Foroutan Parnaz - Dziewczyna z ogrodu

Dla Mahbube i dla moich córek

Prolog

I

stnieją dwie wersje historii przybycia naszej rodziny z Teheranu do Kermanszahu. Pierwsza jest taka: pewnego razu, dawno, dawno temu, wasz praprapradziadek pracował na królewskim dworze Fath Ali Szaha1 jako złotnik. Ów król z dynastii Kadżarów2 był tak zadowolony z własnego wizerunku Jego Królewskiej Mości na złotej monecie, stworzonej przez tego żydowskiego rzemieślnika, że dał mu wyłączność na wykonywanie złotych monet w swoim królestwie. I właśnie dlatego dniem i nocą każdy, kto szedł wąskimi uliczkami mahalle3, przechodząc obok sklepu złotnika, słyszał stukanie młoteczka: „czinkczinkczink”. A gdyby zajrzał przez szparę w drzwiach, w słabym świetle zobaczyłby pochylone plecy: to mój praprapradziadek wybijał rysy Jego Królewskiej Mości – moneta za monetą… Tak się złożyło, że ten Żyd miał niezwykle piękną córkę. Jej włosy – łan złocistej pszenicy, oczy – głęboki błękit. A Jego Królewska Mość Fath Ali Szah już dawno zyskał złą sławę kolekcjonera pięknych dziewcząt. Oficjalnie królewski harem liczył 158 żon – od księżniczek z dynastii Afszarydów4 aż do Zandów5, a wszystkie odznaczały się jedynymi w swoim rodzaju zaletami, które czyniły je godnymi zainteresowania szacha. Mimo takiej liczby żon szach Fath Ali stale zatrudniał swoich najbardziej zaufanych eunuchów, każąc im przetrząsać miasta i wsie w poszukiwaniu kolejnego sogoli6. I oto się musiało zdarzyć, że jeden z eunuchów, wieczorem, kiedy już ciemniało, przechodził obok sklepu złotnika i w złotawym świetle lampy ujrzał nie tylko mężczyznę, pochylonego nad robotą, lecz także przecudną młodą Żydówkę, której włosy płonęły w gorącym świetle zachodu, a cera była przejrzystoróżowa, jak diament Darya-i-Noor7. Eunuch pobiegł z powrotem do pałacu i wszystko opowiedział władcy, który siedział na swoim wysadzanym klejnotami Pawim Tronie i jak zahipnotyzowany słuchał opisu tej młodziutkiej pięknej dziewczyny, po czym podniósł ramię i delikatnym ruchem upierścienionych palców dał chłopcu znak, że ma ją natychmiast sprowadzić do pałacu. Kiedy wiadomość od szacha dotarła do uszu złotnika, ten odłożył młotek i podniósł wzrok znad roboty: zza sterty gotowych już monet ujrzał twarz eunucha, niecierpliwie czekającego na odpowiedź.

To, że młoda dziewczyna zostałaby żoną króla, byłoby niezwykłym zaszczytem dla jej ojca, Żyda, a poza tym przyniosłoby zyski, i finansowe, i osobiste, dla jego rodzinie… Eunuch się uśmiechał i kiwał głową, zadowolony z wyrazu twarzy złotnika, który okazał wdzięczność szachowi za to wyróżnienie. Mężczyzna wymamrotał coś w rodzaju, że życzenie króla jest dla niego rozkazem… Wtedy eunuch się odwrócił i odszedł. Tej nocy stary złotnik zebrał swój dorobek – garnki, patelnie, ubrania i koce, narzędzia, kociołek, dywany, kozę i koguta, wszystkie te worki i tobołki załadował na starego, smutnego osiołka – i kiedy w ciszy śpiących uliczek słychać było tylko chrapanie nocnego stróża, pomalutku otworzył drzwi domku i wyprowadził na ulicę żonę, synów i piękną córkę, kozę i obładowanego osiołka i w wielkim pośpiechu ruszył w kierunku Bagdadu. Doszli tak aż do miasta Kermanszahu. Kiedy stary człowiek uznał, że już jest dostatecznie daleko od pałacu szacha, wyładował manatki i zbudował nowy dom w żydowskiej mahalle tego miasta. Tak brzmi oficjalna wersja historii o tym, dlaczego praprapradziadek przeniósł się z Teheranu do Kermanszahu. Druga wersja jest taka: Ów żydowski złotnik został mincerzem szacha i wykuwał dla niego monetę za monetą. Aż tu pewnego razu, pod osłoną nocy, nie zwalniając się oficjalnie z pracy dla dworu szacha, opuścił Teheran ze wszystkimi manatkami i przybył do Kermanszahu jako bardzo, ale to bardzo bogaty człowiek.

1 Fath Ali Szah – szach perski z dynastii Kadżarów; panował w latach 1797–1834. 2 Kadżarowie – dynastia panująca w Iranie w latach 1779-1925. 3 Mahalle (hebr.) – dzielnica żydowska. 4 Afszarydzi – dynastia panująca w Iranie w latach 1736-1795. 5 Zandowie – dynastia rządząca na terenach Iranu w latach 1750-1794. 6 Sogoli (pers.) – ulubieniec, faworyt. Terminem tym określano również najpiękniejszą i najukochańszą z kobiet w haremie. 7 Darya-i-Noor (pers.; czyt. darja-je nur) – „Morze Światła”, jeden z największych diamentów świata (182 karaty).

Jeden

N

a obrzeżach miasta Los Angeles, na przedmieściu zabudowanym niewielkimi domkami, które przycupnęły na zboczu suchych, złocistych wzgórz, znajduje się pewien ogród. W upalne letnie wieczory zapach rosnących w nim wiciokrzewów i jaśminów przyprawia wprost o utratę zmysłów. Ogródek przy domu otaczają gliniane donice z kwiatami kosmosu i geranium. Przy tylnym murku rośnie drzewo granatu. Figowiec owocuje pod koniec lata, altana porośnięta winoroślą kryje pomiędzy liśćmi kiście owoców, jesienią gałęzie jabłoni niemal dotykają ziemi, a drzewko pomarańczowe, zalewane słońcem południowej Kalifornii, rodzi przez cały rok. Ziemię okrywają pnącza mięty, nasturcje obsypane są kwiatami. Ten ogród należy do pewnej starszej kobiety. Nazywa się Mahbube Malakuti. Jej imię oznacza „najukochańsza”, a nazwisko – „przez niebiosa”. Mahbube dotyka drzew i kwiatów w swoim ogrodzie, brud wnika w jej pomarszczone dłonie. Poklepuje pnie drzew, szepcząc do nich cicho. – Musicie wiedzieć – zwraca się do nich – że słowo raj, paradise, pochodzi z języka perskiego. Oznacza „przestrzeń wewnątrz zamkniętych murów, miejsce uprawne, odgrodzone od dzikich terenów”. Rozmawia też z różami. Dotyka ich kolczastych gałązek i mówi: – Przede wszystkim oczyszczę wam końce łodyżek. – Małym nożykiem nacina łodygę. – A tu wsunę łodyżkę z innej róży. Obwiązuje sznurkiem oba patyczki i wtyka je do małej doniczki. Podlewa je i spokojnie czeka, aż woda wsiąknie. Wreszcie po długim czasie mówi: – Wypuścicie korzonki, a kiedy już będziecie je mieć, możecie rosnąć w ziemi w moim ogrodzie. Jej ogród jest pełen kwitnących róż: żółtych, różowych, o luźnych liściach, o płatkach w czerwono-białe paseczki, o ostrym zapachu i bezzapachowe, na długich łodygach i niskich, krzaczastych. Każdego roku szczepi ich coraz więcej, szukając róży o takiej barwie i zapachu jak ta,

którą pamięta z tamtego ogrodu. Mahbube zna bardzo dużo historii. Te opowieści wylewają się z niej i wypełniają przestrzeń, w której przebywa. Są jak tłum głodnych duchów, błagających, żeby zaistnieć. Czasem zapomina, gdzie w tej chwili jest, o tym, co jej narzuca teraźniejszość, i wślizguje się w swoje opowiadania z przeszłości. Na przykład na dźwięk klaksonu samochodu na ulicy przed domem powraca myślami do przeszłości – i oto Mahbube, znowu młoda, biegnie przez zatłoczone ulice Teheranu z książkami przytulonymi do piersi, jej obcasy „klik-klak” stukają po chodniku, oczy ma utkwione w koniec przecznicy, w ten zakręt, za którym mieści się szkoła dla dziewcząt, Danesh Sara-je. Wita woźnego, który czeka na zewnątrz, żeby zapewnić swoim podopiecznym bezpieczne przejście. Wchodzi do szkoły, idzie po schodach na górę, a potem po marmurowej posadzce korytarza biegnie do klasy wypełnionej zapachem kredy, drewnianych ławek, szczebiotem dziewcząt, ich śmiechem i rozmowami. Przyszedł nauczyciel. Dziewczęta wstają i witają go chórem: „Salam, Agha Mohebi8”, na co on odpowiada: „Klasa, siadać”, po czym bierze kredę i zaczyna coś pisać na tablicy. Mahbube z pasją zapełnia zeszyt, strona po stronie, a pod koniec roku znowu będzie uznana za najlepszą, najbystrzejszą spośród uczennic. Woźny wywołuje jej nazwisko, słychać brawa… Nagle słyszy, jak jej sąsiadka woła po angielsku: „Już idę, daj mi jeszcze chwilkę!”. Mahbube wygląda, jakby nagle zbudziła się ze snu. Pamięta tamten ogród ze swojego dzieciństwa. Wysoki mur z cegieł oddzielał go od ulic żydowskiej mahalle w Kermanszahuu. Za murem znajdował się ogród – tajemniczy i bujny, pełen kwiatów i drzew owocowych. Otaczał rodzinną posiadłość, pośrodku której było podwórko, z czterech stron zabudowane domami jej rodziny. W centrum podwórza szumiała fontanna. Jest takie zdjęcie młodej Mahbube, stojącej przed tą fontanną. Wtedy już była mężatką. Wróciła, żeby odwiedzić Rachel w dniu, kiedy ich rodzinna posiadłość w Kermanszahu została sprzedana. Pozostali członkowie rodziny: wdowa po Jusefie i jej wszystkie dzieci, mieli się przeprowadzić do Teheranu, ciągnąc za sobą starą, zgorzkniałą Rachel, która podczas całej podróży i przez resztę życia, spędzonego na poddaszu nowego domu przy ulicy szacha Rezy, przeklinała ślepą fortunę i Boga, a także każdego krewnego po kolei. Wrzeszczała przez otwarte okno tak, że wszyscy przechodnie mogli słyszeć, jak zadrwił z niej zły los. Podczas tej ostatniej wizyty Mahbube ponownie zapytała Rachel: – Jak umarła moja matka? Staruszka siedziała długo w milczeniu, jakby się zastanawiała. Potem spojrzała na Mahbube i odparła: – Mówiłam ci to już tysiąc razy, tysiąc razy! Degh marg szod. Umarła z żalu. Tak się zazwyczaj kończyła ich każda rozmowa, ale Mahbube wiedziała, że to jest być może

ostatnia szansa, żeby usłyszeć od Rachel odpowiedź, więc zebrała się na odwagę i, patrząc staruszce w oczy, zapytała: – Z jakiego żalu? – Degh. Degh. Takiego, który cię zatyka, dławi cię. Degh – mówiła Rachel, chwytając się kościstą dłonią za gardło. – Cały ten gniew i cały żal, które w tobie wzbierają, tak że nie możesz wydobyć głosu, aby go wykrzyczeć do nieba, więc musisz go przełknąć. Aż wreszcie zmienia się w tobie w truciznę i zżera ci serce. – A co było źródłem tego żalu? – spytała Mahbube. – Skąd mam wiedzieć? Dlaczego mnie o to pytasz? – Bo ty tam przecież byłaś. Rachel wyjrzała przez okno wychodzące na ogrody. Było późne lato. Liście były zielone i pokryte kurzem. W powietrzu wisiał już chłód nadchodzącej jesieni. – Byłam tam – potwierdziła. – I widziałaś. – Tak, widziałam – odrzekła Rachel. Przez chwilę patrzyła na Mahbube, kiwając głową. Następnie znowu odwróciła wzrok do okna i powiedziała: – Czy myślisz, że mogłam wtedy cokolwiek zrobić? Miałam akurat taki sam wybór jak ona. Ja też połknęłam swoją porcję żalu. Tyle że ona była ode mnie słabsza… – A co zobaczyłaś? Opowiedz! – A dajże mi spokój! – fuknęła Rachel. – Jestem tutaj, podczas gdy mój dom sprzedano dosłownie spode mnie: nie mam już nic swojego oprócz chusty na głowę, a tymczasem ta złodziejka wyprzedaje dosłownie wszystko, na czym może położyć łapę, całe to bogactwo, które sama zbudowałam, a ja… jestem teraz żebraczką, chociaż kiedyś byłam królową… Tymczasem ty przychodzisz ze swoimi pytaniami i kradniesz mi ostatnią odrobinę spokoju? Mahbube podniosła się spokojnie i spojrzała na staruszkę piorunującym wzrokiem. – Odchodzę – oznajmiła. – Idź! Idź do diabła z całą ich resztą! Idź i nie próbuj już nigdy mnie zobaczyć! A jednak Mahbube spotykała się jeszcze z Rachel w Teheranie, zawsze jednak w tłumie krewnych, nigdy więc już nie miała okazji, żeby porozmawiać z nią na osobności. Potem Rachel była już za stara na to, żeby uczestniczyć w rodzinnych spędach. Mahbube widywała ją jednak, jak wyglądała przez okienko na poddaszu zza zasłony za każdym razem, kiedy ktoś dzwonił do drzwi domu przy ulicy szacha Rezy. Czasami Rachel tylko patrzyła na nią z góry, po czym znikała we wnętrzu ciemnego pokoju. Innym razem wychylała się przez otwarte okienko i wykrzykiwała przekleństwa. W tamtym czasie jednak już wszyscy sąsiedzi wiedzieli o staruszce z poddasza, więc tylko albo chichotali, albo po prostu przyspieszali kroku, mijając ten

dom. Gdy Rachel umierała, stało się to w ciągu sekundy. Kiedy lekarz wyszedł od niej, powiedział: – Była już jak pusta muszla. Taka stara… Jedyne, co jej pozostało, to wydanie ostatniego tchnienia. Było to latem 1977 roku, tuż przed tym, kiedy studenci wyszli na ulice. Mahbube nie miała już nic do roboty w Teheranie. Wszyscy jej znajomi albo poumierali, albo wyjechali, dlatego i ona spakowała rzeczy do jednej walizki, pieniądze ukryła pod podszewką płaszcza, biżuterię pochowała w słoikach z kremami i pudrem. Pamięta, że kiedy samolot już się uniósł w powietrze, myślała, że w końcu udało jej się bezpiecznie uciec przed „wiatrem historii”. Teraz wchodzi z ogrodu do kuchni i w leżącym na stole albumie wyszukuje swoją fotografię przy fontannie w rodzinnej rezydencji. Pamięta, jak się szykowała do tego dnia. Umalowała wargi czerwoną szminką i włożyła szytą na miarę, dopasowaną czarną suknię, czarne szpilki z paskiem dookoła kostek i piękne pończochy ściśle przylegające do nóg. Nie pamięta, kto robił zdjęcie, ale przypomina sobie, że potem spojrzała za siebie, na krople wody z fontanny migoczące w południowym słońcu. I dalej, za fontannę, gdzie stał dom wuja Aszera, wysoki i okazały. I wiedziała, że gdzieś tam, w jednym z wielu pokoi tego domu, siedzi Rachel i czeka… Zamiast fotografii Mahbube znajduje zdjęcie, które kilka lat temu wycięła ze stron katalogu jakiegoś biura podróży. To hammam9 przeznaczony dla Żydówek w Kermanszahu. Wielkie, puste pomieszczenie. Jest tam tylko jedna osoba, stara kobieta w ciemnym, drukowanym w kwiatowy wzór czadorze10, stojąca obok węża, którym wlewa gorącą wodę do kąpieli. Mahbube dłuższą chwilę patrzy na fotografię. Przypomina sobie właściciela tego hammamu, który zawsze zajmował miejsce przy drzwiach. Kiedy Mahbube siada przy stole z obrazkiem w dłoniach i wspomina, gdzieś, w coraz większych przestrzeniach pomiędzy nieustannie się zmieniającymi porannymi cieniami, wyobraża sobie Rachel jako piętnastoletnią dziewczynę. To było pewnie pół wieku wcześniej, nim wykonano to zdjęcie. Rachel wpatruje się w sufit tego samego hammamu, na którym mozaika luster odbija fragmenty ciał kąpiących się kobiet. Pośladki i uda na tle zielonych kafli, nogi na krawędzi wielkiego centralnego basenu, ramiona podniesione nad głowę, wyprostowane plecy, pochylone plecy… wielkie biodra, szczupłe biodra… piersi obwisłe i piersi jak jabłka, płaskie piersi dziewczynek, kręcone włosy pod pępkami, brzuchy okrągłe, wystające i płaskie… żebra rysujące się pod skórą. Stara łaziebna szoruje ramiona Rachel szorstką rękawicą, poruszając gwałtownie jej ciałem w tył i w przód. Z ramion dziewczyny na marmurową posadzkę sypią się szare płatki suchego naskórka. Obok Rachel siedzi nago jej szwagierka Chorszid i ściera pumeksem stwardniałą skórę z pięt. Gęste czarne włosy opadają na jej ramiona i piersi, a uda i pulchne ramiona trzęsą się i drżą za każdym

poruszeniem. Przerywa na chwilę, odwraca się do Rachel i mówi: – Nie chcę, żeby moje stopy zrobiły się podobne do twoich, Dada. Takich stwardniałych jak u chłopów, którzy chodzą boso. – Chorszid trąca Rachel łokciem, żeby zwrócić jej uwagę. – Widzisz, jakie moje są delikatne i białe? I miękkie… jakbym całe życie chodziła tylko po dywanach z jedwabiu. Podnosi stopę i podsuwa ją pod nos Rachel, poruszając palcami. Rachel odpycha jej nogę. Ich teściowa, Zolecha, patrzy na nie karcąco, po czym dalej nakłada na głowę indygo i hennę, które mają zmienić jej siwe włosy w kruczoczarne. W łaźni unosi się para i wiruje w gęstym powietrzu, rozsiewając zapach wody różanej i mydła. Nagle drzwi gwałtownie się otwierają, popchnięte przez tłum kobiet, które po chwili wypełniają całe pomieszczenie. Kobiety mają głowy odrzucone do tyłu, a ich języki szybko uderzają w podniebienia. Dźwięk „klilililili” odbija się od sklepienia wielkiej sali, uderza o kamienie i ściany pokryte kafelkami, rozbrzmiewa echem na korytarzach, oznajmiając przybycie przyszłej panny młodej. Służące dźwigają na głowach obszerne srebrne tace wyładowane owocami i słodkim mięsiwem, niosą też koce i poduszki, przechodząc przez hammam do garderób, gdzie mają się przygotować do święta, które nastąpi po ceremonialnej kąpieli. Teraz najstarsza z łaziebnych zaczyna rytmicznie klaskać. Obchodzi salę dookoła, przesadnymi gestami zapraszając inne, by się do niej przyłączyły, aż w końcu wszystkie kobiety w hammamie klaszczą tak samo. Następnie łaziebna staje po środku sali i zaczyna śpiewać: – Wargi przygniatają wargi… – Wargi przygniatają wargi – odpowiada chór kobiet. – Pępek przygniata pępek… – Pępek przygniata pępek. – No, no, Chadidże Chanum11! Gdzie to usłyszałaś? – pyta stara kobieta, a pozostałe się śmieją. – Oto coś bardziej w twoim guście – mówi. – Dum dum dadi dum dum… Łaziebna trzęsie głową, strzela palcami i kręci wielkimi biodrami w rytm oklasków. Rachel się odwraca i widzi młodą narzeczoną, która nadal stoi w drzwiach, wahając się, czy wejść. Piersi ma jak malutkie nabrzmiałe pączki, sutki małe i różowe, szczupłe ciało jeszcze bez bioder, a pomiędzy nogami zaledwie początki brunatnych włosów… Dziewczyna się rumieni, chce się cofnąć, dopiero matka jej narzeczonego łapie ją za ramiona, popycha do przodu i niemal wrzuca do sali. Rodzona matka panny młodej idzie tuż za nią i pali na małej tacy nasiona dzikiej ruty. Ich dym ma ochronić młodą przed „złym okiem”. Wśród śpiewów i błogosławieństw rodzina obojga młodych prowadzi narzeczoną w odległy kąt hammamu i sadowi ją na krześle. Otacza ją, odsuwa się tylko lekko, żeby przepuścić Nane12 Ade, starą akuszerkę – i nagle w całym hammamie zapada cisza.

Stara kobieta podchodzi do panny młodej, unosi jej twarz, patrzy w oczy i pyta, czy już poznała mężczyznę. Dziewczyna gwałtownie potrząsa głową. Oczy ma okrągłe, szeroko otwarte. Kobieta kładzie pomarszczone dłonie na udach dziewczyny, rozsuwa je, suchymi palcami jednej ręki ujmuje zewnętrzne wargi sromowe, a drugą – odsłania te mniejsze, ukryte. Wszystkie kobiety wstrzymują oddech i czekają. Nikt się nie porusza. Nagle ciszę przerywa głos starej kobiety, która potwierdza, że dziewczyna jest nietknięta. W tym momencie ponownie zaczynają się śpiewy i tańce, wszyscy prowadzą narzeczoną do drugiego kąta pomieszczenia, by usunąć meszek z jej ramion i nóg, a także wyskubać i uformować brwi. Rachel się odwraca i widzi, że teściowa przypatruje się jej pośladkom ze zmarszczonym czołem. – Rachel, czy Aszer jest z tobą szczęśliwy? – pyta Zolecha. Chorszid natychmiast też się odwraca, by spojrzeć na Rachel, która w popłochu patrzy na nią, po czym spuszcza oczy na podłogę. – Czy on cię wysyła do mykwy13 co miesiąc? – Dada była w mykwie już na początku tygodnia, Nane Zolecho – wtrąca się Chorszid. – Rozmawiam z Rachel, dziecko. Rachel, czy mój syn często z tobą utrzymuje małżeńskie stosunki? – Tak. – Chorszid jest z moim Ibrahimem niecały rok po ślubie, a już jest w ciąży. Rachel milczy. W niekryjących niczego ścianach hammamu słyszy, jak oskarżenie odbija się echem, i natychmiast czuje na skórze spojrzenia tysiąca oczu. Zaczyna odczuwać zimno. Łaziebna przerywa na chwilę swoje zajęcie i, nadal trzymając Rachel za ramię, pocieszająco ściska jej dłoń. – Może Rachel Chanum źle się odżywia – sugeruje. – O, odżywia się bardzo dobrze – odpowiada Zolecha. – A czy zjada dostatecznie dużo czerwonego mięsa? – pyta jakaś kobieta z drugiego końca sali. – Ona je bardzo dobrze – powtarza teściowa. – A próbowałyście wielbłądziej podpuszczki? – pyta inna. – To przecież działa tylko wtedy, kiedy kobieta nie wie, że to pije… – Moja kuzynka poszła do Meszhedu i przeszła przez bramy miasta obok kamiennego lwa. Po dziewięciu miesiącach urodziła syna. – Czy miał głowę lwa? – Najstarsza córka Efat zrobiła to samo. – Nie, ona przeszła pod Perłową Armatą w Teheranie. – Nie, to był kamienny lew w Meszhedzie! Każdy wie…

– Jest za chuda, musi przytyć. Trzeba jej dodawać do posiłków tłuszczu baraniego. – A może wstaje za szybko po tym, jak on skończy? – włącza się do rozmowy kolejna kobieta. – Nie… Rachel mówi to najcichszym szeptem, potrząsając głową: nie, nie, nie. Wpatruje się w podłogę, w zielone żyłki w marmurze, podczas gdy wszystkie kobiety stoją dookoła i krzyczą: – Nie wstawaj po tym, kiedy on skończy! – Nie, poczekaj spokojnie… – Godzinę. – Więcej niż godzinę! – Leż na plecach i podnieś biodra do góry. – Tak, to dobry sposób, ale pamiętaj, żeby przy tym poruszać biodrami w przód i w tył. – O tak! Rachel nie podnosi wzroku. Kobiety się śmieją i klaszczą w rytm falistych ruchów tamtej. – Tak, tak! – Śmieją się i klaszczą. – Właśnie tak się trzeba trząść! Wrzawę przerywa poważny, spokojny głos jakiejś starej kobiety. – Córko, nie powinnaś wcale biegać ani skakać, w ogóle masz unikać wszelkich nagłych ruchów. W łaźni znowu zapada cisza. – Tak – wtrąca się skrzekliwie inna staruszka. – Musisz być spokojna, zawsze spokojna. Nigdy nie podnoś głosu. Nigdy zbyt żarliwie się nie sprzeciwiaj, staraj się opanować gniew. – Bo spokojna kobieta to też spokojne łono. – A im mniej będziesz mówić, tym bardziej on będzie cię kochał! Znowu śmiech. Odbija się od ścian, wypełnia wilgotne powietrze, którego fale uderzają w ciało Rachel. Oczy ją pieką od łez. Nadal patrzy w podłogę. Tej nocy Rachel przytula do siebie Aszera gwałtowniej niż zwykle, owija go w pasie nogami jak najciaśniej, wciąga w siebie… Trzyma go w sobie, stara się go jak najgłębiej wepchnąć do wewnątrz. Mruczy, jej ciało spływa potem, a palce wbijają mu się w plecy, pięściami bije go po barkach. Tymczasem on ściąga jej ramiona w dół i rozkazuje: „Cicho bądź!”. Ona mimo wszystko walczy. „Bądź cicho!” – rozkazuje znów mąż, a ona czuje spazm jego ciała, kiedy uderza w nią biodrami. Potem jego oddech się wyrównuje i Rachel słyszy spokojne, regularne chrapanie męża… Przewraca się na plecy, podnosi biodra i powoli kołysze z boku na bok, cicho popłakując. Słychać stuknięcie furtki na sąsiednim podwórku. Mahbube w pierwszej chwili nie jest w stanie zlokalizować źródła tego dźwięku. Patrzy na swoje dłonie, leżące na koronkowym obrusie. Widzi

błękitne żyłki. Jej palce pokryte guzami wyglądają jak konary starego orzecha. Podnosi ręce do światła, po czym znów opuszcza je na kolana i wygląda przez otwarte okno. Jej ogród. Los Angeles. Powszedni dzień, chyba południe. Na stole leżą porozrzucane fotografie z jej albumu. Zbiera je po kolei i zastanawia się, jak wypadły spomiędzy kartek. Między zdjęciami znajduje swoją fotografię z ojcem, Ibrahimem. Jej młoda ręka z ładnymi palcami i gładką skórą spoczywa na jego ramieniu. Przy ojcu siedzi jej brat, Jusef, obok stoi jego młoda żona. Za nimi tłoczą się ich dzieci. Zanadto się ruszają. Fotograf wystawia głowę spod czarnej płachty i tłumaczy im, że wyjdą niewyraźnie. Najmłodszy syn Jusefa wystawia język. – Zobaczysz, że będziesz wyglądał na tym zdjęciu jak małpa i tak już zostanie na zawsze – upomina małego Mahbube. Jusef się uśmiecha, ale twarz Ibrahima pozostaje niewzruszona. Mahbube dorastała w domu w Kermanszahu jak sierota, mimo obecności ojca, który całe dnie spędzał na czytaniu poezji, pogrążony w myślach. Kiedy była dzieckiem, za każdym razem, gdy go pytała, co się stało z jej matką, odpowiadał milczeniem i tylko kiedyś powiedział: – Umarła z powodu kobiecych powikłań. Wzrok Ibrahima na zdjęciu wydaje się nieobecny. Mahbube czuje ostre ukłucie bólu w piersiach. Czym prędzej odkłada fotografię do albumu, nim wspomnienie samotnego dzieciństwa powróci. Bierze kolejne zdjęcie. Tłum krewnych na wspólnym portrecie. Przyjęcie zaręczynowe w Teheranie. Dzieci siedzą u stóp rodziców, młode kobiety poprawiają fryzury, usta mają otwarte w połowie zdania, starsi mężczyźni gapią się z szeroko otwartymi oczyma. Niektóre twarze są uchwycone w momencie zaskoczenia, inne w chwili irytacji, niektóre w rozmarzeniu – może myślami o przeszłości, a może o przyszłości? Fotograf zrobił zdjęcie o moment za wcześnie, zanim wszyscy zdążyli zapozować. W samym rogu fotografii, z boku całej grupy, stoi Rachel. Siwe włosy ma skromnie okryte szalem. Mahbube wspomina, oglądając rolkę filmu z innego przyjęcia – ślubu którejś bratanicy. Przez kilka kadrów widać było Rachel stojącą pośrodku roztańczonego tłumu. Rozglądała się, potem przez sekundę, dwie, trzy patrzyła prosto w obiektyw. Na tym filmie Rachel wyglądała na drobniutką, słabą, zmęczoną życiem. Ledwie sięgała do ramion tym, pośród których stała. Mahbube patrzyła na jej postać na migającym ekranie – i nawet wtedy, w pokoju z pewnością za bardzo odległym w czasie i przestrzeni, żeby dosięgnąć Rachel, czuła dławienie w gardle. Potrząsa głową, zamyka album i wsłuchuje się w ciszę pustych ulic przed domem. Dzieci są w szkole, rodzice w pracy – jedynie listonosz i ogrodnicy mogą teraz zmącić panujący spokój. Zamyka oczy i myśli o spokojnych popołudniach w żydowskiej dzielnicy w Kermanszahu, kiedy to mężczyźni opuszczają ulice i pojawiają się na nich kobiety, które cicho zamykają za sobą drzwi i dokądś spieszą. Ich cienie przemykają teraz po drugiej stronie murów, zamykających wewnętrzne

podwórza, na których spędzają całe dnie. Rachel mogła właśnie wtedy, w popołudniowej ciszy, wyjść do mykwy i dokonać rytualnych ablucji… Mahbube wyobraża sobie Rachel jako dziewczynkę czekającą przy wejściu dla kobiet do synagogi, z boku od wejścia głównego przeznaczonego dla mężczyzn, w załomku wąskiej uliczki. Widzi, jak Rachel ostrożnie się rozgląda, szukając starej akuszerki. Popołudniowe słońce rozleniwia, ulice są puste i tylko właściciel hammamu śpi na krześle opartym o mur. U jego nóg leżą brązowe i żółte suche liście przyniesione tu przez wiatr. Mężczyzna kaszle i kręci się przez sen. Rachel szybko się chowa za mur. Ale już po chwili znowu wygląda zza ściany. Mężczyzna śpi z brodą opartą o pierś, ręce zwisają mu bezwładnie aż do ziemi. Rachel rozgląda się po ulicy za akuszerką. Martwi się, czy stara kobieta rozpozna ją pod hidżabem14, więc rozwiązuje ruband15 okrywający jej twarz. Powietrze robi się chłodne. Rachel zamyka oczy i dotyka spoconego czoła. „Jesień”, myśli. „Kolejne żniwa. I cisza”. Rachel widziała wiele razy starą akuszerkę Nane Ade w hammamie, w mykwie… Nawet kiedyś przy łóżku swojej umierającej matki, chociaż wtedy nawet akuszerka nie mogła jej pomóc. Kobiety z dzielnicy żydowskiej wzywają Nane Ade do rodzących, ale także do groźnych chorób kobiecych. Stara akuszerka wchodzi do ich domostw i aplikuje pijawki oczyszczające złą krew i gorące bańki wyciągające z ciała złe duchy. Pytają ją też szeptem o to, jak używać świeżych liści palmy daktylowej pod koniec ciąży. Kupują od niej małe porcje czeszm-e-chorus i tarandżabin, które w sekrecie wsypują do posiłków męża, żeby ponownie rozbudzić w nim dawną żądzę… Przed trzema dniami w mykwie Rachel stała nago u szczytu schodów prowadzących w dół do basenu z wodą deszczową, kiedy ta stara kobieta odezwała się: – Jeszcze nie ma płomieni w ognisku, co? Rachel wzruszyła ramionami i przecząco potrząsnęła głową. – A ile masz lat? – Mija mi piętnasty rok – odparła Rachel. Nane Ade spojrzała na nią przymrużonymi oczyma. Pochyliła się i pociągnęła nosem, wąchając ramię Rachel, następnie cofnęła się o krok i znowu jej się przyjrzała. Rachel zakryła rękami piersi i podbrzusze. – Nie musisz przede mną niczego ukrywać, dziecko. Potrafię zajrzeć w głąb twojego ciała. Rachel jeszcze silniej objęła się rękami i spuściła wzrok. – Od ilu lat już jesteś żoną? – Od trzech. Nane Ade podniosła twardą jak podeszwa dłoń, odsunęła ramię dziewczyny i położyła rękę na jej sprężystym brzuchu. Rachel wstrzymała oddech. Stara kobieta gładziła chwilę suchą dłonią jej brzuch, przymknęła oczy i przechyliła głowę na bok, jakby się wsłuchiwała w jakiś odległy dźwięk. Otworzyła

oczy i rzekła: – Niedobrze. Niedobrze, dziecko. Rachel odskoczyła od niej i znowu zakryła się rękami. – Nie bój się, córeczko – uspokoiła ją Nane Ade. – Na to się znajdzie lekarstwo. – Lekarstwo? – No tak, dziecko, skoro B-g16 pozwoli, będzie można wyleczyć twój problem. Czasami, kiedy kobieta za bardzo pragnie dziecka i nie może począć, to dlatego, że w jej ciele osiedlił się dżinn Al17. Tak, moje dziecko! Czasami Al przybiera postać pięknej kobiety i wkracza w sny mężczyzn, żeby zbierać ich nasienie. Albo przychodzi jako diabeł: ma ciało kozy i głowę staruchy i odrywa noworodki od piersi ich matek. Wewnątrz łona przybiera formę ryby, która pływa w twoim brzuchu i pożera dziecko, jeszcze zanim zacznie bić jego serce. – Czy możesz mi pomóc? – spytała Rachel. – Możesz ją wyjąć z mojego ciała? – Zobaczę, co da się zrobić, dziecko. – Nane Ade przez chwilę kiwała głową, a wzrok utkwiła w mozaikę na ścianie. Potem odwróciła się do Rachel ze słowami: – Spotkaj się ze mną za trzy dni po południowej modlitwie azan18 przy wejściu dla kobiet do synagogi. A teraz idź, umyj ciało deszczówką i pozbądź się z serca swoich tęsknot, tak żebyś rozpoczęła miesiąc w stanie oczyszczenia. Rachel ujęła dłonie staruszki. – Takie pragnienie serca to potężna siła, dziecko – rzekła tamta i pogładziła głowę Rachel, po czym dała jej znak ruchem głowy, żeby odeszła. Rachel się odwróciła, by zejść po schodach do ciemnej wody w podziemnym basenie. Nane Ade wyciągnęła rękę i dotknęła jej ramienia. – Niestety czasami, córko, żadne, nawet największe pragnienie, żadne eliksiry ani modlitwy czy amulety, choćby nie wiem jak mocne, nie są w stanie zmienić czyjegoś przeznaczenia. To kismet19. Postaram się pomóc, ale reszta zależy od woli B-ga. Kamienne stopnie były wilgotne i zimne. Rachel opuściła jedną stopę, palcami szukając brzegu stopnia, potem opuściła drugą, aż stanęła pewnie na kolejnym schodku. Rękami opierała się o ściany po obu stronach i dopiero po chwili zrobiła następny krok w dół. Mykwa była słabo oświetlona, a im niżej Rachel schodziła, tym usilniej wytężała wzrok w poszukiwaniu dziury w ziemi, wypełnionej ciemną deszczówką. „W świętym miejscu nie ma żadnych dżinnów”, upominała siebie. „Nie ma dżinnów, które by mnie wciągnęły pod wodę”. Kiedy już dotarła na brzeg basenu, zawahała się. Jej skóra stała się nagle nieprawdopodobnie wrażliwa, cienkie włoski na szczupłych ramionach i plecach stanęły dęba, czuła ruch powietrza, każdą najmniejszą zmianę temperatury, słuchała chlupotania wody, serce jej biło tak, że aż dudniło w uszach. Podniosła stopę i dotknęła ciemnej powierzchni wody, równocześnie szepcząc żydowską

tradycyjną modlitwę o oczyszczenie: „Baruch Ata Haszem20…”. Odnalazła kolejny stopień, już pod powierzchnią wody, i mocno postawiła stopę. Nie było już ścian, o które można było się oprzeć. Ręce wyciągnęła teraz przed siebie, próbując złapać równowagę. „... Elokeinu Melech Ha Olam” Weszła do wody drugą stopą. Zanurzyła już obie kostki. „… aszer kidszanu” … potem kolana... „… be-micwotaw” … uda i wąskie biodra „… we-ciwanu” Ramionami objęła drobne piersi z naprężonymi sutkami. Woda sięgała już szyi. „… al ha-twila”. Wreszcie ciemność – brak oddechu. Wynurzyła się, łapiąc powietrze. Woda spływała po jej twarzy i włosach. Wyskoczyła z basenu i uklękła na brzegu, czując kolanami gładkość kamieni. – Panie, daj mi dziecko – szeptała w stronę ciemnej wody. – Proszę, daj mi dziecko. Syna, Panie. Tylko syna, tak żeby mąż był ze mnie zadowolony. Tak żebym zawsze miała miejsce w jego domu. Błagam, Panie, ja muszę mieć dziecko! – Rachel usiadła na ziemi, kolana przytuliła do piersi i wzniosła oczy ku ciemności. – Jeżeli tam jesteś, jeżeli mnie słyszysz… Mówiła to ochrypłym szeptem, raczej rozkazując, niż błagając. Potem znowu uklękła wyprostowana i zaczęła się kołysać do przodu i do tyłu. – Zapewnij mi syna. Mówią, że Ty czynisz cuda. Proszę Cię tylko o jedno. Tylko o to jedno w życiu Cię poproszę! – Rachel Chanum! Z kim rozmawiasz tam na dole? – Głos Nane Ade odbił się echem o schody i wypełnił przestrzeń pomiędzy ścianami. – Pospiesz się, bo inne czekają na swoją kolej! – Z nikim nie rozmawiam, Nane Ade. Po prostu się modlę. Już wracam na górę. Nabrała wody w obie dłonie, opłukała twarz i szybko wbiegła po schodach. Minęły trzy noce od spotkania z Nane Ade i każdej z nich Rachel leżała obok śpiącego męża, z rękami na podbrzuszu, i szybko oddychała w oczekiwaniu na cud. Wyobrażała sobie twarz syna, którego urodzi. Ciemne loki, palce rąk, delikatną linię ucha… Trzeciego dnia poprosiła Aszera o pozwolenie na pójście do mykwy, teściowej powiedziała, że musi się dokładnie umyć, i wyszła do synagogi podczas południowej modlitwy, w czasie kiedy miasto układało się na popołudniowy spoczynek. Gdy tylko zamknęły się za nią ciężkie wrota, owinęła dokładnie szyję czadorem i patrzyła na opustoszałą ulicę przez siatkę czarnego rubandu okrywającego jej twarz. Kiedy już była pewna, że nikogo nie widać, pobiegła w kierunku synagogi. Skręciła za róg w boczną uliczkę i zatrzymała się,

żeby złapać oddech. Teraz, czekając w pustym zaułku, Rachel zaczyna się obawiać, że być może Nane Ade nie przyjdzie. Ale w chwili, kiedy kolejny raz wygląda zza rogu budynku, czuje na ramieniu silne palce akuszerki. Szybko się odwraca, a Nane Ade odsuwa na bok swój ruband, odsłaniając twarz. – Widział cię może ktoś, moje dziecko? – Nie… Byłam ostrożna. – Weź to. – Staruszka wsuwa dziewczynie w dłoń zwitek papieru. – To fragment z Księgi, ten, w którym B-g umieszcza Jusefa w łonie Rachel, a ona w ten sposób odzyskuje łaskę męża. Rozmocz ten papier w wodzie i wypij. Następnego ranka wykąp się i uperfumuj ciało, ale nie pozwól mężowi spać z tobą. Bądź tylko w pobliżu niego tak, żeby mógł czuć twój zapach. Stale przebywaj obok niego – jak ćma w świetle świecy. Przez całą noc. Kot i mysz… Rozumiesz? – Rachel potakuje. – A potem przypilnuj, żeby każdej nocy był z tobą, przez cały tydzień. Jest młody… zrób wszystko, co umiesz, żeby go przywabić. – Rachel spuszcza oczy, zaczerwieniona. Nane Ade unosi palcami jej podbródek tak, żeby spojrzeć dziewczynie w oczy. – No, córeczko! Już nie jesteś dzieckiem, od paru lat jesteś żoną. Pamiętaj: żadnego wstydzenia się, zapomnij o takich głupstwach i potraktuj to jak swoje wielkie zadanie, które musisz po mistrzowsku wykonać – dla własnego dobra. Pamiętaj, rób wszystko to, co ci powiedziałam, bo tylko wtedy twoje starania zakończą się sukcesem. Rachel bierze rękę starej i podnosi do ust. – Daj spokój, dziecko. To nie ja, ale B-g ci pomoże – mówi Nane Ade, ujmuje dziewczynę za ramiona, odwraca ją i popycha z powrotem na główną ulicę. – I niech cię nie widzę w mykwie przez najbliższe dziewięć miesięcy! Rachel spogląda przez ramię, żeby ją pożegnać, ale staruszka już kuśtyka z trudem w głąb uliczki. Jej czarny czador powiewa na wietrze. Rachel patrzy za nią chwilę, po czym wraca pustą ulicą do domu. Właściciel hammamu nadal śpi na swoim krześle. Koło ust śpiącego lata mucha, w końcu siada mu na brodzie. Rachel mija go powoli. Nie ma powodu do pośpiechu. Mężczyźni nadal odpoczywają u siebie w pokojach z zasłoniętymi oknami albo w jakimś wygodnym zakątku sklepu czy po prostu gdzieś w cieniu, byle przetrwać największy upał popołudnia. Słyszy odgłos własnych kroków na płytach chodnika. W jednej ręce ściska zwinięty papierek, a palcem przesuwa po pęknięciach ścian domów żydowskiej mahalle. Chwilę stoi, patrząc na budynki po obu stronach wąskiej ulicy. Na policzkach czuje powiew wiatru i orientuje się, że zapomniała zakryć twarz. Na szczęście nie ma tu nikogo, kto mógłby ją zobaczyć i powiedzieć: „Co tu robi o tej porze ta młoda dziewczyna bez przyzwoitki i w dodatku z odkrytą twarzą?”. Przymyka oczy i wystawia twarz do słońca. Słyszy szczebiot dzieci, ich śmiech dobywający się z andaruni21 – prywatnej części domu. W ukrytym za murem ogrodzie jakaś kobieta śpiewa ludową pieśń. Rachel słyszy trele ptaków w klatkach: gruchanie gołębia, ćwierkanie zięby, śpiew żółtego

kanarka pragnącego wylecieć na wolność.

8 Agha (pers.) – pan, tytuł grzecznościowy używany przy zwracaniu się do mężczyzn. 9 Hammam (pers.) – łaźnia. 10 Czador (pers.) – tradycyjny strój kobiecy w Iranie, najczęściej czarny. 11 Chanum (pers.) – pani, tytuł grzecznościowy używany przy zwracaniu się do kobiet. 12 Nane (pers.) – matka, mama, zwrot grzecznościowy który bywa również używany w stosunku do starszych, niekoniecznie spokrewnionych kobiet. 13 Mykwa (hebr.) – tradycyjna łaźnia żydowska, służąca do rytualnego obmywania. 14 Hidżab (arab.) – chusta, którą muzułmanka okrywa włosy, uszy, czasami również szyję. 15 Ruband (pers.) – materiał osłaniający twarz kobiety. 16 B-g – celowo niepełny zapis słowa „Bóg”. W tradycji żydowskiej istnieje zwyczaj niezapisywania imienia Boga, aby uchronić je przed możliwym zbezczeszczeniem (zob. Księga Powt. 12,3). 17 Dżinn (arab.) – demon, duch, w islamie dżinny dzieli się na dobre i złe. 18 Azan (arab.) – modlitwy recytowane przez muezina z mizaretu meczetu. 19 Kismet (pers.) – przeznaczenie, los. 20 Haszem (hebr. – dosł. „Imię”) – określenie Boga 21 Andaruni (pers.) – prywatna część domu, do której dostęp mieli wyłącznie krewni, zamieszkana przez kobiety i dzieci.

Dwa

Z

ięby ćwierkają w ogródku, fruwają tam i z powrotem w krzakach róż. Mahbube wstaje od stołu i wygląda przez okno. Musi już być późne popołudnie. Rozsypane na trawie liście oznaczają jesień.

Coś utraciła. Coś się gdzieś zawieruszyło. Odwraca się i zaczyna otwierać kuchenne szuflady. Łyżki, widelce, zapałki… Przeszukuje szafki. Szuka za pudełkami z suszonym grochem, fasolą, ryżem… Srebrna taca. Być może. Ta srebrna taca. Sięga po nią i przez moment waży w rękach. Wpatruje się w nią dłuższą chwilę, aż do czasu, kiedy zaczyna się zmierzch i cykanie świerszczy, a cichy szum lodówki wprawia ją w rodzaj drzemki na jawie. Oto jest znowu w domu rodziców, siedzi w kącie pokoju ojca. Jest dzieckiem, ma najwyżej pięć lat. Ibrahim kończy jeść kolację i kiwa na nią. Mahbube bierze jego srebrną tacę, zdejmuje z niej naczynia, siada na podłodze i zaczyna wycierać tacę spódniczką. Ojciec podnosi się ciężko z miejsca i bez słowa wychodzi z pokoju. Lodówka przestaje szumieć. Cisza sprawia, że Mahbube znowu jest u siebie w kuchni, tyle że za oknem już ciemno. Jej ręce, nieświadome upływu czasu, chwytają brzeg spódnicy i zaczynają polerować srebrną tacę. Zapala światło. Tak, jej odbicie w lustrze tacy jest teraz inne. Ale sama taca… to coś, co jest solidne, ma swoją wagę i konkretny kształt. Podawała na niej ojcu herbatę, ciepłe bułeczki… To na niej były szklanki, okruchy, na niej odbił się odcisk jego kciuka… A teraz ona ją trzyma w dłoniach. Znowu patrzy na swoje odbicie. „Nic nie pozostaje”, myśli. „Nic nie zostaje poza nami”. Niesie w sobie tak wiele: ulice z dzieciństwa, ogród andaruni, sykomory, płytki basen ze złotymi

rybkami, pieśni ulicznych domokrążców, bazary, ptaki w klatkach, żebraków, szachów, rewolucję, strach, nadzieję… a teraz tłum ludzi w tym innym miejscu – Los Angeles. Pamięta tamten ogród, w tamtym domu, w Kermanszahu. Wygląda przez okno, szukając cieni w ogrodzie. Teraz to jest jej dom. Od lat jest jej domem. Gasi światło w kuchni i idzie do sypialni. Leży w łóżku, w zimnej ciemności, i przypomina sobie czytaną kiedyś w szkole historię o Odyseuszu, który się zagubił na morzu. Trafia przypadkiem na jakąś wyspę, a jej bogini kusi go i nie pozwala mu odejść. Mija rok za rokiem, a że nie ma żadnych zmian, słońce zawsze tak samo wznosi się na niebie, a kolor liści się nie zmienia, Odyseusz traci poczucie czasu, zapomina o oceanie, o tym, że go ciągnie ku sobie ta ziemia, którą zostawił gdzieś za sobą, że go przyzywa do siebie. Zapomina o miejscu, które w zakamarkach umysłu zna jako swój dom. Nie może sobie przypomnieć niczego poza kilkoma wrażeniami: zapachu tej ziemi, jakiegoś drzewa… Ale pewnego słonecznego dnia – i drugiego, i trzeciego – tamto inne miejsce, to, które było domem, staje się coraz bardziej odległe, aż w końcu Odys o nim całkiem zapomina. Z wyjątkiem chwil, kiedy się budzi, pod oknem szczeka pies, a on słyszy z ciepła własnego łoża zmęczony, szurający krok służącej, która wchodzi do sypialni z podpałką i wiaderkiem wody. Ale kiedy się stara uchwycić – choćby na moment – to uczucie, aby móc powiedzieć: „Tak, pamiętam to miejsce, wiem, kim byłem i jestem, kim innym, niż jestem teraz” – wszystko się rozsypuje, a on traci wszelki ślad swojej przeszłości. Strata jest tak wstrząsająca, a ból tak ostry, że Odyseusz pozwala sobie ponownie o wszystkim zapomnieć. Wstaje z łóżka i patrzy na słońce – takie, jakie zna – na bezchmurne niebo, wreszcie na dziwne kwiaty, które jednak już nie są tak okazałe, ponieważ nie znają śmierci. „To miejsce to samotność o nazwie Los Angeles”, myśli Mahbube. „Los Angeles to nie dom. To miejsce, które wymazuje całą pamięć o przeszłości”. Co prawda, tamten dom jest już dla niej tylko niewyraźnym zarysem, szkicem wykonanym ręką dziecka. Jakieś drzewo… Nieprawdopodobnie pomarańczowy zmierzch. Wszystkie proporcje zbyt wielkie w stosunku do domu w tle, ptaki jak czarne znaki na białym niebie, nie wiadomo, czy to wróble, czy gołębie, a może kruki… Reszta to biała plama. Mahbube pamięta tamten ogród, w tamtym domu, w Kermanszahu. Należał do dwóch braci… Przymyka oczy i zapada w sen. Rachel odsuwa zasłony w oknie wychodzącym na ogród, by spojrzeć na ciemne niebo wprost z łóżka. Kostki opiera na parapecie, tak że palcami nóg dotyka zimnej szyby. Kogut pieje, potem przyłącza się do niego drugi. Kiedy z minaretu rozlega się pierwsza nuta śpiewu muezina oznajmiającego poranek, niebo jest jeszcze ciągle ciemne. Allahu Akbar…

Dziewczyna wyobraża sobie, jak miasto się budzi. Słyszy ruchy wiernych, klękających do porannej modlitwy. Szelest pościeli dzieci, które się przeciągają, jeszcze we śnie. Szmer wody wlewanej do żelaznych kociołków, trzeszczenie ognia, szuranie zmęczonych nóg kobiet, kręcących się po kuchni. Pieśń muezina się kończy. „La ilaha illallah” jeszcze faluje w powietrzu, brzmienie zatacza coraz szersze kręgi, w końcu zapada cisza. Dopiero po chwili przerwie ją śpiew ptaków. Rachel słyszy zbliżające się kroki ulicznego domokrążcy. Jego okrzyki wychwalające sól, którą sprzedaje, staje się coraz głośniejsze: „namaki, aj, namaki…”, aż wreszcie sprzedawca musi być już blisko ich posiadłości, tuż za wysokim murem na wąskiej, brukowanej kocimi łbami uliczce. Handlarz kończy swoje śpiewy, a Rachel go sobie wyobraża, jak stoi pośrodku mahalle: odstawia ciężki tobół na ziemię, ociera pot z czoła rękawem zniszczonej ghaby22. Na widok otaczających go pozamykanych drzwi wzdycha i z powrotem zarzuca worek z towarem na plecy. „Już wkrótce mężczyźni pootwierają skrzypiące drzwi swoich domów”, myśli Rachel. Wyobraża ich sobie, jak wychodzą na ulicę, dokładnie zamykają za sobą drzwi, prostują plecy przed pierwszym wejściem tego dnia w otaczający ich świat. Już wkrótce cisza poranka ustąpi miejsca kakofonii wymienianych nawzajem powitań, codziennych nowinek, interesów. Ulice będą pełne mężczyzn oraz obładowanych, ryczących i wyjących zwierząt. Z andaruni swojego domu Rachel słyszy, jak dźwięki wznoszą się w powietrze i mieszają, od czasu do czasu przenika je gwizd albo podniesiony z gniewu głos, albo też śpiew innego ulicznego domokrążcy, wychwalającego sól, którą sprzedaje, lub metalowe garnki, węgiel, igły, szpilki, nici… Kiedy dziewczyna znowu się budzi, zbliża się południe. Ktoś puka do drzwi jej sypialni. Rachel nie odpowiada. Patrzy na drzwi i w smudze światła widzi postać Chorszid otwierającej drzwi nogą. Niesie w obu rękach srebrną tacę. Wchodzi do pokoju i pchnięciem zamyka drzwi za sobą. Rachel odwraca twarz do ściany i naciąga koc na głowę. – Dada…? – pyta cicho Chorszid. Rachel nie odpowiada. – Dada? – pyta znowu Chorszid. Podchodzi do łóżka, stawia tacę obok, na podłodze, po czym wskakuje na posłanie i chce ściągnąć z Rachel okrycie. – Ogłuchłaś? – pyta. – Nie powinnaś skakać. Każdy wie, że skakanie jest niebezpieczne dla kobiety w ciąży – mówi Rachel. Nadal leży twarzą do ściany i przez czarne pasma swoich włosów patrzy na małe pęknięcia w murze. – Znowu masz „swój czas”, co? – Chorszid chwyta Rachel za ramiona i stara się ją przewrócić tak, żeby móc jej spojrzeć w oczy. Rachel w milczeniu się opiera. Jest silniejsza od tamtej, młodszej. Chorszid sięga pod koc, maca miękki brzuch Rachel, wsuwa tam palce… – Przestań! – Rachel się wije, starając się nie roześmiać. – Nie dotykaj mnie, jestem nieczysta. Przestań. Zaszkodzisz sobie, przestań. Przestań! – wrzeszczy.

Chorszid cofa ręce i gładzi Rachel po twarzy. – Masz takie spuchnięte oczy – mówi, odrzucając włosy z policzków i czoła Rachel. – Kiedy płaczesz, robisz się naprawdę bardzo brzydka. Nane Zolecha pytała o ciebie. Powiedziałam jej, że pewnie masz okres… Rachel nadal patrzy na ścianę. – A w ogóle jadłaś coś dzisiaj? Wstawaj, zjemy razem. Umieram z głodu. Nigdy nie mam dosyć. – Chorszid schodzi z łóżka i siada ze skrzyżowanymi nogami na dywanie. Bierze kostkę cukru i próbuje ją przepołowić. – Przełam ją dla mnie! Ty masz takie twarde, chłopskie ręce, o wiele silniejsze niż moje, delikatne. – Rachel coś mruczy w odpowiedzi. – Masz ręce jak Kurdyjka – ciągnie Chorszid. – Stworzone do dojenia kóz! Rachel powoli siada na łóżku. Odrzuca kołdrę i patrzy na swoje gołe stopy, a potem na dłonie leżące na nogach. Zsuwa się z łóżka na dywan obok Chorszid i siada na nim, przyciąga kolana do piersi. – Masz! – Chorszid podaje jej kostkę złotego cukru. – Użyj swojej siły, pahlawanie23, i połam ten kawałek. Rachel bierze cukier i bez trudu rozłamuje go na pięć części. – Rostam24! – śmieje się Chorszid. – Jesteś jak ten siłacz z legendy! Czy pieścisz męża tymi wielkimi, silnymi łapskami? Rachel rzuca kawałkami cukru o ścianę. Rozbijają się i spadają na dywan. Chorszid podnosi się ciężko, wzdycha i zbiera je. Rachel patrzy na jej plecy, na szerokie biodra pod długimi połami szalite25. Chorszid dmucha na kawałki cukru, żeby oczyścić je z kurzu, i wrzuca je z powrotem do miseczki. – Chciałam cię rozśmieszyć – mówi, dodając jedną porcję do swojego czaju26. – Chcesz trochę? – Wsuwa cukier do ust. – Może zjesz chleba z serem? – pyta. Rachel spogląda na twarz Chorszid, jej pełne policzki i błyszczące oczy jak u kobiet w tych wszystkich znanych piosenkach – oczy wielkie jak spodki, wargi drobne jak płatki kwiatów… Rachel zaczyna się mimo woli krzywić. Broda jej drży, a wargi odruchowo się wyginają. W końcu cała twarz się wykrzywia. – Dlaczego? – wyrzuca z siebie ze szlochem. Zamyka oczy i trzęsie głową. – Dlaczego, dlaczego, dlaczego? – Zakrywa twarz dłońmi i kołysze się w przód i w tył. Chorszid próbuje ją objąć, ale kiedy dotyka jej ramienia, Rachel z głośnym krzykiem odrzuca głowę do tyłu i dziko wbija wzrok w sufit, po czym pada na twarz, uderzając pięściami w dywan i bijąc czołem o podłogę. – On mnie wyrzuci! – mówi w końcu. – Nie. Nie, nie zrobi tego. Proszę, nie rób sobie krzywdy, Dada, proszę! Dada, proszę cię! Nie

zrobi tego, nie pozbędzie się ciebie! – Tak. Rozwiedzie się ze mną. Odeśle z powrotem do domu. A wtedy kto mnie weźmie? Kiedy matka umarła, a ojciec już jest stary…? Może upchną mnie gdzieś w kącie tego domu. Jako służącą? Niepotrzebny ciężar? Będę musiała być wdzięczna za każdy okruch chleba, jaki mi dadzą? – Dada, proszę cię, proszę, przestań płakać! – Chorszid chwyta jej ręce i ściska aż do bólu. – Proszę, Dada, proszę… Na pewno cię nie odeśle… proszę! Niedługo zajdziesz w ciążę, zobaczysz! To czasem musi trochę potrwać, czasem nawet długo… „Kiedy jest smutna, nie jest już taka śliczna”, myśli Rachel. Rzeczywiście, Chorszid zaczyna wtedy wyglądać jak stara bezzębna kobieta, która sprzedaje na ulicy małe wiązanki ziół z własnego ogródka. Rachel parska krótkim śmiechem, który właściwie przypomina szloch. Znowu patrzy w twarz Chorszid i wybucha niekontrolowaną kaskadą radości. Tamta patrzy na nią, oszołomiona, ale po chwili sama zaczyna chichotać – i obie dziewczyny śmieją się do utraty tchu, z twarzami jeszcze wilgotnymi od łez. Popołudniowy upał daje się odczuć nawet przez szyby okien. Słońce prześwituje przez zieleń liści, których cienie tańczą po ścianach. Dziewczęta leżą na dywanie: ich zmęczone ciała i czarne pasma włosów są rozsypane na niebieskim wzorze, gładkie policzki wtulone w ramiona. Obie na wpół drzemią, wyczerpane i odurzone gorącym popołudniem. – Chorszid…? – szepcze Rachel. Powieki ma ciężkie jak ołów. – Co takiego, Dada? – Chorszid… Nane Ade mówi, że mogę być opętana przez dżinna. – Przez dżinna? – pyta Chorszid. – Tak… Myślisz, że jestem opętana przez dżinna? – A co? Widziałaś go? – pyta szwagierka. – Czasami w nocy, kiedy śpię obok Aszera… myślę, że coś czuję. – Co czujesz? – Czuję w sobie, w środku, głęboko, coś… i jeszcze czuję na sobie jakiś ciężar, jak wtedy, kiedy Aszer na mnie leży… Tylko że to coś trzyma mnie całą, a kiedy się poruszę, to rozmiękcza mi całe ciało. – Twoje ciało? Rozmiękcza? – To się zaczyna gdzieś w połowie ciała i jest jak fale, wypływa na zewnątrz… i ja cała się staję rzeką płynącą do morza, a potem się unoszę jak para wodna i spadam jak letni deszcz. – A skąd wiesz, że to dżinn? – A co to może być innego? – pyta Rachel. – Kiedy czuję, jak się wkrada w mój sen, wiem! Mogłabym się obudzić, gdybym chciała… ale nie chcę. Na dworze zaczyna padać deszcz. Pasterze pędzą owce do owczarni. Koty przebiegają pod płotami,

kulą się i przekradają dołem do stajen, w których muły parskają i podrzucają grzywami, ze strachu wywracając oczyma. Staruszki spiesznie zgarniają białe prześcieradła suszące się na sznurach. Mężczyźni szukają schronienia w sklepach i domach. Deszcz bije po dachu domu i tłucze w okiennice. Mahbube zrywa się ze snu. Słucha szumu deszczówki spływającej rynnami. Zamyka oczy i wspomina wodę płynącą rynsztokami wzdłuż ulic w starej mahalle. Przez krótką chwilę widzi wyraźnie patyczki i liście porywane przez prąd. W wirze spływającej wody wije się jak wąż jakaś czerwona wstążeczka z dziewczęcego warkocza. Mahbube spóźniła się dzisiaj do szkoły. Dada nie pozwoliła jej wczoraj pójść spać, zanim nie zmyje wszystkich talerzy po obiedzie, nie wyszoruje sreber i nie pozamiata podłogi w kuchni. Mahbube stoi teraz na ulicy przed zamkniętą już szkolną furtką i patrzy na płynącą wodę. W dłoni trzyma liść klonu: jest pomarańczowy, ze złotymi i brązowymi plamkami, ale jego brzegi pozostały zielone. Wrzuca liść do rynsztoku i patrzy, jak wpada w wir, kręci się, znika pod wodą, z powrotem wypływa na wierzch i w końcu odpływa w dal. Właśnie trwa lekcja matematyki. Nauczyciel wywołuje Mahbube przed klasę i każe powtórzyć tabliczkę mnożenia. Jeśli się pomyli, zawstydzi ją, a może nawet uderzy linią po rękach! – Ale ja nigdy się nie mylę! – mówi tylko po to, żeby samą siebie uspokoić. Ulicą przejeżdża samochód. Mahbube otwiera oczy. Stolik nocny. Zegar. Wyświetlają się zielone, elektroniczne cyfry: 6.37. Minuty się zmieniają. Znowu zamyka oczy. Już nie jest uczennicą. Jest starą kobietą. Przypomina sobie dzień, w którym przyszła do Rachel i poprosiła o pozwolenie na chodzenie do szkoły. Rachel odparła: – A po co dziewczynie szkoła? Do wycierania tyłka dziecku nie trzeba umieć czytać! Ale Mahbube widziała, jak jej kuzyni, Efat i Ismat, uczyli się, jak czytali książki i znali rachunki – i wiedziała, że traci coś ważnego. To właśnie dlatego wykonywała różne drobne zajęcia w domu, czyściła i przygotowywała rozmaite rzeczy dla wuja Aszera i dla swego ojca Ibrahima w zamian za niewielkie sumy pieniędzy. Wśród niewielu przedmiotów, które Mahbube posiadała, był też niewielki gholak27. Wrzucała do niego każdy zarobiony grosz. Ukrywała go na półce za książkami w pokoju ojca. Wreszcie nadszedł dzień, kiedy go rozbiła. Walnęła kamieniem i gholak się rozsypał, a monety wypadły na dywan. Mahbube ułożyła je w małą, lśniącą górkę. Przypatrywała się im przez chwilę, kiedy wpadło jej do głowy, że Rachel może wejść. Cichutko czym prędzej napełniła monetami kieszenie, znalazła buty i pobiegła przez andaruni, a kiedy już była pewna, że nikt jej nie przeszkodzi, otworzyła ciężkie

drewniane wrota i wymknęła się na ulicę. Mahbube widzi siebie, jak stoi w biurze dyrektora. Nie miała chyba wtedy więcej niż dziewięć lat… Dyrektor siedzi za wielkim biurkiem i patrzy na nią przez okulary w złotych oprawkach. Czeka, aż dziewczynka coś powie. – Chcę się zapisać – mówi mała. – Musisz tu przyjść z ojcem. – Mój ojciec wyjechał. – To przyjdź z matką. – Moja mama nie żyje. Dziewczynka sięga do kieszeni i wyjmuje wszystkie pieniądze – dwie pełne garście błyszczących monet. Nie wie, czy suma jest wystarczająca, wie tylko, że obie ręce ma pełne pieniędzy. Kładzie swój cały zarobek na biurku dyrektora. Ten patrzy na nią przez jakiś czas, po czym pyta: – W której klasie jesteś? Mahbube nigdy nie chodziła do szkoły. Nie zna alfabetu, nie umie liczyć, ale odpowiada, że jest w trzeciej klasie, bo jej kuzyn Efat jest właśnie w trzeciej, a są w tym samym wieku. Idzie za dyrektorem korytarzem do pokoju, gdzie ma zajęcia trzecia klasa, i wchodzi… Mahbube otwiera oczy. Jest 6.40. Deszcz przestał padać. Otwierają się drzwi jakiegoś garażu. Samochód wyjeżdża z niego na ulicę, słychać, jak koła piszczą na mokrym asfalcie. Ktoś coś woła przez okno. Odpowiada mu męski głos. Auto odjeżdża. Na zegarze jest 6.41. Przez pokój przepływa smuga światła. Za chwilę zaczną śpiewać ptaki… Ogród wypełniają głosy mężczyzn. Ich Ja Allah, Ja Allah zagłusza śpiew ptaków, szmer fontanny, milczenie kobiet… Kobiety w tej posiadłości nie mają wiele czasu na przygotowanie się na przybycie Kurdów. Co prawda wiedzą, że to okres żniw i że co roku o tej porze rolnicy kurdyjscy przychodzą bez zapowiedzi, żeby przynieść właścicielowi majątku jego część plonów, ale nadal są zaskoczone, widząc na swoim podwórzu tuzin mężczyzn niosących wory pszenicy, wyładowujących sznury tytoniu, jutowe worki pełne katiry28 ściąganej z rośliny gawan-e-szire w wysokich górach, wreszcie wiadra pełne plastrów miodu. Mężczyźni prowadzą ryczące muły do stajen, napełniają koryta wodą ze studni, sami myją ręce i twarze w basenie pośrodku podwórza. Nie podnoszą oczu. Patrzą pod nogi albo na siebie nawzajem. Głowy mają pochylone w geście szacunku dla mieszkanek tego domu, dając im czas na okrycie

włosów szalami i zasłonięcie twarzy rubandem. Kobiety zerkają przez szpary w drzwiach i wyglądają spoza zaciągniętych zasłon na andaruni na wewnętrzne podwórze, pełne teraz nieznajomych mężczyzn ubranych w czarne, fałdziste, obszerne spodnie, ciasno opinające im kostki. Kurdowie noszą w pasie barwne, wzorzyste szarfy, utrzymywane na miejscu przez paski, z których zwisają noże. Ze swoich kryjówek kobiety mogą dostrzec ich ciemne, dumne oczy, błyszczące pod ciężkimi brwiami, ich bujne wąsy, kryjące młodzieńcze lub bezzębne usta, luźne rękawy białych koszul, odsłaniające twarde, żylaste, pełne zgrubień ręce, połamane paznokcie, dłonie, które znają dotyk ziemi, które każą jej coś dawać, które ją błagają… które z niej wydobywają tę obfitość dóbr, teraz rozłożonych na obu podwórzach, zewnętrznym i wewnętrznym, tego wielkiego domu. Podniecone i przejęte przerwą w monotonii codziennego życia kobiety wybiegają ze swoich kryjówek, żeby okryć głowy i twarze, po czym skradają się do kuchni, by przygotować samowar i ugotować wodę w miedzianych kociołkach. Do gotującej wody wrzucają ryż, potem tłuczkiem w moździerzu mielą szafran z cukrem. Na srebrnych tacach kładą figi, do misek wrzucają chrupkie jabłka. Szykują szybkie dania z jajecznicy i pomidorów i napełniają nimi półmiski z okazji tego niespodziewanego święta. Kiedy kurdyjscy rolnicy przychodzą ze wsi z plonami, Aszer wpycha Rachel i Chorszid do piwnicy. Dziewczęta są przestraszone tym nagłym żądaniem Aszera, ale jeszcze bardziej zawiedzione, że nie wolno im usiąść cichutko w kąciku i słuchać historii z szerokiego świata, tego spoza wielkich drewnianych wrót, albo przynajmniej krążyć pomiędzy kuchnią a jadalnią, jak pokojówki, nosząc tace z owocami i herbatą i wyłapując choć fragmenty zdań o życiu na wsi, o przygodach jeżdżących konno nomadów czy o powrocie rosyjskich żołnierzy, którzy kiedy idą naprzód, zabierają wieśniakom trzodę, ograbiają bazary, burzą domy i wycinają lasy na ogniska… W piwnicy pod ścianą stoją rzędem wyższe od człowieka wielkie gliniane gary, pełne ziaren pszenicy, wiklinowe kosze wypełnione fasolą i ogromne, cylindryczne, oblepione błotem garnki pełne ryżu. Z belek sufitu zwisają wielkie kiście winogron, wiązki cebuli i czosnku. Granaty i kosze z jabłkami, worki suszonych owoców i orzechów leżą w stertach na podłodze, arbuzy są przykryte słomą, by zachowały świeżość aż na długie zimowe wieczory. Na półkach wykutych w glinianych ścianach stoi pełno słojów z marynowanymi jarzynami, konfitury z pigwy, gruszek i moreli. Powietrze tutaj zawsze jest suche i rześkie, a ściany zimne. Dziewczynki stoją na kamiennych schodkach przytulone do siebie i przez zamknięte drzwi błagają, by je wypuścić. Obok Aszera stoi Zolecha i czeka, aż ten zamknie drzwi. Szepcze: „sza, sza” na dźwięk stłumionych głosów dziewcząt. Aszer chowa klucz do kieszeni na piersiach i wpatruje się w niebo: może prosi B-ga

o bezpieczeństwo dla tych młodych dziewcząt, a może chce wyrazić własną irytację? Zolecha klepie go po ramieniu i razem z nim wychodzi na podwórze. Dyskretnie oblicza, ile gęb trzeba będzie dzisiaj nakarmić, natomiast Aszer chodzi pomiędzy dwunastoma rolnikami z Ibrahimem przy boku. Obaj założyli ręce do tyłu i dumnie wypięli piersi. Aszer ocenia plony pszenicy i wypytuje rolników, którzy kończą wyładunek. Stary chan, silny i prosty jak jedna z rzeźb, które Zolecha widziała na skałach w Bisotun29, podchodzi do Aszera ze słowami: – Niech Allah da ci siłę… Następnie kłania się Ibrahimowi, który odpowiada na powitanie lekkim pochyleniem głowy. – Niech B-g cię zachowa, a twoje ręce uczyni niezmożonymi. Proszę, wejdź, zjedz z nami kawałek chleba i napij się herbaty po trudach podróży – odpowiada Aszer. Zolecha zna starego chana od czasu dzieciństwa swoich synów. Wtedy mały Aszer stał dumnie obok swego ojca, a Ibrahim chował buzię w fałdach jego szaty. Stary chan widział, jak ci chłopcy dorastali, jak stawali się mężczyznami, mówił im o porach roku i o tym, co daje ziemia, a także o tym, co może człowiekowi odebrać. Stał też obok nich, kiedy grzebali swego ojca, i pomagał im się uczyć, jak stać się właścicielem ziemskim. – Nie chcemy sprawiać kłopotu – mówi stary chan. – To żaden kłopot, kawałek chleba i kubek herbaty! Mężczyźni muszą być zmęczeni. Proszę nas zaszczycić swoją obecnością – odpowiada Ibrahim. Ibrahim i Aszer, kiedy byli dziećmi, jeździli do swoich wiejskich posiadłości na mułach biegnących truchtem obok konia, na którym jechał ich ojciec. Po drodze Aszer dyskutował z nim na temat najlepszego ziarna na siew – czy ma być białe, czerwone, czy żółte… a może ziarno typu kule, które wypuszcza duże, twarde pędy? Ibrahim natomiast jechał w milczeniu, uwiedziony pięknem ziemi i pól pszenicy falujących pod dotykiem lekkiego wietrzyku. – Nasz Aszer bardzo uważnie słucha, jak rolnicy rozmawiają o irygacji i o płodozmianie – mówił wtedy rebe Jusef do Zolechy po powrocie z objazdu pól. – Za to Ibrahim! Ten słucha z uwagą tylko parskania i ryku muła. Zolecha patrzy na swoich synów – teraz już dzielnych mężczyzn – jak powoli i z godnością chodzą wśród Kurdów. Przymyka oczy, by na chwilę przywołać ich obraz jako chłopców, którzy po powrocie z podróży na wieś rzucają się jej w ramiona. Wytęża słuch, by usłyszeć ich wołające ją głosiki. Niestety już ich nie słyszy. Zamiast tego wspomina pogrzeb męża i to, jak Aszer stał spokojnie nad otwartym grobem. Obok niego szlochał Ibrahim, mocno trzymając brata za rękaw żałobnego płaszcza. – Przed nami jeszcze wiele godzin jazdy z powrotem do wsi – mówi stary chan. – Wobec tego należałoby zapewnić ludziom trochę odpoczynku. Uczynicie zaszczyt naszej rodzinie, jeżeli przyjmiecie zaproszenie – mówi Aszer.

Zolecha widzi, jak stary chan staje na progu w otwartych drzwiach do sali gościnnej, kładzie dłoń na sercu i pochyla głowę w ukłonie. Aszer oddaje mu ukłon, pochylając głowę jeszcze niżej. Zolecha wchodzi do kuchni, w której stara służąca ich rodziny, Fatime, i dwie młodsze pokojówki biegają jak w ukropie i trajkoczą bez przerwy, a tej kakofonii towarzyszy brzęk filiżanek do herbaty. Nagle rozlega się łoskot – to pudełko ze srebrnymi łyżeczkami spada na kamienną podłogę. – Czy czaj jest już gotowy? – pyta Zolecha. Fatime zatrzymuje się pośrodku kuchni i wznosi ręce do sufitu. – Zolecho Chanum! Mam już po dziurki w nosie tych dziewczyn! Myślałby kto, że nigdy w życiu nie widziały rolników kurdyjskich, niech im Allah przebaczy! Wszystko po nich muszę naprawiać, właściwie robić to jeszcze raz! – mówi. Poprawia chustę na głowie, by zakryć wymykające się spod niej pasma włosów, po czym uderza Sadike wierzchem dłoni po tłustym udzie, dając jej znak, by zasłoniła swoje grube, czarne warkocze chustką, która dotychczas zwisała jej na plecach. Sadike bierze koniec jednego z warkoczy w zęby i uśmiecha się nieśmiało do Fatime. Zahra idzie między nimi, niosąc miedziany kociołek pełen ryżu. Podwinięte rękawy odsłaniają jej długie, białe ramiona, delikatne przeguby ozdobione paroma złotymi bransoletkami i pomalowane henną palce. Fatime występuje naprzód i poprawia rękawy Zahry tak, żeby zasłonić jej ramiona, a zaskoczona tym dziewczyna omal nie upuszcza kociołka. – Widzi pani, Zolecho Chanum? Muszę strzec ich czci i jeszcze pilnować, żeby nie zepsuły potraw! – narzeka Fatime. – Nie o mnie mowa, Zolecho Chanum – wtrąca Sadike. – To cześć Zahry jest zagrożona. Podoba jej się ten młody Kurd z długimi wąsami i jasnymi oczyma… – Ojej, powiedziałam tylko, że przypomina mi kuzyna Gholluma. Fatime, czy nie mówiłam, że jest podobny do mojego kuzyna? – Zamężnej kobiecie nie wolno patrzeć w stronę innego mężczyzny, nawet kuzyna! To haram30! – Jej mąż jest taki stary, Fatime, że Zahra mogłaby usiąść na kolanach temu wieśniakowi i bawić się jego wąsami na samym środku własnego domu, a on i tak nic nie zauważy! – Sadike! Cicho bądź, bo będziesz mieć kłopoty! – Kiedy to prawda. Widziałaś go chyba, co, Fatime? Kiedy tu przychodzi, kulejąc, żeby ją zabrać wieczorem do domu? – Hasan Chan jest porządnym człowiekiem. Nigdy nie zhańbił swojego nazwiska. – Już lepszy stary niż taki prostak jak twój mąż, Fatime! Jeżeli powiesz jej mężowi o jakimś mężczyźnie, że to eunuch, ten pyta, ile ma dzieci! – To prawda, Fatime. Ja mu mówię, że to kamień, on mi na to, że to ser! – Zolecho Chanum, te dziewczyny wpędzą mnie do grobu swoim błaznowaniem! – Zahra, czy czaj jest już gotowy?

– Tak, Zolecho Chanum. – Nie ociągajcie się, goście czekają. – Tak, Zolecho Chanum. Zolecha wraca do salonu, za nią idzie Zahra. Dziewczyny niemal nie widać spod czarnego hidżabu. Niesie tacę pełną szklanych naczyń do herbaty, a jej białe przeguby ozdobione bransoletami ukazują się spod rękawów za każdym razem, kiedy wyciąga ręce. Zolecha stoi przy drzwiach i obserwuje dziewczynę, jej gibkie ruchy poruszające długą spódnicę, jej kroki. Przygląda się, jak klęka, jak wkłada spodeczek i szklankę w wyciągnięte ręce gościa. Mężczyźni, zmęczeni podróżą, chętnie piją gorący czaj, dziękują i błogosławią. Udają, że nie zauważają delikatnego dotknięcia pomalowanymi henną końcami palców, przelotnie gładzącymi ich własne, stwardniałe ręce. Odwracają wzrok od drobnych palców nóg, też pomalowanych henną na czerwono, które stoją na dywanie tuż obok ich własnych stóp. Stary chan bierze herbatę i kawałek cukru. Cukier wkłada sobie pod policzek, nalewa herbatę na spodeczek i tak pije. Jego ludzie czekają, aż stary chan wypije pierwszy łyk, i dopiero wtedy zabierają się do picia. W pokoju panuje cisza. Wreszcie stary chan się odzywa. – Oni spalili pola pszenicy… – zaczyna. – Przed żniwami. Widzieliśmy kilku takich pogorzelców. Mężczyźni… chodzący bez celu. Oczy zapadnięte. Oni widzieli, jak ich kobiety były gwałcone, widzieli, jak zabijali ich dzieci, a do tego wszystkiego te dzikie bestie jeszcze spaliły im pszenicę! – Ci Rosjanie to ludzie bez czci i wiary – potwierdza Aszer. – Podczas wojny nie przestrzegają żadnych zasad. Zresztą tak samo Brytyjczycy. Na ulicach Teheranu ludzie czekają godzinami na chleb przed piekarniami i wracają do domu z pustymi rękami. A dlaczego? Bo Brytyjczycy kupują pszenicę ze spichlerzy szacha za cenę wyższą niż rynkowa! Dlatego dla wieśniaków nie ma chleba. Kupują tylko dla własnego użytku. A przyjeżdżają tu ze swoimi traktatami, gadaniem o przyjaźni, o budowaniu tego państwa! Jakim budowaniu? Na kościach tych dzieci? – No tak, ale w końcu to nasz szach zdecydował, żeby sprzedawać właśnie im, synu – odpowiada stary chan. Trzęsie głową i stawia przed sobą spodeczek i szklankę. – Był taki moment, jeszcze za życia waszego ojca (niech spoczywa w pokoju), kiedy to my dzierżyliśmy władzę w naszym własnym kraju, którym rządził król z dynastii Kadżarów. To my stworzyliśmy własny Madżles31, walczyliśmy o nasze prawo do bycia ludźmi. – Ani Rosjanie, ani Anglicy nigdy nam na to nie pozwolą. Na to, żeby być ludźmi. W najlepszym wypadku mułami, które muszą dźwigać ciężary ich chciwości – wtrąca Ibrahim. – Ale nigdy ludźmi. Aszer parska. – Gdyby nawet ci cudzoziemcy się na to zgodzili, bracie, czy myślisz, że duchowni w tym kraju pozwoliliby tobie i mnie, dwóm Żydom, być w pełni ludźmi? W sali zapada cisza. Stary chan pije herbatę, patrząc na Aszera. Wreszcie mówi:

– Twój ojciec to był człowiek! Największy ze wszystkich. Początkowo mało kto chciał kupować jego pszenicę, bojąc się, że jest nadżes32, skażona dotknięciem jego rąk. Ale już wkrótce dowiódł, że jest człowiekiem honoru. Porządnym i sprawiedliwym. Zolecha cicho wychodzi z sali. Zanim wejdzie do kuchni, zatrzymuje się i opiera o ścianę. Głęboko wdycha powietrze, potem prostuje plecy i wchodzi do środka, bierze specjalny obrus sofre33 i pogania pokojówki, które podają parujące półmiski z ryżem i baraniną. Sama idzie do sali dla gości, kładzie sofre na podłodze i wraca, ustępując miejsca kobietom z gorącymi, płaskimi chlebami, stosami świeżych ziół i przesyconych cukrem orzechów. – Proszę, jedzcie – zaprasza Zolecha. – Zawstydzacie nas, naprawdę! Tyle kłopotu dla pani i dla całego domu – mówi stary chan. – Przecież to jedzenie to owoc pracy waszych rąk – odzywa się Ibrahim. Zolecha patrzy, jak mężczyźni siadają po obu stronach sofre i zabierają się do jedzenia. W milczeniu opuszcza jadalnię, za nią wychodzą pokojówki. W piwnicy Chorszid chowa twarz w ramieniu Rachel. Młodsza dziewczynka boi się cieni i ciemności za wielkimi ceramicznymi dzbanami, które się nad nią wznoszą. Rachel jednak właśnie to miejsce lubi najbardziej ze wszystkich w wielkiej posiadłości. Po południu, kiedy upał jest największy i Zolecha twardo śpi, Rachel wykrada jej ciężkie kółko z kluczami i otwiera drzwi piwnicy. Potem pędem odnosi klucze na miejsce, kładzie je obok śpiącej kobiety i wraca do piwnicy. Czasami zamiata kamienną podłogę, czasem sprawdza pszenicę, żeby się upewnić, czy jakaś choroba nie zaczyna psuć ziaren. A najczęściej po prostu siedzi w słabym świetle latarni i patrzy na zgromadzone zapasy. Wie doskonale, ile czego jest w spiżarni, rozpoznaje zbliżanie się nowej pory roku po coraz mniejszej ilości niektórych owoców. Brak zapasu suszonych wiosennych śliwek oznacza, że nadchodzi pora owoców granatu oraz kaki. Czasami Chorszid otwiera drzwi piwnicy i słyszy, jak Rachel coś mówi. – Z kim rozmawiasz? – pyta. – Z nikim. – Słyszałam cię przecież! – Mierzyłam. – Mierzyłaś? – Sprawdzałam, ile smalcu zostało w beczce. Teraz będę mogła powiedzieć Nane Zolesze, ile jeszcze go potrzebujemy na zimę. – Wychodź już stamtąd. – Dlaczego? – Bo tam jest ciemno… – Mam świecę. – Rachel podnosi ją na wysokość twarzy i robi straszną minę, co zawsze sprawia, że Chorszid ucieka z wrzaskiem, zanim rozsądek każe jej znów wrócić pod piwniczne drzwi.

Tamtego popołudnia, kiedy czekają za zamkniętymi drzwiami, aż kurdyjscy wieśniacy odjadą, Chorszid podnosi głowę z ramienia Rachel ze słowami: – Dada, wiesz, jestem całkowicie pewna, że urodzę chłopca. Wczoraj na podłodze sypialni znalazłam szpilkę, a ostatniej nocy, żeby mieć pewność, położyłam po lewej stronie poduszki nóż, a po prawej nożyczki, a rano się obudziłam z głową zwróconą w stronę noża! Wyobrażasz sobie? To musi być chłopiec. Pierwszy syn w rodzinie. Ibrahim będzie ze mnie dumny i taki szczęśliwy! – A co, jeżeli będzie dziewczynka? – Broń Boże! – No, ale jeżeli? – Nie niszcz mojego szczęścia swoją zazdrością. – No, ale co, jeżeli dziewczynka? – nalega Rachel. – No, wtedy następny będzie chłopak. – Boisz się, Chorszid? – Bać się? – Tego dżinna Ala. On zabija kobiety w ciąży i zjada wątroby noworodków. – Rachel! – Powinnaś uważać. – A ty się boisz? – Ja… nie jestem w ciąży. – Ale innych dżinnów? – O nie, jestem zabezpieczona – zapewnia Rachel. – Nigdy nie wiadomo, gdzie taki dżinn może się przyczaić. W lustrze… w spojrzeniu nieznajomego przechodnia… w tej ciemnej piwnicy na przykład. I wiem na pewno, że jeden mieszka na dnie naszej studni. – Rachel wsłuchuje się w ciszę i wyobraża sobie, że słyszy, jak tysiące małych oczek się otwiera i zamyka. – A jak ty się zabezpieczyłaś, Dada? – Mam ten żelazny klucz. – Rachel podnosi spódnicę i wskazuje mały kluczyk, przywiązany do paska czerwoną nitką. – Nie mogą do ciebie podejść blisko, jeżeli masz żelazo przy ciele, a zwłaszcza żelazny klucz. Należał do mojej matki. Ona też go nosiła dla ochrony. Kiedy umierała, położyła mi go na dłoni, dmuchnęła na niego trzy razy i obiecała, że dzięki niemu zawsze będę bezpieczna. – Ale… a co z tym dżinnem, który, jak mówi Nane Ade, mieszka w tobie w środku? Rachel słyszy jakiś szelest, leciutki jak kroki mrówek. Kątem oka widzi, jak cienie podchodzą bliżej do podnóża schodów, jak się na nie wdrapują na czworakach, jak podnoszą głowy i węszą w zimnym powietrzu, jak czują gryzący zapach metalu przy ludzkim ciele… – Ona kłamała – mówi Rachel. – Żaden dżinn we mnie nie mieszka.

– To dlaczego dotychczas nie zaszłaś w ciążę? Rachel czuje, jak cienie poruszają się w ciemnościach i chowają z powrotem po kątach. Wyobraża sobie dziecko w brzuchu Chorszid. Wzrusza ramionami w odpowiedzi. Piwnica jest teraz pełna ciszy i oczekiwania. – Kiedy wreszcie ci rolnicy sobie pójdą, Dada? Powinnam jeść, inaczej osłabnę. – Nie wiem, może za godzinę. Chcesz, zagramy w coś. – W co? – Ja się schowam, a ty mnie będziesz szukać. – Nie, Rachel! – To będzie zabawne! Chorszid jest przerażona. Łapie Rachel za suknię. – Nie, Dada! To nie będzie zabawne! Ale Rachel odpycha rękę Chorszid i zbiega po schodach w ciemność. – Chodź, znajdź mnie! – woła. – Dada, proszę cię, wracaj! W zapadłej ciszy Rachel widzi, jak cienie znowu zaczynają się wspinać po schodach. Słyszy ich oddechy, coraz głośniejsze i głośniejsze… – Dada? Rachel widzi, jak cienie wyciągają końce palców jak języki węży, jak próbują ciepłego powietrza wokół stóp Chorszid… – Nie, Dada, ja się nie chcę bawić. To niedobre dla mnie. – W głosie dziewczyny słychać paniczny strach. Schodzi o jeden stopień niżej. – Rachel! Przestań! – Chorszid się pochyla, by podnieść świecę. Tysiące cieni tańczy po ścianach. – Rachel, wracaj! Ja przecież nie mam żadnego żelaza przy ciele i dżinn… Rachel czeka w milczeniu, aż ręce cieni wyciągną się w ciemności i znajdą tuż przy skórze Chorszid. Widzi, jak dziewczynka zbiega szybko po schodach. Ale zanim to nastąpi, Rachel już wie, że stopa Chorszid zapomni o ostatnim stopniu. Patrzy, jak dziewczyna pada na kamienną podłogę. Płomień gaśnie. Chorszid głośno krzyczy. Rachel kładzie jej dłoń na ustach, żeby ją uciszyć. Chorszid się wyrywa, wali nogami i rękami. – To ja, to ja, słyszysz, Chorszid, to ja. To ja, Rachel, to ja, uspokój się! – Rachel czuje, jak ciało dziewczynki nagle robi się bezwładne. – Chorszid! Drzwi się otwierają, piwnicę wypełnia światło. Rachel spogląda w górę z dołu schodów. Chorszid leży w jej ramionach… u jej stóp kałuża krwi. – Co się stało? – woła Zolecha i zbiega po schodach.

Za nią biegnie stara Fatime. – Ja Abolfazl!34 – woła. – Na krew imama Hossejna, co to za katastrofa? Co tu się stało? Zolecha bije Chorszid po policzkach. – Chorszid! Dziewczynka zaczyna mrugać oczyma. – Fatime! Woda różana i cukier, szybko! Krwawi! Może stracić dziecko! Chorszid jęczy w ramionach Rachel. Zolecha podnosi podbródek dziewczyny i woła ją po imieniu. W końcu mała otwiera oczy. Fatime wraca ze szklanką w jednej dłoni, drugą trzyma się ściany, z trudem schodząc po stopniach. Sapie z wysiłku. – Wypij to – mówi Fatime i podsuwa posłodzoną wodę do ust Chorszid, równocześnie wachlując ją połą czadoru. – Jeśli dziewczyna straci pierwsze dziecko, wszystkie następne już są skazane na zgubę. Jak to, i ona też nie będzie mogła mieć dzieci? Niech B-g oszczędzi moim synom takiego przekleństwa! Fatime podnosi brzeg sukni Chorszid i ogląda jej nogę. – Allah jest miłosierny! To tylko stopa! Ta krew płynie tylko z jej stopy, Zolecho Chanum – wyjaśnia. – Na udach nie ma żadnej krwi. – Co wy tu robiłyście, wy dwie? – Bawiłyśmy się… – szepcze Chorszid. – Durna dziewczyno, jesteś na początku ciąży! Możesz stracić dziecko, nie daj Boże! Nie jesteś już dzieciakiem, żeby się bawić! – Wybacz, Nane Zolecho – mówi Chorszid. – Nudziłyśmy się. Fatime podnosi się z trudem i idzie do kuchni po świecę. Wraca i w słabym świetle ogląda stopę dziewczyny, szukając odłamków szkła. Rachel milczy. Czeka, aż Chorszid powie, że to była jej wina, że to ona ją wystraszyła i że przez nią upadła. Rachel próbuje pomyśleć, jak ma się bronić, ale jedyne, co pamięta, to dziwną przyjemność, jaką poczuła na widok przestrachu w oświetlonej świecą twarzy Chorszid, stojącej na szczycie schodów, i tych cieni, podchodzących do niej coraz bliżej… Chorszid cicho popłakuje. Rachel widzi, jak jej pierś podnosi się i opada przy każdym oddechu. Mała powtarza łamiącym się szeptem: – Ja… nie chcę, żeby moje dziecko umarło, Nane Zolecho! O B-że, proszę… tak mi przykro. Nie chcę, żeby ono umarło… – Spodziewasz się pierwszego dziecka w tej rodzinie. A co, jeżeli stracisz je przez wasze głupie zabawy? Co wtedy powiesz swojemu mężowi? – pyta Zolecha. U szczytu schodów zjawia się Ibrahim.

– Nie, nie, nie – szepcze Chorszid. Gryzie palce i porusza głową w przód i w tył. – Co się stało? – pyta Ibrahim, schodząc po schodach. – Spadła ze schodów. Bawiły się po ciemku – wyjaśnia Zolecha. – Oto jedna z największych tajemnic B-ga: dlaczego właśnie komuś takiemu jak kobiety powierzył cud dawania życia… – mruczy Ibrahim. Kiwając głową, bierze dziewczynę w ramiona i wnosi po schodach na górę. Zolecha podnosi się z ziemi i podaje rękę Fatime. – Musimy złożyć jagnię w ofierze, Fatime, tak dla pewności. Spryskać jego krwią te schody, a mięso oddać biednym. – Daj B-że, żeby Litościwy przyjął tę ofiarę, Zolecho Chanum – mówi Fatime, podnosząc się z trudem. – Tam, skąd pochodzę, mówią, że ciężarna kobieta jest jak worek dojrzewającego jogurtu, nie wolno nią nawet potrząsnąć! Obie wchodzą po schodach, mrucząc, i znikają w głębi korytarza. Rachel siedzi na zimnej, kamiennej podłodze. Czuje, jak coś za nią szeleści, i odwraca się, żeby spojrzeć, ale piwnica jest teraz pełna światła. Słyszy dochodzący z góry głos Aszera, do głębi przejętego sprawą dziecka, które przecież nie jest jego! Zolecha narzeka na niedojrzałość swoich synowych. Do rozmowy włączają się piskliwe głosy służących. – Bracie, musisz być dla niej bardziej stanowczy, ona nie zna wartości tego, co w sobie nosi – radzi Aszer. – Jedyne, co mi pozostaje, to zakazać jej chodzenia! – odpowiada Ibrahim. – Dzięki B-gu, ominęło nas wielkie niebezpieczeństwo – mówi Zolecha. – Lepiej nie zapeszać, Zolecho Chanum – wtrąca Fatime. – Owiążcie jej brzuch białym sznurem – radzi Sadike. – Może być biały albo dwukolorowy – dodaje Zahra. – Fatime, możesz wyrecytować surę Ja Sin? – pyta Sadike. – Musisz ją powiedzieć siedem razy i w tym czasie zawiązywać na sznurze siedem węzełków. Kiedy moja starsza siostra była w ciąży, bardzo się bała. Przywiązałyśmy wtedy do sznura kłódkę pobłogosławioną przez mułłę Sejjed chana, tego z Ghom35. Urodziła wspaniałego chłopca! Mogę ją poprosić o tę kłódkę. – Zolecho Chanum, a może ktoś spojrzał na to dziecko złym okiem? – Spalimy trochę dzikiej ruty, to ją ochroni przed złym spojrzeniem. – Chorszid, dmuchnij trzy razy! – Nie wolno nam chwalić więcej tego, jak wygląda, musimy odmawiać Maszallah, modlić się! Rachel słucha tych głosów. Czeka, aż ktoś sobie o niej przypomni…

22 Ghaba (pers.) – wierzchnie ubranie męskie. 23 Pahlawan (pers.) – siłacz, atleta, bohater. 24 Rostam (pers.) – bohater mitów perskich, najpotężniejszy ze świętych rycerzy. 25 Szalite (pers.) – rodzaj marszczonej spódnicy nakładanej na spodnie, noszonej dawniej przez Iranki. 26 Czaj (pers.) – mocna herbata. 27 Gholak (pers.) – skarbonka, najczęściej ceramiczna lub metalowa. 28 Katira (pers.) – żywica z rośliny gawan, z której wyrabia się gumę. 29 Bisotun – miejscowość w Iranie w prowincji Kermanszahu, ze starożytnymi płaskorzeźbami przedstawiającymi perskich władców. 30 Haram (arab.) – w prawie muzułmańskim określenie wszystkiego, co jest zakazane. 31 Madżles (pers.) – parlament. 32 Nadżes (pers.) – nieczysty. 33 Sofre (pers.) – materiał, pełniący rolę obrusu, który rozkłada się na podłodze. 34 Ja Abolfazl! (pers.) – O Abolfaźle. 35 Ghom – święte miasto irańskich szyitów znajdujące się w środkowym Iranie.

Trzy

D

ada, Dada, Dada… Mahbube pamięta, jak nawet na wspomnienie imienia Rachel kobiety i dzieci w ich domu denerwowali się. To o niej bez przerwy mówiono. Była jedynym autorytetem.

Mahbube idzie do ogrodu z długą linką w ręku. Już od dłuższego czasu deszcz pada całymi dniami. Towarzyszą mu silne wiatry. Stopy Mahbube grzęzną w błocie. Idzie powoli. Gdyby upadła, kto wie, ile czasu upłynęłoby, zanim ktokolwiek by przyszedł… Figowiec przechylił się niebezpiecznie w jedną stronę. Mahbube kilkakrotnie owiązuje jego pień linką, po czym podchodzi do iglaków rosnących za drzewem. – Które z was utrzyma taki ciężar? – pyta. Czubki drzew się chwieją. Na ich igłach wiszą krople deszczu. Mahbube podnosi drżącą dłoń i zdejmuje jedną z nich. – Są jak diamenty – szepcze. – Czy tylko dla moich oczu? Wybiera środkowe drzewo i przywiązuje do jego pnia drugi koniec liny. – Przytrzymuj go, tylko na razie, dopóki nie wynajmę człowieka, który mu zrobi solidne podpory. Ciągnie za koniec liny i robi węzeł. Potem wraca do figowca i zrywa z gałęzi suchą już figę. Przypomina sobie, jak inne dzieci uciekały do matek, kiedy tylko Rachel przyłapała je na zrywaniu owoców z drzew w ogrodzie. Goniła je, wymyślając i wrzeszcząc, że wezwie dżinna, który do nich przyjdzie, kiedy będą spały, i udusi je za złodziejstwo. Mahbube nie miała nikogo, do kogo by mogła uciec, nikogo, kto by ją ochronił przed gniewem i złością Rachel. Dziewczynka wiedziała, że gdyby spytała ojca Ibrahima, jak umarła jej matka, nic by jej nie powiedział. Pewnie powtórzyłby to, co zawsze: – Umarła tak jak większość kobiet w tym czasie z powodu powikłań kobiecych. Dlatego przestała go o to pytać.

A kiedy w końcu zebrała się na odwagę i spytała o to Rachel, ta odparła: – Twój ojciec ją zabił. Mahbube powoli podchodzi do pojedynczego drzewka granatu na podwórzu. Ogród w Kermanszahu szczycił się kilkoma takimi drzewami, które wyhodowano ze szczepów drzew granatu rosnących w ogrodzie, w którym spędził dzieciństwo dziadek Mahbube, rebe Jusef. Pamięta grę, w którą się bawiła jako dziecko, kiedy biegała po ogrodzie. Musiała najpierw zobaczyć różę, potem pomyśleć o swojej mamie wąchającej ten kwiat, potem miała się pochylić, zamknąć oczy i wdychać zapach. „Moja mama kochała ten aromat najbardziej ze wszystkich”, powtarzała sobie. Kiedy indziej siadała pod drzewem i mówiła do siebie: – Pod tym samym drzewem siadała moja mama i widziała to, co ja teraz widzę. W ten sposób czuła obecność matki, miała wrażenie, że dzieli z nią ten ogród. Kiedy Mahbube uciekała z Iranu po rewolucji, po tym, kiedy każdy, kogo znała, wyjechał albo umarł, włożyła do walizki szczep drzewka granatu, myśląc: „Nie ma potrzeby tego ukrywać, chociaż dla mnie ma większą wartość niż to wszystko, co wszyłam pod podszewkę płaszcza”. Teraz każdej jesieni wyhodowane z tego szczepu drzewko daje owoce. „A kiedy mnie już nie będzie”, myśli, „ktoś kupi ten dom i to drzewko granatu będzie owocować dla niego… Ten ktoś nie będzie wiedział, kto je hodował, przycinał i podlewał, kto zakopywał rybie głowy tuż obok jego korzeni… wreszcie, kto opowiadał mu historie o dalekich krewnych z miejsca, o którym to drzewo musi wiedzieć, mieć je gdzieś zakodowane w pamięci, w pestkach nasion pokrytych czerwonym miąższem, w korze drzewa, w kalejdoskopie liści…”. Mahbube dotyka wiotkich, delikatnych gałązek. Nie pamięta, kiedy liście zżółkły. Pomiędzy nimi wiszą szkarłatne owoce. Te na najwyższych gałęziach są już suche i wydrążone. Mahbube zauważa kruka patrzącego na nią z wysokich konarów. Mówi: – Dziękuję ci, że zostawiłeś trochę dla mnie. Zrywa owoc granatu, wyciera do sucha rękawem i wkłada do kieszeni płaszcza. Kruk sfruwa z gałęzi, kracząc. Mahbube woła za nim: – Powiedz umarłym, żeby na mnie czekali. Patrzy na szare, szybko pędzące chmury. Na czoło spada jej kropla deszczu. Zamyka oczy i wyobraża sobie swoją matkę… – Jak wyglądała moja mama? – spytała kiedyś ciotkę Rachel. – Zupełnie niepodobna do ciebie. Była bardzo piękna. Miała długie, gęste, czarne włosy. Wplatała w nie małe, złote świecidełka. Z prawdziwego złota. Bardzo była próżna na punkcie tych włosów, zresztą całej reszty też...

– A twarz? Jaką miała twarz? – Jak każda twarz: dwoje oczu, nos, usta. Duże, takie jak twoje. Przestań zadawać te durne pytania! No, dalej. Musi być coś, co możesz zrobić, przydać się na coś. Twoja matka zresztą była tak samo leniwa jak ty. Nic nie robiła, tylko przez cały dzień jadła, spała i plotła głupoty! Tak jak ty! Mahbube wsłuchuje się w szum wiatru i patrzy na lecący przed nią deszcz suchych, żółtych liści. Wyobraża sobie bujne włosy Chorszid, rozpuszczone, czarne, lśniące jak skrzydła kruka, ozdobione złotem. I jej twarz – okrągłą i świetlistą jak słońce – i oczy pełne dobroci. Musiała się często uśmiechać. I jej ramiona – zawsze takie, jakby zapraszały. Mahbube widzi ją, jak siedzi pod drzewem granatu, ciężarna, młodziutka, nieobecnym wzrokiem patrzy na linię cegieł na ziemi pod białym gipsem muru ogrodu i zwija w palcach jednej dłoni pasmo długich włosów, podczas gdy drugą zagłębia w sypkiej ziemi. Chorszid patrzy na swoją rękę trzymającą garść brunatnej ziemi i obserwuje siatkę błękitnych żyłek widocznych pod skórą. Jej piersi są teraz wrażliwe na dotyk. Skóra na brzuchu swędzi. Chorszid ciągle jest głodna i kapryśna. Słucha śpiewu ptaków siedzących na szczytach drzew, szumu fontanny z andaruni, jej ciągłego bełkotu, przerywanego od czasu do czasu pluskiem ryby, która wyskakuje na powierzchnię w czasie poszukiwaniu pożywienia. Ulica i całe domostwo śpią głęboko w rozgrzane popołudnie. Chorszid przygląda się garści błyszczącej ziemi na dłoni. Nagle widzi, jak rozsypuje się na tysiące cząstek, rozkładających się, rosnących, pożywnych… Wyobraża sobie własne ciało pokryte siatką wijących się robaków i mrówek. Widzi, jak kawałki jej ciała są pożerane przez malutkie, zgłodniałe szczęki, rozsypywane, podawane tysiącom zgłodniałych larw po troszeczku. Jej ciało powoli odpada od kości, aż w końcu pełznie po lśniącej powierzchni, staje się pokarmem dla ptaków, wreszcie jest rozrzucone po całej krainie. Wącha ziemię w dłoni i pozwala jej przesypywać się między palcami. Przez chwilę się waha, czy spojrzeć za siebie, po czym bierze kolejną garść. Jeszcze niedawno bawiła się lalkami na podwórzu domu ojca… Pewnego dnia z wizytą do jej matki przybyła Zolecha z miasta dość odległego od wsi Chorszid. Zwróciła się do dziewczynki z jakimiś miłymi słowami – coś o jej urodzie. Po paru dniach salon domu ojca zapełnili mężczyźni, a matka szeptała jej jakieś instrukcje, jak powinna podawać herbatę i jak przy tym patrzeć ciągle w dół, na dywan. Jedna z ciotek odciągnęła ją na bok i wskazała Ibrahima, który jej się uważnie przyglądał. – To jest ten, który będzie twoim mężem – powiedziała wówczas ciotka. Chorszid pamięta, że przyjęła to do wiadomości tak łatwo, jakby ktoś jej pokazał krzesło i powiedział: „To jest krzesło, na którym będziesz siedziała”. Po tym przyjściu i odejściu mężczyzn nadal bawiła się lalkami, ale ciotki teraz bardziej się nią zajmowały. Mówiły, że już niedługo będzie się bawiła z własnymi dziećmi, a wtedy sobie myślała, jak

to by było cudownie, gdyby lalki mówiły do niej „mamo” i płakały za nią… Wreszcie nadszedł dzień, kiedy ubrano ją w piękne szaty i umalowano jej policzki. Odbyła się wielka uroczystość, przygotowano dużo jedzenia. Wreszcie siódmej nocy leżała zdenerwowana pod prześcieradłem w obcym łóżku, oczekując na tego obcego mężczyznę, którego poślubiła i miała od teraz nazywać mężem. Czekała, aż wejdzie do nieznanego jej pokoju w nowym domu, który miał jej zastąpić dawny. Przypomina sobie następny dzień. Stała pośrodku podwórza i płakała, że chce wrócić do matki i do swoich lalek… Uśmiecha się do siebie. To był krótki okres smutku. Szybko się nauczyła lgnąć do męża, zdobywać jego łaski i uczucia. Kładzie rękę na brzuchu i wyczuwa delikatne drganie oznaczające czyjąś obecność. – Tu jestem – mówi głośno Chorszid. Ma nadzieję, że dziecko wewnątrz niej słyszy jej głos, a przynajmniej czuje jej dłonie na napiętej skórze. Nuci pod nosem jakąś piosenkę z dzieciństwa. Kto to śpiewał? Przymyka oczy i podśpiewuje, starając się sobie przypomnieć. Ciemność. Pamięta tylko melodię, drżenie strun i wibracje własnego ciała. Próbuje wydobyć z tej ciemności twarz dziecka rosnącego wewnątrz niej, wygięcie jego warg, linię kości policzkowych, miękkość rzęs. Zamiast tego wyobraża sobie młodego chłopca o długich członkach i czarnych lokach. Idzie ulicą obok ich domu od strony synagogi, z książką w rękach, podskakując. Kiedy przechodzi, uliczni kupcy milkną na chwilę, a chłopak wita każdego po imieniu. Zatrzymuje się przed cyrulikiem, by o coś zapytać, a Chorszid czeka, aż cyrulik odpowie i wymieni imię chłopca, tego pięknego dziecka o różowych policzkach. Słucha uważnie, ale zamiast tego słyszy nieprzyjemny zgrzyt czegoś metalowego, jakby syreny, wykrzykiwane przysięgi. Dźwięki cichną, słońce jest coraz jaśniejsze, a ona widzi cień chłopca kierujący się w stronę domu, jego kroki, pukanie do drzwi. Oczyma duszy widzi Rachel, która go wpuszcza do środka… Otwiera oczy i dostrzega, że dzień poszarzał, a powietrze jest zimne. „Może ta wizja oznacza, że Rachel wkrótce urodzi syna”, zastanawia się Chorszid. Wyczuwa, że ktoś na nią patrzy, i odwraca się znowu, ale nikogo nie widzi. Tylko powiew wiatru. Z drzewka granatu spadło więcej liści. Znowu słychać nieprzyjemny zgrzyt czegoś metalowego, jakby syreny, wykrzykiwanie przysiąg. Mahbube nie pamięta, jak długo stoi przed domem, ale czuje, że nogi jej zdrętwiały, a ręce drżą, kiedy je podnosi do oczu. Patrzy na niebieskie żyły, widoczne teraz przez cienki pergamin skóry. „Idzie zima”, myśli, patrząc na szare niebo. Nie może sobie jednak przypomnieć, jak mijały pory roku w tym kraju. Tylko okresy pożarów

i powodzi. Mahbube opiera dłonie na biodrach i powoli wraca do domu. Myśli o zaparzeniu herbaty. Czuje, że przemokły jej skarpetki. Koc. Przypomina sobie śnieg w Kermanszahu. Mija drzewo figowe i sprawdza, czy linka mocno trzyma. – Twoje gałęzie pokryje płaszcz śniegu. Pokryje cię całkiem i pozwoli ci głęboko zasnąć i śnić o kwiatach i o brzęczeniu pszczół – mówi, poklepując pień drzewa, i idzie do kuchni. – Tutaj nie można odpoczywać – mówi. – Tu jest tylko chwilowa bezsenność. Udaje się do kuchni, do piecyka. Podnosi czajnik i nalewa wody z kranu. Wraca do kuchenki. Zapala gaz – syk, błękitny płomyk. Siada przy stole w ciemnej kuchni i patrzy przez okno, jak cienie opanowują cały ogród. – Spiesz się! – woła Rachel. Otwiera drzwi – tylko do połowy, żeby nie zaskrzypiały. – A co z naszymi pantoflami, Dada? – pyta Chorszid. – Idziemy boso! Chodź! – Idź pierwsza. Rachel, spragniona świeżego powietrza, wyślizguje się przez drzwi i biegnie między domami pod freskiem przedstawiającym Mojżesza rozdzielającego na dwoje Morze Czerwone. Biegnie po marmurowych schodach przez puste podwórze, do zewnętrznych ogrodów. Chorszid depcze jej po piętach. Wiatr szarpie czadory dziewcząt i zwiewa im chusty z głów tak, że muszą je mocno trzymać, a i tak ich włosy fruwają na wietrze. Stopy dziewcząt uderzają w miękki grunt, błoto im ochlapuje nagie łydki, tumbany36 podwinęły aż nad kolana. Stają za rogiem domu, żeby zaczerpnąć tchu. Policzki im płoną z przejęcia. Chorszid się pochyla nad swoim wystającym brzuchem i opiera dłonie na kolanach, oddychając ciężko. – Ibrahim zabrania mi biegać, Rachel. – Oj, nie biegłyśmy znowu tak długo. – No tak, ale gdyby się dowiedział… Jeszcze gorzej by było, gdyby Zolecha nas tak zobaczyła. Boso? W błocie? – Szybko wrócimy, a nogi umyjemy w basenie przed wejściem do domu. Rachel spogląda na swoje nogi i przebiera palcami stóp w błocie tak, że chłodny, gładki muł prześlizguje się przez nie. – Mówiłam, żeby poprosić pokojówki o coś dla nas, Rachel. Nie mogę się już więcej tak z tobą bawić. Muszę być o wiele ostrożniejsza. – To co innego, jeżeli my to robimy. – Żadna różnica, po prostu jesteś dziecinna.

– Jeżeli my to zrobimy, błogosławieństwo będzie darem naszych rąk. Drzewa granatu są ciężkie od owoców, których powierzchnia przypomina starą skórę – niektóre już popękały, ukazując swoje rubinowe zęby, inne już prawie nie mają nasion, a ich białe skorupy powyjadały kruki albo wiewiórki, które skaczą po gałęziach z policzkami wypchanymi pysznym ziarnem. Rachel owija czador dookoła talii, trzymając za dwa rogi, i patrzy, jak materiał wydyma się od wiatru, kiedy opuszcza go na mokrą trawę. Staje na palcach i sięga do najbliższej gałęzi. Chwyta owoc jedną ręką i ciągnie gałąź w dół, aż słychać trzask. Gałąź zwisa, a ona trzyma w ręku owoc granatu, zaskoczona deszczem kropel spadających z mokrych liści na jej twarz. Wrzuca w fałdę czadoru owoc, który kołysze się i turla jak czerwona piłka. Chorszid wyciąga obie ręce, żeby pomóc Rachel zebrać więcej owoców. Kiedy Rachel ma już pełne ręce, Chorszid nagle puszcza gałąź, a z drzewa spadają na dziewczęta krople wody. Za każdym razem, kiedy podnoszą twarze, deszcz kropel spływa z liści na ich powieki, wargi, policzki… – Zmarzły mi nogi, Dada. Rozchoruję się. Rachel spogląda na Chorszid. Dziewczynka ma czerwone policzki, szczęka jej drży, twarz ma mokrą. Wilgotne pasma czarnych włosów przyklejają się do czoła, kontrastując z białą szyją. Jej piersi są pełne, a Rachel zauważa coraz wyraźniej rysujący się brzuch pod koszulą. Z szarych chmur na ich czoła i ramiona leją się krople deszczu. – Chodźmy – zarządza Rachel, związując poły czadoru i zarzucając tobołek na ramię. Ugina się lekko pod ciężarem. Wracają przez ogród, wyglądając zza rogu i sprawdzając, czy na podwórzu nikogo nie ma. – Zabieram ten tobół i zostawię go przy kuchni, a ty zaczynaj myć nogi – mówi Rachel i czym prędzej przebiega przez podwórko. Chorszid siada na brzegu basenu z nogami w górze. Wychlapuje wodę, myje kostki i szoruje zabrudzenia pomiędzy palcami. Rachel wraca, jeszcze wyżej podwija tumbany i wkłada szczupłe nogi wprost do zimnej wody, aż po kolana, strasząc złote rybki. Biega dookoła basenu, robiąc fale i podnosząc poły szalite. Drży z zimna. Woda się wylewa poza brzegi basenu. Chorszid podskakuje, odwraca się i zaczyna ochlapywać Rachel wodą, mocząc cały przód jej koszuli. Rachel się pochyla, nabiera wody w obie dłonie i opryskuje Chorszid, która ucieka jak najdalej. Stopy ślizgają się jej po błocie. Dziewczyna wymachuje rękami, aby złapać równowagę. Deszcz pada coraz gęściej. Dziewczęta mają mokre rzęsy, po twarzach spływa im woda, ubrania przykleiły się do ciała. – Chorszid, wracaj! Myj nogi, musimy wejść do domu, zanim Zolecha nas zauważy. – Ale przyrzeknij, że mnie nie ochlapiesz.

– Jesteś ciężarną kobietą i trzeba się o ciebie troszczyć. Głaskać i karmić, i w ogóle pieścić, jak egzotycznego ptaka z Hindustanu! A teraz wracaj. – Przyrzeknij – zastrzega Chorszid, stojąc w deszczu. – Inaczej powiem Zolesze, że mnie wyciągnęłaś wbrew mojej woli! – Idzie jednak do basenu, stawia nogi na cembrowinie i pochyla się do przodu. Rachel chwyta ją za włosy i drugą ręką chlapie jej wodą w twarz. – Masz brudny nos! – woła. – Ja ci go umyję. Chorszid obiema rękami chwyta Rachel za przegub ręki. – Dada, to boli! Rachel puszcza ją ze śmiechem, a tamta pluje i zaczyna gwałtownie kaszleć. Teraz deszcz leje już strugami, które uderzają o ziemię i o wodę w basenie. Rachel wyskakuje ze zbiornika cała mokra, krople wody kapią jej z rąk. Chorszid wyciska obiema rękami zmoczony rąbek szalite. Obie wpadają do salonu. Wiatr szeroko otwiera drzwi. Rachel je zamyka. Stoją na grubym czerwonym dywanie, na który spływa z nich woda. – Szybko, rozbieraj się! – mówi Rachel, widząc, że wargi Chorszid są sine z zimna. Pomaga jej ściągnąć ubranie, potem zdejmuje swoje. Rzuca mokre rzeczy na kupkę i otrzepuje włosy. Podchodzi do małego piecyka i drżącymi palcami rozpala węgle. Klęka nago i dmucha, by rozpalić ogień. Kiedy płomienie zaczynają strzelać, Rachel przymyka metalowe drzwiczki, ustawia nad piecykiem niski stolik i układa na nim koc. Chorszid chodzi po dywanie na palcach, z obiema rękami przyciśniętymi do brzucha. Przykrywa się kocem, a Rachel okrywa ją aż po brodę. A kiedy ciepło zaczyna się rozchodzić od stóp aż po uda i do serc, obie dziewczynki twardo zasypiają. Tak właśnie znajduje je Fatime: śpiące jedna w ramionach drugiej, nagie pod korsi37. Pod drzwiami kuchni znajduje mokry czador poplamiony czerwonym sokiem, pełen owoców granatu. Idzie za mokrymi śladami stóp w górę po schodach, przez marmurowy korytarz. Z trudem otwiera drzwi salonu przywalone stertą mokrych ubrań i widzi dwie dziewczyny śpiące na dywanie. Chorszid lekko pochrapuje. Fatime zbiera przemoczoną górę ciuchów i cicho zamyka za sobą drzwi. Idzie do kuchni i nalewa więcej wody na czaj. Kiedy sama wyszła za mąż i urodziła swoje pierwsze dziecko, była jeszcze o wiele młodsza od Chorszid. Niemowlę przyszło na świat z pępowiną zaciśniętą na szyjce, owiniętą ciasno wokół gardła. A gdy straciła swoje drugie, urodzone dwa miesiące przed terminem, była w wieku Rachel. Za każdym razem rodziła dziewczynkę. Wtedy jej mąż już był stary. Pracował jako służący w biurze gubernatora

na stołecznym rynku. – Gdyby Pan je uznał za zdolne do życia, moje dziewczynki już teraz byłyby zamężne – mówi Fatime głośno do siebie. – Już miałyby własne dzieci. Wyżyma wodę z ubrań dziewcząt i wyobraża sobie, że trzyma ciepłe, tłuste ciałka wnucząt. Wydaje jej się, że całuje ich miękkie, różowe rączki i nóżki… Mogłaby mieszkać razem z córkami, w domach ich mężów, wychowywać ich dzieci… Szurając, podchodzi do ogniska po czajnik. – B-g jest wielki – mówi półgłosem. Zaczyna rozwieszać ubrania na sznurze rozciągniętym pomiędzy ścianami kuchni. – B-g jest wielki – powtarza, ocierając oczy rąbkiem czadoru. – B-g jest wielki. B-g jest wielki. Śnieg pokrywa ziemię. Na nim widnieją ślady wiodące tu i tam. Ślady męskie prowadzą do stajen, ślady końskich kopyt w stronę bramy, kobiece ślady – tam i z powrotem do głównego basenu, do kuchni, na stopnie prowadzące do piwnicy… Słońce zakreśla niski łuk na niebie i ledwie się pokaże rano, już zachodzi. W kuchni dziewczyny żwawo pracują. Palce mają poplamione ciemnym fioletem. Czarne czadory ciasno je okrywają, chroniąc suknie. Rachel siedzi na podłodze, Chorszid kuca. Jej brzuch spoczywa pomiędzy udami. Popękane i całe owoce granatu piętrzą się pomiędzy nimi jak góra. Obok stoi wiadro z czerwonymi skórkami i pustymi, białymi skorupami, z drugiej strony kryształowa waza, pełna lśniących, rubinowych nasion. Ich palce jak najszybciej wrzucają nasiona do naczynia. Z dłoni spływa czerwony sok. Zolecha stoi przy drzwiach kuchni i czeka, aż Fatime wróci z piwnicy z owocami, przechowywanymi tam od późnego lata specjalnie na ten wieczór. Sadike i Zahra w milczeniu szorują pod fontanną garnki do gotowania, ich oddechy parują w zimnym powietrzu. Fatime wraca z wielkim arbuzem w ramionach. Układa go na podłodze i nożem dotyka napiętej, zielonej skórki. Jeden ruch – i oto owoc pęka, ukazując chrupkie, nierówne wnętrze, czerwony środek otoczony czarnymi ząbkami pestek. Fatime zdejmuje skórkę i kroi arbuz na cztery części, po czym układa je na srebrnej tacy. Potem znów idzie do piwnicy i tym razem wraca z koszem owoców kaki. Tupie nogami i macha rękami, żeby się rozgrzać. Wzrusza ramionami i z powrotem wychodzi z domu w to zimne popołudnie, aby powiedzieć jednej z dziewczyn, że ma teraz umyć owoce w prawie zamarzniętym basenie. Kobiety pracują w ciszy. W słabym świetle dnia są ponure i ospałe, tylko zimno sprawia, że się poruszają. Po naszykowaniu owoców brną po śniegu w stronę salonu o pięciu drzwiach. Ustawiają tace na stołach, a Fatime dosypuje węgli do małego piecyka i stawia nad nim niski stolik, który przykrywa

kocem. Dziewczęta odstawiają krzesła i układają wokół stolika duże poduchy. Potem bez słowa wychodzą. Sadike i Zahra żegnają się kiwnięciem głowy i idą do bramy, gdzie już czekają mężowie, by je odprowadzić do domu. Fatime zamyka się w swoim pokoju na cały wieczór. Modli się, zjada kolację i kładzie się spać. Pozostałe rozchodzą się do swoich sypialni, żeby się przygotować na wieczór. Słońce jest już teraz tylko pomarańczowym paskiem światła nad horyzontem. Rachel wygląda przez okno w chwili, kiedy Aszer odprowadza konia z podwórza do stajni. Za nim, milcząc, idzie Ibrahim. Po chwili obaj są już z powrotem na podwórku. Zatrzymują się pośrodku przy basenie. Rachel widzi, jak się naradzają, jak zawsze co wieczór, zanim się rozejdą. Aszer o czymś długo opowiada, Ibrahim słucha i potakuje. Potem Aszer odchodzi, a Ibrahim udaje się do swojej sypialni, gdzie Chorszid czesze włosy przy oknie. Aszer mija pokój Rachel i idzie do swojego gabinetu. Oczy ma utkwione w podłogę, ręce splata za plecami. Rachel czeka chwilę, po czym cichutko wymyka się na korytarz w kierunku pokoju męża. Przez okno widzi, jak Aszer zapala lampę i podchodzi do gramofonu. Kręci korbą, ostrożnie ustawia igłę na płycie i po chwili przymyka oczy. Rachel puka cichutko. Aszer na pewno słucha swojej muzyki z płyt, które zamawia u znajomych kupców z aż tak dalekich krajów jak Austria czy Francja. Z takich miejsc, gdzie mężczyźni grają na instrumentach i zapisują muzykę na płaskich, czarnych krążkach. Muzyka brzmi zupełnie inaczej niż ta, którą Rachel słyszy, gdy muzykanci grają podczas przyjęć weselnych albo bar micwy38. – Aszerze? – mówi Rachel przez drzwi. – Aszerze, mogę wejść? Mąż nie odpowiada. Rachel szerzej otwiera drzwi i ponownie woła go po imieniu. On nadal stoi tyłem do drzwi i wygląda przez okno na pokryte śniegiem podwórze. Rachel podchodzi i kładzie mu rękę na ramieniu. Mąż szybko się odwraca i chwyta żonę za przegub. Chwilę patrzy jej w oczy, po czym podnosi jej rękę do ust i całuje. Rachel, nieprzyzwyczajona do takiej czułości z jego strony, aż drży. Aszer przytula ją do piersi, zanurza twarz w jej włosach i wdycha ich zapach. Potem odsuwa ją na wyciągnięcie ręki i przypatruje się jej. Płyta się zatrzymuje. W pokoju jest cicho, słychać tylko ciężki oddech Aszera. Zawstydzona Rachel spuszcza wzrok. Mąż ujmuje jej podbródek w dwa palce i unosi, żeby ponownie spojrzeć jej w oczy. Palcami gładzi jej policzek, przesuwa wzdłuż szyi, wreszcie przyciąga ją do siebie i wsuwa wielką dłoń pod jej koszulę, żeby dotknąć skóry na brzuchu. Przesuwa rękami po jej gorącym ciele aż do niewielkich wzgórków piersi. Jej sutki twardnieją pod wpływem dotyku. Nagle, bez ostrzeżenia, ściąga jej z ramion żakiet i zdejmuje koszulę przez głowę. I oto Rachel stoi przed nim w łagodnym świetle lampy, z oczyma spuszczonymi na własne szczupłe ramiona, małe, naprężone piersi i płaski brzuch. Podnosi ręce, żeby zakryć biust, ale on odciąga jej dłonie z powrotem w dół.

– Chcę na ciebie popatrzeć – mówi. Ona nadal ma spuszczoną głowę. Zagryza wargi, żeby zęby nie szczękały z zimna i ze strachu. – No, popatrz na mnie – mówi Aszer. Rachel podnosi wzrok. – Kiedy dasz mi dziecko? – pyta mąż. Dziewczyna drży, podczas gdy on brutalnie przyciąga ją znowu do piersi i podnosi jej brodę, by spojrzeć jej w oczy. – Kiedy? – nalega. Teraz Rachel gwałtownie trzęsie się tuż przy jego ciele. Aszer drugą ręką rozwiązuje pasek jej tumbanu, który spada na podłogę. Rachel stoi z zadartą spódnicą swojego szalite. Okryte ma tylko pępek i górną część ud. Ręką ściąga szalite w dół, przez nogi. Stoi teraz naga w świetle lampy z rękami wzdłuż ciała i patrzy w ziemię. Ma gęsią skórkę i mocno zaciśnięte nogi. Trochę się pochyla do przodu, jakby czekała na uderzenie jego zaciśniętej pięści. Mąż patrzy na nią, a następnie rzuca na dywan. – Ja chcę dziecka – szepcze jej chrapliwie do ucha, starając się zedrzeć z niej resztę ubrania. – Mam już tego dosyć – mówi. – Chcę dziecka i daję ci czas do wiosny. Po kolacji Rachel siedzi w milczeniu obok Chorszid, która grzeje nogi pod kocem i łyżką zajada ziarna granatu. Rachel patrzy na tace i talerze z resztkami jedzenia i plamami oliwy. Rozmowa – jak zwykle, kiedy nie ma gości – toczy się pomiędzy Aszerem, Ibrahimem i Zolechą. Kiedy kolacja się zaczynała, Chorszid próbowała szeptać z Rachel, ale wobec jej upartego milczenia zajęła się jedzeniem. Rachel też próbowała jeść, ale coś ją odrzucało. Teraz stara się patrzeć wszędzie, byle nie na męża. Wyobraża sobie, jak służba zmywa tace i talerze. Słyszy, jak Chorszid coś nuci pod nosem podczas jedzenia. Kiedy Rachel dostrzega spojrzenie Aszera, który siedzi u szczytu stołu, jej ramiona i nogi mdleją, a oczy zachodzą mgłą. Zaczyna o czymś myśleć, ale za każdym razem, kiedy Aszer coś mówi, dźwięk jego głosu każe jej znowu usiąść bez ruchu i tylko słuchać. – Zdecydowałem, co zrobić z żądaniem dżazije39 tego goja40, piekarza Hajdari. Opłata za to, że się jest Żydem, została zniesiona już za czasów szacha Nasira al-Dina, tymczasem ci bandyci dalej uważają, że mogą z nas siłą ściągać pieniądze – mówi Aszer i zwraca się do matki. – On mówi, że albo mu sprzedamy pszenicę za połowę ceny, albo złoży na nas skargę, że Żydzi robią interesy, pomijając muzułmańskich kupców w karawanseraju. – Aszer bierze z miski garść ziaren słonecznika. Wkłada jedno do ust, rozgryza i wypluwa łupinę na podłogę, po czym zjada zawartość. Ibrahim się pochyla i też sobie bierze garstkę. – Bracie, on cierpi jak wszyscy z powodu wzrostu cen zboża – mówi. – Może byłoby rozsądne zapłacić mu micwą41 i zapomnieć o tej całej gehennie? Aszer przez chwilę rozgryza pestki, wypluwa i żuje, wreszcie zwraca się do brata: – Po to, żeby już od jutra co drugi sukinsyn mógł do nas przychodzić i żądać zapłaty? I tak już obniżyliśmy ceny. Pozostało nam już tylko oddawać pszenicę za darmo! Wyślę paru Kurdów, żeby odpowiedzieli na jego propozycję. Jesteśmy ludźmi, choćby prawo stanowiło inaczej. Najwyższy czas

dać przykład, a sprawa Hajdari to doskonała okazja. Tak się od czasu do czasu zdarza, że musimy zareagować spokojnie, ale zdecydowanie i w ten sposób udowodnić, że nie jesteśmy tak słabi, jak sądzą. Teraz nadszedł czas, żeby mężczyzna zaczął postępować jak mężczyzna. Ibrahim nadal trzyma ziarno w dłoni i patrzy na nie, zanim je w końcu rozgryzie. – Pewnie masz rację, bracie – stwierdza. – Co prawda dzisiaj po południu długo rozmawiałem z rabinem na ten temat. A on mówił, że współczucie, nawet dla wrogów, jest konieczne dla rozwoju duchowego. Aszer otrzepuje ręce, pochyla się do przodu i mówi: – Mówiąc o współczuciu… spytałeś może rabina o sytuację Kokab? – Między innymi. Tak jak wszyscy spieszył się na uroczystości Jaldy42 – odpowiada Ibrahim. – Kokab? Żona waszego kuzyna Eljahu? – pyta Zolecha. – Tylko do wczoraj – wyjaśnia Aszer. – Eljahu oficjalnie się z nią rozwiódł i oddał z powrotem do domu jej braci. – Kobiety plotły na ten temat już od miesięcy. Mówią, że pokazywała się ogrodnikowi z odkrytymi ramionami czy coś podobnie głupiego? – zastanawia się Zolecha. – Nasz kuzyn był zawsze leniwy, ordynarny, w dodatku pijak – mówi Aszer. – Pewien jestem, że Eljahu uznał, że utrzymywanie żony jest zbyt trudne i po prostu sfabrykował całą tę bajeczkę, żeby ukryć własny wstyd. – Jego siostry twierdzą, że planuje zatrzymać córkę i nie pozwoli Kokab na widywanie jej nawet na odległość, ze strachu, żeby dziewczyna nie nauczyła się od matki złych obyczajów – mówi Zolecha. – Biedna, nieszczęsna kobieta! Jak mogła przynieść rodzinie taki wstyd i katastrofę? – biada Ibrahim. – Tak, ale na tej stracie ktoś może zyskać – mówi Aszer. Odchrząkuje. – Omawialiśmy z Ibrahimem tę sprawę wyczerpująco z naszym rabinem. Mam zamiar poprosić braci Kokab o jej rękę i wziąć ją za drugą żonę. W pokoju zapada ciężka atmosfera, jak mgła, która czasami nagle pojawia się nocą. Rachel namacalnie czuje jej gęstość. Przysłania ona dalszy ciąg tego, co mówi Aszer. Rachel z trudem chwyta powietrze. Zolecha patrzy na Aszera, a potem na synową. Rachel słyszy, jak Aszer wyjaśnia jakby z wielkiej oddali: – Jeżeli do wiosny Rachel nie zajdzie… – Taka decyzja to micwa, to akt współczucia – mówi Ibrahim. – Właśnie – potwierdza Aszer. – W ten sposób Kokab uniknie wstydu, bracia pozbędą się jej z domu, a ja mogę mieć dzięki niej dzieci, jeżeli B-g pozwoli. Rachel zrywa się na nogi i rozgląda po pokoju. Drzwi! Musi do nich dotrzeć, otworzyć je i wybiec na zimne, nocne powietrze, zanim ten ciężar ją powali. Powoli idzie w tamtą stronę, chwyta za klamkę

i popycha drzwi. Widzi siebie od zewnątrz, jakby była świadkiem własnej ucieczki. Tam stoi Rachel, która wychodzi w ciemną noc, a potem idzie boso po zimnym jak lód marmurze, w dół po schodach, a następnie po śniegu – do własnego, ciemnego pokoju. Wchodzi do sypialni i zbliża się do lustra. Widzi odbicie swojego haftowanego szala na głowie, czarnych włosów, nie może jednak dostrzec rysów własnej twarzy. Ani oczu, ani nosa, ani ust… Wpatruje się w podłogę i szpera w pamięci, badając, czy istotnie w jej umyśle istnieje też obraz jej twarzy? Oczy ma brązowe, tak, nos trochę płaski, ale w sumie niebrzydki. Obserwuje swoje rysy po kolei, każdy z osobna, ale nie potrafi ich wszystkich złożyć w całość. Opiera ręce na ramie lustra, zbliża się do srebrnej powierzchni i widzi własne oczy. Kiedy już je dostrzega, oddala się o krok, by zobaczyć całą sylwetkę. Dziewczyna w lustrze się uśmiecha. Rachel drży, odwraca się i chowa twarz w dłoniach. W salonie Chorszid gorzko płacze. Zolecha klepie ją po ręce ze słowami: – No, dziecko, nie wolno ci tak rozpaczać! Pomyśl o tym małym jagniątku w twoim łonie. Musisz być spokojna dla dobra swojego dziecka. – Chorszid… – odzywa się Ibrahim. Szlochy dziewczyny ustają, patrzy na męża. – Dość tego. – Chorszid pochlipuje i ociera oczy wierzchem dłoni. – Idź do siebie. – Dziewczyna znów zaczyna cicho popłakiwać. – Dość już tego płaczu. Połóż się do łóżka. Chorszid wstaje, żeby wyjść. Po jej odejściu Zolecha zwraca się do Aszera: – Może powinieneś był to omówić ze mną, co, synu? – Tu nie ma nic do omawiania – ucina Aszer. – Ależ jest, na pewno. Zobacz, jak je wszystkie to zmartwiło. Chcesz wprowadzić do naszej rodziny nową osobę, kogoś, z kim będziemy musiały żyć. – Matko, to nie jest temat do dyskusji. – Wszystko można załatwić, Aszerze. We właściwy sposób. – Przecież jeszcze niczego nie zrobiłem. Nie poszedłem do jej braci, z nikim o tym nie rozmawiałem. Po prostu tylko wyjawiłem wam moje zamiary… to wszystko. – Powinieneś był najpierw porozmawiać o tym ze mną. Wtedy bym ci poradziła, jak masz o tym powiadomić Rachel, zamiast robić jej wstyd przy nas wszystkich. Są pewne słowa, które mężczyzna powinien mówić swojej żonie… – Żonie? A cóż to za żona, skoro nie może wykonać swojego jedynego zadania? – Tak czy owak to ludzka istota. Można było jej to jakoś inaczej, milej powiedzieć. – Jak to milej, matko? Jak jej miałem milej zakomunikować, że się ożenię powtórnie, że sobie biorę hawu43? – Aszer pochyla się w stronę matki z zaciśniętymi pięściami i syczy: – A poza tym, co ją to obchodzi? Dziewczyna ma decydować o moim losie? W dodatku dziewczyna niezdolna do tego,

co potrafi bez trudu nawet głupia krowa? – Aszer chwyta salaterkę z owocami granatu i wali nią o ścianę. – Bracie! Proszę… – woła Ibrahim, kładąc dłoń na ramieniu Aszera. Zolecha patrzy spokojnie na syna. Aszer wpatruje się w nią, czerwony z wściekłości. – Z jakiego powodu muszę marnować wszystko, co zbudowałem? Dlaczego? Dla niej, matko? Dla tej nic niewartej dziewczyny? – Aszer zaciska szczęki, odpycha rękę Ibrahima i rusza do wyjścia. – Mężczyzna, który nie ma syna, matko, to w ogóle nie jest mężczyzna. W swoim pokoju Rachel znowu odwraca się do swojego odbicia w lustrze. Dziewczyna w zwierciadle też na nią spogląda. Ogląda sylwetkę Rachel. Jest za szczupła. Ma za małe piersi. Brzuch jej się zapada, członki ma za sztywne, ręce za długie, tak samo nogi, za duże stopy, zbyt ciemną karnację. – Panie, dlaczego mnie właśnie przekląłeś? – pyta Rachel. Rzuca się z zaciśniętymi pięściami na lustro, ale ono tylko lekko brzęczy w odpowiedzi. Wali w nie czołem, tłucze pięściami znowu i znowu, i znowu… nie zauważając przy tym małych żyłek, pękających na powierzchni szklanej tafli tam, gdzie uderza, ani chwiejących się ścian. Słyszy jakiś krzyk, jakby z oddali – chociaż to jej własny głos. A po chwili wyraźny brzęk roztrzaskującego się szkła.

36 Tumban (pers.) – szerokie spodnie, noszone pod suknią, szarawary. 37 Korsi (pers.) – niski stolik, przykrywany kocem, stawiany nad piecykiem w pokoju. 38 Bar micwa (hebr.) – ceremonia obchodzona z okazji osiągnięcia przez chłopca pełnoletności, tj. po ukończeniu 13. roku życia. 39 Dżazije (pers.) – podatek pogłówny płacony przez innowierców mieszkających w państwach islamskich. W XX wieku prawie przestał funkcjonować. 40 Goj (hebr.) – określenie człowieka wyznania innego niż mojżeszowe, nie-Żyda. 41 Mitzvah, micwa (hebr.) – przykazanie w tradycji żydowskiej. Micwą nazywa się też dobry uczynek. 42 Jalda (pers.) – uroczystość najdłuższej nocy w roku, obchodzona w Iranie w noc przesilenia zimowego z 20 na 21 grudnia. 43 Hawu (pers.) – jedna z żon w małżeństwie poligamicznym.

Cztery

Z

a oknem noc. Jutro rano pewnie będzie przymrozek. Na ulicach ślisko. Trawę, a także dachy domów pokrywa biały szron. Czajnik gwiżdże. Mahbube wstaje od stołu i odmierza porcję listków herbaty.

Przypomina sobie ostatnie spotkanie z wujem Aszerem. Siedział na podwórzu okrytym śniegiem, wpatrzony w fontannę pośrodku basenu. Musiał wtedy chyba wracać z karawanseraju, bo miał na sobie gruby wełniany płaszcz. Wszedł na podwórze, ale zamiast pójść do swojego pokoju i nastawić płytę w gramofonie, jak miał w zwyczaju, zatrzymał się, usiadł na stopniach pod ścianą z freskami i patrzył na tę fontannę długo, bardzo długo. Po paru dniach umarł. Mahbube pamięta, że spała u siebie, kiedy weszła Rachel, usiadła obok niej na łóżku i bardzo spokojnie powiedziała: – Aszer nie żyje. W tym czasie Rachel już miała syna, jedynego spadkobiercę Aszera. Jej pozycja w rodzinie była ugruntowana. Kiedy więc mówiła o śmierci Aszera Malakuti, w jej głosie nie było paniki, zrozumiałej w takiej sytuacji. Nie było w nim też uczucia. Mówiła tak, jakby sprawdzała domowe rachunki. Powiedziała tylko: „Aszer nie żyje”, wstała i wyszła. Mahbube nalewa sobie herbaty i zastanawia się, o czym myślał jej wuj tego zimnego późnego popołudnia, kiedy tak się wpatrywał w fontannę. Nie był człowiekiem bezmyślnym. Pewnie w tamtym momencie – nieważne, czy wiedział o swoim nadchodzącym końcu, czy nie – zatrzymał się, żeby rozważyć wartość swego życia. Z pewnością zasługiwał na szacunek, zbudował swoje imperium, ale… co z miłością? Czy kochał? Czy był kochany? Nic w głosie Rachel, kiedy oznajmiła o jego śmierci, nie wskazywało na utratę kogoś bliskiego. Co prawda w tamtych czasach w żadnym małżeństwie miłość nie była czynnikiem decydującym. Nim Rachel została żoną Aszera Malakuti, była tylko córką piekarza. Ojciec Aszera, rebe Jusef,

już od wielu lat leżał w ziemi, gdy Aszer osiągnął wiek, kiedy powinien był sobie znaleźć żonę. Do tego czasu zdążył wielokrotnie pomnożyć majątek odziedziczony po ojcu. Każdy mówił, że Aszer Malakuti potrafi nawet łajno muła zmienić w bryłę złota. Kiedy urosła mu broda, był już najbogatszym Żydem w Kermanszahu, a dużo starsi od niego mężczyźni – zarówno Żydzi, jak i muzułmanie – którzy od pokoleń zajmowali się inwestycjami, przychodzili do niego po radę. W domu wszystkim kierował, a swojego młodszego brata, Ibrahima, traktował jak syna, doradzał mu i uczył go, a nawet surowo karcił, żądając, żeby był sprytniejszy i bardziej gorliwy w pracy nad zdobywaniem bogactwa. Zolecha patrzyła na swego starszego syna z wielką dumą, ale czasem z odrobiną lęku. Kiedy jedna z kobiet w hammamie powiedziała, że Aszer zgrywa mężczyznę, chociaż się nawet nie przespał z dziewczyną, matka uznała, że czas znaleźć mu żonę. Pewnego dnia, kiedy Zolecha przyszła odwiedzić siostrę owdowiałego piekarza, w andaruni domu zobaczyła córkę piekarza pomagającą w przygotowywaniu ciasta na chleb. Wyrabiała je rękami, a potem, cienkie jak papier, przyklejała do ścianek tanur44 na podwórzu. – Ta dziewczyna – rzekła Zolecha do Aszera po powrocie do domu – jest niegłupia i pracowita. Następnego dnia poszła do hammamu, wiedząc, że będzie tam Rachel z ciotkami, i obejrzała sobie dziewczynę z daleka. Wybrana synowa nie miała żadnych deformacji i mogła się pochwalić zdrową skórą. – Tak, ta będzie dla ciebie dobrą żoną – oznajmiła potem Aszerowi, a on się z nią zgodził, że powinna się spotkać z ciotkami dziewczyny i powiedzieć o ich zamiarach. Po wstępnej rozmowie między kobietami przyszła kolej na mężczyzn. Aszer z wujami weszli do domu piekarza i siedli na dywanie, wsparci na poduszkach ustawionych przy ścianie niewielkiego pokoju. Najstarszy wuj Aszera zajął miejsce po jego prawej, a Ibrahim po lewej stronie, dokładnie naprzeciwko piekarza. Okna były otwarte, a lekki wietrzyk, poruszając koronkowymi zasłonami, mile chłodził jego spocone czoło. – Denerwujesz się? – wyszeptał Ibrahim. – W końcu w tym interesie chodzi o moją żonę – odparł Aszer. Nie denerwował się. Ale ten pokój… Było w nim tylu ludzi, że panował straszny zaduch. Wypełniały go podniecone szepty kobiet ukrytych obok i podpatrujących zza postrzępionej zasłony, która oddzielała dwa pokoje, zresztą jedyne w tym malutkim domku. Aszer czuł na sobie badawcze spojrzenia zgromadzonych niewiast. Obserwowały jego każdy gest, sprawdzały wzrost, obliczały szerokość ramion, zastanawiały się, czy linia jego podbródka oznacza siłę, czy też przesadną dumę maskującą słabość… Może się nawet podśmiewały z jego sposobu siedzenia? Aszer rozluźnił mięśnie i tak ułożył sobie poduszki pod plecami, żeby móc się opierać o ścianę, a przy tym siedzieć prosto. Spojrzał na swoje dłonie złożone na podołku i po chwili oparł je na

kolanach skrzyżowanych nóg. Kiedy uznał, że przyjął prawidłową postawę, a jego oblicze budzi szacunek, zwrócił się do piekarza, nie patrząc wprost na niego, ale koncentrując uwagę na różach w wazonie stojącym w niszy na ścianie nad jego głową. Piekarz rozmawiał z mężczyzną siedzącym obok, swoim bratem, sprzedawcą przypraw, którego Aszer znał z karawanseraju. Obracał w palcach kulki tasbih45, a drugą z roztargnieniem klepał się po kolanie. Brat mówił do niego przyciszonym, ale natarczywym głosem. Przerywał tylko, by się uśmiechnąć w stronę pokoju zajmowanego przez rodzinę Aszera, kilka razy pochylając głowę w ukłonie, zanim nie zaczął szeptać. – Pewnie mówi staremu, żeby zażądał za nią wyższej sumy, niż proponujemy – cicho powiedział Aszer Ibrahimowi. – Może pozwól mówić wujowi Mosze, po prostu z szacunku – zaproponował Ibrahim. Aszer spojrzał na siedzącego obok wiekowego wuja. Tam powinien był siedzieć jego ojciec. To jego ojciec powinien być obok niego przez te wszystkie lata. Jak zadowolony byłby rebe Jusef, gdyby widział, w jaki sposób mężczyźni w karawanseraju zwracają się do Aszera, z jaką dumą by obserwował lojalność kurdyjskich wieśniaków wobec niego! Oni dwaj mogliby pracować razem, ramię w ramię, wspólnie budując swoją przyszłość. A kiedy ojciec byłby już za stary, porzuciłby interesy, złożył je w kompetentne ręce syna, a sam odpoczywał, otoczony wesołymi głosami wnucząt, synów i córek Aszera, które nie widziałyby świata poza dziadkiem i byłyby dla niego żywym dowodem na to, że w tym wiecznym trudzie jest jakiś sens i że nie żył na próżno. Aszer poczuł ciężar na piersiach. Teraz zwrócił uwagę na głosy chłopców bawiących się na ulicy. Jakiś domokrążca przerwał im zabawę swoim śpiewnym: „Fasole, fasole, najzieleńsze, najświeższe fasole!”. Dzieciaki podjęły jego śpiewkę, przedrzeźniając go i dodając własne, nieprzyzwoite słowa, aż w końcu śpiew zastąpiły przekleństwa domokrążcy i tupot uciekających dziecięcych nóg. Pozostali mężczyźni w pokoju przerwali rozmowę, również słuchając odgłosów dochodzących z ulicy, i w pokoju zapanowała niezręczna cisza. – Chłopcy – stwierdził najstarszy wuj Aszera – dar niebios… ale diablęta! Mężczyźni w pokoju się roześmieli. – Tak, dar niebios. Jeżeli swoimi wyskokami nie spowodują, że każdy włos na głowie ci osiwieje – westchnął piekarz. – Ale córka… o, to prawdziwe błogosławieństwo, wygoda, balsam na zranione serce na starość. W pokoju na chwilę zapadła cisza, po czym rozległ się brzęk naczyń do herbaty. Jakaś ręka odsunęła kotarę i pojawiła się kobieta w czadorze, prawdopodobnie jedna z ciotek. Ze skromnym uśmiechem na ustach podała czaj i daktyle. Szepcząc „proszę, proszę”, obsługiwała każdego mężczyznę, na końcu zaś piekarza, który nie patrząc, odebrał od niej spodek i szklaneczkę. Delikatnie ujął naczynie i wylał trochę herbaty na spodek, trzymany w drugiej ręce. Głośno dmuchnął w talerzyk,

po czym upił łyk. Kobieta rozejrzała się po pokoju. Jej wzrok o sekundę dłużej zatrzymał się na Aszerze, po czym skłoniła głowę i zniknęła za zasłoną. – Gościnność w twoim domu jest godna pochwały – stwierdził wuj Aszera. – Ależ to nic… dla tak dostojnych gości! – Nie, doprawdy to dla nas zaszczyt. – Nie, nie, to zaszczyt dla mnie, że byliście łaskawi odwiedzić mój dom. – Przyszliśmy tutaj z pewnymi zamiarami, które, miejmy nadzieję, okażą się warte ciebie i twojego domu. Przybyliśmy poprosić cię, żebyś dał nam za żonę swoją córkę. – O, ona jest dla mnie więcej niż córką, jest nie tylko dziewczyną! Taka mądra, tak ciężko pracuje. Warta jest dwunastu synów, naprawdę. – Aszer to klejnot, nie syn. Gdybym miał takiego syna jak on… co prawda jest dla mnie jak rodzony syn. – Wuj skłonił głowę w stronę Aszera. – Ten młodzieniec jest jednym z najbogatszych kupców w karawanseraju spośród wszystkich, i Żydów, i gojów! Bogactwo mego brata – zichrono liwracha46 – rozprzestrzenia się w rękach Aszera niczym chwast! Jest właścicielem trzech wsi i ziemi w kilku innych… – Tak, tak, młodzieniec godny wszelkich pochwał – przerwał piekarz. – Niestety! Bogactwo materialne nie wypełni jednak serca… – Tak – potwierdził wuj – ale brzuch wypełni – dodał, klepiąc własny, wydatny brzuszek. Mężczyźni cicho się roześmieli i wypili czaj. Piekarz też się uśmiechał i kiwał głową. Odstawił szklankę i spodek i jeszcze raz podniósł do góry swój tasbih. Przesuwając paciorki pomiędzy palcami, mówił: – Rachel to prawdziwy klejnot. Nie jest taka jak inne dziewczęta, co to cały dzień tylko plotkują albo śpią. Jest rzadkim, rzadkim klejnotem. A ponieważ straciłem swoją biedną żonę, wprost nie mogę znieść myśli, że i ją mógłbym utracić. – Potrząsnął głową. – Jeszcze nie widziałem takiej dziewczyny jak ona. Przykro mi, ale nie mogę spełnić waszej prośby. W pokoju ponownie zaległo milczenie. Aszer wiedział oczywiście, że to po prostu rytuał, ale mimo to poczuł się urażony. Odchrząknął, a wuj dotknął jego ramienia. – No cóż, na nas pora. Inaczej sprawimy kłopot naszemu domostwu – wygłosił wuj, podnosząc się z widocznym trudem. Pozostali mężczyźni także wstali. Po rozlicznych uprzejmościach, ukłonach i podziękowaniach dla gospodarza Aszer znowu znalazł się na ulicy. Stał w oślepiającym słońcu popołudnia, mrugając oczyma. – No cóż, synu… te zwyczaje potrafią być kłopotliwe – przyznał wuj, poklepując Aszera po ramieniu. – Przecież wszyscy w tym pokoju doskonale wiedzą, jakie to by było szczęście dla tego piekarza –

dodał Ibrahim. – Tak, ale ojciec musi odmówić, inaczej straci twarz. To bardzo ważne – wyjaśnił wuj. – Tak dla niego, jak i dla Aszera. Nie chcemy, żeby ludzie mówili, że narzeczona Aszera została mu narzucona. Aszer uśmiechnął się do wuja. – To kiedy wracamy? – spytał. – Za tydzień. – Czy wtedy ją zobaczę? – Z pewnością – zapewnił wuj. – Ten piekarz nie może sobie pozwolić na to, żebyś stracił zainteresowanie jej osobą. Po tej „odprawie” Aszer i wujowie odczekali tydzień, po czym ponownie spotkali się z piekarzem i jego rodziną. Gdy już usiedli na dywanie i oparli plecami o poduszki ustawione pod ścianami, za zasłoną dało się słyszeć małe zamieszanie. Po chwili, wypchnięta z drugiego pokoju spoza postrzępionego materiału, stanęła przed nimi Rachel. Zasłona nieco wybrzuszyła się w jednym miejscu i czyjaś ręka pchnęła Rachel dalej na środek pokoju. Trzymając ciężką tacę, dziewczyna zrobiła niepewny krok do przodu, zatrzymała się i rozejrzała. Wreszcie jej wzrok spoczął na Aszerze, po czym szybko znowu utkwiła oczy w podłodze. Chwilę odczekała, po czym podniosła głowę, spojrzała kamiennym wzrokiem i przeszła po dywanie, balansując tacą w ręku ze spokojnym wdziękiem. Pochyliła tacę najpierw przed wujem Aszera i powiedziała: – Proszę… Mężczyzna wziął spodek i szklaneczkę z czajem, po czym chwilę się wahał, zanim wybrał ciastko. Jego wyciągnięty palec wskazywał beheszti, potem bakławę. Wreszcie wybrał kwadracik sohan47 ze słowami: – Dziękuję ci, córko. Słodycz z twoich rąk z pewnością jest dla nas zapowiedzią słodkich dni. Policzki Rachel pokryły się szkarłatem. Przez moment patrzyła w stronę zasłony. Aszer obserwował profil dziewczyny. Jej delikatne rysy i piękną linię kości policzkowych. Zrobiła krok w jego stronę, a on się uśmiechnął sam do siebie. Wyciągnęła ku niemu ręce z tacą. Bursztynowy płyn w szklaneczkach zakołysał się, a brzęk srebrnych łyżeczek ukazał wielkie zdenerwowanie Rachel. – Proszę… – wyszeptała. Oczy miała utkwione w herbacie i ciastkach. Aszer przyglądał się jej szyi i wyraźnie widocznym obojczykom. Mimo iż taka szczupła, dziewczyna miała wiele wdzięku. Zerknął na jej dłonie. Ich skóra wydała mu się taka gładka… Dziewczyna była trochę za chuda, ale z pewnością po pierwszym dziecku jej biodra staną się szersze… Zorientował się, że trochę za długo wybiera sobie ciastko, zatem szybko wziął jedno, inaczej

gospodarz mógłby uznać za obrazę jego zbyt powolną ocenę zarówno córki, jak i smakołyków. Rachel przeszła dalej, by poczęstować Ibrahima, zaś Aszer nalał sobie trochę herbaty na spodek i dmuchnął na parę wirującą nad gorącym płynem w padającym przez rolety świetle. Kątem oka zauważył bose stopy Rachel. Mimo pozornie miarowych ruchów pomalowane henną palce jej nóg zaciskały się nerwowo na czerwonej wełnie dywanu. „Tak”, pomyślał. „Ta będzie odpowiednia”. Aszer skinął w stronę Ibrahima, a ten w odpowiedzi się uśmiechnął i wzruszył ramionami. Wówczas Aszer popatrzył na wuja, a staruszek odpowiedział mu tym samym, bez mrugnięcia, czekając, aż Aszer podejmie decyzję dotyczącą ślubu. Aszer lekko skinął głową i szybko przymknął oczy na znak zgody. Wuj się uśmiechnął i przechylił w bok, by poklepać bratanka po kolanie. Potem odchrząknął. Piekarz patrzył teraz wprost na wuja, który ponownie się uśmiechnął i skinął głową. Rachel akurat skończyła obchód gości i podeszła do ojca z ostatnią porcją herbaty. Piekarz wziął szklankę i spodek i szepnął coś cicho do dziewczyny. Ta się odwróciła tak, że kątem oka mogła widzieć Aszera, po czym ponownie zniknęła za zasłoną. Kiedy ucichł szept kobiet w przyległym pokoju, mężczyźni rozpoczęli rzeczową dyskusję na temat posagu i prezentów. Przygotowania do ślubu już same w sobie były uroczystością. Mahbube wspomina tamte dni jako najszczęśliwsze w jej całym dzieciństwie. Dom pełen kobiet, śmiejących się, plotkujących i ciągle coś zajadających. Rozweselone dzieciaki wykradały smakołyki, których było mnóstwo, dorośli jednak dobrodusznie udawali, że nie zwracają na to uwagi. W ogrodach i w domu panował taki hałas, że Mahbube przez chwilę czuła nawet swoją przynależność do tych ludzi. Teraz się rozgląda po pogrążonej już w mroku kuchni. Gdzieś na odległych wzgórzach słychać wycie kojota. Jego bracia w odpowiedzi zanoszą się chichotem. Mahbube wyobraża sobie królika, na którego polują. Pościg, szalony bieg, radość z polowania… W domu jest zimno. Mahbube bierze filiżankę z herbatą, ale i ona wystygła. Zamyka oczy i wspomina. Kobiety gromadziły się nawet z powodu drobnych spraw w nadziei, że pokonają w ten sposób codzienną monotonię. Spotykały się w celu skubania brwi panny młodej, w szóstą noc po urodzinach córki, z okazji pierwszego posiłku dziecka, wreszcie, żeby sprawdzać krew na prześcieradle panny młodej po nocy poślubnej. Okazją do zebrań był każdy dzień świąteczny, a także przygotowania uroczystych posiłków na te święte dni, jak również na wieczerze szabatowe. Czasami też wpadały do cudzych domów po prostu po to, żeby dostarczyć nowinek, podzielić się radością, opowiedzieć

o czyimś bezwstydnym zachowaniu, pomóc matce w żałobie po stracie dziecka, pocieszyć, poradzić, opowiedzieć jakąś historyjkę, przekazać innym coś, co się podsłuchało, przynieść talizman chroniący przed poronieniem, dać lekarstwo na zdobycie z powrotem uczucia zbłąkanego męża, powiedzieć o złym zachowaniu ewentualnych narzeczonych, poplotkować na temat bezwstydu niektórych panien młodych, oddać pożyczone naczynia porcelanowe, przeprosić, pomodlić się, wybaczyć… Pukały do ciężkich drewnianych wrót kołatką po prawej stronie, uderzając żelazem o żelazo tak, że kobiety w domu od razu wiedziały, że pod drzwiami stoi inna kobieta: siostra, przyjaciółka, szwaczka… Jeżeli pukał mężczyzna, robił to kołatką po lewej stronie, która wydawała dużo niższy dźwięk. Wtedy kobieta z domu w odpowiedzi kładła palec na ustach, by zamaskować swój głos, zanim zapytała, kto puka i po co – tak, by słodycz jej głosu nie wywołała w przybyszu za progiem jakichś grzesznych myśli, nie pobudziła go do wtargnięcia przez otwarte drzwi i zniesławienia jej. Zresztą kobieta rzadko otwierała drzwi nieznajomemu mężczyźnie, chyba że to był domokrążca sprzedający igły i nici albo któryś z ludzi wykonujących za parę groszy drobne domowe prace, jak czyszczenie garnków, wyciąganie wiader z dna studni czy ostrzenie noży. Ale jeżeli pukała kobieta, mieszkanki wpuszczały do środka zawoalowaną postać. Jeśli w domu nie było akurat żadnego mężczyzny, przybyła już przy wejściu zrzucała z twarzy ruband, a z ramion czador, zdejmowała z głowy chustę, rozpuszczała włosy, zsuwała z nóg pantofle, podwijała rękawy koszuli i z głośnym śmiechem wchodziła do andaruni, podnosiła spódnicę, by umyć nogi w basenie, jeśli było gorąco, ochlapywała sobie wodą twarz, pozwalała się poczęstować miętowym szerbetem48 albo czajem, po czym siadała i zaczynała się słowna biesiada. Mahbube wspomina, jak rok po śmierci Aszera w całej żydowskiej mahalle rozeszła się wiadomość, że Rachel szuka żony dla Jusefa, jedynego spadkobiercy majątku rodziny Malakuti. Kołatka w drzwiach co chwilę wtedy oznajmiała o nadejściu kolejnej ewentualnej narzeczonej wraz z ciotkami i matką, które się tu zatrzymały tylko ot tak, po drodze stamtąd dotąd, choćby po to, żeby okazać Rachel swój szacunek. Mahbube siedziała w swoim pokoju, ucząc się do egzaminu, kiedy wpadała po nią jedna z służących. Rachel nalegała, żeby Mahbube dotrzymała towarzystwa takiej dziewczynie, podczas gdy ona zabawiała starsze kobiety. Mahbube niechętnie zaginała wtedy róg strony w książce, zamykała ją i wstawała z westchnieniem. Potem chyba godzinę musiała siedzieć w salonie, sącząc herbatę i starając się rozmawiać z dziewczyną, by móc zdać Rachel sprawozdanie, czy kandydatka się nadaje, czy nie. Czasem jednak dziewczyna nie była zbyt rozmowna. Niemniej przeważnie te kobiety wiedziały, że takie spotkanie jest dla nich okazją do zaprezentowania się, i chętnie rozmawiały z Mahbube. Zazwyczaj były to panny, które nigdy nie chodziły do szkoły, a nawet jeżeli, nie przywiązywały szczególnej wagi do nauki, zatem Mahbube z reguły natrafiała na ścianę milczenia. Zerkała w stronę Rachel, która jej odpowiadała tym samym, aż ta znalazła inny temat do rozmowy. Po wyjściu gości Rachel zaczynała wypytywać:

– Czy może za dużo czyta? – pytała. – Czy nie za bardzo się interesuje złotem i błyskotkami? Czy wydała ci się potulna? Próżna? Leniwa? Czy nie wyczuwasz w niej ladacznicy? Albo kobiety, która by żądała od męża tego czy owego? Pewnego dnia zjawiła się kolejna dziewczyna z matką i ciotkami. Piękna. Nieśmiała. Do piersi tuliła lalkę. Usiadła cichutko i słuchała, jak kobiety rozmawiają. Gdy Mahbube zajęła miejsce obok niej, spojrzała na nią i spytała: – Może chcesz potrzymać moje dziecko? Mahbube bez słowa wzięła lalkę i zaczęła ją kołysać w ramionach. – Jak ma na imię? – spytała w końcu. – Hanna – odparła dziewczyna. Mahbube oddała jej lalkę. – Jest bardzo dobrze wychowana – orzekła. – Musisz być cudowną matką. Dziewczynka się uśmiechnęła i przez resztę wizyty zajmowała się swoim dzieckiem. Kiedy dziewczynka i towarzyszące jej kobiety wyszły, Rachel popatrzyła na Mahbube i rzekła: – Ona mi przypomina Chorszid. Przez chwilę siedziały w milczeniu. Mahbube była ciekawa, czy dziewczynka miała jej twarz, czy jej maniery, a może chodziło o to, jak kochała swoje dziecko, ale Rachel ruszyła do wyjścia, zanim zdążyła zapytać. – Powiedz służącym, że decyzja już jest podjęta – rzuciła Rachel, nie odwracając się. – Przekaż im, żeby odsyłały od bramy wszystkie pozostałe. Mahbube siedzi w swojej kuchni w ciszy. Już nie słyszy kojotów wyjących na wzgórzach. Postanawia zapalić światła, ale przez okno widzi ogród… srebrzysty w świetle księżyca. „Samotność to uczucie, którego można dotknąć”, myśli. „To obecność nieobecności”. Zamyka oczy, by w ten sposób wypędzić z kuchni ciemność i spokój nocy, kiedy nagle słyszy głosy gawędzących kobiet. Widzi Zolechę na tydzień przed ślubem Aszera. Stoi pośród kobiet jak kapitan przy sterze statku. Każda służąca ma swoje zadanie: gotowanie, pieczenie, pranie… Przychodzą wcześnie rano i solidnie pracują aż do popołudnia, po czym wracają do domów, gdzie szykują kolację swoim mężom i braciom, zanim tamci wrócą po całym dniu pracy. Im kobiety są radośniejsze, tym lepsza prognoza dla przyszłego małżeństwa. Dlatego stale się śmieją, a często nawet śpiewają. Jednego z tych szalonych dni przed uroczystościami weselnymi Aszer postanowił wysłać Ibrahima do karawanseraju w interesach, podczas gdy on sam pozostał w domu, żeby popracować nad rachunkami, obliczyć zyski i podatki. Przez cały dzień próbował zagłuszyć nieustanny hałas kobiecych rozmów i śmiechów, zamykając okna i nastawiając gramofon, jednak już w południe zdał sobie sprawę, że większe szanse na skupienie uwagi miałby w zgiełku bazaru niż we własnym domu.

Wysunął głowę przez drzwi i wyjrzał na korytarz, żeby sprawdzić, czy jakaś krnąbrna ciotka go nie złapie i nie zacznie doradzać albo któraś z kuzynek nie wciągnie w godzinne plotki o czyjejś córce. Było już jednak po obiedzie i wszystkie kobiety wycofały się do wielkiego salonu, żeby odpocząć podczas popołudniowej sjesty. Ostrożnie wyszedł z gabinetu i cicho zamknął drzwi. Pogrążony w myślach szedł przez podwórze do stajen, gdy nagle usłyszał czyjś śpiew. Podniósł wzrok i ujrzał coraz bardziej pomarańczowe barwy popołudnia. Czuł ciężar sierpniowego upału i przepełniający powietrze zapach więdnących róż. Młoda żona jego kuzyna, Kokab, stała w basenie obok fontanny. Woda wokół niej była bardziej niebieska niż kiedykolwiek. Spódnicę zatknęła za pasek tak, że odsłaniała kolana i łydki lśniące w płytkiej wodzie. W basenie pływały czerwone jabłka, kręcąc się w kółko i gromadząc wokół jej nóg. Kiedy je odsuwała ręką, odpływały. Wstała, żeby z powrotem owinąć czador wokół talii, a kiedy się nachyliła, by dalej myć jabłka, jej gęste czarne włosy sięgnęły wody. Śpiewała. Oczy Aszera przesunęły się po gładkiej, białej skórze jej gardła, po rytmicznie unoszącej się i opadającej białej linii pomiędzy piersiami. Patrzył na nią, a jej piękno rozpaliło w nim pożądanie większe od każdego, jakiego dotychczas doznał. W tym momencie Kokab podniosła wzrok i napotkała spojrzenie obserwującego ją mężczyzny. Aszer nie mógł się poruszyć. Wpatrywał się w kobietę stojącą w fontannie, przyłapaną w chwili samotności, i wiedział, że oddałby wszystko – bogactwo, przyszłość swojego potomstwa, cześć własnego nazwiska – za możliwość posiadania tej kobiety, której nie wolno mu było tknąć. Stał jak zamarznięty w upale popołudnia, z otwartymi oczyma, i z przerażeniem zdawał sobie sprawę ze swojej bezbronności wobec tego pragnienia. A ona spojrzała na niego swoimi czarnymi, zwierzęcymi oczyma, z lekko pochyloną głową, po czym wróciła do swojego zajęcia, jakby Aszer był tylko wróbelkiem, małym, zakurzonym ptakiem, podskakującym w piasku podwórza. Odwrócił się i szybko poszedł do stajen. Było mu gorąco – tym razem ze wstydu. Nie pamiętał, jak przeprowadził potem konia obok Kokab i dalej, na ulicę, ale już wkrótce jechał konno aż do podnóża pobliskich gór, wznosząc za sobą tumany pyłu. Podnosił się i opadał w siodle z napiętymi mięśniami. Nie słyszał nic poza jej śpiewem, nie widział nic poza obojętnością jej spojrzenia. Cały czas myślał tylko o tej chwili na podwórzu i wyobrażał sobie, że podchodzi do fontanny, wpycha Kokab do wody, łapie za nagie ramiona, ciągnie za włosy i zmusza do zwrócenia na niego tych swoich czarnych, zwierzęcych oczu i spojrzenia inaczej – nie tak obojętnie! Ściskał piętami boki konia i wyobrażał sobie, jak na jej gładkim ciele pojawiają się sińce, jak biel jej skóry jest dowodem jego zranionej dumy, jak jej policzki pokrywają się rumieńcem wstydu… Kiedy jego wściekłość się uspokoiła w chłodzie wieczoru, powolnym truchtem wrócił do domu, marząc o tym, jak ją przeprasza z ustami przysuniętymi do muszli jej ucha i jak siedzą razem głęboko

skryci w gąszczu jego ogrodu. Zobaczył ją ponownie dopiero tydzień po swoim ślubie. Tego poniedziałku wszyscy członkowie jego rodziny, dalecy krewni i przyjaciele z dzieciństwa przybyli wraz z muzykami uderzającymi w struny swoich kamancze i tarach49, zawodzącymi o miłości na nejach,50 wybijającymi rytm na dafach51 unoszonymi nad głową. Aszer śpiewał i tańczył razem z gośćmi. Pił wino szklankami i rozmawiał z kuzynami i wujami o swojej przyszłości. Kiedy stał, przyjmując błogosławieństwo starej ciotki, po drugiej stronie podwórza zobaczył Kokab, opartą o pień topoli, z dala od tłumu, wpatrzoną w ostatnie lśniące pasmo czerwieni zachodzącego słońca na horyzoncie. Krew w żyłach Aszera zapłonęła i wpełzła w jego ręce, potem w górę, do twarzy. Mężczyzna aż się zląkł, że stara kobieta, która go trzymała za rękę i mówiła o jego przyszłych radościach i o zaletach nowo poślubionej żony, może wyczuć te zmiany w ciele i poznać to, co go w gruncie rzeczy napełniało wstydem. Wyrwał jej rękę z dłoni i z uśmiechem podziękował wylewnie za dobroć, po czym co prędzej uciekł. Stanął ukryty pośród setek rozmawiających, śmiejących się ludzi. Dzieliła go wtedy od Kokab cała szerokość podwórza, ale miał wrażenie, że są bardzo blisko siebie, że niemal czuje jej lekki oddech na swoim ciele. Odwrócił się, przestraszony, że go ktoś przyłapie podczas jego własnego wesela na czymś tak karygodnym jak wpatrywanie się w kobietę należącą do innego mężczyzny. Jego kuzyn Eljahu był wówczas gdzieś w oświetlonym latarniami ogrodzie. Aszer wyobraził sobie jego głowę: była wielka, okrągła, z grubymi, mięsistymi wargami. Wydatny nos zrobił się czerwony od wina, zęby były już pożółkłe od tytoniu. Aszer przypomniał sobie, jak jego kuzyn wyglądał nagi w hammamie. „Jakim cudem mężczyzna z rękami i ramionami jak kobieta może się uważać za godnego posiadania takiej żony?”, zastanawiał się. Ponownie podniósł wzrok i w tym momencie Kokab się odwróciła. Napotkała jego wzrok i wpatrywała się w niego, a on sprawiał wrażenie uwięzionego jej spojrzeniem, przerażonego i zachwyconego zarazem. Pomiędzy nimi płynął korowód tańczących kobiet, a Kokab nadal wpatrywała się w niego. On też patrzył na nią – i cały świat wirował wokół nich: ogród, głosy, muzyka, ciemne już w zapadającym mroku wierzchołki drzew, pierwsze gwiazdy, które się pojawiły na nieboskłonie… Ponad głowami tańczących kobiet Aszer obserwował milczącą Kokab, która stała samotnie, zapatrzona – najpierw w zachodzące słońce, teraz w niego. Nie brała udziału w ogólnej radości i szaleństwie pozostałych gości. A potem odeszła. Zniknęła w tłumie, a on jej szukał, aż ciemność całkiem zapadła i tylko latarnie świeciły, rzucając

długie cienie. Nie był już w stanie rozróżnić twarzy gości. W odpowiedzi na życzenia i błogosławieństwa mamrotał uprzejme formułki. W końcu tłum poniósł go w stronę drzwi prowadzących na wąskie uliczki. Popychany naprzód słowami zachęty i rękami poklepującymi go po plecach szedł za matką, która niosła na głowie tacę z klejnotami – darem dla narzeczonej. Cała procesja wylewała się na zewnątrz z głośnym śpiewem i szła w stronę domu piekarza. Kilka razy Aszer spoglądał za siebie, ale czyjeś ręce czym prędzej chwytały go pod łokcie, a chór obiecywał, że to oznacza początek radosnego życia. Zanim się zorientował, już wchodził wąskimi drzwiami do domu przyszłego teścia, a tam, na krześle ustawionym pośrodku pokoju, siedziała Rachel, otoczona głośno zawodzącymi kobietami oraz gwiżdżącymi mężczyznami i muzykami, tylko czekającymi na chwilę, żeby zacząć grać. Aszer stał nieruchomo przed Rachel, patrząc na nią, jakby była kimś zupełnie obcym. Podniosła na niego oczy, sama też pełna strachu, i natychmiast spuściła wzrok na własne kolana. Po chwili znowu na niego spojrzała, a on skinął głową, ale zanim zdołał w ten sposób zapewnić, że ją poznaje, otaczająca dziewczynę grupa kobiet zaczęła ją stroić w prezenty od rodziny narzeczonego: na ramiona narzuciły jej szyty złotą nicią szal, na ręce, od przegubów do łokci, powkładały złote bransolety, na palce – pierścienie ze szmaragdami, na włosy – ciężkie złote ozdoby, a do naczynia, które trzymała na kolanach, wpadały złote monety, dźwięcząc „klink, klink, klink” w takt muzyki. Potem nadszedł następny dzień. Kiedy Aszer jeszcze spał, przyszli do niego mężczyźni: brat, nieżonaci kuzyni i przyjaciele z lat chłopięcych. Klepali go po policzkach, aż otworzył oczy, i kazali się napić gorącego czaju. Przechwalali się ze śmiechem, podczas gdy on nadal uginał się pod ciężarem poprzedniej nocy, która leżała mu na sercu. Podnieśli się od zastawionego potrawami sofre, pomogli mu wstać z podłogi i zaciągnęli, jak rannego po bitwie, do hammamu. Tam głośno śpiewali i opowiadali sprośne dowcipy, pękając ze śmiechu. Aszer też śpiewał i śmiał się, ale cały czas miał wrażenie, że tylko część jego istoty tkwi tego popołudnia w łaźni parowej. Minęła kolejna noc i jeszcze jeden dzień. Salon domu Aszera nadal był pełen ludzi, tłumów wylewających się na podwórze i spacerujących po zewnętrznych ogrodach. Krewni otaczali go bez przerwy aż do czwartkowego zmierzchu. W końcu udało mu się wymknąć gościom i wrócić do swojego gabinetu. Usiadł przy biurku, na którym leżały książki i liczydła, i nastawił płytę z sonatą Księżycową Beethovena. Do gabinetu wszedł najstarszy z wujów, stanął przy jego biurku i spytał: – Ukrywasz się? Aszer nie wiedział, co odpowiedzieć. Wuj poklepał go po ramieniu ze słowami: – Chodź, synu, nie ma się czego obawiać! Dzisiaj jest noc radości, a jutro wieczorem twoje

szczęście będzie jeszcze większe. Aszer wstał obojętnie i pozwolił się prowadzić za rękę starszemu panu. Weszli do pokoju, w którym stała Rachel. Za jej plecami zachodzące słońce świeciło przez okno tak mocno, że Aszer mógł dostrzec tylko ciemną sylwetkę kobiety. Podprowadzono go do niej. Nie patrząc na twarz przyszłej żony, zakrył jej oczy welonem. Pod tą siatką haftowaną złotą nicią mogłaby skrywać się Kokab… „Za chwilę zacznie się modlitwa”, pomyślał. „Będzie wino, pierścionek, tłuczenie kieliszka, będą świadkowie, podpisywanie umowy ślubnej i skonsumowanie małżeństwa… Jutro wieczorem w moich ramionach znajdzie się nagie ciało Rachel… ale nie tamtej, przez którą drżę, której spojrzenie skradło mi duszę…”. Odwrócił się i opuścił pokój, minął starego piekarza, wujów, śpiewających i klaszczących gości i podszedł do starego rabina, czekającego już pod chupą52. Spod baldachimu Aszer obserwował, jak Rachel podchodzi do niego. Powietrze przeszywały zawodzenia kobiet, które roznosiły się wokół tak, że kolana się pod nim uginały. Goście klaskali i śpiewali, a Rachel podchodziła coraz bliżej, z twarzą okrytą welonem, trzymana z jednej strony za rękę przez owdowiałą ciotkę, a z drugiej – przez Zolechę. Po chwili obie kobiety puściły jej dłonie. Aszer usłyszał swój własny, szybki oddech. Zamknął oczy. Rachel obeszła go raz – poczuł jej bliskość. Drugi raz – już czuł zapach jej ciała i wody różanej. Okrążyła go po raz trzeci, a on w myślach widział spojrzenie innych, czarnych, zwierzęcych oczu. Czwarty raz – próbował sobie przypomnieć oczy swojej narzeczonej, oczy tej dziewczyny, która teraz krąży dookoła niego. Piąty raz… za nic nie mógł sobie przypomnieć oblicza tej dziewczyny, żadnego rysu jej twarzy. Szóste okrążenie – Aszera opanował potworny strach. Marzył o tym, aby móc zatrzymać czas, uciszyć gości, rabina, swój własny oddech – i cichutko wymknąć się w noc. Wsiąść na konia, wyprowadzić go spokojnie na ulicę, pojechać daleko, na pola, w góry! Zatrzymać tę chwilę, sprawić na przykład, żeby wszyscy zapadli w głęboki sen, a on mógł uciec… Otworzył oczy i zobaczył Rachel okrążającą go po raz siódmy. Stanęła obok niego, ktoś włożył jej dłonie w jego bezwładne ręce, ale nie czuł ani ciepła własnego ciała, ani jej. Między nimi nic nie iskrzyło. Nagle jego ciało pokryło się zimnym potem. „To właśnie jest moja śmierć”, pomyślał. Potem słuchał słów rabina, pił wino i słyszał swoją własną odpowiedź: – Harei at mekudeszet li be-tabaat zo ke-dat Mosze we-Israel53. Widział swoją drżącą rękę, jak wkłada złoty pierścionek na wysunięty palec Rachel, i wszystko to, co wykonywało jego ciało, wydawało mu się zupełnie nieprawdopodobne. To, co robiły ręce i mówił jego głos, było zdradą! Słyszał, jak rabin odczytuje ketubę54, a następnie każe mu ponownie się napić. Aszer podniósł do

ust kieliszek z czerwonym winem i nagle zrozumiał – z przestrachem – że oto sam siebie oszukał i że ta zdrada wniknęła głęboko do jego serca, że ten złodziej w ciemnościach, wywołany przez niego samego, już niebawem ostrzem sztyletu rozedrze jego duszę. Wino parzyło gardło. Czuł, że ten żar przenika do serca, ramion, rąk – i nagle poczuł dłoń Rachel. Wciągnął nozdrzami jej zapach, zapach swojej żony, która nie była tamtą – i jego ciało zdradziło go po raz trzeci. Z pasją zgniótł stopą kieliszek. Wraz z dźwiękiem rozbijanego szkła poczuł nagle, jak silnie pożąda tej zawoalowanej dziewczyny obok niego, jej ciała – i wiedział, że tym razem będzie mógł ugasić pragnienie. Pod sklepieniem baldachimu zrobionego z ojcowskiego talitu55, który dźwigał na sobie ciężar nadziei, lęków i marzeń jego ojca, Aszer przypomniał sobie nagle, że oczy jego nowej oblubienicy są barwy miodu…

44 Tanur (pers.) – piec o kształcie dzbana służący do wypiekania płaskich chlebów. 45 Tasbih (pers.) – muzułmański różaniec modlitewny składający się z 33 koralików lub trzech grup po 33 paciorki. 46 Zichrono liwracha (hebr.) – „błogosławionej pamięci”. Wyrażenie używane w momencie wspominania zmarłej osoby. 47 Beheszti, bakława, sohan – rodzaje słodyczy. 48 Szerbet – tradycyjny wschodni słodki napój z owoców i przypraw, podawany po schłodzeniu. 49 Kamancze, tar – tradycyjne perskie instrumenty strunowe. 50 Nej – tradycyjny perski flet. 51 Daf – instrument perkusyjny, rodzaj bębna obręczowego. 52 Chupa (hebr.) – w tradycji żydowskiej weselny baldachim, pod którym zawierany jest związek małżeński. 53 Harei… (hebr.) – „Jesteś mi poślubiona tym pierścionkiem zgodnie z prawami Mojżesza i Izraela” (formuła ślubna). 54 Ketuba (hebr.) – kontrakt małżeński w judaizmie. 55 Talit (hebr.) – szal modlitewny, używany przez mężczyzn w judaizmie.

Pięć

D

zień jest jednolicie szary. Niebo pokryte chmurami. Mahbube siedzi przy stole jadalnym i patrzy na nagie gałęzie drzew przez okno salonu. „Jak bardzo dawno temu był sierpień…”, myśli.

Podnosi się ciężko od stołu i podchodzi do zimnego kominka. Bierze książkę i zdmuchuje kurz z okładki. Wraca do stołu, siada i zamyka oczy, z książką na kolanach. Wreszcie otwiera ją na chybił trafił i głośno czyta: – „Płaczę jak Jakub, gdyż piękna twarz Jusefa jest moim pragnieniem. Bez ciebie to miasto jest dla mnie więzieniem. Moim pragnieniem są wędrówka, góra i pustynia”. Mahbube zamyka książkę i wspomina, jak jej ojciec, Ibrahim, recytował te wiersze z zamkniętymi oczyma, ze łzami spływającymi po twarzy. Kiedy była mała, wkradała się do jego pokoju, chowała w kącie i słuchała, a on, z książką na kolanach, z głową odrzuconą w tył recytował, a właściwie wyśpiewywał poezję. Kiedy już była starsza, też uczyła się wierszy na pamięć i zastanawiała się, czy to utrata matki napełniła ojca takim żalem, że tak śpiewał od świtu do nocy, zapominając o całym świecie. Zanim matka zmarła, ojciec był bardzo religijny. Codziennie w drodze do karawanseraju wstępował do synagogi, do ramienia i czoła przywiązywał tefilin56 i wkładał na głowę Słowo Boże w nadziei, że światło, przenikające przez okna, w tej właśnie albo w następnej chwili oświeci jego drogę. A po południu, kiedy z minaretów dochodził głos muezina, wzywającego na modlitwę azan, gdy inni mężczyźni odpoczywali albo w domu, albo w karawanseraju, z pełnymi brzuchami, zmęczeni pracą od rana – Ibrahim z powrotem spieszył do synagogi na spotkanie ze starym rabinem, z którym studiował Torę, spierał się i żądał odpowiedzi na wszystkie pytania, które go dręczyły dniem i nocą. Każdego popołudnia w drodze powrotnej z synagogi do karawanseraju Ibrahim mijał tego samego derwisza57, z nagim torsem, zmierzwionymi włosami, który siedział boso w cieniu morwowego drzewa i śmiał się, gadał z ptakami, z drzewem, zaczepiał każdego, kto go mijał, i śpiewał pod gołym

niebem od świtu do zmierzchu. Któregoś dnia Ibrahim go spytał: – Dlaczego tak śpiewasz cały dzień? Derwisz zamilkł i uśmiechnął się. Wyciągnął przed siebie puste dłonie ze słowami: – A ty byś nie śpiewał, gdybyś całe bogactwo tego świata mógł trzymać w ręku? Ibrahim zazdrościł mężczyźnie. Często przypatrywał mu się chwilę z ukrycia, wyobrażając sobie siebie jako tego człowieka, który niczego nie pragnie, niczego nie potrzebuje i jest wolny od tak przecież kłopotliwego posiadania rzeczy tego świata, a także wyswobodzony od jarzma obyczaju, przyzwoitości, oczekiwań… Niestety taka chwila nie mogła trwać długo, gdyż czekał na niego starszy brat, niezadowolony, że Ibrahim za długo przebywa w towarzystwie tych nabożnych ludzi, którzy pasożytują na ciężkiej pracy prawdziwych mężczyzn i przez cały dzień nic nie robią poza wbijaniem do głów słabeuszom swoich bzdurnych fantazji. Zajęciami Ibrahima były pieniądze, rachunki, obliczanie dóbr i ziem należących do rodziny oraz handel. Zmęczeni, pokryci kurzem kupcy przybywali do niego z pustyni na wielbłądach. Prowadzili umęczone zwierzęta do wody, następnie sami pili i dopiero wówczas szli do Ibrahima. Opowiadali o swojej podróży, kupowali bele tytoniu i wory pszenicy, po czym odjeżdżali donikąd. „Nawet oni”, myślał Ibrahim, „nawet oni są w drodze, medytują nad tym, że ta droga stale się w ich życiu powtarza, uczą się odróżniać miraże od rzeczywistości, a pragnienie i zmęczenie ciał hartują ich ducha”. Codziennie po skończonym dniu pracy Ibrahim szedł z powrotem do domu, wkraczał między jego wysokie mury, jego wielkie ogrody, pokoje z cennymi antykami, wracał do swojej pięknej żony o głosie przypominającym świergot małego ptaszka. Później odbywała się kolacja, a raz w tygodniu wieczerza szabatowa. Były uczty weselne, uroczystości z okazji narodzin synów, dni żałoby z powodu śmierci kogoś z rodziny lub też święta i ich ściśle określone procedury, których tak długo dopełniał… Aż oto pewnego dnia, kiedy pochował swoją młodą żonę – odmówił wszystkiego. Ibrahim zostawił po sobie niewiele. Tłum dzieci bez matki. Garść fotografii. I tę książkę, którą przed śmiercią podarował Mahbube. Trzyma ją teraz w rękach, ze zniszczoną okładką, z pożółkłymi, czasem naddartymi stronicami. Dotyka zielonej, skórzanej okładki i wytłoczonego na niej tytułu, z którego już dawno zniknęła pozłota. To zbiór wierszy Dżalala ad-Dina Muhammada Rumiego58. Mahbube przymyka oczy i widzi starego już Ibrahima, jak siedzi w rogu pokoju. Kołysze się łagodnie w tył i w przód w rytm recytowanego wiersza. „Co osiągnąłeś swoją ofiarą?”, pyta go w myślach, ale ojciec nie odpowiada. Nadal ma zamknięte oczy, płacze i śpiewa, w końcu zapada w sen, wsparty o poduszkę, którą

podsunęła mu Mahbube. Ibrahim budzi się natychmiast na dźwięk krzyku Chorszid. Odwraca się i widzi oświetloną księżycem, wykrzywioną z bólu twarz żony i jej ciało zlane potem. Po ciemku próbuje znaleźć zapałki. Chorszid jęczy. Palce Ibrahima drżą tak mocno, że zapałki wypadają z nich niezapalone, jedna po drugiej, na ciemną podłogę. – Wytrzymaj, wytrzymaj – mówi do żony. Nie jest w stanie opanować trzęsących się rąk, ale w końcu widzi złotą iskrę. Stawia świecę przy łóżku i ściąga z żony koc. Chorszid rękami przytrzymuje brzuch i kołysze się na obie strony na przemoczonym prześcieradle. Ibrahimowi wydaje się, że cały pokój pulsuje. Ściany poruszają się w jego stronę, potem odsuwają… Podłoga mięknie. Ibrahim klęka przy łóżku. – Co mam robić? – pyta. Chorszid znowu krzyczy, jej palce wbijają się w prześcieradło, mięśnie tężeją. Ibrahim zamiera. Cały jest w otwartych ustach żony, w jej dygoczących udach, w wygięciu pleców, w napęczniałych żyłach na zaciśniętych w pięści dłoniach… Jego dusza już nie mieszka w jego ciele, ale wyczuwa jej ciało, które jest teraz w wielkiej potrzebie… – Chorszid…? Słyszy walenie do drzwi. Nie wie, czy to w jego piersiach, czy też dźwięk tego pokoju… bicie serca wypalanych na słońcu cegieł pod skórą białego tynku i drewnianych kości rusztowań… Docierają do niego głosy matki i Fatime, potem czuje na ramieniu rękę Zolechy. – Ibrahim, synu, wstań – mówi. – Wstań, pozwól mi obejrzeć tę dziewczynę. – Mężczyzna wstaje. W głowie mu wiruje. Obiema rękami opiera się o ramię matki. – Mamo? – Chodź, chodź, Agha Ibrahim – mówi Fatime, wyprowadzając go z pokoju. – Teraz potrzebujemy mężczyzny, żeby poszedł po Nane Ade! – Popycha go lekko i czym prędzej zamyka za sobą drzwi. Zimne nocne powietrze chłodzi Ibrahimowi twarz. W ciemności mężczyzna zauważa czerń fontanny i chwiejące się cienie, prawdopodobnie drzew. Zza drzwi znowu słyszy krzyk Chorszid i kolana się pod nim uginają. – Bracie, co tu robisz o tej porze na tym zimnie? Ibrahim podnosi oczy. Widzi stojącego przed nim Aszera. – Muszę iść po akuszerkę… – mówi. – Dziecko się rodzi. – Przedtem powinieneś stanąć na nogi. Chodź, obmyj sobie twarz wodą z basenu! Musisz odzyskać równowagę.

Ibrahim wstaje z wysiłkiem i idzie za Aszerem do fontanny. Ryby milczą. W lustrze wody Ibrahim widzi odbicie białego, okrągłego księżyca, czarnych chmur i tysięcy gwiazd. Nabiera w dłonie chłodnej wody i kilkakrotnie ochlapuje sobie twarz. Po kilku mrugnięciach rozgląda się po podwórzu. Drzewa wyciągają nagie członki, jakby błagając o coś nocne niebo. – Siadaj tu i czekaj, może kobiety będą cię potrzebowały – mówi Aszer. – Co prawda nie wiem, do czego byś się mógł przydać w tym stanie. Ja sam pójdę po akuszerkę. Nie ma się czego obawiać, bracie, dziś w nocy los się do ciebie uśmiechnie! Aszer się odwraca i idzie do stajen. Ibrahim patrzy za odchodzącym. Słyszy trzaśnięcie metalowego zamka wrót stajennych, szczęknięcie łańcucha, trzeszczenie wrót ocierających się o ziemię, wreszcie „klak-klak” końskich podków po podwórzu, potem po ulicznym bruku. Wyobraża sobie Aszera, jak samotnie jedzie konno, pełen marzeń o własnym synu… Serce Ibrahima przepełnia straszny żal. Podnosi głowę do nieba i woła: – W jaki sposób wybierasz, kogo pobłogosławić, a kogo pozbawić Twojego błogosławieństwa? Z domu wychodzi Fatime, załamując ze zdenerwowania ręce, i biegnie do kuchni. – Ja Abolfazl, Ja Allah59 – powtarza. Ibrahim słyszy, jak Fatime odsuwa fajerki pieca. Do jego uszu dociera trzask gałązek łamanych rękami starej kobiety. Po kilku chwilach przez drzwi do kuchni widać już słabe światło pieca. Fatime wybiega z kuchni z ciężkim miedzianym garnkiem. – Agha Aszer! To ty tam siedzisz w ciemności? – woła. – Aszer pojechał po akuszerkę… – Agha Ibrahim! Mógłbyś nalać wody ze studni do tego garnka i przynieść starej Fatime do kuchni? Mężczyzna bez słowa bierze od niej naczynia i idzie do studni. Ziemia, chociaż już niezamarznięta, w dalszym ciągu mrozi jego nagie podeszwy stóp. Staje przy niskiej cembrowinie studni pod zwisającymi gałęziami wierzby, które chwieją się pod wpływem lekkiego nocnego wiatru. Poruszają się równo, każda wykonuje ten sam ruch, tak samo się wygina to w lewo, to w prawo, jak w tańcu. Ibrahim opuszcza wiadro do studni, słucha skrzypienia korby, której metal jest tak zimny, że aż parzy mu palce. Lina zatrzymuje się w momencie, gdy wiadro dotyka powierzchni wody. Ibrahim pociąga za dźwignię, czuje ciężar. Wdycha rześkie powietrze, pełne zapachu dymu, a może jakiejś delikatnej zapowiedzi kwiatów… Ciągnie linę, aż wiadro jest już na górze. Przechyla je i napełnia miedziany garnek. Pochyla się, żeby go podnieść, i wraca do kuchni, gdzie w drzwiach już czeka zdenerwowana Fatime. Kobieta czym prędzej chwyta naczynie i stawia je na piecu. Potem biegnie z powrotem do pokoju,

w którym leży Chorszid. Inbrahim stoi pośrodku kuchni, wpatrzony w wypukły brzuch pieca z płonącym wewnątrz ogniem. Przez kraty rusztu widać jego czerwień. Znowu słyszy rozpaczliwy krzyk żony i opiera się o ścianę. Żeby o tym nie myśleć, wyobraża sobie Aszera, jak w chłodzie nocy jedzie uliczkami w stronę domu akuszerki… Wschód słońca zastaje Ibrahima nadal siedzącego przy basenie. Krzyki Chorszid wypełniają podwórze, przenikają wąskie uliczki mahalle, odbijają się echem od ścian synagogi, budząc rabinów, docierają aż do kupców na bazarach, do cyrulików i do chłopców biegnących do szkoły. Ibrahim usiłuje sobie przypomnieć, czy w ogóle słyszał dziś pianie kogutów. Jest przekonany, że wrzaski żony dotarły aż do karawanseraju na przedmieściu, tak że nawet spokojne wielbłądy odwróciły głowy w stronę jej krzyków, a mężczyźni zajęci interesami zadrżeli, czując w powietrzu fale dojmującego bólu. W chwilach, kiedy rodząca ciężko dyszy, konie w boksach się uspokajają, ptaki milkną, kurczęta w kurniku chowają główki pod skrzydła, mrugają i przestają grzebać pazurkami w pyle podwórza, a kiedy ciało rodzącej znowu zaczyna się rozdzierać, ta jęczy tak głośno, że niebiosa zdają się otwierać… W pokoju Rachel siedzi zamyślona na brzegu łóżka i patrzy, jak Fatime i Nane Ade trzymają Chorszid za ramiona, a ona kuca pośrodku prześcieradła rozciągniętego na podłodze. Zolecha wciska jej wilgotne szmaty pod plecy, na szyję, pod kolana. Pod ścianą czekają Zahra i Sadike. – Musisz przeć, córeczko, z całej siły przeć! – zachęca Nane Adeh. – Chorszid Chanum, słuchaj, co mówi Ade Chanum. Jedna kobieta z mojej wsi tak długo czekała z parciem, żeby wypchnąć dziecko, że w końcu się urodziło z głową jak melon, a w głowie też miało nie więcej niż melon – radzi Sadike. – A niechże B-g broni, dziewczyno! Co ty gadasz w takiej chwili?! – gorszy się Fatime. – Miłosiernego biorę na świadka, że tak było! Inaczej nic bym nie mówiła. Miała takie przezwisko. Nazywaliśmy ją „Melon”. Zahra trąca Sadike i dziewczyna milknie. Chorszid jęczy. Jest zlana potem. Długie włosy przykleiły się jej do skóry, brzuch sterczy pomiędzy udami, skórę ma napiętą jak bęben. Zaciska pięści. Niebieskie żyły na ramionach i łydkach są wyraźnie widoczne. Twarz ma czerwoną jak burak. Mocno zaciska oczy i wrzeszczy. – Nie mogę… nie mogę już…! – Czy chcesz je zachować, moje dziecko? – pyta Nane Ade. – Chorszid, dziecko! Nie jesteś pierwszą kobietą, która to przeżywa – wtrąca Zolecha. – Już ze dwadzieścia razy widziałam główkę tego biednego stworzonka! Wszystko, czego potrzeba, to jedno solidne zoor – pchnięcie, i wyślizgnie się na zewnątrz – mówi Nane Ade. –

Najwyższy wie, że kobiety z plemienia Bachtiarów po prostu się zatrzymują, na chwilę zostają w tyle za swoimi, kucają i nie wydają nawet jęku. Rodzą samotne w dzikim kraju… Obmywają dzieciaka i biegną, żeby dogonić resztę. – Nane Ade zwraca się do Zahry i Sadike. – Niech mi któraś z was przyniesie gorącej wody z kuchni! Ona się tak guzdrze, że ostatni garnek już zdążył wystygnąć. – Ja pójdę – ofiarowuje się Rachel. Kobiety się odwracają i spoglądają na nią zdziwione. – Prawie zapomniałam, że tu jesteś, dziecko – mówi Nane Ade. – Taka jesteś cichutka! Rachel odwraca oczy od staruszki i wybiega. Wychodzi z półmroku na ostre słońce. Widzi, jak jakaś niewyraźna postać się zatrzymuje i idzie w jej stronę, jakby czegoś oczekując. Rachel mruży oczy i w końcu dostrzega twarz Ibrahima z uniesionymi brwiami, szeroko otwartymi oczyma i rękami na plecach. Dziewczyna wychodzi, zamyka drzwi za sobą i staje przed nim. Mężczyzna czeka, aż Rachel coś powie, wyjaśni, co się dzieje w tym tajemniczym miejscu, jakie znaczenie w tym misterium mają krzyki jego żony, czy cierpi za bardzo, żeby to wytrzymać… Rachel mówi: – Wszystko z nią w porządku. Muszę przynieść wody – i szybko biegnie, by uniknąć jego badawczych spojrzeń. Z powrotem przebiega obok niego tak szybko, jak jej na to pozwala niesiony garnek z gorącą wodą. Odwrócona tyłem stawia garnek na ziemi, otwiera drzwi, przepycha przez nie naczynie i wsuwa się do środka. Ibrahim czeka przez całe popołudnie. Każda minuta ciągnie się bez końca, jakby noc już nigdy nie miała nadejść. Chwilami ma wrażenie, że czas się zatrzymał. Sądzi, że czas zauważa nieustępliwość jego własnej drogi i zmęczony tą harówką, siada w cieniu wierzby obok studni, tak że cienie gałęzi się nie zmieniają. Nawet motyle przerywają swój lot, pełne lęku w obliczu nadchodzącej śmierci, i siadają na wiciokrzewach, niespiesznie wysuwając swoje ssawki w poszukiwaniu nektaru i zagłębiając główki we wnętrza kwiatów, by wyciągnąć z nich szansę na nieskończony byt… Dla Ibrahima czas też się zatrzymuje, a krzyki jego żony powodują teraz ruch wszystkiego: ptaków na podwórzu, kroków nieznajomych ludzi na ulicy. W pokoju Rachel staje obok służących. W rękach trzyma gar z wodą, nie bardzo wiedząc, co ma z nim zrobić. Wreszcie stawia go na podłodze i kuca obok. Chrząka kilka razy, ale Nane Ade nie zwraca na nią uwagi. W gruncie rzeczy nikt nie zauważa jej powrotu. „Jakbym była niewidzialna”, myśli Rachel. „Służące są ważniejsze ode mnie!”. Nane Ade każe Chorszid chwilkę odpocząć. Broda rodzącej jest oparta o pierś, krople potu spływają jej po nosie. – Zostawcie mnie w spokoju – błaga. – Proszę, zostawcie mnie. Zostawcie! Kobiety puszczają jej ramiona, tak że może się oprzeć na rękach i kolanach. Zolecha macza szmatę w garnku z wodą różaną, wyciska ją i kładzie chłodny okład na karku Chorszid.

– Zostaw mnie! – woła rodząca. – Kochanie! – tłumaczy Nane Ade – Dziecko nie powinno cofać się tyle razy! Tym razem pozwól mu wreszcie przyjść na świat! Obiecuję ci, że nic mu się nie stanie. Chorszid odrzuca głowę do tyłu i zaciska zęby. Wytęża siły tak, że jej oddech staje się świszczący. Próbuje znowu kucnąć, a wszystkie kobiety rzucają się naprzód, żeby ją unieść. Stara akuszerka zwraca się do Rachel: – Chodź tu, dziecko, nie ma czasu na leniuchowanie! Podnieś ten garnek z wodą, w końcu muszę przywitać jakoś naszego gościa. Rachel podnosi garnek gorącej wody i powoli podchodzi do Chorszid. I wtedy nagle – główka, miękkie włoski pokryte błoną, buzia, zaciśnięte oczka, zmarszczony nosek, ramionka, fałdki, zaciśnięte piąstki, maleńkie paluszki, pierś, pośladki, dwie nóżki, wygięte maleńkie paluszki stóp, długi, czarny, mokry sznur… Całe ciałko jest wilgotne i drży w pomarszczonych dłoniach starej akuszerki, której doświadczone palce zagłębiają się w bezzębnej buzi, a następnie odwracają dziecko i… …oto nagle słychać – …przenikliwy krzyk. I wszystko zaczyna się ruszać. Drobinki kurzu, które przez chwilę stały bez ruchu w promieniach słonecznych, znowu podejmują swój taniec. Ptaki na drzewach, głosy kobiet, ruch na ulicach – wszystko ponownie się zaczyna. – Syn – mówi stara akuszerka. – Syn? – pyta Zolecha. – O ile dobrze widzę… – Nane Ade wyjmuje zza paska nóż i przecina pępowinę. Bierze do rąk drżące, skrzeczące niemowlę i wyciera je szybko suchym ręcznikiem. – Dziesięć paluszków u rąk… u nóg też dziesięć. Piękne rączki i nóżki. Zolecha rzuca się do okna i rozsuwa zasłony. Jednym pchnięciem je otwiera. – Ibrahim! To chłopiec! Mój syn ma syna! Zolecha przysłania oczy dłonią i rozgląda się w poszukiwaniu Ibrahima. Ten podnosi się znad brzegu basenu i podbiega do okna. – Naprawdę? Matko, naprawdę? – Tak, Ibrahimie! Syn! Masz syna! Niech B-g go błogosławi! Oby i mojemu Aszerowi też sprawił taką radość! Ibrahim zasłania twarz rękami. Przez chwilę milczy, potem podnosi wzrok, otwiera oczy i pyta: – Mogę go zobaczyć? – Jeszcze nie. Pozwól nam sprzątnąć pokój. Zaczekaj tu chwilę.

Zolecha zamyka okno. Rachel patrzy, jak pozostałe kobiety wyciągają spod Chorszid mokre prześcieradła, jak obmywają jej ramiona i nogi, myją pomiędzy nogami, twarz, pod piersiami, plecy… Nane Ade podnosi łożysko i owija je szmatką, mrucząc cały czas pod nosem: – Najlepiej, żeby mąż zaczekał… – mówi. – Potęga narodzin musi mieć czas, żeby się rozproszyć. A mężczyzn tak łatwo ogarnia strach… Bierze noworodka od Zolechy i kładzie go na piersi matki. Dziecko po omacku, najwyraźniej głodne, znajduje od razu pierś i przysysa się do niej tak mocno, że młoda matka aż krzyczy i jęczy z bólu. – Nie będzie tak bolało, kiedy piersi się przyzwyczają – pociesza Nane Ade, szczypiąc palcami drugi sutek Chorszid. – Trochę oliwy z oliwek pomoże. Posmaruj je porządnie, kiedy już nakarmisz małego. – Teraz przyprowadzę Ibrahima – decyduje Zolecha. Przechodzi obok Rachel, jakby jej w ogóle nie widziała, i szeroko otwiera drzwi na podwórze. Ibrahim wpada do pokoju, po drodze niemal przewracając szwagierkę. Staje na moment, mamrocząc przeprosiny, po czym biegnie do łóżka. – Więc to on? To miauczące stworzenie to jest ten cud? Chorszid ze znużeniem kiwa głową i uśmiecha się. Dziecko walczy, znowu chce odnaleźć pierś matki. – Dzielnie się spisałaś, Chorszid – mówi mąż. – Naprawdę dzielnie. Nane Ade krąży po pokoju jakby w poszukiwaniu przedmiotów, które należy usunąć. – Przez czterdzieści dni, dziecko, jesteś nieczysta i mąż cię nie może dotknąć. I pamiętaj, żeby przez ten czas stale ktoś był z tobą! A lampę miej zapaloną przez całą noc. Staje przy łóżku Chorszid, sięga pod nie i wyciąga wielkie metalowe nożyczki. Podaje je Ibrahimowi i wskazuje mu wnękę nad łóżkiem. – Trzeba je położyć tutaj i nie ruszać. I ma pić tylko gotowaną wodę. I jeść baranie sadło, tyle, ile jej żołądek wytrzyma. A czwartego dnia ma wypić rosół z koguta i kury, ugotowanych razem. Wrócę tu szóstego dnia. Z tymi słowami stara idzie do wyjścia, nie oglądając się za siebie. – Twój syn ma znamię w kształcie węża. Wszystko, czego dotknie, będzie się zamieniać w złoto. Posypcie mu twarz sadzą – radzi. – To go ochroni. Rachel bez słowa podnosi garnek i idzie za nią. – Jeszcze nie, dziecko – woła stara. – Ta woda jest mi jeszcze potrzebna. Odwraca się do Rachel i powoli do niej podchodzi. Zatrzymuje się, patrzy jej w oczy i trzykrotnie dmucha na powierzchnię wody.

– To po to, żeby ochronić matkę i dziecko – tłumaczy. – Przed złym okiem. Mruga, a potem popycha lekko Rachel w stronę ogrodu. – Poczekaj, aż ostygnie, a potem wylej pod drzewo owocowe i módl się – ale z czystym sercem! – żebyś i ty była płodna… Obyczaj wymaga, by matka, która urodziła syna, podała dziecko innej kobiecie, bezdzietnej, a ta kobieta zaniosła je z kolei ojcu, który ma je podać najbardziej szacownemu mężczyźnie w rodzinie, zwykle ojcu swojego ojca, który powinien trzymać dziecko na kolanach tak długo, aż przyjdzie rabin z aktem umowy. Ibrahim uznał, że zaszczyt trzymania jego syna przypadnie Aszerowi, który był dla niego jak ojciec, zatem rano w dniu brit mila60 Chorszid wręczyła małego Jusefa Rachel, ta zaś obeszła z chłopcem pokój, po czym podała go Aszerowi. Mahbube pociąga gałąź winorośli rosnącej przy jednym z krzewów różanych. Liście są twarde i zielone z cienkimi czepnymi włoskami, które drażnią skórę rąk. – Nie pamiętam, żebym cię tutaj sadziła! Sięga aż do korzenia, grzebie w ziemi czubkami palców, w końcu wyrywa winorośl. Rzuca ją na niewielki kopczyk chwastów, które wyrwała dziś rano. Ciężko wstaje z ziemi. Krzewy różane są teraz gołe. Obrywa suche listki z łodyg. – Niebawem będzie wiosna – mruczy. – Wtedy zakwitną. Staje i patrzy w niebo, po czym znów powraca do swoich róż… Ibrahim musiał pouczyć Chorszid, że tego ranka ma podać Jusefa Rachel. Dziewczyna chyba pierwszy raz trzyma go w ramionach. Mahbube znowu patrzy na bezchmurne, błękitne niebo, jakby czekała na jakiś znak… Z daleka słychać lecący samolot. W stronę brunatnych gór udają się kruki. Wyobraża sobie Rachel, czekającą niecierpliwie na szwagierkę i jej synka z sercem przepełnionym pragnieniem. Chorszid pochyla się, wdychając zapach dziecka, które najspokojniej śpi w jej ramionach. Rachel podchodzi, żeby odebrać od niej chłopczyka, przenieść go przez pokój pełen ludzi i podać Aszerowi, który czeka na bratanka w ceremonialnym fotelu. Chorszid się waha. Dziecko śpi pomiędzy nią a Rachel, w rozdzielającym je promieniu słońca. Matka nie zwraca uwagi na oczekujących gości, na zniecierpliwioną teściową, na pośpiech rabina. Patrzy na zaciśniętą piąstkę dziecka, na delikatną linię jego noska, na spokojnie oddychającą pierś. Zachwyca się jego doskonałością. Właśnie taki jest: doskonały. Przez te siedem dni, o ile nie spała obok niego, wpatrywała się w jego rysy, podziwiała blask malutkich paznokci, układ włosków na głowie, lśnienie jego skóry…

„To nie jest ludzka istota”, myślała, „to anioł. A może… i ludzka istota, ale jeszcze zanim brud tego świata zgasił jej światło”. Tego ranka znowu spytała Ibrahima, mimo że wiedziała, iż tak być musi, czy koniecznie go muszą obrzezać. – Przecież jest piękny taki, jaki jest – mówiła. – Wszystko w nim jest piękne. Nie odpowiedział, tylko dalej starannie szykował się do uroczystości. – Ale… Ibrahimie… a ból…? – Ani słowa więcej! – uciął. – Co za bzdura, że w ogóle o tym myślisz! Wobec tego posłusznie niesie swoje dziecko, szepcząc mu do uszka: – Jusefie, musisz być dzielny. Będę tu z tobą cały czas i wezmę cię w ramiona, kiedy już będzie po wszystkim. Rachel cię zaniesie na fotel, a później z powrotem mi odda, już po wszystkim, bo ona nie ma dzieci, a to ją może pobłogosławi i też urodzi syna… Podchodzi do drzwi wielkiego salonu, a Zolecha każe jej podać niemowlę Rachel. Ta zaniesie jej syna Aszerowi, który będzie je trzymał na kolanach i czekał na odpowiednie modlitwy, które muszą chronić dziecko, aż krew… a wtedy… – Wtedy będzie czysty – powiedział jej Ibrahim. – Ależ on już jest czysty – odpowiedziała. Chorszid nadal stoi w drzwiach, trzymając dziecko. W pokoju podnosi się szmer. Rachel czeka na chłopca z wyciągniętymi ramionami. – Chorszid! – szepcze. – Daj mi go. Chorszid odrywa wzrok od dziecka, które śpi w jej ramionach, i patrzy na Rachel z przestrachem. Po chwili jednak się pochyla, niemal dotykając piersi Rachel, i spokojnie kładzie śpiącego chłopczyka na jej łonie. Na dworze zaczyna kropić deszcz. – On jest moim sercem, jest dla mnie wszystkim – szepcze Chorszid. Patrzy w oczy Rachel z uśmiechem. Cofa się i przygląda, jak szwagierka odchodzi z jej synkiem. Mahbube stoi w kuchni i patrzy na swoje zabłocone buciki. Podrapała sobie kolana. Jej sukienka jest w strzępach. Popłakuje i ma czkawkę. Ssie własny kciuk. – Dziewięcioletnia dziewczynka i stale jeszcze trzyma palec w buzi? – dziwi się Rachel. – Jaki mężczyzna cię weźmie za żonę, co? Pociąga Mahbube za ramię. Ta pochlipuje, protestując. Słyszy jakieś dzwonienie. – No? A więc grupa chłopców, gojów, goniła cię aż ze szkoły do domu i dokuczała ci, tak? Wepchnęli cię w błoto, tak? Mówiłam ci, żebyś została w domu! Siedź w kuchni i ucz się gospodarowania! Co to za dziewczyna, która ssie palec i czyta! Ładna będzie z ciebie narzeczona!

Cała ubłocona. Nie masz pojęcia o gotowaniu. Nie potrafisz nawet zacerować skarpetki! Dzwonienie w uszach trwa nadal. Mahbube przestaje płakać. – Twojego ojca też pobili. Kiedy Jusef się urodził. Cały tłum ludzi bił Ibrahima jak muła na ulicy! Banda gojów, cała zgraja! – opowiada Rachel. – Znaleźliśmy go pod bramą zakrwawionego, półżywego. W jej brzęczeniu słychać pośpiech. Mahbube nadal patrzy na własne buty, zażenowana, że ssała palec, zawstydzona, że pobito jej ojca… – Uderzyli go za mocno w głowę – ciągnie Rachel, pukając się pięścią we własną czaszkę. – Po tym już nie mógł robić wielu rzeczy. Pozwalał, żeby wszystkie decyzje podejmował mój mąż, a on tylko siedział i czytał… i tak przez cały dzień. Jaki mężczyzna tylko siedzi i czyta? Możesz mi odpowiedzieć na to na to pytanie? Policzki Mahbube płoną. Brzęczenie jest coraz głośniejsze. – A tobie dziś po prostu trochę dokuczyli, tak? Nie rozbili ci nosa? Nie połamali żeber? No, dalej. Zakop się teraz w swoich książkach! I nie zawracaj mi głowy tym pociąganiem nosa! Telefon dzwoni. W kuchni jest ciemno. Mahbube odbiera. – Halo? – mówi. – Halo! Czeka chwilę. Nie ma odpowiedzi. Odkłada słuchawkę. Zapala światło. Ma słabość do znanych jej przedmiotów. Widzi wielki blok lodówki, stół kuchenny, piecyk… Szafki i półki pokrzepiają. Zlew. Czajnik. Jesteś tutaj, nie tam. Dotyka czajnika, żeby potwierdzić ten fakt. Jest zimny. Odkręca kran i słucha szumu wody. Nabiera jej w garść i obmywa twarz. Czuje chłód. Chyba płakała… – Głupia stara – mówi do siebie. – Rozmawiać sama ze sobą, głośno, i w dodatku płakać! Przygląda się swoim pantoflom. Są pokryte zeschniętym błotem. Nogi też ma pochlapane. Oberwany rąbek u spódnicy. Kolana ją bolą. Ibrahim kiedyś opowiedział jej tę historię, ale tylko raz, w dniu, kiedy go spytała, czy to prawda, że zgraja mężczyzn zaatakowała go na ulicy i pobiła. – Jak muła, ojcze. Dada mi powiedziała, że jak muła. Chwilę na nią patrzył. Powinien był się rozgniewać, choćby o to, że powtarza podobne zdania, ale on tylko się jej przyglądał, a potem zaczął jej opowiadać. – To się wydarzyło w porze deszczów – mówił jej. – Ten deszcz zaczął się w dniu obrzezania Jusefa i padał przez wiele dni – ciągnął. – Pewnego ranka wracałem do domu z synagogi i wpadłem na

jakiegoś muzułmanina. Może to był zwykły kupiec… a może rzemieślnik czy ktoś taki. Mahbube wyobraża sobie Ibrahima, jak idzie… jak patrzy w ziemię, na kałuże, w których się odbijają chmury i niebo. Deszcz moczy mu twarz i ręce. Słucha odgłosu własnych nóg stukających po bruku. Nie widzi tego drugiego mężczyzny, który nagle wychodzi zza rogu, a ponieważ uwaga Ibrahima jest skoncentrowana na kałużach, zderza się z nim. Podnosi wzrok i spojrzenia obu mężczyzn się spotykają. Ibrahim mruczy jakieś przeprosiny i nadal pogrążony w marzeniach i myślach, nie widzi błysku w oczach tamtego. Idzie powoli w stronę domu z rękami na plecach, kiwając głową w odpowiedzi na własne rozważania dotyczące tego, czy B-g jest w stanie czynić cuda. Tymczasem mężczyzna zawraca i podąża za nim. Chwyta go za rękaw koszuli. Mahbube postanawia – wtedy, kiedy ojciec opowiada tę historię, i za każdym razem, kiedy sobie wyobraża to wydarzenie – że ten człowiek musiał być krawcem. A skoro ten krawiec potrafi recytować kilka sur z Koranu, głównie z pamięci i bez zrozumienia sensu tych arabskich słów, prawdopodobnie nie umie czytać. Potrafi liczyć na liczydle, ale ta umiejętność ostatnio bardzo go niepokoi. Cyfry, które notuje na marginesie książki, od lat przechowywanej w zakładzie odziedziczonym po ojcu, wyraźnie mówią, że nie zarabia dobrze. Cena pszenicy rośnie z każdym tygodniem. Zbliża się kolejna zima. Widzi na ulicy mężczyzn ubranych w koszule farangi61 marnej jakości, które się drą po jednym, dwóch sezonach noszenia, podczas gdy jego własne magazyny pokrywa kurz. W noc przed tym przypadkowym zderzeniem, kiedy jego cała rodzina spała, uznał, że musi się zacząć rozglądać za innym zajęciem. A ponieważ znał się tylko na sztuce krawieckiej, postanowił zostać zwykłym wyrobnikiem. Tego ranka, kiedy szedł krętymi uliczkami, ściskając ciężki klucz do swojego sklepu i trzęsąc głową na myśl, że oto jego syn nie odziedziczy po nim niczego, wpadł na Ibrahima. Na podstawie koszuli tego Żyda, po ghabie, po jakości materiału jego spodni, krawiec wnioskuje, że musi być bardzo bogaty. W meczecie Dżome Mesdżed podczas każdego kazania słyszał skargi, że bogaci Żydzi zawierają spółki z Europejczykami, przez których Iran biednieje. Być może przekorna strona natury krawca kazała mu przeczyć kazaniom. Zastanawia się, czy te pełne gniewu skargi na Żydów są zgodne z nauką Allaha, z Jego pełną dobroci i współczucia naturą, ale po chwili przypomina sobie własnego syna i wyobraża sobie, że musiałby on zostać zwykłym wyrobnikiem… A potem myśli o bogactwie tego mężczyzny, który przed nim idzie. – Prawo Nadżes, które dyktuje wszystko, począwszy od tego, jak Żydzi się muszą ubierać, a skończywszy na tym, co muszą robić, kiedy pada deszcz, tak aby brud na ich ciele nie skaził wyznawców Mahometa, przez dziesiątki lat nie było przestrzegane, ale nauka kultury trwa diabelnie długo. Wtedy padało, byłem mokry i moje ciało się o niego otarło, kiedy go mijałem – opowiadał Ibrahim córce. – Okładał mnie bez litości, tak że byłem o cal od śmierci, a wtedy podjudził przeciwko mnie innych i oni też zaczęli mnie bić. Ta zgraja zaciągnęła mnie w końcu do mułły. Pamiętam, że

bez przerwy powtarzali: „Jude nadżes”62. – Właśnie tak samo nazwali mnie tamci chłopcy – powiedziała ojcu Mahbube. – To właśnie powiedzieli, kiedy mnie ścigali ze szkoły aż do domu: „Jude nadżes”. – Jude nadżes – powtarza krawiec. A grupa odpowiada chórem, z twarzami wykrzywionymi złością, z pięściami i nogami przygotowanymi do bicia. Mułła im przerywa. – Cisza, proszę! – woła. – Pośród tych wściekłych wrzasków nie jestem w stanie słyszeć głosu Pana! Zgraja się powoli ucisza. – A teraz idźcie, proszę! Pozwólcie mi się pomodlić i zastanowić nad sytuacją. A ten Żyd niech tu zostanie. Zajmę się nim. Niechętnie, pojedynczo mężczyźni opuszczają pokój w domu mułły. Ostatni wychodzi krawiec. Patrzy na Ibrahima, drżącego na podłodze, z kolanami przy piersi, z twarzą zalaną krwią. Potem spogląda na własne ręce, te ręce, które potrafią tak sprawnie szyć piękne koszule, nauczone tego przez równie zwinne ręce ojca… Krawiec patrzy na dłonie uniesione w górę jakby w modlitwie czy prośbie… Widzi kreski, blizny po wypadkach z czasów dzieciństwa, poduszeczki palców tak zgrubiałe, że już prawie nie czują ukłucia igłą. Patrzy na te ręce ze zdziwieniem, jakby je oglądał pierwszy raz w życiu. A potem spogląda na mężczyznę na podłodze, który cicho płacze i jęczy, i jego ręce zaczynają drżeć. Otwiera usta, żeby coś powiedzieć, ale słowa ulatują z pamięci jak wystraszone gołębie. Spogląda na mułłę, który go obserwuje ze spokojem i dobrocią. Krawiec odwraca się i wybiega. Mułła czeka aż do popołudniowego śpiewu azan muezina. Wyczekuje, aż miasto ułoży się do spoczynku. Wtedy czule podnosi Ibrahima i kładzie go na grzbiecie muła. Przykrywa go pledem i prowadzi zwierzę poza meczet ulicami, aż do dzielnicy żydowskiej miasta Kermanszahu. Pod bramą jego posiadłości ściąga Ibrahima z muła i ostrożnie sadza na ziemi, opierając o mur. Puka do wrót, a potem się odwraca i powoli kieruje z powrotem do domu. Światło przenika przez zakurzone okna. Ibrahim widzi, jak wiatr kołysze zasłonami, po czym znowu się sadowi i myśli: „Szkło, kurz, koronka… A przedtem gałęzie i liście drzew, chmury. I bezkresny obszar niebios. Ile jeszcze będzie przeszkód, zanim dotrze do mnie światło z tego źródła?”. Po podwórzu kręcą się kobiety. Chociaż nie mówią ani słowa, Ibrahim potrafi je rozpoznać po stuku obcasów po ceglanym bruku andaruni. Jedna szura nogami, inna mocno stawia kroki. Słyszy je i wyobraża sobie ich twarze. Przez cały dzień kobiety chodzą po tej samej zamkniętej przestrzeni to z jedną robotą, to z drugą… Czasem się wydaje, że krążą po prostu bez celu tam i z powrotem.

Ibrahim trzyma na kolanach Stary Testament. Zaznacza palcem jakieś zdanie. – Tutaj jestem – szepcze. – Tutaj jestem. Przymyka oczy. Znowu widzi stopy tych mężczyzn. Niektóre owinięte szmatami, z kawałkami skóry zamiast butów. Niektóre bose. Najpierw był ból. Głosy tych mężczyzn brzmiały jak odległa muzyka. Potem nie czuł już właściwie nic. I każdy ruch, każde kopnięcie wydawały się takie… eleganckie! Ulica mokra od deszczu, krople wody w powietrzu, stopa, upadek, głuchy łoskot… Nie ma rąk, nie ma pięści – tylko stopy. I kamienie. Wlekli go bezwładnego za ręce i nogi. Widział ich dłonie. I twarze. Odwracali od niego spojrzenia. Chwilami zerkali z ciekawością. Może nieśmiało. Odpoczął trochę, gdy go nieśli. W końcu dotarli do jakichś drzwi i do podwórza i tam go rzucili na podłogę. Stali wokół niego, słuchając człowieka, który mówił coś łagodnym głosem. Patrzył, jak odchodzili. Niektórzy szybko, inni z ociąganiem. Ostatni wyszedł i wtedy został tam już tylko ten mężczyzna o łagodnym głosie. Kucnął przy nim i patrząc mu w oczy, powiedział: – Naszych służących sprawdzamy za pomocą złota, a nasze złoto za pomocą ognia. Wtedy Ibrahim zemdlał – pozwolił sobie na ten luksus. Kiedy już znowu mógł siedzieć, poprosił o książki. Poezje Attara63, Hafeza64. Kartkował stronice Masnawi-je Ma’anawi65. Przeglądał bez ustanku Talmud, Torę, Biblię, Koran. Odwiedził go też rabin, którego Ibrahim spytał: – Dlaczego? – Widocznie B-g tak chciał. – Jestem dobrym, bogobojnym człowiekiem. Dlaczego? – chciał wiedzieć Ibrahim. – Ten wypadek powinien cię czegoś nauczyć. – Co, może współczucia? – uśmiechnął się szyderczo Ibrahim. – Właśnie tak, synu. Współczucia. – Dla tych, którzy mnie pobili? – Oni też cierpieli. Bardziej niż ty. Swoją brutalnością oddalili się od Haszem. To smutne, przerażające miejsce. Samotne, opuszczone i dzikie. – Więc powinienem mieć wzgląd na ich ból? Ja, z moimi połamanymi żebrami? Z moją zranioną dumą? – Żebra się zagoją. Duma to inne zagadnienie, w innym czasie. Ale w jaki sposób można odzyskać swoją ludzkość, już utraconą? Jak człowiek zdoła uleczyć ciemność w swoim sercu? Ibrahim nadal poszukuje odpowiedzi. Czyta książkę za książką. Podnosi oczy znad czytanej strony, powtarza to, co właśnie przeczytał, jeszcze raz i jeszcze, i jeszcze – aż słowa, które wymawia, stają się nierozłączne z promieniem światła wpadającym do pokoju przez zakurzone szyby, przez materiał zasłon, aż słowa zmieniają się w wiatr, w bicie serca w jego własnej piersi, w oddech jego

nozdrzy, w kartkę w jego rękach, w jego ręce, w kurz na skórze… Czyta, aż sam się staje słowem, a słowo nim, i już sam nie wie, czy to on mówił, czy to do niego mówiono. Wieczorami z karawanseraju wracał Aszer. I on też miał własne odpowiedzi. Pukał do drzwi pokoju Ibrahima i wchodził. – Bracie, znalazłem jednego z tych, którzy cię pobili. Wkrótce odwiedzą go pewni ludzie. Co wieczór to samo: – Bracie, myślę, że odszukałem jeszcze jednego. Ibrahim zawsze słuchał słów Aszera ze spuszczoną głową, ze wzrokiem utkwionym w ręce oparte na kolanach. Wstydził się spojrzeć bratu w oczy. Nigdy nie słyszał, żeby ktoś podniósł na niego głos, nie mówiąc już o podniesieniu na niego ręki! Czuł, że to pobicie to była w jakiś sposób jego własna wina, jakaś jego słabość, która się stała powodem takiej hańby. Kiedy Aszer mówił o potrzebie odpłacenia się, Ibrahim w milczeniu kiwał głową, z otwartą książką na kolanach, ze stertą innych pod ręką, na stole, na łóżku… Pewnego wieczoru Ibrahim podniósł wzrok na Aszera i spytał: – Czy tego właśnie chciał B-g? Żeby mężczyźni, by potwierdzić swoją męskość, zachowywali się jak wściekłe psy? Jeden bardziej dziko od drugiego? – To nie jest kwestia woli B-ga, bracie – zaprzeczył Aszer. – To kwestia honoru. Potem już Ibrahim tylko słuchał brata, a kiedy tamten mówił z rosnącym gniewem, co chwila zerkając na Ibrahima, żeby sprawdzić, czy i on podziela jego uczucia, Ibrahim potrafił tylko powiedzieć: – Wybacz, bracie, jestem zmęczony. Wtedy Aszer potrząsał głową, wzdychał i wychodził. Ibrahim odkłada książkę, kładzie głowę na poduszce i myśli: „Przecież sam Pan nie wstydzi się aktów przemocy! Z taką łatwością zmienia mężczyzn w słupy soli – tak samo kobiety i dzieci. Pragnienie zaspokaja krwią. Bez zahamowań dusi pępowiną noworodka i podnosi wody, żeby pochłonęły całe armie ludzi! I robi to z takim wdziękiem! A w Torze, kiedy każe Abrahamowi poświęcić własnego syna? Czyż to nie jest zaproszenie dla człowieka, żeby poprzez niewiarygodną przemoc wypróbował swoją rękę jako B-g? A skoro czas B-ga nie jest czasem człowieka, ale czasem wiecznym, bez początku i bez końca, to czyż On sam nie poświęcił własnego syna, jak mówią chrześcijanie, łamiąc Mu żebra, przybijając ręce gwoździami do krzyża w tej samej chwili, kiedy polecił Abrahamowi zrobić to samo… Ale dlaczego? Skąd ta Jego dzika miłość?”. Słyszy stukanie stóp Chorszid w andaruni. Podnosi zasłonę w oknie i wygląda. Jego żona siedzi na obrzeżu basenu i podaje pierś Jusefowi. Zaczyna śpiewać: – „Jakie będą twoje posiłki? Chleb, ryż, chałwa albo wszędzie rozsypana manna”.

Jej jasny, słodki głos dźwięczy na podwórzu, rozlega się aż na ulicy. Ibrahim czuje ogarniające go pragnienie jej gładkiego ciała, jej ciepła. To pragnienie ucisza inny głos w jego głowie, ten, który natarczywie wypytuje i szuka… i szuka. Szybko zamyka okno i sięga po książkę. Tom poezji Rumiego. Ibrahim przymyka oczy i otwiera księgę na przypadkowej stronie. Czyta: „Płaczę jak Jakub, gdyż piękna twarz Jusefa jest moim pragnieniem. Bez ciebie to miasto jest dla mnie więzieniem. Moim pragnieniem są wędrówka, góry i pustynia”.

56 Tefilin, filakterie – żydowskie przedmioty modlitewne, skórzane pudełeczka zawierające cytaty z Tory. 57 Derwisz – żebrzący, wędrowny, ascetyczny mnich muzułmański. 58 Dżalal ad-Din Muhammad Rumi (1207–1273) – wybitny poeta i mistyk perski, twórca zakonu wirujących derwiszy. 59 Ja Abolfazl, Ja Allah – O Abolfaźle, o Boże! 60 Brit mila (hebr.) – obrzęd rytualnego obrzezania chłopca. 61 Farangi (pers.) – zachodni, pochodzący z Europy. 62 Jude nadżes (pers.) – nieczysty Żyd. 63 Farid ad-Din Attar – perski poeta, mistyk, żył w latach 1145-1221. 64 Szams ad-Din Muhammad Hafez z Szirazu – perski poeta, żył w latach 1315-1390. 65 Masnawi-je Ma’anawi – obszerny poemat napisany przez Dżalal ad-Dina Muhammada Rumiego (1207-1273) poruszający tematykę mistyczną.

Sześć

P

taki śpiewają jak szalone pośród nagich gałęzi drzew.

Mahbube stoi przy kuchennym oknie z talerzem pełnym okruchów chleba. Patrzy na jednolicie szare niebo, potem otwiera kuchenne drzwi i wychodzi do pustego ogrodu. Stawia na trawie talerz z okruchami dla głodnych ptaków i obchodzi ogród dookoła. Zauważa coś zielonego. To winorośl, która się wije po ziemi i wdrapuje na krzaki różane. Klęka, żeby ją wyrwać. Podnosi witkę, spogląda na nią pod światło i potrząsa głową. – Niepotrzebne – mówi. – A takie uparte… „Skoro nie znał wartości swojego pierworodnego syna, dlaczego myślałaś, że chciał mieć córkę? Nadal się przy tym upierasz?”. Mahbube podnosi się z ziemi, otrzepuje spódniczkę i przygląda swoim pantoflom. Jeżeli będzie dostatecznie długo patrzyła w ziemię, Dada przestanie gadać i odejdzie… – Masz już jedenaście lat. Jesteś wystarczająco dorosła, żeby wyjść za mąż i odejść z domu, a wciąż tu tkwisz! Jeszcze jedna gęba do wyżywienia i tylko kłopot dla wszystkich. Jeśli Mahbube mocno zamknie oczy, łzy nie popłyną. Jeżeli powstrzyma oddech i uciszy serce, nie będzie tak bolało… – Ciągle mu powtarzam, żeby ci znalazł męża, a ty, z tymi swoimi pomysłami, codziennie przychodzisz i mówisz mi, że idziesz do szkoły? Myślisz, że skoro robisz te parę rzeczy w domu, to już zarobiłaś na swoje utrzymanie? Idź, idź do tej twojej szkoły! Głupia dziewczyna! Do niczego! – Nienawidzisz mnie, bo jestem dziewczyną? – pyta głośno Mahbube. Dada nie odpowiada. Mahbube patrzy w górę. Jednolicie szare niebo. Stoi pośrodku swojego malutkiego podwórza – płachetka ziemi i trawy, paru drzew i czterech murków z cegły, ponad którymi rozciąga się bezkresne niebo. Ktoś puka do drzwi od ulicy.

Kątem oka Mahbube widzi, jak Dada się odwraca i odchodzi… W ten sposób daje jej odpowiedź. Stary rabin czeka na ulicy, oparty na lasce. – Pośpiesz się, córeczko, jestem bliżej grobu niż ty – mówi. Dotyka laską nogi Dady. Ta się odsuwa, żeby go wpuścić. Rabin staje, patrzy na nią, mrużąc oczy w porannym słońcu tak mocno, że niemal nikną w jego pomarszczonej twarzy. Kiwa głową i powoli przechodzi obok niej. W każdy piątek przed południem od dnia, kiedy znaleziono połamanego i zakrwawionego Ibrahima, Rachel słyszy stukanie laski rabina do drzwi wejściowych i za każdym razem, kiedy otwiera, mężczyzna mówi jej, żeby się pospieszyła, i wspomina o bliskości grobu… Idzie za staruszkiem przez zewnętrzne ogrody na podwórze. Drzewa są teraz nagie, ale na czubkach gałęzi maleńkie pączki już czekają, żeby rozwinąć się w kwiaty i zielone listki. Rachel obserwuje pochylone plecy starca, jego ugięte nogi, ostrożne kroki… Nie idzie przed nim, żeby go nie obrazić, ale ten powolny chód budzi w niej pragnienie, żeby skakać i biegać jak źrebak. Tymczasem rabin mówi, nie patrząc na nią: – Przypuszczam, że się spodziewałaś nadejścia gościa? Pamiętaj, córko, że B-g się uśmiecha tylko do posłusznej i obowiązkowej żony. Rachel grzecznie się uśmiecha, choć nie jest pewna, o co mu chodzi. Zolecha nie wspominała, że spodziewa się gości w szabat. Rachel nie zauważyła też żadnych specjalnych przygotowań czynionych przez służbę. Kiedy wreszcie wchodzą na podwórze, Rachel szybko mija starego rabina, który znowu na nią kiwa, i otwiera drzwi pokoju Ibrahima, żeby zapowiedzieć przyjście gościa. Zolecha siedzi obok syna. Trzyma go za ręce. Głęboko oddycha i trzęsie głową. Ibrahim poklepuje jej dłoń. – Rabin przyszedł – mówi Rachel. – Idę odpocząć – oznajmia Zolecha. Opiera ręce na kolanach i wstaje. Potem bierze z podłogi kilka poduszek i układa je pod ścianą w głowach łóżka, pomaga Ibrahimowi usiąść i oprzeć się wygodnie. Kiedy kieruje się do wyjścia, starzec akurat wchodzi do pokoju. Mija Zolechę, mrucząc „szabat szalom”66, i podchodzi do łóżka. Rachel czym prędzej ustawia dla gościa krzesło przy łóżku. Zolecha stoi chwilę przy drzwiach, oświetlona porannym słońcem. – Aszer wie, co robi, matko. Proszę, po prostu mu zaufaj. Zanim podejmie decyzję, oblicza wszystkie koszty i każde ryzyko – mówi Ibrahim. Zolecha słucha bez ruchu. Chwilę czeka, potem mówi „szabat szalom” do rabina i wychodzi. Rachel idzie za nią na podwórze. – Nane Zolecho?

– Służące już wyszły. Możesz się zająć herbatą, Rachel? – Fatime już to zrobiła. Ja podam. Nane Zolecho? – Tak, córko? – Rabin coś wspominał o gościach. Czy będziemy kogoś przyjmowali w szabas? Zolecha potrząsa głową, po czym odwraca się do Rachel. – Tak, gość. Nadchodzi pewien gość, ale nie w szabat. – Kto taki? Zolecha kładzie Rachel rękę na ramieniu, potem patrzy na drzewa za jej plecami. – W środę Aszer wziął sobie Kokab za żonę. Pojutrze ona się przeniesie do nas. Stara kobieta, mówiąc, nie spogląda na Rachel, tylko na czubki drzew, jakby właśnie im przekazywała tę wiadomość. W końcu na chwilę zatrzymuje wzrok na dziewczynie, odwraca się i wychodzi z pokoju. Idąc przez podwórze, mówi dalej: – Wiem, że to będzie dla ciebie trudne, moje dziecko, ale nic na to nie poradzimy. Aszer potrzebuje syna, inaczej wszystko, co zbudował, pójdzie na marne. Musisz być silna i przyjąć do rodziny nową żonę. Aby zapewnić spokój naszemu domowi. Rachel czeka, aż Zolecha odejdzie. Stoi teraz sama na pustym podwórzu. Nad jej głową kłębią się chmury. Za murem jakiś mężczyzna gwiżdże. Słucha tej melodii do chwili, gdy znika ostatni dźwięk, odwraca się i idzie do kuchni. Na moment staje w drzwiach i patrzy na pomarańczowe języki ognia widoczne przez kratę rusztu w brzuchu czarnego pieca. Podchodzi bliżej. Robi jeszcze jeden krok naprzód i kładzie otwartą dłoń na rozgrzanej metalowej kracie. Zaciska zęby. Kiedy odsuwa rękę, widzi, że na ruszcie pozostały kawałki spalonej skóry. Odwraca się, wychodzi z kuchni na patio i siada przy basenie. Zolecha wygląda przez otwarte okno swojej sypialni. – Rachel, czy podałaś herbatę? – Właśnie miałam to zrobić, ale sparzyłam sobie rękę… – Czyżby B-g wybrał właśnie ciebie, żebyś dźwigała te okropne nieszczęścia? – Zolecha wznosi oczy do nieba i trzęsie głową. Wychodzi z sypialni i idzie do kuchni. – Bardzo się sparzyłaś? Rachel przygląda się swojej dłoni. Skóra jest czerwona, tylko w kilku miejscach pozostała biała. – Zabliźni się – stwierdza. Zolecha przechodzi obok, nie patrząc. – Obiorę parę ogórków dla naszego gościa, a skórki zostawię ci na talerzu w kuchni. Przyłóż je na oparzenia – mówi. – Idź i odpocznij trochę razem z Chorszid. Śpi z małym w saloniku. Z pewnością ta wiadomość cię dotknęła. Ja obsłużę rabina i Ibrahima. Rachel idzie do szwagierki. Powietrze szczypie jej poparzoną do żywego mięsa dłoń. Potrząsa

nią, drugą ręką otwierając drzwi. Zasłony są zaciągnięte, w pokoju panuje półmrok, tylko cienki strumień światła pada na twarz szwagierki. Chorszid leży na dywanie, czarne włosy rozsypują się na poduszce. Owinęła się dookoła dziecka, które śpi przy jej piersi. Jusef swoją malutką rączką trzyma matkę za koszulę, tak że Rachel widzi, jak jej pierś miarowo oddycha we śnie. Promyk światła oświetla jej pełne wargi. Wzdycha głośno przez sen, podnosi ramiona i obejmuje nimi śpiące maleństwo. Dziecko mości sobie główkę jeszcze wygodniej na matczynej piersi. Rachel cicho wchodzi do pokoju i siada obok nich. Niemowlę się wierci i otwiera oczy. Mrugając, spogląda na twarz Rachel. Chorszid też się budzi, ziewa i uśmiecha do szwagierki, która podaje Jusefowi palec. Chłopiec zaciska na nim piąstkę. Rachel pieści się z nim, mówiąc: – To ja powinnam była urodzić pierwszego syna tej rodzinie. – Nie mów tak, Rachel. – On powinien być mój. – Spluń trzy razy, Dada, żeby nie zdarzyło się nic złego! – woła Chorszid, siada i bierze dziecko na kolana. Podnosi je wysoko i przygląda mu się, potem przytula do twarzy, całuje jego oczka i nosek. – Wiesz równie dobrze jak ja, co się dzieje, jeżeli patrzysz na kogoś i chcesz tego, co on ma, nieważne, kim jesteś i jak bardzo kochasz tę drugą osobę. Rachel zrywa się na nogi i wpatruje się ze złością w Chorszid i małego. – Boisz się, że rzucę urok na twoje dziecko? Przygląda się, jak zaskoczona Chorszid przyciska do piersi obronnym ruchem małego Jusefa, i opanowuje ją dziwaczne uczucie zadowolenia. Zamyka oczy i bierze głęboki oddech, po czym znowu spogląda na szwagierkę, kuca przy niej i mówi: – Masz rację, Chorszid. Jestem pełna zazdrości, jestem przez nią opanowana! Tyle jej mam, że może zalać cały ten przeklęty świat. Widzisz, co z tego wynika. Mahbube patrzy na pokrzewki, które wlatują do krzewów różanych i wylatują z nich i patrzą na nią podejrzliwie, zerkając na talerz z okruchami, który dla nich zostawiła. Przypomina sobie, jak Rachel zwykła chodzić do studni, gdzie rozmawiała z dżinnami i przeklinała swoich wrogów. Ona sama chowała się wtedy razem z innymi dziećmi i wspólnie słuchały tego z zapartym tchem, bojąc się, że Rachel wymieni imię któregoś z nich. Wiedziały, że jeżeli to zrobi, sprowadzi na nie nieszczęście. Żadne z dzieci nie odważało się więc nawet przejść obok niej. I każde zawsze robiło to, co Rachel kazała. Mahbube wraca do kuchni i zamyka za sobą drzwi. Opiera czoło o chłodną szybę. Widzi, jak małe ptaszki zaczynają się gromadzić wokół talerza. Co chwilę wybucha między nimi krótka walka. Mahbube wspomina noc, kiedy Rachel zasugerowała, że syn sąsiadki mógłby zostać jej mężem.

Dziewczyna przyjechała właśnie z college’u w Teheranie do domu na święta. Podczas szabatowej kolacji oznajmiła całej rodzinie, że zostało jej przyznane stypendium, dzięki któremu będzie mogła nadal studiować matematykę – we Francji. Rachel spojrzała na nią. Potem zwróciła się do Ibrahima i wspomniała o najstarszym synu Elchonona. Razem z braćmi prowadził sklep z obuwiem. Skończył aż osiem klas, umiał czytać i liczyć. Ostatnio jego matka przyszła do nich z wizytą. – Nie – powiedziała Mahbube. Sześć miesięcy później Rachel prowadziła płaczącą Mahbube do ołtarza… Mahbube siedzi teraz przy kuchennym stole i patrzy na portret męża wiszący na ścianie. Wysoki mężczyzna. Smutne oczy. Gładka skóra. Nieśmiały uśmiech. Ma na sobie elegancko uszyty garnitur. Fotografia jest w sepii i kremowej bieli, ale jego policzki noszą ślad różu, a oczy – zieleni. Ot, muśnięcie pędzlem przez fotografa. Mahbube przymyka oczy i widzi męża takim, jakim był kilka dni po ślubie. Siedzi przed nią przy stole, który dla niego nakryła. Ze szklanki z herbatą stojącej pomiędzy nimi unoszą się kłęby pary, chleb jest jeszcze ciepły. On chrząka, ale ona nie podnosi wzroku. W końcu to ona odzywa się pierwsza: – Chcę pracować jako nauczycielka. Chcę zarabiać własne pieniądze. Taka jest moja wola. – Dobrze – odpowiada mąż. Nie prosiła go o pozwolenie. Po prostu oznajmiła mu to jako warunek ich wspólnego życia. Mąż podnosi wzrok, patrzy na nią i potakuje. Ona odpowiada zdecydowanym spojrzeniem. On chichocze. Unosi do ust szklankę z herbatą, by opanować śmiech, ale mu się nie udaje. Rechocze przez chwilę, potem patrzy na jej oszołomione spojrzenie i znowu wybucha śmiechem. – Dobrze, Mahbube, oczywiście. Twoja wola to twoja wola – mówi. Ona się uśmiecha. Wtedy on przestaje się śmiać i patrzy w ziemię. Policzki ma czerwone. – Dziękuję za śniadanie. – Wrócisz na lunch do domu? W kuchni panuje cisza. Słychać tylko mruczenie lodówki. Mahbube rozgląda się przez chwilę zagubiona. Patrzy na portret. – Miałeś dla mnie tyle szacunku – mówi. – Przychodziłeś do mnie po radę, podczas gdy mężczyźni w tamtym czasie uważali żony po prostu za swoją własność. Umarł młodo, w jej ramionach, na udar mózgu. Mahbube zamyka oczy i wypuszcza powietrze przez zęby. Widzi go: jest wysoki, niezręczny i milczący. Widzi go takim, jakim był wtedy, w tamtej jedynej, zapisanej w pamięci chwili, zanim ją pochłonęło nowe życie. Otwiera oczy i potrząsa głową.

Ptaki przed domem najwyraźniej się sprzeczają. Mahbube staje znowu przed portretem, zamyka oczy i kładzie rękę w miejscu, gdzie znajduje się pierś jej męża. Niemalże czuje ciepło jego ręki, bicie jego serca. Nie odrywa dłoni. – Mahbube… – mówi mąż. Tylko tyle. Słychać gwałtowne stukanie do ciężkich drewnianych wrót. Stoi za nimi mężczyzna. Spoza zaciągniętych zasłon, przez szczelinę, która wpuszcza do pokoju odrobinę światła dziennego, Rachel widzi, jak Fatime biegnie przez podwórze, poprawiając jedną ręką pasma siwych włosów wymykających się spod czarnego czadoru, a drugą trzymając czarny materiał ściśle przy szyi. Rachel zaciska pięść i krzywi się z bólu – to jej poparzona ręka. Obserwuje Fatime przez cały ranek. Aszer rozkazał służącej, żeby bez przerwy była blisko drzwi, aby wpuścić Kokab do środka, gdy zostanie przyprowadzona przez braci, więc kiedy wreszcie w ciszy posiadłości rozlega się głośne stukanie, Fatime podskakuje tak gwałtownie, że przewraca garnek z ryżem, który właśnie czyściła z kamyków i łusek. Sadike i Zahra wystawiają głowy z kuchni i śmieją się w kułak. Fatime słyszy je i natychmiast przepędza. Dziewczyny machają do niej i robią nieprzyzwoite gesty: wypinają piersi i trzęsą biodrami. Staruszka każe im wracać, machając obiema rękami, i wybiega z andaruni do zewnętrznych ogrodów, prowadzących na ulicę. Po chwili wraca, a za nią idzie Kokab, zakryta od stóp do głów. Fatime w obu rękach dźwiga tobół z jej rzeczami. Rachel widzi, jak czarny czador Kokab unosi się lekko, gdy idzie przez podwórze. Fatime odkłada tobół, a Kokab siada na brzegu fontanny. Służąca biegnie, by powiedzieć Zolesze o jej przybyciu. Rachel obserwuje Kokab, która wysuwa spod czadoru szczupłą białą rękę i czubkami palców dotyka powierzchni wody w basenie. Kiedy pojawia się Zolecha, Kokab wstaje. Kobiety rozmawiają przez chwilę, potem Zolecha prowadzi Kokab do domu Aszera. Obie wchodzą po schodach, mijają fioletowe kiście glicynii i idą pod pergolą do ostatniego pokoju. Ukryta za zasłoną Rachel obserwuje ich ruchy. Próbuje zobaczyć twarz Kokab, ukrytą za siatką rubandu, ujrzeć choćby lok jej włosów. Patrząc na okrytą materiałem sylwetkę, próbuje ocenić kształt jej ciała. Zolecha otwiera drzwi pokoju w najdalszym końcu budynku i czeka, aż Kokab wejdzie, potem sama wchodzi i zamyka za sobą drzwi. Późnym popołudniem podwórze jest nadal puste. Fatime kończy przygotowania do kolacji i odchodzi do siebie na wieczorną modlitwę. Sadike i Zahra wracają już do swoich domów. Idą razem, obejmując się w pasie i szepcząc coś do siebie. Potem wybuchają głośnym śmiechem i oglądają się na dom Aszera.

Rachel szybko odbiega od okna. Palcem drugiej ręki dotyka poparzonej dłoni. Wargi ma spękane, gardło suche, w brzuchu czuje pustkę. Wcale nie miała zamiaru pościć z powodu przybycia drugiej żony Aszera, ale kiedy tego ranka jej mąż wyszedł z domu, została w łóżku w pogniecionej pościeli z kolanami podciągniętymi pod brodę. Mężczyzna wstał rano, umył się i ubrał jak zawsze. Ale zanim wyszedł z pokoju, zatrzymał się na chwilę, odwrócony już do niej plecami, z ręką na klamce. Rachel czekała, aż podejdzie i weźmie ją w ramiona, ale tylko stał. Westchnął, potrząsnął głową i wyszedł, nie oglądając się. Wtedy się rozpłakała. Przepłakała prawie cały poranek. Z twarzą w poduszce wdychała zapach Aszera. Wygramoliła się z łóżka, sięgnęła po jego nocną koszulę, która zgnieciona leżała na podłodze, i przytuliła ją do policzka, powtarzając imię męża, aż ochrypła i poczuła ostry ból w gardle. Potem zajęła miejsce przy oknie i czekała, patrząc na każdego, kto wchodził do posiadłości i wychodził z niej. Wszyscy o niej zapomnieli, nawet Chorszid. Nikt nie zapukał, nie spytał, czy nie chce pić, czy nie przynieść jej wody, czy nie potrzebuje świadka swojego cierpienia! Dzień minął jak każdy mimo jej nieobecności, a potem do domu weszła Kokab. Zmierzch. Rachel siedzi na podłodze, wyczerpana długim płaczem. Myśli o tym, że Kokab siedzi teraz w jej pokoju, w pięknej sukni, ozdobiona klejnotami i czeka na Aszera. Próbuje sobie wyobrazić jej ciało, fakturę jej skóry. Widzi, jak Kokab obejmuje Aszera ramionami, i ten obraz tak nią wstrząsa, że ponownie wpada w atak histerii. Przeklina Kokab, swoje bezpłodne łono, wreszcie B-ga, który ją stworzył do życia w takim cierpieniu! Atak wykańcza ją tak, że pada na podłogę i znów się zanosi od płaczu. Słyszy, jak muezin wzywa wiernych na wieczorną modlitwę azan. Podnosi się i siada jak do modłów, naśladując gesty Fatime, bijąc pokłony i wyśpiewując arabskie słowa. Nie rozumie ich, ale ma jednak nadzieję, że B-g ją usłyszy i albo się nad nią zlituje, albo zabije swoim gniewem. W ciszy, która zapada po śpiewie muezina, słyszy w końcu głos Aszera na podwórzu. Sięga pod koszulę, gdzie nosi przywiązany do paska żelazny klucz. Zamyka oczy i ściska go mocno. – Proszę, proszę, proszę… – szepcze. Rzuca się do okna, by spojrzeć na męża. Aszer zapala lampę i idzie przez podwórze w stronę jej pokoju. Rachel biegnie do lustra, końcem spódnicy wyciera nos, palcami wygładza włosy. Kiedy Aszer zatrzymuje się przy drzwiach, Rachel stoi za nimi, usiłując usłyszeć jego kroki. Gdy do jej uszu dobiega pukanie, wstrzymuje oddech. – Rachel? Słyszy jego oddech. – Rachel? – Tak? – Przyszedłem ci powiedzieć, że wróciłem do domu. Pomogłaś Kokab, kiedy tu przyszła?

Rachel ściska klucz u paska poparzoną dłonią i krzywi się z bólu. – Rachel! Oddycha jak najgłębiej, próbuje nabrać tyle powietrza w płuca, żeby móc coś odpowiedzieć. Dotyka gładkiej powierzchni drewna. Wyobraża sobie rękę Aszera, tak samo opartą o framugę z drugiej strony. Przyciska usta do drewna, jakby chciała wyczuć przez drzwi dotyk jego palców. – Rachel… – zaczyna Aszer z drżeniem w głosie, ale urywa nagle. – Posłuchaj – mówi po chwili, tym razem już bardziej stanowczym tonem. – Dzisiaj do ciebie nie przyjdę. Idź spać. Rachel pochyla się do przodu, skulona, z rękami owiniętymi wokół ciała. Łzy kapią jej z nosa i podbródka, głośno szlocha. Słyszy, jak zimna stal zamka się podnosi, i wstrzymuje oddech. Czeka, ale Aszer nie otwiera drzwi, tylko mruczy pod nosem. Po chwili klamka powoli opada, a Rachel słyszy szelest ghaby męża i stuk jego butów, gdy idzie przez pergolę w stronę ostatniego pokoju. Mahbube przyciąga gałązkę granatu jak najbliżej twarzy. Delikatnie dotyka palcem małych, twardych, czerwonych pączków. – Tyle pragnienia – mówi – zamkniętego w tym małym pączku, czekającym, żeby zakwitnąć… Z uśmiechem wypuszcza z ręki gałązkę. Jej ogród będzie niebawem pełen zieleni. Już za parę tygodni. Wystarczy, że zaświeci trochę więcej słońca. Wtedy pewnego ranka obudzi się wśród soczystej zieleni. I kwiatów. Spostrzega zieloną witkę winorośli, która przez całą zimę wspinała się po krzewie różanym, z uporem torując sobie drogę. – Ty też niedługo zakwitniesz – mówi. Nie wyrywa gałązki, ale ją delikatnie układa z powrotem na krzaku. – Zaczekamy. Zobaczymy. Siada na krześle i patrzy na ogród. Pojawienie się Kokab… to musiało być właśnie coś w tym rodzaju. Przybyła pod koniec zimy, przepełniona pełnią życia! Mówiono, że kiedy się pojawiła, Aszer Malakuti jakby na nowo zbudził się do życia. Coś się w nim otworzyło, zmienił się. Mahbube widzi oczyma wyobraźni swojego stryja tamtej pierwszej nocy po przybyciu Kokab do jego domu, czekającego niecierpliwie przed drzwiami. Trzyma w ręku lampę i głęboko oddycha. Prostuje plecy. A potem z trzaskiem otwiera drzwi na oścież i zagląda do ciemnego pokoju. Kokab siedzi przy zapalonej świecy. Jej włosy okryte są welonem. Pokój oświetla tylko jedna świeca, ale ten półmrok odpowiada Aszerowi. Stawia lampę w korytarzu i cicho wchodzi do pomieszczenia. Kokab siedzi nieporuszona, wpatrzona w płomień. Staje nad nią, ale się waha. Może powinien był tę pierwszą noc spędzić w swojej sypialni, z Rachel, dać Kokab trochę czasu na oswojenie się z nową sytuacją i uspokoić wątpliwości swojej pierwszej żony? „Powinienem postępować bardziej dyplomatycznie”, myśli.

W tym momencie zauważa, że Kokab lekko się kołysze w tył i w przód. Fałdy spódnicy ściągnęła do tyłu, tak że doskonale widać kształt jej nóg. Odkryła szyję, w ciepłym świetle świecy jej skóra ma złoty kolor. „Co prawda to nie jest taka świeża, młoda skóra” – napomina siebie Aszer. – „Ten akt to micwa, nakaz, przykazania, myśli. – „Z pewnością żaden inny mężczyzna by jej nie chciał, jeśli już nie ze względu na skandal, to na jej wiek”. W dalszym ciągu jej się przygląda. Ona siedzi naprzeciw niego bez ruchu, cicha, jakby chciała się stać niewidzialna. Wargi ma nadal wilgotne, a włosy pod welonem takie gęste… Kiedy Aszer zdaje sobie sprawę, że wpadł w rodzaj transu, pochrząkuje i w duchu oblicza, że tej kobiecie prawdopodobnie zostało jeszcze przynajmniej piętnaście lat na rodzenie dzieci. Niewątpliwie dość czasu na to, żeby urodzić syna. Cisza robi się zbyt przytłaczająca, więc Aszer postanawia się odezwać: – Może wolałabyś spędzić tę noc samotnie? – pyta, choć nie jest pewien, czy w ogóle coś powiedział. – Jest ci tu wygodnie? – Znowu sprawdza swój głos, nadal niepewny, czy naprawdę wypowiedział te słowa, czy zostały tylko w jego myślach. – Jadłaś kolację? Wie, że Kokab odmawia reakcji na jego obecność, nie chce słyszeć jego pytań. To, co powiedział, spadło jakby na ziemię, niewysłuchane. Krew uderza mu do twarzy. – Może bardziej by ci odpowiadało, gdybym cię pozostawił w domu braci? Na zawsze zhańbioną, zawsze jako źródło wstydu? – Te słowa w jego ustach brzmią jeszcze ostrzej. Czeka na odpowiedź, ale znów napotyka wyłącznie milczenie. – Jesteś teraz moją żoną. Już nie ma znaczenia, że się rozwiodłaś, bo teraz jesteś żoną Aszera Malakuti. Kokab odwraca od niego twarz. Welon ześlizguje się jej z włosów na ramiona, a z ramion spada na podłogę, ale nie rusza się, żeby go podnieść. W czerni włosów oświetlonych świecą Aszer dostrzega wielobarwne błyski. – Jesteś moją żoną – powtarza. Odwraca się do ściany, żeby się uspokoić. Zamyka oczy i oddycha głęboko. „Skąd to zamroczenie?”, zastanawia się. Potrząsa głową, pręży ramiona i znowu się odwraca, by spojrzeć na Kokab, która siedzi nieruchoma jak posąg z kamienia. – Jesteś teraz moją żoną. Urodzisz mi dzieci, zaprzyjaźnisz się z Rachel, a ona pomoże ci je wychować. Niczego ci nie zabraknie, będziesz dobrze jadła i ubierała się. Będzie ci dobrze aż do starości! Na dźwięk tych słów Kokab wstrząsa dreszcz. Aszer mówi teraz łagodniej: – Ludzie zapomną, że kiedykolwiek przedtem byłaś zamężna. Będziesz dla nich tylko moją żoną,

matką moich dzieci. Czego więcej chcesz? Kokab nie odpowiada. Aszer chodzi po pokoju. Jego cień groźnie majaczy na ścianie, tworząc monstrualną postać. Kiedy Aszer to dostrzega, chwyta się rękami za skronie i znów odwraca od Kokab. Przez kilka chwil obserwuje jej sylwetkę odbijającą się na ścianie. Kobieta pochyla się do przodu, podnosi rękę i dotyka policzka. Potem ręka opada jej bezwładnie na kolana. „Wystraszyłem ją”, myśli Aszer. „W końcu jestem dla niej kimś zupełnie obcym”. – Wybacz – mówi. Chwilę czeka, spoglądając z góry na biały przedziałek w jej czarnych włosach, przypominający wąski strumyk, i na płatek jej ucha. Siada naprzeciw niej. Ciekawi go, czy jej skóra jest ciepła i miękka jak złoto, które przez jakiś czas trzyma się w dłoniach. Patrzy na nią, próbując znaleźć słowa, które ją uspokoją, zapewnią, że nie chce jej zrobić żadnej krzywdy, lecz pragnie jej naprawdę pomóc! W końcu dochodzi do wniosku, że najlepiej pozwolić jej milczeć do czasu, kiedy będzie gotowa zwrócić się do niego. Mijają minuty, podczas których Kokab nadal nic nie mówi, wpatrzona w płomyk świecy. Aszer słucha cichego skwierczenia, cykania świerszczy pod domem, delikatnego oddechu siedzącej przed nim kobiety… Wreszcie Kokab przemawia: – To jak trzy ćmy, tańczące dookoła świecy… Mówi powoli, z wzrokiem stale utkwionym w płomień. Aszer czuje, jak ciemność wokoło się rozprzestrzenia, i przez chwilę wierzy, że wszystko, co istnieje, jest w tej orbicie światła pomiędzy nimi. Spuszcza wzrok na swoje ręce złożone na kolanach. – Pierwsza ćma wiruje jak szalona w ekstazie, coraz bliżej i bliżej ognia, ale czując gorąco, zatrzymuje się, cofa i już tylko tęskni za światłem, zachowując bezpieczną odległość – mówi Kokab. – Druga ćma w ferworze opala sobie końce skrzydeł i odfruwa wystraszona. A trzecia ćma, oczarowana światłem, rzuca się wprost w płomień i spala na popiół. Znów zapada cisza. Aszer wsłuchuje się w szelest liści za domem. Po paru minutach Kokab podnosi głowę i po raz pierwszy patrzy mu spokojnie prosto w oczy. Ma wrażenie, jakby spoglądał w bardzo głęboką studnię, a na jej dnie widział siebie samego, zatopionego i malutkiego. – Ty jesteś tym płomieniem – mówi do niej. – A czy ja jestem tą ćmą, która spłonie? – Płomień ich nie zna, Aszerze. Ani tej, która na niego patrzy z daleka, ani tej, która spłonie. Kokab nie odwraca oczu. Mężczyzna patrzy na jej zdecydowane usta i silny podbródek. Przełyka ślinę. Potem marszczy brwi. Jeszcze raz zatrzymuje spojrzenie na własnych, bezużytecznych teraz

dłoniach, a następnie patrzy w oczy kobiety – w te głębokie oczy, które nie przebaczają. – Mój ojciec umarł, kiedy byłem chłopcem. Zostawił mi trochę ziemi. Niewiele, ale wystarczająco, żeby coś zacząć na niej budować. Ta ziemia dała mi fortunę, a ja tę fortunę pomnożyłem. I dlatego, rozumiesz, właśnie dlatego… – Coś w nim każe mu mówić dalej. – Ale nie mam dzieci, nie mam syna. Dopiero wtedy moja praca nabierze w ogóle jakiegoś znaczenia. – Przysuwa twarz bliżej jej twarzy, bo czuje, że tych słów nie można wymawiać na odległość. – Ja… pragnę ciebie… – Przerywa i waży skutki swoich słów. Zaczyna ponownie, niemal szeptem. – Chcę, żebyś mi dała dzieci, żebyś mi dała nadzieję. – Dzieci… tak, te możesz nawet mi wyrwać z łona, ale nadzieja… tego ci chyba nie potrafię dać. Aszer się cofa. Kokab patrzy na niego przez chwilę, po czym znów zaczyna się wpatrywać w świecę. – Nie to chciałem powiedzieć – mówi Aszer. – To coś więcej. Jest więcej powodów, dla których jesteś tutaj, dla których wziąłem cię za żonę. Kokab znowu siedzi w milczeniu, pogrążona we własnej samotności. „Może jej w ogóle tu nie ma”, myśli Aszer. „Może jest tylko ułudą, zrodzoną w moim umyśle przez tyle lat tęsknoty”. Postanawia zmniejszyć przestrzeń, która ich dzieli, wziąć jej szczupłą rękę i przyciągnąć do siebie, przyciągnąć tak blisko, aż się stanie bytem… dla niego. Mija jedna chwila, potem druga i z każdą mijającą sekundą przestrzeń pomiędzy nimi robi się coraz większa i większa. Aszer wpada w panikę, że być może nigdy jej nie dosięgnie. Znowu się pochyla do przodu ze słowami: – Codziennie, kiedy wstaję, idę do karawanseraju. Codziennie słyszę głosy tych samych kupców, targowanie się, stukanie liczydeł, brzęk monet… i monet… i monet. W moich rękach pieniądze tracą swoją wagę. Są bez znaczenia. Kupuję różne rzeczy. Piękne, wartościowe przedmioty z całego świata. Ten dom jest ich pełen. – Rozpaczliwie się rozgląda, jakby szukając w ciemnościach kształtów drogocennych rzeczy, które są dla niego teraz tylko ciężarem. – I co wieczór, kiedy wracam do domu, idę do swojego gabinetu, staję w ciemności pośród tych pozłacanych cacek i myślę tylko o kurzu, który je pokrywa. Kurz. – Po ostatnim słowie głos mu się łamie i czuje, że oczy go pieką od łez. Czeka, aż mu przejdzie, po czym ciągnie: – Chcę wiedzieć, czy z tego zostanie coś więcej niż tylko kurz, coś żyjącego po tej koszmarnej nudzie dni i nocy. Coś, co będzie dowodem, że istniałem. Coś żywego. Kiedyś. Kokab wpatruje się w niego. Jest tam znowu, malutki w czarnej źrenicy jej oka. Odwraca od niej twarz, ale po chwili znowu na nią patrzy. – Jest coś jeszcze… Coś, o czym musisz wiedzieć, Kokab. Już tyle lat temu… kiedy stałaś w chłodnej wodzie basenu pod gorącym słońcem i pochylona myłaś jabłka… Do tej pory słyszę twój

śpiew, który mnie urzekł… Już tyle lat temu... Marzyłem, żeby być wodą wokół twoich łydek. Wyobrażałem sobie, że jestem kroplą, która spływa po twoich plecach, kiedy odrzucasz włosy… Żyłem tym sierpniowym rankiem, a chwila, w której na mnie spojrzałaś, stała się wiecznością. Patrzy w ziemię, złożył ręce na kolanach. Potrząsa głową nad własną słabością, nad słowami, które właśnie wypowiedział. Ale jest za późno, żeby przerwać. Myśli, że oczarowało go światło lśniące w jej czarnych włosach. Pochyla się do niej i ciągnie: – Ty płoniesz witalnością, Kokab. Chcę czuć świat poprzez ciebie… Kobieta przysuwa twarz blisko niego, na odległość oddechu. – Chcesz czuć… poprzez mnie? – pyta. – Tak. Kokab podnosi rękę, patrzy na swój wskazujący palec. Przybliża go do płomienia. Chwilę trzyma go blisko ognia, potem gasi świecę. Aszer się wzdryga i czym prędzej chwyta dłoń kobiety, wargami dotyka palców. W ciemności całuje je raz, drugi… potem wdycha zapach jej przegubu. Kokab delikatnie wysuwa rękę z jego dłoni. Aszerowi pozostaje w ustach odrobinę słony smak jej skóry. – Co ci mogę dać? – pyta. – Proś o cokolwiek, cokolwiek na świecie, a będziesz to miała! – Chcę tylko samotności. Aszer się cofa, jakby kobieta dała mu w twarz. Zastanawia się. Kokab jest tak blisko. Powinien ją chwycić swoimi potężnymi rękami, siłą przyciągnąć do siebie i całować rozchylone usta, językiem przesuwać po szyi… Już podnosi rękę, ale po chwili się waha i nagle wstaje. – Jak chcesz, Kokab. Powiedz Zolesze, jeżeli będziesz czegoś potrzebowała. Wrócę jutro wieczorem. Z tymi słowami szybko wychodzi z pokoju w chłodną noc. Chwilę czeka pod otwartymi drzwiami, po czym je zamyka. Stoi pod pergolą, przy obrazie przedstawiającym górę Syjon i dziko tańczące plemię Izraela. Najpierw widzi tylko ciemność, potem puste podwórze. Powoli rozpoznaje zapach nocnego jaśminu, czuje świeżość powietrza. Słyszy miauczenie kota w oddali. Dusza mu się otwiera. Odczuwa teraz cały splendor nocy. Czuje potrzebę własnego ciała. Idzie do pokoju, który dzieli z Rachel, rozkoszując się siłą własnych nóg. „Rachel będzie szczęśliwa, kiedy mnie zobaczy”, myśli. Chorszid słyszy, że na podwórzu ktoś śpiewa. Wstaje z łóżka i wygląda przez okno. Na dole Rachel ciągnie wiadro śliwek w stronę fontanny. Chorszid otwiera okno i wychyla się, opierając o parapet. – O, tak to lubię cię widzieć, Dada! Kiedy pracujesz ze śpiewem na ustach jak chłopka! – Nie wszystkie się urodziłyśmy tylko po to, żeby cały dzień jeść i spać – odcina się Rachel. – Pewnie, że nie! Tylko te z nas, które są eleganckie – rzuca Chorszid w odpowiedzi. – Więc już

masz dosyć żałoby? Rachel podchodzi do okna, wycierając wilgotne ręce o spódnicę. – To bardzo dobrze, Dada! Chciałam ci to powiedzieć. Kiedy za dużo płaczesz, nos ci puchnie – ciągnie Chorszid. – Byłam tylko trochę zaniepokojona – mówi Rachel. Staje pod oknem szwagierki na czubkach palców, tak żeby jej dotknąć. – Chociaż wydaje się, że niepotrzebnie. Aszer wczoraj w nocy nie spędził nawet minuty w jej pokoju i zaraz wrócił do mnie. Podejdź bliżej, to cię ściągnę na dół za włosy. – A jeżeli skręcę kark, kto się zaopiekuje moim synkiem? – Ja, oczywiście. Zrobię to lepiej od ciebie. – Będziesz za bardzo zajęta wycieraniem tyłków bachorom Kokab, żeby się opiekować moim małym księciem! – Jusef będzie moim oczkiem w głowie. A tamta baba może się sama zajmować swoimi szczeniakami! – Rozmawiałaś z nią? – A co miałabym jej powiedzieć? – Nie wiem… zaprzyjaźnić się może… – Prędzej się zaprzyjaźnię z klaczą, którą Aszer kupuje dla swojego ogiera! – Proszę cię, Dada… Ona może usłyszeć. Nie mam ochoty mieszkać z wrogiem. – Mam nadzieję, że nie zamierzasz się z nią zaprzyjaźnić? – Po prostu nie chcę mieć kłopotów. – Wiesz co, Chorszid? Najlepiej trzymaj się od niej z daleka. Słyszałaś, dlaczego Eljahu się z nią rozwiódł. – Plotki, Dada! – No, nie wiem... Wygląda na to, że ona ma to w sobie. – Nawet jej jeszcze nie spotkałaś. – Miałam powód. Najlepiej uważać i nie patrzeć jej prosto w oczy. Nie chciałam ci mówić, żeby cię nie przestraszyć, ale mówią, że jest opętana, wiesz… przez dżinna Ala. Chorszid wstaje i patrzy na Rachel, która nie odrywa od niej oczu. – O czym ty mówisz, Dada? – Wiesz przecież. Al nie tylko porywa dzieci matkom. Czasami przybiera postać pięknej kobiety, która odciąga mężczyzn od żon. A z tego, co o niej słyszałam… – Dosyć, Dada! Ona też jest matką. – O jej córce też coś słyszałam.

– Oj, przestań robić kłopoty, Rachel! – Właśnie dlatego Eljahu się z nią rozwiódł. Żeby uchronić dziewczynkę przed lubieżną naturą matki! – Rachel, dosyć tego! – Oj, tylko cię ostrzegam! Nie przypuszczam, żeby ona chciała uwieść Ibrahima. Wydaje mi się, że interesuje ją tylko mój mąż, ale na twoim miejscu uważałabym ze względu na Jusefa. To chyba jasne? Cała ta rozpacz z powodu utraty własnego dziecka może sprawić, że się zrobi zazdrosna o twoje, prawda? Chorszid cofa się w głąb pokoju. Odwraca się do synka, który śpi w łóżku. Potem wraca do Rachel. – Tylko się nie martw. Po prostu uważaj – radzi Rachel. – Za każdym razem, kiedy ona będzie w pobliżu, posyp mu buzię odrobiną sadzy. A jeszcze lepiej, jeżeli go będziesz trzymała z dala od niej. Po prostu dla bezpieczeństwa. Chorszid marszczy brwi. – Muszę iść go nakarmić – mówi i zaczyna zamykać okno. – Radzę ci tylko uważać na jego bezpieczeństwo, Chorszid. Kocham go tak samo jak ty! Chorszid patrzy przez zamknięte okno na Rachel, która z uśmiechem wzrusza ramionami, po czym wraca do fontanny i wiader ze śliwkami. Chorszid podchodzi do Jusefa. Klęka obok niego i patrzy, jak spokojnie oddycha. Zaciska mocno oczy. – Proszę, B-że – modli się – nie daj zrobić krzywdy mojemu dziecku.

66 Szabat szalom (hebr.) – formuła powitalna i pożegnalna stosowana w dzień szabatu oraz na krótko przed jego nadejściem.

Siedem

K

okab wchodzi do słabo oświetlonego gabinetu Aszera. Przez chwilę stoi w progu, patrząc na podwórze, potem cicho zamyka za sobą drzwi. Odwraca się, by obejrzeć pokój. Wszystkie cztery ściany są zastawione regałami. Na niektórych leżą książki, na innych znajdują się figurki i dziwne maski. Na najwyższych półkach stoją ciężkie, potężne wazy ze srebra z kunsztownymi rytami przedstawiającymi mężczyzn polujących na gazele i kobiety z odkrytymi piersiami, biegające wśród krzewów z butlami wina. Chodzi od półki do półki, palcem dotyka grzbietów książek, czasem się zatrzymuje i przygląda jakiemuś dziwnemu przedmiotowi z cennego metalu, rzeźbionemu w drewnie lub wykutemu z kamienia. Podnosi kamienną rzeźbę nagiej kobiety wielkości jej dłoni. Brak jej głowy i połowy nóg, jej ogromne piersi leżą na wydatnym brzuchu. Obraca ją w rękach. Jest zimna i dużo waży. Kokab stawia ją z powrotem na miejscu i podchodzi do biurka stojącego pod oknem wychodzącym na podwórze. Ozdabiają je rzeźby straszliwych smoków, a całość pomalowana jest na kolor ciemnoszmaragdowej zieleni. Na biurku leży księga oprawiona w skórę. Kokab otwiera ją. W środku znajduje jakieś notatki robione pięknym, wyraźnym pismem. Pod nimi widniają długie rzędy cyfr. Zamyka księgę, omija biurko i podchodzi do stolika, na którym stoi gramofon. Kładzie dłonie na wielkiej tubie i zagląda do środka. – Chcesz posłuchać? – pyta Aszer. Wszedł właśnie i teraz zamyka za sobą drzwi. Kokab go nie wita, ale odwraca się do okna i opiera ręką o szybę. Aszer podchodzi do niej. Czuje, że jest tak blisko, że wystarczy, iż wyciągnie rękę, a dotknie jej spódnicy. – Po całym dniu targowania się i kupowania, kiedy wracam do domu ulicami naszej mahalle, mam wrażenie, jakby moje członki powoli zamieniały się w ołów. Kokab patrzy mu w oczy. Aszer, nie odrywając od niej wzroku, kręci korbą i ustawia igłę na płycie. Słychać cichy szmer, płyta zaczyna się obracać, a po chwili pokój wypełnia muzyka. Aszer ciągnie:

– W takich sytuacjach wpadam w panikę. Boję się, że jeżeli nie będę się ruszał dostatecznie szybko, to zimno dojdzie mi do serca i wtedy już nigdy nie wrócę do domu. – Staje obok żony i wygląda na podwórze. – Pokonywanie tego powolnego uczucia duszności to prawdziwy wyścig. Zawsze najpierw idę do gabinetu i nastawiam płytę. A kiedy rozlega się pierwszy dźwięk, otwieram okno, żeby i inni mogli słyszeć muzykę. Wypełnia wszystkie ogrody. Wtedy śmierć nie jest tak silna. – Aszer kładzie rękę na szybie obok dłoni Kokab. – To, co teraz słyszysz, napisał pewien człowiek o nazwisku Beethoven. Sonata Księżycowa. Dostałem ją na tydzień przed swoim ślubem z Rachel od sprzedawcy z Austrii, z którym koresponduję. Ta muzyka przypomina mi ciebie. Jest w niej jakaś słodycz i tęsknota. Kokab odchodzi i staje tyłem do męża, opierając się o biurko. Aszer podąża za nią. – Co cię tutaj sprowadziło? Nuda? – pyta. – Pragnienie, żeby się dowiedzieć, kim jesteś. – A teraz już wiesz? Kokab odwraca się do niego i odpowiada: – Ty naprawdę rozpaczliwie chcesz wierzyć, że życie można mierzyć zyskami. Aszer się śmieje. Podchodzi bliżej i dotyka kołnierza jej bluzki. Kokab gwałtownie się cofa. Ręka mężczyzny opada. Kobieta patrzy na jego kark i twarz, które powoli czerwienieją. Aszer opanowuje oddech i pyta: – Widziałaś się już z Rachel? – Nie. Z okna pokoju widziałam tylko, jak pracuje na podwórzu. – I nie poszłaś się z nią przywitać? – A jak ty sobie wyobrażasz naszą rozmowę? – No cóż, wy dwie będziecie się w końcu musiały spotkać. – W odpowiednim czasie… kiedy już będzie gotowa. – A ty jesteś gotowa? – Na spotkanie z nią? Tak. Ale ja jestem wrogiem. – Nie dopuszczę do tego. Nie powinnaś się niczego obawiać. – Ona jest zraniona. – To nie twoja sprawa. – Muszę żyć z poczuciem winy, że ona cierpi. – To tylko jej wina. Będzie się musiała dostosować. – A ja? Czy i ja się nauczę dostosowywać? – pyta Kokab. Aszer ją obejmuje. – Modlę się, żebyś tu znalazła swój drugi dom – wyznaje.

Pod jego dotykiem Kokab sztywnieje. – Ale przecież wiesz, że mimo wszystkich twoich wysiłków, żeby pokonać śmierć, jest coś, co ci umyka – mówi. – Coś, czego nie można zmierzyć, coś poza zasięgiem twoich rąk. – Przepraszam cię… Aszer się odwraca i zdejmuje igłę z płyty. Muzyka milknie. Kokab stuka palcami po skórzanej oprawie księgi. – Przypuszczam, że teraz czekasz na zysk ze swojej inwestycji – mówi. – Nie będę od ciebie wymagał niczego, czego mi nie dasz z własnej woli. – Jakie znaczenie ma wola kogoś, kto jest więziony? – Miałem nadzieję, że nie czujesz się tu jak w więzieniu… Kokab się śmieje. Kładzie dłoń na policzku Aszera. Ten przymyka oczy i lekko pochyla głowę w jej stronę. – Aszerze, powiedz tej starej służącej, żeby mi przyniosła dziś kolację do pokoju. Jeszcze nie jestem gotowa na spotkanie z twoją rodziną. I jestem zmęczona. Zaraz po posiłku chcę pójść do łóżka. Aszer zaciska szczękę. – Jak długo masz zamiar mnie tak traktować? – Zawsze. – Wiesz, jestem cierpliwy… Aszer zbiera się do wyjścia. – A na przyszłość: to jest mój prywatny gabinet. Kobiety nie mają tu prawa wstępu, chyba że je zaproszę, a to się zdarza bardzo rzadko. – Zatrzymuje się i mówi, nie odwracając się do niej: – Znasz drogę do swojego pokoju? Kokab podąża za nim w milczeniu. Potem skręca i idzie do siebie. Wie, że Aszer patrzy na jej nagie stopy na marmurowej posadzce, widzi, jak jej biodra się kołyszą pod fałdami spódnicy. Nie ogląda się jednak na niego i znika w ciemnościach własnego pokoju. Poczta przynosi paczkę dla Mahbube. Jest za duża, żeby zmieścić się do skrzynki, więc listonosz zostawia ją pod drzwiami, dzwoni i odchodzi, zanim Mahbube zdąży zareagować. Kobieta otwiera drzwi i znajduje na słomiance pakunek owinięty w biały papier. Przesyłka została nadana w Londynie przez pewnego mężczyznę, rabina, męża jej dalekiej krewnej. Mahbube zamyka drzwi, idzie do stołu jadalnego i otwiera paczkę. Znajduje w niej fotografie i garść kartek, na których zapisano starannie niebieskim atramentem słowa, pytania, daty. Przesyłka zawiera jeszcze stertę złożonych razem karteczek, które po rozłożeniu okazują się drzewem genealogicznym, oraz zaadresowaną do niej kopertę z listem od rabina. Mahbube czyta list raz, potem drugi. Rabin zadaje jej kilka pytań na temat historii rodziny.

Mahbube odkłada list i ogląda drzewo genealogiczne rozłożone na stole. Obok imienia Aszera widnieją dwie gałęzie oznaczające małżeństwo. Każda z nich kończy się kwadracikiem. W jednym rabin wpisał „Rachel”, w drugim – znak zapytania. Pod obydwiema widnieje dopisek „bezdzietna”. Swoim starannym pismem rabin pyta, czy krewna zna może imię drugiej żony Aszera Malakuti. – Kokab… – mówi do siebie Mahbube – Ale kto ją jeszcze teraz pamięta? Obok imienia jej ojca Ibrahima są trzy gałęzie. Każda wiedzie do jednej z jego trzech żon, które poślubiał, a potem grzebał na cmentarzu. Mieszkały w jego domu za czasów panowania Rachel, nie miały własnej woli, a ich dzieci nie należały tylko do nich. Mahbube dotyka palcem imienia Chorszid i przymyka oczy. Twarze dwóch kolejnych żon ojca jest w stanie sobie przypomnieć, ale w przypadku Chorszid zna tylko jej imię. Nie wie nawet, jak umarła. Znajduje imię swojego ojca z mnóstwem odgałęzień: dzieci, wnuki, prawnuki… Szuka dalej, dostrzega imię Zolechy, a obok mały obrazek. Szybko przegląda stertę fotografii przysłanych przez rabina. Chce znaleźć zdjęcie swojej babki. Rabin napisał przy jej imieniu: „Zolecha – dożyła stu lat”. Mahbube pamięta babcię jako przygarbioną staruszkę. Była spokojna, nie rzucała się w oczy. Być może nawet miała wyrzuty sumienia, że zajmuje miejsce w domu, to znaczy kącik w jednym pokoju, w którym zwykle przesiadywała cały dzień, patrząc w milczeniu na krzątającą się wokół rodzinę. Ale to zdjęcie przedstawia Zolechę o wiele młodszą, zaledwie czterdziestoparoletnią. Na fotografii jej twarz jest jak kora dębu: czoło ma pomarszczone, brwi ściągnięte, opuszczone kąciki ust. Jej wargi we wczesnej młodości musiały być delikatne, teraz są wydęte, surowe. Ale oczy ma łagodne… a może złagodniałe? Na głowę zarzuciła biały szal, ukazujący w miejscu, gdzie okrywa piersi, fragment bluzki z błyszczącymi cekinami. Ma też na sobie płaszcz z aksamitu, a może z norek? To ubranie i jej twarz jakby nie pasują do siebie. Jest to twarz wodza, głowy rodu, twarz bez wyraźnego określenia płci, o cerze zniszczonej czasem. Ale ta bluzka? Ten płaszcz? Oczywiście jej babka na pewno mogła się ubierać w takie eleganckie rzeczy – jej synowie byli przecież najbogatszymi kupcami w karawanseraju. Niemniej Mahbube potrafi sobie wyobrazić Zolechę jedynie w sukni, którą nosiła na starość, ze zwyczajnej bawełny, w skromne niebieskie kwiatki na ciemniejszym tle i z rzadkimi, siwymi włosami, które owijała szalem. W dniu, kiedy zrobiono to zdjęcie, Zolecha musiała się specjalnie tak ubrać, żeby podkreślić własną władzę w domu i to, że sprawuje ją od lat. Mahbube wyobraża sobie babcię, jak siedzi ustawiona do fotografii na podwórzu dawnej posiadłości rodzinnej i trwa nieruchomo przez cały czas, w którym fotograf stara się jak najdokładniej odwzorować jej głowę pod czarnym szalem i umieścić całość w galaretowatym srebrze… Zolecha przygotowuje się na tę okazję, którą zorganizował dla niej Aszer, ale jej myśli błądzą gdzieś daleko. W ciągu tych dwóch minut medytacji, podczas gdy aparat utrwala brązowy kolor jej ciała i dumną linię kości policzkowych, myśli o tym, jak bardzo jej syn

cierpi z powodu braku dziecka. Myśli o Kokab, samotnej w najdalszym pokoju, i przez chwilę pozwala sobie mieć nadzieję, że być może ta kobieta pomoże im w rozwiązaniu problemu… A kiedy fotograf mówi, że zdjęcie gotowe, wstaje z krzesła i idzie do kuchni, gdzie poleca którejś z służących podać mu herbatę. Z kuchni Zolecha chce jak najszybciej wyjść na podwórze. Widzi jednak Aszera, który właśnie opuszcza pokój Rachel. Wraca więc, żeby oszczędzić synowi wstydu i konieczności wyjaśnień, dlaczego tydzień po przybyciu swojej drugiej żony jeszcze nie skonsumował małżeństwa. Dopiero kiedy słyszy „klik-klak” końskich kopyt mijających kuchnię i głuchy odgłos otwieranych, a potem zamykanych drewnianych wrót do posiadłości, wychodzi na zewnątrz. Podwórze jest puste. Zolecha idzie do mieszkania Ibrahima i cicho uchyla drzwi. Widzi Chorszid siedzącą z dzieckiem na podłodze przy łóżku, na którym śpi Ibrahim. – Dobrze spałaś tej nocy? – szepcze Zolecha. – Mały mi nie dał. – Kiedy go już nakarmisz, daj mi go, a sama idź do Rachel i powiedz, że chcę ją widzieć. Jak tylko się ubierze, niech przyjdzie do mnie do kuchni. To pilne! Chorszid podnosi się ciężko z podłogi i unosi dziecko w górę. Podaje Jusefa teściowej i idzie do szwagierki. Zolecha tymczasem, z dzieckiem na ręku, wspina się po marmurowych schodach do domu Aszera i idzie pergolą do ostatniego pokoju. Delikatnie puka, drzwi się cicho otwierają. – Kokab…? – Zolecho Chanum? – Mogę wejść? Przekracza próg, nie czekając na odpowiedź. Kokab siedzi przy oknie i patrzy na ogród. – Widziałaś Aszera, zanim wyszedł? – Tego ranka? – Tak, przez okno. Widziałaś, jak wychodził? – Tak. – Nie wstąpił, żeby się z tobą przywitać? – Nie. – Jeszcze nie spał w twoim łóżku…? Kokab się odwraca i znów patrzy na ogród. Zolecha podchodzi bliżej. – Weź ode mnie dziecko. Kokab bierze małego, a Zolecha przysiada na poduszce na podłodze.

– Cóż robić, starość… – mówi. Chwilę siedzą w milczeniu. Zolecha spogląda przez okno w niebo, a Kokab kołysze niemowlę, aż mały zasypia. – Pachnie mlekiem – stwierdza Kokab i całuje chłopca w czubek główki. Ogląda go w niebieskawym świetle, które przenika przez okno, potem znów całuje. – Pachnie mlekiem… – Mamy tylko tyle czasu na żal, na ile sobie możemy pozwolić, córeczko – mówi Zolecha. Patrzy, jak Kokab palcem dotyka otwartego wnętrza rączki dziecka. Jusef przez sen zaciska na nim piąstkę. Kokab podnosi jego rączkę do ust i trzyma ją tak. Oczy ma zamknięte. – Straciłam męża już wiele lat temu – mówi Zolecha. – Rodziców nie pamiętam dobrze. Byłam dzieckiem, kiedy wzięłam ślub. I on też był dzieckiem… w taki sposób, jak mężczyźni pozostają dziećmi, mimo że ich brody sugerują coś wręcz przeciwnego. Na początku uważał, że jego obowiązkiem jest bić mnie. Ale kiedy urodziłam i podałam mu małego Aszera, zrozumiał. Stał się bardzo dobrym mężem, czułym dla mnie. Umarł, zanim moi synowie dorośli. Zostałam sama z dwoma chłopcami. Nie było czasu na płacze. Musieli dorosnąć, stać się mężczyznami, a ja byłam dla nich zarazem matką i ojcem. Teraz… widzisz, kim są. Dobrymi ludźmi. Ciężko pracują. Są uczciwi. Zolecha przerywa na chwilę i patrzy, jak Kokab kołysze dziecko. Nadal jest nad nim pochylona i lekko kląska językiem. – Aszer bardzo chce mieć dziecko. To pragnienie go całkiem odmieniło. Coraz bardziej odsuwa się od rodziny. Pomnaża swój majątek, swoje ziemie, ale ten sukces sprawia, że jest jeszcze bardziej nieszczęśliwy – skarży się Zolecha. Synowa nie odrywa wzroku od chłopca. – Wiem, że dużo przecierpiałaś i że serce cię boli z powodu dziecka, które utraciłaś – zapewnia Zolecha. – Ale Eljahu nie odda ci córki. Musisz się z tą stratą pogodzić. B-g nie odbiera niczego, jeśli nie daje czegoś w zamian. Masz szczęście, że ponownie wyszłaś za mąż. Będziesz mieć więcej potomstwa. Twój ból z powodu tej straty nigdy się nie skończy, ale już niedługo będziesz nosiła i kochała inne dzieci. Taka szansa, żeby zacząć wszystko od nowa, to prawdziwe błogosławieństwo. Kokab przecząco potrząsa głową i przygryza wargi. Maluch porusza się przez sen, jakby wystraszony, a Kokab przytula go mocniej do piersi i zaczyna mruczeć. Zolecha patrzy na nią. Dziecko znów zapada w sen. Chwilę siedzą w milczeniu, obie wpatrzone w Jusefa. W końcu Zolecha wstaje, a Kokab podaje jej śpiące dziecko. – Idź do hammamu. Zjedz z nami dzisiaj kolację. Pozwól mu być twoim mężem. Teraz jest czas na nowe życie. Rachel siedzi obok Chorszid na podwórzu i czeka na Zolechę. Gdy widzi, jak z pokoju wychodzi Kokab z Jusefem w ramionach, trąca Chorszid. Teściowa idzie w ich stronę powoli, żeby nie zbudzić

małego. Chorszid z szeroko otwartymi oczyma, blada jak ściana, zrywa się i odbiera dziecko z jej rąk. – Dokąd go zaniosłaś, Nane Zolecho? – pyta. – Donikąd, dziecko. A teraz odejdź, muszę zamienić słowo z Rachel. – Zaniosłaś go do Kokab, Nane Zolecho? – Tylko na chwilkę, córeczko. Idź już. – Dlaczego? – pyta Chorszid. – Co za bzdura, dziecko. Po prostu zabrałam go ze sobą na chwilę. – Ale… czy ona go dotykała? – Chorszid! – Czy go dotykała? – Chorszid ogląda śpiące dziecko w porannym świetle. Mały otwiera oczy i sięga rączkami do jej twarzy. Chorszid całuje go i patrzy podejrzliwie na Zolechę. – Muszę zaraz dla pewności spalić nasiona dzikiej ruty. Odwraca się i pędzi do siebie, tuląc Jusefa do piersi. – Całe gospodarstwo się rozprzęga – stwierdza Zolecha. – Jakby, nie daj B-że, coś okropnego się zapowiadało. – Trzęsąc głową, mruczy krótką modlitwę, potem zwraca się do Rachel: – Chodź ze mną do kuchni, muszę z tobą porozmawiać. Tam Fatime obiera i kraje cebulę. – Gdzie dziewczyny? – pyta Zolecha. – Posłałam je do kurnika, żeby oczyściły kojce i przyniosły parę jajek. – Idź i zobacz, czy to dobrze zrobiły, Fatime, znasz te dziewuchy… Fatime wyciera ręce w fartuch i wychodzi. Zolecha odwraca się do Rachel, która nerwowo kręci w palcach rąbek spódnicy. – Czy… zrobiłam coś złego, Nane Zolecho? – Nie, córeczko, nic takiego nie zauważyłam, ale… B-g wszystko widzi. – Dlaczego chciałaś ze mną rozmawiać? – Chciałam ci przypomnieć o twoich obowiązkach. Rozumiesz, prawda, że chociaż Kokab jest od ciebie starsza, ty dźwigasz na sobie powagę i władzę pierwszej żony? Ale władza to również odpowiedzialność, tak? – Nie wiem… – Wiesz. Masz sprawić, żeby wszystko szło, jak należy, i to nie tylko pomiędzy tobą i Aszerem. Całe gospodarstwo musi żyć w spokoju. – Postaram się, Nane Zolecho! – Rachel, jesteś dla mnie jak własna córka. Jestem coraz starsza i coraz bardziej zmęczona. Nie mogę już robić wszystkiego tego, co robiłam codziennie. Zajmować się gotowaniem i kierowaniem

służbą, zamawianiem zapasów na targach, pilnowaniem spiżarni, obliczaniem, czego potrzeba, a co jeszcze zostało… – Rachel patrzy, jak Zolecha powoli ściąga ze sznura związanego w pasie pęk kluczy na kółku. – To klucze do piwnicy i do spiżarni. – Wręcza je Rachel, która stoi nieruchomo i powoli podnosi oczy na Zolechę. – Doglądaj tego wszystkiego – mówi teściowa. Klepie Rachel po ramieniu, potem ją lekko popycha i wychodzi z kuchni. Nie patrząc na nią, dodaje: – Kokab dzisiaj wieczorem zje z nami posiłek. Ty jesteś teraz chanum, panią całego gospodarstwa. Dzisiejsza kolacja będzie pierwszą, którą sama zarządzisz. Przyjmij Kokab, jak należy. Rachel zostaje sama w kuchni. Na ogniu kipi woda w miedzianym kotle. W wanience moczą się bakłażany. Dziewczyna patrzy na klucze, które zagrzały się już od ciepła jej ręki. Podnosi spódnicę i odwiązuje czerwony sznurek, na którym wisi kluczyk jej matki. Nie miał niczego zamykać, ale zawierał wszystkie jej nadzieje… Gdyby teraz mogła zobaczyć ten pęk ciężkich żelaznych kluczy, który Rachel trzyma w rękach! Chce je zawiesić na tym samym czerwonym sznurku, ale są za ciężkie i z brzękiem spadają na podłogę. Zbiera je jeden po drugim, każdy ogląda pod światło. Potem odwiązuje sznur z worka ryżu i zawiązuje na nim wszystkie klucze. Ten od matki wiesza na końcu. Owiązuje sznur wokół talii, czuje jego szorstkość. Na razie to wystarczy, potem znajdzie coś bardziej ozdobnego, może taśmę uplecioną z jedwabiu? Idzie do ogrodu kuchennego, czując ciężar kluczy na biodrach. Poranne powietrze jest przyjemnie rześkie. W złotym świetle słońca Rachel klęka pośród gorzkich ziół i zbiera do spódnicy młode liście fioletowej bazylii, delikatnie zielone listki estragonu, całe pęki natki pietruszki. Podśpiewując, wraca do kuchni i wkłada zioła do wody, potem klęka na podłodze i zabiera się do czyszczenia. Podnosi wzrok znad roboty i widzi Sadike, która staje na chwilę w progu i patrzy przez ramię, po czym wchodzi z podołkiem pełnym brązowawych i niebieskawych jaj. Rachel podnosi się i prostuje spódnicę, następnie podchodzi do ognia. – Skończ za mnie czyścić te zioła – rozkazuje Rachel. – Tak, Rachel Chanum. Tylko poukładam jajka. – Sadike wyjmuje jajka ze spódnicy jedno po drugim i wkłada do miski. – Aż trudno uwierzyć, ile dzisiaj jajek znalazłyśmy! – mówi. – Biedne kury! Chciały je przed nami pochować. Rachel udaje, że sprawdza garnek z wodą na piecu. Podnosi spódnicę tak, żeby pokazać klucze, i kiedy jest pewna, że dziewczyna je zauważyła, mówi: – Prędzej wkładaj te jajka do miski i zajmij się zieleniną. Przedtem nie mogłyście ich znaleźć, bo w kurniku był okropny bałagan! Chwilę się martwi, że może ton jej głosu jest za mało stanowczy, nie taki, jakim Zolecha zwykła mówić do służby. Będzie musiała poćwiczyć. Sadike zatrzymuje się z jajkiem w dłoni. Kładzie je ostrożnie na szczycie stosu w misce. Następnie ociera ręce o spódnicę.

– Tak jest, Rachel Chanum. – Kurniki trzeba czyścić raz w tygodniu i od dziś tak ma być. Bardzo tam śmierdzi i jestem pewna, że z tego mogą być jakieś choroby. – Czy Zolecha Chanum tak powiedziała? – Zolecha mnie poprosiła, żebym od dzisiaj zajmowała się zarządzaniem gospodarstwem. Po tych słowach Rachel obraca się tak gwałtownie, że klucze przy jej pasie dzwonią. Dociera do niej rozmowa Zahry i Fatime, które idą do kuchni z ogrodu. – Fatime! Podobno jeżeli kobieta utrze korzeń mandragory na proszek i wsypie mężczyźnie do jedzenia, to on się w niej bardziej zakocha. – Ale przecież to jedzą wszyscy, dziecko! – No to co? To może pomóc nam wszystkim. Jeden B-g wie, jak bardzo jej nie lubię. Och, a gdyby wsypała ten sam proszek do jedzenia Kokab – tylko trzeba dodać jeszcze octu – to ona zwariuje. Stają tuż przed kuchnią. Sadike wyciera rękę szmatą leżącą na stole i niechcący zrzuca na podłogę drewnianą łyżkę. – A ja słyszałam, że jeżeli zrobisz chałwę i na wierzchu odbijesz srebrny pierścionek z talizmanem miłości… – Rachel Chanum! Czy mam najpierw umyć te zioła? – pyta Sadike głośniej, niż trzeba. Zahra i Fatime wchodzą do kuchni i widzą Rachel stojącą przy ogniu z drewnianą łyżką w dłoni i zaciśniętymi wargami. Zahra robi się czerwona jak rak. Rachel zwraca się do Fatime: – Ja się dzisiaj zajmę kolacją – mówi. – Ty możesz razem z dziewczynami skończyć sprzątanie kojców, a potem, kiedy już będą czyste, zanieś je do domu. – Fatime patrzy w oczy Rachel, która unosi lekko podbródek. – Tak jest, Rachel Chanum. Nie będziesz potrzebowała pomocy starej Fatime podczas gotowania? – Nie, dzisiaj nie. Ale jutro rano pamiętaj, żeby śniadanie dla mężczyzn było gotowe jak najwcześniej. Gdy Aszer ostatnio wychodził z domu, nie mógł nawet napić się herbaty. – Wszystko przygotuję zaraz po porannej modlitwie, Rachel Chanum. Zawołaj mnie, gdybym była potrzebna. Rachel potakuje i daje znak ręką służącym, żeby wyszły. Odwraca się do nich plecami i miesza w garnku stojącym na ogniu. Czuje, że się wahają. Kiedy wychodzą z kuchni, odwraca się, bierze jajka i rozbija je jedno po drugim o miskę. Następnie energicznie uciera żółtka. Słyszy kroki zbliżające się do kuchni. Rachel wie, że to Kokab staje w drzwiach, ale nie reaguje. – Potrzebujesz pomocy? – pyta Kokab. Rachel się odwraca, wycierając ręce w spódnicę. Kokab ma twarz i oczy ukryte pod rubandem. Podnosi go i odwiązuje. – Mam nadzieję, że cię nie wystraszyłam? Pozwolisz, że ci pomogę?

Rachel patrzy na linię jej oczu, na kształt ust, bladą cerę. – Nie, to nie będzie konieczne. Nie musisz się tutaj pocić, ja wszystkiego dopilnuję. – Kokab kiwa głową z uśmiechem. Rachel stara się odpowiedzieć tym samym, ale jej usta tylko się wykrzywiają w wymuszonym grymasie. Odwraca się tyłem do Kokab pod pretekstem doglądania garnka na ogniu i mówi: – Zjesz dzisiaj z nami w końcu kolację? – Skoro jestem zaproszona… – Cóż, na pewno jest wygodniej mieć cię przy stole, niż obsługiwać cię w twoim pokoju. Kokab milczy. Rachel czeka, aż odejdzie. Potem wychodzi na puste podwórze. Pośrodku andaruni szumi woda w fontannie. Okna domu Ibrahima są otwarte, koronkowymi firankami porusza wietrzyk. Rachel patrzy na rośliny w doniczkach przed mieszkaniem Zolechy, a potem w górę, na wielki hol pandżdari67. Spogląda na marmurowe schody wiodące do domu Aszera i długą pergolę prowadzącą do jej sypialni, do jego gabinetu i dalej, dalej… aż do tego ostatniego pokoju. „Kokab może sobie rządzić w tym jednym miejscu, ale ja mam władzę nad wszystkim: nad piwnicą, ogrodami, spiżarniami, nad służbą, wreszcie nad wielkim salonem ze wszystkimi antykami…”, myśli Rachel. Dotyka kluczy i wraca do gorącej od pieca kuchni, aby dokończyć gotowanie. Mahbube pamięta, jak Rachel nosiła te klucze. Robiła to aż do dnia śmierci, nawet po tym, kiedy wdowa po Jusefie sprzedała posiadłość i zamki, które te klucze otwierały, przestały istnieć. Mahbube otwiera kolejną szufladę kuchenną i szpera w niej. Zatrzaskuje ją i zdenerwowana otwiera następną. Wyjmuje z niej wszystko: paczki ręczników kuchennych, klamerki do bielizny, koperty z pożółkłymi listami, zużyte baterie… Zatrzymuje się i patrzy na stertę zajmującą cały blat stołu i zaśmiecającą podłogę. Tyle tego! Ogarnia ją panika. Nie może sobie przypomnieć, czego właśnie szukała ani jak długo to trwało. Przymyka oczy i czeka, aż umysł się rozjaśni. Wtedy otwiera oczy, robi głęboki wdech i zaczyna z powrotem wkładać wszystko do szuflad. Na stole czeka nietknięty obiad. Ryż, trochę jagnięciny ugotowanej na parze. Siada w końcu do stołu w ciszy pustej kuchni. Łyżka… Szukała łyżki! Nie wstaje jednak, żeby ją wziąć. Ostatnio w ogóle nie ma apetytu. Rzadko coś gotuje, najwyżej duży garnek czegoś, co potem stoi przez wiele dni. Posiłki już nie są wydarzeniami jak niegdyś, kiedy żył jej mąż… a tym bardziej kiedy była dzieckiem w wielkiej rodzinie. W tamtych czasach wydawaniem żywności zajmowała się Rachel. Oczywiście mężczyźni, wuj Aszer i ojciec Mahbube, po prostu siadali do stołu i zjadali swoje porcje. Ale kobiety i dzieci, zanim cokolwiek tknęły, musiały prosić Rachel o pozwolenie. Mahbube wyobraża sobie Rachel, jak powoli chodzi po podwórzu i coś zajada. Zawsze towarzyszy

jej brzęk kluczy. Otacza ją grupka dzieci. Mahbube słyszy ich krzyki: – Proszę, Dada, proszę, co tam masz? Suszoną morwę? Proszę, daj trochę! Przyniosłaś figi, Dada? Mogę dostać jedną? Rachel sięga do kieszeni i wyjmuje garść ziaren słonecznika. Wsuwa jedno do ust, rozgryza, wyrzuca łupinę i zjada środek. I jeszcze jedno, i jeszcze. Dzieciaki zaczynają szaleć. – Trochę dla mnie, Dada! Dla mnie! Mahbube stoi pomiędzy dziećmi. Jest głodna. Przestępuje z nogi na nogę. W pośpiechu zapomina się i łapie Rachel za brzeg spódnicy. Rachel się odwraca i odpędza ją klapsem po ręce. Oczy Mahbube napełniają się łzami. Patrzy na nietknięty talerz z jedzeniem i odsuwa go od siebie. Ulicą przejeżdża samochód. Robi się coraz ciemniej. W kuchni także. Świerszcze rozpoczynają wieczorne śpiewy. Mahbube wstaje od stołu, zapala światło, zsypuje jedzenie do kubła ze śmieciami, po czym wkłada talerz do zlewu. Odkręca kran. Zlew wypełnia się gorącą wodą i Mahbube zanurza w niej ręce, a kiedy woda paruje, zamyka na chwilę oczy. Rachel siedzi spokojnie przy rozłożonym na dywanie sofre i patrzy na parę unoszącą się z wielkiej porcji ryżu z szafranem, z miski bakłażanów i gotowanej okry. Spogląda na bazylię i zieloną cebulkę ułożone na pięknej srebrnej tacy, używanej wyłącznie podczas specjalnych okazji. Aszer siedzi u szczytu sofre, na swoim zwykłym miejscu, Ibrahim obok niego. Na drugim końcu – Zolecha. Obok niej Chorszid, a dalej Kokab. Rachel próbuje skupić uwagę i znaleźć jakiś sposób, żeby się zająć jedzeniem. Sięga po chleb, ale już po chwili widzi, jak Aszer zerka na Kokab. Dostrzega iskierkę, która się zapala w jego oczach. Rachel nadal ma wyciągnięte ręce, ale siedzi nieruchomo. Dopiero chrząknięcie męża sprawia, że się otrząsa. Bierze kawałek chleba i wkłada do ust tak, że się prawie krztusi. Aszer odwraca od niej spojrzenie i wraca do rozmowy z bratem. – Więc… jak myślisz, kiedy będziesz już mógł wrócić do karawanseraju? – Przepraszam, Aszerze, ale żebra jeszcze mi się nie zagoiły, wstawać i siadać mogę tylko z czyjąś pomocą. A kiedy się podnoszę albo idę, boli mnie. – Już niebawem nadejdą żniwa. Będę musiał wyjechać na wieś, dopilnować zbioru pszenicy. Myślisz, że zdołasz kierować firmą pod moją nieobecność? – Moim zdaniem w ciągu tygodnia stanę na nogi. – Nie wymagam wiele, chcę po prostu, żebyś pilnował, by nas nie obrabowali. – Tak, tak… – Fizycznie to nie będzie trudne. – Nie. – A może pójdziesz ze mną razem do karawanseraju? Jutro. Tam też przecież możesz odpocząć,

a przy okazji zobaczysz, jak stoją interesy. – Wiesz, nie jestem pewien… czy dam radę iść tak daleko. – To może weź muła. – Ależ Aszerze! To bydle tak trzęsie… Gotowe go zabić! – wtrąca się Zolecha. – Skąd ten pośpiech? Już od setek lat wieśniacy zbierają pszenicę i wcale ich nie musisz pilnować! Daj Ibrahimowi trochę więcej czasu, niech wyzdrowieje. A poza tym masz w domu własny interes, którym się musisz zająć. Naprawdę nie powinieneś teraz wyjeżdżać, zwłaszcza że Kokab dopiero co do nas przybyła… Aszer odwraca się do matki. Głęboko wciąga powietrze i przymyka oczy, potem patrzy na nią i mówi: – Dziękuję, matko, ale chyba z twojej strony mądrzej byłoby pilnować innych spraw i pozwolić mi zajmować się interesami i posiadłościami. – Oczywiście, synu. Właściwie… Rachel, możesz mi pomóc posprzątać talerze? A ty, Chorszid, czemu jeszcze nie zaprowadziłaś męża do łóżka? – Może mi się uda jutro z tobą pójść, bracie – mówi Ibrahim, wstając od stołu. Opiera się o ramię żony i idzie powoli do drzwi. – Może, jeżeli się solidnie wyśpię, rano będę miał więcej sił. – No, Rachel? – mówi Zolecha. Przyklęka i zgarnia ręką okruszyny. Ustawia talerze jeden na drugim. – Wstań, córeczko, i pomóż mi. – Ja też mogę pomóc, Nane Zolecho – wtrąca Kokab. – Nie, ty nie, kochanie. Ty zostaniesz tutaj i dotrzymasz towarzystwa Aszerowi. Ma taki kwaśny humor, że trzeba mu go odrobinę osłodzić. Rachel się nie rusza. Siedzi wpatrzona w stół. Wie, że Zolecha czeka na jej pomoc, ale nogi odmawiają jej posłuszeństwa, a boi się, że i ręce nie będą posłuszne. Gdyby sięgnęła po jakiś talerz, mogłaby go upuścić i stłuc. – Rachel…? Dziewczyna powoli podnosi wzrok i w oczach teściowej widzi ostrzeżenie. – Czy ogłuchłaś, Rachel? – pyta Aszer. – Czy matka musi powtarzać swoją prośbę dwa razy? Rachel przecząco potrząsa głową i wstaje. Podnosi stertę talerzy ułożoną przez Zolechę i wychodzi z pokoju. Na zewnątrz panuje już cicha, czarna noc. Czuć zapach nadciągającego deszczu. Rachel podchodzi do basenu, ustawia talerze na obramowaniu i kuca przy fontannie. Siada tyłem do Zolechy i zanurza palce w wodzie. – Rachel? – Jestem tutaj. – Tę noc Aszer spędzi w pokoju Kokab – mówi teściowa. – Rozumiesz, dlaczego jest to mu

potrzebne? Rachel patrzy pod nogi. Wstrzymuje oddech. – Rachel…? – Tak, Nane Zolecho? – Wiesz, dlaczego on to musi zrobić? Bo ty mu nie możesz dać dziecka, a on nie jest człowiekiem, który poświęci wszystko to, co stworzył, bo nie ma dziecka. – Tak, Nane Zolecho… – Z czasem to będzie prostsze, Rachel. Ta pierwsza noc bez męża może ci się wydać długa, ale potem będzie coraz lepiej. Spotkasz się z nim rano przy śniadaniu? – Tak, Nane Zolecho. – Dobrze sobie poradziłaś z kolacją, jestem bardzo zadowolona. Wiem, że stać cię na to, żeby zostać chanum naszej posiadłości i z wdziękiem pełnić rolę pierwszej żony. Rachel nadal milczy. Umie wstrzymać oddech, kiedy tylko chce. Nadal patrzy pod nogi. Zolecha bierze ją za podbródek, pochyla się i całuje w policzek. Rachel wydaje z siebie łkanie, ale tylko raz, po czym znowu wstrzymuje oddech. Nie jest jednak w stanie powstrzymać łez. – Czas, córeczko, czas to balsam na bolące serce. Powiem Chorszid, żeby tu przyszła i dotrzymała ci towarzystwa. Lepiej się czymś zająć, niż samotnie siedzieć i rozmyślać… A najlepiej być wtedy z kimś przyjaźnie nastawionym. – Zolecha wstaje, żeby wezwać Chorszid. W ciszy podwórza Rachel patrzy na oświetlony salon. Aszer stoi przy oknie. Obok niego Kokab. – Rachel? – Widziałaś to? – pyta Rachel, nie odwracając się do Chorszid. – Co widziałam? – Jesteś głucha czy ślepa? – Dlaczego? Rachel ociera twarz rękawem. – Czy ty nie widzisz, co ona zrobiła z Aszerem? Nie zauważyłaś, jak zmieniło się twoje własne dziecko? Ona zabiera nam wszystko, co tylko zechce! Mojego męża, twojego syna! Wprost sprzed naszych oczu! Chorszid się cofa. Chwilę stoi, potem bierze talerz i zrzuca resztki do wiadra. – O czym ty mówisz, Dada? Nic nie zrobiła mojemu dziecku. Jusef jest ostatnio niespokojny, bo ząbkuje. – Co z ciebie za matka! Dzisiaj przez całe popołudnie to biedne jagniątko darło się tak, jakby mu ktoś wyrywał wnętrzności! – No jak to! Ząbkowanie przecież boli – mówi Chorszid.

Podnosi kolejny talerz, który jej się wyślizguje z rąk, ale zdąża go chwycić. Ciężko oddycha i wyrzuca resztki. – Chorszid, widziałaś już przecież ząbkujące dzieci. Czy któreś z nich cierpiało jak Jusef? Chorszid przez chwilę nie odpowiada. Dalej zeskrobuje resztki z talerzy, które potem płucze pod fontanną, stojąc tyłem do Rachel. – No mów, było tak? – nalega Rachel. – Czy ból Jusefa nie jest inny? – Nie wiem… – Pomyśl przez chwilę. Chorszid zdejmuje kolejny talerz ze sterty. Chwilę stoi, trzymając go w dłoni. Potem przechyla głowę w bok. – To on. Znowu płacze – mówi. Odstawia talerz i czym prędzej biegnie do pokoju. – Jeden Pan wie, co ona ma za plany! – woła za nią Rachel. Chorszid biegnie do siebie. Z pokoju pada ciepłe światło. Rachel czeka na zewnątrz, w ciemności. Dokładnie wyciera talerz po talerzu. Po kilku minutach Chorszid wraca. – Przestała go już dręczyć? – Potrzebował tylko odrobiny mleka, żeby się uspokoić. Mój wróbelek tęskni, kiedy mnie przy nim nie ma. – Pewnie dlatego, że czuje coś przerażającego. Zauważyłaś coś u Aszera? Jak go zauroczyła? Zachowuje się jak szaleniec. – Jest tylko trochę roztargniony. Chorszid bierze pęk łyżek i wrzuca je do basenu. Potem podaje je Rachel, która wyciera naczynia. – Robię, co mogę, żeby go od tego odwieść – zwierza się Rachel. – Nie powinnaś być naiwna, Chorszid. Ty też masz tu do odegrania swoją rolę. Jesteś matką, a los tego bezbronnego wróbelka zależy wyłącznie od ciebie. – Rachel, nie jestem głupia. Mówisz tak, bo nie chcesz, żebym ją polubiła. – Możesz ją sobie lubić, ile chcesz! Ale żebyś do mnie potem nie biegała po pomoc, kiedy cię spotka klęska! – Nie spotka. A jeżeli nawet, to i tak nie przyjdę z tym do ciebie. – Nie musisz być nieprzyjemna… – Kto tu jest nieprzyjemny, Dada? Cały czas starasz się mnie wystraszyć. Już od samego początku, kiedy byłam w ciąży z Jusefem, nie licząc się ani ze mną, ani z dzieckiem, robiłaś wszystko, żeby mnie przerazić. Zranić. A teraz to wszystko, co mówisz o Kokab… Że to zły duch. Wiesz dobrze, że

karmię, a strach kwasi mi mleko. Może nawet sprawić, że w ogóle stracę pokarm! – Nonsens. – Tak było z moją ciotką. – Nie, wiem, że nie. To nonsens, że cię próbuję wystraszyć. Jesteś moją jedyną przyjaciółką, Chorszid. Nawet więcej niż przyjaciółką. Moją siostrą. Mówię to wszystko tylko po to, żeby cię ochronić, ciebie i Jusefa, którego przecież kocham tak samo jak ty! Ale nic się nie martw. Wiem, że mi nie uwierzysz. Kto by uwierzył oskarżeniom kobiety wobec jej rywalki? – Oj, Dada, przestań się tym po prostu przejmować. Aszer nawet jeszcze z nią nie był! Gdyby jej tak bardzo pragnął, wziąłby ją sobie już dawno. Poślubił ją tylko dla jednej jedynej rzeczy i kiedy przyjdzie czas, zrobi to, co powinien, a potem już da sobie z nią spokój. – Więc nie widzisz tego co ja? – Może widzisz to, co widzisz, bo jesteś po prostu zazdrosna? Z talerzem w dłoni Rachel szybko odwraca się do Chorszid. – Nie jestem zazdrosna o tę dziwkę! I na pewno nie jestem zazdrosna o ciebie. – Wiesz, co mam na myśli. – Co tu się dzieje? – pyta Zolecha z okna swojego pokoju. – Przypadkiem upuściłam talerz – mówi Rachel. – Uważaj – rzuca teściowa i zamyka okno. Rachel chwyta Chorszid za przegub dłoni. Tamta próbuje wyrwać rękę, ale Rachel nie pozwala. – Posłuchaj, Chorszid… – Daj mi spokój, Dada. – Nie jestem o nikogo zazdrosna! Mam wszystko, Chorszid, wszystko! Wiesz, co mi dzisiaj dała Zolecha? Wszystkie klucze! Rozumiesz, co to znaczy, prawda? Mam władzę. Ja, nie Zolecha. Nie tamta dziwka. Ani ty. O co miałabym być zazdrosna? – Puść mnie, bo będę krzyczeć! Rachel rozluźnia uścisk. Chorszid się cofa, rozciera przegub. – Boli, Dada! Wiesz co, zawiść cię chyba ostatnio ponosi! Czasem boję się przebywać w twoim towarzystwie. Rachel się odwraca i uderza Chorszid w twarz. Tamta krzyczy. Rachel chwyta ją za szyję i zamyka jej usta dłonią. Zolecha znów wygląda przez okno. – Powiedz jej, że to był szczur… – szepcze Rachel. Chorszid się wyrywa. – Masz jej powiedzieć, że to szczur, inaczej ci odpłacę… – Zdejmuje rękę z ust szwagierki. – To tylko szczur! – woła Chorszid. – Mały, brudny szczur…

Patrzy potulnie na Rachel, odwraca się i odchodzi. – Dokąd idziesz, Chorszid? – woła za nią Rachel. – Czy pozwoliłam ci odejść? Ale szwagierka idzie do swojego pokoju i zamyka drzwi. Rachel zostaje sama na pustym podwórzu. Patrzy na ciemne niebo. Ani jednej gwiazdy. Rano będzie deszcz. – A idź sobie – mówi. – Zostaw mnie samą jak wszyscy! Wcale cię nie potrzebuję.

67 Pandżdari (pers.) – salon w tradycyjnych domach irańskich, w którym przyjmowano gości, często połączony z dużym balkonem wychodzącym na główny dziedziniec.

Osiem

A

szer pamięta z dzieciństwa wizytę z ojcem w zoo u stóp wzgórz Doszan Tepe w Teheranie. Zapamiętał ich barwy – ciepłe, przygaszone. Było to jeszcze przed narodzinami Ibrahima. To jedno z najwcześniejszych wspomnień Aszera. Pamięta, że oglądał lisa zwiniętego w kłębek, leżącego na ziemi obok pnia ściętego drzewa, za grubymi kratami klatki. Poza tym płynne ruchy lamparta i odbicie prętów ogrodzenia na tle ciemnych plam na skórze zwierzęcia. I bezczelność muchy wobec wilka. Wreszcie przechadzającego się lwa. Klatka była niewiele dłuższa niż jego ciało. Jeden krok, dwa, obrót, znowu krok, drugi, obrót… „Czym jest to pulsujące pragnienie życia, oddychania?”, myśli Aszer. „W więzieniu, długim na cztery kroki, lew stale gryzie mięso rzuconej mu oślej głowy, wyszarpuje suche ścięgna z policzków i uszu, żeby zachować własne życie, nawet teraz, kiedy tak pragnie szerokiej, ogromnej przestrzeni sawanny… Kiedy to pragnienie jest głośniejsze niż stukot tysięcy kopyt! Dlaczego po prostu nie leży, oparty głową na chłodnej ziemi, i nie patrzy na płynące nad nim chmury, na uporczywie świecące słońce, na wieczne zabawy księżyca? Dlaczego nie patrzy na to wszystko spokojnie aż do końca swoich dni?”. Aszer przechadza się po własnym pokoju, który ma długość jego czterech kroków. „Ciało jest w zasadzie więzieniem”, myśli. Klęka przed Kokab i bierze ją za rękę. Coś się w nim otwiera. Przysuwa palce do jej warg. – Tutaj dni płyną tak powoli… – mówi kobieta. Aszer wdycha piżmowy zapach jej przegubu. – Patrzyłam dzisiaj na stado gołębi na szarym niebie – ciągnie Kokab. Aszer nachyla się do jej włosów. Oddycha głęboko tuż przy jej uchu. Widzi, jak drobne włoski na szyi podnoszą się pod wpływem jego oddechu. Wsuwa rękę w gęstwinę jej włosów, wyciąga pasmo długie jak jego ramię i patrzy na światło odbijające się w ich czerni. – Nie pomyślałbyś, że ich lot może być tak majestatyczny – mówi dalej Kokab. Potem się odchyla

i patrzy na niego. – Weźmiesz ode mnie wszystko, czego pragniesz, ale to nie jest coś, co chciałabym ci dać z własnej woli. – Wobec tego mnie odepchnij. Patrzy na niego w milczeniu. Aszer widzi we wzroku kobiety przenikliwość. Spowija ich mrok. Gdyby już nie klęczał, mógłby przed nią paść na kolana. – Wobec tego zapragnij mnie – mówi. Zanim Kokab zdąży się odezwać, mężczyzna kładzie jej palec na ustach. Dotyka wilgotnych, miękkich warg. Przesuwa palcem po jej skórze aż do gardła i zauważa, że ręce mu drżą. Ona lekko odchyla głowę, a Aszer odczuwa w swoim ciele wybuch gorąca, fale płynące od ciała kobiety do jego własnej ręki, a stamtąd wprost do serca. Nagle czuje bliskość własnej śmierci, ale lęk przed tą myślą znika pod wpływem tego, jak bardzo chce jeszcze raz poczuć na sobie słoną skórę Kokab. Mija jedna noc, potem druga. Początkowo Aszer co wieczór przed kolacją odwiedza Rachel w jej pokoju i pyta, co porabiała przez cały dzień. Przygotowuje mu czaj, on siada naprzeciwko, zniecierpliwiony. Chce już wyjść, więc szybko pije herbatę. Patrzy na nią nieobecnym wzrokiem. Często dziewczyna przyłapuje go na popatrywaniu na drzwi. Aszer chrząka, po czym zaczyna się żegnać. Wreszcie szybko wybiega i idzie do pokoju Kokab. Aby móc udowodnić, że jest dla Aszera kimś niezbędnym, Rachel spędza całe dnie, od świtu do zmierzchu, zajmując się gospodarstwem. A gdy mąż pyta ją, co robiła, zaczyna szczegółowo wyliczać swoje prace: robienie konserw, kompotów, marynat, szycie, gotowanie i tak dalej, bez przerwy, aż Aszer klepie ją po ręce ze słowami: – Bardzo dobrze. Naprawdę bardzo dobrze się spisujesz. Wtedy zamyka oczy pod wpływem jego dotyku, pieszczoty, jaką się daje dziecku, głaszcząc je po głowie. Ręka Aszera, kiedy dotyka dziewczyny, jest zimna. Pewnej nocy, desperacko pragnąc go zatrzymać choćby o moment dłużej, Rachel mówi: – Aszerze! Czy w tej dolinie, którą przejeżdżasz, jadąc do miasta Gahware68, pasą się tylko kozy i owce? Skoro pasterze prowadzą je w góry, mógłbyś przecież kupić ten teren! Wtedy wieśniacy mogliby tam też uprawiać pszenicę, prawda? Pamiętam, że mój ojciec zwykle mówił, że człowiek, który ma ziarno, to człowiek, który ma władzę. Niezależnie od tego, co się wydarzy, każdy zawsze będzie potrzebował chleba. Aszer się zatrzymuje, mimo że ma coraz większą ochotę uwolnić się od towarzystwa Rachel, i pierwszy raz od wielu tygodni patrzy wprost na nią. – Myślisz, że powinienem zwiększyć obszar obsiewany pszenicą? – pyta z zainteresowaniem. – Tak! Kup te tereny pod Gahware i posiej tam pszenicę.

– Mam kupić tę dolinę i posiać więcej pszenicy? – Oczywiście. Wtedy będziesz mógł jej więcej wyprodukować i sprzedać. – No cóż, właściwie czemu nie… – mówi Aszer. Żegna się z Rachel i idzie do wyjścia. Następnego dnia, kiedy wraca z karawanseraju, przypomina sobie o jej propozycji i się uśmiecha. Tego wieczoru zwraca się do niej: – To dobry pomysł. Zamierzam kupić tę dolinę i posiać tam więcej pszenicy… Propozycja Rachel okazuje się korzystna, a kiedy Aszer jej o tym mówi, dziewczyna zaczyna z pasją zastanawiać się, co jeszcze może doradzić mężowi w interesach. Najpierw wkrada się do jego gabinetu i przegląda księgi, ale ponieważ nie potrafi czytać i nie rozumie obliczeń, daje sobie spokój. Zamiast tego postanawia uważnie słuchać rozmów mężczyzn. Podsłuchuje gości na podwórzu albo w gabinecie Aszera. Rozmawia z domokrążcami o tym, co widzieli podczas swoich wędrówek od wsi do wsi. Wysłuchuje nawet odwiedzających ich dom kobiet plotkujących „o ciężkich czasach”. W ten sposób gromadzi informacje, a potem siedzi sama w pokoju, rozmyślając i przygotowując argumenty dla Aszera. Układa swoje propozycje w taki sposób, żeby łechtały jego dobre mniemanie o sobie, i uważa na to, co mu mówi i kiedy. Perski dywan, który Kohenzadehowie musi sprzedać, medalion z rubinem wart dziesięć razy więcej, niż za niego żądają. A później, kiedy już zdobędzie te klejnoty czy antyki, spędza kilka wieczorów, słuchając, jak Aszer opowiada o wydarzeniach na rynku. Potem proponuje: – A co, gdybyśmy też kupili tereny na wschód od Tofangczi? Gdy Mahbube była jeszcze dzieckiem, Rachel mówiła jej: – To ja zbudowałam jego imperium. To ja sprawiłam, że Aszer Malakuti stał się jeszcze bogatszy. Wielokrotnie opowiadała dziewczynie historię o tym, jak po raz pierwszy zaproponowała mężowi kupno doliny pod Gahware. Mahbube doskonale pamięta klejnoty, monety, dywany i wazy, które Rachel trzymała w swoich pokojach za zamkniętymi drzwiami. Czasem pozwalała Mahbube wejść do jednego z tych „magazynów” i pokazywała jej jakiś starożytny wisior, opowiadała o jego wartości i o cenie, jaką za niego zapłaciła. W rzeczywistości całe to bogactwo należało do Aszera, ale po jego śmierci to wszystko, ziemie i bezcenne antyki, przypadły w spadku ich synowi, a ponieważ Jusef nie był wtedy jeszcze żonaty, Rachel zdołała zachować całkowitą kontrolę nad tym, co było kupowane i sprzedawane. A potem Jusef umarł. Kiedy serce odmówiło mu posłuszeństwa, jego dzieci były jeszcze małe. Na pogrzeb przybyli Kurdowie ze wszystkich wiejskich posiadłości, tak samo jak niegdyś na pogrzeb Aszera, a jeszcze przedtem na pogrzeb starego rebe Jusefa. Zawodzili i bili się w piersi pięściami.

Niektórzy nawet biczowali sobie plecy łańcuchami. Była tam także Rachel, głośniejsza niż wszyscy, szlochająca, wrzeszcząca, drapiąca sobie twarz paznokciami… Garściami wyrywała sobie włosy z głowy. Rozpaczała tak cały dzień aż do nocy, kiedy zmordowana padła i zasnęła. Wtedy Mahbube wzięła miotłę i sprzątnęła powyrywane włosy. Całe ich kępki leżały na podłodze. Wyglądały jak małe zwierzątka. Następnego dnia o wschodzie słońca Rachel znowu zaczęła lamenty. Jej żałoba trwała całe miesiące. Przestała płakać dopiero wtedy, kiedy młoda żona Jusefa zaczęła sprzedawać po kolei jego antyki i ziemię. Wtedy Rachel wszczynała awantury. Wrzeszczała na całe gardło, tak że cała ulica słyszała, iż wdowa po Jusefie jest złodziejką, sprzedaje jej antyki, jej melk69, posiadłości! Tymczasem to wszystko należało jako spadek do synów Jusefa, a ponieważ byli jeszcze mali, wdowa po nim mogła zrobić wszystko, co uznała za słuszne. Ale jeszcze przed stratą jej melk to, że Rachel doradza Aszerowi i pomaga mu w inwestycjach, wynika z faktu, że stara się jak najdłużej zatrzymać męża w swoim pokoju, zyskać jego aprobatę, zdobyć dla siebie ważne miejsce w rodzinie. Wychwala męża za zyski, jakie zdobywa, za jego nowe nabytki, opowiada, jak jego bogactwo nieustannie rośnie. Czasami Aszer przerywa na chwilę i patrzy na nią uważnie zaintrygowany, jakby widział coś, co znowu zakupi. A jednak pomimo wszystkich usiłowań Rachel Aszer nigdy nie wraca wieczorem do jej pokoju. Po kolacji dziewczyna siedzi przy oknie u siebie, wpatrzona w światło przenikające przez zasłonięte okna ostatniego pokoju do momentu, kiedy zgaśnie. Rano wstaje jak najwcześniej i znowu wygląda przez okno, żeby zobaczyć wychodzącego mężczyznę. Ale zdarza się często, że mija cały ranek, a czasem nawet zbliża się już południe, kiedy Aszer dopiero wychodzi od Kokab… Rachel wtedy już od wielu godzin pracuje na podwórzu, organizuje coraz więcej domowych obowiązków, a przy tym wykorzystuje służące do kresu możliwości. Sama zresztą pracuje na równi z nimi. Aszer mija ją w drodze do stajni i wita w przelocie skinieniem głowy. Wyprowadza konia, nie zwracając na pierwszą żonę uwagi. Rachel patrzy w ziemię i jak najpilniej zajmuje się swoją robotą, żeby służące nie dostrzegły jej hańby. Kiedy Aszer już wyjdzie, Rachel zwraca się do Zahry i Sadike z hamowaną złością i wyjaśnia im, dlaczego ich praca jest niewłaściwa, byle jaka, niewystarczająca. Że to wszystko trzeba zrobić jeszcze raz, z większą uwagą i szybciej. Na to służące wymieniają spojrzenia z pogardliwym uśmieszkiem, po czym pracują dalej, przesadnie gorliwie, aż do odejścia Rachel. Dopiero wtedy dziewczyna słyszy ich przyciszone rozmowy i śmiechy. Wyobraża sobie, jak ją małpują, a jej twarz czerwienieje ze złości. Odchodzi szybko, myśląc o nowych, trudnych zadaniach, jakie im zaraz każe wykonać. Z drżącymi rękami dociera do studni i siada oparta o jej chłodną kamienną ścianę. Zamyka oczy i widzi twarz Kokab, która pewnie dopiero się budzi. Wyobraża sobie jej gęste

włosy, teraz rozczochrane, ruch jej ciała pod prześcieradłem, na którym pozostał ślad ciała Aszera. Widzi, jak Kokab się pochyla i wącha jego poduszkę, jak się wyplątuje z pościeli i idzie otworzyć okno, żeby wpuścić do pokoju świeże powietrze. Rankami, po tym, kiedy Aszer opuszcza Kokab i zostawia ją na cały dzień w domu, kobieta godzinami patrzy przez okno. Na szare dni, na nieustępliwy deszcz, na niebo, po którym płyną coraz to inne chmury, na nagły promień światła, który rozjaśnia cały świat, zanim obłoki znów zakryją niebo, na białe światła błyskawic… Patrzy, jak ptaki sadowią się na nagich gałęziach drzew, które uderzają w jej okno. Podczas kolacji zbiera okruchy chleba do kieszeni spódnicy i wysypuje im ten mały prezent na parapet. Obserwuje, jak ptaszki sceptycznie obserwują okruchy: najpierw jednym okiem, potem drugim… I widzi nagie gałęzie uderzające w jej okno, aż któregoś dnia otwiera je i dostrzega na nich malutkie pączki… Zamyka oczy i wyobraża sobie swoją córkę i jej buzię, która promienieje rankiem. – Popatrz na te gałęzie, kochanie – szepcze Kokab. – Już nie są nagie. Niedługo rozkwitną. Myśli o dołeczkach na tłustych rączkach córeczki. Gdyby mogła je teraz trzymać w swoich dłoniach… Odrzuca głowę w tył i z jej ust wydobywa się łkanie. Mocno zamyka oczy. Pokazałaby jej te gałązki, koniuszkami palców dotknęła pączków, jeszcze zamkniętych w twardych skorupkach, kiedy drzewo umiera z pragnienia, by uwolnić ich płatki. – A potem te płatki będą spadały na nas z drzewa jak śnieg – szepcze Kokab. – Później zielone listki. Młodziutkie… będą migotać w świetle słońca. Kokab obserwuje swoje odbicie w szybie. Widzi, jak siedzi sama i mówi do siebie. Śmieje się. Palcami dotyka policzków. I znów… łzy. Bez końca. „Jest jeszcze kurz”, myśli. „Kurz na tych wszystkich liściach. Kurz, który je matowi, tak że już nie świecą. A potem usychają, łamią się… Czas je wypala. Robią się czerwone, pomarańczowe, złote… Później szarpie je wiatr, tak że nie mogą już się utrzymać na gałęzi. Ulatują w powietrze i wpadają do kałuż, gdzie depczą je ludzie i zwierzęta”. Kokab potrząsa głową. – Nawet w tym – szepcze – nawet w tym jest niezwykły urok. Każdego dnia kobieta wyczekuje niecierpliwie wieczoru. Kiedy słońce chyli się ku zachodowi, czuje – wbrew własnej woli – trzepot w dole brzucha. Już niedługo usłyszy delikatne stukanie do drzwi… Co wieczór Aszer wchodzi do pokoju i rozprasza jej smutki. Wypełnia zimny pokój ciepłem swojego ciała. Każe jej stać w świetle świecy, nago, drżącej, tak żeby mógł na nią patrzeć. I Kokab stoi tak przed nim w złotej poświacie, patrząc, jak po twarzy męża przelatują cienie. Widzi, że obserwuje ją z coraz większym pożądaniem, tak jak się patrzy na niebo, na księżyc, na deszcz…

W takich chwilach wydaje się jej, że jest drzewem, niebem, księżycem, deszczem, płynącymi chmurami, nagłym światłem rozjaśniającym ziemię. Rachel stoi oparta o mur ogrodu. Noc jest bezksiężycowa, na czarnym niebie lśnią tylko gwiazdy. W mokrej trawie przestępuje z jednej bosej nogi na drugą. Przed nią rośnie wierzba płacząca, której gałęzie sięgają ziemi i chwieją się za najlżejszym podmuchem wiatru. Pod drzewem stoi studnia. Cienie, które czyhają wokół Rachel, szepczą coś do niej, ukrywając swoje głosy w szeleście liści. Dziewczyna słyszy szmer dochodzący ze strony starego orzecha i staje wyprostowana. Jej ciało pulsuje, gotowe do poruszenia się. Jeszcze jeden nieznany dźwięk w ciemności i zrezygnuje, ucieknie z powrotem do pustego pokoju i będzie się modliła o przebaczenie… Robi krok do przodu, potem dwa i podchodzi do studni. Cała się trzęsie. Obejmuje się ramionami, przechyla głowę na bok, żeby lepiej słyszeć kroki, robi jeszcze jeden krok i znów nasłuchuje, ale słyszy tylko wiatr poruszający gałęzie drzew. Kładzie rękę na kamiennej cembrowinie studni i patrzy w jej czarną otchłań. – Słyszysz mnie? – pyta. Pytanie odbija się echem i powtarza nieskończoną liczbę razy. Rachel czeka na znak. – Słyszysz mnie? – powtarza. Przybliża twarz do otworu. Jej pytanie jest odpowiedzią. – Musisz zjeść to dziecko, które rośnie w jej brzuchu – mówi Rachel. Słyszy, jak jej głos wędruje i odbija się echem w tunelu. – Jeśli urodzi, wszystko stracę. Jakiś nocny ptak śmieje się na pobliskim drzewie. Rachel odskakuje od studni i rozgląda się dookoła z przestrachem. Wstrzymuje oddech, serce wali jej nieprzytomnie w piersi. Czeka, aż znów nastanie cisza, i wraca do studni. – Zabij to dziecko, które rośnie w jej brzuchu, a mnie daj syna. Nieważne, za jaką cenę. Daj mi syna. Oddycha z trudem, zamyka oczy i sięga pod bluzkę, by odwiązać sznur w pasie. Szpera pośród kluczy i wreszcie znajduje ten, który należał do jej matki. Zdejmuje go i trzyma w palcach. Przysuwa klucz do ust, całuje i przechyla się przez cembrowinę studni. W ciemnym lustrze wody pływają tysiące gwiazd. Widzi wśród nich swoją twarz. Rozsuwa palce i wrzuca do studni klucz, który rozbija gładką powierzchnię tak, że odbicie nocnego nieba rozsypuje się na kawałki. Gwiazdy rozpływają się w falach wywołanych ofiarą złożoną przez dziewczynę. Kiedy woda w studni znowu się uspokaja, Rachel wraca do swojego pokoju. Gdy już jest w środku, próbuje zapalić lampę, ale ręce jej dygoczą. Siada na dywanie. Bierze do ręki małe złote lusterko, przysuwa je do twarzy i z wściekłością patrzy na własne odbicie. Potem się podnosi i otwiera drzwi wiodące do pergoli. Idzie pod obrazem Mojżesza, rzucającego

laskę przed faraonem i jego dworem. Laska zamienia się w setki węży. Rachel zmierza do pokoju na końcu pergoli. Spomiędzy zaciągniętych zasłon przenika światło. Przyciska twarz do szyby i w złotej poświacie dostrzega nagie plecy męża. Aszer siedzi, a jego szyję oplatają długie, białe ramiona Kokab. Rachel widzi jej bujne czarne włosy. Patrzy na jej twarz schowaną w ramionach Aszera. Oczy Kokab są zamknięte, usta rozchylone. Rachel widzi, jak Aszer odchyla głowę w tył, a na jego twarzy maluje się grymas cierpienia. Po chwili się uspokaja. Rachel czeka, aż tych dwoje się rozdzieli. Nagle dziewczyna się budzi. Siada na łóżku. Jeszcze nie świta. Słyszy, jak drzwi się otwierają i zamykają. Dociera do niej dźwięk kroków na podwórzu i plusk wody w basenie. Wstaje i podchodzi do okna wychodzącego na podwórko. Lekko ściąga zasłony i widzi Chorszid, która stoi obok Ibrahima. Mąż kieruje ją z powrotem do pokoju. Ta odchodzi, ociągając się. Gula w gardle Rachel zaczyna powoli płonąć. Ostatnio, kiedy tylko próbuje się odezwać do szwagierki, tamta odpowiada chłodno i uprzejmie, ale oficjalnie. – Niech cię diabli – mówi Rachel głośno. Kostkami palców stuka w szybę. – Niech diabli wezmą ciebie i twoją nielojalność! Inne drzwi się otwierają i zamykają. Rachel słyszy znajome kroki na marmurowych schodach. Aszer idzie przez podwórze do stajni. Nie patrzy w stronę jej okna. „Jest zupełnie tak, jakbym się rozpłynęła”, myśli Rachel. „Jakby nic ze mnie nie pozostało, nawet ten pokój, w którym mieszkam”. Parę minut później Aszer wraca, prowadząc konie. Razem z Ibrahimem biorą lejce i wychodzą z podwórza przez wąskie przejście do wrót prowadzących na ulicę. Poprzedniej nocy Ibrahim opowiadał historie o żniwach w ich posiadłościach, żeby jakoś rozładować napiętą atmosferę podczas kolacji. Rachel starała się go słuchać, ale za każdym razem, kiedy próbowała sobie wyobrazić pola pszenicy i spoconych ludzi koszących zboże, przypominała sobie, że naprzeciwko niej siedzi Kokab… i wiedziała, że jeżeli spojrzy teraz na Aszera, zobaczy go zahipnotyzowanego przez rywalkę. Przez kilka pierwszych nocy po tym, gdy Aszer przestał sypiać w jej łóżku, Rachel siadała do rodzinnych posiłków zdecydowana, że nic nie będzie jadła i umrze z głodu. Kiedy jednak zauważyła, że nikt nie zwraca uwagi na jej powolne umieranie, odkryła w sobie szalony apetyt i teraz, gdy Ibrahim opowiadał o pracach na wsi, żarłocznie jadła, oblizywała wargi i palce, dobierała drugą, a nawet trzecią porcję. – Wszyscy pracują, nawet kobiety z nowo narodzonymi dziećmi – opowiadał Ibrahim. – Kładą je w cieniu pod drzewami i pracują. Stoją za żeńcami i zbierają kłosy pszenicy, a kiedy nadchodzi pora karmienia, wracają do swoich pociech, w cień drzew. – A co, jeżeli wilki zjedzą ich dzieci? – spytała Kokab.

– Wilki boją się podejść do tak licznej grupy ludzi – wyjaśnił Ibrahim. – A poza tym Aszer i ja widzieliśmy, jak ci wieśniacy walczą. Co noc urządzają zawody. Gdyby tylko pojawił się tam jakiś wilk, rzuciłoby się na to biedne zwierzę co najmniej trzydzieści osób. Chorszid zachichotała. Rachel poczuła ogarniającą ją falę mdłości i postanowiła zakończyć jedzenie dużą szklanką wody. – Gościli nas zarządcy wsi. Położyli nas w najlepszej pościeli, jaką mieli, a ich żony co wieczór przygotowywały dla nas potrawkę z jagnięciny. Sami nigdy nie jedzą tak wystawnie. Kiedy tam przyjechaliśmy, zarżnęli jagnię. Nasz trzydniowy pobyt był dla nich prawdziwym świętem. Wielka szkoda, że nie mogę tam być w tym roku… Naprawdę okropnie żałuję. – Ibrahim spojrzał na Aszera, czego ten nie zauważył. Może nawet nie słuchał tego, co mówił brat. – Bardzo chciałabym tam pojechać, chociaż jeden jedyny raz… – odezwała się Chorszid. – Ułożyłabym synka w cieniu drzewa i sama spróbowałabym zbierać pszenicę… Słysząc jej słowa, Rachel parsknęła z pogardą. Chorszid spojrzała na szwagierkę. Rachel sięgnęła po kawałek chleba, umoczyła go w sosie i włożyła do ust. Potem nagle wstała, zabrała talerz Chorszid i ułożyła na swoim. – Rachel, chyba się trochę pospieszyłaś… – zwróciła jej uwagę Zolecha. – Jeszcze jemy. – Zabiorę tylko to – odparła Rachel i wybiegła z pokoju. Słońce wznosi się nad wierzchołki gór. Niebo jest różowozłote. Będzie gorący dzień. Rachel odwraca się od okna i patrzy w lustro. Splata włosy w dwa grube warkocze. Przypomina sobie poprzednią noc przy studni, swoją ofiarę, swoje modlitwy… Teraz coś się musi zmienić. Wygładza spódnicę i myśli o tym, co zaplanowała na dzisiaj. Tydzień temu na wsi zaczęło się winobranie. Jeżeli Rachel będzie dłużej zwlekała, pleśń zaatakuje tegoroczne wino. Przez cały zeszły tydzień doglądała dziewcząt, które rozwieszały w piwnicy pod sufitem setki kiści winogron. Zahra i Sadike pracowały w milczeniu. Kiedy się do nich odzywała, odpowiadały najkrócej, jak mogły. – Umyj te naczynia, zrobimy w nich syrop. – Tak, Rachel Chanum. – Wyciśnij sok z niedojrzałych winogron i wlej do butelek na sos do potrawek i na szerbet. – Tak, Rachel Chanum. Chorszid, jak może, unika Rachel. Rozmowy Rachel z Zolechą są rzadkie i krótkie, tak że bywają dni, kiedy słyszy tylko słowa: – Tak, Rachel Chanum. Spędza całe dnie w milczeniu, pod gorącym słońcem, stojąc nad służącymi, które cierpliwie palą gałęzie winorośli, aż zostaje tylko popiół. Następnie gotują pożółkłą wodę, w której zanurzają grona

przeznaczone na rodzynki. – Są jeszcze beczki rang-e keszmesz-e sijah i mesghali70 na wino. – Nie możemy tego zrobić, Rachel Chanum. Dziewczyna wie, że zgodnie z ich wiarą robienie wina jest bluźnierstwem, jednak mimo wszystko pyta je, dlaczego nie, wyciąga z nich oporne wyznanie, przeciąga i dalej prowadzi tę rozmowę, aż w końcu już wie, że dalej nie może się posunąć. Wtedy daje im inne zadanie i wraca do siebie. Musi jednak jak najszybciej zrobić wino i postanawia, że sama się tym zajmie. kiedy słońce zbliża się do zenitu, znosi z piwnicy winogrona, wiadro za wiadrem. Zlizuje z górnej wargi krople potu. Koszula przykleja jej się do wilgotnego ciała, włosy na karku są mokre. Przez te kilka chwil, kiedy odpoczywa, czuje, jak serce wali jej w piersi, a krew pulsuje w żyłach. „To jakby prawie niedostrzegalny ruch skrzydeł muchy”, myśli i zaczyna pracować jeszcze ciężej, żeby przestać zadręczać się myślami. „Gdybym miała dziecko, choćby to była córka, mogłabym żyć wspólnie z resztą świata”, rozmyśla Rachel. To dziecko, jej dziecko, miałoby z kolei swoje dziecko, które potem miałoby swoje, a dzięki temu ona sama zaczęłaby coś znaczyć. Ale nie ma dziecka. Na niej kończy się ciąg pokoleń kroczących od początków czasu. Staje pośrodku podwórza i ustawia na ziemi wiadra z winogronami. Podnosi wzrok i patrzy w słońce, którego rozgrzana tarcza bieleje na błękitnym niebie. Z oczu płyną jej łzy, mimo to nadal wpatruje się w płonący krąg. – Postaram się, żeby wszystko się rozwijało, a posiadłość była coraz bogatsza i obfitowała we wszystko – mówi. – Zbuduję tu prawdziwe królestwo. W końcu coś po sobie pozostawię, może nie przedmioty, ale wiedzę, że pewne rzeczy to ja zaproponowałam… Wino szabatowe z tego roku będzie moim tajemnym przypomnieniem, owocem mojej woli i siły. To moje ręce myją te winogrona, moje stopy je depczą, to ja pilnie strzegę tego fermentującego płynu. To ja naleję to wino, owoc mojej pracy, do szklanych butelek. Jeszcze chwilę patrzy w niebo, po czym idzie do stajni, skąd ciągnie na środek podwórza ogromną misę. Podciąga nad kolana mankiety tumbanów i podwija rękawy koszuli. Wchodzi do basenu, myje ramiona i nogi, ręce i stopy. Siada na chwilę na brzegu, by słońce wysuszyło jej skórę. Tak, to wino, które wyciśnie, jej mąż pobłogosławi i wypije. Rachel zrywa się na nogi i wsypuje do balii jedno wiadro winogron za drugim. Odczuwa wysiłek w mięśniach ramion i pleców, w napiętych udach. Ubranie ma mokre od potu, czuje palące słońce na twarzy. Odgania muchę, która lata wokół, ale ta wciąż wraca. Spogląda na balię pełną czerwonych winogron, wstrzymuje oddech i wchodzi do środka. Pod jej stopami owoce pękają z trzaskiem. Chłodzą jej łydki. – Ten, kto będzie pił to wino, będzie też pił to, co postanowiłam w sercu… – mruczy pod nosem. Zaczyna skakać po winogronach w rytmicznym tańcu. Ręce oparła na biodrach. Myśli o Kokab,

widzi ją w ramionach Aszera. Mocniej uderza stopami, podskakuje coraz szybciej, ciężko oddycha. – Zobaczycie – mówi głośno, kopiąc i mieszając pulpę. – Zobaczycie, co jestem warta! Ślizga się i pada na kolana, instynktownie wyciąga ręce przed siebie. Pod brodą czuje płynną masę. Gdyby tylko była w stanie pokonać odruch oddychania… Zgniata winogrona w dłoniach, sok wytryskuje jej spomiędzy palców, pulpa wypływa z zaciśniętych pięści. W końcu podnosi się i staje. Ubranie ma poplamione, cała ocieka fioletowym sokiem. Znów zaczyna deptać owoce. Gwałtownie wali nogami w balię, tak że płyn rozpryskuje się na wszystkie strony. Kolejny raz się ślizga, upada, podnosi i dalej kopie nogami, rozchlapując sok. – Rachel! Na litość boską! Oszalałaś? – woła Zolecha. Rachel się odwraca. Widzi rozzłoszczoną twarz teściowej. Za nią stoją Chorszid, Kokab i służące z rozdziawionymi ustami. – Wszystko dobrze, Nane Zolecho! Po prostu robię wino. – Teraz? W tym upale, w południe? – Rachel Chanum, niech cię Allah strzeże! Dostaniesz porażenia słonecznego i umrzesz! – jęczy Fatime. – Nie martwcie się, dam sobie radę! – Rachel, do takiej roboty potrzeba co najmniej trzech silnych mężczyzn. Wyjdź zaraz z tej balii, zanim ściągniesz na nas katastrofę! Rachel nadal depcze, teraz już powoli. Stara się mówić spokojnie. – Jeżeli pozwolimy tym winogronom dłużej czekać, zepsują się, a jeżeli teraz przerwę deptanie, zagotują się. Przecież ktoś musi zadbać o wino na szabat. – Ja jej pomogę – ofiarowuje się Kokab. Rachel staje w balii. Płyn spływa jej po łydkach. Patrzy na swoje nogi zanurzone w pulpie. Skóra zabarwiła się na fioletowo. Ubranie jest sztywne od potu i soku. Podnosi wzrok i widzi, że kobiety patrzą na nią wyczekująco. – Tak, Kokab… i Chorszid też – godzi się Zolecha. – Zolecho Chanum! Chorszid? Toż to biedne dziecko teraz karmi! Jeżeli weźmie się do takiej roboty w słońcu, to, niech mi B-g odejmie język za te słowa, gotowa zemrzeć! – woła Fatime. – No dobrze… Niech więc Kokab i Rachel się tym zajmą. Kokab się schyla, by podwinąć nogawki tumbanu. Wchodzi do basenu i myje nogi i ramiona. Chorszid patrzy z uniesionymi brwiami na Rachel, która wzrusza ramionami i odwraca wzrok. – Rachel, wyjdź na chwilę i odpocznij. Kokab cię zastąpi – mówi Zolecha. – Nane Zolecho, naprawdę! Już jestem poplamiona, sama to zrobię, nie trzeba… – Rachel, wyjdź!

Rachel wyjmuje jedną nogę z balii, potem drugą i staje obok, zagradzając drogę Kokab. – Dziękuję, że pozwalasz mi sobie pomóc – odzywa się Kokab. Rachel udaje, że nie słyszy, i odchodzi do basenu. Słyszy, jak Kokab wchodzi do balii. Schyla się i ochlapuje nogi i ręce wodą. – Rachel, twoje ubranie do niczego się już nie nadaje! – biada Zolecha. Rachel nie odpowiada. Siedzi na brzegu basenu i patrzy na Chorszid. Obie kobiety wpatrują się w siebie przez dłuższy czas, kiedy nagle dziecko na rękach Chorszid zaczyna piszczeć i ciągnąć matkę za włosy. Dziewczyna natychmiast pochyla się nad Jusefem, a Rachel w końcu odwraca wzrok i zaczyna obserwować Kokab depczącą winogrona. Kokab porusza się powoli, rozważnie. Zamyka oczy i lekko unosi podbródek. Ręce w bransoletach opiera na biodrach. Unosi jedną nogę, opuszcza, podnosi drugą. Rachel wyobraża sobie rękę Aszera na nogach Kokab. Piękno jej białych łydek uwydatnia poplamiona skóra… – Dziwne uczucie… – mówi Kokab i uśmiecha się z zamkniętymi oczyma. Jej górna warga lśni w słońcu. Na czole perlą się krople potu. Potrząsa rękami. Brzęczenie bransolet wyrywa Rachel z transu. „Jest coś w twarzy Kokab, coś w jej wyrazie…”, myśli Rachel. Wyobraża sobie twarz Kokab w ramionach Aszera. „Tutaj wobec tych wszystkich świadków, ona kazi szabatowe wino swoimi haniebnymi myślami, samym zapachem swojego grzesznego ciała”, myśli Rachel i wyobraża sobie Aszera czytającego kidusz71, nalewającego wino do kielicha przed modlitwą. Widzi Kokab w świetle szabatowych świec. Aszer przysuwa do ust przejrzysty czerwony płyn, zamyka oczy i pije. Do wnętrza spływa mu Kokab, jej gorąco wpływa głęboko do jego żył. Aszer otwiera oczy i widzi tylko ją, Kokab. Podaje jej kielich. Czerwone wino moczy ich języki, wnętrza ust. Rachel też będzie musiała podnieść ten kielich i uwierzyć w świętość wina, w szabat, w modlitwy, w małżeństwo… mimo że sama była świadkiem profanacji, gdy winne grona pękały pod naciskiem stóp Kokab. Widzi siebie w ciemnej piwnicy, każdego ranka i wieczora – niewolnicę fermentującego płynu. Palce ma poplamione na fioletowo, kiedy ściąga wino i zostawia na dnie zebrany osad. Widzi siebie, jak klęczy z lejkiem w ręce i zawzięcie napełnia butelkę za butelką płynem deptanym przez kobietę, która zatruła duszę jej męża. Zrywa się i biegnie do balii. – Wystarczy, zmęczysz się – mówi. Kokab staje i patrzy na nią ze zdziwieniem. – Ależ, Rachel, Kokab dopiero zaczęła… – wtrąca Zolecha. – Nie, nie, w porządku. Idźcie. Idźcie stąd już. Rachel podskakuje i chwyta Kokab za włosy. Szarpie tak mocno, że kobieta traci równowagę i pada do przodu. Zolecha łapie Rachel za ramiona i stara się ją odciągnąć, ale Rachel nie puszcza.

– Dosyć już zrobiłaś! – wrzeszczy. Kokab próbuje stanąć na śliskim dnie, ale Rachel popycha ją do przodu tak, że tamta pada, zanurzając się w soku i pulpie. – Chas we-szalom!72 Na litość B-ga! Zabijesz ją! – Niech Allah nas obroni, niech nam Allah wybaczy ten grzech! – woła Fatime. Odciąga Rachel i błaga: – Rachel Chanum, daj jej odejść! Ostatecznie Rachel rozluźnia uścisk i ustępuje. Kokab podnosi głowę, kaszle i parska. Przez moment panuje cisza. Kobiety, które obstąpiły Rachel, czekają teraz, co ta za chwilę zrobi. Dziewczyna patrzy w niebo i otwiera usta jak do krzyku. Kobiety najpierw słyszą jakiś dźwięk, przypominający grzmot podczas burzy, który po chwili zmienia się w przenikliwy pisk wypełniający całe niebo. Patrzą na Rachel oszołomione, potem podążają za jej wzrokiem. Słońce przesłania teraz potężny obłok. Dźwięk przypomina gwałtowne trzepotanie skrzydeł ptaków. Nagle chmura dzieli się na dwie i kobiety widzą lśniącą, zielono-szarą armię owadów. Całe ich chmary obsiadają drzewa i gwałtownie, jak grad, spadają na ziemię do ich stóp. Kobiety chowają się z krzykiem we wnętrzu domu. Rachel nie zwraca na nie uwagi. W milczeniu obserwuje spadającą z nieba ulewę szarańczy. Nie przejmuje się, że owady siadają jej na włosach, na ramionach, że pełno ich na trawniku, że wpadają do basenu, gdzie pożerają je natychmiast zgłodniałe ryby. Stoi i patrzy, jakby cały czas czekała na taką właśnie odpowiedź, która teraz spada wprost z jasnego nieba. Zolecha i reszta kobiet spogląda na Rachel ze zgrozą przez okna w salonie. Chorszid gwałtownie bije rękami w szybę i woła: – Dada, Dada! Jusef zanosi się od płaczu, a Zolecha kołysze go od niechcenia i kląska językiem. – Ja Imam Hosejn73, ta dziewczyna straciła zmysły! Przecież te owady zeżrą ją żywcem! – woła Sadike. Zolecha stuka w okno, próbując zwrócić uwagę Rachel, ale dziewczyna nie reaguje. Rozgląda się po pokoju, w końcu spostrzega miotłę. – Fatime, podaj mi miotłę, muszę wyjść po tę dziewczynę! – Zolecho Chanum, przecież te owady zjedzą miotłę! Widziałam to już kiedyś! One zniszczą ją natychmiast, zostawią tylko patyk – protestuje Sadike. Zolecha naciąga czador na głowę tak, że widać tylko jej oczy. Bierze miotłę i podbiega do drzwi. Chorszid przestaje płakać. Wszystkie patrzą, co zrobi Zolecha. – Zolecho Chanum! Te owady są jak chmura, nic nie widać! – woła Zahra. – Poczekaj chwilę, aż odlecą.

– Biedne, biedne dziecko… – zawodzi Fatime. Patrzy na Rachel, która stoi nad basenem jak posąg. Stara służąca cmoka. – Tak się czasami dzieje, kiedy kobieta cierpi… już za bardzo. Kobiety patrzą na burzę zielonych ciałek, słyszą łoskot owadów uderzających o okna. Kilka z nich łazi po szybie, odsłaniając biel brzuszków, szczękające szczypce, nerwowo drżące czułki, czerwień oczu… Zolecha wali pięściami w okno. – Chodź tutaj, Rachel, chodź do środka! Rachel patrzy w ich stronę. Podnosi rękę, żeby im pomachać. I wtedy dostrzega na wierzchu dłoni szarańczę pełznącą w kierunku rozchylonych palców. Po chwili owad odlatuje. Ręka Rachel opada bezwładnie. – Teraz już pójdzie do siebie – mówi Zahra. Po godzinie uzbrojona w miotłę Zolecha decyduje się pójść do pokoju Rachel i zobaczyć, co się dzieje z dziewczyną. Toruje sobie drogę miotłą wśród ciał owadów, ostrożnie idzie po marmurowych schodach. Po wejściu do pokoju znajduje Rachel siedzącą przy oknie, nadal w poplamionym i podartym ubraniu, pustym wzrokiem wpatrującą się w podwórze. – Rachel? Dziewczyna powoli się odwraca. – Powiedz coś, dziecko, nie dręcz mnie. – One tu przyszły… przez nią. – Kto przyszedł, córko? – Przyszły tu, żeby oczyścić ziemię z jej grzechów. – Co ty za głupstwa opowiadasz, dziecko? Rachel znów wygląda przez okno i palcami dotyka tych miejsc na szybie, gdzie pełzają owady. – Ona jest złem. – Kto? – Kokab. – Rachel, w tej chwili nie jesteś sobą. – Nie, widziałam jej niegodziwość. W jasnym świetle dnia. – Jaką niegodziwość, biedaczko? Jest po prostu smutna, próbuje sobie znaleźć miejsce na tym świecie, usycha z tęsknoty za dzieckiem, które straciła. – Ona zniszczy Aszera. – Dość już tego, Rachel, naprawdę!

– Tak, chce to zrobić, ale ja jej nie pozwolę. – Powiedz, co ci złego zrobiła ta biedna kobieta? Jest tutaj, żeby pomóc i tobie, i Aszerowi. – Ona go zaczarowała! – Bzdura. – Aszer chodzi teraz jak we śnie, jakby zapomniał o wszystkim innym. – Przemawia przez ciebie zazdrość. – Nic go nie obchodzi poza nią. – Jest jego nową żoną. To chyba naturalne, że mężczyzna… – Rzuciła na niego urok. Mówią, że Eljahu się z nią rozwiódł, bo była podła. Doprowadziła go niemal na skraj szaleństwa. I nie wystarczał jej. Kusiła innych mężczyzn… prostaków. – To plotki! Rozpuszczają je siostry Eljahu, żeby ratować własną twarz! – Przecież prawdę widać wyraźnie... Aszer spędza cały czas w jej pokoju, wychodzi późno, a czasami nawet zostaje tam na cały dzień. – To normalne, Rachel. Kokab jest dla niego czymś nowym. Niedługo się nią znuży. – Ona będzie jego śmiercią… – Aszer chce mieć dzieci, córko. Rachel znów odwraca się do okna. Szarańcze bębnią w szyby, pełzają po nich, zalegają parapety i doniczki z kwiatami. Na zewnątrz drzewa są pokryte oddychającym, błyszczącym listowiem. Trawa na podwórzu porusza się i trzeszczy, ogrody warzywny i ziołowy przy kuchni są już całkowicie ogołocone. – To głód sprawia, że ziemia robi się naga – mówi Rachel. – Co? – To pragnienie.

68 Gahware – niewielkie miasto w prowincji Kermanszahu w Iranie (ok. 5 000 mieszkańców). 69 Melk (pers.) – mienie, własność. 70 Rang-e keszmesz-e sijah, mesghali – gatunki winogron. 71 Kidusz (hebr.) – modlitwa uświęcająca szabat, odmawiana nad kielichem wina. 72 Chas we-szalom (hebr.) – okrzyk zgrozy, wyrażający pragnienie, aby nie stało się nic złego. 73 Ja Imam Hosejn – O imamie Hosejnie!

Dziewięć

o się musi skończyć, słyszysz? Mahbube wygląda przez okno wychodzące na ogród. – Słyszysz mnie? Chce wstać z krzesła i wyjść na świeże, poranne powietrze. – Co twoim zdaniem mam zrobić? Spędzać każdą noc z tobą? Odesłać ją? Czuje, że ma nogi jak z ołowiu. Całe ciało ją boli. Jest wczesny ranek, a ona już odczuwa zmęczenie! – Potrzebuję dzieci. Rozumiesz to? Co się stanie z moją przyszłością, jeżeli nie będę miał syna? Na co wtedy cała moja praca? Jeżeli Mahbube nie popracuje teraz w ogrodzie, jeżeli będzie opuszczała te wczesne poranki, nadejdzie dzień, kiedy już nie będzie w stanie się nim zajmować.

T

– Co się stanie z moim całym melk, ze wszystkim, co zdołałem zbudować? Ja sam jeden muszę być panem tej posiadłości. Czy moją pozycję może podkopać jakaś młoda niewiasta? Za dużo tych chwastów, za gęsto się rozrosły. Krzewy różane marnieją. Drzewa owocowe rodzą o wiele słabiej. – Nie jestem z kamienia! Codziennie, kiedy wychodzę z tego domu, wiem doskonale, że każdy żebrak, każdy bandzior może mnie pobić, tak samo, jak pobili mojego brata! I nikt ich nie powstrzyma! Mahbube myśli o tym, żeby wstać z krzesła, ale nogi odmawiają jej posłuszeństwa. – Wiesz, jak trudno jest pracować przez wiele lat z ludźmi, którzy biorą od ciebie pieniądze, ale nadal uważają, że dotknięcie twojej ręki może być nieczyste? Spotykam ich co dzień w karawanseraju! Kiedy tylko pada deszcz, stają ode mnie z daleka ze strachu, że woda może na nich przenieść moją nieczystość. Żyd… Żyd… szepczą za moimi plecami, jakby samo to słowo oznaczało coś brudnego… Wiesz, co to znaczy dla mężczyzny? Być tak hańbionym przez o wiele gorszych od siebie? A teraz przez własną żonę? – Przestań – szepcze Mahbube. – Przestań do mnie mówić. Wie, że nie ma tu nikogo poza nią, że jest w domu zupełnie sama, a ta historia jest zbyt odległa, by ją przywiązywać do krzesła i zmuszać jak więźnia do słuchania.

– Mój dom to jedyne miejsce, gdzie znajduję spokój. Tutaj mogę być szanowany. A ty… ty mi właśnie okazujesz brak szacunku przez to, że mi nie rodzisz dzieci! Ona jest także moją małżonką. Starszą od ciebie o dziesięć lat! A co, jeżeli ta sprawa się rozniesie? Że nie potrafię sobie dać rady z własnymi żonami? Czy kiedykolwiek pomyślałaś o tym, jak to może wpłynąć na moją opinię? Przestań płakać. Przestań! Popatrz na mnie. Zrobię wszystko, co się da, byle utrzymać spokój mojego domostwa. Rozumiesz, co mam na myśli? Rozumiesz, co chcę powiedzieć? – Zostaw mnie – woła Mahbube w ciszy własnego domu. – Daj mi spokój! Rachel siedzi sama w rogu swojego pokoju. – Zwariowała… – szepczą służące za drzwiami. – Jest opętana! – mówią, a potem uciekają. Rachel budzi się z krzykiem. Za oknem noc. Łóżko jest wilgotne, całe jej ciało płonie. Ktoś otwiera drzwi. Wpada Aszer, a za nim Zolecha. Ciemność. Rachel otwiera oczy. Jest dzień. Twarz teściowej tuż przy niej… Stara kobieta o coś pyta… Ciemność. Rachel stoi na podwórzu. Pod jej stopami otwiera się przepaść. Zagląda w nią. Nie widzi dna. Przy oknie stoi Chorszid. Macha ręką. Uśmiecha się. Trzymają ją jacyś mężczyźni, ich wielkie dłonie na jej ramionach… Ciągną ją, każdy w swoją stronę. Ciało szwagierki rozdziera się na dwie części. Czarna krew… Chorszid zamienia się w kamień. Czas płynie… Kamień staje się ziemią. Czas płynie. Z tej czarnej ziemi wyrasta drzewo granatu. Kwitnie, owocuje. Owoc spada na trawę, rozbija się na połowę, ze środka wylatują rubinowe nasiona. Rachel się budzi. Leży na brzuchu, plecy ma odkryte. Zaczyna walczyć. Ktoś ją podtrzymuje za ramiona, na nogach czuje ciężar. Widzi Nane Ade, wpatrzoną w jej twarz. Staruszka trzyma w ręku szkło w kształcie rogu, które grzeje nad ogniem. Potem kładzie je pomiędzy łopatkami Rachel. Dziewczyna słyszy swój własny krzyk. Czuje, że ktoś zdziera z niej skórę, a ciało się rozpływa. Odwraca głowę i widzi, że na jej plecach kwitnie czerwona róża. Ciemność. El na refa na la74. Głosy kobiet odpowiadają: „Amen”. Ktoś podnosi Rachel tak, że dziewczyna siada. Ktoś lekko klepie ją po twarzy. Chora otwiera oczy i widzi, że pokój jest pełen kobiet. Stary rabin zwija mały kawałek papieru zapisany czarnym atramentem. Wrzuca go do szklanki, miesza, aż woda robi się niebieska. Idzie w stronę Rachel. Ktoś odchyla jej głowę, trzyma jej twarz, mocno ściska policzki pomiędzy kciukiem a palcem wskazującym. Kiedy dziewczyna otwiera usta, by jęknąć, szybko podnoszą szklankę do jej ust i wlewają do gardła niebieską wodę. Zaczyna tonąć. Podarty papier utkwił jej w gardle. Przełyka, przełyka słowa. Widzi Chorszid stojącą w najdalszym końcu pokoju z Jusefem na rękach. Syn. Syn dla mnie. Ciemność.

– Rachel, proszę, obudź się. Dada, otwórz oczy. Dada, proszę, proszę, otwórz oczy! Popatrz, Jusef cię trzyma za palec. Jeżeli otworzysz oczy, pokażę ci, jak już umie stać, kiedy go trzymam za rączki. Pusto tu bez ciebie. Pamiętasz, jak biegałyśmy po deszczu? Padało wtedy. Padało i padało. Grzmot. Rachel patrzy w przepaść bez dna, która się otwiera pomiędzy jej stopami. Bez dna. Kiedy podnosi powieki, światło jest zamglone, szaroniebieskie. Próbuje przełknąć ślinę, ale ma wrażenie, że w gardle ma pełno piasku. Widzi stojącą przy łóżku szklankę wody. Próbuje podnieść rękę. Jęczy z wysiłku. – Rachel Chanum? – Obok łóżka stoi Fatime. Rachel próbuje powiedzieć: „wody”, ale język ma jak z kamienia. Wpatruje się nieprzytomnie w szklankę. Fatime obejmuje ją ramieniem i unosi, po czym przysuwa jej szklankę do ust. Woda jest chłodna. Rachel łyka i łyka. Kiedy kończy, odsuwa głowę. – Rachel, Rachel, otwórz oczy! Musisz coś zjeść. Minął już tydzień. Rachel… Musisz jeść. Zolecha unosi jej głowę, a Fatime podsuwa pod plecy poduszki, aż Rachel siądzie prosto. Pojawia się Chorszid. Niesie parującą miskę. Siada obok Rachel. – Zupa – mówi. – Z najpiękniejszego koguta, jakiego kiedykolwiek widziałaś! Miał zielone pióra i wspaniały czerwony grzebień. Sam z własnej woli wskoczył do garnka, kiedy usłyszał, jak wykrzykujesz te swoje głupstwa. Poczekaj, podmucham... Otwórz usta. Dobrze… Otwórz usta. Dobrze… Rosół jest gorący. Rachel czuje, jak jej spływa do gardła. Rozchodzi się po ciele. Widzi, jak mały Jusef raczkuje po pokoju. – …w Księdze napisano, że B-g daje Jusefa Racheli – mówi powoli Rachel. – Co ty masz na myśli, Dada? – pyta Chorszid. – Daj jej wypocząć. Resztę wypije później – radzi Zolecha. Rachel patrzy na twarze kobiet w pokoju. Kiedy znowu otwiera oczy, już ich nie ma. Podwórze spowite jest niebieskim światłem księżyca. Aszer stoi przy oknie, patrząc na zmarznięte drzewa, na ziemię pokrytą śniegiem. Podnosi oczy i patrzy w niebo. Płyną po nim czarne chmury, zasłaniając księżyc. Otulają go welonem, potem odkrywają jego biały krąg, by ponownie zasłonić. Aszer stoi tak długo w milczeniu. Ma świadomość, że za nim siedzi Kokab, ale jest pogrążony we własnych myślach. Mówi, nie odwracając się: – Księżyc jest w pełni, rośnie, maleje… Tyle razy to widziałem z tego okna, a jednak… – To wymaga czasu – mówi kobieta. – Już chyba dość czasu minęło. Kokab nie odpowiada. Aszer czeka na jakiekolwiek słowo, obietnicę, coś, co złagodzi coraz większy lęk rodzący się w jego umyśle. Przyciska czoło do chłodnej szyby.

– Kokab…? – Tak? – A co, jeżeli… – Nie ma sensu o tym myśleć, Aszerze. To nie zależy od ciebie. – Ale co, jeżeli to ja nie mogę… – To znaczy, że taka jest wola Boża, twój kismet. Aszer odwraca się do niej. Brwi ma zmarszczone z niepokoju, zaciska pięść i uderza się w piersi. – Wobec tego moje życie prowadzi do niczego. Wszystko, co zbudowałem, nie ma wartości. Wszystko przepadnie. – Przygląda się jej, sprawdza, czy dzieli jego cierpienie. Ale jej twarz jest pusta. – Czy ty też nie chcesz dziecka? Kokab odwraca od niego twarz. – Te wszystkie noce w moich ramionach… Czy w tym nie było pragnienia? Czy ten ogień w nas obojgu nie był pragnieniem stworzenia nowej istoty? – pyta Aszer. Kokab patrzy na niego przez parę chwil, potem spuszcza oczy i potrząsa głową. – Czym to jest dla ciebie? – Może tym, że chcę zniszczyć przeszłość, zapomnieć. Aszer kryje twarz w dłoniach, po czym spogląda ze złością na żonę. – Więc nie chcesz mi dać dziecka? Kokab ma wzrok pełen żalu. – Nie patrz na mnie tak, jakby… – Aszerze… Mężczyzna znowu chowa twarz w dłoniach, jego ciało dygocze. Kokab podnosi się z podłogi, podchodzi do niego i kładzie mu rękę na ramieniu. On się odsuwa i odwraca do niej plecami. Chwilę jeszcze nie odsłania twarzy, wreszcie ociera oczy rękawem. – Więc nie chcesz być matką? Czy to nie naturalna potrzeba kobiety: chcieć urodzić dziecko, wykarmić je i wychować? Pożądanie – to tylko środek wiodący do celu. Chyba że ty jak zwierzę uważasz, że pożądanie jest celem samym w sobie? – rzuca ze złością. Słyszy, jak wypowiedziane słowa odbijają się jak fale od tej kobiety, która stoi przed nim, a która nagle stała się tak odległa… Patrzy jakby poprzez niego, poprzez podwórze… poza księżyc. Kładzie jej rękę na ramieniu. – Kokab? Jej wzrok jest nadal nieobecny. – Kokab? – woła i potrząsa nią. – Nie to miałem na myśli, wybacz mi. Musisz mnie zrozumieć! Kokab…?

Żona patrzy na niego tak pustym wzrokiem, że Aszer ma wrażenie, jakby w jej oczach zwyczajnie nie istniał, dotknięcie jego ręki nic nie ważyło, a noce ich uścisków gdzieś odeszły… – Proszę cię, mam dość problemów. Nie myśl, że moje słowa znaczyły coś więcej niż to, co powiedziałem. Ściska jej ramię. Czuje, że delikatne ciało kobiety reaguje chłodem. Przez krótką chwilę wyobraża sobie Kokab jako zjawę z księżycowego światła i nie jest pewien, czy te noce, które z nią spędził, naprawdę istniały, czy też były tylko wytworem jego wyobraźni. Znów nią potrząsa, tym razem silniej. – Kobieto! Dosyć już tego samolubstwa, nie mam na to w tej chwili ochoty! Kokab siada ciężko na podłodze z rękami na podołku. – Nie mogę dzisiaj, Aszerze. Spogląda w dół, na czubek jej głowy. – Nie dbasz o mnie – stwierdza. – Proszę, daj mi żyć, Aszerze. – Jestem dla ciebie tylko rozrywką! – Aszerze… – A więc nie wolno ci myśleć o tym, jak mnie zawiodłaś… – Aszerze, proszę cię. – …jako kobieta! Kokab odrzuca głowę i mocno zamyka oczy. Aszer słyszy jej oddech: krótkie wdechy, krótkie wydechy, jak gwałtowny, suchy szloch. Klęka obok niej i kładzie rękę na jej ramieniu. Ona znów nie reaguje na jego dotyk. Aszer się wzdryga. – Przez cały dzień, kiedy jestem z dala od ciebie, szaleję z żądzy – wyznaje. – Nie potrafię nawet liczyć. Nie uważam na to, co mówią klienci. Mylę się, robię błędy nawet na wadze, bo przez cały czas przed oczyma mam nie tę rzecz, którą akurat ważę, lecz ciebie! Mogę myśleć tylko o tobie. – Zerka na Kokab, chce sprawdzić, jakie wrażenie zrobiły na niej te słowa. Pragnie gorąco przyciągnąć ją do siebie i zanurzyć twarz w jej włosach. – Z takiego pragnienia coś się chyba musi urodzić, prawda? – Lajli… – odzywa się Kokab. – Co? – Moje dziecko, dziewczynka. Ma na imię Lajli. Nigdy o nią nie pytałeś. Dziecko, które utraciłam, moja córeczka… ma na imię Lajli. – Oczy Kokab są nadal zamknięte. – Wiem, co to znaczy być matką, Aszerze. Wiem bardzo dobrze. – Obejmuje głowę ramionami i kryje w nich twarz. Aszer patrzy przez okno. Czarne chmury całkowicie zasłaniają księżyc. Topole rosnące pod murem ogrodu chwieją się na wietrze.

– Tęsknię za jej zapachem, kiedy się budzi ze snu… – szepcze Kokab. Zagryza dolną wargę, żeby nie drżała. Kołysze się lekko. – Czasami się budzę i myślę, że usłyszałam jej głos, który mnie woła… Spogląda na Aszera. Zalega długa cisza. – Czuję się tak, jakby moje życie było coś warte tylko w tych chwilach, w których Lajli spała w moich ramionach – podejmuje po chwili Kokab – na mojej piersi. Jakby wszystko, co w życiu zrobiłam, to uspokajanie, trzymanie jej… – Głos Kokab się załamuje, przyciska pięści do ust, gryzie kostki palców. – I teraz nie wiem – ciągnie – nie wiem, kiedy ona się budzi ze snu i mnie woła… i wita ją tylko nieskończona, ciemna noc… nie wiem… czy jeszcze mnie woła… czy się boi, czy myśli, że ją opuściłam z własnej woli… że ją porzuciłam, zostawiłam wszystkim nocnym strachom… i temu okrutnemu mężczyźnie! Głos Kokab słabnie. Patrzy przez okno, a światło księżyca oświetla zmarszczki na jej twarzy. „Jaka jest stara”, myśli Aszer. „Jak staro wygląda!”. – Czy ci nie dałem szczęścia? – pyta. Przytula ją do piersi i mocno trzyma. – A jaką radość ja mogę odczuwać, Aszerze? – Nie mów mi, że nie czułaś żadnej radości, Kokab, nie mów tak! Widziałem cię przecież. Trzymałem cię w ramionach. Kobieta usiłuje się wyrwać z jego objęć. – Jestem twoim więźniem, twoją niewolnicą. Jak mogę czuć radość, kiedy żyję tak, jak żyję? Jak mogę czuć radość z tych okruchów, które mi rzucasz, i wierzyć, że to dosyć, żeby zaspokoić głód mojego serca? Aszer, osłupiały, puszcza ją. Stoi wpatrzony we własne ręce spowite niebieską poświatą, potem spogląda na siedzącą przed nim kobietę, jakby zobaczył ją pierwszy raz w życiu. Nagle czuje obrzydzenie, niesmak w ustach. Wszystko, co jej dał, wszystko, co dla niej zrobił… Podnosi się. Potem się pochyla i pociąga ją w górę. Kokab staje przed nim i patrzy mu w oczy. – Dosyć. Dość już tego użalania się nad sobą – stwierdza Aszer. Popycha ją do okna tak, że kobieta ma twarz zwróconą do szyby. On staje za nią. – Dosyć tej niewdzięczności – szepcze jej do ucha. Czuje, że Kokab drży, ale się nie rusza. Przyciąga ją bliżej do siebie i przygryza płatek ucha. Ona się odsuwa. – Aszerze, nie możesz… – Nie mów mi, że nie mogę. Oczywiście, że mogę. Mam prawo. – Teraz jestem… nieczysta. Aszer się zatrzymuje. Cofa się o krok. Trzęsie głową, trzymając się ręką za czoło. Patrzy na Kokab. Wreszcie się odwraca i szybko kieruje w stronę drzwi. – Przez następne dwa tygodnie będę spędzał noce z Rachel. Kiedy już będziesz mogła, pójdź do

mykwy. Gdy będziesz czysta, znowu spróbujemy. Słyszy szelest drzew, szum gałęzi szarpanych wiatrem. Wychodzi w głęboką ciemność nocy, nie oglądając się za siebie. Rachel nie musi się odwracać, żeby wiedzieć, kto wszedł do jej pokoju. Rozpoznaje doskonale dźwięk metalowej zasuwy, a potem mocne kroki. Słucha ciężkiego oddechu, szelestu ghaby zsuwanej z ramion, gardłowego odgłosu, który zawsze towarzyszy zdejmowaniu koszuli przez głowę, szmeru ubrania spadającego na podłogę. Wie, że mąż stoi obok niej nagi, w świetle księżyca, wpatrzony w jej ciało pod pościelą. Czekała na to całą wieczność, a on nie mówi nawet słowa, tylko ściąga okrycie i kładzie się obok niej. Rachel próbuje miarowo oddychać, udawać, że śpi, ale się boi, że mąż usłyszy walenie jej serca. Aszer podnosi jej nocną koszulę. Rachel czuje, jak jego ręce błądzą po jej ciele, czuje gorąco jego oddechu na szyi, jego pożądanie pomiędzy jej udami… Aszer nie czeka, aż Rachel coś powie, nie wymawia jej imienia, nie daje jej czasu na płacz, na żądanie wyjaśnień, dlaczego o niej zapomniał na tyle nocy… Cicho szlocha. Kiedy mąż kończy, odwraca się od niej i kładzie na wznak. – Będę tutaj spał przez jakiś czas – mówi w końcu. Jeszcze chwila ciszy i z jego gardła wydobywa się chrapanie. Dopiero wówczas Rachel ośmiela się na niego spojrzeć. Przypatruje się konturowi jego twarzy w błękitnym półmroku. Obraca się i czuje na jego skórze zapach innej kobiety. Przysuwa twarz bliżej, chce wyczuć swoją woń. Chciałaby bardzo musnąć palcami jego ramię podłożone pod głowę, ale się waha. Zastyga w pół ruchu i zamiast tego dotyka własnej twarzy. Widzi, jak pierś Aszera porusza się miarowo. Przygląda mu się, w końcu zamyka oczy i też zapada w sen. Mahbube leży ze wzrokiem wlepionym w sufit sypialni, potem się odwraca i patrzy na zegar stojący na stoliku obok łóżka. Rachel z powrotem zdobyła Aszera na stałe, kiedy ten zdał sobie sprawę, że nigdy nie zdoła spłodzić dziecka. Jednak, żeby się rozwieść z Kokab, musiał znaleźć przyczynę. I właśnie ona sama mu ją dała tego dnia, kiedy poszła do młyna. Mahbube pamięta, że to była jedna z historii, do których Rachel lubiła wracać od czasu do czasu, nawet kiedy minęło już wiele lat. Opowiadała o tym dniu, kiedy Kokab poszła sama do miejsca, w którym nie mogła się pokazać żadna godna szacunku kobieta. Aszer rozwiódł się z nią, żeby ratować honor rodziny. Minuty mijają tak powoli, że czas wydaje się jakby rozwijać przed nią równocześnie w teraźniejszości i w przeszłości. W tej gmatwaninie Mahbube w końcu pozwala duchom przychodzić

i odchodzić, jak im się podoba, a także głośno i w pośpiechu opowiadać swoje historie, błagać ją, żeby pozwoliła im się odezwać, wyjaśnić jej i innym słuchającym w wiecznej ciszy tego, co się „pewnego razu” wydarzyło. Kokab od wielu dni nie wychodzi ze swojego pokoju. Nie przychodzi już do jadalni na wspólną kolację. Rachel z podwórza widzi, jak Fatime nosi jej posiłki. Stara służąca idzie do najdalszego pokoju z tacą, a potem szybko wychodzi, mrucząc pod nosem: „Allah Akbar”, i spieszy z powrotem do kuchni. – Fatime, czy wszystko w porządku? – Za wiele cierpienia, Rachel Chanum. Ta biedaczka cierpi już za bardzo. Jest jakby gdzie indziej, jakby duch opuścił jej ciało – tłumaczy służąca. Potrząsa głową, zerkając w stronę tamtego pokoju. – Tak patrzy, że dostaję gęsiej skórki. Nie jest dobrze… Wiem o tym, mam już siwe włosy… Pozwoliła na to, żeby w jej sercu zagnieździło się zbyt wiele żalu. – Ale… czy ona coś w ogóle je? – pyta Rachel. – Czy je? Jak Imam Husejn na pustyni Karbala… Biedna kobieta! Zanoszę kolejną tacę i zabieram poprzednią, z nietkniętym jedzeniem. Nie wypija nawet kropli wody. Staruszka odwraca się i odchodzi, trzęsąc głową i załamując ręce. Rachel wraca do siebie i siedzi tam przez dłuższy czas. Gdy ranek przechodzi w popołudnie, siedzi nadal i patrzy na cienie tańczące na ścianie. Gdy jednak zbliża się godzina powrotu Aszera z karawanseraju, zaczyna być coraz bardziej wzburzona. W końcu się zrywa, wychodzi na korytarz i biegnie w stronę ostatniego pokoju. Czeka parę minut pod drzwiami, w końcu je otwiera i staje w progu, wstrzymując oddech. Kokab siedzi w kącie i się kołysze. Po chwili zatrzymuje się, patrzy na przybyłą i mówi: – Wreszcie przyszłaś mnie odwiedzić? Zaprasza Rachel ruchem ręki do środka. Tamta robi z wahaniem jeden krok i zamyka drzwi za sobą. Czeka, oparta o nie plecami. – Jakież to wieści przyniosły czarne ptaszyska z sąsiedniego ogrodu? – pyta Kokab. – Że już tu nie jesteś mile widziana. – Aszer kazał ci to powiedzieć? Rachel milczy. – Nie musiał, prawda? To przecież jasne, że już ze mną skończył. Rachel zaciska zęby i podchodzi do Kokab. – Nie możesz tu zostać – mówi. – Już nie ma tu dla ciebie miejsca. Jesteś teraz tylko ciężarem. Smutnym wspomnieniem dla Aszera. Jeszcze jedną gębą do wykarmienia. Najlepiej będzie, jeżeli sobie pójdziesz.

Kokab potrząsa głową, unikając jej wzroku. – Dokąd mam pójść? Rachel się prostuje i unosi podbródek. Ciężko oddycha. Przypomina sobie: „Muszę być władcza, silna. Nie ucieknę teraz, gdy trzeba działać”. – Może… możesz się zabić… – mówi. Kokab patrzy na nią przez chwilę, po czym mówi: – Chcę żyć dla swojej córeczki, jeżeli będę mogła ją znowu zobaczyć… – To wracaj do domu, do braci – sugeruje Rachel. – Woleliby, żebym umarła, niż do nich wróciła – wzdycha Kokab. Wygląda przez okno. – Ty nie jesteś okrutna, Rachel. Jesteś jeszcze dzieckiem, zrozpaczonym dzieckiem… Mogłabyś być moją córką, uwięzioną tu, gdzie jesteś, bojącą się stracić tę odrobinę ziemi, jaką ci B-g przydzielił. Rachel nie może już dłużej zachować spokoju. Przestępuje z nogi na nogę. To zbliża się do Kokab, to oddala. Aszer zaraz przyjdzie. Na pewno spyta, jaki interes Rachel miała do Kokab. Może druga żona mu powie, o czym rozmawiały. A jeżeli wróci do niej, mimo że nie będzie z tego dzieci? Jeżeli się zdecyduje do niej wrócić, nawet… – Pójdziesz sobie? Proszę… – Rachel, ja nie mogę pójść tam, dokąd zechcę… – Musisz dać Aszerowi powód do rozwodu – mówi zdecydowanie Rachel. – Daj mu powód do odesłania cię do domu braci. To nie musi być nic ważnego, po prostu coś, co mu da pretekst i pomoże uratować twarz. Kiedy sobie pójdziesz, Aszer będzie szczęśliwszy. I moje życie się polepszy. I rodzina odpocznie od tego całego zamieszania. Przecież twoi bracia to twoja krew, tam jest twoje miejsce! I twoja córka… Może w końcu nadejdzie dzień, kiedy będziesz mogła ją zobaczyć. Jeżeli stąd odejdziesz, może wszystko się ułoży. Tylko idź! Może wtedy nareszcie wszystko wróci do normy! Rachel mówi, nie patrząc na Kokab, ale na własne ręce, na ściany, na okno, na wszystko, byle nie na swoją rywalkę. Gdy kończy, zauważa wreszcie oczy Kokab – oczy pełne łez. Kokab potrząsa głową i wzdycha. – Więc w końcu w taki sposób się poznajemy? – mówi. – Cały czas się zastanawiałam, co sobie powiemy, kiedy zostaniemy sam na sam. Rachel odwraca wzrok. Nie odpowiada, ale nie potrafi zachować spokoju. Bawi się rąbkiem spódnicy, przestępuje z nogi na nogę. Nie potrafi milczeć, więc znów zaczyna mówić, chyba tylko po to, żeby się uspokoić. – Może byś poszła gdzieś… w jakieś publiczne miejsce? Nie musisz robić nic innego. Nie musisz nawet wymyślać powodu, dla którego się tam wybierzesz, ani tłumaczyć, co robisz. Wystarczy, że cię

zobaczą tam, gdzie chodzą tylko mężczyźni! Kokab patrzy na Rachel oszołomiona. Po chwili wybucha śmiechem. – Więc tak ma się rozegrać moje życie? – pyta. – Mój kismet? Mój los ma zostać spisany ręką jakiejś niedojrzałej dziewczynki? – Młyn! Tam, gdzie mielą pszenicę. Pójdziesz tam? – To bardzo poważna gra, Rachel. Skutki są nieodwracalne… I dlaczego akurat młyn, Rachel, dlaczego młyn? Młyńskie koło ma skruszyć twoją rywalkę? – Bo nikt nie wymyśli innego powodu, dla którego tam poszłaś, niż ten najgorszy… – Jasne. A jeżeli Aszer mnie zabije? – Nie zrobi tego. – Skąd wiesz? – Przecież ty też go znasz. Nie zrobi tego. Kokab potakuje. Siada, podciąga kolana pod brodę i obejmuje plecy ramionami. Kołysze się, opiera policzek o ścianę i przymyka oczy. Po chwili patrzy na Rachel, przez moment ją obserwuje, wreszcie mówi: – Nie denerwuj się tak, Rachel. Pójdę sobie stąd. Tutaj nie ma dla mnie życia, a dla ciebie to może jest jakaś szansa… Rachel spuszcza wzrok na swoje ręce, które teraz zwisają bezwładnie, zmęczone gwałtownym tańcem… Czuje ogromne zmęczenie. Całe jej ciało marzy o śnie. Chciałaby teraz paść na podłogę, tu, przed Kokab, i też przyciągnąć kolana do piersi i płakać. Kokab bierze jej ręce w swoje. Z wysiłkiem przytula ją do siebie. Rachel chwilę się opiera, wreszcie pada w objęcia rywalki, chowa twarz na jej piersi i płacze. Siedzą tak jakiś czas. Kokab kołysze Rachel, aż tamta przestaje płakać ze zmęczenia, od czasu do czasu wydaje tylko pojedynczy szloch, wreszcie się uspokaja i zapada w półsen. Robi się coraz później. Cienie się wydłużają. Powietrze robi się chłodniejsze. Muezini zaczynają wieczorny śpiew azan. – Idź teraz – mówi Kokab. – Idź, zanim ktoś tu cię zobaczy. Pójdę jutro rano do tego młyna. Rachel ściska dłoń Kokab. Podnosi ją i całuje. – Wracaj do siebie. Przygotuj się na powitanie męża. Idź, zanim przyjdzie. O wszystkim będziemy wiedzieć tylko ty i ja. Rachel puszcza dłoń Kokab i ociera twarz rękawem. Wstaje. Obie patrzą na siebie, porozumiewając się bez słów. Słowa nie są już im potrzebne. Kokab potakuje. Rachel patrzy w ziemię i wychodzi. Mahbube pamięta inną historię z życia Aszera, kiedy był jeszcze młodym mężczyzną, zanim poślubił

Rachel. Otóż pewnego dnia postanowił odwiedzić swoje gospodarstwa na obrzeżach Kermanszahu. To było chyba pewnego ranka późną wiosną, w dniu podobnym do tego… Mahbube pochyla się, żeby wyciągnąć z ziemi zielony pęd winorośli, który wyrósł nie wiadomo dlaczego przy pniu drzewa, wspiął się na mur, oplótł łodygi róż, przebił przez błoto, by rosnąć dalej, już w gąszczu winorośli… Tamtego dnia z gór unosiła się mgła, a na czubkach wysokich traw i dzikich kwiatów błyszczały krople wilgoci. Cały krajobraz wyglądał nierealnie. Aszer prowadził swojego muła wąską ścieżką wiodącą na górę. Droga usłana była kamieniami wielkości ludzkiej pięści. Nagle muł się poślizgnął i zaczął zsuwać po zboczu. Aszer zeskoczył z przerażonego zwierzęcia, jedną rękę pokaleczył sobie lejcami, drugą chwycił z całej siły za uprząż, wbił obcasy w ziemię, zaparł się i pociągnął muła ze wszystkich sił. Mahbube z trudem podnosi się z ziemi. Patrzy na swoje ręce. Widzi brud za paznokciami i w załomkach skóry. Dostrzega też krew. Skaleczyła się już w wielu miejscach. Próbuje sobie przypomnieć kiedy. Trzęsąc głową, wyciera ręce o bluzkę, która jest już pełna plam z błota. Nie pamięta, kiedy ją ostatnio zmieniła. Czy na pewno dziś rano była czysta? Patrzy w niebo, na słońce. Musi już być co najmniej południe. Czy coś dzisiaj jadła? Nie może sobie przypomnieć. Nie jest głodna. Odczuwa tylko pragnienie. Wielkie pragnienie. Aszer ciągnął tak długo, aż uratował muła. Niestety uszkodził sobie przy tym genitalia. Mahbube odkręca wąż ogrodowy, trzyma go jedną ręką, podczas gdy drugą nabiera wody. Polewa sobie twarz, pije z dłoni. Potem rzuca wąż na ziemię i odchodzi, zapominając zakręcić kran. Taką właśnie historię opowiadały kobiety, kiedy ktoś pytał, dlaczego Aszer nie może spłodzić dziecka. W jakiś sposób na krótko po tym, kiedy Kokab odeszła, ta opowieść znalazła się na ustach wszystkich kupców, urzędników, pokojówek. Powtarzano ją w ogrodach i w kuchniach, szeptano pomiędzy pacierzami w szabat, opowiadały ją sobie kobiety w publicznych łaźniach, mężczyźni w zurchane75, ba – dotarła nawet do Kurdów! Przez wiele pokoleń powtarzano historię o tym, jak to Aszer próbował ocalić biedne, ranne zwierzę – i że ten czyn sprawił potem, że ów wspaniały mężczyzna nie miał własnego potomstwa. Mahbube zmierza powoli do domu. – To wszystko przez dobroć Aszera Malakuti – mruczy pod nosem. – To, że zlitował się nad głupim zwierzęciem, kosztowało go naprawdę zbyt dużo! To właśnie dlatego… W każdym razie tak mówiono.

74 El na refa na la (hebr.) – „O Boże, błagam Cię, uzdrów ją”. Zwrot zaczerpnięty z modlitwy Mojżesza nad Miriam, zob. Księga Liczb 12,13. 75 Zurchane (pers.) – dosł. dom siły, w kulturze perskiej jest to miejsce, w którym mężczyźni spotykają się, by wspólnie trenować, uprawiać zapasy.

Dziesięć

D

okąd poszła Kokab? – pyta Zahra. Kury u jej stóp gdaczą i dziobią ziarna. Zahra chce im sypnąć jeszcze garść, ale teraz spogląda na Sadike. Obie stoją w porannym słońcu. – Do młyna – powtarza tamta.

– Do młyna? A cóż ona tam, u licha, robiła?

Kurczęta wyczekująco wpatrują się w rękę Zahry, która przypomina sobie, że miała im rzucić ziarno, i sięga do wiadra, nie odrywając oczu od Sadike. – Usłyszałam o tym od Fatime. Zolecha kazała jej w tajemnicy pójść za Kokab, kiedy zobaczyła, że tamta wychodzi bez pozwolenia. Fatime szła za nią na koniec miasta, aż Kokab dotarła do młyna. – I weszła do środka? Po co, u diabła? – Siedziała tam co najmniej godzinę. Kurczęta gdaczą i krążą wyczekująco obok dziewczyn. – A czy ktoś ją widział tam, w młynie? – Wszyscy ją widzieli. – Skąd ta pewność? – Zdjęła z twarzy ruband. Pokazała twarz. Zahra stawia wiadro na ziemi i łapie się za swoje oblicze. – Zdjęła hidżab w obecności tych wszystkich mężczyzn? Kurczęta rzucają się do wiadra i wyciągają szyje, starając się dostać do ziarna. Wskakują jedno na drugie i szukają miejsca. Sadike rozpędza je miotłą i bierze wiadro. Podaje miotłę Zahrze i zaczyna rozsypywać ziarno na ziemi. – Aszer wie? – Jeżeli jeszcze nie wie, to i tak się wkrótce dowie. – No, Rachel może teraz zostać sogoli, ukochaną żoną swojego męża, kiedy ten się dowie, co jego nałożnica robi za jego plecami.

Zahra zamiata. Kurczęta uciekają przed nią. W końcu staje i spogląda na Sadike. – To co będzie z Kokab? – pyta. Głodne kurczęta gdaczą. – Co z nią będzie? – powtarza. Kurczęta podnoszą łebki ku Sadike, która przez dłuższą chwilę stoi nieruchomo z wiadrem w ręku, wreszcie sięga do niego i sypie im ziarno. Zolecha stoi w korytarzu przed gabinetem Aszera z lampą w ręku. Już od kilku lat czuje w kościach każdą zmianę pór roku. Zima sprawia, że sztywnieją jej kolana. Ból stawów powoduje, że kobieta doskonale wie, kiedy będzie padał deszcz. „Ciało w ten sposób szykuje się do połączenia z ziemią”, myśli. Podnosi wzrok na fresk na ścianie. Mojżesz trzyma w rękach kamienne tablice. Zolecha drży. Mówi do siebie: – Ważne jest właściwe działanie… Znowu patrzy na obraz. Artysta chciał pokazać moment największego objawienia: włosy Mojżesza są w nieładzie po tylu dniach spędzonych na górze Syjon, w jego oczach płonie ogień prawdy. – Tak – mówi znów do siebie Zolecha – prawda to najwłaściwsze działanie. Puka do drzwi gabinetu starszego syna. – Aszerze? Nikt nie odpowiada. Zolecha puka znowu, tym razem głośniej. Widzi go przez okno, jak siedzi przy biurku. Chwilę czeka i otwiera drzwi. – Synu, czemu nie odpowiadasz? Aszer się odwraca. – Wybacz, matko, ale nie słyszałem twojego pukania. – Przyszłam porozmawiać o pewnej sprawie. Wchodzi do środka. Widzi syna za biurkiem, jak odruchowo obraca w palcach paciorki abakusu, tam i z powrotem, tam i z powrotem… – Dobrze się czujesz? Aszer spuszcza oczy. Potrząsa głową. Przez chwilę panuje milczenie. – Nie powinieneś, synu, kryć bólu w sercu. Powiedz mi, powiedz swojej starej matce, co cię tak trapi ostatnimi czasy. – Matko… – Aszer przerywa i przyciska palce do ust. Po chwili opuszcza rękę i spogląda w sufit. Z trudem wciąga powietrze. – Matko… ja nie mogę zostać ojcem. – Tylko tyle? Synu, po prostu Kokab już nie jest taka młoda i to dlatego. Kiedy kobieta się

starzeje, coraz trudniej jej zajść w ciążę. – Nie, matko. Problem leży we mnie. – Kompletna bzdura! Aszer nagle wstaje i idzie do okna wychodzącego na podwórze. Przyciska czoło do szyby. Zolecha podchodzi do niego. Kładzie mu rękę na ramieniu. Też wygląda przez okno. Oddech jej syna pokrywa szybę mgłą, tak że fontannę raz widać, a raz nie. – Matko, nie jestem po prostu dość męski, żeby… – Cicho, synu, cicho! – Proszę cię, matko, pozwól mi powiedzieć prawdę, przynajmniej między nami dwojgiem… – Nie mów nic… Daj B-że, że ci to minie. Aszer patrzy wprost na matkę. – To minęło, to już minęło. Zolecha ujmuje jego twarz w dłonie. Aszer pochyla się i przytula do jej piersi. – Matko… nigdy nie będę miał syna. – Nie, mój drogi, nie, nie wolno ci mówić takich rzeczy! Po prostu się niepokoisz i tyle! To nie ty jesteś winien, tylko jej łono. Jest już za stare. To twój pech, to wszystko. Nie jest odpowiednia. Znajdziemy ci inną kobietę. Aszer odsuwa ją od siebie i ociera oczy wierzchem dłoni. – Jaką inną kobietę, matko? Trzecią żonę? A jeżeli i ona nie zajdzie w ciążę? Niedługo całe miasto będzie mówiło o mojej porażce. Przecież zaraz zaczną o tym gadać tak czy owak, bo czas płynie, a Kokab nadal nie ma dziecka. Najbiedniejszy żebrak będzie się uważał za bardziej męskiego ode mnie! I to będzie prawda. Każdy jest ode mnie bardziej męski. – Aszer ściska czoło. Zagryza wargi. – Ci wieśniacy w naszych posiadłościach, których B-g pobłogosławił tyloma dziećmi! Dzieci! Mali obdarci chłopcy z podrapanymi kolanami, z kijami w rękach, biegający za kozami i owcami po polach! I ich ojcowie… Oczy im lśnią z dumy, kiedy ich synowie ze mną rozmawiają. Robią się jak gdyby wyżsi, ci chłopi. Rosną w moich oczach. Plecy im się prostują, zmęczenie mięśni znika, ciężary robią się lżejsze. Stają się tacy… tacy dumni! – Synu, mój drogi! I ty będziesz wkrótce dumny! – Niedługo każdy wieśniak w karawanseraju będzie wiedział, każdy bękart łażący po ulicy… Wszyscy w synagodze będą szeptali za moimi plecami – kobiety z odrobiną żalu w głosie. I Kokab tutaj, w swoim pokoju, która mi przypomina… że wcale nie jestem mężczyzną! Zolecha odwraca się od Aszera i wstrzymuje oddech. – Synu… przyszłam tu, żeby z tobą pomówić o Kokab. – To nie ma sensu, matko. Wiem, że wina leży po mojej stronie.

– Nie, Aszerze, tu chodzi o coś innego. – Zolecha się prostuje i odwraca do syna. – Poszła dziś do młyna, tam, gdzie mielą pszenicę. Nikomu nic nie powiedziała. Kiedy wyszła, przybiegła do mnie Rachel i powiedziała, że się o nią boi, że może zrobić coś, co jej przyniesie szkodę. Kazałam Fatime pobiec za nią. Szła prosto do młyna. Służąca widziała, jak tam wchodziła. Czekała na ulicy ponad godzinę, zanim Kokab stamtąd wyszła. – Ale dlaczego… jaki interes… – Aszer przerywa. Z jego twarzy odeszła cała krew. Mężczyzna odwraca się z wściekłością i zrzuca wszystko z biurka na podłogę. Abakus pęka, koraliki spadają na dywan. – Co… co ona tam robiła? Dokąd poszła? – Synu, proszę… – Więc już obnosi po ulicach mój wstyd? Już publicznie mi przyprawia rogi? – Aszer, ja jej jeszcze nie pytałam, dlaczego tam poszła. Chciałam, żebyś ty to zrobił, żebyś jej dał możliwość… – Oszukania mnie? Wystawienia mnie na pośmiewisko? – Aszerze, nie wiemy, dlaczego tam poszła. Mężczyzna chwyta z półki wazon i trzaska nim o ziemię. – Pewnie po to, żeby jej zmełli ziarna na mąkę, co, matko? – Chwyta kolejny wazon i rozbija go o ścianę. – Żeby jej wsypali tę mąkę do worków, w których będzie mogła przechować ją przez zimę? – Łapie księgę rachunkową, zrywa okładkę, z furią drze i gniecie kartki. – Powinienem był wiedzieć! Widziałem to, widziałem w jej oczach… – Rzuca książkę na okno i jęczy, trzymając się za głowę. Do pokoju wpada Ibrahim. – Co się stało? – pyta. Zza jego pleców widać szeroko otwarte oczy Chorszid. – Idź stąd! – woła Aszer. – Daj mi spokój. Zostaw mnie, zanim nie ściągnę tu za włosy tej dziwki i nie zatłukę jej gołymi rękami! Zolecha próbuje objąć Aszera, uspokoić go, ale syn odpycha matkę od siebie. – Co się dzieje? Co tu się stało? – pyta Rachel. Odsuwa Chorszid na bok, żeby móc zajrzeć do pokoju. Kokab idzie za nią i staje za jej plecami. – Ty! – krzyczy Aszer, wskazując palcem na Kokab. – Ty bezwstydna dziwko! Podchodzi do nich. Rachel zakrywa twarz. Mąż ją mija i chwyta Kokab za ramię. Wciąga ją do pokoju. – Zaczekaj, Aszerze… – mówi Kokab. – Zamknij się, ty dziwko, ty przeklęta dziwko! – Aszer potrząsa nią gwałtownie. – Spójrz na mnie! Popatrz mi w oczy! Kobieta spogląda na niego spokojnie z uniesioną brodą. – Nie masz wstydu? Ani odrobiny? Oszukujesz mnie, a potem mi patrzysz bezwstydnie w oczy?

Aszer odpycha ją od siebie i uderza silnie w twarz, tak że jej głowa odskakuje, a warga pęka. Po twarzy i szyi płynie krew. Kokab dotyka ust, patrzy na czerwoną ciecz na palcach, następnie znów na Aszera. – Dość tego, Aszerze – mówi. – Dość? To ja ci powiem, kiedy będzie dość, kobieto! Aszer chwyta ją za gardło. Kokab stara się go złapać za rękę, ale on trzyma ją mocno drugą ręką za nadgarstki i szepcze prosto w twarz: – Powiedz! Zostawiłem cię tylko na kilka nocy, a ty… spragniona… jak kotka w rui, co? Już poszłaś szukać… co? A może już przedtem znałaś drogę? Kokab stara się uwolnić. Ibrahim chwyta Aszera za ramiona. Ten puszcza Kokab i wściekły odwraca się do brata. – Daj mi zrobić to, co muszę! – woła. – Bracie, proszę, nie czyń niczego w gniewie. Zolecha wypycha z pokoju Chorszid i Rachel. Chce też pociągnąć za rękę Kokab, ale tamta stoi nieruchomo. – Chodź, dziecko, chodź, zanim on zrobi coś strasznego! Na wyjaśnienia jeszcze przyjdzie czas! Kokab zerka na Rachel, która nadal stoi roztrzęsiona w drzwiach. Ich spojrzenia się spotykają. Rachel odwraca się, by wyjść, ale nagle się zatrzymuje i podchodzi do Kokab. – Po tym wszystkim, co mój mąż zrobił dla ciebie…! – mówi, patrząc na Aszera. Odwraca się i pluje Kokab w twarz. Potem wychodzi bez słowa. Aszer patrzy na Kokab. – Ty – mówi – ty jesteś po prostu zwierzęciem. A nawet gorzej, bo zwierzę idzie za instynktem po to, żeby się rozmnażać. Nie, ty jesteś gorsza od zwierząt. – Synu, pozwól jej tylko powiedzieć, co się wydarzyło… – odzywa się Zolecha. – To jest sprawa pomiędzy mną a tą dziwką, którą wziąłem za żonę – przerywa Aszer. Mężczyzna pluje Kokab w twarz. Kobieta przymyka oczy i odchyla głowę, jakby znów ją uderzył. Potem otwiera oczy. – Aszerze, przecież mnie znałeś… – Tak… tak. Znałem cię. Co ze mnie za głupiec! Myślałem, że takie zwierzę mogłoby jednak coś zrobić wbrew swojej naturze! Ale nie, ty byłaś gotowa na każdą nikczemność… – Przecież mnie znałeś, Aszerze… – Oszustwo i kłamstwa! Zrobiłaś ze mnie głupca. Czy nie byłem dla ciebie dość męski? A może jeden mężczyzna ci nie wystarcza? Aszer rzuca Kokab na podłogę. Staje nad nią i chwyta za włosy. Znów chce ją uderzyć pięścią. Kobieta patrzy na niego, leżąc na ziemi.

– Znasz prawdę, Aszerze… Sam wybrałeś. Sam chciałeś być oszukiwany – mówi. Aszer zatrzymuje się na moment, zaskoczony jej słowami. Przygląda się jej rozchylonym wargom, z których nadal spływa krew. – Ja chciałem być oszukiwany? – pyta i uderza ją pięścią. – Ja chciałem być oszukiwany? – powtarza i znowu uderza. – Proszę cię, Aszerze, to w końcu kobieta – wtrąca Ibrahim. Kładzie rękę na ramieniu brata, który odwraca się do niego ze złością. – Honor to coś, czego trzeba strzec… – syczy. – Za wszelką cenę trzeba strzec honoru! Zolecha podbiega, by pomóc Kokab podnieść się z podłogi. Synowa jednak odsuwa ją od siebie i opiera się na rękach. Powoli wstaje i podchodzi do Aszera. Zolecha stara się ją odsunąć od rozwścieczonego syna. – Chodź, kobieto, zanim on cię zabije… – mruczy. – Mnie już zamordowali – odpowiada Kokab. – Tysiąc razy… Powoli się wycofuje, trzymając się ściany. Odwraca się na chwilę do męża, po czym idzie w stronę swojego pokoju. Aszer odpycha Ibrahima, chce biec za nią. Staje w drzwiach. Zaczyna gwałtownie chodzić po pokoju, w końcu siada ciężko na podłodze i chowa twarz w dłoniach. Fatime wstaje na poranną modlitwę azan. Rozwija swój modlitewny dywanik i wyjmuje czarny kamień z haftowanej chusty. Pociera go palcami. Napis na nim jest już prawie całkowicie wytarty. Kładzie kamień na macie, zwraca twarz w stronę Al-Kaby76. Podnosi do góry ręce z dłońmi skierowanymi na zewnątrz. Modli się, ale jej myśli cały czas wracają do wczorajszych wydarzeń. Stała przy basenie jeszcze długo po zmyciu naczyń po kolacji i patrzyła na Aszera, Ibrahima i Zolechę przez okno jadalni. Słyszała fragmenty rozmowy, kiedy zaczynali mówić trochę głośniej niż szeptem. Aszer następnego ranka miał wyjechać wcześnie w towarzystwie brata i pozostać kilka dni we wsi Tofangczi. Fatime klęka i kładzie się twarzą do ziemi. Ciągle widzi sińce pod oczyma Kokab. Najpierw fioletowe, a po paru dniach tak ciemne, że niemal czarne. Próbuje zapomnieć o wyglądzie tych oczu, stara się skupić na modlitwie, ale jej myśli ciągle krążą wokół Kokab siedzącej w ciemnym pokoju, milczącej i nieruchomej. Znowu siada na piętach i powtarza błagania Pana o łaskę. Siedzi tak, zamyślona, potem powoli podnosi się z dywanika. Może Allah wybaczy starej babie opieszałość i wysłucha jej modlitw, chociaż są tak niedoskonałe! Ostrożnie wygląda przez okno swojego pokoiku przy kuchni. Mężczyźni musieli już wyjechać. Widzi, jak Zolecha wyłania się z pokoju Kokab, zamyka za sobą drzwi i równocześnie naciąga na

głowę czarny czador. Fatime szybko wychodzi ze swojego pokoiku na podwórze i idzie do basenu pod pretekstem, że chce się umyć – tak żeby się spotkać z Zolechą. – Zolecho Chanum – mówi. – Co tutaj robisz o godzinie porannego azan do Allaha, jeszcze zanim koguty pootwierały oczy? Wszystko w porządku? Nie jesteś chora? A dziewczynki? A Kokab… czy coś z nią? – Fatime, możesz przygotować muła? – Oczywiście, Zolecho Chanum! Ale chyba nie masz zamiaru wyjeżdżać z domu o tej porze? – Lepiej o tej porze, kiedy całe miasto i jego złe języki jeszcze śpią. – Ale po co taki pośpiech, Zolecho Chanum? Wiesz, że służę w twojej rodzinie od dziecka. Oddałam jej całe moje życie. Dlaczego, na B-ga, musisz wyjeżdżać z domu o takiej godzinie? – Muszę odwieźć Kokab do domu jej braci. Fatime patrzy na Zolechę, której plecy pochyliły już lata, a biel odrastających włosów kontrastuje z czernią farbowanych. – Zolecho Chanum… to powinien załatwić jej mąż – mówi w końcu. – Aszer musiał wyjechać w pilnej sprawie do jednej ze swoich wiejskich posiadłości. Ja ją odwiozę. Zolecha spogląda na Fatime z determinacją w oczach. Zdradzają ją tylko drgające kąciki ust. Służąca wzdycha głęboko i ociera ręce o czador. – Ale bracia Kokab… Oni będą szukali zemsty, żeby zachować twarz. – Ja ją odwiozę. – A co będzie, jeżeli zrobią pani krzywdę? – Przecież nie zrobią krzywdy starej matce… – Jakie plany ma Allah w stosunku do nas, nieszczęsnych kobiet? – wzdycha Fatime. Służąca rusza w stronę stajen. Tego ranka ma nogi cięższe niż zwykle, a kiedy dociera do stajen, muł nie chce ruszyć z miejsca. Fatime chwyta miotłę stojącą przy drzwiach i z odległości trzepie go po zadzie, ale zwierzę ma jakieś własne lęki… Fatime rozumie jego wahanie. – Pszsz, pszsz… – mówi. – Ja Allah, musisz kogoś odwieźć! Muł parska i potrząsa łbem. Wreszcie rusza naprzód. Fatime zarzuca mu sznur na szyję i przywleka na podwórze. Zostawia go przy basenie i biegnie do siebie, żeby włożyć czador i ruband okrywający twarz. Wybiega i zastaje Zolechę czekającą przy mule. – Zolecho Chanum! Jadę z panią. – Nie trzeba, Fatime, ich dom nie jest daleko, nie zajmie mi to dużo czasu. – Nie, Zolecho Chanum, lepiej, żebyśmy o tej porze pojechały tam we trzy, a nie we dwie… I lepiej, żebyście miały ze sobą muzułmankę. Nie wiadomo, co zrobią bracia Kokab.

Obie czekają w milczeniu przy basenie. Słyszą, że drzwi się otwierają, i obie zwracają się wyczekująco w kierunku pokoju Kokab. Ta wychodzi, cała w czerni, z twarzą za zasłoną. W ręku ściska tobołek z rzeczami, z którym tutaj przybyła. Idzie parę kroków, staje i nagle pada na ziemię. Wokół niej faluje czarna kaskada sukni i welonu. Obie, Fatime i Zolecha, rzucają się w jej stronę, ale Kokab wstaje, opierając się o ścianę, i bierze do ręki pakunek. – Dziecko, strasznie jesteś słaba! Pozwól mi to zanieść – woła Fatime. Kokab upuszcza tobołek i powoli kieruje się w stronę basenu. Zolecha i Fatime stają po jej obu stronach, gotowe schwycić kobietę, gdyby znów upadła, ale żadna nie ośmiela się jej dotknąć. Muł nerwowo rozgląda się na widok trzech postaci w czerni. Węszy niebezpieczeństwo. Kokab staje obok basenu. – Pomóc ci, dziecko? – pyta Fatime. Kokab przecząco potrząsa głową i wsiada na muła. Fatime podaje jej pakunek. – Córeczko, przecież ty od kilku dni nic nie jadłaś! Dam ci kawałek chleba na drogę – proponuje Fatime. Zolecha chwyta Fatime za rękę i potrząsa głową. Kokab nie odpowiada. Kobiety bez słowa wychodzą z podwórza przez drewniane wrota na ulicę. Kiedy Fatime otwiera drzwi, poranne słońce już rzuca cienie mijanych domów. Wysuwa głowę i rozgląda się w obie strony. Na wąskiej uliczce mahalle nie ma żywej duszy. Fatime daje znak ręką Zolesze, która wychodzi, trzymając muła za sznur. Wyprowadza zwierzę i jego smętne brzemię na ulicę. Fatime zamyka za nimi wrota. Patrzy w niebo ze słowami: „Bismillah”. Uchodzą zaledwie dwa kroki, gdy rozlega się skrzypienie innych drzwi i na ulicę wychodzi jakiś mężczyzna z głową owiniętą w talit. Po chwili wydaje się, że drzwi wszystkich domów otwierają się w tym samym momencie! Wychodzą z nich mężczyźni: kupcy wystawiają naczynia, domokrążcy przerzucają swoje worki z jednego ramienia na drugie. Wśród tego tłumu idą one, dwie kobiety z pochylonymi głowami, ciągnąc muła, na którym siedzi trzecia kobieta w czerni. Mężczyźni zatrzymują się i przyglądają przechodzącym. Nie podchodzą i nie pytają, co te kobiety tak wcześnie rano robią na ulicy, gdzie są ich mężczyźni, czy nie trzeba im pomóc… Dwie stare kobiety wyglądają tak okropnie smutno i ponuro, że mężczyźni tylko patrzą na nie w milczeniu, a po chwili, potrząsając głowami, wracają do swoich spraw. Fatime i Zolecha idą przez mahalle. Ulica jest już pełna mężczyzn i chłopców, którzy się rozstępują, żeby dać im przejście. W końcu docierają do domu należącego do braci Kokab. Fatime stuka mosiężną kołatką z prawej strony, oznajmiając przybycie kobiet, i odsuwa się od drzwi. Chwilę czekają. Wtedy Zolecha puka mocno trzy razy. Drzwi raptownie się otwierają. W progu stoi młoda kobieta, owinięta w domowy czador. – Dzień dobry – mówi. Patrzy na Fatime, Zolechę, wreszcie na postać siedzącą na mule.

Zolecha rozwiązuje ruband okrywający jej twarz i patrzy dziewczynie w oczy. – Jestem Zolecha Malakuti, matka Aszera Malakuti. Przyszłam, żeby oddać tę kobietę jej domowi, gdyż zhańbiła mojego syna i zszargała nasze rodzinne nazwisko – mówi. Kobieta cofa się o krok z otwartymi ustami. Odwraca się i biegnie do domu, wołając: – Agha dżun77! Chodź szybko! Fatime widzi, że drzwi sąsiednich domów są otwarte i wyglądają z nich głowy mieszkańców. Kobiety stoją na progach, mężczyźni patrzą z ulicy. Służąca pociąga za sobą Zolechę i wchodzą do środka, ciągnąc za sobą muła. Z domu, z andaruni, wybiega jakiś mężczyzna, drugi dosłownie depcze mu po piętach. Zolecha stoi niewzruszona, ale Fatime widzi, jak pani drżą ręce. Służąca też zdejmuje z twarzy ruband i staje obok Zolechy. Kokab wydaje jęk i gwałtownie pochyla się do przodu, ale nim spadnie, jeden z mężczyzn podbiega i chwyta ją w ramiona. – Wstań – mówi. Ściąga ruband z jej twarzy. – Wstań! Potrząsa nią tak długo, aż wreszcie Kokab staje i chowa twarz w dłonie. Mężczyzna odrywa jej ręce i patrzy na nią. Jej oczy są zapadnięte i sine, twarz nienaturalnie biała w świetle słońca, wargi jej drżą, ale oczy wpatrują się w mężczyznę, który patrzy na nią z wściekłością. Podnosi rękę i z rozmachem uderza ją w twarz. – Idź – mówi. Kokab kieruje się w stronę andaruni. Upada na ziemię, zbyt słaba, żeby się podnieść. On podchodzi i ją kopie. Kokab leży bez ruchu. – Niech cię Allah wspomaga, córko – szepcze Fatime. – Może On ci wybaczy. Może On się nad tobą ulituje… Kokab z wielkim trudem wstaje z ziemi. W końcu stoi w porannym słońcu. Ptaki śpiewają niezmordowanie w koronach drzew. Kokab patrzy na Zolechę i Fatime. – Nawet z tego… – mówi – nawet z tego robicie widowisko… Odwraca się i po chwili znika w głębi domu. – A więc Aszer uwiódł naszą siostrę i nie był nawet na tyle mężczyzną, żeby nam ją odwieźć, kiedy miał jej dość? – pyta wyższy z mężczyzn. Zbliża twarz do twarzy Zolechy, usta ma zaciśnięte, żyły na skroniach pulsują. – Cóż, więc jego stara matka musi być na tyle męska, żeby mu zanieść naszą odpowiedź… Podnosi pięść i uderza Zolechę w szczękę. Staruszka pada pod tym ciosem na ziemię. Fatime z krzykiem pomaga jej się podnieść. – Tylko nie uderz tej gojki – ostrzega drugi z mężczyzn. – Lepiej nie mieć do czynienia z policją. – Nie, mam interes tylko do Aszera. A skoro go tu nie ma, muszę go załatwić z przedstawicielką… Znów podchodzi do Zolechy i kopie ją w brzuch. Fatime krzyczy i go odciąga. Mężczyzna popycha ją na ścianę i znów kopie Zolechę, która leży na ziemi, jęcząc i usiłując złapać oddech.

– Zabijesz ją! – woła Fatime. – Wezwę pomoc, odejdź stąd! Pomocy! Ja Abolfazl! Zabił ją! Pomocy! Mężczyzna robi krok naprzód i jednym zwinnym ruchem chwyta Zolechę za ramię i podnosi z ziemi. Ciągnie ją do muła i wrzuca na jego grzbiet jak worek kukurydzy. Bierze sznur i podchodzi do Fatime. – Masz – mówi, podając jej sznur. – Zabieraj tę starą kurwę do tego jej namarda78 i powiedz mu, że czekamy na jego wizytę… Chyba że ma jakąś starą ciotkę, którą wyśle w zastępstwie… Fatime czym prędzej chwyta sznur i ciągnie muła na ulicę. Na widok gapiących się sąsiadów odwraca się do Zolechy, która stara się złapać oddech, i nasuwa staruszce czador na twarz, by nikt jej nie rozpoznał. Sama też zawiązuje na twarzy ruband i wyprowadza muła z podwórza. Tłum się rozstępuje, pozwalając przejść kobietom, ale po chwili znowu je otacza i patrzy, jak Fatime mamrocze modlitwy i z całej siły ciągnie sznur, żeby zmusić muła do ruszenia z miejsca. Tłum powoli się rozprasza, a stara służąca nadal ciągnie muła za sznur. Milczenie. Mahbube kładzie otwarte dłonie na twardej drewnianej powierzchni stołu kuchennego. Powtarza to kilka razy. Potem wygląda przez okno. Cisza. Powietrze stoi. Zapada zmierzch. Wszystkie okna są pozamykane. Mahbube nie może sobie przypomnieć, czy zamknęła je przed chwilą na noc, czy w ogóle ich nie otwierała. A może po prostu siedziała w tym stojącym powietrzu od wschodu do zachodu słońca, słuchając… niczego, w ogóle niczego. Cisza. Nie pamięta żadnych późniejszych opowiadań o Kokab. Jej historia ogranicza się do skandalu z rozwodem, do faktu, że mąż odebrał jej córkę i już nigdy nie pozwolił zobaczyć dziecka, a ona sama została potem – na krótko – drugą żoną Aszera, który rozwiódł się z nią, ponieważ sama poszła do młyna. Od tej chwili osoba Kokab znika z opowiadań rodzinnych. Mahbube podnosi się z wysiłkiem z krzesła i podchodzi do okna w kuchni. Otwiera je, a następnie robi to samo z wszystkimi oknami w salonie. Krótka wiadomość o córce Kokab: Kiedy dorosła, ojciec odkrył w niej skłonności odziedziczone po matce. Natychmiast wysłał ją na jakąś zapadłą wieś na dziewięć miesięcy i w tym czasie nikt o niej nie słyszał ani jej nie widział. Mahbube idzie do sypialni i kładzie się na łóżku. Ona pamięta, jak córka Kokab wróciła do Kermanszahu. Mahbube była wtedy mała, ale zapamiętała, że kobiety rozmawiały o tej dziewczynie. Wszystkie mówiły, że ojciec ją poskromił… i że po jej matce wszelki ślad zaginął.

– Co oni zrobili mojej matce! – ryczy Aszer. Zolecha słyszy to ze swojego łóżka przez otwarte okno. Stara się podnieść głowę, ale jęczy z bólu i znów opada na poduszki. – Jak mogłem na to pozwolić? – pyta syn. Zolecha wzdryga się na odgłos rozbijanego szkła. Ten ruch sprawia, że brakuje jej tchu. – Bracie, bracie, proszę cię… – słyszy głos Ibrahima. Znowu próbuje wstać z posłania. Musi pójść do syna, uspokoić go. Musi jakoś dotrzeć do jego gabinetu, ułagodzić jego gniew… – Przynieś mi sznur i pozwól umrzeć! Pozwól mi umrzeć jak tchórzowi! Ratuj mnie chociaż przed tym najgorszym wstydem! Moja matka zbita jak mulica! Mój brat pobity jak kobieta! A kobieta, którą wziąłem za żonę, której dałem swoje nazwisko, rozkłada nogi przed każdym mężczyzną! Zolesze udaje się usiąść na łóżku, ale kiedy stara się wstać, jej ciało przenika ostry ból. Kobieta jęczy, ściskając pościel, aż ból nie minie. – Bracie, proszę cię, uspokój się na chwilę, uspokój się! – błaga Ibrahim. – Muszę pójść do domu jej braci, muszę ich zabić albo oni mnie, ale tak jak teraz nie może zostać! Nie. Tak zostać nie może! – Bracie, skończ z tym. Już dosyć tragedii dla obu domów… – Ale dlaczego, Ibrahimie? Dlaczego potrafię tylko płodzić hańbę? Zolecha słyszy, jak Aszer płacze. Jak szlocha. – Proszę, bracie – słyszy Ibrahima. – Jesteś dla mnie jak ojciec… proszę! Nie mogę patrzeć na ciebie w takim stanie… – Nie jestem mężczyzną, bracie! Nie możesz mnie nazywać ojcem. Zolecha płacze w łóżku. Patrzy w sufit. – Panie – modli się – proszę, znajdź jakiś sposób, żeby moje dziecko przestało cierpieć, zlituj się nad nim! Słyszy ciche stukanie do drzwi. Z trudem podnosi rękę i ociera łzy. – Proszę – mówi. Do pokoju wchodzi Chorszid, dźwigając na rękach Jusefa. – Nane Zolecho, przyszłam posiedzieć z tobą – mówi. Zolecha patrzy, jak synowa z trudem siada i sadza sobie Jusefa na kolanach. Jej policzki płoną. Stara się trzymać dziecko z dala od swojego brzucha. Obie kobiety spoglądają na siebie. – Który to miesiąc? – pyta Zolecha. – Trzeci… może czwarty.

– Dlaczego nic nie mówiłaś? – pyta teściowa. – W domu było tyle kłopotów – usprawiedliwia się Chorszid. Sadza wiercącego się synka na dywanie i obejmuje rękoma brzuch. Jusef raczkuje w stronę łóżka. – Ibrahim wie? – pyta Zolecha. – Dotychczas nic nie zauważył. – Będzie szczęśliwy… – Za bardzo martwi się Aszerem. Zolecha zastanawia się nad słowami dziewczyny. W takiej chwili dla Ibrahima fakt, że znowu zostanie ojcem… Żaden z jej synów się nie ucieszy. – Masz rację – mówi w końcu. – Zaczekaj jeszcze trochę, aż ten smutek minie. – Ale kiedy minie, Nane Zolecho? – pyta Chorszid. – Przecież Aszer zawsze będzie pragnął dziecka. Będzie tylko coraz bardziej nieszczęśliwy. Podobnie jak mój mąż. Już teraz, zamiast się cieszyć własnym synem, potrafi tylko mówić o cierpieniu brata. Doszło do tego, że nawet kiedy bierze Jusefa na kolana, wygląda, jakby miał poczucie winy. Zolecha czuje rączki wnuka, które ciągną kołdrę. Mały próbuje w ten sposób wspiąć się na łóżko. Zolecha spogląda na Chorszid i ogarnia ją kolejna fala żalu. „Jeszcze tak niedawno ta kobieta sama była dzieckiem, a teraz siedzi tu, zmartwiona swoim rosnącym brzuchem, już zmęczona… już teraz?”, myśli. – Zmęczona… – szepcze. Zamyka oczy. – Idź, córeczko, chcę zasnąć. Synowa wstaje, żeby wyjść. Zolecha słyszy, jak stęka z wysiłku, podnosząc Jusefa, a potem, szurając nogami, wychodzi. Kiedy Zolecha zostaje sama, pozwala sobie na płacz. – Panie, spuść na mnie deszcz swojej łaski – modli się. – Okaż mi swoje miłosierdzie!

76 Al-Kaba – sanktuarium w Mekce, święte i najważniejsze miejsce dla wyznawców islamu. 77 Dżun (pers.) – miły, drogi. 78 Namard (pers.) – tchórz, drań, łajdak.

Jedenaście

I

brahim słyszy stukot końskich kopyt na podwórzu. „Aszer jest w domu”, myśli.

Kobiety mu powiedzą, że przyszedł rabin. Na pewno nie wyjdzie z gabinetu, zanim staruszek stąd nie odejdzie. Ibrahim zwraca się do starego rabina: – Nie wiem – mówi. – Nie wiem. – To micwa, synu. Akt, który nasz Pan wita z uśmiechem. – A co z matką dziecka? – pyta Ibrahim. – Powiadasz, że oczekuje następnego? – Tak. – Ibrahimie, B-g nagradza właściwe postępowanie. Dziesięciokrotnie. Będziesz miał więcej dzieci. O wiele, wiele więcej dzieci z woli B-ga. Pomyśl o bogaczu. Co dla niego znaczy bochenek chleba? – Dziecko to nie bochenek chleba. – Dziecko jest pokarmem dla duszy jak chleb pokarmem dla ciała. – I mój brat… – Ibrahim wygląda przez okno, patrzy na gabinet Aszera. Co wieczór jego brat wchodzi przez wrota wiodące z ulicy i kieruje się prosto do swojego gabinetu. Nie nastawia już płyt w gramofonie ani nie otwiera okna wychodzącego na ogrody. Zmierzch zapada w ciszy. Jeżeli Aszer w ogóle przychodzi na wspólną kolację, zjada ją w milczeniu. Jeśli w ogóle coś mówi, to krótko. Interesy. Formalności. – Aszer czegoś łaknie – mówi Ibrahim. Potrząsa głową i bezmyślnie stuka palcami w ścianę. Na chwilę przerywa i patrzy na rabina, który odpowiada mu skinieniem głowy. – Co ty wówczas stracisz, synu? A co on zyska? – pyta. – Tak… – Pan nadal mówi do nas, Ibrahimie, tak głośno i wyraźnie, jak przemawiał do naszych przodków. Tylko harmider i ogłuszający wrzask tego świata, to, że się wplątaliśmy w chciwość i egoizm,

przeszkadzają nam słyszeć muzykę Jego głosu. Ibrahim opiera ręce na kolanach, by je uspokoić. Głęboko wdycha powietrze, chwilę czeka, potem je wypuszcza. – I oto nadchodzi czas, kiedy On nas prosi, byśmy byli mężczyznami. Byśmy postępowali odważnie, bezinteresownie, poświęcali się dla dobra innych. Ibrahim podnosi się z podłogi i zaczyna chodzić po pokoju. Staje przy oknie i patrzy na puste podwórze, na zamknięte okno gabinetu Aszera, na pusty pokój tam, na końcu korytarza… Twarzą dotyka szyby. Wydaje mu się, że w głębi podwórza słyszy śpiew swojej żony. – Ibrahimie? – Jestem – odpowiada. – Jestem tutaj. – Przez chwilę chowa twarz, po czym znowu patrzy na starego rabina. – Zrobię to. To jasne, że muszę, że innej drogi nie ma – mówi Ibrahim. Rabin z uśmiechem klepie go po kolanie. Potem rozgląda się za laską i próbuje wstać z krzesła. Ibrahim chwyta go za ramię, chce pomóc. Rabin przez chwilę patrzy na światło przenikające przez zasłony i kiwa głową. – B-g ci odpłaci, synu, za tę ofiarę. Będziesz miał jeszcze wiele dzieci, a one też będą miały swoje. Za ten szlachetny uczynek Pan będzie błogosławił twój ród przez czterdzieści następnych pokoleń. Ibrahim otwiera drzwi i wyprowadza rabina na zewnątrz, w słońce popołudnia. Ziemię zasypują złote, szeleszczące liście. – Czterdzieści pokoleń, Ibrahimie, czterdzieści pokoleń będzie po dziesięćkroć błogosławione za ten jeden akt, za ten dar! – powtarza rabin, wychodząc pomalutku na ulicę. Ibrahim musiał podjąć tę decyzję jesienią… Mahbube siedzi na trawie i patrzy na drzewa. Gałęzie wtedy musiały być nagie, a nie zielone jak teraz. Spogląda na liście, które migoczą w świetle słońca. W tamtym ogrodzie już chyba nie było róż… Mahbube głęboko oddycha. Czuje zapach kwiatów. Jest tu i teraz. W ogrodzie pełnym kwitnących róż. Słyszy go, jak mówi, jak nalega. Najpierw spokojnie. Potem jednak podnosi głos. Mahbube widzi Ibrahima stojącego pośrodku pokoju i Chorszid, która słucha tego, co mówi mąż. Wyczerpana nocą, którą spędziła na doglądaniu Jusefa, początkowo nie rozumie, o co chodzi mężowi. Gdy jednak jego słowa zaczynają padać wyraźnie i ostro, kiedy zaczynają być przerażające, skierowane do niej i jej maleństwa, jak cień drapieżnego zwierzęcia, przytula dziecko do piersi, a Jusef, który z przyspieszonego bicia jej serca i z szybkich ruchów wyczuwa grożące niebezpieczeństwo, zaczyna płakać. Dziewczyna rzuca się w kierunku drzwi. Zdaje sobie sprawę, że to nie prowadzi donikąd, staje

i się odwraca, nieprzytomnym wzrokiem szukając w pokoju takiego miejsca, takiego kącika, do którego nie dotarły tamte straszne słowa, gdzie zostały zapomniane, gdzie będzie mogła utulić swoje płaczące dziecko. – Czy czułeś wahanie własnego serca, ojcze? – pyta Mahbube głośno, siedząc na ziemi we własnym ogrodzie pod bezchmurnym, błękitnym niebem. Ale ojciec jej nie słyszy. Widzi swój pokój, pełen rozpaczliwych ruchów jego młodej żony, tulącej dziecko do piersi, chowającej się pod ścianą, pochylającej się nad synkiem, chowającej go w ramionach, pod czarną zasłoną włosów, uciszającej jego płacz. Ibrahim stoi w milczeniu, pełen podziwu dla tego, co sam zrobił. Zaczyna wygłaszać szereg mądrych zdań, budowanych tak, jakby to były cegły w rękach ślepego, który stara się je połączyć w dom zgodnie z tym, co ma w pamięci… – Jusef przecież będzie niedaleko – mówi. – Będziesz go mogła widzieć przez cały dzień. Musisz wziąć pod uwagę cierpienie i potrzeby Aszera. Co ma na tym świecie, jeśli nie ma dziecka? Będziemy mieli więcej synów, będziemy mieli mnóstwo dzieci, bo za ten czyn B-g nas pobłogosławi. Mówi to wszystko żonie, ale nie ośmiela się podejść bliżej, w róg pokoju, w którym ona klęczy, kołysząc się i mrucząc coś do syna. Podnosi wzrok na męża, stojącego ze smutnie opuszczonymi ramionami jak niepewne siebie dziecko, które czeka na reprymendę za to, że rozbiło coś w drobny mak. Zna przecież tę kobietę, swoją żonę, jednak takiego spojrzenia jeszcze dotąd u niej nie widział. Zna intymne szczegóły jej życia, a teraz nie może się zdobyć na wymówienie jej imienia, na położenie ręki na jej ramieniu. Zaskoczony, postanawia działać dalej zgodnie z podjętą decyzją. Obiecał to bratu i jako prawdziwy mężczyzna musi dotrzymać słowa. Chorszid silniej przyciska do siebie synka i syczy oskarżycielskim tonem: – Chcesz oderwać mi syna od piersi? Ibrahim drży przez chwilę. Jej słowa sprawiają, że dostaje gęsiej skórki i dygocze. Teraz Ibrahim, już surowy, podchodzi o krok bliżej, a jego żona podnosi się z podłogi i jak szalona biegnie przez pokój. Dziecko wrzeszczy, a Chorszid, widząc, że nie ma dokąd pójść, znowu pada na podłogę i płacze. Patrzy na niego błędnym spojrzeniem i obrzuca Ibrahima przekleństwami. Błaga niebiosa, żeby dzień stał się nocą i ukrył ją przed bezlitosnym losem… Zolecha słyszy jej płacz ze swojego pokoju. Z trudem siada na łóżku. Nogi ma jak z ołowiu. Cichym głosem odmawia modlitwę. Fatime też słyszy krzyki dziewczyny. Podnosi wzrok na pokryty sadzą sufit kuchni i błaga B-ga o litość. Aszer siedzi za biurkiem w swoim gabinecie, zamyślony, wpatrzony w przestrzeń. Myśli… o niczym.

Chorszid stoi w drzwiach pokoju Rachel. Jest bosa i rozczochrana. Twarz ma brudną. Ubranie też. Wokół jej zapadniętych oczu widnieją ciemne obwódki. Przestępuje z nogi na nogę. Czekała z wyjściem z pokoju aż do rana, do chwili, kiedy Aszer z Ibrahimem wyjdą do karawanseraju. Wtedy pobiegła przez podwórze, potem po schodach z marmuru, pod freskiem przedstawiającym Mojżesza w koszu z wikliny, obok salonu, aż do pokoju Rachel. Już od wielu dni zasłony są tam dokładnie zaciągnięte, a drzwi zawsze zamknięte. Chorszid czeka chwilę i nasłuchuje. Słyszy, jak Rachel mówi coś cichym głosem. Potem dociera do niej głos dziecka – długi, miauczący dźwięk. Puka. W pokoju coś się porusza, ale nikt nie odpowiada. Puka trochę głośniej, przestępując z nogi na nogę. Oblewa ją zimny pot, wali w drzwi. Zamek szczęka i w drzwiach pojawia się twarz Rachel. Mruga, oślepiona światłem. – Trzeba Jusefowi dać piersi – mówi Chorszid. Przechodzi obok Rachel do ciemnawego pokoju. Rozgląda się, aż jej wzrok przyzwyczai się do ciemności, i znajduje syna przy łóżku. – Dlaczego leży na ziemi? Spod drzwi wieje! – Położyłam go tylko na chwilę, żeby się nie stoczył z łóżka. Nie sądzę, żeby już był głodny – odpowiada Rachel. – Nawet nie zaczął płakać. – Nie powinnaś czekać z przyniesieniem go do mnie, aż zacznie płakać! Źle ssie, kiedy jest rozgrymaszony! Bierze Jusefa na ręce i zaczyna go gwałtownie rozbierać. – Za mocno, za ciepło go owinęłaś. Trudno mu oddychać! Podnosi go do góry i chowa nos w jego włoskach. Przymyka oczy i głęboko wdycha jego zapach, potem całuje jego piersi, ramionka, rączki… – Bałam się, że się zaziębi. – Nie masz pojęcia, co robisz! Nerwowo obmacuje dziecko. Podnosi je i ogląda nóżki. – Zmoczył się – mówi. – Zmieniałam mu pieluszkę mniej więcej godzinę temu. – Mocz odparzył mu skórę! Kładzie synka na dywanie i sięga po dzbanek z wodą, stojący przy łóżku na niskim stoliku. Moczy róg spódnicy i delikatnie przemywa nóżki Jusefa. – Chorszid, nie rób tego, mam czyste szmatki. – Leżał we własnym moczu za długo, żebym teraz miała czekać, aż znajdziesz czyste szmatki! – Są tutaj. Rachel wyjmuje kawałek materiału, który Chorszid wyrywa jej z rąk. Rachel kuca przy niej.

– Pozwól, ja to zrobię. – Nie! Chorszid podnosi Jusefa do piersi. Dziecko odwraca główkę, matka znowu przystawia go do piersi i przyciska sutek do jego zaciśniętych warg. Jusef odwraca główkę. – Chyba nie jest głodny – mówi Rachel. – Przyniosłaś mi go tylko raz dzisiaj w nocy. Nie pił mleka już od wielu godzin. Musi być wygłodniały. – Nie płakał… – Bo był pewnie za słaby, żeby płakać! – Chorszid, nie mam zamiaru go głodzić. Potrafię wyczuć, kiedy chce mleka. – Ale nie tak jak ja! Całe moje ciało czuje jego głód! Chorszid nadal mocuje się z dzieckiem, wsuwa mu do buzi palec wskazujący, żeby rozchylił wargi, i wpycha sutek do jego ust. Jusef zaczyna płakać. Chorszid stara się go przytrzymać na miejscu swoją piersią, ale dziecko uparcie odwraca głowę. – Udusisz go, patrz, jaki się robi czerwony – perswaduje Rachel. Mimo to Chorszid nadal pcha pierś w rozkrzyczaną buzię chłopczyka. – Chorszid, daj mu spokój, nie jest głodny – Rachel wyciąga ręce, żeby odebrać od niej Jusefa. Tamta patrzy na nią z furią w oczach: – Nie ruszaj mojego dziecka! Denerwujesz je! – Ja je denerwuję? To ty go o mało nie zabiłaś! Płacze tak, że trudno mu oddychać, a ty go jeszcze przyduszasz piersiami! – A skąd ty możesz wiedzieć, jak się trzeba zajmować dzieckiem? – Wiem dosyć, żeby się zorientować, że ktoś je prawie zabija! Daj mi go, to się uspokoi. – Co to za harmider robicie? W drzwiach staje Zolecha. Kuśtykając, wchodzi do pokoju i odbiera Jusefa z rąk Chorszid. Kołysze dziecko w ramionach, lekko je podrzuca. – Żony moich synów wrzeszczą tak, że słychać w całym mieście. Wszyscy słyszą, jak się codziennie kłócicie! – Przyszłam nakarmić swojego synka. – Jusef nie chce teraz jeść – wtrąca Rachel. – A co ty wiesz o tym, czego on chce czy nie chce? Nie jesteś jego matką! – Dość tego! – ucina Zolecha. – Spokój, wy obie! Chorszid, przecież postanowiliśmy, że kiedy Jusef będzie głodny, Rachel sama ci go przyniesie do karmienia.

– Nie chcę zostawiać z nią mojego syna samego! – Chorszid – ciągnie Zolecha – omówimy to z Ibrahimem i Aszerem, kiedy wrócą do domu. Teraz pozwól Rachel opiekować się Jusefem, a ty zajmij się sobą. Już zapomniałaś o dziecku, które nosisz w łonie? – Pan B-g miał jakiś powód, żeby nie pozwolić jej mieć dziecka – upiera się Chorszid. Rachel patrzy w ziemię. – Będzie ci się trudno dostosować do tego, Chorszid – tłumaczy Zolecha – ale musisz teraz myśleć o twoim jeszcze nienarodzonym dziecku. To, że się złościsz, wcale nie jest dobre ani dla tamtego niewinnego dzieciątka, ani dla tego tutaj. Kiedy to drugie przyjdzie na świat, będziesz więcej niż szczęśliwa, że ktoś inny zajmie się tym pierwszym. Obie powinnyście razem wychowywać Jusefa, a ty będziesz miała więcej czasu dla nowego dziecka. A teraz idź stąd i zajmij się sobą. Już zbyt długo się zaniedbujesz. Nie daj B-że, zrobisz krzywdę maleństwu, które nosisz! Zolecha wręcza Jusefa Rachel. Chorszid patrzy na szwagierkę, która kołysze chłopca w ramionach i cmoka, żeby go uspokoić. Chorszid mruży oczy i zaciska zęby. – Jesteś diabłem! – mówi nagle. Rachel odrywa wzrok od Jusefa i cofa się o krok. Chorszid podchodzi bliżej i przysuwa palec wskazujący do twarzy Rachel. – Tak jak w tych wszystkich historiach, które mi opowiadałaś! Porwałaś mi dziecko! Ukradłaś mojego chłopczyka! – Jego własny ojciec oddał go mojemu mężowi. Wcale go nie porwałam – odpowiada Rachel. – Dość już tego, Chorszid! – rzuca Zolecha. – Przez cały czas, kiedy mi próbowałaś wmówić to czy tamto, patrzyłaś na moje dziecko z zawiścią! Spiskowałaś i tylko czekałaś, żeby… – Chorszid, powiedziałam ci, dość tego! – woła Zolecha. Ale tamta szarpie Rachel za warkocz. – Powiedz prawdę! – woła. – To twoja wina! To przez ciebie zabrali mi moje dziecko! Rachel pochyla się nad Jusefem i próbuje się wyrwać z uścisku szwagierki. Dziecko wybucha płaczem. Rachel uwalnia jedną rękę i uderza Chorszid w brzuch. Tamta traci oddech i pada na plecy. Przez chwilę trwa groźna cisza. Chorszid siedzi na dywanie i usiłuje złapać powietrze. – Widzicie, co narobiłyście, wy dwie? – woła Zolecha. – Wiecie, do czego doprowadzicie? Zachowujecie się obie jak ta fałszywa matka przed królem Salomonem! Chorszid wzdycha, chwyta oddech i zaczyna szlochać.

– Ona… ona jest… dżinnem Alem… Zabrała mi Jusefa, a teraz próbuje mi odebrać także to, które noszę w sobie! Ona… będzie moją śmiercią! Zolecha usiłuje podnieść synową z podłogi i wyprowadzić. – Chodź – mówi. – Chodź i módl się, żeby to drugie nadal żyło. Chorszid szlocha na ramieniu teściowej. Rękoma obejmuje brzuch. W drzwiach Zolecha odwraca się, żeby skarcić Rachel, ale słowa więzną jej w gardle. Patrzy na Rachel, która kołysze Jusefa i cicho coś mruczy. Twarz ma zalaną łzami. Mahbube nie chce sobie wyobrażać śmierci Chorszid, ale jestciemna noc i nic nie zakłóca umysłu kobiety, w który stale wdziera się myśl o nieuchronnym końcu. Wstaje z łóżka i podchodzi do okna, by spojrzeć na księżyc. Próbuje stworzyć w wyobraźni obraz matki siedzącej przy otwartym oknie, też patrzącej na księżyc, jeszcze zanim odebrano jej Jusefa, zanim zabiła ją rozpacz, zanim utraciła zdolność marzenia… To skradziona chwila w ciszy nocnej. Chorszid leży na łóżku i obserwuje ruchy własnego ciała. Czuje, jak przemieszczają się jej kości, jak napinają się ścięgna. Patrzy na swój brzuch i czeka na ten lekki trzepot, który za każdym razem zaskakuje ją tak, że musi położyć dłoń na charakterystycznej wypukłości. W ciemnościach czuje, że jej ciało i owoc tego ciała należą tylko do niej. Każdej nocy czeka, aż mąż uśnie, w całym domu pogasną lampy, rozmowy na zewnątrz przemienią się w szepty, a sprawy dnia w końcu znikną w cykaniu świerszczy. Wtedy wstaje, zdejmuje bieliznę, idzie do okna, otwiera je i siada, by kąpać się w chłodzie nocnego powietrza, które wpływa do pokoju i faluje, przynosząc zapach kwitnących pomarańczy. Siedzi tak na tyle długo, że widzi, jak wschodzi księżyc, który rozbiera się z okrywającego go płaszcza ciemnych chmur i odsłania swoją pełnię na tle czerni nieba. Ale to nie zażyłość z księżycem pociąga Chorszid. Wabi ją zapach drzewa pomarańczowego, pragnienie owocu tak ciężkiego, że może nasycić swoim sokiem wszystko, co żyje. Zna to pragnienie i wie, że to dla niej dobre, więc głęboko oddycha i wyobraża sobie, jak ta woń sięga aż do maleńkiego wszechświata jej łona i przynosi ze sobą obietnicę, że samotność na tym świecie zakończy się w raju, gdzie powietrze jest jak miód… Mahbube chce czubkami palców dotknąć policzka matki. – Raj, paradise, to perskie słowo, mamo – szepcze Mahbube. – Oznacza zamkniętą przestrzeń, ogród oddzielony od otaczającej go dzikiej przyrody. Mahbube widzi, jak mijają kolejne pory roku, które zmieniają to drzewko pomarańczowe… I nagle, w jednej chwili, spostrzega modlącą się Rachel… Dwie dziewczyny w deszczu… Aszer zagubiony w myślach o śpiewającej Kokab… Chorszid rodzi… Ibrahim krwawi… Szarańcza. Wysoka góra. Mężczyzna czekający pod niemymi niebiosami, obok sterty drewna, z kamieniem i nożem

w dłoni. A potem – jeszcze jedne narodziny. I śnieg. – Raj – powtarza Mahbube. Zaciska powieki, chce się zamknąć na ciemność, zamknąć na głos. Drzwi się uchylają. Skrzypią. Zawodzenie. Wiatr. Chorszid stoi bosa na śniegu. Nie czuje zimna ani nie słyszy płaczu noworodka w swoim pokoju. Oczy ma sine, podpuchnięte, bez wyrazu. Dwie dziury w twarzy. – Jak umarła moja matka, ojcze? – Twoja matka umarła z powodu powikłań kobiecych. – Jak umarła moja matka, Dada? – Chorszid degh marg szod. Chorszid umarła z żalu. Twój ojciec ją zabił… Umarła z żalu. Z piersi kapie mleko. Cienka bluzka przymarza do ciała. Z nosa jej cieknie. Usta ma na wpół otwarte. Kiedy oddycha, wypuszcza obłoczki pary. Patrzy przez podwórze na marmurowe schody, po których zabroniono jej wchodzić, na drzwi, których nie wolno jej otworzyć. – Chcę tylko poczuć jego zapach. Jeszcze raz. Tylko raz. Proszę… Pozwól mi tylko potrzymać go przy piersi, ukryć twarz w jego włoskach, dotknąć wargami czubka jego główki… Tylko jego zapach… Proszę. A może wezmę tylko jego brudną koszulkę? Tę, którą nosił? Pozwolisz mi na to? Pozwolisz mi trzymać ją przy twarzy? – Nie. – Już nic nie zostało. – A co z twoim nowo narodzonym dzieckiem? Co z twoją córeczką, Mahbube? – Nic już nie zostało. Drzewa nad jej głową mają splątane gałęzie. Postrzępione czarne linie przecinają biel nieba. Jej ciemne włosy zwisają w strąkach. Cierniste krzewy tam, gdzie były winorośle. Łodygi i kolce. Popękane wargi. Wycie wiatru. Chorszid też wyje. Wzywa go… Jej głos napełnia niebo szumem skrzydeł czarnych ptaków. A potem, kiedy wszystko milknie, zaczyna padać śnieg. – Jusef! – woła jeszcze raz. Zolecha wybiega z pokoju i narzuca koc na ramiona synowej. Kolana Chorszid się uginają. Pada na ziemię. Jęczy, zanurza ręce w śniegu, zaciska go w pięściach i rozmazuje po twarzy. Stara kobieta próbuje ją podnieść i zaciągnąć do pokoju, gdzie głodny noworodek płacze, chce mleka i ciepła matczynych ramion… Obok Zolechy staje Fatime. Obie szlochają i starają się wszelkimi siłami oderwać dziewczynę od zamarzniętej ziemi. W końcu podnoszą ją i niemal siłą zaciągają do pokoju. Po drugiej stronie podwórza, za zasłoną, Rachel też cicho płacze… i przytula Jusefa do piersi.

Dwanaście

K

rzewy różane w ogrodzie mają teraz grube gałęzie, ich kolce są wielkie, a zapach oszałamiający. Drzewo figowe ciężko się opiera o drewniany pal, którym Mahbube je podparła. Kępa nasturcji mieni się wszystkimi odcieniami pomarańczy. Mięta opanowuje każdą wolną przestrzeń. I ta winorośl, która tak niesfornie wyrasta, teraz kwitnie na błękitno. Wspina się po drzewach, wdrapuje na gałęzie. Dusi krzewy róż, plącze pośród winogron, wplata w długie pędy wiciokrzewu. Błękit tych delikatnych kwiatów o świcie podkreśla jednostajność dni Mahbube, tak samo jak ich fiolet, kiedy po południu już więdną. Zresztą czas sam w sobie już też działa jakby poza prawem: popołudniowe cienie i śpiew ptaków stają się nagle wieczornym śpiewem świerszczy, żab, wyciem kojotów na wzgórzach, odgłosami samochodów na ciemnej, odległej autostradzie. W międzyczasie niewiele się dzieje. – Był sobie kiedyś ogród, w innym domu, w Kermanszahu – głośno mówi Mahbube. Wielkie, okrągłe, czerwone słońce zachodzi za wzgórza. Niebo robi się pomarańczowe i różowe… Kruki wyglądają na jego tle jak czarne plamy. Dom staje się nieznany, nieprzyjazny. Mahbube idzie w jego stronę. – Tamten dom należał do dwóch braci, którzy dla siebie byli gotowi poświęcić wszystko. Mahbube odwraca się, by jeszcze raz spojrzeć na swój ogród w gasnącym świetle dnia. Nie wiadomo, jakim cudem z nagiej ziemi wyrósł mieczyk. Owoce granatu, niezbierane, zwisają z gałęzi, na wpół wyjedzone przez kruki, puste i suche jak muszle. Mahbube staje obok krzewu różanego. Przysuwa twarz do kwiatów i wdycha głęboko, jakby chciała uchwycić zapach czegoś, co utraciła. Zamyka oczy i mówi: – Najstarszy brat wziął za żonę kobietę o imieniu Rachel… Otwiera oczy i widzi oplatającą róże gałązkę winorośli okrytą pięknymi, delikatnymi kwiatami. Podnosi palec, żeby odplątać ją od krzewu, ale daje sobie spokój. Patrzy na ogród pełen życia.

Czas mija. – A kiedy Rachel nie poczęła, najstarszy brat wziął sobie drugą żonę, a gdy ona także nie poczęła, młodszy brat ofiarował mu swojego własnego syna w darze. A matka tego dziecka… Tu Mahbube przerywa, żeby spojrzeć na ogród, niknący w długich cieniach wieczoru. Idzie w stronę domu. W oknach nie ma światła. – Matka tego dziecka umarła, ponieważ zbyt cierpiała. Umarła z powodu kobiecych powikłań. Mahbube stoi na trawie i myśli, czy ten dom, przed którym stoi, może być jej domem. Wieje lekki wietrzyk, liście na drzewach szeleszczą własną melodię, kwiaty rozsypują pyłek na swoich płatkach, trawa trzeszczy pod stopami. Mahbube zamyka oczy i pozwala niewidocznej ręce wiatru dotykać swojej skóry i rozwiewać włosy z twarzy.

Podziękowania Niech moje podziękowania przyjmą Megan Lynch, Leigh Feldman, Elizabeth George, Robert Eversz, Hedgebrook i Amy Wheelerowie, PEN, Ron Rosenbaum, dr Loretta Kane, Shirin Galili, dr Haleh Massey, Christopher Massey, starsi członkowie mojej rodziny, moja ciotka, mój mąż, a przede wszystkim moja matka, która swoim sposobem życia ciągle uczy mnie odwagi.

O autorce Parnaz Foroutan urodziła się w Iranie i tam spędziła wczesne dzieciństwo. Tę powieść, za którą otrzymała stypendium PEN Clubu, napisała zainspirowana historią własnej rodziny. Obecnie mieszka w Los Angeles z mężem i dwiema córkami.

TYTUŁ ORYGINAŁU: The Girl from the Garden Redaktor prowadząca: Beata Piecychna Redakcja: Mateusz Witkowski Korekta: Justyna Tomas, Beata Piecychna Konsultacja iranistyczna: Joanna Bojarska-Cieślik Konsultacja hebraistyczna: Weronika Romanik Projekt okładki: Krzysztof Kibart The Girl from the Garden. Copyright © 2015 by Parnaz Foroutan. All rights reserved. Printed in the United States of America. No part of this book may be used or reproduced in any manner whatsoever without written permission except in the case of brief quotations embodied in critical articles and reviews. For information address HarperCollins Publishers, 195 Broadway, New York, NY 10007. Copyright © 2016 for Polish edition by Wydawnictwo Kobiece, an imprint of ILLUMINATIO Łukasz Kierus Copyright © for Polish translation by Ewa Morycińska-Dzius Wszelkie prawa do polskiego przekładu i publikacji zastrzeżone. Powielanie i rozpowszechnianie z wykorzystaniem jakiejkolwiek techniki całości bądź fragmentów niniejszego dzieła bez uprzedniego uzyskania pisemnej zgody posiadacza tych praw jest zabronione.

Wydanie elektroniczne Białystok 2016 ISBN 978-83-65170-40-8

Bądź na bieżąco i śledź nasze wydawnictwo na Facebooku: www.facebook.com/kobiece

www.wydawnictwokobiece.pl

Wydawnictwo Kobiece E-mail: [email protected] Pełna oferta wydawnictwa jest dostępna na stronie www.wydawnictwokobiece.pl

Plik opracował i przygotował Woblink

woblink.com