Magdalena Knedler Dziewczyna z daleka

Pamięci Marii Knedler, mojej Babci, której opowieści interpretuję wciąż na nowo.

Historia Leny Rajskiej i Nataszy Silsterwitz jest fikcyjna, a wszelkie podobieństwo do rzeczywistych osób i zdarzeń – przypadkowe.

Spis treści Styczeń 2016. Sulistrowice, Sobótka, Masyw Ślęży 1936 – 1939. Wileńszczyzna Styczeń 2016. Sulistrowice 1939. Wileńszczyzna 2016. Sulistrowice 1939 – 1941 – 1943. Wileńszczyzna 2016. Sulistrowice 1943 – 1945 – 1958. Wileńszczyzna – Workuta – Konstancja 2016. Sulistrowice 1939 – 1942. Wilno – Moskwa – Kołyma 2016. Sulistrowice 1939 – 1940 – 1942. Wilno – Lwów – Liniejewka – Buzułuk 2016. Sulistrowice – Wrocław Od autorki Bibliografia

Z zaciśniętych pięści wyławiała zamknięte palce, które wiele godzin waliły w powierzchnię lodu (…). Tak wydostawała się z mroźnego Tam. Wyciągała przed siebie ręce, walcząc z ciężarem przygniatającego ją cienia, siadała i stawiała stopy na podłodze. W końcu jak zawsze podnosiła dumnie głowę, zaciskała usta w nikłym uśmiechu i stawiała wyzwanie nowemu dniu. Małgorzata Sobczak, Mali, Boli i Królowa Mrozu Ponad barakami droga wbija się w tajgę. To tam musieli ścinać drzewa, wznosić nasypy, budować mosty, wyrównywać głazy. Gołymi rękami. Boże kochany! Milczymy, jakbyśmy byli w kościele. Wchodzę na wieżyczkę, żeby objąć jednym spojrzeniem ten obóz zrodzony z ludzkiego szaleństwa, zanim zniszczą go deszcze i zimy. Jacek Pałkiewicz, Syberia

Nie pamiętam ich wszystkich. Zapomniałam niektóre nazwiska, twarze, inne ze sobą mylę. Melania G. Mazzucco, Limbo

Nie jestem jedna, ale nas dużo i zawsze w gromadzie raźniej. Są matki, które mają po kilkoro dzieci, jeść nie mają co i pieniędzy też nie mają, a żyć muszą. Mieszkam bardzo szczęśliwie u bardzo dobrych ludzi. (…) Dom jeden z najporządniejszych we wsi. Pokój duży, bardzo ciepły, to najważniejsze, podłoga lakierowana (…). Mamy taki kącik za piecem. (…) Wszyscy nam zazdroszczą, bo prawie nigdzie nie ma podłogi. Władysława Pawłowska, Ucieczka z Sybiru (list z Liniejewki)

STYCZEŃ 2016 Sulistrowice, Sobótka, Masyw Ślęży I.

Lena zobaczyła jego buty, zanim otworzyła furtkę. Wystawały spod krzaka i od razu rzucały się w oczy. Sznurowane pantofle, ładne, zupełnie nieodpowiednie na taką pogodę, ale idealnie dobrane do garniturowych spodni. Przekrzywiła głowę. Przez chwilę przyglądała się butom i nogawkom z prawdziwą ciekawością, a dopiero po kilku minutach głośno wrzasnęła i naparła na furtkę. Poślizgnęła się na zamarzniętej kałuży i runęła jak długa tuż przy nogach trupa. Nie miała pojęcia, dlaczego uznała, że to trup. Zaklęła, roztarła obolałe biodro i podniosła się z ziemi. Ostrożnie okrążyła krzak. Zachowywała się karygodnie. Powinna przecież pobiec do domu po komórkę i wezwać pomoc. Trup czy żywy, to nie miało znaczenia. Zawahała się i spojrzała w stronę domu. Na ganku zamajaczyła postać Nataszy. – Babuniu!!! – wrzasnęła Lena. – Dzwoń po karetkę! Szybko! Wskazała krzak, a Natasza przycisnęła dłoń do klatki piersiowej i zniknęła w głębi domu. Ciekawe, czy tak przejęła się butami wystającymi spod krzaka, czy raczej faktem, że wnuczka nazwała ją „babunią”. Nienawidziła tego. Choć przecież, oczywiście, była babcią. Więc o co zawsze tyle krzyku? Lena odetchnęła i podjęła przerwaną wycieczkę wokół krzaka. Jakoś źle się do tego wszystkiego zabrała. Zbyt lekko potraktowała problem. A nie powinna. Od kilku miesięcy przygotowywała się do dalekiej i niebezpiecznej wyprawy, podczas której całkiem przydatna mogła się okazać umiejętność trzeźwej oceny sytuacji i zachowania zimnej krwi. Tymczasem tutaj… Tutaj, na śniegu, przed domem babci Nataszy, w krzakach, leżał zupełnie obcy człowiek. Lena pochyliła się, odgarnęła gałęzie i zobaczyła całkiem przystojną, choć teraz lekko sinawą, twarz. Przyłożyła palce do szyi mężczyzny i z ulgą wyczuła puls. Człowiek na śniegu okazał się żywy, ale przecież było zimno i sytuacja mogła łatwo ulec odwróceniu. Co tu robił? Lena zastanawiała się właśnie, czy w ogóle powinna go dotykać, kiedy na ścieżce pojawiła się babcia. Natasza, jak na swój wiek, poruszała się całkiem żwawo. I chyba nigdy nie marzła. Nawet teraz, w połowie stycznia, o siódmej rano, kiedy termometry wskazywały dwanaście stopni poniżej zera, wyszła z domu w rozpiętym płaszczu, niedbale narzuconym na koszulę nocną. Lena już dawno przestała ją ostrzegać przed zapaleniem płuc. „Złego diabli nie biorą” – powtarzała Natasza. I miała rację. Nigdy nie złapała nawet kataru. Teraz stanęła przed feralnym krzakiem i wzięła się pod boki. – No i jak? – spytała rzeczowo. – Umrzyk? Czy jeszcze dycha?

Lena westchnęła. Nie spodziewała się po niej subtelności, ale naprawdę… mogłaby się postarać chociaż ten jeden raz. Nie co dzień znajdowały w ogródku na wpół zamarzniętą ludzką istotę. – Dycha – mruknęła w odpowiedzi. – No to zaraz przestanie dychać, jak będzie tak leżał. – Amerykę odkryłaś. – Ty mi tu nie pyskuj. – Babuniu! – zawołała dziewczyna, już porządnie zirytowana. Natasza pobladła i otworzyła usta, ale w tej chwili na podjeździe zjawiła się karetka. Zadziwiająco szybko. Z pojazdu wyskoczyło dwóch krzepkich młodych ratowników, którzy biegiem ruszyli w stronę prawie-umrzyka. Pochylili się nad nim, dokonali pobieżnych oględzin, po czym przenieśli delikwenta na nosze. Lena automatycznie ruszyła za mężczyznami do karetki. Jeden z ratowników obejrzał się przez ramię. – Kto to? – zapytał. – Nie mam zielonego pojęcia – odparła i wzruszyła ramionami. – Co tu robił? – kontynuował niezrażony. – Sama chciałabym wiedzieć – odrzekła w podobnym tonie i wskoczyła za nim do karetki. – A nie, nie! Jak nie z rodziny, to pani nie może z nami jechać. Spojrzała na ratownika z niedowierzaniem. – Pan tak na serio? Gość leżał pod moim krzakiem! – No nie, nie do końca – włączył się do rozmowy drugi z ratowników. – To jest krzak pani Silsterwitz. Ją znamy. Pani nie. Ona może jechać. – Pan sobie zdaje sprawę z tego, że babcia Natasza ma dziewięćdziesiąt pięć lat i stoi właśnie na śniegu w koszuli nocnej? A tak w ogóle – czy nie powinniśmy się pospieszyć? Jeśli ten miły młody człowiek w garniturze umrze, to ja już się postaram, żeby… – Skąd pani wie, że miły? Przecież się nie znacie. – Teraz to sobie żartujemy, prawda? Zmrużyła oczy, oparła dłonie na biodrach i zastygła w tej walecznej pozie. Musiała wyglądać groźnie, bo ratownik spuścił z tonu. – Dobra! Już! Po co się tak unosić? Jedziemy. Drugi z ratowników ulokował się za kierownicą. Lena usłyszała jeszcze, jak mruczy sam do siebie: „I gówniara, i stara – jednakowo wredne jędze”. Uśmiechnęła się pod nosem. Ano pewnie! Ze złośliwą satysfakcją przypomniała sobie, jak pocił się i łamał język, wymawiając nazwisko „Silsterwitz”. Zaskoczyło ją tylko to, że w swoich błyskotliwych pomrukach nie nazwał Nataszy „starą Niemrą”. Przecież wszyscy tak tu o niej mówili. Oparła się o ścianę karetki i na spokojnie przyjrzała twarzy mężczyzny spod

krzaka. Był dość młody i całkiem przystojny – może nie nieziemsko piękny, ale jakiś taki… szlachetny. Zdziwiła się, kiedy na myśl przyszło jej właśnie to określenie. A jednak było wyjątkowo trafne. Odkryła, że patrzy na niego z przyjemnością, choć nadal nie wróciły mu kolory. Co robił w ogródku Nataszy o siódmej rano w piątek? Dom babci nie był miejscem, obok którego przechodziło się ot tak, przypadkiem, po drodze dokądś tam. Usytuowany pomiędzy Sulistrowicami a Sulistrowiczkami, nieopodal Sobótki, u podnóży góry Ślęży, prawie w lesie, stanowił prawdziwą pustelnię. Owszem, zdarzało się czasem, że pod oknami przemknął jakiś zbłąkany turysta, ale po pierwsze – nie za często, a po drugie – raczej wiosną i latem. Zimą chadzano tędy rzadziej. Niespodziewany gość musiał zatem albo naprawdę zabłądzić, albo… przyjść celowo. Tylko po co? I dlaczego znalazł się pod krzakiem? Otuliła się szczelniej bluzą i z rezygnacją pomyślała o swoich planach na przedpołudnie. Chciała zrobić sobie długi spacer przez przełęcz Tąpadła, w dobrych butach, ale cienkiej kurtce, żeby się hartować. Dopiero co wróciła z porannej przebieżki po okolicy, od której przez ostatnie dwa tygodnie zaczynała każdy dzień. Uważała, że wciąż ma za słabą kondycję i szybko się męczy. I oczywiście – marznie. A tam, gdzie zamierzała się wybrać za miesiąc, będzie zimno. Niewyobrażalnie, ekstremalnie zimno. Nie pozostało jej zbyt wiele czasu na przygotowania. – Kojarzę cię – przemówił nagle ratownik. – Z początku myślałem, że wyglądasz znajomo, bo jesteś trochę podobna do starej Niemr… Do pani Silsterwitz, ale nie. Ty jesteś Lena. Milena Rajska. – Hm? – Lena miała wrażenie, że ktoś wyrwał ją z drzemki. – Lena Rajska. Kiedyś każdego roku przyjeżdżałaś na wakacje do babci. Chodziłaś po lesie z moim starszym bratem, Jackiem Klimkiem. – Aha – mruknęła. Ratownik lekko się stropił. Liczył chyba na miłą pogawędkę dawnych „znajomych”, ale ona zupełnie nie miała na to ochoty. Oczywiście pamiętała starszego Klimka, chłopaka od leśnych wypraw – był okropnie irytujący, za chudy i ciągle podrzucał jej do plecaka wycięte z papieru serduszka, na których wypisywał słowo „love”. Młodszego Klimka jednak w ogóle by nie rozpoznała, gdyby się nie przedstawił. Dawniej wprawdzie pojawiał się gdzieś w tle od czasu do czasu, ale rzadko rozmawiali. A teraz siedzieli razem w karetce… To ciekawe, w jakich osobliwych sytuacjach ludzie niekiedy spotykają się po latach. – Potem przestałaś przyjeżdżać. Podobno byłaś długo za granicą. Mój bro mi mówił. Coś tam obczaił w necie. „Bro”. „Obczaił”. Bardzo ładnie… Młodszy potomek Klimków nie dawał za wygraną. Może uznał, że Lena sprawia wrażenie osoby „cool” i „w porzo”? Ile on

miał właściwie lat? Skoro pracował jako ratownik, musiał już wyrosnąć z piaskownicy… – Tak. Faktycznie. – Nie zamierzała rozwijać wypowiedzi. – No i znowu się widzimy. Jesteś opalona na maksa. Czyżby melanżyk na Karaibach przed wizytą u staruszki? – dorzucił i roześmiał się głupkowato. Spojrzała na niego z politowaniem. Musiała jak najprędzej go uciszyć. Skutecznie. Nabrała pewności, że kolejnej uwagi o „melanżyku” na Karaibach i opaleniu „na maksa” zwyczajnie nie zniesie. Na szczęście dojeżdżali już do szpitala. Ucieszyła się, że będzie mogła załatwić to krótko i po żołniersku, tak jak lubiła najbardziej. – Właśnie wróciłam z Syrii – oświadczyła i machnęła niedbale ręką. Młodszemu Klimkowi zrzedła mina, co wcale jej nie zaskoczyło. Tak samo rzedły miny innym ludziom, kiedy wspominała o Syrii. Znała dobrze widok uśmiechu zastygającego na twarzy, nieprzyjemny grymas, wzrok uciekający gdzieś w bok. A przecież Lena była tam naprawdę krótko. Za krótko, by w pełni odczuć przestrzeń. *** Natasza stała na śniegu jeszcze długo po tym, jak karetka zniknęła za ostatnim zakrętem. Dziś po raz pierwszy od sześćdziesięciu lat poczuła chłód. Miała wrażenie, że sztywne palce mrozu zaciskają się na jej szyi, ramionach, głowie, formują się w pięści i uderzają w plecy, brzuch i kolana. Zachwiała się pod gradem ciosów. Na chwilę ukryła twarz w dłoniach, po czym wyprostowała się, uspokoiła oddech i spojrzała na ośnieżone łąki, rozpościerające się za jej domem. Tutaj rzadko padał śnieg, a kiedy już się to od wielkiego dzwonu zdarzało – szybko topniał. Chociaż dawniej, przed laty, trafiło się kilka srogich zim. Śnieg skrzypiał pod stopami i srebrzył się w promieniach słonecznych, mróz malował na szybach fantastyczne wzory, a dni były krótkie. Wtedy Nataszy zdawało się, że znowu tam jest, że wróciła do miejsca, do którego obiecała sobie nie wracać już nigdy. W takich chwilach zdobywała się na coś, co kłóciło się z jej surowym, niemal ascetycznym trybem życia. Szła do domu, przyrządzała doskonałą herbatę z miodem i cytryną lub gorącą, gęstą czekoladę. Rozpalała w kominku, siadała w fotelu, otulała się kocem i czytała książkę. Tak długo, aż zaczynały ją boleć oczy, a litery zlewały się w niewyraźną całość. Herbata, czekolada, książka, koc, kominek. Ciepło. Cisza. To były haczyki, które mocowały ją do rzeczywistości i dawały poczucie bezpieczeństwa. Tam, najdalej stąd, nie było herbaty i czekolady. Nie było książek, przez całe lata. A koc… Koc jakiś był. Inny, szorstki. Nie otrzymała go tylko dla siebie. Musiała się nim podzielić. Teraz to nieważne. Prawie nieważne. Bo przecież widziała tego młodego

mężczyznę na śniegu. Wyglądał tak znajomo, że w pierwszej chwili Natasza przestała oddychać. Bała się podejść bliżej, przekonać na własnej skórze, czy ma rację, czy też myli ją wzrok i zawodzi rozum. Rozum miała prawo już stracić. W jej wieku to nic szczególnego, nikt by się nie zdziwił. Natasza nadal nie była niczego pewna. Choć przecież widziała nos chłopaka, wyraźnie zarysowane kości policzkowe, kształt brody. Lekko kręcone włosy w osobliwym, rudobrązowym kolorze. Nie, to niemożliwe. Musiała się pomylić. Zobaczyła to, co… chciała zobaczyć? Czy raczej to, co prześladowało ją w snach? Zadrżała i skrzyżowała ramiona na piersi. Rozejrzała się niepewnie. Po raz pierwszy przeraziła ją niczym nie zmącona cisza i świadomość, że została na tym pustkowiu zupełnie sama. Choć przecież wiele lat mieszkała tutaj w pojedynkę, a za całe towarzystwo wystarczały jej drzewa, krzewy i kwiaty w ogrodzie, książki, radio, telewizor i komputer. Uwielbiała buszować po internecie i oglądać filmy na DVD. Zwłaszcza jeden film – Cyrulik syberyjski Nikity Michałkowa, o oficerze skazanym na zsyłkę za zbrodnię, której nie popełnił. Nowinki techniczne i prędkość przesyłania informacji paradoksalnie łączyły ją z przeszłością, historią i tradycją. Ironia losu? Pomyślała, że właśnie teraz, w tej trudnej i niezrozumiałej chwili, Cyrulik będzie dobrym pomysłem. Oczywiście nie zdąży obejrzeć całego filmu, ale pozwoli sobie chociaż na kilka minut. I jeszcze na gorącą kawę, może śniadanie. Natasza naprawdę przemarzła. To wszystko było takie nowe, a jednocześnie tak dobrze znane. Strach, samotność, zimno. Dawno pogrzebane emocje, które teraz zdawały się intensywne, żywe i bolały jak świeżo odniesione rany. Co ten chłopak tutaj robił? *** – Co ten chłopak tam robił? Lena leniwie uniosła głowę. Zawsze, kiedy ktoś kilkakrotnie powtarzał głupie pytanie, ogarniała ją obojętność. A przecież to była już trzecia osoba, przed którą musiała się tłumaczyć. Najpierw narwana pielęgniarka z izby przyjęć, później stary lekarz i teraz – dla odmiany – lekarz młody. Mogliby usprawnić przepływ informacji. Na szczęście ten ostatni wpadł na pomysł, by człowiekowi spod krzaka przetrzepać kieszenie, i tak oto nieszczęśnik zyskał tożsamość. Nazywał się Artur Adams, miał trzydzieści cztery lata i pochodził z Wielkiej Brytanii, z Brighton. A przynajmniej tak mówiły jego papiery. Szkoda, że nie można było z nich wyczytać, co robił w Polsce, na Dolnym Śląsku, pod Sulistrowicami, w ogródku prawie stuletniej Nataszy Silsterwitz. U podnóża Ślęży. O cholernej siódmej rano. Nieprzytomny i prawie zamarznięty. – Proszę pani? Lekarz spojrzał na nią z uwagą. Otrząsnęła się i spróbowała skoncentrować,

bo najwidoczniej czekał, aż udzieli mu odpowiedzi. – Nie wiem, co ten chłopak tam robił – powiedziała powoli, hamując wściekłość. Nie chciała mieć tutaj wrogów. Albo przynajmniej nie za wielu. – Już to tłumaczyłam pana koledze i koleżance z izby przyjęć. – Przyzna pani, że to jednak trochę dziwne, bo siódma rano, pustkowie i on… Tak. Siódma, pustkowie, on. Kto jeszcze zamierzał to powtórzyć, i ile razy? Lekarz mógłby jej powiedzieć coś, czego nie wiedziała. Uśmiechnęła się sztucznie i pokiwała głową. Uznała, że – jak zwykle w podobnych sytuacjach – najlepiej będzie zmienić temat. – A czy nie uważa pan, że teraz należałoby się raczej przejąć jego stanem? Przecież sprawa jest poważna, człowiek leży tam nieprzytomny i… – Zawiesiła głos. – Jest pijany – skwitował lekarz i wykonał dłonią charakterystyczny gest. – Co proszę? – Tego się nie spodziewała. – Pijany. W sztok, mówiąc ściśle. Lena z jękiem opadła na krzesło. Sytuacja z dziwnej przeistoczyła się w całkiem kuriozalną. Jakiś obcy osobnik z angielskimi dokumentami znalazł się w ogródku babci Nataszy o siódmej rano, zalany w trupa. Wspinał się po pijaku na Ślężę? A może… Nagle doznała olśnienia. Oczywiście! W Sulistrowicach były takie małe drewniane domki do wynajęcia. Pracownicy wrocławskich firm często zamykali się w nich na całe weekendy i imprezowali. Czy robili to także zimą? Na pewno. Co to komu szkodzi, że trochę zawiewa i ciągnie? Tak, teraz wszystko się pięknie układało. Sir Artur był pewnie pracownikiem wrocławskiej korporacji i popił sobie trochę z kolegami, żeby odreagować codzienną nerwówkę. A później wyszedł po coś na zewnątrz, może chciał po prostu odetchnąć świeżym powietrzem, i zabłądził. W takiej sytuacji rzeczywiście mógł dotrzeć aż pod las, czyli prawie do domu babci. I świetnie. Sprawa jasna jak słońce. Lena uśmiechnęła się z satysfakcją i opowiedziała o swoich domysłach lekarzowi. Ten podrapał się w zadumie po czole. – Niby się zgadza, ale jest jeszcze coś, o czym pani nie wie. Lena z rosnącą konsternacją obserwowała lekarza, który wsunął dłonie w lateksowe rękawiczki i położył na biurku dwa przedmioty. Piękną, srebrną, rzeźbioną piersiówkę i kopertę. Piersiówka była pusta, a koperta, dla odmiany, wypchana tak, że prawie się rozpadała. Lekarz uniósł dłoń i teatralnie zatoczył nad tym wszystkim koło. Nie miała pojęcia, w czym problem. Medyk najwidoczniej był z tych, co lubią robić z igły widły i w każdym człowieku widzieć szpiega, stalkera albo seryjnego mordercę. Pewnie dlatego te rękawiczki. Lena nie wytrzymała i parsknęła śmiechem. – No błagam, co pan? Materiał dowodowy zbiera? Boi się zetrzeć odciski

palców? Przecież chyba… – Policja już tu jedzie – oświadczył z powagą. – Słucham?! Teraz już całkiem osłupiała. Policja? Lena spojrzała na lekarza niemal ze strachem. Czyżby babcia Natasza słusznie zauważyła, że teraz służba zdrowia przepracowana i z przemęczenia zupełnie otumaniona? – Na cholerę policja? – zapytała, podrywając się z krzesła. Nie miała już ochoty bawić się w dyplomację, a jej rozmówca wspaniałomyślnie zignorował „cholerę”. – Lepiej go pilnować, a kiedy się ocknie, od razu przesłuchać – oświadczył i pokiwał głową. – Ale… przecież pan oszalał! – Oj, dobrze o pani mówili. Taka sama narwana, jak… – Wiem, wiem! – zawołała Lena, teraz już z nieukrywaną wściekłością. – Jak moja babcia, stara Niemra! To pan zamierzał powiedzieć? Medyk stropił się i odwrócił wzrok. – Nie chciałem użyć tego określenia. Miałem już do czynienia z panią Silsterwitz. Bardzo miła kobieta. Nieco… hm… oschła, ale miła. – Akurat! – Lena prawie się roześmiała. O babci wiele można było powiedzieć, ale raczej nie to, że jest miła. A „oschła” zabrzmiało prawie jak komplement. – Ach, czy to teraz ważne? Wróćmy do sprawy. Po prostu coś mi się w tym chłopaku nie spodobało i postanowiłem działać. – Świetnie! – Zajrzałem też do jego komórki. Myślałem, że może w wiadomościach i mejlach trafię na jakiś ślad jego rodziny. – I co? Trafił pan? – Nie. Same ksywki… Skąd mam wiedzieć, kim jest White Queen albo Black Queen? Może pan Artur Adams nazywa tak swoją matkę i siostrę, a może homoseksualne sąsiadki zza ściany, które prowadzą wegańską piekarnię? – Hm? Czy pan się dobrze… – Mniejsza o to! Znalazłem coś innego. Korespondencję, z której wynika, że ten mężczyzna szukał aktualnego miejsca zamieszkania Nataszy Silsterwitz. – Czyżby? – I znalazł ją dzięki pani. – Dzięki mnie? Jakim cudem? – Chodzi o to, że pani babcia właściwie nie istnieje w internecie. Wiadomo – nie ma konta na Facebooku, nie ma firmy, nie udziela się w sieci, całe lata mieszkała w Niemczech, gdzie też nie była osobą publiczną. Niełatwo kogoś takiego wytropić. Ale pani… to co innego.

Lena poczuła, że kręci jej się w głowie. Nie miała tylko pojęcia, dlaczego słowa lekarza wywarły na niej aż takie wrażenie. Owszem, o Milenie Rajskiej ktoś mógł słyszeć. Od ośmiu lat podróżowała po świecie i pisała serię reportaży Przestrzenie wojny, ale nie była żadną wielką gwiazdą. Zdobyła kilka nagród, jej książki sprzedawały się nieźle, a ona sama nie zwalniała tempa. Jednak babcia nie miała z tym wszystkim nic wspólnego. Natasza Silsterwitz była skromną sprzątaczką. Urodziła się w Polsce, ale za okupacji wywieziono ją na roboty do Niemiec i tam już została. Wyszła za mąż za ślusarza, urodziła córkę i aż do emerytury mieszkała w Konstancji, nad Jeziorem Bodeńskim. Dziadek Leny umarł dość młodo, ale babcia nie wyszła powtórnie za mąż. Samotnie wychowywała córkę Evę, która poślubiła ekonomistę polskiego pochodzenia. A później, nagle, w swoje siedemdziesiąte urodziny, Natasza wymyśliła, że chciałaby zamieszkać w Polsce, najlepiej w małej miejscowości, blisko lasu. Wszystkich zaskoczyła. Córka, która na początku lat dziewięćdziesiątych przeniosła się z mężem do Warszawy, ucieszyła się z tego pomysłu, ale martwiła ją perspektywa zamieszkania matki pod lasem. Natasza była jednak nieugięta. Sama znalazła sobie odpowiednie miejsce. Sulistrowice, nieopodal Wrocławia. Miasteczko, które przed wojną znajdowało się w granicach Niemiec i nosiło nazwę… Gross Silsterwitz. Pani Silsterwitz uznała, że będzie bardzo zabawnie, jeśli ona – z takim nazwiskiem – właśnie tam osiądzie. Córka przestała się wreszcie sprzeciwiać, a zięć, który objął intratną posadę w banku, wsparł całe przedsięwzięcie finansowo. I tym sposobem Natasza zamieszkała w domku pod lasem, u podnóża pradawnego wzniesienia. Jako dziecko Lena uwielbiała ją odwiedzać. Babcia wprawdzie zrzędziła, narzekała na cały świat, była raczej chłodna i mało subtelna, ale za to okolica o każdej porze roku wydawała się nieskończenie piękna. Nad wszystkim górowała dumna, imponująca Ślęża, niegdyś ośrodek pogańskiego kultu solarnego. Można było nawet przeboleć to, że babcia zawsze wołała na wnuczkę Milena albo Mila, nigdy Lena. Bo przecież „Lena to jak u Ruskich”. Tak, Natasza Silsterwitz była zwykłą, prostą, słabo wykształconą niemiecką sprzątaczką, która za miesiąc kończyła dziewięćdziesiąt pięć lat. Po co miałby jej szukać jakiś młody Anglik? Przecież to absurd! Lena chciała właśnie głośno wyrazić swoje oburzenie, kiedy do gabinetu zajrzała pielęgniarka. – Panowie z policji już są. I pacjent się… hm… poruszył. Ale trudno uznać, żeby nawiązał kontakt. Lekarz zdjął rękawiczki i skoczył ku drzwiom. W progu obrócił się, by spojrzeć na Lenę. – Proszę tutaj na mnie poczekać. Może pani zajrzeć do tej koperty, są tam jakieś stare zdjęcia. Tylko proszę pamiętać o rękawiczkach!

Mężczyzna ulotnił się, zanim zdążyła odpowiedzieć. Zerknęła na kopertę. Nie, to jakieś głupie żarty! Po co miałaby oglądać czyjeś stare fotografie? Chyba że dla zwykłego zabicia czasu. Zawahała się, po czym zdecydowanym ruchem sięgnęła po parę rękawiczek. Skoro i tak tu siedziała… *** Nie miała pojęcia, ile czasu upłynęło, zanim przejrzała całą zawartość koperty. Uwielbiała zdjęcia, od zawsze uważała, że jest w nich coś niezwykłego. Nawet kiepska fotografia w magiczny sposób zatrzymuje czas, ujmuje postać w stop-klatkę i czyni nieśmiertelną. Ocala od zapomnienia osoby, miejsca i sytuacje, a niekiedy nawet emocje. Szczególnego szacunku do sztuki fotograficznej Lena nabrała jednak dopiero wtedy, kiedy zaczęła podróżować po świecie i pisać reportaże. Jej słowa również utrwalały oglądaną rzeczywistość, ale treść odpowiednio zilustrowana wydawała się znacznie bogatsza. Lena nie uciekała od obrazu, nigdy nie głosiła wyższości literatury, nie stawiała na piedestale jej kreacyjnej mocy. Owszem, wiedziała, że dobra opowieść silnie oddziałuje na wyobraźnię i właściwie nie potrzebuje wsparcia, ale i tak zawsze starała się o najwyższej jakości zdjęcia do swoich publikacji. I wszędzie towarzyszył jej fotoreporter, Marek Tkacz, utalentowany, odważny, wrażliwy na detal. Sama również potrafiła zrobić niezłą fotografię, niemniej uważała się w tej dziedzinie za amatorkę. Nie miała odpowiedniego refleksu, nie myślała obrazem. Myślała tekstem. A fotografie znalezione przy chłopaku… były szczególne. Nie potrafiłaby dokładnie ocenić, kiedy powstały, ale na odwrocie niektórych widniały daty. Zdjęcia wykonano przed wojną, w latach trzydziestych. Były stare, kruche, niezwykle delikatne, ale jednocześnie odbite solidnie, na grubym papierze, z pietyzmem właściwym dawnym mistrzom. Przypomniały się jej słowa Nataszy, która zawsze powtarzała, że przed wojną wszystko było lepsze, porządniejsze i trwalsze. Dobre buty i płaszcze służyły człowiekowi przez lata, podczas gdy teraz rozpadają się po jednym sezonie. Miała sporo racji. A jednocześnie w jej wypowiedziach na temat złotych lat trzydziestych zawsze była mowa tylko i wyłącznie o przedmiotach. Czasem babcia wspominała też o miejscach, o swojej rodzinnej Warszawie, którą określała jako miasto widmo, istniejące już teraz jedynie w pamięci nielicznych. Nigdy nie pokusiła się o detale. Mówiła ogólnikami i szybko zmieniała temat. O swojej rodzinie nie wspominała prawie wcale. Raz tylko, przyparta do muru przez wnuczkę, wyznała: „Nie ma co gadać, u nas żadnych bohaterów nie było, zwykła praska biedota, wymarła w czasie wojny. Nikt świata ani ciemiężonej przez Ruska i Niemca Polski nie ratował”. Lena przestała się dopytywać. A teraz wciąż od nowa przekładała w palcach stare fotografie, na których widniały nieznane jej miejsca i obce twarze. Na kilku

rozpoznała Wilno, przedwojenną Kalwaryjską i Krzywe Koło, Ostrą Bramę, most przerzucony nad Wilią. Przydała się jej tutaj fascynacja historią Kresów i Towarzystwem Filomatów, oglądanie dawnych rycin i obrazów. Teraz Wilno wyglądało nieco inaczej, choć wciąż dało się w nim rozpoznać uroczą przedwojenną metropolię. Z Warszawą nie było już tak prosto… Pozostałe zdjęcia, te, których nie wykonano w mieście, nic jej nie mówiły. Przedstawiały głównie kobietę i mężczyznę, urokliwy dworek z czterema białymi kolumnami i spadzistym dachem, owalny podjazd, staromodne auto i bryczkę. Kobieta i mężczyzna utrwaleni zostali również na tle pól, łąk i lasów, a także właśnie w Wilnie. Ona była ładna, czarnowłosa, smukła i dość elegancka, choć ubrana skromnie, on zaś – przystojny, postawny, o prezencji Eugeniusza Bodo. Przyćmiewał partnerkę. Był olśniewający, wyglądał niemal jak gwiazda złotej ery Hollywood. Lena złapała się na tym, że uśmiecha się podczas oglądania tych fotografii. I że zupełnie zapomniała, gdzie się znajduje i w jakim celu tu przyszła. Humor całkiem jej się popsuł. Oderwała wzrok od obcych ludzi z innego świata i starannie umieściła zdjęcia w kopercie. Wstała z krzesła, podeszła do drzwi i wyjrzała na korytarz. Od razu dostrzegła znajomego lekarza, który z powagą tłumaczył coś dwóm umundurowanym policjantom. Najwidoczniej nie zauważył, że mężczyźni słuchali go z pobłażliwymi uśmiechami. Wysunęła się z gabinetu i zbliżyła do nich. – O! Pani Rajska. To właśnie ona znalazła zwł… nieprzytomnego! – zawołał lekarz na jej widok. – Miała pani zaczekać w gabinecie – dodał z wyrzutem. – Znudziło mi się – mruknęła. Policjanci spojrzeli na nią i uśmiechnęli się z jeszcze większą pobłażliwością. Lena wreszcie zdała sobie sprawę z tego, jak wygląda. Legginsy, polar, sportowe buty i kurtka, szalik i czapka, której nie zdjęła, bo zdawała sobie sprawę ze stanu swoich włosów. Była przecież na tej całej porannej przebieżce i dopiero po niej zamierzała wziąć prysznic. Nie miała makijażu, a skóra na wargach popękała jej od wiatru i zimna. Poza tym musiała się wydawać nieprzyzwoicie jak na tę porę roku opalona. Pomyślała o eleganckiej nieznajomej ze zdjęć, które przed chwilą oglądała. Przedwojennych dam z pewnością nie ucieszyłby widok współczesnych, flejtuchowatych kobiet. Lena okryła się szczelniej kurtką. Lekarz wreszcie postanowił przerwać tę spontaniczną zmowę milczenia. – To pani Milena Rajska. Ona znalazła podejrzanego – powtórzył, tym razem z większym opanowaniem. Jeden z policjantów zamaskował chichot chrząknięciem. „Podejrzanego”. Świetnie. Zawsze to jakiś kompromis między „zwłokami” i „nieprzytomnym”. Lenie zrobiło się wstyd za lekarza. Wzdrygnęła się. – No cóż, panie doktorze, dziękujemy za… eeee… wprowadzenie w temat.

Przyjrzymy się panu Adamsowi i porozmawiamy z nim, kiedy już będzie w stanie. – Ale zostawicie go tutaj tak po prostu? – Lekarz nie krył oburzenia. – Postawimy kogoś pod salą – zapewnił go mundurowy. Zamierzał chyba dodać „dla świętego spokoju”, ale najwidoczniej ugryzł się w język. – Chciałabym też zostać – wtrąciła się Lena. – Poczekam, aż wytrzeźwieje. W końcu leżał pod krzakami w moim ogródku. Muszę się dowiedzieć, co tam robił. Policjanci pokiwali głowami. Wciąż wyglądali na rozbawionych. Lena uświadomiła sobie nagle, że być może niepotrzebnie się wyrwała z propozycją pozostania w szpitalu. Mogła chociaż wrócić do domu, wykąpać się i coś zjeść. Porozmawiać z babcią… Babcia! Przez cały ten cyrk zupełnie zapomniała o Nataszy. A jeśli coś się jej stało? Może przeżyła szok, serce nie wytrzymało i… Nie, Natasza była twarda i nie padłaby trupem z tak błahego powodu, jak nieprzytomny człowiek w śniegu, nawet na wpół zamarznięty. Wielki Kreator musiałby się bardziej wysilić, by usunąć ją z ziemskiego padołu. A jednak Lena zaczęła się martwić. Poza tym nie wzięła przecież ze sobą komórki. Powinna wrócić do domu. Załatwi to, co najważniejsze, i znowu tu przyjedzie. Własnym autem, ubrana jak człowiek. Uśmiechnęła się uroczo i poinformowała policjantów, że zmieniła plany. Znowu równocześnie pokiwali głowami. Chyba było im już dzisiaj naprawdę wszystko jedno. Tylko lekarz wydawał się niezadowolony. – Chce pani pojechać do domu teraz? W takiej chwili? No przecież ten człowiek zagrażał pani bezpieczeństwu, on… – Tak, tak! – przerwał pospiesznie jeden z mundurowych. – Wszystkim się zajmiemy, kolega zostanie na posterunku. A ja może panią podwiozę? Chciała w pierwszym odruchu odmówić, ale zdała sobie sprawę, że faktycznie przydałby się jej jakiś transport. Zgodziła się i grzecznie podziękowała. Kiedy opuścili szpital, oboje z policjantem równocześnie wybuchnęli śmiechem. Lena, bardzo rozbawiona, usadowiła się w radiowozie. Pomyślała, że chyba niepotrzebnie się tym wszystkim aż tak przejęła. Po prostu król Artur urwał się z solidnie zakrapianej imprezy i zbłądził pod krzak. Nosił przy sobie rodzinne pamiątki, zdjęcia swojej babci, ciotki czy kogo tam jeszcze. Nic podejrzanego, nic tajemniczego. Nic, czym musiałaby się naprawdę martwić. Lena zerknęła na policjanta, który wyprowadził już auto na szosę. Pech chciał, że był bardzo przystojny. Przystojni zawsze trafiają się w nieodpowiednich momentach. – Czytałem kilka pani reportaży – odezwał się nagle, nie odrywając wzroku od drogi. – Są świetne. Zapytałbym o autograf, ale obiło mi się o uszy, że pani nie podpisuje swoich książek. – Rzeczywiście. Nie podpisuję – przyznała. – To takie moje dziwactwo. Piszę o przestrzeniach wojny, ale jestem wojnie przeciwna. Więc gdyby spełniły się moje marzenia o pokoju na świecie, to nie miałabym o czym pisać i…

Urwała. Nigdy nie potrafiła nikomu dokładnie wytłumaczyć, dlaczego zdecydowała się nie podpisywać na spotkaniach autorskich swoich książek. Nie umiała tego wyjaśnić nawet wydawcy, który nieustannie namawiał ją, by zmieniła zdanie. Ale policjant nie zamierzał wdawać się w dyskusje i tylko się uśmiechnął. – W takim razie, jeśli nie autograf, to może kawa? Zdążymy, zanim znowu pani dokądś wyjedzie? – Zdążymy – odpowiedziała. Poczuła się prawie dobrze. Uznała, że zdążyła dziś zasłużyć na odrobinę przyjemności. Tym bardziej że już dawno nie była na prawdziwej randce. Dawno też nie miała na nic podobnego ochoty i nie myślała poważnie o żadnym mężczyźnie. Nie lubiła tracić czasu. Luźna relacja z Markiem, fotoreporterem, z którym współpracowała, i sporadyczne przygody „na trasie” zupełnie jej wystarczały. Związki… Lena nie pamiętała, kiedy ostatnio umówiła się z kimś na kawę tak po prostu, w celach czysto towarzyskich i dla przyjemności. A teraz poczuła, że naprawdę podoba jej się ta perspektywa. – Zdążymy, zdążymy – powtórzyła cicho, zapatrzona w szybę, za którą wyrastała falująca ściana lasu.

II.

Wszystko poszło inaczej, niż Artur sobie zaplanował. Idiotyczny okazał się przede wszystkim pomysł ze spacerem. A przecież miało być pięknie. Zostawił swoje rzeczy w Sobótce, w niewielkim mieszkaniu, które wynajął na kilka tygodni, i do Sulistrowic ruszył piechotą. Pomyślał, że to pozwoli mu ukoić nerwy i zebrać myśli przed czekającym go spotkaniem. A dokładnie – niezapowiedzianą wizytą, którą zamierzał złożyć Nataszy Silsterwitz. Przez całą noc właściwie nie zmrużył oka. Co godzinę wygładzał dłonią garnitur i wyprasował sobie siedem koszul.

Kiedy zdecydował, którą włożyć, zaczęły się poszukiwania odpowiedniego krawata. Później pastował buty. Jeszcze później starannie przejrzał zdjęcia, by się przekonać, czy na pewno zabrał wszystkie. I czy odpowiednio je wyselekcjonował i rozdzielił do dwóch kopert. Jedną zamierzał wziąć ze sobą do pani Silsterwitz, a drugą zostawić w mieszkaniu. Fotografie nie mogły się pomieszać. Dopiero później, po wszystkim, chciał… „Po wszystkim”! „Chciał”! Mógł sobie chcieć. Pojęcia nie miał, czy spotkanie z Nataszą Silsterwitz w ogóle dojdzie do skutku. Czy ona go nie wygoni. Żeby zmniejszyć ryzyko, Artur postanowił wyglądać porządnie i elegancko, wzbudzać zaufanie. Dowiedział się, że u pani Silsterwitz aktualnie przebywa wnuczka, ta reportażystka, i nieco się jej obawiał. Musiał przekonać do siebie dwie kobiety, a nie tylko jedną, jak z początku zakładał. Nie mógł dać sobie więcej czasu i czekać, aż dziewczyna znowu gdzieś wyruszy. Może zechce zostać dłużej, a on od lat zbierał się na odwagę, by tu przyjechać. Od lat! Teraz nie chciał już niczego odwlekać. Liczył na to, że jednak się porozumieją, choć pewnie nie od razu. Nie od razu… Oczywiście, że nie. Biorąc pod uwagę to, z czym przybył, Artur spodziewał się niemałego oporu ze strony Nataszy. A jednak musiał z nią porozmawiać. Musiał zadać te wszystkie pytania, które nosił w sobie od tak dawna. Chciał poznać prawdę – i chciał powiedzieć prawdę jej. Z Sobótki wyruszył o piątej rano, co było posunięciem najgłupszym z możliwych. Temperatura spadła do piętnastu stopni poniżej zera, a on wybrał się na przechadzkę w pantoflach, garniturze i eleganckim, aczkolwiek żałośnie cienkim, płaszczu. Oczywiście nie włożył czapki ani szalika, bo te, które zabrał z Brighton, nie pasowały do tak skomponowanego stroju. Stroju, który miał wszystko ułatwić, pomóc zrobić dobre pierwsze wrażenie, stanowić przepustkę do świata Nataszy Silsterwitz. Poza tym do Sulistrowic z Sobótki było niedaleko. Tak mówiła mapa i tak mówili ludzie. Artur uznał, że poradzi sobie bez problemu. Zabłądził niemal od razu, kiedy postanowił pójść skrótem. Owszem, trafił do jakiejś miejscowości, która nazywała się Sulistrowiczki, ale szybko się okazało, że to jednak nie to samo, co Sulistrowice. Szedł jednak dalej. Przemarzł na kość, a wszędzie wokół było jeszcze zupełnie ciemno. Poza tym uświadomił sobie, że o tej godzinie wizyty naprawdę składać nie wypada, zwłaszcza niezapowiedzianej, toteż będzie musiał swoje odczekać. Usiadł więc na ławce – już w Sulistrowicach – i trząsł się przez chwilę, wpatrując się z nadzieją w niebo i oczekując pierwszych promieni słonecznych. Tam właśnie dołączył do niego pewien dżentelmen. Ubrany porządnie, w markowe ciuchy i ciepłą kurtkę, niemniej – kompletnie pijany. Zagadał. Zdania składał bełkotliwie, ale ładnie, i miał rozbudowany słownik, więc Artur doszedł do wniosku, że facet nie może być pierwszym lepszym menelem. Dlatego sam również zagadał. Pijany człowiek miał na imię Radek i zaczął opowiadać

o wynajętym domku pod Sulistrowicami i o imprezie, która zakończyła się zbiorową nocną wyprawą do monopolowego w Sobótce. Pech chciał, że Radek w ferworze walki z procentami stracił kontakt ze swoją kompanią. Tak trafił na ławkę. Pogadali jeszcze chwilę, po czym Radek – całkiem przytomnie, zważywszy na jego stan – zauważył, że Artur się trzęsie, i litościwie podał mu flaszkę gorzkiej żołądkowej. Artur wahał się przez dłuższą chwilę. Naprawdę ze sobą walczył. Nie przepadał za alkoholem, a teraz jeszcze był na czczo, zmarznięty i po nieprzespanej nocy. To się mogło skończyć tylko źle. Ostatecznie jednak przegrał bitwę z zimnem. Nie czuł już rąk, nóg, policzków i w ogóle chyba niczego. Spróbował tej gorzkiej… Tylko kilka łyków. Może kilkanaście. Później szedł dalej, owszem. Z początku czuł się całkiem rześko i wreszcie było mu ciepło. Alkohol zaczął działać dopiero po chwili. Artur myślał, że to na pewno z zimna i ze zmęczenia tak bardzo kręci mu się w głowie i że nieprzyjemne objawy zaraz ustąpią. Znalazł wreszcie ten dom, dotarł do celu. W oknie, chyba kuchennym, paliło się światło, a zatem przynajmniej jedna z kobiet musiała już wstać. To się naprawdę świetnie składało. Miał swój szczęśliwy finał. Należało tylko chwilę odczekać, chociaż do ósmej… Ulokował się za krzakiem. I tyle. Teraz z trudem otwierał oczy i rejestrował pierwsze dźwięki. Bolało go wszystko. Głowa, gardło, każdy mięsień. Wciąż miał problem z poczuciem rzeczywistości. Chyba śnił. Bo przecież powinien znajdować się za krzakiem. Powinno być zimno. Powinien mieć na sobie swój idiotyczny wymuskany garnitur i równie głupi elegancki płaszczyk. Powinno być ciemno, ewentualnie szaro. A tutaj było ciepło i jasno. Rzeczy, które miał na sobie, uszyto ze zdecydowanie innego materiału niż jego własne ubrania. W powietrzu nie unosił się rześki zapach poranka, tylko… jakby śmierdziało. Co to? Artur uniósł lekko głowę i otworzył usta, żeby coś powiedzieć, kogoś może zawołać. I wtedy dokonał odkrycia. Otóż to on śmierdział. Jak ostatni… – tak, tak, nie bał się użyć w myślach tego słowa – menel. Obiecał sobie solennie, że właśnie w tej chwili po raz pierwszy i ostatni w życiu otarł się o zapach nie w pełni przetrawionej gorzkiej żołądkowej. Nie to było jednak najgorsze. Najstraszniejsza wydała się nagle Arturowi świadomość, że zawiódł. A nie zawiódł nigdy wcześniej. Zawsze był grzecznym, miłym, ułożonym chłopcem, dostawał dobre stopnie w szkole i cierpliwie znosił to, że wszyscy rówieśnicy nazywali go kujonem, sztywniakiem, maminsynkiem, boidupą i świętszym od arcybiskupa Canterbury. Rzadko chadzał na imprezy, a alkoholu po raz pierwszy napił się na studiach. Tak, właśnie. I teraz, niestety, odczuwał tego efekty. Zupełnie nie miał kondycji. Ta sytuacja mogła się skończyć tylko źle. Szlag trafił poczucie obowiązku, odpowiedzialność, uczynność i chęć niesienia pomocy wszystkim żywym stworzeniom chodzącym po świecie. Arturowi zrobiło się nagle całkiem słabo.

A co, jeśli to ona go znalazła? Natasza Silsterwitz? Albo jej wnuczka? Albo obie?! No, wtedy koniec z całą eskapadą, tak skrupulatnie zaplanowaną, choć sprawiającą wrażenie chaotycznej i trącącej amatorszczyzną. Już może rezerwować sobie bilety do domu i wracać do nauczania historii w liceum w Brighton. A nie, nie może. Przecież wziął urlop. Półroczny! Genialny pomysł. Dlaczego nie przewidział, że po przybyciu do Polski spije się do nieprzytomności na pierwszej lepszej ławce? Przecież gruntownie przygotował się do tej podróży! To podobno stereotyp, że tutaj wszyscy piją… I wreszcie Artur pomyślał o najważniejszym. Koperta i piersiówka. Piersiówka po dziadku. Koperta ze zdjęciami. Wszystko, co najcenniejsze. Gdzie one są? *** Ludzie w jej wieku cierpieli na różne choroby, a najczęściej w ogóle nie żyli. Natasza już od dawna zastanawiała się, gdzie popełniła błąd. Co z nią było nie tak? Przecież paliła papierosy i jadła sporo słodyczy. Zrobiła dokładne obliczenia, z których wynikało, że jakieś dwadzieścia-trzydzieści lat temu powinna przejść wylew albo zawał. A jednak, kiedy poddała się szczegółowym badaniom, spotkał ją gorzki zawód. Żadna tętnica nie raczyła się zakleić ani nawet zwęzić. Krew krążyła w jej ciele bez przeszkód, wlewając życie w każdą komórkę. Natasza kazała sobie również zajrzeć do głowy, ale mózg funkcjonował wzorcowo, nic nie zanikało. Szare komórki tkwiły na swoim miejscu, zero śladów choroby Alzheimera, zero demencji. A najgorsze było to, że lata pracy fizycznej, szorowania podłóg, okien, zmywania, odkurzania, wdychania chemikaliów, jak również… ta wcześniejsza, ciężka ponad wszelkie wyobrażenie harówka, w ogóle jej nie wyniszczyły. Mąż Nataszy, Johann Silsterwitz, ślusarz z Konstancji, wiecznie prychał, kichał, skarżył się na bóle w krzyżu i migreny. Córka Eva w dzieciństwie nieustannie łapała anginę. A ona nic, ciągle nic. Dlaczego? Znała odpowiedź na to pytanie. Tamto miejsce, zamiast osłabić, dało jej siłę. Miała tylko nadzieję, że jednocześnie nie uczyniło nieśmiertelną. Że Bóg o niej nie zapomniał, nawet jeśli wszystko na to wskazywało. Natasza wcale by się Bogu nie dziwiła. Ona sama zapomniała o Nim już dawno temu, włożyła Biblię między bajki, razem ze starymi fotografiami, przedstawiającymi świat, który umarł. I żyła. Niewyobrażalnie, absurdalnie długo. Po co? – Po co? – Głos wnuczki wyrwał ją z zadumy. Natasza wzdrygnęła się i w popłochu spojrzała na Milenę. Czyżby odgadła jej myśli? Jak to możliwe? – Po co tam właściwie jedziesz, babciu? – powtórzyła dziewczyna i wcisnęła mocniej gaz.

Ach, więc o to chodziło! Natasza odetchnęła. Rzeczywiście – jej upór, by pojechać do szpitala i zobaczyć tamtego chłopaka, mógł się wydawać dziwny. Mila zrobiła wielkie oczy, kiedy o tym usłyszała. Wpadła do domu jak burza, zaczęła mamrotać coś, że „facet był napity i pewnie zabłądził po imprezie firmowej”, ale trzeba z nim jednak zamienić słówko, tak dla świętego spokoju. Biegała po kuchni i próbowała wykonać kilka czynności jednocześnie. Parzyła kawę, smarowała chleb serkiem topionym, szukała cukru i mleka, przerzucała z ręki do ręki paczkę musli, ściągała polar i skarpetki. A później, w podkoszulce i boso, w ekspresowym tempie pochłonęła śniadanie wielkie jak dla robotnika portowego. Na stojąco. Następnie wrzuciła talerz do zlewu, w biegu wychyliła kawę i pognała do łazienki. Kiedy już stamtąd wyszła, wyglądała przyzwoicie. Uczesana, z delikatnym makijażem, w ładnej bluzce, którą niestety – i jak zwykle – zestawiła ze spodniami. Natasza również była gotowa. Włożyła swój najlepszy kostium w stylu Jackie Kennedy i drobne złote kolczyki, a ciemne włosy spięła w ciasny kok. O właśnie, włosy. One też za nic w świecie nie chciały zacząć siwieć. Trudno. Natasza wyjątkowo nie zamierzała się dziś irytować na nieubłaganą Matkę Naturę, która z niewiadomych przyczyn postanowiła być dla niej uprzejma. „Jadę z tobą” – poinformowała wnuczkę, a tamta stanęła jak wryta. „Po co?” – zapytała, ale nie doczekała się odpowiedzi. Na szczęście Mila wiedziała, że wchodzenie w dyskusje z Nataszą nie miało najmniejszego sensu. Pojechały. A teraz Mila znowu zadała jej to pytanie. Po co? Właśnie… Dziewczyna nie miała pojęcia, jakie tematy mogła tym pytaniem poruszyć. Ale Natasza nie zamierzała o niczym jej opowiadać. Milczała już tak długo, że teraz, pod koniec życia, nie widziała sensu w rozgrzebywaniu przeszłości. Nigdy go zresztą nie widziała. Nie chciała naprawiać błędów i szukać przebaczenia czy zrozumienia, nie dążyła do tego, by wytykać komukolwiek winy. Teraz było już za późno. Natasza ubolewała nad tym, że nie dotknęła jej choroba Alzheimera i nie mogła tak po prostu o wszystkim zapomnieć. Ale przecież… w końcu kiedyś musiała umrzeć. – Wiesz, że nie lubię, kiedy nazywasz mnie… – zaczęła, ale Mila prychnęła i zabębniła palcami o kierownicę. – Taaak, wiem! – odburknęła. – Ale niestety jesteś babcią. I jesteś też, mówiąc szczerze, całkiem stara, więc mogłabyś sobie odpuścić. Natasza zaniemówiła. Po raz pierwszy od wielu lat naprawdę nie wiedziała, co odpowiedzieć. Mila miała rację, a jednak słowo „babcia” niebezpiecznie skracało dystans. Niosło ze sobą obietnice, wyobrażenia i emocje, których Natasza się bała. Kiedy Mila była dzieckiem, imponowało jej nazywanie Nataszy po imieniu. Zwłaszcza wtedy, gdy siedziały razem w kawiarni, jadły ciastka i popijały herbatę. Mila naśladowała wtedy każdy gest swojej babki, prostowała się dumnie, elegancko operowała widelczykiem i co jakiś czas wypowiadała frazę w stylu: „Nataszo, czy nie uważasz, że…?”. Było to naprawdę bardzo zabawne. Nawet

urocze. A jednak również bolesne, bo Nataszy przypominało się jej własne dzieciństwo i wczesna młodość. Ciastka, które wówczas jadła, i herbata, którą popijała. Angielska, przysłana przez brata z Londynu, gdzie studiował sztuki piękne. Nikt w sąsiedztwie takiej nie miał. Zrobiła furorę na kilku przyjęciach… Natasza szybko odpędzała od siebie te wspomnienia. Nie chciała ich. Od dawna już nie była tą osobą, która popisywała się angielską herbatą. Miała wrażenie, że tak naprawdę nie była nią nigdy. Dlaczego Mila właśnie teraz uparła się, by nazywać ją babcią? Była już dorosła i doświadczona, z pewnością rozumiała więcej, niż chciała przyznać. Skąd więc ta determinacja? Nie oczekiwała chyba czegoś, czego Natasza nie mogła jej dać? Mili musiała wystarczyć cicha sympatia babki, a nawet dyskretny podziw. Były do siebie takie podobne… Natasza miała szczerą nadzieję, że wnuczka swojego życia nie przegra. Nawet jeśli wybrała sobie skrajnie niebezpieczny i do tego niezbyt mądry zawód. No bo czy ktoś przy zdrowych zmysłach dobrowolnie pcha się w jakieś „przestrzenie wojny”? Nataszę przeszył dreszcz. Dzisiaj nie była twarda. Chciała, by ten dzień jak najszybciej się skończył, a jednocześnie wciąż myślała o chłopaku, który z niewiadomego powodu znalazł się w jej ogródku. Teraz zastanawiała się także nad tym, dlaczego przyszedł o tak wczesnej porze, na dodatek w stanie wskazującym. Wychylił setkę dla kurażu i ścięło go z nóg? Dziwna sprawa. – Jesteśmy na miejscu – odezwała się znowu Mila. Natasza zerknęła przez szybę. Faktycznie, znalazły się przed szpitalem. W takim razie… nie było na co czekać. – Odpowiesz mi wreszcie? – zapytała po raz kolejny dziewczyna. Była dzisiaj nie do wytrzymania. – A daj ty mi święty spokój! – Chociaż raz mogłabyś… – Czy w tej Syrii wszczepili ci jakiś wirus upierdliwości? – wybuchnęła i z furią odpięła pas. Zaczęła szamotać się z drzwiami. – Zablokowałam – oświadczyła z przerażającym spokojem Mila. – Nie wyjdziesz stąd, dopóki nie zaczniesz gadać. Natasza spojrzała na wnuczkę z wściekłością. A jednocześnie trochę się ucieszyła, bo pomyślała, że za chwilę wreszcie szlag ją trafi i wszystko się skończy, tak jak tego chciała od dawna. Postanowiła załatwić sprawę z godnością właściwą damie, którą nigdy nie była. Uniosła dumnie głowę i poprawiła włosy. – To znęcanie się – oświadczyła. – I przemoc. Powiem temu twojemu policjantowi, do którego wdzięczyłaś się na podjeździe przed domem… – Nie wdzięczyłam się do niego! – wrzasnęła dziewczyna. – A tak, widziałam. Jakieś cmokanie w policzki i coś tam jeszcze… – Co jeszcze?!

– No za rękę to, kochana, trzymał cię jednak zbyt długo jak na obcego mężczyznę. – Ale… – A ty przecież kogoś masz, więc jesteś wobec tego biednego policjanta nie fair. Ot co! Tyle mam w tej kwestii do powiedzenia, a teraz mnie wypuść. – Nikogo nie mam. Marek się nie liczy, tłumaczyłam ci sto razy, że nie jest moim partnerem, chłopakiem, narzeczonym ani w ogóle niczym. Fotografem jest! Zdjęcia dla mnie robi! – Właśnie. To są te wasze współczesne obyczaje. Zdjęcia dla mnie robi… – No jasne, bo u ciebie musi być zawsze na szwabską modłę. Ordnung muss sein![1] Wyłaź! I ja się obawiałam, że jakiś obcy typ chciał ci zrobić krzywdę. Ty byś każdemu dała radę. To on powinien bać się ciebie! Mila wypadła z samochodu i trzasnęła drzwiami. Natasza nabrała ochoty na papierosa. Na chwilę przymknęła powieki i obróciła w myślach te dwie frazy, które dopiero co usłyszała. „Na szwabską modłę”. Ordnung muss sein. Serce zabiło jej szybciej. *** Stara jędza. Tak właśnie chwilami nazywała ją w myślach. Natasza doprowadzała Lenę do szewskiej pasji, a poza tym z pewnością zawarła jakiś pakt z diabłem na miarę Portretu Doriana Graya. Żadna prawie stuletnia staruszka nie byłaby w stanie pokonać schodów z taką werwą i w dodatku niemal bez zadyszki. Przecież to wyglądało aż nieprzyzwoicie. Lena miała nadzieję, że zdoła wyprzedzić babcię i dotrzeć do celu przed nią. Chciała najpierw porozmawiać z lekarzem sam na sam, wypytać o stan pacjenta, dowiedzieć się, czy nawiązał już jakiś kontakt i czy ewentualna komunikacja przebiega w sensowny sposób… Ale żelazna dama dała się zdystansować zaledwie o dwa kroki. Lena z rezygnacją pomachała do lekarza, który przechadzał się po korytarzu. Powoli zaczynała współczuć jemu, pijanemu Anglikowi, policjantowi trzymającemu wartę i oczywiście – a może nawet przede wszystkim – samej sobie. Natasza z pewnością każdemu da się we znaki. Powinna wybrać się kiedyś z Leną w jakąś podróż. Może nawet w tę najbliższą? Z pewnością dałaby sobie radę bez problemu. Była odporna na zimno i nigdy nie czuła zmęczenia, a w samym mieście nie groziłoby jej żadne niebezpieczeństwo. Miejsce należało wprawdzie do „przestrzeni wojny”, ale tych historycznych, i teraz nie działo się tam absolutnie nic. Podczas gromadzenia materiałów o dawnych przestrzeniach wojennych Lena zawsze czuła się jak na wakacjach. To było zupełnie co innego niż wyprawy do miejsc, w których obecnie trwały konflikty zbrojne. Może faktycznie powinna zabrać ze sobą babcię na wschód? Może Nataszy przydałaby się wreszcie porządna przygoda, skoro jej życie rzeczywiście było tak prozaiczne, jak utrzymywała? Kto

to wie? – Pani Milenko! – zawołał na jej widok lekarz. – Wspaniale, że pani jest! Nareszcie! – Nareszcie? Wydawało mi się, że szybko… – Obudził się i gada! – przerwał jej triumfalnie. Policjant-wartownik stojący przy drzwiach sali pokiwał smętnie głową. Lena z trudem przełknęła ślinę. Jakoś dziwnie spuchło jej gardło. Nie miała pojęcia dlaczego. – Po jakiemu… gada? – spytała przytomnie, przypomniawszy sobie o brytyjskich dokumentach pacjenta. – A! Proszę sobie wyobrazić, że po polsku! Tak, tak, owszem. Trochę kulawo i jakby z kluchą pod językiem, ale całkiem sensownie. O dziwo. Sam jestem zaskoczony, doprawdy, bo już myślałem… – I o czym tak gada? Całkiem sensownie, ale jakby z kluchą? – wtrąciła się Natasza. Lena wzniosła oczy ku niebu. – Ano właśnie! – ucieszył się medyk. – Proszę sobie wyobrazić, że ciągle pyta, kto go znalazł. – I co?! – zawołały równocześnie Lena i Natasza. Niekiedy zdarzało się, że ich reakcje w pełni się pokrywały. Lenę odrobinę to martwiło i z pewnością nie stwarzało dobrych widoków na przyszłość. – Tutaj właśnie dochodzimy do najciekawszego… Lekarz dramatycznie zawiesił głos, a w jego oczach pojawił się błysk jak u szaleńca. Policjant odchylił się na krześle i spektakularnie uderzył się w czoło. Wreszcie do akcji wkroczyła żelazna dama. A Natasza nie zamierzała się z nikim patyczkować. Uśmiechnęła się jak Mona Lisa i uprzejmie poprosiła: – Skończ pan pierdolić, jeśli można, i przejdźmy do sedna. Nie mam całego dnia. Policjant zachichotał, a lekarz prawie zakrztusił się własną śliną. Takie słowa u starszej pani w garsonce i uczesanej w koczek zawsze robiły piorunujące wrażenie. Lena była świadkiem podobnej sceny nie po raz pierwszy. – Doszedł pan chyba do najciekawszego? – pospieszyła mężczyźnie z pomocą. – A tak, tak. Rzeczywiście – potwierdził, wyraźnie stropiony. – A zatem, kiedy już poinformowałem pacjenta, że to panie go znalazły i wezwały pogotowie, on nagle zaczął mówić coś w stylu: „O nie… To już koniec… Wszystko pogrzebane… Diabli wzięli…”. Muszę przyznać, że bardzo ładnie dawał upust swojej frustracji, u innych to zawsze wiązanki lecą, aż słuchać przykro… – Dobrze, dziękujemy – odrzekła wyniośle Natasza. – Czy możemy już złożyć temu pijanemu panu wizytę?

– Skoro panie nalegają. Ale ja stanowczo radziłbym… Chwila, chwila! Co pani robi? Dokąd pani z tym idzie? Lekarz spoglądał teraz ponad ich głowami. Lena odwróciła się i zrozumiała, że dwa ostatnie pytania skierował do pielęgniarki, która właśnie wyniosła z gabinetu przedmioty znalezione przy Arturze Adamsie. Piersiówkę i kopertę ze zdjęciami. – Pacjent ciągle o nie pyta. Powiedział, że z nikim nie będzie rozmawiał, dopóki nie otrzyma z powrotem swojej własności – wytłumaczyła dziewczyna, którą najwyraźniej przestraszył ostry ton lekarza. – Ale pani nie powinna bez mojej zgody… Natasza również obróciła się w kierunku młodej pielęgniarki. Zastygła w bezruchu, otworzyła usta, po czym zachwiała się i upadłaby, gdyby Lena w porę jej nie podtrzymała. Babcia uporczywie wpatrywała się w jeden punkt. Lena podążyła za jej wzrokiem. Piersiówka. Z pewnością właśnie o nią chodziło, a nie o kopertę. Pielęgniarka trzymała teraz piersiówkę w lewej dłoni, którą wyciągnęła przed siebie. Natasza zakasłała. Lekarz doskoczył do niej i chyba chciał zmierzyć jej puls, ale odepchnęła go stanowczo. – Skąd to macie? – wyjąkała. – Tak jak mówiłam… – wymamrotała coraz bardziej przerażona pielęgniarka. – Ten pacjent… Natasza zmieniła się na twarzy, ale jej nagła słabość minęła jak ręką odjął. Wyprostowała się, wyswobodziła z uścisku wnuczki i wbiła wzrok w lekarza. – Czy tego chłopaka można już stąd zabrać? – zapytała. Lena osłupiała. Wszyscy wokół także. Tylko policjant radośnie zerwał się z krzesła i postanowił kuć żelazo, póki gorące. – Czyli nie wnoszą panie oskarżenia? Natasza zdecydowanie pokręciła głową. Lena wpatrywała się w nią z niedowierzaniem. – Babciu… – szepnęła. – Nie wyjeżdżaj mi tu teraz z babcią – syknęła staruszka. – To jak? Można go ruszać czy nie? Lekarz podrapał się po czole. – Chory niby nie jest – bąknął. – Tylko kaca ma. I zmarzł. Kicha trochę. – Kichać może – oświadczyła Natasza. – Czy wolno mi zapytać, co pani zamierza? – Zamierzam zabrać go do siebie na rekonwalescencję. Lena otworzyła szeroko oczy. Miała wrażenie, że znalazła się nagle w jakimś innym świecie. I tylko ona była ta sama – stara jędza, złośliwa Niemra. Żelazna Natasza. Jej babcia. Ta sama, a jednak jakby zupełnie odmieniona. ***

Reszta dnia upłynęła w podobnej atmosferze i nic się jeszcze nie wyjaśniło. Owszem, zabrały chłopaka ze szpitala. Na widok babci Artur Adams pobladł, następnie poczerwieniał, poderwał się z poduszki i zaraz na nią opadł, a na koniec tej osobliwej pantomimy prawie się przeżegnał. Lena miała wrażenie, że wcale nie uczestniczy w prawdziwych wydarzeniach, tylko raczej ogląda jakiś film w konwencji surrealistycznej. Nie rozumiała z tego wszystkiego zupełnie nic i co najgorsze – nie spodziewała się po Nataszy żadnych wyjaśnień. No… może kiedyś, w przypływie dobrego humoru, babcia miłosiernie rzuci jakimś półsłówkiem, ale na pewno nie teraz. Miała własne plany co do tego chłopaka, to jasne. Czyżby widzieli się nie po raz pierwszy w życiu? Ale skoro tak, to nad feralnym krzakiem musiała bardzo dobrze odegrać swoją rolę. Na pewno wiele ją kosztowało zachowanie twarzy pokerzysty, kiedy pytała: „Umrzyk czy dycha?”. Nie, niemożliwe… Babcia nie znała chłopaka. To raczej ta piersiówka wywarła na niej wrażenie. Musiała ją z czymś skojarzyć. Z czymś na tyle ważnym, by żywo zainteresować się właścicielem przedmiotu. Ale żeby od razu zabierać go do domu? Właśnie. Po co zdecydowała się na ten krok, skoro w ogóle nie chciała z nim rozmawiać? Oświadczyła tylko chłodno: „Chłopcze, jedziesz z nami”, po czym podpisała jakiś papier, który podsunął lekarz, i Adamsowi kazała zrobić to samo. Dlaczego tak potulnie jej słuchał? Lena nie miała pojęcia, wolała na razie nie wnikać w szczegóły. Poddała się po pierwszych piętnastu minutach tego osobliwego spektaklu, kiedy już stało się jasne, że sytuacja przestała odpowiadać prawom logiki. Artur Adams ani przez chwilę nie protestował. Na widok zwróconych mu piersiówki i koperty odetchnął z ulgą i bez słowa przystał na plan Nataszy. Chwiejnie dźwignął się z łóżka, czknął – bo oczywiście wciąż był pod wpływem alkoholu – i rozkołysanym krokiem poszedł się przebrać. Na szczęście pielęgniarki rozwiesiły mu na grzejniku spodnie i bieliznę, bo inaczej musiałby jechać do Sulistrowic odziany w przydziałową szpitalną piżamę. „Powinien zapamiętać sobie raz na zawsze, że drzemka po pijaku w śniegu nie jest zbyt dobrym pomysłem” – pomyślała nie bez satysfakcji Lena. Podróż upłynęła im w milczeniu. Lena wiedziała, że coś wisi w powietrzu, i nie usiłowała zagadywać ani Artura, ani babci. Natasza z uporem wpatrywała się w szybę, a Adams… no cóż, robił dokładnie to samo, tyle że z tylnego siedzenia. Lenę powoli ogarniała złość. Pomyślała, że ten człowiek powinien próbować się jakoś tłumaczyć, przepraszać, zapewniać o przypadku, nieporozumieniu i tak dalej. Zacierać fatalne pierwsze wrażenie. On jednak milczał. Oczywiście… Bo tutaj o żadnym przypadku nie mogło być mowy. Adams i babcia jakoś się ze sobą skomunikowali. Niewerbalnie, z pominięciem Leny. Tylko jak? W domu pod Sulistrowicami sytuacja nie stała się ani trochę mniej osobliwa.

Kiedy Lena zaparkowała i wyłączyła silnik, Natasza ze stoickim spokojem – oby choć odrobinę udawanym – odpięła pas i wysiadła z samochodu. Nie oglądając się za siebie, sprężystym krokiem ruszyła w stronę drzwi wejściowych. Wnuczka patrzyła za nią z niedowierzaniem. Ostrożnie obróciła głowę. Artur Adams drzemał, z policzkiem przyklejonym do szyby. Świetnie. – Cholera! – mruknęła pod nosem i wyskoczyła z auta. A Marek, jej fotoreporter – „i nie tylko” – mówił, że nic dobrego nie przyjdzie z tych wakacji w „pipidówce”, jak to uroczo ujął. Ostrzegał, prosił. „Po co ty do tych Sulistrowic jedziesz? Wbijaj ze mną do Wrocławia, poimprezujemy porządnie przed robotą, w końcu nam się należy”. Pipidówka. Wbijaj. Poimprezujemy przed robotą. Hasła wypowiedziane przez Marka wracały do niej jak echo. Odmówiła mu, obstawała przy tym, że musi zobaczyć Nataszę. Zamierzała też codziennie wchodzić na Ślężę i biegać po lesie bez kurtki, żeby się hartować. Bo w Syrii było gorąco, a tam, dokąd niebawem się wybierze, już nie będzie. Lena od zawsze kiepsko znosiła niskie temperatury, ale za nic nie chciała, by ktoś podczas wyprawy wziął ją za jakiegoś żółtodzioba. No to teraz ma. Oto konsekwencje jej decyzji. Będzie niańczyć pijanego Anglika, który postanowił przekroczyć kanał La Manche i podręczyć lud słowiański u podnóża starożytnej powulkanicznej góry. Po prostu wspaniale. Miotając kolejne przekleństwa, Lena obeszła samochód i otworzyła tylne drzwi. Za szybko. Nie przemyślała sobie tego zbyt dokładnie. Artur Adams przechylił się i z impetem wyrżnął w śnieg. Na szczęście – oprzytomniał momentalnie. Zamrugał tymi swoimi błękitnymi i wielkimi jak u porcelanowej lali oczętami, które zupełnie nie pasowały do brązoworudych włosów, i zacharczał. A później usiadł w śniegu i przemówił: – Zzzz… zn… owu simno. „Simno”?! – Chyba ci się coś… – zaczęła, ale szybko urwała. Szkoda było strzępić sobie język. – W szpitalu mówili, że rozumiesz po polsku – zauważyła rzeczowo. – Tttt… tak, w ssssum… mie… ttttak. – Ale nie mówili, że się jąkasz. To na pewno utrudni kilka spraw. – Ale jjjja… ja… nnnie… – Mhm, właśnie słychać. Rusz się – zarządziła i skierowała się w stronę domu. Nie liczył chyba na to, że go przeniesie? Miał co prawda tupet, ale musiał też znać pewne granice. Nataszę znalazła na piętrze. Babcia przygotowywała łóżko w pokoju zwanym przewrotnie „gościnnym”, choć nikt nigdy w nim nie spał. Goście tu nie bywali. Lenie bardzo to odpowiadało, ponieważ jej własny pokój sąsiadował właśnie z owym gościnnym, a zatem w praktyce, kiedy spędzała czas u Nataszy,

korzystała z obu. Teraz jednak… – Chyba nie położysz go koło mnie? – zaprotestowała natychmiast, rzucając się na poduszkę, którą staruszka zamierzała ubrać w czystą poszewkę. – A niby gdzie? Ma spać ze mną? – No nie wiem! W salonie? – W salonie się pije herbatę – rzuciła krótko. Lenie wydało się, że głos babci zadrżał. – A jeśli on wstanie w nocy i spróbuje mnie zamordować? – zapytała, siląc się na sarkazm, jednak bez przekonania. – Poradzisz sobie – mruknęła Natasza i wyszarpnęła z rąk wnuczki poduszkę. Lena poczuła się nagle zupełnie bezradna. Przez chwilę śledziła każdy ruch babci, dziwiąc się jej sprawności i precyzji. Co tu się, do cholery, działo? Dlaczego ta niemal stuletnia kobieta nagle zaczęła zachowywać się irracjonalnie? Coś stuknęło. I stęknęło. To pewnie Adams próbował wspiąć się po schodach, bo usłyszał ich krzątaninę. Widocznie nie miał śmiałości zawołać. Lena prychnęła. – Idź mu pomóc – wydała rozkaz Natasza. – Że co? – Lenie podniosło się ciśnienie. – Słyszałaś. Wciągnij go tu i przebierz. Wypiorę mu ubranie – powiedziała. – Ty oszalałaś! A jeśli to kryminalista? I ty mu chcesz urządzić przepierkę? Babcia syknęła i zamachała gwałtownie rękami. – I co? W garniturze mnie przyszedł mordować?! – zaskrzeczała. – Zrób to! I nie zachowuj się jak durna. Dziesięć lat cię tu nie było, a skoro teraz jesteś, to się na coś przydaj. Natasza ominęła wnuczkę i wyszła na korytarz. Lenie zakręciło się w głowie. Wybiegła za babcią i chwyciła ją za ramię. – Przecież dzwoniłam do ciebie. Często. Za każdym razem pytałam, czy przyjechać. Mówiłaś… – Pytałam, pytałam! I co z tego pytania wyszło? Jak ktoś chce coś zrobić, to nie pyta, tylko robi. Tyle mam w tej sprawie do powiedzenia. A teraz albo go tu wciągnij i przebierz, albo… – Babciu! – Co znowu? – W co go mam przebrać?! Natasza wzruszyła ramionami i obróciła się na pięcie. Przez ramię rzuciła jeszcze: – Chuderlawy jest. Daj mu swój dres. Lena z rezygnacją zwiesiła głowę. ***

Oczywiście rzecz rozbijała się o piersiówkę. Natasza wiedziała, że Milena się tego domyśliła, choć przecież nie mogła mieć pojęcia, o co chodziło naprawdę. Nikt by nie miał. Natasza sama ledwie to wszystko pojmowała. Chłopak był Anglikiem, nosił angielskie nazwisko i znaleziono przy nim brytyjski dokument tożsamości. Ale wyglądał znajomo i miał tę piersiówkę… Jakim cudem? Bo przecież jeśli chodziło o wygląd, to owszem, mogły zajść jakieś genetyczne procesy i ogólnie niektórzy ludzie byli do siebie tak po prostu podobni, choć nie łączyły ich więzy krwi. Teoretycznie, bo przecież wszystko sprowadza się w końcu do jednego punktu, co dla świata oznacza mniej więcej tyle, że każdy pochodzi od pramatki Ewy czy innej małpy Darwina. Natomiast sprawa piersiówki była podejrzana. Chłopak po prostu… nie mógł jej zdobyć. To się nie miało prawa wydarzyć. Tadeusz… Natasza wciąż nie potrafiła wypowiedzieć tego imienia ze spokojem, nawet myśleć o nim nie była w stanie bez dziwnego skurczu w okolicy serca. Imię wiązało się z obrazem – jednym, bardzo konkretnym. A zatem – Tadeusz zawsze mówił, że zabierze tę piersiówkę ze sobą do grobu. I pewnie zabrał. Albo też wydarzyła się rzecz bardziej prozaiczna – ktoś mu ją ukradł. A wtedy… Natasza zamknęła się w swojej sypialni, usiadła w fotelu i pozwoliła powiekom opaść. Natychmiast zaatakowały ją obrazy. Te same, które oglądała każdej nocy. Nauczyła się już reagować na nie ze spokojem, prawie z obojętnością. I tylko niekiedy, w chwilach szczególnej słabości, jej serce biło szybciej na wspomnienie młodego, niezwykle przystojnego i eleganckiego mężczyzny. Wszyscy mówili, że z wyglądu przypominał znanego przedwojennego aktora Eugeniusza Bodo. Mieli rację. Poza tym jego i Bodo spotkał przecież podobny los. Tadeusz Winiewicz uwielbiał swoją piersiówkę, ale nie dlatego, że była cenna i wykonana na zamówienie u znanego warszawskiego złotnika. Tutaj chodziło o coś innego, znacznie głębszego. Uwielbiał, a raczej ubóstwiał, osobę, która mu ją dała, i przeniósł miłość na przedmiot. Wielu ludzi tak robi – wciąż od nowa podejmuje próby uczepienia się czegoś namacalnego, o określonym kształcie i barwie, ogrzewa obiekt swoim oddechem i dotykiem, przypisuje mu historię i wlewa w niego emocje. I tamten młody mężczyzna, podobny do Eugeniusza Bodo, właśnie tak postąpił. Kochał przedmiot, bo nie mógł kochać osoby. Jedynej, szczególnej. Tylko jej nie udało mu się od losu dostać. Natasza doskonale o wszystkim wiedziała, choć Tadek nigdy by się do tego nie przyznał. Kłamał, że piersiówkę dał mu w prezencie przyjaciel z Warszawy, wojskowy, który ciężko zachorował, zrezygnował ze służby i wyjechał na leczenie do Szwajcarii. A ona kiwała głową. Wykazywała spokój. Udawała, że kupuje te jego bajki. Śmiała się, kiedy Tadeusz wlewał do piersiówki zwykłą wodę. Nie znosił alkoholu. Młody Anglik miał teraz piersiówkę Tadka i nie mogło być mowy

o pomyłce. Natasza rozpoznałaby ten przedmiot zawsze i wszędzie. Był jedyny w swoim rodzaju, unikatowy. Zamówiono go u mistrza, którego styl był nie do podrobienia. Tam, skąd pochodziła, wszyscy o tym wiedzieli. A zatem jak…? Niebo za oknem zszarzało, nadchodził wieczór. Tego dnia czas płynął gdzieś obok niej. Natasza otworzyła oczy i powoli podniosła się z fotela. Przez chwilę stała niezdecydowana i nasłuchiwała, ale do jej uszu nie dobiegł żaden dźwięk. Musiała się zająć tym chłopakiem. Nie zjawił się tutaj przypadkowo. Szukał jej. Musiał wiedzieć, gdzie mieszka i że wciąż jeszcze żyje. Na przekór naturze – żyje. Musiał wiedzieć, kim… była? Z pewnością też znalazł coś lub kogoś jeszcze. Nie tylko tę piersiówkę. Kogoś? Nie, to nie wchodziło w grę. Nikogo już nie było. Wszyscy zniknęli. Twarzy wielu osób Natasza zupełnie nie potrafiła sobie przypomnieć. Zwłaszcza tych, których pozbyła się sama… Teraz zadrżała. Czy to, co wydarzyło się przed wieloma laty w innym świecie i dotyczyło tych, którzy umarli, mogło mieć jakieś znaczenie dla żyjących obecnie? Ona sama wierzyła przecież zawsze, że przeszłość determinuje teraźniejszość i przyszłość. A to, co się stało, już się nie odstanie i ma niszczącą moc. Wraca na każdym kroku, szarpie za żołądek i skuwa serce lodem. Natasza o zimnie wiedziała wszystko. Musiała zatrzymać tutaj tego chłopaka. Wyciągnąć z niego prawdę – aż do ostatniego zdania. A później… później… Nie miała tylko pojęcia, co powinna zrobić z Milą. Jak się jej pozbyć.

III. Artur Adams myślał, że najbardziej żenujące doświadczenie w życiu ma już za sobą. Kiedyś wpadł mu do głowy popisowo głupi pomysł. Otóż postanowił wykąpać się nago w morzu. Wielu przed nim, rzecz jasna, już tego w dziejach

ludzkości próbowało i Artur zdawał sobie sprawę, że nie wynalazł prochu. Ale przeżywał wtedy bardzo intensywny etap poznawania samego siebie i kolekcjonowania nowych doświadczeń. Alkoholu jeszcze się bał, a z dziewczynami… no cóż, nie szło mu za dobrze. Uznał więc, że na to przyjdzie czas. A morze, w przeciwieństwie do alkoholu i dziewczyn, było dostępne dla każdego i wydawało się znajome, oswojone. Artur przez całe życie mieszkał w Brighton. Kiedy nie słyszał szumu fal, rzeczywistość sprawiała wrażenie niekompletnej. Rodzice powtarzali, że w dzieciństwie bez przerwy taplał się w wodzie na golasa, ale takich sytuacji nie pamiętał. Zresztą to się nie liczyło, bo mając kilka lat, każdy chociaż raz świecił publicznie gołym tyłkiem. A Arturowi chodziło o pierwotne doświadczenie kontaktu nagiego człowieka z żywiołem. Chciał być jak biblijny Adam w raju. Któregoś dnia, o świcie, wybrał się zatem na plażę. Zdjął ubranie i schował je do plecaka. Plecak zostawił na brzegu, a sam na golasa pomaszerował w fale. Szybko uznał, że doznanie było dość ciekawe. A jednak najgorsze miało dopiero nastąpić. Artur twierdził później, że jako człowiek inteligentny, oczytany i prawie osiemnastoletni, powinien był to przewidzieć. Tak. Tyle że nie przewidział. I kiedy chciał, niczym mityczny Posejdon, wyłonić się z fal, a następnie, porzucając mity, pobiec do plecaka, przeżył prawdziwy szok. Plecak zniknął. Artur stał przez chwilę w wodzie po pas i analizował swoją niewesołą sytuację. Było wprawdzie wcześnie, ale na plażę ściągali już pierwsi amatorzy kąpieli o poranku. Powinien jak najszybciej wyjść z wody, inaczej będzie chyba musiał zostać w niej na zawsze. Zdecydował się zatem na desperacki krok. Odczekał swoje i gdy wreszcie jego oczom ukazał się samotny spacerowicz płci brzydkiej, zasłonił męskość, wybiegł na brzeg i zaczął wołać: „Hej, kolego, pożycz koszulkę!!!”. Na co natychmiast dostał po pysku. Tego również nie przewidział. Na szczęście w pewnym momencie na plaży zjawiła się dziewczyna z liceum Artura, która uprawiała jogging. Kiedy już wreszcie przestała się śmiać, litościwie dała mu swoją bluzę. Przewiązał ją sobie w pasie i pomyślał, że w życiu należy się cieszyć także z małych sukcesów… Pomylił się. Tamto wydarzenie nie było najbardziej żenującym doświadczeniem w jego życiu. Najbardziej żenującą sytuację przeżywał teraz. Najpierw ta opalona, gibka dziewczyna zbiegła po schodach i spojrzała na niego z wyrzutem. Miała takie oczy, że człowiek zaczynał się bać. Choć niby kojarzyły się dobrze – były duże i brązowe, wyglądały jak dwie praliny… Ale kłopot polegał na tym, że Lena Rajska świdrowała nimi osobnika na wylot. I na dodatek w tamtej chwili nie poprzestała na świdrowaniu. Chwyciła go bezceremonialnie i zaczęła ciągnąć na piętro. Nie miał siły się opierać, wciąż jeszcze kręciło mu się w głowie i odbijało nie do końca strawioną gorzką żołądkową. Poza tym prawdopodobnie się

przeziębił. Czuł dreszcze na całym ciele i paliły go policzki. A to mogło oznaczać tylko gorączkę. Artur nie miał końskiego zdrowia i spanie w śniegu naprawdę nie było mądrym pomysłem. Dziewczyna zaprowadziła go do jakiegoś pokoju i lekko popchnęła. – Rozbieraj się – rozkazała. Zdębiał. Nigdy mu się to wcześniej nie przytrafiło. Za każdym razem musiał długo prosić, zanim jakaś kobieta zechciała znaleźć się z nim sam na sam w sypialni, a hasło „rozbieraj się” nie padło pod jego adresem nigdy. Rozbieranie działo się automatycznie, nie myślał o tym procesie za wiele. Spojrzał na Lenę Rajską z niewyraźną miną. I nagle wydało mu się, że zrozumiał, dlaczego się tu znalazł. Nie wynikało to bynajmniej z dobroci serca tych dwóch kobiet. Oczywiście, że nie! Starsza pani urządzi mu teraz powtórkę z Misery. Tyle że w tamtym filmie Kathy Bates znęcała się nad pisarzem i kazała mu wskrzesić bohaterkę serii, a Natasza Silsterwitz zmusi Artura do opowiedzenia historii dziadka, a następnie… A następnie? Pozwoli mu tak po prostu odjechać? Jakoś nie potrafił sobie tego do końca wyobrazić. Co się wydarzy, kiedy już wypowie ostatnie słowo? Nie będą przecież żyć tak, jak gdyby się nigdy nie spotkali. Już nie. Artur nie miał wątpliwości, że pani Natasza zachowuje się dwuznacznie. W szpitalu mówili o niej „stara Niemra”. Owszem, mieszkała w Niemczech, i to bardzo długo. Tutaj chyba większość sądziła, że od zawsze. Tak słyszał. Z pobieżnej i uprzejmej konwersacji z pielęgniarką w szpitalu dowiedział się, że tam się urodziła. Co przecież mijało się z prawdą. Ale bywała – choć nie za często – pacjentką tego samego szpitala, i tak chyba wynikało z papierów. Pielęgniarka nie okazała zbyt wielkiej dyskrecji. Twierdziła, że o „starą Niemrę” otarła się dwa razy. Raz – kiedy Silsterwitz złamała nogę na oblodzonych schodach, i drugi – kiedy „ta baba” postanowiła gruntownie się przebadać. Zatruła przy okazji życie wszystkim na oddziale. Jak na złość nie chciała się jej ujawnić żadna choroba, ale ona i tak kazała szukać. – Ogłuchłeś? – wycedziła znowu Lena Rajska. Artur prawie podskoczył. Uświadomił sobie, że ona nadal tutaj jest. I wydała rozkaz. No tak, pewnie też wzięła go do niewoli. Czy zostanie teraz wykorzystany i…? Artur prawie się roześmiał. Musiał być wciąż pijany, skoro do głowy przychodziły mu takie pomysły. Zlustrował Rajską od stóp do głów. Dziewczyna nie była typem ładniutkiej „laluni”, ale robiła spore wrażenie. Z pewnością w swoim życiu erotycznym nie otarła się jeszcze o tak skrajną desperację, żeby połasić się na wyblakłego angielskiego nauczyciela. O co więc chodziło? Teraz zawahała się, zmrużyła oczy, cofnęła się o krok i nagle wybuchnęła śmiechem. Widocznie jakimś cudem odczytała jego myśli. Nadal chichocząc, rzuciła w stronę Artura zawiniątko.

– Zdejmij te łachy i włóż to. Powinieneś się zmieścić. No już! – Ale… – Aha, mam wyjść? Artur pokiwał głową i schylił się, by podnieść z podłogi swoje „przebranie”. Wyprostował się zbyt szybko i znowu poczuł silne zawroty głowy. Zachwiał się i runął na łóżko. I wtedy rozpoczęła się najbardziej żenująca część przedstawienia. Rajska prychnęła. – Świetnie! – rzuciła. – Pijaka teraz będę rozbierać. Po czym, zanim Artur zdążył zaprotestować, zaczęła mu rozpinać spodnie. Uwinęła się z całą garderobą w pięć minut. Artur leżał teraz na łóżku w samych gatkach, a Lena, z jego garniturem i koszulą pod pachą, skierowała się w stronę korytarza. W progu zatrzymała się na chwilę. – Dres sam sobie włóż, dosyć tego dobrego. A jak nie dasz rady i chwilę pomarzniesz, to szybciej wytrzeźwiejesz. – Poczekaj! Artur usiadł na łóżku i nakrył się kocem. Zignorował zawroty głowy i podchodzącą do gardła falę mdłości. – Oddaj mi to – poprosił grzecznie. – Co? – Kopertę i piersiówkę. Dziewczyna z drwiącym uśmiechem zaczęła się szamotać z marynarką Artura. Nie chciało mu się już tłumaczyć, że to dobry garnitur, że odkładał na niego pieniądze przez rok. Szyty na miarę. A ona teraz traktowała go jak ścierkę. – Proszę bardzo – powiedziała i położyła przedmioty na brzegu łóżka. Był jej wdzięczny za to, że nie zechciała nimi rzucać. – Dziękuję. Dziewczyna zawahała się na moment, po czym cofnęła się do pokoju i po cichu zamknęła drzwi. – Co to za zdjęcia? Kto na nich jest? – zapytała. – Widziałaś je? – Odruchowo zaczął zwracać się do Leny po imieniu i teraz trudno było mu się z tego wycofać. – Lekarz mi pokazał. Uważał, że jesteś niebezpiecznym przestępcą, i przejrzał wszystkie twoje rzeczy, łącznie z telefonem. I wiem… – Zawiesiła głos i wciąż ściskając zmięte ubranie Artura, przysiadła na łóżku. – Wiem, że jej szukałeś. Lekarz pokazał mi mejle. Szedłeś po moich śladach. Ale to o nią ci chodziło, a nie o mnie. Prawda? Jak się dowiedziałeś, że to moja babcia? I po co właściwie tu przyjechałeś? Gardło wyschło mu na wiór. Spuścił wzrok, żeby nie widzieć tych dwóch świdrujących go na wylot czekoladowych pralin. – Długa historia…

– Domyślam się. Ale chyba nie znalazłeś się tutaj po to, żebyśmy cię teraz musiały prosić o jej opowiedzenie? Sam przyszedłeś, przypominam. Nikt cię nie zapraszał. Nie rozumiem tylko, dlaczego wybrałeś się z wizytą zalany w trupa. Jeśli już, to w lepszym tonie byłoby przyniesienie ze sobą flaszki. Choć może niekoniecznie dla stuletniej kobiety. – To też długa historia. – Wspaniale – mruknęła Rajska i podniosła się z łóżka. – Widzę, że nie pogadamy. Zapytałabym cię jeszcze o tę piersiówkę, na której widok moja babcia prawie dostała zawału, ale… – Poważnie? – Tak, a uwierz mi, że ją niełatwo przyprawić o zawał. Sama pracuje na niego latami i ciągle nic. No dobrze, ja uciekam, a ty się ubierz. – To dlatego tutaj jestem? – odważył się wreszcie zapytać. – Bo ona zobaczyła tę piersiówkę i postanowiła mnie zabrać? Lena zastygła z dłonią na klamce. Nie odwróciła się, by na niego spojrzeć. – Nie wiem, dlaczego tutaj jesteś. Sama się nad tym zastanawiam. Wyszła z pokoju i zamknęła za sobą drzwi. Artur naciągnął koc pod brodę. Wciąż czuł się fatalnie, ale stać go już było na w miarę trzeźwy ogląd sytuacji. Natasza Silsterwitz zareagowała na widok piersiówki. Musiała ją rozpoznać. Wiedziała więc, że Artur nie znalazł się tutaj przypadkiem i miał w tej wizycie swój cel. Czy się go bała? On bał się jej na pewno. *** Zwieńczeniem najdziwniejszego dnia w życiu Leny nie okazała się wcale krępująca scena w tymczasowej sypialni Artura Adamsa, ale kolacja. W jadalni panowała głucha cisza, w którą raz po raz wkłuwał się brzęk sztućców. Natasza przeszła samą siebie. Kiedy zasiedli do stołu, Lena z szeroko otwartymi oczami przyglądała się po kolei każdej potrawie, po czym dyskretnie zerknęła na ścienny kalendarz. Nie, nie wypadało dziś żadne święto, a nawet gdyby wypadało – babcia nigdy specjalnie nie przejmowała się takimi „bzdurami”. Od zawsze utrzymywała, że „jakiś tam Pan Bóg” nie istnieje, i konsekwentnie odmawiała spędzania z rodziną nawet Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy. Sama Lena również nie zawsze miała z Bogiem po drodze, zwłaszcza od kiedy zaczęła pracować jako reportażystka, ale ostatecznie liczyły się przecież także inne aspekty. Święta były zawsze idealnym momentem, by na chwilę zwolnić, spotkać się z bliskimi, usiąść razem do stołu, pobyć ze sobą tak naprawdę, w pełni. Bez ograniczania się do zdawkowych i konwencjonalnych fraz, zamkniętych w chłodnym „cześć, co słychać” albo „u mnie wszystko dobrze”. Matka Leny, Eva, każdego roku bardzo dbała o to, by urządzić popisową

wigilijną kolację i wielkanocnie śniadanie, tak obfite, że można by nimi wykarmić cały pluton wojska. W podwarszawskim domu rodziców zawsze zjawiała się także matka ojca, miła staruszka, ostatnio bardzo już słaba i schorowana. Lena ją uwielbiała. Gdzieś kiedyś usłyszała, że matki ojców nazywane bywają „gorszymi babciami”, a matki matek „lepszymi”. W jej wypadku ta reguła w ogóle się nie sprawdzała. Babcia Stasia z Warszawy zawsze była lepszą babcią, ciepłą, kochaną, troskliwą i wesołą, nawet mimo złego samopoczucia. Lena odwiedzała ją tak często, jak tylko się dało, dzwoniła ze swoich wypraw i wysyłała mejle. Babcia Stasia korzystała z internetu bez większych problemów i zawsze pytała wnuczkę, czy ma co jeść, czy nie marznie i czy – tak, tak! – zostały jej jeszcze jakieś pieniądze. Choć ta miała ich z pewnością więcej niż poczciwa Stasia. W święta babunia zawsze snuła opowieści z czasu wojny, mówiła o niemieckiej okupacji i powstaniu warszawskim, o tym, jak wyprowadzała ludzi z getta kanałami, nosiła korespondencję i co jakiś czas ukrywała po piwnicach żydowskie dzieci. Otrzymała za to medal Yad Vashem, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, ale nigdy nie robiła wokół siebie szumu. O wojnie mówiła niekiedy niemal z humorem. Twierdziła, że „przynajmniej miało się jakieś konkretne zajęcie i nie myślało o głupotach”. To właśnie pod jej wpływem Lena zaczęła pisać o przestrzeniach wojny. Najpierw historycznych. Tropiła ślady dawnych konfliktów zbrojnych z prawdziwą maestrią, zbierała informacje o zachowaniach ludności cywilnej i interesowało ją wszystko, dosłownie wszystko. Mówiono, że książki Mileny Rajskiej są dobre, bo czuć w nich prawdziwą pasję. Babcia Stasia bardzo ją chwaliła, ale kiedy wnuczka zaczęła jeździć do miejsc obecnie ogarniętych wojną, przestała się cieszyć. Jednak narzekała oszczędnie i rozsądnie. Lena miała wrażenie, że babcia mimo wszystko rozumiała, w czym rzecz… Pojmowała, co popychało ją tam, gdzie czaiło się niebezpieczeństwo, gdzie tworzyła się naznaczona krwią historia, którą ktoś kiedyś opisze i przekaże następnym pokoleniom. Nie chodziło o patos i próbę udowodnienia sobie, że coś się robi dobrze i działa w słusznej sprawie. Raczej o to, by patrzeć i słuchać, zbierać informacje, przetykać pamięć obrazami i dźwiękami, a później odtwarzać je i interpretować wciąż od nowa, w niekończących się próbach znalezienia odpowiedzi na pytanie – dlaczego? Próbach z góry skazanych na fiasko. Bo czy można jednoznacznie stwierdzić, dlaczego człowiek obraca się przeciwko człowiekowi, dlaczego zamienia się w zwierzę i znajduje przyjemność w zadawaniu cierpienia? Przyczyny polityczno-ekonomiczne to jedno. Zło, które drzemie w każdej ludzkiej istocie i tylko czeka, by ktoś je wyzwolił – drugie. Lena wiele razy widziała przejawy tego zła, zamknięte w krwawych śladach, dymiących zgliszczach i pokruszonych cegłach. Słyszała je w płaczu i krzyku. Szukała ich i uciekała przed nimi. Żyła na krawędzi.

Kiedy Stasia czuła się jeszcze na siłach, pojechały razem do Izraela i w Yad Vashem znalazły jej drzewko. Staruszka uznała, że jest zdecydowanie za duże i postała przed nim najwyżej dziesięć minut. Długo natomiast przyglądała się rzeźbie Borisa Saktsiera Korczak i Dzieci Getta. Na koniec mruknęła: „No tak, tak”. Natasza natomiast była zupełnym przeciwieństwem Stasi. Nie lubiła świąt, wspólnych kolacji i opowieści. Przez telefon rozmawiało się z nią jeszcze trudniej niż w cztery oczy. Uważała bowiem, że telefony są po to, by załatwić najważniejsze sprawy, po żołniersku i konkretnie, „tak”, „nie”, „dziękuję”, „do widzenia”, a nie po to, by sobie godzinami plotkować. Plotkować! Lena chętnie zobaczyłaby Nataszę plotkującą. Ona nigdy nie pozwalała sobie na żadne przyjemności, na słabości i bycie frywolną, nawet od czasu do czasu. Na kino, teatr, fryzjera i jakiś zupełnie niepraktyczny ciuch, który kupiłaby pod wpływem impulsu. Uważała, że to głupoty. Nie każdego życie rozpieszcza, nie każdy może być bohaterem i filozofem. Niektórym zostaje szorowanie podłóg. „Ktoś to musi przecież robić”. Tyle tylko, że ona już nie musiała. Była na emeryturze, w dodatku niemieckiej, która w przeliczeniu na złotówki wydawała się całkiem wysoka, i wspierała ją finansowo córka. Natasza jednak nadal żyła jak pustelnik asceta. Jej jedyną rozrywką były książki. Połykała je. Choć oczywiście nie czytała przyjemnych powieści z nurtu pop, milutkich romansów i wciągających kryminałów. Skądże. Natasza łatała luki w edukacji. Inwestowała w Szekspira, Tołstoja, Dostojewskiego, Dickensa, Joyce’a, Márqueza, Kafkę, Cortázara i innych wielkich pisarzy, którzy spędzili życie na zgłębianiu ludzkiej natury. Na półkach trzymała tylko klasykę. Miała nawet wątpliwości co do Charlotte Brontë i wartości artystycznej Dziwnych losów Jane Eyre, bo to przecież właściwie romans… Zupełnie nie znała się na literaturze, ale zanim po jakąś pozycję sięgała, zawsze czytała wszelkie możliwe recenzje i opracowania. Jak gdyby miała obawy, że czegoś nie zrozumie. I na tym kończyły się jej rozrywki. Nie folgowała sobie także, jeśli szło o jedzenie. Dlatego teraz Lena nie rozumiała wystawnej kolacji i obecności co najmniej kilku potraw, które Natasza ustawiła na stole w jadalni. Nie miała nawet pojęcia, że babcia potrafi coś takiego przyrządzić. Jak dotąd w jej wykonaniu spróbowała jedynie makaronu zapiekanego z żółtym serem i różnego rodzaju kasz polanych skromnymi sosami. Najczęściej Natasza gotowała ziemniaki, które zjadała z masłem lub śmietaną. Czasem też pozwalała sobie na kiełbasę z duszoną cebulką. Uwielbiała natomiast ciasta i słodycze, ale te zawsze kupowała, nigdy niczego nie piekła sama. Teraz jednak z kuchni dobiegał zapach piernika… Lena naprawdę nic z tego nie pojmowała. Babcia chciała się pokazać. I przed kim? Przed tym wciąż pijanym angielskim chudzielcem? Bo przecież nie przed własną wnuczką!

Milczenie dawało się jej już porządnie we znaki. Choć była – jak zwykle – głodna, kolejne kęsy przełykała z coraz większym trudem. Wreszcie ze złością rzuciła sztućce na talerz. Natasza i Artur poderwali głowy i spojrzeli na nią równocześnie. Ona też uważnie im się przyjrzała. Majestatycznym gestem sięgnęła po szklankę z wodą i upiła łyk. Miała dość tej całej szopki. – No dobrze – przemówiła. – Może sprzątniemy już to żarcie… – Nie wyrażaj się przy stole – syknęła Natasza, która nagle dziwnie pobladła. – Mam naprawdę w… gdzieś, czy jesteśmy przy stole, czy przy pługu! Teraz przestaniemy się wszyscy wygłupiać, a wy zaczniecie mówić. Znacie się, prawda? – Nie znam tego pana – oświadczyła wyniośle staruszka. Artur Adams przełknął ostatni kęs kurczaka z warzywami. Apetyt mu dopisywał. To zapewne skutki picia wódki… Lenę ogarniała coraz większa irytacja. Chłopak zerknął na nią i chrząknął. – To może ja… – zaczął niepewnie. Natasza pobladła jeszcze bardziej i chciała coś powiedzieć, ale Lena huknęła pięścią w stół. Babcię chyba to zaskoczyło, bo nie odezwała się słowem. – To może ty…? – podchwyciła, zwracając się do Artura. – Tak… Wydaje mi się, że powinienem paniom wytłumaczyć, skąd się tu wziąłem. – Doprawdy? – rzuciła z przekąsem. – Otóż jestem historykiem – dodał szybko, unikając wzroku Leny. – Pochodzę z Brighton, uczę historii w szkole średniej. Ale pracuję też nad doktoratem i… i… – I? – Już od dawna zbieram materiały o historii polskich Kresów Wschodnich. O tym piszę. Tę moją rozprawę. Natasza wstała od stołu tak gwałtownie, że krzesło z hukiem runęło na podłogę. Lena wycelowała w nią palec wskazujący. Usiłowała nie podnosić głosu, żeby żadnego z nich nie spłoszyć. – Siadaj – wycedziła. – A ty mów dalej. – No i… – Artur z zakłopotaniem urwał. – Mów! – krzyknęła. Plan niepodnoszenia głosu spalił na panewce. Z nerwów zaczęły jej drżeć ręce. Babcia, o dziwo, uniosła przewrócone krzesło i na powrót usiadła. Tutaj zdecydowanie działo się coś dziwnego… Artur podrapał się po czole tak mocno, że na skórze zostały czerwone ślady. Lena poczuła, jak ogarnia ją irracjonalny strach. – No tak, w porządku, to ja… – podjął przerwaną opowieść Artur. – Podczas swoich badań trafiłem na ślad dwóch majątków na Wileńszczyźnie. Chordyńskich i Winiewiczów. I… i do jednego z muzeów w Londynie przyszły zdjęcia. – Zdjęcia… – szepnęła Natasza, a wargi całkiem jej pobielały.

Lenie zrobiło się zimno. Nic już nie mówiła, tylko czekała, co usłyszy. Nie mogła go ponaglić ani też cofnąć czasu i sprawić, by wszystko było tak jak dawniej. Artur upił łyk herbaty. – Tak, zdjęcia. Przedstawiające dworek. Dwa dworki. Zacząłem szukać o nich informacji i… – Ale co to ma wspólnego z nami? – Lena nie wytrzymała. Adams kręcił i na pewno kłamał. Tylko jaki miał w tym cel? – A piersiówka? – wtrąciła się nagle Natasza. Mówiła tak cicho, że ledwie ją usłyszeli. – Piersiówka – odrzekł powoli Artur – również trafiła do muzeum. Została znaleziona w obozie jenieckim w Niemczech i… – Kłamiesz! – wypaliła Lena. – Albo jesteś złodziejem! – Słucham? Chłopak wyglądał tak, jak gdyby dostał w twarz. Tego się pewnie nie spodziewał. W ogóle jej nie znał. Jeśli myślał, że tak po prostu da sobie zamydlić oczy, to był w błędzie. – Mam uwierzyć, że dali ci te rzeczy z jakiegoś muzeum i ty tak po prostu przyjechałeś sobie z nimi do Polski? Albo kłamiesz, albo to ukradłeś. Artur westchnął ciężko, a Natasza ponownie uniosła się z krzesła. Lena pomyślała, że po raz pierwszy w życiu babcia naprawdę wygląda jak stara, schorowana i zwyczajnie zmęczona kobieta. Zachwiała się i przytrzymała stołu. Jej wzrok wyrażał więcej niż postawa. Czaił się w nim lęk. – Kłamiesz, prawda? – powiedziała spokojnie i spojrzała Arturowi Adamsowi w oczy. A on powoli pokiwał głową. – Myślałem – odezwał się ostrożnie – że może pani coś mi powie. Wiele rzeczy wiem. Ale też wielu nie rozumiem. Artur i Natasza patrzyli teraz na siebie badawczo. Lena wściekła się na dobre, przede wszystkim jednak zaskoczyło ją to, jak bardzo poczuła się pominięta. W tej osobliwej, niecodziennej sytuacji została nagle odstawiona na boczny tor. Zerwała się z krzesła i uderzyła dłonią w stół. – O co tu chodzi? Chcę wiedzieć! – zawołała. – Wyjedź stąd – rzekła Natasza, nawet na nią nie patrząc. – Rano nie chcę cię tu widzieć. Zamurowało ją, ale tylko na kilka sekund. Obeszła stół, chwyciła Nataszę za ramiona i obróciła ku sobie. – Nigdzie nie zamierzam jechać. Będę tu siedziała tak długo, aż wreszcie się dowiem, co to za jeden! – Machnęła ręką w stronę Adamsa. – I co ty masz z nim wspólnego? Ja nic… zupełnie nic o tobie nie wiem – dopowiedziała ciszej, prawie ze smutkiem.

Natasza nie wytrzymała jej spojrzenia. Odwróciła wzrok i przygryzła wargę. Przez chwilę wyglądała tak, jak gdyby chciała się rozpłakać. A przecież Natasza Silsterwitz nie płakała. Nigdy. Zaraz też wzięła się w garść. – Dobrze – oświadczyła niespodziewanie. – Opowiem ci jutro rano. – Opowiedz mi teraz. – Jutro. Rano – wycedziła babcia i ruszyła do drzwi. – Teraz jestem zmęczona. A on jeszcze nie wytrzeźwiał. Adams wykorzystał sytuację i również czym prędzej opuścił jadalnię. Lena została sama. *** Złość nie opuściła jej przez cały wieczór. Usiłowała oczywiście jeszcze się z nimi kłócić, walczyć o swoje. Wybiegła z jadalni i zdeterminowana pognała najpierw do sypialni babci, ale Natasza zdążyła się już zamknąć na klucz. Wszystkie pokoje w tym domu, oprócz salonu, miały zamontowane zamki. Kiedy Lena była dzieckiem, zawsze zastanawiała się nad celem takiego rozwiązania, ale gdy przyjeżdżała tu na wakacje jako nastolatka, uznała je za bardzo wygodne. Teraz oczywiście czuła tylko wściekłość. Szarpała za klamkę i wołała do Nataszy, by otworzyła drzwi, ale staruszka nie raczyła odpowiedzieć nawet jednym słowem. Lena pobiegła więc do pokoju Artura. On na szczęście nie zamknął się na klucz. Jeszcze. Z pewnością miał taki zamiar, ale uznał za stosowne najpierw skorzystać z łazienki. Kiedy go dopadła, przez ramię właśnie przewiesił sobie ręcznik. Na widok Leny spuścił wzrok. Czuła, że bez pozwolenia Nataszy nie będzie chciał z nią rozmawiać. A ponieważ nie mogła go wziąć na tortury i wymusić zeznań siłą, postanowiła zmienić strategię. Oparła się o ścianę i przyjęła swobodną pozę. – Skąd tak dobrze znasz polski? – zapytała. Artur Adams wydawał się zaskoczony. – No bo… – Urwał z zakłopotaniem. Powiedzieć, że ten człowiek ją denerwował, to nie powiedzieć nic. I najwidoczniej należał do tych, z którymi należało się obchodzić delikatnie. Lena spróbowała się uśmiechnąć, ale zdawała sobie sprawę, że próba nie zakończyła się sukcesem i w miejsce uśmiechu pojawiło się tylko groteskowe wykrzywienie warg. Hipokryzja i dwulicowość to nie były jej mocne strony, nie potrafiła udawać i nigdy też nie wykazywała się za bardzo talentem aktorskim. Kilka razy nawet z tego powodu ucierpiała. Ludzie nie zawsze lubią, kiedy mówi im się prawdę prosto w oczy. Bezpośredniość i szczerość nie każdy sobie ceni. A on? Jaki tak naprawdę był? Lena zrezygnowała ze sztucznego uśmiechu i wzięła głęboki wdech, żeby nieco się opanować. Na szczęście Adams wpatrywał się w dywan jak niewinna dziewica przed nocą poślubną. Tak na co dzień, ogólnie, w życiu, musiał sobie kiepsko radzić z kobietami…

– To znaczy wiesz – pospieszyła z pomocą – akcent masz średniawy i raczej irytujący, brzmisz, jak gdybyś cierpiał na alergię. Ale z gramatyką całkiem nieźle sobie radzisz. – Dziadek i babcia pochodzili z Polski – wyznał wreszcie, nadal na nią nie patrząc. Drgnęła. Jakieś elementy tej abstrakcyjnej układanki zaczynały nabierać sensu i łączyć się w większe fragmenty. Albo tylko tak jej się zdawało. Nadal niewiele z tego wszystkiego rozumiała. – O, naprawdę? – zapytała uprzejmie. – Kobieta i mężczyzna na tych twoich zdjęciach… To oni? Widziałam w szpitalu. Mówiłam ci. Zaczynała się przed nim tłumaczyć. Tylko tego brakowało… Artur Adams poczerwieniał i podrapał się mocno po czole, tak samo, jak zrobił to wcześniej w jadalni. Zrozumiała, że się denerwował i że udzielenie odpowiedzi na pytanie o stare fotografie sprawiało mu kłopot. Dlaczego? – Nie do końca – przemówił wreszcie. – Nie do końca? – powtórzyła jak echo. – Nie do końca są twoimi dziadkami? Wybacz, ale to bez sensu. – Nie mogę ci na razie nic więcej powiedzieć. Ona zdecydowała… że porozmawiamy rano. – Czyli działasz na jej usługach? – To nie tak. – Nie piśniesz słówka, dopóki ona ci nie pozwoli? Lena miała wrażenie, że ponownie niebezpiecznie skoczyło jej ciśnienie. Ten chudy Anglik aż się prosił, by go zamordować. Z papierów wynikało, że był od niej starszy o rok, a zachowywał się jak smarkacz. Nie miała zamiaru go niańczyć ani bawić się w podchody. Przesadzili oboje. Pijak i jędza. Tak, właśnie jędza. Skądś się ten przydomek wziął, nawet jeśli używała go tylko w duchu i nigdy nie wypowiedziała na głos. Wkurzyli ją. Lena poczuła się wykluczona, wyrzucona poza margines, nieważna. Prawie było jej szkoda siebie samej. Prawie było jej… smutno? Zaśmiała się złośliwie, ale też trochę żałośnie. Musiała wyjść z tego pokoju, zapanować nad emocjami, wziąć się w garść, zanim pomyśli o jakichś bzdurnych zachowaniach. Na przykład o płaczu. Albo też zacznie błagać Adamsa, by wyjawił jej prawdę, teraz, w tej chwili. Musiała przyznać przed samą sobą, że bardzo chciała wiedzieć. Dlaczego tu był i czego oczekiwał? Co wiedział? Dlaczego babcia pod jego wpływem zachowywała się tak dziwnie? Jaka tajemnica ich łączyła? Kim była para ze zdjęć? Jakie znaczenie miała stara piersiówka, na której widok Natasza prawie padła trupem? Pytania wciąż się mnożyły i przyprawiały Lenę o ból głowy. A najgorsze było to, że babcia w pierwszym odruchu nie zamierzała dzielić się z nią sekretem.

Poprosiła, by wyjechała. Nie chciała jej tu widzieć. Nie planowała udzielić jej wstępu do swojego świata nawet teraz, kiedy każdy dzień mógł się okazać ostatnim. Trzymała wnuczkę na dystans do samego końca. Lena nigdy nie sądziła, że może jej to sprawić aż tak ogromną przykrość. Adams uniósł głowę i zbliżył się o krok. W spojrzeniu, które jej posłał, dało się wyczytać współczucie, może nawet zrozumienie. Czyżby odgadł, o czym myślała? Poczuła, jak na powrót ogarnia ją złość. O nie, nie! Nie będzie jej współczuł! To on był tutaj obcy. On… – Przepraszam – powiedział cicho. – Nie przeszkadza mi twoja obecność. Dla mnie nie ma znaczenia, czy porozmawiam z Nataszą, kiedy ty tu będziesz, czy nie, a nawet wolałbym… – Nie ma znaczenia? – przerwała. Oderwała plecy od ściany, wyszła z pokoju i trzasnęła drzwiami. Zbiegła na dół, włożyła buty i kurtkę, po czym wypadła na dwór. Oddychała ciężko, a mróz szczypał ją w policzki. „Nie ma znaczenia”. Oczywiście, jej obecność w domu Nataszy nigdy nie miała znaczenia. Powinna o tym wiedzieć już od dawna. Matka wprawdzie powtarzała, że babcia po prostu taka jest, że nie każdy potrafi być czuły i ciepły. A jednak sama w głębi duszy wciąż rozpamiętywała pozbawione miłości dzieciństwo i chłodną obojętność Nataszy, dom zawsze czysty i zadbany, ale cichy, bez duszy. Dlatego teraz rekompensowała sobie przeszłość, urządzała kolacje i spotkania w gronie rodzinnym, dzwoniła do Leny trzy razy dziennie, wciąż zapewniała męża i córkę, że bardzo ich kocha, choć przecież świetnie o tym wiedzieli. Natasza była zimna i nieczuła. Nikogo nie chciała, nikogo nie potrzebowała. A jednak Lena wciąż z uporem do niej dzwoniła, pytała o zdrowie, ciągnęła za język, mimo że tamta nigdy nie miała ochoty na rozmowę i odpowiadała monosylabami. Teraz zdecydowała się wreszcie tu przyjechać, po dziesięciu latach nieobecności. Wprosiła się. Natasza wcale o tę wizytę nie zabiegała. „Nie ma znaczenia”. No tak. Oczywiście. Może faktycznie lepiej rano wyjechać? Może nie powinna pchać się na siłę tam, gdzie wcale jej nie chciano? Nie zdążyła jednak podjąć decyzji. W jej kieszeni zabrzęczał telefon, a na wyświetlaczu pojawił się obcy numer. Miała nadzieję, że to Marek dzwoni z jakiejś pożyczonej komórki. Jej osobisty fotoreporter i… kochanek? Nazywanie go zawsze sprawiało jej kłopot. W końcu kochankiem nie bywał regularnie, a jedynie na wspólnych wyjazdach. Podczas „przepustki” nigdy za Markiem specjalnie nie tęskniła, a też on nie tęsknił za nią. Dbał jedynie o to, by się za bardzo nie nudziła. Wcale nie poczułaby się obrażona, gdyby zadzwonił i wykrzyczał do słuchawki swoim zwyczajem, że właśnie jest „zajebista impreza we Wro, wsiadaj w auto i wracaj z tej dziury”. Robił tak często, za każdym razem ją denerwował i nigdy nie odpowiadała na te „zachęty” pozytywnie. Teraz jednak pewnie by go nawet

posłuchała. Marek w każdym polskim mieście miał znajomych, z którymi można było zrobić „zajebistą” imprezę. Odebrała telefon. Nie dzwonił Marek. W słuchawce usłyszała męski głos, który rozpoznała dopiero po chwili. – Hej, tu Wojtek. Pamiętasz mnie? Ten policjant, który odwiózł cię do domu, a później nudził się w szpitalu na warcie. Chłopak się roześmiał, a ją ogarnęło irracjonalne uczucie ulgi. Pojawiła się jakaś alternatywa, szansa na ucieczkę z tego nienormalnego domu, z chorej przestrzeni. – Cześć! Jasne, że pamiętam – odpowiedziała, starając się, by w jej głosie było słychać entuzjazm. – Przepraszam, na pewno zawracam ci teraz głowę. Chciałem zadzwonić, żeby… no, przypomnieć ci o sobie. Na wszelki wypadek. Jutro wypada mi wolna sobota. Jeśli nie masz planów, to może wybierzemy się na obiecaną kawę? Wojtek znowu się roześmiał, a Lenie naprawdę z przyjemnością się jego śmiechu słuchało. Nie było w nim niczego wymuszonego, sztucznego ani irytującego. Policjant wydawał się szczery i prostolinijny. Nie kreował się na macho w mundurze. Bardzo ją to ujęło. Zaczerpnęła tchu. – A na dziś już skończyłeś? – zapytała, zanim ogarnęły ją wątpliwości. W słuchawce na moment zapadła cisza. Usłyszała tylko kroki i odgłos wyłączanego radia. Szkoda. Właśnie puścili Hold Back the River Jamesa Baya. Lubiła ten numer. – Skończyłem – odezwał się znowu Wojtek. Głos mu lekko zadrżał. To było naprawdę… urocze? – W takim razie spotkajmy się dzisiaj. Teraz – zaproponowała. – Mówisz serio? – Pewnie. – Ale dochodzi dwudziesta pierwsza, a u nas raczej niewiele jest przyjemnych i cichych miejsc, w których można spędzić wieczór i porozmawiać, więc… – Zupełnie nic się nie znajdzie? – zapytała zaczepnie. – Wiesz, zaprosiłbym cię do siebie, tylko możesz to odebrać dwuznacznie. Jakby co, nie mam zamiaru… – Zaciągnąć mnie do łóżka? – Tym razem to Lena się roześmiała. – Trudno. Jakoś przeżyję. Gdzie mam przyjechać? Wojtek, bardzo uradowany, podał jej adres w Sobótce. – Lenka… – Tak? – Nie spodziewaj się pałacu, mieszkam w małej kawalerce. Ale właśnie skończyłem sprzątać i mam dobrą kawę. Jakby co.

– Jakby co, będzie idealnie. Do zobaczenia. Rozłączyła się i wróciła do domu tylko na chwilę, po torbę. Nie zamierzała się przebierać ani poprawiać makijażu. I tak wyglądała lepiej niż rano. W pośpiechu wsiadła do samochodu i uruchomiła silnik. Chciała odjechać stąd jak najszybciej. *** Nie od razu zaczął panikować. Słyszał je obie. Najpierw z domu wyszła Lena, odpaliła auto i odjechała z piskiem opon. Wcześniej Artur niechcący podsłuchał, jak rozmawiała z kimś przez telefon. Nie chciał być wścibski, ale dziewczyna stała na ganku, a okna pokoju, w którym go ulokowano, znajdowały się bezpośrednio nad drzwiami wejściowymi. Artur wciąż jeszcze nie otrząsnął się po ich niedawnej wymianie zdań. Lena wybiegła z pokoju tak nagle i wyglądała na naprawdę poruszoną. Pewnie zachowanie Nataszy dało się jej we znaki. Kobieta musiała być naprawdę okropną babką, złośliwą, zimną i nieprzyjemną. Szczerze współczuł Rajskiej. Pewnie wracała tutaj tylko z poczucia obowiązku. A ta Natasza dziwnie dobrze się trzymała, jak na swój wiek. Jednak jej charakterek… Artura coraz mniej dziwiły pewne rzeczy, których dotąd wolał zbyt drobiazgowo nie analizować. Lena w każdym razie wypadła wściekła z jego pokoju, po czym rozmawiała przez telefon na ganku. Słyszał, jak umawiała się z kimś w Sobótce. Na pewno z kimś płci męskiej. Ruszyła spod domu z piskiem opon, a zatem musiała tę osobę lubić i się do niej spieszyć. Arturowi, nie wiedzieć czemu, zrobiło się trochę przykro. Zaraz jednak przypomniał sobie, co czeka go jutro, i zaczął się bać. To odwlekanie nieuniknionego, ekstremalna emocjonalna gradacja stawały się nie do zniesienia. Ale przecież nie mógł popędzać Nataszy ani na nią naciskać. Obawiał się, że zrezygnuje z rozmowy i zamilknie na dobre, a była, nie oszukujmy się, posunięta w latach, więc czas w ogóle nie działał tutaj na niczyją korzyść. Natomiast on się uparł, by poznać prawdę. Czuł, że jest to winien nie tylko sobie. I oczywiście złożył komuś obietnicę… Po prostu musiał to zrobić. Przejść przez wszystko z odwagą, bez dramatyzowania. Tylko jak? Postanowił się przespać i naciągnął kołdrę na ramiona, ale sen nie nadchodził. Nic dziwnego. Po takim poranku? Przewracał się przez chwilę z boku na bok i kiedy wreszcie przybrał najwygodniejszą pozycję, a oczy zaczęły mu się kleić, z odrętwienia wyrwał go jakiś dźwięk. Usiadł na łóżku i zerknął na zegarek. Wskazywał dwudziestą drugą. Na dole wybrzmiały kroki. Czyżby Lena? Artur wygrzebał się spod kołdry, żeby sprawdzić, czy na podjeździe stał jej samochód. Wiedział jednak, że skoro wyjechała zaledwie godzinę temu, to raczej jeszcze nie wróciła. I miał rację. Na podjeździe było pusto. Artur wytężył wzrok. W mdłym świetle przydomowej

latarni na sekundę ukazała się jakaś postać. Nie, nie jakaś! Artur świetnie wiedział, kto to był. Od razu rozpoznał lekko przygarbioną, ale wciąż niemal modelową sylwetkę i sprężysty krok. Natasza Silsterwitz miała na sobie ciemny płaszcz, a na głowę zarzuciła szal. Szybko zniknęła mu z oczu, ale Artur zauważył, że udała się nie w stronę Sulistrowic, tylko w kierunku przeciwnym. Do lasu. Dlaczego ta dziwna stara kobieta wybrała się o dwudziestej drugiej do lasu? Oszalała? A może chciała uciec? Uniknąć czekającej ją o poranku rozmowy? Artur poczuł, jak gardło ściska mu strach. Nawet zaklął pod nosem. Przez głowę przemknęły mu niewesołe obrazki. Natasza Silsterwitz zamarznięta w lesie. Martwa… Tak właśnie pomyślał. I to przez niego! Przez to, że przyjechał tutaj z jakiegoś Brighton i chciał wywlekać jej przeszłość. Tak, zabił ją! Zabił… Usiadł na łóżku i ukrył twarz w dłoniach. A potem wybuchnął śmiechem. Zabił! Dobre sobie! To on zaczynał tracić rozum i tworzyć absurdalne teorie. Natasza Silsterwitz mieszkała w tych stronach od dwudziestu lat i na pewno znała okoliczne lasy. Może miała taki zwyczaj, że po nocach wychodziła sobie na spacery? Starsi ludzie nie potrzebują dużo snu. Artur poczekał, aż serce przestanie tłuc mu się w piersi jak szalone, i położył się do łóżka. Ale nie zasnął. Nadal kręcił się i przewracał z boku na bok. Nie mógł przestać spoglądać na zegarek i z rosnącym przerażeniem liczył upływające godziny. Pierwsza okazała się momentem przełomowym. Bo jeśli ktoś tkwił w lesie o pierwszej w nocy, w dodatku w zimie, sytuacja zaczynała się robić poważna. A tutaj chodziło o nią! Artura zlał zimny pot. Wyskoczył spod kołdry i wybiegł z pokoju, zapalając po drodze wszystkie światła w domu. Miał jeszcze nadzieję, że może na chwilę zapadł w sen i tym samym przeoczył powrót Nataszy. Ale nie, jednak nie. Nigdzie jej nie było. Wrócił do pokoju, złapał telefon i dres, który dała mu Lena, po czym popędził do kuchni. Na lodówce przyklejony był jej numer. Wystukał go, jednocześnie wciągając spodnie. Odebrała dopiero za trzecim razem. Była poirytowana. – Słuchaj no! Kimkolwiek jesteś, kup sobie zegarek! – krzyknęła. – Lena!!! – wydarł się równocześnie Artur. – Natasza zniknęła! W słuchawce wybrzmiał sygnał wolny.

IV.

Każdy patrzył przez swoją szybę. Z fotela pasażera Lena miała najlepszy widok – spoglądała przed siebie i w prawo, kręciła głową i wyciągała szyję, aż rozbolał ją kark. Policjant Wojtek chciał wezwać posiłki i wrzucić koguta na dach, nawet za cenę narażenia się przełożonym, ale w porę go powstrzymała. Jako że w grę wchodziła starsza osoba, która wybrała się w mroźną noc do lasu, pewnie nie dostałby nagany, ale Lena wolała z tym zaczekać. Postanowiła najpierw sprawdzić ulubiony szlak babci, prowadzący na szczyt Ślęży. Tak naprawdę nie był to szlak, a raczej wydeptana ścieżynka, którą chadzali tylko stali bywalcy. Jednak teraz dróżka na pewno zamarzła, bo było dobrze po północy, a od jakiegoś czasu padał śnieg i temperatura spadła mocno poniżej zera. Zima naprawdę wszystkich w tym roku zaskoczyła, zwłaszcza tutaj, w okolicach Wrocławia, które uchodziły za najcieplejszy rejon w Polsce. Lena pomyślała, że w lutym wybierze się tam, gdzie jest sto razy zimniej. To miejsce, odległe o tysiące kilometrów, leżące daleko od znanego jej świata, przyciąga z dziwną, niewytłumaczalną siłą. Myśli o nim od dawna, a dziś zaczęła się zastanawiać, czy to już obsesja. Kiedy zadzwonił Artur, była właśnie w trakcie swojej opowieści. Wojtek okazał się sympatycznym i wzorowym gospodarzem, zaparzył herbatę, włączył muzykę – najpierw uprzejmie zapytał, jakiej słucha – i postawił na stole pierniczki. Zostały mu ze świąt. Jego matka upiekła. Lenie od dawna z nikim nie rozmawiało się tak dobrze. Miała dość zajmowania się sobą, więc skłoniła do zwierzeń Wojtka. Pytała o pracę w policji, mieszkanie w Sobótce, hobby, życie prywatne. Nie miała zahamowań. A jemu najwyraźniej w ogóle to nie przeszkadzało. Mówił ze

swobodą, żadnego pytania nie pozostawił bez odpowiedzi. „Mieszkam tu, od kiedy narzeczona zostawiła mnie dla wrocławskiego gitarzysty z jakiegoś alternatywnego zespołu. Powiedziała, że tryb życia tamtego faceta jest bardziej ekscytujący i każdy dzień z nim to fascynująca przygoda. Myślałby kto! A to przecież ja, z nas dwóch, jestem policjantem!” – oznajmił prawie z rozbawieniem. Kupił ją tym zdaniem. Pogodą ducha. Faktem, że nie chował urazy, nie nazywał narzeczonej „zdzirą”, a gitarzysty „chujem”, jak zrobiłoby wielu innych na jego miejscu. Naprawdę – tacy ludzie to wymierający gatunek. Postanowiła opowiedzieć mu o swoich planach na najbliższą przyszłość. Kiedy oznajmiła, że w lutym wybiera się do Workuty, Wojtek z wrażenia rozlał herbatę. „Do Workuty? Nie mów mi, że do tej za kręgiem polarnym. Tej na Syberii. Tej, wokół której były kiedyś rozlokowane łagry. Mam nadzieję, że na świecie jest jakaś inna, normalna Workuta” – powiedział słabo. Pokręciła głową. Właśnie tam się wybierała. Na temat Gułagu przeczytała już chyba wszystkie książki, spotykała się z byłymi więźniami łagrów, z zesłańcami – z każdym, kto chciał z nią porozmawiać o przeszłości. Ale wciąż czuła niedosyt. Jedna z byłych więźniarek, prawie stuletnia staruszka, tłumaczyła, że tam już nic nie zostało. Tylko smutne miasto, wyludniające się z każdym dniem, komunistyczne bloki i rozpadające się kamienice, a wokół zimne pustkowie. Obozów już nie ma, a teren zasypano węglem i żwirem. Ta staruszka, jako jedna z nielicznych, wróciła po latach do Workuty. Na krótko, na chwilę. By silniej odczuć to, co udało jej się przetrwać, by stanąć oko w oko z demonami przeszłości i powiedzieć: „Wygrałam z wami”. Zazwyczaj ludzie nie chcieli tam wracać, chowali wspomnienia o Workucie na samo dno świadomości, jak najgorsze koszmary, które nie mają wstępu do świata żywych. A Lena czuła, że musi tę przestrzeń zobaczyć na własne oczy, musi w nią wkroczyć. Pooddychać choć przez chwilę tamtejszym powietrzem. Kiedy z początkiem stycznia przyjechała do Nataszy, od razu opowiedziała jej o swoich planach. Jeśli oczekiwała zrozumienia i błogosławieństwa, to się przeliczyła. Babcia na nią nawrzeszczała. Że w głowie jej się z nudów przewraca, skoro pcha się w takie miejsca, i lepiej byłoby, gdyby poszła do biura na sekretarkę albo zaczęła rodzić dzieci. Bo to jest światu potrzebne. Ludzie wykonujący normalną pracę i wychowujący nowe pokolenia. „Nic nikomu nie przyjdzie z grzebania się w przeszłości. W życiu wcale nie chodzi o to, by dotrzeć jak najdalej”. Natasza jak zwykle kończyła wypowiedź swoją ulubioną mantrą. Wojtek jednak wydawał się poruszony. Słuchał Leny z błyskiem w oku, choć i on poprosił, by się nad tym wszystkim dobrze zastanowiła. Składała mu właśnie obietnicę, że będzie na siebie uważała, kiedy uświadomiła sobie, że jej telefon dzwoni już po raz trzeci. Zirytowała się. Spodobał jej się Wojtek i liczyła na to, że ich wspólny wieczór jednak nie zakończy się przy herbacie i pierniczkach.

I się nie zakończył. Trzeba uważać, jakie się ma marzenia, i zawsze je precyzować. Lena zerknęła z ukosa na policjanta, który z zapamiętaniem kręcił kierownicą. On pewnie również nie wyobrażał sobie nawet, że będzie po nocy szukał w lesie starej, szalonej kobiety. Co jej strzeliło do głowy? Lena wciąż zadawała sobie to pytanie, choć w głębi duszy znała odpowiedź. Natasza chciała uniknąć porannej rozmowy. Konfrontacji z Arturem. Musiała się go naprawdę bać. Tylko dlaczego? Kim był ten człowiek? Przypomniała sobie, jak wyglądał, kiedy podjechali po niego z Wojtkiem. Ponownie włożył dres, który dała mu rano, a na ramiona narzucił swój elegancki płaszczyk, nieco sfatygowany przez kontakt ze śniegiem. Prawie się roześmiała, choć tak ogólnie Artur Adams wciąż budził w niej mordercze instynkty. Pokrótce wtajemniczony w sytuację Wojtek posłał Anglikowi ostrzegawcze spojrzenie. Od razu wiedziała, że ci dwaj sympatią do siebie raczej nie zapałali. Mimo to na poszukiwania Nataszy wyruszyli we trójkę. Zabranie Wojtka okazało się najrozsądniejszą decyzją Leny. Ona sama nie była w tych rejonach od dawna, a Artur nigdy. Wyglądał zresztą na takiego, co to na widok dzika mdleje. Już sam fakt, że o świcie chodził ubrany w garnitur i pod krawatem, wiele o nim mówił… A Wojtek zachował zimną krew. Kiedy Lena uznała, że babcia pewnie wybrała się na szczyt Ślęży, podjechał autem najwyżej, jak się dało. Pieszo pokonali tylko ostatni odcinek. Gdy już dotarli do celu, ogarnęło ją poczucie beznadziei. Zrozumiała, że jeśli babcia naprawdę chciała zniknąć, nie przyszłaby tutaj. Lena znała przecież jej ukochaną frazę. Kiedy ktoś używał przy Nataszy słowa „najdalej”, ona zawsze wzruszała ramionami i kwitowała, że dla niej „najdalej to jest na Ślężę i z powrotem”. I rzeczywiście. To był najdłuższy dystans, jaki pokonywała pieszo. Wciąż, mimo sędziwego wieku, potrafiła się na tę Ślężę wspiąć. Wszyscy ją za to podziwiali. Lena krzyknęła z bezsilności i zacisnęła dłonie w piąstki. Wojtek i Artur przestali wywrzaskiwać w przestrzeń imię Nataszy. – Co się stało? – zapytał któryś z nich. – Jestem głupia! Głupia! Dlaczego pomyślałam, że ona przyjdzie tutaj?! Wiedziała przecież, że właśnie tutaj będę jej szukać! Niech to szlag! – Uspokój się, przecież… – Kurwa! – skomentowała jeszcze i dopiero teraz spojrzała na swojego rozmówcę. Adams. Oczywiście, ten cholerny akcent. – A ty mi się nawet nie pokazuj na oczy! Przez ciebie to wszystko! Kim ty jesteś? Rzuciła się w stronę Artura i szarpnęła go za poły płaszcza. – Kim jesteś?! Czego chcesz?! Jeżeli zamierzałeś ją szantażować, to już lepiej weź mnie na celownik. Natasza raczej nie ma ci z czego zapłacić, a… ja ewentualnie mogę skądś pożyczyć. Tylko mów, o co ci chodzi! Teraz! – Lena! – Tym razem to Artur wrzasnął. Po raz pierwszy, odkąd się tutaj

pojawił, nie licząc wykrzyczanej do telefonu informacji o zniknięciu Nataszy. – Jaki szantaż, co ty gadasz?! Ja tylko chciałem porozmawiać! Tylko porozmawiać. Ja… – Ja! Ja! Co ty? No?! Wyduś to wreszcie! Szarpnęła Artura mocniej, a on złapał ją za nadgarstki. Zaczęli się szamotać i Wojtek, który dotąd obserwował ich z rosnącym zdumieniem, teraz uznał, że pora na interwencję. Chwycił Lenę w pasie i odciągnął ją od Artura. – To przez ciebie wszystko! – zawołała jeszcze. – Nie powinnam była zostawiać jej z tobą samej. A może ty ją już zamordowałeś, co? Powiedz! Powiedz mi… o co tu chodzi… Wojtek trzymał ją tak mocno, że nie była w stanie się wyrwać. Opadła z sił i – ku swojemu własnemu zaskoczeniu – zaniosła się szlochem. Tylko tego brakowało, żeby się rozkleiła. I z czyjego powodu? Starej, złośliwej kobiety, która miała swoją wnuczkę, tak jak i pewnie całą ludzkość, w głębokim poważaniu. – Lenka… – usłyszała nagle szept Wojtka. – Czego? – burknęła, dalej chlipiąc. – Spójrz tam. Uniosła głowę. I wtedy ją zobaczyła. Stała kilka metrów od nich, tuż przy schodach prowadzących do kościoła. Ciemny płaszcz i szal wyraźnie odcinały się na śnieżnobiałym tle. Lena ruszyła biegiem w stronę Nataszy, a kiedy już przed nią stanęła, ze zdumieniem zauważyła, że tamta drży. A przecież nigdy nie drżała. Ze zdenerwowania czy z zimna – wszystko jedno. Lena zdecydowanym ruchem zdjęła kurtkę i zarzuciła babci na plecy. Po upływie sekundy na jej własnych ramionach wylądowała kurtka Wojtka i płaszczyk Artura. Chłopcy poszli pewnie w tej kwestii na kompromis. Wszyscy stali się nagle bardzo uczynni. – Babciu – powiedziała cicho Lena. Gardło miała spuchnięte. – Co ty wyprawiasz? – Mam już dość – odrzekła Natasza. Wydawała się teraz zupełnie inna, obca, bezbronna, zrezygnowana. – Co ty mówisz? – Wiedziałam, że nie ucieknę. – Babciu… – Chciałam, żeby już był koniec. – Babciu! – Lena przestała wycierać łzy, które teraz zamarzały na jej policzkach. – Ale darliście się po całym lesie. Wiedziałam, że nie dacie człowiekowi spokojnie umrzeć. No to przyszłam. – Chodźmy do domu – poprosiła. Natasza potulnie pokiwała głową. Zgarbiła się mocniej niż zwykle i wydawało się, że każdy krok sprawiał jej trudność. Lena objęła babcię

i podtrzymała. Słyszała, jak Natasza szepcze pod nosem, chyba sama do siebie: – Chodźmy, chodźmy. Jeśli nie ma innego wyjścia, to chodźmy. *** Znowu dała się prowadzić, jak kiedyś. Pozwoliła, by ktoś zamknął za nią drzwi. Nie opierała się. Wtedy również chciała, by wywieźli ją jak najdalej – od domu, oswojonych miejsc i znanych ludzi. Od przeszłości. Od siebie samej. Szybko się przekonała, że choć łatwo porzucić przestrzeń, obiekty i osoby, nie można uciec od wspomnień i emocji. Tak jak nie ma sposobu, by oderwać się od siebie samej, zamknąć kilka kłopotliwych klapek w umyśle, zamazać obrazy, wyciszyć dźwięki, zdławić wyrzuty sumienia. To, co najgorsze, czyli pamięć i wrażliwość, wzięła ze sobą. Tam – najdalej. Zrozumiała też, że coś takiego jak „najdalej” nie istnieje. Kiedy posadzono ją w samochodzie i zapięto pasem, pilnowała, by nie podnieść wzroku. Obserwowała swoje dłonie i myślała o Mili, która płakała. Natasza zazdrościła jej tych łez, a jednocześnie czuła wobec niej umiarkowaną pogardę. Dziewczyna kreowała się na twardą, wytrzymałą, ambitną i ogólnie – jak to się teraz mówi – cool. Żadnej ckliwości, babskich wzruszeń i niepotrzebnych emocji, bez których człowiek mógł się obejść. A teraz wyszło szydło z worka. Mila była jednak bardzo ludzka, więc reagowała po ludzku, kiedy znalazła się w sytuacji ostatecznej. Tak zachowuje się tylko ktoś, kto potrafi kochać i kto ponosi stratę. Co oznaczało, że… Mila kochała Nataszę. Na przekór zdrowemu rozsądkowi i wobec kompletnego braku wzajemności. Dlaczego? Natasza nie potrafiła odwdzięczyć się tym samym. Teraz już nie umiała pokochać nikogo i niczego. Nie była również w stanie płakać. Przed laty, tam, najdalej, obiecała sobie, że już nigdy nie uroni ani jednej łzy. Widziała kobiety, które płakały. Dzieliły się na dwie grupy. Jedne płakały, by poczuć ulgę, dzięki temu były w stanie przetrwać, egzystować dalej, pokonywać każdy dzień i wciąż na coś czekać, mieć nadzieję, że los się jeszcze odwróci. Drugie płakały z rozpaczy, bezsilności, złości, smutku, bólu, zmęczenia i… głodu. A po takim płaczu w głowie często rodziły się niemądre myśli. Chęć, by skończyć z tym wszystkim od razu i niczego już nie przedłużać. Albo też pragnienie, by przetrwać za wszelką cenę, pójść na kompromis, wybrać drogę na skróty i łatwiejszy chleb. Natasza przez chwilę należała do tej drugiej grupy, ale… nie z własnej woli. Śmierć była na wyciągnięcie ręki, ona jednak za bardzo się bała, by wykorzystać którąś z szans. A łatwy chleb często okazywał się niewyobrażalnie gorzki. Choć przecież – kiedy jest się naprawdę głodnym, człowiekowi staje się obojętne, co je. Jechali długo czy krótko? Natasza nie miała pojęcia. Podróż samochodem policjanta sprowadzała się dla niej do obserwowania własnych dłoni, a później – przez krótką chwilę – drzew przesuwających się za szybą. Czuła obecność Mili i jej

wzrok. Wnuczka usiadła tuż obok, na tylnym siedzeniu. Przed sobą Natasza mogła dostrzec czubek głowy Artura Adamsa. Starała się nie patrzeć w tamtym kierunku. W ogóle niewiele było tutaj kierunków, w które mogła patrzeć bez lęku. Dopiero w domu, kiedy wszyscy zgromadzili się w kuchni, odczuła powagę sytuacji. Stanęli przed nią we trójkę. W szeregu. Nie znosiła, kiedy ludzie ustawiali się w taki sposób. Oczywiście – miała złe skojarzenia. Ale oni patrzyli na nią tak, jak gdyby faktycznie przejęli się tym, co zamierzała zrobić. Nie rozumiała dlaczego. Niewiele potrzebowała. Tylko chwili spokoju i samotności, ciemności i przenikliwego zimna, które wreszcie zamieniłoby się w błogie ciepło. Raz już poznała ten stan. Wtedy również ktoś się zjawił i powtarzał: „Dziewuszka, dziewuszka. Budź się!”. Ale oni, ci tutaj, wykrzykiwali jej imię w pustkę. Tylko patrzeć, a na Ślężę zbiegłaby się cała okolica, by w lesie szukać „starej Niemry”. Boże… W ogóle jej nie znali. Powinni odpuścić sobie poszukiwania. A może to właśnie była wyczekiwana przez Nataszę całe życie kara? Fakt, że wciąż nie mogła umrzeć? Spojrzała na nich. Milena z zapuchniętymi oczami. Artur Adams przerażony i rozdygotany. Policjant poważny, ze stężałą twarzą. On był tutaj przypadkowym bohaterem. On… z pewnością nie da się tak łatwo wyprosić, będzie chciał zostać, posłuchać. Natasza odkryła, że opór jakoś w niej osłabł. W gruncie rzeczy może to i lepiej. Policjant. Stróż prawa. „Pan władza”. Miała nadzieję, że wstąpił do policji, bo był idealistą, przynajmniej na początku. Chciał naprawiać świat, wprowadzać ład i porządek. Był młody. Może jeszcze nie przeżarł go cynizm? Ktoś taki powinien usłyszeć jej historię. Natasza obróciła się do nich plecami i podeszła do kuchennego blatu. Włączyła czajnik. Miała ochotę na herbatę z miodem i cytryną. Z szafki nad zlewem wyjęła cztery kubki. *** Artur z trudem panował nad emocjami. Nie potrafił poradzić sobie z tą sytuacją, nigdy wcześniej nic podobnego go nie spotkało. Nie doświadczał równie silnych wrażeń, poza najbliższą rodziną o nikogo się nie bał, z nikim się nie kłócił, na nikogo nie krzyczał. W jego domu rodzinnym w Brighton zawsze panował spokój. Rodzice sprzeczali się na angielską modłę, flegmatycznie i dostojnie. Artur zastanawiał się, dlaczego w matce nie budził się od czasu do czasu słowiański temperament, ale doszedł do wniosku, że to przez dziadków. Przez to, jacy byli, jakimi się stali po wojnie. Widział w nich zawsze niezwykle spokojnych, pogodnych i otwartych ludzi. Zasadniczych, ale radosnych. Paradoksalnie – po tym wszystkim, czego w życiu doświadczyli. Odnosili się do siebie z szacunkiem, a kiedy wychodzili na spacer, babcia zawsze wsuwała dłoń pod prawe ramię dziadka. Urządzali sobie wycieczki wzdłuż plaży, jeździli do kina, a wieczorami

zawsze długo rozmawiali. Energią mogliby obdzielić kilkunastu współczesnych dwudziestolatków. Żyli pełnią życia. To za ich sprawą w domu wytworzyła się osobliwa atmosfera, której Artur nigdy nie potrafił w pełni opisać. Dlatego też zawsze czuł się bezpieczny i akceptowany, dlatego z łatwością podjął decyzję, by postępować jak „porządny chłopak”. W szkole z niego szydzono, owszem, ale nauczył się to ignorować. Nie znał uczucia wściekłości, nigdy nie zakochał się na zabój, nieczęsto doświadczał smutku wielkiego na tyle, by się rozpłakać. Jedynie przez dziadka – przez to, co się z nim stało, i pod wpływem jego opowieści – czasem szybciej biło mu serce. Ale to było jak słuchanie legend. Wiadomo, że w każdej legendzie tkwi ziarno prawdy, które przykryte jest jednak grubą fabularną warstwą. W życiu Artura dominującym uczuciem okazała się ciekawość. To ona popychała go do szukania prawdy, zdzierania warstwy po warstwie i zaglądania pod spód. Ona przywiodła go tutaj. Ciekawość i… miłość. Do tych, którzy nie zdążyli pozamykać w swoim życiu wszystkich spraw. Na szczycie Ślęży wydarzyło się coś dziwnego i – chyba – ważnego. Zaskoczyła go nie tylko Natasza, zupełnie inna, złamana, prawie smutna. Artura zdumiało również zachowanie Leny, jej wrzask, łzy, nagle obudzona agresja. Dziewczynie puściły wszelkie hamulce. On również na nią krzyknął, ale w głębi duszy był zafascynowany, że tak można. Że człowiek jest w stanie wyjść ze swojego bezpiecznego kokonu i nie bać się pokazać emocji. Oczywiście – nie znał Leny. Istniało prawdopodobieństwo, że ona po prostu taka była. A jednak… szczerze w to wątpił. Tam naprawdę coś musiało się stać. Artur czegoś dokonał, sprowokował przełom w relacjach Nataszy i Leny. Nie spodziewał się takiego obrotu spraw. I nie przewidział, że w nim samym coś pęknie. Że poczuje się nagle zupełnie inną osobą niż ten miły, spokojny, wciąż dość młody chłopak, którym był jeszcze wczoraj. Zapatrzony w jasną stronę życia. Chroniący się w oswojonych miejscach, pielęgnujący bezpieczne emocje. Stara kobieta, która teraz wlewała wrzątek do imbryka, musiała doskonale wiedzieć, jak jest po tej drugiej, ciemnej stronie. Śledził każdy jej ruch. Patrzył, jak kroiła cytrynę i układała plasterki na talerzyku. Z szafki wyjęła słój miodu. Zegar wskazał trzecią nad ranem, ale żadna z osób zgromadzonych przy kuchennym stole Nataszy Silsterwitz nie czuła się senna. Artur zerwał się z krzesła i pobiegł na górę, do swojego tymczasowego pokoju. Po chwili wrócił ze zdjęciami i piersiówką. Położył je ostrożnie na stole. Natasza na chwilę przymknęła oczy, a później wzięła do rąk kopertę i wyjęła z niej plik fotografii. Przerzuciła kilka i zatrzymała się na dłużej nad jedną. Ku zaskoczeniu wszystkich wargi staruszki wykrzywiły się w coś na kształt uśmiechu. Ułożyła zdjęcie na blacie tak, by wszyscy mogli je zobaczyć. Pokiwała głową i wzięła głęboki wdech. – Nigdy nie lubiłam tej sukienki – powiedziała.

[1] Porządek musi być!

1936 – 1939 Wileńszczyzna Indianka

Uwierało mnie to, co miałam. Swoją postawą budziłam oczywiście powszechne zgorszenie, bo nie zachowywałam się tak, jak przystało na pannę z dobrego, szlacheckiego domu. Zawsze czułam się wyobcowana, nie na miejscu. Jak gdybym znalazła się w przestrzeni ziemiańskiego dworku przypadkiem, rzucona tam przez przewrotny los zamiast kogoś innego, kto znacznie lepiej odegrałby przypisaną mu rolę. Byliśmy zresztą dziwną rodziną. Mój ojciec urodził się na Wileńszczyźnie i tutaj mieszkali jego przodkowie, ale matka pochodziła z Niemiec. Z Berlina, o którym często opowiadała z błyskiem w oku. Od dziecka sporo się nasłuchałam na temat berlińskich zabytków, pałaców, muzeów, kawiarni i domów mody. Nie miałam pojęcia, dlaczego ta światowa kobieta wyszła za mąż za polskiego ziemianina z Kresów Wschodnich i zamieszkała w dworku, w którym wodę do kąpieli grzało się na piecu, a łazienka była stosunkowo nowym udogodnieniem. Ojciec oczywiście nie należał do biednych, ale matka, dziewczyna z zamożnej berlińskiej rodziny, córka bankiera, była przyzwyczajona do innych standardów. No cóż. Chyba faktycznie była to miłość. Słynna, wielka, opisana w literaturze na wszelkie możliwe sposoby i zdolna pokonać każdą przeszkodę. Zaraz po ich ślubie sąsiedzi usiłowali ustalić, kto popełnił mezalians – świeżo upieczony mąż czy raczej młoda żona? Moja matka, Heidi Hübner, pochodziła z bogatszej rodziny i otrzymała bajeczny posag, ale pradziad był jednak, cokolwiek by mówić, mieszczaninem i dorobkiewiczem. Jedyne, co miał, to głowę na karku, dzięki której udało mu się zbić fortunę. Heidi zawsze podkreślała, że w życiu nieważne jest to, kim się urodzisz, ale to, kim się staniesz. A do sukcesu prowadzi ciężka praca, która czyni cię panem swojego losu, pozwala ci się całkowicie wyzwolić – od społecznych układów, koneksji i koligacji, od czyjejś protekcji i finansowo-emocjonalnych uzależnień. Moja matka lubiła patos. Często powtarzała w swoim ojczystym języku sentencję: praca czyni wolnym. Arbeit macht frei[1]… I wierzcie mi – w jej ustach nigdy nie zabrzmiało to źle. Wtedy takie hasło nikomu nie kojarzyło się jeszcze z wynaturzeniami wojny. A mój ojciec? Pochodził ze szlacheckiej rodziny z długą tradycją. Wszystko i wszystkich można było tam znaleźć. Bojowników o niepodległość, poetów, muzyków, wynalazców, geografów i kartografów, podróżników, ziemian w typie sarmackim, królewskich dworzan, a nawet – w zamierzchłych czasach – pretendentów do polskiego tronu. W naszym dworku, murowanym, nie drewnianym, w przeciwieństwie do wielu innych dworków na Kresach, mieliśmy

bardzo bogatą galerię wizerunków przodków. Każdy wymalowany w zgodzie z trendami, jakim hołdowali kolejni artyści. A zatem na modłę renesansową, barokową, klasycystyczną i tak dalej… Dzieciństwo kojarzę właśnie z podobiznami Hordyńskich, którzy zawsze patrzyli na mnie ze ścian, kiedy przechodziłam obok. Działali mi na nerwy. Ojciec w każdym razie, choć szczycił się swoim pochodzeniem, też miał sporo „dorobkiewiczowskiego” oleju w głowie. Nie pisał poezji i nie grywał na fortepianie, za to majątkiem zarządzał sprawnie i podejmował dobre decyzje. Korzystał z usług ekonoma – ale czy był od niego mniej ze wszystkim obeznany? Nie sądzę. Znał się na rolnictwie i udawało mu się, jako jednemu z nielicznych kresowych ziemian, uniknąć stopniowego wyprzedawania swoich terenów. Chłopi mieli u Hordyńskiego naprawdę dobrze, na nic nie narzekali. Teraz brzmi to jak opowieść o przedwojennej sielance, przetworzony po raz kolejny mit złotego wieku. Ale właściwie… tak było. Ojciec uwielbiał polowania w dawnym, wielkopańskim, Mickiewiczowskim stylu, spotkania towarzyskie, nawet bale. Matka patrzyła na to z pobłażliwością. Pozwalała mu na tę słabość, choć w głębi duszy musiała z męża odrobinę drwić. Bale, polowania, obchodzenie włości z dwoma psami, sąsiedzkie wizyty i rewizyty… Heidi z pewnością nie raz zdawało się, że przeniosła się w czasie o wiek wstecz. Jak się miała ta kresowa obyczajowość do swobodnego Berlina, z jego kawiarniami i kabaretami? Kiedy skończyłam piętnaście lat, po raz pierwszy zapytałam o to matkę. Roześmiała się. Opowiedziała mi trochę o berlińskim domu Hübnerów, o kobietach palących papierosy, pijących alkohol i rozprawiających ze swobodą na temat aktów „jakiegoś tam nowego artysty”. Mój dziadek, zwany po prostu starym Hübnerem, był postępowy, dobrze wykształcił córkę i pozostawił jej sporo wolności. Okazał się w swoich postanowieniach konsekwentny nawet wtedy, gdy zdecydowała się poślubić polskiego ziemianina. Jedynie brat Heidi zgłosił obiekcje. Uważał, że powinno się zachowywać „czystość narodową” i „nie mieszać się”. Matka zawsze bladła odrobinę, kiedy mówiła o swoim bracie. Raz na jakiś czas powtarzała, że właśnie „przez takich jak on” wolała opuścić Berlin i wyjechać możliwie najdalej. Oczywiście nie rozumiałam wtedy, co miała na myśli. A Heidi nie przewidywała nawet, że wartości wyznawane przez jej brata i to, kim się później stał, uratują mi życie podczas niemieckiej okupacji Wileńszczyzny… Wtedy, w tysiąc dziewięćset trzydziestym szóstym, kiedy jako nieopierzona piętnastolatka z wypiekami na twarzy słuchałam opowieści mojej matki o dalekim postępowym Berlinie, obie nie myślałyśmy jeszcze o żadnej okupacji. We mnie z wolna rodził się bunt. Nie miałam pojęcia, skąd się brały wszystkie te negatywne uczucia, które zaczynały nade mną górować. Uważnie obserwowałam swoje otoczenie i starałam się wyciągać wnioski, wypracować sobie własną optykę

patrzenia na świat i dostrzegania tego, co najważniejsze. A jednak… wciąż nie potrafiłam dotrzeć do ich źródeł. Wszystko, co widziałam, wydawało mi się nieistotne. Powtarzalność zjawisk, wydarzeń i ludzkich zachowań zabijała mój młodzieńczy entuzjazm, wyzwalała zobojętnienie i stępiała zmysły. Szukałam czegoś, co obudziłoby we mnie ekscytację, co by mnie porwało i zagarnęło bez reszty. Nic podobnego się jednak nie pojawiało. Choć otaczałam się ludźmi, czułam się tak, jak gdybym została zupełnie sama. Matka potrafiła zdobyć się wobec ojca na pobłażliwość i znalazła swoją przystań – teraz to wiem – najdalej od Niemiec, w których rodziły się nastroje faszystowskie. Ojciec udawał, że czas stoi w miejscu i należy po prostu uprawiać własny ogródek. Mój starszy brat, Andrzej, chciał być artystą. Jego plany na przyszłość nie obejmowały dziedziczenia dworu i zgłębiania wiedzy na temat melioracji. Od razu zapowiedział, że po śmierci ojca wszystko sprzeda, a pieniądze zainwestuje w swoją karierę malarską. Choć oczywiście łudził się, że zanim to nastąpi, on zdąży już odnieść sukces i o jego prace będą się biły największe europejskie i amerykańskie galerie. Ojciec nie zamierzał na to pozwolić. Pokłócili się pewnego dnia okropnie i Andrzej wyjechał. Przez jakiś czas nie wiedzieliśmy dokąd, ale wreszcie się odezwał. Wysłał do matki kartkę pocztową, a później puszkę angielskiej herbaty. Zamieszkał w Londynie i zaczął studiować malarstwo, tak jak sobie wymarzył. Wkrótce kontakt z nim zupełnie się urwał. Nie wiem, czy przeżył wojnę. Herbata natomiast stała się sensacją na kilku przyjęciach. Jak gdyby było się czym ekscytować. I tak to właśnie zostałam główną dziedziczką ziemiańskiego majątku na Wileńszczyźnie. Ojciec z początku nie wydawał się zachwycony, ale musiał skapitulować. Nie boczył się zresztą długo. Wiedział, że mam więcej rozsądku niż Andrzej, i zamiast narzekać, wziął się porządnie do mojej edukacji. Chciał oczywiście, żebym poszła na studia, ale przede wszystkim uczył mnie zarządzania majątkiem. Tłumaczył, objaśniał, klarował, jak bardzo to wszystko ważne dla kraju, ludzi, tradycji i tak dalej… A ja? Nudziłam się. I nadal uwielbiałam oddawać się obserwacji. Uważałam, że sposób funkcjonowania ziemiańskiego dworku to przeżytek. Że trzeba iść z duchem czasu, otwierać się na nowe teorie i dokonywać reform, które miałyby na celu… ułatwienie egzystencji ciężko pracującym warstwom społecznym. Naprawdę tak wtedy czułam. Sądziłam, że społeczna nierówność to przejaw krzyczącej niesprawiedliwości. Sięgałam do rozmaitych źródeł, czytałam o Komunistycznej Partii Polski, Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, Polskiej Partii Socjalistycznej, Międzynarodówce Komunistycznej, Związku Robotników Litwy. Żaden z programów w pełni mnie nie satysfakcjonował. Zastanawiałam się nad tym, co by było, gdyby połączyć wszystkie albo

zmodyfikować kilka punktów, albo… Właściwie sama nie wiedziałam, co dokładnie. Nie potrafiłam jasno sformułować swoich myśli i przekonań. Byłam też po przeciwnej stronie barykady i zdawałam sobie sprawę, że patrzę na wszystko z niewłaściwej perspektywy. Oczywiście nie miałam zamiaru dołączać do klasy robotniczej… Widziałam raczej siebie w roli wyzwolicielki warstw uciskanych – szanowanej, podziwianej i chwalonej. Kiedy miałam szesnaście lat, odważyłam się już mówić o swoich poglądach w towarzystwie. Rzucałam chaotyczne hasła o ośmiogodzinnym dniu pracy, zakazie pracy nieletnich, wolności związków zawodowych i innych zrzeszeń pracowników, prawach do strajku, ubezpieczeniach społecznych i wreszcie – równouprawnieniu kobiet. Takim prawdziwym, obejmującym wszystkie dziedziny życia, a nie tylko dostęp do praw wyborczych. Robiłam przy tym mądre, wyniosłe miny i dynamicznie gestykulowałam. A ludzie się śmiali. Mówili, że jestem smarkulą, nic nie wiem o życiu, w głowie mi się przewraca, bo wszystko dostałam podane na tacy. Powinnam słuchać ojca i uczyć się, by nie zaprzepaścić dorobku Hordyńskich. I oczywiście – znaleźć męża. Bo sama nie dam sobie ze wszystkim rady. Jakżeby inaczej. Nie nazywałam siebie komunistką. Od słowa „komunizm” bardziej podobało mi się słowo „socjalizm”. Ale sąsiedzi oczywiście podśmiewali się ze mnie i nazywali właśnie komunistką albo „czerwoną córką Hordyńskiego”. Z czasem przyjęło się inne przezwisko – Indianka. Czerwona… Wszyscy myśleli, że ten socjalizm to taka młodzieńcza fanaberia bogatej panienki. Denerwowali mnie. Rok przed wojną zostałam sierotą. Napisałam do brata i poinformowałam go najpierw o śmierci matki, a później ojca, ale nie otrzymałam odpowiedzi. Myślę, że Andrzej wyjechał z Londynu i nie przesłał nam nowego adresu do korespondencji. A rodzice… To naprawdę były przedwczesne, niepotrzebne śmierci, z których jedna wydawała mi się szczególnie bezsensowna. Otóż okazało się, że moja matka już od dawna ukrywała ciężką, nieuleczalną chorobę – nowotwór płuc. Owszem, kasłała często i sprawiała wrażenie wiecznie przeziębionej, ale bagatelizowała objawy i tłumaczyła, że to na pewno wina kresowego klimatu, do którego nigdy nie zdołała się przyzwyczaić. Fakt, berlińskie zimy nie były takie jak u nas. Na Wileńszczyźnie zdarzało się, że od listopada do lutego głównym środkiem lokomocji były sanie, a rzeki skuwała gruba warstwa lodu. Matka wiecznie tutaj marzła. Raz na jakiś czas wyjeżdżała do Warszawy, Berlina, a niekiedy i Paryża. Oficjalny powód był taki, że potrzebowała uzupełnić garderobę i powłóczyć się w samotności po wielkich miastach. Ojciec nie zgłaszał o to żadnych pretensji. Heidi nie miała innych słabostek i żyło im się razem bardzo dobrze, patrzył więc na te wycieczki przez palce. Ja, kiedy już trochę podrosłam, złościłam się. Chciałam, by matka zabierała mnie ze sobą, ale ona ciągle odmawiała i zasłaniała się moim młodym wiekiem. Raz, w trzydziestym siódmym,

wróciła z Paryża z niezwykłymi sukniami i kostiumami. Szczebiotała podekscytowana, że zaprojektował je jakiś Cristobal Balenciaga, który właśnie w tym roku otworzył w stolicy Francji swój salon. Muszę przyznać, że podobały mi się te stroje. Zwłaszcza żakieciki, dopasowane, podkreślające talię… Z drugiej jednak strony karciłam się w duchu za podobne fascynacje, bo przecież już wtedy zaczynałam być „komunistką” i uważałam miłość do fatałaszków za fanaberie bogatych dziedziczek, niewiedzących, co to prawdziwa praca. No, może i dla mojej matki praca nie była akurat zjawiskiem całkiem obcym. Zbadała temat poprzez obserwację własnego ojca, starego Hübnera. Ale umówmy się – ona sama rąk nie ubrudziła sobie nigdy. Rok przed wojną okazało się, że do Warszawy, Berlina i Paryża Heidi nie jeździła tylko po sukienki i na spacery. Widywała się z lekarzami. Kiedy warszawscy medycy rozłożyli bezradnie ręce, Heidi udała się do rodzinnego domu, a stary Hübner opłacił najlepszych specjalistów. Później znalazł jej klinikę w Paryżu, ale tam również nikt nie potrafił jej pomóc. Choroba postępowała i opierała się leczeniu, a Heidi cierpiała coraz bardziej. Wreszcie jedynym rozwiązaniem stała się morfina. W lecie trzydziestego ósmego roku, po dwumiesięcznej nieobecności, moja matka wróciła na Wileńszczyznę. Wyglądała okropnie. Była chuda, wymizerowana i słaba. Znaliśmy już powód. Stary Hübner poinformował nas o wszystkim telefonicznie, kiedy tylko Heidi wsiadła do pociągu. Oczekiwaliśmy jej ze złością i pretensjami, ale kiedy wreszcie się zjawiła… Myślałam, że pęknie mi serce. Złość zastąpiła rozpacz. Zrozumiałam, że matka umrze. Odeszła pierwszego września. Na pogrzeb przyszli wszyscy sąsiedzi, reprezentanci każdej z okolicznych wsi, a także ważni i szanowani mieszkańcy Wilna. Matka była powszechnie lubiana. Podziwiano ją za klasę, elegancję, uprzejmość, inteligencję, urodę, wielkie serce – i za to także, że w bardzo szybkim tempie nauczyła się mówić po polsku. Z twardym „szwabskim” akcentem, ale jednak… Kiedy chowaliśmy matkę, widziałam już, że coś niedobrego działo się z moim ojcem. Był zamyślony, nieobecny, drapał się po policzkach, szarpał wąsy i mamrotał pod nosem, jak gdyby nagle stracił rozum. Oczywiście kochał ją nad życie i zupełnie nie potrafił dać sobie rady z tym, co się stało. Wkrótce zaczął pić. Zawsze miał mocną głowę i potrafił przepić każdego z sąsiadów, ale teraz raczył się alkoholem w samotności. Ze mną w ogóle przestał rozmawiać. Już nie krzyczał, że robię się komunistką, nie sprzeczaliśmy się o poglądy, nie zabierał mnie na pola i do lasu, nie pokazywał ksiąg rachunkowych i niczego nie objaśniał. Uczyłam się sama. Chodziłam do szkoły, a po lekcjach zajmowałam się naszym majątkiem. Biegałam do wsi, rozmawiałam z chłopami, robiłam zakupy, zamówienia na niezbędne produkty, dogadywałam się z dzierżawcami, nabyłam nawet specjalną

odmianę kur po okazyjnej cenie… Nie pamiętam już dokładnie, co to była za odmiana. W każdym razie – okazałam się bardzo przedsiębiorcza i nie lubiłam się nudzić. Kiedy pracowałam, nie myślałam o nieżyjącej matce i o własnym bólu. Zanim nastała zima, nauczyłam się wyrywać chwasty, doić krowy, wyrabiać ser i masło, pisać na maszynie, szyć, machać łopatą i prowadzić samochód. Byłam pojętna. Wszystkich zadziwiłam, nawet samą siebie. Sąsiedzi ziemianie oczywiście wciąż nie przestawali się ze mnie śmiać. Mówili, że bratam się ze „swoimi” chłopami i robotnikami, że jestem Różą Luksemburg albo inną Wandą Wasilewską, tylko zamiast wygłaszać teorie, od razu przeszłam do praktyki. Nazywali mnie Lewinem z Anny Kareniny. On ponoć także wespół z chłopami machał kosą. Nie wiedziałam. Nie czytałam Anny Kareniny. W ogóle niewiele czytywałam wtedy powieści, nie interesowałam się literaturą, sztuką, muzyką. W towarzystwie nie miałam na ten temat nic do powiedzenia. Interesowała mnie matematyka i ekonomia, ale trudno się o nich rozmawiało na salonach. Zwłaszcza z kobietami, które nie miały o liczbach pojęcia. Poza tym ważne było dla mnie zdobywanie praktycznych umiejętności. Wciąż dziwiłam się, jak wielką satysfakcję może przynieść ciężka praca i sumiennie wypełniane obowiązki. Z początku chciałam zagłuszyć ból po stracie matki, szybko jednak odnalazłam w tym wszystkim głębszy sens. Wreszcie miałam co robić – miałam cel. Może rzeczywiście byłam Lewinem z Anny Kareniny? Albo we własnym zakresie realizowałam marzenia o świecie bez społecznego ucisku, w którym wszyscy staliby się równi? To była taka mała prywatna utopia niepełnoletniej Natki Hordyńskiej. Studiowałam nadal pisma socjalistów i komunistów, ale mój zapał nieco osłabł. Coś mi się nie zgadzało. Posłuchałam tego i owego, trochę poczytałam, i przekonałam się, że Józef Stalin w gruncie rzeczy nie był przyjemnym typem i chyba nie miał też zbyt pozytywnych zamiarów wobec ludzkości i świata w ogóle. Oczywiście tłumy wciąż wgapiały się w niego ślepo, sporo jednostek jednak przejrzało na oczy. Część z nich nie skończyła dobrze. A ja byłam zła. Czułam się oszukana. No bo przecież komuniści mieli budować wspólny lepszy świat bez barier – świat, w którym ludzie pracowaliby uczciwie, na równych zasadach, bez wielkopańskiego wyzysku i sztucznych społecznych podziałów. A tymczasem robili jakieś „czystki”… Usłyszałam gdzieś to słowo i obracałam je w myślach każdego dnia. Nie podobało mi się. Nie wiedziałam, co o tym sądzić. Byłam zagubiona i oczywiście jeszcze bardziej zatracałam się w pracy. Nauczyłam się obliczać procent i gotować, zgłębiałam wiedzę na temat kredytów i ubezpieczeń i… rąbałam drzewo. Od operowania siekierą wyrobiły mi się mocne mięśnie, ale w tamtej chwili o prawdziwym wyrębie lasu nie miałam jeszcze pojęcia… I pomyśleć, że nie skończyłam wtedy nawet osiemnastu lat! Dawniej wszyscy szybciej dojrzewaliśmy.

Mój ojciec umarł w niemądry sposób. W drugi dzień świąt Bożego Narodzenia upił się niemożliwie, wybiegł z domu i zaczął wołać matkę. Wciąż słyszę to wrzaskliwe, zachrypnięte „Heidi! Heidi!!!”, odbijające się echem po całej okolicy. Oczywiście od razu zamierzałam pobiec jego śladem, ale zanim włożyłam płaszcz i buty – a było naprawdę zimno – on już gdzieś przepadł. W uszach brzmiało mi nadal „Heidi, Heeeeiidiiiiii!!!”. Usiłowałam iść za dźwiękiem, ale szybko pomyliłam kierunki. Było ciemno, oddech zamarzał. Z rosnącym przerażeniem uświadomiłam sobie, że ojciec nie włożył kurtki. Wypadł z domu w samej koszuli i spodniach, nie miał na grzbiecie nawet marynarki, którą zdjął po kolacji i zawiesił na oparciu krzesła. Wezwałam pomoc. Razem z sąsiadami szukaliśmy ojca w lesie, wzięliśmy psy… Ale on nie chciał, żebyśmy go znaleźli. Ukrył się dobrze. Choć był pijany na umór, wiedział, co robi. Zamarzł tam, w podwileńskim lesie, dwudziestego szóstego grudnia, w święto Szczepana, pierwszego męczennika. Zostałam sama. Tak naprawdę. Od tamtej pory nie obchodzę świąt. Ojca pochowaliśmy w ostatni dzień starego roku. Kiedy wracałam z pogrzebu w asyście milczących sąsiadów, którzy miłosiernie – i wyjątkowo – postanowili nie udzielać mi dobrych rad, zatrzymałam się na ścieżce i objęłam wzrokiem Rubiszki. Nasz dwór. Duży, piękny, ze spadzistym dachem i czterokolumnowym portykiem w porządku jońskim, zwieńczony schodkowym frontonem. Ze wzgórza, na którym stał dom, rozciągał się widok na las, dwa jeziora i pole. Sąsiedzi zrozumieli chyba, że chciałam zostać sama, i przyspieszyli kroku. A ja stałam tak jeszcze długo, zziębnięta i po raz pierwszy w życiu naprawdę przerażona. Padał śnieg. Duże płaty tkały dla ziemi coraz grubszą pierzynę i wytłumiały dźwięki. Czułam się jak zamknięta w szklanej kuli. *** Po śmierci ojca mogłam oczywiście popaść w odrętwienie i upajać się własną rozpaczą, ale ja znalazłam już lekarstwo na smutek. Czwartego stycznia wypadały moje osiemnaste urodziny, których, rzecz jasna, nie obchodziłam hucznie. Okoliczne towarzystwo szybko pojęło, że nie należy mi się narzucać. Nie byłam rozmowna ani chętna do składania wizyt. Nie dawałam się zapraszać na spacery, do muzeów czy Teatru na Pohulance. Nie obchodziła mnie gadanina, że Hanka Ordonówna, żona hrabiego Tyszkiewicza z Ornian, koncertuje w Ameryce, ale być może niebawem wróci do Polski. Ani też gdybania, czy rzeczona Ordonka uda się do Warszawy, czy też choć na chwilę zjedzie na Wileńszczyznę. Nie interesowała mnie Ordonka. A hrabia Tyszkiewicz owszem – uważałam, że bardzo pięknie odnowił podupadający dwór, który tak bardzo przypominał mi moje własne Rubiszki. Duży, jasny, z białymi kolumnami, usytuowany nad jeziorem… Ciekawa byłam, jak przebiegały prace remontowe i ile poszło na nie pieniędzy. To mnie

interesowało – a nie Miłość ci wszystko wybaczy. Wszyscy wokół myśleli, że tylko tak sobie żartuję i udaję, bo chcę być inna, zaistnieć jakoś w towarzystwie, wyróżnić się wśród pozostałych panien „na wydaniu”. Wciąż uważali moje poglądy za niegroźną młodzieńczą fanaberię. Sądzili, że teraz już musi mi przejść, bo przecież mam dwór i obowiązki, nie mogę bawić się w zatwardziałą socjalistkę. Nie wiem nawet, co to właściwie znaczy. Posługuję się frazesami. Dla mnie to tylko puste hasła. Nie mam pojęcia o wcielaniu takich ideałów w życie. O samym życiu w ogóle nie mam pojęcia. I tak dalej, i tak dalej… Doprawdy! Jak miałam utrzymywać z tymi ludźmi ożywione relacje, skoro brali mnie za niepoważną smarkulę i dziwaczkę? I skoro ja sama szczerze ich nie cierpiałam? Tutaj już nie chodziło tylko o żałobę. Owszem, w krótkim czasie utraciłam oboje rodziców, ale przepaść między mną a mieszkańcami sąsiednich dworów pogłębiała się od dłuższego czasu. Teraz proces ten uległ przyspieszeniu. Nie musiałam się już dla nikogo starać, robić pozytywnego wrażenia przez wzgląd na dobre imię rodziców. Poza daleką ciotką z Warszawy i jakimś kuzynem ze Lwowa nie miałam w okolicy żadnych krewnych. Dziadek, stary Hübner, mieszkał w dalekim Berlinie i był już bardzo posunięty w latach, a o wujku Heinrichu, zafascynowanym osobą Adolfa Hitlera, wolałam za wiele nie myśleć. Pamiętałam oczywiście o moim bracie Andrzeju, do którego wciąż pisałam na londyński adres, ale który ani razu nie odpowiedział. Może nawet nie żył? Nie znałam jego losów. Moim głównym zmartwieniem stał się dwór. Wiedziałam, że ojciec zapisał go mnie, ale słabo orientowałam się w prawie i zastanawiałam się, czy mogę tak po prostu przejąć majątek już teraz, zanim ukończyłam dwadzieścia jeden lat. Nasz rodzinny prawnik wszystko niebawem wyjaśnił. Niewiele rozumiałam ze sformalizowanej, naszpikowanej pompatycznie brzmiącymi terminami gadaniny, ale rodzice ufali temu człowiekowi od zawsze, więc po prostu kiwałam głową. Mogłam przejąć majątek już teraz, choć musiałam spełnić kilka warunków. Między innymi właśnie – każdą decyzję konsultować z naszym doradcą prawnym. I jeszcze – nie sprzedać ani skrawka ziemi, chyba że w wyjątkowych okolicznościach, przed ukończeniem dwudziestego pierwszego roku życia. W ważnych sprawach zdać się na ekonoma. Szukać pomocy, jeśli tylko z czymś nie będę sobie dawać rady. I dalej w podobnym tonie, ale dość… optymistycznie. Wszystko to brzmiało mi jakoś zbyt gładko i za prosto. Ale przecież testamentu i tak nie miał kto podważyć, a gdyby wrócił mój brat, przyjęłabym go z otwartymi ramionami i podzieliła się wszystkim, co miałam. Nie widziałam się w roli panny dziedziczki. Ze wstydem przyjęłam również podarek od mojego niemieckiego dziadka. Stary Hübner nie czuł się na siłach, by przyjechać na Kresy, ale chciał mi pomóc. Otrzymałam więc od niego sporą kwotę „na dom”… Wszystko tak po prostu dostawałam i czułam się tym faktem krańcowo zażenowana. Teraz wydaje mi się, że nie byłam chyba do końca zdrowa na umyśle.

Przez cały czas bardzo, obsesyjnie wręcz, chciałam coś robić. Zaczęłam cierpieć na uporczywy nadmiar energii, która nie pozwalała mi spać po nocach. Budziłam się o nieludzkich porach, zapalałam swoją ulubioną lampę naftową, żeby oszczędzać prąd – tak, naprawdę oszczędzałam, choć pieniędzy miałam przecież sporo – i szłam do gabinetu ojca. Tam czytałam i uczyłam się czasem do białego rana. Spisywałam swoje pomysły i robiłam obliczenia. Nasłuchiwałam, jak wiatr wyje w pustych pokojach na górze. Nie był mi potrzebny taki wielki dom. Nie była mi potrzebna gosposia i trzy służące. Sama potrafiłam sobie uprać i ugotować, ale trzymałam je, bo nie chciałam, by straciły dobre posady. Wszystko we mnie krzyczało i prosiło o zmiany. Musiałam czegoś dokonać, zacząć żyć inaczej. Pewnej lutowej nocy wpadłam na pomysł. Utopijny, jak nazwano go później w okolicy. Oczywiście – uwielbiałam utopijne wizje. Wcale nie czułam się obrażona. Myślałam, że w sąsiedztwie uznano mnie po prostu wreszcie za niegroźną wariatkę, która wzięła się do pozytywistycznej pracy u podstaw. A że istniały na świecie gorsze zboczenia, dali sobie spokój z udzielaniem mądrych i użytecznych rad. Tak, naprawdę chciałam naprawiać świat. Mimo przeżytej tragedii i poniesionej straty miałam w sobie nadnaturalną siłę. Zdecydowałam, że… będę prowadziła w swoim domu różnego rodzaju kursy. Miejsca było mnóstwo. Na początek otworzyłam szkółkę krawiecką dla kobiet. Płaciłam nauczycielce, ale uczennice mogły się kształcić za darmo. Tak, tak! Nie pobierałam żadnych opłat! Powiedziałabym, że byłam miłosierną Samarytanką, ale przecież wiadomo, że Samarytanka nie miała wiele, podzieliła się z Chrystusem swoim ostatnim kęsem. Poza tym mnie naprawdę nie przyświecały ideały biblijne. Chciałam zmieniać świat ziemski, ułatwiać ludziom życie doczesne, a nie pomagać im dostać się do raju. Komunistyczny ateizm bardzo mi przypasował. Poczułam nawet coś na kształt ulgi, że niedowiarków jest więcej, że nie tylko ja ziewam w kościele i zamiast się modlić, wolę działać. Ogarniał mnie jedynie smutek na myśl o rodzicach. O tym, że odeszli na dobre i nigdy już się nie spotkamy. Bo przecież nie ma nieba i piekła. Kiedy umieramy, wszystko się dla nas kończy. I tyle. W ślad za szkółką krawiecką przyszły kursy pisania na maszynie, gotowania, podstawy ekonomii i bankowości, rachunkowość, wykłady o rolnictwie, ślusarstwo, kreślarstwo, stolarka… Naprawdę nie pamiętam, co jeszcze. Kursów było w pewnym momencie więcej niż chętnych, ale z determinacją zatrudniałam nauczycieli i majstrów nawet do pracy z jednym uczniem. Za swój pierwszy sukces uznałam kilka zgłoszeń z odległych miejscowości. Moja działalność zyskiwała na popularności. Nic dziwnego. Jednym ludziom dawałam pracę, a drugim – coś za darmo. Wiadomo, że prędzej czy później musieli się zbiec. Kapitał zaczął topnieć, ale nie mogłam jeszcze nazwać się biedną. Sama nie potrzebowałam wiele, a gdyby brak środków dał mi się porządnie we znaki, byłam

gotowa pisać do dziadka Hübnera. Nie odmówiłby wsparcia. Podchodziłam do całego przedsięwzięcia bardzo optymistycznie, nie myślałam o konsekwencjach, aspektach negatywnych, w ogóle… nie brałam pod uwagę żadnego „przeciw”, jedynie „za”. Poświęciłam się dla sprawy. I szybko przestałam dawać sobie sama radę. Zaprosiłam wreszcie do pomocy naszego prawnika, który nie był całą sytuacją zachwycony, kręcił nosem i wprost nazywał mnie „durną”, ale – chcąc nie chcąc – wziął się do pracy. Bo ja po prostu żadnym sposobem nie dałam się odwieść od tego projektu. Chwytałam za pędzel, by odświeżyć i pomalować ściany, które zabrudziły się w salach „lekcyjnych”, kupowałam brakujące materiały, sama wciąż uczyłam się nowych rzeczy. Aż dziw, że wreszcie z tego wszystkiego nie padłam trupem… Oczywiście chciałam też iść na studia, ale nie miałam pojęcia, jak powinnam zorganizować to czasowo. Nie mogłam przecież tak po prostu zostawić dworu. Planowałam dostać się na Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, a dojazdami i całą resztą pomartwić się później. Dość miałam kłopotów z bieżącymi sprawami. A to kucharka się pochorowała, a to maszyny do szycia popsuły, mistrz stolarki smalił cholewy do jakiejś uczennicy… Ktoś musiał trzymać rękę na pulsie. Nieustannie. *** Tadeusza Winiewicza zobaczyłam po raz pierwszy wiosną trzydziestego dziewiątego roku. Nie po raz pierwszy w życiu, ale po raz pierwszy po latach. Wiedziałam, że był synem właściciela sąsiedniego dworu i że w bardzo młodym wieku posłano go na nauki do Warszawy. Miał ponoć niebywały słuch muzyczny i w dzieciństwie zwano go drugim Mozartem. Na przyjęciach Winiewicz ojciec zawsze raczył towarzystwo opowieściami o swoim genialnym „dziedzicu”, który robił karierę jako pianista. Sukces odniósł nie tylko w Warszawie, ale i wielu stolicach europejskich. Berlin, Paryż, Budapeszt, Wiedeń, Rzym, a niedawno także Londyn. Zapraszały go najznamienitsze filharmonie, ostatnio również te zza oceanu. Prywatnie był ponoć przyjacielem Władysława Szpilmana, który tak pięknie grał w Polskim Radiu. I ten oto sławny pianista Tadeusz Winiewicz, który wyglądał zupełnie jak Eugeniusz Bodo, znalazł wreszcie czas, by przyjechać na Wileńszczyznę i odwiedzić stare kąty. Najwidoczniej postanowił również urządzić triumfalną trasę po wszystkich okolicznych dworkach… Nie poznałam go w pierwszej chwili, a kiedy się przedstawił, poczułam rozczarowanie. Myślałam, że ten niebrzydki chłopak przyszedł w związku z moją działalnością – chciał się uczyć albo chciał uczyć innych. Każdy, kto się palił, by coś robić, był u mnie mile widziany. Tadeusz Winiewicz złożył wizytę w Rubiszkach akurat wtedy, kiedy ja w pośpiechu zmywałam farbę z podłogi w korytarzu. Jeden ze ślusarzy potrącił niechcący otwartą puszkę. Zdążył ją wprawdzie szybko podnieść, ale odrobinę

farby jednak się wylało, więc oboje rzuciliśmy się ze ścierkami do pracy. Czyściliśmy podłogę na klęczkach i spieszyliśmy się, by nie została plama. Taką właśnie zobaczył mnie Tadeusz. W towarzystwie ślusarza. Umazaną farbą. W wymiętej bluzce. I spodniach! A przede wszystkim – ze ścierką i na kolanach. Mnie, dziedziczkę Rubiszek. Pannę ze dworu. Przywitałam się z nim dopiero wtedy, kiedy podłoga była względnie czysta. Mój ślusarz bąknął coś w rodzaju: „Zobaczę jeszcze za rozpuszczalnikiem”, a potem: „Uszanowanie panu” w stronę Winiewicza. Podniosłam się z kolan i odgarnęłam włosy z twarzy, brudząc sobie farbą czoło. Tadeusz patrzył na mnie ze zgrozą, a jednak czułam, że wzbudziłam jego zainteresowanie. Oczywiście nie podałam mu dłoni, w której wcześniej trzymałam ścierkę. Nie chciałam stawiać tego eleganckiego mężczyzny w obliczu dylematu – uścisnąć czy nie? Nie miałam zresztą czasu na bzdury. On jednak uchylił dwornie kapelusza i skłonił się. Pomyślałam: „Niech ci będzie”. Zaprosiłam Tadeusza na herbatę, którą wypiliśmy razem z dziewczynami z kursów krawieckich. Chichotały i zasypywały go pytaniami. Ach, jak żałowałam, że nie było z nami fotografa! Mina Winiewicza wydawała mi się bezcenna! Te szeroko otwarte oczy i niezbyt mądry uśmiech. Doprawdy! Bawiłam się wybornie. [1] Więcej na temat biblijnych źródeł sentencji pod adresem: https://pl.wikipedia.org/wiki/Arbeit_macht_frei [dostęp: 21.09.2016].

STYCZEŃ 2016 Sulistrowice V.

Przy kuchennym stole w domu Nataszy Silsterwitz zapadła cisza. Za oknem świtało. Zbłąkany wróbel przysiadł na parapecie i kręcił łebkiem. W oddali rysowała się ściana lasu, a brązowe pnie zdawały się wyrastać wprost ze śniegu i topić w przykrytej białym puchem czuprynie gałęzi. Wyglądały jak kostki czekolady unurzane w bitej śmietanie. Lena nie miała pojęcia, skąd to skojarzenie. Przyszło samo, nie wymyśliła go. Wciąż z uporem wpatrywała się w dal i myślała o innym lesie. Tym na Wileńszczyźnie, który widać było z okien dworu Hordyńskich. Las, dwa jeziora i pole. Musiało być pięknie. Lena bardzo chciała obrać wygodną dla siebie wersję, że Natasza kłamie. Zmyśliła całą tę historię o młodej idealistce, która trwoniła swój majątek na zrealizowanie jakichś utopijnych założeń pracy u podstaw. Natalia Hordyńska nie mogła być prawdziwa. Nikt przecież tak nie postępował. Nikt zdrowy na umyśle! Podobni ludzie istnieli może w książkach, ale ci rzeczywiści, nawet najwięksi filantropi o gołębich sercach, myśleli jednak również, jeśli nie przede wszystkim, o własnych potrzebach. Tymczasem Natalia Hordyńska, w spodniach i ze ścierką w dłoni, ot tak rzuciła się ulepszać świat. Bardzo chwalebnie… I w ogóle – Natalia? To imię zupełnie do niej nie pasowało. Nie, nie! Tamta Natalia z Kresów, nawet jeśli istniała, była kimś innym niż tutejsza Natasza Silsterwitz. Lena zatem bardzo chciała uznać babcię za zwykłą kłamczuchę, ale nie pozwalało jej na to dziwne wewnętrzne przekonanie, że nic, co usłyszała, nie mogło zostać tak po prostu zmyślone. Chociaż… te wszystkie szczegóły! Wydarzenia, wygląd postaci i obiektów, myśli i emocje. Czy można było po tylu latach pamiętać je aż tak dokładnie? I do czego właściwie prowadziła opowieść Nataszy? Co oznaczała dla niej? Teraz już Lena wiedziała, że od zawsze miała o swoim pochodzeniu błędne wyobrażenie. Jej babcia wcale nie była „starą Niemrą”, nie wyjechała na roboty do Reichu, nie pochodziła z warszawskiej robotniczej rodziny, w której nie było bohaterów. Czy na pewno? Może z zesłaniem na roboty do Niemiec to akurat prawda? Co przydarzyło się Natalii Hordyńskiej w czasie wojny? Co stało się z jej pięknymi Rubiszkami, murowanym dworem i świetnie prosperującym ziemiańskim majątkiem? Co stało się z kursami i szkółkami, z krawcowymi, kucharkami, ślusarzami, stolarzami i kim tam jeszcze? Dokąd trafili? I wreszcie – jakie znaczenie w całej tej historii miał wybitny pianista Tadeusz Winiewicz? Lenę rozbolała głowa. Miała wrażenie, że nie może wziąć pełnego oddechu, że coś szarpie ją za gardło.

Odwróciła wreszcie wzrok od ośnieżonych drzew, które wciąż wyglądały jak czekolada z bitą śmietaną. Spojrzała na Nataszę. Babcia siedziała przy stole ze spuszczoną głową, pochylona nad pustym kubkiem po herbacie. Po raz pierwszy w życiu wydała się Lenie mała i krucha. Zawsze była bardzo szczupła, ale jednocześnie wysportowana i zahartowana, trzymała formę, sprawiała wrażenie nadludzko silnej. Nie chorowała, nie marzła, nigdy nikogo nie prosiła, by wniósł jej zakupy na czwarte piętro kamienicy, w której mieszkała w Niemczech. Radziła sobie. A teraz zaciskała palce na kubku tak mocno, że kostki całkiem jej zbielały. Lena popatrzyła na Artura Adamsa. On również spuścił głowę i w zamyśleniu bawił się serwetką. Jego rudobrązowe włosy były potargane i domagały się szamponu. Ile wiedział? Czy jakimś cudem poznał historię Natalii Hordyńskiej? Czy myślał o jej ojcu, który zamarzł pijany w lesie? Czy zdawał sobie sprawę, że on sam mógł skończyć podobnie? Czy tak jak Lena był teraz zaskoczony przewrotnością i powtarzalnością ludzkich losów? I czy tak samo jak ona zastanawiał się nad tym, co czuła Natasza, kiedy zobaczyła go nieprzytomnego w śniegu? Zachowała spokój i była po swojemu cyniczna, ale przecież w środku musiały nią targać zupełnie inne uczucia. Z pewnością ukrywała prawdziwe emocje i choć na chwilę przypomniała sobie o własnym ojcu. Nie była obojętna wobec wydarzeń z przeszłości. Kiedy o nich opowiadała, przeżywała każde słowo. Lena widziała to wyraźnie. A Artur? Ile on wiedział? Skąd, do cholery, miał te zdjęcia? Skąd się w ogóle wziął? Przeniosła wzrok z Artura na Wojtka i od razu napotkała jego uważne spojrzenie. Patrzyli na siebie przez chwilę, niezdolni do żadnej innej reakcji. Policjant znalazł się tu przypadkiem i równie dobrze mógł zrezygnować ze słuchania wspominek Nataszy, a jednak został. Łowił każde słowo, przez moment wyglądał wręcz na wzruszonego. Nawet w tej chwili nie wykazywał chęci, by podnieść się z krzesła. Żadne z nich nie wiedziało, co powinno zrobić. Natasza wciąż milczała. Siedzieli tak jeszcze w ciszy z pół godziny, po czym babcia westchnęła i powoli wstała od stołu. – Pójdę się położyć – oznajmiła. Lena drgnęła. Artur wypuścił z dłoni serwetkę i uniósł głowę. Wojtek zastygł w bezruchu. – Dlaczego tak na mnie patrzycie? Pozmywajcie to – poleciła i wskazała kubki i imbryk. – Ale… – Dochodzi szósta, więc tak sobie myślę, że zjemy późne śniadanie, jak już się wyśpimy. Proponuję dwunastą. Mila, musisz kupić jajka, bo się skończyły. Da się pan zaprosić? – Ostatnie pytanie skierowała do Wojtka. Policjant poruszył się niespokojnie. Z zakłopotaniem zerknął na Lenę, po czym ponownie utkwił wzrok w Nataszy.

– Jeśli pani nie ma nic przeciwko, to… – Czyli załatwione. W takim razie dobranoc. Natasza poczłapała do drzwi i po chwili już jej nie było. Z pozostałej trójki nieco zeszło powietrze. Lena odrobinę obawiała się tego, co właśnie nastąpiło. Nie wiedziała, czy babcia przerwała opowieść, czy też na dobre ją zakończyła, ale nie odważyła się zapytać. Była natomiast pewna, że ta historia ma dalszy ciąg – zważywszy na czas akcji, prawdopodobnie bardzo dramatyczny. Natasza poszła się położyć… A co, jeśli zaśnie i nigdy się nie obudzi? Jeśli zabierze tę opowieść do grobu i nikt już nie pozna prawdy o jej losach? Nie, nie! Nie mogła teraz odejść. Nie mogła zostawić Leny w tym punkcie, z tyloma pytaniami bez odpowiedzi. Artur przejechał dłonią po włosach i podniósł się z krzesła. Był blady, a pod jego oczami rysowały się ciemne cienie. Wydawał się bardzo zmęczony. – To ja może pozmywam, a później pojadę po jakieś ciuchy na zmianę. Bo przecież nie mogę ciągle chodzić w twoim dresie. – I tu masz rację – mruknął Wojtek i także wstał. – No dobrze, to ja z kolei pojadę się trochę przespać i wrócę o dwunastej na śniadanie, skoro zostałem zaproszony. Nie ukrywam, że chętnie z tego zaproszenia skorzystam, jeśli nie macie nic przeciwko. To wszystko… jest ciekawe. Nie spodziewałem się takiego obrotu spraw, ale teraz… naprawdę… – Tak ogólnie to powinniśmy chyba mieć coś przeciwko – oświadczył Artur, podnosząc ze stołu imbryk. – Ta historia ciebie nie dotyczy. Wczoraj nam pomogłeś i jestem ci wdzięczny, ale to raczej prywatna sprawa. W dodatku bardzo delikatna. Wojtka na chwilę zamurowało. Wyprostował się dumnie i posłał Arturowi wrogie spojrzenie. Był wysoki i dobrze zbudowany. Rudy Anglik wyglądał przy nim jak krasnolud. Chłopcy poczuli widać zew natury i obudziła się w nich wrodzona potrzeba dania sobie po razie. Policjant sięgnął po puste kubki, a później ruszyli z Arturem na wyścigi do zlewu, przy którym zaczęli się mało subtelnie przepychać. – Ja wiem, że jestem tu przypadkowym gościem, i nie chcę wyjść na nieuprzejmego, tym bardziej na nieokrzesanego, broń Boże, ale… – odezwał się cicho Wojtek. – Bardzo mnie irytujesz. I ostrzegam, że jeśli ten stan nie ulegnie zmianie, to zawsze mogę cię przymknąć, dajmy na to za stalking. Posiedzisz sobie w tymczasowym i przemyślisz parę spraw. Ostatecznie znaleziono cię tu w dziwnych okolicznościach, więc mam sensowny powód. Tylko przypominam, jakby co. – To wy w Polsce macie tak dobrze, że od razu przymykacie ludzi za stalking? I nie trzeba się prosić? Bo wiesz, ogólnie… – Ogólnie to może w końcu się uciszysz, co? Nie dość już narobiłeś kłopotów? Cała ta chryja tutaj to chyba przez ciebie? Wiesz, nie mam pojęcia, jakie

są zwyczaje u królowej Elżbiety, ale u nas spanie po pijaku pod czyimś krzakiem o świcie raczej nie bywa dobrze widziane. I oddawaj ten płyn do naczyń! – Jeszcze nie skończyłem z imbrykiem! I teraz ja ci coś powiem. Przyjechałem tutaj w konkretnym celu i miałem ważną sprawę. Ważną dla nas wszystkich. – Artur zatoczył koło dłonią, w której ściskał gąbkę, i rozwodniona piana rozbryzgała się po podłodze. – To sprawa rodzinna. Gdyby Natasza nie uważała jej za ważną, nie zabrałaby mnie ze szpitala i… – „Natasza”? To wy teraz na „ty” jesteście? „Sprawa rodzinna”? Jesteś jakimś jej zaginionym wnukiem, że się tak wymądrzasz? Nie mam pojęcia, skąd wytrzasnąłeś te wszystkie klamoty, zdjęcia i srebrną buteleczkę, ale jedno wiedz – mam cię na oku. A na marginesie – upierniczyłeś całą podłogę. Teraz to powycieraj. – Ta „srebrna buteleczka” to piersiówka, dla twojej wiadomości. Chłopcy nadal szamotali się przy zlewie, a Lena patrzyła na nich zdezorientowana. Co tu właściwie zaszło? I o czym oni teraz mówili? Co powiedział wcześniej Artur? Że pojedzie się przebrać? A Wojtek na to… Zaraz, zaraz, jedną kwestię należało wyjaśnić. Lena zerwała się z krzesła i klasnęła w dłonie. – Cisza! – zawołała. Artur i Wojtek zamarli przy zlewie. Jeden z gąbką, drugi ze ścierką. Wyglądali, jak gdyby ktoś ich wyciął ze slapstickowej komedii. – Po pierwsze: wiecie, że tam stoi zmywarka, prawda? Po drugie… ty! – Wycelowała palec w Adamsa. – Gdzie masz zamiar pojechać po te swoje ciuchy na zmianę? – Do Sobótki – wymamrotał. – Wynająłem tam mieszkanie… takie małe… na jakiś czas. – Być może faktycznie tak jest – podchwyciła. – Ale równie dobrze możesz kłamać jak z nut i ja ciebie samego nigdzie nie puszczę, zanim ta cała historia się nie zakończy. Wiem już o tobie tyle, że miewasz różne pomysły na spędzanie czasu i nie zawsze są one fortunne. A jeśli postanowisz się ulotnić, Natasza bez ciebie pewnie nie będzie chciała nic więcej powiedzieć. Mowy nie ma, zostajesz tutaj. – O nie, przepraszam… – chciał zaprotestować Artur, ale Wojtek położył mu na ramieniu swoją wielką łapę. Wciąż mokrą. – Ja go zawiozę i przypilnuję, przecież sam mieszkam w Sobótce. Też planowałem pojechać do domu i się przebrać, więc wszystko się świetnie składa – zaproponował i wyszczerzył zęby w uśmiechu. Artur zapadł się w sobie. Lena rozważała przez chwilę tę ofertę, po czym powoli pokręciła głową. – Lepiej nie. Przecież wy się pozabijacie, jak zostaniecie bez nadzoru. Wojtek uśmiechnął się jeszcze szerzej.

– Spokojna głowa, jestem stróżem prawa, nikogo nie zabijam. Bez powodu. Artur pobladł, a Lena przewróciła oczami. – Niech będzie. Tylko się pospieszcie. – Jasne, Lenka – zapewnił ochoczo policjant. – Dopilnuję, żeby książę William długo się nie stroił. Aha, kupimy od razu te jajka, o których mówiła pani Natasza. Coś jeszcze potrzeba? – Zjadłabym drożdżówkę – odparła słabo, po krótkim wahaniu. Kiedy wreszcie wyszli, pomyślała, że zamiast kłaść się spać, powinna sobie raczej zaparzyć mocnej kawy. Jej wzrok na chwilę zatrzymał się na fotografii, która wciąż leżała na stole. Młoda kobieta, dość ładna, w eleganckiej sukience od „jakiegoś” Balenciagi. Twierdzi, że nigdy tego stroju nie lubiła… Natalia Hordyńska, dziedziczka dworu na Wileńszczyźnie. *** Artur nie czuł się zbyt komfortowo z dokładnie czterech powodów. Po pierwsze – siedział właśnie w aucie polskiego gliniarza i nie był pewny, na ile może zaufać temu neandertalczykowi, który wyglądał prawie jak Michael Fassbender. Po drugie – on sam nie wyglądał jak Michael Fassbender. Bardziej przypominał Martina Freemana w wersji z Hobbita. I w dodatku z rudymi włosami, co tylko pogarszało sprawę. Że też odziedziczył powierzchowność swojego angielskiego dziadka, zamiast polskiego, który wyglądał jak amant przedwojennego kina! Nawet po tym wszystkim, co przeszedł. Tylko włosy Artur miał po polskiej, nieziemsko pięknej babci. Niestety – do niej pasowały zdecydowanie bardziej. Życie okazuje się czasem okrutnie niesprawiedliwe. Po trzecie Artur czuł dyskomfort, ponieważ był od neandertalczyka o głowę niższy, a w takiej sytuacji naprawdę trudno spoglądać na kogoś z wyższością. Po czwarte wreszcie – miał na sobie dres Leny i swój płaszcz, który kupił, starannie dopasowując go do garnituru. Do garnituru! Nie do damskiego dresu. Wszystko razem, delikatnie mówiąc, nie wyglądało za dobrze. Najgorsze jednak miało się dopiero wydarzyć. Artur z przerażeniem odkrył, że nieokrzesany policjant oddalił się od domu Nataszy Silsterwitz, ale nie pojechał do Sobótki, tylko skręcił w las. Czyżby chciał go zamordować? Po co? Przecież w ogóle się nie znali! Gdzie tu motyw? Nawet Lenę Wojtek poznał zaledwie wczoraj, więc chyba nie zamierzał jeszcze zabijać nikogo z jej imieniem na ustach? To bez sensu. Należało negocjować. Gliniarz mimo wszystko nie wyglądał na osobę psychicznie niezrównoważoną. Przejechali może z kilometr w głąb lasu, kiedy policjant zatrzymał auto i wyłączył silnik. Minutę później zrobiło się zimno. Artur starał się uspokoić oddech i ułożyć sobie w myślach mądrą przemowę. Policjant wbił w niego wzrok.

Źle się zaczęło. – Dobra, słuchaj, kolego – odezwał się w stylu, z którym Artur zdążył się już zapoznać w kuchni Nataszy. – Nie wiem, kim jesteś, ale się dowiem. Mam możliwości. Dowiem się wszystkiego. O tobie, twojej rodzinie, o tym, co jada na śniadanie twoja matka… Artur poczuł pulsowanie w skroniach. Szarpnął się na fotelu. – Od mojej matki to ty się odpierdol! – wypalił, zanim zdążył to przemyśleć. Bardzo, bardzo źle się zaczęło. Przecież planował negocjować. W takich sytuacjach nie można reagować emocjonalnie, nie wolno denerwować przeciwnika, trzeba raczej zarazić go własnym spokojem. Chyba. Może ten człowiek nie miał nic złego na myśli? I tylko poczuł się w obowiązku bronić dwóch niewiast? Należało dać mu dojść do słowa. Ale teraz było już za późno. Policjant zamrugał i odchylił głowę, po czym… zarechotał. Artur w popłochu zacisnął palce na klamce. Może jednak pomylił się w ocenie i ten człowiek był niezrównoważony? – No dobra – mruknął tamten między jednym rechotem a drugim. – Postawiłeś się. Szanuję to. – Wspaniale – wydukał Artur, unikając jego wzroku. – Co nie zmienia faktu… – Neandertalczyk spoważniał w mgnieniu oka. – Co nie zmienia faktu, że mnie dzisiaj zdenerwowałeś. Namieszałeś tam, u Leny i Niemr… starszej pani, a teraz mi powiesz, po co przyjechałeś. I ja ocenię, czy miałeś dobry powód. Artur poczuł na karku oddech ostateczności. Na wszelki wypadek odpiął pas, żeby chociaż nie poddać się bez walki i w razie konieczności podjąć żałosną próbę ucieczki. Żałosną, bo i tak nie miał szans w nieznanym lesie, w którym zupełnie nie potrafił się poruszać, w przeciwieństwie do policjanta. Poza tym włożył swoje eleganckie pantofle, a przecież tutaj wszędzie leżał śnieg. Z pół metra, jeśli nie więcej. Naprawdę, nie było z czym się wychylać… Artur nie znał swojej odporności na tortury, ale jedno wiedział na pewno – nie mógł wyjawić prawdy. Jeszcze nie teraz. Tajemnica, w której posiadaniu się znalazł, nie dotyczyła tylko jego. To Natasza powinna poznać prawdę jako pierwsza, a nie przypadkowy policjant. Artur złożył obietnicę. Sobie samemu i… jeszcze komuś. Musiał jej dotrzymać. I wiedział też, że tutaj chodziło o coś w rodzaju wymiany barterowej. Natasza Silsterwitz nie bez powodu zgodziła się opowiedzieć swoją historię. Z pewnością przeczuwała, że on w zamian również coś jej opowie. – No to jak będzie? – Wojtek nie dawał za wygraną. – Nijak – odparł wreszcie Artur, starając się wyglądać godnie i dumnie. – Co proszę? – Nijak. Wybacz, ale nie znam cię i nie będę ci się zwierzał. No przecież nie obijesz mi za to gęby, nie? Czy masz takie plany? Jeśli już, to od razu załatw mnie konkretnie. Bo inaczej zatruję ci tu życie tak bardzo, że będziesz musiał

wyemigrować do UK na zmywak. Co być może nie będzie wcale łatwe, zważywszy na ostatnie nastroje brexitowe. A teraz zawieź mnie do Sobótki albo wysiadam i idę piechotą. – To idź. Artur miał wrażenie, że cała krew odpłynęła mu z twarzy. – Hm? – stęknął. – Kilometr w dół, a potem, jak wyjdziesz z lasu, od razu w lewo. Policjant wysiadł z auta, obszedł je i otworzył drzwi po stronie pasażera. Artur postawił stopy w śniegu. Nie wierzył, że to się działo naprawdę. Stał przez chwilę na drodze i patrzył, jak policjant odpala silnik i zawraca. Uwierzył dopiero wtedy, gdy auto zniknęło między drzewami. Właśnie w tej chwili całkiem przemokły mu buty. Zapiął się pod szyją i mocniej zawiązał szalik. No nic. Przecież to nie Syberia! A nawet tam ludzie jakoś dawali sobie radę, obwiązywali przydziałowe kapcie szmatami… Słyszał co nieco o Syberii. Właściwie – słyszał o niej całkiem sporo. A tutaj była przecież tylko zwykła niegroźna górka pod Wrocławiem, jakaś Ślęza czy Ślęża. Kto normalny był w stanie wymówić tę nazwę? No więc dalej… Krok za krokiem, noga za nogą. Prawa, lewa, prawa, lewa. Zimno… Prawa, lewa… Artur uniósł głowę, kiedy usłyszał warkot silnika. Między drzewami na powrót pojawił się samochód policjanta. Człowiek za szybą wyglądał na całkiem ubawionego sytuacją. Zatrzymał się przy Arturze, wychylił się na siedzeniu i otworzył mu drzwi. – Dobra, pokazałeś, że masz jakieś jaja. Wskakuj. Tego już było za wiele! To… To wynaturzenie! Tak nie powinna się zachowywać istota ludzka, wrażliwa i zdolna do empatii! Artur wyprostował się i – wreszcie mógł to zrobić – spojrzał na policjanta z wyższością. Głośno i wyraźnie wyrecytował nazwę ulicy w Sobótce, numer domu i mieszkania. – Dziękuję, przejdę się – oświadczył. – A ty poczekaj na mnie pod tym adresem. Policjant otworzył szeroko oczy, a Artur poczuł satysfakcję. Wykonał kilka kroków do przodu, starając się zignorować przeraźliwe zimno. Otuchy dodawała mu myśl o Sybirakach, którzy przetrwali, a mieli znacznie gorzej. Wojtek oczywiście zamierzał być świnią do końca i jechał tuż przy nim. – Co ty odpieprzasz?! Ja tylko żartowałem! Właź do auta! – nawoływał. – Nie, dziękuję! – Lena prosiła, żebym cię zawiózł. – Masz moje słowo honoru, że nie ucieknę. Zresztą! Niby jak? I w czym?! – W dupie mam twój honor! – W kręgach, w których JA się obracam, słowo honoru znaczy bardzo wiele!!!

Artur pociągnął nosem i szedł dalej. Policjant nie dawał za wygraną i wciąż jechał przy nim. Jak to powiedziała Natasza? Użyła takiego określenia, bardzo trafnego… „Bawiłam się wybornie”? Tak, Artur też bawił się teraz wybornie. *** „Bawiłam się wybornie”. W uszach Nataszy wciąż brzmiało zdanie, które znakomicie oddawało jej ówczesny stan ducha. Minęło tyle lat! A ona wciąż pamiętała minę Tadeusza, jego konsternację i dezaprobatę, rozbiegany wzrok, kiedy rozglądał się po wspólnej bawialni, z której korzystali wszyscy bywalcy Rubiszek. Wielu z nich paliło tam papierosy, od czego poszarzały tapety, a kanapy przesiąkły dymem. Krzesła były gdzieniegdzie odrapane, a obicia foteli poplamione. Starała się odświeżać wszystko na bieżąco, ale nie zawsze z tym nadążała. Wciąż coś się działo, coś się psuło, coś gubiło, ktoś kogoś obraził, ktoś był zły, ktoś nie miał pieniędzy, jeszcze inny ktoś chęci i motywacji do pracy. Ktoś się zakochał, ktoś pokłócił z rodzicami, inny ktoś mianował się wieszczem i przepowiadał rychły wybuch wojny. Jakże się on nazywał? Nie pamiętała. To źle. Powinna, bo przecież się nie pomylił. Natasza czuła się wówczas tak, jak gdyby miała małe dzieci, których na każdym kroku musiała pilnować. A jednak niczego nie żałowała i niczego nie usiłowała zmieniać. Oczywiście udzielała instrukcji i po wielekroć prosiła tych, którzy gościli w Rubiszkach, by byli bardziej uważni. Czasem przynosiło to nawet jakieś efekty. Co nie zmieniało faktu, że po luksusie i elegancji, które panowały we dworze za czasów jej rodziców, praktycznie nie został ślad. Natasza nie czuła żalu. Od zawsze marzyła przecież o tym, by żyć inaczej. Tadeusz Winiewicz… Był bardzo przystojny i zadbany. Nawet teraz pamiętała jego wypomadowane włosy i gładką cerę, a przede wszystkim – wypielęgnowane dłonie. Zawsze dbał o ręce. Były jego narzędziem pracy. Pamiętała też, jak wstydziła się własnego wyglądu, kiedy po raz pierwszy spędzili ze sobą noc. Choć była bardzo ładną dziewczyną, która zapowiadała się na piękną kobietę, wyglądała na więcej niż swoje osiemnaście lat. Zatraciła gdzieś świeżość i gładkość, tak przecież charakterystyczne dla młodości. Nie unikała słońca i często pracowała na powietrzu, więc twarz miała ogorzałą, a skórę przesuszoną. Włosy nosiła ścięte do ramion i proste, wbrew ówczesnej modzie nigdy nie nawijała ich na lokówki. Sylwetka uformowała się jej bardziej na chłopięcą niż kobiecą. Ramiona Nataszy były umięśnione i mocne, plecy w kształcie litery V, talia bez wyraźnego wcięcia, brzuch płaski i twardy, biodra wąskie, uda i łydki wyrzeźbione. Takie właśnie dziewczęta u progu nowego tysiąclecia uśmiechały się z okładek wszystkich kolorowych czasopism i ucieleśniały współczesny ideał kobiecego

piękna. Uchodziły też za urodziwe dawniej, w latach dwudziestych ubiegłego wieku, kiedy lśniły na srebrnym ekranie i paliły papierosy w modnych kawiarniach. W kolejnej dekadzie jednak, w chudych dla Europy latach trzydziestych i czterdziestych, pojawiły się już inne wzorce. Natasza nie za bardzo się w nie wpasowała. I nie dbała o siebie zupełnie. Najgorzej prezentowały się jej dłonie – szorstkie i czerwone niczym ręce robotnicy z fabryki, z palcami zakończonymi krótkimi, nierównymi paznokciami. Nie przejmowała się własnym wyglądem aż do tamtej nocy. Tadek był piękny i gładki. Wstydziła się go dotknąć. To właśnie uczucie zapamiętała najlepiej. Wstyd. Obezwładniający, odbierający oddech wstyd, który nie minął nawet wtedy, kiedy Tadeusz pozbawił ją już dziewictwa. I gdy kochali się znowu, kilka razy tej samej nocy. Czuła piekący, rozpierający i zupełnie dotąd nieznany ból, a jednak się nie poskarżyła, nie chciała mu odmówić, zacisnęła tylko zęby i postanowiła „wytrzymać”. Myślała, że może właśnie tak to powinno wyglądać – że tak wyglądało za każdym razem i u wszystkich. I oczywiście się wstydziła. Współżyć z nim i powiedzieć „nie”, poskarżyć się na ból i zadać krępujące pytania, poprosić o wskazówki i zrozumienie, pozwolić się poprowadzić w świat całkiem nowych doznań. Wstydziła się też jego doświadczenia. Tego, że z pewnością miał przed nią wiele kobiet, że nie potrafiła sprawić mu przyjemności i nie miała pojęcia, co robić, ani nawet co czuć. Automatycznie napinała wszystkie mięśnie, kiedy Tadek przygniatał ją swoim ciężarem i dłonią rozchylał uda. Była jednym kłębkiem nerwów. Gorączkowo zastanawiała się nad tym, czy właśnie tak powinny wyglądać miłosne uniesienia. A jeśli nie – to gdzie popełniła błąd i jak mogła go naprawić? Dopiero później coś się zmieniło. Natasza przełknęła swój wstyd i poszła po radę do koleżanek krawcowych… Śmiały się z niej, oczywiście. A kiedy już minęła im ochota do żartów, poleciły, by następnym razem wypiła trochę wina albo po prostu spróbowała się jakoś rozluźnić. Zaparzyły jej ziółka. Melisę z rumiankiem. Poradziły, by nie myślała za wiele i po prostu dała się ponieść emocjom. Podziałało. Tyle lat, tyle lat… Nigdy później nie wstydziła się już przed żadnym mężczyzną. Teraz jednak wciąż pamiętała wszystko, co wtedy czuła, każdą emocję. Przeżywała je na nowo z taką samą siłą. Bo przecież w życiu prawdziwa miłość przychodzi tylko raz. W przeciwieństwie do nienawiści. Natasza obróciła się na łóżku i spojrzała na zegar. Wskazywał dziewiątą. Trzy godziny do śniadania, a później powolne przeżuwanie, majestatyczne picie kawy, dokładka, dolewka, lekarstwa. Wszystko, byle tylko odwlec moment, w którym będzie musiała znowu zacząć mówić. Bała się mówić, a jednocześnie chciała, by to wszystko już się skończyło. Pragnęła się uwolnić od własnej historii, przekazać ją komuś innemu, kto mógłby zinterpretować wydarzenia na swój sposób. I ocenić Nataszę z dystansu. Potępić ją lub… usprawiedliwić? Wybaczyć?

Nie, to nie było możliwe. Obróciła się twarzą do ściany i przyłożyła dłoń do klatki piersiowej. Źle się czuła. Serce tłukło się w piersi, w głowie pulsował ból. Już czas. Potrzebowała tak niewielu dni, by powiedzieć ostatnie słowo. Ograniczonej liczby godzin. Kilku świtów i zmierzchów. *** Lena nie miała pojęcia, dlaczego Wojtek i Artur wciąż nie wracali. Mogła oczywiście do nich zadzwonić, ale coś ją przed tym powstrzymywało. Do Wojtka zwyczajnie wstydziła się telefonować. Nie chciała się narzucać, a poza tym już i tak wciągnęła go niechcący w cudze problemy i bała się, że zostanie uznana za natrętną. Do Artura zaś czuła osobliwy dystans i była zbyt dumna, by prosić go o powrót. Jej skrupuły wydawały się wobec zaistniałej sytuacji głupie. Zdawała sobie z tego sprawę, ale postanowiła jeszcze trochę poczekać. Miała tylko nadzieję, że Wojtek i Artur nie wstąpili razem do jakiegoś baru i nie bawili się teraz wybornie, z dala od dziwnych opowieści, podczas gdy ona czekała. Spojrzała na wyświetlacz swojej komórki. Minęła dziewiąta. Nie… O tej porze nie chodzi się do baru, nawet w sobotę. Pobiegła na górę do swojego pokoju i otworzyła laptop. Mogła przecież inaczej wykorzystać ten czas. W wyszukiwarkę wpisała najpierw hasło „Tadeusz Winiewicz”. Okazało się, że był swego czasu całkiem znany. Z pewnością wiedziałaby o tym, gdyby choć trochę orientowała się w kulturze i sztuce. Niestety – pod względem swojej ignorancji w tych dziedzinach Lena przypominała Nataszę. Nawet jej rodzice, którzy do opery i filharmonii chadzali co najmniej dwa razy w miesiącu, nie byli w stanie nic na to poradzić. Oni z pewnością słyszeli o Tadeuszu Winiewiczu i jego osiągnięciach, a z drugiej strony nie mieli pojęcia, że coś kiedyś łączyło tego wybitnego pianistę z Nataszą Silsterwitz, sprzątaczką z Konstancji. Kto by o czymś takim w ogóle pomyślał? Lena otworzyła obszerny artykuł, w którym przeczytała, że Tadeusz Winiewicz rzeczywiście przyjaźnił się z Władysławem Szpilmanem. Starszy o kilka lat Szpilman był jego mentorem, choć talentem Winiewicz mu ponoć nie ustępował. – Pochodzący z szanowanej ziemiańskiej rodziny; jedynak; od dziecka wybitny; studiował tu i tu; grał tu i tam; mieszkał tam i jeszcze gdzie indziej – mamrotała pod nosem, pochłaniając kolejne akapity. Wreszcie przeszła do smaczków natury obyczajowej. I z wrażenia wstrzymała oddech. Bo okazało się, że z Tadeusza Winiewicza, który pił herbatę z krawcowymi u Nataszy w Rubiszkach, był największy lowelas przedwojennej Warszawy! Człowiek naprawdę sobie nie żałował. I miał też wyrafinowany gust. Najbardziej lubił panie z wyższych sfer, choć nie pogardził kilkoma wybitnymi aktorkami, jedną operową śpiewaczką, malarką i wiolonczelistką. Kiedy on

znajdował czas, by praktykować grę na fortepianie, skoro skakał z alkowy do alkowy? Był przecież dobry, więc ćwiczyć musiał… Opracował sobie jakiś specjalny system wydłużania doby? A może właśnie amory pomagały mu w tym wszystkim najbardziej? Pozwalały się rozluźnić, odpocząć udręczonemu umysłowi i dać ujście nagromadzonym emocjom? Kobiety wiedziały, co z Winiewicza za ziółko, ale i tak go uwielbiały. O wiele gorzej wyglądała sprawa z mężczyznami. To go właśnie zgubiło. Męska zazdrość. W czasach, kiedy był u szczytu kariery, a świat stał przed nim otworem. Otóż Tadeusz Winiewicz, powszechnie znany wybitny pianista i uroczy amant, wdał się w romans z młodą żoną pewnego warszawskiego profesora. Profesor wykładał historię sztuki, ale oprócz tego miał własny, pokaźny majątek, który pozwalał mu kolekcjonować obrazy znakomitych współczesnych twórców. Młoda żona była natomiast córką lwowskiego malarza i mało znanej poetki. Tak się jakoś złożyło, że w praktyce profesor kolekcjoner kupił sobie obraz owego malarza, wraz z jego córką. Młoda kobieta zgodziła się na to małżeństwo z wygody i dla zysku. Lubiła żyć na wysokim poziomie i niczego sobie nie żałować. Mąż był od niej znacznie starszy, ale porządny i dobry. Pewnie uznała, że ostatecznie można niektóre sprawy przeboleć i poświęcić się w imię wyższych celów. Kiedy poznała Tadka Winiewicza, wszystko się zmieniło. Uczucie zapłonęło między nimi gwałtownie, od pierwszego wejrzenia. A nieszczęsny mąż nakrył ich ponoć na gorącym uczynku. Sytuacja nie pozostawiała wątpliwości – ani też zbyt wiele miejsca dla wyobraźni… Wybuchł obyczajowy skandal, ale Winiewiczowi pewnie występek uszedłby płazem. Jego talent i urok osobisty przesłaniały wiele spraw, poza tym w wyższych sferach i wśród artystycznej bohemy nie takie rzeczy już widziano. Niestety! Sprawa miała tragiczny finał. Profesor kolekcjoner z rozpaczy popełnił samobójstwo – zastrzelił się podczas koncertu Tadeusza… Sprawy przybrały dla pianisty niekorzystny obrót, odwołano kilka występów, cofnięto sporo zaproszeń z prestiżowych ośrodków muzycznych, a na warszawskich salonach mężczyzna stał się persona non grata. Młoda żona profesora gdzieś zniknęła i jej dalsze losy nikomu już nie były znane. Podejrzewano, że ona sama również odebrała sobie życie. Tadeusz postanowił wyjechać do rodzinnego domu na Wileńszczyznę i przeczekać burzę. Miał niemałe oszczędności, a za jakiś czas zamierzał porozumieć się z jednym dziennikarzyną, pokajać się na łamach prasy i dać najlepszy koncert w swoim życiu. Chciał też zacząć komponować – dla teatru, może nawet filmu. Tak twierdzili jego najbliżsi przyjaciele. Wyjechał zatem na Wileńszczyznę i tam zastała go wojna. O jego dalszych losach wiadomo niewiele. Tyle tylko, że ożenił się z lokalną ziemianką, Natalią Hordyńską, komunistką i siostrzenicą Heinricha Hübnera, członka NSDAP, postacią bardzo dwuznaczną w historii Kresów Wschodnich. Później przepadł jak

kamień w wodę. Jedne źródła mówią, że uciekł z kraju i przedostał się do Szwecji, a stamtąd do Francji, inne – że w latach czterdziestych został wywieziony na Syberię. Nigdzie nie odnotowano śmierci żadnego Tadeusza Winiewicza. Lena przeczytała ostatnie zdanie artykułu, po czym cofnęła się do poprzedniego akapitu. Jeszcze raz spojrzała na te dwa słowa. Natalia Hordyńska. Jej babcia. Była tutaj, w internecie. Od zawsze, wystarczyło wpisać odpowiednie hasło. I wiedzieć, kogo szukać, bo przecież nie Nataszy Silsterwitz. Natalia Hordyńska z Rubiszek i jej historia, skreślona w kilku zdaniach, zilustrowana zamazaną fotografią. Tylko tyle. Aż tyle. „Natalia Hordyńska, polska komunistka z Kresów Wschodnich. Mieszkała na Wileńszczyźnie, gdzie prowadziła szkołę i kursy zawodowe. Współpracowała z bolszewikami podczas pierwszej sowieckiej okupacji Wilna. Kiedy na Wileńszczyźnie zmienił się okupant i wkroczyli Niemcy, zachowała życie i majątek dzięki bliskiemu pokrewieństwu z Heinrichem Hübnerem, członkiem NSDAP, który był bratem jej matki. Hordyńską uważano za postać dwuznaczną i oportunistkę, która współpracowała z każdym, z kim się dało. Herbatą częstowała bolszewików i mieszkała z nazistami, ale wysyłała też jedzenie polskim partyzantom ukrywającym się w lesie. Po wojnie została aresztowana i skazana w tajnym procesie. Nie wiadomo, jakie postawiono jej zarzuty. Prawdopodobnie trafiła do łagru, gdzie zmarła”. Gdzie zmarła. Lena gwałtownie zamknęła laptop i poczuła, że kręci jej się w głowie. Przecież Natasza nie zmarła!

VI.

Artur i Wojtek wrócili o jedenastej, milczący i naburmuszeni. Lena popatrywała na nich z zainteresowaniem, kiedy wyciągali zakupy z toreb i umieszczali je w lodówce, a następnie miotali się po kuchni w poszukiwaniu kubków i kawy. Wreszcie miłosiernie otworzyła jedną z szafek i wskazała puszkę. Wojtek rzucił się na nią, uchylił wieko i z rozmarzeniem wciągnął w nozdrza zapach zmielonych ziaren. Artur sięgnął po cytrynę i zastygł w bezruchu. Wyglądał jak Hamlet z trupią czaszką… Zmarszczyła brwi. Coś z tym Adamsem było nie tak. Wyglądał chyba jeszcze gorzej niż wczoraj, kiedy zabierały go ze szpitala. A już na pewno gorzej niż dziś przed kilkoma godzinami. Szczękał zębami i był okropnie zakatarzony. Miał czerwony nos i załzawione oczy, a do tego trząsł się jak osika. Kilka razy zakasłał brzydko. Tak, tak – coś tutaj wydawało się bardzo nie w porządku. Zerknęła na Wojtka, który hojnie sypał kawę do dzbanka i udawał niewiniątko. Artur nadal przy pomocy cytryny odstawiał Hamleta z czaszką Yoricka. Zbliżyła się, złapała go za rękę i przechwyciła owoc. Adams ocknął się z zamyślenia i spojrzał na nią nieprzytomnym wzrokiem. Może dopiero teraz zaczął na dobre odchorowywać wczorajsze ekscesy? – A, tak – powiedział bez sensu. – Co konkretnie? – zapytała i tym razem ona zastygła z cytryną w dłoni. – No to. Cytryna. Myślałem, czy nie zrobić sobie herbaty z miodem i… Bo właśnie moja babcia zawsze taką robiła, kiedy chorowałem, a w dzieciństwie często chorowałem, ciągle zapalenie oskrzeli i raz nawet płuc, że nie wspomnę o zatokach, więc… – Artur! – Tak sobie teraz przypomniałem i może by mi pomogło… – Artur!!! – Ale pytanie moje jest takie: czy macie miód? W kuchni zapadła cisza, prawie tak gęsta i krępująca, jak wtedy, kiedy Natasza przerwała snucie swojej opowieści. Wojtek nadal odstawiał czary-mary nad dzbankiem kawy, ale jego ruchy wyraźnie spowolniały. Dłoń, w której Lena trzymała cytrynę, opadła. Artur podrapał się po głowie. Jedyne, co się w jego wyglądzie poprawiło, to strój. Miał na sobie przyzwoite dżinsy i gruby hipsterski sweter à la ciuch z lumpeksu, za który pewnie słono zapłacił. Cała reszta prezentowała się żałośnie. Lena z irytacją zamachała cytryną. Dość już miała wszystkich tych niedopowiedzeń.

– No dobrze, to może któryś z panów łaskawie wyjaśni, co się stało? Jeśli oczywiście wypada mi o to prosić. Wojtek zostawił w spokoju dzbanek i oparł się o kuchenny blat. Ku jej zaskoczeniu zrobił się czerwony jak burak. Artur natomiast upierał się przy wersji nieobecnego duchem i przestąpił z nogi na nogę, ale nie odezwał się słowem. Raz tylko, na krótką chwilę, spojrzenia obu mężczyzn się skrzyżowały i stało się dla niej jasne, że tutaj nie może być mowy o wzajemnym zrozumieniu i sympatii. Tylko tego brakowało! Jakichś samczych przepychanek… – Który z was zacznie? – zapytała z udawanym spokojem. Zaczęli jednocześnie – nie tyle mówić, co wręcz na siebie wrzeszczeć. Wojtek miał nad Arturem przewagę, bo głos Adamsa stopniowo przechodził w skrzek. Po chwili do wrzasków dodali wściekłe machanie rękami. Lena cofnęła się o krok. Poza „ten debil”, „śnieg”, „żartowałem”, „jaja”, „głupi ciul” i „no przecież nie chciałem”, nie zrozumiała za wiele. – Zamknąć się! – krzyknęła i łupnęła cytryną o podłogę. Talerz dałby z pewnością lepszy efekt, rozbiłby się z eleganckim brzękiem, bardzo stosownie do sytuacji. Cytryna plasnęła tylko nędznie i trysnął z niej sok. Tyle witaminy C poszło na marne! Na ułamek sekundy ogarnęły ją wyrzuty sumienia. Przecież ludzie na świecie głodują! A teraz Artur i Wojtek smętnie zapatrzyli się w szczątki żółtego owocu. Przymknęła oczy i spróbowała nad sobą zapanować. – Wkurzacie mnie – oświadczyła. Wtedy wreszcie się uspokoili i zrelacjonowali jej, z podziałem na role, co się wydarzyło. W trakcie tej opowieści przez chwilę miała szczerą nadzieję, że Artur przejdzie wreszcie do zwrotu akcji i punktu, w którym się złamał, poddał i wsiadł do auta Wojtka. Ale nie, skąd! Szedł piechotą. Do samej Sobótki. W tych swoich delikatnych panienkowatych pantofelkach od garnituru. Po śniegu! Cholera… Tego się nie spodziewała. Owszem, nie zdziwiłaby się za bardzo, gdyby doszło między nimi do wymiany zdań lub gdyby jeden drugiego wyzwał na pojedynek, albo też – ewentualnie – bez zwłoki dali sobie po gębach, no ale… to?! I w ogóle dlaczego oni aż tak się nie lubili? Fakt, rano Artur Wojtkowi coś tam nieprzyjemnego powiedział przy zlewozmywaku, ale miał prawo czuć się nieswojo w towarzystwie obcego mężczyzny, kiedy na światło dzienne wychodziły od dawna skrywane tajemnice. I to za jego sprawą. A policjant znalazł się tu przypadkiem. Właściwie był intruzem. Artur, na dobrą sprawę, również był intruzem. I wszyscy znaleźli się tu przypadkiem. Nic, w ogóle nic a nic, nie było normalnie! Sama Lena – wobec rewelacji zasłyszanych od Nataszy i informacji przeczytanych w internecie – nie miała już pojęcia, kim jest i gdzie powinna szukać swoich korzeni. W Niemczech czy na Litwie? I kto był tak naprawdę jej dziadkiem? Niemiecki ślusarz czy polski pianista? Czy to możliwe, żeby Natasza

aż tak zatarła po sobie ślady? By nikt jej nie rozpoznał, nie szukał? A ten dziwny brat artysta, którego poniosło do Londynu? Co się z nim stało? Co się stało z Winiewiczem? Co… z samą Natalią Hordyńską? Lena uznała, że informacje zdobyte w sieci na razie zachowa dla siebie. Artur i tak z pewnością wiedział więcej od niej i jak dotąd nie pisnął ani słówka. A Wojtek prędzej czy później również zajrzy do Google’a, jeśli zainteresował się tą historią. Świetny moment sobie wybrali na próbę sił w śniegu… – Jesteście nienormalni – powiedziała, po czym zabrała się do zbierania z podłogi szczątków cytryny. – To on jest nienormalny – mruknął policjant i rzucił się jej na pomoc. – I kto to mówi? Przykro mi, że nie możesz spełnić swoich sadystycznych ambicji w jakiejś średniowiecznej sali tortur, ale nie wyżywaj się na przypadkowych ludziach. – Adams również ukląkł na podłodze, ale zamiast sprzątać, zachwiał się. – Nie wyżywam się na przypadkowych, tylko… – Starannie dobierasz swoje ofiary? – Milczeć! Cała trójka podniosła głowy. W progu stała Natasza. Miała na sobie swoją wyjściową garsonkę, a włosy upięła w staranny kok. Majestatycznym krokiem przeszła przez kuchnię, zajrzała do lodówki i na widok jajek z aprobatą kiwnęła głową. A później podparła się pod boki i krytycznym okiem zlustrowała scenę na podłodze. – Dobrze, to teraz będzie tak – zarządziła i wskazała dłonią Artura. – Ty wypijesz spirytus z sokiem wiśniowym i nakładziesz cebuli w skarpety. – Słucham? – Artur oklapł i pociągnął nosem. – Może spirytusu mu lepiej nie dawaj. Jeszcze nie odparował wczorajszej wódki – bąknęła Lena, prostując się. – Ty się na razie nie odzywaj. A ty – zwróciła się do skonsternowanego Wojtka – proszę bardzo, tu jest patelnia, a tam olej. – Aaaaa… – Policjant zamachał rękami. – Co mam z tym zrobić? – Usmażyć jajecznicę dla czterech osób i naleśniki z mąki razowej. Znajdziesz ją w szafce pod mikrofalówką. Obserwuję cię i wydaje mi się, że mam co do ciebie rację. A rzadko się mylę. Wojtek dźwignął się z podłogi i zatarł ręce. – A ma pani razową czy żytnią? Świetne wychodzą też z orkiszowej, że nie wspomnę o amarantusie! Mogła pani mówić, kupiłbym po drodze. A olej jaki? Tak na przyszłość poleciłbym z orzechów… – Czyli miałam rację. Jak zwykle – oświadczyła starsza pani. Natasza zamierzała zwyciężyć w tej rundzie i rozstawić wszystkich po kątach. Teraz była dawną sobą, a nie roztrzęsioną staruszką, którą odszukali na

szczycie Ślęży. Mimo to w jej oczach na sekundę pojawił się błysk uznania. Zmierzyła Wojtka wzrokiem, choć nie raczyła się odnieść do jego pytań. – Ja tam mody na amarantusa nigdy nie zrozumiem – skwitowała tylko. – O, też tak mówiłem – zaszczebiotał Wojtek, przewiązując sobie w pasie ścierkę. – Ale później mi przeszło. To bogate źródło witamin, znakomite dla ludzi, którzy wykonują ciężką pracę fizyczną albo umysłową, no i dla kobiet w ciąży. Kiedy moja siostra była z pierwszym… Natasza zacharczała i uniosła dłoń. – Ja wykonuję ciężką pracę umysłową, kiedy słucham ciebie. Mówiłam, że masz smażyć, a nie gadać. Policjant posłusznie umilkł, ale zanucił coś cicho pod nosem. Lena jęknęła, Natasza przewróciła oczami, a Artur postukał się w czoło otwartą dłonią. – Wracając do mnie… – zagaił nieśmiało. – A, tak – podjęła staruszka. – Spirytus, sok wiśniowy i cebula do skarpet. – Ale co mam z tymi skarpetami robić? – zapytał, prawie przerażony. – Jak to? Założyć. Nie na głowę, ale to już pewnie wiesz. – A na co?! – Na dupę! Jezu Chryste, daj mi cierpliwość! – Babciu… – zaczęła Lena, ale Natasza zgromiła ją wzrokiem. – A po spirytusie i z tą cebulą pod koc. Przynieś sobie tutaj z sypialni. Bo ja przy twoim łożu siedzieć nie będę – dokończyła, po czym opadła na krzesło, ciężko dysząc. – Pomyślałem o herbacie z miodem – dodał Artur nieśmiało. – I może by trzeba lekarza? Antybiotyki jakieś… – Antybiotyki! – prychnęła staruszka. – Kiedyś nie mieliśmy antybiotyków i jakoś sobie radziliśmy. – Antybiotyki były już chyba dostępne przed drugą wojną światową – zaprotestowała Lena. Babcia mówiła tak, jak gdyby przyszła na świat w osiemnastym wieku. A przecież penicylinę Fleming odkrył w tysiąc dziewięćset dwudziestym dziewiątym! Natasza zapatrzyła się w śnieg za oknem. – Nie wszędzie – odpowiedziała powoli. *** Artur ocierał łzy, które obfitymi strumieniami spływały mu po policzkach. Miał dość. Tego domu, starej herod-baby, Leny Królowej Śniegu i neandertalczyka, który jeszcze całkiem niedawno z uporem maniaka snuł się autem pięć kilometrów na godzinę tuż przy jego nodze. Artur poczuł się nagle zupełnie samotny, opuszczony przez wszystkich, którzy darzyli go cieplejszymi

uczuciami. A tak się starannie przygotował do tej wyprawy! Tak na nią czekał. Tyle razy wyobrażał sobie Nataszę Silsterwitz. Jej twarz, głos, jej zdziwienie i pewnie też strach. W myślach wykreował już sobie wizerunek Nataszy i w głębi duszy nie wierzył, że ta kobieta go stąd przegoni. Nie po tym, jak zobaczy piersiówkę. Przed trzema godzinami, kiedy dowlókł się wreszcie do mieszkania w Sobótce, zziębnięty i w przemoczonych butach, od razu uświadomił sobie, że wszystko zostawił w Sulistrowicach. To, co miał najcenniejszego. Zdjęcia i piersiówkę. Żołądek skurczył mu się z nerwów. W pośpiechu wybrał z szafy ubranie i zrzucił dres Leny. Przebrał się błyskawicznie i z uczuciem błogości zapiął suwak grubej puchowej kurtki. Miał wrażenie, że o czymś zapomniał. Cofnął się jeszcze na chwilę z przedpokoju i zajrzał do szuflady, w której trzymał drugą kopertę ze zdjęciami. Wysunął jedną z fotografii i ze ściśniętym gardłem wpatrzył się w twarz pięknej kobiety. Ubrana była w elegancki kostium, bardzo modny pod koniec lat czterdziestych, a na głowie miała fikuśny kapelusik. Spoglądała w obiektyw i uśmiechała się szeroko. A raczej… uśmiechała się do mężczyzny, który robił jej zdjęcie. Liliana. Lilka. Jego ukochana babcia. Okrutnie za nią tęsknił. Z ciężkim sercem schował fotografię i zasunął szufladę. W głowie kłębiły mu się dziwne myśli. Zadał sobie wreszcie pytanie, czy Lena już przystąpiła do internetowego śledztwa – czy wpisała w Google’a nazwisko Natalii Hordyńskiej? Artur doskonale wiedział, na jakie informacje mogła tam trafić. I na jakie nie mogła. Nawet gdyby potrafiła świetnie kojarzyć, pewnych rzeczy po prostu nie dało się znaleźć w sieci. Nie dało się ich znaleźć nigdzie. Bo o pewnych rzeczach wiedziały tylko dwie osoby. On i Natasza Silsterwitz. I Artur ponad wszystko pragnął, by te dwie historie wreszcie się nawzajem uzupełniły. Lena zapewne już się domyśliła, że on coś kombinuje, a denerwujący policjant z kolei… Czy Wojtek mógł cokolwiek w tej kwestii zrobić? Czy dzięki swojej profesji miał sposobność dotrzeć tam, dokąd nie dotarł Artur? Czy mógł przeniknąć tajemnicę Natalii Hordyńskiej i Tadeusza Winiewicza? Uzyskać dostęp do dawnych akt NKWD? Do nieznanych losów setek anonimowych łagierników? I wreszcie… Do zbrodni popełnionych przed laty, w zaciszu dworku na Kresach Wschodnich? Czy polska policja miała możliwości, których nie miał trzydziestoczteroletni Brytyjczyk z Brighton? Nie, nie miała. Artur nie wiedział, skąd wzięły się podobne rozterki. Tracił rozum, gubił się we własnych emocjach, przestawał z ludźmi, których nie pojmował. I czuł się fatalnie. A teraz płakał. Oczy całkiem zaszły mu łzami i przestał je ocierać. Nie miał pojęcia, czy to wciąż przez tę cholerną cebulę, którą od kilku minut obierał, czy może już nie. Nagle ktoś położył mu dłonie na ramionach. Zamarł i ostrożnie obrócił

głowę. Lena patrzyła na niego spokojnie i poważnie. – Pomogę ci – powiedziała i zacisnęła palce na jego dłoni. Poczuł się dziwnie. Ona chyba też. *** Do posiłku zasiedli później, niż planowali. Na stole przybywało jedzenia, a Wojtek najwyraźniej jeszcze nie zakończył wszystkich kuchennych czynności. Wciąż coś donosił, doprawiał, mieszał i próbował poszczególnych potraw z miną znawcy. Zaskoczył chyba każdego, nawet starą Nataszę, która – ku swojemu utrapieniu – nie mogła niczego skrytykować. Artur też z niechęcią musiał przyznać, że policjant wie co nieco o sztuce kulinarnej. Lena nałożyła sobie na talerz dwa naleśniki i przez chwilę kontemplowała ich widok. Wreszcie dziabnęła jeden widelcem. W środku był biały ser z zielonym… czymś. Natasza przekrzywiła głowę. – Co to? – zapytała podejrzliwie. Policjant zamaszystym ruchem zdarł ścierkę, którą wcześniej przewiązał sobie w pasie. Artur przez chwilę zastanawiał się, czy on przypadkiem nie dorabia sobie czasem w klubie ze striptizem, bo całkiem zgrabnie mu ten gest wyszedł. Teraz zasiadł do stołu i z taką samą gracją położył sobie ścierkę na kolanach. – Które „to”? – zwrócił się grzecznie do starszej pani. No doprawdy… Jak chciał, to potrafił. Natasza wskazała palcem zawartość talerza Leny. – To zielone w naleśniku. Tylko mi nie mów, że jakiś ser pleśniowy. Nie rozumiem mody na sery pleśniowe, dla mnie jak coś jest spleśniałe, to nadaje się do śmieci. Chyba że… nic innego akurat do jedzenia nie ma – dokończyła i umilkła. Żołądek podszedł Arturowi do gardła. Wielokrotnie już słyszał w swoim życiu takie słowa. Jego własna babcia nigdy nie wyrzucała jedzenia, zawsze zużywała wszystko do końca i potrafiła przyrządzić doskonałą potrawę z resztek. Nikt się nie buntował, każdy jadł. A ona pilnowała, by żywność się nie psuła. Jeśli kupiła coś, co okazało się niesmaczne, chodziła po sąsiadach i uprzejmie pytała, czy ktoś miałby może ochotę przejąć kłopotliwy produkt, bo przecież różne są gusta i nawyki żywieniowe. Kiedy Artur był dzieckiem, czuł się z tego powodu zażenowany, ale później zrozumiał, że nikt nie uważał „Lily” za dziwaczkę. Postępowała słusznie. Taka już była. Nie wyrzucała jedzenia, pilnowała, by nic się nie marnowało, oszczędzała wodę i robiła zapasy. To ostatnie swego czasu uważał za zbędne, ale kiedy więcej zrozumiał, przestał mówić, że przecież sklep za rogiem, i nie trzeba trzymać w domu aż tylu opakowań ryżu, kaszy i makaronu. Przestało go też irytować wieczne: „Nałóż sobie mniejszą porcję, a w razie potrzeby weź dokładkę”. Lilka dostawała białej gorączki, kiedy coś zostawało na

talerzu. Jeśli nie mogła człowieka zmusić do dokończenia posiłku, wynosiła resztki na taras, dla Augusta, kota, którego dokarmiała. August był jak odkurzacz. Pochłaniał wszystko. U Nataszy Artur zdołał już zaobserwować podobne nawyki. Tyle że ona wszystko robiła dyskretniej. Lilka gderała bez opamiętania i musiała tę samą uwagę wygłosić kilkakrotnie, inaczej nie czuła się usatysfakcjonowana. Natasza tylko patrzyła znacząco i każdy jakimś cudem wiedział, o co chodzi. Teraz z uporem wpatrywała się w ser przetykany zielonym „czymś”. Policjant nie wydawał się już taki pewny siebie. Lena czym prędzej skosztowała kłopotliwego naleśnika. Przeżuła, przełknęła i kiwnęła głową. – Dobre – powiedziała. – Nie pytałam, czy dobre – odrzekła Natasza, wyraźnie artykułując każde słowo. – Pytałam, czy to ser pleśniowy. – No widzisz, babciu… – Jeśli tak, to ja stanowczo protestuję. Nie zjecie wszystkiego i co ja potem z tym zrobię? Rudolf na pewno nie tknie żadnego pleśniowego świństwa i będzie trzeba wyrzucić, a wiesz, że… – Rudolf? – wtrącił się Artur. – Taki jeden dziki kot, okropnie wredny – wyjaśniła Lena. Artur z niedowierzaniem pokręcił głową. Kot Rudolf! Czyli u Nataszy mieszkał odpowiednik Lilkowego Augusta. Niemożliwe! – Nie jest wredny, tylko po prostu ma charakter, a to różnica – zaprotestowała staruszka. – Znam kilka ludzkich istot, o których można powiedzieć coś bardzo podobnego – odbiła piłeczkę Lena. – Subtelna aluzja, w ogóle się nie domyśliłam, kogo masz na myśli. Zupełnie. – A tak w ogóle… – Wnuczka postanowiła zignorować przytyk. – A tak w ogóle z serem pleśniowym to nie do końca prawda. Dałam niedawno Rudolfowi moją kanapkę z camembertem i połknął bez protestu. Natasza pobladła i uniosła dłoń, którą następnie trzasnęła w stół. – Nie widziałam go tutaj od dwóch dni – syknęła. – Otrułaś go! – Nad ranem coś miauczało – wtrącił się znowu Artur. – Kiedy wychodziliśmy z Wojtkiem z domu. Takie rude, kudłate. – To właśnie Rudolf – oświadczyła ze stoickim spokojem Lena, przeżuwając kolejny kęs naleśnika. Policjant wyprostował się jak struna i zamachał rękami. – Ja tylko szybko wyjaśnię, że to nie ser pleśniowy. Artur i Natasza spojrzeli na niego z zainteresowaniem. – Oczywiście, że nie – wymamrotała z pełnymi ustami Lena. – Ale Natasza

już złapała wiatr w żagle, a to zawsze jest interesujące, więc… – Czyli jeśli nie pleśniowy, to co? – przerwał szybko Artur, choć właściwie średnio go obchodziła zawartość naleśników. Po raz kolejny przyszło mu do głowy, że to, co się tutaj dzieje, nie jest tak do końca prozaiczną, codzienną sytuacją, w jakie obfituje życie. – Twarożek. Taki zwykły, półtłusty. – Wojtek wzruszył ramionami. – I mięta. – Pycha – mruknęła znowu Lena. – Mięta! – prychnęła Natasza. – Skądeś ją wytrzasnął? – Rosła w doniczce. Tam, na parapecie. – Ach tak. Ta mięta. – Sama ją pani zasadziła? – Nie. Kupiłam w Biedronce. Dawali od razu z doniczką. – Bardzo praktycznie. – Robię z niej herbatkę na trawienie. – Jeszcze trochę zostało. – Już widzę, jak Rudolf je naleśniki z miętą! Znowu nowomodne wymysły! Bo nie można normalnie, jak od wieków… – Ty też przez całe życie ganiałaś mnie po sklepach za mąką razową albo żytnią, bo nie mogłaś niczego upiec ze zwykłej – weszła jej w słowo wnuczka, a Artur pomyślał, że normalne prowadzenie rozmowy najwyraźniej też zawsze sprawiało im kłopot. – Teraz to jeszcze pół biedy, bo wszyscy zdrowo się odżywiają i jedzą żwir, więc wszędzie można dostać. Ale kiedyś? Kto kiedyś używał mąki razowej? Pewnie już zapomniałaś, jak raz jechałam autobusem do Wrocławia, żeby ci ją kupić na Oławskiej, w sklepie z ekologiczną żywnością. Upał był. Prawie czterdzieści stopni, w autobusie zero klimatyzacji. Ale nie! Mąka razowa… Przy stole zapadła cisza. Lena nalała sobie kawy i upiła łyk. Wojtek gmerał widelcem w jajecznicy, a do Artura dotarło, że niczego jeszcze nie spróbował. Był głodny jak wilk. Postanowił zapomnieć na chwilę o tym, że nie znosi policjanta, i nie manifestować swojej do niego niechęci popisową głodówką. Nic by nie zyskał. Nie chodziło o to, żeby tu wyzionąć ducha, tylko wyjechać bogatszym o niezbędne do życia informacje. A te naleśniki z miętą naprawdę go zaintrygowały. Nałożył sobie jeden, zgodnie z zasadą, którą wpoiła mu babcia Lilka. Najwyżej weźmie dokładkę… Zaczął przeżuwać pierwszy kęs i miał właśnie wydać z siebie pomruk aprobaty, kiedy zrozumiał, że wszyscy nadal milczą. Lena w zadumie popijała kawę, a Wojtek wciąż nie tknął jajecznicy. Artur uznał, że nie wypada tak samemu się objadać, i z żalem odłożył widelec. Natasza westchnęła. – Mąka razowa – powiedziała powoli. – Nie jem innej od trzydziestego dziewiątego roku. Od jesieni.

1939 Wileńszczyzna Zaopatrzenie Pamiętam tamto lato najlepiej ze wszystkich w moim życiu. Lepiej nawet niż zeszłoroczne, które nic mnie nie obchodzi. Pamiętam moją granatową letnią sukienkę. Dostałam ją od matki, wtedy, w trzydziestym siódmym, kiedy wróciła z Paryża i opowiadała o salonie „jakiegoś” Cristobala Balenciagi. Wiele lat później, podczas szorowania podłogi w niemieckim biurowcu, zobaczyłam przez okno szyld domu mody. Był to właśnie Balenciaga. W głowie mi się nie mieściło, że dawniej sama nosiłam zaprojektowaną przez niego sukienkę. Jak gdybym to sobie wymyśliła, a nie przeżyła naprawdę. I muszę przyznać, że choć byłam panną z ziemiańskiego dworu, poza granatową sukienką od Balenciagi nie posiadałam zbyt wielu eleganckich – czy też zwyczajnie „ładnych” – strojów. Nie zgrywałam modnisi, stawiałam raczej na wygodę i skromność. Zresztą – gdzie miałam się stroić? W mojej zaimprowizowanej szkółce? W której zmywałam farbę z podłogi w towarzystwie ślusarza? Nie, nie byłam taka. Kiedy żyła jeszcze matka, obserwowanie jej – zawsze ubranej z wielką klasą – budziło we mnie naturalną potrzebę elegancji. Ale to odeszło wraz z nią. Może rzeczywiście lepiej bym się odnalazła w roli córki proletariuszy niż wileńskiego szlachcica i berlińskiej burżujki? Chyba tak właśnie wtedy myślałam. Tadeusz Winiewicz, który ni stąd, ni zowąd zjawił się w Rubiszkach, z początku tylko mnie bawił. Wszędzie chodził z chusteczką. Przecierał nią ławkę w ogrodzie, zanim usiadł, bo nie chciał pobrudzić sobie spodni. Pewnego razu złapałam się na tym, że przyglądam się jego twarzy w poszukiwaniu śladów makijażu… Miał podejrzanie ciemne brwi i czarne jak węgiel rzęsy. Niewielu ludzi się z takimi rodzi, doprawdy. W tym wypadku akurat nie miałam racji i okazało się, że dla Tadka natura była po prostu łaskawa. Ale za to paznokcie z pewnością smarował jakąś nabłyszczającą emulsją… I w ogóle swoje dłonie otaczał niemal nabożną czcią. Na własne oczy widziałam, jak któregoś razu jego matka targała z sadu ciężki koszyk z jabłkami, a on szedł spokojnie obok, śmiał się i obracał w palcach długie źdźbło trawy. Oczywiście delikatnie i ostrożnie, by ostrą krawędzią nie przeciąć sobie skóry. Nie zaoferował matce pomocy. Nie został zresztą o nią poproszony. Wszyscy okropnie się z Tadkiem cackali. Ach tak, warto wspomnieć, że często nosił rękawiczki, białe, z miękkiego i lekkiego materiału. Znakomicie je pamiętam. Zakochałam się w nim dopiero wtedy, kiedy zagrał na fortepianie. Była niedziela, koniec lipca. Rodzice Tadka zaprosili mnie na kolację, choć nie robili

tego od wielu miesięcy. Z pewnością on ich namówił. Wcześniej odwiedził mnie kilkakrotnie, choć po tamtym pierwszym, dość niefortunnym spotkaniu, nie spodziewałam się, że to będzie bliższa znajomość. Chyba byłam dla niego trochę egzotyczna, inna od kobiet, z którymi miał styczność w wielkich miastach. Nie do końca wiedział, jak ze mną postępować, jak mnie… uwodzić. Podejrzewałam, że właśnie do tego zmierzał. Nie miałam tylko pojęcia po co. Zupełnie do siebie nie pasowaliśmy. Nie potrafiłam przyjmować komplementów, nie śmiałam się z jego żartów – choć, na przykład, śmiały się z nich wszystkie „moje” krawcowe. Nie wiedziałam nic o świecie, z którego przybył. Dziewczęta nieco mnie w tej kwestii oświeciły. Przyniosły jakieś wycinki z gazet i zdjęcia. W taki właśnie sposób dowiedziałam się, że Tadeusz opuścił stolicę w aurze skandalu, że uwiódł żonę jakiegoś profesora i mecenasa sztuki, a później ten profesor popełnił samobójstwo. Zastrzelił się podczas koncertu. Wiarołomna żona gdzieś przepadła, Tadek zaś został wykluczony z warszawskiej socjety. Podejrzewałam, że to nie była pierwsza mężatka, która wpadła mu w oko, a jednak wcześniej zdołał w jakiś sposób unikać skandali. Tym razem sytuacja zdawała się szczególna. Postępowanie przystojnego pianisty sprawiło, że ktoś rozstał się z życiem. Być może nawet dwie osoby. Nikt przecież nie wiedział, co stało się z tamtą kobietą. Muszę przyznać, że byłam nieco zaskoczona tymi nowinami. Zastanawiałam się, jak on, taki… zniewieściały i delikatniutki, mógł robić aż tak wielkie wrażenie na kobietach. Inaczej wyobrażałam sobie swojego księcia z bajki. A raczej powinnam chyba powiedzieć, że w ogóle nie chciałam księcia i to był mój problem. Młodzi mężczyźni, których znałam, reprezentanci lokalnego ziemiaństwa, wydawali mi się żałośni. Wszyscy jacyś rozdygotani, patetyczni, skupieni na sobie, na swoich studiach, karierze, planowaniu przyszłości. Tadeusz z jednej strony był do nich podobny, a z drugiej, paradoksalnie, różnił się zupełnie. On również chciał olśnić otoczenie swoją osobą, ale odznaczał się też tą pewnością siebie, charakterystyczną dla ludzi, którym coś się w życiu udało. Temat „dorabiania się” miał w głębokim poważaniu, studia już skończył i wiedział, jak smakują sukces i sława. Znał wielki świat. Czym kresowa szlachta mogła mu zaimponować? Właśnie ta nonszalancja i pewność siebie zwróciły najpierw moją uwagę. Owszem, Tadek był zniewieściały i jakiś taki zbyt piękny, ale znał swoją wartość. Złapałam się na tym, że zastanawiam się, co on czuje – czy rozpamiętuje przeszłość? Romans z tamtą mężatką i inne miłosne podboje? Czy tęskni za salami koncertowymi, gromkimi brawami i prośbami o bis? Czy brakuje mu wielkiego miasta, terkotu tramwajów, eleganckich kawiarni i modnych sklepów? Czy się nudzi na Wileńszczyźnie? I – o dziwo – chyba byłam zazdrosna o jego przeszłość. Nie znałam siebie takiej. Byłam zaskoczona tym, co czułam. Oczywiście nie traktowałam swojej „słabostki” do Tadka poważnie – aż do tamtego momentu przy fortepianie, w domu jego rodziców. Po kolacji

zaproponował, że coś zagra, i poprosił, bym usiadła obok niego. Nie popisywał się. To, co wypływało spod jego palców, wydawało się do bólu prawdziwe. On był prawdziwy – cały był muzyką. Musiał przecież ćwiczyć godzinami, by osiągnąć ten poziom, a jednak grał lekko i ze swobodą. Wkładał w to całe swoje serce. Wiedziałam, że się nie mylę, choć o muzyce nie miałam większego pojęcia. A może chodziło o konkretny utwór? Tamtego wieczoru Tadek zagrał Sonatę C-dur Mozarta, którą uwielbiała moja matka. Ona sama również często ją wykonywała, ale zawsze później tłumaczyła, że „to już nie jest to”. Kiedyś była sprawniejsza i grała lepiej, a do Sonaty C-dur trzeba mieć zdrowie i siłę, trzymać tempo, ćwiczyć palce, z wprawą i bez jęku krzywić plecy nad klawiaturą. Tadek tymczasem muskał klawisze tak delikatnie, jak gdyby w ogóle ich nie dotykał. Po raz pierwszy w życiu podziwiałam wtedy te zadbane dłonie. Patrzyłam na nie jak urzeczona. Chłonęłam każdy dźwięk. Odkryłam, że jednak mam jakąś wrażliwość i sztuka może mną wstrząsnąć. Dowiedziałam się o sobie czegoś nowego. Byłam rozbita i rozedrgana, serce biło mi jak szalone, a z oczu popłynęły łzy. Nie płakałam, odkąd umarła matka. Coś we mnie pękło. W moim umyśle zapanował chaos. Tadek mnie zmienił. Kiedy skończył grać, ujął moją dłoń, którą nagle uznałam za szorstką i brzydką. Widział, że płakałam, że nie byłam sobą. A może właśnie byłam? Nie miałam pojęcia, co się wydarzyło. Cała się trzęsłam. Zaproponował, że odprowadzi mnie do domu, a ja od razu się zgodziłam. Poruszałam się jak w transie. Przez całą drogę nie wiedziałam, co mam mu powiedzieć. Szliśmy w milczeniu, ramię w ramię, ręka w rękę. Nad nami błyszczały gwiazdy, całe morze gwiazd, jak zawsze w lecie. Noc była ciepła. Nigdy później nie widziałam już takiego nieba. Albo też – nigdy później nie patrzyłam już w gwiazdy. Dotarliśmy wreszcie do Rubiszek, a ja myślałam tylko o tym, jak go przy sobie zatrzymać. I nagle powiedziałam to wprost, wszystkie myśli i emocje zamknęłam w jednym słowie: „wejdź”. Został ze mną do rana. Po raz pierwszy byłam wtedy z mężczyzną. *** Nie robiliśmy tajemnicy z naszej relacji. On byłby prawdziwym hipokrytą, gdyby nagle próbował wmówić komukolwiek, że obchodzi go zachowywanie pozorów. Ja uważałam się za nowoczesną kobietę, sufrażystkę, socjalistkę, komunistkę… sama nie wiedziałam za kogo jeszcze. Wciąż zastanawiałam się nad odpowiednią nazwą. W każdym razie „reputacja” i „konwenanse” to były dla mnie przestarzałe słowa, związane ze światem, który musiał odejść. Kto by się przejmował podobnymi bzdurami, kiedy wokół działy się takie rzeczy? Wszyscy mówili, że wybuchnie wojna. Trochę się bałam, ale chyba do końca w to nie wierzyłam. Widziałam potrzebę zmian, chciałam, by wydarzyło się coś, co

zachwiałoby społecznym porządkiem i dało ludziom do myślenia, ale… wojna? Nie, wojna nie była dobrym rozwiązaniem. Cywilizowani ludzie nie prowadzą wojen, tylko rozmawiają, negocjują i opracowują reformy. Może i byłam komunistką, ale z pewnością nie uważałam się za rewolucjonistkę. Bardzo przemawiały do mnie dziewiętnastowieczne ideały pracy u podstaw i tego zamierzałam się trzymać. Wojna? W dwudziestym wieku? Już jedna wojna była. Czy ktoś naprawdę czuł niedosyt? Nie… Nie wierzyłam, że do tego dojdzie. Byłam głucha i ślepa. Pierwszego września „mój” ślusarz, z którym kiedyś myłam podłogę, przyniósł gazetę. Przebiegłam wzrokiem nagłówki i poczułam bolesny skurcz w żołądku. Musiałam… kupić sobie własną gazetę. O tym wtedy pomyślałam, jak skończona idiotka. Wybiegłam z domu, wsiadłam na rower i pojechałam do miasta. Tego dnia chciałam się trochę pouczyć stolarki, to była moja najnowsza fascynacja. Byłam już gotowa do pracy, ubrana w spodnie i koszulę, jak chłopak. Na głowie miałam chustkę. Nawet się nie przebrałam. Pedałowałam tak szybko, że straciłam dech w piersiach. Wilno wydało mi się zwykłe. Wszystko było na swoim miejscu. Tylko ludzie na ulicach rozmawiali z większym ożywieniem, a kiedy się ich mijało, często dało się słyszeć słowa: „Niemcy”, „Ruscy”, „Hitler”, „bomby”, „nalot”, „agresja” i oczywiście – „wojna”. Szumiało mi od tego w uszach. Zeskoczyłam z roweru i pobiegłam po tę gazetę… Kioskarz miał jeszcze tylko cztery egzemplarze. Zauważyłam, że był blady i zmęczony. Jakiś klient powiedział do niego: „Tutaj szybko nie przyjdą, pan się tak nie martwi, my od Niemców daleko”. Chciałam jakoś na to zareagować, powiedzieć temu mężczyźnie bez ogródek, że jest głupi albo co, ale nie zdążyłam. Kioskarz zaczął się nagle tłumaczyć. Mówił, że jego syn służy w Wileńskiej Brygadzie Kawalerii, która już w ostatnich dniach sierpnia, wraz z Pierwszym i Dziewiętnastym Pułkiem Dywizji Piechoty, wymaszerowała do wyznaczonych miejsc koncentracji. W Wilnie pozostały tylko oddziały należące do ośrodków zapasowych i gdyby coś… Gdyby coś! Z gazetą w dłoni wybiegłam z kiosku. Może i rzeczywiście byliśmy od Niemców daleko. Może i rzeczywiście powinniśmy współczuć zachodowi kraju, Warszawie. Ale przecież coś jednak się działo. A ja miałam bardzo złe przeczucia. I nie tylko ja. Szybko to zrozumiałam. W kilku punktach Wilna zainstalowano megafony, przy których gromadzili się ludzie, by słuchać komunikatów o sytuacji na froncie. Ktoś głośno się modlił. A właściwie modliło się coraz więcej osób. Ludzie szli w kierunku Ostrej Bramy. Ale nie ja. Wsiadłam z powrotem na rower i ile sił w nogach popędziłam do dworu rodziców Tadeusza. Winiewiczowie powiedzieli mi, że on z kolei osiodłał konia i wybrał się do Rubiszek. Nie dałam sobie chwili na odpoczynek i wyruszyłam natychmiast. Tadek siedział na schodkach przed domem. Kiedy mnie zobaczył,

poderwał się i popędził w moją stronę. Zeskoczyłam z roweru i rzuciłam go na ziemię. Sama również prawie się przewróciłam, tak mi było słabo ze zmęczenia. Tadek objął mnie w talii i podtrzymał. „Wiedziałem, że tak będzie – powiedział. – Koledzy z Warszawy pisali, że wojna to kwestia czasu”. Coś tam jeszcze szeptał mi do ucha. Powtórzył historię o swoim przyjacielu ze stolicy, który wstąpił do wojska, ale rozchorował się i udał na leczenie do Szwajcarii. Tym samym, od którego dostał w prezencie piękną srebrną piersiówkę, wykonaną na zamówienie przez słynnego warszawskiego mistrza. Tak, rzeczywiście mówił już o nim, nawet wielokrotnie. I znałam tę piersiówkę. Tadek się z nią nie rozstawał. Była jak amulet chroniący przed złym urokiem, jak święty symbol, który trzymał na piersi zamiast krzyża. Bardzo ją cenił, nosił przy sobie nieustannie, choć przecież nie lubił alkoholu. Tak, tak… wiedziałam o tym wszystkim bardzo dobrze. Ale dlaczego mówił o piersiówce akurat w tamtej chwili? Teraz oczywiście to wiem, ale wtedy myślałam, że naprawdę chodziło o jego przyjaciela, który cierpiał, bo nie mógł wziąć udziału w walkach, tylko leżał w szwajcarskim sanatorium. Tadek plątał się w swojej opowieści, wciąż słyszałam: „kolega”, „piersiówka”, „prezent”, „wojna”, „Szwajcaria”, „Warszawa”. I przez moment odniosłam wrażenie, że… on boi się bardziej niż ja. Spojrzałam mu w oczy. „Wyjdź za mnie” – poprosił nagle i umilkł. „Słucham?” – zapytałam w osłupieniu. „Kiedy?” A on na to: „Teraz. Znam księdza”. Znał księdza! Miałam wrażenie, że zupełnie oszalał. Ale nie. Mówił poważnie. Spojrzałam na swoje spodnie i koszulę. Nie, tak nie mogłam iść do ślubu, nawet przy całym swoim nowoczesnym podejściu do życia. Poprosiłam, by dał mi dwadzieścia minut. Tyle wystarczyło. Włożyłam wtedy swoją jedyną ładną sukienkę. Tę granatową, od „jakiegoś” Balenciagi. Posłużyła mi za suknię ślubną. *** Tadek wprowadził się do Rubiszek. Miał oczywiście własną wizję naszego małżeństwa, która nieco różniła się od mojej. Jakkolwiek to brzmi, z pomocą przyszła mi… sytuacja polityczna. Bo przecież wybuchła wojna, nic nie funkcjonowało normalnie, a zatem mój mąż nie mógł oczekiwać tego, że będziemy sobie pięknie żyć, jadać wspólne śniadania i kolacje, spacerować, siadywać wieczorami przy fortepianie i dyskutować o literaturze. Ani tego, że będziemy prowadzić dom otwarty i regularnie urządzać przyjęcia. Ani nawet tego, że będziemy podróżować. Nikt wtedy tak po prostu nie podróżował. Miejsce zamieszkania opuszczało się przeważnie z konieczności – albo robiło się niebezpiecznie, albo jechało się kogoś szukać, albo uciekało, albo zostawało wyrzuconym… Ale w pierwszych dniach naszego pożycia małżeńskiego nie miałam jeszcze o tym większego pojęcia.

Wciąż nie mogłam uwierzyć, że naprawdę doszło do walk, że Niemcy zaatakowali Polskę. Ci Niemcy, między którymi urodziła się moja matka! Taki cywilizowany kraj, zadbany, posprzątany, wysoko rozwinięty. Nie rozumiałam, dlaczego to zrobili. Przypomniała mi się Heidi i jej pobladła twarz, kiedy mówiła o swojej ojczyźnie i o swoim bracie. Przypomniał sam brat, mój wuj Heinrich Hübner, którego nie widziałam od lat i z którym nigdy nie byłam blisko. Co innego dziadek… On również tam był, wśród Niemców, którzy nasłali na nas wojsko… Milczał. Kilka dni po wybuchu wojny zapragnęłam się dowiedzieć, co się z nim stało. Wysłałam telegram. Kiedy wychodziłam z budynku poczty, podbiegł do mnie jakiś młody chłopak. Trzymał coś. Dopiero gdy znalazł się przy mnie, rozpoznałam doniczkę. Chłopak zamachnął się i sypnął mi w twarz ziemią. „Niemra”! – wrzasnął i uciekł. Kilku przechodniów obejrzało się za nim, później zerknęło na mnie… A ja wciąż stałam tam, tak po prostu, zupełnie zaskoczona, oniemiała. Z brudną twarzą i załzawionymi oczami. Wreszcie ktoś złapał mnie za ramiona i pociągnął. To był listonosz, którego dobrze znałam. Zaprowadził mnie z powrotem do budynku poczty i wskazał miejsce, gdzie mogłam się umyć i doprowadzić do porządku. Telegrafista spojrzał na mnie ze współczuciem. Nie miałam pojęcia, co się właściwie stało i dlaczego. Nie czułam się „Niemrą”. Właściwie nikim się nie czułam, jeśli szło o narodowość. Nigdy nie udawałam patriotki. Wierzyłam, jak ostatnia idiotka, że kiedy już dokonają się społeczne reformy i ludzie staną się równi, to podział państwowo-narodowościowy przestanie być na świecie konieczny. Bo wszyscy zaczną wyznawać te same ideały, otaczać kultem pracę i sprawiedliwy podział obowiązków, a poszczególne jednostki nie zechcą więcej wybijać się ponad ogół. Po co komu wojny w takim idealnym świecie? Byłam naiwna? Oczywiście! Miałam osiemnaście lat! Mogłam myśleć o sobie, że jestem dorosła, i zachowywać się jak na osobę dorosłą przystało, ale przecież tak naprawdę, w głębi duszy, byłam jeszcze dzieckiem. Nic nie rozumiałam. Nic a nic. Incydent z nazwaniem mnie „Niemrą” więcej się nie powtórzył. Co nie znaczy, że było idealnie. Niektórzy sąsiedzi zdystansowali się ode mnie jeszcze bardziej niż dotychczas. Pewnie nie do końca wiedzieli, co myślę i po czyjej jestem stronie. Choć przecież wszyscy w okolicy znali moje poglądy. I znali moją matkę, której w żadnym razie nie można było nazwać nazistką. Ale w tamtym momencie nie każdy zajmował się niuansami i zadawaniem szczegółowych pytań. Sama narodowość wystarczała, żeby wyrobić sobie o człowieku opinię. A ja… w połowie byłam jednak Niemką. Zostało mi to narzucone, jak piętno. Mimo wszystko nie przejmowałam się tym tak do końca, nie zwracałam za bardzo uwagi na chłód i brak zaufania bijące od niektórych sąsiadów. Jak już wcześniej wspomniałam, nie zależało mi na tych znajomościach. To Tadek bardziej cierpiał. Nie służyła mu

izolacja. Widział też lepiej niż ja sama, w jak kłopotliwym położeniu się znalazłam. A przecież już niebawem sytuacja miała się stać jeszcze bardziej niebezpieczna – i wręcz kuriozalna. Do połowy września wszyscy starali się jakoś żyć. Wilnianie nadal gromadzili się przy megafonach i z niepokojem przyjmowali kolejne komunikaty o sytuacji na froncie. Emocje budziły zwłaszcza wystąpienia Stefana Starzyńskiego, prezydenta Warszawy. Okupacja stolicy stała się wkrótce naszą najczarniejszą, ale bardzo prawdopodobną wizją. My byliśmy daleko od centrum, ale mnie wciąż dręczyły złe przeczucia. W nocy nie mogłam spać, a w dzień pracowałam jak szalona. Czułam, że coś trzeba robić, gromadzić zapasy, zabezpieczyć się. W drugim tygodniu września kupiłam mnóstwo produktów. Kasze, groch, fasolę, chleb, z którego zrobiłam suchary, i mąkę. Im mniej oczyszczona i bardziej razowa, tym była tańsza. Kupiłam jej dużo. Wyczyściłam starą spiżarkę, w której przechowywano żywność, zanim w domu pojawiła się chłodziarka, i jeszcze jedno pomieszczenie, znacznie starsze, gdzie gromadziło się zapasy za czasów mojego pradziadka. Chłodziarka! Cóż to było wówczas za cudo! Dziadek Hübner kupił nam ją na początku lat trzydziestych. Na świecie panował kryzys gospodarczy, plajtowały wielkie firmy i instytucje kulturalne, w tym ulubiony warszawski teatr mojej matki – Qui Pro Quo – a my mieliśmy chłodziarkę! Dziadek powtarzał, że w Niemczech wszyscy w domach mieli już chłodziarki, i wysłał mi nawet w liście historię tego urządzenia… Była ciekawa, nie powiem. Wtedy, w trzydziestym dziewiątym, przestaliśmy jej jednak używać. Uważałam, że trzeba oszczędzać prąd. Poza tym był to wynalazek nowy i bez problemu radziłam sobie bez niego. Przygotowałam więc pomieszczenia, do których zaczęłam znosić różne produkty. Instynkt podpowiadał mi, by więcej zapasów umieścić w tamtej starszej spiżarce, nieużywanej od dawna. Drzwi, które do niej prowadziły, zawsze się zacinały i trzeba je było otwierać „sposobem”, chwycić za klamkę i lekko unieść, a potem naprzeć biodrem. Później uratowało mi to życie. Rubiszki stały się wkrótce miejscem bardzo… ciekawym. Właściwie można powiedzieć, że razem z ludźmi, którzy przychodzili do mnie się uczyć, żyliśmy w prawdziwej komunie. Na Wileńszczyźnie nie toczyły się jeszcze działania wojenne, ale wieści z frontu nie napawały optymizmem i wszyscy woleliśmy po prostu być razem. Zaprzyjaźniłam się z nimi. Oni również szybko przestali traktować mnie jak „patronkę”. Zwłaszcza z krawcowymi pozostawałam w bardzo bliskiej relacji. Te dziewczyny były niezwykłe, traktowały mnie prawie jak siostrę. Razem dojrzewałyśmy. I co ja im później zrobiłam? Zamordowałam je! Tak, zamordowałam… Zamordowałam dziewczyny, Tadka i… ją! Ale o tym… później. We dworze wkrótce zamieszkaliśmy wszyscy razem. Pracowaliśmy ciężko po całych dniach, a wieczorami nikomu nie chciało się już wracać do domu.

Rubiszki były zresztą za duże dla mnie i Tadka. Uznałam, że nie ma sensu marnować tyle wolnej przestrzeni, kiedy na świecie sytuacja staje się coraz bardziej niepewna, że szkoda czasu na samotność. Oczywiście bałam się o pieniądze. Że może ich zabraknąć. Po raz pierwszy w życiu naprawdę przejmowałam się swoimi finansami. Musiałam mniej płacić nauczycielom, ograniczyć liczbę kursantów, po prostu… coś wymyślić. Szybko się jednak okazało, że wcale nie było takiej potrzeby. Nowi mieszkańcy Rubiszek rozumieli sytuację. Przynosili do domu jedzenie i inne produkty, z których korzystaliśmy po równo. Pracowaliśmy na rzecz wspólnego dobra. Nawet wtedy, kiedy nie byłam już w stanie wypłacać nikomu pensji. Brzmi jak utopia? A jednak udało nam się to wszystko osiągnąć. Każdy z nas miał złe przeczucia, przy jednoczesnym braku pomysłu na inne życie, w innym miejscu i wśród innych ludzi. Nie wiedzieliśmy, co ze sobą zrobić, więc czekaliśmy. Oczywiście – nie bezczynnie. Każdy znalazł sobie jakieś zajęcie. Chyba faktycznie stworzyliśmy prawdziwą komunę. Taką, o jakiej pisali pierwsi socjaliści w swoich manifestach. Choć myślę, że nawet oni w głębi serca uważali własne pomysły za utopijne. Kiedy opracowywali teorię, niewiele uwagi poświęcali ewentualnej praktyce. Ale ja to zrobiłam. My zrobiliśmy. I w tym wszystkim – w całej tej dziwnej, niecodziennej sytuacji – musiał się odnaleźć Tadeusz Winiewicz. Elegancki pan z Warszawy, intelektualista i wybitny muzyk. Mój mąż. Muszę przyznać, że się starał. Nauczył się nawet wycierać kurz… Wydawał się bardzo pocieszny, kiedy usiłował zamiatać, bardzo też rozbawiło mnie jego zakłopotanie, kiedy poprosiłam, by ugotował kilka jajek na miękko. Wśród moich przyjaciółek krawcowych były cztery, które uwielbiały właśnie jajka na miękko. Chciałam sprawić im przyjemność przy niedzieli. Tadeuszowi głupio było odmówić, więc zabrał się do roboty i skończył z poparzonymi palcami. Zezłościł się na mnie. Przez kilka dni nie mógł ćwiczyć gry na fortepianie. Jednak poza tym incydentem pierwsze tygodnie naszego małżeństwa należy zaliczyć do udanych. Miałam nadzieję, a raczej – prawie pewność – że on czuł do mnie to samo, co ja czułam do niego. I że dlatego się oświadczył. Jaki inny mógł mieć powód? Różniliśmy się od siebie pod każdym względem. Byłam zupełnie innym człowiekiem niż Tadek, nawet jeśli pewnego wieczoru do głębi wstrząsnęła mną jego muzyka. Wcale mnie nie zmienił, jak mi się na początku zdawało. Z każdym dniem rozumiałam to coraz lepiej. *** Siedemnastego września skończył się świat, który znaliśmy. Lęk przed przyszłością i przed wojną zamienił się w panikę. Około południa w Wilnie rozeszła się wieść, że Sowieci ugadali się z Hitlerem i „wbili nam nóż w plecy”. Znowu wsiadłam na rower, jak w dniu mojego ślubu, i pojechałam do miasta. Słyszałam Tadka, który wypadł za mną na ganek i darł się, żebym natychmiast

wracała. Zaskoczyłam go. Nie uprzedziłam. Nie planowałam przecież tej wycieczki! Działałam spontanicznie. To wszystko zwyczajnie nie mieściło się w mojej młodej, wypełnionej ideałami głowie. „Jacy Sowieci?” – mamrotałam pod nosem. „Jak to napadli?”. Miałam ochotę krzyczeć. To był ten ich piękny komunizm? Tak miał według nich wyglądać? Oczywiście już wcześniej wspomniałam, że co nieco dowiedziałam się o działaniach Józefa Stalina, więc nie idealizowałam za bardzo tego sowieckiego pseudoraju. A jednak to był kraj w rękach ludu, w przeciwieństwie do „pańskiej Polski”. Wciąż miałam nadzieję, że pójdą po rozum do głowy, przestaną zajmować się głupotami i zaczną na nowo – tym razem uczciwie – walczyć o prawa i przywileje dla klasy robotniczej. Tak wtedy myślałam, naprawdę. Teraz, kiedy to wspominam, dochodzę do wniosku, że nic nie rozumiałam. Byłam młoda i głupiutka. Ale o tym już mówiłam. Powtarzam się, choć nic mi już z tego nie przyjdzie. Nie utrwalę sobie pewnych prawd, by do końca życia o nich pamiętać. Wtedy powinnam to zrobić, kiedy jeszcze był czas. Dojechałam do Wilna i z miejsca pobiegłam na pocztę. Właściwie nie wiem dlaczego. Nie zdążyłam się nawet nad tym zastanowić, bo drogę zastąpił mi listonosz. Na jego widok poczułam… nie wiem, co dokładnie, ale chyba wstyd. Wciąż pamiętałam tamtą sytuację z doniczką, ziemią i „Niemrą”. Było mi źle z tym, że widział mnie wtedy w takim stanie i że w ogóle stał się przypadkowym świadkiem całego zajścia. Ale zamiary młodego listonosza były bardzo konkretne i nie planował tracić czasu na rozpamiętywanie i dywagacje. „Dobrze, że pani jest. Proszę. Właśnie miałem jechać” – rzucił i dyskretnie podał mi list. Z Berlina. Wtedy zrozumiałam, skąd ta dyskrecja… Rozejrzałam się nerwowo i schowałam list do kieszeni, po czym wypadłam z budynku, przebiegłam kilka przecznic i przystanęłam w jakiejś bramie. Nikt nie zwracał na mnie uwagi, wszystkich absorbował jeden temat – Sowieci. Wilnianie powtarzali, że przecież jeszcze nie zakończyły się działania wojenne. I wciąż wiele się dzieje nad Bzurą, między Wisłą a Bugiem, na odsiecz Lwowowi idą oddziały, że Warszawa ciągle się broni, Modlin, Brześć i Hel… Tadeusz Kutrzeba, Tadeusz Piskor, Kazimierz Sosnkowski – padały wciąż te same nazwiska i jeszcze jakieś inne, nie pamiętam czyje. Uspokoiłam oddech i wydobyłam z kieszeni list. Kiedy wspominam tę chwilę, mam wrażenie, że nadal drżą mi ręce. Nadawcą listu był mój wuj Heinrich. Pisał, by przekazać wieść o śmierci swojego ojca, starego Hübnera, który przeszedł wylew i nie odzyskał już przytomności. Pomyślałam, że może to i lepiej dla dziadka. Przynajmniej nie musiał oglądać tego wszystkiego. Miał dobre życie, zbił fortunę, był szczęśliwy. A może serce mu pękło, kiedy obserwował poczynania swojego syna? Nigdy przecież nie podzielał jego poglądów. Czy tak właśnie było? Na to pytanie nie znalazłam odpowiedzi w liście. Dalej Heinrich pisał, że w każdej chwili mogę do niego przyjechać, bo przecież w moich żyłach płynie niemiecka krew i przebywanie w Polsce skazanej na klęskę nie ma najmniejszego sensu.

Lepiej udać się do Berlina. Heinrich miał wpływy, był członkiem NSDAP, jadał kolacje w towarzystwie samego Führera. Proponował, że mógłby załatwić mi mieszkanie gdzieś na niemieckiej prowincji, z dala od wielkich miast zagrożonych bombardowaniami. Nie rozumiałam, dlaczego to robił. Przecież posiadanie polskiej siostrzenicy z pewnością nie było w jego kręgach dobrze widziane. Na krótką chwilę przypomniałam sobie fotografię, którą widziałam niegdyś w berlińskim salonie Hübnerów. Przedstawiała wysokiego, chudziutkiego chłopca, z dumą trzymającego za uzdę kucyka. Na grzbiecie zwierzęcia siedziała blond dziewczynka z wielkimi kokardami. Heinrich kochał swoją siostrę Heidi, nawet jeśli ona zupełnie go nie rozumiała… Pewnie dlatego chciał mnie ratować ze „skazanej na klęskę Polski”. Poczułam się oszukana. Miałam wuja nazistę, mój ojciec był polskim szlachcicem, mój mąż – muzykiem, kosmopolitą i liberałem, a ja uchodziłam za komunistkę. Tymczasem „prawdziwi” komuniści z Rosji właśnie nasłali na nas czołgi. I pewnie mieli jasno sprecyzowane plany co do „polskich panów”. W kim niby powinnam pokładać nadzieję? Z rezygnacją osunęłam się na chodnik. Siedziałam tak przez długą chwilę, a obok mnie wciąż ktoś przechodził. Słyszałam rozmowy podobnej treści. Wszyscy byli zdezorientowani. Ktoś mówił, że „Ruscy” przytwierdzili do czołgów białe chorągiewki, że to wcale nie agresja. Inny ktoś, że zrzucają ulotki z samolotów, by przekonywać ludność do przechodzenia na stronę Armii Czerwonej. Czyli co? Wojna czy nie? Chciało mi się płakać. Kiedy wsiadałam z powrotem na rower, usłyszałam jeszcze jeden komentarz. Jakiś mężczyzna mówił, że teraz już wreszcie skończą się rządy burżuazji i nastanie nowy porządek. Trawiłam te słowa przez całą drogę do domu. „Skończą się rządy burżuazji”… Czy powinnam się z tego cieszyć? Po powrocie do Rubiszek zastałam wszystkich domowników cisnących się przy radioodbiorniku. Przystanęłam w progu. Warstwa pracująca. Krawcowe, ślusarze, stolarze, kucharki, sprzątaczki, przyszłe sekretarki. Razem około trzydziestu osób. Dlaczego się nie cieszyli? Przecież oto miały się skończyć rządy burżuazji. Nic dla mnie w tym obrazie nie było jasne. Spojrzałam na Tadeusza, który siedział przy oknie i w zamyśleniu obracał w dłoniach swoją ukochaną srebrną piersiówkę. Miał łzy w oczach. Zupełnie zdezorientowana i roztrzęsiona poszłam do kuchni. Miałam zamiar spalić w piecu list od wuja Heinricha. W ostatnim momencie zmieniłam zdanie i ukryłam go w starej spiżarce. To również uratowało mi później życie. *** Następny dzień okazał się jeszcze dziwniejszy. W południe osiemnastego września przez megafony ogłoszono sensacyjną wiadomość. W Niemczech wybuchła rewolucja, Hitler popełnił samobójstwo, przerwano działania wojenne.

Niemcy i Sowieci wycofują z Polski swoje wojska… Nie wiedzieliśmy, co myśleć. Cieszyć się czy nie dawać wiary? Nabraliśmy jednak pewności, że to prawda, kiedy komunikat ten potwierdził ksiądz podczas kazania, które wygłosił na wieczornym nabożeństwie w Ostrej Bramie. Co się działo w mieście! Na ulice wyległy tłumy, wszyscy wiwatowali na cześć armii polskiej i Naczelnego Wodza. Redaktorzy prasowi zabrali się do pracy, by przygotować dodatek specjalny. Zapanowała radość nie do opisania, ludzie spacerowali po oświetlonych ulicach do późnych godzin wieczornych, nie było końca rozmowom. Również znalazłam się w tym tłumie. Spacerowałam z Tadeuszem pod rękę, a mój mąż wydawał się taki szczęśliwy, że mnie również udzielił się podniosły nastrój. Ale w pewnym momencie wydarzyło się coś, czego nikt z nas się nie spodziewał. Od strony Zarzecza i Rossy usłyszeliśmy odgłos wystrzałów i chrzęst gąsienic, a na ulicach Wilna pojawiły się sowieckie czołgi. Co się stało z ogólnym entuzjazmem? Gdzie podziała się euforia? Wśród ludzi zapanowała rozpacz. Tym straszniejsza, że ściśle związana z głęboko przeżytym rozczarowaniem. Kto postąpił z nami tak okrutnie? Nie wiedzieliśmy. Później pojawiły się oczywiście różne uzasadnienia tego zajścia. Rozgłośnię radiową mieli ponoć opanować czerwonoarmiści, by wziąć miasto z zaskoczenia i zastać mieszkańców nieprzygotowanymi. Inna teoria głosiła, że komunikat nadał dowódca Obszaru Warownego Wilno, by odwrócić uwagę ludności od wymykających się do lasu resztek wojska. A może chodziło o to, by zapobiec rabunkom? Wtedy tego nie wiedzieliśmy. Pewne było tylko to, że Wilno znalazło się pod okupacją sowiecką. Widziałam wojsko… Tadek ciągnął mnie do domu, mówił, że trzeba się zastanowić, co teraz, i odpowiednio przygotować. Przygotować? Nie miałam pojęcia, jak on to sobie wyobrażał. Na co przygotować? Na powitanie Rosjan czy na walkę z nimi? Oczywiście większość chciała walczyć. Młodzież ostrzeliwała czołgi, dzieciaki nosiły amunicję i przekazywały informacje, u wylotu Połockiej stało działo przeciwpancerne, broniono Zielonego Mostu. Pociski szły także od strony cmentarza Rossa, a w okolicy Ostrobramskiej działała bateria przeciwlotnicza. Wilno się broniło, choć możliwości miało słabe. Na Ostrobramskiej walczono nawet wręcz przy użyciu granatów. Ostrzeliwano żołnierzy sowieckich, którzy przekraczali most Zwierzyniecki. Walki toczyły się przez całą noc, w wielu punktach miasta. Ale nie wszyscy stawiali opór. Byli też tacy, którzy Sowietów witali z otwartymi ramionami. Wielu Żydów wiązało sobie czerwone opaski na ramionach, a Stefan Jędrychowski zorganizował komitet powitalny złożony z kilkudziesięciu członków. Była brama triumfalna, czerwone płachty i transparenty… Jędrychowski stał się później prawą ręką sowieckiego komisarza oświaty. A ja? Gdzie ja byłam w tym wszystkim? Po stronie tych, którzy ostrzeliwali czołgi agresora, czy tych, którzy pod bramą triumfalną witali wybawców? Ja… nie

wiedziałam. Siedziałam cicho i patrzyłam. I tak – widziałam to wojsko, armię oberwańców z karabinami na sznurkach, z brudnymi torbami, w podartych szynelach, zmęczonych. Śpiewali. Chyba Katiuszę. To mieli być wybawcy? To miał być agresor? Jak miałam na nich patrzeć? Jak siebie wobec nich ulokować? Nie podobała mi się „pańska Polska”, ale przecież nie chciałam wojny. Nie chciałam, by zmiany następowały w taki sposób. Nie chciałam niczyjej śmierci ani krzywdy. Miałam te swoje głupie ideały. I wtedy właśnie zobaczyłam, jak wciela się je w życie. W mieście wprowadzono kartki, przydział na chleb. Na chleb! Na twardą, suchą podeszwę, chrzęszczącą przy każdym kęsie, niedopieczoną i ohydną, za którą wystawało się pod piekarnią już od piątej rano, bo później nie było nawet tego. Ludzie zaczęli głodować. Zaopatrzenie było fatalne, sklepy świeciły pustkami, szybko zabrakło podstawowych produktów, mąki, mięsa, soli i cukru. Nie było też czym palić, bo opustoszały składy węgla. Ludzie zużywali na opał własne płoty, a potem szli wycinać lasy. Błyskawicznie zniknął las na Sołtaniszkach… Na placu Katedralnym ustawiły się sowieckie tabory złożone z furmanek, a z zainstalowanych na ulicach megafonów nieustannie rozlegały się komunikaty o sukcesach robotniczo-chłopskiej Armii Czerwonej. W kioskach nie było już prasy polskiej. Dwudziestego trzeciego września w moskiewskiej „Prawdzie” pojawiła się mapka z podziałem Polski według ustaleń zawartych w pakcie Ribbentrop-Mołotow. Za bardzo jednak wybiegłam w przód. Wtedy, w dniu wkroczenia Rosjan do Wilna, zostaliśmy w mieście. Tadek tłumaczył mi, że trzeba wracać do domu i pilnować dobytku, bo „ci oberwańcy” wszystko kradną. Bał się też o swoich rodziców, którzy mieszkali w sąsiednim dworze. W ogóle się bał. I ja bałam się o niego. Nie miałam pojęcia, jak sobie poradzi, taki delikatny i gładki, w trudnych, surowych warunkach. Wobec braku żywności, proszków na ból głowy i środków czystości. Musiałam się nim zaopiekować. To było moje postanowienie. Nie chciałam wojny i uważałam ją za barbarzyństwo, ale miałam niespożytą siłę. Wciąż jednak nie wiedziałam, co myśleć. Nie miałam pojęcia, kim byłam. Tamtej nocy Tadek zaprowadził mnie do mieszkania swojego przyjaciela, jakiegoś reżysera teatralnego z Warszawy, który uciekł z niej na początku września. W Wilnie wielu było wtedy uchodźców z tamtych stron. Myśleli, że zdołają uciec Niemcom, a wpadli z deszczu pod rynnę. Warszawski reżyser, Adam Saski, okazał nam wiele sympatii i widać było, że przyjaźnili się z moim mężem. Zostaliśmy u niego na noc. Do późnych godzin stałam przy oknie. Patrzyłam i słuchałam. Kuliłam się na odgłosy wystrzałów, ale szybko się na powrót prostowałam. Popadłam w dziwne odrętwienie. Myśli szalały w mojej głowie. „A jeśli oni rzeczywiście coś tu zmienią?” – zadawałam sobie pytanie. Chyba naprawdę ciągle jeszcze wierzyłam, że Sowieci nie do końca są agresorami. Że może przyszli pomóc. Zaraz jednak

wracało wspomnienie chrzęstu gąsienic i widoku czołgów. Rósł we mnie opór. Ale bardzo powoli. Tadek wymógł na mnie obietnicę, że z samego rana wrócimy do domu. Oczywiście było to bardzo niebezpieczne, ale w tamtej chwili równie niebezpieczne zdawało się pozostawienie swojej własności na pastwę losu. Czy jeszcze mieliśmy do czego wracać? Zastanawiałam się nad tym, kiedy układałam się na kanapie w salonie. Głupio postąpiłam. Nie powinniśmy zostawać w mieście. A kto był we dworze? Moje krawcowe? Chłopcy z warsztatu stolarskiego? Ślusarze? Czy wszyscy uciekli, wrócili do domów? Czy zdążyli coś zrobić przez te kilka godzin, kiedy cały nasz świat się zmienił? Zadręczałam się i zadręczałam, aż wreszcie ogarnęła mnie senność. Przyłożyłam głowę do poduszki i zamknęłam oczy. Odgłosy wystrzałów stawały się rzadsze. Powinnam się cieszyć? Tadek i Adam rozmawiali w pokoju obok. Z początku nie zwracałam uwagi na to, o czym mówili. Byłam zbyt zmęczona. Po chwili jednak słuch mi się wyostrzył. Oderwałam głowę od poduszki i uniosłam się na łokciu. Adam mówił o tym, że w Warszawie jest niebezpiecznie i perspektywy są złe. Padło kilka nazw, jakieś teatry, kabarety, sale koncertowe, kina, które kojarzyłam bardzo słabo. Dawno nie byłam w Warszawie. Później mówili o Emmie Altberg, wybitnej pianistce, że też wybrała się do Wilna. I o Henryku Szaro, reżyserze filmowym, który w trzydziestym roku nakręcił film dźwiękowy Na Sybir z Eugeniuszem Bodo. Też ponoć tutaj był. „Na Sybir!” – sarkastycznie zawołał Saski. „Film zrobił, wszyscyśmy go oglądali, a teraz nas powywożą”. Nie słyszałam, co odpowiedział Tadek, ale cała zdrętwiałam. Oczywiście, wywózki! Zaczną się wywózki, przesiedlenia, więzienia… Sowieci nie darują obszarnikom. Nie wiem, skąd narodziła się we mnie ta pewność, ale z nerwów prawie zwymiotowałam. Pomyślałam, że ja, socjalistka idealistka, którą od najmłodszych lat uwiera pańskie pochodzenie, zdechnę z głodu na Syberii. Jako córka winowatych, wrogów ludu. Usiadłam na kanapie. Chciałam… sama nie wiedziałam czego. Najbardziej to wrócić do domu, ale przecież było za późno i niebezpiecznie. Należało czekać do rana. I wtedy usłyszałam coś jeszcze. „Ona też tu jest”. A po tych słowach brzęk odstawianej na spodek filiżanki, westchnienie i cisza. Zamarłam. Ona? Jaka ona? Na chwilę chyba przestałam oddychać. Czułam, że to ważna informacja. Ale zanim dowiedziałam się, o kogo chodzi, przyszło mi jeszcze trochę poczekać. Bo oto odezwał się mój mąż. I tym razem wiedziałam, o kim mówi. „Wiesz, że się ożeniłem” – przypomniał, a w jego głosie zabrzmiała… rezygnacja. „Dlaczego to zrobiłeś? – chciał wiedzieć Saski. – To miła dziewczyna, młoda i ładna, ale zupełnie nie dla ciebie. Dobrze, może ma pieniądze, choć wygląda na to, że ich nie szanuje i trwoni na bzdury. Czy o to właśnie chodziło? Żeby przechwycić jej majątek, zanim go całkiem zaprzepaści? Aż tak cię przycisnęło?”. „Nie… Mam jeszcze oszczędności. Topnieją, ale nie w takim tempie, bym musiał się ratować

małżeństwem. Wciąż liczę… liczyłem na to, że uda mi się wrócić do koncertowania. A Natalia była taka inna, ciekawa. Interesowała mnie. Rozumiesz? Nigdy nie poznałem takiej dziewczyny. Dziewczyny, bo przecież to jeszcze nie kobieta. Ma osiemnaście lat” – zwierzył się Tadek. „Nie kobieta?” – reżyser zawiesił głos. „Dobrze, teraz już kobieta” – odparł mój mąż, po czym obaj parsknęli krótkim śmiechem. „Rozumiem, że miałeś na nią… chętkę, ale od razu ślub?” – to był znowu reżyser. „Widzisz, chyba chciałem być wreszcie uczciwy i przyzwoity. Zamierzałem pojąć ją za żonę i przywieźć do Warszawy, pokazać ludziom, jaka jest prosta i pracowita, jak mało elegancka i olśniewająca. Pochodzi z bogatej rodziny, ale daleko jej do naszych światowych kobiet. W towarzystwie ust nie otworzy, bo nie ma nic do powiedzenia. Za to świetnie dogaduje się parobkami i krawcowymi. Dasz wiarę? Sam powiedz, czy nie diament? Nieoszlifowany, ale diament. Może coś bym z niej zrobił. Natalia to było wyzwanie. Chyba nawet trochę się w niej zadurzyłem. Rozumiesz – myślałem, że tamto już na zawsze skończone. A teraz ty mówisz… że ona jest tutaj?” – Tadek zawiesił głos, a mnie zakręciło się w głowie. „Tutaj, tutaj. Wróciła ze Szwajcarii. Odradzałem jej, ale się uparła. Chyba kiepsko dawała tam sobie radę, choć przecież zna języki. Powiedziała, że skoro jest wojna, to i tak wszystko jedno, gdzie się znajdzie. A zawsze lepiej razem”. „Razem – powtórzył jak echo mój mąż. – Jak się czuje? Jak wygląda?” – dopytywał. „Schudła sporo przez te wszystkie zmartwienia. Ale i tak piękna jak zawsze” – wyjaśnił reżyser i panowie na dłuższą chwilę umilkli. Wreszcie padło pytanie, którego się obawiałam: „Gdzie jest?”. Usłyszałam nazwę ulicy i numer domu. Centrum miasta, pomyślałam. Urokliwa okolica… „Przyprowadzę ją tutaj” – poinformował Tadek i usłyszałam dźwięk odsuwanego krzesła. Reżyser protestował, prosił, by poczekać do rana, by się nad tym gruntowanie zastanowić, bo przecież sytuacja szczególna i żona – czyli ja! – śpi obok. Ale on był nieugięty. „Muszę tam iść teraz, rozumiesz?” – wycedził i wyszedł. Nie zmrużyłam oka przez całą noc. Tadek wrócił dopiero nad ranem, po piątej. Oczywiście udawałam, że śpię, a kiedy wybiła siódma, udawałam, że właśnie się obudziłam. I później, przy szybkim i skromnym śniadaniu, udawałam dalej. Że nie słyszałam ani słowa. I nie domyślam się, kim ta kobieta, która zasiadła z nami do stołu, jest dla mojego małżonka. Udawałam, że kupiłam bajeczkę o dawnej przyjaciółce, która uciekła z Warszawy, bo została tam zupełnie sama. Nalot był. Zginęli jej rodzice. Nikogo więcej nie ma. Kiwałam głową. Uśmiechałam się nawet. Usiłowałam przełknąć kilka łyków herbaty. Od jedzenia wykręcałam się nerwami i niepokojem o dom. Patrzyłam na nich. Na nią. Na Julię Majewską, wielką miłość Tadeusza Winiewicza.

2016 Sulistrowice VII.

Z historii opowiedzianej przez Nataszę Lena najlepiej zapamiętała jedno zdanie: „Zamordowałam dziewczyny, Tadka i… ją!”. Co to miało znaczyć? Babcia wyraźnie zaznaczyła, że opowie innym razem. Nikt nie miał śmiałości zadać pytania, poprosić, by wyjaśniła wszystko teraz, bez zwłoki. Czy Wojtek również najlepiej zapamiętał właśnie to zdanie? I przede wszystkim – czy zapamiętał je Artur? Kiedy Natasza umilkła, atmosfera w kuchni ponownie zgęstniała i każdy z zakłopotaniem wpatrywał się we własny talerz. Jedzenie wystygło i wysiłek, jaki Wojtek włożył w przygotowanie śniadania, poszedł na marne. Lenie zrobiło się przykro. Patrzyła na staruszkę pochyloną nad stołem i nijak nie potrafiła dostrzec w niej tamtej dziewczyny z Wileńszczyzny, zagubionej w ideologiach, poglądach, ambicjach i emocjach. Jak to jest, kiedy człowiek dojrzewa w takich warunkach? Dorasta w przyspieszonym tempie i zastanawia się, czy dzień, który właśnie się zaczyna, będzie ostatnim? I jak to możliwe, że ta zimna, złośliwa, niepotrafiąca kochać kobieta była w stanie zapałać tak silnym uczuciem do Tadeusza Winiewicza? Obdarzyć sympatią wszystkich tych ludzi, którzy pojawiali się w jej domu, w jej życiu? Była w stanie tęsknić za zmarłą matką i przeżywać dylematy, doświadczyć gorzkiego rozczarowania i wzruszyć się podczas słuchania sonaty Mozarta. Wtedy wydawała się prawdziwym człowiekiem, który nie zabijał w sobie ludzkich odruchów. Co wydarzyło się później? Co ją aż tak zmieniło? Dlaczego stała się Nataszą Silsterwitz? Babcia wstała od stołu i ruszyła do drzwi. W kuchni zrobiło się szaro i kolejny dzień przechodził w zmierzch. Lena wiedziała, że na dziś to już koniec opowieści. Coś w głosie Nataszy, w tonie jej wypowiedzi, nie pozostawiało wątpliwości. To był ten moment, kiedy pojawia się znienawidzony napis: „Ciąg dalszy nastąpi”. Babcia zatrzymała się w progu i rzuciła: „Do jutra”, po czym wyszła z kuchni. Wojtek podniósł się z krzesła i zaczął zbierać talerze ze stołu. Lena i Artur nadal siedzieli w milczeniu. Przestrzeń wypełniał teraz brzęk naczyń i szum wody. Entuzjazm Wojtka, który uaktywnił się podczas gotowania, teraz gdzieś się ulotnił. Lena obserwowała przez chwilę jego proste, idealnie wyrzeźbione plecy. Czuła, że powinna zaproponować mu pomoc albo chociaż przypomnieć o zmywarce, ale on chyba potrzebował tych kilku minut przy kuchennym zlewozmywaku. Może także na swój sposób przeżywał opowieść Nataszy? Nawet jeśli bezpośrednio go nie dotyczyła. Przeniosła wzrok na Artura. Chłopak sprawiał wrażenie smutnego, może

nawet… załamanego. Zmarszczyła brwi i przyjrzała mu się uważniej. Owszem, na pewno miał tajemnice i coś ukrywał, może nawet kombinował i kłamał, ale teraz nabrała przekonania, że to bliżej nieokreślone „coś” jest dla niego naprawdę ważne. – Pójdę do siebie – powiedział nagle. Zanim zdążyła zareagować, już go nie było. Wstrzymała oddech. Powinna podejść teraz do Wojtka, pomóc mu z naczyniami i opowiedzieć o tym, co przeczytała w internecie na temat Natalii Hordyńskiej. Wydawał się idealnym rozmówcą, neutralnym, zrównoważonym, obiektywnym. Nawet jeśli wymyślił jakąś głupią próbę sił i zdenerwował Artura w lesie, to przecież… Nie, nie! Nie mogła teraz zmywać naczyń! Poderwała się i wybiegła z kuchni. Za plecami usłyszała jeszcze nieśmiałe: „Lenka?”. Nie zareagowała. Pokonała schodki i zapukała do drzwi Artura. Nie odezwał się. Zaczerpnęła tchu i weszła do środka. Siedział na łóżku, zgarbiony, pochylony nad… czymś. Dopiero po chwili usłyszała cichą melodię. To było to. Sonata C-dur Mozarta. Znała ten utwór bardzo dobrze, jej matka uwielbiała klasyków wiedeńskich. Lena miała wrażenie, że cała sztywnieje i nie może wykonać żadnego ruchu. Artur słuchał sonaty Mozarta, tej samej, którą wtedy, na Wileńszczyźnie, grał Tadeusz Winiewicz. Plecy drżały mu lekko. I wreszcie dotarło do niej, co widzi. Artur płakał. Odzyskała panowanie nad sobą i podeszła do łóżka. Chłopak pochylał się nad tabletem. Na ekranie zobaczyła kadry jak z czarno-białego, przedwojennego filmu. Elegancki mężczyzna, bardzo przystojny i odrobinę podobny do Eugeniusza Bodo, siedział przy fortepianie. Jego palce tańczyły na klawiaturze. To on grał sonatę. To on był… Tadeuszem Winiewiczem! Lena nie miała pojęcia, że zachowały się jakieś przedwojenne archiwalne nagrania jego występów. Przykucnęła obok Artura i wpatrywała się w ekran jak zahipnotyzowana. – Skąd masz to nagranie? – Przemogła się i zapytała. Nie odpowiedział. Wiedziała, że nadal płacze, bo pojedyncze łzy kapały na tablet. Chłopak wreszcie pociągnął nosem i przetarł oczy rękawem. – Możesz zostawić mnie samego? – odezwał się głucho. – Nie mogę – odpowiedziała, zanim pomyślała. Przysiadła na brzegu łóżka i objęła go mocno. Artur skulił się jeszcze bardziej i łkał teraz jak dziecko. Nie odsunął się od niej. W tle wciąż rozbrzmiewały dźwięki Sonaty C-dur Mozarta i Lena również poczuła dławienie w gardle. Coś było nie tak z tym utworem. A raczej – z tym wykonaniem. Kiedy Tadeusz Winiewicz grał, miał nad słuchaczami absolutną władzę. Gdzie przepadł? I kim ten człowiek był dla Artura Adamsa? *** Natasza nie lubiła internetu, ale z konieczności nauczyła się z niego korzystać. I nie stanowił dla niej tajemnicy fakt, że na YouTubie można było

znaleźć jedno archiwalne nagranie z koncertu Tadka. Tylko jedno. Nie miała pojęcia, co się stało z resztą. Tadek był przecież słynnym pianistą, występował w całej Europie i za oceanem. Znał nie tylko Władysława Szpilmana, ale i innych słynnych muzyków, w tym Emmę Altberg, która studiowała w Paryżu i Petersburgu, a podczas wojny uczyła w… Wilnie. Została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Jej zbiory ćwiczeń były nadal obowiązkowymi materiałami w programach nauczania gry na fortepianie. Tadek uważał ją za swoją wielką mentorkę. Kiedy przebywała w Wilnie, często zapraszała ich do siebie na herbatę. Grywali razem, a Natasza słuchała. Dopiero później do nich dołączyła. Z początku Tadek chadzał na te spotkania tylko w towarzystwie Julii Majewskiej. Dla niej to była odskocznia od przygnębiającej rzeczywistości, ciągłego niebezpieczeństwa i wiecznego niepokoju. To właśnie Emma Altberg zaczęła zwracać się do dziewczyny jej drugim imieniem. Uznała, że ono o wiele bardziej do niej pasuje, bo jest tak samo delikatna i piękna jak ten rzadki kwiat. Rzadki! Natasza wcale nie nazwałaby go rzadkim… Dlaczego nie było więcej nagrań? To pytanie nurtowało ją od lat. A może były? I znajdowały się w rękach kolekcjonerów i pasjonatów, w zbiorach szkół i akademii muzycznych, filharmonii i oper? W miejscach, do których Natasza nie miała wstępu? Czy studenci uczyli się od Tadka i brali z niego przykład? Czy podziwiali jego wrażliwość, tak jak ona wtedy, w Wilnie? Czy płakali podczas słuchania Sonaty C-dur? Czy też może cały świat miał tylko to jedno, słabej jakości nagranie? Kilka minut, podczas których Tadek czyni utwór Mozarta własnym, przepuszcza go przez swoją wrażliwość, wkłada w grę serce, duszę, umysł? Cały jest tą melodią? Nie wiedziała. Nie szukała. Bała się pytać, wstydziła się, nie miała pojęcia, jak miałaby to zrobić, gdzie i… po co. Żeby jeszcze bardziej się ukarać? Czy pokuta, którą sama na siebie nałożyła, nie była wystarczająca? Nie, nie była. Wiedziała o tym doskonale, powtarzała sobie tę prawdę każdego dnia. Przez nią przecież Tadek przestał grać. Odebrała go światu. Emma Altberg przeżyła. Przeżyli Szpilman, Klein, Drzewiecki i Rubinstein. Ale nie Tadek. Zabiła go. Jego, Julię i dziewczyny. Nie zapytali ją o to. Dziwne. Powinni. Powiedziała przecież wyraźnie, że dopuściła się morderstwa, a nie zareagował nawet policjant. Fakt, było to dawno temu, ale poczucie sprawiedliwości nakazywałoby coś powiedzieć, coś zrobić. Oni jednak milczeli. Mila stawała się coraz bledsza, policjant coraz bardziej zakłopotany, a Artur… On kogoś jej przypominał. Z każdą godziną coraz bardziej. Albo też umysł ją zawodził i widziała to, czego widzieć nie mogła. Zacisnęła powieki i pokręciła głową. Wszystko do niej wróciło. Wspomnienia, emocje, poczucie winy i wyrzuty sumienia. Ból, którego nie dało się uśmierzyć. Chciała umrzeć, teraz, zaraz. Nie miała siły ciągnąć tej opowieści. Z drugiej strony wiedziała jednak, że skoro już zaczęła mówić, musi skończyć. Musi przepracować

to wszystko jeszcze raz. Bo życie stało się zbyt wygodne. Zbyt dobrze jej było tutaj, z masywem Ślęży za oknem, z lasem, ogródkiem i ciszą. Z wnuczką, która kochała ją z niezrozumiałych powodów. Z wszystkożernym kotem Rudolfem. Zbyt dobrze. A przecież nie mogło być dobrze i dlatego przyjechał ten chłopak. Artur. Po kim otrzymał imię? *** Artur znał historię sukienki od Balenciagi aż za dobrze. Nikt nie lubił o niej mówić. Ta sukienka wiązała się z czymś złym. Ze zbrodnią. Natasza – a może Natalia? – miała rację. Ale nie wiedziała, jakich emocji doświadczali inni bohaterowie tamtego dramatu. On sam tak do końca tego nie wiedział – uważał, że nawet najbardziej szczegółowe relacje i najszczersze zwierzenia do pewnego stopnia fałszują rzeczywistość. A jego wyobraźnia miała ograniczenia. Wielu spraw nie potrafił zrozumieć. Nie mógł też pojąć, jak ktoś w ogóle był w stanie sobie z nimi poradzić. Jak można żyć, mając za sobą tylko śmierć? Jak zacząć od nowa, kiedy nie ma się już tego, co najważniejsze? Choć może nie do końca… Słowo „najważniejsze” dla wielu ludzi często zmienia znaczenie. Zwłaszcza pod wpływem dramatycznych wydarzeń, takich jak wojna, zdrada, śmierć. I poczucie wyrządzonej krzywdy. Tak, Natalii Winiewicz, z domu Hordyńskiej, wyrządzono wielką krzywdę, ale ona się za to odegrała. Zrobiła coś znacznie gorszego. Wyrzuty sumienia musiały zjadać ją od środka przez całe późniejsze życie. Widział to. Ona nie była bez serca. Potrafiła tylko świetnie udawać. Teraz, kiedy wybrzmiały ostatnie dźwięki Sonaty C-dur, a Lena wciąż była przy nim, Artur poczuł się dziwnie. Może nawet wstydził się swojej słabości, łez, prawie histerii. A jednak opowieść Nataszy zrobiła na nim ogromne wrażenie. Nie miał pojęcia, co czuła, kiedy słuchała gry Tadeusza, czy w ogóle czuła cokolwiek. Nie rozumiała przecież muzyki. Nic nie wiedziała o sztuce. Nie interesowała się takimi sprawami. Podobno. Tak słyszał. On sam również miał niewielki talent do muzyki, a jednak silnie reagował na Sonatę C-dur Mozarta w wykonaniu Winiewicza. W internecie dostępna była tylko pierwsza część, ale jemu udało się zdobyć całość. Miał dobre dojścia i był dość natrętny. Dowiedział się także o istnieniu innych archiwalnych nagrań, które znajdowały się w posiadaniu kolekcjonerów, i zaczął działać. Dzwonił, pukał do wielu drzwi… a te się przed nim otwierały. Miał jeden, mocny argument, który zazwyczaj wystarczał. Kiedy jednak dotarł już do tych kolekcjonerskich nagrań, okazało się, że były niepełne i złej jakości, nie oddawały istoty niezwykłych muzycznych interpretacji Winiewicza. Artur poczuł się rozczarowany. Więcej nie szukał. W kółko odtwarzał tę swoją sonatę, ulubioną, jedyną, prawdziwą. Nikt nie potrafił tak jej wykonać. Miał oczywiście także inny powód, który sprawiał, że słuchanie tej melodii

kosztowało go aż tyle emocji. Osobisty, ważny. Związany z miłością i tęsknotą. Artur słuchał sonaty, choć każdy dźwięk rozrywał mu serce. A teraz do melodii doszło jeszcze jedno wspomnienie – Nataszy Silsterwitz, która była niegdyś Natalią, dziewczyną zakochaną w pianiście. U której sonata Mozarta wywoływała z pamięci obraz domu rodzinnego i szczęśliwych, choć krótkich, chwil u boku męża i przyjaciół. Artur dałby wiele, by zobaczyć, jak wyglądała wówczas Wileńszczyzna. Jacy ludzie ją zamieszkiwali, jaki zapach unosił się w powietrzu. Kiedyś słyszał o tej przestrzeni wiele, jeszcze więcej o niej czytał. Nie wiedział jednak, na ile obraz, który wytworzył się w jego umyśle, był prawdziwy. Pojechał tam więc. Ponad dziesięć lat temu, zaraz po studiach. Miał już wtedy tytuł uniwersytecki, był prawdziwym historykiem z odpowiednim papierem, który potwierdzał jego umiejętności. Zatrudnił się w liceum w Brighton i zabrał do gromadzenia materiału do pracy doktorskiej. A mimo to wciąż czuł niedosyt, nadal wielu rzeczy nie wiedział i nie rozumiał. Przede wszystkim nie miał pojęcia, jak tam… było naprawdę. I dlaczego wszystko się zmieniło. Na Litwę zamierzał pojechać sam, ale nagle swoje towarzystwo zaproponowała… babcia Lilka. Oczywiście nie zgodził się, protestował, ona jednak okazała się wyjątkowo uparta. Prosiła, namawiała. Była przekonująca i miała dobre argumenty. A także swoje powody. Zabrał ją ze sobą. To była niezwykła podróż, wypełniona długimi rozmowami, opowieściami i wspomnieniami. Obfitowała w silne przeżycia. Artur wrócił z Litwy odmieniony. Lilka wiele spraw pomogła mu zrozumieć i wyjawiła tajemnicę, o której dotąd ona i dziadek milczeli. Ją samą również ujrzał wtedy w innym świetle. Zbliżyli się do siebie jeszcze bardziej, choć nie sądził, że to możliwe. Babcia Lilka i dziadek Władek i tak od zawsze byli dla niego najważniejsi na świecie. To właśnie po powrocie z Litwy Artura ogarnęła prawdziwa obsesja na punkcie Rubiszek i Natalii Hordyńskiej. Musiał się dowiedzieć, co się stało z tą kobietą. I dlaczego w internecie pisano, że umarła w łagrze, skoro nie była to prawda. Artur miał co do tego pewność. Dziadek widział ją przecież na własne oczy, w sześćdziesiątym czwartym, w Konstancji. Jak tam trafiła? To pytanie pozostawało bez odpowiedzi. Od wielu lat. – Dobrze się czujesz? – usłyszał nagle stłumiony głos Leny. W pokoju zrobiło się zupełnie ciemno. Mięśnie Artura stężały, a nos zupełnie spuchł. Powinien odsunąć się od tej dziewczyny i wyprosić ją z pokoju. Była dziwna. On przy niej czuł się dziwnie. Nie wiedział, które z uczuć wzbudzała w nim częściej. Sympatię czy irytację. Ale teraz wciąż go obejmowała i nie miał ochoty tego przerywać. Nawet mimo przykrej świadomości, że poryczał się przy niej jak smarkacz. Kiwnął głową. Lena cofnęła ramię, pochyliła się i zajrzała mu w oczy. Pociągnął nosem i potarł powieki. Nie było co się silić na polepszanie wizerunku. – Ta melodia – zaczęła – kojarzy ci się z czymś, prawda? Albo z kimś?

Znowu kiwnął głową. Chciał wszystko jej powiedzieć, już teraz, w tym momencie. Wyrzucić to z siebie i pozbyć się ciężaru. Wyjawić, po co przyjechał. Ale przecież jeszcze nie mógł. Chciał jakoś jej to wytłumaczyć, wyjaśnić, że sprawa jest skomplikowana i dotyczy jeszcze kogoś, że musi poczekać na odpowiednią chwilę. Ale Lena uśmiechnęła się lekko i spojrzała w okno. – Wiesz, na której piosence ja zawsze zaczynam beczeć? – zapytała. Czekał. Nie rzucił głupiego „na której?” albo „nie wiem”, bo przecież to było chyba oczywiste. Więc milczał i dał jej mówić. – Mój pierwszy reportaż napisałam o Auschwitz-Birkenau – odezwała się po chwili. – Miałam wtedy dwadzieścia pięć lat i niektórzy mówili, że to za mało, by uprawiać literaturę faktu. Że najpierw coś trzeba przeżyć, zdobyć jakieś doświadczenia i być… no po prostu mądrzejszym. Ale ja się uparłam. Pisałam już wtedy artykuły do gazet, miałam na swoim koncie kilka niezłych felietonów. Może i zaczęłam wcześnie. Ale wydawało mi się, że jestem dobra i mam głowę na karku. Chyba nawet talent, choć zawsze większym kultem otaczałam ciężką pracę. W każdym razie pojechałam do Oświęcimia i zbierałam materiały. Najpierw o samym miejscu. Później zamierzałam spotkać się z ludźmi, którzy przeżyli obóz. Wiem, że o Auschwitz napisano już mnóstwo książek i nakręcono dziesiątki filmów, ale ja również chciałam poruszyć ten temat. Mieć swój udział w budowaniu zbiorowej pamięci, że tak to górnolotnie ujmę. I pewnego dnia przechodziłam pod słynnym i niechlubnym napisem „Arbeit Macht Frei”, kiedy zobaczyłam małą dziewczynkę. Bawiła się nieopodal. Miała może z siedem lat. Zawołała: „Mamo, zobacz!” i jakaś kobieta coś jej odpowiedziała. Domyśliłam się, że mała przyjechała z rodzicami, by pozwiedzać. A ja… To nie był mój dobry dzień. Coś się wtedy ze mną stało. Dziwnie mocno przeżywałam to, co przeczytałam w muzealnych archiwach. I nagle ona, ta może siedmioletnia dziewczynka, zaczęła śpiewać. Piosenkę Michaela Jacksona Heal the World. Naprawdę, śpiewała tę piosenkę. Wyraźny był tylko refren, bo nie znała połowy słów, wiele też wymyślała i przekręcała po swojemu. Ale za to melodię nuciła bardzo czysto. Przystanęłam pod tym głupim napisem i wpatrywałam się w dziecko. Myślałam, że może to sobie wymyśliłam, miałam jakieś zwidy. Ale nie. Ona śpiewała Heal the World, a ja zaczęłam płakać. Na głos, jak totalna histeryczka. I uciekłam stamtąd. Nie potrafię wyjaśnić, dlaczego to się stało. Szybko wzięłam się w garść i wykonałam swoją pracę do końca. Ale ta piosenka nadal budzi we mnie silne emocje. Właściwie nie mogę jej spokojnie słuchać. Lena umilkła i oderwała wzrok od okna. Już się nie uśmiechała, patrzyła teraz na niego poważnie. To była osobliwa chwila, która połączyła ich nie wiadomo dlaczego. Tkwili tak przez kilka minut w bezruchu. Wreszcie Artur chwycił Lenę za rękę i przyciągnął do siebie. Nie myślał za wiele, kiedy odpowiadał twierdząco na jej pytanie: „Mogę z tobą zostać?”. Oczywiście chciał,

żeby została. *** Obudził się o drugiej i od razu pomyślał, że Leny już tu nie ma. Noc była bezksiężycowa i bezgwiezdna. Nawet leżąca na ziemi gruba warstwa śniegu nie odbijała światła. Artur poczekał, aż jego wzrok przyzwyczai się do ciemności, po czym powoli obrócił głowę. Zobaczył plątaninę jasnobrązowych włosów, zarys białej koszulki i dłoń do połowy wsuniętą pod poduszkę. Poczuł ulgę. Miał wrażenie, że gdyby jej już tu nie było, gdyby wymknęła się po cichu i zostawiła go samego, to wszystko, co się między nimi wydarzyło, straciłoby na znaczeniu. Uległo kasacji, wyzerowało się, sprowadzając sytuację do punktu wyjścia. Nie chciał tego. Owszem, nie znał Leny i przyjechał do Sulistrowic w innym celu. Nawet kiedy zobaczyli się po raz pierwszy, nie planował się do niej zbliżyć. Nie był lover boyem, który dokonuje miłosnych podbojów wszędzie tam, gdzie tylko się znajdzie. Nie miał pojęcia, dlaczego ona zwróciła na niego uwagę, po co przyszła, dlaczego zadawała pytania i opowiedziała o sytuacji ze śpiewającą dziewczynką. Z początku była zdystansowana i zła. Nie podobało jej się, że przyjechał. Nie rozumiała zachowania Nataszy wtedy, w szpitalu. A jednak przyszła do niego. Artur nie bardzo nadawał się do… czegokolwiek. Nos miał zatkany i ciekło mu z oczu, bolały go wszystkie kości i mięśnie, nie był też w najlepszej kondycji psychicznej. Sytuacja zdawała się mało romantyczna, ale Lena nie uciekła. Chciała zostać. Nie odskoczyła z krzykiem, kiedy ją pocałował. A to, co wydarzyło się później, było najintensywniejszym i najpiękniejszym doświadczeniem, jakie kiedykolwiek przeżył. I niestety – zdawało się również najmniej rzeczywistym. Dlatego tak się bał, że Lena mu się wymknie. Uniósł dłoń i delikatnie przesunął palcami po jej włosach. Przez głowę przemknęła mu myśl, że może robi coś złego, bo przecież ona jest wnuczką Nataszy Silsterwitz. Zaraz się jednak zreflektował. Nie była przecież do niej podobna. Nie naprawdę. Nie istniała taka możliwość. A nawet gdyby… Jakie to miało teraz znaczenie? Minęło wiele lat. Pewne czyny już dawno zostały wybaczone. Nawet jeśli Natasza Silsterwitz nie miała o tym pojęcia. Lena poruszyła się i uniosła głowę. Artur zamarł. Z jednej strony nie chciał jej obudzić, a z drugiej… był ciekaw, co się teraz wydarzy. Dopóki spała, mógł tylko snuć domysły. Teraz sprowokował ją do jakiejś reakcji. Dziewczyna mruknęła coś niewyraźnie i przysunęła się bliżej. Poczuł, jak oblewa go przyjemna fala ciepła. Otoczył ją ramieniem i przygarnął do siebie. – Nie możesz spać? – wymamrotała. – Gorzej się czujesz? – Ciii, śpij. Przepraszam. Milczała przez chwilę, po czym szepnęła: – Ja też.

Nie wiedział, za co się właściwie przeprosili i czy to dobrze. Lena wtuliła się w niego mocno. Artur wstrzymał oddech. Na pewno czuła, że serce bije mu coraz szybciej, bo położyła dłoń z lewej strony jego klatki piersiowej. – Boisz się? – zapytała. Zwlekał z odpowiedzią. To pytanie dotyczyło wielu kwestii i nie miał pojęcia, czy byłby w stanie teraz, w nocy, wyczerpać temat. – Tak – odrzekł wreszcie. W tym momencie przecież nie mówili niczego wprost. Pozostawili sobie nawzajem swobodę interpretacji. Lena ponownie uniosła głowę i spojrzała na niego. Widział w ciemności jej twarz, ładną i oryginalną. Mocno zarysowane kości policzkowe, prosty nos, ciemną oprawę oczu. Była tutaj. A może jednak mu się przyśniła? – Ja też – powiedziała cicho. Usłyszał to od niej już drugi raz w ciągu kilku minut. Przewrócił ją na plecy i pocałował, delikatnie i ostrożnie. Ale Lena nie protestowała. Chciała tego tak samo jak on. Nie przyśniła mu się. *** Od kilkunastu minut wpatrywała się w twarz śpiącego obok mężczyzny. Nie miała pojęcia, dlaczego to zrobiła. Po co przyszła. Dostrzegła jego poruszenie, tam, przy stole, kiedy Natasza przerwała swoją opowieść. I poczuła coś dziwnego – coś, czego nie czuła jeszcze nigdy. Do niego! Do tego obcego chłopaka, którego wyciągnęła z krzaków! Oczywiście opowiedział jej o okolicznościach, w jakich przyszło mu spożyć alkohol, ale to nie zmieniało postaci rzeczy. Adams kłamał, kręcił i wszystkim mydlił oczy. A co najgorsze – nie istniał w sieci. Nie miał nawet konta na Facebooku… Lena chciała go wytropić, oczywiście. Niestety, spotkało ją rozczarowanie. Przejrzała na Facebooku profile Arturów Adamsów z całego świata, ale żaden nie pasował do tego tutaj. Ten tutaj jakimś sposobem uniknął mody na współczesny internetowy ekshibicjonizm. Lena znalazła jedynie dwa zdjęcia – jedno z uczelni, z informacją o studiach doktoranckich, drugie z liceum w Brighton, gdzie pracował jako nauczyciel historii. Czyli w tej kwestii nie kłamał. Chociaż tyle… A co z resztą? I dlaczego nie czuła już do niego złości, dlaczego tak po prostu uznała, że przyjdzie moment, w którym Artur wszystko jej wyjaśni? Że na pewno nie ma złych zamiarów? Skąd to przekonanie, silne i niepozostawiające wątpliwości? W ogóle go nie znała, a zazwyczaj nie ufała obcym. Zbyt wiele już w życiu widziała, by mogła sobie pozwolić na naiwność. Artur Adams rzucił na nią urok. To niemądre, że tak pomyślała, ale nie znajdowała żadnego innego sensownego wytłumaczenia. A może chodziło o inność? O to, że nigdy wcześniej nie zwróciła uwagi na takiego mężczyznę. Żyła szybko, nie miała na nic czasu i ciągle przenosiła się z miejsca na miejsce –

w podobnych warunkach ograniczała się raczej do przystojniaków, na których miło się patrzyło i na tym koniec. Niezupełnie ciekawiło ją, co mieli do powiedzenia, byle tylko nie okazywali się bezdennie głupi. Wszystko, czego od nich oczekiwała, to dobra kolacja, trochę śmiechu i chwila przyjemności. Może dwie lub trzy, w zależności od sytuacji. Oczywiście nie przesadzała. Nie w każdym porcie miała chłopaka. Wszystko odbywało się w granicach rozsądku. A później na swoje wyprawy zaczęła jeździć z Markiem, fotografem zdolnym, inteligentnym, bardzo przystojnym i – na szczęście – totalnym niebieskim ptakiem. Niczego nie musiała mu tłumaczyć. Pasowali do siebie. Kiedy zjeżdżali do „bazy”, Marek nie rościł sobie do niej żadnych „praw”. A urok Artura polegał właśnie na tym, że był inny niż wszyscy, i Lena poczuła się zagrożona. Przypominał rudego Martina Freemana, którego zawsze uważała za aktora raczej charakterystycznego niż przystojnego, i nie był zbyt „prosty w obsłudze”. Jego nie mogła potraktować jak jednej ze swoich podróżniczych zdobyczy. Ani nawet jak Marka. A wszystko dlatego, że Artur też tak jej nie potraktował. Bardzo przeżył to ich zbliżenie. Nie ukrywał emocji. Czuła to każdym nerwem. Mimo wszystko… nierozsądnie postąpiła. Popełniła błąd. Nie podobało jej się szybsze bicie serca ani przyjemny skurcz w żołądku. A już nie pewno nie była zadowolona ze wszystkich tych myśli, które kotłowały się teraz w jej głowie. Nie miała czasu na bzdury. Musiała załatwić tutaj sprawy i wrócić do pracy. Poczynić ostatnie przygotowania do podróży. Czekała na nią Workuta. Wymierające miasto i zimna, ciemna gleba, pod którą spoczywały kości łagierników. Lena się wzdrygnęła. Przypomniała sobie przeczytaną w internecie krótką wzmiankę na temat śmierci Natalii Hordyńskiej, która miała zginąć w sowieckim łagrze. Boże… O co w tym wszystkim chodziło? Odrzuciła kołdrę i po cichu wstała z łóżka. Na palcach przemknęła do drzwi i już po chwili znalazła się na korytarzu. Odetchnęła. Zbiegła na dół do kuchni i przekonała się, że Wojtek posprzątał wszystko na błysk, a jedzenie włożył do lodówki. Sięgnęła po naleśnika z twarożkiem i miętą, po czym pochłonęła go w kilku kęsach. Była okropnie głodna. Prawie nic wczoraj nie jadła. Włączyła czajnik i – tym razem pogryzając racuszka z mąki razowej – rozejrzała się za swoim telefonem. Leżał na parapecie. Pod spód wciśnięta była kartka. Lena chwyciła ją i przeczytała: „Czekałem do północy. Jestem u siebie, jakby co. Rano praca./W.”. Żadnego emotikonu ani nawet wykrzyknika. Zwykła, sucha, zdawkowa informacja. Oczywiście Wojtek był zły. Wszyscy o nim zapomnieli. Każdy sobie poszedł, a on został sam z brudnymi garnkami, w dodatku nie swoimi. A wcześniej zmuszono go do przygotowania posiłku, którego nikt nie jadł. Musiał się poczuć wspaniale, doprawdy. Lena przygryzła wargę. Jak mogła być taka nieuprzejma?

Natasza nigdy nie wydawała się zbyt miła, a Artur nie był u siebie. Ale ona? Powinna się trochę wysilić, w końcu umówili się na randkę, wypiła u Wojtka herbatę i zjadła pierniczki, rozmawiali o planach na przyszłość i było całkiem miło. Po czym zostawiła go samego w obcym domu i poszła… do innego mężczyzny. I kiedy z tamtym… Wojtek musiał wciąż tu być. Czy coś usłyszał? Czy się czegoś domyślił? Lena chwyciła telefon i wybrała numer policjanta. Nie miała pojęcia, co powie, ale uznała, że to będzie zależało od jego nastroju. Odebrał wyraźnie… zaspany. Dopiero teraz przyszło jej do głowy, że powinna sprawdzić, która godzina. Z duszą na ramieniu zerknęła na ścienny zegar. Szósta. Jaki to dzień tygodnia? Ach tak, niedziela. Świetnie. Nic dziwnego, że o szóstej rano w niedzielę ludzie śpią, zwłaszcza jeśli przez całą poprzednią dobę przytrafiały im się dziwne rzeczy. Ale chwila! Przecież on napisał na tym karteluszku, że idzie do pracy. Więc… więc co? – Cześć, to ja – wydukała wreszcie, kiedy jego „halo” wybrzmiało po raz drugi i sprawiało wrażenie nieco bardziej nerwowego. – Wiem – odparł. Oczywiście, że wie… Lena przysiadła na krześle. – Dzwonię, żeby cię przeprosić. Nie powinnam zostawiać cię wczoraj samego. – Książę William potrzebował pocieszenia? Zdenerwowała ją ta uwaga, ale powstrzymała się na razie od komentarza. Wojtek miał prawo być zły, ostatecznie został fatalnie potraktowany. A ona nie zachowywała się jak dorosła i dojrzała kobieta, raczej jak… Tak, należało spojrzeć prawdzie w oczy. Miała wyrzuty sumienia i chciała, by przestał się na nią gniewać. A jednocześnie czuła, że jeśli on przestanie się złościć, to automatycznie zacznie Artur. – Widzisz… – podjęła. – Artur źle się poczuł. Zajrzałam do niego i uznałam, że lepiej będzie na chwilę zostać. Miał gorączkę. – I nie zeszłaś po żadne leki? – zapytał. Czyżby usłyszała w jego głosie kpinę? – Miałam leki u siebie w pokoju – skłamała. Nie cierpiała kłamać, nigdy jej to dobrze nie wychodziło. – Aha. – Wojtek! Przepraszam, po prostu czekałam, aż spadnie mu gorączka, i przysnęłam. Mogłeś zajrzeć, obudziłbyś mnie – dodała bez sensu. To już była jawna hipokryzja. – Bałem się, że coś zobaczę – mruknął. – No wiesz? – rzuciła z perfekcyjnie odegranym oburzeniem. Czuła się paskudnie. Przecież to dobrze, że jednak nie zajrzał! Oczywiście, że coś by

zobaczył! – Słuchaj, Lenka… Muszę się niebawem zbierać do pracy, więc chyba dzisiaj nie posłucham zwierzeń Nataszy. Pozdrów ją ode mnie. – O której kończysz? Może wpadniesz na kolację? Zostało mnóstwo jedzenia. Jak pewnie wiesz. Wojtek się roześmiał, a Lena poczuła ulgę. Może nie wszystko było stracone? Nie wiedziała, dlaczego tak bardzo chce, by nie chował do niej urazy. W sumie w ogóle nie powinna się tym przejmować, bo przecież spędziła noc z tamtym drugim, a wobec Wojtka nie miała poważnych planów. Idiotka. Jak długo mogła ciągnąć tę farsę? I po co? Powinna czym prędzej stąd wyjechać. – Tak, pewnie tak – odparł. – Dobrze, wpadnę na kolację, ale mam jeden warunek. – Jeśli chcesz zjeść ze mną sam na sam, to obawiam się, że odpada. – Tego też się domyśliłem. No nic, może się kiedyś doczekam. Ale warunek mam inny. – Jaki? – Za dwadzieścia minut u mnie. Zjemy razem śniadanie, bez żadnych dziwnych opowieści w tle. Musisz się pospieszyć, bo o ósmej zaczynam pracę. – Wojtek… – To jak? Jajecznica i tosty czy raczej musli i owoce? Lena zawahała się, ale wreszcie skapitulowała. – Wolę jajecznicę. – Okej. – Ale jednak jem musli. – Jasne. No to czekam. Rozłączył się, a ona westchnęła. Śniadanie? Powinna chyba, w tych okolicznościach, zjeść je z kim innym. Z kimś, kto… stał teraz w drzwiach i patrzył na nią. Lena miała wrażenie, że na moment przestała oddychać. Z trudem uniosła się z krzesła. Artur postąpił do przodu. – Ja też wolę jajecznicę, ale zawsze jem musli – powiedział w zamyśleniu. – Słuchaj… – zaczęła i umilkła. Co „słuchaj”? Jak miała mu się wytłumaczyć, skoro sama nie rozumiała własnego zachowania? – W porządku. – Artur uśmiechnął się smutno. – Po prostu wróć niedługo. Wiesz, że pod twoją nieobecność Natasza lubi uciekać, więc… Pokiwała głową i bez słowa wyszła z kuchni. W tej chwili szczerze siebie samej nienawidziła. *** Wojtek przygotował śniadanie w dwóch wariantach. Na stole znalazła się i jajecznica, i musli. Do tego świeże pieczywo, soczyste owoce i oczywiście –

kawa. Miał świetny ekspres ciśnieniowy, musiał zapłacić za niego fortunę. Lena przez chwilę z fascynacją wpatrywała się w urządzenie, aż wreszcie usłyszała za plecami stłumiony chichot. – Zastanawiasz się, ile za niego dałem i skąd wziąłem forsę, skoro jestem krawężnikiem i mieszkam w kawalerce? – Nie nazwałabym cię krawężnikiem – zaprotestowała natychmiast. Ale miał rację, właśnie nad tym się zastawiała. Jeśli Wojtek tak przesłuchiwał ludzi na komisariacie, to przed nim wielka kariera. – Niech ci będzie. A to – powiedział, pukając palcem w ekspres – dostałem w prezencie. – Ktoś cię musiał bardzo lubić. Spuścił wzrok i przez chwilę bawił się pustą filiżanką. Lena poczuła się niezręcznie. Dzień jeszcze dobrze się nie zaczął, a ona już zaliczyła dwie wpadki. – Była tutaj kiedyś taka restauracja. Całkiem dobrze prosperowała. Prowadziła ją bardzo sympatyczna kobieta, pani Ania Wojska. Sama rozkręciła ten biznes. No ale pech chciał, że się zakochała. Wybranek okazał się draniem i – delikatnie mówiąc – nie traktował jej dobrze. – Rzeczywiście, chyba coś kojarzę – weszła mu w słowo. – Ale nie znam szczegółów. Tę restaurację, zdaje się, zamknięto z dnia na dzień. – Masz rację. Wojska długo się z tym wszystkim kryła. Pewnego dnia jednak zadzwoniła na policję. Akurat miałem dyżur, przyjęliśmy z kumplem wezwanie. Drzwi były otwarte. Sprał ją okropnie… To były moje pierwsze miesiące w policji. A ten typ… Chyba było mu mało, bo wrócił do mieszkania. Nie wierzył, że żona wezwie pomoc. Kiedy nas zobaczył, chciał uciekać, ale dopadłem go na schodach. I… no cóż, poniosło mnie. Trzepnąłem skurwielem o ścianę. Mocno. Złamałem mu nos. Mogłem mieć przez to kłopoty, ale mój partner, bardziej doświadczony, powiedział, że w razie czego będziemy się bronić. Powiemy, że się wyrywał… Było nas dwóch na jednego. Ale facet nie pyskował, a my nie musieliśmy kłamać. Kiedy było już po wszystkim, Wojska sprzedała lokal i wyjechała z Sobótki. Ale wcześniej odwiedziła mnie i podarowała ten ekspres. Używała go w restauracji. Wiedziała, że bardzo lubię dobrą kawę. Chciała mi podziękować. Powiedziała, że zawsze marzyła o tym, by „pieprznąć jego łbem o ścianę”… Wojtek umilkł i podał Lenie czystą filiżankę. Zamknęła na niej palce. Miała wrażenie, że ktoś w taki sam sposób zaciska palce wokół jej gardła. Wzięła głęboki wdech i zgarnęła ze stołu cukiernicę. W życiu widziała już wiele. Często to sobie powtarzała. Tam, dokąd dotarła, nie zawsze było pięknie i różowo, a ona z każdym dniem przekonywała się, że szczęście i spokój są ulotne i złudne. Że wojna wcale nie skończyła się w czterdziestym piątym, ale trwała nadal, w różnych zakątkach świata, i przyjmowała rozmaite oblicza. Dla jednych toczyła się na Syberii, w łagrach na Workucie, dla innych w lasach i więzieniach, dla jeszcze innych

w Czeczenii, Afganistanie, Iraku i Syrii. A niektórzy toczyli wojny we własnych domach. Z najbliższymi. Z własnymi demonami. Ze sobą. To się nigdy nie kończyło. Zawsze musiała być jakaś wojna. Wojtek z pewnością również o tym wiedział. Lena ruszyła do pokoju i postawiła cukiernicę na stole. Nalała sobie kawy, starając się nie myśleć o pani Ani, właścicielce restauracji. Chwyciła łyżkę i zatopiła ją w apetycznie wyglądającym musli. Ponownie poczuła, jak bardzo jest głodna. Wojtek również usiadł do stołu i przez chwilę przyglądał się jej uważnie. Wreszcie się uśmiechnął. Dopiero teraz zauważyła, że miał jakieś skazy na swojej idealnej twarzy Michaela Fassbendera. Wokół jego oczu rysowała się siateczka drobnych zmarszczek. Pogłębiały się, kiedy się uśmiechał. Pomyślała, że bez nich wyglądałby gorzej. Śniadanie zjedli w milczeniu, ale nie była to cisza krępująca. O siódmej trzydzieści zaczęli się zbierać do wyjścia. W przedpokoju Lena postanowiła podzielić się z Wojtkiem swoimi wątpliwościami i pokrótce opowiedziała mu o tym, co przeczytała w internecie. Zastygł z kurtką w dłoni. – Świetny moment sobie wybrałaś! Nie mogłaś wcześniej? Siedzieliśmy przez godzinę nad musli! – Wiem. Przepraszam. Zresztą nieważne, w sieci niczego więcej nie znalazłam, więc chyba muszę poczekać na dalszy ciąg opowieści Nataszy. – Słuchaj, Lenka… – rzucił swoim zwyczajem. – Ja też… coś zrobiłem. Już wczoraj odezwałem się do mojego kumpla z centrali. – Słucham? – Lenie zrobiło się gorąco. – No bo coś mi nie pasowało z tym księciem Williamem i… sama przyznasz, że to wszystko, opowieść Nataszy i pojawienie się tego faceta, nie wygląda zbyt normalnie. Więc poprosiłem, by mi kilka rzeczy sprawdził. Ja nie mam takich dojść. – I co? – Miała wrażenie, że krew odpłynęła jej z twarzy. – Dzisiaj lub jutro powinien zadzwonić. – Cholera… – Powiem ci, jak tylko czegoś się dowiem. – Naprawdę? – zapytała i spojrzała mu w oczy. – Lenka! Powiem ci, o ile tylko sama będziesz chciała wiedzieć. A jeśli coś… ci się nie spodoba? – Aż tak się o mnie nie martw. Nie jestem księżniczką na ziarnku grochu. – A jednak się martwię. Patrzyli na siebie przez chwilę. Lena nie pomyliła się co do Wojtka. Czuła, że zacznie szperać. – Obiecaj mi coś – odezwała się w końcu. Nadal przyglądał się jej bez słowa.

– Jeśli faktycznie zdobędziesz jakieś informacje… Nie przefiltruj mi ich, dobrze? Po prostu powiedz wszystko, czym będziesz mógł się podzielić. – Dlaczego uważasz, że dowiem się czegoś, co chciałbym przefiltrować? – Nie mam pojęcia – odpowiedziała. Narzuciła na ramiona kurtkę i wyszła z mieszkania.

VIII.

Kiedy za Leną zamknęły się drzwi, Artur poczuł się nieswojo. Owszem, raz już został sam na sam pod jednym dachem z Nataszą Silsterwitz, ale wydawało mu się, że było to dawno temu. Wtedy nie zaczęła jeszcze snuć opowieści, która wszystko zmieniła. A raczej zmieniała. Ten proces wciąż się nie zakończył. Najgorsze miało dopiero nadejść. Natasza nie przeszła jeszcze do tego etapu swojej biografii, który był Arturowi zupełnie nieznany. Miała wypełnić lukę. Nikt inny nie potrafił tego zrobić. Ani on, ani dziadek, ani babcia, ani rodzice, ani historycy, z którymi współpracował. Wiele osób tłumaczyło mu, że to niejedyna taka wojenna biografia. Jest ich dużo więcej. Mnóstwo znanych osób zaginęło bez śladu i dotąd nic o nich nie wiadomo. A Natalia Winiewicz, z domu Hordyńska nie była nikim znanym. Jej mąż może i czymś się wsławił, ale ona? Była tylko polską szlachcianką, i nawet jeśli próbowała łagodnymi metodami przeprowadzać społeczną rewolucję, to jednak działań tych nie zrealizowała na szeroką skalę. Zginęła w Związku Sowieckim, jak wielu wtedy. I tutaj właśnie pojawiał się kłopot, o którym Artur wolał nikomu nie wspominać. Gdyby temat był dla niego neutralny, może i miałby ochotę na zwierzenia. Tyle że temat nie był neutralny. A kłopot polegał na tym, że Natalia Winiewicz nie zmarła w Związku Sowieckim. Dziadek widział ją w Konstancji wiele lat po wojnie. Gdzie była, zanim trafiła do Niemiec i stała się Nataszą Silsterwitz? Z pewnością nie miała problemu z rozpoczęciem nowego życia w Konstancji, u boku ślusarza Johanna. Dzięki matce znała przecież świetnie niemiecki. A jednak pozostawała ta luka… Co się wtedy wydarzyło? Jakie były nieznane mu lata Natalii Winiewicz? Dlaczego ukształtowały ją tak, a nie inaczej? Artur wraz z dziadkiem wiedzieli tylko tyle, że kobietę wywieziono z Wileńszczyzny w czterdziestym piątym. Pewnie faktycznie zmarła w łagrze, uznali. Prawie się z tym pogodzili. Ale dziadek wpadł na pomysł, żeby zasięgnąć

rady u jeszcze jednej osoby – u dawnego kolegi z Warszawy. Żołnierza, który ze względu na stan zdrowia musiał zrezygnować ze służby. Dawano mu zaledwie kilka lat życia, a tymczasem zmarł, przekroczywszy dziewięćdziesiątkę… Kolega dziadka osiadł w Wielkiej Brytanii i zatrudnił się w urzędzie stanu cywilnego. Niby nic nadzwyczajnego. Nie był żadnym tajnym agentem, szpiegiem, Jamesem Bondem, z dostępem do wszelkich akt. Miał za to mnóstwo znajomych i ogromną łatwość w nawiązywaniu kontaktów. Wszyscy go lubili. No i zasięgnął języka. Popytał o Natalię Winiewicz, z domu Hordyńską tu i ówdzie, zabił ćwieka innym kolegom urzędnikom, którzy lubili szperać. Ale temat ucichł na półtora roku. Wreszcie, kiedy kolega dziadka był już w szpitalu, słaby i umierający, przyszła wiadomość. Jedna jedyna wiadomość dotycząca powojennych losów Natalii Winiewicz. Że w tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym ósmym w Konstancji wyszła za mąż za Johanna Silsterwitza i zmieniła imię na Natasha. Była drugą żoną tego mężczyzny. Pierwsza małżonka, niejaka Lenora, zmarła również w pięćdziesiątym ósmym. Wdowiec szybko się pocieszył, a najpewniej nie był najwierniejszym partnerem, bo zaledwie cztery miesiące po ślubie w urzędzie zarejestrowano jego i Natashy córkę, Evę. Z dat jasno wynikało, że dziewczynka została poczęta przed ślubem. Zatem albo Johann i Natasha utrzymywali intymną relację jeszcze za życia tajemniczej Lenory, albo też biologicznym ojcem Evy był ktoś inny. Albo… Artur miał na ten temat swoją teorię. Dziadek w pełni się z nim zgadzał. I ogólnie wszystko się zgadzało. A już zwłaszcza fakty. Czy to na pewno była ona? Nikt nie potrafił potwierdzić. Ale dziadek Artura wiedział. Wtedy właśnie po raz pierwszy powiedział mu o kobiecie, którą w latach sześćdziesiątych zobaczył w Konstancji, nad Jeziorem Bodeńskim. Pojechał tam z babcią na wakacje. Kobietę ujrzał w momencie, kiedy wychodziła z jakiejś kamienicy. Miała na sobie spodnie i koszulę, a w dłoni wiaderko i nowiutką, jeszcze w folii, miotłę. Zapakowała to wszystko do samochodu, usiadła za kierownicą, wsunęła na nos ciemne okulary i pojechała. Dziadek odprowadził auto wzrokiem. Był tak zaskoczony, że nie mógł ruszyć się z miejsca. Babcia, wcześniej zajęta karmieniem kaczek, niczego nie zauważyła. A dziadek uznał, że musiało mu się przywidzieć. Co Natalia Hordyńska miałaby robić w Konstancji dwadzieścia lat po wojnie? Z miotłą i wiaderkiem? Chociaż akurat miotła i wiaderko bardzo do niej pasowały… Dziadek otrząsnął się szybko. Kobietę widział tylko przez minutę, może dwie. Na pewno mu się zdawało… Kiedy jednak pojawiła się informacja o Natalii Winiewicz, która wyszła za mąż w Konstancji i stała się Natashą Silsterwitz, staruszek uznał, że jednak mu się nie przywidziało. Artur zawziął się i postanowił odnaleźć Natalię. Dziadek popierał pomysł. Skoro wnuczka tak bardzo interesowała ta historia, to dlaczego nie? Sam nie czuł jednak wielkiej potrzeby, by porozmawiać z Natalią lub ją zobaczyć. Podobnie babcia. Ona jednak nie miała tyle tolerancji wobec ciekawości Artura.

Uważała, że z rozgrzebywania przeszłości nic dobrego nie przyjdzie. Było, minęło. Każdy swoje przeżył i nie ma co się bawić w rozrachunki. Gderała niemożliwie. Jak zwykle zresztą. Dziadek uśmiechał się z pobłażliwością i odwracał jej uwagę, a Artur szukał dalej. Tyle tylko, że Natashy Silsterwitz nie było już wtedy w Konstancji. Znalazł ją dopiero dzięki Lenie Rajskiej. Tutaj, w polskich Sulistrowicach. Dawnym niemieckim Gross Silsterwitz. Ciekawy wybór… A teraz co? Co miał robić? Zaczął trzecią dobę pod dachem tej kobiety, a już tyle się wydarzyło. Sam gubił się we własnych odczuciach. Natasza była dziwna. Naprawdę chciała, by nikt jej nie lubił, a jednak… mimo wszystko budziła sympatię. Przynajmniej w nim. A może to było współczucie? Litość wobec tej staruszki, która przeżyła prawie cały wiek i która w przeszłości wyrządziła tak wiele złego? A co, jeśli próbowała to jakoś naprawić? I nikt nic o tym nie wiedział? Dlaczego Lena kochała Nataszę Silsterwitz? Była jej wnuczką, to jasne, ale co jeszcze? Co tkwiło w samej Lenie? Coś musiało. Czuł to, kiedy z nią był. Dlatego wiecznie ją nosiło. Dlatego szła po śladach wojny. Nie potrafiła usiedzieć w miejscu. Dlatego płakała, kiedy dziewczynka śpiewała Heal the World w Auschwitz, pod napisem Arbeit Macht Frei. Bardzo chciał ją zrozumieć. Myślał, że będzie miał na to szansę, ale ona jednak sobie poszła. Zostawiła go, kiedy spał, a teraz jadła śniadanie z tamtym policjantem. Oboje mieli moment słabości, tyle że moment Leny już minął, Artura zaś trwał nadal. Spuścił głowę i spojrzał na swoją wymiętą piżamę. Zamierzał właśnie wrócić do pokoju i się przebrać, kiedy do kuchni weszła Natasza. Dziwnie się poczuł. Szukał jej od dziesięciu lat, a teraz patrzyli sobie w oczy. Z nienaturalnym spokojem. – Zjemy owsiankę? – zapytała i stanęła przy kuchence. – No… dobrze, chętnie – odpowiedział. Lubił owsiankę. I umierał z głodu. – Ale nie rozmawiajmy na razie – poprosiła. – Dobrze. Chętnie – odrzekł znowu, trochę bez sensu. *** Lena nie zdążyła jeszcze dojechać do Sulistrowic, kiedy odezwał się jej telefon. Dzwonił Marek. Przypomniała sobie, że przecież miała się do niego odezwać, powiedzieć, kiedy przyjedzie do Wrocławia, by mogli dopracować szczegóły podróży do Workuty. Marek wciąż żałował, że nie zdecydowali się zebrać ekipy i pojechać samochodami. Wielu przecież już tego dokonało, więc nie był to żaden nadludzki wyczyn. Droga kończyła się wprawdzie jakieś osiemset kilometrów przed miastem, ale… uważał, że dla chcącego nic trudnego. Do Workuty można było też dotrzeć pociągiem i samolotem, tylko że te środki lokomocji wydawały się fotografowi nudne i banalne. Lena skrycie się z nim zgadzała. Wyprawa samochodowa rzeczywiście mogłaby się okazać czymś o wiele

ciekawszym i niezwykłym, wzbogacić materiał i zainspirować ją do napisania dużo lepszej książki – opatrzonej większą liczbą zdjęć. Nie miała jednak tyle czasu. Przygotowania do takiej wyprawy i sama podróż trwałyby dużo dłużej i przebiegałyby w trudniejszych warunkach. Wiele rzeczy mogłoby się po drodze skomplikować i sporo zwyczajnie nie wyjść, a ona nie mogła sobie teraz na to pozwolić. W Workucie zamierzała spędzić trzy miesiące. W czerwcu planowała już znaleźć się w Grecji, by rozpocząć zbieranie materiału do książki o bitwie pod Termopilami. Nigdy wcześniej nie zajmowała się aż tak odległą przeszłością, ale pewien wydawca, zafascynowany historią trzystu Spartan, zaproponował jej korzystny kontrakt. Z pewnością było to ciekawe wyzwanie. Napisać o Termopilach tak, jak jeszcze nigdy nie napisano. Spojrzeć na wąwóz surowym reporterskim okiem, kroczyć po śladach dawnych bohaterów… Postanowiła podjąć się tego zadania. Marek z początku okropnie marudził, ale ostatecznie zgodził się jej towarzyszyć. Teraz jednak nie wydawał się zadowolony. Lena skręciła do lasu i zaparkowała na poboczu. Z radia sączyła się senna ballada. When I Was Your Man Brunona Marsa. Ściszyła muzykę, ale nie wyłączyła jej całkiem. – Co tam? – zagaiła niechętnie. Nie miała ochoty na rozmowę z Markiem. W ogóle z trudem myślała o kimś innym niż Natasza i jej tajemnice. I jeszcze… Artur. – Aaa, chujowo! Dopiero był piątek, a już niedziela. Uśmiechnęła się pod nosem. No tak, u Marka rzeczywiście zdarzało się, że piątek płynnie przechodził w sobotę, a sobota w niedzielę, i nie było między nimi wyraźnych granic, wyznaczonych przez noc i sen. Dziś niedziela, w dodatku poranek, więc pewnie chłopak ciągnął resztkami sił. I dramatycznie zawiesił głos. Nie znosiła tego. Chciała na niego krzyknąć, ale odpuściła sobie i czekała, co się wydarzy. Bruno Mars śpiewał właśnie o tym, że powinien kupić swojej lubej kwiaty, kiedy jeszcze był jej mężczyzną, ale teraz już na to za późno… Kwiatów nie kupił, na tańce nie wziął, a ukochana odeszła. Historia stara jak świat. – Lenora, ty jesteś tam w ogóle? – Jeśli jeszcze raz nazwiesz mnie Lenorą, to naślę na ciebie ruską mafię. Tam, dokąd jedziemy, na pewno jakaś się znajdzie! Lenorę sobie wymyślił… Nienawidziła, gdy się tak do niej zwracał. – Oj, królewno, nie wściekaj się. Przecież wiesz, że ja tylko ciebie… – Chcesz czegoś konkretnego? Bo jak nie, to nie mam czasu – syknęła. – Naprawdę? A co tam robisz? – Nic, co mogłoby cię zainteresować. – Czyli znalazłaś sobie jakiś nowy, chwilowy obiekt… – Odczep się!

Lena zacisnęła dłonie w pięści. Marek irytował ją niemiłosiernie. Kiedy z nim rozmawiała, miała wrażenie, że sama jest mężczyzną – dość durnym i płytkim – i rozmawia ze swoim najlepszym kumplem – równie durnym i płytkim – o najnowszych „podrywkach”. A może to była całkiem niezła metoda rozładowania napięcia, które czasem się między nimi wytwarzało? Ostatecznie nie pozostawali przecież w czysto platonicznej relacji. Żadne z nich nie wiedziało, jak się z tego wyplątać. I było im tak wygodnie. – Odczepiam. Ale powiedz, masz kogoś? – zapytał ze śmiechem. Poczuła, że kąciki jej ust niebezpiecznie drżą. No dobrze, Marek był irytujący, ale zawsze szczery i prosty. Żadnych niedomówień, cała prawda prosto w oczy. Wiele razem przeszli. Z drugiej jednak strony Lena miała wrażenie, że coś się w niej ostatnio zmieniło. Coś w niej pękło. I zdziwiła się, że z aż takimi oporami zareagowała na słowa „chwilowy” i „obiekt”. Nigdy wcześniej nie wydawały się jej do tego stopnia rażące, a może nawet… krzywdzące? Nie poznawała samej siebie. – Jest ktoś… – zaczęła powoli. Nie wiedziała, co dokładnie powinna mu powiedzieć. „Jest ktoś” i co dalej? „Nie potrafię potraktować go tak, jak na to zasłużył”? Ktoś wrażliwy, z tajemnicą, intrygujący, do kogo wyrywała się każdym nerwem? Ktoś, kto przewrócił jej życie do góry nogami w ciągu kilku dni? Nigdy wcześniej nie potrafiłaby nawet wyobrazić sobie takiej sytuacji, a teraz… to po prostu się działo. Czy Marek byłby w stanie ją zrozumieć? I dlaczego ona sama zachowywała się tak dziwnie i dwuznacznie, skoro doskonale wiedziała, co czuła? Dlaczego nie potrafiła być szczera – wobec Artura i wobec siebie? – Lenka, żyjesz? Kto to jest? Jaki jest? Młody? Stary? – Jak my. – Chrystusowy? – Plus rok. – Dobrze się prezentuje? – Trochę jak Martin Freeman. Tylko rudawy. – Czyli przyzwoicie. Tym razem ona się roześmiała. Zdawała sobie sprawę, że spłyciła obraz, nie powiedziała nic ważnego, jedynie proste hasła, kilka podstawowych informacji. Ale po raz pierwszy przyznała nie tylko przed sobą, że coś się wydarzyło – coś, czego nie mogła dłużej ignorować. Artur nie był żadnym chwilowym obiektem. Zerknęła w lusterko wsteczne. Spojrzała sobie samej w oczy. Tak, musiała przyznać, że dla niej znaczyło to coś więcej. O wiele więcej. Tylko co dalej? Uznała, że pomyśli o tym później. Teraz miło było przez chwilę powygłupiać się z Markiem. – No dobrze, jest jeszcze policjant. Taki trochę jak Michael Fassbender. Lubi

gotować, ale… Urwała. Chciała przedłużyć ten moment, jeszcze przez sekundę pobyć w tamtym drugim świecie, gdzie nikt nie miał tajemnic i wszyscy potrafili się śmiać. W świecie, w którym Marek chodził na imprezy i tańczył do białego rana Wannabe Spice Girls. Oczywiście zapierał się i kłamał, mówił, że woli wieczorki z muzyką kubańską. A i tak zawsze prosił DJ-a o Wannabe… – Nie mów! Czekaj, będę zgadywał. Z Fassbenderem oddajesz się uciechom fizycznym, a z Freemanem inteligentnie konwersujesz. – Jak na razie, to odwrotnie. Chociaż widzisz… Ponownie nie wiedziała, jak powinna to określić. Przecież nie powiedziała mu do końca prawdy. Czy dwoje ludzi może się idealnie zgrać, pokonać wszystkie bariery? Tak właśnie się z nim czuła. Zaśmiała się w duchu z samej siebie. Nawet jej myśli, skupione wokół Artura, stawały się górnolotne. Nie miała pojęcia, że jest do czegoś takiego zdolna. Marek wciąż coś do niej mówił. Potrząsnęła głową i skoncentrowała się na jego słowach. Przez chwilę miała wrażenie, że rozmawia raczej sama ze sobą. – Żartujesz?! Dziewczyno, to w takim razie wszystko ci się pomieszało. Trzeba cię stamtąd zabrać! Ja się martwię! Lena wzięła głęboki wdech i przetarła oczy. Nie mogła uwierzyć, że tak właśnie wyglądała zazwyczaj większość ich dyskusji. – Marek, ja naprawdę nie mam czasu. Więc teraz już mów, po co dzwonisz. – Nudzi mi się. – Słucham? – Nudzi. – No to znajdź sobie coś do roboty! – Nie chcesz wiedzieć, czego się dopuściłem. W akcie desperacji. – Czego? – Robiłem foty na weselu! – zawołał dramatycznie. – Myślałam, że kogoś zamordowałeś. – Z mordowania można uczynić sztukę, a ze zdjęć weselnych… – Też można – przerwała mu szybko. – No wiesz, jakieś na snopkach z sianem albo z odrapanym murem w tle, w wodzie, w błocie… – Tak, naśmiewaj się! – Nie naśmiewam się! Dla kogo te zdjęcia? – Aaa… dla mojej byłej. Sprowadziła się do Wrocławia i tak jakoś wyszło. Spotkaliśmy się, pogadaliśmy i od słowa do słowa… – Marek! – No co? To był impuls! – Twoja była dziewczyna zdradziła z tobą swojego narzeczonego, a ty później robiłeś im zdjęcia na weselu?

– Oj, doprawdy! Dramatyzujesz. Ludzie robią gorsze rzeczy na świecie. – Po cholerę dzwonisz? – No… Jakby mi smutno. – Jakby ci smutno?! – Lenie zaschło w gardle. Jemu smutno! Ona właśnie uczyła się na nowo historii własnej rodziny i nie miała pojęcia, czym jeszcze zaskoczy ich Natasza. A jemu smutno z powodu jakiejś wiarołomnej panny młodej! Tymczasem tutaj rozgrywają się prawdziwe dramaty. Ludzie cierpią. Artur skrywa tajemnicę, która tak go uwiera, że biedak jest chodzącą bombą zegarową. Wojtek ratuje uciśnione damy i rozwala damskich bokserów o ściany. Dziadkiem Leny i ojcem jej matki prawdopodobnie nie był niemiecki ślusarz, tylko polski pianista, po którym słuch zaginął. A gdzieś w tle nieprzyjemnym echem odbijało się słowo „łagier”. Jemu smutno?! Poza tym miała drugi telefon. Ktoś usiłował się z nią skontaktować. Musiała skończyć tę rozmowę. Musiała skończyć tę… relację. W takim kształcie, w jakim utrzymywała się dotąd, nie mogła przetrwać ani dnia dłużej. – Dobra, słuchaj, przykro mi, ale nie mam teraz czasu – oświadczyła chłodno. – No pewnie! Leć do swojego hobbita! A ja tu cierpię. Chy… chyba ją kocham! – zawył. – Skoro robiłeś jej zdjęcia w ślubnej sukience, to już trochę za późno na takie refleksje. – Wiem – chlipnął. – Przyjechałabyś? – Co takiego?! Oczywiście miał pewność, że się zgodzi. Na trasie zawsze ratowali się z opresji. Wszystko inne, cały świat wokół nich, był tymczasowy, krajobraz zmieniał się jak dekoracje w teatrze, a jedynymi aktorami zaangażowanymi na pełny etat pozostawali właśnie oni. Oprócz siebie nie mieli niczego pewnego. Ale tutaj było inaczej. Marek się pomylił. – Przyjechałabyś? – powtórzył. – Do Wrocławia? No dawaj, hobbit nie może być aż taki absorbujący. Nigdy cię żaden na długo nie absorbuje. Pogadamy sobie, pójdziemy na imprezę. Albo wyruszymy wcześniej w podróż i zobaczymy coś jeszcze po drodze. No? Lenorka? „Nigdy cię żaden na długo nie absorbuje”. Tak właśnie powiedział. Tyle że to już nie była prawda. Po raz pierwszy w życiu coś na dłużej przykuło ją do jednego konkretnego miejsca. – Nie mogę – odrzekła, nadludzkim wysiłkiem ignorując „Lenorkę”. – To ja nie mogę zostać tutaj sam! Ratuj mnie, bo zrobię coś głupiego. Już zrobiłem. Ona… Przyszła i… – Przykro mi. Tym razem musisz poradzić sobie beze mnie – powiedziała i rozłączyła się.

Szybko zerknęła na wyświetlacz. Dzwonił Wojtek. Kilka razy. Chciała do niego oddzwonić, ale kiedy na chwilę uniosła głowę, zobaczyła w lusterku wstecznym właśnie jego samochód. Wyłączył silnik i wyskoczył z auta. Lena odpięła pas. Co on tutaj robił? Otworzyła drzwi, a Wojtek pochylił się nad nią. – Dzwoniłem jakiś milion razy i w końcu ruszyłem do Sulistrowic. Co tu robisz? W lesie? – wydyszał. – Miałam telefon i zjechałam, żeby porozmawiać. A co ty tu robisz? – Ja też miałem telefon. Lenie zrobiło się gorąco. Oczywiście! Miał telefon, na który ona czekała chyba z jeszcze większą niecierpliwością niż on. Nie była w stanie wykrztusić z siebie ani słowa. Wojtek przykucnął i wziął ją za rękę. – Zaraz wszystko ci opowiem. Może jedźmy już do domu Nataszy? Wziąłem tydzień wolnego. A dokładnie to jestem na „L-cztery”. Skoki ciśnienia. Bardzo niebezpieczne. Przyczyna nieznana. – Wojtek uśmiechnął się tajemniczo. – Szybko cię zdiagnozowali – mruknęła. – Właśnie nie zdiagnozowali, bo przyczyna nieznana – przypomniał. – Tak twierdzi kardiolog. Prywatnie kolega mojego taty. – Aha. – Właśnie. Jedziemy? – Najpierw mi powiedz. – Tutaj? – Tutaj. *** To było najdziwniejsze śniadanie, jakie w życiu jadł. Kiedy Natasza powiedziała, że nie będą rozmawiać, naprawdę nie spodziewał się ciszy totalnej. Nie miał ochoty poruszać wiadomego tematu, siedząc tu z nią sam na sam. Odkrył, że nawet obecność irytującego policjanta dodawała mu otuchy, nie mówiąc o Lenie. A przecież kiedy tutaj jechał, nie spodziewał się dodatkowego towarzystwa. Czuł się skrępowany, siedząc naprzeciwko Nataszy i grzebiąc łyżką w owsiance. Po tych wszystkich słowach, które padły, taka zwykła codzienna sytuacja wydawała się niemal nierealna. A Artur miał jeszcze milion pytań i wciąż czekał na odpowiedni moment, by je zadać. Tymczasem jadł. Owsianka była pyszna, jak zawsze. Świetnie znał ten smak. Identyczną robiła jego babcia Lilka – do pewnego momentu. Przed kilkoma laty, kiedy zaczęła mieć poważne kłopoty ze wzrokiem, przestała gotować owsiankę tradycyjnie i przerzuciła się na płatki błyskawiczne, które po prostu zalewała gorącym mlekiem. Oczywiście to już nie było to, ale Artur nie narzekał. Nie odezwał się nawet słowem, jadł tak samo chętnie jak dawniej i zawsze prosił o dokładkę. A babcia podjęła jego grę i z chęcią przyrządzała kolejną porcję. Oboje

wiedzieli, że Artur mógłby sam zalać płatki mlekiem, ale chodziło o to, by zachować pozory. Postępować w zgodzie z ich własną, krótką, ale ważną i pielęgnowaną, tradycją. Udawać, że nic się nie zmienia, nikt nie choruje. Nikt nie umrze. Arturowi szybciej zabiło serce. Jak ona się czuła? Powinien być teraz w Brighton, nie tutaj. Zająć się teraźniejszością, a nie przeszłością, której i tak nie da się zmienić. Ale przecież babcia czekała na wieści. Nie chciała, żeby zajmował się tą sprawą, a jednak kiedy powiedział jej o Sulistrowicach, nagle zmieniła zdanie. Miała mało czasu. Wiedział o tym i dlatego nie mógł czekać. Zwlekał już za długo, kiedy do szpitala trafił dziadek. Chciał przy nim być. Trzymać go za rękę – zawsze prawą. Całe szczęście prawą… Odłożył łyżkę i przymknął powieki. Niekiedy nachodziła go refleksja, że człowieka najbardziej bolą wspomnienia. Zwłaszcza pamięć o osobach, które się kochało i które odeszły na zawsze. Jak dziadek. Siwy starszy pan, elegancki, lekko tylko przygarbiony. Wspaniały. Niezastąpiony. Dziadek Władek. Czy był tutaj teraz? Patrzył na to, co robił jego wnuk? Kręcił głową z politowaniem? On sam na pewno inaczej by to załatwił. Nie leżałby po pijaku w krzakach, nie dał się poniżyć jakiemuś krawężnikowi, nie smarkał jak panienka i nie rzucał się w objęcia kobiety tylko dlatego, że przyszła go pocieszyć. Chociaż? Czy na pewno? Co do tego ostatniego nie miał pewności. Chwycił na powrót łyżkę i dokończył swoją porcję, choć ostatnie kęsy z trudem przechodziły mu przez gardło. Okropnie się znowu mazgaił. Postanowił pozmywać po śniadaniu, przebrać się wreszcie i zadzwonić do domu. Spodziewał się reakcji. Matka na niego nakrzyczy i każe wracać, a ojciec powie coś w stylu „mam nadzieję, że wiesz, co robisz”. Siostra natomiast zacznie konspiracyjnym szeptem zapewniać, że jeśli natychmiast nie przyjedzie, to ona ucieknie z domu, bo już dłużej nie wytrzyma. Kiedy Artur był w Brighton, zawsze mogła przenieść się do niego na kilka dni, by złapać oddech. Rodzice ją zagłaskiwali. Wiedział o tym doskonale. Emma była neurotyczna, choleryczna i trudna, ale jednocześnie bardzo wrażliwa. Przeżywała każdą porażkę, nie umiała przegrywać. Kiedy coś jej nie wychodziło, zaraz zamykała się w sobie. Całe dnie uczyła się i ćwiczyła. Uważała, że zabawa to strata czasu, że na nią pozwoli sobie, kiedy już osiągnie sukces. A przecież miała dopiero osiemnaście lat! Mimo to, choć ją i Artura dzieliła spora różnica wieku, rozumieli się doskonale. Lubił, kiedy siostra chowała się przed rodzicami u niego w mieszkaniu. Spędzali wtedy razem każdy wieczór, gotowali coś na kolację, która zawsze smakowała fatalnie, i oglądali Pianistę Polańskiego. Fragmentami lub codziennie od początku. Śmiali się, kiedy główny bohater mówił „call me Władek”, i płakali na ostatniej scenie. Po kilku dniach Emma wracała do rodziców, bo u Artura nie miała jak ćwiczyć. Była oryginałem. Tak, musiał do niej koniecznie zadzwonić.

Wrzucił łyżkę do miski i wstał od stołu. Widział, że Natasza również skończyła jeść, i po chwili wahania sięgnął także po jej talerz. Nie protestowała. Wyglądała tak, jak gdyby od piątku postarzała się o kilka lat. Nadal nie wziąłby jej za prawie stuletnią staruszkę, ale kiedy zobaczyli się po raz pierwszy dwie doby temu, był pewien, że zaszła pomyłka. I to po prostu nie jest Natasha Silsterwitz, której szukał. A teraz? Teraz wydawała się krańcowo zmęczona życiem. Stanowiła przeciwieństwo jego babci Lilki. Lilka była siwa jak gołąb, chuda, powykręcana przez reumatyzm i prawie nic już nie widziała, ale żyć chciała bardzo. Wciąż kazała o wszystkim sobie opowiadać. Chłonęła każdy szczegół. Marzyła o tym, że zobaczy kiedyś Emmę w Carnegie Hall, jak chciał tego dziadek. Że jego, Artura, ujrzy u boku miłej dziewczyny, którą pokocha naprawdę, na całe życie. Nic dziwnego. Mogła o tym marzyć. Znała taką miłość. I naprawdę bardzo chciała żyć. Wciąż trzymała się życia, mimo kroplówek, pampersów i papek, które zastąpiły normalne jedzenie. Patrzył przez chwilę na strumień ciepłej wody, spływający po jego dłoniach. Umył miski i łyżki, a potem starannie ułożył je na suszarce. Musiał wyjść z kuchni, uciec od tej kobiety i najlepiej od samego siebie. Tylko dokąd? – Umiesz gotować? – zapytała nagle Natasza, nie podnosząc się z krzesła. Odwrócił się powoli. – Średnio. To znaczy z głodu nie umrę, ale do wirtuozerii naszego policjanta sporo mi jednak brakuje. – Tak, tak. Wiadomo. Znałam kiedyś jedną taką, co mówiła to samo. Że z głodu nie umrze, ale kucharka z niej żadna. Później się okazało, że jednak nic nie potrafi ugotować. Nauczyłam ją przyrządzać owsiankę. A ona i tak najpewniej umarła z głodu. Wszystkie takie jak ona umierały z głodu – powiedziała w zamyśleniu. Artur poczuł, jak żołądek podchodzi mu do gardła. Nie wiedział, co powinien teraz zrobić. Zadać wreszcie wszystkie pytania, z którymi przyjechał? A może powiedzieć jej prawdę? Teraz, kiedy byli sami? Ogarnął go strach. Babcia, dziadek, piersiówka, Szwajcaria, kolega z wojska. Wilno, Brighton, Warszawa, Londyn. Polska, Związek Sowiecki. Kresy, Kazachstan, Persja… Gotowana kora, padlina na stepie, spalona pszenica. Stopy, których nie widać. Powiedzieć jej? Lilka miała rację kilka lat temu. Nie powinien ruszać przeszłości. Nie potrafił tego udźwignąć. Choć przecież to nie była jego przeszłość. Powiedzieć jej? Zaczerpnął tchu. Drżały mu wszystkie mięśnie. Natasza spojrzała na niego uważnie. Tak, że nie potrafił wypowiedzieć nawet słowa. Poczuł ból w klatce piersiowej i jakiś dziwny, niewyjaśniony żal. – Zrobię herbatę. Napijesz się ze mną? Usiądziemy w salonie – odezwała się znowu.

– Dobrze – powiedział jak automat. Nie chciał przecież pić z nią herbaty. – Ale nie będziemy rozmawiać. – Dobrze – powtórzył. *** Zerwał się wiatr. Z gałęzi sfrunął śnieg, który opadł cienką warstwą na przednią szybę. W samochodzie zrobiło się zimno i cicho. Lena przez chwilę wpatrywała się w białe wzory wymalowane na szkle. Śnieg wyglądał jak cukier puder. – Jedziemy? – zapytał nieśmiało Wojtek. Nie odpowiedziała. Wciąż analizowała to, co przed chwilą powiedział. A nie powiedział wiele. Ten jego znajomy z centrali zdobył wprawdzie jakieś informacje, ale nie miała pojęcia, na ile mogły rozjaśnić mroki historii. Czy w ogóle mogły. Gdyby się odrobinę postarała, z pewnością sama zdobyłaby te informacje, nawet jeśli trwałoby to nieco dłużej. Chyba że się myliła. I przeceniała swoje możliwości. Nie pierwszy raz w życiu zresztą. Przecież przeceniła swoje możliwości całkiem niedawno, kiedy uparła się, by pojechać do Syrii. A tam było prawie tak jak w wielu miastach podczas drugiej wojny światowej. Może nawet dokładnie tak. Albo gorzej. Całe dzielnice w gruzach, budynki mieszkalne obrócone w ruinę, bród, głód, brak bieżącej wody, brak dachu nad głową, brak środków do życia. Powtarzające się ataki na ludność cywilną i „stracone pokolenie” – dzieci, które nie chodzą do szkoły, bo wraz z rodzicami każdego dnia starają się przetrwać. To jest ważne. Przeżyć kolejny dzień, nie zginąć, nie umrzeć z głodu, nie stracić domu, namiastki domu czy choćby pojedynczej ściany, która ostała się cudem. Nieważna jest matematyka, geografia i historia. Bo matematyka, geografia i historia to abstrakcja. A gryzący pył i kurz to fakt. Targ owocowy na tle kupy gruzu. Pomarańcze o barwie zbyt radosnej jak na tamten świat. A przede wszystkim – niebezpieczeństwo. Syria nie była miejscem, w którym kiedyś, dawno temu rozegrała się wojna. Tam wojna stanowiła dobrze znaną rzeczywistość. Codzienność, od której tylko nielicznym udawało się uciec. Lena po raz pierwszy znalazła się w takiej przestrzeni i po raz pierwszy poczuła, że choć pisała o wojnie, w gruncie rzeczy nie wiedziała o niej zupełnie nic. Pojęcie wojny zamykało się dotąd w książkach i opowieściach, które dręczyły i poruszały, ale niczego nie unaoczniały w stu procentach. Kiedy czytało się i słuchało o wojnie, odnosiło się wrażenie, że to coś nierealnego i odległego, jakaś fantasmagoria i senny koszmar. Trudno było zrozumieć, jak człowiek mógł w takich warunkach przetrwać, jak wiele mieć cierpliwości i woli życia, by czekać i karmić się nadzieją. A później tyle wyrozumiałości i umiejętności wybaczenia, by nie szukać zemsty i zacząć wszystko od nowa.

Niektórym jednak wciąż było mało. Wciąż za spokojnie. Wciąż nie tak, jak być powinno. Dlaczego w Syrii spuszczano bomby na cywili? Dlaczego ostrzelano targ owocowy? Lena nie mogła tego zrozumieć. Ciągle pamiętała pomarańczowy miąższ i rozbryzgany sok, który mieszał się na bruku z krwią zabitego mężczyzny. To wtedy zrozumiała, że dłużej tam nie wytrzyma. I uciekła. Książkę dokończyła w Warszawie, a ostatnie poprawki wprowadzała, siedząc w kawiarni i popijając latte z wielkiego kubka. Nie mogła sobie tego wybaczyć. Nie wiedziała, co powinna zrobić, by odkupić swoją winę. By odpracować tę ucieczkę i to latte, smaczne, ciepłe, z dwiema łyżeczkami cukru. Poczuła, jak Wojtek ujmuje jej dłoń. Ukradkiem przetarła oczy. Siedziała ze spuszczoną głową i cieszyła się, że włosy zasłaniały jej twarz. Nie miał pojęcia, o czym teraz myślała. A ona nie zamierzała o niczym w tej chwili opowiadać. Przyszło jej do głowy, że pewnie nie powie mu nigdy. Jak zwykle ucieknie. Jak zwykle nikt i nic nie zaabsorbuje jej na dłużej. Pobiegnie dalej, najdalej, w poszukiwaniu nie wiadomo czego. – Jedziemy? – powtórzył Wojtek. – Myślisz, że to ona była Lenorą? Albo zabiła Lenorę? Albo… co? Chłopak pokręcił głową i odchylił się na siedzeniu. – Nikogo nie zabiła. A przynajmniej na pewno nie tę Lenorę. Coś by było w papierach. A przecież nie ma. Umarła i tyle. – No dobrze, ale pomyśl – zawołała Lena. – Umiera Lenora, ten cały Johann Silsterwitz… – Czyli twój dziadek… – Być może. Ty mi tu teraz nie graj na emocjach! Nie znałam go, umarł, kiedy moja matka była dzieckiem. A więc ten cały Johann prawie od razu żeni się z Natalią Winiewicz, która przeistacza się w Natashę. Za kilka miesięcy mają córkę. Skąd się tam wzięła Natalia? Dlaczego tak nagle wyszła za Johanna? Z kim miała to dziecko? Co się stało z Lenorą? Dlaczego zmarła? No i… przecież była przez dziesięć lat w… sam powiedziałeś! Lena urwała. „Przez dziesięć lat przebywała w sowieckim łagrze” – chciała powiedzieć, ale nie przeszło jej to przez gardło. A takie były fakty! Istniały na to papiery. Znajomy Wojtka z centrali dotarł do źródeł. Oczywiście nie znał szczegółów, ale dowiedział się tyle, że Lenorę Silsterwitz skazano ze słynnego paragrafu 58. A dokładnie paragrafu 58-6, czyli za szpiegostwo na rzecz „wrogów ludu”. Kobietę aresztowano w Wilnie, w tysiąc dziewięćset czterdziestym piątym, tuż przed zakończeniem wojny. Co tam robiła i na czym polegała jej „wywrotowa” działalność, nie udało się ustalić. Sowietom nie potrzeba było wiele… Przed wojną Lenora Silsterwitz mieszkała w Berlinie, gdzie prowadziła piekarnię, a jej mąż pracował jako ślusarz. Rzeczywiście – bardzo podejrzana działalność… Ale coś musiało im się przecież przydarzyć, skoro NKWD pojmało Lenorę akurat

w Wilnie. Z jakiegoś powodu przyjechała do Polski. Szukała kogoś lub czegoś? Miała tam jakieś zadanie do wypełnienia? Nikt nic nie wiedział. W papierach widniał tylko ten nieszczęsny paragraf 58-6. Szpiegostwo na rzecz „wrogów ludu”. Ale przecież… Lena wyprostowała się gwałtownie i wyciągnęła telefon. – Co robisz? – usłyszała znowu głos Wojtka. – Przecież jeśli ją skazali z tego paragrafu, to musiała być obywatelką Związku Sowieckiego! O! Proszę! Tutaj masz trochę o radzieckim kodeksie karnym. Na podstawie paragrafu 58. można było skazać praktycznie każdego za wszystko. Ale to „wszystko” zawsze wpasowywało się w działania na szkodę ojczyzny, a co za tym idzie – na korzyść „wrogów ludu”. Jestem taka głupia! – Nie jesteś głupia – zaprotestował szybko i oddał jej telefon. – Nie każdy ma w głowie radziecki kodeks karny, bądź dla siebie bardziej wyrozumiała… – Tak, ale ja się niby interesuję historią! Czyli Lenora była jakimś cudem obywatelką Związku Sowieckiego i uznali ją za szpiega. Dlaczego nie skazano jej z paragrafu 58-1? Wydaje mi się, że tam coś było o obywatelach ZSRR, którzy pracowali za granicą i odmawiali powrotu do kraju albo… – Lenka! – Co? – Odpuść sobie. To jakiś obłęd. Dlaczego się tak uwzięłaś na tę Lenorę? Myślałem, że interesuje cię historia twojej babci, a tymczasem zajmujesz się pierwszą żoną dziadka. Zobacz, dowiedziałem się, że wyszła za mąż w Konstancji, zmieniła imię, została… – Sprzątaczką! Wiem, wiem, ale wybacz – tutaj nie ma nic odkrywczego. Co robiła przez trzynaście lat? Od czterdziestego piątego, do pięćdziesiątego ósmego? Gdzie była? Powiem ci… – Lenka! – W łagrze! Moja babcia była w sowieckim łagrze! Tak piszą w internecie! Skazali ją w jakimś tajnym procesie i zesłali w głąb ZSRR. Twierdzą, że tam umarła! – Kto twierdzi? – Internet! Ale nie umarła. Jakimś sposobem pojawiła się w latach pięćdziesiątych w Niemczech, w Konstancji. I zmieniła w Natashę. Poślubiła Silsterwitza po tym, jak zmarła mu żona Lenora, która też była w łagrze! Wojtek! One musiały się znać. – Ale nawet jeśli, to co z tego? Może się znały. Dlaczego sądzisz, że to aż tak ważne? – Właśnie nie wiem. Ale czuję, że kryje się w tej historii jakaś tajemnica, która mnie dotyczy. – Ciebie? – Tak. Ja… Widzisz, moja matka dała mi na imię Milena. Rodzice nazywali

mnie zdrobniale Leną, ale babcia zawsze mówiła Mila. Uważała, że „Lena to jak u ruskich”… Wojtek obrócił głowę i pochylił się w jej stronę. Chyba wreszcie zdołała naprawdę zainteresować go tematem. Czuła, jak drżą jej dłonie i broda. A bardzo nie chciała się teraz rozpłakać. Wojtek odetchnął głęboko. – Ty myślisz, że… Lena… Lenora…? – Nie wiem, co myśleć – przyznała i ponownie zapatrzyła się na ośnieżoną szybę, która wyglądała jak posypana cukrem pudrem. Chłopak chciał coś jeszcze powiedzieć, ale zrezygnował i uruchomił silnik. Do Sulistrowic jechali w ciszy. Przysypane śniegiem miasteczko wyglądało jak w bajce. Lena z zachwytem obserwowała przesuwające się za oknem widoki. W takich właśnie chwilach czuła, że nie wszystko stracone. Że świat jednak potrafi być piękny i warto o niego walczyć. O białe dachy i słońce zmieniające śnieg w srebro, o czyste niebo i zaczerwienione policzki przechodniów, o kilka sekund błogości. Wiedziała, że to wszystko minie i wróci pamięć o wielkiej niewiadomej. Pojawią się pytania o przyszłość i przeszłość, tożsamość i dziedzictwo. Ale ostatecznie – czy to rzeczywiście jest aż tak ważne? Zawsze uważała przecież, że nie ma znaczenia, kto gdzie się urodził, ale co robi i co sobą reprezentuje. Nie zmieniła zdania. Była Leną Rajską, która pisała o przestrzeniach wojny. Leną Rajską, w której tkwiła niezgoda na świat w obecnym kształcie. I która uważała, że przeszłość powinna stanowić ostrzeżenie. Dla kogo? Dla ludzkości w ogóle? Dla niej samej? Czy to coś zmieni, jeśli się okaże, że wcale nie jest wnuczką niemieckiego ślusarza? A niby w jaki sposób? I dlaczego tak ją to dręczyło? Dlaczego wciąż wyobrażała sobie postać tajemniczej Lenory Silsterwitz? Dlaczego babcia tak bardzo nie lubiła zdrobnienia „Lena”? – Jesteśmy – powiedział Wojtek. Rozejrzała się, jak gdyby pod domem Nataszy pojawiła się po raz pierwszy w życiu. Rzeczywiście, dojechali. To dziwne, że tak bardzo bała się wejść do środka i stanąć z babcią twarzą w twarz. Widziały się wczoraj wieczorem, ale od tego czasu wiele się wydarzyło. Przez ostatnie trzy doby w ogóle wiele się działo. Wszystko zmieniało się jak w kalejdoskopie. Obrazek gonił obrazek, figura figurę. Krok po kroku rozwijała się opowieść o ludziach, których Lena nie znała. Minęło tak mało czasu, a jednak cała wieczność. – Wszystko w porządku? – zapytał znowu policjant, kiedy wchodzili na ganek. – Nie wiem – odparła. – Oczywiście. A swoją drogą, zdajesz sobie sprawę, że jesteś w piżamie, prawda? – powiedział jeszcze i chwycił za klamkę. Lenę zamurowało. W piżamie? Ostrożnie odchyliła kurtkę. No tak, wspaniale. Może i nie była to stricte piżama, ale faktycznie strój, w którym

spędziła noc. Legginsy i o trzy rozmiary za duża koszulka z koalą. Do tego gustowny sweter z „metką”, ale wyglądający jak z lumpeksu. Nie jej sweter. Właśnie teraz zdała sobie z tego sprawę. Obudziła się u boku Artura, po cichu wstała, zgarnęła nieszczęsny sweter z oparcia krzesła i zeszła do kuchni. Tam odebrała telefon od Wojtka i zgodziła się przyjechać do niego na śniadanie. W progu niemal zderzyła się z Arturem, który pewnie słyszał całą rozmowę. A później wyszła. W swetrze i z koalą na koszulce. Oczywiście! Tak właśnie było! Jak mogła niczego nie zauważyć? Powinna bardziej przejmować się swoim wyglądem. Miała przecież trzydzieści trzy lata. W tym wieku już nie wygląda się dobrze tak po prostu, trzeba się trochę postarać… A już na pewno nie należy wychodzić z domu w piżamie. – Dlaczego nic nie mówiłeś? – syknęła, głęboko urażona. – No bo ten koala jest bardzo fajny. Przez chwilę myślałem, że może tak ma być… – Świetnie – szepnęła jeszcze, zanim zajrzała do salonu. W środku zobaczyła Nataszę i Artura. Siedzieli przy stoliku i pili herbatę. Artur również nadal ubrany był w piżamę. *** Dopiero teraz zauważył, że Lena miała na sobie jego sweter. Widzieli się całkiem niedawno, kiedy wychodziła z kuchni, ale wtedy absorbował go temat śniadania z policjantem. A później przydarzyło się to dziwne milczenie z Nataszą, wspomnienia i tęsknota za rodziną. Nic dziwnego, że akurat na sweter nie zwrócił uwagi. Sam nie miał czasu się przebrać. Ze zdziwieniem odkrył również, że minęła dopiero dziewiąta. Gdzieś w oddali odezwał się kościelny dzwon. W końcu to niedziela… Artur prześlizgnął się wzrokiem po policjancie i nieśmiało spojrzał na Lenę. Siedząca na fotelu obok Natasza chrząknęła. Wojtek drgnął. Artur wstał. Lena zaczęła bawić się rękawem jego swetra. Spodobał mu się ten gest. W salonie zapadła głucha cisza i stało się jasne, że wszyscy czekają na jakiś znak od starszej pani. To ona rozdawała tutaj karty. Wreszcie Lena nie wytrzymała. – Artur, mogę cię prosić na słówko? – Słuchaj, Lenka… – zaczął policjant, a w Arturze po raz pierwszy w życiu obudziły się mordercze instynkty. Nie pamiętał, by kiedykolwiek coś irytowało go równie mocno, jak właśnie to „słuchaj, Lenka”. – Panie Wojtku – przemówiła wielkopańskim tonem Natasza, zwracając się do policjanta bardziej formalnie niż wczoraj. Kiedy kazała mu smażyć jajecznicę, nie była taka oficjalna. – Proszę do kuchni. – Słucham? – Wojtek zbladł. – Pomyślałam o pomidorówce z ryżem, wie pan? Ale najpierw trzeba by

rosół… – Mam ugotować pomidorówkę? Naprawdę? Przecież jest całe mnóstwo jedzenia z wczoraj – oświadczył, szczerze zdumiony. – A tak, Mila zawiezie je bezdomnym. – Komu zawiozę? – Lena otworzyła szeroko oczy. – Bezdomnym. Trzeba pomagać ludziom w potrzebie. – Aha, pewnie! A jak ci mówiłam, że można pomagać Syryjczykom przez Polską Akcję… – Ja tam w jakieś przelewy i wysyłki nie bardzo wierzę. A tutaj można samemu zawieźć i na pewno dotrze do tych, co trzeba. – Babciu… – Weź ze sobą Artura, bo w domu zamknięty siedzi i z tego kataru jeszcze mu się zapalenie płuc rozwinie. – Ale… – A my tymczasem z panem Wojtkiem pomidorówkę ugotujemy. Tylko najpierw trzeba ten rosół. – Ja umiem pomidorówkę bez rosołu, wegańską. Jak moja siostra przestała jeść mięso, szybko się nauczyłem… – pochwalił się „pan Wojtek”. – Nie jesteśmy pod okupacją i nie musimy być weganami. Mam kurę w zamrażalniku. – W głowie się nie mieści! – zawołała Lena i rozłożyła ręce. – Wy tak poważnie?! – W przedpokoju na komodzie jest przyklejona kartka z adresem schroniska dla bezdomnych. Chyba trafisz? I ubierz się jakoś, bo cię jeszcze pomylą z potrzebującymi. Lena otworzyła usta, ale nic już nie powiedziała. Artur mimowolnie uśmiechnął się pod nosem. Zgromiła go wzrokiem. Równocześnie ruszyli ku schodom. Kiedy znaleźli się przy drzwiach do pokoju Artura, zdjęła sweter i chciała mu go podać, ale się zawahała. – Nie, najpierw wypiorę. Przepraszam. – Daj. Nie chcę, żebyś go prała. – Dlaczego? – Zgadnij. Nigdy chyba nie był aż tak bezpośredni. Zaskoczył samego siebie. Wiedział przecież, że to, w co właśnie zaczynał się angażować, nie miało najmniejszego sensu. A jednak nie potrafił się powstrzymać. I jednocześnie przez głowę przemknęła mu myśl, że Lena świetnie dogadywałaby się z jego siostrą Emmą. Patrzyli na siebie przez chwilę. Arturowi zrobiło się gorąco i poczuł ucisk w klatce piersiowej. Lena zbliżyła się do niego. Byli niemal równego wzrostu. Tym razem to ona go pocałowała, spokojnie i pewnie. Nie bała się odrzucenia.

I słusznie. Artur objął ją ramieniem, a drugą ręką pchnął drzwi do swojego pokoju. Mieli mało czasu. *** Natasza wiedziała, że Mila i Artur przebierali się dziwnie długo. Ciekawiło ją, czy policjant również to zauważył. Biedny chłopak. Taki miły, uczynny i szczery. I gotować umiał. Wegańską zupę, nie na kurze! Poradziłby sobie wszędzie, nawet w najbardziej barbarzyńskich warunkach. Nawet tam, gdzie ona sama ledwo sobie radziła. A przecież nie była mimozą. Miała siłę i krzepę, nie bała się pracy. Mimo to wykańczał ją już sam widok tych, którzy padali jak muchy. Z wycieńczenia, chorób, a najbardziej – z głodu. O dziwo, częściej byli to mężczyźni niż kobiety. Lenka często powtarzała stare porzekadło: „Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle”. Tam, daleko, nabrało ono zupełnie innego znaczenia. Za kręgiem polarnym, gdzie leżał prawdziwy śnieg. Na Syberii – w białym piekle, do którego nie zaglądał sam diabeł… Lenka zaczęła, a później wszystkie powtarzały jak papugi. Lenka. Lenora. Wciąż pamiętała jej jasne włosy i czarne jak węgiel oczy. To właśnie przez ten kontrast dziewczyna miała takie powodzenie. I kłopoty. Musiała zrobić to, co zrobiła, nie miała wyjścia. Dziewczyny z baraku, głównie Polki, patrzyły na nią z pogardą, ale Natasza rozumiała. Oczywiście Lenka mogła ryzykować, uciekać, bronić się, a wreszcie – pozwolić, by wzięli ją siłą. Bo to przecież lepsze niż oddać się dobrowolnie… Lepsze? Lenka była delikatna, drobna, krucha. Miała sporą niedowagę, jeszcze zanim tam trafiły. A przecież w Niemczech zarabiała na życie, wypiekając chleb i słodkie bułeczki. Pod jej piekarnią w Berlinie od rana ustawiała się kolejka. I ona zrobiła taką głupotę! Dlaczego? Z miłości? Po co ludziom ta cała miłość, skoro skłania człowieka do podejmowania zupełnie idiotycznych decyzji? Prowadzi do chorób, śmierci i… zbrodni. Po co? Tak, tak, Natasza rozumiała Lenorę. Dziewczyna raz już doświadczyła przemocy. Nie zniosłaby tego po raz kolejny, do tego w takich warunkach. Nie poradziłaby sobie z hańbą, z bólem. Poza tym nie miała siły utrzymać w rękach łopaty. Nie przetrwałaby nawet miesiąca. A tak? Przecież jej się udało. Przeżyła. Ten ruski kryminalista nie był ostatecznie taki zły, mogła trafić gorzej. I pomagała – komu tylko mogła. Jej pomogła, Nataszy. I spełniła swoje marzenie. Wróciła do domu, przeprosiła Johanna. Marzyła o tym przez cały czas, chciała spojrzeć mu w oczy i powiedzieć, że się pomyliła i poniosła słuszną karę. Słuszną! Dobra, kochana, mała Lenka… Co ona wiedziała o poczuciu winy? Natasza o poczuciu winy wiedziała wszystko. A później szczerze się cieszyła, kiedy zamieszkała nieopodal Lenory w Konstancji. Życzyła jej jak najlepiej. Wszystko tak dobrze się układało. Johann wybaczył. A ona umarła. Tak głupio i beznadziejnie! Po tym, co przeszła, co zdołała wytrzymać. Dlaczego? Dlaczego musiała odejść akurat wtedy? Biedna Lenka…

Natasza wszystko rozumiała. Nigdy jej nie potępiała. Sama robiła rzeczy dużo gorsze, ale tam, dokąd trafiły, na wiele spraw patrzyło się inaczej. Poczuła silny ból w mostku i westchnęła przeciągle. Policjant oderwał się od garnka i spojrzał na nią z niepokojem. Pociesznie wyglądał z tą ścierką wokół bioder… Uśmiechnęła się półgębkiem. – Podaj mi tamte proszki – powiedziała i wskazała ręką szafkę. Chłopak spełnił jej prośbę w mgnieniu oka. Połknęła dwie pastylki i popiła wodą. Wiedziała, że leki nie na wiele się już zdadzą. Że to niedługo… – Źle się pani czuje? – Co wczoraj jedliśmy? – zapytała i zerknęła na niego przelotnie. – No… Kazała pani z mąki razowej… – Ach tak. Już wiem. Zdarzało jej się to coraz częściej. Świetnie pamiętała wydarzenia sprzed osiemdziesięciu lat, a nie mogła przypomnieć sobie, co działo się wczoraj. Tak podobno właśnie jest. Przed śmiercią. Poklepała policjanta po dłoni i spojrzała na kuchenkę. – Rób pan tę pomidorówkę. Idę o zakład, że będzie niedobra i tak czy inaczej, przyjdzie rozmrozić kurę. Niech no mi pan przypomni, dlaczego dałam się namówić na jakąś wegańską zupę? – Mam dar przekonywania – oświadczył Wojtek i wyszczerzył zęby w uśmiechu. Bardzo był przystojny. – Oczywiście. A teraz do dzieła. – Tak jest, pani kapitan! – I opowiedz mi o swojej siostrze. To przez nią zostałeś policjantem, prawda? Chłopak zacisnął palce na łyżce i przez chwilę stał bez ruchu. Oddychał szybko i niespokojnie. A później wyciszył się i opowiedział jej historię pewnej dziewczyny, która związała się z niewłaściwym mężczyzną. Rodzice tej dziewczyny chcieli, by wróciła do domu albo chociaż zgłosiła się na policję, ale ona za bardzo się bała. Wszyscy bali się tego człowieka. A brat dziewczyny był zbyt młody, by mu się postawić. Ale wreszcie dorósł. I kiedy dostał odznakę, postanowił działać. Trochę legalnie, a trochę… Znalazło się kilku chłopaków „z branży”, którzy zechcieli mu pomóc nieformalnie. Nastraszyli gościa i poprosili, by łaskawie „wypierdalał” stąd jak najdalej. Z początku się stawiał. Straszył kumplami, ale Wojtek też miał już wtedy kumpli, więc ostatecznie dał za wygraną. Siostra była w ciąży z drugim dzieckiem. Zamieszkała u niego, póki nie stanęła na nogi. Źle się czuła, jej ciąża była zagrożona, nie miała żadnych własnych pieniędzy, do rodziców wstydziła się wracać… Ale wreszcie się otrząsnęła. A Wojtek wtedy tak naprawdę dorósł. Nauczył się gotować, prać i prasować – także kobiecą i dziecięcą garderobę. Woził siostrę do psychologa, odprowadzał

starszego siostrzeńca do przedszkola, a młodszemu zmieniał pieluchy. Pracował – o dziwo jeszcze efektywniej niż wcześniej, kiedy był panem swojego czasu. Czuł się potrzebny. Bardziej przykładał się do swojej pracy, widział w niej sens. Później siostra się wyprowadziła i zaczęła życie na nowo, a on poznał dziewczynę. Związali się, zaręczyli, ale ostatecznie im nie wyszło. Rozeszli się w zgodzie i Wojtek przeprowadził się do swojej obecnej kawalerki. Marzy mu się awans… Natasza słuchała go z przyjemnością. Był miły i trochę naiwny. Wierzył, że ludzi można zmienić i że istnieje sprawiedliwość. Właśnie takich jak on potrzebował świat. I takich jak on często niszczył. *** Drogę do schroniska dla bezdomnych przejechali w milczeniu. Babcia Natasza zawsze wspomagała jeden z tego typu ośrodków we Wrocławiu i Lena świetnie znała adres, nie musiała spoglądać na kartkę przyklejoną do komody. Atmosfera gęstniała z każdą minutą. Artur kręcił się niespokojnie i często patrzył w okno, a Lena nie odrywała wzroku od jezdni. Było ślisko i poruszali się w ślimaczym tempie, co czyniło sytuację jeszcze bardziej nieznośną. A kiedy z radiowego głośnika wybrzmiały pierwsze dźwięki Heal the World Jacksona, uznała, że to naprawdę okrutna złośliwość losu. Artur chrząknął i obrócił głowę w jej stronę. – Zmienić stację? – zapytał. – Nie, zostaw – powiedziała bohatersko, choć gardło spuchło jej jeszcze przed refrenem. Nie odezwał się już, ale wciąż na nią patrzył. Poczuła się nieswojo. Denerwowały ją te niebieskie oczy, które zupełnie nie pasowały do rudych włosów. Skąd mu się to wzięło? I ogólnie… skąd on się wziął? Wiedziała, że przejrzał ją na wylot. Nie było sensu dłużej udawać, ciało mówiło prawdę. Artur wyczuł jej słabość. Podczas ich niedawnego, szybkiego i nerwowego zbliżenia przez cały czas na nią patrzył. Z trudem to zniosła, ale ku swojemu zaskoczeniu sama też nie zamknęła oczu. A zawsze tak robiła. Artur nie pozwolił jej od siebie uciec. Sprowokował do odkrycia wszystkich kart. Kiedy nie mogła już wytrzymać i chciała krzyknąć, pocałował ją, po czym sam zadrżał i na koniec przylgnął do niej mocno. Jak miała teraz kłamać? Nawet ona nie potrafiła być aż taką hipokrytką. I – co gorsza – wiedziała, że tym razem nie będzie jej łatwo wyjechać. A przecież musiała. Nie lubiła tych nowych, dziwnych emocji, które stawały się źródłem myślowego chaosu. Zachowywała się irracjonalnie, miotała między jednym mężczyzną a drugim, przy czym żadnego z nich tak naprawdę nie znała. No i ten tutaj nie mówił jej całej prawdy. To było najgorsze. O tym nie mogła zapomnieć. Dlatego była na siebie zła za tę słabość. Za uczucia, które się w niej budziły. Heal the World wreszcie się skończyło i Lena odrobinę odetchnęła. W ciszy dotarli do

Wrocławia, zawieźli torbę z jedzeniem pod właściwy adres. Nie miała pojęcia – i nie lubiła się tym chwalić – jakie zwyczaje panują w tego typu instytucjach i czy rzeczywiście ktoś się tam cieszy z paczek żywnościowych. Na wszelki wypadek zapewniła więc, że jedzenie jest świeże, przyrządzone zaledwie wczoraj, tylko po prostu mają go za dużo, a nie lubią wyrzucać, więc postanowili się podzielić… Tłumaczenie wypadło dość mętnie. Lena szybko się pożegnała i pognała do auta. Spojrzała na zegar i ze zdziwieniem odkryła, że wybiła dopiero dwunasta w południe. Czyli od świtu nie minęła jeszcze cała wieczność. To ciekawe. Poczekała, aż Artur zapnie pas, i ruszyła w drogę powrotną. Ale tym razem długo w milczeniu nie jechali. Artur nie wytrzymał. Kiedy znaleźli się za Wrocławiem i wolno turlali po śliskiej jezdni w stronę Sobótki, znowu na nią spojrzał. Spięła się i chwyciła mocniej kierownicę. – Chcesz czegoś? – odezwała się wreszcie. – Smakowało ci śniadanie? Zacisnęła zęby, pokonała jeszcze kawałek drogi, po czym znalazła dobre miejsce i zjechała na pobocze. Ostatnio wszystkie dziwne rozmowy odbywała w samochodzie. Z Wojtkiem, z Markiem przez telefon, a teraz z nim. Punkty zwrotne. – Będziesz grał zazdrosnego kochanka? – spytała chłodno. – Skąd wiesz, że muszę go grać? – odbił piłeczkę, a ona zerknęła na niego zaskoczona. Dziwna była ta wymiana zdań. Artur siedział spokojnie, opierał lewą skroń o zagłówek i po prostu czekał na odpowiedź. Ciekawe, czy zawsze taki był, czy raczej stał się taki teraz i tutaj, przy niej. Czuła, że to drugie. I nie wiedziała dlaczego. – Artur… Byliśmy ze sobą wczoraj i dzisiaj… – Właśnie. Byliśmy ze sobą. W tym się zgadzamy. – Słucham? – Oj, daj spokój, Lena! Wiesz, że to nie był jakiś tam przygodny szybki numerek! Nie oszukasz mnie. Chciałaś tego tak samo jak ja. I było to dla ciebie ważne. Oczywiście… Oczywiście, że było! Dlaczego nie mogła powiedzieć tego głośno? Spuściła głowę i włosy zasłoniły jej twarz, zupełnie jak wtedy, kiedy rozmawiała z Wojtkiem o Lenorze Silsterwitz. Ale Artur nie pozwolił, by się od niego w ten sposób odgrodziła. Wyciągnął dłoń i odgarnął kosmyki z jej czoła i policzków. Poczuła się przyparta do muru, zupełnie bezbronna. Mogła jeszcze tylko zamknąć oczy. Ale na to również jej nie pozwolił. – Spójrz na mnie – usłyszała. Obrócił jej twarz ku sobie. Nie, jednak nie była w stanie zamknąć oczu. Tak jak nie zamknęła ich przed kilkoma godzinami, kiedy w ostatniej chwili

powstrzymał ją od krzyku. – Chciałaś tego – powtórzył dobitnie. – Widziałem cię, słyszałem i czułem. I było to… – Dla mnie ważne – dokończyła cicho. Powiedziała to. I nie wiedziała, co teraz. Artur się nie odezwał. Chyba chciał się uśmiechnąć, bo zadrżały kąciki jego ust, ale być może uznał, że to nie jest odpowiedni moment na radość. Albo wcale się nie ucieszył. Dziwne było to wszystko. Lena niczego już nie rozumiała. Siebie, jego, ani w ogóle całej tej sytuacji, w której tak nagle się znaleźli. – Musimy jechać – przypomniała. – Czekają na nas. Wojtek pewnie już ugotował tę pomidorówkę. – Oczywiście… – Dla twojej wiadomości – jedliśmy śniadanie. Tylko. No dobrze, napiłam się jeszcze kawy. Nie wiem, dlaczego ci to mówię. – Dziękuję, że mówisz – powiedział i uśmiechnął się prawie smutno. Przekręciła kluczyk w stacyjce, ale zanim ruszyła, dodała jeszcze: – Dowiedziałam się czegoś… O Lenorze Silsterwitz. Pierwszej żonie mojego dziadka. Widziała aż za dobrze, że pobladł i zmienił się na twarzy. Tym razem to on uciekł wzrokiem i ponownie zapatrzył się w okno. A jednak po chwili ją zaskoczył. – Ja też o niej słyszałem, ale niewiele. Jedźmy już. Po drodze opowiem ci o mojej siostrze. – Siostrze? – Tak, jest trochę podobna do ciebie. Też kawał cholery… – Dzięki. – Jest pianistką. – Jakby mało mi było historii o pianistach. – Ma na imię Emma po jakiejś innej pianistce, podobno polskiej. Albo żydowskiej. Dziadek wybierał. Był wielkim miłośnikiem muzyki. – Mhm. Lena włączyła się do ruchu. Odkryła, że z przyjemnością słucha miękkiego akcentu Artura. Kiedy dotarli na miejsce, pomidorówka była już gotowa, a Wojtek i Natasza siedzieli przy stole. Odniosła dziwne wrażenie, że oni też porozmawiali sobie od serca.

1939 – 1941 – 1943 Wileńszczyzna Julka i Lenka

Kobieta, którą mój mąż przyprowadził do mieszkania reżysera Saskiego, nazywała się Julia Majewska. Co miałam w tej sytuacji zrobić? Awanturę? To nie byłoby w moim stylu. Uważałam przecież w dalszym ciągu, że ludzie nie muszą skakać sobie do gardeł i że wszystko można załatwić kulturalnie, jeśli tylko znajdzie się wspólny cel. Wspólny cel, właśnie… Czy moje poglądy społeczno-polityczne dało się jakoś przypasować do kwestii prywatnych? Czy mogliśmy nie skakać sobie do gardeł i znaleźć wspólny cel? Julia Majewska wydawała się zupełnie załamana, a Tadek dostawał już z wolna rozstroju nerwowego. Do miasta weszli Sowieci. Nikt nie miał pewności, czy przeżyje do jutra. To nas powinno połączyć, prawda? Tak wtedy pomyślałam. Zgodziłam się, aby Julia pojechała z nami do Rubiszek. Nie było tam zresztą łatwo dotrzeć. W mieście i na obrzeżach wciąż groziło nam niebezpieczeństwo, Zielony Most na Wilii został zabarykadowany podpalonymi ciężarówkami i nadal tu i ówdzie ostrzeliwano sowieckie czołgi z karabinów maszynowych. Tadek okropnie cackał się z Julią, która kuliła się i wzdrygała jak spłoszony kot. Może nie powinnam się jej dziwić? A jednak ja sama nie bałam się w ogóle. Nie wiedziałam, czy to dlatego, że w głębi duszy nadal szaleńczo i uparcie chciałam zniesienia rządów „burżuazji” i zaprowadzenia zmian, czy też nagle obudziła się we mnie złość, dzięki której zyskałam dodatkowe pokłady energii. Chyba to drugie. Szczerze mówiąc, niewiele myślałam wtedy o rewolucji proletariatu… Myślałam o sobie. Okłamał mnie przecież. Mój ukochany mąż, który biegał do Rubiszek i robił głupią minę, kiedy wprawiałam go w zdumienie. Adorował mnie na swój sposób, uwiódł i wreszcie zaprowadził do ołtarza. Dlaczego to zrobił? Dlaczego kłamał, że mnie kocha, skoro chodziło tylko o to, że byłam inna od salonowych dam? Nieokrzesana czy raczej „nieoszlifowana”, jak sam się wyraził. Chciał, byśmy pojechali razem do Warszawy, by mógł pokazać mnie światu. Swoją małą, dziką żonkę ze wschodu. Tak, to by z pewnością pomogło poprawić jego wizerunek. Odwrócić uwagę od dawnych grzeszków. Oto bawidamek, uwodziciel i niestały kochanek, przez którego porządni ludzie popełniają samobójstwa, poślubił szlachciankę z Wilna, sympatyzującą z socjalistami. Zwłaszcza to ostatnie zajęłoby na trochę towarzystwo. No i mógłby ją nawracać. Edukować. Leczyć z tego socjalizmu, prowadzić na właściwe ścieżki. Bo przecież ona z chłopami w polu kosą macha, z krawcowymi herbatę pija! W towarzystwie nie ma nic do powiedzenia.

O to mu chodziło? Nie wiedziałam. Cały czas obracałam w myślach zasłyszane w nocy słowa. I popatrywałam na nią, na tę Julię Majewską. Była piękna. Starsza ode mnie o cztery lata, od Tadka młodsza o sześć. Choć bardzo szczupła, miała krągłości, którymi ja zupełnie nie mogłam się pochwalić. Do tego porcelanową cerę, wielkie orzechowe oczy i gęste rude włosy, układające się w miękkie fale. Kiedy mówiła, starannie dobierała słowa i komponowała z nich eleganckie szerokie frazy. Od razu było widać i słychać, że to kobieta z inteligencji, wykształcona i obyta w świecie. A jednak drwiłam z niej w duchu, wtedy, w Wilnie. Bo ona się bała, a ja nie. Byłam górą. Szłam pewnie i szybko. Tadek i Julia musieli za mną biec. Kiedy zobaczyliśmy zabarykadowany most na Wilii, przez chwilę wahaliśmy się, co robić. Ale ja nie chciałam tracić czasu. Musiałam dostać się do domu, zobaczyć, czy wszystko w porządku, czy jeszcze stoi. Gdzie podziali się ludzie i czy są bezpieczni. Może też chciałam się popisać…? W każdym razie poderwałam się i wbiegłam do rzeki. Uznałam, że po prostu pokonam drogę wpław. Albo poranek był ciepły, albo ja nie czułam zimna. Wyszłam na przeciwległy brzeg i zaczęłam wykręcać na sobie ubranie. Oczywiście – to, co zrobiłam, nie było zbyt mądre, ale zorientowałam się po fakcie. Wtedy już poczułam zimno i zaczęłam szczękać zębami. Zaraz ktoś do mnie podbiegł. Zanim zdążyłam zareagować, zostałam wciągnięta do lasu. Dopiero wtedy rozpoznałam chłopaka, którego ojciec pracował kiedyś w Rubiszkach. „Pani Natalio, co pani?”. Patrzyłam na niego zdezorientowana. On coś do mnie mówił, o lesie, konspiracji i partyzantce, ale nic nie rozumiałam. Jaka partyzantka, przecież jeszcze nic się na dobre nie zaczęło…? Oj, niewiele wiedziałam! Chłopak zawołał kogoś i ten ktoś dał mi rower, żebym mogła pojechać do domu. Obiecałam, że go zwrócę. Chcieli mi dać „eskortę”, ale odmówiłam, może nawet z lekką drwiną. Oni mieliby mnie eskortować? Smarkacze rozstawieni po krzakach? Jakoś nie widziałam w nich dumnych obrońców Wilna. Pojechałam sama. Po drodze uświadomiłam sobie, że szczęśliwie trafiłam akurat na nich – i że bezmyślnie ryzykowałam. Do tego lasu mógł mnie przecież wciągnąć ktoś zupełnie inny… Miałam szczęście. Głupi zawsze ma. A oni, Tadek i Julia, nie popłynęli za mną. Zostali po drugiej stronie i istniało ryzyko, że być może nigdy się już nie zobaczymy. *** Kiedy znalazłam się na miejscu, z dworu zaraz wyskoczyły dziewczyny i otoczyły mnie ciasnym wianuszkiem. Naprawdę się cieszyły, że przyjechałam. Pomogły mi się przebrać i posadziły przy piecu. Wszystkie były przestraszone. Żadna nie wyglądała na szczęśliwą z przybycia „wyzwolicieli”. Zapytałam o naszych pozostałych towarzyszy i dowiedziałam się, że prawie wszyscy wyjechali z Rubiszek i wrócili do rodzinnych domów. Każdy chciał zobaczyć się

teraz ze swoimi. Dlaczego więc te dziewczyny nadal tu były? Domyślałam się. Większość z nich pochodziła z niezbyt zamożnych rodzin, a wszystko wskazywało na to, że nadchodziły ciężkie czasy. Chciały trzymać się tego, co pewne. Mieć zajęcie, by w razie konieczności pomóc bliskim. Nikt z nas nie wiedział, co się wydarzy. Po kilku godzinach do Rubiszek dotarł Tadek z Julką. Nawet nie pytałam ich, jaką szli drogą i co tam zobaczyli. On nakrzyczał na mnie okropnie, że rzuciłam się do wody, zrobiłam głupotę, mogłam się utopić… Zaczęłam się śmiać. Utopić? Przecież potrafiłam świetnie pływać i nieraz miałam do czynienia z wodami Wilii. Poza tym byłam wściekła. Nic nie mogło mnie wtedy zabić! Julią Majewską natychmiast zainteresowały się dziewczyny. Popatrywały na nią z ciekawością i uznaniem – była przecież przepiękna, a kiedy się odezwała, całkiem przepadły. No cóż, wcale się im nie dziwiłam. Julia była damą, którą nigdy nie byłam ja. I miała na sobie piękną suknię. Tak, nawet w tamtej chwili, kiedy do Wilna wkroczyły sowieckie czołgi, zadbała o garderobę. Zabrała ze sobą zgrabną, gustowną walizeczkę, w której, jak się szybko przekonałam, znajdowały się równie gustowne fatałaszki. Nie, nie pomyślała o ciepłej odzieży, grubej bieliźnie i płaszczu na zimę. Nie planowała pewnie zostać tutaj na długo. Dotarło wreszcie do mnie, że Julia chciała odnaleźć Tadka i razem z nim wyjechać, uciec przed tą okropną wojną gdzieś daleko, najdalej, jak tylko się dało. Ale czy to „najdalej” w ogóle istniało? Miałam wątpliwości. Wydawało mi się, że teraz już wszędzie jest wojna i nigdzie nie można czuć się bezpiecznie. Nie potrafiłam wyobrazić sobie miejsca, w którym porządek nie został odwrócony, tak samo jak nie umiałam wyobrazić sobie ludzi, którzy nie zajęli jakiegoś stanowiska – kata bądź ofiary. Czy można było w takiej sytuacji zachować neutralność? Myślałam, że nie. Jedni się bronili, a drudzy atakowali. Dopiero później zaczynałam dostrzegać odcienie szarości pomiędzy wyrazistą czernią i jaskrawą bielą. Kiedy jedna z dziewcząt zaprowadziła Julię do pokoju, by mogła się rozpakować, ja przeszłam się po domu. Oczywiście – nie obyło się bez strat. Z warsztatu ślusarskiego zniknęła większość narzędzi, podobnie jak ze stolarskiego. Na szczęście ostały się wszystkie maszyny do pisania i do szycia, a w kuchni pani Halcia, kucharka, którą zatrudnił jeszcze mój ojciec, stała na straży jedzenia. Na mój widok zakrzyknęła tylko, że „patałachy pobrały chleb, zanim zdążyłam złapać za wałek”. Faktycznie – wciąż ściskała w dłoni wielki wałek do ciasta… Uśmiechnęłam się, choć wcale nie było mi wesoło. Ale wiedziałam przynajmniej, że na razie mieliśmy co jeść. Pani Halcia właśnie wyrabiała ciasto, prawdopodobnie z zamiarem wypieczenia świeżych bochenków. Po krótkiej naradzie postanowiłyśmy upiec razowce, by oszczędzić trochę pszennej mąki. Żytnia kosztowała mniej i miałyśmy jej większy zapas. Rozejrzałam się jeszcze po spiżarce i uznałam, że śmierć głodowa na razie nam nie grozi. Nie wiedziałam

nawet, co nas czeka. Nie chcieliśmy siedzieć z założonymi rękami. Ja postanowiłam pomóc pani Halci w kuchni, bo gotowanie zawsze mnie uspokajało, a dziewczyny rozeszły się do swoich zajęć. Jedne zajęły się szyciem, drugie stukaniem w maszyny do pisania. Julia Majewska przyniosła nawet krawcowym jakieś modowe czasopismo szwajcarskie. I zaczęły się popiskiwania, „ochy” i „achy”. Stały nad tą gazetą jak nad modlitewnikiem. Nie mogłam na nie patrzeć. Nie potrafiłam też rozgryźć Julii. Niby wdzięczyła się do moich dziewczyn i grała dobrą koleżankę, ale w gruncie rzeczy manifestowała swoją wyższość nad nimi. Dawała jasno do zrozumienia, że nie są jej równe. Mogły porozmawiać o sukienkach i wypić razem herbatę, mogły tak samo bać się wojny i nie wiedzieć, co dalej, ale to wszystko zdawało się chyba Julce tymczasowe. Nie zachowywała się z taką swobodą, z jaką ludzie zachowują się wśród przyjaciół. Myślałam, że po prostu z początku czuła się obco, nie była przecież u siebie. Ale to się nie zmieniło. Działała mi na nerwy. Najgorszy był jednak Tadeusz. Stał się cichy i zamknięty w sobie, w ciągu kilku następnych dni przeszedł zupełną metamorfozę. Odzywał się tylko wtedy, kiedy ktoś go o coś pytał, i ciągle słuchał radia. Gdy mówiłam, że powinien się zająć czymś pożytecznym, śmiał się cynicznie i mówił: „To i tak na nic”. Oczywiście grał. Ćwiczył, przekładał nuty, wypróbowywał nowe melodie, jak gdyby przygotowywał się do koncertu. Ja tymczasem gromadziłam zapasy, szykując się na najgorsze. Dziewczyny też rozumiały powagę sytuacji. Częściej chodziły sprzedawać to, co uszyły, a jeśli zarobiły jakieś pieniądze, odkładały je na czarną godzinę. Sytuacja szybko zrobiła się niewesoła. Wilno po pojawieniu się bolszewików wyglądało tak, jak gdyby przeszło przez nie tornado. W sklepach nie zostało dosłownie nic. Wiele miejsc zwyczajnie zdewastowano. Po kilku dniach w mieście zjawiło się też NKWD i zajęło gmach przy Ofiarnej. Zaczęły do nas dochodzić niepokojące wieści o cichych aresztowaniach dokonywanych nocą. Dowiedziałam się między innymi, że wydano nakaz rejestracji polskich oficerów. Martwiłam się o rodziców Tadka – mój teść był legionistą i wielkim patriotą, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Co prawda… niezbyt mnie lubił. Uważał, że nie mam pojęcia o życiu i polityce, a moje poglądy na temat konieczności zniesienia „rządów burżuazji” uważał za głupie. Według niego nie wiedziałam niczego o komunistach i słynnej walce klas. Bo przecież w praktyce nie chodziło o to, żeby zakładać komuny w szlacheckich dworkach. Oczywiście miał rację. A jednak kłóciłam się z nim zapamiętale. Kiedyś, w przypływie irytacji, nazwałam go nawet „wrogiem ludu”. Mój Boże! Jak łatwo było wtedy uznać kogoś za wroga ludu. Wkrótce się o tym przekonałam. Martwiłam się o teścia, ale Tadek bardziej zajmował się własną melancholią. Marudził, że świat sypie się w gruzy, że nic już nie będzie takie jak dawniej, ludzie

się zmienią, stracą wrażliwość i przestaną potrzebować sztuki, muzyki… Doprawdy! To była jego największa zgryzota! A raczej nie tylko to. Widziałam, jak wodził wzrokiem za rudowłosą Julią, jak spoglądał za nią tęsknie i wzdychał. Istny Werter z Goethego! Nie przepadałam za czytaniem książek, ale Goethego znałam, bo zamęczała mnie nim moja niemiecka matka. A Tadek? Rzeczywiście znakomity znalazł sobie czas na wzdychanie i nieszczęśliwą miłość. Nie byłam głupia, dobrze rozeznałam się w sytuacji. Tadek kochał Julkę. I z pewnością nie była to miłość platoniczna, a przynajmniej – nie była taką dawniej. Coś musiało między nimi zajść. Chciałam to sprawdzić, ale wyręczyły mnie przyjaciółki. Dowiedziały się, że tamten warszawski kolekcjoner dzieł sztuki i profesor, który zastrzelił się na koncercie mojego męża, miał na nazwisko Majewski… Nietrudno było dodać dwa do dwóch. Szybko złożyłam tę historię w całość. Julia była wiarołomną żoną profesora. Zniknęła tuż po jego samobójstwie i nikt nie wiedział, gdzie się podziewała. A tymczasem ona pojechała do Szwajcarii i tam przebywała pewnie pod opieką przyjaciela Tadka, o którym już mi wcześniej wspominał. Mówił przecież, że jego kolega z Warszawy musiał zrezygnować z kariery w wojsku i wyjechać na leczenie do Szwajcarii, bo chorował na płuca. Była jeszcze kwestia piersiówki. Od kogo mój mąż ją dostał? Od tego kolegi czy może od samej Julii? Nabrałam podejrzeń, że właśnie od niej. I dlatego wszędzie ją ze sobą nosił. Musieli się naprawdę kochać. To nie była tylko przygoda, jak szybko uznano w warszawskim towarzystwie i powtarzano w prasie. Tadeusz i Julia cierpieli. I ja również cierpiałam. Bo to odkrycie złamało mi serce. *** Nastroje w Rubiszkach były coraz bardziej posępne. Wieści z frontu spływały niedobre, a w okolicy również źle się działo. Sowieci przejmowali polskie instytucje i okupacja stała się faktem. Tragiczny przebieg miało zwłaszcza przejmowanie Banku Polskiego. Opowiedziała nam o wszystkim pani Halcia, która wypiekała coraz bardziej przaśny chleb i sprzedawała go tanio po okolicznych wioskach. Zbierała przy tym mnóstwo nowin i plotek. Otóż okazało się, że dyrektor oddziału odmówił wydania władzom sowieckim walut i złota, bo… nie było ich w skarbcu. Wziął je ze sobą wojewoda Maruszewski, kiedy opuszczał Wilno. Spieszył się i nie wystawił żadnego pokwitowania, a zatem dyrektor oddziału nie mógł okazać Rosjanom formalnego dokumentu. Został aresztowany i zatrzymany w budynku Urzędu Wojewódzkiego przy Marii Magdaleny. Nikt nie potrafił wyjaśnić, jak do tego doszło, ale mężczyzna popełnił samobójstwo – wyskoczył z okna. Człowiek ten był prezesem wileńskiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża. Jego tragiczna śmierć zasmuciła wielu wilnian. A wkrótce zaczęło się mówić o tym, że ma przyjść nowy okupant… I przyszedł. Zanim się to jednak stało, otrzymaliśmy złą wiadomość. Rodzice

Tadeusza podzielili los wielu naszych sąsiadów. Patriotów i „obszarników”. Pewnej nocy zapakowano ich do bydlęcych wagonów i wywieziono w głąb ZSRR. Gdzie dokładnie, tego jeszcze nie wiedzieliśmy. Tadek załamał się całkiem i popadł w odrętwienie. Nie mogłam zmusić go do żadnej pracy. A przecież był mężczyzną w sile wieku, młodym i zdrowym! Miał dopiero dwadzieścia osiem lat. Powinien coś robić, działać. Dlaczego się na to nie zdobył? Nie rozumiałam go. Nie pojmowałam, dlaczego nie szalał z rozpaczy na wieść o rodzicach, dlaczego nie próbował czegoś się o nich dowiedzieć. Dlaczego tylko siedział i czekał? Nie mogłam ich już znieść. On tkwił w fotelu jak malowana kukła, a ona snuła się z kąta w kąt i popłakiwała. Hrabiostwo! Z nim nie dało się rozmawiać, ale ją wreszcie zaciągnęłam do kuchni. Kazałam patrzeć, a później powtarzać. I tak w kółko. Aż wreszcie nauczyła się robić owsiankę. Całkiem dobrą. Zaskoczyła mnie. Próbowałam oczywiście dowiedzieć się czegoś o moich teściach. Szybko się jednak przekonałam, że nie jestem jedyną osobą, która szuka informacji o deportowanych. Weronika, kucharka teściów, roztrzęsiona i załamana, powiedziała mi najwięcej, choć i tak niewiele. Podobno „oni” przyszli nocą, dali piętnaście minut na spakowanie się i kazali iść. Krzyczeli „dawaj!” i prawie nic więcej nie mówili. Załomotali kolbą w drzwi, kazali wstawać z łóżek, nie dali czasu, żeby się obudzić, dojść do siebie. A przecież pan Winiewicz był słabego zdrowia, od dawna już chorował na nerki i ciągle bolały go plecy… Pani Winiewicz z nerwów zwymiotowała. Kucharka po raz pierwszy widziała ją w takim stanie. „Pani zawsze taka opanowana, dumna” – powtarzała ciągle, załamując ręce. Ponoć zupełnie nie wiedzieli, co wziąć. Zaczęli pakować jakieś bzdurne przedmioty, błąkali się po sypialni jak dzieci we mgle. Dziewczyna nie mogła na to patrzeć. Od niedawna pracowała u Winiewiczów, ale zdążyła już przywiązać się do państwa i było jej przykro, że tak ich potraktowano. Wyciągnęła więc w pośpiechu dwie walizki i wrzuciła do nich ciepłą bieliznę, swetry, czapki i szaliki, dwa grube koce, buty na zimę i jak najwięcej jedzenia. A potem jednemu i drugiemu pomogła się ubrać. Jeszcze protestowali! Mówili, że za ciepło… „Rusek” kazał się wszystkim zamknąć. Pewnie dałby im mniej czasu na spakowanie, ale kiedy zobaczył kucharkę, która rzuciła się państwu na pomoc, odczekał jeszcze chwilę. „Łaskawca” – mruknęła Weronika na koniec i dodała, że nie wie, co teraz, bo pewnie przejmą dom. Przejmą dom… Przeraziłam się, słysząc te słowa. Wcześniej zawsze drażniło mnie to, co miałam. Nie chciałam swojego dziedzictwa i dworu z przyległościami. Marzyłam o wolności, o uniezależnieniu się od prawa własności, tytułów, obowiązków i społecznych ról. Pragnęłam być daleko od miejsca, w którym umarła moja matka, od lasu, w którym zamarzł mój ojciec. Ale teraz czułam, że właśnie tutaj przynależę. Tutaj coś własnego stworzyłam, zaznaczyłam swoją obecność.

Nawet jeśli wielu śmiało się ze mnie i nazywało „smarkulą, która bawi się w tworzenie rajskiej komuny”. Wtedy, w dworku moich teściów, zrozumiałam, że mogę wszystko stracić. I po raz pierwszy pomyślałam o czymś w kategoriach własności. To było moje. Wszystko było moje. Dom i wzgórze, na którym stał. Las, łąka, pola. „Szkółka”, którą stworzyłam. Sprzęty. Wszystko moje. Poczułam, że kocham to miejsce i jestem z nim związana po grób. Zerknęłam w lustro zawieszone w korytarzu i zobaczyłam swoją twarz. Twarz osiemnastoletniej dziewczyny. Dziecka. Pomyślałam, że nie powinnam jeszcze czuć się tak zmęczona. Nie powinnam brać na siebie tak wielkiej odpowiedzialności, zarządzać majątkiem, wychodzić za mąż. Ani też mieć złamanego serca i czuć, że już nigdy nikogo nie będę w stanie pokochać. Nie powinnam zazdrościć i nienawidzić. Z mojej twarzy nie zniknęły jeszcze dziewczęce krągłości, nie widniała na niej ani jedna, najdrobniejsza nawet zmarszczka. Życie dopiero powinno się dla mnie zacząć. A tymczasem wokół siebie coraz więcej widziałam śmierci. Zaprosiłam Weronikę do siebie. Była ode mnie o dwa lata starsza, ale to ja postanowiłam zaopiekować się nią. Bo mną właściwie… nikt się nie opiekował. To również zrozumiałam właśnie wtedy, kiedy wsiadałyśmy na rowery z zamiarem udania się do Rubiszek. Nie opiekował się mną nawet Tadek, mój starszy o dekadę mąż. A może powinnam powiedzieć – zwłaszcza on. Adorował mnie z początku, starał się, gdy jeszcze miałam dla niego urok nowości. Oczywiście kłamał, już to wiedziałam. Kochał inną. Myślałam, że to ja potrzebowałam jego, ale chyba… było odwrotnie. On potrzebował mnie. Nie tylko Tadek, ale w ogóle wszyscy. Dziewczyny, pani Halcia, nawet ta przebrzydła ruda Julia Majewska. Także Weronika, która wiele się nie namyślała, kiedy kazałam jej się zbierać. Byłam z nich najmłodsza, a i tak każdy patrzył na mnie. Czekał na moje decyzje. To ja miałam decydujący głos. Nie rozumiałam dlaczego. Drogi do Rubiszek nie przebyłyśmy spokojnie. Dostrzegłam ich w momencie, kiedy zapytałam Weronikę, jak myśli, dokąd wywieźli Winiewiczów? Dziewczyna zawołała: „jak najdalej” i wtedy obejrzałam się na chwilę za siebie. Chciałam na nią spojrzeć, zobaczyć jej minę. Ale moim oczom ukazało się coś zupełnie innego. Doganiała nas sowiecka ciężarówka. Prawie spadłam z roweru. Zachwiałam się i poleciałam do przodu, ledwie złapałam równowagę. Weronice się to nie udało. Obróciła się również, po czym pisnęła, puściła kierownicę i runęła jak długa. Dlaczego tak się przestraszyła? Już ją przecież widzieli. Nie interesowała ich. To o mnie chodziło. Jaką powinnam przyjąć strategię? Nie miałam czasu na zastanowienie. Stanęłam na środku drogi i wyprostowałam się dumnie. Ucieczka nie miała w tej sytuacji najmniejszego sensu. Nie było też w moim stylu wymiotować z nerwów. Uznałam po prostu, że trzeba ich zaprosić na herbatę… Do tej pory nie mam pojęcia, czy bardziej mnie to uratowało, czy zgubiło. A herbata, którą wspólnie wypiliśmy, okazała się bardzo

gorzka. Wciąż pamiętam jej smak. Ciężarówka zatrzymała się i ze środka wyskoczyło dwóch sołdatów. Przyglądali się nam przez chwilę bez słowa, po czym zapytali mnie o nazwisko. Może powinnam skłamać? Ubrana byłam w prostą spódnicę i stary jesienny płaszczyk, nie wyglądałam na „obszarniczkę”. Nie wiem, czy dobrze zrobiłam, podając prawdziwe dane. Weronika pobladła. Jeden z Sowietów rzucił krótko: „skąd?”, a ja odpowiedziałam jak automat. Zapadła cisza. Nie podobały mi się te ich spojrzenia. Byliśmy w lesie, my dwie, same, i oni… Coś ścisnęło mnie za gardło. Wreszcie zrozumiałam, w jakim położeniu się znalazłyśmy. Wyskoczyłam z tą herbatą nagle, jak filip z konopi[1]. I w ten sposób świadomie zdecydowałam, że w razie konieczności oddamy im to, co mieliśmy najcenniejszego – nasze zapasy. Zabrali też rowery. Po prostu wrzucili je do ciężarówki, kiedy wieźli mnie i Weronikę do Rubiszek, i już nie oddali. Nie wiem, dlaczego byłam taka bezwolna, dlaczego nie walczyłam. Myślałam tylko o tym, jak poinformować Tadka. Musiał się ukryć, w nocy wywieźli przecież jego rodziców. Jakie miał szanse, że mu odpuszczą? I dziewczyny… W domu same kobiety, poza Tadkiem… Od czasu do czasu zjawiało się jeszcze kilku stolarzy, którzy przychodzili pracować, ale z nami nie mieszkali. Wiedziałam, że dziś nie było ich w Rubiszkach. Nie miałam pojęcia, co robić. Z wolna ogarniała mnie rozpacz. Chyba po raz pierwszy w życiu – tak naprawdę i bezgranicznie. Spotkało nas szczęście w nieszczęściu. Kiedy wraz z Weroniką weszłyśmy do domu, a za nami wmaszerowało dwóch Sowietów, Tadka nigdzie nie było. Dowiedziałam się później, że jedna z krawcowych widziała ciężarówkę z okna na piętrze i kazała jemu i Julce ukryć się na strychu. Odetchnęłam wówczas, ale wcześniej ewentualna kryjówka Tadka była moim poważnym zmartwieniem. Kiedy już dotarło do mnie, że gdzieś się z Julką schowali, pierwsze, co przyszło mi do głowy, to nasza tajna spiżarka. A przecież tych dwóch Sowietów przyszło tutaj po jedzenie! Domyślałam się, że będą chcieli przeszukać dom, zmuszą nas, byśmy im wszystko oddały i będą śledzić uważnie każdy ruch. Strach prawie mnie sparaliżował. W korytarzu powitały nas dziewczęta i pani Halcia. Chciała się przeżegnać na widok mężczyzn, ale na szczęście w porę się powstrzymała. Serce biło mi jak szalone. Weronika stała obok i cała się trzęsła. Wreszcie odważyłam się odezwać. Powiedziałam, że panowie przyjechali zobaczyć, jak mieszkamy i co robimy. Zaczęłam opowiadać o swojej działalności, o szkółce i kursach, o tym, że teraz żyjemy wszystkie razem i pracujemy, by się wyżywić i przygotować na nadejście nowej, lepszej ojczyzny. Nie podoba nam się państwo burżuazyjne i wreszcie mamy nadzieję na zmiany. Uraczyłam sołdatów taką przemową, jakiej nie powstydziliby się oficjele na wiecu w Moskwie. Nikt mi nie przerywał. Nawet tych dwóch Sowietów z lekka rozdziawiło gęby. „Ty rewolucjonistka?” – zapytał jeden z nich, kiedy umilkłam. Dobre pytanie. Sama chciałabym wiedzieć.

Oczywiście nie zdradziłam się ze swoimi wątpliwościami co do luk w radzieckim systemie politycznym… Pokiwałam tylko głową. Zaprowadziłam mężczyzn do salonu, w którym panował jeszcze poranny rozgardiasz. Noce stały się chłodne, a my paliliśmy tylko w tym pokoju, więc o świcie wszyscy schodzili się tutaj rozgrzać i wypić herbatę. Śniadanie jedliśmy na raty w kuchni, żeby było mniej sprzątania, po czym wracaliśmy do salonu. Dziewczyny szyły bądź stukały w maszyny, ja zajmowałam się różnymi sprawami, czasami Tadek grał. Oczywiście – nie ostatnio. Ale lubiłyśmy tamte chwile, kiedy pastwił się nad klawiszami i kilka razy z rzędu powtarzał tę samą melodię. Odkąd przestał ćwiczyć, zrobiło się cicho. Śpiewałyśmy więc. Najczęściej piosenki Henryka Warsa. Tadek nas nauczył. Dziewczyny najbardziej lubiły O’key z filmu Czy Lucyna to dziewczyna?, ale mnie wyjątkowo przypadło do gustu Umówiłem się z nią na dziewiątą z Piętra wyżej. Znałyśmy też utwory Płyń, Wisełko i Co, jak i gdzie? z filmu Bohaterowie Sybiru, jednak wolałam nie dzielić się tą informacją z naszymi obecnymi gośćmi… W ogóle w salonie niewiele się już odzywałam. Ograniczyłam się do udzielania odpowiedzi na pytania. Najbardziej bałam się jednego, które wkrótce padło. Pani Halcia wniosła tacę z małymi ciasteczkami. Zaczęła tłumaczyć, że mąki i cukru mało, więc tylko tym może poczęstować, ale wiadomo – czasy ciężkie. Sowieci zaczęli się ironicznie uśmiechać. Atmosfera zgęstniała. Robiło mi się zimno i gorąco na przemian. „A kim była twoja matka?” – przemówił wreszcie starszy z nich i powoli – bardzo powoli – odstawił filiżankę na spodek. Wiedziałam, że musiałam się zarumienić, bo skóra na policzkach piekła mnie niemiłosiernie. Pozostałe dziewczęta chyba w ogóle przestały oddychać. Cieszyłam się w duchu, że pani Halcia zdążyła wyjść z salonu, bo ona na pewno nie potrafiłaby zachować spokoju. Sama zresztą nie potrafiłam. A przecież musiałam odpowiedzieć. Uśmiechnęłam się przepraszająco i wyjaśniłam, że moi rodzice byli zacofani i nieuświadomieni, ale nikogo nie traktowali źle. Może gdyby dłużej pożyli, daliby się przekonać do zmiany poglądów. Żołnierz spojrzał mi w oczy i uniósł dłoń, nakazując wszystkim wyjść z pokoju. Nie wiedziałam dlaczego, ale pozwolili zostać tylko Weronice, kucharce moich teściów. I znowu byłyśmy z nimi sam na sam. Żołnierz wstał z krzesła, obszedł salon i zamknął drzwi na klucz. Drugi w tym czasie dopił herbatę. Weronika obok mnie trzęsła się już jak osika, a mój oddech stawał się coraz płytszy. Mężczyzna nie wrócił na swoje krzesło. Stanął za mną. Poczułam jego dłonie na swoich ramionach. Za wszelką cenę chciałam się uspokoić, ale nie potrafiłam. Myślałam o tym, że przecież nie jestem wymiotującą z nerwów damulką, że zawsze dawałam sobie radę, nie boję się pracy, mam siłę, radzę sobie zupełnie sama, odkąd zostałam sierotą, i udzielam wsparcia każdemu, kto tego potrzebuje. I ja miałam dać się zastraszyć? Złamać? Tak! Dałam się zastraszyć… Było mi

okropnie wstyd, kiedy moje oczy zaszły łzami. Żołnierz siedzący naprzeciwko z brzękiem odstawił filiżankę i z obrzydliwym uśmiechem popatrywał na Weronikę. Ten drugi, który stał za mną, zacisnął palce na moich ramionach. „Wiem, że twoja matka była Niemrą burżujką” – powiedział. Jego kolega podniósł się i zbliżył do dziewczyny. Chwycił ją za kolana, które siłą rozsunął. Żołądek podszedł mi do gardła. „Co z tego, że Niemrą? Przecież Niemcy to chyba wasz sojusznik?” – syknęłam. Było mi już wszystko jedno. I tak nie miałyśmy z nimi szans. W kolejnej minucie pomyślałam o wielu rzeczach. Zwłaszcza o tym, co za chwilę się z nami stanie. Wyobraźnia mnie jednak zawiodła, a Weronika – zaskoczyła. Wszystko działo się szybko, mimo to wciąż dokładnie pamiętam każdy ruch, gest, odgłos. Widziałam, jak tamten sowiecki żołnierz szamocze się z Weroniką, jak rozrywa jej spódnicę i przygważdża do kanapy, na której siedziałyśmy. Mężczyzna za moimi plecami pochylił się i złapał mnie za piersi. „Pokażesz nam, gdzie trzymacie zapasy. Wiem, że macie sporo. Potem powiesz mi, gdzie twój mąż. A teraz…” – pociągnął mnie za włosy i zrzucił na podłogę. Słyszałam, jak Weronika szarpie się ze swoim napastnikiem, ale ja nie mogłam się ruszyć. Żołnierz zadarł moją spódnicę, rozerwał pończochy i bieliznę, podrapał skórę na udach, choć przecież nie stawiałam oporu. A potem rozpiął pasek i zsunął spodnie. Zamknęłam oczy. Prawie mu się udało. Przechodził już do rzeczy, kiedy usłyszeliśmy wrzask i rzężenie. Tak, rzężenie. Ale to nie Weronika krzyczała. Otworzyłam oczy i zobaczyłam krew na kanapie. Żołnierz, który chciał mnie zgwałcić, poderwał się i podciągnął spodnie. Nie zdążył jednak w porę rozeznać się w sytuacji i ten moment wykorzystała Weronika. Mężczyzna jęknął tylko: „Ty kurwo” – i osunął się na kolana. Teraz to ja musiałam zrozumieć, co się właściwie stało. Rzuciłam się w stronę Weroniki i zobaczyłam, że dziewczyna ściska w dłoni ostry kuchenny nóż. Płakała i cała się trzęsła, ale nóż trzymała mocno. „Zabrałam od Winiewiczów. Za pasek wetknęłam” – wydukała. Zaczynała powoli wpadać w histerię, więc przechwyciłam narzędzie. Człowiek, który ją zaatakował, leżał na podłodze, a z szyi chlustała mu krew. Ten cios był wyjątkowo celny. Gorzej z drugim. Mojego napastnika Weronika trafiła w bok. Szkarłatna plama rosła mu pod wątrobą. Mężczyzna trzymał się za brzuch i bladł, ale wciąż żył. Nie zastanawiałam się długo, co robić. Podbiegłam do niego i dokończyłam sprawę. *** To, co zrobiłam, chyba pomogło Weronice. Dziewczyna uspokoiła się i po chwili przestała płakać. Spojrzałyśmy w okna i jak na komendę rzuciłyśmy się zaciągać zasłony. Pokój wyglądał jak rzeźnia. Wszędzie krew. Tym razem to ja zaczęłam się rozsypywać. Weronika kończyła zasłaniać okna i widziałam, że całkiem odzyskała panowanie nad sobą. Zapytała rzeczowo: „Co teraz?”, ale nic jej

nie odpowiedziałam. Poczułam falę mdłości i zakręciło mi się w głowie. Przypomniałam sobie oddech tego człowieka na mojej twarzy, jego dłonie na moich udach, zdałam sobie sprawę, że bieliznę mam całą w strzępach i krwawe rany na skórze. Zrozumiałam, co chciał mi zrobić. Nie broniłam się. Ona mnie ocaliła. Ja tylko dobiłam go na chłodno, kiedy już nie stanowił zagrożenia. Zgięłam się wpół i zawyłam jak pies. Dlaczego to się stało? Dlatego że moja matka była Niemrą? Dlatego że miałam dwór? Dlatego że udawałam wielką socjalistkę, a tak naprawdę wciąż byłam panią na włościach? Dlatego że po prostu chcieli? Ryzykowali. Ich było dwóch, nas wszystkich znacznie więcej. Ale oni mieli broń. Nie pomyśleli tylko, że my też jakąś możemy mieć. Albo po prostu zdawało im się, że kobiety nie będą się bronić, nawet w tak licznej grupie. Niczego nie rozumiałam. Postanowiłam jednak przynieść ze strychu strzelby ojca, z którymi chadzał na polowania. Nie cierpiałam polowań i kiedy umarł, wszystkie schowałam. Ale teraz wiedziałam już, że się przydadzą. Należało tylko korzystać z nich umiejętnie i umieścić w jakimś dogodnym miejscu. Na wszelki wypadek… Nie miałam w tej kwestii konkretnego planu, ale wiedziałam, że coś należy robić. Bo to wszystko dopiero się zaczynało. Wolałam sobie nawet nie wyobrażać, co będzie dalej. Jak w transie otworzyłam drzwi i wyszłam na korytarz. Nie uciekły. Stały tam. Każda biała jak ściana. Marysia, najmłodsza, w moim wieku, postąpiła do przodu i szepnęła: „Chciałyśmy iść po Tadka, ale…”. Nie dokończyła. Nie wiedziałam, co miała na myśli. Dlaczego jednak nie zawołały mojego męża? Zastanawiały się, co będzie gorsze? Moja krzywda czy jego? Komu zrobią gorsze rzeczy? Kto się lepiej obroni? Pomyślałam ze złością, że Tadka z pewnością by nie zgwałcili, ale zaraz zganiłam się za to w duchu. Wiedziałam, co mu mogli zrobić i co zrobili jego rodzicom. To nie był dobry czas na podobne dywagacje. Musiałyśmy posprzątać. Wpuściłam dziewczyny do salonu, a kiedy zaczęły pokrzykiwać, kazałam im się uciszyć. Czym prędzej zamknęłam drzwi wejściowe na wszystkie spusty i to samo zrobiłam z kuchennymi. Pani Halcia spojrzała na mnie podejrzliwie i również podążyła do salonu. A tam mnie zaskoczyła. Oczywiście zawołała: „Boże miłosierny!” albo coś w podobnym tonie, ale zaraz zaczęła działać całkiem logicznie. Naradziłyśmy się wspólnie i ustaliłyśmy, że jest jeszcze za wcześnie, by ich zakopać. Nocą zresztą też nie było bezpiecznie na takie działania. Mogło nas nakryć zarówno NKWD, jak i wileńscy partyzanci, szukający jedzenia. Zawsze jednak noc dawała pewną osłonę. W dzień nie mogłyśmy zrobić absolutnie nic. Pani Halcia uznała, że najlepiej będzie zapakować w coś „typów” i wrzucić ich do piwnicy, posprzątać i poczekać na dogodny moment. O nic nie pytała. Uznała po prostu, że jeśli ci dwaj tak skończyli, to musieli sobie zasłużyć. Pobiegłam na górę i zajrzałam na strych. Tadek i Julia odskoczyli od siebie jak oparzeni i jasne było dla mnie, że trudne chwile postanowili przeczekać w objęciach. Stanęłam w progu. Znowu zachciało mi się płakać, tak bardzo, że

ledwie mogłam oddychać. Tadek spuścił wzrok. Kto miał objąć i pocieszyć mnie? Prawie zostałam zgwałcona. Piekła mnie skóra na poranionych udach. Było mi niedobrze na myśl, że on prawie to zrobił, że już tak niewiele brakowało. Kto miał mnie pocieszyć? Kto?! Właśnie zabiłam człowieka, dobiłam umierającego! Kto miał mnie objąć…?! Powiedziałam im tylko, żeby zeszli na dół. Tam dowiedzieli się o wszystkim od dziewczyn. Posprzątaliśmy salon, owinęliśmy zwłoki w stare prześcieradła i znieśliśmy je do piwnicy, a następnie przykryliśmy, czym tylko się dało. Pozostał problem sowieckiej ciężarówki na podjeździe. Nie mieliśmy pojęcia, co z nią zrobić, uznaliśmy jednak, że do wieczora może pozostać na miejscu. Wokół domu nikt nie będzie się kręcił. Wszyscy pomyślą, że w środku są czerwonoarmiści. Gorzej, jeśli zajechałaby druga ciężarówka i nowi przybysze zaczęliby pytać o tych z pierwszej… No cóż, postanowiliśmy zaryzykować. W kuchni pani Halcia dała mi kieliszeczek wódki, którą udało jej się gdzieś ukryć i zachować na „gorsze czasy”. Które teraz z pewnością nastąpiły. Wypiłam i poczułam przyjemne ciepło. Ręce przestały mi drżeć. Poszłam na górę do sypialni, żeby się przebrać i umyć. A tam zastałam Tadka. Minę miał zbolałą i wyglądał jak człowiek do reszty zmęczony życiem. On! Choć to przecież ja… Ja miałam prawo czuć się zmęczona! Nic jednak nie powiedziałam. Zaczęłam się rozbierać i wtedy Tadek wszystko zobaczył, może nawet zrozumiał. Zaczął płakać. Oboje płakaliśmy. Myślałam, że na nowo zapanowało między nami porozumienie. Myliłam się. *** Tadeusz nigdy nie porozmawiał ze mną na temat Julii Majewskiej. Nie wytłumaczył mi, kim jest ani jak się poznali. Nie wyjaśnił też, dlaczego tak bardzo chciał zabrać ją do Rubiszek. Wiedziałam tyle, ile udało mi się podsłuchać, i dysponowałam informacjami zebranymi przez moje przyjaciółki. Ale on nie miał o tym pojęcia. Sądził, że żyję w nieświadomości, nie widzę jego tęsknych spojrzeń i przypadkowych muśnięć dłoni. I oczywiście – myślę, że tamto obejmowanie się na strychu spowodowane było wyjątkową sytuacją. Bali się, spodziewali najgorszego, chcieli się pocieszyć… Oczywiście. Nie tłumaczył się, ale zachowywał tak, jak gdyby nic się nie stało. Nadal chodził zamyślony, załamany i zrezygnowany. Wciąż nie grał, ale walczyć również nie miał ochoty. Właściwie nie robił nic. Pisał coś tylko na luźnych karteluszkach – może listy? Może układał piosenki? Czułam, że się ode mnie oddala, i to nie tylko przez Julkę. Dzieliła nas wojna i poglądy. Dzieliło podejście do zaistniałej sytuacji. Siła, którą ja miałam, a której nie miał on. Pewnego dnia, dwie doby po tym, jak wraz z Weroniką rozprawiłyśmy się z napastnikami, chciałam z nim szczerze porozmawiać. Było mi bardzo ciężko i nie

mogłam zapomnieć o tym, co zrobiłam. Dziewczyny – i pani Halcia – tłumaczyły, że nie miałam wyjścia. Musiałam się przecież bronić, a w takich okolicznościach to nie grzech walczyć, czy nawet zabić. Ochroniłam w ten sposób nasze zapasy i nadal miałyśmy co jeść, a zatem uratowałam nie tylko siebie. Ja uratowałam? Przecież to Weronika! Ona zaczęła. I tutaj właśnie miałam największy problem. Bo o ile Weronika faktycznie się broniła i zabiła w afekcie, o tyle ja poderżnęłam żołnierzowi gardło z zimną krwią. Dobiłam go. I tak pewnie by umarł od odniesionej rany, ale… Wykorzystałam jedyną i niepowtarzalną okazję, by się na nim zemścić. Powiedziałam o tym Tadkowi. Kiedy już zaczęłam, mówiłam i mówiłam, a on słuchał mnie w milczeniu. Miałam nadzieję, że jakoś jednak zareaguje. Udzieli mi rady i wsparcia, powie, że już dobrze, wszystko się ułoży, przetrwamy… Ale kiedy po raz kolejny wspomniałam o krwi na dywanie, mój mąż poderwał się i zatkał uszy. „Przestań już” – wycedził. Nie mógł słuchać tej opowieści. Nie docierało do niego, że prawie otarł się o tych mężczyzn, że być może sam uniknął konieczności stawienia im czoła. Co by zrobił? To samo, co ja? Tadek mnie rozczarował, ale nadal go kochałam. Miłość jest ślepa i nie ma na nią lekarstwa. On również znakomicie o tym wiedział. Niedobrze mi się robiło, kiedy znowu zaczęli się z Julką snuć po domu jak dwie zjawy. Musiałam jej chociaż znaleźć sensowne zajęcie. W Rubiszkach wszystko zaczęło wracać do względnej normalności po tym, jak zakopaliśmy w ogrodzie zwłoki dwóch Sowietów i wywieźliśmy ich ciężarówkę do lasu. A dokładnie – ja wywiozłam. Bo tylko ja z całego towarzystwa potrafiłam prowadzić samochód. Taka była smutna prawda. Nie nauczył się tego nawet Tadek, który w stolicy miał ponoć do dyspozycji kierowcę. Powstrzymałam się od komentarza. Obrzydło mi wszystko. Wiedziałam, że ryzykuję, wjeżdżając do lasu, bo przecież dla Sowietów las nie stanowił żadnej przeszkody. Kiedy później do Wilna wkroczyli Niemcy, nie brudzili sobie butów, włażąc za partyzantami między drzewa, ale ich poprzednicy nie mieli z tym najmniejszego problemu. Obawiałam się więc, że mogę się na nich natknąć. Znowu. I nasza „zbrodnia” pójdzie na marne. Nie miałam jednak innego wyjścia. Pojechałam za Podjelniaki[2] i minęłam jeszcze parę wiosek, oddalonych o kilka kilometrów od miasteczek. Włosy schowałam pod chustę, a twarz aż po nos owinęłam szalem. Jechałam szybko, by nikt nie zdążył mi się przyjrzeć. Wtedy chyba po raz pierwszy w życiu naprawdę się pomodliłam. Nie wiem po co. Żeby wrócić do Rubiszek? Ocalić życie? Został mi tylko dom i rodzinna ziemia. Chyba jednak nie byłam komunistką… Wjechałam w chaszcze i porzuciłam auto. Wracałam na piechotę. Długo, wiele godzin. W Rulekiszkach[3] z jednej chaty wychyliła się głowa. „Jedzenia nie mam – szepnęła jakaś babuleńka – ale może ciepłe skarpety? Na drutach zrobiłam, z resztek wełny”. Chciałam jej wytłumaczyć, że nie jestem z partyzantki, ale wzruszenie odebrało mi głos. Babcia ze skromnej chatynki chciała dać skarpety, bo

nie miała chleba… A przecież wiedziałam dobrze, że nie każdy był tak skory do pomocy. Sporo się nasłuchałam od Halci. Zacisnęłam zęby, pokręciłam głową i pobiegłam przed siebie. Do domu wróciłam zziębnięta i krańcowo zmęczona. Rano kazałam Halci napiec razowych bułek, włożyłam do koszyka trochę mąki, kaszy i mały słoiczek miodu, który ostał się w spiżarce. Wieczorem poszłam z tym wszystkim do Rulekiszek i dałam babuleńce od skarpetek. Całowała mnie po rękach. Uciekłam czym prędzej. W drodze powrotnej zdałam sobie sprawę, że sowiecką ciężarówkę porzuciłam razem z naszymi rowerami w środku. Głupia! Ponownie czekał mnie długi marsz. *** Na początku października coraz częściej słyszało się o tym, że ma się zmienić okupant. Nikt niczego nie wiedział na pewno, ale toczyły się ponoć rozmowy między przedstawicielami rządów ZSRR i Litwy. Czekaliśmy. Nie było bezpiecznie, ale staraliśmy się jeszcze nie tracić głowy. Szczerze mówiąc, nie wiem, jak to się stało, że pod Rubiszki nie zajechała kolejna sowiecka ciężarówka. Ciągle słyszałam o wywózkach, o aresztowaniach całych rodzin „obszarników” i „wrogów ludu”, ale po nas nikt nie przychodził. Po mnie i po Tadka. O niego bałam się najbardziej. Nie wiedziałam nadal, co stało się z Winiewiczami i dokąd trafili. W każdej minucie drżałam ze strachu, że jego też zabiorą. Ja… czułam, że dam sobie radę, jeśli będę musiała. Raz już tego dowiodłam. Ale on? Tadeusz zaczął się zachowywać tak, jak gdyby było mu wszystko jedno, czy przeżyje. Zdenerwowałam się na niego, a on oświadczył mi filozoficznie, że „nie chodzi o to, by sobie odpowiedzieć na pytanie, czy chcę przetrwać, tylko – po co chcę przetrwać?”. A on, jeśli już miałby wszystko przetrzymać, to tylko dla możliwości dalszego uprawiania sztuki. Tak! Dla sztuki chciał przeżyć! Nagle mu się przypomniało, że jest wielkim pianistą, wybitnym muzykiem, który chciał swoją twórczością zyskać nieśmiertelność. Ilu ich przeżyje tę wojnę? Już mu koledzy ze stolicy piszą o getcie żydowskim, a w Warszawie mnóstwo Żydów artystów, „choćby Władek Szpilman – proszę bardzo!”. Ciągle to powtarzał, wciąż i wciąż od nowa. Padały też inne nazwiska, na które Julia reagowała okrzykami grozy. Ja oczywiście nie miałam pojęcia, o kogo chodzi. Podobno o muzyków, pisarzy, aktorów i reżyserów. Rezygnacja Tadka gdzieś się ulotniła, a w jej miejsce pojawiła się złość. Teraz chodził wściekły i znowu grał, czy może raczej – wyżywał się na pianinie. Asystowała mu Julia, która słuchała walenia w klawiaturę z uduchowionym wyrazem twarzy, znowu popłakiwała i załamywała ręce, kiedy przychodziły wieści z frontu. Padały nazwiska ich warszawskich przyjaciół i uwagi, że świat się zawali, a wszystko, co dobre, właśnie się kończy. Nawiązali również kontakt z pianistką Emmą Altberg i reżyserem Henrykiem Szaro, którzy przebywali w Wilnie. Wspominał już o nich Adam Saski, kiedy zatrzymaliśmy się

u niego w dzień wkroczenia Sowietów. Tadek i Julka postanowili ich odwiedzić. Wizyta wypadła pomyślnie i wkrótce miała miejsce kolejna. Mój mąż i jego była – a może wcale nie była – kochanka spotykali się w Wilnie z artystami uchodźcami, którzy zbiegli z okupowanej Warszawy, bo myśleli, że na wschodzie będzie bezpieczniej. Dalej od Niemców… Któregoś dnia Tadek uparł się, bym poszła z nimi. Udaliśmy się do Emmy Altberg, która miała jeszcze sporo dobrej herbaty i kawy, a przede wszystkim – pięknie grała. Była mentorką mojego męża i jego niedoścignionym wzorem. Z nim rozmawiała o muzyce, z Julią – o malarstwie. Mogli tak godzinami… W pewnym momencie Emma zajęła się twórczością Moneta i uznała, że piękna i delikatna Julka przypomina jej właśnie nenufar z jego obrazów. Ta zaczęła się śmiać i wyjawiła, jak ma na drugie imię. Pianistka klasnęła w dłonie i oświadczyła, że odtąd tak właśnie będzie ją nazywać. Bo to imię pasuje do dziewczyny idealnie. Słuchałam ich w milczeniu. O czym miałam mówić? O co mieli mnie pytać? Nie znałam się na muzyce i malarstwie, nie wiedziałam, kim był operator Seweryn Steinwurzel, ponoć najlepszy w Warszawie, ani kim była aktorka Nora Ney, królowa ekranu, która po wybuchu wojny wyjechała do ZSRR i nikt nie wiedział, co się z nią dalej działo. Co nieco słyszałam o Zuli Pogorzelskiej, artystce rewiowej, ale głównie dlatego, że przed trzema laty zmarła na ciężką chorobę rdzenia kręgowego właśnie tutaj, w Wilnie. Trochę się o tym mówiło. Moja matka lubiła Pogorzelską, bo ona przecież kiedyś grała w jej ukochanym teatrzyku Qui Pro Quo. Tadek i Julka zastanawiali się również nad tym, co stało się z Eugeniuszem Bodo, ulubieńcem Warszawy, i przy tej okazji porozmawiali chwilę o smutnej historii z Reri, dawną miłością gwiazdora, która wróciła na Tahiti. Bardzo interesowało ich, co porabia na Polinezji i dlaczego właściwie zakończyła się jej kariera. Czyżby faktycznie przez alkohol? Nie mogłam już tego znieść. Nic mnie nie obchodzili jakaś Reri, jakiś Bodo i Steinwurzel. W kinie byłam kilka razy w życiu i z filmów podobały mi się jedynie piosenki. Te, które śpiewałyśmy przy pracy z dziewczynami. Kiedy Tadek i Julka rozmawiali z Emmą Altberg o muzyce, malarstwie i kinie, ja myślałam właśnie o nich. Co uszyły, czy coś sprzedały. I o zapasach myślałam. Wiedziałam, że się kurczą i trzeba się zastanowić, co dalej. Boleśnie odczuwałam niepewność i tymczasowość naszej sytuacji. Nie wiedziałam, dlaczego jeszcze nam się udaje i jak długo to potrwa. Prawie zostałam zgwałcona i zabiłam człowieka. A oni zastanawiali się, czy jakaś Reri, z jakiejś Polinezji, była alkoholiczką! Ogarnęła mnie złość. Chciałam stamtąd wyjść i już nie wracać. Patrzyłam na Tadka, jak gdybym widziała go po raz pierwszy w życiu. Tego właśnie chciał? Spotkań przy herbatce i plotkowania o gwiazdach Warszawy? Może taka właśnie była jego definicja normalności? Dopiero później o tym pomyślałam. Po wielu latach, kiedy moje życie zmieniło się zupełnie i więcej rzeczy byłam w stanie zrozumieć,

wybaczyć i zaakceptować. Wtedy jednak nie mieściło mi się to w głowie. Byłam po prostu rozczarowana, zniesmaczona i zła. Tadek zauważył, że coś się ze mną dzieje. Wstał pospiesznie i rozciągnął usta w uśmiechu. Zaczął tłumaczyć się przed Emmą, że musimy już iść, bo robi się późno, a w mieście coraz niebezpieczniej. Po chwili byliśmy już na zewnątrz. Chłodne powietrze przyniosło mi ulgę. Uspokajałam się też w miarę pokonywania kolejnych kilometrów. Szliśmy na piechotę, przez rzekę, łąkę i las. Narażaliśmy się na niebezpieczeństwo tylko po to, by Tadek i Julka mogli porozmawiać o sztuce. Może faktycznie rację mieli Sowieci, że chcieli rozwalić dawny porządek? I zmusić ludzi, by zajęli się pożyteczną pracą? Odrodziła się we mnie tamtej nocy komunistka. W takiej formie, w jakiej ja rozumiałam komunizm. Czyli dość utopijnej. *** Noc, która nadeszła po spotkaniu u Emmy Altberg, była najgorszą w moim życiu. Z niej też pamiętam każdy szczegół. To właśnie wtedy po raz pierwszy poczułam prawdziwą, pierwotną, obezwładniającą nienawiść. Znienawidziłam Tadeusza, Julię i… moją własną sukienkę od Balenciagi. Nie mogłam zasnąć, ale udawałam, że śpię. Słyszałam, jak Tadek, który wciąż kładł się ze mną do wspólnego łóżka, wstaje i wymyka się z sypialni. Odczekałam parę minut i poszłam za nim. Znalazłam ich w salonie. Stanęłam przy niedomkniętych drzwiach i ze ściśniętym sercem oglądałam całą scenę. W ciszy nocnej dobrze też słyszałam, co mówili. Tadek przyklęknął przy Julce i zapewniał ją o swojej ogromnej i niegasnącej miłości, o tym, że tęskni do niej w każdej sekundzie, że są tacy podobni do siebie, że żyć bez niej nie może… Poprosił, by razem wyjechali. Mówił o ucieczce do Francji albo Anglii. Innym jakoś się to udaje, więc dlaczego nie im? Dlaczego mieliby zostać? Co ich tu trzyma? Julia wykazała się wielką odwagą, przyjeżdżając do Wilna ze Szwajcarii, mimo że tam miała już mieszkanie i załatwiony paszport. I co tu zastała? Ale przecież połączyli się, pogodzili i porozumieli, więc równie dobrze mogli zacząć od nowa, gdzieś daleko, jak najdalej stąd. Gdzieś daleko… Najdalej… Co ich tu trzyma…? To mówił on, mój mąż. Myślałam, że serce wyskoczy mi z piersi. I wtedy zauważyłam, w co była ubrana Julka. Może dlatego, że zwrócił na to uwagę również Tadek. Zapytał: „Co ty masz na sobie?” – i parsknął krótkim śmiechem. „Twoja żona i tak nosi jakieś robocze łachy, a to jest Balenciaga!” – zawołała i wygięła się wdzięcznie. „Przecież i tak nie zauważy, zaraz się przebiorę. Brakuje mi eleganckich strojów, wzięłam ze sobą tylko kilka sukienek, żeby łatwiej mi się

podróżowało. A teraz nic nie można kupić. Te gąski też nie są za dobre w szyciu, wszystko takie zwykłe, praktyczne, bez wyrazu. Twoja żona naprawdę powinna się wynieść z nimi do Sowietów. Tam by miała raj” – dodała i nadąsała się jak dziecko. Tadek pochylił się nad nią i powiedział: „Wiesz, że w tej sukience szła do ślubu?”. Julka zastygła w bezruchu, po czym wygięła się jeszcze mocniej, zalotnie… zachęcająco. I mój mąż przyjął zaproszenie. Kochali się tam, w salonie, na kanapie. A ona miała na sobie moją sukienkę. Granatową sukienkę od Balenciagi, którą dawno temu, w innym życiu, Heidi Hübner przywiozła z Paryża. Miałam wrażenie, że to nie dzieje się naprawdę. Z odrętwienia wyrwał mnie ból. Skórę na przedramionach rozdrapałam sobie do krwi. *** Rano wsiadłam na rower jednej z moich przyjaciółek krawcowych, bo swojego już przecież nie miałam. I pojechałam do Wilna. W gmachu przy Ofiarnej zeznałam, że w moim domu znajduje się Tadeusz Winiewicz, syn Winiewiczów aresztowanych niedawno przez NKWD, a także dziewczyna ze szwajcarskim paszportem, żona zmarłego polskiego profesora i kolekcjonera dzieł sztuki. Wyjaśniłam, kim jestem, i wyraziłam gotowość do współpracy z przedstawicielami nowej władzy. Powiedziałam też o swoich podejrzeniach co do tego, że w lasach koło Rulekiszek ukrywają się polscy partyzanci, dokarmiani przez tamtejszą ludność. Urzędnik wysłuchał mnie uważnie, a na jego twarzy wyraz uznania z wyrazem zdumienia walczyły o lepsze. Kazali mi zostać. Dali zbożowej kawy i wypytali o to, co robiłam do tej pory. A ja opowiadałam o swojej fascynacji socjalizmem. Zapewniałam, że jeśli coś zrobiłam źle, czegoś nie zrozumiałam, to nieumyślnie i przepraszam. Miałam osiemnaście lat. Niewiele wiedziałam o świecie. I takie tam. Zrobiłam z siebie kompletną idiotkę, ale było mi już wszystko jedno. Mogłam nawet umrzeć, byle się tylko odegrać. Tego chciałam. Zemsty. Czułam się skrzywdzona. Wieczorem mogłam wreszcie wrócić do domu. Enkawudzista zapewnił, że docenia moją dobrą wolę i że niebawem kogoś mi dokwaterują, bo przecież nie godzi się mieszkać samej w takim wielkim gmaszysku. Odwieźli mnie do Rubiszek samochodem. Kiedy usłyszałam, że nie mogę mieszkać sama, zaczęłam mieć bardzo złe przeczucia. I jak się okazało – słusznie. We dworze zastałam tylko panią Halcię i Weronikę. Siedziały w kuchni i płakały. Na mój widok stara kucharka zerwała się z krzesła i krzyknęła: „Wszelki duch! Myślałam, że już po pani! Wszystkich zabrali” – chlipnęła na koniec. Zrobiło mi się słabo. Jak to wszystkich? Spojrzałam pytająco na Weronikę. Spuściła głowę. „Przyszli po pana Tadzia i panią Julię, ale zobaczyli maszyny. Do szycia i do pisania. I wyszło, że dziewczyny chodzą po wsiach i sprzedają to, co uszyły. Uznali, że to jakaś kont… kontrrewolucja. Bo prywatnie działają. A skoro maszyny do pisania są, to pewnie

jakieś ulotki i nielegalne pisma rozprowadzają. I wszystkich wzięli” – powiedziała cicho. Nogi się pode mną ugięły. Przecież nie tak miało być! Tylko ich mieli zabrać! Dwoje ludzi, których nienawidziłam z całych sił! Nikogo więcej! Dotarło do mnie wreszcie, co zrobiłam. Oparłam się o ścianę i osunęłam na podłogę. Naprawdę myślałam, że to koniec, że stanie mi serce i umrę. Chciałam, by tak było. Ale niestety – żyłam nadal. I wiedziałam, że zawsze już będę musiała żyć z tą myślą. Wysłałam ich na śmierć. Przez chwilę łudziłam się jeszcze, że może trafią do więzienia, może na Łukiszki, i póki będą w Wilnie, coś da się zrobić. Pani Halcia szybko mnie ostudziła. „Właśnie odszedł transport. Nic ze sobą nie wzięli. Pan Tadzio tylko tę srebrną piersiówkę chwycił, ale i tak mu pewnie zabiorą…”. Właśnie odszedł transport. Nic ze sobą nie wzięli. Wciąż słyszę te słowa, wypowiedziane niskim i zachrypniętym głosem naszej Halci. Okłamała mnie wtedy. Nie odszedł żaden transport. Chciała mnie ratować, bym nigdzie już nie chodziła i nikomu nie pchała się w łapy. Bo przecież ja też byłam „winna”. To u mnie w domu znaleziono te maszyny. Trzy lata później dowiedziałam się, że Tadeusz Winiewicz zmarł w sowieckim łagrze, a Julia Majewska umarła z głodu w kołchozie w Kazachstanie. Nie miałam na to dowodu na piśmie, ale rozmawiałam z człowiekiem, któremu udało się stamtąd wrócić. Nie wiem, co stało się z dziewczętami. Ale jedno wiem na pewno. Je również zabiłam. *** Oczywiście przyszli także po mnie. Nie wiem, dlaczego byłam tak naiwna i im zaufałam. Naprawdę myślałam, że zostawią mnie w spokoju, po prostu kogoś dokwaterują i dadzą żyć. Przecież doniosłam na swoich. Czy nie był to wystarczający dowód lojalności wobec nowej władzy? Widocznie nie. Dla nich byłam nadal córką „wrogów ludu”, polskiego pana i niemieckiej burżujki. A pod moim dachem prowadzono przecież działalność kontrrewolucyjną… Zjawili się nocą, kilka godzin po moim powrocie z Ofiarnej. Nie spałam. Siedziałam przy stole w kuchni i tępo wpatrywałam się w filiżankę z zimną herbatą. Weronika i pani Halcia dotrzymywały mi towarzystwa. Nie miałyśmy sił ani chęci, by cokolwiek robić. Na odgłos łomotania w drzwi wszystkie podskoczyłyśmy. „Otwierać i wychodzić!!! Dawaj!” – darł się jakiś Sowiet. Od razu chciałam biec i otwierać, ale pani Halcia popchnęła mnie w kierunku schodów prowadzących do piwnicy. Nie wiedziałam, co się dzieje, nie zdążyłam nawet zareagować. Weronika zbiegła za nami i przytrzymała mnie za łokcie, kiedy stara kucharka otwierała drzwiczki „tajnej” spiżarki. Jeden zamek, drugi, trzeci, a później klamka w górę i przycisnąć biodrem… Instrukcja obsługi. Niby zbiór prostych czynności, a jednak nastręczał sporo problemów komuś, kto nie był z drzwiczkami obeznany. Po chwili znalazłam

się w środku. Zapadła ciemność. Usłyszałam brzęk klucza w zamku. Zostałam uwięziona. Dlaczego? Czyżby Halcia i Weronika dowiedziały się, co zrobiłam, i teraz chciały się zemścić? Ale jak? Nie, to nie było możliwe. Nikt nie znał moich najskrytszych myśli, nikomu się nie zwierzałam. Mogły zobaczyć tylko tyle, że rano wyjechałam dokądś na rowerze. Musiało chodzić o coś innego. Nastawiłam uszu, ale nie byłam w stanie złowić ani jednego dźwięku. Usiadłam pod ścianą i czekałam. Czułam przejmujący chłód. I wiedziałam, że niezależnie od tego, co się teraz wydarzy – nie spotka mnie już nic dobrego. Pani Halcia wróciła po kilku godzinach. Starała się zachowywać jak najciszej. Odemknęła drzwi i od razu szepnęła „ciiiiii”, jeszcze zanim się odezwałam. W dłoni trzymała małą podręczną latarkę. Gestem nakazała mi się pospieszyć. Nie wiem dlaczego, ale słuchałam jej bez sprzeciwu. Zamknęłyśmy spiżarkę i szybko pokonałyśmy schody. Pani Halcia rozejrzała się, po czym kazała mi podejść do drzwi kuchennych. W dłonie wetknęła plecak – wiedziałam, że uszyła go jedna z „moich” dziewczyn. Gardło ścisnęło mi się z rozpaczy. Ale przecież nie było czasu… Kucharka szepnęła tylko, że „tamci będą tu czekać” i mam jak najszybciej odejść. Uciekać. „Dokąd?” – zapytałam, przestraszona i zdezorientowana. „Jak najdalej” – odpowiedziała, wypchnęła mnie na zewnątrz i zamknęła drzwi. Znowu zostałam sama w ciemności. Dopiero teraz zauważyłam, że Halcia zarzuciła mi na ramiona ciepły płaszcz. W domu rzeczywiście wciąż byli Sowieci. Słyszałam ich głosy. Śpiewali Katiuszę. A zatem dokąd miałam uciec? Czyżby nawet Halcia nie wiedziała, że nie istnieje „najdalej”? Do głowy przyszło mi tylko jedno miejsce. Wieś Rulekiszki. Chata babci, która chciała wesprzeć partyzantów ciepłymi skarpetami. Skierowałam się w tamtą stronę, choć przecież sama wspomniałam o tej miejscowości enkawudzistom. Ale jakie miałam wyjście? Przedostać się do Wilna? Do przyjaciół Tadka i Julki? Do Emmy Altberg? Nie, tego nie mogłam zrobić. Wolałam zginąć. Zarzuciłam więc plecak na ramię i ruszyłam w las. Szłam bardzo długo, prawie zaczęło świtać. Zapomniałam, jak to daleko. Starałam się nie podskakiwać i nie rzucać do ucieczki na każdy odgłos trzaskających gałęzi. Ignorowałam wycie wilków. Nie spodziewałam się, że w Rulekiszkach spędzę kolejne dwa lata. Babcia od skarpet rozpoznała mnie od razu, ale szybko wciągnęła do chaty i nakazała siedzieć cicho. Pokazałam jej zawartość plecaka, do którego pani Halcia napakowała sporo jedzenia, ubrania na zmianę, kilka świec, zapałki, tytoń i wódkę. To były prawdziwe skarby! Starsza pani, która – jak się dowiedziałam – miała na imię Wanda, aż wzniosła oczy ku niebu. Zaopatrzenie na Wileńszczyźnie kurczyło się z dnia na dzień, w samym mieście niewiele można było dostać w sklepach, a co dopiero na takich maleńkich, odosobnionych wsiach. Bałam się powiedzieć prawdę o tym, co zrobiłam. I nie powiedziałam. Okłamałam nawet ją, babcię Wandę, która mnie ukryła. Wyznałam tylko tyle, że zabrali mojego męża i przyjaciółki, a ja

zdążyłam uciec. Moja historia nie brzmiała podejrzanie – wielu ludzi wokół opowiadało podobne. Miałam tylko nadzieję, że do tej wsi nie trafi ktoś, kto widział mnie na Ofiarnej, kto w jakiś sposób dowiedział się, co rzeczywiście się stało. Nie zachowałam przecież ostrożności, kiedy pojechałam do Wilna donieść na męża i jego kochankę. Nie rozglądałam się na boki, nie zwracałam uwagi na to, kto był w pobliżu. Napędzała mnie złość. Nie dbałam o dyskrecję. Ostatecznie – wyraziłam przecież gotowość do współpracy z NKWD. A oni i tak po mnie przyszli. Czułam się zdradzona. Babcia Wandzia bardzo mi współczuła. Jak się okazało – została na świecie sama, zupełnie jak ja. Przeżyła męża i własne dzieci, a teraz czekała na koniec w swojej chacie, w której spędziła całe życie. Nie sądziła, że doczeka takich czasów – żałowała, że ich doczekała. Pod wpływem impulsu powiedziałam jej o swoich socjalistycznych fascynacjach. To przez nie przecież zraziłam do siebie wielu sąsiadów, a teraz takie poglądy nie mogły być wśród konspiracji polskiej dobrze widziane. Babcia Wandzia uznała, że powinnam na wszelki wypadek… stać się kimś innym. Tak po prostu. Ubrałam się więc w robocze ciuchy, ścięłam włosy, a na prawym policzku wciąż rozdrapywałam strup, tak że do tej pory została mi po nim niewielka blizna. Nosiłam chustkę na głowie, garbiłam się i udawałam, że nie umiem mówić. Tak mi poradziła Wandzia. Przystałam na jej plan. Udawanie niemowy wydało mi się faktycznie dobrym pomysłem. Nie musiałam się wysilać, odpowiadać na pytania i trzymałam wszystkich na dystans. I wszyscy trzymali na dystans mnie. Wandzia rozpowiedziała po wsi, że jestem jej daleką krewną, sierotą, lekko nierozgarniętą, przygłuchą niemową, którą musiała się zająć, bo przecież grzech odmówić, skoro sama na świecie. Mieszkańcy uwierzyli w tę historię. A przynajmniej wszystko na to wskazywało. Chyba miałam nawet talent aktorski. Okazało się, że po moim donosie Sowieci nie wybrali się jakimś cudem do Rulekiszek, by szukać partyzantów. A partyzanci w okolicznych lasach naprawdę byli. Mieszkańcy wsi raz na jakiś czas donosili im żywność, choć sami nie mieli za wiele. Ja nigdy do nich nie poszłam. Babcia Wandzia nauczyła mnie robić na drutach i szydełku – to były całkiem nowe, przydatne umiejętności. Szyłam, cerowałam i przerabiałam ubrania, nosiłam wodę ze studni, rąbałam drewno, sprzątałam, chodziłam po wsiach i sprzedawałam nasze wyroby albo wymieniałam je na inne przedmioty lub żywność. Znałam podstawy stolarki i jak najprostszą metodą wykonałam dla babci dwa nowe stołeczki i kilka półek. Ależ była szczęśliwa. Później sprzedawałam również wyroby z drewna, musiałam jednak zachować ostrożność. Bo niby skąd nierozgarnięta wiejska niemowa miałaby się znać na stolarce? Wandzia tłumaczyła, że talent sam się objawił, ale lepiej było uważać. Jakoś sobie radziłyśmy. Jeśli miałyśmy mąkę, robiłyśmy razowe placuszki. Latem – z leśnymi jagodami… Bardzo nam smakowały. Babcia cieszyła się, że z nią zamieszkałam. Lepiej jej było ze mną, łatwiej, weselej. Wieczorami

rozmawiałyśmy. Opowiadałyśmy sobie różne historie, ja mówiłam całkiem sporo o moich rodzicach, o Heidi z Berlina i dziedzicu Hordyńskim. Miałam wrażenie, że to jakieś zmyślone bajki, a nie moje dawne życie. Nawet mnie to bawiło. Zawsze jednak starałam się mówić bardzo cicho. Chatka miała cienkie ściany i podsłuchanie naszych rozmów nie stanowiłoby dla chcącego żadnego problemu. A ja byłam przecież niemową… Żyłyśmy jakoś, podczas gdy świat coraz bardziej pogrążał się w chaosie. Co rusz otrzymywałyśmy nowe informacje od tych, którzy bywali w mieście. Sytuacja zmieniała się jak w kalejdoskopie. Najpierw okupantem byli Sowieci, później przyszli Litwini, później znowu Sowieci. Słyszało się o nowych wywózkach, o terroryzowaniu społeczeństwa, o powszechnej apatii i zmęczeniu. Atmosfera w Wilnie stawała się coraz bardziej nerwowa. Mówiło się też o tym, że szykuje się wojna. „Wojna? Przecież trwa już wojna” – myślałam. Ale tym razem chodziło o wojnę między ZSRR i Niemcami. To dziwne, ale wielu zaczęło wyczekiwać Niemców z nadzieją… Liczono na to, że pogonią Ruskich w diabły. Tylko co potem? Czy ktoś miał jakiś plan? Co ja mogłam wiedzieć? Bałam się wyjść poza okoliczne wsie. Pamiętałam o tym, co zrobiłam. Uważałam, że zasługuję na takie życie i nie powinnam oczekiwać niczego lepszego. A jednak się przeliczyłam. Okazałam za słaba. Zrozumiałam to w pełni, kiedy w czterdziestym pierwszym umarła babcia Wandzia i znowu zostałam sama. Nikt nie usiłował wypędzić mnie z jej domu, choć tego się właśnie spodziewałam, ale wciąż uchodziłam za nierozgarniętą niemowę. Wokół siebie wszystko potrafiłam zrobić, wędrowałam po wsiach i handlowałam jak dawniej, na migi, ale zaczęłam żyć w zupełnej izolacji. Skończyły się nocne rozmowy, chwilowa ucieczka od beznadziejnej rzeczywistości, od krzywd wyrządzonych i doznanych. W nocy wypowiadałam do siebie po cichu kilka słów, by uruchomić krtań. Zobaczyć, czy jeszcze potrafię mówić, czy nie stałam się niemową naprawdę. Coraz częściej też myślałam o Rubiszkach. Zastanawiałam się, kto tam teraz mieszka i co się stało z panią Halcią. Doszły mnie słuchy, że w domu ulokowało się NKWD, ale nie znałam szczegółów. Po śmierci Wandzi zrobiło się jeszcze gorzej. Nikt nic mi nie mówił, nie przekazywał żadnych informacji. Bo i po co? Byłam nierozgarniętą niemową. Pewnego dnia we wsi zapanowało poruszenie. „Niemcy idą!!!” – krzyczał ktoś najgłośniej jak się dało. Niemcy… Kolejny najeźdźca i okupant. Wróg. A jednak słowo „Niemcy” dodało mi energii. Spojrzałam na swoje odbicie w lustrze. Wyglądałam jak chłopka. „Może to i lepiej” – pomyślałam i spakowałam pośpiesznie kilka najważniejszych rzeczy. Trochę skromnego jedzenia, jakieś szmatki i drobniaki w blaszanej puszce. Obróciłam się wokół własnej osi i ogarnęło mnie wzruszenie. W końcu ta chatka była moim domem przez dwa lata. Mogłam ryzykować i wyjść z kryjówki, próbować żyć inaczej, ale wciąż pamiętałam o tym, że nie miałam nikogo na świecie. I nie powinnam już niczego dla siebie chcieć. Nie

przysługiwały mi marzenia. A jednak, jednak… Złamałam się. Wyszłam z chaty i ruszyłam w drogę. Minęło mnie kilku mieszkańców wsi, którzy ze zdziwieniem zlustrowali moją wyprostowaną sylwetkę i żwawy krok. Co to była za ulga, iść w ten sposób! Przez dwa lata garbiłam się i udawałam niemrawą. Wieczorami bolały mnie od tego wszystkie mięśnie. Teraz uniosłam wysoko głowę, spojrzałam w niebo. Był czerwiec. Piękny, ciepły czerwiec. Niebo czyste i błękitne, prawie jak malowane. *** Rubiszki obserwowałam długo ze skraju lasu. Rzeczywiście – wokół panował wzmożony ruch. Na podjeździe stały trzy sowieckie ciężarówki i kilku mężczyzn wciąż wynosiło coś z domu. Napakowali te auta niemiłosiernie. Ledwie ruszyli. Czekałam, aż zrobi się cicho i pusto, po czym ruszyłam przed siebie. Oczywiście znowu ryzykowałam. Ktoś mógł tam jeszcze zostać i czekać, aż po niego wrócą albo może nawet czekać na przybycie Niemców. Nie miałam pojęcia, jakie były zamiary uciekających z Wileńszczyzny Rosjan. Przez dwa lata mieszkałam z dala od sterroryzowanego miasta, gdzie tylko łowiłam strzępy informacji, a moim głównym zmartwieniem było zdobyć jedzenie i mieć się czym ogrzać. Kiedy przekroczyłam próg własnego domu, nie płakałam ze wzruszenia i nie całowałam podłogi. Zamarłam. Po chwili zdziwiłam się, że jeszcze stoją tutaj ściany. Zniszczyli wszystko. To, co mogli wynieść, wynieśli, a to, czego nie mogli lub nie zdążyli – zdewastowali. Potłukli szyby w oknach, pocięli rodowe portrety Hordyńskich, porąbali nawet drewnianą, kunsztownie rzeźbioną poręcz przy schodach. Porąbali! Na ostatnim stopniu wciąż leżała siekiera. Podniosłam ją. Budziła się we mnie wściekłość. Przez chwilę nawet chciałam, by któryś z nich jeszcze tu pozostał, by wpadł w moje ręce. Chciałam… zadawać śmierć. Nienawidziłam ich. Z siekierą w dłoniach zaczęłam obchodzić pokoje. W sypialni zobaczyłam Weronikę. Dawną kucharkę moich teściów, która ocaliła mnie przed gwałtem i pewnie – śmiercią. Leżała na łóżku, naga, z przestrzeloną głową. Opuściłam siekierę. Zgięłam się wpół i zwymiotowałam. A przecież wydawało mi się, że nie jestem damulką, która wymiotuje ze strachu… Osunęłam się na podłogę i siedziałam tak długo. Wreszcie coś mnie tknęło. Nie wiem dlaczego. Zebrałam się w sobie i zeszłam na dół, do kuchni. Zbiegłam po schodach prowadzących do piwnicy i stanęłam przed spiżarką. Serce tłukło mi się w piersi jak szalone. Nie wiem, co było gorsze – nadzieja czy strach. W końcu uniosłam nad głowę siekierę i zamachnęłam się. Ostrze wbiło się w drzwi. Dobiegł zza nich stłumiony, ledwie słyszalny krzyk. „To ja!!! Natalia!” – wrzasnęłam i zamachnęłam się znowu. Rozwaliłam te drzwi, nie miałam czasu szukać klucza, który Halcia z Weroniką na

pewno gdzieś ukryły. Zajrzałam do środka. W rogu siedziała skulona stara kucharka. Na mój widok wybuchnęła płaczem. Z jej urywanych zdań zrozumiałam, że Weronika ją tu zamknęła, kiedy Sowieci kazali im stawić się w salonie. Pracowały dla nich przez dwa lata, a teraz przeznaczone były pewnie do odstrzału. Halcia tłumaczyła, że ona lepiej pójdzie, bo Weronika młoda, życie ma przed sobą, ale ta nie chciała słuchać. Powiedziała tylko: „Może jak wezmą, co chcą, to dadzą mi spokój”. Nie dali. Halcia płakała głośno i żałośnie, a ja czułam, że wszystko we mnie pęka. Siedziałyśmy tam, w piwnicy, aż do wieczoru. Oczywiście ucieszyłyśmy się na swój widok, ale jakoś nie miałyśmy ochoty tej radości okazywać. *** Kiedy przyjechali Niemcy, już na nich czekałam. Miałam dość i było mi wszystko jedno. Czułam się krańcowo rozczarowana światem i życiem. A skończyłam dopiero dwadzieścia lat. Niemieckiego oficera powitałam nienagannym Hochdeutschem, którego nauczyła mnie matka. Wręczyłam mu też list od mojego wuja, ważnej osobistości w NSDAP. Miałam nadzieję, że wciąż nią był – choć pewnie nie powinnam jej mieć. Oficer spojrzał na mnie zdumiony i zapytał o chłopski strój. Wytłumaczyłam mu więc, że to wszystko wina poprzednich okupantów, przed którymi musiałam uciekać. Którzy zniszczyli mój dom. I mnie. Zaopiekowali się nami. Mną i Halcią. Za niemieckiej okupacji niczego nam nie brakowało. Starałam się nie myśleć o tym, że wilnianie mnie nienawidzą, że zdradzam ojczyznę i współpracuję z wrogiem, że się sprzedałam za jedzenie i opiekę jak ostatnia dziwka. Nie wiem też, po co chciałam przetrwać. Musiałam chcieć tego mocno, skoro płaciłam taką cenę. A może robiłam to wszystko, bo po prostu nienawidziłam samej siebie? W czterdziestym pierwszym na mocy układu Sikorski-Majski Polaków zesłanych na Sybir objęła amnestia. Któregoś dnia spacerowałam w pobliżu domu i nagle zobaczyłam jakiegoś obcego człowieka. A naprawdę rzadko ktoś tu zaglądał. Mężczyzna obserwował dwór. Podeszłam do niego i przyjrzałam mu się uważniej. O dziwo – nie uciekł. Zrozumiałam, że przyszedł tu specjalnie i właśnie ze mną chciał się zobaczyć. Wyglądał okropnie. Był chudy, posiniaczony i słaby. A poza tym… bał się mnie. Chciał tylko porozmawiać, ale kiedy dowiedział się, że we dworze mieszka kilku Niemców, wolał nie wchodzić im w drogę. Postanowił zaczaić się w okolicy i czekać na odpowiedni moment. Musiał mieć jakąś ważną nowinę, bo ludziom raczej nie przychodziła ochota ot tak sobie ze mną porozmawiać. W powszechnej opinii byłam przecież „niemiecką szmatą”. Uspokoiłam go i przekonałam, że nic mu nie grozi. A on wreszcie przekazał mi swoją ważną informację. Wrócił z Syberii, z łagru, gdzie został zesłany wraz

z Tadeuszem Winiewiczem. Byli w jednym transporcie. Chciał tylko przekazać, że mój mąż zmarł po tym, jak drzewo zmiażdżyło mu rękę. Kończynę amputowano, ale wdało się zakażenie i nic już nie dało się zrobić. Przed śmiercią poprosił o dwie rzeczy. O przekazanie wieści jego żonie i zdobycie informacji na temat losu Julii Majewskiej. No i ten jego kolega, chudy oberwaniec, który zaczepił mnie nieopodal Rubiszek, po to właśnie przyszedł. Kiedy mówił, nie widział, że umarłam w środku. Że nic już ze mnie nie zostało. „Pani Majewska trafiła do kołchozu w Kazachstanie. Prawdopodobnie do Nowodworowki. Zmarła tam, najpewniej z głodu. Jak wielu” – dokończył. Jak wielu… Obróciłam się na pięcie i puściłam biegiem przez łąkę. Naprawdę chciałam to zrobić – marzyłam, żeby się zabić i wreszcie ze wszystkim skończyć. Ale gdy znalazłam się w domu, ktoś tam czekał. Niemiecki oficer przedstawił mi młodą dziewczynę i poprosił, bym na jakiś czas przyjęła ją pod swój dach. „Poprosił”. A przecież wcale nie musiał. W gruncie rzeczy byłam kimś w rodzaju ich więźnia. Skinęłam głową i przyjrzałam się tej kobiecie. Ładna, drobniutka blondynka z bardzo ciemnymi oczami. Na nazwisko miała Silsterwitz. A na imię Lenora. Lenka. W tamtej chwili uratowała mi życie. [1] Wyskoczyć jak filip z konopi – białoruskie powiedzenie ludowe; filip – tamtejsza nazwa zająca. [2] Podjelniaki – wieś w województwie wileńskim, przynależność administracyjna potwierdzona w 1938, dane z: Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, T. 1, Województwo wileńskie, Warszawa 1938, Główny Urząd Statystyczny. [3] Rulekiszki – wieś w województwie wileńskim, przynależność administracyjna potwierdzona w 1938, tamże. Wykaz miejscowości na Wileńszczyźnie dostępny również na http://www.radzima.net/; [dostęp: 21.09.2016].

2016 Sulistrowice IX.

Natasza umilkła i wpatrzyła się w czubek głowy Artura. Chłopak siedział przy stole z twarzą ukrytą w dłoniach. – A teraz mi powiedz, młody człowieku, skąd masz tę piersiówkę? – zapytała. Nie odpowiedział. Staruszka podniosła się z trudem z krzesła i poczłapała do drzwi. Wyszła z kuchni, ale oni nadal siedzieli nieporuszeni. Wojtek splótł dłonie jak do modlitwy, a Lena miała wrażenie, że boli ją całe ciało. Artur nie uniósł głowy, nie pokazał twarzy. Może myślał, że dopóki na nich nie patrzy, to tak, jak gdyby go tutaj nie było? Ale dlaczego właściwie on aż tak bardzo to przeżywał? Przecież tu o jej babci była mowa! O jej korzeniach, rodzinnej historii, o której nie miała pojęcia! Jak teraz powinna patrzeć na Nataszę? W ogóle jej nie znała. Chciała oczywiście potępić babcię za to, co zrobiła, ale z niezrozumiałych przyczyn… nie mogła. Sama nigdy nie znalazła się w takiej sytuacji. Nie doświadczyła podobnych emocji. Nie wiedziała, co czuła ta młoda kobieta, kiedy przestała wreszcie mieć złudzenia. Musiała cierpieć, to pewne, ale przecież nie ona jedna na świecie cierpiała. Natalia Hordyńska w okrutny sposób zemściła się na swoim mężu i jego kochance. I tym samym założyła sobie na szyję pętlę. Nigdy już nie zaznała spokoju. Dlaczego to zrobiła? Lena miała wrażenie, że Natalia po prostu nie pozwoliła sobie ochłonąć, działała pod wpływem szalonego impulsu i nie myślała o konsekwencjach. Jak rozzłoszczone dziecko, które z wściekłości podbiega do własnej matki i kopie ją z całych sił albo ciągnie za włosy. I krzywdzi w ten sposób najbliższą osobę. A Tadeusz Winiewicz? I ta jego ruda laleczka, bezczelna do granic możliwości? Naprawdę nie mogli się powstrzymać? Owszem, była wojna, wszelkie normy uległy zawieszeniu, ale przecież… wszystko miało swoje granice. Niektórzy ludzie potrafili zachowywać się z przyzwoitością. A oni? A Natalia? Jak się czuła, kiedy nazywano ją „niemiecką szmatą”? Czy rzeczywiście nią była? Czy dlatego się nią opiekowali? Czy dziadkiem Leny był jakiś esesman?! I kim była Lenora? Lenka! Czy to dlatego babcia nie znosiła tego imienia? Lena miała dość. Czuła, że zaraz pęknie jej głowa. Minął kolejny dzień i za oknem ponownie błysnął księżyc, którego słabe światło odbijał gładki śnieg. Piękna noc… Pełna uroku właściwego baśniom Disneya. Aż chciało się płakać ze wzruszenia, że świat może być jeszcze taki czarujący. Czy to dlatego Lena pisała o przestrzeniach wojny? Dlatego ich szukała? Bo w jej genach tkwiła pewna

słabość, która nie pozwalała na przyjęcie właściwej postawy wobec zagrożenia? Milion razy słuchała i czytała o odwadze. O bohaterskich czynach, niezłomności, odporności na ciosy i upokorzenia. Podziwiała ludzi, którzy nie dali się złamać. Nie miała pojęcia, czy ona sama potrafiłaby tyle znieść. Pewna kobieta w Afganistanie powiedziała jej kiedyś, że człowiek jest w stanie przyzwyczaić się do wszystkiego. To samo stwierdzenie pojawiało się w wielu relacjach z drugiej wojny światowej. Także we wspomnieniach Sybiraków. Ale czy rzeczywiście? Nie jest przypadkiem tak, że człowiek w sytuacjach ekstremalnych przełącza się na tryb „czuwania” i po prostu stara się przetrwać, by później móc obudzić się w innej rzeczywistości, gdzie będzie żył świadomie i w pełni? Jak zatem jest z tym przyzwyczajeniem? Czy tryb „czuwania” to też przyzwyczajenie? Lena dałaby wiele, by poznać prawdę. To pytanie zżerało ją od środka i nie pozwalało sobie tak po prostu „odpuścić”. Wojtek siedział nadal z dłońmi splecionymi jak do modlitwy, ale teraz patrzył na nią. Uśmiechnął się. Miło i łagodnie. Jak gdyby przepraszał, że żyje, że tu jest i słyszy to, co mogło napawać ją… wstydem? – Pojadę do domu – odezwał się i wstał. – Zadzwonię rano. – Możesz zostać. Przyniosę ci kołdrę do salonu – zaproponowała, choć wiedziała, że nie wypadło to przekonująco. – Nie, nie. Chyba lepiej, żebym teraz sobie poszedł – odparł i zerknął na Artura, który wciąż się nie poruszył. – Przyjadę jutro. Jeśli będziesz chciała. Skinęła głową i odprowadziła go do wyjścia. Kiedy wróciła do kuchni, Artur wpatrywał się w okno. Nie wiedziała dlaczego, ale czuła, że ta opowieść również na nim wywarła duże wrażenie, że dotknęła go osobiście. I nie tylko ona była teraz rozbita i zdezorientowana. Podeszła do niego i usiadła obok. Zebrała się w sobie i zadała pytanie, choć wiedziała, że jeszcze nie otrzyma odpowiedzi. – Skąd masz tę piersiówkę? Artur przymknął oczy i cofnął głowę, jak gdyby właśnie chciał uniknąć ciosu. Lena poczuła swędzenie pod powiekami. Dlaczego ten człowiek stał się jej bliski? Nie znali się. Wciąż to sobie powtarzała. – Proszę cię – szepnął. – Już niedługo ci powiem. Nie odpowiedziała. Artur chwycił jej dłoń i przycisnął do swojego policzka. Siedzieli tak jeszcze długo. *** Była prawie północ, kiedy podniósł się z krzesła i delikatnie pociągnął Lenę za rękę. Poszła z nim do pokoju. Kiedy jednak przekroczyła próg, przystanęła, po czym cofnęła się na korytarz. Artur spojrzał na nią z mieszaniną niepokoju i rozczarowania. Chciał, żeby została. Ale ona miała dość tej gry. – Zrobiłem coś nie tak? – zapytał. – Obiecuję, że o wszystkim ci powiem,

tylko… tylko, nie wiem, czy wtedy… Urwał. „Czy wtedy jeszcze będziesz chciała ze mną rozmawiać” – planował powiedzieć. Na pewno nie spodoba jej się to, co miał zamiar wyjawić. A może nie doceniał Leny? I miała w sobie więcej zrozumienia dla ludzkich zachowań, niż się spodziewał? Skąd mógł to wiedzieć? Poznali się w piątek. – Nie, w porządku – powiedziała i pokręciła głową. – Pójdę zobaczyć, co z babcią. Odwróciła się i zbiegła na dół. Artur stał jeszcze przez chwilę z dłonią na klamce. Wreszcie usiadł na łóżku i otworzył laptop. Uruchomił Skype’a i zanim zdążył cokolwiek zrobić, wybrzmiał dźwięk połączenia, a na ekranie pojawiło się zdjęcie Emmy. Zawahał się. Lena nie nadchodziła, w domu panowała cisza. Usiadł wygodniej i odebrał połączenie. Chciał tylko powiedzieć siostrze, że nie może teraz rozmawiać i zadzwoni później, ale kiedy zobaczył jej twarz w okienku kamery, od razu się uśmiechnął. Emma była naburmuszona. – Co tam, rozgwiazdo? Zawsze tak do niej mówił. Po pierwszym koncercie, który dała w szkole, zwrócił się do niej: „gwiazdo”, na co ona szybko wypaliła: „rozgwiazdo” – i tak już zostało. „Rozgwiazda” przyjęła się w całej rodzinie. – Ty się tu nie przymilaj, tylko kup bilet i wróć. Normalnie nie wierzę, że wziąłeś półroczny urlop, chyba cię totalnie pogięło! – Emma wydęła wargi i fuknęła. – Przecież wiesz, co robię. A pół roku wziąłem na wszelki wypadek, żeby było z okładem. – Z okładem! Tak, wiem, co robisz. Ale niewiele mnie to obchodzi. Ja tu cierpię przez twoje chore fanaberie! Komu to pomoże? Chyba nie babci? Ona też jest udana! Stęka, że mam ci dać spokój i ciągle pyta o tego kota… – O Augusta? – Tak, właśnie. O Augusta! Mówię ci, Lily ma obsesję! – Zawsze go dokarmiała, więc pewnie weszło jej to w nawyk. – Mhm, wiem, ale August tak jakby… – Co? – Artur wyprostował się gwałtownie. – Wy… kitował. Tego się obawiał. August już od dawna nie wyglądał na młodzieńca, a sąsiedzi mówili, że widzieli go w różnych sytuacjach, z których żaden inny kot nie wyszedłby żywy. Podobno kiedyś spadł nawet z dachu, bo nie miał siły się wspiąć. „Co to za dachowiec, jak po dachu nie ujdzie? Lily za dużo mu jeść daje” – śmiali się. Tak, Lilka na pewno pamiętała o jedzeniu dla Augusta, ale czy faktycznie dawała mu go za dużo? Tego by nie powiedział. Była przecież przeciwna objadaniu się i marnowaniu żywności. Ale pozostawało faktem to, że August robił się coraz bardziej niemrawy. Starzał się, jak wszyscy. Arturowi

jednak nie spodobało się to słowo. – Wykitował? – powtórzył powoli. – Nie mów tak o Auguście. – Wy jesteście wszyscy jacyś nienormalni z tym kotem. Wiedziałam, że się przyczepisz. No dobra. ZDECHŁ. Tak. To wcale nie zabrzmiało lepiej… – Skąd wiesz? – Ludzie gadają. No i żarcie coś długo stało. Bo przecież wiedziałam, że mam go dokarmiać, Lily wcale nie musiała mi przypominać. Nie mam sklerozy. – Ale jeśli jedzenie stoi, to też nie będzie zadowolona. Nie cierpi, jak się marnuje. – Słuchasz mnie w ogóle? Powiedziałam, że stało, a nie, że stoi. Przesunęłam metr dalej, tam ma swoją bazę inny kot. – Nie gadaj?! – Uhm. Tadzio. Arturowi zaschło w gardle. Tadzio… Emma miała jednak tupet. Nie wiedział, czy był na nią teraz zły, czy raczej przeciwnie – cieszył się, że nazwała tak kota. Siostra często to robiła. Wzbudzała w nim skrajne uczucia. Ale przede wszystkim cieszył się, że była. Miał szesnaście lat, kiedy się urodziła, i świetnie pamiętał kłótnię swojej matki z dziadkiem o to, jakie dać jej imię. Siedział wtedy wraz z ojcem na kanapie i robili zakłady. Artur nie miał wątpliwości, że dziadek postawi na swoim, a ojciec naiwnie wierzył w zwycięstwo matki. Oczywiście przegrał zakład, a stawka była nie byle jaka, bo aż sto funtów. Artur, który wówczas pracował tylko dorywczo i głównie w lecie, oczywiście tyle nie miał. Założył się jednak w ciemno. A ojciec – prawdopodobnie po to, żeby mieć fun. W domu i tak było już wesoło, Emma „przytrafiła się” rodzicom przypadkiem, kiedy oboje mieli już ponad czterdzieści lat. Niby nie oni jedni na świecie poczęli w tym wieku dziecko, ale przecież nie planowali dalszego powiększania rodziny Adamsów. Mama właśnie otworzyła własną firmę i zaczęła prowadzić sklepik z pamiątkami przy plaży. Zwolnił się świetny lokal i postanowiła wykorzystać okazję. Miała oszczędności… A tutaj nagle niespodzianka! Emma. Matce podobały się inne imiona. Vivian, Gwyneth i Rosemary. Dziadek jednak awanturował się o Emmę. Miał w tym swój cel. W rodzinie, którą założył po przybyciu do Anglii, wszyscy dostawali imiona „po kimś”. Jego córka Nora, wnuk Artur, a teraz wnuczka. Musiała być Emmą i koniec. Już Nora miała nosić to imię, ale wówczas mocno sprzeciwiła się babcia, która wywalczyła swoje. A skoro niespodziewanie nadarzyła się okazja, by mieć też Emmę… Stawka była wysoka. Artur uśmiechał się pod nosem. Biedna matka, nie miała szans. Tym bardziej że przecież imię Emma nie było wcale złe. Wreszcie dziadek zwyciężył. Wnusię nazwano tak, jak chciał, a Artur wygrał sto funtów. Kochany, dobry dziadziuś… Nie przypuszczał nawet, jak bardzo pasowało Emmie to imię i jak bardzo wiązało

się z historią osoby, na której cześć je otrzymała. Niezwykły, niezastąpiony staruszek. Władek Gross. Póki mógł, wygrywał jej na małym pianinku nieporadne Dzisiaj ta i jutro ta – podobno wielki polski przedwojenny szlagier. Stukał w klawisze ciężko, palcami jednej dłoni, z których wskazujący był nieco krzywy. Nie zrósł się dobrze po złamaniu. Ale Emma słuchała dziadka z zapałem, a później poprosiła, by zapisać ją do szkoły muzycznej. Kiedy miała siedem lat, grała już bezbłędnie całe Dla Elizy. Dziadek asystował wnuczce w ćwiczeniach, komentował, chodził na wszystkie koncerty, cieszył się i bił brawo, ale w jego oczach czaił się ból. Chyba nikt tego nie widział. Nikt poza Arturem. I babcią Lilką. – Tadzio? – powtórzył. Z ekranu laptopa wciąż patrzyła na niego lekko nadąsana siostra. – Tadzio. To będzie mój kot. – W porządku. – Niby w porządku, ale słyszę, że jednak trochę masz pretensje. O imię. – Zagraj mi to. Nakręć filmik i prześlij – poprosił nagle, pod wpływem impulsu. – Zagraj… co? To? O nie! Nie gram tego. – Proszę. Dla mnie. – Odczep się. – Chociaż kawałek. Proszę. Bardzo proszę? – Nie możesz tak po prostu mówić, że prosisz. To jest chwyt poniżej pasa. Puść sobie z YouTube’a. – Nie chcę. – Już puszczałeś? – Tak. – Jesteś beznadziejny. Skończysz jako stary, samotny i totalnie żałosny dziad. Ogarnij się, odstraszasz wszystkie kobiety tymi swoimi oczami zbitego psa. No dobrze, może jesteś trochę niski, ale do modelek i tak nie masz co startować. Koszykarek też nie polecam, bo one raczej nie będą miały czasu rozmawiać z tobą o ewakuacji Dunkierki i powstaniu warszawskim. O ile w ogóle wiedzą, gdzie jest Warszawa. Ja w to szczerze wątpię… – Em! – Co? – Zagraj. – Nie zapytałeś nawet o Lily! – Bo skoro przypomina ci o kocie, to znaczy, że jeszcze nie jest tak źle. – Lekarze mówią, że już niedługo potrzebny będzie respirator. Artie… wróć tutaj. – Wrócę. Niedługo.

– Brakuje mi ciebie. – A mnie ciebie. Zagraj. – Jesteś najokropniejszym bratem na świecie. Emma się rozłączyła i Artur zamknął laptop. Zerknął w bok i zobaczył, że w progu stoi Lena. Przyglądała mu się z uwagą. Ile słyszała? A zresztą – nawet jeśli wszystko, i tak nie wie, o czym dokładnie mówili. Nie mogła czytać mu w myślach. – Co z Nataszą? – zapytał i wyciągnął do niej rękę. Wciąż nie mógł uwierzyć, że ona pozytywnie odpowiada na jego gesty. A przecież odpowiadała. Raz za razem. W tej chwili również zbliżyła się i splotła palce z jego palcami. Coś bezustannie ich do siebie przyciągało. Jak miał teraz wyjechać? A ona? Również miała plany. Już niedługo znajdzie się daleko stąd. Akurat tam… – Śpi. Pomogłam jej się przebrać. Oczywiście nie rozmawiałyśmy. – Oczywiście. – Uśmiechnął się słabo. – To była twoja siostra? – zapytała i usiadła obok niego. – Tak, ta sama, o której ci opowiadałem. – Emma. – Emma. – Czego tak bardzo nie chce ci zagrać? Przepraszam, słyszałam fragment waszej rozmowy. Chciałam odejść, ale nie mogłam się ruszyć. Fantastycznie się was słucha. Musi być między wami niezwykła więź. – Jest. – Przepraszam. Jeśli nie chcesz mi powiedzieć… – Chodzi o Sonatę C-Dur Mozarta – odrzekł szybko. Lena i tak miała sporo zrozumienia dla jego tajemnic, półsłówek i niedomówień. Każda inna już dawno kazałaby mu iść w diabły. Spojrzała na niego zaskoczona. Arturowi zrobiło się gorąco. Jak miał jej to wytłumaczyć? Jak powiedzieć, dlaczego Emma nie chciała zagrać Sonaty C-Dur, i jednocześnie nie wyjawić jeszcze swojego sekretu? A może Lena wszystkiego się już domyśliła? Lub przynajmniej odgadła część prawdy? – Akurat ta sonata? Naprawdę? I twoja siostra nie potrafi jej zagrać? – Bardzo dobrze potrafi. Tylko nie chce. O dziwo, Lena więcej już o nic nie zapytała. Milczała przez chwilę, po czym wyciągnęła się na łóżku i zaczęła opowiadać o tym, czego dowiedziała się na temat Lenory Silsterwitz. Artur czuł, jak tężeją mu mięśnie. A jednak. Zrobiła to. Przeprowadziła małe prywatne śledztwo. I jakimś cudem dotarła tam, gdzie jemu się tak długo nie udawało. ***

Musiała mu o wszystkim opowiedzieć. Może to wcale nie była dla niego nowina? Lena brała pod uwagę fakt, że Artur już wcześniej przeprowadził swoje własne dochodzenie. Sam przecież o czymś takim wspomniał – owszem, też coś o Lenorze słyszał, ale niewiele. Czuła jednak ogromną potrzebę porozmawiania o tej kobiecie akurat z nim. Wojtek… był bardzo pomocny i wspaniały, ale zupełnie niczego nie rozumiał. Uważał, że się „uwzięła” na Lenorę, że przesadza i doszukuje się nie wiadomo czego. Ona sama już siebie nie rozumiała. Nie miała pojęcia, skąd ten upór, by właśnie teraz odkryć prawdę. Czy wciąż była tą dziewczyną, która uważała, że nieważne jest pochodzenie i historia własnej rodziny? Nie, nie była. Nawet jeśli nadal myślała, że poznanie prawdy niczego nie zmieni. Nie zmieni jej. W tej kwestii pewnie również się myliła. – Powiedziała, że ich zabiła. Słyszałeś to, prawda? Zabiła ich. Właściwie ma rację. Zginęli przez nią, wysłała ich na śmierć. Musiała bardzo kochać tego Tadeusza. Ciągle mam wrażenie, że słucham opowieści o kimś innym. Nie znam jej takiej. Chciała siedzieć cicho i pozwolić Arturowi przetrawić w spokoju rewelacje na temat Lenory, ale nie potrafiła milczeć. A jednocześnie wydawało się jej, że kiedy wypowiedziała słowa „zabiła ich”, chłopak się wzdrygnął. Powoli traciła już do tego wszystkiego cierpliwość. – Ty coś wiesz. Dużo wiesz. Dlatego masz tę piersiówkę. Dlatego przeżywasz tę historię. Dlatego masz zdjęcia Nataszy sprzed wojny! Skąd je masz, powiedz mi wreszcie! Twój dziadek… znał się z tym Winiewiczem, prawda? Albo masz je od kogoś, kto znał ich oboje, kto być może był świadkiem tego, co się stało. Natasza sama powiedziała, że nie zwracała uwagi na to, czy ktoś widzi, co ona robi. Miała swoją idée fixe. A może w ogóle kłamie? A może… ty… Nie! To wszystko na pewno było inaczej! Jestem głupia! Twój dziadek… – Lenka… – Nie mów do mnie Lenka! – zawołała i wstała gwałtownie. – Wszyscy tylko „Lenka, Lenka”, mam już dość! Każdy traktuje mnie jak idiotkę, a przecież ja… Oczywiście! Już wiem… – Proszę cię. Nic nie wiesz – szepnął i spuścił głowę. – Nie wiem? To mnie oświeć! Przeżywasz tę sprawę, jak gdyby to była twoja własna historia. A tymczasem to moja babka była sowieckim kapusiem i niemiecką dziwką! Lena przyłożyła dłoń do klatki piersiowej i ciężko westchnęła. Dziwnie się to wszystko rozegrało. Była taka spokojna, nawet za spokojna jak na to, co usłyszała od Nataszy. Godziła się na milczenie Artura, aż wreszcie puściły jej nerwy. Może tego wszystkiego wydarzyło się już po prostu za dużo? I byłoby łatwiej, gdyby Natasza opowiedziała całą historię od razu, nie robiła irytujących przerw na spanie, jedzenie i wymianę nieistotnych uwag na nic nieznaczące

tematy? Ale czy można ująć najważniejszy etap swojego życia w jeden monolog? Czy można potraktować go skrótowo, ograniczyć się do faktów? „Pracowałam”, „myślałam”, „lubiłam”, „kochałam”? „Popełniałam błędy” i „dokonywałam wyborów”? „Chciałam umrzeć”…? Same wydarzenia, sekwencja czasowników, bez uczuć, emocji i kolorów? Natasza i tak na pewno mocno się hamowała. Nikt nie wiedział, co naprawdę działo się w jej sercu i głowie. Co naprawdę czuła, kiedy zobaczyła Julię w swojej sukience i kiedy wypowiadała imię i nazwisko własnego męża przed enkawudzistą. Teraz właśnie bardzo to Lenę przygniotło. Świadomość, jak niewiele w gruncie rzeczy wiedziała. I tylko domyślała się, że on… Spojrzała na Artura, który wpatrywał się w nią przepraszająco i błagalnie zarazem. Cierpiał. Ale dlaczego? Czyżby jej domysły okazały się słuszne? – Nie wiesz, czy była… czy utrzymywała z tymi niemieckimi oficerami jakieś stosunki. Niczego takiego nie powiedziała – odezwał się cicho. – Czy była dziwką! Dlaczego nie dokończyłeś? Dlaczego boisz się nazwać rzeczy po imieniu? Powiedz mi, o co tu chodzi. Teraz! O co chodzi z piersiówką, zdjęciami i z tą cholerną sonatą, wokół której robicie taki szum? Dlaczego twoja siostra nie chce tego grać? Emma. Emma… Urwała i zmrużyła oczy. To imię nie było przypadkowe. Tak powiedział, wtedy, w samochodzie. Otrzymała je po polskiej czy żydowskiej pianistce. Emma… Lenie zaszumiało w uszach. Oczywiście! Już wiedziała, o co chodziło. Nie miała tylko pojęcia, jak to możliwe i jak do tego doszło. Ale skoro Natalia Hordyńska żyła… to… Doskoczyła do Artura i złapała go za ramiona. Zamknął oczy. – Patrz na mnie. Teraz ty na mnie spójrz! Posłuchał jej. Oddychał ciężko i odrobinę drżał. Złapał ją za nadgarstki i przyciągnął do siebie. – Nie mów tego – poprosił. – Nie mogę już… – Nic nie mów. Poudawajmy, że jesteśmy gdzie indziej. I dopiero się poznaliśmy. *** Ktoś rzucał kamyczkami. Natasza od wielu już lat nie słyszała tego dźwięku i dlatego przez moment wydawało się jej, że umarła. Kiedy była dzieckiem, kamyczkami w jej okno rzucał w lecie wnuczek fornala. Uwielbiali bawić się razem na łące, biegać po błocie i straszyć dzikie kaczki. Ojciec zawsze na nią później krzyczał, ale matka tylko mrugała porozumiewawczo. Natalka uznawała więc, że przewinienie nie jest aż tak poważne. Natalka. Natalia. Natasza. Johann zawsze mówił do niej „Tasha”, co brzmiało dość dziwnie. Teraz przypomniała sobie tamto okno na parterze, blisko kuchni. Za szybą zielenił się sad, a za ścianą

śpiewała Halcia. Wnuczek fornala, w gumiakach i śmiesznej czapce, rzucał kamyczkami tak długo, aż Natalka się obudziła. Wyskakiwała z łóżka, wkładała jakieś stare portki i wyłaziła przez okno. Biegli później ze śmiechem między drzewami, docierali aż do pól i gnali dalej, nad jezioro. Woda była ciepła i czysta. Natasza otworzyła oczy i uświadomiła sobie, że po pierwsze nie umarła, a po drugie nadal słyszy stukanie kamyczków o szybę. A to już było mało zabawne. Czyżby zaczęły się omamy słuchowe? Czyżby początek końca? Jeśli tak, to trzeba się pospieszyć. Nie doprowadziła jeszcze swojej historii do finału. Odchyliła kołdrę i opuściła stopy na podłogę. Coś mignęło jej przed oczami. Kamyczek. Mały. Przeleciał i stuknął w szybę. Natasza wyprostowała się i ostrożnie podeszła do okna. Nie znosiła, kiedy ktoś robił sobie z niej żarty. I specjalnie zamieszkała na pustkowiu, żeby złośliwi smarkacze nie biegali jej pod oknami. Ale ostatecznie – z miasteczka nie było tutaj aż tak daleko. Żaden to step szeroki… Odchyliła firankę. Śnieg zamienił się w szarą breję, a to oznaczało odwilż. Świeciło nawet słońce i na zewnątrz było pięknie, radośnie, ciepło. Zima na chwilę odpuściła. Taka aura zupełnie nie pasowała do finału jej opowieści. Znacznie odpowiedniejszy był śnieg i czternaście stopni mrozu. To i tak za mało… Skupiła wzrok na postaci pod oknem. Policjant Wojtek. To on rzucał kamyczkami w szybę i najwyraźniej świetnie się bawił. Pewnie zamierzał zaczepić w ten sposób Milenę. Ale nie… Dostrzegł przecież Nataszę i wcale się nie spłoszył. Pomachał nawet. Coś tu było nie tak. Policjant nie tylko machał, ale i… wyraźnie ją przyzywał. Natasza zerknęła na zegar. Siódma trzydzieści. Czyżby następny z tych, co zupełnie nie wiedzą, kiedy składać wizytę? Dobrze chociaż, że nie przyszedł pijany i nie położył się w krzakach. Ubrała się pospiesznie, w korytarzu narzuciła płaszcz i włożyła kalosze, po czym wymknęła się z domu. Wojtek z szerokim uśmiechem wyszedł jej na spotkanie. – Dzień dobry, pani Nataszo – szepnął konspiracyjnie. – Proszę, to dla pani – dodał i wręczył jej termiczny kubek z jakimś nadrukiem. Obróciła go w dłoniach. – James Bond? – spytała z powątpiewaniem. – A tak, lubię. Te kubki to była edycja limitowana i… – Mój drogi chłopcze, James Bond to był Roger Moore, a nie ten tutaj, całkiem doprawdy brzydki blondyn – oświadczyła. – Nie zgadzam się. Daniel Craig dał Bondowi ludzką twarz i prawdziwe emocje, pokazał, że zero-zero-siedem to też człowiek i… – Przecież tu w ogóle nie chodzi o bycie człowiekiem. Bond ma mieć fajne zabawki i ładne dziewczyny, piękne garnitury i samochody, na których zdarza mu się surfować… – Oglądała pani Jutro nie umiera nigdy!

– No i przede wszystkim – gładko weszła mu w słowo – powinien być oszałamiająco przystojnym brunetem. – Niech pani będzie – skapitulował Wojtek i zgarbił się odrobinę. – A w ogóle – co jest w środku? – Natasza potrząsnęła kubkiem. – Herbatka po góralsku – odpowiedział i uśmiechnął się niewinnie. – Po góralsku. O siódmej trzydzieści? – Jak Adamsowi wolno… – Też racja – skwitowała i wzruszyła ramionami. – Pomyślałem, że pójdziemy na spacer. Może nad staw, jeśli pani ma siłę. – Siłę mam, za to stawu już nie ma. Jest błotnista breja z kilkoma smętnymi chwastami. – No właśnie. – Wojtek zbliżył się do Nataszy i podał jej ramię. – Jak pani myśli, czy lokalna turystyka ucierpi na tym, że ze stawu spuszczono wodę…? *** Artur delikatnie odsunął od siebie Lenę i wstał z łóżka. Oparł czoło o szybę i przez chwilę wpatrywał się w dwie sylwetki grzęznące w błocie. Mróz odpuścił, więc śnieg zamienił się w ciemne, brudne grudy. Ale oni wyraźnie byli na to przygotowani, bo włożyli kalosze. Natasza i Wojtek. Co policjant robił tu o siódmej trzydzieści? A co on, Artur, robił tutaj w piątek mniej więcej o tej samej godzinie? Po przedstawieniu, które wtedy urządził, nie powinien raczej nikogo krytykować… Mimo to zachowanie policjanta wydało mu się dziwne. Uznał jednak, że nie powinien podnosić alarmu, bo przecież Natasza nie została uprowadzona, tylko poszła dobrowolnie. Artur na własne oczy widział, jak wsparła się na ramieniu chłopaka i jeszcze przyjęła od niego kubek. Ciekawe, co było w środku? Miał nadzieję, że staruszce nie zaszkodzi ani podejrzany napitek, ani spacer. Musiała przecież dokończyć swoją opowieść, a później… wysłuchać jego historii. Przyszedł czas, by wreszcie poznać prawdę. Pamiętał bardzo dobrze moment, w którym znalazł przedwojenną fotografię Natalii Hordyńskiej. Pochodziła z września trzydziestego ósmego roku i przedstawiała smutną młodą dziewczynę w czarnej sukni. Wtedy właśnie straciła matkę. Artur natrafił na fotografię w starym chlebaku dziadka, który uchował się jeszcze z lat czterdziestych. Były w nim rozmaite szpargały, drobiazgi, pamiątki, parę fotografii i kilka listów. Wszystko, co Władkowi Grossowi udało się zabrać ze sobą pewnego pamiętnego wieczoru, i wszystko, czego jakimś cudem nie stracił przez kolejne, koszmarne lata. Artur już wcześniej przeglądał zawartość tego chlebaka. Czytał korespondencję i analizował w nieskończoność słowa skreślone na końcu świata, „na nieludzkiej ziemi”. Zaledwie kilka zapisanych kartek, zdawkowe informacje, a między wierszami miłość, rozpacz i na przekór wszystkiemu – nadzieja.

Ale fotografia Natalii go zaskoczyła. Już ją wcześniej widział, a jednak nie zwrócił uwagi ani na dziewczynę, ani na podpis. Dawniej, kiedy był jeszcze nastolatkiem, wydawało mu się, że na starych, czarno-białych zdjęciach wszyscy wyglądają podobnie. Poza tym dziadek miał na swoich półkach mnóstwo albumów i kiedy zaczynał opowiadać historie kolegów, koleżanek, znajomych, przyjaciół, adwersarzy, konkurentów, nauczycieli, mentorów, idoli i tak dalej, Artur szybko gubił wątek. Kto był kim i czego chciał? Trudno zgadnąć. Później jednak historia stawała się z wolna jego wielką pasją i wróciło zainteresowanie przeszłością dziadka i babci. A ta jedna konkretna fotografia nie dawała mu spokoju. Natalia Hordyńska, wrzesień, rok tysiąc dziewięćset trzydziesty ósmy. Kto to taki? Dziewczyna była ładna i miała smukłą, sportową sylwetkę, ale jej uroda z pewnością spotkałaby się z większym uznaniem współcześnie niż dawniej. Proste, ciemne włosy przycięte równiutko na wysokości ramion i założone za uszy, ostre rysy twarzy, wyraźna linia żuchwy, usta w sam raz, nie za duże, nie za małe. Skromna, choć elegancka sukienka i wiązane pantofle na płaskim obcasie. Natalia wyglądała jak jedna z dzisiejszych studentek. Była ładna i interesująca, ale z tego, co się orientował, przed wojną obowiązywał inny kanon urody. Jego babcia Lilka uchodziła wówczas za piękność. I słusznie. Wcale się nie dziwił, że mężczyźni tracili dla niej głowy. A Natalia? Zapytał o nią dziadka. I po raz pierwszy wysłuchał w całości opowieści o Wileńszczyźnie. Dziadek wzbogacił ją o elementy, które wcześniej zawsze pomijał. Później, na Litwie, szczegółowiej uzupełniła ją Lilka. Artur oderwał czoło od szyby i usiadł na łóżku. Lena mruknęła przez sen. Spojrzał na nią i ogarnęła go dziwna czułość. Dlaczego myślał, że są podobne? Różniły się przecież od siebie diametralnie. Jedynie oczy i brwi miały tak samo ciemne. Ale u Nataszy ciemne były również włosy, które jakimś cudem nie posiwiały przez te wszystkie lata, u Leny zaś oprawa oczu kontrastowała z jasnobrązowymi, prawie miodowymi kosmykami. Patrzył na nią przez chwilę i analizował każdy szczegół jej twarzy, drobne piegi na nosie, pewnie od słońca, prosty nos i miękkie policzki. Nie spodziewał się takiego obrotu spraw. Nie przypuszczał, że wyjedzie stąd z tęsknotą i być może nawet ze złamanym sercem. A może przesadzał? Krótko się przecież znali. Pewnie to miejsce tak na niego działało. Obecność Nataszy i historia, którą opowiadała. A może jednak nie? Może chodziło właśnie o Milenę Rajską, bo drugiej takiej jak ona nigdy już nie spotka? Wiedział o tym doskonale. Na stoliku nocnym zabrzęczał telefon. Spojrzał na wyświetlacz i zobaczył Emmę, która celowała w niego batutą. Sam zrobił to zdjęcie. Chwycił komórkę i wyszedł na korytarz, cicho przymykając za sobą drzwi. – Co jest, Em? Kiedy to wypowiedział, żołądek podszedł mu do gardła. Uświadomił sobie,

że Emma dzwoni o podejrzanie wczesnej godzinie. Czyżby coś się stało? Z… Lilką? – Teraz to Em, a wczoraj do czego mnie zmuszałeś? – Do czego cię… A! No jasne, do grania zakazanych sonat – przypomniał sobie i oparł się plecami o ścianę. – Stało się coś? – Trzy rzeczy. – To dlaczego nic nie mówisz?! – Bo mi nie dajesz dojść do słowa! – rzuciła. – Emma… – Już, już! Nie denerwuj się, bo ciśnienie ci skoczy. Po pierwsze Lily. – Co z nią? – Arturowi zabrakło tchu. – Nie za dobrze. W nocy nastąpił kryzys. Kiepsko już u niej z oddychaniem, nerki też słabo, mało je i… – Emma urwała i ku wielkiemu zaskoczeniu Artura zaczęła płakać. – Już dobrze – pocieszył ją nieporadnie. – Jeśli nie chcesz mówić, zadzwonię do mamy i wszystkiego się dowiem. – Nie, poczekaj. – Emma wyczyściła nos i chrząknęła. – Byłam u niej przed chwilą. Lily poprosiła, żebym na jej pogrzebie zagrała… no wiesz – wymamrotała i rozpłakała się znowu. Jemu również stanęły łzy w oczach. Oczywiście, że o to poprosiła. O co innego mogła poprosić? Dziadek nie miał odwagi, ale ona owszem. Od dawna to przeczuwał. – Em… – Oczywiście wiadomo, że muszę to zrobić. Jakoś muszę. Nie mogę nikogo poprosić, by mnie wyręczył. Ale wiesz co? Boję się, że nie dam rady. I ją zawiodę. – Dasz radę. – Co ty tam wiesz! Zrobiłam dla ciebie to nagranie, tak jak prosiłeś. Nie dotarłam do końca. Poryczałam się jak idiotka, rozumiesz? To ich wina. Oni… – Kochali nas. Kochają – poprawił się szybko, bo pomyślał o Lilce. – Wiem. – Emma… – Musisz tu wrócić. Rozumiesz? – powiedziała i pociągnęła nosem. – Zanim będzie za późno. Wiem, mówiłam ci to już wczoraj, ale… po prostu muszę przyznać, że ciężko mi tu samej. Bardzo, bardzo ciężko. Chyba jednak nie jesteś wcale najokropniejszym bratem na świecie. – Wiem o tym – powiedział pogodnie. – Niedługo będę w Brighton. – Pospiesz się. Czekam. A nagranie masz na mejlu. – Przesłałaś mi je? – zdziwił się i wyprostował gwałtownie. – Tylko nie zaczynaj mi dziękować, bo tego nie zniosę. Aha, kot żyje. – Kot?

– August. – Przecież wieczorem mówiłaś, że wy… zdechł! – Jednak przeżył. Albo wrócił jako zombi. W sumie wygląda tak, że sama nie wiem… Wieczorem wściekle miauczał, musiałam mu zanieść coś do jedzenia. Teraz mam dwa koty. Tadzia i Augusta. Fajnie, prawda? – Spałaś w mieszkaniu Lily? – Tak. – Oglądałaś Pianistę? – Tym razem Cyrulika syberyjskiego – oznajmiła i rozłączyła się. Artur przymknął oczy. Cyrulik syberyjski. Lena mówiła, że Natasza też bardzo lubi ten film. Ludzie są dziwni. I paradoksalnie – bardzo do siebie podobni. Nawet ci, którzy na pozór wydają się zupełnie inni, którzy się nie lubią, a nawet nienawidzą. Pchnął drzwi i po cichu wszedł do pokoju. Lena już nie spała. Patrzyła na niego pytająco. Pomyślał, że mogliby razem obejrzeć to nagranie. Emma nie musi o niczym wiedzieć, a jeśli nawet… I tak będzie musiała w końcu zagrać ten utwór publicznie. Kto wie, co się wtedy stanie? Artur uśmiechnął się lekko i sięgnął po laptop. – Obejrzysz coś ze mną? Kilka minut. – Dobrze, jeśli chcesz. Usiadła i podłożyła sobie poduszkę pod plecy. Przysunął się do niej najbliżej, jak się dało, i ułożył laptop na kolanach. Włączył odtwarzanie. Wstrzymał oddech. Lena pobladła. – Mówiłeś, że ona nie chce… – szepnęła i urwała. Emma grała pięknie. Prawie tak, jak przed wojną, na jednym jedynym nagraniu, grał Tadeusz Winiewicz. Artur wiedział, że jego siostra słuchała tego wykonania wielokrotnie, fragment po fragmencie, minuta po minucie. Może była nawet lepsza od Winiewicza? Przy fortepianie wyglądała jak nimfa nie z tego świata. Jej drobne palce mknęły po klawiaturze z zaskakującą sprawnością, w szaleńczym tempie, bez jednego potknięcia. Ona sama była jak szalona. Była tą melodią. Musiała ćwiczyć ją milion razy. I wreszcie się stało. Emma oderwała palce od klawiszy i wybuchnęła płaczem. Obraz się urwał. Nagranie skończone. Artur powoli obrócił głowę w stronę Leny. Siedziała bez ruchu, wpatrywała się w ciemny ekran i nawet nie mrugała. Serce biło mu jak szalone, w uszach szumiało, dłonie drżały. Zamknął laptop, a ona gwałtownie zamrugała. Poderwała się i objęła go mocno. Dziwne było to wszystko. *** Lena nigdy wcześniej tak się nie czuła. Nie miała nawet pojęcia, jak zareagować, kiedy Artur włączył to nagranie. Wiedziała już, że w jego rodzinie też

coś musiało się wydarzyć – coś, co nigdy tak naprawdę się nie skończyło, trwało wciąż, przechowywane przez zbiorową pamięć. Kilka elementów tej układanki już odkryła, ale to, czego się domyślała, nadal nie dawało się złożyć w całość. Była jednak pewna, że odgadła najważniejsze, i zupełnie nie potrafiła się w tym odnaleźć. Mnóstwo pytań pozostawało wciąż bez odpowiedzi. Co się działo z babcią po czterdziestym piątym? Jak trafiła z Lenorą do Konstancji? Dlaczego tam została i poślubiła jej męża, kiedy ten owdowiał? Dlaczego tak szybko urodziło im się dziecko? Kto kogo skrzywdził naprawdę? I… co faktycznie stało się z Tadeuszem i Julią? Lena poczuła się nagle bardzo zmęczona. Miała dość wszystkich tych pytań, ciągłego myślenia o Wilnie, Natalii Hordyńskiej i sowieckich łagrach. A przecież nie usłyszała jeszcze wszystkiego. Poza tym nieuchronnie zbliżał się termin jej wyjazdu. Zbyt lekko podeszła do całej sprawy, zaniedbała obowiązki i zapomniała o pracy. A praca była całym jej życiem. Wcale nie uważała, że to źle. Teraz jednak myśl o wyjeździe do dalekiej Workuty stawała się z godziny na godzinę coraz mniej przyjemna. Lena przypomniała sobie książkę Syberia Jacka Pałkiewicza, o wyprawie w najodleglejsze zakątki – wtedy jeszcze – ZSRR. Cała grupa przygotowana była do podróży doskonale, ćwiczyli, przyzwyczajali organizmy do niskich temperatur, dbali o zdrowie, a na miejscu spali w namiotach i jedli to, co lokalna ludność. Ona tymczasem zamierzała dotrzeć na miejsce samolotem, odwiedzić miejsca, gdzie dawniej znajdowały się łagrowe baraki, porozmawiać z ludźmi i porobić zdjęcia. Czy mogła rzeczywiście dobrze poznać to miejsce przez dwa lub trzy miesiące? Czy mogła powiedzieć o nim ludziom coś ważnego – coś, co jeszcze nie zostało powiedziane? Czuła, że powinna zmienić plany. Zrobić to inaczej. Ale jak? Obróciła się na bok i napotkała uważne spojrzenie Artura. Narzucił jej kołdrę na ramiona. Rzeczywiście – zmarzła. Nie zdążyła jeszcze włożyć piżamy po tym, jak zrzuciła ją o ósmej. Objęła wzrokiem twarz Artura, włosy, szyję, obojczyki, dłonie, na których skórę miał przesuszoną i zaczerwienioną. Mówił, że zawsze zapomina o rękawiczkach i to dlatego… Oboje czuli, że zbliża się koniec. A jednak wciąż nie rozumiała, dlaczego tak bardzo ją to przeraża. Choć przecież prawda nasuwała się sama. – Słuchaj, chciałem cię przeprosić za… – odezwał się Artur, ale go uciszyła. Nieważne, za co chciał ją przeprosić. Teraz nie zamierzała zajmować się przepraszaniem i wybaczaniem. Nie zostało im zbyt wiele czasu. – Ubieraj się – zarządziła. – Nataszy jeszcze nie ma, prawda? – Nie. A jak wrócą, to pewnie zaczną gotować jakąś zupę. Może dzisiaj dla odmiany wegańską ogórkową? – powiedział z przekąsem i wyplątał się z kołdry. Roześmiała się. – Nie pogardziłabym wegańską ogórkową. Masz jakąś czapkę? I szalik? –

zapytała nagle i już czuła, że obmyślony naprędce plan spali na panewce. – A będą mi potrzebne? – Może. Ewentualnie pożyczę ci znowu swoje… – O nie, nie! Mam w Sobótce. Moglibyśmy tam podjechać, bo i tak muszę coś zabrać. Chyba… niebawem mi się przyda. Drgnęła, ale powstrzymała się od komentarza. Nie miała ochoty tracić ani minuty. – Dobrze, podjedziemy. Po szybkiej porannej toalecie i jeszcze szybszym śniadaniu ruszyli w drogę. Kiedy dotarli do Sobótki, Artur z zakłopotaniem poprosił Lenę, by została w samochodzie i nie szła z nim na górę. Zdusiła w sobie rodzący się gniew i tylko skinęła głową. Włączyła radio, a z głośników wybrzmiało romantyczno-nostalgiczne Almost Lover A Fine Frenzy. Bardzo w punkt… Skrzywiła się, ale nie zmieniła stacji. Lubiła tę piosenkę, choć na co dzień słuchała innej muzyki. Podobał jej się zwłaszcza fragment o tym, że prawie-kochankowie zawsze łamią sobie nawzajem serca. Artur uwinął się szybko. Chciała mu pokazać „Wenecję” w Sulistrowiczkach – park krajobrazowy, który kiedyś, jeszcze za czasów niemieckich, był częścią zakładu leczniczego. Jako dziecko uwielbiała to miejsce, a teraz, odkąd zjawiła się w styczniu u Nataszy, jeszcze ani razu tam nie poszła. Czuła rosnącą ekscytację, gdy z każdym kolejnym kilometrem zbliżali się do celu. Zaparkowała tuż przy zabytkowej drewniano-kamiennej bramie. I wtedy jej entuzjazm opadł. Zapomniała o tym, że przyszła odwilż i wszędzie było błoto. Z początku oczywiście nie zamierzała się poddać, ale kiedy poślizgnęła się i prawie runęła twarzą w szarobrązową maź, uznała swój pomysł za nietrafiony. Artur śmiał się cicho, kiedy wściekła maszerowała z powrotem do auta. A jej przyszło nagle do głowy, że powinien zobaczyć to miejsce wiosną. Albo przynajmniej wczesną jesienią. *** Natasza doszła do wniosku, że codzienne spotkania o zmroku przy kuchennym stole stały się ich niepisaną i bardzo krótką tradycją. Nikogo nie musiała specjalnie zapraszać, przychodzili sami. Milena rozkładała talerze, Artur robił herbatę i kawę, a Wojtek gotował. Dzisiaj wymyślił ratatuj, sojowe kotleciki i wegański barszcz. Oczywiście próbowała klarować, że wegański barszcz to dla niej po prostu woda, w której gotowały się buraki, ale młody policjant miał swoją teorię. Kto wie? Może to ona się myliła? W życiu myliła się już wielokrotnie. I musiała przyznać, że podobała jej się koncepcja żywienia przy minimalnym zużyciu mięsa lub też przy zużyciu zerowym. Oczywiście na Syberii taki weganin długo by nie pociągnął, w kopalni pewnie też nie bardzo dałby sobie radę, ale w warunkach pokojowych i umiarkowanym klimacie? Może i był to sposób na

życie? Ona nigdy nie lubiła mięsa. W Niemczech, w Konstancji, zawsze miała problem z przełknięciem kotleta czy plastra wędliny, kiedy pomyślała o tym, że jakieś żywe stworzenie zostało na tę wędlinę przerobione. Spożywała więc mięso w umiarkowanych ilościach. Wegetarianizm jakoś jeszcze wtedy nie był w modzie, a jej mąż Johann uwielbiał kiełbasę, której w domu nie mogło zabraknąć. To słowo zawsze słyszała od niego najczęściej. Wurst. Jak miał nie chorować i nie przeziębiać się, skoro zamiast owoców i warzyw jadł kiełbasę? O dziwo… tęskniła za Johannem. Minęło wiele lat od jego śmierci, ale kiedy odszedł, na świecie nie został już nikt, kto znałby o niej całą prawdę. Nie kochała go, a jednak tęskniła. Chyba że się myliła i wszystko źle zrozumiała. Być może niesłusznie utożsamiała miłość z tamtym dawnym, silnym uczuciem, które odebrało jej rozsądek. A jeśli miłość miała też inne oblicza i Natasza nie zdążyła się im dobrze przyjrzeć? Teraz patrzyła na Milenę, Artura i Wojtka i dawała się z wolna ogarnąć przyjemnemu uczuciu błogości. To było niebezpieczne, ale… chciałaby widzieć ich tutaj częściej. Nawet Artura, który zakłócił jej ostatnie chwile życia. Zwłaszcza Artura… Gdyby nie on, nigdy nie rozprawiłaby się z przeszłością i nie wyznała prawdy. Nie poddała się ocenie. Właściwie – spowiadała się przed nimi. I zmierzała do finału, w którym Mila miała usłyszeć to, co od dawna powinna wiedzieć. Właśnie ona, a nie jej matka. Eva nigdy nie była niespokojnym duchem, dążyła do osiągnięcia stabilizacji, ciepła i bezpieczeństwa. Mila wiecznie czegoś szukała. Siebie samej szukała. Natasza znała to uczucie bardzo dobrze. Zasiadła do stołu i pozwoliła, by Artur nalał jej herbaty. Sięgnęła po cukier i wsypała do kubka dwie czubate łyżeczki. Teraz oni patrzyli na nią. Upiła łyk gorącego napoju i uniosła głowę. – Dzisiaj dokończę swoją opowieść – powiedziała wreszcie.

1943 – 1945 – 1958 Wileńszczyzna – Workuta – Konstancja We dwie Kiedy do Wilna wkroczyli Niemcy, żyłam jak we śnie. I nie chodzi o to, że miałam co jeść i mieszkałam znowu we „własnym” domu. Po prostu zamknęłam się na zewnętrzny świat. W Rubiszkach razem ze mną zamieszkało kilku niemieckich oficerów. Byli znośni. I traktowali mnie znośnie. Śmiali się tylko, kiedy pomagałam Halci w kuchni. Uważali, że powinnam zachowywać się godnie, jak przystało na status społeczny i wysoko postawionego wuja. Nie potrafiłam im wytłumaczyć, że po prostu lubię gotować. Musiałam siadać z nimi do posiłków, a Halcia nam usługiwała. Została tylko ze względu na mnie. Kiedy wypuściłam ją z tej spiżarki, chciała uciec, ukryć się gdzieś na wsi i czekać na rozwój wypadków. Ale ja wiedziałam bardzo dobrze, że nie miała dokąd odejść. Przekonałam ją jakoś, by została. Później tłumaczyła, że robi to, by mnie pilnować. Bo „już jedni tu byli i wiadomo, jak się skończyło”. A ja „głupiutka i naiwna”. Myślę, że jak list od „wujaszka” pokażę, to już nikt mnie nie tknie. Ona nie była taka pewna. Wolała nikomu nie ufać. I słusznie. Przesiadywałam z nią w kuchni i gotowałam, kiedy zostawałyśmy same w domu. A nasi „lokatorzy” urządzali sobie niekiedy zabawy… Zapraszali gości, tańczyli przy gramofonie. Rano umierali z bólu głowy, ale wkładali mundury i szli „robić swoje”. Oczywiście zawsze byłam na te prywatne bale zapraszana. Przedstawiano mnie jako siostrzenicę Heinricha Hübnera, którego siostra zbłądziła z „takim jednym Polaczkiem” aż tutaj. „Dobrze, że chociaż nie był gołodupcem” – dodawali i klepali mnie po ramieniu. Pytali, kim się bardziej czuję – Polką czy Niemką? I co miałam niby odpowiedzieć? Mówiłam, że oczywiście Niemką… Wuj napisał do mnie zresztą. Prosił, bym nic głupiego nie robiła i była grzeczna, bo nie wiadomo, co komu do głowy strzeli, a jeśli kiedyś zechcę – mogę wyjechać do Niemiec. Nie wiem, dlaczego nie skorzystałam z zaproszenia. I tak byłam „niemiecką dziwką” – co za różnica gdzie? Tu czy tam? Żaden z oficerów mnie nie tknął, a jeden nawet… chyba się zalecał. Nie byłam już wtedy żadną pięknością, ze zgryzoty i przez wyrzuty sumienia wychudłam, nie dbałam o siebie, włosy, które ścięłam na wsi, odrastały „dziko”, nie zwracałam uwagi na to, w co się ubieram. A jednak ten Niemiec się zalecał. Latem przynosił mi kwiaty z pola. Halcia prychała, kiedy wstawiałam je do wazonu. Szeptem mówiła, że najpierw stłukł kogoś na kwaśne jabłko w więzieniu, a później z kwiatkami w konkury… Żołądek podchodził mi do gardła. Co nieco oczywiście wiedziałam. Dochodziły do Rubiszek słuchy o gestapo, o tym, że przychodzili po ludzi i bili ich do upadłego tylko w tym celu, aby

wyciągnąć informacje o działaczach konspiracji i partyzantach ukrywających się wciąż po lasach. Na Wileńszczyźnie ścierały się partyzantki – polska, sowiecka, chyba także litewska. Wiedziałam też, że Niemcy do lasu nie lubili się zapuszczać. Dlaczego? W to już nie wnikałam. Docierały do mnie strzępy informacji o patrolach sowieckich, które penetrowały tereny wokół jeziora Narocz, gdzie wyłapywano członków AK, doprowadzano do baz i likwidowano. Słyszałam o „Łupaszce”, o „Brygadzie Śmierci”, o starciach z Litwinami i pogromach w Glinciszkach i Dubinkach. Wydawało mi się, że powinnam coś czuć, kibicować jednej ze stron. A jednak nie czułam nic. Wegetowałam jak roślina. Jadłam, piłam i spałam. Chodziłam na spacery, ale zawsze blisko domu. Starałam się nie myśleć, nad niczym się nie zastanawiać. A kiedy nie mogłam tak całkiem uwolnić się od myślenia, uznałam, że to po prostu moja pokuta. Wyzwiska, hipokryzja, zdrada… To, że się sprzedałam, powołałam na Heinricha, którego poglądów wstydziła się moja matka. To, że starałam się ocalić skórę i odwróciłam się od swoich. To, że… doniosłam na własnego męża i zaprowadziłam go na pewną śmierć, choć kochałam go najmocniej na świecie. Co mi przyszło z tej zemsty? Czy powinnam chociaż ocalić honor? Napluć na niemieckich okupantów, dać się zamknąć w obozie, umrzeć jak męczennica? Odkupić w ten sposób winy? Niestety… nie potrafiłam. Lenora Silsterwitz nie tylko powstrzymała mnie przed odebraniem sobie życia, ale też przypomniała, że wciąż jestem człowiekiem. Polubiłam ją, może nawet pokochałam. Była ode mnie o trzy lata starsza. Kiedy się poznałyśmy, ja miałam dwadzieścia dwa lata, ona dwadzieścia pięć. Jak się okazało, Lenora – choć rodowita Niemka z Berlina – była obecnie obywatelką polską. A raczej obywatelką tego kraju, który z Polski został, czyli… właściwie nie wiedziałam jakiego. I ona sama też chyba nie wiedziała. Przed wojną pracowała w berlińskiej piekarni swoich rodziców, którą po ich śmierci miała odziedziczyć. Bardzo wcześnie wyszła za mąż – za starszego o kilka lat ślusarza, przedsiębiorczego, z własnym warsztatem. Johann Silsterwitz był dobrym człowiekiem, dbał o nią, szanował, ale… No cóż, Lenora miała ze swoim mężem pewien problem. Otóż kiedy minęło pierwsze zauroczenie, mężczyzna zupełnie przestał ją pociągać. Serce młodej Niemki zdobył za to pewien przystojny polski malarz karykaturzysta z Wilna. Kilkakrotnie podróżował do Berlina, by wystawiać tam swoje prace, wpadli na siebie przypadkiem przy katedrze i tak się zaczęło. Kilka potajemnych schadzek, czułych słówek i namiętnych zbliżeń zaowocowało rozwodem Lenory, skłóceniem z rodziną, pospiesznym wyjazdem do Polski i równie pospiesznym ślubem po drodze do Wilna. I tak pani Silsterwitz stała się panią Masarnowską. Rok przeżyła z nowym mężem w mieście, gdzie z dnia na dzień coraz bardziej przekonywała się, jak wielki popełniła błąd. Pan Masarnowski, choć utalentowany, zupełnie nie umiał swoją sztuką handlować, a jeśli już coś sprzedał, zaraz upłynniał finanse, bo to wychodziło mu

świetnie. Gustował w dobrym alkoholu i… brunetkach. Najlepiej z krągłościami. Bo żonę miał chudą blondynkę i już mu się te wdzięki nieco znudziły… Lenka długo była cierpliwa. Oczywiście go kochała, a z miłości człowiek głupieje do reszty. Kiedy wybuchła wojna, w mężu artyście obudził się nagle wielki patriota i zaciągnął się do wojska. Zginął na froncie pod koniec września trzydziestego dziewiątego roku. Lenora została sama w Wilnie okupowanym przez Sowietów i nielubiana przez większość sąsiadów – bo przecież była „Niemrą”, a Niemcy zaatakowali Polskę. Czy mogła uciec? Może mogła, ale dokąd? Rodzice się jej wyrzekli, były mąż nie chciał znać… Usiłowała zatem przetrwać w Wilnie i nie rzucać się w oczy. Imała się różnych zajęć, a po pracy siedziała w domu, skromnym mieszkanku na Chełmskiej. I czekała – sama nie wiedziała na co. Kiedy do miasta weszli Niemcy, długo wahała się, co zrobić. Była niby ich krajanką, ale w najmniejszym stopniu nie popierała faszystowskiej ideologii. Znalazła się jednak w bardzo trudnej sytuacji. Nie miała już zupełnie z czego żyć, a z większością Polaków nie mogła się dogadać. Nawet jeśli tłumaczyła, że jest wdową po polskim żołnierzu, ludzie zazwyczaj i tak jej nie ufali. Wreszcie nędza i izolacja stały się nie do zniesienia. Poszła do „swoich”. Powiedziała, że została uwiedziona i zdradzona przez zmarłego męża, który ją oszukał i pozostawił bez środków do życia – a także bez możliwości opuszczenia „tego okropnego kraju”. Przesłuchiwali ją długo i z początku wcale nie byli przyjaźnie nastawieni. Przeprowadzili jednak małe śledztwo i dowiedzieli się, że w Berlinie Lenora była zwykłą prostą piekarką, zupełnie niezaangażowaną politycznie. Wreszcie postanowili jej pomóc i zaprowadzili… do mnie. Dlaczego akurat do mnie, tego również nadal nie wiem. Może dlatego, że obie byłyśmy „mieszane”? Pod względem krwi, pod względem ideologii… Tak jak powiedziałam, już wtedy wszystko zaczęło mi się mieszać, zlewać w jedną niezrozumiałą całość, naznaczoną bólem i wyrzutami sumienia. *** Sporo rozmawiałyśmy. Miałyśmy jeden wspólny temat – Berlin, z którego ona pochodziła i w którym urodziła się moja matka. Lenka opowiadała mi również o swoim dawnym życiu, pierwszym i drugim mężu, niechęci do faszystów i tęsknocie za… domem. Za rodzicami i skromnym, ale mającym głowę na karku ślusarzem Johannem, który kochał ją szczerze i mocno. Wiedziała, że tamtego życia nie da się odzyskać. Sama się od niego odcięła. Teraz cierpiała, przypisywała sobie całą winę za to, co się stało, i wręcz czuła do siebie wstręt. A ja? Co miałam jej powiedzieć? Że w porównaniu ze mną jest aniołem? Tylko jej jednej wyznałam prawdę. Zrobiłam to, bo chciałam, by poczuła się lepiej i zrozumiała, że są na świecie ludzie znacznie gorsi niż ona. Że ja jestem gorsza od niej – najgorsza, najsłabsza, najbardziej bezwzględna i najbardziej beznadziejna. Że moje miejsce

jest jak najdalej, choćby nawet w piekle. Ku mojemu rozczarowaniu nie potępiła mnie. Płakałyśmy obie. Później już chyba nigdy nie płakałam tak szczerze. Z wolna docierało do mnie, że nie mieszkam we własnym domu. I to raczej ja jestem czyimś gościem, a nie odwrotnie. Oczywiście nie do końca wiedziałam, na czym to wszystko polega. Nie chciałam widzieć świata wokół siebie. Przyjęłam z chłodnym spokojem wiadomość o tym, że „za Niemca” Wileńszczyzna stała się Generalbezirk Litauen i teren podzielono na komisariaty – Wilno-miasto pod zarządem Hansa Hingsta i Wilno-wieś pod zarządem Horsta Wulffa. Powstała również Sauguma, czyli litewska policja bezpieczeństwa w służbie Rzeszy. Słyszałam, jak o tym rozmawiają, ale wiedzę uporządkowałam dopiero… po wojnie. Wtedy docierało do mnie tylko tyle, że moją ziemię zabrano. Na początku lat czterdziestych rozpoczęła się nacjonalizacja dóbr dworu, zainicjowana przez Zarząd Reformy Rolnej na podstawie uchwały Ministerstwa Rolnictwa Republiki Litewskiej. Ziemię postanowiono rozdać miejscowym chłopom bezrolnym lub małorolnym. I już! To było to! Miałam, co chciałam. Nie byłam odtąd panną dziedziczką. Mogłam przestać się zżymać na własne „pańskie” pochodzenie. Nie wiem, kim się stałam. Najpewniej nikim. W czterdziestym czwartym wszystko się skończyło. Coś się działo, ale ja jak zwykle uciekałam od rzeczywistości i śniłam. Chciałam, by ktoś mnie obudził, kiedy będzie już po wszystkim… Wiedziałam, że jakaś operacja „Ostra Brama”, że partyzantka, Armia Krajowa i powracający Sowieci, którym trzeba się porządnie postawić, bo inaczej wszystko przepadnie. Co z tego wyszło? Niemców wyparto, a do miasta wróciło NKWD. Terror trwał nadal, tyle że miał teraz starą-nową etykietkę. I zaczął zagrażać także nam, to znaczy mnie i Lenorze. Kiedy Niemcy opuszczali Rubiszki, przez moment naprawdę rozważałam, czy nie jechać z nimi. Ale wolne miejsce było tylko jedno. Mogłam więc jechać sama, bez Lenki. Nie potrafiłam jej porzucić. Poza tym oprócz esesmana-zalotnika nikt mi wyjazdu nie zaproponował. Nie wiem, czy zapomnieli, kim jest mój wuj, czy może liczyli na to, że sama nie upomnę się o pomoc. Albo też mieli zbyt wiele własnych zmartwień – Niemcy na wojnie radzili sobie przecież coraz gorzej. W każdym razie nie pojechałam. A NKWD długo nie kazało na siebie czekać. Kiedy przyszli, zabrali nas wszystkie – mnie, Lenorę i Halcię. Z Halcią do tej pory nie wiem, co się stało. Mam nadzieję, że wydarzył się jakiś cud i ją wypuścili. Z Leną również zostałam rozłączona w więzieniu i spotkałyśmy się ponownie dopiero po roku. W miejscu, do którego nigdy nie spodziewałyśmy się trafić. Daleko, najdalej… Chyba na końcu świata. W piekle, w którym tak chciałam się znaleźć. Ale zanim tam dotarłam, przeszłam przez kilka więzień, w tym przez moskiewskie Butyrki i wileńskie Łukiszki. Wreszcie skazano mnie za faszyzm i działanie na rzecz hitlerowskich Niemiec. Dostałam wyrok – dwadzieścia pięć lat katorgi w syberyjskim łagrze. Co ciekawe – podobne wyroki dostały inne

dziewczyny, z którymi siedziałam w więzieniu. Tyle że tamte były działaczkami AK. Nie wstydziły się tego, co robiły, narażały życie i działały w słusznej sprawie. Mogły się uważać za męczennice, oczekiwać po latach rehabilitacji. Śmiało podnosić głowy i mówić, że skazano je niesłusznie, że to zbrodnia w majestacie zbrodniczego prawa. A ja? Co ja miałam powiedzieć? Wstydziłam się, że jedziemy tym samym pociągiem. Że one trafiły tam, gdzie ja. Niemiecka dziwka. Sowiecki kapuś. *** Z podróży do Workuty pamiętam tylko pojedyncze kadry – te, które tak mocno wyryły się w mojej świadomości, że nic ich już chyba nie zatrze. Całe lata balansuję pomiędzy dwiema sprzecznościami. Próbuję zapomnieć o przeszłości, a jednocześnie wciąż pielęgnuję wspomnienia. Niepamięć byłaby wybawieniem. A nie o wybawienie mi przecież chodzi, lecz o karę. Na temat wywózek w głąb ZSRR napisano i powiedziano już wiele. Odmalowano dokładnie obraz bydlęcych wagonów, zatłoczonych i brudnych, do których ładowano tyle osób, że szybko zaczynało brakować tlenu. Żadnych okien, a w podłodze dziura służąca za toaletę… Pamiętam, jak prowadzili nas ulicami Wilna – uformowani w kolumnę, w milczeniu żegnaliśmy miasto. Gdzieniegdzie mignęła jakaś twarz w oknie, szeroko otwarte oczy, dłonie przy ustach. Pamiętam zeschnięty chleb w pociągu i zupę w beczce po nafcie. Pamiętam słowa jednego z sowieckich żołnierzy i jego zapewnienie, że do domu już nie wrócimy, bo oni nas tam wykończą. Pamiętam zimno. W pociągu szybko wszystko zaczęło zamarzać. I wreszcie pamiętam pierwszy widok Workuty. Śnieg – zbity, twardy jak skała, i szare niebo. Wtedy właśnie pomyślałam, że nigdy wcześniej nie widziałam prawdziwego śniegu. Nigdy nie przypisywałam mu cech żywiołu zdolnego zabijać. Później były baraki, w których zamieszkałyśmy z więźniarkami kryminalnymi, i nowe imiona. Nie byłam już Natalią Winiewicz, stałam się numerem. Numery były wszędzie. Miałyśmy je przyszyte do ubrania na plecach, na spodniach i czapce. Tak się do nas zwracano. Szybko zaczęłam na ten numer reagować. Z czasem sama myślałam o sobie jak o numerze – jak o jednym z wielu organizmów zredukowanych do odczuwania pierwotnych instynktów, odartym z tożsamości, myśli i emocji. Jeszcze później dostałam waciak, stębnowane spodnie, uszankę i czunie, które były na mnie za duże. I wreszcie kopalnia. Lampka górnicza, strome zejście. Coraz wyższa temperatura, ciemno, ślisko i mokro. Blaszana rynna, na którą narzuca się węgiel. Łopata. Ściana węgla, w której się wierci i podkłada proch. Wybuch. Ciemno, pył, gaz. Nie można oddychać, ale pracować – trzeba. Jakoś mi idzie. Blisko rok siedziałam w areszcie, ale nigdy nie byłam słabowita. Z początku drżą mi ręce, bo łopata z węglem ciężka. Wreszcie daję radę, ładuję, jest coraz łatwiej, choć zatyka mnie i jedyne, o czym myślę, to

jedzenie. Chcę jeść. Z głodu kręci mi się w głowie, ale ładuję. Łopata, za łopatą. Myślę o czarnym węglu, o tym, że właśnie widzę najczarniejszą czerń, nigdy takiej nie widziałam, jak wcześniej nie widziałam prawdziwego śniegu. W mojej głowie panuje chaos, ale przecież teraz nie mogę się poddać. Mam to, na co zasłużyłam. Zostałam ukarana za śmierć tamtych… I wtedy ją zauważam. Lenka nie może unieść łopaty. Schyla się, klęka, próbuje tę łopatę podeprzeć kolanem. Jak ma to zrobić? Jest kruchą laleczką, mam wrażenie, że zaraz się złamie. Podchodzi do niej jakiś mężczyzna. Wiem, że to recydywista, ale nie mam pojęcia, skąd ta wiedza. Nie podoba mi się jego wzrok. Coś mówi do Lenki, wyciąga rękę. A ja myślę tylko o tym, że ona nie może przyjąć jego pomocy, bo wtedy będzie koniec. Już się od niego nie uwolni. Tak słyszałam, tak mi mówiono w baraku – „Nie przyjmuj nic od kryminalnych, bo później oni mogą od ciebie zażądać wszystkiego”. Jeszcze nie przekonałam się, czy to prawda, nie miałam kiedy. Nie zastanawiam się. Z łopatą w dłoni przedzieram się w kierunku Lenki. Słyszę, jak mężczyzna mówi do niej: „Bądź moją żoną”. Bądź moją żoną… Nie rozumiem. Widzę wściekły wzrok brygadzistki, która zmierza w moją stronę. Ale wszystko mi jedno. Przyspieszam. Lenka mnie zauważa. Piszczy: „Mein Gott”. Rzucamy się sobie w ramiona. Lenka płacze, ale ja już płakać nie potrafię. Ściskamy się tak jeszcze chwilę. Później idziemy za to do karceru. *** Każdego dnia budziłam się z myślą o tym, dlaczego wywieziono mnie do Workuty, a nie skazano na śmierć. Przez trzy lata mieszkałam z Niemcami, a mój wuj był członkiem NSDAP. Powinni mnie za to od razu rozstrzelać. Nie byłam jedną z tych wileńskich dziewczyn, które uznano za faszystki i kontrrewolucjonistki, bo przynosiły partyzantom chleb, wodę i czystą bieliznę do lasu. Albo które przekazywały wiadomości i zmieniały bandaże. Były tu takie. Młode dziewczęta ze złotymi warkoczami, które z zapałem opowiadały, jak to chciały coś robić, dołożyć swoją cegiełkę do wielkiego dzieła ratowania ojczyzny. Co ciekawe – wiele z nich miało nadzieję, że niebawem wrócą do domów, bo przecież wojna się skończyła. A skoro się skończyła, to przecież nie mogą nas tu trzymać. Wyrok wyrokiem, ale po wojnie nie będzie już chyba łagrów, zsyłek i katorżniczej, niewolniczej pracy. Co najwyżej normalne więzienia… Niektóre naprawdę tak myślały. Nie docierało do nich, że w łagrach Workuty, na biegunie zimna, czas pokoju i czas wojny za wiele się od siebie nie różnią. Widziałam, jak z dnia na dzień umierał w tych dziewczynach entuzjazm. Gasły nie tylko z głodu, bólu, zmęczenia i zimna, ale i z tęsknoty. Nie mogły pisać do domów, nie wiedziały nic o losie swoich bliskich, o tym, co stało się z ich rodzinami po zakończeniu wojny, dokąd trafili, czy przeżyli, jak się czują. Nie mogły też

przekazać nikomu informacji o własnym położeniu. Niektóre po prostu się poddały. Inne walczyły, zawzięły się, by przetrwać i pokazać „im wszystkim”, że nie tak łatwo złamać Polkę. I rzeczywiście Polki nie dawały się łatwo złamać. Nie wiem, z czego to wynikało, ale była w nas siła, odwaga i ogromna wola życia. Dziewczyny z AK były też z siebie dumne, może nawet czuły się lepsze od innych i zawsze powtarzały, że gdyby cofnąć czas, postąpiłyby dokładnie tak samo. Ja… no cóż, pewnie też. Tyle że nie miałam z czego być dumna. Pytały mnie często o to, co robiłam podczas okupacji, ale nigdy nie odpowiadałam. Ciekawe, jak by zareagowały, gdybym wyjawiła, że fascynował mnie komunizm, zamordowałam sowieckiego żołnierza, doniosłam na własnego męża do NKWD, ukrywałam się jako niemowa u starej Polki patriotki, a później mieszkałam z Niemcami i od jednego przyjmowałam polne kwiaty. Kto by w to uwierzył? Z trudem przychodziło mi mówienie, że jestem więźniem politycznym. Nie czułam się więźniem politycznym, podobnie jak Lenka. Ona miała ku temu jeszcze mniej powodów. Ja ostatecznie mogłam kiedyś uchodzić za rewolucjonistkę, czytałam pisma socjalistów i trochę interesowałam się polityką. Ale Lenka? Została więźniem politycznym, bo źle wybrała sobie męża… Od tego zaczęły się jej nieszczęścia. Gdyby została w Berlinie, z pewnością również nie byłaby w pełni bezpieczna, ale przecież nie trafiłaby na Syberię. Biedna, mała Lenka. Nie miała siły pracować w kopalni. Szybko się o tym przekonałam i zaczęłam jej pomagać, ale wtedy obie nie wyrabiałyśmy normy i zmniejszano nam racje żywnościowe. Wykonywałam więc swoją robotę, a później dzieliłam się z nią jedzeniem. Ten plan również miał wady. Wkrótce opadłam z sił. Żeby pracować, trzeba jeść, a to, co dawano nam w łagrze, byłoby głodową porcją nawet dla człowieka niepracującego. Lenka również zdawała sobie z tego sprawę i pewnego dnia po prostu odmówiła przyjęcia poczęstunku. Pracowała na swoim zredukowanym przydziale i słabła w oczach. Najgorzej było, kiedy wychodziłyśmy z kopalni. Zawsze było tam bardzo ciepło i duszno, a z sufitu często kapała woda. Gdy stawałyśmy takie przemoczone na mrozie, wszystko w mig zamarzało. Trzęsłyśmy się z zimna, wszystkie, ale Lenką po prostu targało. Wiedziałam, że długo już nie wytrzyma. Dlatego namówiłam ją, by coś z tym zrobiła. Opierała się. Z pewnością się bała i czuła obrzydzenie na samą myśl, że mogłaby dopuścić się podobnego czynu. Musiałam ją przekonać. Wytłumaczyć, że inaczej umrze, nie da rady i ja bez niej również nie wytrzymam. A musiałam wytrzymać, to była moja pokuta, zasłużona kara, którą przyjęłam z zaskakującą pokorą. Cieszyłam się nawet. Myślałam, że jeśli przetrwam i kiedyś stąd wyjdę, będę wreszcie wolna. Zostanie mi odpuszczone. Może nawet zacznę na nowo, gdzieś daleko, najdalej, skromnie i w samotności. Machałam więc łopatą i czekałam, czy głód, wysiłek i zimno zabiją także mnie. Nie zabiły. Ale nie mogłam też wybrać łatwego chleba. To by była droga na skróty, pokuta straciłaby

na ważności. Lenka jednak mogła. Wreszcie uległa. Była wciąż bardzo piękna, jak figurka z porcelany. Głębokie cienie pod oczami, paradoksalnie, dodały jej jeszcze uroku, a głód wyostrzył rysy twarzy. Jeszcze chwila i stałaby się karykaturą samej siebie. Dlatego musiałam działać szybko. W miarę możliwości zasięgnęłam języka i dowiedziałam się jak najwięcej o recydywistach. Był tam taki jeden, Michaił. Błatniak. Zawsze cichy, milczący, zamyślony. Miał wyrok za morderstwo, ale chodziły słuchy, że zemścił się, zadając śmierć człowiekowi, który zabił jego żonę. Zamordowany był z kolei jakimś radnym czy wpływowym urzędnikiem… No i wiadomo – koło się zamknęło. Nie wiedziałam oczywiście, czy to cała prawda, ale w coś musiałam wierzyć. A kiedy patrzyłam na Michaiła, jakoś… nie wydawał mi się groźny. Może byłam szalona. Ale ostatecznie dobrze się stało, że zaryzykowałam. Dobrze dla Lenki, nie dla mnie. Musiałam ją jednak ratować. Michaił wysłuchał mnie z pobłażliwym uśmiechem. Kiedy skończyłam, pokręcił głową. Nie wierzyłam własnym oczom. Nie zgadzał się! Nie chciał Lenki, pięknej i delikatnej jak księżniczka! Ile takich kobiet widział w swoim życiu? A ile takich „miał”? Byliśmy w cholernym sowieckim łagrze, a on wybrzydzał. Po raz pierwszy chciało mi się wtedy płakać z bezsilności. Mój plan legł w gruzach. Obróciłam się na pięcie i chciałam odejść, ale on chwycił mnie za rękę. „Wolę ciebie” – powiedział i tym razem uśmiechnął się inaczej, nie tak kpiąco i bezczelnie. Nogi się pode mną ugięły. Mnie? Ja przecież nie mogłam… i nie chciałam! Przyszłam do niego, by ratować Lenkę. Ale Michaił nie dawał za wygraną. „Ja… nie potrzebuję” – wydukałam i wyrwałam dłoń z jego uścisku. „Daję sobie radę. A Lenora nie” – dodałam ciszej. Prowadziłam negocjacje z sowieckim kryminalistą w syberyjskim łagrze. Nie do wiary, prawda? Ale tam działy się inne, dużo bardziej kuriozalne rzeczy. Mężczyźni recydywiści dopuszczali się zbiorowych gwałtów przy braku jakiejkolwiek reakcji ze strony strażników, a nawet grali o kobiety w karty… To nie był normalny świat. Michaił spoważniał. Chwycił mnie za brodę i uniósł ją lekko. „Chodź ze mną teraz, a później przyprowadź Niemkę”. Co miałam robić? Zaufać mordercy? Sama byłam morderczynią, nie rozmawiałam z gorszym od siebie. Poszłam z nim. Ten jeden raz. A później Lenora została jego obozową żoną i od tej pory nie musiała już tak ciężko pracować. Osiągnęłam swój cel. Niestety – mnie również żyło się łatwiej. Dowiedziano się, że umiem szyć i zostałam przeniesiona do pracowni krawieckiej. Byłam okropnie zła. Na Michaiła. I na Lenkę. Bo niby skąd on wiedział, że kiedykolwiek miałam w ręku igłę? *** W czterdziestym ósmym roku oddzielono więźniów kryminalnych od politycznych. Politycznych – oczywiście jako bardziej niebezpiecznych –

umieszczono w obozach o zaostrzonym rygorze. Nie wiem, jak to się stało, że Lenkę wysłano tam ze mną, że znowu byłyśmy razem. Czy Michaił zdążył coś załatwić, zanim oddzielono kryminalnych od politycznych? Nie wiedziałam. Nie miałam nawet pojęcia, jak odbywało się to „załatwianie” i dlaczego niektórym się udawało, a innym nie. W każdym razie – skończyło się szycie, a zaczęła znowu prawdziwa katorga. Kiedy zmierzałyśmy do pracy, konwojent darł się, że jeśli któraś zrobi krok w lewo lub w prawo, to on będzie strzelał bez uprzedzenia. Na noc zamykano nas w baraku, w oknach były kraty, a budynki oplatały dwa rzędy drutu kolczastego. Miałyśmy ciągłe rewizje. Często zdarzało się, że któraś z dziewczyn robiła krok w lewo lub w prawo, bo już tego wszystkiego nie wytrzymywała… A konwojent nie rzucał słów na wiatr. Wreszcie przyszedł rok pięćdziesiąty trzeci i Stalin dokonał żywota. Ja czekałam, co się teraz wydarzy. I coś się faktycznie wydarzyło. Na początek więźniarkom zdjęto numery i znowu miałyśmy imiona. Dano nam również chleb, a rok później – pozwolono wysłać kartki do Polski przez moskiewski Czerwony Krzyż. Dziewczyny się cieszyły, myślały, co napisać, jak w kilku słowach zawrzeć najwięcej treści, ale tak, żeby nic nie było wyrażone wprost? Nie dało się tego zrobić. Pisały więc najczęściej tyle, że żyją. Była to już jakaś wieść dla rodziny, pozwalała mieć nadzieję na szczęśliwe zakończenie. Ja nie miałam do kogo napisać. Wtedy po raz pierwszy od ponad dziesięciu lat znowu poczułam zazdrość. Chciałam pluć jadem, zabrać im te kartki… Zabijała mnie myśl, że nie ma na świecie ani jednej takiej osoby, która z radością przeczytałaby słowo skreślone moją ręką. „Żyję”. Kogo to obchodziło? Lenka ponownie podupadła na zdrowiu. Na moją prośbę napisała do rodziców. Była Niemką, ale traktowano ją jak Polkę, bo przecież obywatelstwo miała po mężu. Długo czekała na odpowiedź. Wreszcie kartka przyszła. Trzymała ją w drżących dłoniach i raz po raz odczytywała od nowa kilka krótkich zdań. Okazało się, że to nie rodzice do niej napisali, lecz… Johann Silsterwitz, były mąż. Podał adres w Konstancji. Prosił, by przyjechała, jak tylko ją wypuszczą. Kiedykolwiek by to miało nastąpić. Lenka upuściła kartkę i zaczęła płakać. Płakała cały dzień, przy pracy i podczas posiłków, również w nocy. Następnego dnia obudziła się z zapuchniętymi oczami i potwornym bólem głowy. Jej również zazdrościłam. Mnie nigdy nikt tak nie kochał. A jednocześnie cieszyłam się, że Lenora ma szansę. I może teraz zobaczy światło w tunelu, dzięki któremu przetrwa. Wszystkie w Workucie wiedziałyśmy, że nie istniało nic gorszego niż utrata nadziei. W pięćdziesiątym trzecim zaczęły się strajki w całym Gułagu. Sowieci zachowywali się irracjonalnie. Najpierw pozwolili więźniom pisać do domu, później znowu zabronili, jedzenie nadal było marne, a praca – ciężka. Oczywiście w łagrach Workuty strajkowanie okazało się tragiczne w skutkach. Kilkadziesiąt

osób zabito, wiele rozwieziono po różnych obozach. A potem, w pięćdziesiątym piątym, mogliśmy znowu wysyłać listy. Mało tego, otrzymaliśmy przepustki na kilka godzin! Pozwolono nam odwiedzić wolne osiedle przy obozie, później także miasto. W Workucie mieszkało wielu Polaków – tych, którym nie pozwolono jeszcze na powrót do domu. Osiedlili się tam, pozakładali rodziny i… czekali. Wszyscy czekaliśmy na jakiś cud, dzięki czemu chyba w ogóle chciało nam się nadal żyć. W tym samym roku wydarzyło się coś jeszcze. Zaczęły się pierwsze zwolnienia – z obozu wypuszczano Niemców i tych, którzy współpracowali z Niemcami. Czyli… nas. Lenkę i mnie. Mogłyśmy wyjechać z Workuty. Wrócić do domu. Tyle że ja nie miałam już domu. *** Wydaje mi się, że dopiero później prawdziwie przeżywałam swój pobyt w syberyjskim łagrze. Wracały do mnie wspomnienia głodu i przeraźliwego zimna, ponadludzkiego wysiłku i wszechobecnej śmierci, kopalnianego zaduchu, rozżarzonych cegieł, które formowałam, zamarzniętego ubrania, wszy, dziurawego koca, szorstkiego i śmierdzącego ubrania, brudu i popiskujących szczurów. A wśród tych czarnych, ponurych obrazów trzy jasne punkty. Lenka, której udało się przeżyć. Zorza polarna – nigdy nie widziałam niczego piękniejszego. I jeszcze… Michaił. Chwila bliskości z sowieckim recydywistą. Zrozumiałam, że tylko on jeden na tym świecie naprawdę mnie chciał. Oczywiście nigdy go już nie spotkałam. Pojechałam z Lenorą do Konstancji. Poznałam jej męża Johanna, za którego ponownie wyszła. Zamieszkałam w sąsiedztwie, w małej kawalerce. Trochę szyłam, ale więcej sprzątałam. Moje poodmrażane na Syberii palce nie były już tak sprawne jak kiedyś. Nie potrafiłam też posługiwać się najnowocześniejszymi niemieckimi maszynami do szycia i nie miałam ochoty się uczyć. Na sprzątaniu udawało mi się coś zarobić, akurat tyle, żeby starczyło na rachunki i jedzenie. Wieczorami chodziłam nad Jezioro Bodeńskie. W lecie odbijało się w nim zachodzące słońce. Popołudniami na wody wypływali amatorzy żeglarstwa, a o świcie rybacy. Było pięknie. Kiedy patrzyłam na spokojną taflę wody, chwilami wydawało mi się nawet, że świat naprawdę jest dobry. Zaraz jednak przypominałam sobie, że za kręgiem polarnym też bywało pięknie. Że zorzę polarną oglądałam z potwornym bólem kręgosłupa i ściśniętym z głodu żołądkiem. Ale przecież na to zasłużyłam. Nigdy nie wróciłam do Wilna. Przez wiele lat nie pojechałam również do Polski. Dopiero kiedy moja córka… kiedy Eva wyszła za mąż za polskiego ekonomistę, wybrałam się do Warszawy. A później postanowiłam zamieszkać właśnie tutaj, w Sulistrowicach, u podnóża Ślęży. Mój mąż Johann często opowiadał mi, że jest taka miejscowość w Polsce, która przed wojną nazywała się

Gross Silsterwitz, i ponoć jacyś jego przodkowie mieli tam swoje majątki. Oczywiście nie wierzyłam w to ani przez moment. A później uznałam, że jednak całkiem zabawnie będzie w Gross Silsterwitz zamieszkać. Tak też zrobiłam. W pięćdziesiątym ósmym w Konstancji zmarła Lenka. Przy porodzie. Mówili, że jej organizm był zbyt słaby, by donosić ciążę. Serce nie wytrzymało. Była wyniszczona pracą w łagrze i nie powinna decydować się na dziecko. Poza tym miała już czterdzieści lat, a to ryzykowny wiek na ciążę, zwłaszcza po takich przejściach. Samo dziecko również nie czuło się najlepiej. Miało kłopoty z płucami i sporą niedokrwistość. Córeczka. Chciałam przy niej być. Zrobić to dla Lenki. Musiała bardzo pragnąć tego dziecka, skoro tak ryzykowała. Lekarze oczywiście nie chcieli mnie dopuścić do małej, choć prosiłam i błagałam. Wtedy z pomocą – i z wdzięcznością również – przyszedł Johann. Poprosił, bym za niego wyszła. Wydało mi się to całkiem niegłupie. Jako jego żona mogłam bez przeszkód zaopiekować się dzieckiem. Wypełniliśmy stosowne dokumenty i zmieniliśmy miejsce zamieszkania. Nikt nie wątpił w to, że byłam matką Evy. A ona – wbrew rokowaniom – przeżyła. Zabraliśmy ją do domu i stworzyliśmy rodzinę. Zgodną i dobrą, ale taką, w której nie było miłości. Ja nie potrafiłam już kochać nikogo, a Johann nie mógł zapomnieć o swojej pierwszej żonie. Zmarł, zanim nasza córka weszła w dorosłość. Szkoda. Na pewno straciłby dla niej głowę, bo Eva do złudzenia przypomina Lenkę.

2016 Sulistrowice X. Natasza wypowiedziała to zdanie bardzo cicho, ale Lena miała wrażenie, że odbiło się echem i wybrzmiało trzykrotnie. Wstała i oparła się o blat stołu. – Eva przypomina Lenkę? – powtórzyła. – Moja matka jest córką Lenory? A ja jestem jej wnuczką? Powiedz mi, że się przesłyszałam. Staruszka nie odpowiedziała, tylko uniosła głowę i spojrzała jej w oczy. I Lena już wiedziała, że to prawda. Nic jej z tą kobietą nie łączyło. Z Natashą Silsterwitz, Natalią Hordyńską, Natalią Winiewicz, czy kimkolwiek w swoim życiu była! – To dlatego nie znosisz mojego imienia – powiedziała jeszcze. – Lenka… Przypomina ci… – Kiedy twoja matka chciała dać ci na imię Milena, nie widziałam w tym niczego złego. Nie sądziłam, że właśnie tak zacznie to imię zdrabniać. – Nigdy jej nie powiedziałaś? – Nigdy nie pytała. – Oczywiście, nigdy nie pytała… A myślisz, że wszystkie dzieci pytają swoich rodziców o to, czy są adoptowane? – Nie rozumiesz. Ty też nie pytasz, czy jesteś adoptowana ani o nic podobnego. Ale widać wyraźnie, że coś cię jednak uwiera. A twojej matki nic nigdy nie uwierało. Była spokojna, pogodna i otwarta na świat. Nie chciała z nim walczyć ani go naprawiać. Taka sama była Lenka, tyle że ją do walki zmusiły okoliczności. I własna głupota, to też. Musiała przejść przez Workutę, żeby zrozumieć, gdzie od początku było jej miejsce. – Może po prostu nie miała żadnego innego miejsca, do którego mogłaby wrócić? – odbiła piłeczkę Lena. Wszystko się w niej gotowało. Kątem oka widziała, że Artur również wstał i chyba próbował się wtrącić. Jeszcze nie zamierzała mu na to pozwolić. – Wielu z nas nie miało – odrzekła spokojnie Natasza. – W każdym razie to koniec. Powinnaś się cieszyć. Nie jestem nawet twoją krewną. Nie musisz czuć się w obowiązku tu przyjeżdżać. A twoja prawdziwa babka była dużo lepsza ode mnie, słabsza, ale lepsza. Nigdy w życiu nie zrobiłaby tego, co zrobiłam ja. Naprawdę… kochałam ją. A wiesz, że w tym akurat nie jestem za dobra. – Przestań! – krzyknęła Lena, ale głos uwiązł jej w gardle. Oddychała szybko i nerwowo, czuła zawroty głowy i mdłości. Przecież to wszystko nie mogło być cholerną prawdą! Nie mogło! Były do siebie takie

podobne. Dwie złośliwe kobiety. Identyczne paskudne charaktery. Każdy to powtarzał. Co z tego, że wygląd inny? W końcu… mogła z fizjonomią wdać się w dziadka. Lena opadła na krzesło i wsunęła palce we włosy, które zaczęła szarpać. Nie tak miało być. Chodziło o to, by historia Natalii splotła się z historią Artura. On miał przecież wyjawić swoją tajemnicę, zaskoczyć wszystkich – ją zaskoczyć, starą, zgorzkniałą prawie-Niemkę! Nie była nią. Nie była prostą dziewczyną, którą Niemcy z okupowanej Warszawy wysłali na roboty do Reichu. Kłamała przez tyle lat. I po co? – Po co? – wychrypiała, zanim zdążyła się powstrzymać. – Po co to wszystko? Tyle kłamstw? Dlaczego nie powiedziałaś nam prawdy? – Mówię teraz. Lena zaśmiała się gorzko i pokręciła głową. Czuła, że ktoś łapie jej palce i wyplątuje z włosów. Delikatnie, ale pewnie. Ciągle je szarpała. To był Artur. Rozpoznała go po suchych i szorstkich dłoniach. Chciała się zapaść pod ziemię. – Milczałam, bo się wstydziłam. Bo ciągle czuję się winna – przyznała wreszcie Natasza. – Zabiłam ich przecież. Tadka, Julkę i dziewczyny… Tym razem to jej głos zadrżał i nic już nie powiedziała. Artur puścił palce Leny i wybiegł z kuchni. Uniosła głowę i zdezorientowana spojrzała na Wojtka. Biedny chłopak… Wplątał się w to wszystko przypadkiem, a teraz musiał słuchać o rodzinnych dramatach. I co go czekało w zamian? Nic. Może garść wspomnień, historia, którą będzie mógł przekazać dalej. I jeszcze namiastka przyjaźni. Coś się przecież między nim i Nataszą narodziło. Lubił ją, a ona również patrzyła na niego z sympatią. Musieli mieć ze sobą coś wspólnego. Czy to mu wystarczy? Na Lenę nie miał co liczyć. W tej historii nie było miejsca na romans. Bo przecież ten drugi chłopak… Właśnie – co? W tym wypadku również nie mogła chyba oczekiwać szczęśliwego zakończenia. Wszystko zależało… od niego. – Chciałbym wyjaśnić jedną rzecz, jeśli mogę. – Usłyszała głos Artura, który zdyszany wpadł z powrotem do kuchni. Czekała. Wojtek nie zareagował. Natasza wzruszyła ramionami i wskazała mu krzesło. Artur podszedł do stołu, zgarnął naczynia i wysypał na blat zdjęcia. Niektóre bardzo stare, z pewnością przedwojenne. Inne nowsze. I wreszcie całkiem nowe. Lenie zrobiło się zimno. A jednak. To już. Miała rację. – To… to jest… – szepnęła Natasza i chwyciła jedną z fotografii w dwa palce. Pobladła nagle tak bardzo, że wyglądała na bliską omdlenia. – Władysław Gross, mój dziadek – powiedział ostrożnie Artur. Chwycił kolejną fotografię. – A to… Natasza przycisnęła dłoń do ust. – Liliana Gross, moja babcia. – Liliana. Lilia… – Tak. Wcześniej nazywali się Tadeusz Winiewicz i Julia Majewska. Nie

zabiłaś ich.

1939 – 1942 Wilno – Moskwa – Kołyma Przeklęta Wyspa

Nie od razu tu trafił. Najpierw były więzienia, różne, do wyboru, do koloru. W Wilnie Łukiszki, w Moskwie Butyrki. I jeszcze jakieś, ale nie był w stanie wszystkich nazwać. Powinien się skupić i wytężyć pamięć, by opowiedzieć tę historię przyszłym pokoleniom, jeśli przeżyje. Jeśli. To było ważne słowo, na nim zaczynał się i kończył świat. Tadeusz każdego poranka i każdego wieczoru powtarzał sobie, co zrobi, jeśli przeżyje. Po pierwsze odnajdzie Julię, albo przynajmniej postara się dowiedzieć, gdzie umarła. Teraz już mógł o tym myśleć. Z początku wyobrażenia o śmierci Julii były ponad jego siły. Ona musiała żyć. Bez niej nic nie miało sensu. Ale później widział wokół siebie tak wielu umierających ludzi, że obraz sytuacji stał się jasny. Nikt nie zamierzał silić się na zbędne subtelności. Tamtym po drugiej stronie nie zależało na utrzymaniu więźniów przy życiu. Było im wszystko jedno, nie ten, to inny. W sowieckim systemie poszczególne elementy łatwo wymieniano na inne, nie stanowiło to żadnego problemu. Umrzeć można było z dnia na dzień, z minuty na minutę. W mgnieniu oka człowiek stawał się wspomnieniem. Tadeusz po raz pierwszy uświadomił sobie, że życie – proces bogaty i skomplikowany, prawdziwe arcydzieło Boga i natury – jest tak naprawdę najkruchszym zjawiskiem na świecie. Jesteś, nie ma cię, ale Ziemia obraca się nadal. Po tobie przyjdą przecież następni. W więzieniu jeden z chłopaków zmarł na dziwną chorobę. Wyszły mu krosty na twarzy, później skóra schodziła płatami, zanosił się kaszlem, wymiotował. Ktoś półżartem rzucił, że trąd. Niby głupia uwaga, ale wokół chłopaka zrobiło się jakby puściej. Brzydko też pachniał. Tadeusz bardzo mu współczuł i prosił o lekarza. Wreszcie chłopaka zabrano na badania. Nie wrócił. Tadek przyznawał to później wielokrotnie – bał się, że i jego coś takiego spotka. Ale tragedii, które mogły spaść na człowieka, było więcej. W Butyrkach wielu popadało również w obłęd. Zazwyczaj wtedy, kiedy docierało do nich, że już się z tej matni nie wydostaną. Tadeusz również miewał gorsze momenty, a najfatalniejsze okazało się zobojętnienie. Pewnej nocy obudził się zlany potem, bo śnił mu się pogrzeb Julki na warszawskich Powązkach. Przyszli wszyscy jego przyjaciele ze stolicy, przedwojenne gwiazdy kabaretów i teatrów, muzycy, malarze… Julia miała na sobie granatową sukienkę od Balenciagi. Tę samą, którą wykradła z szafy Natalii i włożyła nocą w Rubiszkach. Tę samą, którą miała na sobie, kiedy kochali się na kanapie w salonie jego żony. Po raz pierwszy zdradził wtedy Natalię. Oczywiście

fizycznie. Długo się przed tym powstrzymywali, ale własnej wyobraźni Tadek nie mógł okiełznać. Myślał o Julii cały czas. Nawet wtedy, kiedy zasypiał u boku żony. Kochał ją od dawna, miał wrażenie, że od zawsze. Doskonale się rozumieli, dzielili pasje i chcieli tego samego – dobrego życia, wypełnionego sztuką, przyjaciółmi, podróżami, niekończącymi się rozmowami, czytaniem książek do rana, tańcem, słuchaniem muzyki, piciem dobrej kawy i wybornego wina. Życiem, z którego można by czerpać garściami. Nie każdy musiał naprawiać świat, angażować się społecznie, działać dobroczynnie, politykować, krytykować rządy i iść na wojnę. Tadka nie interesowała wojaczka. Nie chciał zostać bohaterem. Wolałby pójść z Julią do kina na najnowszy film z Eugeniuszem Bodo… Ale we śnie Julia miała na sobie granatową sukienkę Natalii, a pogrzeb był w tym samym miejscu, gdzie w rzeczywistości pochowano jej męża. Oczywiście – zrobili coś złego. Dopuścili się zdrady. Po raz drugi zgubiła ich miłość. Tadek obudził się zlany potem, ale zaraz pomyślał, że sen mógł mieć wiele wspólnego z jawą. Skoro ludzie umierali tutaj, musieli umierać też tam, gdzie znalazła się Julka. Zwłaszcza że ona nie była silna. Nie mogła dać sobie rady w takim więzieniu, a jeśli została deportowana… Jak zniesie syberyjskie zimno? Wiele o nim słyszał. Za wiele. Wolałby nie słyszeć nic. Przesłuchiwali go wielokrotnie. Pytali o muzykę, o szkoły, znajomość języków obcych, przyjaźnie. O podróże także. Krzywili się, kiedy mówił o wizytach w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji i Stanach Zjednoczonych. Chcieli wiedzieć, z kim się tam spotykał, czy przenosił jakieś informacje i uczestniczył w spotkaniach o charakterze politycznym. Czy brał udział w zamieszkach. Czy znał kogoś wśród niemieckich oficjeli. Czy korespondował z… Winstonem Churchillem lub widział się z nim, kiedy przebywał w Anglii…! To było absurdalne. Odpowiadał, że wszystkie kraje odwiedzał albo w celach turystycznych, albo zawodowych – czyli grał tam koncerty. Czy po koncertach uczestniczył w tajnych spotkaniach? Tu już się naprawdę zdenerwował. Oświadczył, że w żadnych tajnych spotkaniach nie uczestniczył, bo nie było takiej potrzeby. Wszystko działo się jawnie, nikt nikogo jeszcze wtedy nie gnębił. Oczywiście nie była to do końca prawda. Istniały rozmaite tajne ugrupowania, zwłaszcza w nazistowskich Niemczech, ale Tadek w ogóle się nimi nie interesował. Za bezczelność enkawudzista zdzielił go metalową pałką. W ucho. Mocno. Od razu wiedział, że to się źle skończy. Ból rozsadził mu czaszkę, ale ucho… Tadek przyłożył do niego dłoń, odsunął ją i przyłożył na powrót. Myślał, że to chwilowe i wkrótce minie, ale był w błędzie. Na lewe ucho nigdy już nie słyszał dobrze. On, muzyk. Zasłonił głowę rękoma, kiedy enkawudzista wrzasnął, że jest szpiegiem. „Czyim niby?” – spytał po cichu. Za to oberwał znowu, tym razem w żebra. Ale i tak najgorsze było przed nim. Dostał polecenie, by wyciągnąć ręce przed siebie i położyć je na blacie stołu. Zacisnął zęby. Nie mógł ścierpieć myśli, że dwaj kaci

rodem ze średniowiecza mogliby go złamać. Zrobił, co kazali. I metalowa pałka spadła na jego palce. Raz, drugi, trzeci… milion chyba razy. Wył z bólu, ale nic nie powiedział. Z rozpaczą patrzył, jak jego palce wiotczeją i krwawią. Kiedy było po wszystkim, nie mógł nimi ruszać. Nie potrafił nawet wstać z krzesła. Wzięli go pod łokcie i zawlekli do jakiegoś medyka, który obwiązał mu dłonie bandażem, a później zaciągnęli do celi. Długo miał kłopoty z wykonywaniem podstawowych czynności. Jedzenie łapał ustami, dopóki nie ulitował się nad nim jeden współwięzień, który zaczął go karmić. Gorzej było z załatwianiem potrzeb fizjologicznych. W tym wypadku nie mógł przecież nikogo prosić o pomoc. Wtedy jeszcze nie dotarł do etapu, na którym wstyd i upokorzenie stały się jedynie pustymi hasłami, a człowiek zamieniał się w zwierzę. Choć zdarzyło się, że tego samego dnia, kiedy został skatowany, chłopcy pomogli mu umyć twarz. Bandaże szybko nasiąkały krwią, a Tadek myślał, że już po wszystkim. Wda się zakażenie i mu te palce obetną. Albo po prostu – umrze. Na jedno wychodziło. Jakimś cudem jednak zakażenie się nie wdało, a kości się zrosły. Oczywiście źle. Tadek nie potrafił na nie patrzeć, miał wrażenie, że pęknie mu serce na widok tych powykręcanych żałosnych kikutów. Jego narzędzie pracy… Źródło satysfakcji i radości. Teraz był nikim. Nie mógł grać. Nic nie był wart. Umarłby pewnie z żalu i zgryzoty, gdyby nie jeden jedyny list, który pozwolono mu odebrać w Butyrkach. A może to było już inne więzienie? Nie dałby głowy. Grunt, że pisała Julia… Informowała, że trafiła do Liniejewki w Kazachstanie, pracuje w kołchozie, jest żywa i zdrowa. Tylko tyle. Co więcej mogła napisać? Co naprawdę czuła i przeżywała? Tych kilka słów… to było za mało! Ale w Tadka i tak wstąpiła nadzieja. Wiedział, że Julia żyje, jeszcze żyje, a więc wciąż mieli szansę. Na co? Nie precyzował. Żyła. Wtedy właśnie, po blisko dwóch latach więzienia, prawie się uśmiechnął. Następnego dnia usłyszał wyrok. „Szpieg”. Nocą wywieziono go wraz z wieloma innymi więźniami na Kołymę. Łagiernicy nazywali ją Przeklętą Wyspą. *** Tadek nigdy tak naprawdę nie kochał Natalii Hordyńskiej. Zrozumiał to jeszcze na Wileńszczyźnie, w Rubiszkach. Jeszcze na Wileńszczyźnie, ale już po ślubie… Skrzywdził ją, oczywiście. Był dorosłym i doświadczonym mężczyzną, a ona wciąż dzieckiem, któremu wydawało się, że posiadła wszelką wiedzę o świecie. Pozowała na wielką socjalistkę, wymądrzała się na temat „państwa” i „burżuazji”, którzy „ciemiężyli lud”, ale nie miała pojęcia, co te hasła znaczą. Niekiedy zdarzało jej się mówić całkiem mądrze, to fakt. On również uważał, że coś trzeba zmienić, bo świat dwudziestego wieku nie może funkcjonować wedle zasad z ubiegłego stulecia. Nie upierał się przy zachowaniu społecznych podziałów

i hołdowaniu konwenansom. Uważał, że każdy człowiek powinien być wolny i mieć swobodę działania, dostęp do edukacji, możliwość podjęcia godziwej pracy i szansę na towarzyski awans niezależnie od pochodzenia. Fascynował go model amerykański. Grał kilka koncertów w Nowym Jorku, Bostonie i Los Angeles i naprawdę zachwycił się tym, że za oceanem mit „od pucybuta do milionera” wcale nie jest mitem. Z pewnością nie widział i nie wiedział wszystkiego, ale mógł podać co najmniej kilka nazwisk osób, które zaczynały od zera i dorobiły się wielkich fortun. Choćby taki Rudolf Valentino. Skromny tancerz z Włoch, który w Stanach imał się różnych zajęć, by zarobić na chleb, stał się z dnia na dzień wielką gwiazdą kina. Przykładów było znacznie więcej. Tak, model amerykański bardzo się Tadkowi podobał. Kiedy wydarzyła się ta okropna historia z mężem Julii, który popełnił samobójstwo podczas jego koncertu, myślał nawet poważnie o wyjeździe na stałe do Nowego Jorku. Miał tam przyjaciół, był dość znany, z pewnością szybko dostałby jakąś zawodową propozycję. Zrezygnował jednak ze względu na Julię. Załamała się. Miała wyrzuty sumienia. Ludzie ją zaszczuli. A przecież już dawno prosił, błagał wręcz, by się rozwiodła. Nie żyli w średniowieczu, ludzie rozwodzili się nieustannie, zwłaszcza w środowiskach artystycznych. Julia miała opory, a jednocześnie nie potrafiła ostatecznie z nim zerwać. Kochali się. To była miłość od pierwszego wejrzenia, gwałtowna, namiętna i silna, zupełnie jak w książkach i filmach. Pewnego wieczoru, po koncercie, Tadeusz udał się na ciasteczko do Ziemiańskiej. Przepadał za słodyczami, a po długim graniu i spadku adrenaliny, towarzyszącej zawsze występom publicznym, drastycznie obniżył mu się poziom cukru we krwi. Właśnie tam, w Ziemiańskiej, zobaczył Julię, która w towarzystwie męża i kilkorga znajomych piła herbatę. Wydawała się nieludzko znudzona. Unosiła filiżankę jak automat, uśmiechała się grzecznie, kiwała głową, odpowiadała, kiedy ją o coś pytano, po czym znowu wbijała wzrok w okno i obserwowała świat za szybą. A Tadeusz obserwował ją. Była piękna jak z obrazu. W jej płomiennych włosach odbijały się światła lamp, a w oczach… sam nie wiedział, co tam zobaczył. Jakąś dziwną melancholię, może smutek, ale też błysk rozbawienia. Zaśmiał się w duchu. Pewnie mu się zdawało. Wyobraził sobie to wszystko, dopisał już całą historię tej rudowłosej piękności, której przecież w ogóle nie znał. Ale znał jej męża. Zdzisław Majewski był uznanym profesorem historii sztuki i kolekcjonerem dzieł malarskich, a do tego pochodził z utytułowanej, bogatej rodziny, która wywodziła się z najstarszej polskiej arystokracji. Rzeczywiście – coś tam plotkowano w towarzystwie, że pojął za żonę córkę jakiegoś malarza, ale Tadek zupełnie się takimi sprawami nie interesował. Wtedy jednak, w Ziemiańskiej, sytuacja uległa diametralnej zmianie. Bo to właśnie ona była

„córką jakiegoś malarza”. Nie potrafił oderwać od niej wzroku. Przyciągała go jak magnes. I wreszcie… również na niego spojrzała. W tej właśnie chwili profesor Majewski poprosił kelnera, by podał rachunek. Machnął ręką, obrócił głowę, poderwał się i zawołał: „Winiewicz, mój przyjacielu!”. Tadeusz się skrzywił. „Przyjacielu”? Zawsze tak się do niego zwracał, choć przecież widywali się co kilka miesięcy i rozmawiali wyłącznie na neutralne tematy, głównie o sztuce. Dotąd to określenie w ogóle mu nie przeszkadzało, ale teraz…? Teraz było jakoś inaczej. W oczach rudowłosej piękności odmalowało się zdziwienie. Tadeusz wstał i podszedł do towarzystwa. Kolana mu dziwnie drżały. „To mój przyjaciel Tadeusz Winiewicz, wybitny pianista”. „Pan jeszcze nie miał okazji poznać mojej żony – Julia Majewska, z domu Gross. Może pan zna nazwisko? Jej ojciec to znakomity malarz. Wprost genialny! Byliśmy w podróży poślubnej we Francji, stąd nasza długa nieobecność w Warszawie. Co słychać, mój drogi Tadku?”. Majewski wyrzucał z siebie słowa, radośnie się przy tym uśmiechając. Musiał być zadowolony z wyboru żony, nawet jeśli niektórzy uważali jego małżeństwo za mezalians. Tadeusz coś wprawdzie odpowiedział, ale język okropnie mu się plątał. Zerknął na Julię, a ta błysnęła ząbkami w lekko ironicznym uśmiechu. Jeszcze się nie odezwała, a on już cały był jej. Później sprawy przybrały jeszcze fatalniejszy obrót. Julia okazała się nie tylko piękna, ale też bardzo inteligentna i wrażliwa. Wychowała się w artystycznej rodzinie i była niezwykle wyczulona na sztukę. Znała się na malarstwie i rzeźbie, pięknie grała na skrzypcach. Imponowała mu. Nigdy wcześniej nie poznał takiej kobiety. Ich romans trwał dwa lata. Zaczęło się niewinnie, od ukradkowych pocałunków i nieśmiałego dotyku. Później odważyli się spotkać nocą, w mieszkaniu Tadka. Ryzykowali oboje, ale rzecz jasna więcej miała do stracenia Julia. Dlatego Tadeusz wynajął wkrótce niewielkie lokum w innej części miasta, gdzie chodzili razem, przebrani i w kapeluszach mocno naciągniętych na czoła. To było śmieszne, głupie, niebezpieczne, ale i fascynujące. Do czasu. Szybko zrozumieli, że takie kradzione chwile, przecinki w prawdziwym życiu, już im nie wystarczają. Tadeusz nie potrafił ścierpieć myśli, że Julia wraca do tamtego – swojego prawowitego męża. Ona zaś coraz częściej wymawiała się w domu bólem głowy i szła na noc do swojej sypialni. Sytuacja stała się wreszcie prawdziwym utrapieniem dla obojga, więc się… rozstali. Na kilka miesięcy. Starali się nie widywać w ogóle, omijać z daleka, nie patrzeć w swoją stronę, jeśli akurat, zupełnie przypadkiem, przyszło im dzielić tę samą przestrzeń. Ale kiedy Tadeusz usłyszał, że profesor Majewski wyjechał do Wiednia, by obejrzeć tam obrazy jakiegoś miejscowego malarza, i zamierzał wrócić dopiero po trzech tygodniach, postanowił zaryzykować. Odwiedził swoją ukochaną w domu. Został do późna. Julia poleciła służącej, by położyła się spać,

a Tadek udał, że wychodzi. Ale tak naprawdę nie wyszedł. Wymknął się dopiero nocą, po tym, jak spędzili razem kilka upojnych chwil w sypialni na piętrze. Następnego dnia rano Julia dała służącej i kucharce wolne. Tłumaczyła, że może przeniesie się na trochę do rodziców, do Lwowa, bo nie chce siedzieć sama w pustym domu… Odtąd spotykali się codziennie. Tadek wymykał się od niej każdej nocy, po cichu, jak złodziej, którym przecież był. Wracał do pięknego, ale pustego mieszkania i siadał do fortepianu. Nie grał naprawdę, nie chciał przecież budzić sąsiadów. Ale patrzył na klawisze i oczyma wyobraźni widział, jak jego palce wystukują dźwięki Sonaty C-dur Mozarta, bo był to ulubiony utwór Julii. Kochał ją do szaleństwa. Musiał coś zrobić, żeby nie popaść w obłęd. Kolejnego wieczoru próbował jej to wytłumaczyć – prosił i błagał, by rozwiodła się z mężem, przekonywał, że zaczną nowe, lepsze życie, wyjadą, będą robić tylko to, na co od zawsze mieli ochotę. I ona się zgodziła! W przypływie bezgranicznej radości Tadek rzucił się na Julię i zaczął ją całować. Położył na kanapie, rozpiął sukienkę, rozpuścił włosy, które płomienną kaskadą rozsypały się na ramiona, zrzucił własną marynarkę i… wtedy właśnie zauważył Majewskiego. Nawet nie usłyszeli, kiedy wszedł. Mąż Julii nic nie powiedział. Ominął ich i udał się na górę. Mówiła potem, że w ogóle nie chciał z nią rozmawiać. Przez kilka następnych tygodni witali się i żegnali milczeniem, a później Majewski się zastrzelił. Załamana Julia wyjechała do Szwajcarii, gdzie mieszkanie załatwił jej przyjaciel Tadka. Miała tam odpocząć, przemyśleć sobie wszystko… Kiedy się żegnali, wręczyła mu piersiówkę, piękną i wykonaną na zamówienie u znanego warszawskiego mistrza. Powiedziała, że nigdy już nie wróci. Wróciła jednak i tym razem role się odwróciły. Tadek miał żonę. Małą Natalkę z Rubiszek, która spędziła do swojego domu krawcowe, ślusarzy i stolarzy i myślała, że w ten sposób naprawia świat. Była lekkomyślna. Owszem, uczyła się prawa, ekonomii, miała głowę na karku i potrafiła logicznie myśleć. Ale jej działalność? Cóż, miała raczej charakter romantyczny. Nie patrzyła w przyszłość. Nie zastanawiała się, dokąd ją to zaprowadzi. Kto wie – może i robiła coś ważniejszego i lepszego niż Tadeusz? Ale miała na ten temat zbyt wielkie i nieco zafałszowane wyobrażenie. Z nią wszystko było inne. Natalia wydawała się do bólu pragmatyczna. Nie lubiła rozmawiać o rzeczach „nieistotnych”, do których zaliczała też sztukę. Skupiała się na pracy i na tym, co pożyteczne i potrzebne ludziom. Była dobra, chciała robić ważne rzeczy. Miała w sobie tę niezwykłą energię i pęd do działania. Nie lubiła spać, nie lubiła nawet jeść – w sensie smakowania potraw. Nie lubiła też odpoczywać i oddawać się rozrywkom. Mówiła, że odpoczywa, kiedy chodzi. I faktycznie – po pracy znikała z domu i wiecznie gdzieś się włóczyła. Nie potrafiła usiedzieć w miejscu. Zdobywała się na to tylko wtedy, kiedy on grał na fortepianie. Cieszył się. Myślał, że czymś jej wreszcie

zaimponował, ale to było tylko na chwilę. Później Tadek grywał na fortepianie, a w tle dziewczyny szyły fatałaszki i przerzucały się ploteczkami. Dziwnie się z tym czuł. Pojawienie się Julii w Wilnie akurat w takim czasie, kiedy na dobre zaczęła się wojna i Polskę zaatakowano z dwóch stron, było prawie symboliczne. Wszystko się zawaliło. Świat w znanym ludziom kształcie, reguły postępowania, społeczne role, pojęcia dobra i zła. Także mocne postanowienie Tadka, by odtąd stać się porządnym człowiekiem, który zachowuje się zawsze w zgodzie z moralnym kodeksem. A tyle sobie obiecał po jej odejściu! Oboje skrzywdzili porządnego człowieka i przywiedli go do samobójstwa. Może nie był idealnym mężem dla Julii, może go nie kochała i poślubiła z rozsądku, ale ostatecznie nie traktował jej źle. Był dobry i opiekuńczy, starał się. A ona tak mu się odwdzięczyła. Czy miała prawo się zapomnieć? Dać się porwać uczuciu – silnemu, nieokiełznanemu i tak naprawdę pierwszemu? Nigdy wcześniej nikogo nie kochała. Powtarzała mu to wielokrotnie. Kiedy zobaczył Julkę ponownie w Wilnie, przestraszoną, złamaną i zrozpaczoną, nie mógł jej zostawić. To nie było dla niej, ta cała wojna, okupacja, głód i brak własnego dachu nad głową. Widział, jak z każdym dniem cierpiała coraz bardziej, jak nie potrafiła się odnaleźć w Rubiszkach, wśród reguł wyznaczonych przez Natalię. Jak tęskniła za odrobiną kultury i sztuki. Dlatego z nią rozmawiał. Dużo i często. O muzyce, o ich ulubionych malarzach, o książkach. Dlatego ponownie nawiązał kontakt z Emmą Altberg, u której później spotykali się wieczorami. Rozmowy o sztuce i książkach stanowiły dla nich namiastkę wolności, ucieczkę od koszmaru, z którego nie można było się na dobre przebudzić. Czuł wstyd na myśl, że tak mało go obeszła wywózka rodziców. Od dawna nie utrzymywał z nimi zbyt ciepłych relacji i współczuł im tak, jak współczuł innym, których spotkał podobny los. To była jakaś dziwna znieczulica, zobojętnienie na wszystko poza Julią. Chciał z nią uciec. Zabrać ją najdalej jak się dało. Zacząć od zera. Marzył o tym, odkąd zobaczyli się ponownie. Niestety – powtórzyli ten sam błąd. Znowu kogoś skrzywdzili. Natalia musiała ich widzieć, inaczej nigdy by czegoś takiego nie zrobiła. Znał ją już trochę. To była twarda dziewczyna, wiele potrafiła znieść. Wiedział też, że bardzo go kochała. A stara prawda głosi, że od miłości do nienawiści droga niedaleka… Wciąż pamiętał twarz tego enkawudzisty, który go aresztował. Śmiał się szyderczo i powtarzał: „Wasza żona. Trzeba było uważać, z kim się żenił”. To chyba najbardziej Tadeusza załamało. Że właśnie Natalia doniosła. Że poczuła się aż tak bardzo skrzywdzona. Że się nie zawahała. Co trzeba mieć w sercu, by dopuścić się takiego czynu? *** Na Kołymie wszystkie te wspomnienia wydawały się odległym snem.

Zwłaszcza obrazy Warszawy, placu Zamkowego, kawiarni Ziemiańskiej, sal koncertowych i pięknych salonów, w których dyskutowano na ważne i nieważne tematy, z każdym dniem zamazywały się w jego pamięci coraz bardziej. Nie mówiąc już o podróżach do Francji, Austrii, Niemiec, Anglii i za ocean. Kiedy w drżących ze zmęczenia dłoniach usiłował utrzymać siekierę, nie wiedział już, czy naprawdę widział Statuę Wolności. Czy oglądał na własne oczy wieżę Eiffla, katedrę Notre Dame i Muzeum d’Orsay? Czy kiedykolwiek patrzył na Big Bena, Parlament i pałac Buckingham? Podziwiał Hofburg? Czy to było rzeczywiste? Czy nadal znajdowało się gdzieś daleko, najdalej, w innym świecie? Bo przecież ten prawdziwy świat był na Kołymie. Życie zredukowane do uczucia przeraźliwego zimna, głodu i zmęczenia. Tadek w najgorszych koszmarach nie wyśniłby takiego zimna. Nie uwierzyłby, gdyby ktoś mu powiedział, że coś takiego można znieść. Że człowiek jest w stanie na coś takiego skazać człowieka. Że można przeżyć, kiedy nic życiu nie sprzyja. Na zesłaniu wszystko z początku zdawało się niewykonalne. Już samo oddychanie sprawiało kłopot. Lodowate powietrze nie chciało dotrzeć do płuc, cofało się jak wymioty, a wokół klatki piersiowej zaciskała się niewidzialna obręcz. Tadeusz w panice oddychał krótkimi nerwowymi haustami i szybko zakręciło mu się w głowie. Dopiero później poinstruowano go, że ma to robić powoli, przyzwyczajać się do temperatury i w końcu odetchnie pełnią piersią. Ostatnie zapewnienie było nieco przesadzone, ale rada okazała się dobra. Niewykonalne wydawało się też ścięcie drzewa, którego pień miał średnicę… sam nie wiedział jaką. Nigdy w życiu nie widział takich drzew. Kiedy wziął zamach i chciał wbić ostrze w pień, brzęknęło tylko i ześlizgnęło się po zamarzniętej korze. Niemożliwa była też praca, jeśli się nie jadło. Bo przecież jedzeniem nie sposób nazwać tego, co tam otrzymywali. Woda udająca zupę, kawałek czerstwego chleba, naparstek oleju. W aresztach też nie karmili więźniów zbyt dobrze, ale tam przynajmniej nie kazano im iść do lasu. Niemożliwe wydawało się wreszcie poruszanie się w śniegu, pod którym nie było widać ziemi, nawet jeśli wykopało się głęboki tunel. Tadeusz myślał czasami, że na Syberii ziemi nie ma. I wszystko jest ze śniegu. Oczywiście wiał też lodowaty wiatr zwany purgą, który wkłuwał się w twarz i oczy milionem ostrych igieł. Jak okiem sięgnąć – biała pustynia. Właściwie nie musieli ich pilnować. Dokąd mieli uciec? Nie potrafił później wytłumaczyć nikomu, na czym polega takie zimno. Zimno, przed którym nie ma żadnej ochrony. Już po kilku dniach dłonie Tadeusza, o źle zrośniętych i powyginanych palcach, zaczęły sinieć. Ciekła z nich ropa. Szybko się zorientował, że wielu współwięźniów dzieliło jego los. I nie koniec na tym. Uświadomił sobie, że czekały go również odmrożenia nóg, a nawet twarzy. Był tam jeden taki, który prawie nie miał nosa i skóry na policzkach. Mówił, że kiedyś na zbyt długo zasłonił sobie twarz jakimiś szmatami. Materiał przymarzł,

a później odszedł razem ze skórą. Tadek ratował się… muzyką. To był sposób zapożyczony od Henryka Popławskiego, pisarza ze Lwowa, którego poznał w łagrze. Można powiedzieć, że się nawet zaprzyjaźnili. Henio ze śmiechem opowiadał, jak to pisał powieści przygodowe i sensacyjne, choć sam nigdy nie przeżył niczego ekscytującego. Kiedy wybuchła wojna, od razu się zaciągnął. Wreszcie nadarzyła się okazja, by zdobyć jakieś doświadczenia. Wojenka wcale nie kojarzyła mu się źle. Mundur, zdjęcie ukochanej w kieszeni, łyk gorzałki na rozgrzewkę, marsz przez lasy i „bicie” wroga ku chwale ojczyzny. Tyle tematów do przyszłych powieści! Henio wszystko sobie zawczasu zaplanował i wciąż myślał o tym, co napisze, kiedy nastanie pokój i wróci do domu. Bo oczywiste było, że wróci. Dopiero gdy przestał myśleć o wojnie i zaczął naprawdę jej doświadczać, przekonał się, jak fałszywe i naiwne okazały się wszystkie te wyobrażenia. Już nie chciał pisać powieści. Chciał tylko nie dostać kulki, nie nadepnąć na minę… A później trafił do łagru i marzył jedynie o tym, by ostrze cholernej siekiery jak najszybciej wbiło się w zamarznięty pień. I żeby palce się nie odmroziły. Bez rąk nie można było pracować, a bez pracy nie dostawało się jedzenia. Wymyślił więc sposób. Pisał. Doskonale pamiętał układ klawiszy na swojej dawnej maszynie do pisania i poruszał palcami tak, jak gdyby wystukiwał kolejne litery. Litery układały się w słowa, słowa w zdania, zdania w całe akapity. I powstawała historia. Ich historia. Henryk spisał ją później w Paryżu i przysłał Tadkowi do Brighton. Nawiązali ponowny kontakt tuż po wojnie. To właśnie Henio pomógł mu ocalić dłonie, przynajmniej na jakiś czas. Tadek wziął przykład z kolegi i zaczął… grać. On również dobrze pamiętał czarno-białą klawiaturę. Grał mazurki, polonezy, walczyki, melodie Warsa z przedwojennych komedii, ale najbardziej odpowiadało mu tempo Sonaty C-dur Mozarta. Ten utwór zresztą lubił najbardziej. Dawniej przekładało się to za każdym razem na wykonanie, w które wkładał całe serce. Starał się nie myśleć o Natalii i jej reakcji, kiedy po raz pierwszy zagrał go dla niej. Chyba właśnie wtedy to się stało. Zakochała się w nim. Uwiódł ją, choć nie powinien. Zabawił się dziewczyną i poślubił na przekór sobie i swoim uczuciom, które od dawna i na zawsze należały do innej. Ale na Kołymie na wspomnienia o Natalii i pielęgnowanie gniewu szkoda było czasu i energii. Liczyła się każda sekunda. Wolał więc wyobrażać sobie, że gra dla Julki. Że ona słucha go z bijącym sercem, prostuje się, zastyga w bezruchu, wstrzymuje oddech, jest zachwycona ponad wszelkie wyobrażenie… Tak, kiedy w łagrowych łachach wlókł się do lasu, by katorżniczą pracą kupić sobie kolejny dzień życia, poruszał palcami i grał Sonatę C-dur dla Julii. To był jedyny moment, w którym naprawdę czuł się człowiekiem. Na resztę dnia zamieniał się w zwierzę. Głodne, brudne i cuchnące, zaszczute przez inne, silniejsze zwierzęta. Henryk był od niego bardziej zaprawiony, choć wcale nie sprawiał takiego wrażenia. Niski,

drobny, szczupły, zdawał się słaby i niezdolny do ciężkiej pracy. Ale Tadek bardzo szybko się przekonał, że na Kołymie właśnie niscy i drobni żyli dłużej. Jedzenia dostawali tyle samo, co wysocy i mocno zbudowani, którzy mieli większe zapotrzebowanie na kalorie, a i często gonieni byli do bardziej wyczerpującej pracy. Tadek kilka razy spuchł z głodu tak, że nie widział własnych stóp. Henio oddał mu wtedy swój chleb. Choć sam nie miał przecież za wiele. Kiedy później myślał o przeszłości i wspominał koszmar na Kołymie, za każdym razem nabierał coraz silniejszego przekonania, że przetrwał dzięki przyjaźni z Henrykiem Popławskim, Sonacie C-dur i miłości do Julii. Codziennie zastanawiał się, gdzie ona jest i czy jeszcze żyje. Jeden jedyny list, który dostał podczas pobytu – chyba – w Butyrkach, dodał mu otuchy, ale przyszedł dawno temu. Wszystko mogło się zmienić. Czy Julia nadal przebywała w Liniejewce? Czy też cierpiała głód? Czy pracowała? Czy umarła z głodu i wysiłku, jak tysiące innych ludzi? Czy pamiętała o Sonacie C-dur i rozmowach o malarstwie Moneta w salonie Emmy Altberg? Emma uznała, że Julia jest delikatna i piękna jak kwiat. I że drugie imię lepiej do niej pasuje niż pierwsze. Liliana. Lilia. Lilka. Miała rację. Tadek uśmiechał się do swoich wspomnień – tylko wtedy naprawdę się uśmiechał i czuł, że wciąż żyje. Zaraz jednak poważniał. Wiedział, że delikatne kwiaty nie są w stanie przetrwać na mrozie, przysypane śniegiem. Czy Julia czuła to samo, co on, kiedy rozglądała się wokół siebie? Tadeuszowi pękało serce na widok tej nieziemsko pięknej krainy. Nigdy wcześniej nie widział niczego podobnego. Tak – Syberia była przepiękna. Jaka szkoda, że musiała kojarzyć się z cierpieniem i śmiercią. *** Początek roku czterdziestego drugiego przyniósł dwie zmiany. Dobrą i złą. Najpierw miała miejsce ta zła, i Tadeusz był pewny, że nic go już nie uratuje. Podczas wyrębu lasu zdarzył się tragiczny wypadek – ciężka gałąź zmiażdżyła mu lewe ramię. Czuł potworny ból, ale tylko przez krótką chwilę, bo niemal od razu zrobiło się zimno. Tak zimno, że zwyczajnie nie można było tego wytrzymać. A zaraz potem ciemno. Ręki nie czuł już zupełnie. Nie wiedział, gdzie jest i co się dzieje. Kiedy się ocknął, był już kimś innym. Nawet nie łagiernikiem, który dawniej nazywał siebie pianistą. Teraz był już tylko niezdolnym do pracy kaleką przeznaczonym na śmierć. Wiedział dobrze, że siekiery w jednej dłoni nie utrzyma. Wiedział, że nie zagra już nigdy Sonaty C-dur. Ani dla Julii, ani dla nikogo… W tamtej chwili, kiedy otworzył oczy i zrozumiał, co się stało, nawet nie miał siły płakać. Chciał po prostu umrzeć. To była jedyna droga, by wyzwolić się z tego białego, zimnego piekła. Z Przeklętej Wyspy, którą niektórzy tutaj nazywali planetą. Tadeusz zamknął oczy i postanowił z tym skończyć. Kiedy przyniesiono mu

posiłek, nadal skromny, choć w szpitalu jednak nieco treściwszy, nie zamierzał go jeść. Ale wtedy wydarzył się cud. Pojawił się lekarz i zaczął mówić coś, czego treści Tadek z początku nie rozumiał. Dopiero po chwili opowieść ułożyła się w sensowny komunikat, w którym najważniejsze było jedno słowo. Amnestia. Na mocy układu Sikorski-Majski zwalniano polskich więźniów zesłanych w głąb ZSRR. Mógł… stąd wyjść. Odnaleźć Julię. Tyle musiał zrobić, choćby później miał umrzeć. Albo żyć. Jako karykatura dawnego siebie. Jednoręki pianista. Wypuścili ich po kilku tygodniach. O dziwo, Tadek dostał list, w którym wzywano go do wojska – formowanej na terenie Sowietów armii generała Andersa. Nadawcą wiadomości była znana mu aktorka warszawska. Napisała: „Dołącz do armii” i przesłała nawet swoje zdjęcie w mundurze. Skąd się tam wzięła? Tadeusz był zaskoczony i oszołomiony, ale nie zamierzał tracić czasu na zadawanie pytań. Zanim opuścił obóz, zdarzył się kolejny cud. Jeden z błatniaków[1] przyniósł mu srebrną piersiówkę i chlebak, w którym wciąż tkwiło kilka starych zdjęć z Warszawy i Wilna. Tadek odzyskał te rzeczy w więzieniu, kiedy wywozili ich do łagrów – co już samo w sobie było niezwykłe – ale stracił natychmiast po przybyciu na Kołymę. Zostały skradzione pierwszej nocy. A teraz miał je przed sobą. Czy to był kolejny podstęp? Błatny, więzień kryminalny, zaczął się śmiać. Tłumaczył, że wygrał w karty, a teraz chce oddać. Trzymał je uparcie w wyciągniętej dłoni, której ani na chwilę nie opuścił. Wreszcie zniecierpliwił się, wcisnął mu piersiówkę za koszulę, a chlebak rzucił pod nogi i sobie poszedł. Gdyby nie dowód „rzeczowy”, Tadek niechybnie uznałby, że cała ta sytuacja nie zdarzyła się naprawdę i pojawiła się tylko w jego udręczonym umyśle. Henryk postanowił przedrzeć się jakoś przez front i wrócić do Polski, do Lwowa. Tadeusz przekonywał przyjaciela, by wyruszył z nim i dołączył do Andersa, ale nie odniósł sukcesu. Henio był uparty, musiał się dowiedzieć, co spotkało jego rodzinę i jak wygląda miasto. „Jeśli jakimś cudem dotrzesz na Wileńszczyznę… – powiedział nagle Tadeusz, bo dziwna myśl zakiełkowała mu w głowie – …i będziesz w stanie, odwiedź moją żonę, Natalię Winiewicz, i powiedz jej, że… umarłem. Ucięli mi rękę, wdało się zakażenie. Powiedz jej. I jeszcze, że Julia Majewska również umarła. W Kazachstanie. Z głodu. Powiedz Natalii Winiewicz, jeśli będziesz w stanie”. Tyle mógł zrobić, by ją ukarać. Pewnie i tak brała pod uwagę to, że nie przeżyją „na nieludzkiej ziemi”, ale co innego usłyszeć taką informację wprost. Może kiedyś zacznie myśleć. Może zrozumie, co zrobiła. Prawdopodobnie tylko przyspieszyła nieuniknione, a jednak sama podjęła decyzję. Zrobiła to z zimną krwią, świadomie. Była przecież mądra i zdawała sobie sprawę z konsekwencji. Henio długo patrzył na Tadka bez słowa. Wreszcie zapytał: „To dla ciebie ważne?”. „Tak” – odpowiedział przyjacielowi bez wahania. Tamten tylko skinął głową, a Tadek nabrał przekonania, że spełni jego prośbę, choćby miał narazić życie. I nie pomylił się.

*** Do Andersa dotarł po długiej podróży i chyba tylko – kolejnym zresztą – cudem. Miał wrażenie, że obserwował siebie z zewnątrz i wcale nie był w skórze tego człowieka, który przebył tak wiele kilometrów saniami, wozem zaprzężonym w woły i pociągami. Wszystko oczywiście kontrolowało NKWD, przed którym nie dało się uciec. Przez całą drogę Tadeusz zastanawiał się, czy nie powinien najpierw odnaleźć Julii, dotrzeć do tej całej Liniejewki, gdziekolwiek była. Uznał jednak, że przy armii zyska większe możliwości, bo sam nie miał przecież żadnych środków, znajomości, nawet pieniędzy. Poza tym był nadal bardzo osłabiony po zabiegu i rana bolała wściekle, tak że czasem wył i gryzł szmaty, które służyły mu za szalik. Jak miał szukać jej sam, na tym nieznanym, dzikim terytorium? Kaleka bez ręki… A jeśli już jej tam nie było? Nie mógł sobie pozwolić na błędy. Nie miał czasu. I sam ledwie żył. Kiedy osiągnął cel, wydarzył się jeszcze jeden cud, po którym Tadek uznał, że musi zacząć wierzyć w Boga. Przybył na miejsce, pokazał dokumenty, skierowali go do jakichś ludzi, do jakiegoś namiotu, coś się działo, ktoś coś mówił, pytał, pokazywał. Ale on nie słuchał. Bo zobaczył dziewczynę, która napisała tamten list – Anię, aktorkę z Warszawy. Przyszła razem z Jadzią Andrzejewską i… Henrykiem Warsem. Ten ostatni zbladł, kiedy zobaczył, w jakim Tadek był stanie. Przede wszystkim – że nie miał ręki. A przecież Wars założył orkiestrę – Polską Paradę, teraz umundurowaną, z flagami na ramionach. Dowiedzieli się o losie Tadeusza i pomyśleli… pomyśleli… Tadek zaczął płakać. Na co miał im się przydać w tej orkiestrze? Mimo obaw nikt go nigdzie nie zamierzał odsyłać ani zostawiać. Wręcz przeciwnie, otrzymał zaraz pomoc medyczną i porządny posiłek. Zapadł w sen – prawie spokojny, po raz pierwszy od dawna. Jak długo spał? Nie miał pojęcia. Kiedy się obudził, ktoś przy nim siedział. To była ona. Nie, to przecież nie mogła być ona. Tadeusz przetarł dłonią oczy i uniósł głowę. Uśmiechała się. Smutno, ale jednak… Miała teraz krótkie włosy, które tworzyły wokół głowy miedzianą aureolę. Może była aniołem? Oczywiście. Cudów nie ma. Opadł na poduszkę i z trudem przełknął ślinę. Gardło wyschło mu na wiór. „Lilka” – szepnął, jakoś tak żałośnie. „Jestem” – odpowiedział mu mocny, ciepły głos, który w poprzednim życiu dobrze znał. [1] Błatni – więźniowie kryminalni w sowieckich więzieniach i obozach pracy. „Więźniowie dzielili się na trzy ogólne kategorie – skazanych za przestępstwa kryminalne (urki lub błatni), polityczne (kontriki) oraz pospolite (bytowyje)”. Por. Polacy w łagrach rosyjskiej północy w świetle relacji, listów i dokumentów, wybór i oprac. H. Owsiany, Warszawa 2000. A. Applebaum, Gułag,

Warszawa 2005.

2016 Sulistrowice XI. Cudów nie ma – powtórzyła cicho Natasza i złożyła dłonie jak do modlitwy. – Więc jak to wszystko wytłumaczyć? No jak? Nie… nie rozumiem. Jak ona się tam znalazła? Jakim… cudem? – To osobna historia. Kolejna. Ostatnia i być może najważniejsza. Ją też muszę opowiedzieć, ale nie wiem, czy to dobry moment. Siedzieliśmy tu całą noc. Lena spojrzała na zegar, a później w okno. Rzeczywiście – dniało. Bolały ją plecy, szyja i głowa, ale pomimo zmęczenia nie czuła się senna. Chciała, by Artur mówił dalej i wyjaśnił, co przydarzyło się Julii Majewskiej, czy raczej Lilce, ale spojrzała na Nataszę i zrozumiała, że to faktycznie nieodpowiedni moment. Twarz staruszki była biała jak papier. Co w tej chwili myślała? Czy była zła na Tadka, że ją oszukał i skazał na wieczne wyrzuty sumienia? Czy nie miałaby ich, gdyby tylko domyślała się prawdy? Wciąż przecież nie wiedziała, co przytrafiło się tamtym dziewczynom, krawcowym, które aresztowano razem z Tadkiem i Julką. Z pewnością wyrzucałaby sobie winę, tak czy inaczej. Cierpiała i szukała pokuty. Bo przecież to robiła przez całe życie. Nie pozwalała sobie na szczęście. Lena wstała i podała babci rękę. Nie mogła pozbyć się z głowy tego określenia, które nadal ściśle wiązało się z obrazem Nataszy. Ona była jej babcią, nie tamta… Lena. Nawet jeśli tamta potrafiłaby lepiej kochać. – Chodź, odprowadzę cię do pokoju – zaproponowała. Natasza jednak podniosła się sama. – Nie trzeba. Znam drogę. – Ale… – Nie naprzykrzaj mi się teraz. Babcia wyszła z kuchni, a ona jeszcze przez chwilę wpatrywała się w drzwi. „Nie naprzykrzaj mi się”. To było takie w jej stylu. Że też potrafiła znieść tę pauzę, wytrzymać w niewiedzy kolejnych kilka godzin. Może nie miała tyle siły, by wysłuchać wszystkiego naraz. – Przepraszam, muszę zaczerpnąć tchu – powiedziała Lena i ruszyła do przedpokoju, zanim chłopcy zdążyli zareagować. Zostawiła ich sam na sam, ale pomyślała, że chyba w takiej chwili nie zaczną skakać sobie do gardeł. Kiedy wkładała buty i kurtkę, gdzieś obok przemknął Artur. Usłyszała kroki na schodach i trzask drzwi od łazienki. Odetchnęła z ulgą. Nie miała ochoty martwić się teraz jeszcze o nich. Wyszła na ganek i naciągnęła kaptur na głowę. Temperatura znowu spadła i wczorajsze błoto zamarzło na kość.

Mróz szczypał w policzki, spłycał oddech. Ale go nie uniemożliwiał. Jak czuła się Natasza w Workucie? I Tadek na Kołymie? Lena nie potrafiła sobie tego wyobrazić. Kiedy próbowała, zaczynało ją boleć całe ciało. A i tak miała ten przywilej, że mogła ograniczyć się do myślenia i słuchania. Inni musieli to przeżyć. Wsunęła dłoń do kieszeni i wyjęła komórkę. Nie wiedziała już, jaki jest dzień tygodnia ani czy pora wydaje się odpowiednia do przeprowadzania poważnych rozmów telefonicznych. Wybrała numer. – Tak? – mruknął Paweł, jej wydawca. – Królewna już na nogach? Dopiero siódma, śpij, póki możesz. Niedługo koniec wolności. – Wiem. Ja właśnie w tej sprawie. – O siódmej rano? – upewnił się. – Pora dobra, jak każda inna. – Zależy dla kogo, kochana. Ale skoro już jesteś na linii, to na pewno nie dasz za wygraną, więc słucham. Co takiego ważnego się stało? Uśmiechnęła się. Paweł ze stoickim spokojem reagował na każdy jej dziwny pomysł. Tym razem miała jednak pewne obawy. – Chciałabym, żebyśmy zmienili termin Termopil. – Wcale mi się ten koncept nie podoba – powiedział uprzejmie. – A skąd się wziął, jeśli można wiedzieć? – Chciałabym zostać dłużej na Syberii. – Ale po co, do licha ciężkiego, zostawać tam dłużej? Wszyscy chcą stamtąd wyjeżdżać. – Wiesz, że rzadko postępuję tak jak wszyscy. – To niestety prawda. Ale Lenka… – Zrobiłabym to porządnie. Rozumiesz? Nie tylko Workuta, ale… wszystko, w ogóle. Kołyma, Magadan. I tak dalej. – Jakie dalej? Już nic dalej nie ma. To jest najdalej! – Pojeździłabym, porozmawiała z ludźmi. Poszukałabym, może coś tam jeszcze jest. Czytałam, że pozostałości obozów trudno znaleźć, ale jeśli dobrze poszukasz, to może… – Lena! Co „może”, do diabła? Dobrze się czujesz? – Nie do końca. Ale teraz akurat mówię poważnie. – Nie wytrzymam z tobą. Naprawdę, jestem u kresu sił. Mieliśmy już tę rozmowę. Mówiłem ci, że nie ma baraków, one były z drewna, a tam jest albo lód, albo bagna. Jak miały wytrzymać? Szukałem. – A jeśli źle szukałeś? – zapytała. – Czytałam… – Słuchaj – przemówił łagodnie. – Wiem, że czytałaś Syberię Pałkiewicza, że to twój idol, jechał sankami przez Kołymę w zimie, renifery go ciągnęły, jadł stroganinę i tak dalej. I on, faktycznie, znalazł te baraki z wieżyczką. Ale to było w osiemdziesiątym dziewiątym. Mniej więcej trzydzieści lat po tym, jak ostatni

więźniowie stamtąd wyjechali. Od tego czasu minęło kolejnych dwadzieścia siedem lat. To dużo w tamtym klimacie. Naprawdę bardzo, bardzo dużo. – Muszę sama to zobaczyć. Nie wystarczy mi Workuta. Czuję potrzebę, żeby… zdziałać coś więcej. Porozmawiam z Markiem, na pewno zgodzi się zrobić zdjęcia. Paweł, zrozum. Muszę. – Coś się stało? – Tak – odrzekła po chwili wahania. – Co? – Długa historia. – Oszaleję przez ciebie – oświadczył z przerażającym spokojem. To nie był jeszcze ten etap, na którym podnosił głos. – Będzie bestseller – powiedziała nieśmiało. – Rozumiem, że to jest twoja puenta? – zapytał, nadal z minimalną ekspresją w głosie. – Zgadzasz się? – Pomyślę – rzucił i się rozłączył. Lena spojrzała przed siebie, na wyłaniające się z porannej mgły zbocza Ślęży. Usłyszała czyjeś kroki. Ktoś stanął za jej plecami. Nie miała ochoty się odwracać. – Przechodziłem i niechcący podsłuchałem… – powiedział przepraszająco Wojtek. – Niechcący? – mruknęła. – Widzisz… Może mogłabyś mnie zabrać ze sobą? Odwróciła się, nawet nie próbując ukryć zaskoczenia. – Chyba sobie żartujesz? – Właśnie nie. Jestem zahartowany, umiem szybko biegać i co roku jeżdżę na takie obozy… przetrwania. – Przetrwania? – powtórzyła w osłupieniu. – Zawsze uważałam, że na takie obozy jeżdżą ludzie, którym na co dzień brakuje wrażeń… Ale nieważne. Chodzi o to, że zespół jest mały. Nie lubię brać ze sobą za dużej ekipy, wolę być niezależna i liczyć na siebie. Często jeżdżę tylko z Markiem, fotografem. Chyba że udajemy się do miejsca niebezpiecznego lub trudno dostępnego, wtedy oprócz nas jest jeszcze zazwyczaj dwóch chłopaków. Jeden nam naprawia to, co się psuje, a drugi… nosi. Tak w dużym skrócie. – Tych, co noszą, mogłoby być dwóch. W końcu teren trudny. – Masz rację – odpowiedziała powoli. Wojtek uśmiechnął się szeroko. *** „Cudów nie ma”. Oczywiście Natasza miała rację. Artur również zawsze

uważał, że cudów nie ma i człowiek sam kształtuje własny los. A jednak w historii dziadka i babci za dużo było niezwykłych zdarzeń, by móc je wyjaśnić racjonalnie. Kiedy po raz pierwszy o wszystkim mu opowiedzieli, nie uwierzył. Ale później, gdy na dobre oddał się swojej pasji zgłębiania zagadek przeszłości, odkrył jeszcze wiele innych, podobnie niezwykłych i trudnych do wytłumaczenia historii. Wojna w przedziwny sposób wpływała na ludzkie życie. Jednym niszczyła je całkowicie, innym zmieniała na… lepsze. Dziadek Władek – Artur nie potrafił nazywać go imieniem „Tadeusz” – zawsze powtarzał, że najbardziej żałuje trzech rzeczy, spraw, zjawisk… czy jak to jeszcze określić. Po pierwsze – że nie spróbowali z Lilką porozmawiać z profesorem Majewskim wcześniej, spokojnie i rzeczowo. Być może uratowaliby mu życie, a sobie – choć szczątkowo – reputację. Po drugie – że bezmyślnie uwiódł Natalię Hordyńską i skrzywdził ją, zapewne na zawsze. Po trzecie wreszcie – żałował utraty ręki. Z tym nigdy się nie pogodził. Słuchał koncertów i płakał jak dziecko. Zamykał się w pokoju, ściskał w prawej dłoni swoją elegancką wyprasowaną chusteczkę i ocierał nią łzy. Artur podejrzał go któregoś dnia i sam również bardzo się wzruszył. Później przeprowadził małe śledztwo i dowiedział się, po kim dostali imiona. Matkę nazwano na cześć Nory Ney, wielkiej gwiazdy polskiego kina przedwojennego, a siostrę – po Emmie Altberg, która przeżyła wprawdzie wojnę i mieszkała w Polsce, ale z którą dziadek nigdy już się nie skontaktował. Artur nosił imię takie jak Rubinstein, wybitny pianista, sam dziadek zaś oczywiście – jak Szpilman, równie wybitny muzyk i dawny kolega „Tadka”. Julka została Lilką, a Gross było jej nazwiskiem panieńskim. Ale nie tylko. Artur odkrył, że przed wojną w kinie polskim na ekranach często pojawiała się aktorka Helena Grossówna, która zagrała w kilku filmach z Eugeniuszem Bodo. Przypadek? Oczywiście, że nie. To były nici, które wiązały dziadka i babcię z przeszłością. Piękną i tętniącą życiem Warszawą, dawnymi przyjaciółmi, dawnymi przyjemnościami i rozterkami. Tamten świat już nie istniał i dlatego należało o nim pamiętać. Artur otworzył laptop i włączył Skype’a. Emma była off line. Zamknął komputer i chwycił telefon. Odebrała od razu. – Artie, co się dzieje? – To ty mi powiedz. – Nie jest dobrze. – Ile? – Mówią, że może ze dwie-trzy doby. Pytała, czy załatwiłeś swoją sprawę. – Naprawdę? – Gardło ścisnęło mu się z żalu. – I co powiedziałaś? – Że został ci jeszcze jeden rozdział. Miałam rację? – Tak. I co ona na to? – Powiedziała, że masz doprowadzić sprawę do końca. Przepraszam, ale naprawdę nie jesteście normalni.

– Nie mów tak o babci. – Dlaczego? Sama mi ciągle powtarza, że jestem do niej podobna. – Jesteś podobna do dziadka. Tylko Lily uważała inaczej. – Zazwyczaj ten, co wygłasza inne opinie niż reszta, ma rację. Aha, zamówiłam ci bilet. – Na kiedy? – Na pojutrze. Wydrukuj sobie, masz w mejlu. – Bardzo jesteś zapobiegliwa. I uczynna. I… – Teraz mi pewnie zaczniesz dziękować. – Kocham cię. Em. – A ja ciebie. Proszę, powiedziałam to. A teraz wracaj. Cześć. Artur przez chwilę patrzył jeszcze na wyświetlacz, po czym sięgnął po torbę. Musiał pojechać do Sobótki i załatwić sprawę z mieszkaniem. Zapłacił z góry, tak jak się umówił, czyli do końca miesiąca, choć wiedział, że zostanie tylko dwa dni. No trudno, musiał co nieco poświęcić dla sprawy. Miał też jeszcze kilka miesięcy urlopu. Mógł go wykorzystać wedle swojego uznania. Robić to, co chce, i nikogo nie słuchać. Ani nie myśleć za wiele. Miał ogromną ochotę złapać oddech… Zbiegł na dół, ubrał się i wyszedł na zewnątrz. Na ganku stali Lena i Wojtek. Rozmawiali swobodnie i chyba z rozbawieniem, ale tylko nieznacznym, jak gdyby po tym, co usłyszeli, obowiązywała ich przynajmniej chwilowa powaga. Arturowi zrobiło się zimno. Poczuł dziwne przygnębienie na myśl o tym, że policjant ma nad nim przewagę, choćby przez wzgląd na miejsce zamieszkania. Lena przecież zawsze będzie tu wracać. Nawet po śmierci Nataszy. Ale teraz zauważyła go i w ogóle nie wyglądała na skrępowaną. Wręcz przeciwnie. Podeszła i wsunęła mu dłoń pod ramię. – Muszę pojechać do Sobótki… – powiedział, wciąż nieco zdezorientowany. – Może mi powiecie, gdzie tu jest jakiś autobus? – Ja cię zawiozę! – zawołali równocześnie. – Nie ma potrzeby, żebyśmy jechali wszyscy. Nie róbcie sobie kłopotu. – Przecież i tak muszę się chociaż przebrać, więc… – zaczął Wojtek. – Ale ja chciałabym porozmawiać z Arturem w cztery oczy – powiedziała bez ogródek. – I muszę na chwilę zmienić otoczenie. Tylko że martwię się o Nataszę. Nie powinna zostać sama. Jeśli źle się poczuje… Zerknęła nieśmiało na policjanta. – Rozumiem, że mam zostać i się nią zaopiekować? – Jeśli mogę cię o to prosić. Wiem, że doskonale sobie poradzisz. Nie pamiętam, żeby Natasza dogadywała się z kimś tak dobrze jak z tobą. – Rozumiem, że nasza współpraca zaczyna się w tej chwili? – Można tak to ująć – potwierdziła i pociągnęła Artura w stronę samochodu. Dopiero kiedy ruszyli, odważył się zapytać, o co chodziło. Lena uśmiechnęła

się tajemniczo. – Zmieniłam plany co do mojej wyprawy. Zostanę dłużej na Syberii, zbiorę lepszy materiał i napiszę lepszą książkę. Wojtek chce jechać z nami, mówi, że ma za sobą jakieś obozy przetrwania, więc pewnie bez problemu da radę. Ja, dla przykładu, nigdy nie byłam na żadnym obozie przetrwania, a i tak się wybieram. Może jest mu potrzebna jakaś zmiana w życiu. O to już nie zapytałam. Arturowi dla odmiany zrobiło się gorąco. A właściwie… poczuł złość. I zazdrość. Taką prawdziwą, nieokiełznaną zazdrość, która nie pozwalała mu logicznie myśleć. A przynajmniej nie całkiem. Zazdrość, o której… pisał Szekspir. W życiu o nikogo nie był zazdrosny. Miał ochotę dorwać tego policjanta i powiedzieć mu, co o nim myśli. Miał ochotę przeklinać, krzyczeć, dać wreszcie upust swojej wściekłości. A jednak zacisnął tylko zęby i spojrzał w okno. Lena zachichotała. Nie wiedział, co ją tak rozbawiło. – Nie gniewaj się na mnie – poprosiła. – Nie gniewam. – Artur. Spójrz na mnie. Dopiero teraz zauważył, że się zatrzymała. Niechętnie obrócił głowę. – Czego chcesz? – mruknął – Jesteś na mnie zły. Jesteś… zazdrosny. – A ty spostrzegawcza. Mam być pod wrażeniem? – Nie pamiętał, czy kiedykolwiek był wobec drugiej osoby równie zgryźliwy. – Wojtek chce z nami jechać, bo… wydaje mi się, że chciałby coś przeżyć. Wyrwać się stąd. Może od czegoś uciec. Myślę, że o to właśnie chodzi. Ma potrzebę dokonania zmiany w swoim życiu i… W każdym razie powiedziałam mu, że z mojej strony nie może na nic liczyć. Rozumiesz, prawda? – Słucham? – Chciałabym, żebyś dał mi szansę. – Poczekaj… Ja mam dać szansę tobie? – Tak. Znamy się od kilku dni, a ja niebawem wyjadę. Na długo. Obawiam się, że kiedy wrócę, będziemy musieli zacząć wszystko od początku. Artur miał wrażenie, że coś mu umknęło. Albo w niej zaszła zmiana. Lena nawet wyglądała inaczej, mimo usłyszanych opowieści wydawała się spokojniejsza i pewniejsza siebie. Chyba wreszcie wiedziała, czego chce i czego szuka. Może tego właśnie potrzebowała? Bodźca, który popchnąłby ją do konkretnych działań? Może to oni wysłali ją na dłużej na tę Syberię? Artur, Julia, Natalia i Tadek? Pochylił się i odgarnął jej włosy, które opadły na twarz, jak zwykle. Specjalnie to robiła. Znowu usiłowała się od niego odgrodzić. – Nasz początek był dobry – powiedział cicho. Roześmiała się i złapała go za rękę. – Był – zgodziła się.

*** Natasza nie spała. Słyszała ich. Artura, który rozmawiał po angielsku przez telefon, i Milenę z Wojtkiem. Czuła bardzo silny ucisk w klatce piersiowej. W mostku. Serce ją bolało – to samo serce, które przez wiele lat tak dobrze znosiło niewyobrażalne cierpienie, zmęczenie i smutek. Jednak Tadek się na niej zemścił. Znalazł sposób. Oczywiście, tak czy inaczej, zawsze już zastanawiałaby się nad tym, czy ich zabiła. Zawsze czułaby się winna. Ale sądziła, że zyskała pewność. Miała pełne prawo do tego, by nazywać się morderczynią i nigdy sobie nie wybaczyć. A gdyby wiedziała, że przetrwali? Czy jej życie potoczyłoby się inaczej? Pomyliła się co do niego. Nie kochał jej. Ani przez chwilę. Być może miał takie wrażenie, krótko, przez moment. Wtedy, kiedy zachwyciła się Sonatą C-dur. Na pewno przypomniał sobie o tamtej, bo to dla niej grał ją wcześniej. Łączył je ten zachwyt i uwielbienie dla Tadka pianisty. Jedna jedyna rzecz, jaką kiedykolwiek ze sobą dzieliły. Nie, nie jedyna. Była jeszcze miłość. Kochały go obie, każda inaczej. Co zrobiłaby Julia, gdyby to ją zdradził? Czy też skazałaby go na śmierć? Natasza znała odpowiedź i cierpiała przez to jeszcze bardziej. Wiedziała, że tamta nigdy by się czegoś podobnego nie dopuściła. Okropnie było myśleć o niej jak o lepszym człowieku. Tadek wszystko widział inaczej. Ich małżeństwo, dom na Wileńszczyźnie, jej działalność i wreszcie ją samą. Może miał rację? Może oboje mieli? Może nikt nie miał? Jak później żyli? Czy zgodnie? Dobrze? Czy to zesłanie i katorga jeszcze ich do siebie zbliżyły? Otrzymali nagrodę za swoje cierpienie? A ona? Powinna się cieszyć. Wreszcie mogła sobie wybaczyć, choć w części. Tylko po co? Jaki inny powód mogła mieć, by dalej żyć? Godziny mijały. Natasza widziała, jak po niebie przemieszczają się chmury i cały świat stopniowo spowija się w szarości. Z dołu dochodziły przyjemne zapachy. Wojtek znowu gotował. Cudowny chłopak, nawet nie pojechał do domu się przebrać. Miał swoje własne demony, z którymi zmagał się każdego dnia. Czyli to jednak było w jakiś sposób możliwe. Toczyć walkę tak, by siebie samego przy tym nie zniszczyć. Miał szczęście. Ilu ludzi tak potrafiło? Na podjeździe zawarczał silnik samochodu. Później wybrzmiało trzaśnięcie drzwi. Jednych i drugich. Głosy. Nie słyszała dokładnie, co mówili. Czy naprawdę przeleżała w łóżku cały dzień? Czas mijał tak szybko. Miała wrażenie, że jej życie trwało minutę i stanowiło szereg przesuwających się przed oczami obrazków. Jedynie Workuta była jak przykra stop-klatka. Teraz trzeba zejść na dół. Wysłuchać tego, co pozostało jeszcze do wysłuchania. Dokończyć to, co było do dokończenia. Kiedy pojawiła się w kuchni, wszyscy już na nią czekali.

1939 – 1940 – 1942 Wilno – Lwów – Liniejewka – Buzułuk Step i pustynia Kiedy przyszli, myślała, że to koniec. Niczego ze sobą nie zabrała, nie miała czasu. Jedynie Tadek zdążył chwycić srebrną piersiówkę i swój harcerski chlebak, w którym trzymał kilka fotografii, dokumenty i jakieś listy. Rusek darł się i wywlekał ich z domu po kolei, nie przebierał w słowach i czynach. Jedną z dziewczyn, tych młodych krawcowych, które wyzwał od kontrrewolucjonistek, pchnął tak mocno, że upadła na żwir przed domem i rozorała sobie cały policzek. Sowieci się śmiali, że szkoda takiej ładnej buźki. Mówili po rosyjsku, ale Julia rozumiała ich doskonale. Znała ten język od dziecka. Jej tatuś, znakomity malarz ze Lwowa, zafascynowany był od zawsze Puszkinem i Dostojewskim, których czytywał tylko w oryginale. Malował nawet sceny z tych dzieł. Świetnie się sprzedawały, zwłaszcza syberyjska przemiana Raskolnikowa. Właśnie syberyjska. O ironio… Szybko zauważył, że Julia ma talent do języków obcych i nauczył ją rosyjskiego, angielskiego, niemieckiego, francuskiego i włoskiego – wszak była to mowa wielkich artystów, Tycjana, Caravaggia, Veronesego, Michała Anioła i oczywiście Leonarda! Właśnie po tatusiu odziedziczyła ten dar. Szczycił się tym, że jeśli szło o języki, był samoukiem. Podziwiano go za to bardzo. Julka przez cały czas patrzyła na Tadka, kiedy wieźli ich do więzienia. Od razu wszystkiego się domyśliła. To przez nią. Ona na nich doniosła. Ta mała, niewydarzona, kanciasta jak chłopak dziewucha, której wydawało się, że jest dorosła i posiada wszelką wiedzę o świecie. A przecież nic nie wiedziała o życiu, absolutnie nic. Miała się za wielką socjalistkę, bo zagoniła do domu bandę robotnic i robotników, którym stworzyła warunki do pracy. Dobrze, może i uczyła się ekonomii, prawa i czego tam jeszcze, by lepiej zarządzać majątkiem, ale tutaj akurat wkradał się pewien paradoks. Bo Natalia Hordyńska najchętniej w ogóle pozbyłaby się swojej ziemi. Nie chciała przecież być dziedziczką. Julii chciało się śmiać, kiedy na nią patrzyła. Co by zrobiła ta naiwna dziewczyna, gdyby nie miała własnych pieniędzy? Gdyby sama musiała zapracować na chleb, zamiast tylko udawać, że wspiera tych, którzy pracują? Och tak, może faktycznie miała jakąś tam wizję piękniejszego świata i usiłowała ją zrealizować na swój sposób. Tylko dlaczego uważała się za lepszą od innych? Dlaczego sądziła, że tacy ludzie jak ona i Tadek nie zajmują się w życiu niczym pożytecznym, bo karmią się sztuką? Dlaczego, do diabła, uważała, że w sprawnie funkcjonującym świecie, gdzie wszyscy mają równe prawa i uczciwie pracują, sztuka powinna uchodzić za słabostkę i fanaberię? Jak miałby wyglądać taki świat? Julię ogarniało przerażenie,

kiedy próbowała go sobie wyobrazić. Wciąż wspominała swoje dzieciństwo spędzone wśród farb, pędzli i płócien. Najlepsze, jakie mogła sobie wymarzyć. To ona na nich doniosła. Musiała coś zauważyć, podejrzeć. Może nawet widziała Julię w sukience od Balenciagi. Rzeczywiście – źle zrobiła. Nie powinna jej wkładać. Nie była sobą, kiedy to robiła. Ale czuła tak wielką złość i zazdrość na myśl o tym, że Natalia nosi nazwisko Tadka, że może nazywać się jego żoną… Nie potrafiła poradzić sobie z własnymi emocjami. Tadek oczywiście nie kochał Natalii, ale jednak ona miała do niego większe prawa. Julia musiała coś zrobić. Coś, co przyniosłoby jej satysfakcję i pozwoliło uzyskać przewagę nad tamtą. I zrobiła. Odzyskała go. Ale nie doceniła Natalii. Zdradzona żona wiedziała, jak się zemścić, i dokonała tego w iście mistrzowskim stylu. Rozdzielili ich już w Wilnie. Tam, przed budynkiem więzienia, po raz ostatni widziała Tadeusza. Wyglądał jak człowiek pokonany i zrezygnowany. A przecież nie mógł się teraz poddać. Właśnie w takiej chwili musiał odnaleźć w sobie siłę do walki. Dlatego Julia zdobyła się na desperacki krok, wyrwała się strażnikowi i rzuciła w stronę ukochanego. Nie mogli się objąć, ale zdążyła szepnąć mu do ucha: „Nie zapomnij o mnie! Zawsze i wszędzie będę na ciebie czekać”. Cios w żołądek zwalił ją z nóg. Słyszała krzyk Tadka, a później głuche uderzenie i nieprzyjemny, obrzydliwy wręcz chrzęst. Dostał w twarz. Z nosa ciekła krew. Kiedy strażnik szarpnął ją i postawił na nogi, zawołała jeszcze: „Szukaj mnie!”. Nie odpowiedział, ale spojrzał na nią tak, że na krótką chwilę odzyskała spokój. Później było więzienie i zaludniona cela, w której nie dało się oddychać i panował taki upał, że ubranie lepiło się do ciała. I wreszcie przesłuchanie. Zaczęło się od tego, czego się spodziewała, i odetchnęła z ulgą. Enkawudzista mówił do niej po polsku, ale ona odpowiedziała płynną ruszczyzną. Wydawał się szczerze zaskoczony. Opowiedziała mu więc, jak nauczyła się języka, i nie omieszkała wspomnieć o fascynacji ojca Puszkinem i Raskolnikowem. Nie wiedziała, czy jej przemowa ma jakikolwiek sens, bo wiele się nasłuchała o tym, że sowieccy oficjele to banda niedouczonych jełopów, a Puszkin i Dostojewski należeli przecież do świata sprzed rewolucji. Ale postanowiła zaryzykować i miała szczęście. Enkawudzista był pod wrażeniem. Odłożył nawet pióro, odsunął papiery i spojrzał na nią z nikłym uśmiechem. „Doniesiono nam, że posiadacie szwajcarski paszport. Nie ma go w waszych rzeczach osobistych. Gdzie go ukryliście?” – zapytał. Julia wzięła głęboki wdech i przymknęła oczy. „Nie mam szwajcarskiego paszportu. Nie przyjęłam go. Ktoś, kto o tym doniósł, mylił się. Nawet mój przyjaciel, pan Winiewicz, pozostawał pod tym względem w błędzie. W Szwajcarii byłam zaledwie dwa tygodnie, krócej, niż powszechnie sądzono. Wróciłam do Polski i mieszkałam w Otwocku, później pojechałam do Lwowa, do tatusia, i wreszcie dotarłam tutaj” – odpowiedziała. „Po coście tu przyjechali?” Julia uśmiechnęła się

przepraszająco. „Za miłością, towarzyszu. Tutaj był mój luby. Niestety los – jak to los – bywa okrutny. Zastałam go żonatego” – zakończyła i poczuła, że żołądek podchodzi jej do gardła. Była bardzo zuchwała i mogła przez to źle skończyć. Ale, o dziwo, enkawudzista zaczął się śmiać. „Żonatego? A to swołocz!” – zakrzyknął i śmiał się nadal. Naskrobał coś w papierach i dodał: „Wy swobodny”. Julii zrobiło się słabo. Gardło ścisnęło się jej ze wzruszenia, a z oczu pociekły łzy. „Nu, choroszo” – powiedział jeszcze łaskawie i podarował swoją własną chusteczkę. Kiedy później opowiadała o tym zdarzeniu, nikt jej nie uwierzył. A jednak – była wolna. Udała się do swoich przyjaciół w Wilnie, którzy pomogli jej przedostać się do Lwowa. Wróciła do rodziny i została powitana z otwartymi ramionami. To były takie czasy, że kiedy się kogoś traciło z oczu, zawsze brało się pod uwagę najgorsze. Ale Grossowie byli teraz razem i czuli się silniejsi. Julia, jej tatuś, mamusia i starsza, wciąż niezamężna siostra. We Lwowie mieszkali jeszcze przez kilka miesięcy. Przeczuwali, co się wydarzy. Byli dość zamożną rodziną inteligencką, wszyscy utalentowani, wykształceni, poligloci… Przyszli po nich w lutym czterdziestego roku. Zabrali wszystkich. *** Najwięcej mówiła o tym mamusia. Niekiedy nie chciało się już słuchać. Ale ona powtarzała swoje z niesłabnącym uporem i wreszcie zarówno Julia, jak i jej siostra Marta zabrały się do przygotowań. Ale czy rzeczywiście na wywózkę można się było przygotować? Sąsiedzi Grossów mówili, że tak. Ich córkę zesłano gdzieś na stepy Kazachstanu, ale nie była więziona i mogła pisać listy do domu. Udzielała w nich cennych rad na wypadek, gdyby stało się najgorsze. Cała kamienica czytała te listy… Córka sąsiadów wielu ludziom uratowała życie i nawet nie zdawała sobie z tego sprawy. Oczywiście wszyscy wiedzieli, że może być różnie i na zesłaniu nie każdego czeka taki sam los. Zależy, gdzie się trafi i co się tam zastanie. Jakich ludzi spotka. Do czego będzie zmuszonym. Julię nieznana przyszłość napawała trwogą, ale odkąd udało jej się wyjść z wileńskiego więzienia, miała więcej odwagi i wiary w to, że może jeszcze być dobrze. Każdego dnia myślała o Tadku i usiłowała zdobyć o nim jakieś informacje. Pisała do przyjaciół w Wilnie, zwracała się nawet do urzędników, choć jej to odradzano. Wreszcie uzyskała zdawkową informację, że Tadek jest przetrzymywany w areszcie w Moskwie. Przepiękną ruszczyzną napisała więc do tamtejszych urzędników i kilkorga znajomych. I w końcu stało się – dostała adres. Więzienie Butyrki. Przeszedł ją dreszcz. Słyszała o tym miejscu niejedno. Nie zdążyła jednak dowiedzieć się czegokolwiek więcej, bo sama trafiła do jednego z bydlęcych wagonów ciągniętych w głąb ZSRR. Rodzina Grossów nie wiedziała, co ich czeka u celu, ale w drogę wyruszyli obładowani jak wielbłądy. Córka sąsiadów pisała, żeby wziąć jak najwięcej, ile się da, to może na miejscu im

tego nie zabiorą i będzie za co żyć. Wzięli więc. Ubrania, buty, kołdry i koce, poduszki, poszewki, garnki i sztućce, lekarstwa i proszki do zębów, pieniądze pozaszywane w bieliznę i oczywiście – jedzenie. Wszystko, co nadawało się do długiej podróży. Jechali kilka tygodni. Ludzie wokół płakali, chorowali, nawet umierali, zanim jeszcze dowieziono ich na miejsce. Julia z każdym dniem reagowała na to wszystko z większą obojętnością, nawet spokojem. Wiedziała przecież, że na tym świecie nic już nie jest normalne i poddane logicznym prawom. I wiedziała, że nie ma gdzie uciekać. Zabrakło bezpiecznych miejsc. Ona i tak miała wiele szczęścia, jechała razem z najbliższymi, nie była sama. Grossowie podtrzymywali się nawzajem na duchu i starali nie okazywać, jak bardzo boją się tego, co zastaną, kiedy pociąg wreszcie się zatrzyma. Julii dodawała także energii myśl o Tadku. O tym, że siedzi gdzieś tam, w okropnych Butyrkach, i cierpi, może jest torturowany, może głodny i chory. Co się z nim stanie? Czy umrze? Nie mógł umrzeć. Julia przysięgła sobie, że mu na to nie pozwoli, choćby miała zacząć modlić się do Boga, z którym nie rozmawiała już od dawna i który dał przyzwolenie na całą tę dziejową katastrofę. Dlaczego? Nie rozumiała Go. Nawet nie lubiła. Ale teraz nie został jej już nikt, kogo mogła prosić o pomoc. Ludzie są jednak zawodni i słabi. Zbyt łatwo można ich zniszczyć i zabić. Pociąg zatrzymał się w Pietropawłowsku i stamtąd rozwożono ludzi do okolicznych osad. W tym momencie również można było mieć szczęście lub pecha, trafić dobrze lub źle. Grossom jakoś się udało. Kazano im osiedlić się w Liniejewce, kolonii niemieckiej, a do pracy chodzić do pobliskiego kołchozu. Tatuś od razu skierował się do chaty, która w całej wsi wyglądała najokazalej. Na nikogo się nie oglądał. Zapukał, a kiedy drzwi otworzył siwiuteńki jak gołąb Niemiec, od razu przeszedł do negocjacji. Był artystą, ale zahandlować też umiał. Sam był dla siebie zawsze najlepszym impresariem. Wskazał swoją rodzinę i coś uparcie staruszkowi klarował. Siwiuteńki pan z początku kręcił głową, ale jego opór stopniowo słabł. Zgodził się wreszcie odstąpić im kąt w swojej chałupie – widać ojciec czymś go musiał przekonać. Julia zastanawiała się, co to mogło być. Pieniądze? Jedzenie? Ubrania? Jak szybko się okazało – wszystkiego po trochu. W Liniejewce, otoczonej zewsząd stepem, brakowało wielu rzeczy, ale sporo też dało się kupić za niewygórowane kwoty. Siwy Niemiec najbardziej ucieszył się z… tytoniu, dwóch piór, notesu i czterech ołówków do szkicowania. Dawniej był kreślarzem i chciał poćwiczyć rękę. Ciekaw był, czy coś jeszcze potrafi… Później siadywali wieczorami z ojcem, palili papierosy i rysowali. A przede wszystkim – rozmawiali. Niemiec nazywał się Schmidt i mieszkał z dwoma synami, którzy pracowali w kołchozie. W domu zrobiło się ciasno i mężczyźni z początku bardzo narzekali, ale w końcu dali za wygraną. Grossowie zrobili sobie łóżka z walizek i kołder i spali wszyscy razem, jedno przy drugim. Było im ciepło. A ten dom miał też coś, czego nie dało się znaleźć w innych. Była w nim prawdziwa podłoga, nie

klepisko. Na zesłaniu – kwintesencja luksusu. Pewnego dnia młodszy syn Schmidta zapytał tatusia Julii, kim oni właściwie są. „Z Niemca czy z Żyda?”. Chodziło mu oczywiście o nazwisko. Tatuś ze śmiechem odpowiedział, że tak do końca nie wie, ale chyba z Niemca, bo wszyscy w rodzinie jak leci to luteranie. Śmiali się później z tego przez chwilę, po czym poszli do swoich zajęć. Julka często później myślała o tej dziwnej wymianie zdań. Co by się stało, gdyby ojciec odpowiedział, że „z Żyda”? Czy oni tutaj też popierali tego niskiego, zakompleksionego szaleńca? Tak daleko od frontu, żydowskich gett i obozów śmierci? Czy tutaj mało mieli własnych problemów? Ale to były pytania, które nigdy nie zostały wypowiedziane na głos. Julia zachowała je dla siebie. Nie wiedziała, co miał na myśli syn Schmidta i jakie były jego poglądy. Nie chciała wchodzić nikomu w drogę. Zastanawiała się, jak uczynić życie swoje i swojej rodziny znośnym, by przetrwać w tym miejscu możliwie najdłużej. I dowiedzieć się, co stało się z Tadkiem. Z Liniejewki mogła bez przeszkód pisać listy, po kilku miesiącach musiała się tylko starać o papier, bo ten, który przywieźli z domu, już się skończył. Ale i na to znalazła sposób. Listonosz przyniósł jej całą ryzę w zamian za koronkową koszulę nocną dla żony. Była bardzo piękna i droga. Profesor Majewski kupił ją dla wiarołomnej Julii w Paryżu. Dobrze, że się zachowała. Dawniej, w przypływie rozpaczy i wyrzutów sumienia, chciała ją wyrzucić. *** W Liniejewce nie było łatwo, ale kiedy wiele lat później Julia słuchała opowieści innych zesłańców, uznała, że los obszedł się z nią łagodnie. Owszem, pracowała ciężko. Chodziła z widłami na step, składała słomę, sadziła i siekała kartofle, machała motyką, stała po wiele godzin boso w gnoju i zbierała po stepie krowi nawóz, z którego później wyrabiała kiziak. Tym właśnie się paliło. Odchodami. Młodszy syn Schmidta mówił „gówniane powietrze”. Za pierwszym razem bardzo to Julkę rozbawiło. Chodziła też po wsi i pomagała niektórym Polakom porozumieć się z niemieckimi kolonistami, bo dobrze znała język. Kiedy pozwolono im poruszać się po całej obłasti, jeździła do miasta handlować lub nawet szła pieszo przez step, jeśli akurat nie było innej możliwości. Kiedyś prawie biegła do Liniejewki, taszcząc na plecach spory zapas mąki i baniak maślanki. Kupiła to wszystko za kilka sukienek i… trzy szkice tatusia. Jakaś pani oglądała je długo, kręciła głową, wreszcie rozpłakała się i zaproponowała w zamian tę mąkę. Julka zdębiała. Często nosiła ze sobą szkice ojca, ale tutaj każdy szukał raczej produktów codziennego użytku. Szkicami nie można było się przecież wyżywić. A jednak tamta pani kupiła obrazek z Raskolnikowem na Syberii! Tatuś nawet na zesłaniu w Kazachstanie nie mógł się uwolnić od swojej fascynacji Dostojewskim. Cóż to była za radość, kiedy dostała tę mąkę! Zupełnie nie czuła jej ciężaru, choć

plecy miała już po roku wygięte w lekki łuk. Było lato, upał niemożliwy, na stepie ani jednego drzewa. Ale ona maszerowała, prawie biegła. Wiedziała, że tatuś również się ucieszy. I tak płynęło jej życie. Garbiła się, dłonie miała już czerwone i spękane jak kołchoźnica, twarz czarną od słońca, które świeciło mocno także w zimie, przy temperaturze spadającej do czterdziestu stopni poniżej zera, a kolana zaczęły jej trzeszczeć jak staruszce. Jedli bardzo skromnie – ale jedli. Wciąż jeszcze mieli sporo rzeczy na wymianę i mogli zdobywać żywność. W ich oczy jeszcze nie zajrzał głód. Wielu zesłańców znajdowało się już w bardzo ciężkiej sytuacji. Mieszkali w lepiankach, nie mieli zapasów, a w kołchozie ledwo wyrabiali normę, by dostać marniutki posiłek. Mamusia dokarmiała kilkoro dzieci rzadką zupą, którą gotowała dla swojej rodziny, kartoflami i kluskami, jeśli akurat była mąka. Julka ze strachem myślała o tym, co się stanie, kiedy i im zabraknie zapasów. Kiedyś przecież musiało zabraknąć. Gdzie będą mieszkać? Co jeść? Na jak długo jeszcze im tego wszystkiego wystarczy? Przed wojną nigdy nie uczyła się gospodarności i oszczędzania, bo nigdy niczego jej nie brakowało. Ani w domu rodziców, ani tym bardziej przy boku bardzo zamożnego małżonka. Teraz jednak razem z siostrą wzięły się do roboty i przejrzały cały swój dobytek. Ciepłe ubrania były już podniszczone, buty nie nadawały się do użytku. A przecież przeżyli w Liniejewce dopiero jedną zimę. Czy mogli do kogoś napisać, poprosić o pomoc? Kogo, jeśli do Kazachstanu przyjechali całą rodziną? Julia zrozumiała, że ich przyszłość nie rysowała się w jasnych barwach. Jeszcze mieli gdzie mieszkać i co jeść. Jeszcze… Latem czterdziestego pierwszego roku straciła nadzieję na odnalezienie Tadeusza. Dowiedziała się tylko, że był w Butyrkach, i tam wysłała list. Nie doczekała się jednak odpowiedzi, a do innych zesłańców w Liniejewce docierały przeróżne wiadomości o obozach pracy za kręgiem polarnym. Wielki Boże! Gdzie był krąg polarny? Dlaczego o tych obozach prawie nic się nie mówiło, dlaczego tak niewiele było o nich wiadomo? I czy te wieści mogły okazać się prawdziwe? Nikt niczego nie wiedział na pewno. Wszyscy się bali. Trudno było pisać o tym w listach wprost. Ale jeśli… Julia wolała sobie tego nie wyobrażać. Prawie… prawie miała nadzieję, że Tadek umarł w tych okropnych Butyrkach i nigdzie go już nie wywozili, nie ładowali do bydlęcych wagonów, nie narażali na zimno i głód. Na pewno nie żył. Nie przetrwał tego wszystkiego, serce mu pękło. Widziała to już tam, w Wilnie, przed budynkiem więzienia. Na znak żałoby ścięła włosy. Kuchennym nożem zabranym ze Lwowa. Ostatnim, jaki im został. Był początek sierpnia. Kilka dni później przyszła wiadomość o układzie Sikorski-Majski i amnestii dla Polaków zesłanych do ZSRR. *** Trzeba było iść. Ale dokąd? Wieści z frontu były niepokojące, Niemcy

maszerowali na ZSRR i Grossowie wiedzieli, że raczej nie przedrą się przez front do Polski. Zresztą – nie było już Polski. Była za to utworzona w Sowietach armia generała Andersa, z którą Julia wiązała wielkie nadzieje. Wprawdzie dopiero co pogodziła się z faktem, że Tadek najpewniej umarł w więzieniu, ale teraz miała szansę zyskać pewność. Pożegnać go godnie. Dowiedzieć się, gdzie zakończył życie i być może w przyszłości zobaczyć to miejsce. Poznać datę śmierci. Urządzić mu symboliczny pogrzeb gdzieś… gdziekolwiek, kiedy już świat i ludzie na powrót staną się normalni. Była mu to winna. Nigdy nikogo nie kochała równie mocno. Z miłości zrobiła wiele złego, skrzywdziła własnego męża i tamtą kanciastą socjalistkę z Wileńszczyzny, ale nie potrafiła walczyć z uczuciem. Miała tylko nadzieję, że już odpokutowała część swojej winy, stojąc po kostki w gnoju, z ciężkimi widłami w dłoniach, z workiem mąki na grzbiecie, ze śmierdzącym kiziakiem w palcach, z pustym brzuchem burczącym w nocy, kiedy oddała swoją porcję zupy jednemu dziecku z kołchozu, by nie musiało jeść gotowanej kory. Mamusia wyzwała ją od głupich. Powiedziała, że teraz ma myśleć o sobie, bo każdy walczy o przetrwanie. Taki dar serca może ją kiedyś kosztować życie. Pewnie miała rację. Czy odpokutowała wtedy? A może kiedy indziej, gdy tułała się po terenach sowieckiego imperium, by dotrzeć do Andersa? Wiele musiała przejść, wiele wyżebrać, by wreszcie tam trafić. Szła sama. Mamusia zachorowała ciężko i nie była w stanie wyruszyć w tak trudną, niebezpieczną i daleką podróż, która wiodła w nieznane. Tatuś nie chciał jej zostawić. Marta również się nie zdecydowała. Mówiła, że rodzicami trzeba się zaopiekować. I słusznie. Julia uznała, że również jest im to winna, ale na myśl o Tadku ściskało jej się serce. Pewnego dnia rozmówiła się z Martą. Siostra postukała się w czoło i powiedziała: „Idź, głupia. Może ci się poszczęści. Wtedy po nas wróć. Ktoś musi stąd wyjść”. I Julia posłuchała. Nie miała pojęcia, skąd w niej tyle siły i determinacji. Zawsze była delikatną dziewczyną, która lubiła wygody, wyrafinowane jedzenie i piękne sukienki, dyskusje o sztuce i wizyty w filharmonii. A teraz? Bez wahania ruszyła przez tę najeżoną pułapkami krainę, która stała się jej więzieniem. Nawet nie czuła strachu. Tylko głód i zmęczenie, a to oznaczało, że trzeba zdobyć jedzenie, odpocząć i iść dalej. Po długiej tułaczce dotarła do Buzułuku, gdzie formowało się wojsko polskie. Miała podarte buty i była cała opuchnięta. Chciała tylko spać. *** Nie wiedziała, ile czasu upłynęło, zanim w pełni wróciła jej świadomość. Odpoczęła, została nakarmiona i umyta, dostała również nowe ubranie. Obejrzał ją lekarz. To właśnie on uznał, że mimo wyczerpania ciężką pracą i niedojadaniem, była zadziwiająco silna, odważna i zaradna. Pokonała sama tysiące kilometrów i nie poddała się ani na chwilę, mimo że nie wiedziała nawet dokładnie, dokąd

powinna się udać. Musiała koniecznie postarać się o przyjęcie do kobiecych oddziałów wojskowych! Z pewnością zostanie zaakceptowana. Badania lekarskie przejdzie bez problemu – spośród łagierników rekrutowano już do wojska osoby w gorszym stanie zdrowotnym. Słuchała go z niedowierzaniem. Czy on naprawdę mówił o niej? Julii Majewskiej? Julce Grossównie? Rudej, wiotkiej panience, córce malarza? Dziewczynie, która wyszła za mąż dla pieniędzy? Która bez wahania zdradziła męża, kiedy inny mężczyzna pokochał ją mocno i z wzajemnością? Która zawsze myślała tylko o sobie, swojej wygodzie, własnych uczuciach i potrzebach? Ale nie… to nie była prawda. Okłamywała samą siebie. Nie tylko o sobie myślała. Myślała też, a może przede wszystkim, o nim. Ciągle tylko o nim, choć przecież z pewnością nie żył. To dla Tadka tu przybyła. Nagle o wszystkim sobie przypomniała. O silnym pragnieniu, by dowiedzieć się chociaż, gdzie umarł. A poza tym miała pewność, że on nie chciałby, aby się poddała. Musiała walczyć. Żyć, by o nim pamiętać. Lekarz położył jej dłoń na ramieniu. Broda Julii zadrżała. „Jak się nazywał?” – zapytał cicho. „Tadeusz Winiewicz”. „Ten pianista?”. „Tak, ten sam”. I wtedy wydarzyło się coś niezwykłego. Lekarz uśmiechnął się szeroko i pomógł jej usiąść. „Dowiadywali się o jego losie. Koledzy z orkiestry. Uformowała się tutaj taka jedna. Polska Parada”. Kiedy usłyszała nazwiska znane z polskich kabaretów i teatrów, a także filmowych przebojów, zanuciła Umówiłem się z nią na dziewiątą i zaczęła płakać. Wówczas lekarz znowu się uśmiechnął. „Dowiadywali się o niego. Trafił na Kołymę, ale żyje. Już się tam o niego upomnieli. Naszych objęła amnestia. Nie trać nadziei”. Julia wzdrygnęła się na dźwięk tego słowa. Kołyma. Czy powtarzane szeptem informacje były prawdziwe? Jeśli tak, to jakim cudem żył? A jednak… Co on powiedział? Nie trać nadziei? Właśnie. Nie powinna jej stracić, zwłaszcza teraz. Być może przeżył. „Może”. To było wszystko, co w tej chwili miała. Wstąpiła do Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet. Słynnych „Pestek”. Dostała angielski mundur z polskimi odznaczeniami. Wciąż się nie poddawała, pisała, pytała, szukała. Wiedziała, że niebawem rozpocznie się ewakuacja armii do Persji. Dostawała mdłości z nerwów na myśl, że Tadek nie zdąży dołączyć. Ponownie wszelki ślad po nim zaginął. Ale ona czekała. I… doczekała się. Przyjechał. W czterdziestym drugim, właściwie w ostatniej chwili. Nie pamiętała już, kto ją o tym poinformował. Jak w amoku szła do namiotu szpitalnego. Kiedy go zobaczyła, myślała, że serce wyskoczy jej z piersi. Żył. Wyglądał jak wrak człowieka i nie miał ręki, a to z pewnością złamało go już ostatecznie, ale… jednak żył! Właśnie tam, w szpitalu polowym, gdzieś w głębi przeklętego ZSRR, obiecała sobie, że już go nie zostawi. Choćby miał nigdy nie zagrać dla niej znowu Sonaty C-dur. Nie o sonatę przecież chodziło! Siedziała przy nim, aż otworzył oczy. Wypowiedział to imię, które Emma

Altberg uznała za bardziej do Julii pasujące. „Lilka”. Zacisnęła palce na jego prawej dłoni. Wtedy dopiero naprawdę się obudził. *** Nigdy nikomu nie potrafiła opisać ich powitania. Zbyt wiele było w tym cudów i absurdów, charakterystycznych chyba tylko dla czasu wojny. Miłosne wyznania i zapewnienia o niemijającej tęsknocie wydawały się oczywiście wszystkim bardzo piękne, ale trzeba było zająć się też aktualnymi sprawami. I palącym problemem ulokowania Tadka… gdzieś. Nie nadawał się przecież na żołnierza – i niestety nie nadawał również na muzyka Polskiej Parady. Ale i tak go do niej przyjęto. Miał komponować razem z Warsem melodie i pisać teksty piosenek. Tyle był w stanie zrobić. Razem z armią Andersa Julka i Tadek przeszli cały szlak bojowy. Po demobilizacji we Włoszech w czterdziestym siódmym wyjechali do Londynu, gdzie nawiązali kontakty z polską emigracją. Mieszkali tam dwadzieścia lat. Kiedy znaleźli mieszkanie i pierwszą pracę, poszli… do kina. Wyświetlano wówczas You Gotta Stay Happy H.C. Pottera z Jamesem Stewartem. A później wyrobili sobie nowe dokumenty, w których figurowali jako Władek i Lilka. Wstąpili do Kościoła anglikańskiego i w takim obrządku zawarli małżeństwo. Tadek, a raczej Władek, pisał do Polski i do władz Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Pytał o Natalię Winiewicz. Jeśli żyła, zamierzał formalnie wystąpić o rozwód. Ale nikt nic o niej nie wiedział. Wreszcie pojawiła się informacja o tym, że Natalię Winiewicz skazano na dwadzieścia pięć lat katorgi. Później – że najpewniej zmarła. Nigdy nie otrzymał adresu żadnej placówki ani instytucji, za której pośrednictwem mógłby się z nią skontaktować. Urzędnik przez telefon powiedział mu tylko: „Zapomnij pan” – i natychmiast się rozłączył. O tak… Tadek-Władek coś o katordze wiedział. Ale dwadzieścia pięć lat? Co ona takiego zrobiła? W łagrze jednak już jej nie szukał. Bo niby jak? Ostatecznie ich małżeństwo zawarte zostało w pośpiechu, bez wcześniejszych przygotowań i w ekstremalnych warunkach. Ten drugi ślub był ważniejszy, solidniejszy, prawdziwszy. Tadek współczuł Natalii i żałował jej – tak jak się żałuje drugiego człowieka, kiedy spotyka go wielkie nieszczęście. Kiedyś podobnie myślał o własnych rodzicach, których aresztowano po cichu, nocą. Julka-Lilka próbowała ściągnąć do Anglii ojca i siostrę, ale nie zdołała do tego doprowadzić. Mamusia umarła w Pietropawłowsku, a tatuś przyjął sowiecki paszport i został tam, by pielęgnować jej grób. Do końca życia malował kazachstański step. Julka tak właśnie zawsze o nich myślała. Nigdy nie użyła innych określeń niż „mamusia” i „tatuś”. Marta wyszła w Pietropawłowsku za mąż za stolarza. Zostali w ZSRR. Nie starczyło im energii, by jeszcze walczyć o lepszy los. Po dwudziestu latach Władek i Lilka przenieśli się z Londynu do Brighton.

Ona uczyła historii sztuki w szkole plastycznej, on komponował muzykę do reklam radiowych. Dobrze im się żyło. Doczekali się córki i dwojga wnucząt. Codziennie chodzili na długie spacery po plaży, a co sobotę – do kina. Raz w miesiącu jeździli do londyńskiej filharmonii na koncert. Żyli tak, jak zawsze chcieli. Władysław Gross zmarł w dwa tysiące szóstym roku, w wieku dziewięćdziesięciu pięciu lat.

2016 Sulistrowice – Wrocław XII.

Kiedy Artur skończył mówić, wciąż panowała noc. Wojtek siedział przy stole z opuszczoną głową, Lena już dawno przestała ocierać łzy i tylko raz po raz pociągała nosem, a Natasza… Ona była jak posąg. Tkwiła na krześle wyprostowana, ze splecionymi dłońmi i półprzymkniętymi powiekami, prawie bez ruchu. Czuł, że musi wyjaśnić jeszcze jedną sprawę. Zadawał też sobie w duchu pytanie, czy nie był z nią zbyt szczery. Czy słusznie zrobił, mówiąc o tym, że dziadek nigdy jej nie kochał? I co naprawdę myśleli o niej oboje z babcią? Może i mógł to pominąć. Może tamta młoda Natalia Winiewicz, która wciąż żyła w starej Nataszy, łudziła się, że zdobyła jego uczucie choć na chwilę? I że nie ożenił się z nią pod wpływem nagłego, głupiego impulsu, który później zawsze uważał za błąd? Tak, dziadek był wobec swojej pierwszej żony raczej okrutny. On sam doprowadził ją do takiego stanu. Zawsze to powtarzał. I dlatego… – Kiedy zacząłem zagłębiać się w rodzinną historię, dziadek opowiedział mi o pani… o tobie. Był w latach sześćdziesiątych w Konstancji razem z babcią. Pojechali nad Jezioro Bodeńskie na wakacje. Chyba chcieli też zobaczyć powojenne Niemcy zachodnie. Często mówił później, że Konstancja to piękne miasto. I tam… zobaczył ciebie. Natasza otworzyła szerzej oczy. Były zaczerwienione i opuchnięte, choć przecież nie płakała. – Zobaczył mnie? Gdzie? – Właśnie nad jeziorem. Wyszłaś z jakiejś kamienicy, niosłaś wiaderko i szczotki. Mieszkałaś tam? – Pracowałam – odpowiedziała w zamyśleniu. – Sprzątałam u jednego lekarza. Mieszkał przy samym porcie. Z balkonu miał piękny widok… – Dziadek cię widział, ale myślał, że mu się tylko wydawało. Zresztą – wcale się nie dziwię. Nie zastanawiał się nad tym później za wiele, aż do momentu, w którym ja zacząłem szperać. Nie wystarczyły mi jego opowieści. Chciałem dowiedzieć się czegoś pewnego, zwłaszcza kiedy w sieci przeczytałem, że umarłaś w łagrze. Coś mi… nie pasowało. Nie wiem dlaczego, ale miałem dziwne przeczucie. – Że wciąż żyję? – Tak. Tamta opowieść dziadka o Konstancji nie dawała mi spokoju. Wreszcie zdołałem zdobyć kolejną ważną, choć zdawkową informację o tym, że Natalia Winiewicz wyszła za mąż w Konstancji za Johanna Silsterwitza i zmieniła

imię na Natasha. Tylko tyle i aż tyle. Wiedzieliśmy już, że dziadkowi się wtedy nie wydawało. Zachęcił mnie do dalszego działania. Odtąd zacząłem szukać Natashy Silsterwitz, ale nie mogłem natrafić na jej ślad nigdzie w Niemczech. Nie znalazłem też wzmianki o jej śmierci. Umarł za to mój dziadek… – Ach tak! – W głosie Nataszy dał się słyszeć głęboki smutek. – Tak… Bardzo przeżyłem jego śmierć. Był mi bliski. Na pogrzebie trzymałem na kolanach moją ośmioletnią siostrę, która płakała na głos, aż dostała spazmów. Nie zdążyła zagrać dziadkowi całej Sonaty C-dur, a ćwiczyła ją godzinami. Ośmiolatka! Wcześniej grała mu tylko fragmenty, ale wreszcie zdołała opanować całość. W szkole uznano ją za małego geniusza. A dziadek tego nie usłyszał! Nie mogłem jej nawet pocieszyć, bo sam chciałem krzyczeć na całe gardło. Dziadek przecież… był zawsze. Myślałem, że nigdy nie umrze. – Później przestałeś mnie szukać? – zapytała cicho Natasza i chwyciła papierową serwetkę, którą zaczęła drzeć na małe kawałeczki. – Przestałem. Zająłem się pracą. Ale, że tak to ujmę, „tematyka” pozostała mi bliska, bo zajmowałem się historią polskich Kresów Wschodnich. O tobie rozmawiałem czasem z babcią Lilką. Ona uważała, że powinienem zostawić tę sprawę, i tak też zrobiłem. No cóż. Historia jednak nie zostawiła mnie. – Co się stało? – Przeczytałem wywiad z Leną w jakiejś polonijnej gazecie. Powiedziała w nim, że jej babcia nazywa się Silsterwitz i mieszka w miejscowości, która przed wojną nazywała się dokładnie tak samo. Wczytałem się w tekst uważniej. Oczywiście, to mógł być przypadek, ale… – Postanowiłeś na wszelki wypadek sprawdzić trop? – Tak. I wszystko do mnie wróciło, ze zdwojoną siłą. Przekonałem też babcię, by dała mi swoje błogosławieństwo. Zgodziła się. I nie tylko. Nawet mnie do tego zachęcała. Musiałem cię odnaleźć. – Dlaczego? Artur nie odpowiedział od razu. Wziął kilka głębokich wdechów i wstał. Wszyscy przyglądali mu się z uwagą, nawet Natasza, w której oczach teraz odmalował się osobliwy lęk. – Kiedy dowiedzieliśmy się, że być może żyjesz i mieszkasz w Niemczech, dziadek… poprosił mnie o coś. Jeśliby mi się udało cię odnaleźć, miałem cię przeprosić. – Przeprosić? – Tak. – On chciał przeprosić mnie? – wychrypiała i złapała się za głowę. Zatrzęsły się jej ramiona, a z gardła wydostał się cichy jęk. – O Boże… – Czuł się winny. – On czuł się winny?! – Natasza uderzyła pięścią w stół, przytrzymała się

blatu i dźwignęła z krzesła. – Przez całe życie myślałam, że go zabiłam! – zawołała trzęsącym się głosem. – Pozwolił ci tak myśleć. Źle wobec ciebie postąpił. – Wysłałam go na Kołymę! – To prawda. – Musiał mnie nienawidzić. – Myślę, że babcia i dziadek po wojnie nie potrafili już nienawidzić kogokolwiek. Szkoda im było na to czasu. – Stracił rękę. Po twarzy Artura przemknął cień. Tak, z tego powodu dziadek cierpiał przez całe życie. A jednak nie pozwolił, by smutek zatruwał mu każdy dzień. Cieszył się tym, co miał i co udało mu się ocalić. Żył naprawdę, pełnią życia, aż do ostatniej minuty. Nie nienawidził Natalii. Ona i tak zapłaciła wystarczająco wysoką cenę. – Wybaczył mi? – zapytała jeszcze, żałośnie jak małe dziecko. Skinął głową. Oczywiście, że jej wybaczył. – Miał tyle samo lat w chwili śmierci, ile ja mam teraz – dodała jeszcze, spoglądając w okno. – A Julia? Kiedy ona zmarła? – Nie zmarła. Natasza powoli obróciła głowę i wpatrzyła się w Artura. Była blada, a jej twarz wyglądała tak, jak gdyby ktoś wyrzeźbił ją w wosku. – Ma dziewięćdziesiąt dziewięć lat. Leży w szpitalu. Nie zostało jej już dużo czasu. Ona… też miała swojego kota, którego dokarmiała. Augusta. – Augusta… – Tak. Powinienem być teraz przy niej, ale poprosiła mnie, bym doprowadził tę sprawę do końca, skoro już zacząłem. Miała nadzieję, że uda mi się… zanim odejdzie. – Zabierz mnie do niej. – Słucham?! – zawołali jednocześnie Artur i Lena, która gwałtownie poderwała się z krzesła. – Zabierz mnie do niej. Chcę ją zobaczyć. Ja też powinnam… przeprosić. Jej bardziej się to należy niż mnie – powiedziała jeszcze Natasza i poczłapała w stronę korytarza. Lena chciała chyba pobiec za nią, ale rozmyśliła się i z westchnieniem oparła o ścianę. Spojrzała na Artura. Zbliżył się i objął ją mocno, nie zważając na obecność Wojtka. Oczywiście nie mógł odmówić Nataszy. Musiał zabrać ze sobą tę kobietę i spełnić jej, być może ostatnie, życzenie. Chciał to zrobić. Okazać jej dobroć, dać jakąś nadzieję. Może jeszcze nie było za późno? Może mogła jeszcze poczuć coś prawdziwego i szczerego? Chciał jej w tym pomóc. Ani przez chwilę nie żałował, że tu przyjechał. Nawet jeśli Lena musiała przez to zmierzyć się z bolesną prawdą o swojej własnej rodzinie. Ale ona przecież była teraz przy nim.

Chyba już mu to wybaczyła.

XIII. Lena uważała, że pomysł wyjazdu babci do Brighton nie jest zbyt dobry, ale nie zamierzała jej powstrzymywać. Może rzeczywiście tego właśnie potrzebowała? Może to była kropka na końcu jej długiego i zawiłego życia? Tylko co potem? I jak to zniesie? Czy wytrzyma zderzenie z własną przeszłością? Lena nie umiała jej potępić. Owszem, dopuściła się zbrodni, ale potrafiła też całą sobą kochać. I nie chodziło tu wcale o Tadeusza Winiewicza, lecz o Lenorę Silsterwitz. O kruchą, jasnowłosą Lenkę, która nigdy nie przetrwałaby bez niej w Workucie. Natasza opiekowała się swoją przyjaciółką do samego końca, a w pewnym sensie nawet dłużej. Nigdy nie zostawiła jej najbliższych, choć przecież myślała, że nie potrafi ich pokochać. Może faktycznie nie miała już w sercu miejsca dla nikogo więcej? A może się w ten sposób karała? Czuła, że nie zasługuje na to, by poczuć się

szczęśliwą. Więc niech poczuje się szczęśliwa teraz. Choć przez chwilę. Niech zyska spokój, zobaczy chmury. Nigdy wcześniej nie leciała samolotem… Lotnisko we Wrocławiu było tego dnia dziwnie ciche i puste. Artur musiał zmienić plany, zwrócić wcześniejszy bilet i zamówić nowe, dla siebie i Nataszy. Jego siostra Emma ostrzegała, że mogą przybyć za późno, ale on był dobrej myśli. Nie miał wyjścia. Wydawał się też przeraźliwie zdeterminowany, by dowieźć Nataszę na miejsce. To była jego nowa misja. Widocznie zawsze musiał jakąś mieć. Niewiele jeszcze o nim wiedziała. Przed odprawą Natasza wydawała się bardzo zdenerwowana. W pewnej chwili złapała się za brzuch i ruszyła do toalety. Lena zaproponowała pomoc, ale babcia tylko spojrzała na nią wyniośle i machnęła ręką. Artur uśmiechnął się pod nosem. – Czyli jednak jest zwykłym człowiekiem, co? – mruknął. – Tak. A niby zawsze uważała, że złego diabli nie biorą – odpowiedziała Lena i roześmiała się, choć pewnie nie powinna. Nawet babci współczuła. – Jakkolwiek głupio to zabrzmi, muszę cię o coś poprosić. Opiekuj się nią. O ile ją znam, na pewno zaciśnie zęby i zacznie udawać, że wszystko jest w porządku. Ale tak naprawdę będzie się bała. – Przecież wiem. Możesz mi zaufać – odparł. Chwycił ją za ramiona i obrócił ku sobie. – Mogę? – Zawsze. – Będę dzwonić – obiecała. – Mam nadzieję. Ja też zadzwonię. Znajdziesz tam gdzieś zasięg? – Wiesz, zazwyczaj, kiedy mnie ktoś o to pyta, odpowiadam, że przecież nie jadę na Kamczatkę, ale teraz… chyba właśnie tam jadę. Więc nie wiem, mam nadzieję. Gdzieś na pewno znajdę. – Wcale mi się to wszystko nie podoba. – Mnie samej chyba też nie bardzo. Ale muszę to zrobić. – Daj mi znać, kiedy wrócisz i… gdzie dokładnie się pojawisz. Chciałbym cię przywitać. – Mam nadzieję, że to właśnie zrobisz. – Naprawdę? Artur wyglądał na szczerze zaskoczonego. Wciąż do końca jej nie ufał. Myślał, że wyjedzie i zapomni o nim, tak jak do tej pory zapominała o każdym. Nie brał na poważnie tego, co mówiła. A ona nie potrafiła wyjaśnić, dlaczego czuła, że tym razem wszystko będzie wyglądało inaczej. Bała się nawet. Wkraczała w coś, czego dotąd nie znała. – Naprawdę – potwierdziła po chwili. – Pomyślałam, że tym razem ja przyjadę do ciebie. Przenocujesz mnie w Brighton czy mam sobie szukać hotelu?

– Żartujesz teraz, prawda? – Oczywiście, że nie. Objęła go i pocałowała mocno. Wciąż nie potrafiła sobie wyobrazić, że jutro się nie zobaczą. Myślenie o tym wiązało się z dziwnym bólem, z którym jeszcze nie umiała się zmierzyć. Kiedy z toalety wróciła Natasza, Lena pocałowała ją w oba policzki, na co ona uśmiechnęła się blado. Mogły pewnie coś sobie jeszcze powiedzieć, ale sam fakt, że nadal były tu obie, że mimo słów, które padły, żadna nie chciała zniknąć z życia drugiej, zupełnie wystarczał. I wreszcie się rozstali. Lena szła szybko przez hall, z każdym kolejnym krokiem nabierając pewności, że więcej już się z babcią nie zobaczy… W samochodzie podłączyła iPoda i puściła utwór, który nagrała sobie przed kilkoma godzinami. Z głośników popłynęły słowa refrenu: Goodbye my almost lover… Pojechała do Sulistrowic, żeby posprzątać dom i się spakować. Tak jak się spodziewała, Wojtek już tam na nią czekał. Opierał się o maskę swojego samochodu i przeglądał jakieś pismo. Właściwie wcale mu się nie dziwiła. Gdyby była na jego miejscu, też nie mogłaby się już doczekać tej wyprawy. Rysowały się przed nimi zupełnie inne perspektywy. Na Wojtka czekały tylko dzikie i niedostępne tereny, które chciał zobaczyć i poznać. Na Lenę – spotkanie z duchami przeszłości. Świadomość, że nie będzie tam sama, dodawała jej otuchy. Kto wie, może miała rację i Wojtek rzeczywiście szukał bodźca, by coś w swoim życiu zmienić? – Hej, Lenka! I jak? – powitał ją, kiedy wysiadła z auta. Nie miała teraz siły mierzyć się z jego entuzjazmem, ale przemogła się i uśmiechnęła. – Polecieli. – Pomyślałem, że pomogę ci sprzątać. – A co z twoją pracą? – Wziąłem bezpłatny roczny urlop. – Już teraz? To dość radykalny krok. Zgodzili się? – Nie, krzyczeli, że jestem w tym zawodzie skończony… Lenie z wrażenia upadły kluczyki. Schyliła się po nie, po czym stuknęła Wojtka w ramię. – Uważasz, że to był dobry pomysł? – Tak. Natasza… dała mi do myślenia. Przez te kilka dni doszedłem do paru wniosków. Chyba nawet dowiedziałem się czegoś o sobie. – Zniszczyłam ci karierę. – Zmieńmy temat. Opowiesz mi wszystko przy sprzątaniu. Co powinienem wiedzieć? Od czego zaczniemy? Jakie są plany? – To się tak nie da przy sprzątaniu. Musielibyśmy posprzątać całe

Sulistrowice i jeszcze wynieść śmieci ze Ślęży. Ale mam pomysł. – Czułem, że masz. – Zrobimy sobie najpierw małą wycieczkę w przeciwnym kierunku. – W przeciwnym? Na zachód? Czekaj… myślisz o…? Tak, myślisz o tym! Mam rację? Miał rację. Oczywiście, że właśnie o tym pomyślała. Przecież prędzej czy później i tak musiałaby się wybrać do Konstancji. Nigdy nie była nad Jeziorem Bodeńskim. A tam przez wiele lat mieszkała jej matka. I… babki. *** Kiedy wzbili się w powietrze, Natasza wyprostowała palce, które wcześniej kurczowo wbijała w fotel, i szepnęła: „Jak w niebie”. Artur nic na to nie odpowiedział. Zerkał tylko, jak z dziecięcym entuzjazmem wpatruje się w okno i podziwia pierzaste chmury. Siedziała w takiej pozycji długo, bardzo długo… O czym myślała? Czy zastanawiała się nad tym, co powie Lilce? Czy one w ogóle musiały coś sobie mówić? A może wracała pamięcią do przeszłości? Do tych krótkich, ulotnych chwil na Wileńszczyźnie, kiedy była młoda i nie myślała jeszcze za wiele o ludziach i świecie? Mówiła wprawdzie, że od zawsze czuła się staro, ale Artur w to nie wierzył. Kiedyś musiała być młoda. Każdy kiedyś jest. Przestał ją obserwować i sięgnął do torby po książkę. Niestety – dopuścił się kradzieży. Nocą, kiedy Lena zasnęła, przemknął do jej pokoju i wyniósł stamtąd Syberię Pałkiewicza, w której musiała się namiętnie zaczytywać, bo na kartach widać było tego wyraźne ślady. Wetknął książkę do torby i ukrył pod ubraniami. Teraz zamierzał wreszcie oddać się lekturze. Pozostawało tylko mieć nadzieję, że Lena się nie zdenerwuje i nie zacznie go za tę Syberię ścigać. A może właśnie na to liczył? Syberia z minuty na minutę psuła mu nastrój. Czytał o jakichś zabójczych temperaturach, odmarzających dłoniach, o dziwnym wietrze, purdze, która zastyga na twarzy w lodową maskę, o struganiu surowej ryby i ubieraniu się w skóry renifera, bo one właśnie najlepiej chronią przed zimnem. I ona tam właśnie zamierzała jechać? A jego odesłała do Anglii, zanim zdążył w pełni zrozumieć, w co się wpakowała? No dobrze, może Pałkiewicz, autor książki, wybrał trudniejszą wersję podróżowania i wszystko musiało być u niego przeprowadzone ekstremalnymi i – koniecznie – lokalnymi metodami. Chciał w ten sposób przetestować własną wytrzymałość. Lena natomiast zamierzała po prostu zbierać materiały o wojnie i łagrach, a nie eksplorować dziewicze tereny. To nic. Arturowi i tak włos jeżył się na głowie. Domyślał się przecież, że Syberia nie jest miłym i przyjemnym miejscem. I wiedział dobrze, że ona za nic nie dałaby sobie tego pomysłu wyperswadować. Postanowił jednak zadzwonić do niej zaraz po wylądowaniu, jeszcze z lotniska. Niech wie, że się martwi. Że się o nią boi. Nawet

bardzo. Każdy człowiek powinien mieć przynajmniej jedną osobę na świecie, która będzie się o niego martwiła, czekała na niego i pamiętała o nim. Wtedy jest łatwiej, ze wszystkim. Lena musiała to wiedzieć. Był już w połowie lektury, kiedy samolot zaczął schodzić do lądowania. Natasza spała z głową odchyloną do tyłu. Potrząsnął ją lekko za ramię. – Natasza! – odezwał się cicho. – Lądujemy. Zapnij pas. Nawet nie drgnęła. Syberia spadła mu z kolan. – Natasza! – powiedział głośniej i złapał ją za ramiona. Głowa staruszki opadła na pierś. Chwycił ją za nadgarstek i spróbował wyczuć puls. Na próżno. Natalia Hordyńska nie żyła. Ułożył ją z powrotem w fotelu i zapiął pas. Postanowił poinformować załogę po wylądowaniu, kiedy samolot opuszczą pozostali pasażerowie. Chciał dać jej jeszcze chwilę spokoju. Swobodnego unoszenia się w chmurach, które z tej perspektywy oglądała po raz pierwszy i ostatni w życiu.

Od autorki Z pewnością zauważyłeś, Drogi Czytelniku, że na kartach tej powieści pojawiło się kilka nazwisk, które odpowiadają postaciom historycznym, znanym choćby z polskiej przedwojennej kultury. Henryk Szaro, Nora Ney, Helena Grossówna, Hanka Ordonówna, Emma Altberg, Władysław Szpilman, Henryk Wars, Seweryn Steinwurzel, Eugeniusz Bodo – wszyscy oni żyli naprawdę i mają ogromne zasługi dla rodzimej muzyki poważnej, piosenki, kinematografii i teatru. Motyw domniemanego szwajcarskiego paszportu Julii Majewskiej jest oczywistą aluzją do tragicznej historii Eugeniusza Bodo, do którego los nie uśmiechnął się niestety, tak jak do mojej bohaterki. Jego biografia i dokonania są mi bardzo dobrze znane, a on sam jest postacią, pod której urokiem pozostaję niezmiennie od dziecka. Skoro więc napisałam powieść z wątkiem historycznym i z akcją częściowo osadzoną na Syberii, tej aluzji nie mogło tu zabraknąć. Emma Altberg, wybitna polska pianistka, rzeczywiście podczas wojny mieszkała i uczyła w Wilnie, ale ponieważ Tadeusz Winiewicz, Julia Majewska i Natalia Hordyńska to postaci fikcyjne, nie mogła pić z nimi herbaty i dyskutować o Nenufarach Moneta. Nie wątpię jednak, że z kimś tę herbatę podczas okupacji piła, a i o sztuce zapewne rozprawiała nie raz. Polska Parada to znana z historii orkiestra wojskowa założona przez Henryka Warsa przy armii generała Andersa. Miejsca przeze mnie opisane są autentyczne, poza dworem Rubiszki, którego nazwę wymyśliłam sama, inspirując się jednak nieco nazwą „Pikieliszki”, którą nosił majątek Józefa Piłsudskiego na Wileńszczyźnie. Dopiero później, podczas studiowania map, odkryłam, że wieś o takiej nazwie naprawdę istniała na Wileńszczyźnie. Rubiszki (lit. Rubiškė) leżą w rejonie kłajpedzkim i obecnie noszą nazwę Darius, od nazwiska lotnika Steponasa Dariusa, który się tam urodził. Żadna rodzina Hordyńskich nigdy nie miała tam jednak majątku. Wsie Podjelniaki i Rulekiszki istniały naprawdę i wchodziły w skład województwa wileńskiego. Prawdziwa była również Liniejewka w Kazachstanie, kolonia niemiecka za Pietropawłowskiem, do której trafiła Władysława Pawłowska, żona polskiego oficera, przesiedlona na stepy Kazachstanu „za winy męża”. Jej relacja z zesłania (Ucieczka z Sybiru, wyd. Libra PL) jest jednym z najłagodniejszych opisów losu Sybiraków, na jaki kiedykolwiek trafiłam. Pawłowska mogła bez przeszkód prowadzić korespondencję z rodziną i otrzymywać paczki, nie była też zmuszana do pracy w kołchozie. Jej listy zawierają cenne rady, jak się przygotować do ewentualnej wywózki, co ze sobą zabrać, co naprawdę może się przydać na kazachstańskich pustkowiach. Pisała do rodziców o tym, by w razie konieczności wziąć jak najwięcej „łaszków”, dobre buty, jedzenie, kołdry – wszystko, co można

udźwignąć. Bardzo dokładnie też zrelacjonowała, jak długo była w stanie utrzymać się przy życiu dzięki hojnej paczce z domu. Współczesnego odbiorcę jej listów może zadziwić fakt, że tak sprawnie w trudnym czasie wojny funkcjonowała poczta, zwłaszcza w ZSRR. Otóż – naprawdę działała niemal bez zarzutu. Listy trzymały zesłańców Liniejewki przy życiu, dawały im nadzieję. Władysława Pawłowska, przebywając w Kazachstanie, prowadziła również korespondencję, której głównym celem było otrzymanie informacji o losie jej męża, przetrzymywanego wcześniej w obozie jenieckim w Kozielsku. Kobieta nie wiedziała, że małżonek został już rozstrzelany w Katyniu. Choć los Władysławy Pawłowskiej i jej korespondencja z Liniejewki stały się dla mnie ogromną inspiracją, byłam dla swoich bohaterów bardziej łaskawa i pozwoliłam Julce odnaleźć Tadka żywego. Warto wspomnieć, że Pawłowska, mimo znośnych warunków na zesłaniu, zdecydowała się na ucieczkę i wróciła do Polski. Przeszła przez sowieckie imperium, otarła się o więzienie, cudem uniknęła rozstrzelania w lesie, puchła z głodu i przedarła się przez niemiecki front. Jej odwagę przelałam na Julkę, która sama maszerowała przez ZSRR, by dotrzeć do wojska Andersa. Być może dociekliwy Czytelnik pomyśli, że enkawudzista, który wypuścił Julkę z więzienia w Wilnie, był jednak dla niej zbyt łaskawy, dlatego pozwolę sobie wspomnieć dwie autentyczne sytuacje. Jedną przywołuje w swoich wspomnieniach właśnie Pawłowska. Drugą – Wanda Kiałka, której relacja z Workuty głęboko mnie poruszyła. Pawłowska pisze o młodym oficerze NKWD, który odprowadzając po przesłuchaniach grupkę kobiet z powrotem do aresztu, nagle zatrzymał się w mieście, złożył karabin i powiedział, że nie może patrzeć, jak niewinni ludzie się męczą. Nie wypuścił ich wprawdzie, ale pozwolił napisać i wysłać listy do domu, a później przynosił jedzenie, papier i w razie konieczności służył opieką. Kiałka wspomina zaś swój powrót z kołchozu w Kałudze, kiedy to w pociągu rozmawiała z młodymi sowieckimi oficerami, którzy powiedzieli wprost, że wstydzą się za Katyń. Nie u wszystkich zanikły ludzkie odruchy. Biografie wojenne obfitują w wydarzenia nieprawdopodobne, cudowne, niemal niemożliwe i pozornie nielogiczne. Kiedy czyta się wspomnienia katorżniczek z łagrów Workuty, człowiek zadaje sobie pytanie, jak można było przetrwać takie piekło. A jednak wielu się to udało. Pisząc tę książkę, analizowałam biografie Wandy Kiałki, Stefanii Szantyr-Powolnej (obie pochodzą z Wilna), Danuty Hewanickiej (prawdziwej „Pestki”), Barbary Litwiniuk i Zdzisławy Wójcik (która uciekła z kołchozu ze swoim ukochanym – szli przez tajgę, ona przeżyła, on nie). Czytałam opracowania, korespondencję, teksty źródłowe, podręczniki, oglądałam reportaże i słuchałam wywiadów z byłymi zesłańcami i więźniami łagrów. Pełna bibliografia znajduje się poniżej. Dziewczyna z daleka nie jest jednak literaturą historyczną. To raczej powieść, w której

dramatyczna przeszłość wpływa na teraźniejszość, a historia oglądana jest z wąskiej, jednostkowej perspektywy. Opierałam się w większym stopniu na relacjach byłych zesłańców i ich rodzin niż na opracowaniach akademickich. Bo taki punkt widzenia wydawał mi się odpowiedniejszy dla moich bohaterów. Kiedy czytam relacje więźniów i naocznych świadków, zawsze uderza mnie polifonia. Każdy z nich zapamiętał coś innego, na co innego zwrócił uwagę, przeżywał wszystko na swój sposób. A jednak można w tych opowieściach znaleźć mnóstwo – niekiedy zaskakujących – podobieństw. Z drugiej strony w wielu opracowaniach dotyczących drugiej wojny światowej natrafimy na nieścisłości czy nawet sprzeczne informacje. Jak choćby te dotyczące amnestii dla Polaków zesłanych na Syberię w czasie wojny i już po jej zakończeniu, formowania się armii Andersa w Związku Sowieckim, czy przebiegu procesów osób oskarżonych o działanie na korzyść „wrogów ludu”. Korzystałam z kilku źródeł, by mieć materiał porównawczy, ale nie było moim celem ich szczegółowe analizowanie, jakie z pewnością konieczne jest przy redagowaniu podręcznika bądź pracy nad reportażem. „Komunizm” Natalii Hordyńskiej należy oczywiście traktować z przymrużeniem oka – mniej więcej tak, jak i ona sama później o nim mówiła. Jak o próbie wcielania w życie utopijnej wizji czegoś, czego do końca nie rozumiała. Wielu było podobnych socjalistów idealistów u progu XX wieku, a także przed wojną. Również w ZSRR, czy wcześniej, w carskiej Rosji. Część z nich w latach trzydziestych, w ramach czystek, trafiła na Magadan, do łagrów. Odkąd pamiętam, wzrastałam wśród opowieści z czasów wojny czy też czasów jeszcze wcześniejszych. Historia mojej własnej rodziny również ma wiele luk, wiele takich białych plam, których wciąż nie jestem w stanie wypełnić spójną opowieścią, choć bardzo bym chciała. A jednak losy mojej prababci Julii Gołyńskiej i babci Marii Knedler, której dedykuję tę powieść, mogłyby posłużyć za materiał do osobnych książek. To właśnie ich historie stanowią dla mnie niezbity dowód na to, że w biografii żadnej ludzkiej istoty nie ma miejsca na „niemożliwe” i „nieprawdopodobne”, a w życiu może wydarzyć się dosłownie wszystko. Zwłaszcza moja prababcia nie spodziewała się zapewne, że przyjdzie jej aż dwa razy zaczynać od nowa. Po raz pierwszy po ucieczce przed bolszewikami z majątku w Mińsku na Białorusi, skąd wyruszyła właściwie z pustymi rękoma, choć wcześniej była osobą dobrze sytuowaną. I po raz drugi – kiedy po wojnie jej mieszkanie w Warszawie na Jagiellońskiej podzielono na kilka mniejszych kwater. Mam dwa zdjęcia prababci sprzed wojny. Na jednym, w wieku dwudziestu lat, misternie uczesana i w pięknej sukni, pozuje fotografowi w jednym z najznamienitszych mińskich atelier. Na drugim patrzy w obiektyw jako wychudzona, zmęczona uciekinierka ze wschodu, zmuszona do wyrobienia nowych dokumentów. Moja babcia Maria nie spodziewała się zapewne, że jej

własne losy będą niemal równie tragiczne jak losy matki. A jednak, w głębi duszy, myślę i wierzę w to, że odnalazły spokój. Nie byłoby tej książki również bez opowieści sąsiadki mojej babci, pani Kalinowskiej, która na Syberii gotowała swojej córce korę, kiedy naprawdę nic innego już do jedzenia nie było. I której historię przekazał mi później mój tato. Nie byłoby jej też, gdyby nie chlebak babci z powstania warszawskiego, wypełniony starymi zdjęciami, listami, pocztówkami i dokumentami. W powieści „pożyczyłam” ten chlebak Tadkowi. Mam w nim wiele fotografii osób, po których ślad urywa się w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Często widnieją na nich podpisy i dedykacje. „Na wieczną pamiątkę”, „Kochanej przyjaciółce”, „Siostrze”, „Wujkowi”, „Słodkiej…”, „Najdroższej…”. Wracam do nich czasem. Myślę o tych ludziach i ich miejscu w świecie. Nie znam go i ogromnie tego żałuję. Naprawdę rozumiem Artura, któremu jedna fotografia wystarczyła za powód do podjęcia zaawansowanych poszukiwań osoby na niej ukazanej. Mam nadzieję, że Wy również go zrozumiecie. Za wszelką pomoc podczas redakcji tekstu dziękuję Wioletcie Leśków-Cyrulik, która sama o sobie mówi, że bywa gorsza od profesora Bańki. I całe szczęście! Jeszcze raz ogromnie Ci dziękuję – nie tylko za powyrywanie z tekstu wszelkich chwastów, ale też za garść uwag, dzięki którym utwierdziłam się w przekonaniu, że pisanie takich książek ma sens. Za konsultację historyczną i przemiłą korespondencję bardzo dziękuję panu Rafałowi Kłujszy. Z każdą kolejną książką przekonuję się, że pisarz nie powinien polegać tylko na sobie, a fachowa pomoc okazuje się zawsze bezcenna. M.K.

Bibliografia Druki Applebaum A., Gułag, Warszawa 2005. Applebaum A., Za żelazną kurtyną. Ujarzmienie Europy Wschodniej 1944–1956, Warszawa 2013. Borowik B., Dotyk syberyjskiej śmierci, [b.m.] 2015. Burkiciak P., Kobiety, żołnierki Armii Krajowej w łagrach Workuty w latach 1944–1956, [w:] „Sensus Historiae”, vol. XII (2013/4), Poznań, s. 121-134. Engelking A., Kołchoźnicy. Antropologiczne studium tożsamości wsi białoruskiej przełomu XX i XXI wieku, Toruń 2012. Głowala J., Purga. Wśród więźniów i zesłańców w ZSRR 1945–1955, Warszawa 1990. Herbich A., Dziewczyny z Syberii, Kraków 2015. Kalbarczyk S., Wykaz łagrów sowieckich, miejsc przymusowej pracy obywateli polskich w latach 1939–43, Warszawa 1993–97. Łagry: przewodnik encyklopedyczny, red. N. Ochotin, A. Roginski, Warszawa 1998. Łoś P.S., Szkice do portretu ziemian polskich XX wieku, Warszawa 2005. Modelski Ł., Dziewczyny wojenne, Kraków 2011. Pałkiewicz J., Syberia, Poznań 2014. Pawłowska W., Ucieczka z Sybiru, Rzeszów 2012. Polacy w łagrach rosyjskiej północy w świetle relacji, listów i dokumentów, wybór i oprac. H. Owsiany, Warszawa 2000. Smalewski J.S., Więzień Kołymy, [b.m.] 2014. Smoliński J., Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie: 1939–1945, Warszawa 1997. Sołżenicyn A., Archipelag Gułag, Poznań 2008. Szałamow W., Opowiadania kołymskie, Gdańsk 1991. Tomaszewski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji, Warszawa 1999. Węglicka B., Polacy z Kresów znani i nieznani, Warszawa 2015. Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, T. 1, Województwo wileńskie, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1938. Publikacje elektroniczne Radzima, http://www.radzima.net/ [dostęp: 24.09.2016]. Luty 1940. Deportacja Polaków na Sybir – relacje ofiar, [w:] Dzieje.pl, http://dzieje.pl/artykulyhistoryczne/luty-1940-deportacja-polakow-na-sybir-relacjeofiar [dostęp: 24.09.2016]. Miecik I.T., Ucieczki sowieckich więźniów z Gułagu – droga z piekła do

piekła, [w:] „Newsweek.Polska”, http://www.newsweek.pl/historia/gulag-wiezniowie-zsrr-zekowie-na-syberii-news week-pl, artykuly, 276236,1.html [dostęp: 24.09.2016]. Kalbarczyk S., Sierp i młot to symbol wielkich zbrodni! Gułag: niewolnictwo XX wieku, [w:] wPolityce.pl, http://wpolityce.pl/polityka/107606-sierp-i-mlot-to-symbol-wielkich-zbrodni-gulag -niewolnictwo-xx-wieku-artykul-slawomira-kalbarczyka-ipn [dostęp: 24.09.2016]. Gułag.Info. Tomasz Kizny, http://gulag.info.pl/ [dostęp: 24.09.2016]. Wanda Kiałka – niezłomna bojowniczka AK, [w:] Polskie Radio. Dwójka. Zapiski ze współczesności, http://www.polskieradi.l/8/380/Artykul/581996,Wanda-Kialka-niezlomna-bojowni czka-AK [dostęp: 24.09.2016].

Dziewczyna z daleka Wydanie pierwsze, ISBN: 978-83-8083-481-1 © Magdalena Knedler i Wydawnictwo Novae Res 2017 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, reprodukcja lub odczyt jakiegokolwiek fragmentu tej książki w środkach masowego przekazu wymaga pisemnej zgody wydawnictwa Novae Res. REDAKCJA: Wioletta Cyrulik KOREKTA: Marzena Kwietniewska-Talarczyk, Małgorzata Szymańska OKŁADKA: Seweryn Swacha KONWERSJA DO EPUB/MOBI: InkPad.pl WYDAWNICTWO NOVAE RES al. Zwycięstwa 96/98, 81-451 Gdynia tel.: 58 698 21 61, e-mail: [email protected], http://novaeres.pl Publikacja dostępna jest w księgarni internetowej zaczytani.pl. Wydawnictwo Novae Res jest partnerem Pomorskiego Parku Naukowo-Technologicznego w Gdyni.