedmioletni człowiek o ciemnych oczach, masywnej głowie pokrytej czarnymi jak węgiel włosami i wspaniałym, szerokim uśmiechu. – Słyszałem o twoich przygodach po obu stronach muru, chłopcze. – Przyglądał mi się uważnie, przestępując z nogi na nogę. – Może twoje lalki mogłyby wystąpić, żeby podbudować trochę morale? Bardzo tego potrzebujemy. – Pomyślałem o księciu i jego płomiennych przemowach. – Poza tym – ciągnął Mordechaj – wśród mężczyzn i kobiet ciągle są jeszcze tacy, którzy nie odnoszą się do odezwy Alexeia specjalnie entuzjastycznie. Może brakuje im śmiałości, aby walczyć... Tymczasem nam przyda się każda para rąk. Czy twoje pacynki mogłyby w tym pomóc? – Nie wiem, ale chyba mógłbym spróbować. Pod wpływem tej prośby coś zakłuło mnie w środku, ale jednocześnie poczułem też iskierkę dumy. Skoro Mordechaj uważał, że moje przedstawienie lalkowe może odegrać istotną rolę, to zamierzałem spróbować. Nadałem moim lalkom wygląd zwykłych mężczyzn i kobiet, takich jak my, a oprócz tego zrobiłem żołnierzy, oficerów i policjantów. Nie chciałem dać się z nimi złapać, więc ukryłem je w najgłębszych kieszeniach mojego płaszcza. Stopniowo powstał nowy zestaw lalek, który tchnął nowe życie w moją

dotychczasową trupę. Pewnego wieczoru po powrocie z męczącego dnia pracy po stronie aryjskiej wyrwałem się na chwilę do naszego starego mieszkania, żeby przynieść trochę materiałów z pracowni. Godziny policyjnej przestrzegano bardzo rygorystycznie, a schwytanie groziło rozstrzelaniem, jednak skończył mi się klej, masa papierowa, lakier i materiały. Teraz uważałem się za kogoś więcej niż tylko lalkarza. Byłem lalkarzem-szmuglerem, lalkarzembojownikiem. Musiałem zadbać o odpowiednie zaopatrzenie. Gdy wszedłem do naszego starego mieszkania na Gęsiej, przytłoczył mnie widok tamtejszej kuchni. Stół pokrył się grubą warstwą kurzu, ale czajnik pozostał tam, gdzie był, a krzesła stały tak, jak gdyby mama miała tu za chwilę wejść, usiąść i nalać nam herbaty. Jej patelnia ciągle jeszcze leżała na piecu. Zabrałem kilka rzeczy z pracowni i czym prędzej ruszyłem w drogę powrotną. Z czasem coraz więcej mnie to kosztowało. Niemcy ciągle mnie pamiętali i dość często wzywali mnie do siebie, abym dostarczał rozrywki oficerom i żołnierzom. Najlepiej sprawdzały się oczywiście przedstawienia w stylu Punch i Judy. W nocy zaś zagrzewałem do walki towarzyszy, wystawiając zupełnie inne spektakle. W tych scenach strzelaliśmy do szczurów, wysadzaliśmy ich w powietrze, roztrzaskiwaliśmy ich na miał. Czasami w występach uczestniczyły jednocześnie stare i nowe pacynki, a wtedy rozpętywało się prawdziwe piekło. Krokodyl gonił żołnierzy, a błazen okładał oficera tak długo, aż ten padał bez życia. Zrobiłem nawet malutką pacynkę Hitlera, która za każdym razem kończyła w paszczy gada. Pewnego wieczoru Andre poprosił mnie na bok. – Słuchaj, Mika – powiedział − twoje sztuki stanowią źródło świetnej rozrywki, ale mogłyby się też doskonale sprawdzić przy tworzeniu planów niebezpiecznych operacji. – Nie bardzo rozumiałem, o co mu chodzi, ale Andre wyraźnie zapalił się do tego pomysłu. – Jestem przekonany, że to by się mogło sprawdzić. Mogłoby nam pomóc wyobrazić sobie, jak powinniśmy walczyć z Niemcami. Wciągnijmy w to wszystkie twoje lalki. W ten oto sposób, zamiast fantastycznych krajobrazów, w tle pojawiła się miniaturowa makieta getta z pełnym oznakowaniem ulic, papierowymi ścianami i punktami orientacyjnymi. Po tym małym getcie poruszały się lalki, które ćwiczyły najlepsze strategie ataku i obrony – szukały najbezpieczniejszej drogi powrotu z punktu A do punktu B, zastanawiały się, co należy zrobić, gdyby gdzieś otoczyły nas szczury, i gdzie najlepiej zorganizować zasadzkę. Każdy chciał spróbować, nawet Mordechaj. Codziennie też ryzykowaliśmy życie, szmuglując broń, amunicję i jedzenie. Niektórzy twierdzili, że kiedy w samotności ogarnia ich strach, przypominają sobie przedstawienia lalkowe i płomienne mowy dodające otuchy. Rozgrywaliśmy więc wszystkie możliwe scenariusze, aby przygotować się na każdą ewentualność. Te próby często kończyły się wybuchem śmiechu, no i oczywiście lalki zawsze wygrywały. Nocami mieliśmy sporo pracy do wykonania. W ramach jednego z wielkich tajnych przedsięwzięć wykopaliśmy bunkry pod całym gettem – pod budynkami mieszkalnymi, pod

sklepami, pod synagogami i pod ulicami. Pod koniec 1942 roku każdy mieszkaniec getta miał dwa adresy − jeden oficjalny i jeden podziemny. Stopniowo tworzyliśmy sekretne miasto, miasto kretów. W bunkrach panowały co prawda iście polowe warunki, ale sprytnie kryliśmy wejścia i szyby wentylacyjne, a poszczególne pomieszczenia wyposażaliśmy w małe piecyki do ogrzewania i gotowania. Gromadziliśmy też zapasy jedzenia, wykorzystując to, co udało nam się zaoszczędzić albo ukraść. W jednym z bunkrów mieliśmy tajne radio i prasę drukarską, dzięki której podtrzymywaliśmy w ludziach mobilizację do walki. Zaczęliśmy nawet konstruować prostą broń automatyczną. Po południu dziewiątego stycznia żołnierze otworzyli szeroko drzwi do fabryki szczotek, w której pracowałem, i zaczęli węszyć. Nie zwracałem na nich szczególnej uwagi, zdążyliśmy już przywyknąć do tego, że przeszukują nas dzień i noc. Tym razem jednak sprawy potoczyły się inaczej. – Mika Hernsteyn? Czy jest wśród was chłopiec nazwiskiem Mika Hernsteyn, zwany lalkarzem? Wystąp! Zadrżałem na dźwięk swojego nazwiska. Czyżby w końcu się zorientowali? Czyżby zamierzali przeszukać mój płaszcz? Ręce lepiły mi się od potu, ale zrobiłem kilka kroków w kierunku żołnierzy. Nie miałem wyboru. Prędzej czy później szczury i tak by mnie rozpoznały. Jak można się było spodziewać, wywoływał mnie ten sam żołnierz, który szczypał mnie w policzki tamtego wieczoru, kiedy Max zabrał mnie do koszar. Na jego twarzy pojawił się szeroki uśmiech. Zalałem się rumieńcem, po cichu licząc, że moi towarzysze kiedyś zrozumieją, w jakim położeniu się znalazłem. Nie wszyscy wiedzieli, że prowadziłem kiedyś podwójne życie. – Chodź tu, mamy dla ciebie zadanie specjalne. – Żołnierz chwycił mnie za ramię i wyprowadził z fabryki. Hasło „zadanie specjalne” nigdy nie wróżyło niczego dobrego. Nie inaczej było tamtego dnia. Do Warszawy przybył dowódca SS i Gestapo, aby ocenić postępy w sprawie Żydów i złożyć raport Führerowi. W ten oto sposób jeszcze tamtego popołudnia wystąpiłem przed samym synem diabła − Himmlerem − najpotężniejszym człowiekiem III Rzeszy po Hitlerze. Znacznie później dowiedziałem się, że Himmler wydał rozkaz oczyszczenia getta ze wszystkich Żydów do 15 lutego. Nasz koniec został przesądzony właśnie tamtego styczniowego dnia. Wcześniej jednak „architekt Holokaustu”, jak go później nazywano, oddawał się rozrywce podczas przedstawienia lalkowego. Siedział w pierwszym rzędzie. Wyglądał bardzo zwyczajnie – kościsty, brzydki człowiek z wąsem, w okrągłych okularach oprawionych w złote oprawki. Ten potwór w czarnym mundurze zdobionym runami SS, ze srebrną czaszką sygnującą leżącą na jego kolanie czapkę z daszkiem, siedział tak niesamowicie blisko mnie. W tamtym czasie śmierć nie kojarzyła nam się kostuchą, ze szkieletem w czarnym płaszczu wymachującym ostrą kosą. Nie, śmierć nosiła dopasowany mundur uszyty w Niemczech z myślą o przedstawicielach elity Rzeszy. Zapamiętałem, jak śmiał się podczas mojego przedstawienia – typowego

niewybrednego spektaklu typu Punch i Judy. Mogłem go zastrzelić, tam na miejscu. Podczas swoich wygłupów błazen mógłby sięgnąć głęboko do szkatułki i dobyć z niej lśniący pistolet. Bang! Padł z ręki błazna! To byłoby takie proste, taka szansa miała się już nigdy nie powtórzyć. Ale ja po prostu dokończyłem moje głupie przedstawienie lalkowe. Po powrocie do naszych smętnych baraków nie odzywałem się przez dobrych kilka dni. Wkrótce jednak miałem zostać wyrwany z mojego samozwańczego milczenia.

Rozdział 16 Rankiem 18 stycznia 1943 roku Warszawa pokryła się białym szronem, który mienił się na tle stalowoniebieskiego nieba. Sam dzień nie zapowiadał nieszczęścia. Szczury wkroczyły tuż po wschodzie słońca. Najpierw dały się słyszeć odgłosy ich ciężarówek, a potem żołnierze zalali getto jak wielka chmara szarańczy. Znowu przyszli nas zaganiać, tyle że tym razem byliśmy przygotowani. To był znak, że pora powstać i walczyć. Przysięgaliśmy, że jeśli szczury znowu zaczną deportacje, odpowiemy pełną parą. Übermenschen, jak sami siebie nazywali, stanowczo zbyt długo okazywali nam arogancję i nadmierną pewność siebie. Trwali w przekonaniu, że mogą nas zaprowadzić na śmierć jak bydło. Że uczynią Warszawę Judenrein, wolną od Żydów. Nic z tego. Oto bowiem zwarliśmy szeregi. Przyświecał nam jeden cel: zabić tyle szczurów, ile tylko się da – kulka dla pojedynczego szczura, granat dla stada. Teraz dla odmiany to my mieliśmy splamić sobie ręce ich krwią. Mordechaj natychmiast zwołał nas na Miłą 18, aby jeszcze raz omówić strategię działania. Mieliśmy najpierw podpalić barykady, które wznosiliśmy w ostatnich tygodniach, a potem rozproszyć się i schować w okolicach Gęsiej i Miłej, aby móc czyhać w ukryciu i zaskoczyć ich pociskami. Ellie i ja wraz z garstką innych mieliśmy rozdysponować setki butelek zapalających, które produkowaliśmy w tajemnicy na Miłej 10. Przekazaliśmy je naszym towarzyszom broni, którzy następnie rozdzielili się i czym prędzej pobiegli do domów i na ulice, na których zamierzaliśmy toczyć walkę. – Powodzenia, Mika. – Ellie ścisnęła mnie za rękę i spojrzała mi prosto w oczy. Dłonie miała tak suche i gorące, jakby miały za chwilę zapłonąć. – Pokażmy im, jak wygląda piekło. – Związała swoje bujne loki z tyłu głowy czerwonym szalem. Ledwo nad sobą panowała, tak bardzo rwała się do walki. – Weź to – dodała, a ja poczułem w dłoni chłodną i gładką butelkę. Moje nozdrza uderzył ostry zapach benzyny. Sięgnąłem do kieszeni płaszcza i wydobyłem czerwony szalik mojej matki. Zawsze nosiłem go przy sobie, a teraz był dla mnie symbolem dumy − niczym flaga. – Za nasze matki, za dziadka i za Petera. Za bliźniaczki. Dzisiaj ich wszystkich pomścimy. Ellie uśmiechnęła się do mnie. Byliśmy gotowi. Zorganizowaliśmy sobie posterunek na drugim piętrze budynku na rogu Lubeckiego i Miłej. Towarzyszyło nam trzech snajperów: Andrzej, Tomasz i Adam. Kucaliśmy pod oknami, czekając w napięciu niczym tygrys na swoją zwierzynę. Nagle

usłyszeliśmy, jak ulicą Lubeckiego maszeruje grupa żołnierzy SS. Oskrzydlali czołg. Nadszedł moment, na który czekaliśmy. Pozwoliliśmy im podejść bliżej, a gdy znaleźli się pod naszymi oknami, snajperzy niemal jednocześnie pociągnęli za spusty swoich karabinów. Pierwsi żołnierze padli na ziemię. – Gińcie, szczury! – krzyknęła Ellie i zamachnęła się butelką z benzyną. Moja amazonka! Udało jej się wziąć Niemców z zaskoczenia. Oto miałem przed sobą Ellie, moją przyjaciółkę, moją miłość, która niczym Syrenka, niczym dumna półkobieta stanowiąca symbol warszawskiego oporu, zamiast z mieczem w dłoni, atakowała wroga prowizoryczną bombą. Nigdy jej takiej nie widziałem i nigdy nie kochałem jej tak bardzo, jak w tamtym momencie. Na czołg i żołnierzy spadł grad amunicji domowej roboty. Butelki roztrzaskiwały się na kawałki i wybuchały ogniem. Szczury tarzały się po ziemi, były jak żywe pochodnie. Ich krzyki mieszały się z wystrzałami broni, z której wysyłali pociski w naszym kierunku. Nie zamierzaliśmy ustępować, za to szybko zmieniliśmy pozycję i nadal miotaliśmy w ich stronę bombę za bombą. Tym razem Niemcy odpowiedzieli seriami z karabinów maszynowych. – Cholera, dostałem! – zawył nagle Andrzej, chwytając się za lewe ramię. Jego twarz wykrzywił ból. – Chodź tu! – krzyknąłem, ściągając go z linii strzału. Przenieśliśmy się na inne piętro. – Rany, jak to boli... – jęczał Andrzej. – No ale na szczęście mam jeszcze prawą rękę i celne oko. Zaledwie kilka chwil później znowu stał przy oknie i celował w Niemców. Przez trzy dni występowaliśmy w roli bohaterów, którzy ostrzeliwują wroga i miotają w jego stronę ogień. Tworzyliśmy gniewną gromadę, która starała się jak najlepiej wykorzystać każdy pocisk. Potem jednak oddziały wycofały się równie nagle, jak się pojawiły. Szczury po raz pierwszy natrafiły na opór. Podczas tej drugiej bitwy udało nam się przynajmniej na krótką chwilę powstrzymać ich machinę i zapobiec deportacjom. Nie posiadaliśmy się ze szczęścia. Nikt chyba nie ująłby tego lepiej niż Władysław Szlengel, nasz „poeta getta”: „Z Niskiej i Miłej, z Muranowa wykwita płomień naszych luf. To wiosna nasza! To kontratak! To wino walki uderza do głów!”. Tamtego wieczoru zgromadziliśmy się w głównym bunkrze przy Miłej 18. Panowała wzniosła atmosfera, a jeśli ktoś zdołał uchować jeszcze butelkę cennej wódki, teraz chętnie dzielił się nią z innymi. Niektórzy chwalili się karabinami i pistoletami, które udało im się odebrać szczurom podczas zasadzki, a Andre wydobył spod swojego łóżka polowego sfatygowany gramofon. Tamtej zwycięskiej nocy postanowiliśmy zaryzykować i posłuchać muzyki, od walców po jazzowe kawałki. Wtedy też po raz pierwszy i ostatni tańczyłem z Ellie.

Nasze chwilowe zwycięstwo nad Niemcami zaostrzyło przeszukania przy Wache. Codziennie przed przejściem na stronę aryjską poddawano nas wybiórczej rewizji osobistej. Często trzymając nas na muszce, Niemcy nakazywali nam ustawić się pod ścianą i zdjąć całe ubranie. Staliśmy nago pod gołym niebem w przejmującym zimnie. Mimo wszystko wielu z nas nadal codziennie ryzykowało życie, szmuglując do getta broń i jedzenie. Dzięki takim aktom odwagi w ciągu kolejnych tygodni powiększaliśmy nasze zapasy broni. Ludzie przenosili ją w workach z ziemniakami, w chlebie, a nawet w skrytkach pod trumnami. Ja, jak wszystko do tej pory, chowałem ją pod dziadkowym płaszczem. W tamtych tygodniach duch dziadka towarzyszył mi silniej niż kiedykolwiek wcześniej, tkanina płaszcza dodawała mi odwagi za każdym razem, gdy zbliżałem się do Wache. Nigdy nie zostałem złapany. Otrzymywaliśmy coraz większe wsparcie ze strony aryjskiej, ze strony polskiego ruchu oporu, ale ciągle brakowało nam broni. W tamtych ponurych dniach myśl o walce utrzymywała nas przy życiu skuteczniej niż jakakolwiek zupa. Większy apetyt mieliśmy na dynamit niż na chleb, granatów pragnęliśmy bardziej niż ziemniaków. Tak naprawdę nikt już nie mówił o głodzie. Udało nam się przekuć ścisk w żołądku na ognisty zapał, a zawroty głowy, które odczuwaliśmy z niedożywienia, tylko przepełniały nas odwagą i jakąś dziwną euforią, która ogarniała nas zawsze wtedy, gdy rozprawialiśmy o szczegółach dotyczących zabijania szczurów. Mogliśmy też korzystać z pomocy pacynek, które nie potrzebowały ani pożywienia, ani snu i cały czas zagrzewały nas do walki. Od czasu do czasu w nocy Ellie i ja przemykaliśmy ulicami pustego getta z wiaderkiem kleju, pędzlem i zwojem plakatów z hasłem „Do broni!”, które wzywały do walki wszystkich tych, którzy jeszcze się do niej nie przyłączyli. Prawdziwa walka rozpoczęła się trzy miesiące później, dziewiętnastego kwietnia 1943 roku, w wigilię święta Paschy i na dzień przed urodzinami Hitlera. Przez ściany getta słyszeliśmy, jak nadchodzą. W oddali rozległ się mroczny grzmot, który z każdą chwilą przybierał na sile, aż w pewnym momencie Niemcy hurmem otoczyli getto. Brzmiało to tak, jakby jednym straszliwym głosem śpiewali pieśni bojowe, a im bardziej się zbliżali, tym mocniej trzęsła się ziemia. Na ten dźwięk jeżył mi się włos na głowie. Himmler podjął decyzję o wysłaniu do getta oddziałów SS, Wehrmachtu i policji w sile dwóch tysięcy ludzi. Mieli nas otoczyć i ostatecznie się z nami rozprawić, aby dzień urodzin Hitlera Warszawa mogła powitać już jako miasto Judenrein. W tamtym momencie nasze siły liczyły już ponad siedmiuset bojowników, głównie młodych mężczyzn, ale też wiele kobiet i nieliczne dzieci. Tworzyliśmy na wpół zagłodzoną, ale zaciekłą armię. Do dyspozycji mieliśmy najbardziej podstawową broń: pistolety, granaty, kilka sztuk broni automatycznej, parę karabinów. Udało nam się przeszmuglować do getta tylko jeden karabin automatyczny, ale mieliśmy na podorędziu całą masę materiałów wybuchowych i butelek zapalających, które tylko czekały na nadejście wroga. Nasz zryw, powstanie w

getcie warszawskim, miał zasłynąć na cały świat i stać się inspiracją dla innych aktów oporu. Byliśmy iskrą, która wkrótce miała rozbłysnąć żywym ogniem w innych gettach. Krzepiliśmy serca, zachęcając ludzi do powstania i walki. Nigdy wcześniej Żydzi nie stawili Niemcom tak zdecydowanego oporu. Walczyliśmy zaciekle, zraniliśmy dumę giganta. Pomimo że szczury nie spodziewały się takiego oporu, toczyliśmy beznadziejną walkę, która przypominała trochę walkę Dawida z Goliatem. Ta starożytna historia poruszała mnie do głębi, podsycała też w naszych sercach nadzieję na zwycięstwo w tym nieprawdopodobnym pojedynku. Nasza broń okazała się jednak mniej śmiercionośna niż kamień Dawida, tak naprawdę nie udało nam się uczynić nawet wyłomu w pancerzu giganta. A potem gigant ponownie powstał – i to był początek naszego końca. Jakże mógłbym opisać to, co wydarzyło się w tamtych dniach? Wycieńczenie z powodu braku snu, ciągły strach, nieznośne pragnienie, żar i dym wypełniający bunkry, zgiełk i chaos, śmiercionośne kule snajperów… Żyliśmy z minuty na minutę. Liczyła się każda butelka zapalająca, każdy pistolet, każdy granat. Tym razem dostałem pistolet i zabunkrowałem się wraz z Ellie i dwoma innymi strzelcami na pierwszym piętrze budynku przy Miłej 17, w pobliżu naszej kwatery głównej. Pamiętam pierwszego szczura, którego stamtąd zabiłem. To był wysoki, młody żołnierz. Trzymał karabin przed sobą, usiłując ochronić się przed ewentualną zasadzką z prawej lub lewej strony – ale w górę nie spoglądał. Mój pocisk trafił go prosto w klatkę piersiową. Zachwiał się, a potem padł jak kłoda. Chyba nawet nie zdążył zorientować się, co się stało. Nie mogłem przestać krzyczeć. Dotychczas strzelałem do szczurów tylko w marzeniach albo koszmarach sennych. Zabiłem człowieka, ale wtedy nie mogłem pozwolić sobie na to, aby dostrzec w tym żołnierzu człowieka. Cały strach i smutek, który musieliśmy znosić w getcie, płonął w nas gorzkim płomieniem pragnienia zemsty. Następnego dnia po południu Mordechaj nakazał dwóm chłopakom wspiąć się na dach kamienicy przy ulicy Muranowskiej 17 i zatknąć tam dwa sztandary: polską białoczerwoną flagę i niebiesko-biały proporzec ŻOB. Moje zadanie polegało na tym, aby osłaniać ich przed ewentualnym ogniem snajperów. Chłopcy wspinali się na dach, usiłując utrzymać równowagę. Jedną ręką przytrzymywali się elementów budynku, w drugiej zaś dzierżyli flagi. Jacek, który zatknął je na dachu, poruszał się bardzo sprawnie, zwinnie jak wiewiórka. Gdy jednak zaczęli schodzić, ze wszystkich stron posypały się strzały. Tylko cudem obaj uniknęli trafienia. Widok flag majestatycznie powiewających nad rozgrywającym się poniżej chaosem podbudowywał nas. Szczury natomiast irytował tak bardzo, że pełną parą przystąpiły do oblężenia budynku. Mimo to zdemontowanie flag zajęło im kilka dni. Gdy tylko udało nam się zastrzelić jakiegoś szczura, kurierzy – często najmłodsi i najzwinniejsi chłopcy i dziewczęta – zbierali ich amunicję i broń, niekiedy zabierali też mundury. Pamiętam jednego takiego chłopca, nazywał się Uziel Rozenblum. Wybiegł na ulicę, gdzie właśnie zginęli dwaj żołnierze SS, a po chwili przyniósł dwa pistolety, karabin, amunicję i stalowy hełm. Przekazał całą broń, ale hełm zachował dla siebie. W nocy w bunkrze zdrapał z niego swastykę, a zamiast niej namalował bielutką

gwiazdę Dawida. Widząc, jak paraduje po bunkrze z wyrazem radości i satysfakcji na twarzy, po prostu nie mogłem się nie uśmiechnąć. Żyliśmy takimi małymi zwycięstwami. Gdy wracaliśmy na noc na Miłą 18, w kółko sobie o nich opowiadaliśmy. Przez kilka dni panowało wśród nas uniesienie radosne niczym trzepot naszych flag na wietrze, ale już w drugim tygodniu powstania Niemcy zaczęli podpalać dom po domu, ulicę za ulicą. Po kolei wyważali drzwi i wkraczali z miotaczami ognia, przez co getto stopniowo zaczęło zamieniać się w piekło. Starali się wykurzyć nas z bunkrów niczym lisy z nor. Najpierw sprowadzili zawzięte owczarki, które miały nas wytropić. Potem pojawił się trujący gaz. Poszukiwali głuchych odgłosów, a w końcu przewiercali się przez rumowisko i wsuwali węże tam, gdzie spodziewali się znaleźć bunkry. Pojawienie się gazu oznaczało koniec dla wszystkich, którzy się tam znajdowali. Bez jedzenia dało się żyć, można było wytrzymać największy skwar, ale dym i trujący gaz tępiły nas jak szkodniki. Po całym getcie rozbrzmiewał cyniczny refren: Komm, komm, komm. Żołnierze SS stawali w triumfalnej pozie z rękami na biodrach i czekali, aż się poddamy. Wielu spośród nas wyskakiwało z budynków, aby uciec przed płomieniami, inni wyczołgiwali się z bunkrów z nadzieją na haust świeżego powietrza – czekała na nich jednak tylko śmierć. Kto nie został zastrzelony, ten ruszał ulicą Zamenhofa na Umschlagplatz. Walczyliśmy zaciekle i dzielnie. W tamtym okresie liczba kobiet w naszych szeregach niemal dorównywała liczbie mężczyzn. To były twarde, wytrwałe kobiety, takie jak Ellie. Przygotowały dla szczurów specjalną niespodziankę − wychodziły z bunkrów w płaszczach i w czapkach, aby po chwili sięgnąć do kieszeni i w ostatnim geście sprzeciwu rzucić żołnierzom granatami prosto w twarz. Inne chowały pistolety pod bielizną, aby oddać z nich ostatni strzał. Te bohaterki w ostatniej chwili swojego życia zadawały wrogowi śmierć. Skoro one musiały umrzeć, to oni także. W krótkim czasie tym kobietom udało się unicestwiać całkiem sporo niemieckich istnień, ale w końcu szczury zorientowały się i nasi wojownicy musieli rozbierać się do naga, zanim pozwolono im wyczołgać się z bunkra. Czasami, gdy akurat wiatr wiał w odpowiednim kierunku, dobiegały nas odgłosy karuzeli z placu Krasińskich znajdującego się po stronie aryjskiej. Karuzela kręciła się, wożąc w koło polskie dzieci przy dźwiękach wesołych melodii, podczas gdy my toczyliśmy nasz ostatni bój pośród gęstego dymu, ognia i wystrzałów. Czy tamci ludzie, którzy sadzali wtedy swoje dzieci na plastikowych konikach, nie czuli wstydu, współczucia, nie mieli sumienia? Jak mogła kręcić się ta karuzela, kiedy dla nas wszystko się skończyło? Ich obojętność wobec naszej walki była najgorszą możliwą obelgą. Pamiętałem tę starą karuzelę. Pamiętałem, jak matka uśmiechała się do mnie, podczas gdy ja siedziałem na jednym z koni, takim brązowym. Teraz wydawało mi się, że było to całe wieki temu. Getto płonęło od tygodni, a płomienie dodatkowo podsycał silny wiatr. Ludzie rzucali się z okien, ginęli w ogniu albo poddawali się i maszerowali w małych grupach na

Umschlagplatz. Jeżeli w piekle rzeczywiście szaleje ogień piekielny, to mieliśmy okazję poznać jego smak. A potem Stroop, ostatni dowódca tej operacji, rozkazał swoim ludziom dom po domu zrównać getto z ziemią. Tam, gdzie niegdyś stały dumnie trzykondygnacyjne budynki, sklepy czy teatry, służące nam przez cały ten czas za posterunki i kryjówki, teraz pozostało tylko morze dymiących gruzów. Na terenie getta powstał krajobraz popiołu i duchów. Problem polegał na tym, że do ostatecznej likwidacji getta potrzeba było czegoś więcej. Poprzez swój zażarty opór zadaliśmy Niemcom istotne straty i naraziliśmy ich na upokorzenie. Poza tym, choć wiedzieliśmy, że w takich warunkach nie da się już długo przetrwać, wielu z nas nadal kryło się w bunkrach. Niemcy odcięli dostawy wody, więc mieliśmy do wyboru umrzeć z pragnienia, dać się zagazować lub paść od kul. Wielu postanowiło walczyć dalej. Nosili ze sobą kapsułkę z cyjankiem albo rezerwowali dla siebie ostatnią kulę. Może po prostu zabrakło mi odwagi? Nie chciałem umrzeć jak zwierzę zapędzone w kozi róg. Mógłbym przysiąc, że pewnego wieczoru usłyszałem, jak błazen szepcze mi do ucha: „Twoja rola jeszcze się nie skończyła, wiesz? Jeszcze nie. Nie możesz tu umrzeć. Musisz dać świadectwo”. Może więc znów interweniowały moje lalki, a może był to tylko głos w mojej głowie. Głos strachu.

Rozdział 17 Na Miłej 18, w głównym bunkrze, trudno było mówić o jakiejkolwiek prywatności, ponieważ tłoczyło się nas tam w sumie ponad dwieście osób. Na dodatek dokuczało nam gorąco. Temperatura rosła z dnia na dzień, aż w końcu stała się nie do wytrzymania. Nasze ciała lśniły potem, ale skończyła nam się woda, którą można by się umyć, ponieważ każda cenna kropla pełniła teraz znacznie ważniejszą funkcję – mogła choćby odrobinę ugasić palące nasze gardła pragnienie. Płuca pracowały mozolnie, usiłując wydobyć ze stęchłego powietrza wystarczającą ilość tlenu. Wielu z nas nieustannie zanosiło się kaszlem. Niczym w mrowisku, ciągle coś się u nas działo, ale staraliśmy się nie hałasować i mówić tak cicho, jak to tylko możliwe. W ciągu dnia szczury cały czas nasłuchiwały wszelkich przejawów życia, rzadko natomiast pojawiały się w nocy. Czyżby obawiały się duchów, które krążyły tu za ich sprawą? Żal po stracie matki ukryłem tak głęboko, jak się tylko dało. Z całych sił starałem się o niej nie myśleć i tylko nocami budziłem się czasem z policzkami mokrymi od łez. W bunkrze znajdowała się cała masa młodych ludzi, w których pomimo ogólnie ciężkiej sytuacji buzowały hormony. Pewnego wieczoru, ni stąd, ni zowąd, Ellie powiedziała mi, że mnie pragnie. Zawsze taka była: bezpośrednia i zuchwała. Zaszła mnie od tyłu i odwróciła twarzą do siebie, po czym spojrzała mi prosto w oczy i przemówiła szeptem, w którym pobrzmiewał nacisk. Pragnęła się do mnie zbliżyć, ale nie tak, jak do towarzysza czy przyjaciela – pragnęła mnie tak, jak kobieta pragnie mężczyzny. – Nie chcę umrzeć, nie znając tego, Mika. Musieliśmy szybko dorosnąć, ale nie zostało nam dużo czasu. Chwyciła mnie za rękę i mocno ścisnęła. Zaparło mi dech w piersiach. Nagle zalała mnie fala podniecenia, strachu i zaskakującego smutku. Czy nie dorastaliśmy wręcz za szybko, skoro każdy dzień miał dla nas wagę miesiąca? Czasami czułem się jak starzec, który nie może już dłużej patrzeć na świat. Kiedy indziej znów odzywał się we mnie młodzieniec, którego życiowa energia tryskała wszystkimi porami skóry. Na ogół jednak czas zdawał się po prostu nie istnieć. W półcieniu naszego podziemnego świata trwaliśmy jakby w zawieszeniu, w pułapce. Czy pragnąłem Ellie? Oczywiście – tylko że inaczej niż wtedy, gdy pojawiła się w naszym mieszkaniu. Dawno już utraciłem tamtą niewinność i teraz czułem w sercu wielki ciężar. Nie bardzo potrafiłem myśleć o jej nagim ciele i o zgłębianiu tajników sztuki miłosnej – gdy żyliśmy w ciągłym strachu, a nasze istnienie mogło się w każdej chwili zakończyć. Może jednak potrzebowaliśmy siebie

nawzajem tak bardzo właśnie dlatego. To pragnienie stanowiło rzecz zupełnie naturalną, która ciągle jeszcze przypominała nam o życiu, o świetle, o rzeczach wykraczających poza mury getta. Wiele par korzystało z prywatności improwizowanych ekranów, dość nieporadnie pozszywanych ze starych prześcieradeł. Darzyłem Ellie wielkim uczuciem, stała się dla mnie kimś wyjątkowym, i w pewnym sensie już od dawna się tego spodziewałem. Po chwili pełnej zażenowania wsunęła moją dłoń pod swoją koszulę. Serce biło jej tak szybko. Potem, usiłując radzić sobie jakoś na wąskim polowym łóżku, kochaliśmy się po raz pierwszy i zarazem ostatni – po cichutku, żeby nikomu nie przeszkadzać i żeby przypadkiem nikt nas nie nakrył. Po wszystkim trzymałem Ellie w ramionach, a ona wtulała się w moją szyję. Czułem jej ciepły i łagodny oddech. Nagle zerwała się i usiadła. – Co się stało? – spytałem, zaniepokojony. – Chodźmy na zewnątrz, Mika. Chcę razem z tobą oglądać gwiazdy. Jeżeli mamy tu umrzeć, to chciałabym przynajmniej po raz ostatni zobaczyć gwiazdy. – Spojrzała na mnie swoimi dużymi brązowymi oczami. Nie dostrzegłem w nich strachu. Opuszczanie bunkra było niebezpieczne. Mieliśmy tylko cztery wyjścia, wszystkie dobrze zamaskowane od zewnątrz. Mimo to Niemcy mogli się tam czaić, nasłuchując odgłosów spod ziemi albo prowadząc poszukiwania z udziałem psów. Poszliśmy po zgodę do Mordechaja, a on od razu przydzielił nam zadanie do wykonania. Mieliśmy wziąć pistolety i udać się do najdalszego wyjścia, a potem obserwować, co się dzieje na zewnątrz. Według małej mapy dokładnie naprzeciwko powinien znajdować się kolejny bunkier. Nasze zadanie polegało na ustaleniu, czy ktokolwiek w nim jeszcze pozostał. Gdy jednak wyszliśmy na zewnątrz, prawie zapomnieliśmy o naszej misji. Bezksiężycową noc rozświetlała cała masa gwiazd, zdołaliśmy nawet rozpoznać kilka gwiazdozbiorów: Wielką Niedźwiedzicę, Kasjopeję, Syriusza. Ellie wzdychała z zachwytu, a ja otuliłem nas oboje płaszczem. Trzymał nas teraz w swoim ochronnym uścisku – jak gdyby mój dziadek i nasze matki sięgały do nas z zaświatów. Nagle po drugiej stronie dostrzegłem cień wspinający się po rumowisku. W ciemności nie dostrzegłem munduru, widziałem tylko niewielką, zwinnie poruszającą się postać. Zagwizdałem – ten sygnał znali wszyscy bojownicy. Cień odpowiedział gwizdem. Nasza misja została zakończona. Gdy zeszliśmy z powrotem do bunkra, powitało nas ogólne podniecenie. Powrócił jeden z powstańców, który przez ostatnie trzy dni usiłował znaleźć drogę ucieczki kanałami. Dołączyliśmy się do tłumu, który zgromadził się wokół niego. – Znalazłem tunel, który może nas wyprowadzić z Warszawy. Jeśli dopisze nam szczęście, moglibyśmy dostać się… co prawda tylko na obrzeża, ale… – mówił. Ogarnęła mnie wielka radość, kiedy jednak spojrzałem na Ellie, dostrzegłem, że nie podziela mojego entuzjazmu. Dotknąłem jej ramienia i odciągnąłem ją od grupy.

– Mamy realną szansę przeżyć, Ellie. Tutaj umrzemy na pewno, a to daje nam obojgu szansę. Nie mogłem już znieść tego życia w pułapce. Chciałem się stamtąd wydostać − razem z Ellie. Ona jednak potrząsnęła głową. – Możemy walczyć i umrzeć z honorem – powiedziała. – Tam świat już się skończył. Co nam pozostaje, Mika? – W jej głosie pobrzmiewało zmęczenie, jak u starej kobiety, a kiedy na nią spojrzałem, od razu wiedziałem, że podjęła już decyzję − postanowiła zostać. Uśmiechnęła się i chwyciła mnie za rękę. – Ale ty i twoje pacynki… Wydaje mi się, że możesz mieć jeszcze życie przed sobą. Jeżeli uda ci się stąd wyjść, musisz opowiedzieć wszystkim, co nam się przydarzyło. Zrób to dla naszych matek, dla naszych rodzin. – Proszę, Ellie, nie mów tak. Chodź ze mną. – Głos mi się łamał. – Przynajmniej obiecaj, że mnie odnajdziesz, gdy to wszystko się skończy. Proszę, Ellie... Stałem tam z opuszczonymi ramionami i płakałem, nie zważając na to, co pomyślą sobie inni. Mieliśmy zaledwie godzinę, żeby ostatecznie zdecydować. Tamta bezksiężycowa noc stwarzała nam dobre warunki do ucieczki, warunki, które mogły się tak szybko nie powtórzyć. Ellie zarzuciła mi ręce na szyję. – Nie wydaje mi się, żebym miała się stąd wydostać. Ale jeśli tak się stanie, to odnajdę cię. Obiecuję. Będę wypytywać, kogo się da, aż w końcu cię znajdę. Jeśli przeżyję… jeśli ta wojna kiedykolwiek się skończy, a ja tego doczekam… Odnajdę cię, Mika. A teraz idź już, proszę. Wyciągnąłem z kieszeni płaszcza księżniczkę Saharę i podałem Ellie. – Wiem, że jesteś bojownikiem, Ellie, to nie ulega wątpliwości, ale dla mnie jesteś też księżniczką. Moją najdroższą przyjaciółką, towarzyszką, moją ukochaną. Proszę, uważaj na siebie. Ściskało mnie w gardle na widok smutku, który malował się na jej twarzy. Gdy jednak odbierała ode mnie księżniczkę i chowała ją pod koszulą, w jej oczach na chwilę coś rozbłysło. – To wojownicza księżniczka, Mika – powiedziała chrapliwym, ale silnym głosem. – Dziękuję. Pocałowała mnie, tak samo jak wtedy, dawno temu w kuchni. Delikatnie objęła moją twarz dłońmi, które co prawda stały się bardziej szorstkie, ale nadal były niesamowicie ciepłe. To był nasz ostatni pocałunek. Godzinę później ruszyliśmy w drogę. Grupą liczącą jakieś dwadzieścia osób przedzieraliśmy się przez tunel muranowski. Płaszcz razem z całą jego cenną zawartością zwinąłem ściśle i przymocowałem sobie na plecach kawałkiem liny. Wyglądał jak wielki garb. Straciłem poczucie czasu. Poruszaliśmy się w bezkresnych ciemnościach, często na czworakach. Po drodze musieliśmy przedzierać się przez drut kolczasty, brnęliśmy przez ścieki, które niekiedy sięgały nam po pachy. Za wszelką cenę staraliśmy się nie rozdzielać.

Przemierzaliśmy ten cuchnący labirynt, mając do dyspozycji jedynie kilka pochodni i nakreśloną naprędce mapę kanałów. Trwało to ponad dwadzieścia cztery godziny, przez cały ten czas opędzaliśmy się kijami od szczurów i staraliśmy się nie łykać zanieczyszczonej wody. Szliśmy przed siebie jak w transie. Nagle, po wielu godzinach, dostrzegliśmy blade światło. Ruszyliśmy w jego stronę z mozołem, niczym żołnierze z rozbitego statku, usiłujący dostać się na wyspę, niepewni, czy czeka ich tam śmierć, czy wolność. Serce waliło mi jak młotem, ale w ciężkich jak z ołowiu kościach dotkliwie odczuwałem już zmęczenie. W pewnym sensie wszystko mi już zobojętniało. Światło przybierało na sile i po chwili doświadczyliśmy cudu. Tamtego ciepłego wiosennego dnia w maju 1942 roku zamiast kul powitało nas blade słońce przedzierające się przez gęstwinę lasu. Chwilę później miałem okazję zjeść najlepszą zupę, jakiej kiedykolwiek smakowałem – pływały w niej ziemniaki i marchew, a wywar lśnił jak płynne złoto. W końcu dołączyliśmy do polskiego ruchu oporu i około siedemdziesięciu bojowników przebywających w lasach wyszkowskich na obrzeżach Warszawy. Mężczyźni i kobiety − krzepcy i dobrze uzbrojeni – klepali nas po naszych wynędzniałych ramionach i z ciekawością słuchali naszych opowieści. Chcieli się dowiedzieć jak najwięcej o tym, co działo się w getcie. Na razie byliśmy bezpieczni. Mimo to moje serce krwawiło.

Rozdział 18 Minęło wiele godzin. Siedząc w mieszkaniu Miki, Daniel słuchał jego długiej opowieści. Światło za oknem stopniowo gasło, a odgłosy ulicy stawały się coraz cichsze. Między dziadkiem a wnukiem nadal leżało sfatygowane kartonowe pudło, które kryło w swoim wnętrzu stary płaszcz z kieszeniami. Mika osunął się na oparcie fotela, a ręce zwiesił bezwładnie po bokach. Był zupełnie wyczerpany. Spoglądał na wnuka, świadomy faktu, że Daniel ani razu nie przerwał jego opowieści. Jak prawdziwy świadek, pomyślał i przeszedł go dreszcz. Otulił się starym płaszczem. – Co się stało z Ellie, dziadku? – Głos Daniela był spokojny i łagodny. – Nie wiem, Danny – odparł Mika. − Wspomnienie tamtej nocy z Ellie to jedna z niewielu rzeczy, które zachowałem i pielęgnowałem jak skarb. Szybkie bicie jej serca, jej słodki oddech na mojej szyi, jej przewrotny uśmiech, z którym złożyła mi tamtą propozycję… Wiem tylko tyle, że ósmego maja Niemcy odkryli naszą kwaterę główną na Miłej 18. Nie ulega dla mnie wątpliwości, że ci, którzy zostali, toczyli zaciekłą walkę. A Ellie? Nie wiem, jak umarła. Czy udusiła się od gazu lub dymu, czy zginęła w walce. Może podobnie jak wielu innych wojowników sama odebrała sobie życie, gdy nie miała już innego wyjścia? Wszyscy ci niesamowici młodzi ludzie: Mordechaj, nasz dzielny przywódca, Ellie… Wszyscy zginęli. Była silna, ale taka uparta. – Mika wyjrzał za okno na niebo w kolorze niebieskiego atramentu. – Z lasów obserwowaliśmy pożary w getcie, obserwowaliśmy złowrogą pomarańczową łunę unoszącą się nad Warszawą. Potem, szesnastego maja, nad Wielką Synagogą na Tłomackiem pojawiła się wielka kula ognia symbolizująca ostateczny koniec warszawskiego getta. Z naszej kryjówki słyszeliśmy donośny huk wybuchu. Później dowiedziałem się, że następnego dnia Stroop informował Himmlera w swoim raporcie, że „nie ma już dzielnicy żydowskiej w Warszawie”. Schwytanych ludzi rozstrzeliwano albo wysyłano do obozów. Przez wiele dni nad ziemią unosiły się gęste kłęby dymu. Obserwując tę duszącą ciemność, wszyscy mogli się przekonać, jakie piekło rozpętali Niemcy. Grube chmury wisiały nad całą Warszawą, nie ograniczyły się jedynie do terenów getta. Brudziły równo powieszone pranie również po stronie aryjskiej. Jeden z kurierów powiedział nam, że sadza zalała Warszawę jak czarny śnieg. Przykryła ulice, parki i karuzelę na placu Krasińskich – jakby na znak żałoby po nas. Ktoś mógłby powiedzieć, że nasze rozpaczliwe powstanie zakończyło się sromotną klęską. Straciłem Ellie i większość moich towarzyszy: Mordechaja, Alexeia, Marka, a mimo to uważam, że te straszliwe płomienie getta rozpaliły opór przeciwko szczurom również w innych

miejscach na terenie Polski. W sierpniu 1944 roku powstanie w ramach akcji „Burza” objęło teren całej Warszawy. Była to ostatnia próba uwolnienia się od niemieckiej okupacji, słynne powstanie warszawskie. – Wróciłeś potem do Warszawy? – zapytał Daniel. – Tak, przyłączyłem się do powstania w czterdziestym czwartym roku. Zostałem z niewielką grupą bojowników i kursowałem między naszą leśną kryjówką a Warszawą, szmuglując broń i ludzi, podrabiając papiery i atakując Niemców przy każdej nadarzającej się okazji. Ale coś we mnie umarło w tamtym mieście razem z Ellie. Dla nas, Żydów, ta zaciekła walka na ulicy rozpoczęła się zbyt późno. Do dziś nie rozumiem, dlaczego Warszawa nie zdecydowała się na powstanie wcześniej, kiedy większość z nas jeszcze żyła. Tamte tygodnie pamiętam jak przez mgłę. Krążyłem w tę i z powrotem. Prawie nie spałem. Byłem jak pusta skorupa, którą chroni przed rozsypaniem się tylko płaszcz i nieprzejednana chęć walki ze szczurami do ostatniej krwi. Czasami, gdy podczas chłodnych wieczorów spędzanych w lesie gromadziliśmy się wokół małego ogniska lub gdy z powodzeniem udało nam się wykonać zadanie w Warszawie, wyciągałem kilka lalek, żeby dostarczyć rozrywki moim towarzyszom. Pacynki budziły powszechną sympatię, ale ja nie mogłem przestać myśleć o Ellie, Januszu, Hannah i wszystkich tych maluchach. Po chwili stwierdzałem, że już dłużej nie mogę słuchać radosnych głosów lalek, i chowałem je z powrotem do kieszeni. W październiku 1944 roku, po sześćdziesięciu trzech dniach powstania Warszawa skapitulowała. Niemcy po raz kolejny odnieśli nad nami zwycięstwo. Ścigali tych, którzy ciągle jeszcze ukrywali się w zniszczonym mieście, wyrzynali ich bez litości. Podczas gdy my korzystaliśmy ze schronienia lasów wyszkowskich, Niemcy spalili właściwie wszystko, co się ostało. Zgodnie z rozkazem Stalina Rosjanie całymi tygodniami stali bezczynnie po drugiej stronie Wisły, aż w końcu 18 stycznia 1945 roku, dokładnie dwa lata po naszym pierwszym powstaniu, Armia Czerwona i I Armia Wojska Polskiego wkroczyły pomiędzy ruiny miasta. Nasza długa walka w końcu dobiegła końca. Tamtego dnia siedziałem z niewielką grupą bojowników. Od rana do nocy piliśmy razem wódkę. Rozgrzewała mięśnie i kości, ale nie potrafiła rozgrzać mojego serca. Nie czułem radości. Nasze dumne miasto i kultura żydowska legły w gruzach. Pozostały po nich dymiące ruiny, ciągnące się jak okiem sięgnąć. Jedno wielkie pole zgliszczy. Stare miasto, rynek i nasze piękne synagogi zostały doszczętnie spalone. Nie wiem, jak to się stało, że przez cały ten czas udało mi się uchować płaszcz i moje pacynki. Chyba stał się dla mnie swego rodzaju bronią, a jednocześnie przypominał mi o domu. Stanowił ostatnią rzecz, która pozostała mi po dawnym życiu, ostatnie ogniwo łączące mnie z moją rodziną. Po wojnie wiele miesięcy spędziłem w obozie przejściowym, aż w końcu przydzielono mi malutki pokój na obrzeżach Warszawy. Płaszcz i wszystkie jego skarby leżały w walizce pod moim łóżkiem. Cały wytarty i nadpalony, splamiony krwią, stał się jedynym świadkiem

wszystkiego, co przeszedłem. Wielokrotnie chciałem go wyrzucić, ale zawsze coś mnie przed tym powstrzymywało. Mieszkałem w tym pokoju ponad rok. Czas przestał się dla mnie liczyć, przestał istnieć – razem z mamą, Ellie i wszystkimi innymi. Nie goliłem się, rzadko się myłem i całymi dniami nie ruszałem się z łóżka, wpatrując się w sufit i licząc sęki w drewnianych deskach. Gdyby nie Jacob, jeden z bojowników, który razem ze mną przedzierał się przez kanały, prawdopodobnie nadal bym tam siedział. To on zaczął mi opowiadać o Ameryce, pokazywać zdjęcia i przekonywać, że właśnie tam możemy zbudować nowe życie. Nie potrafiłem wykrzesać z siebie ani odrobiny entuzjazmu. Gdzie była ta jego Ameryka przez ostatnie miesiące wojny? Jacob nie dawał jednak za wygraną. Złożył podanie o prawo do wyjazdu i mnie też do tego nakłonił. Jeszcze przez dwa lata musieliśmy kontynuować starania i wypełniać kolejne dokumenty, ale w końcu w 1948 roku, czyli trzy lata po zakończeniu wojny, mogłem wyjechać do Ameryki. Po dwóch tygodniach spędzonych pod pokładem, schorowani i osłabieni, dopłynęliśmy do wyspy Ellis. Ellis − cóż za ironia losu. Gdy po raz pierwszy ujrzałem Statuę Wolności z ramieniem uniesionym w górę w geście wyzwolenia i oporu, rozpłakałem się. Moja Ellie i wszyscy pozostali zginęli, a ja stałem tu cały i zdrowy na progu nowego życia. Spędziliśmy wiele godzin w kolejce wijącej się w ogromnym pomieszczeniu wyłożonym białymi płytkami. Pamiętam, że od kurczowego trzymania sfatygowanej walizki w końcu zbielały mi kłykcie. Pod starym ciężkim płaszczem pociłem się jak mysz. Gdy stanąłem przed urzędnikiem, który miał za chwilę przesądzić o moim losie, utkwiłem wzrok w wielkim zegarze wiszącym na bielonej ścianie. „Mikhail Hernstein”. Z tamtej chwili pamiętam tylko piskliwy głos urzędnika i trzask ciężkiej pieczątki. Oparłem się o chłodną ścianę, ściskając w dłoni dokumenty. Odciśnięte na nich szerokie litery „ZAAKCEPTOWANO” oznaczały, że mogę na zawsze zostać w Stanach Zjednoczonych. Wpatrywałem się w dokumenty opatrzone amerykańskim orłem. W tym momencie wiedziałem, że pozostawiam za sobą moją straszliwą przeszłość. Udało nam się. Jacob mnie uścisnął. Nowy Jork na każdym kroku drażnił moje zmysły, przytłumione po tygodniach spędzonych na otwartym morzu. Gwar i żywiołowość, hałas i smród – niektóre miejsca przypominały mi nawet getto i jego nędzę. Przez kilka pierwszych tygodni podążałem za Jacobem, który przenosił się z domu ciotecznej babki do wujów i kuzynów. Sypiałem na podłodze, tylko od czasu do czasu na łóżku dla gości. Jednak im szersze grono krewnych Jacoba poznawałem, tym bardziej dokuczała mi moja własna strata. Koszmary senne powracały z większą mocą: stukot wysokich butów, wrzask lalek, buchające płomienie. Wszędzie płomienie. Teraz znajdowałem się w tym nowym świecie, w tej wspaniałej krainie wielkich możliwości, mlekiem i miodem płynącej, byłem jednak zupełnie sam. Chciałem zniknąć w tłumie i stać się niewidzialny, ale coraz boleśniej doskwierała mi samotność. Naprawdę próbowałem zapomnieć o Warszawie, ale z chwilą przekroczenia progu tego nowego

świata przekonałem się, że nikt nigdy nie może w pełni uwolnić się od swojej przeszłości, od wspomnień i od ziemi, na której postawił swoje pierwsze kroki. Niczym krew krążąca w naszych żyłach, te wspomnienia żyją gdzieś głęboko w nas. W tamtych czasach podejmowałem się różnych dziwnych zajęć: taszczyłem na rynek skrzynki z warzywami, myłem podłogi w fabrykach, a nawet pakowałem mięso. Bardzo źle sypiałem, a większość pieniędzy wydawałem podczas szwendania się po ulicach albo w barach na alkohol. W tych pierwszych miesiącach kilkakrotnie przydarzyło mi się coś bardzo dziwnego, a mianowicie stwierdzałem, że potrafię wyczuć innych ocalonych tak samo jak bernardyn potrafi wyczuć ofiary lawiny uwięzione pod śniegiem. Spotkałem na swojej drodze całkiem sporo osób, które po wieczorze przy drinku ze wstydem albo z dzikim ogniem w oczach pokazywały mi niebieski numer wytatuowany na ramieniu. Ja nie miałem im co pokazać. Moje rany pozostawiły blizny tylko w moim sercu. Czasami starałem się rozmawiać o Warszawie, ale nawet z tymi, którzy widzieli rzeczy dla mnie zupełnie niewyobrażalne, nie bardzo się to udawało. Nigdy wcześniej nikomu nie opowiedziałem całej tej historii. Potrzebowałem dużo czasu, żeby stanąć na nogi w tym nowym kraju. Chyba udało mi się to dopiero wtedy, kiedy latem 1953 roku poznałem twoją babcię Ruth. Zwróciłem na nią uwagę podczas potańcówki, na którą wyciągnął mnie Jacob. Zanim się zorientowałem, gdy przyszło do tańca „panie proszą panów”, przemknęła przez parkiet w moją stronę, ofiarowała mi swój promienny uśmiech i zaprosiła do zabawy. Tamten dzień wszystko zmienił i wkrótce zostaliśmy parą. Jak się okazało, Ruth była polską Żydówką, tak samo jak ja. Jej matka wsadziła swoją jedynaczkę do pociągu zaledwie kilka dni przed tym, jak Niemcy zamknęli w 1940 roku łódzkie getto. Zawierzyła szeregowi przekupionych ludzi, którzy mieli zabrać jej dziecko w niesamowitą podróż na zachód. Ruth przybyła do Nowego Jorku w wieku zaledwie ośmiu lat. Nigdy więcej nie zobaczyła swoich najbliższych, wychowywała ją daleka krewna w małym mieszkaniu w Queens. Trzymaliśmy się siebie niczym dwie zagubione dusze. Dwa lata później wzięliśmy ślub, ale tragedia naszej straty miała już zawsze nad nami wisieć. Tylko podczas tańca ten ciężar mniej nas przygniatał i mogliśmy poczuć, że naprawdę żyjemy. Już dawno pogodziłem się z myślą, że będę zarabiać na życie, wykonując podrzędne prace, ale Ruth coś we mnie obudziła i nagle – jakbym słyszał głos dziadka mówiący, że znowu powinienem się uczyć – odkryłem w sobie pragnienie zdobywania wiedzy. Zapisałem się na studia wieczorowe, na których zgłębiałem tajniki matematyki, a potem astronomii. Podobnie jak mój dziadek czerpał poczucie bezpieczeństwa z kontaktu z liczbami, ja odnajdywałem się wśród konstelacji niebieskich, galaktyk i studiów nad wszechświatem. W 1966 roku, zupełnie dla nas niespodziewanie, pojawiła się na świecie twoja matka. Daliśmy jej na imię Hannah, co oznacza „łaska Boga”. Po długich próbach zdążyliśmy się już pogodzić z myślą, że nigdy nie będziemy mieli dzieci, a tymczasem pojawiła się ona i stała się światłem naszego życia.

Zanim poznałem twoją babcię, zdarzało mi się od czasu do czasu zakładać stary płaszcz z kieszeniami. W tych pierwszych samotnych tygodniach pacynki dotrzymywały mi towarzystwa. Tylko one w pełni rozumiały, jak wiele straciłem. Od czasu do czasu wydobywałem z kieszeni małpkę i krokodyla, Hagadaza i błazna. Żołnierzy nie ruszałem. Nie chciałem ich więcej widzieć. Nigdy też nie zdobyłem się na to, aby ponownie bawić się pacynkami. Wykładałem je tylko jedną obok drugiej lub trzymałem na kolanach. Tworzyły moją małą, smutną rodzinę. Na dzień przed ślubem z Ruth zapakowałem płaszcz i schowałem go razem ze wszystkimi jego skarbami. W kolejnych latach opowiadałem twojej babci trochę o getcie i o powstaniu, nawet o Ellie − ale o pacynkach nie wspomniałem nigdy. Mika wsunął dłoń do jednej z dużych kieszeni płaszcza, aby odnaleźć w niej mniejsze wewnętrzne kieszonki. Tak, wciąż tu byli – jego dawni towarzysze: krokodyl, małpka, złoczyńca, błazen, osioł, dziewczynka. Nic się nie zmieniło… choć przecież zmieniło się wszystko. Wydobywał z płaszcza kolejne delikatne lalki. Czynił to tak ostrożnie, jakby światło mogło je zdenerwować lub obrócić w pył. Pacynki trochę wyblakły, a wiele z nich miało podarte ubranka, ale Mika pamiętał je wszystkie. Układał je obok siebie na małym kawowym stoliku. Potem, jak gdyby w końcu obudził się z długiego snu, wziął głęboki oddech i spojrzał na swojego wnuka. Nagle poczuł we wnętrzu dziwne ciepło. Miało smak wdzięczności i miłości. Mika nie był jednak w stanie przekazać go swojemu dziecku. Hannah, słodka mała Hannah, która wyrosła na dumną i piękną kobietę, pomimo ciężaru duchów krążących nad jej głową – duchów takich jak mała Esther, Ellie, Cara czy Marek, które mogła wyraźnie wyczuć, ale których nie potrafiła nazwać. Jakże często budziły ją w nocy koszmary i z szeroko otwartymi oczami opowiadała ojcu o pomieszczeniach pełnych nieznanych dzieci, które wyciągały do niej swoje małe rączki. Nigdy niczego jej nie wyjaśnił, jakby milczenie miało zapewnić jego córce bezpieczeństwo. Hannah, ta mała dziewczynka, której nigdy nie śmiał zbyt mocno do siebie przytulić, żeby jej nie zgnieść, nie stracić. Dzisiaj niczego bardziej nie pragnął, jak przytulić ją i trzymać w ramionach w nieskończoność. Tymczasem wyciągnął rękę do Daniela. – Chodź, Danny, już późno. Zadzwonimy do twojej mamy, a potem naszykuję ci tu spanie. Daniel czuł suchość w ustach. W głowie krążyły mu tysiące pytań, ale w żołądku niczym czarna dziura zionęła jakaś straszliwa pustka. Delikatnie wodził dłońmi nad lalkami, co rusz podnosząc jedną albo drugą. – Jak myślisz, dziadku, co się stało z księciem? – Zadrżał, gdy tylko wypowiedział to pytanie. Nie bardzo wiedział, od czego innego mógłby zacząć. Mika chyba nie miał mu tego za złe. – Tyle razy sam zadawałem sobie to pytanie, Danny. Nigdy się tego nie dowiemy.

Księżniczka zginęła pewnie w getcie razem z Ellie, a doktor mógł nie przetrwać bombardowań Norymbergi. A może przetrwały, ukryte w jakiejś sfatygowanej walizce? Kto to wie… A książę? Staram się o nim nie myśleć, tak samo jak staram się nie myśleć o tamtym niemieckim żołnierzu. Zostały mi tylko te pacynki, które masz tu przed sobą. Daniel wyciągnął rękę i delikatnie dotknął ramienia dziadka. Przez chwilę panowała między nimi cisza. – Dziękuję ci, dziadku... Dziękuję, że opowiedziałeś mi to wszystko. Żaden z nich nie wiedział, że książę i jego historia znajdują się zdecydowanie bliżej, niż mogłoby im się wydawać.

Część druga: Historia księcia

Rozdział 19 Przez większość czasu żołnierz nie myślał o lalce, która leżała skryta gdzieś pod jego mundurem. Książę należał kiedyś do postaci niezwykle atrakcyjnych, teraz jednak – podobnie jak sam żołnierz – wyglądał raczej żałośnie i nędznie. Stracił kolory, odchodziła z niego farba, włosy mu się splątały. Tylko czasami, gdy żołnierz wracał wspomnieniami do miasta, które jego armia zrównała z ziemią, dotykał lekko lewej kieszeni na swojej piersi. Wówczas w jednej chwili pryskały wszelkie złudzenia, że jego położenie to tylko okropny koszmar, z którego zaraz się obudzi. Niestety − to wszystko było tak samo prawdziwe jak wszy, które rozpanoszyły się w jego mundurze, we włosach, w uszach, w całym wagonie – jak czarna pełzająca warstwa świądu, która nieustannie dręczyła jego oraz jego towarzyszy, doprowadzając ich na skraj obłędu. Tak samo realna była pacynka pod jego koszulą. Zapakowani do pustych bydlęcych wagonów, które dniem i nocą toczyły się na wschód przez pokryty lodem świat, odbywali podróż, która stanowiła zwieńczenie sześcioletniej krwawej przegranej wojny. Siedział skulony wśród swoich towarzyszy, przyciągając zesztywniałe nogi do klatki piersiowej. Obrazy przemykały przez jego głowę niczym niemy film. Wspominał swoje pierwsze dni w Warszawie, gdy wyciągał głowę, aby choć rzucić okiem na Führera podczas przemarszu przed trybuną. Pamiętał, jak wiele miesięcy później nadzorował budowę muru wokół getta, zanim jego bramy zostały otwarte dla całej masy Żydów, którzy mieli zamieszkać w środku. Najmocniej zapisał mu się jednak w pamięci tamten dzień, kiedy spotkał chłopca i jego pacynki, i te liczne przedstawienia lalkowe. Mika… Chudy, blady Mika i jego pacynki. Działo się to na długo przed latem 1942 roku, przed tymi straszliwymi dniami deportacji i desperacką próbą odnalezienia matki chłopca na Umschlagplatzu… przed wybuchem niekończących się pożarów, zanim w ruch poszły miotacze ognia i trujący gaz. Ostatnie dni getta zlały się w jego pamięci z ostatnim powstaniem miasta. Przypominał sobie, jak jego armia gnębiła i tłamsiła polskich mieszkańców Warszawy. Właściwie po co? Tylu ludzi poniosło śmierć w tych ruinach, doszło do tylu niepotrzebnych mordów. Tamtego styczniowego dnia, kiedy rosyjskie czołgi wtoczyły się ze swoimi skrzypiącymi

głośnikami i dumnie powiewającymi czerwonymi flagami do miasta duchów, padał śnieg. Max ukrył się w ruinach razem z innymi żołnierzami. Pamiętał moment, w którym wyszli z tej kryjówki − z rękami uniesionymi w dawnym geście kapitulacji. Wreszcie koniec – tak mu się przynajmniej wydawało. Nawet sobie wówczas nie wyobrażał, co go czeka wśród białego piekła Syberii. Przez cały ten czas pacynka siedziała sobie spokojnie pod jego mundurem, tuż nad sercem – książę skradziony chłopcu i jego matce, pochodzący z miasta, które już nie istniało. Max prawie przestał się ruszać, usiłując oszczędzać energię z myślą o tym, co mogło czekać go u kresu tej uciążliwej podróży. Zmysły dawno się stępiły. Ile już czasu minęło, odkąd zostali wpędzeni do wagonów i spotkał ich los podobny do tego, który oni wcześniej zrządzili Żydom? Max był przekonany, że musiało minąć kilka tygodni. Przez malutką szczelinę w dachu wagonu przedzierała się tylko bledziutka strużka światła. Mężczyźni kaszleli i mamrotali coś pod nosem, ale mało kto mówił coś konkretnego. Przenikliwy mróz odbierał chęci do rozmowy. Nie mieli żadnych koców, nikt nie miał ze sobą walizki. Mały piecyk na drewno dostarczał odrobinę ciepła tym, którzy znajdowali się w jego bezpośrednim sąsiedztwie, ale opał skończył się po zaledwie kilku dniach. Potem siedzieli po prostu jeden obok drugiego w swoich brudnych mundurach i płaszczach, drżąc i szczękając zębami z zimna. Z zewnątrz widać było tylko szkliste, zaczerwienione oczy, a jedyne wątłe świadectwo życia stanowiła unosząca się z ich nozdrzy para. Niektórzy pojękiwali cicho, podczas gdy inni od czasu do czasu wyrzucali z siebie wiązankę przekleństw. Przypominało to krótkie i gwałtowne szorowanie papierem ściernym po drewnie. – Die lassen uns hier verrecken, pozwolą nam tutaj zgnić! Bez jedzenia, bez koców, pozdychamy tu jak psy – wymamrotał starszy żołnierz siedzący obok Maxa. Warstwa lodu pokrywająca wewnętrzne drewniane ściany wagonu z każdym dniem stawała się coraz grubsza i połyskiwała jak lukier. Max siedział w ciemności, opierając się o oblodzoną ścianę wagonu; co chwilę zasypiał i budził się z gorączkowego snu. W uszach pobrzmiewał mu monotonny stukot kół: stuk-puk, stuk-puk, stuk-puk… Tocząc się nieprzerwanie, pociąg wiózł go na wschód, coraz dalej i dalej od tego, co znał. Docierały do nich plotki o Syberii, o straszliwym zimnie i nieludzkiej, katorżniczej pracy w lasach i kopalniach. Jeszcze nie dotarli na miejsce, a on już nie czuł pleców z powodu braku ruchu i przenikliwego zimna oblodzonych desek, o które się opierał. Zesztywniałymi palcami zaczął przetrząsać kieszenie płaszcza. Ach, mała srebrna łyżeczka z różą wyrzeźbioną na rączce. Nosił ją przy sobie przez te wszystkie lata. Pochodziła z domowej cukierniczki. Żona wsunęła mu ją do kieszeni, kiedy wyjeżdżał do Polski. Czy ta biała porcelanowa miseczka nadal stoi na półce w ich kuchni? Przywoływał w myślach staranną dekorację naczynia, które zawsze stało obok filiżanek i talerzy. Dręczyło go, że nie wiedział, jaki los spotkał jego rodzinę. Chwycił łyżeczkę i zaczął odrapywać nią lód. – Was machst du

denn? Co ty robisz? – zaskrzeczał znowu jego sąsiad. No właśnie, co ja robię? – pomyślał Max, spoglądając na łyżeczkę. To śmieszne. Mimo to powiedział: – Nie słyszałeś o żołnierzach, którzy z powodzeniem kopali tunele łyżeczkami takimi jak ta? – Życzę powodzenia! Cynizm w głosie towarzysza dotknął Maxa do żywego, ale mimo to nadal zdrapywał lód. Robił to z nudów, aby podtrzymać w sercu wątły ogień oporu. Po kilku dniach mógł nieco wygodniej oprzeć się o ścianę, w której wyrzeźbił wolną od lodu przestrzeń w kształcie ludzkiego ciała. Poza pacynką Max trzymał pod płaszczem zdjęcie Erny i pięcioletniego Karla z krótkich wakacji w Alpach. Mógł co jakiś czas patrzeć na dwie uśmiechnięte, opalone twarze. Niekiedy wyjmował to zdjęcie i przyglądał mu się uważnie, chociaż w bladym świetle niewiele był w stanie zobaczyć. Inni żołnierze zachowali na pamiątkę listy, a jeden miał przy sobie talię kart, ale nawet jeśli zebrała się mała grupka potencjalnych graczy, partia toczyła się niemrawo i zupełnie nie przypominała żywych rozgrywek odbywających się w koszarach. Podczas przystanków w podróży, które miały miejsce zaledwie co kilka dni, masywne drzwi otwierały się, a mężczyźni wytaczali się lub wypadali na zewnątrz i nie zważając na oślepiające światło dnia, zapychali sobie usta śniegiem, aby ugasić pragnienie. Strażnik rzucał w ich stronę wiadro na wpół zgniłych ziemniaków – niczym paszę dla świń. Żołnierze walczyli między sobą o te ziemniaki, przeklinając i plując. Każdy starał się zagarnąć dla siebie jak największą porcję pożywienia. Jeszcze zanim zdążyli skonsumować ten skąpy posiłek, strażnicy ponownie zaganiali ich do wagonów. Nigdy nie wiedzieli, kiedy znowu nadarzy się okazja, żeby coś zjeść. Wraz z każdym kolejnym dniem robiło się też coraz zimniej. Bardzo wielu żołnierzy nigdy nie dotarło do celu. Jednej nocy Max spojrzał na mężczyznę, który siedział nieopodal niego. Miał na imię Xaver − przedstawił mu się pierwszego dnia ich podróży. Teraz odsłonięta skóra jego twarzy błyszczała szarością, a z jego nosa nie unosiła się już para. Xaver od wielu dni kaszlał, a jego udręka działała na poszarpane nerwy wszystkim dookoła. Zmarł jako pierwszy spośród wielu, którzy nie dotarli na daleką Syberię. Część skonała z zimna lub z głodu, inni po prostu przestali oddychać – pokonała ich dyzenteria albo podupadli na duchu. – Raus mit den Toten! – Tym, którzy jakoś się trzymali, na każdym kolejnym przystanku żołnierze nakazywali układać ciała zmarłych wzdłuż torów kolejowych. Rzędy ciał martwych żołnierzy, sztywnych jak pnie drzew. Zabierali im płaszcze, ale ubrania zostawiali. Raz to Max pomagał wynosić zwłoki z wagonu. Przypomniał sobie, jak pierwszy raz potknął się o jedno ze zmaltretowanych ciał w getcie, i aż ścisnęło go w żołądku. Podróż zakończyła się nagłym szarpnięciem, na skutek którego żołnierze powpadali

jeden na drugiego. – Dawaj, dawaj! Raus, raus! – Na dźwięk ostrego, rozkazującego głosu żołnierze zaczęli wychodzić z wagonów. Żołnierzy powitała oślepiająca biel, niewyobrażalny mróz oraz strażnicy, potężni i kwadratowi niczym szafy, trzymający u boków warczące psy o grubej sierści. Biała nicość rozciągała się aż po horyzont. Pochłaniała niebo i ziemię, jakby tak naprawdę nigdy nie istniały. W oddali zarysował się rządek malutkich czarnych kropeczek przedzierających się przez śnieg – drugi transport więźniów, najpewniej przybyły na krótko przed nimi. Teraz miała się rozpocząć piesza wędrówka na sam koniec świata, jeden bolesny krok za drugim. Żołnierze pochylali się jak drzewa pod śnieżnymi czapami, a przedzierając się przez potworny wiatry, chowali się jeden z drugim. Strażnicy trzymali w dłoniach potężne karabiny i złowieszcze baty. Z lubością wymierzali nimi razy co słabszym więźniom, którzy potykali się lub przewracali. Jeżeli ktoś nie dawał rady wstać, strażnicy bez większego namysłu oddawali kilka strzałów, którym zawsze towarzyszyło dzikie szczekanie psów. Nigdy nie ograniczali się do jednej kuli. Chcieli mieć pewność, że przewrócona sylwetka nigdy już się nie podniesie. – Już nie dam rady... Max zdumiał się, słysząc za plecami słaby głos. Zanurzył rękę w prawej kieszeni i namacał zwinięty kawałek sznurka. Wydobył go i owinął się nim, zwieszając swobodnie jeden z jego końców. – Masz, chwyć się tego. Odwrócił się i wręczył sznurek człowiekowi z tyłu. Ten chwycił go i razem wspólnie przedzierali się dalej do przodu. Po chwili wiatr jeszcze bardziej przybrał na sile. Dodatkowo rozpętała się zamieć, z powodu której żołnierze tracili z oczu nawet osobę bezpośrednio przed sobą. Mijały kolejne godziny. Zamieć w końcu ustała, a przez chmury zaczęło przedzierać się słońce. Wśród maszerujących nastało poruszenie, a cała grupa zwolniła tempo. Wcześniej wpatrywali się w ziemię i odliczali kolejne kroki. Teraz wszystkie oczy skierowały się ku czarnej przestrzeni. Wyrosła przed nimi ciemna jak atrament linia drzew. Gdy tylko przekroczyli granicę lasu, ten pochłonął ich swym bezkresem. W tym samym momencie zniknęło blade światło dnia. Żołnierze maszerowali przez bujne poszycie gęstego lasu. Przechodzili obok wysokich jodeł, niekiedy musieli karczować sobie drogę. Wędrówka trwała całymi dniami. Za dnia kroczyli jeden za drugim, w nocy gromadzili się wokół malutkich ognisk. Pewnej nocy Maxa i jego towarzyszy obudziło przeciągłe wycie. Złowieszczy dźwięk zdawał się ich otaczać i coraz bardziej zacieśniać swój krąg. W leśnej gęstwinie Max dostrzegł blask żółtych oczu. – Ostatnie, czego nam potrzeba... – wymamrotał. Strażnicy wybuchli paskudnym śmiechem.

– Wołki, wołki. Wilku, to dla ciebie! Po kilku seriach z karabinów zwierzęta uciekły, ale Max nie był już w stanie zmrużyć oka. Następnego ranka umęczona kolumna kontynuowała swój bezkresny marsz. Mijały kolejne dni i nikt już nie liczył, ilu ludzi zostało gdzieś w lesie, ilu padło z głodu lub wyczerpania.

Rozdział 20 W końcu dotarli do obozu. Składał się z baraków rozproszonych na skraju lasu. Max stwierdził, że ten obóz zupełnie nie przypomina getta. Nie otaczają go masywne mury, a jedynie prosty drewniany płot i pojedyncze ogrodzenie z drutu kolczastego. Widocznie Rosjanie nie spodziewali się, aby ktokolwiek próbował uciekać z tego zapomnianego przez Boga miejsca. Pojedyncza wieża wartownicza górowała nad tym wszystkim niczym samotna figura szachowa. Dotarli do samego serca Syberii, do sedna złowrogiej, białej dziczy. Zbliżając się do ogrodzenia, Max zwrócił uwagę na czterech strażników uzbrojonych w kałasznikowy, którzy otwierali im bramę. Na głowach mieli grube czapki, przypominające koty zwinięte w kłębek. Nad bramą wisiał ogromny portret Stalina − witał żałosny tłum, który strażnicy wpychali do środka i gromadzili na dziedzińcu. Czyli tak wygląda koniec świata, pomyślał Max, wodząc wzrokiem po barakach wyrastających pośród morza śniegów i lasów. Więźniów przydzielono do poszczególnych kwater i pozwolono im przez krótką chwilę wyciągnąć zmęczone podróżą ciała na prostych, twardych pryczach. Max natychmiast pogrążył się we śnie, pozwolił, by przez chwilę nic nie zaprzątało jego myśli. Obudził go głośny krzyk: – Dawaj, wyłazić i rozbierać się! Strażnik o okrągłej twarzy, ubrany w grube futro, warczał na więźniów i strzelaniem z bata wyganiał ich na trzaskający mróz. Mężczyźni wywlekli się na dziedziniec i ustawili się w trzech długich szeregach, jeden za drugim. – Macht schon, runter mit den Klamotten! Zdejmować ubrania! – krzyczał inny strażnik łamaną niemczyzną. Mężczyźni powoli zdejmowali z siebie kolejne warstwy odzieży. I wtedy, zupełnie jakby dotarło to do niego dopiero teraz na widok mundurów i koszul piętrzących się na stercie na środku dziedzińca, Max uświadomił sobie, że on i jego towarzysze są teraz więźniami. Więźniami gułagu, obozu numer dwieście sześćdziesiąt siedem. Stali nago, starając się zachować panowanie nad drżeniem własnych ciał. Ten, kto się poruszył czy jęknął, narażał się na razy batem albo nawet na kulkę. Nie wszystkim się udało. Max szczękał zębami, a jego sąsiad – jakby chciał upodobnić się do wrony – energicznie machał ramionami. Jeden ze strażników natychmiast na niego nawrzeszczał, a potem dźgnął go kolbą karabinu w pierś. Wtedy Max przypomniał sobie o pewnym listopadowym dniu, gdy patrolował getto

razem z Franzem, pulchnym i nieco nieokrzesanym żołnierzem, który przed wojną pracował w małej bawarskiej wiosce jako rzeźnik. Natrafili na chłopca, który dziwnie człapał noga za nogą: garbił się i kurczowo otulał się płaszczem. „Założę się, że coś ukrywa”, rzucił Franz, trącając Maxa łokciem. Zanim Max zdążył odpowiedzieć, jego kompan warknął na chłopaka: Runter mit den Klamotten! To był grudzień i chłopak trząsł się jak osika, usiłując osłonić swoją nagość, podczas gdy sterta jego ubrań leżała obok. Nic nie szmuglował, Max zauważył za to, że kulał na jedną nogę. „Wystarczy, Franz. Chodźmy”, powiedział. Franz zaśmiał się i kopnął ubrania w kierunku chłopca, zatrzymawszy jednak jego koszulę. Powoli podarł ją na strzępy. Teraz, pierwszego dnia pobytu w obozie, role się odwróciły. Dawni żołnierze musieli zamienić mundury na brudne i śmierdzące łachy: kurtki zupełnie nieprzystosowane do panującego tutaj zimna, cienkie rękawiczki i spodnie, przez które wiatr przedzierał się bez najmniejszego kłopotu. Widząc, że towarzyszom stojącym z przodu pozwolono zatrzymać bieliznę, Max ukrył księcia i zdjęcie rodziny w kalesonach. Strażnicy dali im letniej wody i jedno mydło na trzydzieści osób. Po raz pierwszy od tygodni mieli szansę choć pobieżnie się umyć. Zaprowadzono ich do ledwo ogrzewanego pomieszczenia i ogolono im ciała tępą brzytwą, po czym każdego odwszawiono. Przynajmniej pozbędziemy się części wszy, pomyślał Max. Już wtedy wiedział jednak doskonale, że to z góry przegrana walka. W takich warunkach wszy radzą sobie lepiej niż ludzie. Mężczyźni podporządkowywali się temu wszystkiemu bez oporu, prawie na siebie nie patrząc. Potem, w ramach ostatniej upokarzającej procedury, nakazano im ustawić się w kolejce do małego stolika. Urzędnik w pasiastej kurtce – zapewne również więzień – wywoływał mężczyzn, po kolei odhaczając ich nazwiska na liście. – Max Meierhauser? – Max kiwnął głową i podszedł do biurka. – Wasz numer. Urzędnik podał Maxowi trzy paski materiału, na których widniała czterocyfrowa liczba. Tamtego wieczoru poprzez naszycie tych skrawków na kurtkę, koszulę i czapkę Max Meierhauser, urodzony w Norymberdze w 1908 roku, został więźniem numer 3587. Mężczyźni z trudem poznawali swoich dawnych towarzyszy, ponieważ teraz wszyscy mieli łyse głowy i chodzili w jednakowych ubraniach. Tamtej nocy Max ukrył księcia i swoje cenne zdjęcie pod starym siennikiem wyściełającym jego pryczę i zasnął niespokojnym snem. – Dawaj, wstawać, aufstehen! – Ostry głos należący do jednego z rosłych strażników obudził więźniów. Max wydobył księcia spod siennika i schował go pod koszulą. Strażnik wyprowadził więźniów na apel. Aksamitnie czarne niebo rozświetlała masa gwiazd i białe pasmo Drogi Mlecznej. – Boże, jest środek nocy – wymamrotał blady mężczyzna stojący obok Maxa. Mężczyźni milczeli i starali się nie ruszać. Czekali, aż zostaną wyczytani, co ciągnęło się w nieskończoność.

– Nie czuję już stóp – zaskomlał Peter, wysoki więzień, który nawet jako żołnierz sprawiał wrażenie chudego. – Wytrzymaj, to powinno się zaraz skończyć – wyszeptał Max. Jakieś dziesięć minut później zostali zaprowadzeni do większego budynku. – Dzięki Bogu, myślałem, że tam padnę – powiedział Peter, gdy stali w kolejce po śniadanie w postaci szklanki szarej grudkowatej owsianki i ledwo brązowego napoju, który obozowy kucharz serwował jako herbatę. – Ach, ciepła herbata! – Twarz Petera pojaśniała. – Nie ciesz się za bardzo – odparł Max. – Mnie to wygląda raczej na ciepłą wodę. No ale przynajmniej jest ciepłe. Ledwo zdążyli usiąść, gdy w pomieszczeniu po raz kolejny rozległ się donośny głos strażnika: – Dawaj, do pracy! Popili owsiankę wodnistą lurą i wywlekli się z powrotem na dziedziniec. Mrok zdążył już ustąpić miejsca różowej strużce światła, która teraz rozciągała się po niebie. Strażnicy rozdali więźniom po czapce i parze rękawic. Niektórzy dostali piły, inni łopaty czy kilofy. – Będziecie pracować, to będziecie jeść. Wyrobicie normę, dostaniecie jedzenie. Nie wyrobicie normy, nie będziecie jeść. Będziecie dobrze pracować, to będziecie żyć. Zapomnijcie o dotychczasowym życiu i nie marnujcie energii na planowanie ucieczki, bo stąd nie da się uciec. To jest Syberia. Verstanden? Dawaj! Do roboty. W równych szeregach, ze strażnikami u boku, więźniowie wymaszerowali przez obozową bramę w kierunku ciemnego lasu. Spędzili tam cały dzień, aż słabe listopadowe słońce zaszło za horyzont i zapadła całkowita ciemność. Wracali do tego lasu nazajutrz i przez kolejne dni. Tygodnie przeszły w miesiące, a te w lata. Całe lata obalania potężnych ciemnozielonych sosen za pomocą tępych pił i siekier, obcinania gałęzi, zdrapywania kory aż do jasnego drewna i przeciągania drzewa przez las – czterech mężczyzn wiązało się do kłody niczym wymęczone konie, aby materiał mógł zniknąć im z oczu, odpływając rzeką w dół. Podobnie jak większość więźniów obozu numer dwieście sześćdziesiąt siedem, Max został drwalem, niewolnikiem lasu. Pracował codziennie po dziesięć godzin na dobę. Każdy dzień wyglądał tak samo. Jeszcze przed wschodem słońca odbywało się nużące sprawdzanie obecności, po którym dostawali żałosne śniadanie w postaci wodnistej owsianki, małego kawałka chleba ryżowego i cienkiej herbaty. Potem więźniowie wychodzili do lasu, dźwigając na swoich barkach ciężkie narzędzia, które z czasem stały się właściwie przedłużeniem ich umęczonych ciał. Normy były mocno wyśrubowane, a jeśli jeden z członków drużyny pracował powoli, wszyscy jego towarzysze kładli się spać głodni. Wypadki zdarzały się prawie codziennie. Ktoś nie zdążył uciec na czas i został przygnieciony przez przewracające się drzewo, ktoś inny źle chwycił siekierę i posłał

ostrze prosto we własną nogę. Bez leków w tym straszliwym zimnie rany nie chciały się goić i jątrzyły się całymi tygodniami. Wielu więźniów padało na ziemię, a kto nie podniósł się w porę, ginął od kuli. Przez większość czasu mężczyźni drżeli z zimna w swoich cienkich i wilgotnych ubraniach, które zakładali na siebie dzień po dniu. Gdy zaczęły się wiosenne deszcze, wszyscy chodzili wiecznie przemoknięci, ponieważ pomimo najbardziej wytężonych starań w słabo ogrzewanych barakach nigdy nie udawało im się wysuszyć kurtek. Najstraszliwszym doznaniem były zimy, kiedy brody połyskiwały im śniegiem, a pod nosami tworzyły się małe sopelki lodu. Jeżeli komuś do oczu napłynęły łzy, woda zamarzała właściwie natychmiast. Czasami sączyła się z ich oczu czerwona, krwista ciecz. Max starał się dbać o higienę na tyle, na ile się dało w tych okolicznościach. Niektórzy więźniowie nie zadawali sobie trudu, by myć się częściej niż raz na dwa tygodnie, kiedy udostępniano im ciepłą wodę. On natomiast przez całą zimę przecierał twarz śniegiem. Jeśli tylko dawał radę, mył też w ten sposób ręce, klatkę piersiową i nogi. „Wyglądamy i śmierdzimy jak świnie. O to im właśnie chodzi, żeby z nas zrobić świnie, żebyśmy zapomnieli, że jesteśmy ludźmi. Będę się myć, gdy tylko się da”, mówił do towarzyszy niedoli. Śnieg stanowił też skuteczne zabezpieczenie przed wszami. Hans zakopał w nim raz swoją kurtkę, a następnego ranka wszystkie wszy zgromadziły się w jednym miejscu, na rękawie, i dały się łatwo strząsnąć. Max i inni chętnie korzystali z tej metody. Każdego dnia więźniowie wyruszali w grupach po trzydzieści osób do lasu, gdzie rosyjscy strażnicy za pomocą snopów siana przywiązywanych do drzew wyznaczali granice obszaru ich pracy – dotąd i ani kroku dalej. Wystarczyło przekroczyć tę granicę o centymetr, a strażnik sięgał po broń. Część więźniów straciła w ten sposób życie – albo kusiły ich jagody rosnące poza wyznaczonym obszarem, albo po prostu nie zauważali zrobionych z siana oznaczeń. Pewnego letniego dnia, późnym popołudniem, gdy strażnicy drzemali na leśnym poszyciu poza granicami obszaru pracy, Martin, jeden z członków brygady Maxa, postanowił zaryzykować i wyjść poza teren po pomarańczowe jagody, które więźniowie cenili z uwagi na dużą zawartość witamin. – Uważaj, Martin – syknął Thomas, przezorny, ledwie dwudziestoletni chłopak. Zanim się zorientowali, Thomas leżał na ziemi. Strażnik zwany z racji swojego okrucieństwa Iwanem Groźnym strzelił mu prosto w klatkę piersiową. Chłopak umarł na miejscu. Strażnicy nakazali pozostałym pochować Thomasa w głębi lasu. Do końca dnia więźniowie nie zamienili już ani słowa. Od tamtej pory zachowywali jeszcze większą ostrożność w obecności strażników, których nieprzewidywalne akty przemocy mogły pozbawić ich życia. Max zajmował się obalaniem drzew i pracował przy jednej pile z Antonem, spokojnym młodym mężczyzną, który marzył o tym, aby wrócić na studia medyczne, gdy to wszystko wreszcie się skończy. Po drugim roku medycyny powołano go do wojska i wysłano na front

wschodni. Miał w nogach kilka odłamków i zdążył napatrzeć się na różne okrucieństwa, jednak cały czas pragnął zostać lekarzem. Jako że nigdy wcześniej nie wykonywał pracy fizycznej, miał bardzo delikatne ręce, przez co wyjątkowo cierpiał. – To szaleństwo. We czterech wysilamy się, żeby zrobić coś, czemu jeden koń podołałby bez najmniejszego problemu – wymruczał Max pewnego dnia, kiedy wspólnie z trzema towarzyszami ciągnął ogromną kłodę w kierunku rzeki. – Cóż za ironia losu. Całe życie pracowałem z drewnem jako stolarz, ale nigdy się specjalnie nie zastanawiałem, skąd się bierze ten cudowny surowiec. Teraz nie wolno mi robić nic innego, jak tylko obalać te giganty. Ale to i tak lepsze niż spuszczanie drewna – rozważał. – Ci biedacy muszą całymi dniami mocować kłody na zmrożonej rzece. Jeśli potkną się i spadną, to już po nich. Zginą pod stertą pni. Nikt nie wiedział, co właściwie budują Rosjanie z całego tego drewna ani kto odbiera te kłody w dole rzeki. Pewnego dnia Heinrich, jeden z towarzyszy Maxa, sformułował pewien pomysł: – Może powinniśmy wycinać wiadomości na tych kłodach? Nikt przecież nie wie, gdzie jesteśmy, a nie możemy stąd wysyłać żadnej poczty. Może w ten sposób moglibyśmy przekazywać wiadomości? – Marzyciel! – wyszydził go Heinz, krępy mężczyzna pochodzący z północnych Niemiec. – Nigdy nie wydostaniemy się z tego piekła! Możemy równie dobrze zapomnieć o tym, że gdzieś tam w ogóle żyją jacyś inni ludzie. Jednak nie wszyscy się z nim zgadzali i wkrótce część więźniów zaczęła skrobać siekierami na kłodach krótkie wiadomości. Gdyby zostali przyłapani, mogli przypłacić to życiem, ale było lato i strażnicy rzadko kiedy patrolowali obszar roboczy. Więźniów karmiono wodnistą zupą – szarym płynem, w którym pływały kawałki kapusty, buraków i zgniłych ziemniaków. Sporadycznie dostawali jakiekolwiek mięso czy choćby tłuszcz. Ponieważ spali na drewnianych pryczach i nie mieli do dyspozycji pościeli, a tylko po jednym cienkim kocu na pięć osób, w dzień i w nocy dokuczało im zimno. Przyciskając się jeden do drugiego, leżeli ściśnięci jak sardynki. Co godzinę jeden z mężczyzn zarządzał: Alle umdrehen! i wówczas, jak jeden mąż, wszyscy obracali się na drugi bok. Każda noc dzieliła się na te odcinki wiercenia się, jęczenia i nieuniknionego przewracania z boku na bok. Max leżał na końcu rzędu, tyłem do swoich towarzyszy. Było mu przez to zimniej, ale wolał to niż ścisk pomiędzy dwoma męskimi ciałami. Czasami w środku nocy wyciągał księcia i wodził palcami po płaszczu i twarzy lalki, jakby w jej delikatnych rysach miał znaleźć odpowiedź na swoje pytania. Jednej szczególnie mroźnej nocy, gdy cała prycza ruszała się od drżenia i pomruków żołnierzy, Max zaczął przemawiać do księcia. Leżał odwrócony plecami do swojego sąsiada i położywszy lalkę blisko swojej twarzy, zaczął opowiadać jej o swoich najgłębiej skrywanych uczuciach. – Powiem ci, towarzyszu, że tu nie jest łatwo. Ta wyczerpująca praca i zimno... Kąsa tak samo mocno jak wściekłe psy strażników, które warczą i kłapią zębami przy każdej

nadarzającej się okazji. Jak kogoś chwycą za gardło, to już nie puszczą, zupełnie jak ten mróz, pod wpływem którego zamarzają człowiekowi wnętrzności. Zrobiłbym wszystko dla odrobiny ciepła. Tylko w tym przeklętym miejscu nie da się ogrzać. Syberia to jedna wielka zamrażarka. Przemraża człowieka do kości. – Znowu mówisz do siebie, Max? – usłyszał szept sąsiada, ale nie zwrócił na niego uwagi. – Może zasłużyliśmy sobie na to przez tę wojnę. Przez Stalingrad, Warszawę, Kraków, przez całe to zabijanie. I przez to, co ostatecznie stało się z Miką, mój mały książę. – Max nigdy nie opowiadał żadnemu ze swoich towarzyszy o Mice ani o tym, jak pomógł uratować jego matkę i ciotkę z Umschlagplatzu, ani o przedstawieniach lalkowych w koszarach, ani w ogóle o niczym, co wiązało się z gettem. Tylko dwóch żołnierzy z Warszawy wylądowało z nim w tym samym obozie. Nie sypiali w tym samym baraku, a Max specjalnie ich nie szukał. – Mika... Był w tym samym wieku, co mój syn...

Rozdział 21 Wszystkie dni w obozie były tak samo ponure. Płynęły jeden za drugim jak ołowiany strumień, jak szare perły połączone niewidzialną siłą. Więźniom odbierano kolejne dni ich życia, podobnie jak oni wcześniej odebrali dni, lata i miliony istnień wszędzie tam, gdzie próbowali ustanowić swoją Rzeszę. Różnica polegała na tym, że tutaj, na tym lodowatym pustkowiu, więźniów nie zabijano z niemiecką wydajnością, lecz po prostu pozwalano im zgnić lub zamarznąć na śmierć – zupełnie jakby ktoś prowadził gigantyczny eksperyment dotyczący doboru naturalnego. Od czasu do czasu więźniowie toczyli między sobą rozmowę o tym, jak właściwie wplątali się w ten straszliwy bałagan. – Mamy za swoje – wymamrotał pewnego wieczoru Hans, jeden z czterech mężczyzn, z którymi Max dzielił pryczę. – Nie bądź głupi, Hans, przecież tak naprawdę nie wiedzieliśmy – odpowiedział mu Heinz, jeden z najmłodszych więźniów. – Robiliśmy tylko, co do nas należało. To był nasz obowiązek. Nic więcej. Do dyskusji włączył się Max: – Widziałem w Warszawie takie rzeczy, że do końca życia będą mnie nękać koszmary. W zbyt wielu z nich sam brałem udział. Już nigdy nie będę mógł spać spokojnie. – Ale przecież my tylko wypełnialiśmy rozkazy! Nie zapominaj, że byliśmy zwykłymi żołnierzami Wehrmachtu. Weź choćby Michaela. Walczył nawet pod Stalingradem, stracił cztery palce u stopy, mało co nie postradał zmysłów. Chcesz go winić za tę wojnę, za to, co się stało? – Na twarzy Heinza pojawił się wywołany emocjami rumieniec. – Nazwali go zbrodniarzem wojennym za to, że tam walczył, gdy tymczasem największym świniom się upiekło. Michael rzeczywiście był najspokojniejszy spośród nich. Rzadko w ogóle się odzywał. Niemniej gdy Max pokazał mu księcia, jego oczy wypełniły się łzami. – Byliśmy zwykłymi żołnierzami. Hitler nas w to wmanewrował. Obiecał nam krainę mlekiem i miodem płynącą. A gdzie skończyliśmy? W białym piekle! Potraktował nas jak paliwo do swojej wojennej machiny. Herr Hitler! – Heinz poczerwieniał jeszcze bardziej. – To prawda – odparł Max. – Wszystko wydawało się takie prawdziwe, tak mocno przemawiało do wyobraźni. Karmili nas kłamstwami, a my łykaliśmy to jak ciasto z lukrem. Tylko co z tymi Żydami, z tymi kobietami? Nie zdarza wam się o nich myśleć? – Mówił teraz głośniej. – To było złe, to wszystko było złe. Jestem o tym przekonany. – Z hukiem walnął dłońmi w stół. W obozie przebywało mniej więcej dwudziestu żołnierzy i oficerów SS. Trzymano ich w

osobnym budynku, ale mimo to nawet tu elita Führera zabiegała o zachowanie hierarchii i prześladowała innych więźniów. Nadal wydawało im się, że Rzesza to wspaniały pomysł i gdyby tylko dysponowali lepszym wyposażeniem, gdyby tylko zima nie była tak surowa, na pewno wygraliby tę wojnę. Max starał się trzymać od nich z daleka. – Ale przecież tak to już jest na wojnie. Ludzie umierają. Nie służyliśmy w SS ani w SA, byliśmy zwykłymi żołnierzami, Max. Robiliśmy to, co musieliśmy. A teraz daj już spokój i chodźmy spać. Nie ma sensu o tym myśleć, jeśli chcemy przeżyć. Już po wszystkim, finito, schluss, aus. Jak nie będziemy odpoczywać, to umrzemy. Prosta sprawa. – Heinz opadł na pryczę i odwrócił się do wszystkich tyłem. Tamtej nocy, zresztą podobnie jak zwykle, Max nie spał za dobrze. Jak miewał w zwyczaju, wyciągnął księcia, przytulił do swojej piersi i zaczął mówić: – Te wszystkie straszne sny... Znowu jestem w Warszawie i patrzę na długą, brukowaną ulicę. Stoję zupełnie sam z miotaczem ognia u boku. Kazano mi chodzić od domu do domu i je podpalać, spalić na pył… Wyłamuję drzwi i wpuszczam do środka ogień: raz, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć… W głowie pobrzmiewają mi słowa, którymi mnie karmiono: „Eksterminować szkodniki, pozbyć się Ungeziefer. Ma być czysto!”. Mocno trzymam miotacz ognia. Płomienie szaleją. Wiem, że jestem dobrym żołnierzem i że ojczyzna mi podziękuje. Gdy już ogień zajmie klatkę schodową i pochłonie tapety, przechodzę do następnego domu. …Siedem, osiem, dziewięć… Nagle czuję ból w klatce piersiowej. Pali mnie tak, jakby samo moje serce stanęło w płomieniach. Spoglądam w dół i widzę ciebie. Książę wiercący się pod moim mundurem wypala mi pierś jak rozżarzone węgle. Zdzieram z siebie kurtkę i próbuję ugasić ten ogień, ale nie mogę. Płoniesz, twarz ci się topi… a potem nagle zamienia się w twarz Miki, a dalej w twarz mojego syna Karla, mojej żony. Pojawia się cały ciąg twarzy, których nigdy nie widziałem… Krzyczą… Tak strasznie krzyczą... Potem się budzę. – Po prostu wypełnialiśmy swój obowiązek, Max – zaskoczył go chrapliwy głos Antona. – Przestań się zadręczać. Nie odpowiedział, tylko szybko schował księcia z powrotem pod siennik i udawał, że śpi. Nadziei brakowało więźniom w takim samym stopniu jak dobrego jedzenia. Wielu towarzyszy Maxa zapadało na rozmaite choroby i nigdy nie wracało do zdrowia. W cieniu obozowego świata umierali jeden po drugim, pod koniec lata padali jak muchy. Wielu umarło jeszcze w pierwszym roku, ale większość później, w 1948, kiedy Syberię nawiedziła szczególnie sroga zima. Izba chorych nie nadążała przyjmować pacjentów, ponieważ jak zaraza szerzyły się wśród nich tyfus, gruźlica i ospa. W barakach śmierdziało wymiocinami i ropą z ran. Nieustanny kaszel i jęki umierających nie dawały pozostałym spać. Wielu zmarło po prostu z wycieńczenia. Zimą nie dało się organizować pochówków,

więc ciała przechowywano w małej szopie, poukładane jedno na drugim jak kłody. Czekały tam na nadejście wiosny. Max cały czas szukał pocieszenia w rozmowach z księciem. Pewnego majowego wieczoru wyciągnął lalkę i zbliżył ją do twarzy. Cały dzień wraz z pozostałymi więźniami spędził na kopaniu płytkich grobów w lekko odmarzniętej ziemi. – Wiem, że oni już nic nie czują, ale strażnicy traktują zmarłych gorzej niż pnie, które ścinamy w lesie. Żeby mieć absolutną pewność, że ludzie nie żyją, strzelają nawet do ciał. W kark. Albo, co gorsza, walą siekierą w czaszkę. Co powiem ich najbliższym, jeśli kiedykolwiek się stąd wydostanę? Że układali ciała zmarłych jedno na drugim i zostawili je tak na całą zimę? Najpierw Willy’ego, potem Petera, a teraz Michaela. Nie wiem, ile jeszcze wytrzymam – Max mówił drżącym głosem. – Ty pewnie nic nie czujesz, ale wiesz, dla mnie nadzieja jest znacznie bardziej niebezpieczna niż rozpacz. Nadzieja osłabia człowieka, tak jak te rany, które nie chcą się goić w tym cholernym zimnie. Muszę przestać mieć nadzieję, przestać myśleć o powrocie. Niewykluczone, że nigdy nie wypuszczą nas z tego piekła. Już stałem się duchem, cieniem człowieka, którym byłem kiedyś. Na razie to miejsce jest całym moim światem. – Książę jak zwykle milczał, więc Max schował go z powrotem pod brudny siennik. – Na co to wszystko, przecież nigdy nie powiesz ani słowa… Za każdym razem, kiedy na ciebie patrzę, widzę twarz Miki. Nie powinienem mu ciebie zabierać. Życie w obozie numer dwieście sześćdziesiąt siedem powoli toczyło się naprzód. Rosjanie twierdzili, że zamierzają wykorzystać Niemców do odbudowy swojego zrujnowanego kraju. Radośnie przekazali im dobrą wiadomość: „Będziecie mogli wrócić do domu, gdy odbudujecie wszystko, co zniszczyliście”. Podobnie jak inni więźniowie, Max doskonale zdawał sobie sprawę, że to po prostu niemożliwe. – Cholerne świnie. Jak mogą oczekiwać od nas, że będziemy pracowali z pustym żołądkiem i w tych cienkich łachach? – syczał Anton, przeciągając piłę tak tępą, że prawie zupełnie niezdolną do cięcia drewna. Gdyby jednak zatrzymali ją tylko na chwilę, zamarzłaby i utknęła na dobre. – My też zamęczaliśmy ludzi na śmierć pracą w obozach – odparł Max. – Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz. – Słyszałem, że nawet powiesili nad bramą hasło: Arbeit macht frei, „Praca czyni wolnym”. – Oni? Przecież to my je tam powiesiliśmy. – Anton pchał piłę z coraz większą zawziętością. – Ja osobiście nie wydałem rozkazów skazujących Żydów na śmierć. Nikogo nie torturowałem. Nosiłem tylko broń i wypełniałem polecenia – powiedział, po czym zamilkł. Takie rozmowy zawsze budziły poczucie, jakby przez wiele dni przedzierali się przez śnieg, a ostatecznie i tak kończyli zawsze w tym samym punkcie. Pewnego dnia, gdy drużyna Maxa wróciła do baraku po wyczerpującej

dziesięciogodzinnej pracy w lesie, starszy rosyjski strażnik wkroczył do środka wraz z trzema innymi, głośno tupiąc wysokimi butami. – Zdejmować wszystko! – krzyknął. Max zamarł. W jednej chwili jego twarz straciła resztki koloru. Pomimo przejmującego zimna poczuł, jak zalewa go pot. O nie, tylko nie to, proszę! Trzeba je było zostawić razem z księciem. W jego głowie galopowały desperackie myśli. Nie schował zdjęcia! Dlaczego właśnie dzisiaj? Dlaczego teraz? Wyrywkowe przeszukanie mogło spotkać ich zawsze, jednak ten dzień był szczególnie pechowy, ponieważ rano Max wsunął do kieszeni kurtki cenne zdjęcie Erny i Karla. Wyciął co prawda w kieszeni małą szparę i trzymał je tam, ale wiedział, że jeśli przeszukają go dokładnie, jeden z trzech strażników na pewno je znajdzie. – Więzień 3454, wystąp! – Starszy strażnik wykrzyczał numer Williego. Willi, spokojny i wrażliwy mężczyzna, tak jak Max pochodził z Frankonii. Strażnik podszedł do niego i podsunął mu pod nos małą czarną książeczkę. – To twoje? – Willi skinął głową. – Co to jest? – Biblia... Strażnik uderzył go książką w twarz, a następnie rzucił ją na podłogę i podeptał. Max uniósł wzrok i zobaczył, że jeden ze strażników trzyma jego zdjęcie. Poczuł, że coś pękło w jego sercu. – 3587, wystąp! – rozległ się rozkaz. Max powoli zrobił krok do przodu. – To twoje? – Ten sam strażnik, to samo pytanie. – Tak. To moja żona i syn. – Milczeć! W obozie dwieście sześćdziesiąt siedem nie ma kobiet i dzieci – warknął strażnik, po czym podarł zdjęcie na małe kawałeczki i rozsypał je po podłodze. Gdy strażnicy wyszli, Max padł na kolana i zaczął zbierać wszystkie skrawki, starając się nie pominąć żadnego. – Tak mi przykro, Max – powiedział Anton, kładąc mu rękę na ramieniu. – Ale przynajmniej nie kazali ci czyścić latryn przez kilka tygodni ani nie wsadzili cię do karceru. Max nie odpowiedział. Dla niego nie było większej kary. Po tym wydarzeniu nie odzywał się przez wiele dni. Z czasem Max stał się mniej ostrożny i zdarzało mu się wyjmować pacynkę w nieliczne wolne od pracy dni. – Kim jest ta mała istota? – Anton wyciągnął ręce w stronę lalki, udając, że szczypie księcia w policzek. – Przynajmniej jeden z nas ma rumianą buzię. Przywiozłeś go tu aż z Warszawy? Max skinął głową. – Tak, to jest książę. Lalka ukłoniła się Antonowi, który odwzajemnił gest. – Miło mi cię poznać, mały książę.

Uścisnęli sobie ręce, po czym Max pozwolił pacynce przechadzać się między swoimi towarzyszami i przedstawiać im się z eleganckim uściskiem dłoni. Książę był w swoim żywiole. Max pozwolił sobie nawet na małe wygłupy, a gdy mężczyźni zaczęli klaskać i gwizdać, książę zdobył się na krótką mowę: – Moi drodzy panowie, namawiam was do poważnego traktowania kwestii czystości nawet w miejscu takim jak to. Wycierajcie skórę śniegiem i wietrzcie koce, aby pozbyć się stęchłego zapachu. Nie chcecie przecież wrócić do domu, wyglądając jak złodzieje, prawda? Więźniowie z początku się śmiali, ale ta ostatnia uwaga zbyt mocno przypomniała im o ich tragicznym położeniu. – Wystarczy, Max – mruknął Hans. – Wydaje mi się, że naszemu księciu przydałoby się towarzystwo – oświadczył Anton. – Może zorganizujemy cały teatr Kacperka, z księżniczką, krokodylem, złoczyńcą, a może nawet z diabłem? Co myślicie? – Tak! I z Herr Todem – zabrzmiał głęboki głos Seppa. Cała trupa lalkowa? To mogło mieć niesamowity potencjał. – No to kto będzie kim? Kto ma sprawne ręce? – rozległy się pytania. Kilku mężczyzn uniosło dłonie, przywołując jednocześnie na usta wyczekujący uśmiech. Max wyznaczył parę osób do wykonania konkretnych pacynek, sam natomiast podjął się przygotowania Herr Toda, czyli Pana Śmierci, oraz krokodyla. Anton miał spróbować zrobić diabła i dziewczynkę, a Peter samego Kacperka. Więźniowie nie mieli do dyspozycji specjalistycznych materiałów, ale jakoś poradzili sobie z różnymi ścinkami, które znaleźli. Niektórzy wykazali się przy tym niesamowitą dbałością o detale. Max znalazł kawałek drewna, po czym pożyczył od Petera nóż, który udało mu się przechować pomimo licznych rewizji, i przystąpił do strugania krokodylich zębów. Miał trudności ze zdobyciem materiałów i igły, ale ostatecznie udało mu się stworzyć kłapiącego paszczą krokodyla o długim, pasiastym cielsku. Właściwie wszystkie lalki, z wyjątkiem Pana Śmierci i dziewczyny, dostały ubranka wykonane z pasiastych koszul więźniów. Jednej nocy, z okazji urodzin Klausa, z którym spał na jednej pryczy, Max zgromadził wszystkie gotowe pacynki, czyli krokodyla, dziewczynę i Pana Śmierci, aby spróbować swoich sił w przedstawieniu lalkowym. Nawet w obozie urodziny były dniem szczególnym i z tej okazji więźniowie otrzymywali podwójną porcję cienkiej zupy i dodatkowy kawałek chleba. Dlatego też każdy starał się świętować co najmniej trzy razy w roku. Przygotowując Herr Toda, Max wystrugał głębokie oczy w ziemniaku, do którego potem zamocował kawałek szmaty zanurzony w sadzy. Jako kosę wręczył lalce mały kawałek metalu ze swojego kubka. Ktoś przekazał na sukienkę dla dziewczyny starannie ukrywaną dotychczas haftowaną chusteczkę. W ten sposób w obozie numer dwieście sześćdziesiąt siedem powstały pierwsze lalki. Max rozciągnął koc między dwoma pryczami, by zaimprowizować scenę. Nie był to Schiller ani Goethe – raczej szalona gonitwa rozgrywająca się z udziałem krokodyla,

Śmierci i księcia. Podczas gdy książę paradował spokojnie po scenie, rozprawiając o subtelnościach życia, Śmierć pędziła z kosą w ręku, uciekając przed kłapiącym pyskiem pasiastego krokodyla. Współwięźniowie Maxa śmiali się jak nigdy wcześniej, gromkim, szczerym śmiechem wydobywającym się z głębi chudych brzuchów. Potem każdy chciał spróbować, wszyscy wyciągali ręce, sięgając po pacynki. Wieczór upłynął im na kolejnych pościgach, walkach, pożeraniu, przytulaniu i wrzaskach. Więźniowie zasmakowali rozrywki i chcieli więcej. – A co z Kacperkiem?! – zawołał Hans. Miał na myśli słynną błazeńską postać z długim spiczastym nosem, z szerokim uśmiechem i policzkami w kolorze czerwonego jabłuszka, występującą w czapce z daszkiem. – Peter miał spróbować z Kacperkiem – odparł Max. – Jak ci idzie, Peter? – Przykro mi, ale nawet jeszcze nie zacząłem – odpowiedział Peter z rezygnacją w głosie. – Na myśl o pacynkach zrobiło mi się tak strasznie smutno. Bawiłem się tak z moją córeczką. Ma na imię Lisa. – Wśród więźniów na dłuższą chwilę zapanowała zupełna cisza, ale potem Peter wziął głęboki wdech i powiedział: – Dobrze, spróbuję. Tak oto niemiecki teatr lalek zaczął powoli nabierać kształtów. Z racji swojego kolorowego, strojnego kostiumu książę wyraźnie wyróżniał się na tle tej pasiastej trupy. Lalkom jednak zdawało się to nie przeszkadzać. Max często myślał o Warszawie i o przedstawieniach, które wystawiał dla nich Mika. Jakże wszystko się zmieniło! Niegdyś rośli mężczyźni, dumni żołnierze, którzy sprowadzili na Polskę i na świat tyle śmierci i nieszczęścia, teraz byli zaledwie workami kości kłócącymi się ze sobą o kilka lalek. Dzień po dniu, rok po roku więźniowie kontynuowali pracę w ciemnym lesie. Trwała ona przez całe krótkie lato, całą szarą i deszczową jesień, przez całą srogą zimę. Odpoczywali zaledwie po trzy dni w miesiącu, czasami nawet mniej. Nigdy nie mieli okazji zobaczyć, by coś zostało faktycznie wybudowane z wykorzystaniem pni, które obalali w pocie czoła. Nigdy też nie dostali żadnej odpowiedzi na wiadomości, które skrobali na kłodach. Pacynki przez jakiś czas podnosiły ich na duchu, ale Max i jego towarzysze z dnia na dzień coraz bardziej słabli. Oczy im się zapadały, a mięśnie zanikały. Dolegliwy głód i uporczywe zimno rozbudzały w ludziach to, co w nich najgorsze, ale niekiedy też to, co najlepsze. Niektórzy potrafili podzielić się ostatnim kawałkiem chleba, podczas gdy inni pod osłoną nocy kradli swoim towarzyszom ukryte zapasy. Ludzie niegdyś mający się za porządnych przeobrażali się w bezwzględnych padlinożerców, inni natomiast odkrywali w sobie życzliwość, której kiedyś z pewnością by sobie nie przypisali. Nękany dokuczliwym głodem Max okazał się równie nieprzewidywalny, jak pogoda w czasie syberyjskiej wiosny. Pewnego grudniowego poranka obudził go potworny skurcz w żołądku. Bezlitosny,

bezwstydny głód palił go od wewnątrz. Na dworze panowała jeszcze ciemność, gdy zsunął zesztywniałe nogi z krawędzi pryczy i wstał, po czym po cichu ruszył wzdłuż linii łóżek. Pamiętał, że Sepp, jeden z mężczyzn śpiących w pobliżu wejścia do baraku, ukrył poprzedniej nocy pod prowizoryczną poduszką kawałek chleba wielkości połowy dłoni. Max wsłuchiwał się przez chwilę w regularny oddech współwięźnia, a potem ostrożnie zaczął przeszukiwać okolice jego głowy. Jednym zwinnym ruchem wyciągnął chleb i zawinął go w kawałek starej szmaty. Sepp poruszył się, ale spał dalej. Max wrócił na swoją pryczę, rozerwał chleb na małe kawałeczki, a potem pochłonął je do ostatniego okruszka. Przed oczami zamajaczyło mu wspomnienie. Jakże często przechodził obok dzieci głodujących na ulicach getta i widział, jak wyciągają w jego stronę patykowate ramionka. Ogarnęła go fala mdłości. Wybiegł na zewnątrz i zwymiotował cały skradziony chleb. Godzinę później zabrzmiał tępy odgłos młota uderzającego o metal – obozowa pobudka. – Schweinehunde! – Po kilku minutach rozbrzmiał doniosły głos Seppa. – Który sukinsyn ukradł mój chleb? Nikt nie odpowiedział, ale Max poczuł tak wielki wstyd, że od tamtej pory przy każdej nadarzającej się okazji dzielił się swoimi skąpymi racjami z innymi. Obóz numer dwieście sześćdziesiąt siedem działał też destruktywnie na umysł. Wszyscy dawno już przeczytali te kilka książek, które udało się przeszmuglować do obozu, a w ciągu pierwszych dwóch lat więźniowie nie mieli prawa otrzymywania czy wysyłania korespondencji. W trzecim roku, pewnego chłodnego lutowego wieczoru, kazano im zgromadzić się w kantynie wokół długich stołów. Strażnicy wręczyli im małe pocztówki z nadrukiem czerwonego krzyża, przed każdym położyli też ogryzek ołówka. – Piszcie! Możecie napisać jedną kartkę na miesiąc. Ma być prosto! Same dobre rzeczy, żadnych skarg! – wrzeszczał strażnik. Nawet jeśli w myślach układali dotychczas listy czy nawet całe opowieści, więźniowie od trzech lat nie napisali ani słowa. – Same dobre rzeczy, o co chodzi? Pewnie nie wyślą tej kartki, jeśli napiszemy prawdę? – zastanawiał się Max. Ręka mu drżała. Co miał napisać? Jak podsumować swoje myśli z ostatnich trzech lat w kilku krzywych liniach? Ostatecznie sformułował prostą wiadomość: „Meine liebste Erna, mein Karlchen! Zostałem internowany w Rosji jako jeniec wojenny. Jestem bezpieczny i zdrowy, proszę, nie martwcie się o mnie. Mam nadzieję, że Wy też jesteście bezpieczni. Tak bardzo za Wami tęsknię. Mam nadzieję, że już wkrótce będę mógł Was znowu przytulić. Całuję Was oboje, Wasz Max”. Przez kilka kolejnych tygodni wielu mężczyzn w ogóle się nie odzywało. Zanurzyli się we wspomnieniach życia sprzed obozu. Oni przegrali wojnę, nikt natomiast nie wiedział, co się stało z rodzinami, które pozostawili w domach. Max słyszał plotki o zniszczeniu Norymbergi. Czy Erna i ich syn to przeżyli?

Trwało to trzy miesiące. Pewnego wieczoru, w maju 1948 roku, więźniów zgromadzono na dziedzińcu. Po wieczornym sprawdzeniu obecności rozpoczęło się wywoływanie kolejnych nazwisk: – Peter Schreiber, Heinz Bauer, Max Meierhauser. Max zrobił krok do przodu i odebrał pocztówkę. Gdy tylko wrócili do baraku, uścisnął Antona. – Żyją! Emma i Karl, mój syn, żyją! Domu już nie ma, bomba zmiotła go z powierzchni ziemi, ale oni są bezpieczni. Przeprowadzili się do wioski na obrzeżach Norymbergi. – Cieszę się, Max – powiedział cicho Anton. Do niego nie przyszła żadna wiadomość. – Tak mi przykro, Anton. Zachowałem się strasznie egoistycznie. Czekaj, może też dostaniesz wkrótce odpowiedź. – Może – odparł Anton, ale jego głos był pusty, bezdźwięczny. Część więźniów otrzymała zaledwie trzywierszową informację napisaną ręką urzędnika. Całe życie udało się komuś streścić w kilku linijkach na pocztówce. W końcu od lata 1948 roku pozwolono im odbierać jedną kartkę w miesiącu i jedną paczkę rocznie. Max nosił wszystkie swoje kartki pod koszulą, przy samym sercu.

Rozdział 22 Wczesnym rankiem pewnego dnia, w lecie 1949 roku, Max wyciągnął księcia spod siennika. W jego oku pojawił się złowrogi blask, jakby toczyła go gorączka. – Już tak dalej nie dam rady. Zaczynam zapominać, nie potrafię sobie przypomnieć twarzy mojej żony ani syna. Ciągle próbuję wyobrazić sobie, jak wyglądali, jak chodzili, jak mówili, jak się uśmiechali, ale wszystko mi się zlewa. Straciłem ich... Co mam teraz robić? Wpatrywał się w księcia, tak jakby odpowiednio długie wyczekiwanie miało skłonić lalkę do udzielenia odpowiedzi. Książę jednak milczał uparcie. Od tego momentu Max co wieczór prowadził rozmowy z księciem. – Nie wydaje mi się, żebym miał tu przetrwać kolejną zimę. Tylu nas umarło. Zamieniłem się w chodzący szkielet. Nie chcę umrzeć i na wiele miesięcy wylądować w szopie, a potem w płytkim grobie w tym piekielnym miejscu. Cóż może być gorszego niż dalszy pobyt w piekle? – Jak cię złapią, to cię zastrzelą – wyszeptał Anton. Czy on nigdy nie śpi? – pomyślał Max z irytacją. – Pamiętasz, jak Otto z Hamburga próbował uciekać poprzedniej zimy? Złapali go po zaledwie trzech godzinach – ciągnął Anton. – Potem był Peter Karpf z Hamburga. Obaj zostali rozstrzelani na środku dziedzińca, na naszych oczach. Albo ta grupa z Monachium, Rainer i inni, którzy próbowali szczęścia w pierwszym roku. Zniknęli na pięć dni, ale potem strażnicy wysłali za nimi psy i ich też złapali. Zastrzelili ich zaraz następnego ranka, pamiętasz? To nie ma sensu, Max. – A co z Thomasem i Stefanem? – wysyczał Max. Tych dwóch zniknęło pewnego słonecznego dnia ubiegłej jesieni. Nigdy nie zostali schwytani. – Kto wie… To, że psy ich nie dopadły, nie znaczy jeszcze, że nie zamarzli na śmierć. Mogli stracić zmysły, umrzeć z głodu, zgubić się albo paść z wycieńczenia. Są przecież jeszcze wilki, sami je widzieliśmy. Syberia to jedno wielkie więzienie. Max z przykrością stwierdził, że jego kompan stracił już wszelką nadzieję. Owszem, trzeba będzie przeprawiać się przez rzeki, stawić czoła armii radzieckich żołnierzy i unikać urzędników, a przede wszystkim przemierzyć cały kontynent. Ale czy to nie lepsze niż śmierć tutaj, w obozie? Zdecydował, że łatwiej byłoby uciekać grupą. Na szczęście po trzech kolejnych nocnych dyskusjach Anton zmienił zdanie. Wkrótce później dołączył do nich Hans. Podobnie jak Max, przed wojną pracował jako stolarz, a chociaż pochodził z północnych Niemiec, lubił sobie pożartować, nawet w najgorszych okolicznościach. Obóz numer dwieście sześćdziesiąt siedem znajdował się na zupełnym odludziu, w

związku z czym miał niewielką obsadę wartowniczą. Rosjanie wiedzieli, że tylko nieliczni zdecydują się próbować ucieczki podczas tych srogich zim. Oprócz zimy są jednak również inne pory roku. Syberyjskie lato na kilka krótkich tygodni przynosiło upały, a więźniowie z przyjemnością zażywali kąpieli słonecznych, traktując każdy kolejny ciepły dzień jako zbawienie dla swoich zmrożonych kości. Lato przynosiło też kolory, które cieszyły oczy i podnosiły na duchu po ciągnącej się w nieskończoność czarno-białej ziemi. Ludzie napawali się brązami we wszystkich odcieniach i zielenią mchu, gdzieniegdzie przeplataną czerwienią jagód. Czyste niebieskie niebo zdawało się wznosić wysoko i ciągnąć nieskończenie daleko, a smagający zimowy wiatr ustępował miejsca łagodnym powiewom. Latem można by się jeszcze bardziej cieszyć, gdyby nie syberyjska plaga w postaci krwiożerczych komarów, które krążyły wielkimi bzyczącymi chmarami i kłuły wszystkich niemiłosiernie. Z powodu komarów latem praca w lesie była nie do zniesienia. Resztkami sił woli więźniowie powstrzymywali się od rozdrapania skóry do krwi. Nawet strażnicy mieli w tym okresie gorszy humor. – Może wyruszymy na sam koniec lata? – zaproponował Max pewnego dnia. Anton i Hans zgodzili się i wszyscy rozpoczęli przygotowania. Udało im się zgromadzić trochę chleba, kilka zwiędłych buraków, suszone jagody i mały pojemnik smalcu. Anton zorganizował dwa małe krzemienie, ponieważ bez ognia nie mieliby żadnych szans na przetrwanie. Starali się zachowywać maksymalną ostrożność, ale część pozostałych więźniów i tak zwęszyła sprawę. – Przestało wam się tu podobać, co? – szydził Sepp. Pozostali wspierali ich wysiłki, często dzieląc się częścią swoich skąpych racji żywnościowych. Niestety na tydzień przed planowaną datą ucieczki Rosjanie podwoili liczbę strażników przy bramach. – Nie uda nam się... – wyszeptał Hans. – Jest ich zbyt wielu. Z Antona jakby uszło powietrze. – Złapią nas, jeszcze zanim się stąd wydostaniemy. – Ja uciekam – wymamrotał Max pod nosem. – I tak prawdopodobnie czeka nas śmierć. Wolę umrzeć jako choć trochę bardziej wolny człowiek. Mogę poczekać, ale już niedługo. Idziecie ze mną czy nie? Zachęcani przez Maxa, Anton i Hans w końcu zgodzili się do niego dołączyć. Doszli do wniosku, że jesień będzie najlepszą porą na ucieczkę, ponieważ latem, gdy stopniał śnieg, grunt robił się grząski jak gąbka i groziło im utonięcie w mokradłach tundry. Jesienią ziemia wysychała. Pierwszych opadów śniegu należało się spodziewać dopiero za kilka tygodni, a dodatkowo o tej porze roku mogli liczyć na to, że znajdą po drodze jakieś jagody i grzyby. Wieczorem w dzień poprzedzający planowaną ucieczkę Max zawinął księcia w kawałek materiału i wsunął go pod swoje zniszczone ubranie razem z krokodylem, dziewczyną i

Kacperkiem. – Proszę, zostaw mi chociaż parę pacynek, Max. Umrę tu z nudów – prosił Martin Schneider. Rok wcześniej Martin miał wypadek. Siekiera wyślizgnęła mu się z rąk i wbiła głęboko w lewą nogę. Od tamtej pory mężczyzna mocno kulał. Bardzo chciał się przyłączyć do ucieczki, ale wiedział, że tylko spowalniałby grupę. – Dbaj o nie, Martin, a one być może zatroszczą się o ciebie – powiedział Max, przekazując mu resztę trupy: Herr Toda, diabła, babcię i policjanta. – Powodzenia. – Tobie też. Mężczyźni uścisnęli się na pożegnanie. Max, Anton i Hans uważnie analizowali ruchy strażników i odkryli niewielką lukę czasową – kilka bezcennych minut – kiedy mogli przemknąć się niepostrzeżenie pod płotem. W poprzednich tygodniach przygotowywali niewielki podkop, płytką dziurę, przez którą mogliby się przecisnąć. Założyli na siebie wszystkie swoje zimowe ubrania: po dwie koszule, obdarte i brudne kurtki, czapki, rękawiczki i wysokie buty. Udało im się też zdobyć koce, po kilka kawałków suchego chleba i po garści suszonych leśnych jagód, a także krzemienie oraz sfatygowane metalowe miski i łyżki. Max pilnował jak oka w głowie rzeczy najcenniejszej, a mianowicie mapy Rosji kreślonej po nocach na wygniecionym kawałku papieru przez Heinricha, który przed wojną pracował w Monachium jako nauczyciel geografii. Heinrich uwzględnił na niej każdą rzekę, każde pasmo górskie i każdą puszczę, o których istnieniu zdołał sobie przypomnieć. Trzech mężczyzn nachylało się nad mapą, jakby wpatrywali się w kryształową kulę. – To szaleńcza misja – mówił Heinrich. – Macie tylko bardzo podstawową mapę, a nadchodzi zima. Ten kraj jest wielki jak ocean. – Wszystko będzie lepsze niż to – wyszeptał Max. – Jedno wiem na pewno: musimy iść na zachód. Będziemy podążać za słońcem w dzień i za gwiazdami w nocy. Będziemy jeść to, co uda nam się znaleźć. Ale nie zamierzamy tu wrócić. Widząc determinację Maxa, część współwięźniów postanowiła go wspomóc. Przekazywali uciekinierom niewielkie datki w celu powiększenia ich zapasów. W ten sposób zgromadzili kilka dodatkowych zwiędłych warzyw, mały kawałek suszonej kiełbasy, a nawet kostkę cukru. Słońce zniknęło za lasem, noc nadchodziła wielkimi krokami. Trzech mężczyzn czekało właśnie na odpowiedni moment. W końcu Max dał znak do rozpoczęcia działania. Prześlizgnęli się pod płotem, a potem pobiegli prosto do lasu, którego gęstwina zapewniała im najlepsze schronienie. Z oddali słyszeli wściekłe ujadanie psów i krzyki strażników, ale żaden z tych odgłosów się do nich nie zbliżał.

Pierwszą noc biegli przed siebie, starając się trzymać blisko, na odległość wzroku. Dopiero gdy zaczęło świtać, zalegli przytuleni w zagłębieniu, przykryci grubą warstwą gałęzi i liści. Mieli szczęście, wielkie szczęście. Po pewnym czasie przestali słyszeć ekipę pościgową. Widocznie zgubili psy, które bez wątpienia zostały za nimi wysłane. Wlekli się przed siebie dzień po dniu, jeden bolesny krok za drugim. Las zdawał się nie mieć końca. Wiedzieli oczywiście, że Syberia to ogromny obszar, ale nie spodziewali się aż takiego bezkresu, takiej bezgranicznej pustki. Po drodze nie napotykali żadnych śladów ludzkiej egzystencji. Żywili się skąpymi zapasami oraz jagodami i grzybami, które udało im się znaleźć po drodze. Max znajdował się co prawda z dala od znanych mu lasów, ale i tutaj umiejętnie odróżniał grzyby jadalne od trujących. – Są takie same na całym świecie. Spójrz na tę piękność – powiedział pewnego razu z szerokim uśmiechem, wskazując na dużego brązowego grzyba rosnącego pośród wilgotnego leśnego poszycia. Sięgnął pod koszulę i wydobył księcia, po czym posadził go na grzybie i roześmiał się. – Zatańcz na największym grzybie Syberii, mój przyjacielu. – Jesteś przekonany, że możemy to jeść? – dopytywał podejrzliwie Anton. – Nie chciałbym po tym wszystkim, co przeszliśmy, umrzeć przez jakiegoś przeklętego grzyba! – Jak nie chcesz, to nie jedz – odparł Max, wciąż się śmiejąc. Ostatecznie głód przeważył nad ostrożnością i zjedli całego grzyba na surowo. Nikt od tego nie umarł, chociaż wszystkie trzy żołądki mocno się buntowały i co chwila któryś z mężczyzn znikał za drzewem, trzymając się za brzuch. Dopiero po czterech dniach uznali, że oddalili się od obozu na tyle, że mogą rozpalić ognisko i ugotować część zebranych grzybów. Kilka dni później pogoda nagle się zmieniła. Spadł pierwszy śnieg. – Nie tak miało być, jeszcze nie teraz. Przecież to dopiero wrzesień – narzekał Anton. – Ma to też swoje dobre strony − odparł Hans. − Teraz wszędzie będziemy mieli wody pod dostatkiem. Wystarczy roztopić śnieg i voilà! Max uśmiechnął się. Właśnie dlatego tak chętnie widział Hansa w grupie uciekinierów. To był praktyczny facet, który we wszystkim dopatrywał się pozytywów. Wraz z nadejściem śniegu zaczęła jednak spadać temperatura. Mężczyźni prawie ze sobą nie rozmawiali, po prostu szli przed siebie. – Nie obraziłbym się, gdybym miał nigdy więcej nie zobaczyć drzewa – powiedział w końcu Max. – Nie musisz mi tego mówić – odparł Hans. − Choć z drugiej strony las dał nam grzyby i jagody. – I biegunkę – dodał Anton. Po dziesięciu dniach las zaczął jednak zbierać swoje żniwo. Hans, który szedł w środku, nagle się przewrócił. Rozciągnął się na śniegu niczym martwy ptak. Otworzył błękitne

oczy, spojrzał na Maxa i uśmiechnął się. – Hej, Max. Tak sobie myślę, że gdybym wrócił do domu, brakowałoby mi całego tego śniegu. Może lepiej tu zostanę. Idźcie z Antonem dalej. Powodzenia! Po tych słowach zwinął się w kulkę i już się więcej nie poruszył. Ta strata mocno wstrząsnęła i Maxem, i Antonem, ale nie mogli pozwolić sobie na stanie w miejscu. Okryli więc swojego kompana gałęziami i ruszyli w dalszą drogę. Trzy dni później Anton, który od śmierci Hansa zupełnie zaniemówił, nagle oświadczył, że nie czuje się najlepiej i że musi się położyć. – Jeszcze nie, Anton – nalegał Max. − Proszę... Odpoczniemy później. Teraz musimy przejść jeszcze kawałek. Na, komm schon. – Tylko chwilkę, Max. Proszę – szepnął Anton, po czym dokładnie tak samo jak wcześniej Hans po prostu przewrócił się na śnieg. Max próbował jeszcze postawić go do pionu, podtrzymać, ale Anton tylko się uśmiechnął i zamknął oczy. Tak oto Max stracił obu swoich towarzyszy. Zanim jednak okrył jego ciało gałęziami, przetrząsnął mu kieszenie, aby sprawdzić, czy nie znajdzie w nich czegoś przydatnego. – Proszę, proszę – mruknął pod nosem. − Niby najspokojniejszy z nas wszystkich, a jakoś udało mu się podwędzić nóż. Chylę czoła, Anton. Bardzo mi przykro, że muszę cię tu zostawić, przyjacielu, ale ten dar przyjmę z wdzięcznością. Wsunął sobie nóż głęboko do kieszeni i po krótkiej chwili ruszył dalej przed siebie. Wędrował otulony trzema kocami, w czapce zakrywającej niemal całą twarz. Aby zająć czymś myśli, zaczął liczyć kroki. Gdy tylko stracił rachubę, rozpoczynał liczenie od nowa: einhundertdrei, einhundertvier, einhundertfünf… Ani razu nie zabrnął zbyt daleko. Potem zaczął ponownie mówić do księcia, przekazując mu ciągnący się bez końca szereg swoich przemyśleń. – Mein kleiner Karl, powiem ci, że Anton i Hans wybrali łatwiejsze wyjście. Szkoda, że nie mogę się położyć i przezimować do wiosny, ale muszę iść przed siebie. Tylko po co? Dlaczego? Ty mi to powiedz. Nogi zaraz mi odpadną i jestem taki głodny, że mógłbym zjeść własną rękę. W snach marzył o norymberskich kiełbaskach, kapuście kiszonej i szarlotce. Przez wiele dni przedzierał się przez las, a potem nagle otworzyła się przed nim oślepiająca pusta przestrzeń. Zatrzymał się i wyciągnął mapę. – Więc w końcu dobrnęliśmy do tundry. Teraz będzie łatwiej stwierdzić, gdzie jest zachód. Będziemy kierować się słońcem za dnia i gwiazdami w nocy. Brak lasu oznaczał jednak również brak jakiekolwiek kryjówki. Ktoś mógł bez trudu dostrzec go z odległości wielu kilometrów. – Będę potrzebował rakiet śniegowych, mój przyjacielu. Bez nich nie dam rady przejść przez tę śnieżną pustynię. – Wyciągnął nóż i zaczął rozglądać się za gałęziami. Po pewnym czasie udało mu się znaleźć dwie w odpowiednim owalnym kształcie. – Zobacz, jakie piękne.

Przywiązał je sobie do butów, po czym z dwoma długimi kijami ruszył przed siebie. Wcześniej obwiązał sobie jeszcze kawałek materiału wokół twarzy, pozostawiając jedynie dwa wycięcia na oczy. – Nie mogę oślepnąć od śniegu. To byłby mój koniec. Na tym lodowym pustkowiu nie mógł liczyć na żadne schronienie, więc każdego wieczoru wykopywał sobie norę w śniegu. Jeżeli śnieg był zbyt twardy i nie dało się tego zrobić, wycinał nożem dziwaczne płyty i budował z nich igloo. Bezchmurne nocne niebo i Gwiazda Polarna ułatwiały mu co prawda orientację, ale poza tym raczej przysparzały zmartwień, ponieważ gwieździste noce wiązały się nieuchronnie ze znacznym spadkiem temperatury. – Proszę, Boże, pozwól mi jutro znowu się obudzić – modlił się każdego wieczoru. – Dla Erny i dla Karla. Dla moich towarzyszy z obozu. Wstawał razem ze słońcem, zmuszając na wpół zmrożone nogi do marszu. Jego kończyny poruszały się jak u lalki, ale Max cały czas przypominał sobie, że sam jest dla siebie lalkarzem i jeśli zabraknie mu determinacji i silnej woli, po prostu padnie, tak samo jak wcześniej padli Anton i Hans. Pewnego dnia późnym popołudniem zalała go fala radości. – Hej, Kamerade. Spójrz, coś tam widać na horyzoncie. Może to jakieś gospodarstwo albo dom? Może moglibyśmy spędzić tam noc? Szedł teraz szybciej niż przez ostatnie dni. Obiekt okazał się drewnianą stodołą, niebezpiecznie przechylającą się na jedną stronę. Pomimo szerokich szczelin między deskami taki budynek zawsze stanowił jakieś schronienie. – Muszę odpocząć, stopy mam spuchnięte i zakrwawione. Dalej już nie dam rady iść – powiedział Max na głos. Czuł jednocześnie nadzieję i strach. Skoro jest stodoła, to może gdzieś w pobliżu jest i wioska. Czyli może znajdzie się jedzenie i schronienie. Oczywiście nie mógł być tego pewny. Być może wyznaczono nagrodę za jego głowę, a może w pobliżu znajdował się kołchoz, czyli jedna ze stalinowskich spółdzielni, w którym roi się od urzędników? Postanowił, że poszuka wioski nazajutrz, a tymczasem runął na stertę siana, które dodatkowo otuliło jego ciało zawinięte w podarte koce. Tamtej nocy jego organizm się poddał, rozpadł jak suchy czarny chleb, który serwowano im w obozie. Max zwinął się w kulkę i zapadł w głęboki sen. Stodoła stała milcząca jak grób, a ciszę przerywał jedynie wiatr wyjący wokół jak niespokojny duch. Godzinę później przyszła gorączka. Obolałe ciało Maxa rozpaliło się jak słońce podczas krótkiego syberyjskiego lata, całe zlało się potem. Jęczał i wymachiwał rękami na prawo i lewo, jakby opędzał się od komarów albo walczył z niewidocznym olbrzymem. Po godzinie ręce opadły mu bezsilnie.

Rozdział 23 Wraz z nastaniem świtu wydarzył się cud. Max leżał pod słomą nieprzytomny i pogrążony w gorączce. Nie zorientował się więc, gdy drzwi do stodoły zaskrzypiały, a wnętrze wypełniły ciężkie kroki i głębokie głosy. Czyjeś silne ręce zanurzyły się w słomę i wyciągnęły stamtąd ciało Maxa, po czym wyniosły je na mroźne poranne powietrze i ułożyły na saniach. Później przypominał sobie to wszystko jak przez mgłę, miał wrażenie, że pochwyciły go istoty niebieskie, anioły w futrzanych płaszczach. Mężczyźni zawinęli Maxa w grube futra, po czym pognali sanie zaprzężone w renifery przez śnieżną pustkę. Po krótkiej podróży sanie zatrzymały się przed niewielką osadą namiotów. Mężczyźni wnieśli swój ludzki ładunek do jednego z nich i ułożyli na posłaniu z futer. W środku panował półmrok, a jedyne źródło światła stanowił piecyk na drewno, z którego blask rozpraszał się po materiałowych ścianach. Jakieś kobiety owinęły Maxa kolejnymi kocami. Szeptały coś między sobą, wygładzając jego posłanie i wycierając gąbką zlane potem czoło. Po kilku chwilach wieść rozniosła się po całej osadzie i namiot wypełniła grupa zaciekawionych mężczyzn, kobiet i dzieci. Wszyscy chcieli pooglądać na wpół martwego człowieka. Wkrótce później do środka wkroczył wysoki mężczyzna z długimi, czarnymi włosami i zaplecioną brodą. Na głowie miał spiczasty filcowy kapelusz, a jego ramiona okrywał płaszcz uszyty z kolorowych skrawków materiału i zdobiony licznymi dzwoneczkami i lnianymi kawałkami metalu, które dzwoniły przy każdym ruchu. Szaman. Tłum zamilkł i namiot wypełniła pełna oczekiwania cisza. Szaman ustawił z boku swój duży okrągły bęben, a potem klęknął obok Maxa i zaczął przesuwać dłonią nad jego ciałem. Krążył nad nim, ani razu go nie dotykając, jak gdyby grzał rękę w cieple paleniska. Potem sięgnął do kieszeni przybysza i wyciągnął stamtąd małe zawiniątko. Odwinął je sprawnym ruchem, a gdy na kolano wypadła mu pacynka, na jego twarzy pojawił się szeroki uśmiech. Ujął księcia w obie ręce i wyrzucił go wysoko w powietrze, po czym chwycił ponownie i przytulił do piersi. Następnie zaczął zdejmować z Maxa kolejne warstwy okrycia, aż dotarł pod ubranie. Teatralnym gestem wydobył krokodyla, Kacperka i dziewczynę, a następnie ułożył ostrożnie wszystkie lalki na piersi Maxa. W tłumie zapanowało poruszenie, bo wszyscy chcieli obejrzeć te małe, nieznane stworzonka. Szaman wydobył garść ziół ze swojej skórzanej sakiewki, po czym wrzucił je do ognia. Namiot wypełnił się aromatycznym dymem. Następnie szaman sięgnął po długie skórzano-materiałowe pasy i podniósł swój bęben,

na którym wymalowano zwierzęta i małe ludziki. Ujął też maskę, która leżała zaraz obok. Uderzał nad piersią Maxa: bum, bum, bum – w rytm serca bijącego podczas ucieczki… Max leżał jak kłoda, ledwo oddychał. Szaman zaczął swoje śpiewy. Z jego ust wydobywały się rytmiczne i niskie dźwięki, nie tyle melodia, co hipnotyczna litania prostych słów i brzmień. Kilka osób podeszło bliżej i przyłączyło się do chóru. Nagle szaman wyskoczył w górę z głośnym okrzykiem i rozpoczął szalony taniec. Z zamkniętymi oczami tupał mocno w ziemię i zarzucał głową do tyłu, przez cały czas wściekle waląc w bęben. Potem wszystko zamilkło równie nagle, jak się rozpoczęło. Namiot wypełnił się ciszą, a w powietrzu czuć było atmosferę niecierpliwego oczekiwania. Na twarzy szamana pojawił się grymas, a jego dłoń, palec po palcu, zacisnęła się w gigantyczną pięść. Ukląkł i z głośnym hukiem spuścił tę pięść na klatkę piersiową Maxa. Jednocześnie wypluł niewidzialną substancję do małego drewnianego pudełka i natychmiast zamknął pokrywkę. Wśród publiczności rozległo się westchnienie. Szaman rozłożył pacynki w różnych miejscach na ciele Maxa – księcia na sercu, krokodyla na brzuchu, a dziewczynę na gardle. Nagle dłoń Maxa poruszyła się i sięgnęła po księcia leżącego na piersi. W namiocie rozbrzmiał szept ulgi, a tłum jeszcze bardziej zbliżył się do chorego. Szaman ostrożnie położył Maxowi rękę na czole i uśmiechnął się, po czym szeptem przekazał jakieś zalecenia jednej ze starszych kobiet. Potem opuścił namiot. Max pozostał w przytulnym namiocie osadników przez kilka tygodni i stopniowo odzyskiwał siły. Osadę tworzyli nomadzi, których Stalin zmusił do osiedlenia się w tym miejscu i podporządkował spółdzielczemu gospodarstwu, kołchozowi położonemu kilkanaście kilometrów dalej. Od czasu do czasu mężczyźni zabijali jednego z reniferów, którym cała wioska żywiła się przez kilka dni. Mężczyźni, kobiety, a nawet dzieci przynosili Maxowi pożywne kawałki mięsa renifera i ciepłe, pachnące wywary. Pod koniec obozowego życia Max mógł z powodzeniem policzyć wszystkie swoje żebra, ale po kilku tygodniach w namiocie zaczął przybierać na wadze i odzyskiwać siły. Pewnego ranka ku radości wszystkich zgromadzonych wyciągnął spod okrycia księcia. – Witaj, mały – powiedział. − Cieszę się, że nadal ze mną jesteś. Mieliśmy szczęście, co? Nie bardzo pamiętam, co się działo po tym, jak padłem w tamtej stodole. Myślisz, że oni wiedzą, że uciekłem z obozu? Że jestem Niemcem? Czy w ogóle ich to obchodzi? A może tych ludzi nie dotknęła wojna? W miarę upływu czasu wokół łóżka Maxa gromadziło się coraz więcej miejscowych dzieci, jakby przybysz stanowił dla nich dodatkową rozrywkę. Siedziały u jego boku i chichotały, przyglądając się jego rysom i niebieskim oczom, ostrożnie głaszcząc jego blond włosy i poszarpane ubranie. Korzystając z okazji, Max wyciągał wszystkie swoje lalki – księcia, dziewczynę, krokodyla i Kacperka. Układał je obok siebie, a potem zabawiał

małych gości. Dzieci chętnie obserwowały poczynania lalek i śmiały się głośno z ich wygłupów. – Czuję się znacznie lepiej – wyznał lalkom Max pewnego dnia po tym, jak dzieci opuściły jego namiot. – Wracam do życia dzięki temu dobremu jedzeniu… no i oczywiście dzięki dziwnemu lekarzowi ze zmierzwioną brodą. Nazywają go szamanem… Ciekawe, co sobie o tobie pomyślał. Przeciągnął się i ziewnął, a potem ułożył się na wygodnym posłaniu z grubych futer, które przygotowali dla niego ludzie od reniferów. Mijały jednak kolejne tygodnie i Max stawał się coraz bardziej niecierpliwy. – Mój książę, ci ludzie byli dla nas tacy dobrzy, ale nie możemy zostać z nimi na zawsze. Nie ryzykowałem tak wiele po to, aby spędzić resztę życia w przytulnym namiocie i obrastać tłuszczem jak niedźwiedź polarny. Chcę znowu zobaczyć Ernę i Karla. Już i tak straciłem za dużo czasu. Tamtego wieczoru jeden z członków starszyzny przysiadł się do Maxa, kiedy ten nachylał się nad swoją mapą. Spojrzał na wygnieciony kawałek papieru i zaczął się śmiać. Wskazał przy tym na jedną z rzek, które narysował Heinrich. Potem wyciągnął z ognia niewielki patyk i sczerniałym końcem nakreślił kilka linii. Po paru minutach mapa wyglądała już zupełnie inaczej. Wąskie pasemko rzeki znacznie się poszerzyło, przybrało kształt węża, który połknął wielką bestię, a pasmo górskie przesunęło się zdecydowanie na południe. Starszy człowiek wskazał palcem Maxa, siebie i namiot, po czym umieścił swój ołówek dokładnie pośrodku mapy. – Jesteśmy dopiero tutaj? Jak to możliwe?! – zawołał Max, uświadomiwszy sobie, że tak naprawdę wcale nie dotarł do tundry. Starszy człowiek klepnął go po ramieniu. – Sibir bolszoja – powiedział, po czym wyciągnął ramiona, zakreślając nimi duży krąg. – Syberia jest duża? – Da – potaknął mężczyzna, a jego twarz pociemniała. Wykonał gest symbolizujący poderżnięcie gardła. – Sibir płochaja. Max nie miał wątpliwości, że to nie znaczy nic dobrego. Potem jednak niepokojący grymas na twarzy mężczyzny ustąpił miejsca uśmiechowi. Położył Maxowi rękę na piersi. – Sibir krasiwaja. – Schön. Piękna? – zapytał Max. Stary człowiek skinął głową, po czym obaj uścisnęli sobie ręce. Na pożegnanie Max wystawił przedstawienie lalkowe. Pod koniec podziękował wszystkim głębokim ukłonem, unosząc w górę krokodyla, Kacperka i dziewczynę. Potem rozdał te lalki dzieciom, które siedziały najbliżej. Ich uśmiech podnosił go na duchu, ale mimo to ze smutkiem rozstawał się ze swoimi pacynkami, które powstały pośród trudów obozowego życia. Następnego ranka członkowie starszyzny dali mu parę butów ze skóry renifera, plecak i kurtkę. Ziemię zdążył już przykryć głęboki śnieg. Potem Max ruszył w bezkresną białą

przestrzeń, nie oglądając się za siebie.

Rozdział 24 Podróż z dalekiej Syberii do Norymbergi nie należała do bezpiecznych. Aby ją zakończyć, Max potrzebował blisko trzech lat i bardzo dużo szczęścia. Dzięki pomocy hodowców reniferów pomimo srogiej zimy w ciągu pierwszego roku zdołał dotrzeć do Jakucka. W drugim roku wędrówki nie mógł już liczyć na pomoc – zaledwie kilka dni spędził na odpoczynku w stodołach i opuszczonych domach. Wędrował przez tajgę, nieustannie zmagając się z dokuczliwym zimnem. Wszystko go bolało, a oddech zamarzał w kryształki lodu tuż pod jego nosem. Max szukał schronienia pod drzewami lub kulił się w płytkich jamach, okrywając się jodłowymi gałęziami. Jeżeli na horyzoncie nie pojawiła się żadna wioska, rozpalał małe ognisko, żeby chociaż trochę się rozgrzać. Topił wtedy śnieg, by ugasić pragnienie, Pewnego wieczoru, gdy prostował zesztywniałe nogi i żuł kawałek suszonego mięsa renifera, wyczuł czyjąś obecność. Coś jakby zmieniło się w powietrzu, pojawił się w nim ostry podmuch czegoś dzikiego i niebezpiecznego. Max uniósł wzrok, usiłując zobaczyć cokolwiek wśród mroku lasu. Jednocześnie instynktownie zaczął zbierać swoje rzeczy. Gdy tylko stanął na nogi, usłyszał wycie – wysokie i przeciągłe, dobiegające z bliskiej odległości. Chwilę później z głębi lasu odpowiedziały na nie trzy lub cztery głosy. Max wstrzymał oddech. W nagłym rozbłysku ogniska dostrzegł parę wilczych oczu: dwie bursztynowe szpary połyskujące w ogniu. Serce zaczęło mu bić jak oszalałe. Wilk zbliżał się do niego i warczał. Oczom Maxa ukazało się grube szare futro i ostre białe zęby. Chwycił kij, wsadził go w ogień i wyrzucił z paleniska w stronę zwierzęcia kilka płonących gałęzi i niedopałków. Wilk zaczął ujadać i odskoczył na kilka metrów. W mgnieniu oka Max postanowił uciekać. Dzięki sztuczce z ogniem zyskał nieco czasu, ale w starciu ze sforą wygłodniałych wilków nie miał żadnych szans. Chwycił plecak i rzucił się do ucieczki przez las, rozpaczliwie poszukując jakiegoś drzewa, na którym mógłby znaleźć schronienie. W bladym świecie księżyca dostrzegł pośród jodeł białą korę brzozy. Wiedziony instynktem, najpierw uchwycił się jednej gałęzi, potem kolejnej... Odpychał się nogami od pnia, usiłując wspiąć się jak najwyżej. Wilki szybko zwietrzyły trop i wkrótce wokół drzewa zgromadziło się pięć wyjących i warczących paszczy. Zwierzęta podskakiwały tak wysoko, jak tylko się dało, kłapiąc zębami, ale chwytały jedynie powietrze. Max trzymał się drzewa jak ostatniej deski ratunku, doskonale wiedząc, że jeden niewłaściwy ruch i zostanie ucztą dla tych rozwścieczonych bestii. Pat trwał przez całą noc. Z nastaniem dnia wilki dały za wygraną i odbiegły kłusem, jeden za drugim, zanurzając się w leśnej głębinie. Max dla pewności odczekał jeszcze godzinę, zanim zszedł z drzewa. Był wykończony.

Tydzień później dotarł na skraj tajgi. Lasu miał już szczerze dość, ale tym razem naprawdę otwierał się przed nim bezkres tundry. Wyciął w kawałku brzozowej kory dwie szczeliny i założył ją sobie na twarz jak maskę. Pierwszego dnia cieszył się, że w końcu wyszedł na otwartą przestrzeń, wkrótce jednak poczuł pulsowanie w lewym biodrze. Próbował podpierać się drewnianym kijem, ale i tak zaczął kuleć. W ciągu kilku dni skóra na podeszwie lewej stopy zrobiła się cienka i Max poczuł, że palce zaczynają go swędzieć i piec. Przy każdym przystanku odsłaniał tę stopę i pocierał ją z całych sił. Dwa dni później na woskowatej skórze pojawiły się pęcherze. Max przestał czuć dwa palce stopy. Wiedział, że w dalszej kolejności pęcherze zrobią się fioletowe, a potem czarne. Jeszcze w obozie napatrzył się na odmrożenia. Niektórzy z jego towarzyszy tracili w ten sposób palce u rąk i nóg. Tamtej nocy skulił się w prowizorycznym schronieniu. Gdy przeżuwał kawałek suchego chleba, czuł, jak w oczach kłują go łzy. Wiedział, że utrata obumarłych palców nie będzie boleć, ale nigdy wcześniej nie czuł się tak przytłoczony bezmiarem okrucieństwa Syberii. Dwa sczerniałe palce stopy odpadły późną wiosną – tak po prostu, jak uschnięte liście z drzewa. Robiło się coraz cieplej, śnieg zdążył już stopnieć. W lutym trzeciego roku wędrówki Max szedł wzdłuż brzegów Wołgi. Wraz z nadejściem marca obserwował z fascynacją niesamowite przebudzenie rzeki. Wsłuchiwał się w głęboki jęk poprzedzający kruszenie się lodowej pokrywy. Potężne fragmenty lodu ślizgały się jeden po drugim, odrywając się od brzegów. Zima ustępowała energicznej wiośnie. Gdzieś z tyłu głowy zaświtało mu wspomnienie piosenki o Wołdze. Na nowo rozbudziło w nim nadzieję i pragnienie powrotu do domu. Po pierwszych roztopach rzeka nabrała impetu i przeobraziła się w rwący wir. Max zwykle trzymał się z dala od zdradliwego brzegu, ale pewnego razu przy marcowej pełni, tuż przed świtem, rzeka gwałtownie wystąpiła z koryta. Starał się łapać powietrze i głośno krzyczał, jednocześnie bijąc rękami. Za wszelką cenę starał się utrzymać na powierzchni wody, która porwała go razem z gałęziami, liśćmi i innymi przypadkowymi rzeczami. Swego czasu świetnie pływał, ale teraz ciemne wody rzeki atakowały go ze wszystkich stron, a przemoczone ubranie ciągnęło na dno. Myśli i obrazy przemykały przez jego głowę równie szybko, jak pędziła rzeka. Przypomniał sobie uśmiech Erny w dzień ich ślubu, małego Karla i jego niebieskie oczy, płonące getto, namiot hodowców reniferów… Nagle uderzył o coś nogą i ostry ból przywrócił go do żywych. W półmroku dostrzegł cienką kłodę unoszącą się kilka metrów od niego. Po kilku rozpaczliwych próbach udało mu się do niej dopłynąć. Razem pokonali wiele kilometrów w dół wezbranej rzeki. Wraz z nastaniem dnia Max stwierdził, że znajduje się teraz bliżej brzegu. Wystarczyło tylko jedno pociągnięcie rękami, by do niego dotrzeć. Wyczołgał się z wody, przeklinając i otrząsając się jak pies. Gdy zdjął ubranie i wyciągnął z kieszeni kurtki księcia, na chwilę odebrało mu dech w piersiach. Papierowa głowa lalki zniekształciła się i straciła część kolorów. Minęło wiele

dni, zanim ubrania wyschły do końca, a Max zdążył przywrócić główce pacynki dawny kształt. Wędrował dzień po dniu, miesiąc po miesiącu. Przeszedł przez tundrę i tajgę, przemierzył syberyjskie równiny, mijając po drodze niezliczone rzeki i jeziora. Siłą woli zmuszał posiniaczone nogi i zmarznięte stopy do kontynuowania marszu, chociaż ból palił go niemiłosiernie. Przez cały czas musiał zachowywać czujność – wystrzegać się niebezpieczeństwa, poszukiwać jedzenia. Czasami strudzony ciągłym marszem podejmował ryzyko i decydował się skorzystać z innego środka transportu. Raz podsłuchał, jak kierowca ciężarówki mówił, że jedzie w stronę Bracka. Wspiął się na samochód i schował z tyłu pod brezentem, za stertą drewnianych skrzynek. Wyskoczył niepostrzeżenie, gdy osiem godzin później ciężarówka zatrzymała się w mieście. Najpierw jednak wziął sobie ze skrzynek dwie puszki łososia. Innym razem znalazł rower wsparty o brzozę na leśnej drodze. Przez chwilę się wahał, ale nie mógł oprzeć się pokusie. Dzięki temu przez kolejne dni pokonywał drogę w znacznie szybszym tempie. Każdy środek transportu mógł go dowieźć do domu szybciej niż jego strudzone nogi. Próbował nawet szczęścia z wynędzniałym osłem, którego znalazł gdzieś pośrodku łąki. Zwierzę najwidoczniej ucieszyło się z ludzkiego towarzystwa i wody, którą dał mu Max, bo pozwoliło mu się dosiąść, ale po kilku godzinach zrzuciło swojego pasażera i żwawym galopem czmychnęło w dal. Pewnego wieczoru Max wskoczył na pociąg towarowy jadący z Nowosybirska do Omska. Dzielił wagon z zabrudzonymi ziemią warzywami. Kryjówkę urządził sobie w stercie ziemniaków zalegającej w rogu. Choć początkowo pomysł wydawał mu się świetny, szybko okazało się, że brudne ziemniaki posypały mu się na głowę jak lawina. Następnego ranka, jeszcze przed świtem, wykopał się spod bulw, wyrzucił kilka garści ziemniaków z pociągu i sam z niego wyskoczył. Zbierając ziemniaki z ziemi, obserwował, jak pociąg toczy się dalej swoją trasą. Przy życiu trzymała go wiara, dzięki której znosił fizyczne dolegliwości. Nieraz ratowali go też życzliwi ludzie – mieszkańcy mijanych wiosek dawali mu chleb i wodę, słoiczek smalcu albo kieliszek domowej wódki, wskazywali mu też drogę lub użyczali miejsca na nocleg. Im więcej czasu mijało od ucieczki, tym bardziej wyostrzał się jego instynkt. Chociaż kilka razy naraził się uzbrojonym rolnikom, a także mało co nie wpadł w ręce radzieckich władz reprezentowanych przez urzędników w kołchozach albo przeszkolonych strażników, przeważnie dopisywało mu szczęście. Przez całą drogę do domu Max trzymał przy sobie księcia, skrywał też pod koszulą cenne pocztówki od Erny. Zwykle gadał bez sensu do pacynki, a wieczorami sadzał ją sobie na kolanie i przedstawiał jej przebieg dalszej trasy. Książę dotkliwie odczuł trudy podróży, a jego niegdyś śliczny strój dawno przeszedł do historii. Latem 1951 roku Max wreszcie wrócił do domu. Nie było go dwanaście lat. Gdy tylko przekroczył granicę czechosłowacką i stanął na niemieckiej ziemi, zaczął szukać sposobu

na dostanie się do Norymbergi. Potem wysłał telegram do Erny i Karla, uprzedzając ich o swoim przyjeździe. Podczas tego ostatniego etapu podróży pociągiem nie mógł usiedzieć w miejscu. Chodził w tę i z powrotem po wagonie, raz spoglądając na pasażerów w innych przedziałach, innym razem wyglądając za okno. Wypatrywał tam czegokolwiek, co mogłoby być znajome. Zastanawiał się, jak Erna zdołała zachować nadzieję na to, że jej mąż wróci do domu. A co z innymi żonami, matkami, dziećmi… Jak radziły sobie z bólem, który nosiły w swoich sercach? – O mój Boże! Czy to Erna? A ten młody człowiek? To mój Karl? – wyszeptał na widok dwóch postaci wykręcających szyje w poszukiwaniu zagubionego męża i ojca. Gdy tylko pociąg stanął na dworcu, Max wyskoczył z wagonu i ruszył biegiem w ich kierunku. – Erna, Karl! – krzyczał, wymachując rękami jak oszalały. Erna dostrzegła go jako pierwsza. – Max, mein Gott, bist du das wirklich? – W jej wysokim, dźwięcznym głosie wyraźnie dało się słyszeć drżenie. – Erna! Max chwycił żonę w objęcia. Przez długą chwilę po prostu stali w mocnym uścisku. Wyczuł od niej delikatny zapach konwalii. Złożył delikatny pocałunek w jej włosach, pośród gładko zaczesanych brązowych pasemek, gdzieniegdzie przeplatanych siwizną. Potem pocałował ją w usta. – Mein Gott! – Erna oniemiała na widok jego czerwonej, pokrytej krostami twarzy. Otarła łzy wierzchem dłoni. – Nie mogę uwierzyć, że to naprawdę ty, Max! Po chwili wysunęła się z jego objęć i wyciągnęła rękę do syna. Max zwrócił się do młodego człowieka, który podawał mu dłoń. Uścisnął ją, a potem objął Karla ramieniem w nieco niezręcznym uścisku. – Mój Karl! – To były jego pierwsze słowa wypowiedziane do syna po latach rozłąki. Gdy się żegnali, Karl miał zaledwie jedenaście lat. Tulił się wtedy do ojca, usiłując powstrzymać łzy. Max obiecał mu wtedy, że lada moment wróci. – Witaj, ojcze. Młody mężczyzna stał wyprostowany, jakby nieco sztywny. Przestępował z nogi na nogę, spoglądając to na Maxa, to z powrotem na swoje nogi, jakby coś zgubił. Z patykowatego chłopca o zadziornym uśmiechu, który żegnał go dokładnie na tym samym dworcu w 1939 roku, nic już nie zostało. Mimo wszystko to właśnie tam, na peronie czwartym, Max postanowił wręczyć synowi prezent, który dla niego przywiózł. – Przywiozłem ci coś, Karl. Właściwie to jest bardziej ktoś niż coś… – Max podał Karlowi lalkę. – Dziękuję, ojcze. Doktora dostałem już dawno temu – na twarzy Karla coś się zmieniło. Chwycił lalkę w dwa palce i bacznie się jej przyglądał. – Chodźmy, później będziemy mieli dość czasu. Nasz pociąg odjeżdża za kilka minut –

powiedziała Erna i poprowadziła Maxa i Karla na inny peron. – Czyli mieszkamy teraz w Wolkersdorfie? – Max zapamiętał tę nazwę z pierwszej pocztówki, którą odebrał na Syberii. – Tak. To ładne miejsce. Sam zobaczysz. Myślę, że ci się spodoba – odparła Erna. Karl nic nie powiedział. Schował lalkę do kieszeni spodni i ruszył za rodzicami. Gdy dojechali do małej stacji Wolkersdorf, Erna wzięła Maxa i Karla pod ręce, a następnie we trójkę przeszli się brukowanymi ulicami o osobliwej zabudowie, by w końcu dotrzeć do ich małego domku. Po wejściu Max od razu dostrzegł duży ręcznie zrobiony napis: „Witaj!”. Jego pierwsza kąpiel trwała krótko, ponieważ chciał czym prędzej dołączyć do Erny i Karla, którzy siedzieli przy kuchennym stole. Następnego dnia spędził jednak w łazience aż cztery godziny. Gdy tak leżał w parującej wannie, zdzierając z siebie resztki brudu aż do świeżej, jasnoróżowej skóry, nie potrafił zapanować nad szlochem. Przecież nigdy nie uda mu się odmoczyć tej lodowej spuścizny po tundrze! Nawet jeśli jego kości kiedykolwiek rozgrzeją się na nowo, to czy cokolwiek zdoła stopić zmrożoną kulę w jego sercu? Warszawa, obóz, straszliwa podróż do domu… Max uświadomił sobie, że aby zaleczyć i wypłukać wszystkie te rany, nie wystarczy mu codzienna poranna kąpiel. Wygramolił się z kąpieli i owinął białymi ręcznikami, które przyniosła mu Erna. Schował twarz w miękką tkaninę, ale gdy uniósł wzrok, zamarł z przerażenia. W zaparowanym lustrze, niczym na fotograficznej kliszy w ciemni, stopniowo pojawiało się jego odbicie: matowe i zapadnięte oczy, spopielała cera, zupełnie nieznane mu zagłębienia w skórze i głębokie zmarszczki między brwiami, powstałe jakby na skutek ciągłego marszczenia się. Włosy, bardzo krótkie i przerzedzone, przecinały na lewej skroni białe pasma. Przez wiele dni Max dotykał wszystko, co tylko wpadło mu pod rękę, nawet najbardziej codzienne przedmioty. Zachowywał się jak odkrywca, który chce wszystko dokładnie zbadać: szczoteczkę do zębów, grzebień, porcelanową filiżankę, rozmaite drobiazgi, których nie potrafił nazwać. Próbował przy tym nie zwracać uwagi na zdziwione spojrzenia, które kierowali w jego stronę Erna i Karl. – Spójrz, Erna. – Wyciągnął małą srebrną łyżeczkę, którą nosił przy sobie przez ostatnie dwanaście lat. – Czy nadal jeszcze masz tamtą cukiernicę? W oczach jego żony zaszkliły się łzy. – Max, straciliśmy wszystko. Ty chyba nie rozumiesz, jak to było, gdy spadały bomby. Mieliśmy szczęście, że w ogóle wyszliśmy z tego cało. Kogo obchodzi jakaś cukiernica? Max raz jeszcze spojrzał na łyżeczkę. Jego obchodziła. Przywiózł łyżeczkę z powrotem do domu, przez tyle lat o nią dbał. Tworzyła przecież parę z tamtą cukiernicą. – To było 28 listopada 1944 roku – powiedziała cicho Erna. – Niewielki nalot, ale tym razem nas trafili. Nikt nie wiedział, czy padnie na niego, czy nie. Gdyby nie tamto, to

pewnie zginęliśmy tej straszliwej nocy 2 stycznia. Ale po co ja ci to opowiadam... Tak długo nie było cię w domu. Przepraszam, Max. – Nie przepraszaj, chcę wiedzieć – odparł. – Nie teraz. Jeszcze ci opowiem. Mamy mnóstwo czasu. Pomimo życzliwego powitania nic nie układało się tak, jak Max sobie wyobrażał. Liczył na coś innego. Ile razy marzył o tym, żeby wziąć żonę w ramiona. Dotykał pocztówek zapisanych jej delikatnym pismem i czytał je raz po raz przy każdej nadarzającej się okazji. Ta jedna pocztówka na miesiąc musiała mu wystarczyć, musiała podtrzymać delikatną więź między nimi. Po powrocie do wioski, której nie znał, do syna, którego ledwo rozpoznał, i do żony, która traktowała go przyjaźnie, ale z dystansem, jego nadzieje prysły. Pozostały mu jedynie kruche wspomnienia. Max nie potrafił odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Czasami wydawało mu się, że Erna obserwuje każdy jego ruch. Gdy decydował się na krótki spacer po wiosce, naciągał kapelusz, tak aby zasłaniał mu twarz. Chociaż Karl poszedł w jego ślady i po wojnie rozpoczął naukę w zawodzie stolarza, z ojcem raczej nie rozmawiał. Młody chłopiec, który tak bardzo go podziwiał, przepadł bez śladu. Nawet podczas posiłków nie potrafił się rozluźnić, każdy kawałek mięsa rozcinał na malutkie kęsy. Smakował każdą kromkę chleba, jakby miał już nigdy nie zaznać jego smaku, przeżuwał każde jabłko, jakby stanowiło jedyny owoc jabłoni. Pewnego dnia − ni stąd, ni zowąd − nakrzyczał na Ernę. – Zwariowałaś? Wyrzucać chleb?! – Daj spokój, Max, to tylko skórka. Co ci jest? – odezwała się Erna ostrym, zdenerwowanym tonem. Max ukrył twarz w dłoniach i zaczął płakać. – Proszę cię, Max, nie płacz nad małym kawałeczkiem chleba – powiedziała, tym razem już łagodniej. – Nie rozumiesz, Erno. Człowiek nie może żyć bez chleba. Mamy tu tyle jedzenia, że nie wiem, co wybrać. A tymczasem niektórzy z moich towarzyszy dalej gniją w obozach i nie mają co do gęby włożyć. Musi im wystarczyć wodnista zupa i malutki kawałek starego chleba. Erna nic nie powiedziała, ale widać było, że stara się odnaleźć w twarzy Maxa tamtego człowieka, którego lata temu żegnała na peronie w Norymberdze – przed wojną, która wszystko zmieniła. Max tęsknił za księciem. Nie widział lalki, odkąd wręczył ją Karlowi na dworcu kolejowym. W miejscu nad sercem, gdzie zawsze go nosił, pozostała dotkliwa pustka. Pewnego popołudnia, gdy został sam w domu, poszedł do pokoju syna poszukać księcia. – O, tutaj jesteś. Wszędzie cię szukałem. – Gdy wykopał lalkę spod sterty brudnego prania Karla, przytulił ją do twarzy i uśmiechnął się. Potem usiadł na podłodze i spojrzał na pacynkę smutnym wzrokiem. – Tylko ty jeden naprawdę mnie znasz. Tutaj wszystko jest takie normalne, nie pasuję do tego miejsca. Nie wiem już, co jest słuszne, co się naprawdę wydarzyło. Ale ty, mój

przyjacielu, ty wiesz wszystko. Jesteś moim świadkiem. Spójrz na mnie. Wyróżniam się jak odmieniec. Tak naprawdę nie jestem członkiem tej rodziny. Tak naprawdę nie znam tych ludzi, chociaż to moi bliscy – westchnął. – Tak, to jest moja żona. Nadal jest piękna, ale wieje od niej dziwnym chłodem przypominającym syberyjski wiatr. Wszyscy są najzupełniej mili. Erna gotuje moje ulubione posiłki, na przykład Nürenberger Zipfel, o którym ci opowiadałem. Leżymy obok siebie w nocy i nawet kochaliśmy się kilka razy, tylko że dzieli nas jakaś przestrzeń, głęboka i szeroka jak wąwóz. Jak gdyby ona była z innego świata. A Karl? Jest grzeczny, ale jakiś taki nerwowy. Zachowuje się wobec mnie bardzo ostrożnie, jak wobec obcego człowieka, w obecności którego należy unikać robienia hałasu. Ma dwadzieścia trzy lata, lada moment się usamodzielni. Od tamtej pory Max nie rozstawał się z lalką, cały czas nosił ją w kieszeni. Bardzo się starał odnaleźć w nowej rzeczywistości i po kilku miesiącach dostał pracę jako stolarz w małym zakładzie w pobliskim miasteczku. W otoczeniu głośnych maszyn stawał się jednak spięty i nerwowy, bez przerwy też dokuczało mu poczucie chłodu. Zapach ciętego drewna przyprawiał go o ból głowy, a pewnego ranka złapał się na tym, że rozgląda się wokół za snopami siana i zastanawia, czy nie znajdą go strażnicy. Głowę trzymał wiecznie spuszczoną i po pewnym czasie koledzy z pracy zaprzestali prób nawiązania z nim rozmowy. „Jest jak żywy trup”, usłyszał kiedyś, jak szeptali między sobą. Max zwykle bardzo źle sypiał, a gdy budziły go koszmary, wstawał i siadał z księciem w kuchni. – Nie wiem, co mam dalej zrobić. Jak mam żyć? Udawać, że nic się nie stało? W Polsce, w Rosji, w Auschwitz? Gdziekolwiek nie poszliśmy, nieśliśmy ze sobą śmierć. Próbowałem rozmawiać z Erną o Warszawie, o deportacjach, ale nie chciała mnie słuchać. Siedziała i obierała ziemniaki, a potem wstała bez słowa i zaczęła gotować... Wkrótce cisza stała się nieodłącznym towarzyszem ich wspólnego życia. Posiłki w ciszy, sprawunki w ciszy, miłość w ciszy. Potem i to się skończyło. Podobnie jak Erna, Max tęsknił za tamtym dumnym mężczyzną, który wieki temu stanął na ślubnym kobiercu. Niestety tamten Max Meierhauser − z grubym wąsem, szerokim uśmiechem i silnymi, ciepłymi dłońmi − przepadł bezpowrotnie. Pomimo znacznie łagodniejszego niemieckiego klimatu po kilku miesiącach pracy Max zaczął kaszleć. W dzień i w nocy jego klatka piersiowa przeżywała istne trzęsienie ziemi. – To astma, tak powiedział lekarz – relacjonował pewnego wieczoru księciu. – Paskudna bestia wyciska ze mnie ostatni oddech. Dźga mnie, tak jak wrony szarpały ciała zmarłych w obozie. Lekarz powiedział, że nie mogę przebywać wśród drewna i pyłu. Auf wiedersehen, praco. – Utkwił wzrok gdzieś w oddali. – Co ja będę robił? Następnego dnia miał obchodzić swoje pięćdziesiąte urodziny. Zapach masła, migdałów i śmietany, pysznego Frankfurter Kranza, którego specjalnie z

tej okazji upiekła Erna, ciągle jeszcze unosił się w kuchni. Jego ulubiony przysmak! Zdjął pokrywkę z kamionkowego garnka, który skrywał ciasto, i wciągnął w nozdrza jego zapach. Nagle smutek chwycił go za serce z taką siłą, że musiał usiąść. Na stole czekała na niego codzienna szklanka ciepłego mleka z miodem. Dzisiaj jednak obok znajdowała się jeszcze druga, mniejsza szklanka do połowy wypełniona wodą. Przy niej leżała srebrna łyżeczka. – Mam już dość. Dla wszystkich jestem tylko ciężarem – powiedział do księcia, który siedział na stole między solniczką a pieprzniczką. – Nie mogę już nawet pracować. Pozbyli się mnie jak kawałka złomu. − Podniósł tabletki, o których przez całą noc próbował zapomnieć. Powoli obracał je w dłoniach. – Chciałbym się chociaż raz porządnie wyspać. Co myślisz? – spojrzał na księcia, po czym otworzył opakowanie i jedna po drugiej zaczął wrzucać pigułki do wody. Ostatnia chlupnęła, zanim się rozpuściła. Dorzucił do szklanki trzy łyżeczki cukru i zamieszał zawartość. – Srebrna łyżeczka, mój stary przyjaciel. „Burza w szklance wody”, tak mi mówią, że przesadzam z tym wszystkim. Ale gdyby się było jednym z tych malutkich kryształków cukru uwięzionych w szklance? Trzymał naczynie w obu dłoniach, przyglądając się wirującej mętnej cieczy. – Czyli co, zamierzasz się poddać? – rozległo się nagle. − Po tym wszystkim, co przeszedłeś? Zdumiony Max uniósł wzrok znad szklanki. Książę się nie poruszył, ale Max mógłby przysiąc, że właśnie do niego przemówił. – A co ciebie to obchodzi? W ogóle nie powinno cię tu być. Należysz do tamtego chłopca, do Miki. − Całe to zdarzenie wytrąciło go z równowagi. Mógł przecież jeszcze poczekać, nacieszyć się urodzinowym tortem. Wstał, wylał wodę do zlewu i wypił mleko, a potem chwycił księcia. – W porządku, ale to jeszcze nie koniec, mój książę. Oparł złożone ramiona na stole i położył na nich głowę. Od czasu, jak przedzierał się przez zalodzoną tundrę, jeszcze ani razu nie czuł się tak zmęczony. Rano Erna znalazła Maxa pogrążonego w głębokim śnie. Gdy po chwili obudził go wyrazisty zapach kawy, tuż obok siebie zobaczył duży kawałek Frankfurter Kranza.

Rozdział 25 Jednego wieczoru, gdy Erna i Karl poszli już spać, Max nalał sobie kolejnego sznapsa i posadził księcia na kuchennym stole. Twarz mu poczerwieniała, a oczy otworzyły się szeroko. – Wiesz co, spotkałem naszego starego sąsiada z Norymbergi. Mieszka w wiosce obok. Okazuje się, że on też był w Rosji. Najpierw walczył pod Stalingradem, a potem dostał dziesięć lat ciężkich robót na Syberii, tak jak ja, tylko że jego wypuścili w czterdziestym ósmym. Z początku go nie poznałem, ale ja chyba też nie wyglądam tak jak dawniej... Dwaj żołnierze – Max i Bert − spotkali się przy piwie pszenicznym i tanim sznapsie w miejscowym Gasthausie. Rozmawiali do późnych godzin wieczornych. – Przecież były różne sygnały, Bert. Nasz doktor, Jacob Rosenzweig, po prostu zniknął pewnej nocy. Słyszałem, jak sąsiedzi szeptali między sobą o Dachau. Przecież wszyscy słyszeliśmy o Dachau, prawda? A potem te zdemolowane sklepy, pożary, palenie książek. Jak mogliśmy być tacy ślepi? Jak już przyjechałem do Warszawy, było za późno. Już byłem trybikiem tej machiny. − Max nie potrafił odpuścić tego tematu, trzymał się go jak pies zdobycznej kości. Powtarzał w kółko te same pytania. Bert natomiast uparcie milczał. – Pewnie słyszałeś, że Amerykanie pokazywali mieszkańcom wiosek sterty ciał leżące w Dachau – ciągnął Max. – Tylko czy oni w ogóle przejęli się tym, co się działo tuż pod ich nosem? Czy czuli się za to odpowiedzialni, czy kulili się ze wstydu, czy może po prostu wrócili do domu i jak gdyby nigdy nic zagrzali sobie białej kiełbasy? − Bert nadal się nie odzywał. Sytuacja zmieniła się dopiero wtedy, gdy zaczęli rozmawiać o śniegu. – Śmierć nie przychodzi jako kostucha – oświadczył Max, opróżniając czwarty kieliszek sznapsa. – Przynoszą ją północne wiatry i ciężkie, śniegowe chmury, które grzebią wszystkich żywcem. Ten mróz, który pali w płucach i łamie kości, który niszczy ducha. Sprawia, że człowiek zabiłby za miejsce przy ogniu, choćby nawet przy jednym z tych marnych piecyków na drewno. Bert spojrzał na swoje ręce. W lewej dłoni nie miał serdecznego palca. – Moja rękawica miała dziurę – odezwał się w końcu. − Nie udało mi się jej naprawić. Po trzech dniach było po wszystkim. Palec zrobił się czarny i musieli go uciąć. Często po prostu siedzieli przy papierosie i pili w milczeniu, ale od czasu do czasu Max opowiadał towarzyszowi o swoich koszmarach. – W tych snach bardzo chcę dokądś dotrzeć, ale widzę tylko tę oślepiającą biel. Tonę, dławię się śniegiem. Najdziwniejsze jest to, że nigdy nie odczuwam zimna, zupełnie jakbym był już martwy. Zawsze budzę się bez tchu i nie wiem, gdzie jestem. − Bert tylko kiwnął głową.

– Poza tym jest jeszcze Mika, chłopak, o którym ci opowiadałem. Wpychają go do wagonu. Jestem tam i zaganiam go do środka razem z innymi Żydami. Tuż przed odjazdem pociągu dostrzegam wystającą z okna pacynkę. To księżniczka, wystawia swoje cieniutkie rączki przez drut kolczasty. A za nią, jak cień, widzę twarz Miki. Potem sam siedzę w tym pociągu. Panuje taki ścisk, że nie da się oddychać. Próbuję się rozpychać i utorować sobie drogę do małego okna zakratowanego drutem kolczastym, żeby zaczerpnąć trochę powietrza, ale nie udaje mi się tam dotrzeć. Potem znowu siedzę w tym strasznym bydlęcym wagonie, którym wieziono nas na Syberię. Łyżeczką zdrapuję lód ze ścian… Ty pewnie też pamiętasz te pociągi... Piekielne bydlęce wagony. Transportowali nas na Syberię tymi samymi pociągami, które woziły Żydów do Treblinki. Całe zło świata zaczęło się od tych bydlęcych wagonów. Teraz nie wsadziłbym tam nawet krowy. Wieczorne rozmowy często sprowadzały się do narzekań na brak wsparcia ze strony rządu niemieckiego. – Na Syberię wysłano tysiące, a prawdopodobnie miliony ludzi − mówił Bert. − Wyobrażasz to sobie, Max? Ci nieliczni, którzy wrócili, są wrakami. Nie dowiemy się, ilu ludzi tam zginęło. Rosjanie nigdy specjalnie nie przejmowali się prowadzeniem statystyk. – Twarz Berta poczerwieniała ze złości. – Padaliśmy tam jak muchy, a nikt nie chce nas słuchać. Jakbyśmy byli jakąś zmazą, plamą na ich nieskazitelnych ubraniach. W tych obozach ciągle jeszcze gniją ludzie, a tymczasem grube ryby pouciekały… przynajmniej niektóre. Ukrywają gdzieś te swoje nazistowskie tyłki albo nawet zdobywają mandaty w wyborach. Tyle się gada o tej całej denazyfikacji, co dla mnie brzmi trochę jak odwszawianie, a przecież wszędzie wokół nadal szwendają się naziści. Panuje tu jeden wielki chaos! Czasami po większej ilości piwa i sznapsa Max próbował poruszać temat Warszawy, ale Bert zawsze ucinał te rozmowy, mówiąc, że co się stało, to się nie odstanie. Nawet z nim nie mógł więc porozmawiać o wszystkim. Pewnej pogodnej grudniowej nocy, po wieczorze spędzonym z Bertem, Max wracał do domu, zataczając się pośród śniegu. Nagle ogarnął go filozoficzny nastrój. Wyciągnął księcia z kieszeni i wskazał mu śnieg piętrzący się wkoło. – Założę się, że na Syberii ciągle jeszcze leży śnieg, który nie stopniał, odkąd my tam byliśmy. Ten śnieg wszystko widział. Myślisz, że pamięta? Albo te brukowane ulice Warszawy, czy pamiętają łomot naszych wysokich butów i całą tę przelaną krew? – Max spojrzał w gwiazdy. – Pewnie nic nigdy do końca nie mija. Czyż to nie straszne i wspaniałe jednocześnie, mój przyjacielu? Zupełnie jak te gwiazdy... Tamtej nocy Max uświadomił sobie, że nigdy nie uwolni się od swojej przeszłości, że już zawsze będzie nosić w duszy ciężar getta, a także obozu numer dwieście sześćdziesiąt siedem oraz swoją rodzinną Norymbergę obróconą w perzynę. Czas mijał, ale Max nigdy do końca nie odnalazł się w Wolkersdorfie.

– Jestem mieszczuchem – deklarował z upodobaniem. – Nie można mnie zamknąć w takiej małej wiosce. Brakuje mi starego miasta, zamku, miejskiego powietrza. – Wiem, Max – Erna próbowała go pocieszać – ale widok zbombardowanej Norymbergi złamałby ci serce. Legła w gruzach, zostało tylko kilka staromiejskich murów, a poza tym wszędzie zgliszcza. Jedno źródło wody dla całego starego miasta. Na dodatek musieli usuwać ruiny, żeby alianci mogli tam prowadzić swoje parady zwycięstwa. To było straszne… I do tego ten smród. Nie wszystkich zmarłych udało się odnaleźć pod gruzami. Max nic nie powiedział, ale pomyślał o Warszawie, o starym rynku i pięknych starych kamienicach, które zostały zburzone lub zniszczone odłamkami. Jej mieszkańcom też zostały tylko zgliszcza. Mimo wszystko pewnego dnia założył najlepszy garnitur, jaki miał, i wybrał się na wiejską stację kolejową. Do kieszeni marynarki wsunął księcia. Po krótkiej podróży wysiadł na Dworcu Głównym w Norymberdze. Przeszedł przez ulicę i ruszył spacerem w kierunku starego miasta. Przez cały czas po cichu opowiadał pacynce o poszczególnych charakterystycznych punktach miasta – zarówno tych jeszcze widocznych, jak i tych nieistniejących. Nie obchodziło go, że mijający go ludzie dziwnie na niego patrzą. Tak bardzo przyzwyczaił się do rozmów z księciem, że przestały mu się one wydawać czymś niezwykłym. – Spójrz na dworzec, mój książę. Fasada ciągle wygląda tak samo pięknie jak kiedyś. Na Königstrasse Max przyspieszył kroku, jak gdyby jakaś niewidzialna siła ciągnęła go w kierunku centrum miasta. – Przestało mnie obchodzić, co myślą ludzie. I tak nikt mnie nie rozumie. Nie mogę wrócić do normalnego świata, jestem dla niego dziwakiem. Ledwo rozpoznaję to miejsce. Spojrzał na nowe budynki wzniesione wzdłuż drogi. Im dłuższej szedł, tym rzadziej się odzywał. Dostrzegał sylwetkę starego zamku, ale na próżno usiłował wypatrzeć rzeźnika na tle ratusza. – Boże, wszystko zniknęło... Musieli zrównać to miasto z ziemią. Zakręciło mu się głowie. Usiadł na schodkach przed budynkiem i posadził sobie księcia na kolanie. – Zobacz, co zbudowali na ruinach. Brzydkie, pozbawione duszy budynki. – Przyglądał się ponurym zabudowaniom. – Na co się gapisz? – rzucił do kobiety, która spoglądała na niego i jego lalkę. – Nie widziałaś pacynki? Książę i ja przeszliśmy razem długą drogę. Kobieta odeszła spiesznym krokiem. Max z trudem wstał i ruszył przed siebie. Skręcił za róg ulicy i zobaczył brukowaną drogę otwierającą się na duży rynek ze wszystkich stron otoczony kolorowymi budynkami, wśród których wznosiła się imponująca fasada potężnego kościoła. – No, przynajmniej nasza dumna Frauenkirche nadal prezentuje się tak jak kiedyś. − Jednak gdy podszedł bliżej, dostrzegł rusztowania otaczające kościół z obu stron. Poczuł nagłe przygnębienie. – Czyli nasza pani też nie przetrwała. – Podszedł do bogato rzeźbionych drewnianych portali. – Wejdźmy do środka. − Chwycił za mosiężną klamkę i

otworzył masywne drzwi. W majestatycznej katedrze czuł się mały i nieważny jak mysz. Zrobił kilka kroków ku wnętrzu kościoła i nagle uświadomił sobie, że chociaż fasada pozostała nietknięta, inne elementy budowli poważnie ucierpiały na skutek bombardowań. Chociaż od zakończenia wojny minęło już sześć lat, wszędzie toczyły się prace remontowe. – Przysiągłbym, że w tym miejscu stał anioł z wielkim mieczem... Tyle rzeźb zniknęło – wyszeptał, rozglądając się wkoło. Szedł dalej nawą, wpatrując się w kolumny z czerwonego piaskowca, które pięły się ku górze i wspierały masywny dach. Zatrzymał się przed migoczącym lasem świec. – Zapala się je dla zmarłych, wiesz? Ileż musielibyśmy ich zapalić... Wpatrywał się w świece, aż oczy zaszły mu łzami. Potem sięgnął po cienki woskowy patyczek, odpalił knot i wetknął świeczkę w jeden z wolnych metalowych uchwytów. Przez moment stał w milczeniu, a potem sięgnął po kolejną świeczkę. Potem po następną… i jeszcze jedną. W ten sposób, w niezmiennym rytmie Max zapalał jedną świeczkę po drugiej, aż w końcu skończyły mu się białe patyczki. Przesiedział z księciem w kościele wiele godzin, wpatrując się w migoczące świece i w promienie popołudniowego słońca wpadające przez strzeliste witraże. – Mógłbym tu zostać na zawsze – westchnął. – Może tu, pośród tego morza światła, zdołałbym się z tym pogodzić. Tutaj się uspokajam. Popołudniowe słońce zaczęło przygasać, a Max poczuł burczenie w żołądku. Podniósł się, schował księcia z powrotem do kieszeni i ruszył w kierunku dworca kolejowego.

Rozdział 26 Tydzień później Karl oświadczył, że chce zostać wędrownym czeladnikiem stolarskim. Miał dwadzieścia cztery lata i zakończył już naukę rzemiosła. – A wiesz, że nie będziesz mógł wrócić do domu przez trzy lata i jeden dzień? – zapytał Max, ponieważ tradycja nakazywała wędrownemu czeladnikowi trzymać się co najmniej pięćdziesiąt kilometrów od swojego rodzinnego miasta. – Wiem, tato, ale będę pisał, czasem też do was zadzwonię. Zrozum, chcę zobaczyć świat i wydostać się z tej zatęchłej wioski. Ty akurat powinieneś mnie rozumieć. Tu Max musiał się z nim zgodzić. Nie tylko odbył niesamowitą podróż w drodze powrotnej z Syberii, ale jako chłopak w wieku Karla zrobił dokładnie to samo, co on chciał robić teraz. Karl jako dziecko często wypytywał go o szczegóły tej podróży – pewnie stąd jego dorosłe wybory. – Rób, co uważasz za stosowne. – Max starał się robić dobrą minę do złej gry. – Tylko… Nie dokończył, bo Erna położyła mu rękę na ramieniu. Rozumiał pragnienie syna, ale nie potrafił pogodzić się z myślą, że tak szybko znowu go utraci. Uściskali Karla na pożegnanie i wyruszył w pieszą wędrówkę w tradycyjnym stroju, na który składają się czarny kapelusz z szerokim rondem, kamizelka, spodnie z rozszerzającymi się ku dołowi nogawkami oraz specjalna zdobiona laska. – Poradzi sobie – powiedziała Erna. Max tylko skinął głową w milczeniu. Mijały lata. Karl pisał do nich z różnych miejsc na terenie całych Niemiec. Dzwonił też regularnie raz w miesiącu − zawsze w niedzielę. Potem, jednego dnia, znaleźli w skrzynce kopertę z grubego pergaminu, zdobioną złotymi literami. Otworzyli ją. – Kto by pomyślał! – zawołała Erna. − Karl się żeni! Max zamknął się w łazience, żeby porozmawiać z księciem. – Mój syn, mój chłopak, postanowił się ustatkować. – Patrzył na zdjęcie wybranki syna, dołączone do listu. − Spójrz na nią, jest piękna, prawda? I mądra. Taka młoda, a już jest lekarzem. Ma na imię Maria. Po ślubie Karl i Maria odwiedzali rodziców dwa razy do roku, raz na Boże Narodzenie i raz latem. Na kilka dni przed ich przybyciem po domu roznosił się zapach mydła i szarlotki, ale niestety krótkie wizyty często kończyły się dla Erny i Maxa rozczarowaniem, bo para zatrzymywała się u nich zaledwie na chwilę, by zaraz wyruszyć do wspaniałych miejsc, takich jak Wenecja, Rzym czy Salzburg. Siedem lat później na świat przyszło ich pierwsze dziecko, dziewczynka, której dali na

imię Mara. Mała gaworzyła i kręciła się, gdy Max tulił ją ramionach jak najcenniejszy skarb. – Jest taka piękna – zachwycał się, a po jego policzkach płynęły łzy. – Po prostu idealna. Widząc to, Erna uśmiechała się, ale na twarzy Karla malowało się zażenowanie. Przez kolejne miesiące, a potem lata Max śledził dorastanie Mary z ogromną pasją i wytrwałością. Chciał wiedzieć o swojej wnuczce absolutnie wszystko i nie był zadowolony z faktu, że widuje ją tylko dwa razy do roku. Małej Marze udało się poruszyć w sercu Maxa coś, co dla wszystkich innych pozostawało niedostępne. W jej towarzystwie nucił i wymyślał piosenki, strugał z drewna małe zwierzątka, zrobił nawet domek dla lalek. Mara była dzieckiem, które miało dorastać na jego oczach. A potem, trzy dni po trzecich urodzinach Mary, zadzwonił telefon. – Tato… mieliśmy wypadek – Karl mówił z dużym trudem. Serce Maxa ścisnął nagły ból. – Byliśmy nad morzem w okolicach Kilonii, na niedzielnym pikniku. Śpiewaliśmy w samochodzie… Potem za nami pojawiła się ciężarówka… Wjechała w nas. Nasz ford nie miał żadnych szans. Mnie nic się nie stało, ale Maria... ona nie żyje, tato... Wykrwawiła się na śmierć w moich ramionach... Pomoc nie dotarła na czas – szlochał Karl. – A Mara? – Max z trudem wydusił z siebie to pytanie. – Ma złamaną nogę, jest w szoku. Od tamtej pory nie odezwała się ani słowem. – Wracaj do domu, Karl, proszę... Zaopiekujemy się wami. Karl i Mara zostali u nich przez kilka tygodni, ale nawet po powrocie do Hamburga odwiedzali ich tak często, jak tylko mogli. Pewnego dnia Max przypomniał sobie o pacynkach z Syberii. Przypomniał sobie, że robienie lalek z kilku szmatek, ziemniaków, kawałka drewna i słomy przyniosło jemu i jego towarzyszom chwilę wytchnienia i uśmiechu w tej najstraszliwszej rzeczywistości. Pomimo przenikliwego zimna i dokuczliwego chłodu lalki stały się strawą dla ich dusz. Poszedł więc do kuchni i zaczął przetrząsać szuflady i szafki. Zgromadził kilka rzeczy: otwieracz do puszek, sitko, kilka widelców i dziadka do orzechów. Powiązał je drutem i sznurkiem, dziwacznie wygiął widelec i ozdobił sito wstążkami z kawałków ścierki. W ten sposób powstały dziwaczne stworzenia. Ożyły, gdy tylko zaczął przesuwać nimi po stole. Na poczekaniu wystawił przedstawienie dla swojej wnuczki. Tamtego popołudnia Mara uśmiechnęła się po raz pierwszy od wypadku i śmierci matki. Nawet Erna, w kuchennym fartuchu, przyglądała się temu wszystkiemu z uśmiechem. Zamach uczyniony na jej kuchnię zdawał się jej nie przeszkadzać. Książę wciąż jednak pozostał w kieszeni. Max obawiał się, że niewinne pytania wnuczki mogłyby za bardzo go zaboleć. Mara rosła jak na drożdżach. Nie potrafiła spokojnie usiedzieć w miejscu, wymyślała piosenki i śpiewała je dźwięcznym głosikiem, biegała po ogrodzie, goniąc ptaki, i szukała robaków pod kamieniami.

Przepełniała radością całą rodzinę. Blond loki połyskujące rudą czerwienią odbijały się od jej ramion, ponieważ mała zawsze marudziła, gdy Erna próbowała zapleść je w równe warkocze. Ciemnozielony, niemal szmaragdowy kolor oczu Mary przywodził Maxowi na myśl barwy syberyjskich jezior jesienią. Max uwielbiał swoją wnuczkę, ale ogrom jej energii cały czas nieco go przytłaczał. Jego mała Mara biegała, chichocząc z radości, podczas gdy tak samo energiczna Mara w getcie została zdeptana jak robak, płomień jej życia stłumiono jednym ciosem. Wspomnienie tamtych dzieci cały czas go prześladowało – za dnia w towarzystwie wnuczki, a w nocy podczas niespokojnego snu. Żyły w nim jakby dwie Mary: jego wnuczka i ta Mara, do której śmierci się przyczynił. Oczy tej Mary i oczy tej drugiej. Ta druga, jej bliźniaczka z pyłu i popiołu, zawsze chodziła za nim jak cień. Nastroje Maxa zmieniały się jak pory roku albo fazy księżyca. Czasami żartował sobie z Marą, sadzał ją na kolanach i opowiadał różne historie, a potem nagle warczał na nią jak stary niedźwiedź, którego ktoś wyrwał z zimowego snu. Z biegiem czasu Marze udało się jednak znaleźć klucz do serca dziadka i dzięki niej przeżył wiele wspaniałych chwil – gdy biegła w jego stronę z szeroko otwartymi ramionami, gdy z jej ust niczym paciorki sypały się kolejne pytania, gdy gramoliła się na jego kolana, by posłuchać barwnych opowieści. Dlaczego słońce jest gorące? Ile waży serce? Skąd się wzięliśmy? Dlaczego umieramy? Może dostałem od losu drugą szansę? – zastanawiał się Max. Mimo wszystko żył z duszą na ramieniu. Czasami spoglądał na wnuczkę i widział, że ciągle jeszcze bardzo cierpi. Gdzieś w głębi jej małego serduszka pozostało jakieś puste miejsce. Straciła matkę i nic nie mogło jej zastąpić, a mimo wszystko cały czas uśmiechała się do taty i dziadków. Pewnego dnia, gdy siedzieli we dwoje w ogrodzie, czytając książkę, Mara zapytała: – Dziadku, czy myślisz, że to moja wina? Czy mama umarła przeze mnie? – Nie, oczywiście, że nie, kochanie! – Max nie zdołał ukryć zaskoczenia. − Nie wolno ci tak myśleć! – Mocno ją przytulił i właśnie wtedy postanowił przedstawić Marze księcia. – Coś ci pokażę, Maro. – Wyciągnął sfatygowaną lalkę z kieszeni. Twarz dziewczynki pojaśniała. – Mogę się nim pobawić? – Oczywiście, że możesz. Proszę. Książę zdawał się uradowany, że po raz kolejny może tańczyć za sprawą dziecięcych dłoni. Jak wiele czasu minęło, odkąd w ruch wprawiały go ręce Sary czy Hannah. Pewnego dnia Max postanowił kupić wnuczce jej własną pacynkę, Kacperka. Mara wsunęła dłoń do wnętrza lalki i skłoniła ją do wykonywania podskoków. Zaczęła też dopraszać się, by dziadek częściej opowiadał jej różne historie. – Proszę, dziadku. Opowiedz o tym jeszcze raz. Od tamtej pory z okazji każdych kolejnych urodzin Max ofiarowywał ukochanej wnuczce nową pacynkę, a czasami nawet dwie.

Jako dziesięciolatka Mara dysponowała już sporą kolekcją własnych lalek, w skład której wchodził Kacperek, jego towarzyszka Gretl, krokodyl, księżniczka, złoczyńca, policjant i małpka. Dziadek zbudował dla niej nawet małą scenę. Wizyty wnuczki rozpalały w nim maleńką iskierkę, ale nocami nadal nawiedzały go demony Warszawy i Syberii. – Ta wojna wyssała ze mnie wszystko, całe moje życie – zwierzał się księciu. − Wypatroszyła mnie jak rybę. Nie wiem, jak mam żyć z tym poczuciem winy i wściekłością, które się we mnie kotłują. Nikt nie chce mnie słuchać, gdy opowiadam o wojnie, ani sąsiedzi, ani Erna, ani Karl. Twierdzą, że wykonywałem swoje obowiązki, ale ja wiem, że jestem winny. Wiedziałem, że z deportacji na wschód nic dobrego nie może wyniknąć. I owszem, próbowałem uratować matkę i ciotkę tego chłopca. Owszem, dużo ryzykowałem. Gdyby Peter nie trzymał języka za zębami, wszystko by się wydało. Ostatecznie i tak na nic się to nie zdało. I tak je złapali i odesłali tak samo jak innych. Poza tym przecież podpalałem miotaczem ognia te ostatnie kryjówki. Nigdy się nie dowiem, czy ten chłopak wyszedł z tego cało. Siedział nachylony, chowając w dłoniach głowę obarczoną życiowym ciężarem. – Czuję się trochę tak, jakbym płynął na krze. Oderwałem się od innych ludzi i chociaż nie straciłem ich z oczu, to nie mam kontroli nad tym kawałkiem lodu i nie mogę dopłynąć z powrotem na brzeg. Nawet z Erną prawie nie rozmawiam. A przecież nadal ją kocham. Kocham Karla. I moją Marę. Tylko nie umiem im tego okazać. Może ty zdołałbyś zrobić to za mnie? Chociaż Marze... Tylko Mara potrafiła zajrzeć pod maskę Maxa. Układał dla niej kolejne opowieści, a po pewnym czasie zaczął nawet wplatać pewne informacje na temat swojego życia i ucieczki z Syberii. – A co się stało potem, dziadku? – pytała. Wszystko było dla niej jedną wielką przygodą. Letnie dni spędzane z dziadkiem rozpaliły w niej głęboką pasję. Rozumiała już, że dzięki lalkom może odnaleźć drogę do ludzkich serc.

Rozdział 27 Na początku wiosny 1969 roku Max zaczął mocniej kaszleć. Gdy już zaczął, nie mógł przestać. Lekarz sformułował krótką i ponurą prognozę: trzy miesiące życia, jeśli dopisze mu szczęście. Ostatecznie okazało się, że przeżył pięć. Rak zajął płuca, a potem dał przerzuty do nerek i kości. – Śmierć mnie nie przeraża – wyszeptał Max do księcia pewnej nocy. – Tak wiele razy spoglądałem jej w oczy. Chciałbym tylko, żeby Karl poznał moją historię. Poza tym ty, mój przyjacielu, nie możesz iść ze mną tam, dokąd nieuchronnie zmierzam. Musisz zostać tu i ciągnąć tę opowieść. Erna westchnęła i przewróciła się na drugi bok. Już wiele razy słyszała, jak w środku nocy Max zwierza się księciu. Myśl, że stara i sfatygowana lalka jest dla niego większym pocieszeniem niż ona, przepełniała ją głębokim smutkiem. Wiedziała doskonale, że przepaść między nimi nigdy do końca zniknęła. Po wielu latach oczekiwania okazało się, że ich czas dobiega końca. Erna natychmiast przekazała smutną wiadomość Karlowi i Marze. A potem wydarzyło się coś niezwykłego. W ciągu zaledwie kilku dni cały starannie podtrzymywany dystans i formalizm stosunków panujących między ojcem a synem zniknął bez śladu. W obliczu szybko upływającego czasu Max i Karl zaczęli mówić sobie o różnych rzeczach − szczerze i otwarcie. Można by odnieść wrażenie, że niebieski zbiornik z tlenem pomagał Maxowi przywoływać wspomnienia z najgłębszych zakamarków duszy i łagodnie przelewać je do uszu syna. Mówił o wszystkim: o Warszawie, o getcie, o Mice, o Syberii, o obozie, o towarzyszach, którym się nie udało, o swojej długiej drodze do domu. Przez cały ten czas Karl słuchał go uważnie i chłonął każde jego słowo. Pod koniec tamtego lata na powrót stał się małym chłopcem, który wsłuchiwał się w ojcowskie opowieści. Czasami zdarzało mu się płakać. – Tato, o tyle rzeczy chciałbym cię zapytać. Tyle jeszcze chciałbym się dowiedzieć... W tym ostatnim przypływie emocji obaj przyznawali się do żalu i rozgoryczenia. Tyle było w nich teraz uczuć! Przekazywali je słowami, spojrzeniami, oddechami. Nie było już czasu do stracenia. Tylko Erna wciąż zachowywała dystans. Dbała o męża − przynosiła mu jedzenie i gorącą herbatę, poprawiała poduszki i podawała leki. Służyła pomocą, chcąc zapewnić możliwie jak największą wygodę. Max jednak nie zobaczył w jej oczach ani jednej łzy. Pewnego ranka, tuż po tym, jak pokój wypełnił się złotym blaskiem, Max wyciągnął spod poduszki księcia i utkwił oczy lalki w siedzącym przy nim synu. – Karl, chciałbym ci powierzyć mojego drogiego przyjaciela – powiedział. − Proszę cię,

traktuj go dobrze. Może nie wygląda najlepiej, ale towarzyszył mi dzielnie i najlepiej wie, przez co przeszedłem. Ta lalka ma w sobie więcej życia niż ja. Niech będzie pocieszeniem dla ciebie i dla Mary. – Dziękuję, tato. Zaopiekuję się nim. – Karl chwycił lalkę w dłonie i przez dłuższą chwilę uważnie się jej przyglądał. – Proszę cię, żebyś opowiedział moją historię Marze, gdy będzie już na to gotowa – dodał Max. − Chciałbym, żebyś opowiedział jej wszystko. I żebyś kiedyś przekazał jej księcia. − Miał już trudności z mówieniem, kaszlał i charczał. – Karl, jest jeszcze coś. Ten chłopak imieniem Mika... Mika Hernsteyn. Proszę spróbuj się dowiedzieć, co się z nim stało. To mi nie daje spokoju. Zawsze mnie to dręczyło. Powinienem był go poszukać. Proszę cię, Karl. Może on jeszcze żyje. – Nie wiem, tato… To było tak dawno temu. – W głosie Karla dało się słyszeć napięcie, ale Max wiedział, że to wszystko przez strach. – Proszę cię. Naprawdę chciałem być lepszym ojcem. Żałuję, że wysłali mnie do Warszawy. Tak bardzo żałuję. Proszę, wybacz mi, jeśli tylko potrafisz. – Kocham cię, tato. − Karl nie umiał powiedzieć nic więcej – ani o poszukiwaniu Miki, ani o przebaczeniu. Jakże on mógł cokolwiek przebaczyć? Ci, którzy mogliby przebaczyć jego ojcu, w większości już nie żyli. W ostatnich dniach życia Maxa Mara często siedziała na jego łóżku, dwoma rączkami przywołując do życia lalki. Przyniosła całą swoją kolekcję i wymyślała jedną historię po drugiej z taką fascynacją i zaangażowaniem, jak gdyby energiczne przedstawienia mogły tchnąć w jej dziadka nowe życie. Mara wiedziała jednak, co to śmierć, a jej małe spektakle w pewnym sensie przypominały o tym, że życie będzie toczyło się dalej. Max umarł w pogodny wrześniowy poranek. Kilka dni później, już po pogrzebie, Erna chowała jedną z jego marynarek, gdy zauważyła małe wybrzuszenie. Sięgnęła do kieszeni i jej twarz wykrzywiła się w obrzydzeniu. – Co to jest? Wydobyła z kieszeni kawałek twardego, spleśniałego chleba. Dopiero wtedy z jej oczu popłynęły gorące łzy. Karl i Mara przeprowadzili się do małego, ale schludnego mieszkania w centrum Hamburga. Pierwszej nocy po pogrzebie Maxa Karl schował księcia do najniższej szuflady szafy w sypialni. Dopiero wiele tygodni później rzucił się pewnego wieczoru do gorączkowego przerzucania skarpetek w poszukiwaniu lalki. – Dobrze, mój przyjacielu. Mara cię potrzebuje! – mówił, wymachując sobie lalką przed twarzą. – Płacze przez sen i pyta o ciebie. Już, idź do niej. Pamiętaj tylko, że nie musi wiedzieć o wszystkim, co widziałeś. Zrozumiano? Rano po przebudzeniu Mara znalazła księcia na swojej poduszce. Mocno przytuliła lalkę do piersi.

– Gdzieś ty był? Tata powiedział, że dziadek chciał cię zabrać ze sobą do grobu. Głaskała jego głowę, koronę i futrzane wykończenie płaszcza, a potem wsunęła go delikatnie do kieszeni. Jej dłonie – jak wcześniej dłonie Miki i Maxa – często sięgały po tę lalkę w ciągu dnia, tylko po to, by upewnić się, że nadal się tam znajduje. W cokolwiek Mara się ubierała, zawsze dbała o to, aby mieć księcia przy sobie.

Rozdział 28 Mara pozostała jedynaczką, a Karl więcej się nie ożenił. Chronił swoją córkę jak bezcenny kwiat, ale ona nie chciała rozkwitać. Za dnia zwykle skutecznie osłaniała się przed samotnością, ale po nocach ciążyła jej ona na piersiach tak mocno, że niemal pozbawiała ją tchu. Po trzynastych urodzinach sytuacja dodatkowo się pogorszyła. Lekarze stwierdzili astmę, która powodowała uczucie ścisku w okolicach serca. Podobnie jak Max, Mara walczyła o każdy oddech. Co tydzień odwiedzała grób matki. Przedzierała się przez gęste cisy ogradzające cmentarz i stawała nad pomnikiem z naręczem zielonych, pachnących gałązek o intensywnym zapachu goryczy. Pachniały smutkiem i żałobą, ale jednocześnie podnosiły na duchu. Mara opowiadała mamie o ojcu, o szkole albo o zalotach gołębi, które wypatrzyła na ulicznej latarni. Przez większość czasu bawiła się sama. Oprócz pacynek miała też zabawki zwierzątka wszelkich rozmiarów − jelenia, zebrę, tygrysa, żyrafę i sporo misiów. Stanowiły dla niej wdzięczną publiczność, grzecznie sadowiąc się w rządkach i chętnie podziwiając kolejne przedstawienia. Mara miała smykałkę do pacynek, co zresztą potwierdzały okoliczne dzieci po każdym przedstawieniu, na które zostały zaproszone. – Wiesz, mały książę – powiedziała pewnego popołudnia – czasami mam poczucie, że należę do innego plemienia. Po prostu tu nie pasuję. Nawet w chwilach największej samotności Mara odnajdywała pocieszenie w towarzystwie książek – w ich zapachu i ciężarze, w niesamowitych światach, które kryły się na kartach każdej z nich. Tydzień po tygodniu, półka po półce z lubością zapoznawała się z księgozbiorem miejscowej biblioteki. Śledziła przygody Karlssona z dachu, walczyła ze śmiercionośnymi smokami u boku odważnego księcia, marzyła o szaleństwach Pippi Pończoszanki, drżała w komnacie Sinobrodego i chętnie towarzyszyła Huckleberry’emu Finnowi w podróży tratwą wzdłuż Missisipi. Czasami czytała te historie na głos księciu, którego dla towarzystwa sadzała sobie na kolanie. – Chyba mam już dość biblioteki dla dzieci. Jestem ciekawa, co czytają dorośli – oświadczyła ni stąd, ni zowąd pewnego dnia, po czym pomaszerowała schodami do biblioteki dla dorosłych, gdzie odkryła całkiem nowy świat. Tak się złożyło, że pewnego dnia rozsiadła się na podłodze w dziale historycznym. Na jej kolanach spoczęła duża książka, z której wyzierały niewyraźne czarno-białe zdjęcia i nazwy: Auschwitz, Buchenwald, Mauthausen, Treblinka. Nie potrafiła tego wyjaśnić, ale te

nazwy budziły w niej jakieś dziwne poruszenie. Siedziała w całkowitym bezruchu, a mimo to serce biło jej jak młotem. Usiłowała odnaleźć jakikolwiek sens w tym, co miała właśnie przed oczami. Przekartkowała całą książkę, po czym sięgnęła po kolejną. Drut kolczasty, chudzi jak szkielety ludzie, ubrani w pasiaste stroje, zmaltretowane ciała poukładane w stosy na polach, baraki, żołnierze… Te książki stanowiły bramę do jakiegoś straszliwego świata. Mara nie miała pewności, czy powinna ten świat poznawać. Szybkim gestem pozamykała książki i wybiegła z biblioteki. Nogi miała sztywne, jakby nie należały do niej. Pokonała długą drogę, aż w końcu dotarła nad morze. Tam usiadła na ławce i zaczęła przypatrywać się wielkim okrętom w porcie. Przez cały ten czas nie rozmawiała z nikim. W drogę powrotną ruszyła dopiero długo po zachodzie słońca. Tamtej nocy wyciągnęła księcia i posadziła go na swojej poduszce. – Nie wiem, o co w tym wszystkim chodzi, ale przeraża mnie to. Nie dalej jak w zeszłym tygodniu tata zabronił mi oglądać film Noc i mgła, ale gdy poszłam powiedzieć mu dobranoc, rzuciłam okiem na ekran. Widziałam ludzi, całe masy ludzi, wlokących się jeden za drugim jak duchy. Byli prawie nadzy i tacy chudzi. Właściwie nie bardzo przypominali ludzi. A dzisiaj w bibliotece uświadomiłam sobie, że to wszystko prawda. Tamto odkrycie rozbudziło w Marze silne pragnienie spojrzenia w głąb otchłani ludzkiego serca. Z czasem docierała do zdjęć, rysunków, opowieści, a nawet wierszy tych, którzy ocaleli i mogli dzielić się swoimi doświadczeniami. Poznała nazwę tego mrocznego okresu: „Holokaust”. Smakowała gorzko i nieprzyjemnie. To niewyobrażalne, co jedni ludzie potrafią zrobić innym! Okazało się jednak, że nikogo to nie interesowało. W szkole uczyła się o Fryderyku Rudobrodym i o wojnie stuletniej. O małym człowieku z wąsikiem mówiono niewiele. – Jak mogło do tego dojść? – To pytanie dręczyło ją po nocach. Zadawała je sobie i księciu. – Czy ja bym wstąpiła do Bund Deutscher Mädel i maszerowała dumnie w krochmalonym mundurku i równo zaplecionych warkoczach, czy może ryzykowałabym życie i potajemnie drukowała ulotki? Czy miałabym odwagę chwycić za broń i dołączyć do ruchu oporu? − Dręczyło ją, że nigdy się tego nie dowie. – A co z tymi wszystkimi Mitläuferami, z wszystkimi tymi ludźmi, którzy maszerowali razem z Hitlerem i pochwalali jego przemówienia i jego wojnę? Niektórzy z nich nawet nie nazywali siebie nazistami, więc może rzeczywiście część nie wiedziała, co się stało z Żydami. Pewnie wychodzili z założenia, że są po prostu życzliwymi, cywilizowanymi obywatelami. Tylko czy oni też nie ponoszą za to odpowiedzialności? Czy nie pomagali nazistom napędzać tę ich śmiercionośną maszynę choćby przez to, że przyglądali się temu w milczeniu lub śpiewali ich głupie piosenki? Jak mogli ignorować fakt, że ich żydowskich sąsiadów porywano pod osłoną nocy, że ich koledzy, sklepikarze, przyjaciele gdzieś znikali, ot tak, po prostu? A co z dziadkiem? Co mój dziadek robił podczas tej wojny?

Pewnego wieczoru zasypała ojca gradem nurtujących ją pytań. – Boże, Mara, to wszystko działo się tak dawno temu! – zawołał Karl. − Jesteś młodą dziewczyną, nie miałaś nic wspólnego z tamtymi mrocznymi czasami. – Ale przecież jestem Niemką, zrodzoną z krwi i kości ludzi, którzy budowali te obozy! Jak mogło do tego dojść? Karl utkwił wzrok w swoich dłoniach. – To były straszne czasy, córeczko. Naprawdę straszne. Ale Niemcy to nie tylko to. – Tak, wiem. Nasz kraj przyniósł światu piękną muzykę, poezję i sztukę, a nawet filozofię. Wiem, tato! Wiem o Bachu, Goethem, Schillerze, Schubercie i wszystkich innych. Tylko jak to możliwe, że tworzyliśmy taką wspaniałą poezję i muzykę, a jednocześnie doprowadziliśmy do tak straszliwej rzezi? Słyszałam, że naziści kazali dziewczynkom w Auschwitz grać marsze i walce dla więźniów podążających do komór gazowych. Nie rozumiem tego! Prawda w końcu wyszła na jaw pewnego wieczoru, wkrótce po piętnastych urodzinach Mary. Siedzieli razem na werandzie i czy to pod wpływem kojącej atmosfery, czy aksamitu zapadającej nocy, Karlowi zebrało się na zwierzenia. – Często pytasz mnie, jak to wtedy było. W czasie wojny i przed nią… − Mara spojrzała na niego szeroko otwartymi oczami i przysunęła się nieco bliżej. – No więc Hitler ogłosił nasze miasto, Norymbergę, „najbardziej niemieckim spośród wszystkich niemieckich miast”. Właśnie dlatego wszystkie te wielkie wiece odbywały się właśnie u nas i dlatego właśnie tam powstały wielkie tereny kongresowe, Zeppelin Feld. W okresie przygotowań do wielkich wieców w Norymberdze panowała atmosfera podniecenia. Dwóch moich wujów, Heinrich i Herbert, przyjechało z tej okazji aż z Hamburga. Nocowali na kocach w naszym korytarzu. Zmoczyłem nawet spodnie, bo czekałem na pojawienie się Führera i nie chciałem ruszyć się z miejsca. Serce rosło mi z dumy, gdy obserwowaliśmy przemarsze i gdy brukowane ulice dudniły od kroków. Następnego dnia pojechaliśmy do Zeppelin Feld. Wyobraź sobie tysiące ludzi maszerujących w szyku i śpiewających jak jeden mąż. W nocy powstała niesamowita „kopuła światła”, którą tworzyły setki płomieni strzelających w niebo. W Hitlerjugend bawiłem się całkiem dobrze, razem z przyjaciółmi maszerowaliśmy i śpiewaliśmy pieśń Horsta Wessela. Skąd jako chłopcy mieliśmy wiedzieć, że to jest takie złe, takie toksyczne? Daliśmy się skusić, a potem każdego dnia karmiono nas kolejnymi kłamstwami. Gdy zorientowaliśmy się, było już za późno. Nie będę ukrywać, że z podziwem patrzyłem na ojca w mundurze. Byłem smutny, ale też bardzo dumny, gdy wspólnie z matką żegnaliśmy go przed wyjazdem do Polski w 1939 roku. Chyba wszyscy byliśmy wtedy dumni z naszych ojców. To działo się na krótko przed rozpoczęciem wojny. Alianci bombardowali Norymbergę w sierpniu czterdziestego drugiego, a potem znowu w 1943 roku. Co chwilę kryliśmy się po schronach. Uszliśmy z tego z życiem, ale mocno dało nam to w kość.

Byliśmy spięci i nerwowi z powodu braku snu. Potem, 3 października 1944 roku znowu rozległy się syreny. Chwyciliśmy koce i pobiegliśmy do schronu. Szybko jednak zorientowaliśmy się, że ta noc skończy się inaczej niż poprzednie. Jak zwykle usłyszeliśmy warkot samolotów, tyle że tym razem nie chciał ustać – zupełnie jakby nad miastem zebrał się rój os, który tylko na nas czyha. A potem: bum! Doszło do potężnej eksplozji i ziemia zatrzęsła się tak, jak gdyby jakiś gigant tupnął nogą tuż nad nami. Dokoła podniósł się przerażający krzyk. Siedziało nas tam około trzydziestu osób. Gdyby bunkier się zawalił, to pewnie pogrzebałoby nas żywcem. Na zewnątrz zapanowała kompletna cisza. Matka płakała, a ja nie odrywałem wzroku od książki. Wpatrywałem się w słowa, ale jakoś utkwiłem przy pierwszym zdaniu. Mała dziewczynka z wielką różową kokardą we włosach biegała po schronie jak niecierpliwy kot, co chwila przyłączając się do innej grupki skulonych ludzi. Wymyślała różne historyjki i śpiewała piosenki, chcąc ich pocieszyć. Ja myślałem tylko o sobie. Całą energię spożytkowałem na to, żeby się nie trząść. Zacisnąłem szczęki tak mocno, że aż mnie bolało. Nie byłem z siebie specjalnie dumny. W pewnym momencie przysnąłem nawet na chwilę. W końcu naszedł poranek i wycie syren poinformowało nas, że możemy bezpiecznie wyjść. Ktoś odepchnął właz, a ten cudem się otworzył. Jeden po drugim, wygramoliliśmy się ze schronu. Gdy wydostałem się na zewnątrz, wszystko wyglądało inaczej niż poprzedniego dnia. Wszędzie tylko pożary i gruzy. Nic nie zostało, domy na naszej ulicy zostały spalone albo właśnie dogasały. Wszystko zostało doszczętnie zbombardowane. Spojrzałem na nasz dom, a w każdym razie na to, co z niego zostało. Z początku nie potrafiłem zrozumieć, co właściwie widzę. Dopiero po chwili mnie olśniło − brakowało całej fasady. Mogłem z zewnątrz zajrzeć do kuchni i do mojego pokoju, jak gdyby znajdowały się w drewnianym domku dla lalek, który zrobił ci dziadek. Na kuchennym stole stało jajko w kieliszku, a na talerzu leżało trochę chleba – pozostałości po naszym wieczornym posiłku. Po raz pierwszy zwróciłem też uwagę na tapetę, na duże, mięsiste kwiaty w kolorze czerwonego wina umieszczone na kremowym tle. Odbiegłem kawałek i zwymiotowałem. Mara siedziała w milczeniu i oddychała płytko. Nie przerywała ojcu ani jednym słowem. – Przeprowadziliśmy się do mieszkania w Wolkersdorfie, w małej wiosce na obrzeżach Norymbergi. Kilka tygodni później prawie całe stare miasto zostało obrócone w pył w ciągu zaledwie paru godzin. Słyszeliśmy mroczne odgłosy nadciągających bombowców, które miały zrzucić swój ładunek na nasze miasto. Całą noc niebo rozświetlała pomarańczowa łuna, a bomby dudniły w oddali jak uderzenia pioruna. Ludzie, którzy zdecydowali się pozostać w mieście, mogli liczyć tylko na szczęście. Cóż to była za loteria! Otto, jeden z moich szkolnych kolegów, wyszedł z tego piekła cało, ale nasi sąsiedzi, państwo Müllerowie, nawet nie dotarli do schronu.

Cieszę się, że dziadek Max nie widział swojego miasta w tym stanie. Zanim wrócił, Norymberga została w większości uprzątnięta – rany po bombach opatrywano kolejnymi brzydkimi i ponurymi budynkami. W ostatnich miesiącach wojny panował chaos. Wszyscy po prostu staraliśmy się przeżyć, przeszukiwaliśmy lasy w poszukiwaniu jedzenia. Potem jednego dnia przyszło powołanie. Wzywano mnie na front „wojny totalnej” Hitlera. W ostatniej, rozpaczliwej próbie powoływano do wojska nawet trzynastolatków. Od całego tego szaleństwa uchroniła mnie twoja spokojna babcia Erna. Pismo nakazywało mi zgłosić się następnego dnia do lokalnego urzędu. Matka tylko na nie spojrzała i powiedziała: „Karl, pakuj torbę. Na tyle lekką, żebyś mógł ją unieść na plecach przez dłuższy czas. Ruszamy jeszcze dzisiaj”. Przez kilka kolejnych miesięcy ukrywaliśmy się u różnych ludzi na wsi. Jak się okazało, matka ryzykowała wtedy swoje i moje życie, bo dezerterów zabijano. Byli Vaterlandsverräter − zdrajcami ojczyzny. Gdyby nie ona, mogłoby mnie tu dzisiaj nie być. Pewnego dnia trafiliśmy do sadu. Matka próbowała mnie stamtąd odciągnąć, ale ja zdążyłem to już zobaczyć: cztery ciała, dwóch żołnierzy i dwóch chłopców w moim wieku, a może nawet młodszych. Kołysały się na wietrze, a na szyi miały kawałek tektury z napisem „Dezerter!”. Matka chwyciła mnie za rękę. „My tak nie skończymy. Nie martw się!”. Ja jednak nie potrafiłem wymazać z pamięci tamtych spuchniętych twarzy i głów zwisających pod dziwnym kątem. Wiedziałem, że równie dobrze na tych drzewach mogliśmy wisieć my. W tych ostatnich tygodniach wojny Gestapo powołało tak zwane lotne sądy wojskowe, które stacjonowały przy drogach i wykonywały wyroki na żołnierzach wracających do domów bez odpowiedniego upoważnienia. Wzdłuż niektórych dróg ciała żołnierzy wisiały na latarniach i drzewach, jedno przy drugim. Babcia nigdy potem już o tym nie mówiła, nie wracała do tamtego aktu odwagi. Przypuszczam, że nie powiedziała o tym też ojcu. W każdym razie ja jestem przekonany, że w ten sposób uratowała mi życie. Potem, pewnego ciepłego kwietniowego dnia, wszystko wreszcie się skończyło. Hitler popełnił samobójstwo, a z Norymbergi pozostały już tylko dymiące zgliszcza. 20 kwietnia 1945 roku, w urodziny Führera, amerykańska armia zajęła miasto i zorganizowała paradę zwycięstwa na Zeppelin Feld. Potężną swastykę górującą nad trybunami przykryła amerykańska flaga, a nieco później tego samego dnia wysadzono ją w powietrze. Nastąpił ostateczny koniec III Rzeszy. Na wieść o zbliżającej się armii amerykańskiej wszyscy wpadli w panikę. Ludzie zakopywali srebro i porcelanę, biżuterię, a nawet albumy ze zdjęciami. Mnie udało się wynieść ze zgliszczy naszego dawnego mieszkania tylko kilka książek. Nigdy nie odnalazłem lalki – doktora − którą tata przysłał ze Wschodu. Nie zostało nam nic cennego. Karl nalał sobie szklankę wina.

– Wiesz, Maro, bałem się, co zrobią z nami Amerykanie, ale ostatecznie okazali się dość przyjaźnie nastawieni. Rozdawali nam gumy i paczki z kawą i cukrem. Tak czy inaczej, nasze życie zostało wywrócone do góry nogami, panowały grobowe nastroje. Ostatecznie przegraliśmy wojnę i żyliśmy wśród ruin. Jednego dnia Amerykanie wystawili plakaty, na których znajdowały się zdjęcia z obozów: Buchenwaldu, Auschwitz, Dachau. „Te karygodne czyny – to wasza wina!”, głosiły hasła na plakatach. Nie wiedziałem, dokąd skierować wzrok, co myśleć. Skąd mogłem wiedzieć? Tata przysłał nam z Warszawy tylko małą pacynkę i list, w którym pisał, że za nami tęskni. Nie miałem pojęcia o żadnym getcie, o obozach, o tym, co działo się z Żydami. Twojego dziadka cały czas nie było. Od końca wojny nie mieliśmy o nim żadnych wieści. Dopiero po roku dowiedzieliśmy się, co się z nim stało. Minęło kolejnych kilka miesięcy, zanim dostaliśmy pierwszą kartkę z Syberii. Przez całe lata dostawaliśmy tylko tę nędzne pocztówki, kilka słów ściśniętych na małej kartce. To chyba wtedy straciłem tę wewnętrzną więź, która wcześniej mnie z nim łączyła. Mara przysunęła się bliżej do ojca. – To musiało być strasznie trudne – powiedziała, kładąc rękę na jego ramieniu. − Te bombardowania, schrony, nieobecność Opy. To wszystko... – Było, Maro. Dlatego niezbyt chętnie o tym opowiadam. Ale może należy to wszystko w końcu z siebie wyrzucić? Tak w każdym razie uważał twój dziadek. Opowiedział mi wszystko. Dużo tego jest. Wiesz, Maro, twój Opa prosił mnie przed śmiercią, żebym opowiedział ci historię księcia, wiesz, tej jego pacynki... Na dłuższą chwilę zapadła między nimi cisza. W końcu Mara spojrzała w oczy Karla i powiedziała cicho: – Proszę, opowiedz mi, tato. Siedzieli tak do późnej nocy, ale Karl nie przerwał, dopóki nie przekazał córce wszystkiego. – Na łożu śmierci ojciec prosił mnie, żebym poszukał tego chłopca, tego lalkarza. Nazywał się Mika Hernsteyn. Tylko że ja nie miałem serca, żeby go szukać. Nie przypuszczam zresztą, żeby przeżył wojnę. Mara w końcu odsłoniła kilka kawałków tej gigantycznej układanki. Nadal jednak wielu jej brakowało. Okazało się, że jej miły dziadek był żołnierzem w warszawskim getcie. Teraz pojawił się jeszcze chłopiec... Konkretna osoba o konkretnym imieniu. Tydzień później Mara zaczęła robić na drutach. Zaczęło się całkiem niepozornie − od pary skarpetek w niebiesko-białe pasy. – Cieszę się, że znalazłaś sobie jakąś inną rozrywkę niż książki historyczne – powiedział Karl z uśmiechem, gdy pokazała mu swoje dzieło. Wkrótce jednak okazało się, że Mara nie rusza się z domu bez drutów. Z wielkim zapałem przerabiała jeden kłębek włóczki po drugim. Robienie na drutach stanowiło ujście dla jej poczucia samotności i wściekłości, dla

wszystkich tych pytań pozostających bez odpowiedzi. Najlepiej sprawdzały się te najbardziej skomplikowane wzory. Wyszukane norweskie gwiazdki absorbowały jej smutki, biały moher stanowił antidotum na poruszenie, a płaszcz zrobiony na drutach grubych jak kij od szczotki osłaniał przed poczuciem winy i wstydu. Niczym pająk tkający sieć Mara całymi dniami nawijała włóczkę na druty, a powtarzalna czynność otulała jej umysł pustką przypominającą kokon. – Zdaję sobie sprawę, że to praca bez końca – wyjaśniała księciu pewnej nocy. – Ale czy ta lista zamordowanych w ogóle się kończy? W niektóre wieczory sadzała pacynkę na parapecie, otwierała okno i spoglądała w czyste nocne niebo. Nie zdawała sobie sprawy, jak często Max wpatrywał się razem z księciem w gwiazdy nad Syberią. Nie wiedziała, że wskazywał lalce Wielką Niedźwiedzicę, Kasjopeję i tę potężną, mglistą wstęgę przeszywającą niebo. „Schau, kleiner Karl, to Droga Mleczna”, mawiał. Ten widok zawsze zapierał dech w jego piersi – tak samo jak teraz wywoływał westchnienie u Mary.

Rozdział 29 Mara powoli wkraczała w wiek dorosły. Gdy nadeszła pora, by wybrać drogę zawodową, postanowiła zostać pielęgniarką. Liczyła, że być może dzięki temu uda jej się znaleźć odpowiedzi na trudne pytania dotyczące ludzkiego serca. Przeprowadziła się do małego mieszkania w pobliżu szpitala w niedalekiej Bremie. Zabrała ze sobą lalki, ale przestała już nosić przy sobie księcia. Posadziła go na półce z książkami obok Wilka stepowego Hermanna Hessego i Małego księcia Saint-Exupéry’ego. Lalka siedziała, pochylona lekko, a nogi zwisały jej z półki. Pozostałe pacynki trafiły do pudła, a następnie wraz z całym sprzętem do robienia na drutach powędrowały pod łóżko. Kolejne miesiące i lata upływały Marze pod znakiem wytężonej pracy, a księcia przykryła warstewka kurzu. Mimo wszystko Mara nigdy nie straciła dawnej pasji do pacynek. Po zdaniu egzaminów zaczęła robić zwierzątka z rękawiczek. Najpierw stworzyła lwa z głową z masy papierowej, potem przyszła kolej na zebrę, wilka i żyrafę. Wkrótce dysponowała już całą trupą. Jako pielęgniarka zajmowała się przede wszystkim dziećmi. Pewnego wieczoru po trudnym dniu na oddziale nowotworowym wyciągnęła spod łóżka swoje stare pacynki. Oczyściła też z kurzu pelerynę księcia, wytarła jego małą koronę i na nowo pomalowała mu policzki i usta. Miały teraz kolor czerwonego jabłuszka. Gdy wszystko było gotowe, wystawiła małą improwizowaną sztukę. W szpitalu książę czuł się jak ryba w wodzie, zupełnie jak gdyby występowanie przed publicznością złożoną z chorych dzieci zawsze stanowiło jego ulubione zajęcie. Wkrótce w przedstawieniach zaczęły się pojawiać również zwierzęta i reszta lalkowej ekipy. Lalki poprawiały nastroje nawet najbardziej cierpiących maluchów. Minęło dwadzieścia lat. Był słoneczny czerwcowy dzień – dzień czterdziestych urodzin Mary. – Zastanowiłam się nad tym, mój książę, i chcę zostać lalkarzem – powiedziała, siedząc z księciem na kolanach. − Nic innego nie ma już dla mnie sensu. Wy, pacynki, dostarczacie ludziom tyle radości i dobrej zabawy. Zamierzam zająć się tym zawodowo. Od tego momentu lalki stały się całym jej życiem. Mara ciągle miała w pamięci historię, którą opowiedział jej ojciec – o chłopcu z Warszawy, Mice, i o jej dziadku Maxie. Ta historia wydarzyła się podczas wojny. Chciała, aby jej lalki opowiedziały właśnie tę historię. Wiele długich dni, a niekiedy nawet nocy Mara poświęciła na modelowanie i szycie. Tworzyła kolejne lalki, malowała tła, wycinała rekwizyty i pisała scenariusz do swojej sztuki. Miała wizję i trzymała się jej wytrwale.

Nierzadko jednak późną nocą ogarniały ją wątpliwości. Czy uda jej się trafnie przedstawić tę historię? Czy na pewno zna wszystkie jej szczegóły? Chce dobrze, ale może chęci nie wystarczą? Czy można w pełni oddać tragiczną sytuację getta za pomocą kartonu, sklejki i kilku pacynek? Przez wiele tygodni obawy te spędzały jej sen z powiek, ale nie poddawała się. Ze szczególną troską pracowała nad lalką, która stanowiła jej wyobrażenie Miki. Ponieważ miał odgrywać w jej sztuce główną rolę, uczyniła tę lalkę większą od pozostałych. Pewnego jesiennego dnia – gdy lalki i rekwizyty były już prawie gotowe – Mara uświadomiła sobie nagle, czego jej brakuje. Dotarło do niej, że powinna zobaczyć to miasto na własne oczy, poczuć jego atmosferę i być może dowiedzieć się czegoś o tym chłopcu. Tydzień później spakowała małą walizkę, schowała księcia do kieszeni płaszcza i ruszyła do Warszawy. – Zobaczysz, że będziemy tworzyć dobry zespół – wyszeptała, wciskając się w fotel w niewielkim samolocie. Po drodze z lotniska do miasta obliczyła, że jeśli ojciec przekazał jej rzetelne informacje na temat dziadka, to książę zmienił właściciela mniej więcej sześćdziesiąt sześć lat wcześniej – w 1942 roku właśnie tu, w Warszawie. Dotknęła futerka na skraju lalkowego płaszcza i uśmiechnęła się na myśl o tym, że książę jej towarzyszy. Wysiadła na dworcu Warszawa Centralna. Znalazła się w szarym i brzydkim kwadratowym budynku, w którym śmierdziało paloną gumą. Gdy wyszła na zewnątrz, stanęła jak wryta, ponieważ przed oczami wyrosła jej monumentalna, wielopiętrowa budowla z wielką anteną pnącą się w górę na tle niebieskiego nieba. Pałac Kultury i Nauki – dar narodu radzieckiego dla Polski, nazywany rosyjskim tortem weselnym. Mara dobrze się przygotowała do tej wyprawy. Zameldowała się w hotelu Polonia Palace mieszczącym się w jednym z niewielu budynków, który ocalał po wojnie. Zostawiła bagaż w pokoju i kilka minut później stała znów na ulicy. Z księciem w kieszeni, książkowym przewodnikiem i planem miasta w ręku ruszyła w kierunku północnym. Gdziekolwiek spojrzała, wszędzie wznosiły się szare bloki, rozświetlone neonami, z dużymi reklamowymi billboardami zwieszonymi z dachów. Szerokimi ulicami prowadzącymi pomiędzy tymi betonowymi gigantami mknęły z warkotem silników liczne samochody. Gdy dotarła do przeciwległego boku Pałacu Kultury, odkryła tabliczkę informującą o lokalizacji muru: „MUR GETTA/GHETTO WALL 1940–1943”. Po samym murze nic jednak nie zostało − ani jednej cegły. Upamiętniały go jedynie zardzewiałe metalowe litery pośród bruku, przywodzące na myśl linie na mapie. To był dla Mary początek spaceru po getcie. Nachylając się nad planem miasta, wędrowała na północ, przemierzając po kolei

uliczkę za uliczką. W miejscu trzykondygnacyjnych budynków z żelaznymi balkonami stały teraz wysokie bloki o smutnych kwadratowych oknach. Widok urozmaicały jedynie wzniesione gdzieniegdzie supernowoczesne strzeliste konstrukcje ze stali i szkła. Potem nagle Mara znalazła się przed starym budynkiem. Stał tam niczym ślepy świadek, z oknami zabitymi deskami. Z jednego z balkonów, niczym piórko z kapelusza, wystawała niewielka brzoza. Nikt tam nie mieszkał – i to już od dłuższego czasu. Na rogu tej ulicy Mara odkryła kolejną tabliczkę, tym razem upamiętniającą lokalizację jednej z głównych bram getta, a mianowicie wejścia od ulicy Żelaznej. Zdjęcie na tabliczce przestawiało żołnierzy pełniących służbę przy bramie, obok napis drukowanymi literami głosił: „Seuchengefahr – Zagrożenie epidemią. Nie wchodzić”. Mara wiedziała, że w ten sposób Niemcy uzasadniali utworzenia getta na potrzeby Polaków mieszkających po stronie aryjskiej. Była teraz niedaleko miejsca, gdzie przebiegał drewniany most łączący małe i duże getto. Ulica Chłodna. Budynki w tej okolicy sprawiały wrażenie wyższych. Po zrównaniu getta z ziemią pozostały takie ilości gruzu, że zamiast oczyszczać teren, nowe konstrukcje wznoszono dosłownie na rumowisku. Czy z getta rzeczywiście nie pozostało nic poza metrową warstwą zgliszczy? Czy ludzie, którzy tu mieszkają, zastanawiają się czasem, na czym stoją ich domy? Czy późną nocą słyszą duchy mieszkańców getta, które próbują się stąd wydostać? Mara wypatrywała jakiejś ławki, ale żadnej nie znalazła, więc ponownie zatopiła wzrok w przewodniku. Wyczytała, że po powstaniu w getcie Niemcy konsekwentnie zrównywali z ziemią kolejne budynki. Reszta miasta została zniszczona w trakcie powstania warszawskiego w 1944 roku lub w czasie wyzwalania Warszawy w 1945. Przed wojną miasto zamieszkiwało 1,3 miliona ludzi. Gdy wkroczyła Armia Czerwona, z gruzów wyłonił się zaledwie tysiąc osób. W czasie trwania okupacji niemieckiej Warszawa straciła ponad 400 tysięcy Żydów. Zrobiło się jej słabo. Od początku nie wiedziała, czego konkretnie powinna się spodziewać po tej wizycie, ale nie znalazła nic, zupełnie nic. Zadrżała i szczelniej otuliła się płaszczem. Nagle przypomniała sobie zdjęcia Norymbergi spalonej po bombardowaniach, które oglądała kiedyś w jednej z książek ojca. Z ruinami zawsze jest tak samo, pomyślała wtedy. Serce się kraje. Tylko co człowiek ma myśleć, kiedy nie ma nawet ruin? Kiedy zostaje tylko trawa i domy − trochę wyższe niż w pozostałych częściach miasta... Było jeszcze za wcześnie na lunch, więc Mara wyciągnęła z kieszeni czekoladowy batonik. Ugryzła spory kawałek i ruszyła wzdłuż ulicy Dzielnej w kierunku miejsca, gdzie kiedyś znajdował się Pawiak. Stanęła przed pozostałościami po więziennej bramie – wejście ogrodzone drutem kolczastym, urywające się w połowie. Na środku pustego więziennego dziedzińca

zobaczyła samotne łyse drzewo, wyciągające gałęzie ku niebu. Szczelnie niczym płaszcz, pień drzewa otulały przybite do niego tabliczki z nazwiskami. Drzewo pomnik upamiętniało tych, którzy zginęli. Odczytując w milczeniu kolejne nazwiska, Mara zorientowała się, że szuka wśród nich nazwiska tamtego chłopca – Miki Hernsteyna. Nie znalazła go jednak. Wzięła głęboki oddech i wkroczyła w czeluście Pawiaka. Gdy wciągnęła w nozdrza wilgotne i stęchłe powietrze, jej dłoń spoczęła na głowie księcia tkwiącego w głębi kieszeni. Szwendała się po ciemnych korytarzach. Ciężkie, żelazne drzwi do cel stały otworem, więc Mara wchodziła do wszystkich po kolei. W szklanych witrynach zawieszonych po bokach prezentowano ślady z życia więźniów: wyblakłe rysunki wykonane ołówkiem, przedstawiające twarze lub krajobrazy, listy, fotografie i pocztówki, szachy własnoręcznie wykonane z chleba, kości wycięte z drewna, mały zestaw ręcznie malowanych kart, zrobione na drutach torby, zapiski kompozycji muzycznych... Wszystko to wystawione dla zwiedzających niczym skarby – ostatnie ślady po ludziach, którzy przebywali w tym mrocznym miejscu. Co się stało z kobietą ze zdjęcia, z ludźmi grającymi w karty i w szachy? Co się stało z kompozytorem? W jednej z cel Mara natrafiła na informację na temat stojącego na dziedzińcu drzewa. Wiąz był jedynym świadkiem tego wszystkiego, co wydarzyło się w tym miejscu, a jednocześnie jedną z niewielu rzeczy, które ocalały z całej tej makabry. W jednej z ostatnich cel Mara długo nachylała się nad witrynami, usiłując odczytać treść listów i pocztówek, przyglądając się uważnie czarno-białym fotografiom. W żadnym z listów nie trafiła na wzmiankę o Mice. O samych zdjęciach niewiele mogła powiedzieć. Wpatrywała się długo w wiadomość zapisaną bladym ołówkiem na małej, szarej pocztówce. Było to przesłanie skierowane przez więźnia Auschwitz do jego ukochanej Warszawy, napisane poprawną i elegancką niemczyzną. Nagle ogarnęła ją fala mdłości tak wielka, że ledwo mogła złapać oddech. Wyłoniwszy się z mroków Pawiaka, Mara zaczerpnęła głęboko powietrza. Słońce chyliło się już ku ziemi, ale niebo nadal lśniło intensywnie kobaltowym błękitem. Wie Samt, jak aksamit, pomyślała Mara, wznosząc wzrok. Nagle na jesiennym warszawskim niebie dostrzegła jasnoczerwony balon, który najwyraźniej komuś uciekł i teraz wznosił się w tańcu coraz wyżej i wyżej. Obserwowała go, aż zniknął jej z oczu. Na dzisiaj wystarczy. Chyba widziałam już dosyć. Dopiero teraz uświadomiła sobie, że ma mokre policzki. Bardzo się martwiła, że jeśli zacznie płakać, to już nie będzie mogła przestać, a tymczasem w drodze powrotnej do hotelu pozwoliła łzom swobodnie płynąć i cieszyła się, że w tym mieście nikt jej nie zna. Tamtej nocy śniło jej się, że jest psem − dużym szarym kundlem, który szuka Miki w ogromnym labiryncie więziennych korytarzy, węsząc i bezowocnie przeczesując kolejne cele. Gdy wyszła z więzienia, spojrzała w górę. Gdzieś w oddali dostrzegła Mikę, który chwyciwszy się balonika, leciał coraz wyżej i wyżej. Ku słońcu. Następnego dnia po obfitym śniadaniu Mara udała się kierunku północno-zachodnim, aby

zobaczyć pomnik Bohaterów Getta. Dostrzegła pomnik już z daleka, ale kiedy do niego podeszła, na miejsce podjechał autobus, z którego wysypała się liczna grupa turystów. Kolorowe towarzystwo przylgnęło do pomnika jak motyle i zaczęło fotografować go ze wszystkich stron. Mówili ściszonymi głosami, ale Mara rozpoznała południowoniemiecki akcent. Pożałowała, że nie zdecydowała się odłożyć swojej wizyty w czasie. Usiadła na ławce i zajrzała do przewodnika: „Pomnik Bohaterów Getta upamiętniający uczestników powstania w getcie warszawskim został wykonany z ogromnej bazaltowej płyty sprowadzonej przez nazistów z Norwegii z myślą o uczczeniu przyszłego zwycięstwa”. Z jednej strony pomnik przedstawiał marsz udręczonych mieszkańców getta. Wyglądają, jakby uciekali przed burzą: mężczyźni w kapturach, dzieci trzymające się matek, rabin przyciskający do piersi Torę. Po drugiej stronie widać mężczyzn i kobiety w różnym wieku, którzy dumnie wznoszą ku niebu broń niczym pochodnie. To bojownicy getta, bohaterowie. U stóp pomnika leżą kamyczki i kwiaty, palą się znicze. Mara miała ochotę dołożyć kamyczek od siebie, ale zawahała się. Kolejnym przystankiem na jej trasie był pomnik bunkra przy ulicy Miłej 18. To miejsce stanowiło ostatni punkt oporu Żydów, w którym Mordechaj, przywódca powstańców, wraz z około dwustoma innymi bojownikami stoczył swoją ostatnią bitwę, zanim Niemcy obrócili ich kryjówkę w niebyt. Po bunkrze pozostał tylko trawiasty kopiec otoczony szarymi blokami mieszkalnymi. W porannym chłodzie trawa mieniła się jak lukier. Mara powoli wchodziła po schodach. Na górze znajdowała się duża granitowa płyta, a na niej długa lista nazwisk należących do bojowników. Stała zupełnie nieruchomo i odczytywała kolejne nazwiska. Wszyscy ci dzielni ludzi zostali pochowani pod gruzami. Czy w ogóle ktokolwiek powinien tu stać? Zamknęła przewodnik i zeszła na drugą stronę kopca. Ruszyła przed siebie, tym razem kierując się na dawny Umschlagplatz, czyli miejsce, w którym gromadzono tysiące ludzi, by następnie zabrać ich do obozu zagłady w Treblince, znajdującego się o kilka godzin drogi na wschód od Warszawy. W okresie deportacji każdego dnia wysyłano tam na śmierć siedem tysięcy ludzi. Mara obawiała się tego, co zastanie na miejscu. Tymczasem dawny Umschlagplatz przestał być placem, pozostał po nim tylko biały marmurowy pomnik z wyrytymi imionami. W kamieniu wykuto w kolejności alfabetycznej czterysta czterdzieści osiem żydowskich imion. Mara stała samotnie przed kamienną ścianą i poruszając wargami, odczytywała imiona zapisane od lewej do prawej: Aba – Zygmunt, Abel – Zuzanna, Abigail – Złata, Anna – Zofia… a między nimi mnóstwo innych. Wypatrywała imienia Mika. Znalazła tylko Michała. Usiadła. Tyle imion, których nigdy nie słyszała. Nie potrafiła wyobrazić sobie, że ci ludzie zapamiętali ten brudny Umschlagplatz jako ostatni widok z Warszawy. Przeszedł ją dreszcz. Mocniej otuliła się płaszczem, a dłonie znów odruchowo sięgnęły po księcia. – Dokąd teraz, mój mały przyjacielu? – szepnęła, wodząc placami po mapie. Wiedziała,

dokąd powinna się udać: na stary żydowski cmentarz na ulicy Okopowej. Ruszyła w stronę północno-wschodniej części miasta. Doszła do małej bramy, zapłaciła za wstęp i stanęła przed sporych rozmiarów planem cmentarza. Szukała na nim punktu oznaczającego umiejscowienie pomnika Janusza Korczaka. Gdy go znalazła, ruszyła szybkim krokiem przez nekropolię. Na miejscu zobaczyła wyrzeźbioną z czarnego kamienia postać starszego pana, wysokiego i autorytatywnego. Prowadził grupkę dzieci prosto przed siebie, szli jakby pod wiatr. U podnóża pomnika leżała sterta małych kamyczków pozostawionych tam przez odwiedzających. „Miłość i szacunek” − Mara przeczytała słowa stanowiące najprostszy komentarz do tego pomnika. Poranny spacer mocno poruszył Marę, nie przybliżył jej jednak do celu poszukiwań. Przypomniała sobie, że Żydowski Instytut Historyczny dysponuje tak zwanym archiwum Ringelbluma. Może tam znajdzie Mikę? Okazało się jednak, że to nie będzie takie proste. Została co prawda potraktowana bardzo życzliwie, ale powiedziano jej, że nie może tak po prostu wejść i kogoś poszukać. Takie poszukiwania wymagają czasu – wielu tygodni, a może nawet miesięcy. Mara była niepocieszona. Obiecano jej, że otrzyma informację na piśmie. Zostawiła swój adres oraz imię i nazwisko Miki − żadnych więcej informacji na jego temat nie posiadała. Gdy wyszła, słońce rzucało już długie cienie, a niebo przypominało kolorem atrament. Postanowiła wrócić przez Stare Miasto. W pobliżu zamku natknęła się na tłumy turystów dyskutujących w różnych językach i przemieszczających się w stronę Starówki. Na brukowanym rynku przewodnicy unosili w górę parasole, gromadząc wokół siebie gromadkę zafascynowanych słuchaczy, którym pokazywali różne detale na kolorowych fasadach budynków. Jakże inna atmosfera tu panuje, pomyślała Mara. Taka turystyczna, słodka i kontynentalna. Wolnym krokiem ruszyła ku centralnej części rynku, gdzie dostrzegła fascynujący pomnik przedstawiający syrenę z mieczem uniesionym nad głową w geście godnym zawziętego wojownika. To Syrenka, symbol Warszawy. Z przewodnika dowiedziała się, że Stare Miasto zostało po wojnie starannie zrekonstruowane na podstawie rysunków i fotografii. Prace trwały latami, a gdy zostały ukończone, ludzie przez całą noc tańczyli i płakali ze wzruszenia. Po opuszczeniu rynku Mara krążyła przez chwilę po osobliwych uliczkach Starego Miasta, a następnie przeszła ponownie koło zamku i ruszyła w kierunku nowszych zabudowań. Przed sobą dostrzegła biały kościół o dwóch iglicach, który widziała wcześniej w przewodniku. W tej świątyni pod marmurową płytą spoczywało serce Chopina. Kompozytor został pochowany w Paryżu, ale zgodnie z jego wolą serce wróciło do ojczyzny. Mara stała przez moment przed płytą z białego marmuru, ozdobioną kwiatami. Wyryto na niej wizerunek kompozytora – Fryderyk Franciszek Chopin. Dopiero rok później trafi przypadkiem na artykuł dotyczący antysemityzmu Chopina. „Bardziej subtelny niż

Wagnera”, skomentował dziennikarz. Cóż to za pocieszenie? – zastanawiała się Mara. Od zawsze uwielbiała muzykę Chopina. Pozostawiwszy serce Chopina, spoczywające pod zimnym marmurem, udała się do hotelu, gdzie z ulgą rzuciła się na duże łóżko. W trakcie lotu powrotnego do Niemiec skrzętnie wszystko notowała, zapisując kolejne kartki pomysłami i skeczami do swoich przedstawień. Następnego dnia od razu rzuciła się w wir pracy. Trzy tygodnie później otrzymała list. – Nic. Nie znaleźli nic na temat Miki... Zupełnie nic – powiedziała głośno, gdy tylko otworzyła kopertę ostemplowaną kolorowym polskim znaczkiem. Jak jednak wynikało z listu, istniała niewielka szansa, że udało mu się przeżyć. Po wojnie jak wielu innych mógł wyemigrować do Izraela albo Ameryki. Nadawca podał Marze dane kontaktowe do innego archiwum, zajmującego się poszukiwaniem zaginionych. Tamtego wieczoru Mara usiadła przed komputerem i zaczęła energicznie stukać w klawiaturę. Tym razem otrzymała odpowiedź nie listem tradycyjnym, ale pocztą elektroniczną. Archiwum nie posiadało żadnych informacji na temat Miki Hernsteyna, ale Mikhail Hernstein wyjechał z Warszawy do Nowego Jorku w sierpniu 1947 roku. Czy to mógł być ten sam Mika? Mara bez powodzenia usiłowała coś ustalić na podstawie nowojorskiej książki telefonicznej. Pewnie mógł się przenieść w dowolne inne miejsce na terenie Stanów Zjednoczonych, pomyślała, wracając do swojej sztuki. Z czasem uświadomiła sobie, że jeśli chce zrobić naprawdę dobrą sztukę na ten temat, to jedna para rąk jej nie wystarczy. Potrzebowała pomocy przy zmianie świateł, przy wprawianiu w ruch nazistowskich oddziałów, przy obsłudze wszystkich pacynek. Wkrótce powstała mała grupa, w skład której weszli Rainer, entuzjastyczny rudzielec, saksofonista Martin, były chłopak Mary o niskim głosie, oraz Sibylle, najstarsza przyjaciółka Mary, jedna z nielicznych osób, z którymi związała się w dzieciństwie. Po miesiącu prób sztuka była gotowa: „Mały lalkarz z warszawskiego getta” w wydaniu Black Elk Puppet Theatre Troupe, jak sami siebie z dumą nazwali. „Lalkarz” został wystawiony najpierw w jednym z domów kultury w Bremie, a po bardzo entuzjastycznych recenzjach przeniósł się na deski małego teatru. O przedstawieniu zrobiło się głośno w gazetach i w radiu, ponieważ budziło ono spore kontrowersje. Kto robi przedstawienie lalkowe o Holokauście? A poza tym jakim prawem jakaś niemiecka trupa lalkarska porusza temat historii warszawskiego getta? Pomimo ostrych głosów krytyki wygłaszanych pod adresem sztuki, a także samej trupy Mary wiele osób odnosiło się do „Małego lalkarza” bardzo pozytywnie, uznając go za dzieło o charakterze przełomowym. W ciągu następnych trzech miesięcy lalkarski kwartet odbył tournée po całych Niemczech, wystawiając sztukę w Hamburgu i Düsseldorfie, we Frankfurcie i w Norymberdze, w Monachium i wielu innych mniejszych miejscowościach. Ku zaskoczeniu wszystkich „Mały lalkarz z warszawskiego getta” okazał się wielkim sukcesem. Pewnego dnia, wkrótce po powrocie trupy z Monachium, Mara znalazła w skrzynce e-

mailowej zaproszenie do wystawienia sztuki na festiwalu lalkowym na południu Francji. Tydzień później pojawiło się zaproszenie z Hiszpanii, a potem z Włoch i Grecji. Przez cały ten czas Mara była tak zajęta, że nie miała czasu kontynuować poszukiwań Miki. Potem jednak, pod koniec września, podczas jednego z nielicznych dni spędzonych w domu, nagle podskoczyła nad klawiaturą komputera. Chwyciła księcia, który w okresach pomiędzy wyjazdami zawsze siedział na jej biurku, i zaczęła z nim tańczyć po całym salonie, zataczając coraz większe kręgi. – Nie mogę w to uwierzyć! – wołała. − Jedziemy do Nowego Jorku, do wspaniałego Nowego Jorku! Zostaliśmy zaproszeni na festiwal lalkowy! Tam wszystko jest takie imponujące, mój książę! Zresztą sam zobaczysz! Wyjechali trzy tygodnie później. Występ w Nowym Jorku miał dla Mary szczególne znaczenie – i to nie tylko z racji czystej fascynacji, którą wzbudzała w niej myśl o wizycie w tętniącym życiem mieście, ale też z powodu cichej nadziei na to, że uda jej się znaleźć jakiś trop prowadzący do tamtego chłopca, a właściwie do starszego człowieka, do którego kiedyś należała jej ukochana pacynka.

Część trzecia

Rozdział 30 Nowy Jork, Downtown Hospital, 14 stycznia 2009 Blade światło wpadające przez mleczną szybę wychodzącego na północ okna oświetla czarno-biały marmurkowy wzorek linoleum. Nikt z przebywających w tej sali nie zwraca uwagi na pomruk płynących ulicą samochodów, od czasu do czasu urozmaicany wyciem syreny. Ot, zwykłe odgłosy życia na Manhattanie. Ten niewielki pokój znajduje się jakby poza czasem, w otchłani oczekiwania. Ciszę zakłóca jedynie regularne pikanie urządzeń monitorujących i praca pompy, której plastikowy miech zgniata się i rozciąga jak akordeon, wtłaczając powietrze do płuc Miki. Starszy mężczyzna spoczywa w chłodnych objęciach szpitalnego łóżka, podłączony do aparatury i zawinięty w wykrochmalone prześcieradła. W ciągu ostatnich paru dni miało miejsce kilka wydarzeń, które wstrząsnęły jego światem, i teraz Mika unosi się jakby poza czasem, poza przestrzenią. Jaskrawy plakat przedstawienia lalkowego. Tajemniczy telefon. Stara historia opowiedziana wnukowi. Spacer po okolicy i taniec pod latarnią wśród wirujących płatków śniegu. Żelazny skurcz i otępiający ból w sercu. Mina Danny’ego, który podczas transportu karetką przez cały czas ściskał jego rękę… Hannah właśnie przygotowała sobie dzbanek mocnej, czarnej herbaty. Już miała zasiąść przed telewizorem i obejrzeć wieczorny thriller, gdy zadzwonił Daniel. Wieść uderzyła w nią jak grom z jasnego nieba, wywołała silny skurcz w żołądku i pozbawiła oddechu. – Jak to w szpitalu? Co się stało? – Ogarnęło ją jakieś upiorne uczucie spoglądania na siebie z boku. Słyszała własny uniesiony głos, zniekształcony przerażeniem. – Na śniegu? W ciemności? A co wy, do diaska, robiliście na dworze w taką pogodę? Co robił? Tańczył? – Zalała ją fala gniewu. Dopiero po chwili przypomniała sobie, że rozmawia z własnym synem. – Przepraszam, Danny. A z tobą wszystko w porządku? Nic ci nie jest? Gdzie jesteście? Zaraz tam będę. Ruszyła w kierunku centrum, by czym prędzej dotrzeć do szpitala. Po drodze przeklinała śnieg i lekkomyślność ojca. Od tego momentu kolejne godziny zlały się w jeden szary, powolnie płynący ciąg. Na tym tle wyróżniał się tylko długi czas, który Danny poświęcił na relacjonowanie historii opowiedzianej mu przez dziadka – o jego dzieciństwie w Warszawie, o getcie, o lalkach, o pożarach i o deportacjach. Starszy człowiek przez cały czas leżał nieprzytomny,

podtrzymywany przy życiu już tylko przez szpitalną aparaturę. Hannah siedzi przy samym łóżku Miki. Niespokojnie wodzi dłońmi po szorstkim czarnym płaszczu, który leży na jej kolanach. Nie wypuściła go z rąk, odkąd znalazła go na łóżku ojca. Leżał przy nim jak wierne zwierzę przy swoim panu. Nie wypuściła go z rąk, odkąd zanurzyła dłonie w ukryte kieszonki i przesmyki, z których wydobywała ślady po przeszłości Miki. Płaszcz był dla niej świadkiem życia jej ojca, które wreszcie mogła poznać, które wreszcie odnalazło drogę do domu. Na stoliku przy łóżku chorego leżą para okularów w złotych oprawkach, mały drewniany flet, zwitek listów i sześć pacynek. Lalki siedzą jednak obok drugiej jak kolorowa trupa teatralna podczas parady. Chociaż minęły już dwa dni, Hannah cały czas głaszcze te przedmioty jak swoje ulubione zwierzaki. Czasami dotyka też dłoni Miki. – Tato, słyszysz mnie? – pyta łagodnym, cichym głosem. Nie jest pewna, czy powinna do niego mówić. Ma z tym kłopot, bo nie bardzo wie, co miałaby powiedzieć, od czego zacząć. Ta potężna tama tak długo powstrzymywała napór wody, że Hannah nie czuje się gotowa na cały ten potop, na to, że to wszystko tak po prostu się wyleje. Cieszy się, że nie jest z tym sama. Cieszy się, że ma u boku swojego syna. Wyciąga rękę w kierunku Miki, a potem ją cofa. Danny siedzi i przegląda jakieś czasopismo. Co chwila podnosi się, wychodzi z sali i wraca, jakby nie mógł usiedzieć w miejscu. Nie wie, co ze sobą zrobić. Przynosi matce kolejne kubki kawy. Cieszy się, że może na chwilę wyjść z tego pokoju, pochodzić po korytarzach i kupić sobie jedną, a potem kolejną coca-colę z automatu. Dzisiaj mu się upiecze. Mama nie zwraca na to uwagi. Choć wszędzie wokół panuje sterylna atmosfera, Daniela cieszy, że dziadek leży wśród czystej białej pościeli w szpitalnym łóżku. Przynajmniej cały czas oddycha, nawet jeśli tak naprawdę robi to za niego maszyna. Spogląda na Mikę i przez chwilę wydaje mu się, że powieki starszego człowieka drżą, jakby miały się zaraz otworzyć. To drżenie przypomina mu o tamtym telefonie. – Mamo, muszę wrócić do mieszkania dziadka i sprawdzić automatyczną sekretarkę – mówi nagle i znów się podrywa. – Po co? – W głosie matki słyszy niepokój. – O co chodzi? Czy to nie może poczekać? – Zupełnie zapomniałem, ale gdy dziadek obudził się w karetce, powiedział: „Danny, ktoś dzwonił, sprawdź sekretarkę”. Zaraz potem znowu stracił przytomność, ale ścisnął mnie mocno za rękę. Musi chodzić o coś ważnego. Matka przez chwilę milczy, a potem wzdycha, wkłada rękę do kieszeni i wyciąga kilka banknotów. – Dobrze, ale weź taksówkę i wracaj prosto tutaj. – W porządku. Danny bierze pieniądze, spogląda na starszego człowieka, po czym wychodzi z sali. Jak

dobrze się stąd na chwilę wydostać, myśli. Nie cierpię szpitali. Wysiada z windy, wychodzi przez masywne szklane drzwi i macha na żółtą taksówkę. – Dokąd jedziemy? – pyta kierowca, uśmiechając się do niego w lusterku wstecznym. Daniel podaje mu adres, ale nic więcej nie mówi. Nie ma nastroju na pogawędkę. Opada ciężko na czarne oparcie skórzanej kanapy, wzdycha i obserwuje przemykający za oknem zaśnieżony świat. Samochody jadą powoli. Ulice zostały co prawda w większości doprowadzone do porządku, ale ludzie i tak zachowują się, jak gdyby jeździli po grubej warstwie lodu. Przemieszczają się mozolnie i bardzo ostrożnie. Trąbienie i przekleństwa kierowcy działają Danielowi na nerwy. W końcu taksówka podjeżdża pod budynek. – Proszę zaczekać, to potrwa tylko chwilę – mówi Daniel, wysiadając z taksówki. Otwiera frontowe drzwi i rusza w kierunku windy. Poirytowany kopie srebrne drzwi dźwigu, na których widnieje szyderczy napis „nieczynne”, po czym przeklinając i zalewając się potem, pokonuje po schodach pięć kondygnacji. Przez chwilę się waha, ale potem wkłada klucz do zamka. Nigdy wcześniej nie korzystał z tego klucza − zawsze należał do dziadka. Pierwsze kroki kieruje do automatycznej sekretarki, która mruga nerwowym czerwonym okiem: „5”, „5”, „5”. Naciska guzik odtwarzania. Wiadomość od matki. Przewija do przodu. Znowu mama, sprawdza, co u dziadka. Trzecia wiadomość dotyczy jego osoby: „Cześć, tato! Czy Danny może do ciebie wpaść na niedzielę? Mam nadzieję, że wszystko u ciebie w porządku. Odezwij się, proszę!”. Niedziela wydaje się przeszłością równie odległą jak poprzednie lato. Dlaczego dziadek tego nie wykasował? Ten stary człowiek wszystko kolekcjonuje. Daniel doskonale zdaje sobie sprawę, że odkąd babcia umarła, mieszkanie mocno się zagraciło. Ona bardzo dbała o porządek, a teraz króluje tu chaos. Dziadek z niczym nie potrafi się rozstać. Nagle zaskakuje go niski kobiecy głos mówiący z nieznanym dla niego akcentem. Kobieta sprawia wrażenie zdenerwowanej, może nawet przestraszonej: „To jest wiadomość dla Mikhaila Hernsteina. Nazywam się Mara Meierhauser. Jeżeli to pana nazywali kiedyś małym lalkarzem z Warszawy, to chciałabym z panem porozmawiać. Jestem w tej chwili w Nowym Jorku z moją trupą lalkarską, Black Elk Puppet Theatre. Wystawiamy przedstawienie w teatrze Triad na 72. ulicy. Jestem uchwytna pod następującym numerem...”. Daniel chwyta długopis, spisuje numer, odsłuchuje wiadomość jeszcze raz, żeby sprawdzić swoje zapiski, po czym bez zastanowienia wystukuje numer na klawiaturze telefonu. Nie ma pojęcia, co właściwie powie, jeśli kobieta odbierze. – Recepcja Carmen Hotel, w czym mogę pomóc? – słyszy uprzejmy głos. – Proszę mnie połączyć z Marą Meier… Meierhauser. – Chwileczkę. Daniel czuje, że serce wali mu jak młotem.

– Przykro mi, ale akurat jej nie ma. Czy mam przekazać wiadomość? – Nie, dziękuję. Zadzwonię później. Odkłada słuchawkę i przez chwilę spogląda na nią, jak gdyby miał do czynienia z przedmiotem pochodzącym z równoległego świata. Spodziewa się, że lada moment znów rozlegnie się dzwonek. A może należało zostawić wiadomość? Tylko co miałby powiedzieć? Że „Mały lalkarz” leży właśnie w szpitalu? Daniel czuje, że ogarnia go złość. Wydziera kawałek kartki z numerem telefonu, wkłada go do kieszeni i wychodzi z mieszkania. Zbiega pięć pięter w dół, pokonując po trzy stopnie naraz. Frunie, zupełnie oszołomiony. – Z powrotem do szpitala, proszę – mówi, opadając na miękkie siedzenie taksówki, Cieszy się, że wraca z tym samym kierowcą, który przynajmniej nie będzie próbował wciągać go w rozmowę. Kim, do diaska, jest ta cała Mara Meierhauser? Raz po raz przypomina sobie treść wiadomości i zastanawia się nad jej nazwiskiem. Nagle taksówka wjeżdża w niewielką dziurę i Daniel doznaje olśnienia: Max Meierhauser, niemiecki żołnierz! W jednej chwili wszystko nabiera sensu. Daniela zalewa zimny pot. Po raz pierwszy od kilku dni robi mu się gorąco. Serce wali mu jak oszalałe. – No to jesteśmy – rozlega się głos taksówkarza. Wchodzi do sali dziadka w momencie, gdy pielęgniarka zmienia mu kroplówkę. Daniel próbuje uspokoić oddech. Sięga po krzesło. – Wszystko w porządku? Było coś na sekretarce? – pyta matka. – Nic mi nie jest. Po zmianie kroplówki Daniel przez chwilę odlicza spadające krople, czekając, aż pielęgniarka wyjdzie. Potem przysuwa swoje krzesło bliżej matki. – To szaleństwo, mamo, ale znalazłem na sekretarce wiadomość od kobiety, która chce porozmawiać z dziadkiem. Przedstawiła się jako Mara Meierhauser. Nosi to samo nazwisko, co ten niemiecki żołnierz, któremu dziadek dał swojego księcia. Powiedziała, że jest w Nowym Jorku ze swoją trupą lalkarską. Oddzwoniłem do niej, ale jej nie zastałem. − Słowa płyną z jego ust jak rwący potok. Daniel nie potrafi nad nimi zapanować. – Nie mówiłem ci o tym, ale dziadek już wcześniej zasłabł. Tamtego ranka, po drodze do muzeum, w pobliżu małego teatru na 72. ulicy. Później pytał mnie, czy widziałem afisz. Chodziło o jakiegoś lalkarza w Warszawie. Może ona ma coś wspólnego z tym spektaklem? – Danny, zwolnij trochę. Jesteś pewien? Skąd ona w ogóle znała numer dziadka? – Z jakiegoś powodu matce też brakuje tchu. – Z drugiej strony, jeśli on odsłuchał tę wiadomość… Wiesz, dziadek nigdy mi niczego nie opowiadał o swoim życiu w Polsce, o swoim dzieciństwie... Był jak zamknięta księga. Kiedy dzwoniła ta Mara? – Nie wiem, jakiś czas po tym, jak ty dzwoniłaś do niego w sprawie niedzieli. − Hannah wstaje i zaczyna chodzić po pokoju. Co chwila spogląda na ojca. – Nie wydaje ci się, że

powinniśmy do niej zadzwonić, mamo? – Może, ale nie teraz, Danny. Jesteś wykończony. Zadzwonimy rano. Rozmawiałam z pielęgniarką. Na końcu korytarza znajduje się pokój dla rodziny. Jest tam łóżko. Może byś się trochę przespał? Ja zostanę tutaj. Danny ochoczo przyjmuje tę propozycję. Jest już naprawdę wykończony. Nie zdejmuje ubrania, ale gdy tylko się kładzie, natychmiast zasypia. Noc pochłania go bez reszty. Daniel wchodzi do sali Miki. Sprawia wrażenie zmęczonego, nieogarniętego. Przez zasłony na łóżku dziadka pada poranne światło. Chłopak usiłuje odnaleźć jakiś sens w swoim śnie o pustych pniach drzewa, rozbitych jajkach i całej trupie lalek, które ożywają i najpierw do niego szepczą, a potem zaczynają krzyczeć. Nie potrafi sobie tylko przypomnieć, co mówiły. Spogląda na zegarek i marszczy brwi. – Chyba zaspałem. Co z dziadkiem? – Cieszę się, że udało ci się zdrzemnąć, kochanie – mówi matka. – Z dziadkiem bez zmian, ale sprawdzałam w Internecie to przedstawienie lalkowe i rzeczywiście wystawiają coś w Triadzie. „Małego lalkarza z warszawskiego getta” przedstawi trupa Black Elk Puppet Theatre. – O rany, to jest to... – Na te słowa Danny w pełni się obudził. – Właśnie o tym afiszu dziadek wspominał, gdy wracaliśmy do mieszkania. Pewnie od tego wszystko się zaczęło. Teraz to nabiera sensu. Pierwszy raz stracił przytomność po tym, jak zobaczył ten afisz. Powinienem tam pójść i to obejrzeć. – Pewnie tak. Grają o dwunastej. Zegarek Daniela pokazywał dziesięć minut po dziesiątej. Rzucił okiem na lalki siedzące na stoliku i sięgnął po krokodyla. – Zabiorę go ze sobą. Zobaczymy się później, mamo. Trzymaj za mnie kciuki.

Rozdział 31 Tym razem Daniel jedzie metrem. Pamięta, jak wcześniej wysiadał z dziadkiem na 72. ulicy. Czy to wszystko naprawdę wydarzyło się tylko trzy dni temu? Czy dziadek specjalnie zaproponował, żeby przeszli obok… czy natknął się na ten afisz przypadkiem? Do małego teatru dociera o wpół do dwunastej. Kupuje bilet, siada na stołeczku w foyer i zamawia coca-colę. Oprócz niego nie ma prawie żadnych widzów, więc Daniel zaczyna się zastanawiać, po co w ogóle robić przedstawienie. Jednak już chwilę później do foyer wpada grupa hałaśliwych uczniów, nieco młodszych od niego. W końcu dzwoni dzwonek. Daniel wchodzi na widownię i wybiera miejsce w pierwszym rzędzie. Podnosi z siedzenia broszurkę i przegląda ją pobieżnie. Znowu to samo nazwisko: Mara Meierhauser. Nic więcej nie udaje mu się przeczytać, ponieważ światło gaśnie i podnosi się kurtyna. Scenografia składa się z trzypiętrowych budynków wznoszących się nad brukowanymi ulicami. Daniel sięga do kieszeni po pastylkę do ssania, ale trafia na szmacianego krokodyla. Zastanawia się, co on tam właściwie robi. W tym momencie pojawia się pierwsza pacynka – niewielka i sfatygowana, w ciemnoczerwonej sukni, z małą koroną spoczywającą krzywo i dość nieporadnie na jej głowie. Lalka siada na małym krześle z boku sceny i zaczyna mówić: – Witajcie, panie i panowie, meine Damen und Herren, mesdames et messieurs. Czy chcecie poznać moją historię? Dowiedzieć się, co widziałem i gdzie byłem? No cóż, mam już swoje lata i straciłem wiele ze swojego blasku, ale przeżyłem w życiu dużo. Widziałem miejsca i rzeczy, o których nawet wam się nie śniło. Poznałem historie opowiedziane dziwnymi językami. Znam ich tyle, że zrozumiałem ludzkie serce. W moim skromnym lalkowym życiu zdarzało mi się odbierać oklaski, popadać w zapomnienie, zagubić się i na nowo się odnaleźć. – Lalka podskakuje i staje na krześle. – Stworzyły mnie zręczne dłonie chłopca o imieniu Mika w małej pracowni w żydowskim getcie w Warszawie zimą 1940 roku. Mika zadał sobie wiele trudu, starannie modelował moją książęcą głowę z masy papierowej i malował mi twarz malutkimi pędzelkami, mieszając różne odcienie różu na policzki i nadając moim oczom kolor morza skąpanego w blasku słonecznego dnia. Zrobił mi kostium, przeszywając go złotą nicią i naszywając lśniące kamyczki. Dopasował też koronę do mojej głowy. Wiem, że kolory już zblakły, a ja sam wyglądam nie najlepiej, ale zapewniam, że warto posłuchać mojej historii. Na dźwięk imienia swojego dziadka Daniel czuje mdłości. Ona wszystko pokręciła. To przecież dziadek Miki robił te lalki. Zapomniała też o jednej zasadniczej kwestii – że to

Niemcy zastrzelili starszego pana! – Mika zawsze chodził w czarnym płaszczu wielkim jak namiot – ciągnie książę. W Danielu wzbiera złość. Wiesz dlaczego? – myśli. Bo należał do jego dziadka, ty palancie! W tym momencie na scenie pojawia się lalkarz w ogromnym, czarnym płaszczu. Lalka przedstawiająca Mikę rozmiarami góruje nad księciem. – Nazywają mnie małym lalkarzem – mówi pacynka. Powoli rozchyla płaszcz, ukazując kilka mniejszych lalek wystawiających głowy z malutkich kieszeni. To już zupełnie nienormalne – Mika jako pacynka! Lalka mówi głośniej niż książę, wyraźnie słychać jednak akcent. Daniela przechodzi dreszcz. To ten sam głos, który słyszał w słuchawce. Należy do Mary Meierhauser. Lalka przedstawia dwie siostry i brata, a potem mamę i tatę. Nie! – coś w Danielu rwie się do krzyku. Ta kobieta nie ma o niczym pojęcia. – W listopadzie 1940 roku Niemcy zbudowali mur i zamknęli warszawskich Żydów na niewielkim obszarze miasta, w getcie – opowiada książę. W tym czasie niewidoczne sznurki roztaczają wokół sceny niewidoczny mur, który w końcu otacza wszystkie domy. Pojawiają się kolejne lalki, które tłoczą się jedna przy drugiej jak winogrona w kiści. W ten sposób przed oczami Daniela zaczyna się rozgrywać historia Miki w wersji Mary Meierhauser. Mika bawi się swoimi lalkami na ulicach getta, przed kuchnią polową i w piwnicach. Daniel obserwuje, jak Mika wydobywa z płaszcza miniaturą lalkę, która zaczyna pyskować do niemieckiego żołnierza. Po chwili ten sam żołnierz chwyta Mikę za kark i ściąga go ze sceny. Słychać niski męski głos z silnym niemieckim akcentem. Kurtyna opada, a gdy podnosi się ponownie, scena przedstawia koszary. Ukazują się długie rzędy stołów. Część pacynkowych żołnierzy zalega na nich pijana w sztok, inni z hukiem odstawiają kufle na blat. Na pierwszy rzut oka wszyscy wyglądają tak samo: brzuchy spasione od piwa, czerwone twarze i mundury ze swastyką. Po chwili jednak Daniel zaczyna dostrzegać drobne różnice między nimi – jeden ma orli nos, podczas gdy inny jest blady i chudy jak patyk. Historia toczy się bardzo dynamicznie. Żołnierze sieją spustoszenie na ulicach, kopią, krzyczą i strzelają, do kogo popadnie, zaganiają ludzi na Umschlagplatz i wsadzają do pociągów. W wersji Mary Mika skrywa matkę i rodzeństwo na strychu, podczas gdy ojciec zostaje schwytany przez żołnierzy. Czyżby nie wiedziała o matce dziadka i o tym, że to żołnierz zapewnił jej schronienie? Przedstawienie kończy się wśród dymu i hałasu. Wybucha powstanie w getcie i Mika gramoli się spośród ruin, wyprowadzając z nich matkę i rodzeństwo. Wszyscy wychodzą z tego cało. Akurat! To byłoby zbyt proste... Mała kurtyna znowu opada. Na widowni panuje cisza jak po porannej zawiei. Nikt nie klaszcze. Po kilku sekundach wykonawcy wychodzą zza sceny i czar pryska. Dwie kobiety – wysoka blondynka i szatynka w okularach, a pomiędzy nimi mężczyzna. Trzymają się za ręce i kłaniają w pas. Wszyscy są ubrani na czarno: czarne spodnie, czarne golfy, czarne buty. Oklaski sypią się jak burza. Troje lalkarzy uśmiecha się, ponownie kłania

publiczności i gestem wskazuje na lalki oraz siedzącego z tyłu technika. Ciemnowłosa kobieta chwyta księcia, kłania się razem z nim i robi krok do przodu. – Dziękujemy – mówi. – Zapraszamy na spotkanie w foyer. Chętnie odpowiemy na wszelkie pytania. Daniel zastanawia się, która z nich to Mara. Nie ma już pewności co do samego głosu. Serce biło mu jak szalone przez całe przedstawienie, a teraz, kiedy znów włączyły się światła, a lalkarze stoją na wyciągnięcie ręki, podskoczyło mu wręcz do gardła. Opuszcza niewielką widownię jako ostatni. Dzieci zdążyły się już rozejść po foyer, rozmawiają między sobą i chichoczą. Daniel zakłada kurtkę, siada przy małym stoliku i skubie twarde orzeszki. Trochę go to wszystko przerasta – dziadek leży w szpitalu, a ta kobieta wystawia przedstawienie o jego życiu, mając o nim zaledwie blade pojęcie. Chwilę później we foyer pojawiają się wykonawcy i technik. Wchodzą pomiędzy dzieci i pozostałych widzów przedstawienia. Wysoka blondynka stoi sama z coca-colą w ręku, podczas gdy wokół brunetki ustawia się wianuszek dzieci. Daniel podchodzi do kobiety. – Przepraszam, pani Mara Meierhauser? Kobieta uśmiecha się. – Nie, kochanie. Jestem Sibylle. Mara to tamta pani. – Wskazuje na brunetkę. – Dziękuję – mówi Daniel i odchodzi, zanim kobieta zdąży o cokolwiek zapytać. To głupie, powinien wracać do domu. Mija dzieci i wychodzi przez frontowe drzwi. Zderza się ze ścianą chłodnego powietrza, które jednak przynosi mu przyjemne orzeźwienie. Postanawia poczekać dokładnie pięć minut. Chodnik zdążył przeobrazić się w brązową breję. Daniel stawia ciężkie, bardzo długie kroki, z przyjemnością rozpryskując brudny śnieg. Gdy dostrzega piekarnię, czuje burczenie w brzuchu. Od kilku dni nie jadł nic konkretnego. Już ma zamiar iść po bajgla, gdy nagle przypomina sobie o Niemce, która opowiada historię jego dziadka tym łatwowiernym, niczego nieświadomym dzieciakom. Uświadamia sobie, że jednak chce ją poznać. Jest przekonany, że tego właśnie życzyłby sobie dziadek. Zawraca i wchodzi z powrotem do foyer. – Chodźcie, dzieci. – Nauczycielka zbiera swoich uczniów w rogu i zaczyna odliczać. Teraz jest sama, myśli Daniel. Zachowaj spokój. Zawsze możesz się ulotnić. Serce płata mu jednak figla i tłucze się w piersi jak oszalałe. Bierze głęboki oddech i zachodzi kobietę od tyłu. Ręce ma w kieszeniach, stara się iść pewnie i zachowywać normalnie. – Czy pani Mara Meierhauser? – pyta. – Tak, to ja. – Kobieta odwraca się i uśmiecha, ale sprawia wrażenie zdenerwowanej. Czy przy dzieciach też się tak denerwowała? – Nazywam się Daniel Hernsteyn – przedstawia się. Nigdy wcześniej nie widział, by ktoś tak nagle zbladł. Twarz Mary robi się zupełnie biała. Maluje się na niej niemy strach. – Daniel… Hernsteyn?

– Tak... właściwie to Danny. To pani zostawiła wiadomość na sekretarce mojego dziadka? – Tak, tak, zgadza się... O, rany. Naprawdę jesteś jego wnukiem? – Tak, ale on jest w szpitalu. Trzy dni temu miał atak serca. O ile to w ogóle możliwe, kobieta blednie jeszcze bardziej. Podchodzi do rzędu krzeseł i siada. – Wszystko w porządku? – Daniel podąża za nią. – Tak, tak... w porządku. Po prostu nie tego się spodziewałam, kiedy się nie odezwał. Jak on się czuje? – Trudno powiedzieć. Jest nieprzytomny, podłączony do aparatury. – Och, nie... – Mara spogląda Danielowi głęboko prosto w oczy. – Tak mi przykro. Mam nadzieję, że wkrótce mu się polepszy. – Tak, ja też. Chciała pani z nim porozmawiać? – Tak – mówi Mara, wyraźnie onieśmielona. – Nie wiem, od czego zacząć. Mam tyle do opowiedzenia. Masz teraz trochę czasu? – Daniel kiwa głową. – Może znajdziemy jakieś miejsce, gdzie moglibyśmy na chwilę usiąść? – pyta Mara. – Jasne, kilka kroków stąd jest piekarnia – odpowiada Daniel i zwraca się w stronę wyjścia. – Brzmi nieźle. Uprzedzę tylko kolegów. – Dobrze. Mara wstaje, rozmawia przez chwilę z wysoką kobietą, a potem odchodzi. Po kilku chwilach wraca ubrana w granatowy płaszcz i rubinowy szalik. Wychodzą razem na ulicę i w milczeniu pokonują drogę do piekarni. Jej wnętrze wita zapachem świeżo pieczonego chleba niczym życzliwym uściskiem. Zdejmują płaszcze i zajmują miejsce przy stoliku przy oknie. – Wybierz to, na co masz ochotę. Ja stawiam – mówi Mara. Kelnerka przynosi kartę. Daniel waha się przez chwilę, lecz w końcu mówi: – No dobrze, dziękuję. Poproszę z serkiem kremowym i wędzonym łososiem. Do tego coca-colę. – Dla mnie to samo. Po niemiecku łosoś to Lachs, brzmi to bardzo podobnie. – Mara wypowiada te słowa z uśmiechem, a Daniel zastanawia się, czy kobieta próbuje w ten sposób ocieplić atmosferę. Kelnerka przyjmuje zamówienie, po czym przy ich stoliku zapada niezręczna cisza. – Tak się cieszę, że przyszedłeś. Od dawna szukam twojego dziadka. Mam coś, co chciałabym mu oddać. Już się nie uśmiecha, mówi raczej chrapliwym głosem. Sięga do kieszeni i wyjmuje z niej małe zawiniątko. To książę, narrator historii. Mara kładzie lalkę na stole przodem do Daniela i poprawia jej koronę. – Czyli to jest… – Daniel wyciąga rękę w kierunku pacynki, ale jej nie dotyka. – Tak, to jest ten sam książę. Ta sama lalka, którą twój dziadek dał mojemu dziadkowi w

1942 roku w Warszawie. Opowiadał ci o tym kiedyś? – Tak, parę rzeczy mi opowiedział, ale dopiero kilka dni temu. Wcześniej nikomu o tym nie mówił, nawet mojej matce. – Potem nagle, niespodziewanie dla niego samego, z ust Daniela płynie potok słów. – Niemcy zabrali wszystko! Dlaczego pani dziadek nie mógł zostawić mojemu dziadkowi przynajmniej jego ulubionej lalki? Jak mógł ją zabrać?! Mój dziadek był wtedy tylko chłopcem. A tak w ogóle Mika stracił w Warszawie wszystkich bliskich. Pani źle to opowiada w swojej sztuce. Tylko on jeden uszedł z tego piekła z życiem. Nikt z jego rodziny tego nie przetrwał... – Daniel mówi teraz głośniej, niż sam by sobie tego życzył, a jego policzki oblewa ognista czerwień. – To straszne – mówi Mara cienkim głosikiem. Opuszcza wzrok i wbija go we własne dłonie. – Tak mi przykro. – Daniel wpatruje się w nią wyzywająco, ale ona nie podnosi oczu. Dopiero po chwili bierze głęboki wdech i unosi głowę. – Słuchaj – mówi cicho, nachylając się w jego stronę – nie mogę w żaden sposób zmienić przeszłości, ale chciałabym przynajmniej przekazać ci tę lalkę. Proszę, oddaj ją swojemu dziadkowi. Książę należy do niego. Patrzy na Daniela dużymi zielonymi oczami i przesuwa pacynkę w jego kierunku. Przez ciało Daniela niczym grom przechodzi dreszcz gniewu. Tak byłoby najprościej, co? Zupełnie jakby w ten sposób dało się wszystko wymazać. Oddycha nerwowo, ale stara się, by jego głos nie zabrzmiał zbyt szorstko. – Dziękuję, ale będzie to pani musiała zrobić sama. Dziadek leży w szpitalu Downtown, w sali dwieście piętnaście. Odwiedziny są od pierwszej do piątej po południu, a potem od siódmej do ósmej wieczorem. Ma wrażenie, że Mara przyjmuje to niechętnie. Nie daje tego jednak po sobie poznać. – Dobrze, tak właśnie zrobię – mówi tylko. W tym momencie podchodzi kelnerka i stawia przed nimi talerze. – Dwa bajgle z serkiem kremowym i wędzonym łososiem. Do tego jedna coca-cola, jedno piwo. O! Ależ on uroczy!… – woła, spoglądając na księcia. Chce go dotknąć, ale Mara uprzedza ją i chowa lalkę z powrotem do kieszeni. Kelnerka odchodzi, a Mara i Daniel siedzą w milczeniu. Daniel bierze kilka łyków cocacoli, ale żadne z nich nie zaczyna jeść. – Mówisz, że to się wydarzyło zaledwie parę dni temu? Ten atak serca twojego dziadka? – w końcu kobieta przerywa milczenie. – Tak, w niedzielę – mówi Daniel. – Cała ta historia o Warszawie dość mocno mną wstrząsnęła i dziadek uznał, że powinienem zostać u niego na noc. Mama się zgodziła, tym bardziej że spadło tyle śniegu. Nie wspominałem jej ani o dziadku, ani o jego historii, ale chyba czegoś się domyślała, bo zauważyła, że mam jakiś dziwny głos. Gdy odłożyłem słuchawkę, dziadek powiedział, że wychodzi na chwilę na dwór, by zaczerpnąć świeżego powietrza, i zapytał, czy zrobię mu kanapki. Bardzo mnie zdziwiło, że zamierza sam wychodzić na ten mrok i śnieg, więc powiedziałem: „Nie ma mowy, staruszku, idę z tobą!”. Próbował mnie od tego odwieść,

ale ostatecznie się zgodził. Chwycił laskę i naciągnął na głowę futrzaną czapkę. Ruszyliśmy jego zwykłą trasą po najbliższej okolicy. Ale dziadek jakoś dziwnie się zachowywał, rozsypywał laską świeży śnieg. Nagle zatrzymał się pod latarnią i zapatrzył w spadający puch. Potem wszedł w sam środek świetlnego kręgu, jakby padał z reflektora na scenie. Odrzucił laskę na bok i zaczął się poruszać, jakby tańczył do jakiejś muzyki, którą tylko on słyszy. Z początku tańczył powoli, a potem coraz szybciej i szybciej. Wnosząc ręce ku niebu, wirował i kręcił się pośród płatków śniegu. Pewnie powinienem go powstrzymać, ale ja tylko gapiłem się jak oniemiały. To było takie dziwne i piękne jednocześnie – jak spoglądał w niebo, jak płatki śniegu topniały na jego twarzy. Przez cały czas się uśmiechał. A potem upadł … – Mówiąc to, Daniel stwierdza, że jego gniew stopniowo topnieje… zupełnie jak płatki śniegu na twarzy jego dziadka. – Nie wiedziałem, co robić. Próbowałem go podnieść, ale nie udało mi się. Wezwałem karetkę... Resztę pani zna. Przypuszczam, że całe to opowiadanie o wojnie pozbawiło go sił. Daniel przenosi ciężar ciała na oparcie krzesła i bierze duży łyk napoju. – Tak mi przykro – Głos Mary przypomina skrzeczenie. Daniel unosi wzrok i spogląda na nią. Po jej twarzy dwoma milczącymi strumieniami spływają łzy. Nie ociera ich, za to na chwilę dotyka jego ramienia obiema rękami, które zdają się lekkie jak motyle. Nagle Daniel zauważa szansę, okazję do wykorzystania. – Nie wiem, czy dziadek życzyłby sobie, żebym opowiadał pani szczegóły z jego życia, ale skoro wystawia pani tę sztukę, to chyba powinna pani wiedzieć, jak to faktycznie wyglądało z jego perspektywy. Sięga ręką do kieszeni i wyjmuje krokodyla. – To jedna z jego starych pacynek. – Wodzi dłonią po krokodylu, otwiera i zamyka paszczę. – O rany! – woła Mara, wyciągając rękę w kierunku krokodyla. – Przetrwała? To niesamowite! – Daniel stwierdza, że jego towarzyszka wygląda w tym momencie jak dziecko. – Dziadek zdołał ukryć kilka pacynek w płaszczu, a po przyjeździe do Stanów przez wiele lat trzymał krokodyla schowanego głęboko w szafie. Wyciągnął go raptem parę dni temu. – Zsuwa rękę z krokodyla i kładzie go na stole zapraszającym gestem. Mara dotyka lalki czubkami palców. – A co z księciem? Jaka jest jego historia? Jak udało mu się przetrwać? – pyta Daniel. Mara sięga do płaszcza, wyciąga księcia i wsuwa dłoń pod jego aksamitną sukienkę. – No więc, Danny – mówi niskim głosem, sadzając lalkę obok swojego talerza przodem do chłopca. – Pozwól, że opowiem ci swoją historię… Popołudnie upływa im na wielogodzinnej rozmowie. Daniel słucha historii księcia, aż w końcu od natłoku informacji zaczyna mu dzwonić w uszach. Potem zamieniają się rolami i Daniel stara się przytoczyć możliwie dużo szczegółów zapamiętanych z relacji dziadka. Historia Miki płynie jak rzeka, drążąc sobie własne koryto. Słuchając tej opowieści, Mara stopniowo wyzbywa się defensywnego nastawienia, które wiele lat temu stało się jej drugą naturą. Taką cenę zapłaciła za to, że jako Niemka zdecydowała się opowiadać o wojnie.

Ma wrażenie, że się kruszy, że los w końcu ją dopada. – Czy podać państwu coś jeszcze? – Głos kelnerki zaskakuje ich oboje, wyłania się z jakiejś wielkiej głębiny. Mara spogląda na zegarek. – O rany! Już tak późno? Ureguluję rachunek, a potem powiem moim kolegom, żeby odwołali wieczorny spektakl. Zjawię się w szpitalu za godzinę, góra dwie. Myślisz, że mnie wpuszczą? Czy może powinnam przyjść jutro? – Nie, na pewno nie będzie problemu – odpowiada Daniel. – Proszę przyjść dzisiaj. A gdyby ktoś o coś pytał, proszę powiedzieć, że jest pani przyjaciółką rodziny. – Dziękuję, Danny. – Mara odwraca wzrok w stronę kelnerki. – Prosimy zapakować na wynos – mówi, wskazując nietknięte bajgle.

Rozdział 32 Mara stoi w kwiaciarni naprzeciwko szpitala. Otacza ją feeria barw, ale nic nie potrafi wybrać. Kwiaty dla Miki, starszego pana, który za swoich chłopięcych lat mieszkał w Warszawie i był małym kieszeniowcem, małym lalkarzem. Podnosi bukiet różowych róż, ale po chwili go odstawia. Spogląda na pomarańczowe gerbery – zbyt jaskrawe. Ostatecznie wybiera duży bukiet intensywnie żółtych róż. W imię życia. Wchodzi do szpitala i spiesznym krokiem przemierza labirynt korytarzy, aż w końcu dociera do pokoju numer dwieście piętnaście. Staje w progu i pełna obaw puka do drzwi. Przy łóżku siedzi kobieta z burzą ciemnych loków. Odwraca się i widząc Marę, wstaje. Rusza prosto w jej kierunku i obejmuje ją. – Dziękuję, że pani przyszła – mówi. – Jestem Hannah, mama Danny’ego. Córka Miki. Danny siedzi przy łóżku dziadka i uśmiecha się. – Dobrze, że pani przyszła. Mara przestępuje z nogi na nogę, ręce jej drżą. To przyjazne powitanie bardzo ją zaskoczyło. Wygodniej czuje się na stojąco, ale z wdzięcznością odpowiada na gest Danny’ego, który przysuwa jej krzesło. Kurczowo trzyma się wszelkich przejawów życzliwości ze strony ludzi, w których życiu pojawiła się tak nagle i niespodziewanie. Czuje się tu niepewnie, nie na miejscu. Zupełnie jakby przełamała jakieś tabu. – Dziękuję – mówi. Na więcej nie potrafi się zdobyć. Spogląda na starszego człowieka i tkwi w całkowitym bezruchu, sztywna jak kłoda. Daniel idzie po wazon na kwiaty. Na tle pokoju chorego żółty bukiet wydaje się jeszcze bardziej jaskrawy. Nagle Mara przypomina sobie o celu swojej wizyty. Sięga do kieszeni i podaje Hannah małe zawiniątko. – Proszę, chciałabym to pani dać. – Dziękuję. – Hannah odbiera prezent obiema rękami. Daniel spogląda matce przez ramię. Stopniowo spod kolejnych warstw cienkiego niebieskiego papieru wyłania się kawałek zmierzwionego futerka, a potem fragment ciemnoczerwonego aksamitu, głowa z dużymi malowanymi oczami i mała, wygięta korona. Książę. – O Boże, jaki on malutki... – Hannah unosi pacynkę, po czym delikatnie wsuwa prawą dłoń pod jej ubranko. – Czy to naprawdę ta sama lalka, którą mój tata dał tamtemu żołnierzowi? To znaczy... pani dziadkowi. To jest ten stary książę z Warszawy? – Ten sam – odpowiada Mara i czuje nagły ścisk w gardle. Książę, który teraz ożył za sprawą dłoni Hannah, odwraca głowę i spogląda najpierw na Marę, potem na Daniela, wreszcie na Mikę.

Pacynka milczy. Hannah przysuwa się bliżej do łóżka swojego ojca, nachyla nad nim i kładzie starego księcia przy jego prawej dłoni. Mara z trudem łapie oddech. Z oczu płyną jej łzy, które uwalniają gardło od ścisku, a serce od palącego je płomienia. – Tato, ta pani, Mara, przyniosła ci lalkę, którą dałeś niemieckiemu żołnierzowi w Warszawie – szepcze Hannah. – Człowiekowi imieniem Max. Mara jest jego wnuczką. To jest twój książę, tatusiu. Starszy człowiek leży nieruchomo. Wygląda, jakby tonął w bezkresnym morzu bieli, na tle którego wyróżnia się tylko pacynka – kolorowy punkcik przypadkiem nakreślony na pustej kanwie obrazu. Książę – w swojej karmazynowej szacie wykończonej zmierzwionym futerkiem, z policzkami w kolorze czerwonego jabłuszka, z lekkim uśmiechem na buzi. Wszyscy troje wpatrują się w księcia, którego głowa leży zwrócona w stronę dłoni Miki. Ciało lalki spoczywa równie bezwładnie jak korpus starszego człowieka pod szpitalną kołdrą. Świat Miki skurczył się do rozmiarów zawieszonego w czasie białego sześcianu: łóżko, mleczna szyba w oknie, przytłumione otoczenie. Mika pamięta nagły błysk, który powalił go jak kłodę podczas tańca na ulicy pośród płatków śniegu. Ma wrażenie, że zanurzył się pod wodą, pod pokrywą lodową. Niczym wrona wznosząca się nad śnieżnym krajobrazem krąży mu po głowie fragment wiersza: „Teraz nie mam już drabiny… Muszę lec tam, gdzie wszystkie drabiny biorą swój początek: w paskudnym składziku rzeczy niepotrzebnych w sercu”. Coś w jego głowie przewija te słowa jak zdartą płytę: składzik rzeczy niepotrzebnych w sercu. Jego ciało leży nieruchomo, ale wspomnienia zlewają się w jedną całość, tworząc kalejdoskop obrazów. Znów ma czternaście lat i otulony dziadkowym płaszczem stoi w jednej z ciągnących się w nieskończoność kolejek w getcie. Potem, już bardziej wyrośnięty, ale za to bardzo chudy ustawia się w długiej kolejce zmęczonych morską podróżą emigrantów w wyłożonym białymi płytkami pomieszczeniu na wyspie Ellis. Pewnego pięknego wiosennego dnia 1952 roku po raz pierwszy tańczy z Ruth podczas potańcówki na dolnym Manhattanie. Trzy lata później depcze kieliszek po winie na swoim weselu, wspominając nie koniec Jerozolimy, lecz Warszawy, zupełnie jakby rozbicie tego szkła mogło raz na zawsze obalić mur wznoszący się wokół jego serca. Ruth, która wygląda tak pięknie w sukni ślubnej. Z delikatnej kremowej koronki. Potem Hannah, malutkie, wiercące się zawiniątko z burzą czarnych loczków na małej główce i fioletowym znamieniem w kształcie ćmy na pleckach. Przytula ją i całuje, dokładnie w prawe skrzydło owada. Mała Hannah, o uśmiechu słodkim jak miód, pojawiła się w ich życiu w gorący letni dzień w 1966 roku. Przynieśli ją do mieszkania na Lower East Side. Tę wspaniałą późną niespodziankę. Hannah, „wyjątkowy dar”, „łaska Boga”. Jej pierwsze kroczki, które postawiła niemal równo rok po urodzeniu w pewien słoneczny

dzień w Central Parku. Rodzinna przejażdżka na karuzeli: Hannah na jego kolanie, zamknięta w jego mocnym uścisku, i Ruth skacząca tuż obok w górę i w dół na fioletowym koniu. Wszyscy troje śmieją się radośnie, a on chociaż ten jeden raz odczuwa lekkość w sercu. Potem jego serce się kraje, gdy widzi swoją trzynastoletnią córkę, która na własne życzenie przeobraża się w dziewczynkę z Belsen. Hannah kurczy się, aż w końcu staje się blada i chuda jak szkielet, jak lalka w teatrze cieni. Staje się zaledwie duchem dawnej Hannah. Nagle Mika czuje wstrząs i przenosi się do dusznego, gorącego bunkra przy Miłej. Leży na małym łóżku polowym obok Ellie. Pragnie zatrzymać ją przy sobie, ale coś ciągnie go w otchłań. Dziadek obraca się przed lustrem u Nathana, oglądając swój nowy płaszcz. Ellie stoi w progu ich mieszkania ze starą walizką w dłoni i uśmiechem na twarzy. Matka okłada go pięściami po pierwszej nocy spędzonej z żołnierzami. Potem bije go Ellie, gdy orientują się, że Niemcy zabrali wszystkich. Książę leży przy twarzy jego matki z liścikiem w dłoni. Księżniczka, jego ostatni podarunek dla Ellie. Rusza kanałami, a twarz Ellie znika. Max, żołnierz – i wiszący między nim książę… Cała ta powódź obrazów powoli ustępuje, a do jego świadomości zaczynają docierać głosy. Mika słyszy Danny’ego – słodkiego Danny’ego o czarnych lokach – a potem Hannah, przemawiającą do niego łagodnym tonem, w którym jednak wyraźnie pobrzmiewa napięcie. Pomimo wysiłku nie udaje mu się rozróżnić słów. Mika rozpoznaje też inny głos, należący do kobiety. Jego właścicielka nie zwraca się do niego bezpośrednio, ale Mika wyraźnie wyczuwa jej obecność. Potem znowu słyszy Hannah. „Tato...”, szepcze jego córeczka. Wyczuwa obok siebie, na posłaniu, jakiś lekki przedmiot, chłodny i gładki. Potem – lekko niczym oddech – jego palców dotyka futerko. Coś usiłuje przebić się do jego świadomości. Woła do niego bezgłośnie, bez słów. Wokół łóżka Miki zgromadziły się trzy postaci. Milczą, tylko patrzą i czekają. Potem, jakby wyobraźnia płatała mu figle, jego palce zaczynają unosić się delikatnie. Najpierw porusza się palec serdeczny, po chwili w ślad za nim idzie mały. Wkrótce ruszają się już wszystkie z wyjątkiem kciuka, który jest chyba zbyt ciężki, by mógł się podnieść. Mika przesuwa koniuszkami palców po twarzy lalki, jak ślepiec badający rysy twarzy bliskiej mu osoby. Wodzi opuszkami po futrzanym kołnierzu, po aksamitnej pelerynie, znowu po twarzy. Jego oczy pozostają zamknięte, ale całym ciałem wstrząsa głębokie westchnienie. I nagle wie. Nie ma najmniejszych wątpliwości. To książę. Nie, to mu się nie przyśniło. Rozpoznaje fakturę i materiały, delikatne kształty twarzy swojej pacynki. Przyszedł do niego jego książę. Stara lalka wróciła do korzeni. Taka logiczna myśl nie jest się w stanie przedrzeć do jego świadomości, ale nagle ogarnia go charakterystyczne uczucie podobne do zanurzenia się w promieniach słońca. Spotkanie po latach. Powrót do domu. Nie bardzo potrafi stwierdzić, czy do domu wróciła lalka, czy raczej

on. Ale jakie to ma teraz znaczenie? Coś w jego wnętrzu postanawia wrócić. Wrócić, tak jak wrócił książę, choćby tylko na chwilę. Po raz pierwszy od wielu dni Mika samodzielnie wciąga do płuc powietrze, charcząc przy tym i krztusząc się. Intensywnie porusza oczami, odczuwa wszechogarniającą potrzebę ich otwarcia. Wyczuwa nagłe fale energii wyłaniające się gdzieś z głębi niego jak bąbelki powietrza unoszące się ku powierzchni stawu. Prawą ręką sięga po księcia i ściska go mocno. Otwiera jedno, a potem drugie oko. Dostrzega trzy postaci. Widzi Danny’ego, ostatnią słodką twarz, którą widział, zanim zapadła ciemność, i Hannah. Bardzo tęskni za Hannah, chciałby wyciągnąć do niej rękę, dotknąć jej. Stoi tam też druga kobieta, której nigdy wcześniej nie widział. Nie uśmiecha się, jest blada jak ściana. Co powiedziała Hannah? Że ta kobieta ma na imię Mara? W miarę jak unosi się mgła, dociera do niego wszystko to, co mu powiedziano. Wnuczka żołnierza? Mikę przechodzi dreszcz, po czym ponownie zamyka oczy. Jak to możliwe? – Tato, słyszysz mnie? – Głos Hannah jest miękki jak jedwab. Mika podejmuje kolejny wysiłek, by otworzyć oczy. Udaje mu się. Hannah trzyma głowę tak blisko niego, że może wyczuć jej zapach – tę znajomą mieszankę woni jej skóry i perfum. Nagle zaskakuje go głos Danny’ego: – Dziadku, wszystko w porządku? – Mika spogląda na wnuka i rozchyla spierzchnięte usta, ale wydobywa się z nich tylko charczenie. Jest zmęczony, tak bardzo zmęczony... – Jak się czujesz, tato? – Hannah sprawia wrażenie spiętej i zaniepokojonej. – Dobsz… – szepcze Mika, ledwo rozpoznając własny głos. Próbuje się uśmiechnąć. – Jeszcze żyję... Kto to? – Chce wskazać na Marę, ale jego ręka prawie się nie porusza. – To jest Mara. Jest lalkarzem. Przyniosła ci twojego księcia. Hannah unosi pacynkę na wysokość wzroku Miki. Mężczyzna uśmiecha się trochę szerzej i unosi nieco prawą rękę. Hannah wsuwa ją pod aksamitny płaszcz księcia i po chwili lalka siedzi pewnie na jego dłoni. – Witaj... – Mika delikatnie porusza księciem, odwracając jego głowę w stronę Hannah, a potem w kierunku Danny’ego. Lalka kłania się, a potem przenosi wzrok na Marę. Mika przez chwilę się waha. Na twarzy Mary widnieje teraz uśmiech, ale starszy człowiek ma wrażenie, że dostrzega łzy spływające jej po policzkach. Książę kiwa jej głową i macha lekko, po czym ponownie spogląda na Danny’ego. Gestem zaprasza go do zajęcia miejsca na łóżku. Danny przysiada na skraju materaca, a Hannah pomaga Mice podnieść się nieco i oprzeć o poduszki. – Ten książę jest dla ciebie, Danny. Dla ciebie i dla twojej mamy – szepcze Mika. Spogląda na Hannah i uśmiecha się. – Dbajcie o niego… – Jego oddech staje się nierówny. – Ma za sobą bardzo długą drogę. – Dobrze, tato. Nie wysilaj się tak, odpocznij. – Hannah gładzi go po policzku. – Dziękuję... Nigdy nie byłem taki zmęczony, myśli Mika.

Danny bierze od niego księcia i zakłada go sobie na dłoń. – Dziękuję ci, dziadku. Będę się o niego troszczył. – Śpij, mój przyjacielu – mówi książę, delikatnie głaszcząc Mikę po policzku. – Jestem już bezpieczny. I ty też...

Epilog Płaszcz ewidentnie nie cieszy się tu uznaniem – stary, sfatygowany, przesiąknięty historią, jest jak lew w bibliotece, w czystej rzeczywistości szpitala stanowi tylko zagrożenie. Wczoraj pielęgniarka spojrzała na niego tak, jakby skakały po nim wszy. Wyrzuciłaby go bez zastanowienia, gdyby tylko mogła. Hannah jednak sprzeciwiła się i w rezultacie płaszcz pozostał w pokoju. Hannah głaszcze płaszcz, jakby był domowym zwierzątkiem, może trochę bezrefleksyjnie, ale dostatecznie czule, aby pożywić jego starą duszę. On nie prosi o wiele, ten stary płaszcz. Chce tylko, aby go nie wyrzucano. Nie chce już nigdy więcej trafić do pudła. Marzy mu się solidny haczyk na ścianie, ładny wieszak w przestronnej garderobie, krzesło, przez które można by się ze spokojem zwiesić, mały zakątek w ludzkim sercu. Najlepsze byłoby miejsce z dobrym widokiem. Takie naprawdę własne miejsce, gdzie można by sobie w spokoju odpoczywać. Kiedy więc następnym razem zobaczysz stary płaszcz, pomyśl o tym, co może się znajdować w jego zakamarkach, jakie wspomnienia mogą skrywać jego kieszenie. Być może nocą wyszepcze coś do ciebie. Jego rękawy znają wiele tajemnic, jego szwy stanowią przystań dla wielu skarbów.

Dodatek Księga bohaterów Miki Adina Blady-Szwajger – pielęgniarka. Młoda pielęgniarka ze szpitala dziecięcego w getcie, która wiedziona instynktem, z bolącym sercem, w nocy przed deportacją oszczędziła części najbardziej chorych dzieci podróży do komór gazowych. Położyła swoich pacjentów do łóżek, podając im gorzki napój z morfiną. Dzieci zasnęły wiecznym snem w towarzystwie swojej ulubionej pielęgniarki, słuchając ostatniej opowieści na dobranoc. Później Adina Blady-Szwajger walczyła w ruchu oporu. Sylvin Rubinstein – rosyjski tancerz, występujący również w roli kobiecej, działacz ruchu oporu i artysta, który przed wojną występował wraz ze swoją siostrą bliźniaczką na pokazach flamenco na terenie całej Europy i Stanów Zjednoczonych. Podczas występu w Warszawie w 1939 roku padł ofiarą niemieckiej okupacji i został zmuszony do przeniesienia się do getta. Jego matka i siostra zostały deportowane, jemu natomiast udało się przeżyć. Uciekł z getta i zasłynął jako działacz ruchu oporu w Polsce i w Niemczech. Walczył przebrany za kobietę i brał udział w licznych zamachach na oficerów Gestapo i SS. Od zakończenia wojny mieszkał w Hamburgu. Janusz Korczak – polsko-żydowski autor książek dla dzieci, pediatra i pedagog Pisał szeroko o pedagogice dziecięcej i prowadził sierociniec w warszawskim getcie. Pomimo posiadania stosownych dokumentów nie skorzystał z możliwości ratunku i towarzyszył dwustu swoim podopiecznym oraz kadrze sierocińca podczas deportacji do Treblinki 5 sierpnia 1943 roku. Wszyscy zginęli. Hanush Hachenberg – poeta i pisarz, który jako trzynastolatek był więziony w obozie w Terezinie Pisał poezję i sztuki dla dziecięcego czasopisma „Wedem”. Po uwięzieniu w Terezinie stworzył sztukę lalkową W poszukiwaniu potwora, opowiadającą o królu poszukującym starych kości. Został deportowany do Auschwitz i tam zamordowany w wieku czternastu lat. Irena Sendlerowa – działaczka, która uratowała życie wielu dzieci Irena Sendlerowa, katolicka działaczka społeczna, wspólnie ze swoją organizacją, złożoną w większości z kobiet, pomogła uratować około dwóch i pół tysiąca dzieci z warszawskiego getta. Działaczki wynosiły dzieci na stronę aryjską i umieszczały je u polskich rodzin. Ona sama przeszmuglowała około czterystu dzieci. Zapisywała ich prawdziwe nazwiska oraz dane osób, do których trafiły. Informacje te zakopywała w butelkach po mleku w swoim ogrodzie, pod jabłonią. Dzięki temu część uratowanych dzieci mogła po wojnie odzyskać kontakt z rodzinami albo przynajmniej poznać swoje prawdziwe żydowskie nazwisko. W 1943 roku Irena Sendlerowa została schwytana i poddana torturom Gestapo, po czym

pozostawiona na śmierć w lesie na obrzeżach Warszawy. Cudem udało jej się przeżyć. Potem kontynuowała walkę w ruchu oporu. Po wojnie pozostała w Warszawie. Zmarła w maju 2008 roku w wieku dziewięćdziesięciu ośmiu lat. W wywiadach powtarzała, że zawsze wydawało jej się, że mogła zrobić coś więcej. Halina Ołomucka – malarka Holokaustu Przeżyła pobyt w warszawskim getcie oraz w obozach w Auschwitz i Ravensbrück. Przez cały czas malowała i rysowała, ukrywając swoje dzieła na wszelkie możliwe sposoby. Jej obrazy stanowią bodaj najbardziej poruszającą ilustrację tragedii tamtych czasów. W dobitny sposób przedstawiają dotkliwość bólu, straty i nędzy. Współwięźniarki oczekiwały od niej, że jeśli przeżyje, opowie światu, jaki spotkał je los. Halina Ołomucka opowiedziała ich historię w swoich licznych obrazach. Mieszka w Izraelu i nadal maluje. Nivelli – wielki magik Urodził się w Berlinie w 1906 roku. Przeżył Auschwitz, stracił jednak rodziców, żonę i dzieci. Naziści zmuszali go do występów oraz do ujawniania tajników niektórych sztuczek. W 1947 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie kontynuował występy razem ze swoją drugą żoną. Zmarł w 1977 roku. Sophie Scholl – aktywistka pokojowo nastawionej organizacji Biała Róża, walczącej z nazizmem w Niemczech Skazano ją za zdradę stanu po tym, jak wspólnie z bratem Hansem została schwytana podczas rozprowadzania antywojennych ulotek na uniwersytecie w Monachium. Wraz z innymi członkami ich grupy zostali straceni przez ścięcie. Sophie Scholl miała dwadzieścia jeden lat. Protest na Rosenstrasse. Pokojowy protest na Rosenstrasse (ulica Różana), który odbył się w Berlinie w lutym i marcu 1943 roku. Zorganizowały go nieżydowskie żony i krewni Żydów, którzy zostali aresztowani i wyznaczeni do deportacji. Protest zyskiwał na sile, aż mężczyźni zostali zwolnieni. Był to niezwykły sukces opozycji wobec Holokaustu. Edelweisspiraten – subkultura młodzieżowa w nazistowskich Niemczech. Grupa wyłoniła się na zachodzie Niemiec z Niemieckiego Ruchu Młodzieży pod koniec lat trzydziestych w odpowiedzi na surową dyscyplinę Hitlerjugend. Podziękowania Praca nad tą książką była dla mnie źródłem wielkiej satysfakcji, ale wymagała stawienia czoła poważnym wyzwaniom. Bardzo się cieszę, że mogłam przy tym korzystać ze wsparcia tylu wspaniałych ludzi. Przede wszystkim pragnę podziękować mojemu trenerowi i mentorowi, dr. Ericowi Maiselowi: niesamowicie mnie wspierałeś, dzieląc się ze mną bezcennymi wskazówkami, radami i humorem, pomagając mi na każdym kolejnym etapie mojej drogi i motywując mnie do działania w długim procesie pracy nad tą powieścią. Gorąco dziękuję również Charlotte Robertson, mojej agentce, za to, że uwierzyła we mnie i w tę książkę i zapewniła mi szczególny rodzaj wsparcia: zawsze będę ciepło wspominać Twój niespożyty entuzjazm i Twoją wiarę we mnie. Dziękuję również serdecznie całemu zespołowi Orion House, a w szczególności Kirsty Dunseath: za staranną redakcję, dzięki której udało się nadać tekstowi blask i doprowadzić

tę książkę do jej obecnej postaci. Chciałabym także podziękować moim pierwszym czytelniczkom – Evie Coleman i Sophie Fletcher – za ich cenne wskazówki, a także wszystkim moim przyjaciołom i współpracownikom, którzy czytali manuskrypt w całości lub części w trakcie prac nad jego kształtem bądź którzy po prostu zachęcali mnie i wierzyli we mnie. Do grona tego należą: Dee, Betsy, Tim, Kirstin, Gabriele, Natasha, Bob, Erin, Linda, Mark R., Emmanuelle, Kathy, John, Mikhail, Charlotte S., Chloe, Caroline, Johanna, Amy, Cici, Laura oraz wszyscy moi współpracownicy z D. Wasze wsparcie bardzo wiele dla mnie znaczyło. Dziękuję wszystkim moim kolegom pisarzom z warsztatów Deep Writing Erica Maisela z Londynu, Paryża i Pragi za słowa zachęty. Na wzmiankę zasługują również Mark i Jennix z mojej małej lokalnej grupy pisarskiej. Dziękuję Mary Buckham za wczesne poprawki redaktorskie, które skierowały mnie na właściwe tory, a także Antony’emu Polonsky’emu, profesorowi studiów nad Holokaustem, za jego szczodre wsparcie. Wreszcie chciałabym podziękować moim rodzicom, Erice i Karlowi Heinzom, za to, że opowiedzieli mi własne historie, oraz mojej partnerce Maz za jej wyjątkowość i towarzyszenie mi w tej podróży. „Ta poruszająca fikcyjna relacja z warszawskiego getta i czasów późniejszych to opowieść o odkupieńczej roli, jaką w brutalnym i pełnym gwałtu świecie może odgrywać sztuka”. Dr Antony Polonsky, profesor studiów nad Holokaustem i redaktor książki A Cup of Tears – a Diary of the Warsaw Ghetto