Historia spisana atramentem - M. Ulatowska J. Skowronski

Copyright © Maria Ulatowska, Jacek Skowroński, 2016

Projekt okładki Agata Wawryniuk

Zdjęcie na okładce © Ivan Bastien/iStockphoto.com

Redaktor prowadzący Anna Derengowska

Redakcja Ewa Witan

Korekta Mirosława Kostrzyńska Agnieszka Ujma

ISBN 978-83-8097-785-3

Warszawa 2016

Wydawca Prószyński Media Sp. z o.o. 02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28 www.proszynski.pl

Wojtkowi, bez pomocy którego nigdy nie zdołalibyśmy osobiście dotrzeć do niezwykłych miejsc, opisanych w tej książce

WSTĘP Ponoć pisarze na ogół kłamią. A raczej – zmyślają. Nie zaprzeczamy tej tezie. Jednak zawsze istnieją wyjątki. Książka, którą trzymają Państwo w rękach, jest takim wyjątkiem. Zapewniamy, że Historia spisana atramentem jest opowieścią autentyczną. Tak bliską prawdy, jak to tylko było możliwe. Zainspirował nas pewien stary brulion. Opasły, w tekturowych sztywnych okładkach. Przetrwał ponad sto lat, pierwsze kartki zostały zapisane atramentem w tysiąc dziewięćset trzecim roku. Gdy trafił w nasze ręce, przejrzeliśmy go pobieżnie, jednak nie od razu podjęliśmy decyzję o wspólnym opracowaniu zawartej w nim treści. Od czasu do czasu któreś z nas mówiło: „Trzeba zajrzeć do tego pamiętnika”. Tak, gdyż ten brulion jest pamiętnikiem. Bardzo szczególnym, głównie z uwagi na osobę autora, ponieważ był nim ksiądz, a pamiętnik to w istocie historia wielkiej miłości. Dla współautorki tej książki, Marii Ulatowskiej, ów ksiądz jest osobą szczególnie ważną, ponieważ gdyby nie on, nie pojawiłaby się na świecie. Autor pamiętnika to dziadek Marii. Jego żona była jej babcią, a ich syn – ojcem. „Żona księdza?! – zawołają państwo – niemożliwe!”. Jednak się wydarzyło, i sam napisał o tym w pamiętniku. Jak do tego doszło, niedługo się państwo przekonają. Stary pamiętnik nie był gotową powieścią. Miał się nią stać dopiero potem, gdy współautor, Jacek Skowroński, zaczął kartkować brulion, a po chwili wpadł po uszy w całą historię

i czytał, czytał, czytał… – Popatrz, jaki wspaniały materiał na książkę – powiedział, skończywszy lekturę. I tak to się zaczęło. Ten pamiętnik wciągnął nas jeszcze bardziej, gdy się okazało, że zawiera nie tylko zapis rozterek, wahań, zmagań, walki. To nie tylko opowieść o miłości. Znaleźliśmy tam jeszcze pewną tajemnicę, którą postanowiliśmy wyjaśnić. Aby to zrobić i aby jak najpełniej oddać realia opisywanych miejsc, ruszyliśmy śladami autora. W Paryżu udało nam się nawet odnaleźć hotelik, w którym mieszkali bohaterowie tej historii. Potem wyruszyliśmy na Ukrainę, rozpoczynając podróż od zwiedzenia zamku Radziwiłłów w Ołyce, byliśmy też w Żytomierzu i we wspaniałym warownym klasztorze Karmelitów w Berdyczowie. Każdy nasz krok dokładnie opisaliśmy w książce. Finał całej wyprawy rozegrał się w pałacyku myśliwskim Radziwiłłów w Antoninie. Czy rozwikłaliśmy zagadkę? Nie uprzedzajmy faktów… Mieliśmy nadzieję, że na Ukrainie uda nam się dotrzeć do starych dokumentów – choćby do ksiąg parafialnych kościoła, w którym został zawarty ów ślub – „w świątyni obcego chrześcijańskiego wyznania”, jako że udało nam się odnaleźć ten kościół. Albo w Żytomierzu, gdzie autor pamiętnika ukończył seminarium duchowne. Kościół seminaryjny stoi do dziś i do dziś jest tam seminarium. Czy też w Berdyczowie, gdzie w pięknym warownym klasztorze ksiądz Czesław przez dwa lata był wikarym. Bądź w Ołyce, gdzie nasz bohater rozpoczął posługę kapłańską, pełniąc tam przez pewien czas obowiązki proboszcza. Niestety, nigdzie nie udało nam się odnaleźć najmniejszego skrawka jakiegokolwiek dokumentu. Dwie rewolucje, dwie wojny światowe, białogwardziści, czerwonoarmiści… Przetaczająca się lawina dziejów zmiotła po drodze wszystko, co istniało. Tak więc pisząc tę książkę, opieraliśmy się głównie na treści pamiętnika, dysponując dodatkowo własnymi doświadczeniami z podróży oraz autorską wyobraźnią.

Postacie występujące w powieści są prawdziwe. Jednemu tylko bohaterowi epizodów współczesnych zmieniliśmy personalia. Wprawdzie okazało się, że woli swoje prawdziwe imię, niemniej jednak w rzeczywistości nie jest aż takim czarnym charakterem, jakim go uczyniliśmy w naszej opowieści. Olku, dziękujemy za relacje, anegdoty i gawędy, pobudzające naszą wyobraźnię! Twój udział w naszych książkach jeszcze się nie zakończył… Zapraszamy do lektury opowieści, której inspiracją stała się... prawdziwa historia spisana atramentem.

Część pierwsza Preludjum

W Królestwie

Rozdział I W gimnazjum. Zawiązek losów w Puszczy Augustowskiej. Moja indywidualność w latach młodzieńczych.

Żonę moją, która stała się bohaterką całej tej księżej epopei, która życiu memu nadała taki osobliwy kierunek, poznałem, mając 10 lat. A zawiodły mnie do niej takie drogi: Dziesięcioletniego chłopca oddano mnie do 1-ej klasy Gimnazjum w S. w Królestwie Polskiem. Uczyłem się źle. Nie, żebym źle był przygotowany, lub niezdolny, ale już wówczas zdradzałem swój nazbyt ruchliwy temperament, bardziej skory do nieokiełznanej swobody, niż do zsystematyzowanej roboty. Były to czasy „słynnej” kurateli nad oświatą u nas w Królestwie „obrusiciela” Apuchtina1, więc i samo gimnazjum nie mogło zaszczepić miłości do systemu wychowania. Przy dwu takich czynnikach nie robiłem, oczywiście, dużych postępów w gimnazjalnych moich studjach. Skutkiem czego było, że w moim „dzienniku” figurowały nazbyt często „pałki” jak z konduity, tak i z nauk. W końcu upomniano moją matkę, aby wpłynęła na mnie, gdyż grozi mi wydalenie z zakładu. Ostrzeżona o tem matka gorliwie wzięła się do dzieła.

U dostawcy wiktuałów mlecznych, chłopa podmiejskiego, zamówiła pęk łóz wierzbowych. Gdy te były dostarczone, moczono je dni kilka w wodzie (na co wszystko oczy moje patrzyły), by były bardziej giętkie i oto – miała odbyć się egzekucja, jedna z tych, które już dobrze znałem, tym razem okropniejsza, zważając na przyczynę, co ją wywołała, i na doniosłość celu, ku któremu miano mnie katować. Dzisiaj takie boba kończą w podobnych razach samobójstwem, ja, że sobie zawsze wysoko ceniłem życie, o samobójstwie nie pomyślałem, ale potajemnie uciekłem z domu, aby już doń nigdy nie powrócić. Uciekłem w marcu, ku wieczorowi. Zima jeszcze trwała, pokrywając ziemię grubą oponą śniegu i lodów. A ja wędrowałem po nieznanych sobie drogach, hen, kędyś w świat, byle dalej od świstu mokrych łóz. Lasami szedłem, bez grosza w kieszeni i bez okruchu chleba, po nocy, nie bojąc się ni wilka, ni złego człowieka, ni ciemności, nikogo i niczego na świecie… Zmierzchało powoli, jeszcze nie trzeba było zapalać lampy naftowej, ale literki w podręczniku do historii coraz trudniej dawały się ułożyć w słowa. Zresztą nie zależało mu, chłopiec tylko udawał, że pilnie ślęczy nad tekstem napisanym rosyjskimi „bukwami”, w rzeczywistości zaś nasłuchiwał odgłosów z głębi domu, wyobrażając sobie jednocześnie, że za moment otworzą się drzwi i srogi głos brata wezwie go do salonu. A może usłyszy głos matki wołającej go na kolację? Gdyby tak jeszcze nazwała go tym swoim zdrobniałym: „Cześ”, którego tak często wstydził się przed kolegami, teraz jednak dawałoby to wątłą iskierkę nadziei, że serce matczyne zmiękło… Dostawał już w skórę za jakieś drobniejsze przewinienia, ale dziś miało być dużo gorzej i straszniej. Wiedział o tym od pierwszej chwili, gdy matka wróciła ze szkoły, wezwana tam przez dyrektora, opasłego typa w niedopinającym się na brzuchu

surducie. Przysłano go do suwalskiego gimnazjum z głębi Rosji, aby zaprowadził porządek w gimnazjum i ostatecznie wyplenił najdrobniejsze przejawy polskości wśród uczniów i nauczycieli. Matka chłopca, kobieta prosta, bogobojna i zapracowana, miała w życiu wystarczająco wiele kłopotów związanych z wyprowadzeniem na ludzi czwórki dzieci, by poświęcać każdemu z osobna dosyć uwagi. Mąż nigdy nie zabiegał specjalnie o zapewnienie im bytu, aż wreszcie opuścił ich na dobre, toteż choć poświęciła wszystkie siły potomstwu, ledwie udawało się jej wiązać koniec z końcem. A dyrektor gimnazjum, w którym nauka kosztowała przecież spore pieniądze, wyraził się bardzo jasno. Albo zadba o to, by jej syn, Czesław, poprawił oceny, a zwłaszcza zachowanie i stosunek do rusofilskiej władzy szkolnej, albo zostanie relegowany! I to z wilczym biletem, zamykającym drogę do uzyskania porządnego wykształcenia. Chłopiec jak przez mgłę pamiętał wydarzenia tamtego wieczoru. Matka zdjęła pelerynę i buty w sieni i poszła do kuchni, zachowując się tak, jakby w ogóle go tam nie było. Do powrotu starszego brata z pracy nie dostał nawet kromki chleba z masłem, nie usłyszał ani słowa, co było gorsze od najsroższych wymówek. Czuł, że zanosi się na coś okropnego. Potem nastąpiła rodzinna narada, której musiał wysłuchać, stojąc w kącie obok rozgrzanego pieca. – Już mi sił nie starcza, a on tak się odpłaca. – Matka załamywała ręce. – Ty mnie do grobu chcesz wpędzić! – Słyszałeś, i co się tak durnowato uśmiechasz?! – Brat uczynił ruch, jakby chciał podnieść się, złapać chłopca i nim potrząsnąć, pozostał jednak na miejscu. Cześ wcale się nie uśmiechał, skrzywił tylko usta na granicy płaczu. – No już, mama, nie płacz, szkoda łez na takie ladaco… – Starszy brat pogładził plecy rodzicielki. Od pewnego już czasu, z braku ojca, pełnił w domu funkcję męskiej głowy rodziny. I teraz zamierzał się wywiązać ze swojej roli. – Jak nie skutkują słowa, to poskutkuje co innego. Czesław dostanie moczonymi

rózgami w goliznę, tak że nie siądzie przez tydzień! Przy siostrze, bo jak mu nie wstyd rodzonej matki nie słuchać, to niech takiego wstydu choć zazna. I będą rózgi w robocie do skutku! Aż rozumu nabierze. Oj, popamiętasz ty mnie, bracie, i jeszcze podziękujesz mi kiedyś – ciągnął srogim, nieznoszącym sprzeciwu tonem. Już nazajutrz długie wierzbowe łozy moczyły się w misce w sieni, żeby winowajca widział je, idąc i wracając ze szkoły i ani przez chwilę nie zapomniał, co go czeka. A wyobraźnia robiła więcej niż groźby brata; wystarczyło, by wieczorem przymknął oczy, a już przed oczyma miał obrazy kaźni, spotęgowane strachem i panującą w domu złowrogą atmosferą. Pochylony nad książką usłyszał trzaśnięcie drzwiami i stanowcze męskie kroki. Deski podłogi skrzypiały coraz głośniej, chłopiec skulił się na krześle, pragnąc stać się malutkim, maleńkim pyłkiem, zupełnie niewidocznym, takim błahym, by mógł go zdmuchnąć byle powiew ze szpary w oknie. Kroki zwolniły, ale się nie zatrzymały. Po dłuższej chwili dało się słyszeć odgłosy przestawianych na kuchni garnków. Wiedział, że to niewiele znaczy, brat musiał coś zjeść po całym dniu pracy. Jak matka już go nakarmi, dopiero wtedy zawołają winowajcę do siebie. Na środku pokoju brat postawi prosty drewniany taboret. I nie zważając na łzy płynące po twarzy Czesława i prośby, szeptane rwącym się głosem, jeszcze każe mu samemu pójść po rózgi… Chłopiec zsunął się z krzesła i cichutko, na palcach zbliżył się do drzwi. Kiedy otwierał je ostrożnie, zawiasy nawet nie jęknęły. Brat dbał, aby w domu wszystko działało jak należy. Czesław był już w połowie drogi do sieni, gdy zegar w salonie zaczął wybijać godzinę. Struchlał na moment, jakby te dotąd swojsko brzmiące kuranty były alarmem, mającym postawić wszystkich domowników na nogi. Nie cofnął się jednak, nie porzucił planu powziętego tego dnia w szkole. Może by tak i postąpił, licząc na zmiłowanie matki i brata, gdyby właśnie tego dnia nie wylądowała w jego dzienniku kolejna pałka z najważniejszego gimnazjalnego przedmiotu, czyli historii

Rosji. Od paru dni każdego wieczora po kolacji matka skrupulatnie i bez słowa kazała sobie pokazywać ów dziennik, a potem przeglądała jeszcze zeszyty. Biedak nie widział dla siebie ratunku. W sieni panował półmrok, lecz zupełnie mu to nie przeszkadzało, przynajmniej nie widział moczących się narzędzi tortur. Wsunął stopy w zimowe buty, nałożył czapkę i chwycił paltot z wieszaka. Nasłuchując odgłosów z głębi mieszkania, powoli nacisnął klamkę. Na schodach było ciemniej niż w środku. Licząc stopnie, zszedł dwa piętra i dopiero tam ubrał się do końca, pewien, że zdąży wyprysnąć na dwór, gdyby dobiegły go odgłosy, świadczące o wykryciu jego ucieczki. Na szczęście szalik i rękawice o jednym palcu nie wypadły z rękawa, bo za nic na świecie nie wróciłby ich szukać. Przemykając pod ścianami dobrze znanych kamienic, cieszył się, że na ich ulicy nie zainstalowano jeszcze latarń gazowych. Po prawdzie nie miało to teraz znaczenia, bo i tak nieliczni przechodnie nie zwracali uwagi na truchtającego chodnikiem chłopca. Był porządnie ubrany, więc zapewne wysłano go po drobne sprawunki lub coś w tym guście. Cześ obrał kierunek przeciwny do znienawidzonego gimnazjum, któremu zawdzięczał wszystkie nieszczęścia. Dozorcy poodgarniali śnieg na bok i szło się zupełnie dobrze. Po niedługim czasie przestał poznawać mijane domostwa, potem coraz niższa zabudowa przeszła w jakieś drewniane baraki. Wdrapał się na niewysoki nasyp kolejowy i szedł jeszcze kawałek torami, wzdłuż ściany lasu, a gdy w dogasającym świetle dnia ujrzał drogę między drzewami, skręcił w nią, nie zastanawiając się wiele, dokąd go zaprowadzi. Byle dalej od domu, od tego całego nieszczęścia, od ludzi, co umyślili sobie uczynić mu krzywdę. Nie kochali go przecież, więc nawet nie będzie im go szkoda. Ucieszą się pewnie, że nie muszą już karmić niewdzięcznika. Cześ po dziecięcemu nie umiał patrzeć daleko w przyszłość, teraz, póki było mu ciepło i nie czuł głodu, nie zastanawiał się, skąd weźmie jedzenie oraz picie i gdzie znajdzie schronienie.

Gdzieś na świecie muszą być dobrzy ludzie. A jemu wystarczy tyle co nic, mniej nawet. Zbuduje sobie szałas, rozpali ognisko i będzie polował jak ten rozbitek, o którym czytano mu wieczorami rok albo dwa temu, kiedy był jeszcze bardzo mały. Teraz już nie jest mały. Niepotrzebna mu szkoła ani dorośli, którzy tylko by wszystkiego zakazywali. I bili go za to, że nie ślęczy od rana do wieczora nad książkami, które są tak strasznie trudne, że niepodobna niczego z nich zrozumieć i zapamiętać. Nigdy nie wróci! Będzie szedł dalej i dalej, gdzie oczy poniosą. Albo umrze. Tego też się nie bał, bo w jego dziesięcioletniej głowie nie zdążył się zalęgnąć strach przed śmiercią. Prowadzali go do kościoła, toteż wiedział, że i umarli mają swoje miejsce, w którym im lepiej niż na ziemi. Dużo lepiej, bo tam nikogo nie karzą chłostą mokrymi rózgami. Cześ brnął uparcie przed siebie po zaśnieżonych leśnych duktach, czasem wychodził na otwarty teren i z powrotem krył się w lesie. Wiedział tylko, że teraz będzie już wszystko dobrze. Choćby chciał, nie mógł zawrócić, bo i tak nie odnalazłby drogi powrotnej. Jednak noc zdawała się nie mieć końca, a zmęczenie coraz mocniej dawało się we znaki. Chłód wsączał się powoli w szczupłe ciało, owiewając z początku nos i policzki, potem palce u rąk i nóg. Mróz niewiadomym sposobem przenikał głębiej, wciskając się pod zimowy paltot, aż chłopcu zdawało się, że rosną tam lodowate sople. Od czasu do czasu chłopiec spoglądał tęsknie ponad korony drzew w spłachetki rozgwieżdżonego nieba, szukając oznak nadciągającego świtu. Bolały go nogi i był bardzo głodny. Sam nie wiedział, kiedy na dobre wyszedł z lasu. Maszerował uparcie, trzymając się głębokiej polnej bruzdy niczym zagubiony podróżnik strumyka, mającego go doprowadzić ku rzece, a ta do jakichś ludzkich siedlisk. Pośród niewysokich domostw zaszczekał pies i zaraz dołączył do niego następny, wreszcie rozszczekała się cała okolica, ale sunący noga za nogą chłopiec był zbyt zmęczony, aby choć pomyśleć o schowaniu się gdzieś albo ucieczce. Nagle poczuł, że ktoś chwyta go mocno za

kołnierz palta. – A ty kto, gadajże! Czego tu szukasz po ciemnicy?! – Szorstki głos zdawał się wydobywać z głębi studni. – Ja nic… – Cześ szarpnął się odruchowo jak schwytany za uszy zając, ale silne ręce trzymały mocno. Ujrzawszy nad sobą pobrużdżoną twarz mężczyzny, wyszeptał cicho: – Zgubiłem drogę do domu. – A to ja i widzę. – Chłop w rozpiętym kożuchu, widać zarzuconym naprędce, kiedy natarczywe szczekanie rozniosło się po okolicy, potrząsnął schwytanym intruzem. – Może i się zgubiłeś, a może co innego… Niejeden tu kraść chodzi, dobrze, że psy czujne. Obcyś ty, nie stąd. Kto cię przysłał na przeszpiegi, gadaj mi tu! – Pan puści, ja nic nie wiem, ja już sobie pójdę, w domu czekają… – Mimo zmarzniętej twarzy Cześ poczuł napływające do oczu łzy. – Ja nie znam nikogo, jestem głodny… – Głodny, hę? No, nie wyglądasz na zbója, ale kto cię tam wie. Ciągle nie puszczał malca, lecz wyraźnie nie wiedział, co ma z nim uczynić. Tymczasem psy przycichły i pochowały się w budach, z rzadka tylko przypominając głuchym szczeknięciem, że nie straciły czujności. Chłop zawołał coś głośno w stronę obejścia, a po chwili z mroku wyłonił się młodszy mężczyzna. – Czego ojciec nawołujeta? Stary, po krótkiej naradzie z synem, z której Cześ rozumiał jedynie, że umyślili oddać go jakiejś władzy, zapiął kożuch i ścisnął go mocno rzemiennym paskiem. Wzięli chłopca między siebie i poprowadzili dokądś, nie gadając więcej do siebie. Droga wiodła między jakimiś zabudowaniami; z początku była żwirowa, niedługo zamieniła się w brukowaną ulicę, jedną z takich, których pełno było w Suwałkach. Cześ począł się obawiać, iż jakimś cudem ci obcy zaprowadzą go do domu, gdzie czekają z rózgami rozsierdzona matka i brat. Rozglądał się ukradkiem, nie dostrzegł jednak w otoczeniu niczego znajomego, przypominającego rodzinne miasteczko. Nie miał już sił, by się tym cieszyć lub

smucić, pragnął jedynie, żeby wszystko się skończyło. Zatrzymali się przed parterowym budynkiem z gołej cegły, z kratami w oknach i tablicą nad wejściem. Chłop nacisnął żeliwną klamkę, a gdy drzwi nie ustąpiły, załomotał w nie pięścią. Dopiero po minucie lub dwu rozległy się wewnątrz szurania, odsunęła się klapka i męski głos zapytał: – Czego tam chcecie? – Panie naczelniku, przyprowadzilim chłopaka. Obcy on. Po wsi myszkował, mało go psy nie rozszarpały. Gonilim go wiorstę z synem… – Naczelnika nie ma, przyjdźcie rano! – Funkcjonariusza więzienia gminnego nie przejęła ubarwiona mocno przez chłopa historia. – A gdzie tam rano, panie. Co z nim zrobim? Może on złodziej jaki, pójdzie do swoich i chałupę nam z dymem puszczą? Drzwi odemknęły się z niejakim oporem, przynajmniej tak się wydawało chłopcu, po czym ukazała się postać w zapiętym tylko do połowy granatowym uniformie z błyszczącymi srebrem guzikami. Strażnik obejrzał przybyszów w świetle trzymanej lampy naftowej. – To wy, Wojtachu? No to wchodźcie, skoro już pobudkę mi zrobiliście. Ale ten wasz złodziejaszek mizerny jakiś, było o co tyle rabanu robić? Nie lepiej było dać mu gorącego mleka i na zapiecku usadowić, a rankiem wypytać dobrze? – A bo to wiadomo, kto on? Nic powiedzieć nie chce. – Bo wystraszony. Sam bym się wystraszył, jakbym waszą gębę po nocy ujrzał. – Tego mi, panie, nie gadajcie, ja uczciwy człowiek. Strażnik wprowadził wszystkich do sporej izby z kontuarem, za którym na ścianie wisiały pęki kluczy. Obok znajdowało się zagrodzone solidną kratą wejście do jakiegoś korytarza. Od stojącego w kącie kaflowego pieca biło przyjemne ciepło. Mężczyzna usadził chłopca na szerokiej ławie i jął przyglądać mu się z uwagą, podkręcając palcami koniec bujnych wąsów. Nie wyglądał już tak groźnie, przypominał Czesiowi woźnego

z poprzedniej szkoły, który zawsze miał w kieszeni trochę czekoladowych cukierków i dawał je dzieciom z biedniejszych domów. Chłopiec nigdy nie dostał cukierka, więc czasem nawet żałował, że jest tak dobrze ubrany. – Głodnyś pewnie, co? No, mały, powiesz nam, jak się nazywasz? Cześ zapragnął wyznać wszystko, o tym, jak źle mu szło w nowej szkole i jak strasznie go chcieli ukarać, jak uciekł, jak mu było zimno i głodno, kiedy wędrował przez puszczę wśród wycia wilków i… sam już nie wiedział, czy zaraz nie umrze. Ale nim zdążył otworzyć usta, strażnik odwrócił się w stronę stojących w progu mężczyzn. – A wy czego tu jeszcze?! Idźcie z Bogiem, jak będzie trzeba waszego zeznania, to się tam kogo po was pośle. Odprowadził przybyłych do wyjścia, podzwaniając trzymanym w ręku pękiem kluczy. Kiedy wrócił, kazał chłopcu zdjąć paltot i nie zadając na razie dalszych pytań, zajął się parzeniem herbaty w wielkim mosiężnym samowarze. Potem przyniósł skądś parę koców oraz zawiniętą w papier grubą pajdę razowego chleba z masłem. Cześ zajął się jedzeniem, zadowolony, że nie musi nic mówić, mężczyzna z bujnymi wąsami usiadł zaś za kontuarem, otworzył jakiś brulion w twardej oprawie i zaczął coś zapisywać piórem, co rusz maczając stalówkę w kałamarzu. Zdawał się nie zwracać większej uwagi na swego małego podopiecznego. Cześ dopił herbatę z blaszanego kubka i oparł się o bieloną wapnem ceglaną ścianę. Mrok za oknem wciąż nie chciał zrzednąć. Było mu wreszcie wygodnie i ciepło, powieki ciążyły coraz bardziej, obok siebie słyszał jedynie skrzypienie sunącej po papierze stalówki… Obudziły go jakieś głosy i trzeszczenie desek uginających się pod wysokimi oficerskimi butami. Poczuł, że leży na ławie, starannie opatulony szarymi wojskowymi kocami, choć nie pamiętał, aby się kładł i przykrywał. Opodal drzwi ustawiło się trzech czy czterech mężczyzn w granatowych mundurach. Jego znajomy strażnik, w starannie zapiętym uniformie, stał

wyprostowany przed jakimś jegomościem w surducie i wojskowej czapce. Z wypowiadanych po rosyjsku słów Cześ się zorientował, że tamten jest pewnie owym naczelnikiem, który miał przyjść rankiem. Strażnik wyjaśniał, skąd wziął się chłopiec, co chyba niezbyt interesowało zwierzchnika, gdyż przerwał tamtemu machnięciem ręki, zdjął z kontuaru brulion w twardej oprawie i wsadził sobie pod pachę. Z małej kieszonki wyciągnął zegarek z dewizką, sprawdził godzinę i warknął: – O dziewiątej odprawa na dziedzińcu! Potem przyślecie mi do gabinetu tego bradiagę Kuźmicza. A małego odprowadzić na posterunek, to sprawa policji. Nie oglądając się, wymaszerował z izby. Strażnik w zamyśleniu przygładził wąsy, wreszcie spojrzał w kierunku chłopca i wzruszył ramionami, jakby pokazując, że on tu już nic nie może poradzić. Ponieważ nadal o nic go nie pytano, Cześ usiadł na ławie i przyglądał się chwilowemu zamieszaniu. Jego znajomy przekręcił klucz w zamku kraty zagradzającej wejście do jakiegoś korytarza. Dwóch mężczyzn w mundurach weszło tam natychmiast, inny zaś otworzył drzwiczki pieca i począł w nim szurać pogrzebaczem. Cześ odprowadził wzrokiem „swojego” strażnika, który wyszedł z izby, podzwaniając pękiem kluczy. Chłopiec ciągle miał na nogach buty, nałożył więc czapkę, wziął paltot i ostrożnie zsunął się z ławy. Nikomu nie przyszło do głowy zatrzymać go, czy choćby za nim zawołać, kiedy zapamiętaną w nocy drogą zmierzał ku wyjściu z budynku. Z wysiłkiem otworzył ciężkie drzwi, zbiegł po paru stopniach i puścił się pędem przed siebie. Mijany woźnica strzelił batem w powietrzu, co jeszcze dodało uciekinierowi skrzydeł. Zatrzymał się dopiero, gdy wokół nie było już zabudowań i nie dochodziło szczekanie psów. Do następnego miasta dotarł około południa. Tak przynajmniej mu się wydawało, ponieważ akurat rozległo się dalekie bicie dzwonów. Na jakiejś tabliczce przeczytał, że jest w Augustowie. Słyszał o tej miejscowości niewiele, ale wyobrażał sobie, iż musi być bardzo daleko od domu. Przynajmniej na tyle,

by nikt go tu nie odnalazł. Szedł w ślad za mijającymi go wozami konnymi. Niskie domy, często drewniane, z nierównymi dachami, stojące w zaniedbanych i brudnych obejściach, sprawiały przygnębiające wrażenie. Lecz błotnista, pełna kolein droga prędko zamieniła się w szerszą ulicę z kamiennej kostki. Jeszcze jeden zakręt i Cześ znalazł się na ogromnym rynku. Jeszcze nigdy nie widział tak szerokiego chodnika, po którym mogłaby iść kolumna wojska, nie tracąc szyku. Piętrowe kamienice o pięknie zdobionych fasadach wydawały się przedsmakiem jakiegoś wielkiego świata, pełnego zbytku i szczęścia. Mijali go dystyngowani panowie i eleganckie damy, witryny sklepów przyciągały wzrok, a to kosztownym strojem, to znów pełnymi bakalii i lukru smakołykami. Na placu stało kilka dorożek, kopyta końskie wystukiwały na równo ułożonym bruku jednostajny rytm, podobny do wojskowego werbla. Czesiowi wszystko wydawało się większe, ładniejsze i świeższe, niż było w rzeczywistości. Obszedł kilka razy cały rynek, nie zatrzymując się ani na chwilę, żeby nikt nie zwrócił na niego uwagi. Zapachy z piekarni sprawiały, że kręciło mu się w głowie, jednak nie miał w kieszeni ani kopiejki. Wreszcie przysiadł na schodkach przed domem, gdzie nie było żadnej wystawy. Mijał czas, minuty zamieniały się w godziny, powałęsał się trochę bocznymi uliczkami, lecz i tam nie zdarzyło się nic, co by zmieniło jego położenie. Nikt nie zatrzymał się na jego widok, nie zapytał, kim jest, co tutaj robi sam jeden i dlaczego na przybrudzonych policzkach ma ślady łez. Zrozumiał wreszcie, że nie da sobie rady, że nikogo na całym świecie nie obchodzi mały zagubiony chłopiec. Zapragnął wrócić do domu, do jego ciepła i kawałka chleba, choćby miała go tam czekać kara jeszcze okrutniejsza niż obiecana. Głodny i wyczerpany zdecydował się wracać. Wiedział dobrze, jak zostanie tam powitany, ale i tak szedł noga za nogą, tyle że coraz wolniej, z trudem stawiając kolejne kroki. Błoto na rozmokłej za dnia drodze kleiło mu się do butów, jakby próbowało go powstrzymać, utrudniając marsz.

Powoli zapadał zmierzch. Niedaleko za miastem uwagę chłopca zwróciły jakieś światła. Gdy podszedł bliżej, dojrzał odsunięty kawałek od drogi dworek z łukowatymi oknami i czerwoną dachówką. Nie pamiętał, by go widział, zdążając tędy rano, było to jednak za dnia i w domach nie palono wtedy lamp, a Cześ za bardzo się nie rozglądał. Zbliżył się powoli, ostrożnie niby jelonek, który odłączył się od stada, nie wiedział, czy nie naraża się na jeszcze większe niebezpieczeństwo. Może już spuścili psy na noc? Ale nie miał już siły, by wędrować dalej po nocy, bo przekonał się już, co to oznacza. Oświetlone okna na piętrze kusiły obietnicą ciepłego kąta i czegoś do zjedzenia. Cześ wszedł na szeroki zadaszony ganek, zdjął rękawiczkę i zapukał do drzwi. Odpowiedziała mu cisza. Na wysokości twarzy miał kołatkę w kształcie głowy jakiegoś baśniowego zwierza, trzymającego w pysku żelazną obręcz. Odczekał jeszcze chwilę i głośno zastukał kołatką. Teraz na pewno ktoś go usłyszy i przyjdzie zobaczyć, cóż to za wieczorny gość tak się dobija… Miał rację, wewnątrz rozległo się stukanie, jakby pantofli, coraz głośniejsze, a po niedługiej chwili coś zaszurało i drzwi uchyliły się nieco. – Kogo tu po nocy przyniosło…? – Kobiecy głos nie brzmiał groźnie, tylko gderliwie, a trochę też ciekawie. – Państwo do snu sposobić się będą, nie pora ich nachodzić. – Ja się zgubiłem – Cześ przybliżył głowę do szpary w drzwiach – bardzo proszę mnie wpuścić. Na noc chociaż, rano sobie pójdę. – A cóż to za licho? – zawołała jakaś kobieta, rozpoznawszy chłopięcy głosik. Skrzypnęły zawiasy; na widok stojącej na ganku mizeroty kobieta aż się przeżegnała. – Wszelki duch Pana Boga chwali! Jakżeś ty tutaj, dziecino, zabłądził? Sam jesteś? – Sam. Zgubiłem drogę. I… bardzo chce mi się jeść. – A właźże mi tu prędko, bo ziąb z dworu leci. Przepuściła go obok siebie i wyjrzała na ganek, jakby sądziła, że więcej tam takich znajd się skrywa. Potem prędko zamknęła

drzwi na solidny skobel. Popychając chłopca przed sobą, poprowadziła go przez sień, obok szerokich schodów na górę, do pomieszczenia, które okazało się kuchnią. – Zgubiłeś się, tak? A kto cię puścił z domu samego, toż tu jeno lasy dookoła i pustkowie! – Nie czekając na odpowiedź, pomogła mu zdjąć okrycie i usadziła go na krześle obok prostego stołu. – Trzeba państwu dać znać. Ale to zaraz, najpierw zjesz, co tam zostało z kolacji i ogrzejesz się porządnie. Potem się zobaczy. – Proszę nie mówić o mnie nikomu. – Cześ przestraszył się raptem, że ci jacyś „państwo” gotowi zaraz wyrzucić go z domu. Albo także odprowadzić do więzienia. A wreszcie było mu ciepło i ta kobieta obiecała go nakarmić. Byle nie wędrować po nocy, prześpi się tutaj, choćby w komórce. – Pani nie powie im, dobrze? Schowam się gdzieś i rano sobie pójdę. Nikt nie musi wiedzieć… – A to by dopiero było, jakbym niczego nie powiedziała! – obruszyła się niewiasta w ciemnej sukni i zawiązanym w pasie lnianym fartuchu. Nalała do kubka gorącego mleka i podreptała w kąt do komórki. Po chwili na stole pojawił się półmisek zimnego mięsa i deska z okrągłym bochnem chleba. Kobieta odkroiła słuszną pajdę i obłożyła ją grubo soczystymi plastrami. – Nie bój się, mały, nikt ci tu nie da zrobić krzywdy. Państwo to dobrzy ludzie, złego słowa nikt na nich nie powie. Wierz mi, służyłam u różnych, ale gdzie indziej to tylko pomiatają człowiekiem i patrzą, czy nie wynosi czego ze sreber. Mój mąż, Antoni, zaraz przyjdzie, jak obejście sprawdzi przed nocą, to wtedy pójdziem do państwa. No jedz, jedz, nie zabraknie, mleka ci zaraz doleję. Umyć cię trzeba, widzę, i spać położyć. – Usiadła z boku stołu i popatrzyła uważnie na chłopca. – Jak się nazywasz, skąd jesteś? – Czesław – odpowiedział między jednym a drugim kęsem. W czasie, gdy kobieta mówiła, zdążył trochę ułożyć sobie w głowie, co może powiedzieć. – Ja nie mam domu… – Jak to nie? Każdy ma jakiś dom. – Przyszykowała mu drugą pajdę chleba z plastrami pieczeni, nie mniejszą od poprzedniej. – Sierotaś, czy co?

– Tak. – No a gdzie mieszkasz? Rodzice pomarli czy zostawili… Kawał chleba urósł mu w ustach, oczy zaszkliły się od napływających łez, bo słowa niewiasty sprawiły, że wyobraził sobie rozpacz mamy, czekającej tam w domu… Ale gdy tylko znów go zobaczy, będzie jeszcze gorzej. Prędko przypomni sobie o łozach wierzbowych naszykowanych na jego skórę. Tymczasem skrzypnęły drzwi i w kuchni pojawił się starszy mężczyzna w kufajce. Ogarnął zdumionym spojrzeniem całą scenę, wysoko unosząc krzaczaste brwi. Kobieta wyjaśniła mu prędko, kim jest ich mały gość, i poszła powiadomić o wszystkim właścicieli domu. Antoni nie przeszkadzał chłopcu, usiadł sobie na zydlu obok kuchni i zaczął nabijać fajkę. Przypalił ją od wyjętego szczypcami kuchennego węgielka i jął pykać z namaszczeniem, jakby to była jedyna rzecz na świecie godna rzetelnej uwagi. Jego żona wróciła niebawem, a widząc, że Cześ mozoli się jeszcze z posiłkiem, zajęła się kuchennymi porządkami. Chłopiec przeżuwał powolutku każdy kęs, czując, że ta sielanka może prysnąć jak bańka mydlana, kiedy zostanie zaprowadzony do owych „państwa”. Bał się ich pytań, bo kojarzyli mu się z władzą i srogością. Wolałby zostać tutaj, w cieple i oparach fajczanego dymu. Położyć paltot, choćby pod ścianą, obok kredensu, i zasnąć na nim błogo, nie przeszkadzając nikomu… – Zjadłeś? Chcesz jeszcze mleka? – Kobieta przerwała mu rozmyślania. Zmiotła okruchy ze stołu. – To chodź, pora przedstawić cię państwu, już czekają w salonie. I nie bój się, mówię, kazali posłać ci łóżko w gościnnym. Znakiem tego, schronienie dostaniesz i pomoc, jakiej będzie trzeba. A co potem umyślą, nie moja już głowa. Poprowadziła go schodami na górę, gdzie w obszernym pokoju z trzaskającym na kominku ogniem czekali właściciele dworku. Pan domu, w aksamitnej bonżurce, siedział w fotelu, popijając coś z kryształowej szklanki. Jego małżonka przycupnęła na sofie i właśnie odstawiała porcelanową filiżankę na okrągły

stolik. Ale największą uwagę Czesia zwrócił stojący pod ścianą fortepian, spod którego spoglądały ciekawie dwie pary dziecięcych oczu. Chłopiec i dziewczynka, bawiący się kolorowymi klockami w tak osobliwym miejscu, wyglądali na nieco młodszych od niego. Natychmiast zrobiło mu się odrobinę raźniej, gdy panienka o jasnych loczkach pomachała doń wesoło rączką. Coś w atmosferze wokół mówiło, że naprawdę mieszkają tutaj dobrzy ludzie. – Dziwna pora na wizyty, nie sądzisz, młodzieńcze? – zagadnął łagodnym tonem pan domu. – Chodźże bliżej i opowiedz, co cię spotkało. Cześ postąpił parę kroków, czując wypływające na policzki rumieńce. Pani domu poklepała dłonią miejsce na sofie, dając mu znać, by usiadł obok. – Najpierw powiedz, skąd jesteś. – Z Suwałk – odparł, nim zdążył się zastanowić, czy dobrze robi. Pani uśmiechnęła się i zachęcająco kiwnęła głową. Nie patrząc jej w oczy, zaczął opowiadać zmyśloną naprędce w kuchni historię: – Ja nie mam nikogo, mieszkałem z babcią, ale ona… odeszła. Zabrali ją do szpitala, a potem przyszli jacyś panowie i powiedzieli, że już nie wróci. Pytali, czy mam jakąś rodzinę, która się mną zaopiekuje. Skłamałem, że mam, bo się bałem, że mnie zabiorą… Potem poszedłem do Augustowa, żeby znaleźć kogoś… Babcia mówiła, że tam mieszkają… mieszka wujek. Ale go nie znalazłem, znaczy, nie wiem, czy dobrze zapamiętałem, bo mówiła, że to na ulicy Karmelickiej. Ale tam nie ma takiej ulicy. Potem… potem, jak wracałem, jacyś ludzie we wsi mnie złapali i zaprowadzili do więzienia, myśleli, że chciałem coś ukraść… – Ho, ho! – zawołał tubalnym głosem pan domu. – A to ci dopiero, już nie mają kogo brać do kozy? I co, młodzieńcze, wypuścili cię jednak? – Nie… Ja im uciekłem. – Zuch chłopak! – Ależ, Eugeniuszu, to trzeba wyjaśnić. – Pani domu najwyraźniej nie podzielała zachwytu małżonka. – Jeszcze gotowa

nas tu nachodzić policja. Siedzący dotąd cicho pod fortepianem chłopczyk poderwał się na równe nogi. – Ukryjemy go, schowamy, nie oddamy nikomu! Będzie u nas mieszkał i bawił się z nami! – wykrzyczał. – Włodziu, uspokój się, tak nie wolno. – Pani mówiła na pozór surowym tonem, lecz jej spojrzenie promieniało matczyną miłością. – Nie można kogoś ukrywać, na pewno jest gdzieś ktoś bliski, kto by się o niego martwił i za nim tęsknił. Chłopiec musi mieć dokumenty, chodzić do szkoły i uczyć się… – Mamuś, on może się uczyć z nami. – Jasnowłosa dziewczynka podbiegła do sofy i włączyła się do rozmowy. Teraz zwróciła się bezpośrednio do Czesia: – My się uczymy w domu, przychodzi do nas pani Sudre i uczy francuskiego, a muzyki pan Konstanty. Mam bardzo dużo książek z obrazkami, chcesz, to ci pokażę. – A ja mam ołowiane żołnierzyki i bębenek! – Włodzio starał się przebić ofertę siostry. – A ja mam lalki i domek. – On woli żołnierzyki! – Właśnie że nie, skąd wiesz? – I mam jeszcze konia na biegunach… – Koń jest mój! – Był. Zapomniałaś, że mi go odstąpiłaś, żebym nie mówił nikomu, że stłukłaś figurkę Arlekina? – Skarżypyta. A ty stłukłeś Pierrota! – Kot go stłukł. – Akurat – dziewczynka pokazała bratu figę – a kto rzucił w niego piłką? Wszystko widziałam. Dziecięce przekomarzanki nie robiły wrażenia na wpatrzonych w pociechy rodzicach, którzy zapewne byli przyzwyczajeni do podobnych scen. Za to Czesiowi naraz zrobiło się jakoś przeogromnie smutno. Nie umiałby nazwać tego, czego był świadkiem, ale nie pamiętał, by kiedykolwiek zaznał tyle uczucia ze strony wiecznie zapracowanej matki czy brata, z taką

powagą traktującego swą rolę męskiej głowy rodziny. Jeśli ci ludzie odprawią go na poniewierkę, nigdy nie będzie mu dane zaznać szczęścia, jakie zobaczył w tym domu. Łzy zakręciły mu się w oczach. Nagła zmiana wyrazu twarzy przybyłego nie uszła uwagi pani domu. – Jak się nazywasz? – spytała, uśmiechając się miło. – Czesław. – A dalej? – Makowski. – Z ledwie dostrzegalnym wahaniem podał nazwisko kolegi z klasy, czując przez skórę, że przyznanie się do prawdziwego mogłoby napytać mu kłopotów. – To on zostanie u nas, mamuś, zostanie? – ucieszył się Włodzio. – Może spać ze mną. – Na razie zostanie. – Pan domu przypomniał o swojej obecności. – A co dalej, to się zobaczy. Zuch chłopak, że nie przepadł w puszczy i wilcy go nie rozszarpali, ale trzeba się nim zająć. Spać będzie w pokoju gościnnym, już posłane i napalone. Umyć go trzeba. Gospodyni, która cały czas stała w progu, kiwnęła na Czesia, żeby szedł za nią. Wychodząc, usłyszał jeszcze kobiecy głos, który wydał mu się tak miły: – Dzieci, pożegnajcie się ładnie i idźcie do siebie. A my, Eugeniuszu, musimy jeszcze porozmawiać. – Nie możemy odłożyć tego do jutra? – Ach, wy, mężczyźni, wszystko byście odkładali do nie wiadomo kiedy… Cześ został zaprowadzony do łazienki, gdzie Antoniowa nalała gorącej wody do wielkiej misy. Stała tam jeszcze żeliwna wanna na przypominających smocze łapy nóżkach, ale kobieta wyjaśniła, że już za późno, aby grzać tyle wody. Dostał ręcznik i piżamę, obawiał się, że gospodyni będzie chciała go umyć, lecz na szczęście zostawiła go samego. Miał przecież całe dziesięć lat, okropnie wstydziłby się rozbierać przy zupełnie obcej, bądź co bądź, osobie.

Zdjął ubranie i prędko umył ręce oraz przepłukał twarz. Na większe ablucje nie miał ochoty, był zbyt wyczerpany, no i ta służąca mogła tu zajrzeć w każdej chwili. Nie spieszyła się jednak, kiedy wreszcie przyszła, już niemal zasypiał, siedząc na taborecie w o wiele na niego za obszernej piżamie. Został zaprowadzony do pokoju, któremu ledwie się przyjrzał przy świetle naftowej lampy. Zasypiając, pomyślał, że puchowa pierzyna jest zupełnie taka sama, jak u nich w domu. Za to poduszka była o wiele większa. Budził się powolutku, niechętnie, obawiając się podnieść powieki i zobaczyć, że wczorajszy wieczór jedynie mu się przyśnił. Bo przecież to nie mogło wydarzyć się naprawdę, byłoby to zbyt wiele szczęścia, na jakie nie zasłużył. Usłyszał kroki, które zatrzymały się nieopodal. To chyba pantofelki… Udawał pogrążonego we śnie, aż kroki zaczęły się oddalać i ucichły zupełnie. Wtedy otworzył oczy, przesunął wzrokiem po solidnych dębowych meblach, piecu z białymi kaflami i ozdobnym gzymsem, wysokim oknie, za którym chwiały się korony drzew, a wreszcie zatrzymał spojrzenie na obrazie w złoconych ramach. Przedstawiał kogoś bardzo podobnego do pana domu, choć znacznie starszego. Ów ktoś siedział na koniu ciemnej maści. Czesiowi wydawało się, że mężczyzna z obrazu utkwił w nim wyniosłe spojrzenie, jakby chciał spytać, kto on zacz i czym sobie zasłużył na zaszczyt goszczenia pod owym dachem. Znów usłyszał kroki, więc prędko zamknął oczy, lecz tym razem ten ktoś podszedł bliżej i Cześ poczuł, że czyjaś dłoń zwichrzyła mu włosy. – A panicz to co, zamiaruje spać do południa? Śniadanie czeka w stołowym. – Przez uchylone powieki widział, jak służąca podchodzi do okna i spogląda przez szybę, nie przestając mówić: – A młodzi państwo kazali zapytać, czy ich kolega ulepi z nimi bałwana? Po prawdzie to już śniegu mało i szkoda na dwór wychodzić, ale może gdzie pod drzewami jeszcze się dość ostało. Piękny sen trwał nadal. Po śniadaniu dzieciaki pokazały mu dom, objaśniając, gdzie wolno wchodzić, a gdzie jest to absolutnie zakazane. Czyli na

strych, do piwnic, stajni i gabinetu ojca. Z miny Włodzia dało się wywnioskować, że niewiele sobie robił z takich zakazów i znał sposoby, by dostać się wszędzie. Jego siostra, Mania, nie chciała być gorsza i wyznała w sekrecie, którego Cześ zobowiązał się dochować na wieki, że wie doskonale, gdzie chowają przed nimi klucz od kredensu, kryjącego w swym wnętrzu czekoladę i cukierki z marcepanem. Podsłuchała kiedyś, jak dorośli debatują nad zdumiewającym faktem sukcesywnego i tajemniczego ubywania owych smakołyków, posądzając to pomoc kuchenną, to guwernantkę, a nawet… kota! Ale nie odkryli prawdziwej przyczyny. Dorośli w ogóle niewiele wiedzą, choć wydaje się im, że jest zupełnie inaczej. Pod wieczór Cześ znał już wszystkie zakamarki, zapoznał się z zabawkami i książkami swych młodszych przyjaciół, a nawet wiedział, jak się dostać do ich pokoju, kiedy zostaną ułożeni do snu i w domu pogasną światła. Tylko wtedy trzeba być bardzo, bardzo cicho, opowiadać sobie różne rzeczy wyłącznie szeptem, nie wyciągać zabawek, a w ogóle to najlepiej schować się w namiocie wykonanym z przewieszonej na krzesłach kołdry. Bo dorośli, nie wiedząc czemu, uważają, że noc służy wyłącznie do spania. Dzieci mają inne zdanie i wiedzą swoje, tak było i będzie zawsze. Kolejne dni mijały Czesiowi na zabawach z Włodziem i Manią, szczęśliwymi z obecności nowego towarzysza, który zjawił się tak niespodzianie, jakby za sprawą czarów. Początkowo Cześ witał z obawą każde kołatanie do drzwi, niosące się po domu niczym zwiastun nieszczęścia. Ale to była tylko guwernantka albo dostawca jedzenia czy też sąsiad, który zajechał konno w porze podwieczorku. Pani domu wypytywała go jeszcze parę razy o krewnych, szkołę i pochodzenie, lecz bez natarczywości mogącej sprawić, że zamknąłby się w sobie. Jeśli wyczuwała, że w opowieści chłopca nie wszystko jest zgodne z prawdą, nie dawała tego po sobie poznać. Był traktowany jak swój i z wolna jął się czuć członkiem rodziny.

Postanowił prosić tych dobrych ludzi, by pozwolili mu zostać na zawsze. Pokochał ich od pierwszego wejrzenia, więc sądził, że oni muszą czuć to samo. Sam się litował nad każdym cierpiącym stworzeniem, szkoda mu było nawet złapanej przez kota myszy, wróbla z przetrąconym skrzydełkiem, głodnego, zabiedzonego psa na ulicy. A przecież był większy od myszy i kota. Od psa również. Pewnego wieczoru po kolacji, gdy Włodzia i Manię sposobiono do snu, zmobilizował się wreszcie i udał na poszukiwanie właścicieli, aby im wszystko o sobie opowiedzieć i prosić o przyjęcie pod swój dach. Już na zawsze. Idąc korytarzem, usłyszał dobiegającą z salonu rozmowę. Zbliżył się na palcach, chcąc sprawdzić, czy państwo nie są zajęci czymś ważnym, w czym by im przeszkadzał. Ostrożnie wychylił kawałek głowy zza framugi. Pan domu siedział w ulubionym fotelu, jego małżonka stała przy oknie, spoglądając w mrok. Żadne z nich nie zauważyło Czesia. – …simy go sprzedać, moja droga. Rozmawiałem już z Symchą Mendlem, sam po niego przyjedzie. To Żyd, ale cóż począć, dla niego interes to interes i przynajmniej niczego mu nie trzeba tłumaczyć. Postanowione. Chłopiec poczuł w atmosferze pokoju coś, czego tu jeszcze nie doświadczył. Dopiero po dłuższej chwili matka jego małych przyjaciół odezwała się przygnębionym głosem: – To naprawdę konieczne, Eugeniuszu? Wiesz, jak się do niego przywiązałam. I dzieciom niepodobna będzie wyjaśnić, dlaczego tak postąpiliśmy. Serce Czesia zatrzepotało niczym schwytana w sidła przepiórka. Na chwilę przestał oddychać, po plecach przemknęły mu lodowate ciarki. Oni chcą się go pozbyć, sprzedać jakiemuś Żydowi! Słyszał nieraz opowieści, jak to Żydzi porywają dzieci, żeby ich krwi dodać do macy. Wprawdzie brat, który pracował z kilkoma, twierdził, iż to wierutne bzdury i proste oszczerstwa, ale coś w tym musiało być… Inaczej mama nie przestrzegałaby go, żeby broń Boże nie dał zaprosić się przez jakiegoś szkolnego

kolegę do semickiego domu. Cofnął głowę i słuchał toczącej się rozmowy, a z każdym dobiegającym do jego uszu słowem ubywało tlącej się jeszcze nadziei. – Dzieciom się powie, że uciekł w puszczę. – To niegodziwe. – Wiem, moja droga, ale nie mamy wyboru. Karmić go trzeba, a pożytku żadnego. – Naprawdę nasza sytuacja jest tak tragiczna? Nie mówiłeś mi chyba wszystkiego…? – Czasy takie niespokojne, na majątku car łapę położył, ledwie dach nad głową się ostał i trochę tych pamiątek po dawnym splendorze. A i to pewno przyjdzie wyprzedawać po trochu, żeby dzieciom byt zabezpieczyć i wykształcenie. – Żyd dużo chyba nie da? Co innego, gdyby on był młodszy. – Ma, ile ma, ale zdrowy, to i wart zgodzonych pieniędzy. – Kiedy ma go zabrać? Trzeba nam go dobrze przedtem nakarmić, bo stary Mendel będzie mu skąpił, żeby przypadkiem nie dołożyć do interesu. – Przyjedzie za dzień czy dwa, po zmroku, żeby ludzie nie widzieli. Po cóż mają nas na języki brać. – Ale żeby Żydowi? Toż on go… Chłopiec szarpnął się i pobiegł do swojego pokoju, aby nie słuchać, co też ten Mendel może z nim uczynić. W obawie, iż słyszeli, jak uciekał korytarzem, i odgadli, że poznał ich plany, wczołgał się pod łóżko i przywarł do podłogi, bojąc się nawet głośniej odetchnąć. Mijały długie jak wieczność minuty, nikt jednak nie przychodził, więc Cześ uznał, że chyba ci straszni ludzie się nie zorientowali, iż wszystko słyszał. Wreszcie przypomniał sobie, jak pan domu mówił, że Żyd ma przyjechać najwcześniej jutro po zmroku. Więc ucieknie jeszcze tej nocy, kiedy wszyscy pójdą spać. Wyczołgał się spod łóżka i schował w ubraniu pod kołdrę. Jemu, na szczęście, nie pomagano w wieczornym myciu i rozbieraniu się do snu, więc raczej nikt nie powinien już do niego zaglądać.

Co teraz z nim będzie? Straszny żal nad utraconym schronieniem, a najbardziej nad sobą samym, ściskał serduszko chłopca. Ale nic nie mógł poradzić. Mógł jedynie pokornie przystać na to, co zgotowali mu ci ludzie, albo chyłkiem opuścić ich dom. Na dalszą poniewierkę albo pożarcie wilkom. Leżał długo, nasłuchując, czy jednak nie idą po niego, wyobrażając sobie, jak niosą wielki worek i gruby sznur do krępowania. Z salonu rozległy się uderzenia zegara. Naliczył zaledwie jedenaście, było jeszcze zdecydowanie za wcześnie, by wymknąć się z domu, ktoś mógłby go zauważyć. Tym bardziej że palto i buty były na dole, w pomieszczeniu, gdzie przechowywano grubsze odzienie domowników. Czekał więc uparcie, wsłuchany w nocne odgłosy starego domostwa, kojarzące się z pojawieniem duchów, które, nie zaznawszy w zaświatach spokoju, odwiedzały zamieszkiwane za życia zakątki. Nie wiedział już, czy bardziej powinien bać się żywych, czy umarłych… Zegar w salonie wybił dwanaście razy, ale Cześ tego nie słyszał. Sen nadszedł nie wiadomo kiedy. Dniało już, gdy się przebudził. W pierwszej chwili nie potrafił zrozumieć, dlaczego leży w ubraniu, a piżama wisi obok na oparciu krzesła. Nie trwało jednak długo, by przypomniał sobie podsłuchaną wieczorem rozmowę. Nie wiedział, która jest godzina, nie zamierzał jednak czekać na bicie starego zegara. Cichutko otworzył drzwi na korytarz i jął nasłuchiwać. W domu panowała cisza, zszedł więc na dół szerokimi schodami. W pomieszczeniu na garderobę panował półmrok, ale i tak prędko znalazł w szafie swój paltot. Buty stały w rządku razem z obuwiem reszty domowników. Dopiero wtedy uświadomił sobie, że drzwi wejściowe na pewno są zamknięte na klucz. To był wieczorny obowiązek Antoniego. Gdzie zostawiał klucze, może w kuchni? Cześ poszedł tam, starając się nie czynić hałasu grubymi podeszwami. Na parapecie kuchennego okna przysiadła kawka, ciekawie obserwując przez szybę jego poczynania. Rozejrzał się po ścianach i półkach, potem zaczął wysuwać kolejno szuflady kredensu, grzebiąc w sztućcach i innych

przedmiotach niewiadomego przeznaczenia. Robiło mu się gorąco, krople potu spływały spod czapki na czoło i twarz. Wreszcie błysnęła mu myśl, że przecież może wyjść oknem! Tak będzie nawet bezpieczniej, przemknie się z tyłu posesji do lasu i szukaj wiatru w polu. Żeby dosięgnąć klamki okiennej, wlazł na zydel Antoniego, płosząc wścibską kawkę. – A cóż to panicz tutaj wyczynia?! – Pełen zdumienia okrzyk sprawił, że omal nie spadł ze stołka. – Złazi prędko, bo sobie krzywdę zrobi! Cześ próbował jeszcze otworzyć okno, ale ze strachu poruszał klamką w niewłaściwą stronę, gospodyni zaś nie zamierzała czekać bezczynnie na rozwój wypadków. Podbiegła prędko, objęła szarpiącego się rozpaczliwie chłopca i postawiła na ziemi. Nie wypuszczając go z uścisku, zawołała: – Antoni, Antoni, a chodźże mi tu! Kiedy jej mąż zjawił się w progu, Cześ już się nie wyrywał, pojmując swą porażkę. Na myśl, że teraz już nic go nie uratuje, z oczu pociekły mu łzy. Antoniowa przyglądała mu się z bezradnym wyrazem twarzy. – Dziecino, no powiedz, skrzywdził cię kto? Cóż ci się stało? – Ja… – łkał coraz mocniej – słyszałem wszystko. Ja chcę do domu… – Jakiego domu, sieroto? – zapytała ze współczuciem. – Cóżeś słyszał takiego strasznego? Słuchając nieskładnej, przerywanej łkaniem opowieści chłopca, aż chwyciła się za głowę. Antoni, który tymczasem wszedł do kuchni i począł nabijać fajkę, jedynie kręcił głową. – Toż oni nie ciebie chcą sprzedać Żydowi! – Gospodyni się przeżegnała. – Słyszał to kto takie bajędy? Dzieci się nie sprzedaje. – A kogo? – Cześ wciąż nie dowierzał jej słowom. – Konia – powiedział krótko Antoni, splunął do wiadra z opałem i powrócił do nabijania fajki. – Oczywiście, że konia. Jeden się jeszcze ostał, najlepszy, co

to na nim pan lubił do proboszcza albo sąsiadów jeździć. Kiedyś było kilka, ale pan sprzedawał po jednym, wreszcie wypowiedział stajennemu i kazał Antoniemu oporządzać stajnię. Teraz przyszła pora na ostatniego. Fala niewysłowionej ulgi zalała serce chłopca. I wstydu, że choć przez chwilę mógł tak niewdzięcznymi myślami odpłacić za gościnę. – Pani nie powie państwu, że chciałem uciekać? – Ja tam od gadania nie jestem. – Antoniowa zabrała paltot i pogładziła chłopca po włosach. – Leć migiem do siebie i umyj oczy, coby nic nie było widać. Ręka boska, żem przyszła w porę, bo jeszcze by cię w puszczy wilcy pożarli. Albo zbóje jacyś schwytali. Cześ obawiał się trochę, czy gospodyni dochowa tajemnicy. Ale przy śniadaniu wszyscy zachowywali się zupełnie zwyczajnie, nikt nie czynił mu uwag ani wymówek. Tym bardziej było mu wstyd przed samym sobą, i obiecał sobie, że jeszcze tego samego dnia wieczorem pójdzie do państwa i poprosi, żeby mu pozwolili zostać na zawsze. Będzie najgrzeczniejszy na świecie i nigdy nie sprawi najmniejszych kłopotów. Uspokoił się całkiem. Nawet gdy po obiedzie bawił się z Włodkiem i Manią w chowanego, stukanie kołatki o drzwi nie zaniepokoiło go już ani odrobinę. Akurat rola poszukiwacza przypadła Włodkowi. Cześ z Manią pobiegli do komórki służącej jako magazyn rupieci i przycupnęli za skrzynią z mosiężnymi okuciami. Mijały minuty, dziewczynka poczuła się trochę nieswojo w mrocznym składowisku dziwnych sprzętów. Kiedy Cześ chciał wyjrzeć zza skrzyni, poprosiła szeptem: – Nie zostawiaj mnie samej. – Nie bój się. – Nie pójdziesz sobie? – Jasne że nie, poczekam z tobą na Włodka. – Ja pytałam o później... – Dobrze, po kolacji przyjdę się z wami pobawić. – Jeszcze później…

– Jutro? – Nie, zawsze. Chłopcu zrobiło się jakoś dziwnie ciepło w środku. Nie umiałby nazwać uczucia, które nim owładnęło po szczerych słowach małej przyjaciółki, ale nie chciałby jej teraz opuścić za żadne skarby świata. Pragnął troszczyć się o nią, zabawiać ją wieczorami, aby nie bała się nocnych ciemności. I obronić przed każdym niebezpieczeństwem, gdyby zaszła taka potrzeba! – Zostanę – powiedział tak cichutko, jakby się obawiał, że ktoś podsłucha. – Jeśli twoja mamusia pozwoli. – Pozwoli, jak ją poproszę. Cześ już otwierał usta, lecz w tej samej chwili rozległy się kroki. Były o wiele za ciężkie jak na Włodka. – Dzieci, gdzie jesteście? – usłyszeli wołanie pani domu. Mania pobiegła pierwsza. Na widok Czesia jej mama powiedziała, marszcząc nieco brwi: – Chodź do salonu, mój drogi chłopcze. Musimy… porozmawiać. Zamarł i na sztywnych nogach powędrował we wskazanym kierunku. A więc wydał się jego zamiar ucieczki. Wprawdzie pani nie wyglądała na mocno zagniewaną, ale i tak przypuszczał, że czekają go jakieś przykrości. W najlepszym razie wymówki. Może im wszystko powiedzieć o sobie… Nie! Wszystkiego nie wolno, bo jeszcze gotowi odesłać go, skąd przyszedł. A tam nie usłyszy dobrego słowa, od progu będą w robocie wierzbowe łozy. Teraz będą go bili jeszcze srożej za postępek, którego się dopuścił. I za to, ile wstydu im narobił przed obcymi ludźmi. Dopiero co Mania obiecała poprosić matkę, aby pozwoliła mu tu zamieszkać na zawsze. Więc on sam też poprosi. To najlepszy moment. Pani domu przepuściła go przodem. Cześ wszedł do salonu. Oprócz jej męża były tam jeszcze dwie osoby. Na sofie siedzieli matka i brat Czesia. Nie mógł się cofnąć i uciec, zresztą na widok bliskich odeszła mu cała odwaga. Ale nie stało się nic złego. W zapadłej nagle ciszy matka odsunęła od oczu chustkę, zerwała się

i podbiegła do chłopca, żeby utulić go w ramionach. Czuł znów jej uściski i ciepło, jakiego nie spodziewał się więcej doznać. Brat tylko kiwał głową, ale też wyglądał na przejętego. Kiedy po paru minutach czułości pomieszanych z połajankami dorośli zaczęli rozmawiać, z ich słów Cześ zrozumiał, co zaszło. Otóż gościnni gospodarze wcale nie uwierzyli w to, czym ich uraczył, pragnąc zasłużyć na odrobinę litości i opiekę. Owszem, przejęli się losem małego znajdy, lecz zaraz dali znać, gdzie trzeba i rozpoczęto poszukiwania jego rodziny. Prędko trafiono na ślad, gdyż powiadomiona przez matkę policja w Suwałkach również szukała zbiega. Jego ucieczka i tak nie mogła się udać. Cześ sądził naiwnie, iż wystarczy podać się za sierotę, ale nie zdawał sobie sprawy, w jak wielu dokumentach i aktach urzędowych figuruje nawet tak mały obywatel Królestwa Polskiego. Nie miał szans długo się ukrywać, a tym bardziej zniknąć na zawsze. Godzinę później siedział już z matką i bratem w bryczce podążającej do jego rodzinnego miasta. W domu okazało się, że ucieczka spowodowana strachem przed rózgami miała jakieś dobre skutki, gdyż w rezultacie ocaliła mu skórę. Bliscy obawiali się, iż wymierzenie tak srogiej kary mogłoby skłonić chłopca do ponownego opuszczenia domu, a kto wie, czy tym razem skończyłoby się to tak dobrze. Wieczorem Cześ zasnął we własnym łóżku, ściskając w dłoni podarowanego przez Włodka ołowianego żołnierzyka. Od Mani zaś dostał pajacyka w czapce z pomponem. Bardzo żałował, że nie miał czym im się odwdzięczyć… 1 Aleksandr Lwowicz Apuchtin (4.11.1822 – 2.11.1903) – rosyjski kurator warszawskiego okręgu szkolnego w latach 1879– 1897, od 1896 tajny radca dworu, od 1897 senator. Twórca zrusyfikowanego systemu szkolnictwa w Królestwie Polskim, opartego na reformie programów szkolnych, wprowadzeniu nowych podręczników (m.in. osławiony podręcznik do historii Dmitrija Iłowajskiego), systemu donosów i szpiegowania

uczniów, będącego podstawą systemu policyjnego w szkołach (wszystkie przypisy autorów).

Dzisiaj – epizod pierwszy Pamiętnik napisany ponad sto lat temu. Zajrzyj na początek…

Na widok nurkującego spławika Matylda szarpnęła wędziskiem i zaczęła zwijać żyłkę. Opór był wyraźny, szturchnęła więc łokciem swego towarzysza, a ten, ocknąwszy się z zamyślenia, chwycił podbierak i ukląkł na skraju pomostu, wpatrując się intensywnie w wodę. – Popuść trochę, bo się zerwie! – Nie panikuj. Rekordowy lin mi się nie urwał, to i byle leszcza wyciągnę. – Trochę za bardzo walczy jak na leszcza. Może szczupak się połakomił na robaka? – Nie znasz się, szczupak by w trzciny poszedł. – To może węgorz? – Janusz aż przełknął ślinę. – Szczęki by wszystkim opadły do ziemi. – W Szczepankowie nie ma węgorzy… – Coś błysnęło w toni, żyłka naprężyła się mocniej. – Zaraz wypłynie… Teraz uważaj! Dwie godziny bezowocnego wpatrywania się w spławiki sprawiły, że determinacja siedzącego dotąd bezczynnie Janusza sięgnęła zenitu. Wychylił się za pomost, na ile tylko zdołał, a wtedy skrajna przegniła deska zatrzeszczała złowrogo i załamała się pod jego ciężarem. Wpadł do jeziora z pluskiem godnym małego samochodu. Kiedy się wynurzył, parskając i plując wodą, nad głową ujrzał szamoczącego się na haczyku okonka wielkości palca wskazującego. – Ghym… No popatrz, a tak się toto szarpało… – Matylda

usiłowała zachować powagę, jednak widok kompletnie przemoczonego Janusza, a zwłaszcza dyndających mu wokół głowy loczków z moczarki, był tak komiczny, że nie wytrzymała i wybuchnęła śmiechem, płosząc stadko perkozów. – Szkoda, że nie mam aparatu! Wyglądasz jak delfin w koszuli. – Wiedziałaś, że to jakaś pstynka, co? – Jej towarzysz strzepnął wodorosty z włosów i ruszył w stronę pomostu. – Przyznaj się. – Ależ skąd! – Zrobiła urażoną minę. – Nie podejrzewasz mnie chyba o taką przewrotność?! – Zastanowię się nad tym w wolnej chwili. – Rozejrzał się, aby sprawdzić, czy nikt postronny nie był świadkiem jego przygody. – Daj rękę, bo sam nie wylezę z tego bajora. Mułu jest po kolana, oby nie było tylko pijawek… – Nie panikuj, ponoć pijawki świetnie robią na reumatyzm i krążenie. Podała mu dłoń, a jednocześnie rozległ się tupot wprawiający w drżenie cały pomost. Dojrzała kątem oka zaprzyjaźnioną sukę, Lady, która nic sobie nie robiąc z tego, że jest dorosłym dogiem, uwielbiała zabawy i psoty właściwsze rasom miniaturowym. Matylda nie zdążyła przestraszyć się katastrofy, gdyż ociekający wodą Janusz chwycił ją za rękę i po prostu ściągnął z pomostu. Nadbiegająca czarna torpeda bez chwili namysłu wskoczyła do jeziora, rozbryzgując wodę niczym wybuchająca mina. Dobrnięcie do brzegu zajęło przemoczonej parze dobrych parę minut, gdyż nie dość, że mieli na karku nastrojonego zabawowo doga, który najwyraźniej za punkt honoru postawił sobie nie wypuszczać ich z wody, to jeszcze co krok grzęźli w mule, przedzierając się przez gęste skupiska tataraku. – No pięknie mnie urządziłeś, nie ma co. – Matylda usiadła na brzegu, zastanawiając się, czy wyżęcie bluzki w jakimkolwiek stopniu poprawi jej wygląd. – Kto kogo to rzecz dyskusyjna… – Pomachał Olkowi, łowiącemu z łódki na środku jeziora. – Dziwne, że cały ośrodek

nie zleciał się na nasze darmowe przedstawienie. – Śpią jeszcze. Kto normalny zrywa się o świcie? – Wędkarze i… – Urwał, wpatrując się intensywnie w coś między drzewami. Matylda powiodła wzrokiem po zarośniętym drzewami terenie. – Coś tam zobaczył, ducha? – Ktoś tam chyba stał i nas obserwował. Już na pomoście wydawało mi się, że kogoś widzę, ale nic nie mówiłem, bo akurat miałaś to konkursowe branie. Ubrany jakby w czarną szatę… – Pewnie Lady pobiegła budzić, kogo się dało. – Lady nie ma dwóch metrów wzrostu i nie czai się w bezruchu za drzewami. Niedaleko trzasnęła złamana gałąź. Matyldzie przebiegły ciarki po krzyżu, ale prędko uznała, że to wina jakiegoś chłodniejszego powiewu wiatru. – Dobra, wracamy – powiedziała cicho. – Trzeba się przebrać i ogarnąć przed śniadaniem. – Czemu szepczesz? – Bo… ryby się spłoszą Olkowi. No chodź, tylko nie ścieżką, bo ktoś dostanie zawału na widok pary topielców. Na szczęście ich domek położony był na skraju ośrodka, z dala od ulubionych tras przechadzek wędkarzy oraz innych rannych ptaszków. Pokonali niewysoką skarpę i ruszyli dalej przez nierówny lesisty teren. Idący przodem Janusz raptem zatrzymał się tak gwałtownie, że partnerka uderzyła go nosem w plecy. – Zostawiłaś otwarte okno? – zapytał, nim zdążyła kąśliwie skomentować jego poczynania. – Skądże znowu, żeby nam koty wlazły albo inne licho?! Wiesz dobrze, że zawsze sprawdzam przed wyjściem. – No to zobacz sama. Mam nadzieję, że… Nie musiał kończyć, bo sama spostrzegła, że okno wychodzące na taras domku jest szeroko otwarte. – Czekaj tu, pójdę zobaczyć, co jest grane.

– Tylko uważaj. – Matylda miała wystarczająco rozwiniętą wyobraźnię, aby odgadnąć jego podejrzenia. – Może pójdę po kogoś? – Nie ma co wszczynać alarmu, może było źle domknięte i wiatr je otworzył. Sam sprawdzę, a ty schowaj się gdzieś i zawołaj, gdyby coś się działo. Propozycja brzmiała rozsądnie, więc jego towarzyszka przyczaiła się za krzakiem leszczyny i spoglądała w kierunku domku. Przyjaciel, nie chcąc być zbyt widocznym z okien ich lokum, odszedł trochę w bok, ku większej gęstwinie, a po chwili całkowicie zniknął Matyldzie z oczu między drzewami. Mijały długie minuty. Wiatr szeleścił liśćmi, z przemoczonego ubrania krople wody kapały na ściółkę. Nagle tuż obok upadła szyszka, a gdzieś niedaleko strzeliła gałązka. Ukrytej w cieniu Matyldzie zaczęło robić się zimno. Odgarnęła z czoła pasmo włosów i wytarła mokre strużki. Wychyliła się trochę, aby lepiej widzieć domek i w tej samej chwili jakimś siódmym zmysłem wyczuła czyjąś obecność. Na chwilę przestała oddychać, a potem obróciła powoli głowę, modląc się, żeby to była Lady. Ale przecież suka by podbiegła, merdając radośnie ogonem… Nieopodal między drzewami stał mężczyzna w habicie. Wiatr targał czarnym materiałem, lecz nieznajomy zastygł nieruchomo niczym posąg. Nasunięty głęboko na czoło kaptur sprawiał, że trudno było ocenić wiek tego człowieka. Nawet rysów twarzy nie dało się dostrzec. Matylda poczuła, jak lęk zakrada jej się do serca niczym zły sen, z którego nie sposób się zbudzić, choć śpiący wie, że to nie może dziać się naprawdę… – Hej, hej! – Od strony domku rozległo się nawoływanie jej przyjaciela. – Pokaż się, gdzie jesteś? Zerknąwszy w tamtą stronę, zobaczyła na tarasie Janusza, jak machał przyzywająco dłonią. Kiedy znów obróciła głowę, pod drzewem, gdzie przed chwilą dostrzegła tajemniczą postać, było pusto. Rozejrzała się prędko, lecz nie dostrzegła nawet cienia habitu. Zakonnik pojawił się i zniknął niczym zjawa ze snu.

Chwilę trwało, nim ogarnęła myśli i była w stanie zmobilizować się do wysiłku. Wyglądała jak topielec i tak się czuła. Idąc w stronę domku, wciąż wypatrywała między drzewami czarnego habitu. Przecież jej się nie przywidziało, nie miewa halucynacji! Przynajmniej dotąd… On tam był, na pewno. Obserwował ich wcześniej, a potem włamał się do ich domku. Dziwne przebranie dla złodzieja, trochę za mocno rzucające się w oczy. Chyba że to jakiś maniak, nie uciekł przecież, tylko zaczaił się na nią, ale spłoszyło go wołanie… Mróz przeszedł jej po plecach. Tym razem była pewna, że to nie z powodu wiatru. Janusz otworzył drzwi domku i uśmiechnął się uspokajająco. – Mówiłem, że to wiatr albo kot otworzył okno. Było źle przymknięte i tyle. Wszystko jest w całkowitym porządku, nic nie zginęło, nie ma nawet śladu buszowania jakiegoś intruza. – Skoro tak twierdzisz… – Westchnęła, nie mogąc się zdecydować, by natychmiast opowiedzieć o swoim przeżyciu. Zauważyła, że jej towarzysz zdążył się przebrać w suchy dres. – Szybki jesteś, ja muszę wziąć najpierw prysznic. – To ja tymczasem skoczę po wędki. Zostały obok pomostu. – Nie idź sam! – zaprotestowała trochę za szybko i zbyt głośno. – Zrób lepiej kawę, przecież nikt ich nie ukradnie. – Niby racja – przyznał, przyglądając się twarzy Matyldy. – Stało się coś? Dziwnie wyglądasz. – Też mi odkrycie, a jak niby mam wyglądać po kąpieli w ubraniu? – prychnęła, odwracając się prędko, i pomaszerowała w stronę łazienki. Rzut oka w lustro wystarczył, żeby natychmiast zapomniała o tajemniczym zakonniku. Zrujnowana fryzura wymagała natychmiastowej interwencji, aby cokolwiek jeszcze z niej uratować. Matylda wyszła z łazienki po prawie pół godzinie, w miarę zadowolona z efektu. Domek letniskowy był wyjątkowo obszerny jak na taką chatę. Znajdował się tu salon z paroma tapczanikami i stołem, była też sypialnia i aneks kuchenny. Janusz siedział w ustawionym

przodem do kominka fotelu i ze zmarszczonym czołem odwracał kartki jakiejś książki. Na ławie obok stały dwa kubki. Matylda upiła odrobinę kawy i z niesmakiem wykrzywiła usta. – Brrr, zimna. – Tak, możliwe… – mruknął, odwracając stronę. – Siedziałaś chyba z godzinę w łazience. – Najwyżej kwadrans. – Przycupnęła na brzegu fotela. – Cóż za lektura cię tak wciągnęła, widzę ręczne pismo? – Dziwna rzecz, bo przysiągłbym, że nie widziałem tego wcześniej. – Podał jej gruby brulion w sztywnych tekturowych okładkach. – Kiedy zaparzyłem kawę i chciałem usiąść, spostrzegłem to coś na stoliku. Jesteśmy tu od tygodnia, codziennie coś tam kładziemy, musielibyśmy zauważyć brulion wcześniej. Przejrzała kilka zapisanych atramentem, pożółkłych już nieco kartek. Pismo było pochyłe, dość staranne, choć w niektórych miejscach słowa poprawiano na czerwono tym samym charakterem. – Faktycznie, tajemnicza historia – odrzekła Matylda, coraz bardziej zaintrygowana. – Co to jest właściwie? – Pamiętnik napisany ponad sto lat temu. Zajrzyj na początek. Kiedy wertowała brulion, ze środka wypadła stara, czarnobiała fotografia. Matylda podniosła ją machinalnie i zerknęła na stronę tytułową pamiętnika. Przeczytała nazwisko autora, a potem spojrzała na fotografię. Zakręciło jej się w głowie i omal nie osunęła się na podłogę. Brulion wyleciał jej z rąk. – Co ci jest?! – Partner przytrzymał ją mocno. – Oddychaj głęboko. – To niemożliwe… – Wsunęła mu w dłoń wyblakłe zdjęcie. – Przecież to mój dziadek. Pamiętam go bardzo słabo, ale mam w domu album z rodzinnymi fotografiami. Nie mogę się mylić. To chyba jego pamiętnik. – Czekaj, nic nie rozumiem. Przecież ten mężczyzna na zdjęciu… jest księdzem!

– Tak. I moim dziadkiem. – Jak to możliwe…? Wypiła łyk zimnej kawy, odetchnęła głęboko i schyliła się po brulion. – Dowiemy się, kiedy to przeczytamy. – Może. Ale nie dowiemy się, jak ten pamiętnik się tutaj znalazł. Popatrzyła przez okno na prześwitujące zza drzew jezioro. – Ja chyba wiem, kto go podrzucił… – Przed jej oczyma stanęła postać w habicie, która nagle przestała wydawać się urojeniem. – Tylko nie mam pojęcia, skąd się wziął u niego ten brulion ani jak ten ktoś mnie odszukał. I czemu w ogóle zadał sobie trud, żeby mi go oddać. – Nie jesteś anonimowa. Jak komu bardzo zależy, może cię znaleźć nawet tutaj… Janusz w skupieniu przyglądał się fotografii. Ksiądz, w sutannie, w binoklach na nieco orlim nosie. Przerzedzone włosy, gęściejsze na skroniach, i nieco rzadsze na środku głowy. Przenikliwe spojrzenie, dość surowy wyraz twarzy. – Twój dziadek? – zerknął na swoją partnerkę. – W ogóle nie jesteś podobna. – Trochę jestem, gdybyś zechciał lepiej się przyjrzeć. Spójrz na zarys szczęki. Mój ojciec miał taki sam układ twarzy. Ja też. – Powiedziałaś, że wiesz, kto to podrzucił. Zechcesz mi opowiedzieć coś więcej? Matylda pokręciła głową i zaprzeczyła, sama nie rozumiejąc dlaczego. – Nic takiego nie powiedziałam. Nie mam zielonego pojęcia. A w ogóle kiepsko się czuję, chyba zaszkodziła mi ta przymusowa kąpiel. – Wzdrygnęła się gwałtownie. – Powiedziałaś, że … – zaczął Janusz, ale spojrzał na nią i urwał w pół zdania. Matylda wyglądała, jakby była rozpalona i wyraźnie drżały jej wargi. Otulił ją kocem i podniósł się z fotela. – Poczekaj chwilę, zaraz wrócę. – Nie pozwolił na protest, do

którego wyraźnie się zbierała, i wybiegł z domku. – Piotrek, macie może termometr? I jakąś aspirynę albo coś takiego? Wpadliśmy do jeziora i nasza pisarka chyba za bardzo przemarzła. – A, słyszałem, Olek mi opowiedział. Halina nawet chciała iść do was, żeby spytać, czy wszystko w porządku. Ale sam wiesz, jak tu jest, ciągle ktoś dzwoni albo czegoś chce. Nie dotarła do was, jak widzę. Coś ją musiało zatrzymać. Przyniósł termometr i dwie saszetki z jakimś proszkiem. – Trzeba to zalać wrzątkiem i wymieszać. Bardzo skuteczne. Jedną niech wypije od razu, drugą przed snem. Kolację przyniosę wam do domku. – Nie trzeba, gdyby co, to przecież sam przyjdę. Ale do kolacji może już będzie po chorobie. Jednak nie było. Matylda dygotała pod kocem, zwinięta w kłębuszek. Obok niej leżał pamiętnik księdza, widać było jednak, że przebrnęła zaledwie przez kilka pierwszych kartek. – Nie mogę czytać, chyba mam gorączkę. Miała, dość wysoką. Janusz przygotował miksturę z proszku otrzymanego od Piotra. – No tak, wszystko jasne. To tylko zwidy wywołane przez gorączkę – wyszeptała spierzchniętymi wargami. – Nic innego. Nie odpowiadając na pytania partnera, który domagał się wyjaśnień i bliższego określenia pojęcia „zwidy”, ułożyła się na boku, twarzą do ściany, i naciągnęła koc aż na głowę. Janusz, trochę zmartwiony, patrzył z niedowierzaniem na termometr, który wskazywał trzydzieści dziewięć stopni. Podszedł do tapczanu, chcąc poprawić koc i nakryć nim także stopy Matyldy, gdy ta odwróciła się nagle. – Ale ty przecież nie masz gorączki. A sam mówiłeś, że widziałeś jakąś dziwną postać między drzewami. Przymknęła oczy i zanim zdążył się odezwać, zasnęła. * Matylda Ulęcka i Janusz Skaliński byli parą pisarzy,

literackich partnerów, jak o sobie mawiali. Pisali wspólnie książki już od kilku lat, współpraca zaczęła się prawie przypadkowo, ot, kiedyś, dla żartu, wymyślili kawałek kryminalnej opowieści, którą tworzyli razem, słowo po słowie. Raptem okazało się, że to, co zaczęło powstawać w wyniku zabawy, ma ręce i nogi – i absolutnie domaga się kontynuacji. I tak, w dalszym ciągu pisząc zdanie po zdaniu, ułożyli zgrabną intrygę, stworzone przez nich postacie ożyły i nawet zaczęły wymykać się spod kontroli. Napisali tę książkę, potem drugą, trzecią, kolejną. Nieźle im szło, dobrze im się wspólnie pracowało, tak ręka w rękę. Od pewnego czasu byli także parą, już nie tylko literacką, mimo że nadal mieszkali osobno. Choć w zasadzie i tak większość czasu spędzali razem – pisząc, jeżdżąc na spotkania autorskie lub po prostu wypoczywając. Jak teraz w Szczepankowie. I prawie wszędzie, gdzie się znaleźli, z tego lub innego powodu trafiało im się coś, co pobudzało wyobraźnię i podsuwało pomysły na kolejne książki. Właśnie wczoraj prawie pół nocy przegadali z panem Aleksandrem, znajomym wędkarzem, przez kolegów poufale zwanym Olkiem, który przyjeżdżał do Szczepankowa od wielu lat. Matylda znała go już wcześniej, bywała w Szczepankowie jeszcze zanim poznała Janusza. Janusz znalazł się tu dopiero drugi raz w życiu i, jak zapowiadał, nie ostatni, pokochał bowiem to miejsce tak samo jak jego partnerka. Olka poznał podczas pierwszego pobytu, w czerwcu, ale wtedy zbyt dużo się działo, mieli spotkania w okolicznych bibliotekach i na dłuższe pogawędki nie było czasu. Poza tym ryby lepiej brały, więc każdą wolną chwilę – on i Matylda – spędzali na pomoście, z wędkami. Olek, ambitniej, łowił z łódki. Teraz, we wrześniu, na skutek wielkiej suszy, jezioro Szczepankowskie, zasilane jedynie cieniutką nitką strumyka, znikało powoli. Poziom wody spadł tak bardzo, że wszędzie sterczała niby-podwodna roślinność, ryby dusiły się, gdyż miały za mało powietrza, o jakimkolwiek braniu można więc było zapomnieć. Nie było też, niestety, grzybów, a spacery po lesie przestały sprawiać przyjemność, bo wszystko chrzęściło

i chrupało pod nogami. Nawet trawa wyschła tak, że prawie całkiem zmarniała. W pensjonacie przebywało zaledwie kilka osób, zresztą wszyscy doskonale się znali, bo do Szczepankowa przyjeżdżali w zasadzie już tylko stali bywalcy. W telewizji nuda, jak zwykle, w karty nikomu już nie chciało się grać, wieczorne połowy odpadły, bo przecież ryby nie brały. Goście zbierali się więc w saloniku przed kominkiem i gawędzili, jeden przez drugiego przechwalając się dawnymi sukcesami wędkarskimi. – A widział pan tego rekordowego lina, złapanego przez panią Matyldę? – Przed Januszem stanął Olek, wskazując ręką tablicę z różnymi informacjami i zdjęciami, wiszącą przy drzwiach jadalni. – Ach, panie Aleksandrze, to było chyba pięć lat temu, teraz nie ma już tu takich ryb. – Niestety… I tak rozpoczęła się rozmowa, która przeszła w bliższą znajomość, a wreszcie w przyjaźń chyba – dwójki pisarzy i najstarszego zapewne, w sensie szczepankowskiego stażu, bywalca pensjonatu. Olek – teraz już wszyscy byli po imieniu – co wieczór zaglądał do domku, w którym rezydowali Matylda i Janusz. Opowiadał, gawędził, snuł wspomnienia, a oni słuchali i od czasu do czasu jedno z nich zapisywało coś w podręcznym notesie, z którym się nie rozstawali. Bardzo ich interesowały te Olkowe historie, jako że ich nowy przyjaciel miał o czym opowiadać. Był kustoszem, znawcą i konserwatorem zabytków, a ponadto utalentowanym malarzem i grafikiem. Przemyt dzieł sztuki, podrabianie prac wielkich i mniejszych twórców, handel antykami – wszystko to znał po prostu z autopsji. Zetknął się w swojej działalności z wieloma ciekawymi przypadkami i był doskonałym gawędziarzem. Janusz zapełnił już kilka stron w notesie. – Ty to wszystko zapisujesz? – Olek dopiero teraz się zorientował.

– Wiesz przecież, czym się zajmujemy. – Matylda nie czekała, aż odezwie się Janusz. – To, co opowiadasz, jest świetnym materiałem na książkę. Bardzo nas zainspirowałeś. Oczywiście… – Umilkła i spojrzała na swojego partnera, on jednak nie zamierzał się wtrącać. Wiedział przecież, że sama doskonale sobie poradzi. – Oczywiście, jeśli się nie zgodzisz, nie napiszemy ani słowa. Albo, inaczej, napiszemy, ale przyniesiemy ci do zaaprobowania. Wykreślisz, co tylko zechcesz, zgoda? Na tym stanęło. Janusza już nosiło, chciał rozpocząć pisanie. Zaczynało mu brakować tego stukania w klawisze komputera, przyglądania się, jak na ekranie z czarnych literek powstają słowa, zdania, akcja… Do której za chwilę wtrąci się Matylda, dodając swoje trzy grosze i tworząc ciąg dalszy rozpoczętej opowieści. Ostatnio mieli tak dużo spotkań autorskich, że absolutnie nie wystarczało im czasu na inne zajęcia. A lipiec i sierpień przeleciały nie wiadomo kiedy. Działka, powolne spacery po Starówce, wizyty u kaczek w Ogrodzie Saskim. Miłe leniuchowanie przed telewizorem, który brzęczał w tle, choć tak naprawdę nikt go nie słuchał. Dobra kawa z najlepszego na świecie ekspresu Matyldy. Pisanie? No tak, coś tam sobie układali. Mieli w zanadrzu kilka pomysłów, które pojawiły się w trasie autorskiej. Zabójstwo w pałacu Czartoryskich w Puławach. Tajemniczy trup w parku gołuchowskim. Skarb w łańcuckiej powozowni. Te i inne historie czekały na swoją kolej, a oni ciągle nie mogli się zdecydować, o czym pisać najpierw. W każdym miejscu, które odwiedzali, coś nowego wpadało im do głowy. A mimo to, laptop, z którym wszędzie jeździli, w Szczepankowie nawet nie został wyciągnięty z pokrowca. Pocztę sprawdzali w telefonie, reszta ich nie interesowała. Mimo suszy, braku ryb i grzybów, było tam zbyt pięknie, żeby tracić czas na siedzenie w domku. Jeszcze odpoczywali, chłonęli przyrodę – mieszkańcy Warszawy, ukochanego miasta, a jednak… były też miejsca, w których chcieliby żyć równolegle. Najnowsza książka miała premierę tydzień temu. Już, już

zbliżał się czas na następną powieść. Właściwie czas najwyższy zacząć pisanie. Należało tylko wybrać temat. Janusz uznał wszakże, że pomysły, które narodziły się w ich głowach podczas spotkań autorskich, muszą jeszcze poczekać. Teraz najbardziej rozpaliły go historie opowiedziane przez Olka. Miał już nawet szkic początku książki. Rozmawiali o tym rano, siedząc na kładce. A tu ta przypadkowa kąpiel i silne przeziębienie Matyldy. – Tyniu? Jak się czujesz? – Spojrzał na nią, ale wyglądało na to, że jego partnerka śpi, zakopana po uszy w kołdrze. Po cichu wyciągnął komputer z torby, włączył go i, czekając, aż zaskoczy, pstryknął włącznik czajnika elektrycznego. Bez kawy nie umiał pisać. Lecz gdy już się usadowił w fotelu z laptopem na kolanach i kubkiem kawy pod ręką, zanim napisał pierwsze zdanie, dostrzegł, że chora siedzi oparta o poduszkę, trzymając w ręku tajemniczy brulion. Pytającym gestem uniósł w jej stronę kubek z kawą. Matylda spojrzała na niego, pokręciła przecząco głową i ponownie zagłębiła się w lekturze. Janusz zaczął stukać w klawiaturę. Byłem jeszcze na studiach, choć już na ostatnim roku. W ramach praktyk studenckich polerowałem jakąś ramę w Muzeum Narodowym, gdy do pracowni wetknął głowę pan Stanisław, tamtejszy woźny. – Ktoś do studenta przyszedł. Mówi, że pilne. Przyzwyczaiłem się już do sposobu wyrażania myśli przez pana Stasieńka, jak go nazywaliśmy, wiedziałem więc, że zwraca się do mnie. Wyszedłem zatem z pracowni. Przed drzwiami stał dość krępy, zwalisty osobnik. Nie znałem go… Pisał chyba godzinę, gdy ujrzał, że jego partnerka podniosła się, ubrała i teraz porusza ustami. Porusza ustami? Wrócił więc

szybko z Muzeum Narodowego i włączył słuch. Zbliżała się pora obiadokolacji i Matylda oznajmiła, że jest głodna. Ucieszył się – głodna, czyli zdrowieje. Po gorącym posiłku wrócili do domku, włożyli do lodówki prowiant na kolację i postanowili iść na spacer. Janusz wymógł na Matyldzie, aby zmierzyła gorączkę. Termometr wskazał trzydzieści sześć stopni. – Jesteś osłabiona, może jeszcze trochę poleżysz – zaproponował. – Jestem osłabiona od tego leżenia, idziemy. – Gdy wyszli z domku, ujęła go za rękę i pociągnęła w stronę grupy krzaków na skarpie prowadzącej w dół do jeziora. – Tam stał, nie przyśniło mi się przecież… – mamrotała do siebie, nie chcąc Januszowi wyjaśnić, o co chodzi. Była pewna, że widziała postać w habicie, ale partner gotów uznać to za przywidzenie spowodowane emocjami albo gorączką. Jemu zaś było wszystko jedno, w którą stronę pójdą, na ryby i tak się dzisiaj nie wybierał. Olek, spytany w jadalni o połów, machnął tylko ręką i dramatycznym gestem uniósł ramiona w górę. W pewnym momencie Matylda puściła rękę swego towarzysza i opadła na kolana między krzakami. Zrobiła to tak szybko, że zaskoczony Janusz w ogóle się nie zorientował, o co chodzi. Była przy nim, a tu nagle grzebie w ziemi, po chwili zaś ściska coś w zaciśniętej pięści, chowając rękę, tę ze swoim znaleziskiem, do kieszeni. – Co tam masz, co za sztuczki wyprawiasz? – spytał zdziwiony. – Później, najpierw muszę się zastanowić… Widziałeś tu kiedyś jakąś osobę duchowną? Księdza albo zakonnika…? Janusz przestraszył się, że może jego towarzyszka znowu ma gorączkę, chwycił więc ją za rękę. Lewą, gdyż prawą kurczowo trzymała w kieszeni, i zawrócił. – Wiesz – powiedział, żeby jakoś przywołać do rzeczywistości wyraźnie rozkojarzoną przyjaciółkę – zacząłem

pisać naszą nową książkę. Na podstawie opowieści Olka. Nie wymyśliłem jeszcze tytułu, ale to ty zawsze masz najlepsze pomysły. Dobrze mi idzie, zerkniesz po kolacji, dobrze? Spojrzała na niego nieprzytomnie. – Olka? Ach, to może być następna. Teraz musimy napisać powieść opartą na wspomnieniach mojego dziadka. To fascynująca historia. A jeszcze ciekawsze będzie odkryć, kto i dlaczego podrzucił nam ten pamiętnik. Nie mogła już się powstrzymać i opowiedziała mu o dziwnej postaci w czarnym habicie. Następnie pokazała mu niewielką kapsułkę, którą przed chwilą znalazła. Miała jedną połowę zieloną, a w drugiej, przezroczystej, widać było maleńkie granulki. – TCL tysiąc dwieście dwadzieścia trzy – Janusz przeczytał umieszczony na kapsułce napis. – Wygląda na lekarstwo. – Albo… na truciznę. – Daj spokój, ponosi cię wyobraźnia – mitygował Matyldę. – Naprawdę? Nie przywidziało mi się. To nie moja wyobraźnia podrzuciła pamiętnik! – Wyjaśnienie może być całkiem banalne. Zresztą zaraz sprawdzimy w Internecie, co to jest. Matylda nie przeciągała dyskusji. W domku pierwsza dopadła do komputera. Wpisała do wyszukiwarki: „TCL 1223”, w napięciu oczekując wyniku. Starając się ukryć rozczarowanie, przeczytała, że jej znalezisko to porcja nitrogliceryny o przedłużonym uwalnianiu. Czyli lek stosowany w chorobach wieńcowych, zapewne zgubiony przez gościa ośrodka. Przynajmniej o jedną tajemnicę mniej…

Na Wołyniu

Rozdział II Wstęp do Seminarium Duchownego. Wpływy Seminarium. Jestem ascetą.

Już jako chłopię 12-to letnie przeczytałem byłem „Dzieje cywilizacji w Anglii” Buckla, „Dzieje stosunku wiary do rozumu” Drapera, „Wielkość światów zamieszkiwanych” Flammariona, utwory Darwina, Spencera i tym podobne poważne dzieła. Czytanie takich ksiąg rozwinęło mnie, nauczyło myśleć, a w rezultacie tego prędko mnie odbiegła wiara w rzeczy z katechizmu i przestałem wierzyć w Boga, w Objawienie itd. Moją ulubioną lekturą była astronomja. Tę wcześnie nieźle poznałem i marzeniem mojem było kiedyś zostać astronomem. Ale potem, z biegiem lat, stał się we mnie dziwny przewrót. Poznawszy, o ile to było dla mnie dostępne, tajniki Natury, o których mówi wiedza, niedoceniający dotąd religję i jej rzeczy – od 17-go roku życia dużo uwagi począłem poświęcać właśnie zagadnieniom religji. Trwało to dwa lata. Czytałem teraz dzieła tylko z tego zakresu. Chadzałem do kościoła na nabożeństwa. Rozmiłowałem się w pięknie katolickiej Mszy, Nieszporów, w pięknie katolickich obrzędów, duchownych pieśni i muzyki, jęło mnie intrygować zagadnienie, jak można być księdzem, wierzyć w Boga i to wszystko, o czem mówi Religja. Zagadnienia te nie dawały mi pokoju. Chciałem bądź co bądź zrozumieć dziwną dla mnie możność w ludziach ślepej wiary w one wszystkie rzeczy. Jęły mię niezmiernie fascynować wielkie i piękne czyny świętych,

ogromne trudy misjonarzów u odległych, dzikich ludów, paliła mnie żądza zrozumienia rozległego tego świata Wiary, który mi ugruntowanym być się zdawał na rzeczach jednakże całkiem sprzecznych z jeszcze ogromniejszym światem umiłowanej mojej Wiedzy. Do rozwiązania tej dziwnej, dręczącej mój umysł zagadki wiary postanowiłem udać się do Seminarium, gdzie przez całych 5 lat udzielają wiadomości tylko z tego zakresu. Myślałem: jeśli nawrócę się i stanę jako inni, wierzącym, jeśli w jakiśkolwiek sposób dadzą mi możność uwierzyć – to będzie dobrze. Fascynowała mnie wiara i czarem swej zagadki nęciła do siebie… Czesław kończył gimnazjum. Stanął przed naturalnym dylematem: kształcić się dalej czy z pomocą brata poszukać jakiejś posady. Był ciekaw wielkiego świata, kusiło go, by opuścić miasteczko, w którym minęły mu lata dzieciństwa i przedsionka dorosłości. Z drugiej zaś strony nie chciał być wiecznym ciężarem dla bliskich i zmuszać ich do płacenia za jego dalszą naukę. Bo wyjazd do Krakowa lub Warszawy na studia wiązał się z koniecznością zamieszkania na stancji. A praca dawała stabilizację i możliwość pomocy steranej matce, mającej na utrzymaniu jeszcze jego siostrę. Mógłby też zapewne odłożyć trochę grosza, by za jakiś czas studiować. Przez ostatni rok w gimnazjum Czesław myślał o tym wszystkim, lecz z wolna zaczęło mu się klarować w głowie i inne wyjście. A gdyby tak wstąpić do seminarium duchownego i oddać się nauce oraz spokojnej kontemplacji zagadnień bytu, które ostatnio tak go zaczęły fascynować? W dodatku seminarium zapewniało dach nad głową i utrzymanie, co zdjęłoby ogromny ciężar jego rodzinie. Nie umiał jeszcze spoglądać zbyt daleko w przyszłość, więc nie poświęcał wiele uwagi pytaniu, jak by to było spędzić resztę życia w księżej sutannie. Jednak widok miejscowego proboszcza, budzącego powszechny szacunek, roztaczającego aurę dostojeństwa i władzy, podpowiadał mu, iż

stan duchowny może zapewnić całkiem wygodną i pewną egzystencję. A gdyby pokusy wielkiego świata wzięły górę nad duchowymi, przed przyjęciem święceń kapłańskich miał jeszcze kilka lat na podjęcie ostatecznej decyzji, tymczasem zaś zdobyłby sporą wiedzę z dziedziny nauk filozoficznych, łaciny, literatury czy historii. W domu przyjęto jego postanowienie niemal jak cud Boży. Zwłaszcza matka popadła w stan mistycznego wręcz uniesienia, jakby to na nią samą spłynął stan łaski. Najbliżsi Czesława czuli się już zbawieni, na długo przed dniem Sądu Ostatecznego, nie wspominając o innych pożytkach wynikających z posiadania księdza w rodzinie, zgodnie ze starym powiedzeniem: „Księdza bieda nie ubodzie”. Całe to nadzwyczaj przyjemne zamieszanie wokół osoby młodzieńca, który z dnia na dzień stał się dla najbliższych światłem w tunelu życia, tylko utwierdziło go w słuszności powziętych planów. Tym mniej zatem było mu żal opuścić rodzinne miasto i dom. Mimo wchodzenia właśnie w wiek dorosłości przewidywane wyrzeczenia związane z pobytem w seminarium nie spędzały Czesławowi snu z powiek. Kwestie uciech towarzyskich, relacji z kobietami czy konieczności zachowania celibatu, choć nie były mu całkiem obojętne, pozostawiał własnemu biegowi, do rozwiązania kiedyś tam, gdy los postawi go przed koniecznością dokonywania wyborów. Uważał, że ma na to czas, a we właściwym momencie sumienie i serce podpowiedzą mu, jak ma postąpić. I tak, pewnego ciepłego wrześniowego dnia, młody chłopak przekroczył furtę dawnego klasztoru ojców Bernardynów w Żytomierzu2. Młody ksiądz o pogodnym, budzącym ufność spojrzeniu poprowadził go przez krużganek ku wiekowym murom przyklasztornych zabudowań. Czesław poczuł się maleńki w zestawieniu z ogromem sakralnych budowli, otoczonych potężnymi murami. W środku panował chłód starych kamieni, wszędzie widział masywne drzwi, wysokie okna z witrażami

i łukowate sklepienia. Z portretów na ścianach spoglądały na niego surowo oczy dawnych dostojników kościelnych i świętych. Po dłuższej wędrówce pełnymi zakrętów korytarzami dotarli do gabinetu księdza prefekta. Ten okazał się szczupłym, wręcz wychudzonym mężczyzną o nadspodziewanie ujmującym sposobie bycia. Wskazał oszołomionemu młodzieńcowi krzesło, a sam zasiadł za ogromnym biurkiem i utkwił w przybyłym uważne spojrzenie. Czesławowi wydawało się, że duchowny jest w stanie przeniknąć jego najskrytsze myśli i intencje związane z przybyciem w to miejsce. „Cóż cię sprowadza w te dostojne progi? – pytały oczy księdza. – Myśl o wygodnym życiu i braku trosk codziennych, jaką ma zapewnić wdzianie sutanny, czy szczera chęć służby w imię Najwyższego?”. Chłopak poczuł się przejrzany na wylot, jakby był po prostu zapisaną kartką, którą wystarczy unieść do oczu i przeczytać. Może wrażenie to wywołała powaga miejsca, a może po prostu inni alumni równie rzadko wstępowali do seminarium, czując od pierwszych chwil autentyczne powołanie, gdyż na twarzy księdza prefekta zagościł niespodziewany uśmiech. – Dziwnie tu u nas, prawda? Wszystko wydaje się przeogromne, mroczne i zbudowane tak przemyślnie, w takim celu, by człowiek czuł się niczym w wielkim labiryncie, gdzie bez przewodnika ni drogi znaleźć, ni zakątka dla ukojenia ducha. Czesław uśmiechnął się mimowolnie w odpowiedzi na tak trafne odczytanie własnych odczuć. – Zastanawiasz się pewnie, czy długo wytrzymasz w tych murach, oderwany od świata, który znasz, a który został gdzieś tak daleko, że niepodobna go usłyszeć? Nie wiem tego. Ale dam ci dobrą radę na początek. Radę, jaką sam usłyszałem lata temu, będąc na twoim miejscu. Nie lękaj się i nie myśl o dniu byłym ani następnym. Pierwszy minął, drugi i tak nadejdzie. Nie próbuj rozumem dojść prawd, jakie jedynie serce twe pojmie, kiedy nadejdzie właściwa pora. Może i długo przyjdzie jej czekać, niektórym nigdy nie dane jest owych prawd poznanie. Do święceń dotrwa was mniej niż połowa…

Czesław chciał coś powiedzieć, przyrzec pokorę i usilną pracę nad sobą, ale ksiądz uniósł rękę, dając wyraźny znak, że spotkanie skończone. I tak rozpoczęły się dni podobne jeden do drugiego, odmierzane rytmem klasztornego życia. Zamieszkał z trójką alumnów w skromnie wyposażonej w sprzęty celi o bielonych wapnem ścianach. Superiorem, mającym pieczę nad porządkiem i zachowaniem w czasie niewypełnionym zajęciami lub obowiązkową modlitwą, był student trzeciego roku. Alumni praktycznie nigdy nie byli sami. Dzień rozpoczynał się wczesną pobudką, po której przez pół godziny wolno im było zająć się sobą, potem szli na mszę świętą, z niej na śniadanie i wielogodzinne wykłady. Popołudniowy czas wolny, o ile nie wyznaczono któremuś dyżuru, prac porządkowych lub innego z niezliczonych zajęć, jakie mogły przyjść przełożonym do głowy, wolno było poświęcić na pisanie listów, spacery po przyklasztornym ogrodzie i rozmowy ze współtowarzyszami. Raz w tygodniu mogli wyjść do miasta, lecz nigdy samotnie. Tłumaczono to troską o bezpieczeństwo, ale Czesław prędko zrozumiał właściwy powód nieustannego nadzoru. A raczej wytłumaczył go sobie na swój sposób dbałością przełożonych, aby żadna z pokus doczesnych nie popychała alumnów do zejścia z obranej drogi duchowej. A pokusy właściwe wiekowi młodzieńczemu pojawiały się nadal, spotęgowane jeszcze odosobnieniem. Nie mogąc znaleźć ujścia, cichły na czas jakiś, odsuwane gdzieś w zakamarki umysłu dzięki modlitwom i medytacjom, by dojść do głosu ze zdwojoną siłą przy pierwszej nadarzającej się okazji, jaką stanowiło choćby wyjście do miasta lub wakacyjne wyjazdy z seminarium. Młodzi ludzie radzili sobie z nimi na różne sposoby, niekiedy grzesząc świadomie, częściej jednak podążali bezwolnie za głosem natury do samej granicy i wycofywali się w ostatniej chwili przed jej przekroczeniem. Z grzechu popełnionego myślą można było się wyspowiadać. Ale nie zapomnieć, co z biegiem czasu rodziło konflikt wewnętrzny, gdyż skoro nad myślami nie

da się zapanować, a sumienie protestuje wciąż słabiej… Czesław nie przeżywał wielkich rozterek duchowych, gdyż wstąpił do seminarium trochę z wygodnictwa i chęci wyrwania się z domu, a przede wszystkim dla zaspokojenia ciekawości związanej z wiarą. Choć dobrze to ukrywał, właściwie był ateistą, toteż nie zamartwiał się o zbawienie duszy. Chciał poznać PRAWDĘ, jaka by ona nie była, więc zarówno nawrócenie się na wiarę, jak też ugruntowanie nurtujących go wątpliwości odnośnie do istnienia Stwórcy wszelkiego istnienia przyjąłby z jednakową radością. Powolna, lecz wyraźna przemiana zaczęła się właściwie od początku nauki. Już wcześniej odczuwał ogromną przyjemność z uczestnictwa we mszach i wszelkich katolickich obrzędach, zdawałoby się na przekór racjonalnemu myśleniu, ku któremu wiodła go fascynacja nauką, zwłaszcza astronomią. Do seminarium wstąpił z otwartym umysłem, poddał się rytmowi życia odmierzanemu medytacją, modlitwami, spowiedzią i przyjmowaniem komunii. Nie zauważył nawet, kiedy serce zaczęło brać górę nad rozumem, a kilka przeczytanych książek o okropnościach czekających grzeszników po śmierci dopełniło dzieła nawrócenia. Zwłaszcza praca jezuity księdza Henryka Jackowskiego Rozważ to dobrze! Czyli myśli zbawienne dla dobrych i złych przejęła go takim przerażeniem, iż odbył wielką, generalną spowiedź, po której został gorliwym ascetą. Mijały tygodnie, zmieniały się w miesiące, a on prócz umartwiania i dostarczania niewygód ciału oczekiwał zesłanego przez Stwórcę dnia próby. Pragnął jej, śnił o niej i dumał podczas medytacji, ufając, iż jeśli ją przejdzie pomyślnie, otrzyma znak łaski. Nieraz widział, jak koledzy ulegali pokusom, niwecząc pracę przełożonych, w imię drobnych doczesnych przyjemnostek, które były jedynie ułudą. Opiekunem duchowym Czesława został ojciec Makary, starszy już wiekiem duchowny o posiwiałych skroniach, roztaczający aurę dostojeństwa i lęku. Bywało, że zjawiał się

z wieczora w części klasztoru zamieszkiwanej przez alumnów, wchodził do którejś z cel i wodził przenikliwym wzrokiem po twarzach obecnych. Czasem opuszczał celę bez słowa, a niekiedy w milczeniu wskazywał kogoś palcem, każąc iść za sobą. Niektórzy po powrocie do celi mówili, że odbyła się zwykła pogawędka o sprawach seminarium, inni dziwnie zamykali się w sobie, zasłaniając się przyrzeczeniem dochowania tajemnicy. Dwóch kolegów alumni nie ujrzeli już więcej. Po prostu tamci nie wrócili z pogawędki u ojca Makarego, a nazajutrz siostry zakonne spakowały ich rzeczy i gdzieś wyniosły. Krążyły różne domysły, niektóre zupełnie fantastyczne, a każdy seminarzysta z obawą oczekiwał momentu, kiedy palec duchownego skieruje się w jego stronę. Gdzieś w połowie pierwszego roku pobytu nadeszła kolej Czesława. Odłożył podręcznik do łaciny i poprzedzany przez kostyczną postać w czarnym habicie podążył długimi korytarzami, gubiąc się w domysłach, czy aby nie zawinił czymś, z czego teraz będzie się musiał rozliczyć. Przez zewnętrzny dziedziniec zawędrowali do części klasztoru, gdzie nie był nigdy wcześniej. Jego przewodnik zdawał się odnajdować drogę w półmroku niczym piwniczny szczur. W końcu znaleźli się w celi oświetlonej jedynie płomykiem świecy. Czesław zauważył, że pomieszczenie jest znacznie większe i wyższe od tego, w którym mieszkał z trzema towarzyszami, a białe ściany prawie w całości wypełniały regały biblioteczne z rzędami książek. – Widzę, że chętnie przejrzałbyś moje zbiory – odezwał się ojciec Makary, dostrzegłszy, z jakim podziwem jego gość spogląda na półki. – Być może będzie ku temu okazja, jeśli okaże się, żeś tego godzien. Duchowny podszedł do stołu, na którym czekała taca z butelką i dwa srebrne kielichy. Napełnił je i wskazał Czesławowi krzesło. Coraz bardziej zdumiony i zmieszany młodzieniec posłusznie zajął miejsce.

– Dziwisz się pewnie, co znaczy to wszystko, czemum cię przywiódł do siebie? – Ojciec Makary nie oczekiwał odpowiedzi, uniósł dłoń w geście nakazującym milczenie, a potem podał mu kielich. – Napij się. Czesław nauczył się już, że sprzeciw przełożonemu jest czymś zupełnie niewyobrażalnym, wykonał więc polecenie, choć ostrożnie i z umiarem. Wino wydawało się tak mocne, że aż gęste, bardziej rozgrzewało w środku niż wieczorna gorąca herbata. Duchowny lekko wydął usta, widząc, iż chłopak odstawia prawie nietknięty kielich. Sam wypił wszystko do ostatniej kropli, odetchnął głęboko i zaczął rozmowę: – Doszły mnie słuchy, że źle się dzieje wśród młodzieży, która pod naszą opiekę oddała się dobrowolnie. Ksiądz rektor chodzi zatroskany, co rusz pytając mnie o powody niewdzięczności tak wielkiej, że do okrucieństwa wobec rodziciela podobnej. – Makary zwiesił głowę. W celi zrobiło się tak cicho, że dało się usłyszeć dobiegające gdzieś z najciemniejszego kąta skrobanie myszy. – Do księdza ordynariusza idą donosy, jakoby sam szatan nawiedzał to miejsce! Czynić to ma potajemnie, przybrawszy postać a to księdza przeora, a to znów innej świętej osoby z naszego kręgu. Czesław od paru chwil drżał cały, a usłyszawszy słowo „szatan”, jął się żegnać raz po raz, szepcząc słowa modlitwy. – Lękasz się? To dobrze, znak, żeś jeszcze do odzyskania. – Ojciec Makary nalał sobie wina i zmarszczył mocno brwi, wskazując palcem prawie pełny kielich Czesława. – Nie ociągaj się, mój synu, bo kiedy częstują z czystego serca, grzechem jest odmawiać. I o nieszczerości to świadczy, bo kto intencje i przemyślenia ukryć pragnie, dobrego trunku w pierwszej kolejności się wystrzega! Wypił więc, pojmując, że to być musi jakaś próba. Nie taka, o jakiej marzył, zesłana przez Stwórcę… A może jednak? Wszak w mocy Pana jest wybrać sobie dowolne narzędzie i miejsce dla sprawdzenia siły wiary człowieka, którego sam powołał do życia. Myśl ta dodała Czesławowi odwagi, z mniejszym już strachem

odstawił pusty kielich, który jego rozmówca natychmiast napełnił. – Jedna czarna owca może całe stado przywieść do zguby, wiodąc je w stronę czyhających wilków. Dobry pasterz jest po to, by wskazywać właściwą drogę i zawracać zbłąkane owieczki znad przepaści. Lecz nie uczyni tego sam jeden. Musi mieć zaufanych pomocników, co bez lęku w sercu wejdą między owe wilcze zgraje i wprzódy doniosą mu o ich zamiarach! Ksiądz uderzył dłonią w stół, dla podkreślenia wagi swych słów, po czym w celi zapadła dzwoniąca w uszach cisza. Czesław domyślał się mgliście, ku czemu zmierzała rozmowa. W seminarium bez trudu dało się zauważyć, jak różnie zwierzchność traktowała kandydatów do stanu duchownego. Niektórym odpuszczano całkiem spore odstępstwa od regulaminu, innym zaś wyznaczano kary za najdrobniejsze przewiny. Takie, o których w zasadzie nikt nie mógłby się dowiedzieć, gdyby ściany nie miały oczu lub uszu… W gimnazjum lizusostwo i donosicielstwo było tak rozpowszechnione, że nawet nie przyszło mu do głowy, iż gdziekolwiek mogłoby się dziać inaczej. Jeszcze niejeden raz po swej sławetnej ucieczce z domu zebrał słone lanie od brata, kiedy w dzienniku pojawiała się wpisana czerwonym atramentem uwaga. Cierpiał głównie dlatego, że nie wiedział, który z „życzliwych” kolegów doniósł władzom szkolnym o jednym czy drugim wypadku. Wpadło mu w końcu do głowy, że łatwo dałoby się uniknąć nieprzyjemności, gdyby wyprzedził swych wrogów w donosicielstwie, lecz nigdy nie przeszedł od myśli do czynów. Jakiś wewnętrzny głos szeptał mu, żeby nie wchodzić na drogę, z której niepodobna zawrócić. Bo kiedy raz się stanie Judaszem, będzie musiał dostarczać wciąż więcej i więcej dowodów swej lojalności. Inaczej wszystko obróci się przeciw niemu, albowiem dla jednych będzie zdrajcą, a drudzy nie zechcą go bronić. A już na pewno nie bezinteresownie… – Zasnąłeś, czy też niemiłe dla twych uszu to, co mówię? – Nie ojcze… – wydobyło się ze ściśniętego gardła młodego

człowieka. – Tylko że ja do wina nie przywykłem i w głowie mi tak dziwnie… – Pewnie demon, co już ci się pragnął w duszy zagnieździć, buntuje się przeciw świadectwu prawdy. – Makary na powrót napełnił kielichy, rozlewając przy tym nieco trunku. W chybotliwym blasku świecy twarz duchownego nabrała groźnych rysów, bruzdy i cienie nadawały jej wyraz surowego sędziego. Wymierzył kościsty palec w młodzieńca i zagrzmiał: – Robak o stu twarzach, toczący duszę i umysł, potrzebuje strawy, jaką jest grzech! Pójdź no tu do mnie i wyspowiadaj się szczerze. Obaczym, czyś godzien opieki, jaką dla ciebie umyśliłem. Czesław podszedł niczym lunatyk i padł na kolana. Dziwna była ta spowiedź, z której nazajutrz nie potrafił sobie wiele przypomnieć. Jakby kto inny przemawiał jego ustami, mówiąc rzeczy, jakich chłopak wcale nie chciał powiedzieć, opowiadając o sprawach, o których sam nie pamiętał. Albo raczej pamiętać nie chciał. Dość powiedzieć, że wylało się z niego wszystko. O dzieciństwie, domu i przyczynach, dla których, mimo uprzedniego sceptycyzmu, wybrał seminarium duchowne. I przemianie, jakiej tu doznał, wbrew rozumowi, co porywom serca ustąpił pola. Jego spowiednik zadawał czasem jakieś pytanie, zdawałoby się dla uspokojenia i ośmielenia młodzieńca. A to o kolegów z roku i dogadywanie się z nimi, o warunki życia, siostry zakonne, z którymi prawie nie było kontaktu poza stołówką i kaplicą. Czesław opowiedział więc o nocach przegadanych z najbliższym seminaryjnym przyjacielem Witkiem, którego lubili dosłownie wszyscy, nie wyłączając duchowieństwa, a powołanie do służby Bogu emanowało z każdego jego uczynku. Niemal dziewczęca uroda Witka była czasem powodem żartów, a niekiedy dziwnych, wieloznacznych spojrzeń kolegów skazanych prawie wyłącznie na własne towarzystwo… Momentami Czesław nie wiedział, czy to jeszcze spowiedź, czy tylko pogawędka, w czasie której Makary obmyśla pokutę dla niego.

Po wszystkim stary duchowny położył ciężką rękę na jego głowie. Młodzieńcowi zdawało się, iż przygniata go mocniej i mocniej do ziemi, a on już nigdy podźwignąć się nie zdoła. – Tyś stracony, nie ma tu miejsca dla ciebie. – Ojcze… – Do tego wiara twa nie na skale oparta, jeno na pozorach złudnych, co wabią blaskiem niby ćmę płomień świecy. Czesławowi zakręciło się w głowie, jakby usłyszał wyrok skazujący jego duszę na męki i wieczne potępienie. Przeczytane niedawno księgi o czekającym grzeszników piekle zrobiły swoje. O zawodzie, jaki kolejny raz uczyni matce, nie myślał w tamtej chwili, wiedział tylko, że nie będzie miał dokąd pójść, kiedy zamknie się przed nim klasztorna furta. Gdy mu się wydawało, że może jedynie pogodzić się z wyrokiem, usłyszał nad sobą słowa: – Potrzebujesz przewodnika, co ci właściwą drogę wskaże, nie oczekując nic w zamian. Wejrzyj w swe serce i powiedz, czy chcesz podjąć próbę? Zdasz się na osąd opiekuna duchowego, dochowując tajemnicy, jeśli podejmę się takiej roli? – Niczego więcej nie pragnę – wyznał żarliwym tonem. – Wielu tak mówi, choć brak im pokory, a wiara ich słaba jak trzcina byle podmuchem wiatru kołysana – odpowiedział z powątpiewaniem ksiądz Makary. Puścił głowę chłopca, po czym zakołysał winem w kielichu. – Bez wątpienia byłoby lepiej, abyś opuścił te mury. Dla ciebie lepiej i dla… Ujął świecę i kołyszącym się nieco krokiem podszedł do wielkiej dębowej szafy. Skrzypnęły zawiasy, sięgnął do środka, po czym, chowając coś za plecami, wrócił do stołu. – Możesz tu bywać tak często, jak zechcesz. Księgi są do twojej dyspozycji. Nie zawahaj się nigdy spytać mnie o radę, kiedy coś będzie cię gnębić albo kiedy na jakieś pytanie nie znajdziesz odpowiedzi w Piśmie Świętym. Powiesz mi o wszystkim bez obaw, bo nic poza te mury nie wyjdzie. Podał mu dłoń do ucałowania i dał znak, żeby Czesław opuścił celę. Młodzieniec wyszedł i podążył korytarzem, czując chłód

bijący od wiekowych murów. Był jeszcze oszołomiony winem i całym przebiegiem wizyty, toteż dopiero po dłuższej chwili zrozumiał, że idzie w złą stronę. Z bocznej nawy dochodził blask lampy naftowej i odgłos czyichś miarowych kroków. Nie miał pojęcia, która jest godzina ani jak trafić do swej celi. Nie chciał błąkać się nocą po terenie klasztoru, gdyż było to surowo zakazane, a ojciec Makary nie życzył sobie przecież rozgłaszania, iż wziął go pod swą opiekę. Czesław zawrócił do drzwi starego księdza. Zapukał niepewnie; zza grubych dębowych drzwi usłyszał odgłos przywodzący na myśl jęk albo skargę i coś jeszcze, czego nie umiał określić, co przejęło go niewytłumaczalnym lękiem. Zapukał raz jeszcze i pchnął drzwi. Odemknęły się zaskakująco lekko. Stary ksiądz klęczał pod ścianą. Był rozebrany do pasa, w ręku trzymał pęk rzemieni. Zamachnął się mocno i dyscyplina przecięła powietrze, znacząc mu plecy kolejnymi pręgami. Czesław drgnął cały, czując niemal fizyczny ból, jakby to jego samego dosięgły rzemienie, i wycofał się, cicho szepcząc słowa modlitwy. Nie miał wątpliwości, w czyjej intencji stary ksiądz ranił własne ciało. Jakoś w końcu trafił do swojej celi, niezauważony po drodze przez nikogo. Okrywając się kocem po czubek głowy, dziękował w myślach ojcu duchowemu za lekcję pokory, wskazującą mu drogę, jaką powinien podążać. Czy podoła, czy okaże się godny? Tego nie wiedział, ale zamierzał spróbować. Parę tygodni później Witek, najpogodniejszy i najbardziej beztroski z alumnów na ich roku, został wydalony z seminarium. Czesław, pogrążony w medytacjach i pierwszych doświadczeniach narzuconej sobie ascezy, spokojnie przyjął utratę kolegi. Opieka, jaką ich tu otaczano, świadczyła niezbicie, że przełożeni musieli mieć ważkie powody dla takiej decyzji. Nie jemu negować mądrość, którą wraz z władzą odpowiadającą stanowisku Duch Święty obdarzał duchownych. Ani przez chwilę nie dopuścił myśli, iż może istnieć jakikolwiek związek między

jego niedawną spowiedzią u ojca Makarego a relegowaniem Witka. W końcu tajemnica spowiedzi to rzecz święta! Zachodził teraz do celi ojca duchowego tak często, jak to tylko było możliwe. Stary ksiądz dotrzymał obietnicy, podsuwał mu do studiowania księgi traktujące głównie o zagadnieniach zła i następstwach życia w grzechu. Jednocześnie toczył z nim długie dysputy, często dając mu pod rozwagę problemy dotyczące dylematów sumienia oraz wiary w nadrzędną, bezdyskusyjną mądrość całej instytucji Kościoła. Pewnego razu ojciec Makary zapytał: – Przypuśćmy, że pewnego razu zabłądziłeś na wyprawie w górach. Dookoła tylko przepaście bezdenne i wiatr gnający złowrogie chmury. Wtedy właśnie, w najgorszej godzinie, objawia ci się Syn Boży. I nie tylko wskazuje światłem drogę, lecz również daje ci posłanie, od którego wypełnienia zależy zbawienie wielu bliźnich. Cudownie ocalony, idziesz więc z tym widomym dla ciebie dowodem cudu do swego biskupa. Ten zaś oznajmia, iż wszystko jest wytworem twej imaginacji i nakazuje ci o całym zdarzeniu zapomnieć. Cóż zatem uczynisz? Czesław zastanowił się głęboko, wreszcie odparł, pragnąc być w zgodzie ze swym sumieniem: – Poprosiłbym w modlitwie o wskazówkę, jak mam postąpić… – Podając w wątpliwość słowa własnego biskupa, który piastuje swą godność z naznaczenia samego Ojca Świętego?! – Ale… – Milcz lepiej, nim zabrniesz dalej w herezję! Od posłuszeństwa i szacunku dla urzędu zależy jedność całego Kościoła, jest jego ostoją i spoiwem. Cóż by się działo, gdyby każdy ksiądz kwestionował słowa swego pasterza? Może ci się wydawać, że nie ma on racji, ale to tylko pozory skrywające głębsze przyczyny każdej decyzji. – Stary ksiądz mówił z ogniem w oczach, podkreślając każde słowo uderzeniami palca w stół. – Możesz pomyśleć, że dzieje się niesprawiedliwość, ale Duch

Święty ma swoje plany i zamierzenia, nic się nie dzieje wbrew jego woli! – Zgrzeszyłem, wybacz mi ojcze. – Młodzieniec pochylił głowę. Ksiądz zmarszczył czoło, twarz miał wykrzywioną w wyrazie pogardy i zawodu. Wreszcie wstał ciężko i podszedł do wiszącego na ścianie krzyża. – Teraz odejdź – powiedział, nie odwracając głowy. – Przyjść możesz, kiedy wszystko przemyślisz. Tego dnia Czesław długo nie mógł zasnąć. Dręczyła go obawa, czy nie utracił czegoś, nie potwierdzając pokładanych w nim nadziei. Stary ksiądz był mu jak ojciec, tym bardziej że ten rodzony mało interesował się domem i rzadko w nim bywał. Dziwne mu było trochę, iż jedną odpowiedzią tak rozsierdził ojca Makarego. Sumienie wciąż mu szeptało, że nie sprzeniewierzył się Kościołowi, a jedynie zasadom wpajanym od pierwszego dnia pobytu w seminarium. Niezapisanym nigdzie w otwarty sposób, lecz wszechobecnym i jasnym dla wszystkich. Przełożony ma zawsze rację, bezdyskusyjnie i we wszystkim, a jego wyroki nie podlegają osądowi. Czesław przyjął to stwierdzenie do wiadomości i uważał za słuszne, dopiero Makary postawił go przed problemem, który obudził wątpliwości. A co najgorsze, im dłużej rozmyślał, tym mniej był pewien racji swego duchowego ojca. Bo Kościół to wiara, ale i ludzie. Ułomni z samej swej natury. Ślepe posłuszeństwo nigdy nie leżało w naturze Czesława. Przez kilka dni nie zachodził do celi swego mentora. Brakowało mu jednak czytywanych przy świecy ksiąg i długich dyskusji nad ich treścią. Oraz spowiedzi czynionych poza konfesjonałem, jak gdyby syn zwierzał się ojcu. Zdecydował się wreszcie pójść do starego księdza po wieczornej medytacji w nadziei, iż wszystko będzie po staremu. Najwyżej poudaje trochę pokory, żeby zrobić przyjemność swemu opiekunowi. To nie grzech. W każdym razie, nie ciężki… Poznał już drogę tak dobrze, że mógłby pokonać ją

z zamkniętymi oczyma, wodząc jedynie dłonią po ceglanych murach i słuchając odgłosu własnych kroków, cichnącego w plątaninie korytarzy. Był niemal na miejscu, kiedy dostrzegł ojca Makarego, który opuszczał swą celę. Czesław chciał zawołać, lecz powstrzymał go dziwny wygląd księdza. Duchowny miał na sobie habit, choć przecież nie był mnichem. Nie zauważył Czesława, który nie wziął ze sobą lampy ani nawet ogarka świecy. Zaraz za drzwiami kapłan nasunął na głowę kaptur i podążył w stronę drugiego końca korytarza. Młodzieniec kroczył niepewnie jego śladem, nie bardzo wiedząc, jak się zachować. Coś w zachowaniu starego prefekta wskazywało, że nie życzy sobie towarzystwa. Być może szukał samotności w jakiejś kaplicy albo szedł z posługą duchową do któregoś z braci, więc nawet nie wypadało wołać za nim. Jednak Czesław szedł dalej, w bezpiecznej odległości, kierując się blaskiem niesionej przez księdza lampy naftowej i starając się jak najciszej stawiać stopy. Wiodła go ciekawość i przeczucie, że dzieje się coś tajemniczego, skrytego głęboko za murami starego klasztoru, dostępnego jedynie głębiej wtajemniczonym. Klerycy szeptali między sobą o piwnicach i lochach, które wiodły do miasta, albo o ukrytych przejściach, zaprojektowanych zmyślnie przez budowniczych. Chodziły nawet pogłoski o tajemnym skarbcu i pełnych przepychu komnatach, gdzie nocowali odwiedzający klasztor dostojnicy. Czesław szczerze wątpił w te wszystkie opowieści, faktem było jednak, że wizytujący czasem seminarium biskupi, po powitaniu na dziedzińcu, czemu klerycy przyglądali się z okien, znikali potem na długie godziny, a często nikt nie widział ich odjazdu… Czesław znał już na tyle dobrze teren dawnego klasztoru ojców Bernardynów, że nie bał się zabłądzić nawet tam, gdzie klerycy zwykle nie mieli wstępu. Wolał jednak uniknąć spotkania z kimkolwiek, gdyż trudno byłoby wytłumaczyć się z nocnej wycieczki, a zważywszy na okoliczności, nie wiedział, czy ojciec

Makary zechciałby go osłaniać. Po paru minutach habit znikł w jakiejś nawie, która kryła biegnące w dół kamienne stopnie. Chłopak w absolutnych ciemnościach zszedł po nich, wodząc dłonią po ceglanym murze. Znalazł się w łukowato sklepionym korytarzu, gdzie było dość jasno, gdyż co kilkanaście kroków tkwiły w uchwytach płonące świece. Wychylony ostrożnie zza węgła obserwował, jak ojciec Makary przekręca klucz w zamku i po chwili znika w jakimś pomieszczeniu. Usłyszawszy, że stary ksiądz znów użył klucza, by zamknąć się od środka, zrozumiał, iż nie dane mu będzie poznać tajemnicy. Mimo to zwlekał z odejściem, gdyż rozpalona w trakcie wędrówki ciekawość nie chciała tak łatwo ustąpić, jednak gdy minął jeszcze kwadrans oczekiwania, ruszył z powrotem schodami. Zdążył pokonać parę stopni, gdy z góry dobiegły go jakieś głosy. Przypominały wymieniane cicho, jakby zaaferowanym tonem, uwagi, takie poszepty wielu osób, z których nie da się wyłowić zrozumiałych zdań. Niewiele myśląc, zbiegł na dół i podążył truchtem w przeciwną stronę od tej, gdzie udał się stary ksiądz. Ta część podziemia nie była oświetlona świecami, miał nadzieję, iż to dlatego, że nikt tam nie zaglądał. Schował się w pierwszej napotkanej niszy i jął nasłuchiwać, starając się uspokoić oddech. Głosy stały się wyraźniejsze, po czym zaczęły się oddalać. Miał rację. Korzystając z tego, że tkwił w ciemnościach i mogły go tu wypatrzyć najwyżej klasztorne szczury, odważył się wysunąć głowę. Nikogo nie dojrzał, tylko płomyki świec jeszcze się kołysały. Czesław poczuł się w swej kryjówce na tyle pewnie, że postanowił jednak zaczekać. Jego nieobecność nie zwróci niczyjej uwagi, gdyż nie było tajemnicą, że spędza wiele czasu u ojca Makarego. Nie pytano go, co tam robi, paru innych alumnów również miało mentorów pośród seminaryjnego duchowieństwa. Niektórzy nie wyglądali na uszczęśliwionych tym faktem, często wracali do cel zasępieni i nieprzystępni. Czesław chciał nawet raz czy drugi zagadnąć któregoś o przyczynę, lecz powstrzymywało

go własne przyrzeczenie dochowania tajemnicy. Przypuszczał jedynie, iż tamci nie spełniali do końca pokładanych w nich nadziei, zawodząc w jakiś sposób swych opiekunów duchowych. Sam był tego bliski. Nie wiedział, ile czasu spędził w tej mrocznej niszy. Sądził, że godzinę lub nieco dłużej. Dwukrotnie usłyszał przyciszone, niezrozumiałe głosy, które szybko cichły, a kiedy ostrożnie wyglądał, już tylko kołysały się płomienie świec, jakby w podziemiach błądziły niewidzialne istoty, przemykając korytarzami niczym zagubione dusze nawiedzające zamieszkiwane za życia włości. Rozważał właśnie, czy nie opuścić kryjówki, aby więcej nie kusić przychylnego dotąd losu, gdy wydało mu się, że z głębi korytarza doleciał szczęk obracanego w zamku klucza. Ojciec Makary długą chwilę stał w drzwiach, czujnie obracając głowę. Widać było wyraźnie, iż nie chciałby, aby dostrzeżono jego obecność. Wreszcie zamknął drzwi, oddalił się pospiesznie kawałek i, ku zdumieniu młodzieńca, wyjął ze ściany jedną z cegieł. Ukrył tam klucz, po czym zasłonił otwór i spokojnym już krokiem powędrował w kierunku schodów. Czesław przesiedział w ciemnej niszy jeszcze kwadrans. Dobrze wiedział, że rozpalona ciekawość nie da mu stąd odejść spokojnie, choć ryzykował być może wydalenie z seminarium. Lecz był już zdecydowany. Wszak na tym świecie nic się nie dzieje bez woli Opatrzności, a skoro ta przywiodła go aż tutaj, zda się na jej wyrok. Powziąwszy owo postanowienie, bez dalszej zwłoki odszukał klucz, zdjął z wgłębienia w ścianie świecę i otworzył tajemnicze drzwi. Pomieszczenie było większe niż się spodziewał, blask chybotliwego płomyka świecy rozjaśniał regały z zalakowanymi butelkami i niknął, nie docierając do końca piwnicznej izby. W powietrzu unosił się zapach pleśni, zagrzybionych murów i wina. Czesław zbliżył się do masywnego stołu, a widząc na nim butelkę i kielich z resztką trunku na dnie, uśmiechnął się ironicznie. Oto cała tajemnica starego księdza i klasztornych

podziemi. Nalał odrobinę i spróbował. Wino smakowało dokładnie tak jak to, którym częstował go niekiedy ojciec Makary w swej celi. Dziwne tylko, że przebywał tu tak długo, zamiast wziąć ze sobą butelkę, z której ubyło tak niewiele… Naraz wydało mu się, że słyszy jakieś stłumione nawoływania. Nie dobiegały jednak od strony drzwi wyjściowych, lecz z mrocznego kąta piwnicy i prędko ucichły. Ruszył w tamtym kierunku, niepewny, czy nie ulega złudzeniu. Byłby przeoczył wgłębienie w ścianie, które okazało się jakby tunelem, tak wąskim, że Czesław wątpił, by dało się tamtędy dokądkolwiek przedostać. Jednak to właśnie stamtąd dolatywały owe głosy i jedynie dlatego zwrócił na tę osobliwość uwagę. W głębi tunelu mrok jakby rzedniał. Zaintrygowany postawił świecę na ziemi i zagłębił się w wąskie przejście, uważając, by nie uderzyć głową w sklepienie. Po kilkunastu krokach korytarzyk lekko zakręcił – dalej drogę odcinała przegroda z desek. Były wypaczone ze starości i w paru miejscach dałoby się wsunąć palce w dzielące je szczeliny, przez które wpadały smugi światła. Przeczucie go nie zawiodło, krył się tu jakiś pilnie strzeżony sekret. Z bijącym głośno sercem Czesław przybliżył oczy do najszerszej szpary. Poczuł woń szarego mydła i w pierwszej chwili nie zrozumiał, co widzi, choć obraz wydał mu się znajomy. Mokra posadzka, pod ścianą miski i cebrzyki, ławka z przewieszonymi częściami odzieży... Przysunął twarz do innej szpary i wreszcie pojął, jaka tajemnica przywiodła tu ojca Makarego. Za ścianą była łaźnia, z której korzystali na zmianę klerycy i mnisi oraz zakonnice z pobliskiego klasztoru. Po drugiej stronie przegrody nieświadome niczego siostrzyczki myły się i układały proste fryzury. Z powodu bladej skóry, nie wystawianej nigdy na słońce, przypominały chłopcu antyczne rzeźby. Niektóre nie zdjęły koszul do kąpieli, lecz kilka było zupełnie nagich. Czesław chciał cofnąć głowę, jednak nie mógł, jakby coś go trzymało, paraliżując wolę i umysł. Kobiece ciała widywał dotąd jedynie na rycinach i obrazach, toteż nic nie przygotowało go na

doznania, jakich doświadczał, nie umiejąc ani ich nazwać, ani stawić im czoła. Jakaś cząstka umysłu wołała, by czym prędzej uciekał, inna szeptała, że nie dzieje się nic złego, że w tej najczystszej formie niewinnego piękna nie ma grzechu. Bo grzech musi być skażony brzydotą. Jakaś młodziutka nowicjuszka poczęła iść w jego stronę, za całe okrycie mając własne dłonie. Spoglądała w kierunku Czesława, jak gdyby wiedziała o jego obecności i chciała dać mu znać, żeby się uspokoił, bo ona również nie widzi grzechu w ukazywaniu własnej nagości. Nie sprostał wyzwaniu, choć wiedział, że nie mogła go widzieć, prędko odwrócił głowę i zaczął się wycofywać. Kiedy jakiś czas później, wracając, zbliżał się do celi ojca Makarego, zawahał się i zwolnił. Zamiast zapukać, przyłożył ucho do drzwi. Ze środka dobiegał świst uderzającej o plecy księdza rzemiennej dyscypliny. Po raz pierwszy od przestąpienia progów seminarium młodzieniec pomyślał o swej przyszłości, pozbawionej prawa do obdarzenia czystym uczuciem kobiety. Czy potrafi tak żyć, czy nie będzie mu tego brakować? Zawsze samotny, zawsze w pustym domu. A kiedy poważy się na zbyt wiele, choćby tylko pofolguje wyobraźni, będzie, jak ojciec Makary, sam wymierzał sobie karę. Jeszcze długo w nocy, leżąc pod nasuniętym po czubek głowy kocem, Czesław miał pod powiekami zakazany obraz kobiecego ciała. Wiedział, że nie zapomni go nigdy. Nie wyspowiadał się z tego, co mu się przydarzyło. Wszak nie uczynił niczego świadomie, więc nie potrafił doszukać się w swym postępowaniu wielkiego grzechu. Nie znał przyszłości, ale odtąd zaczął się jej lękać, zadając sobie pytanie, czy w chwilach rozterki będzie umiał dokonać właściwego wyboru… Pójdzie za głosem serca czy nakazu celibatu, owego spoiwa utrzymującego cały gmach Kościoła? Nakazu, którego próżno by szukać w Biblii… 2 Kościół św. Jana z Dukli (inaczej zwany seminaryjnym) powstał w latach 1828–1841, po tym jak spłonęła drewniana

świątynia ufundowana przez starostę żytomierskiego Kajetana Ilińskiego w XVIII wieku. Obok kościoła już w czasach polskich istniał klasztor Bernardynów, skasowany w 1842 roku przez władze w Petersburgu.

Rozdział III Przestaję być ascetą

Życie ascetyczne obfituje w wielkie, szczególniejsze powaby. Pozbawiając się troski o te wszystkie dobra, o które ubiega się cała ludzkość, asceta dba jedynie o ścisłe wypełnianie całokształtu ideału chrześcijańskiego. Chce być idealnie ubogim, miłość jego cała – dla Boga, sławy nie szuka, miast wygód szuka i przysparza sobie wszelkiej niewygody, umartwiając nieustannie ciało i ducha. Rączym krokiem od ziemi i upodobania jej rzeczy zmierzałem do Królestwa Niebios. Przyszłość nakreśliłem sobie pracowitą, poświęconą szerzeniu idei Chrystusowej w miejscach, które wyznaczono by mi kiedyś na pracę. W tym czasie myśl o kobiecie nie wciskała się nigdy do mego mózgu, serce nie drgnęło dla niej żadnem uczuciem. A jednak – wystarczyło tylko małego pofolgowania sobie w ścisłem pełnieniu wszystkich praktyk ascety, by tak mozolnie a pięknie zbudowany gmach pobożnego życia jął zarysowywać się i by do jego wnętrza jęły się dostawać odgłosy i wrażenia z zewnętrznego świata. Przyszło to na mnie niespodzianie. I nie duch mój zwyciężył świat, ale świat zewnętrzny, którego ci synem nieodrodnym byłem, zwyciężył w końcu mój duch… Czesław nie poszedł więcej do podziemi, aby wyciągnąć ze skrytki klucz i potajemnie sycić zmysły zakazanymi widokami.

Rozumiał, że o ile za pierwszym razem rozgrzeszyła go nieświadomość, o tyle kolejny raz byłby już występkiem przeciwko wierze i wartościom, ku jakim winien dążyć kandydat na duchownego. Pokusa istniała, odzywała się co jakiś czas, lecz znajdował pewien rodzaj spełnienia w zwycięskich z nią zmaganiach, w imię powołania i nadziei zbawienia. Ascetyzm stał się dla niego haszyszem, którym odurzał się w charakterystycznym dla wieku młodości pędzie ku poszukiwaniu skrajnych wrażeń. Nagrodą był spokój sumienia i poczucie siły duchowej. Bo już przeczuwał, że ta będzie mu w przyszłości niezmiernie potrzebna. Choć nawet nie przypuszczał, jak bardzo. Pomagało umartwianie ciała i nieodmienna radość z uczestnictwa w życiu Kościoła, bycia jego coraz ważniejszą częścią. Ojciec Makary zmarł wkrótce, co z jednej strony Czesław odczuł jako bolesną stratę, lecz z drugiej strony wziął za kolejny mały znak od Opatrzności. Jego protektor nie tylko pomógł mu przetrwać trudy seminarium, ale i otworzył oczy na sprawy dalekie od duchowości. Ponadto Czesław nie był na tyle naiwny, by nie zorientować się dosyć szybko, że został nieświadomym donosicielem. Opatrzność w swej niezbadanej mądrości osądziła tamtego, a jego samego uwolniła od dylematu, czy powinien się sprzeciwić przełożonemu. Na praktykowaniu ascezy, nauce i uczestnictwie w obrzędach katolickich, które tak go poruszały, upływały mu kolejne miesiące, które, nie wiadomo kiedy, zmieniały się w lata. Czesław, mimo że coraz bardziej wciągał się w życie duchowne, całą duszą i sercem oddając się wierze, wciąż oczekiwał dnia próby. Tęsknił wręcz do niej, wyobrażając sobie jakieś heroiczne czyny, wymagające najwyższej ofiarności. Wydarzenia w klasztornych podziemiach nie uznawał za ową próbę, a najwyżej za jakąś jej zapowiedź, widomy znak od Opatrzności i przestrogę, że świat to nie tylko omszałe mury klasztoru, pożółkłe karty mądrych ksiąg i dni mijające w tym samym, na zawsze ustalonym rytmie. Tak to rozumiał, dzięki temu przetrwał

w wierze, a gdyby zaszła potrzeba, gotów był oddać za nią życie, które wszak jest ledwie epizodem na tym padole wiodącym ku wieczności. W ostatnim roku nauki panująca w seminarium dyscyplina uległa pewnemu rozluźnieniu. Przełożeni zdawali sobie sprawę, jak niemądrym posunięciem byłoby wypuszczanie w świat nowo wyświęconych księży bez choćby pobieżnego przygotowania ich do życia i związanych z nim wyzwań. Podobnie jak oswojone i wykarmione przez człowieka leśne stworzenie nie poradzi sobie w dziczy, tak młody człowiek, którego nagle przestały chronić grube mury i życzliwy nadzór zwierzchników, mógłby nie sprostać walce z podszeptami szatana. Pan piekieł nigdy nie ustawał w wysiłkach, by przeciągnąć na swą stronę słabych i wątpiących w jego moc. Był tym groźniejszy, iż mógł przybierać dowolną postać. Klerykom wpajano konieczność nieustannego baczenia na jego podszepty, o których bezwzględnie należało donieść zwierzchności, obeznanej z wszelkimi wcieleniami zła, więc umiejącej w porę podjąć środki zaradcze. Na trzecim roku alumni otrzymali sutanny i odtąd, gdy udawali się w jakiejś sprawie do miasta, jedynie ich młody wygląd oraz widoczny niekiedy brak obycia ze światem zewnętrznym świadczyły o braku święceń. Zwłaszcza kontakty z płcią przeciwną wyzwalały w nich emocje, które usilnie starali się ukrywać. Z dość marnym najczęściej skutkiem. Spacery w zwyczajnym ubraniu nie zmieniały niczego, gdyż kleryka dawało się wyczuć z daleka. Niebezpieczna była choćby lampka wina wypita w kawiarni i zupełnie niewinny flirt z kelnerką, gdyż nie brakowało zgorszonych donosicieli. Ponadto towarzysz spaceru zawsze był niepewny. Mimo uparcie praktykowanej ascezy Czesław oczekiwał z utęsknieniem cotygodniowych wyjść do miasta. W owym czasie liczący ponad sześćdziesiąt tysięcy mieszkańców Żytomierz tętnił życiem, był też jednym z najważniejszych ośrodków polskiego życia religijnego na Prawobrzeżu Dniepru. Stanowił siedzibę kurii i biskupa z jurysdykcją obejmującą trzy gubernie. W ostatnim

roku nauki w seminarium Czesław poznał lepiej miasto, zawarł nawet nieco znajomości, a jego myśli coraz częściej zajmowała wizja wygodnego życia w stanie duchownym. Podobnie jak inni klerycy pomagał teraz w pobliskich parafiach, by wdrożyć się do przyszłych obowiązków. Pewnego dnia wraz z dwoma kolegami z roku liczyli w zakrystii kościółka przycupniętego na skraju miasta zebrane właśnie na tacę pieniądze. Niedługo miał nadejść proboszcz, spowiadający jeszcze garstkę wiernych. Zygmunt, dostający zawsze najwięcej pochwał od przełożonych i, jak ogólnie podejrzewano – pierwsze oko i ucho zwierzchności – słuszną część przeliczonych już monet odłożył na bok, rozdzielił wprawnie na trzy części i jedną schował za pazuchę. – Bierzcie szybko – zachęcił kolegów. – Póki nikt nie widzi. – Ale jakże to…? – Alojzy, wielkie chłopisko o wiecznie zafrasowanej twarzy, w zdumieniu otworzył usta. – No coś tak zbaraniał, to nasza zapłata. – To datki na kościół… – No przecież, że nie na zamtuz Pod Bachusem! – parsknął Zygmunt. Głośne wspomnienie dobrze znanego w mieście domu schadzek wprawiło Alojzego w jeszcze większe zmieszanie. – Kościół to my, wszystko zostanie w rodzinie. Wszyscy wiedzą, że tak się dzieje, to dobra praktyka. No bierz, jak dają z dobrego serca. – Ale to nie nasze. – Wszystko uzgodnione z proboszczem, sam kazał odliczyć sobie tyle, aby nie było niczyjej krzywdy. Jak ci nie w smak zapłata, możesz oddać biednym albo wysłać do domu. – Zygmunt wzruszył ramionami i dodał pod nosem tak cicho, że jedynie Czesław usłyszał: – Świętoszek jeden, będzie mi tu kazania prawił, kiedy miesiąc z rzędu chleb ze smalcem nam dają i zupę z kapusty. – To proboszcz mógł sam dać, a nie tak po cichu… – Alojzy ciągle nie był przekonany. Nie patrzył na towarzyszy, tylko na drzwi zakrystii, jakby oczekiwał stamtąd pomocy.

– Jemu nie wypadało, ale jak sobie chcesz. – A właśnie tak chcę – oświadczył mężnie, przeżegnał się i wstał od stołu. – Pójdę zobaczyć, czy tam pomóc jeszcze nie potrzeba. Wy też lepiej byście poszli i tak niedługo pora nam wracać do seminarium na wieczorne nieszpory. Patrzył jeszcze chwilę na towarzyszy, lecz kiedy żaden się nie poruszył, westchnął i opuścił zakrystię. Czesław właściwie nie wiedział, dlaczego został, wybierając towarzystwo Zygmunta. Może dlatego, że chciał się przekonać, co tamten dalej uczyni. Poza tym imponował mu w jakiś sposób kolega o dobrym nazwisku i koligacjach, pochodzący z wielkiego miasta Warszawy. Choć obeznany ze światowym życiem, nie wywyższał się nigdy ani nie dawał odczuć reszcie, że jest z innej gliny. Nie mówiło się o tym głośno, chodziły jednak słuchy, że zwierzchność szykuje go po święceniach na dalsze studia w Rzymie. A później, kto wie, do jakich godności dane mu będzie dojść z łaski Opatrzności oraz… możnych protektorów. Zygmunt przyglądał się wyczekująco Czesławowi. Rozterki nie trwały długo; kiedy do zakrystii wszedł proboszcz, pieniądze były już podliczone i umieszczone w pięknie zdobionej srebrnej szkatule. Nie licząc kilku monet, które Czesław schował do kieszeni. Obiecał sobie solennie, że po najbliższej mszy uczyni z nich ofiarę na kościół. – No, kochani moi, wszystko ogarnięte? – Tak, księże proboszczu. – A gdzież to ten trzeci się podział? – Poszedł… za potrzebą pewnie, znajdzie się. Proboszcz wyniósł szkatułkę bocznymi drzwiami i wrócił po paru minutach. – Głodniście może, nieboraki? – spytał z troską. Rysujące się pod sutanną wypukłości świadczyły dobitnie, że sam nie odmawia sobie rozkoszy podniebienia. – Chodźcie do mnie na prostą kolację, trochę wina też najdziem, żeby nam się rozmowa kleiła. – Nagle zarechotał basem i mrugnął z nieco szelmowskim wyrazem twarzy. – A jakby się za mocno kleiła, to i łóżko z pierzyną się

znajdzie. Czesław nie miał nic przeciwko poczęstunkowi, gdyż seminaryjne posiłki składały się głównie z chleba i tak cienkiej zupy, że zanurzona w niej łyżka ani na chwilę nie znikała z oczu jedzącemu. Jednak Zygmunt wstał prędko i oświadczył pełnym smutku tonem: – Chętnie byśmy zostali, ale nie dziś, ojcze. Ksiądz rektor wyznaczył nam dyżur i nie będzie słuchał żadnych wymówek. Przed nocą musimy się u niego stawić. – Więc z Bogiem. – Proboszcz przygarnął ich przyjacielskim gestem. – A zajdźcie no kiedy jeszcze, to sobie powetujemy. Nadchodzą długie wieczory, to i nie wiadomo, co robić samemu, człowiek spragniony rozmowy z młodzieżą, a sam bym wam opowiedział to i owo, czego w seminarium nie usłyszycie… Na dworze, gdy oddalili się na tyle, że nie było już widać kościółka, Zygmunt machnął na przejeżdżającą dorożkę i wskoczył do niej, pociągając za sobą Czesława. Wymienił nazwę ulicy, po czym rozparł się wygodnie w środku. – Cożeś wymyślił, dokąd jedziemy? – Czesław spoglądał ponad końskimi zadami, usiłując się zorientować w okolicy. – Cicho siedź i nie wychylaj się tak, bo jeszcze ktoś zobaczy sutanny i gotów nas wołać do ostatniego namaszczenia albo innej posługi. – I co z tego? Wyjaśnimy, że święceń jeszcze nie mamy. – Ale szkoda czasu i zachodu, poza tym lepiej, żeby nikt nas nie zapamiętał… – rzucił tajemniczo Zygmunt, wciskając się głębiej w siedzenie. – Rozbijanie się dorożkami może być uznane za niewłaściwe dla kleryków. Czesław był właśnie takiego zdania, ale zamilkł, bo ciekawość zwyciężyła na chwilę inne uczucia. No a skoro dał się wciągnąć do dorożki, to mógł przynajmniej zaczekać na rozwój wydarzeń. Nie wytrzymał, dopiero gdy ujrzał zabudowania dworca kolejowego. – Słuchaj, my nie jedziemy w stronę klasztoru! – zawołał, przekrzykując stukot końskich kopyt o bruk.

Jego towarzysz jedynie pokręcił głową i uspokajająco uniósł rękę. Wnet się okazało, że dworzec nie był ich celem, co Czesław przyjął z niejaką ulgą. Już zaczął się obawiać, że Zygmunt, z jakichś sobie tylko znanych powodów, zamierza opuścić miasto i umyślił sobie zrobić to w jego towarzystwie. Zatrzymali się przed kamienicą z warsztatem szewskim i paroma sklepikami na dole. Zygmunt rzucił dorożkarzowi parę monet i ciągnąc kolegę za rękaw sutanny, poprowadził go przez wąską bramę. Pchnął jakieś drzwi w podwórzu, a potem skrzypiącymi schodami ruszyli na piętro i zatrzymali się przed wejściem do mieszkania, gdzie nie było żadnej tabliczki. Zygmunt zapukał mocno w rytmie kojarzącym się z marszem wojskowym granym na werblach. Otworzyła dziewczyna w trudnym do określenia wieku, w dość brudnej, poplamionej sukience. Odsunęła z czoła kosmyki zatłuszczonych, pozlepianych włosów, uśmiechnęła się ni to zalotnie, ni to z lekką drwiną, zaczekała, aż wejdą, i zamknęła drzwi na skobel. Czesław nie bardzo wiedział, jak się zachować, najchętniej uciekłby stamtąd czym prędzej, lecz Zygmunt już zniknął w jakichś drzwiach, a dziewczyna stała przy wejściu, blokując drogę odwrotu. Poszedł więc za swym towarzyszem, starając się nie dać po sobie poznać, jak bardzo czuje się nieswojo. Wszedł do pokoju wyglądającego na typową studencką klitkę, zapewniającą jedynie podstawowe wygody. W środku stało zasłane łóżko, obok stolik i dwa krzesła. Zygmunt właśnie otwierał szafę z lustrem na drzwiach. – Chodź no tu, wybierzesz coś sobie. Powinno pasować, jesteśmy podobnego wzrostu. – Klepnął się po brzuchu i mrugnął. – Tutaj mam trochę więcej, ale co tam, ściśniesz się mocniej paskiem. W szafie wisiały marynarki, na półkach ułożono porządnie inne części zwykłej męskiej garderoby. Czesławowi zaświtało, że został dopuszczony do tajemnicy, tylko nie miał pojęcia, czym sobie na takie zaufanie zasłużył. – Wiesz, nie spodziewałem się. To znaczy nie wiem, czy

powinienem… – zająknął się, uświadamiając sobie jednak, że właściwie miałby ochotę zobaczyć, co też zaplanował jego światowy kolega. – Nie przekonasz się, jeśli nie sprawdzisz. – Na Zygmuncie jego rozterki nie zrobiły wrażenia. Rzucił na łóżko parę ciuchów i zaczął zdejmować sutannę. – Przebieraj się, szkoda czasu. – Ale co ty właściwie zamierzasz? – Iść między ludzi – oświadczył tajemniczo jego towarzysz. – Czyż nie to właśnie powinien czynić duchowny? Czesław miał już na końcu języka odpowiedź, że z tego, co dotąd zdążył zaobserwować podczas okazjonalnych posług w parafiach, duchowni najchętniej wchodzą między ludzi z tacą w ręku, natychmiast jednak zawstydziły go własne myśli. Tym bardziej że to nie była prawda, przynajmniej nie w każdym wypadku. A sam miał w kieszeni garść monet, chociaż znalazły się tam tak jakoś… mimochodem. Skołowany nieco, poszedł w ślady Zygmunta. Pod sutanną miał spodnie, wystarczyło więc włożyć sweter, a na niego marynarkę z naszytymi na łokciach płóciennymi łatami, aby poczuł się prawie całkiem swobodnie w tym domu, daleko od bezpiecznych seminaryjnych murów. Przeglądając się w lustrze, omal nie mrugnął do swego odbicia. Aż dziwne, jak zwykła zmiana stroju może wpłynąć na samopoczucie. – Co teraz? Zygmunt przyjrzał mu się krytycznym okiem, pokręcił głową, wreszcie nasadził mu na głowę kaszkiet, z lekka przekrzywiając go zawadiacko. – Teraz nareszcie wyglądasz po ludzku. Wykapany robotnik kolejowy albo magazynier w fabryce klepki. Ujdzie. – Zwinął byle jak obie sutanny i umieścił na najwyższej półce w szafie. – Możemy ruszać, trzymaj się mnie i naśladuj dobrze, a nikt się nie zorientuje. Opuścili pokoik, kierując się do sieni, kiedy po domu poniósł się chropowaty, pełen wściekłości głos: – Gdzie jesteś, chodźże tu, wycieruchu jeden, jak ojciec

woła! Ogłuchłaś czy co?! Dziewczyna o zaniedbanym wyglądzie pojawiła się nie wiadomo skąd niczym duch. Nie patrząc na odzianych po nowemu młodzieńców, przesunęła się pod ścianą i weszła do pokoju na samym końcu korytarza. Męski głos nie stał się ani odrobinę łagodniejszy: – Słyszałem walenie w drzwi, kogo tam diabli przynieśli? Odparła coś szeptem. – A dobrze, swój znaczy. Teraz mi przynieś gorzałki, bo mnie boleści łapią. Tytoniu jeno nie zapomnij! Czesław poczuł szarpnięcie za ramię. – Idziemy stąd. Tutaj tak codziennie, nie ma się czemu przyglądać. Spokój tylko wtedy, jak stary się zdrowo napije. Zdążyli przejść raptem parę kroków, gdy rozległ się łomot przewracanego mebla i jakiejś szamotaniny. – Co znaczy, że nie masz za co, darmozjadzie jeden?! A zarobić na dach nad głową to kto ma za ciebie, no? Mało to na ulicy zajęcia dla takich jak ty? Jazda mi i bez gorzałki nie wracaj! Dziewczyna wyjąkała coś niezrozumiale. – Choraś, tak? No to ja cię migiem wyleczę, nie będziesz się rodzonemu ojcu sprzeciwiać! Czesław znów poczuł niecierpliwe szturchnięcie kolegi, lecz nie ruszył się z miejsca. Dziewczyna jęknęła przez ściśnięte gardło, coś upadło głucho na podłogę, aż zaprotestowały deski. Młodzieniec zagryzł usta i miał ochotę zatkać uszy, ale nic by to nie dało. Nie umiałby potem udawać przed samym sobą, że nic się nie stało. Nim Zygmunt choćby pomyślał o powstrzymaniu go, pobiegł na koniec korytarza i stanął w drzwiach. Na środku cuchnącego niczym miejska kostnica pomieszczenia barczysty mężczyzna o nabiegłej krwią twarzy i wyłupiastych oczach, charcząc przez zęby, wyszarpnął ze spodni pas i z rozmachem przeciągnął nim po plecach leżącej na podłodze dziewczyny. Próbowała się odsunąć, ale nie miała gdzie, pognieciona sukienka podwinęła się tak, iż w innych okolicznościach byłoby to aż nieprzyzwoite. Z kącika ust

biedaczki spływała strużka krwi, zdawało się, że blada skóra na jej nogach może pęknąć pod następnym uderzeniem pasa. Stary, zauważywszy Czesława, zastygł z podniesioną ręką, nim ten zdążył cokolwiek zrobić. – Czego mi tu węszy?! – warknął, strzelając kropelkami śliny. – U siebie jestem i mogę robić, co zechcę. Won mi stąd! Chłopak cofnął się o dwa kroki, jakby odepchnięty słowami mężczyzny. Nie miał szans w walce z nim, stary dobrze o tym wiedział. Tymczasem jednak dziewczyna pozbierała się prędko i wykorzystując okazję, umknęła z pokoju ojca. Równocześnie Zygmunt chwycił Czesława za kołnierz i dosłownie wyciągnął z mieszkania. – No i co chciałeś zrobić?! Dla niej to nie nowina, przyniesie na wieczór parę rubli i ułagodzi starego, ale jakbyś się zaczął z nim szamotać, moja noga nie mogłaby tu więcej stanąć. – Słyszałeś jej krzyki i pozwoliłbyś, żeby dalej ją katował? Zygmunt zatrzymał się w połowie schodów. – Mówiłem ci, ona tego zwyczajna. Mieszka tu od małego i umie sobie radzić. A co, może do klasztoru chciałeś ją zaprowadzić i siostrom na wychowanie oddać? Szlachetny zamiar, tylko widzisz, nie przyjęto by jej. Wiesz, czemu? Pytanie zawisło w powietrzu, bo odpowiedź była aż nadto oczywista. Skoro dziewczyna na ulicy zdobywała środki do życia, nie było dla niej miejsca na łonie Kościoła. Spowiedź i pokuta dawały jedynie formalne oczyszczenie, lecz nie przyjęto by takiej czarnej owieczki z obawy zbrukania całej reszty. Siostry prowadziły przytułki dla niewiast jej profesji, ale miłość bliźniego ma swoje granice. Zresztą kwestia była wyłącznie akademicka, ta dziewczyna nie prosiła o pomoc i zapewne Zygmunt miał rację. Tu było jej miejsce, w którym jakoś dawała sobie radę za cenę paru siniaków i narażenia się na złapanie choroby, której nazwy głośno nie wymawiano. Mieli już wyjść z kamienicy, gdy na piętrze trzasnęły drzwi i rozległ się tupot pantofli na schodach. Owinięta szerokim czerwonym szalem dziewczyna zbiegła na dół. Przed prowadzącą

na ulicę bramą przykucnęła, poprawiając coś przy zapięciu pantofla. Minęli ją w milczeniu, Czesław dostrzegł w przelocie, że wierzchem dłoni otarła z czoła krople potu. Sukienkę miała lekko rozdartą przy dekolcie, obok wykwitła na skórze siniejąca pamiątka złości starego. Chyba naprawdę była chora. Albo tylko zmęczona nieprzespanymi nocami i życiem w podłych warunkach. Na myśl, że pewnie jest w wieku jego siostry i musi się teraz błąkać po obskurnych zakamarkach miasta w poszukiwaniu zarobku, żeby kupić ojcu wódki i przetrwać kolejną noc, chłopak cofnął się już z ulicy. Prawie zderzyli się w bramie, wyciągnął prędko wszystkie monety z kościelnej tacy, dołożył jeszcze swoich i wcisnął dziewczynie w dłoń. – Za co to? – Za nic. Kup za to, co trzeba, i zjedz coś porządnego. – Pójdziemy na górę? – Zdawała się nie rozumieć, że pieniądze spadły jej dosłownie z nieba i nie musi na nie zarobić. – Czekaj no, skoczę do Żyda po wódkę, inaczej ojciec nie da spokoju… Przebiegła obok, nie czekając na jego decyzję. Czesław nie mógł się oprzeć wrażeniu, że zwyczajnie zwiała, wystawiając do wiatru potencjalnego klienta. Tak to przynajmniej wyglądało, choć zapewne się mylił, przecież wiedział, gdzie mieszka, więc łatwo by mu było upomnieć się o… usługę. Zygmunt dreptał zniecierpliwiony pod pobliską mydlarnią, skąd dolatywał mdlący zapach piżma. – Szybko poszło. – Daj spokój, przecież wiesz, że nic od niej nie chciałem. Dałem jej na jedzenie. – Wiem, wiem. To zawsze tak się zaczyna. Chcesz tylko pomóc, nic więcej. Najwyżej rozmowa, przecie trzeba pocieszyć owieczkę, podnieść na duchu. A owieczka jest taka wdzięczna, splata rączęta jak aniołek do modlitwy. – Zygmunt złożył dłonie, lecz minę miał pełną niesmaku i politowania. – I wszystko pięknie, tylko ona chce coraz więcej i więcej, bo przecież ubrać się musi porządnie, a także wynająć sobie jakiś przyzwoity kąt do

zamieszkania, póki nie znajdzie zajęcia. Prawdziwy problem zaczyna się jednak, kiedy jej brzuch urośnie. Wtedy trzeba przed ołtarz, ale częściej do znachorki, a ta słono bierze za spędzenie płodu… – Zygmunt, przestań żartować! Więcej na oczy jej nie zobaczę, nawet nie wiem, jak ma na imię. – Mam nadzieję, bo do końca życia bym sobie nie wybaczył. – Mimo poważnego tonu nie wyglądał na szczególnie przejętego wydarzeniem. – Wynośmy się stąd czym prędzej. – Dokąd? – Nie martw się, niedaleko. – Zygmunt, co ty zamierzasz? – Mówiłem przecież. Wejść między prawdziwych, zwykłych ludzi. – Ale po co? – A gdzie znajdziesz więcej prawdy o życiu? – odparł, niczego nie wyjaśniając. – Czemu sam nie idziesz, skoroś taki ciekawy życia? – Pewnych rzeczy bezpieczniej nie robić samemu. Czesław przestał zadawać pytania, zorientowawszy się, że jego przewodnik ma jasno sprecyzowane plany i nie zamierza odkrywać ich przedwcześnie, bawiąc się przy tym całą zaistniałą sytuacją, a zwłaszcza jego ciekawością. Ponadto nie sądził, by tamten wciągał go w coś wyjątkowo ryzykownego, stawiając na szali bliskie już święcenia kapłańskie. Samo wynajmowanie na mieście pokoju ze zwyczajnymi ubraniami mogło być poczytane za odstępstwo od seminaryjnej dyscypliny, choć takiego punktu nie ujęto jasno w regulaminie. Ale Zygmunt miał tak dobrą opinię u przełożonych, zapewne popartą słusznymi datkami od zamożnej rodziny, że patrzono przez palce na jego postępki, ryzykował mniej niż inni klerycy. Tylko dlaczego w takim razie upatrzył sobie właśnie jego do towarzystwa? Wyłącznie dlatego że Czesław był pod ręką? Niejedno widział w seminarium, tylko ślepy i głuchy nie zauważyłby, jak izolacja i brak naturalnego ujścia właściwym

wiekowi młodzieńczemu instynktom dawały się we znaki alumnom. Potrzeby bliskości uczuciowej i cielesnej nie da się stłumić samą siłą woli i kościelnymi rytuałami. Niektórzy nie wytrzymywali i odchodzili, porzucając myśl o całkowitym oddaniu się Bogu, inni niekiedy odkrywali, że własna płeć wyzwala w nich emocje, jakich nigdy by u siebie nie podejrzewali, a w seminarium nie brakowało zakamarków… Ale to raczej nie dotyczyło Zygmunta, gdyż pewnych spraw nie dawało się ukryć, a jego opinii nic nie kalało. Przynajmniej w tym względzie. Czesław starał się zapamiętać drogę, lecz już po paru minutach stracił pewność, że umiałby odnaleźć dom, w którym zostały ich sutanny. Przyzwyczajony, iż widok jego duchownego stroju wywoływał uprzejme gesty i zwyczajowe pozdrowienia, dziwnie się teraz czuł, ignorowany i wręcz niedostrzegany niczym uczniak albo stróż zamiatający ulicę. Obserwował z ciekawością wystawy sklepów, zwalniając kroku, by zajrzeć do środka przez szybę. Tu jakaś dama w szykownym kapeluszu wskazywała coś na półce przejętemu ekspedientowi, tam znów mężczyzna w surducie, z monoklem w oku, wąchał podsuwane mu pudełko cygar, gdzie indziej cztery niewiasty w średnim wieku stały obok manekina w obszytym koronkami gorsecie, nie zwracając uwagi na wymuskanego subiekta, jakby przyszły tam wyłącznie wymienić ploteczki i zaprezentować popołudniowe kreacje. Czasem ulicą przejechała dorożka, przechodnie podążali gdzieś w swoich sprawach, nie zwracając na siebie wzajemnie uwagi. Czesław poczuł się pewniej, zdziwiony nieco, że wystarczyło wdziać pospolite ubranie, by świat natychmiast ukazał inne oblicze, przedtem jak gdyby skromnie ukrywane na widok sukni duchownej. Wkrótce jako tako utrzymane kamienice ustąpiły miejsca zabudowaniom ledwie pamiętającym dawną świetność, o ile w ogóle kiedykolwiek takowej doświadczyły. Naraz Zygmunt skręcił w ciasną uliczkę, rozejrzał się bystro, wszedł po paru schodkach i upewniwszy się, że Czesław podąża za nim, pchnął

dwuskrzydłowe oszklone drzwi. W środku panował gwar, dym tytoniowy unosił się nad prostymi stolikami niczym szare tumany kurzu, oplatające zawieszone pod sufitem lampy naftowe. Dźwięczało szkło, mężczyźni o nieświeżym wyglądzie i surowych twarzach grali w karty albo toczyli głośne rozmowy, braki w słownictwie uzupełniając wyrazistymi gestami i przekleństwami. Czesław niekiedy bywał z bratem w szynkach, w których zadowolić się musiał lemoniadą lub najwyżej szklanką piwa, lecz zawsze były to lokale na pewnym poziomie, gdzie można się nawet pokazać z kobietą. Wprawdzie zbliżając się do szynkwasu, dostrzegł ich kilka w izbie, jednak wyglądem i zachowaniem zaprzeczały wszystkiemu, co pragnął widzieć u płci przeciwnej. To pewnie nie była ich wina, ale gdyby ubrały się schludniej… – Nie gap się tak, tu łatwo zarobić guza. – Głos Zygmunta przywołał go do rzeczywistości. – Tych ludzi nie stać na wyszukane rozrywki, więc tylko patrzą, komu by tu policzyć kości za byle krzywe spojrzenie. – To po co mnie tutaj przyprowadziłeś? – Czesław czuł się coraz bardziej nieswojo, wydawało mu się, że rozmowy nagle przycichły, a wszyscy obecni świdrują go pogardliwym i zaczepnym wzrokiem. – Słuchaj, późno się robi, czy nie powinniśmy… Zygmunt przez chwilę obserwował go z nieodgadnionym wyrazem twarzy. – To idź. Tylko nie zapomnij zdać komu trzeba relacji. Odwrócił się i ruszył w kierunku kontuaru, jakby wszystko zostało wyjaśnione. Czesław poszedł za nim powoli i stanął obok przy barze. Wstydził się przyznać, że boi się wracać samotnie nieznanymi ulicami i chyba nie umiałby trafić z powrotem, a nade wszystko, że istotnie zaświtała mu myśl o złożeniu donosu do przełożonych. Nie, przecież nie zrobiłby tego naprawdę! Chyba że cena milczenia byłaby zbyt wysoka… Właściciel mordowni zapewne nie pierwszy raz widział jego

towarzysza, ponieważ bez słowa napełnił kufel pienistym trunkiem i postawił na ladzie. Drugi bez pytania zaserwował Czesławowi. Zygmunt kupił dwa cygara, pokazał, jak odgryźć końcówkę i ostrzegł: – Tylko się nie zaciągaj, bo cię zemdli. Albo i gorzej. Czesław chwilowo pogodził się z sytuacją. Pił swoje piwo i ostrożnie raczył się dymem cygara. Przy następnym kuflu pomyślał, iż właściwie nie ma niczego złego w spędzeniu jednego popołudnia w sposób praktykowany przez większość ludzi. Wszak ksiądz ulepiony jest z tej samej gliny, a kto myśli inaczej, wywyższając się ponad innych, ten popełnia grzech pychy. Nie będzie niósł dobrej posługi ten, kto zamierza spędzić życie w szklanej klatce, jedynie z daleka obserwując maluczkich. Szumiało mu trochę w głowie od dymu i wypitego na nieprzywykły żołądek trunku, tymczasem jego towarzysz podtrzymywał pogawędkę, która momentami zmieniała się w monolog, jakby mówił do siebie, nie dbając o to, czy ma słuchacza. – Ojciec zaplanował mi wielką karierę w wojsku, u nas to rodzinna tradycja. – W jakim wojsku, carskim? – zdumiał się Czesław. – Z jego koneksjami dałoby się to załatwić, ale coś takiego nie wchodziło w grę. Patriota, rozumiesz. Z dziada pradziada, zawsze najstarszy syn szedł do armii. Umyślił więc posłać mnie na akademię wojskową w Anglii albo we Francji. Ród z koligacjami w całej Europie, nie byłoby więc problemu. Ale widzisz, czasy niespokojne, w Rosji robotnicy się buntują, tutaj też od byle czego zawierucha wojenna może wybuchnąć, to i niespieszno mi było do munduru… – Zamilkł na chwilę z pełnym melancholii wyrazem twarzy, po czym zerknął bystro na Czesława. – Myślisz pewnie, żem tchórz albo zbuk czekający tylko objęcia spadku? Może i tak… ale za kogo umierać w tym kraju, pełnym żydostwa i draństwa?! A do wojaczki trzeba mieć dryg i zamiłowanie, mnie zaś one jakoś ominęły, kiedy Bóg talenty rozdawał. Zresztą walczyć można i bez broni w ręku, tak

sobie pomyślałem. Znów umilkł i uniósł głowę w oczekiwaniu na oczywiste pytanie. Tyle że Czesław nie pragnął znać odpowiedzi, obawiając się instynktownie, że zostanie obarczony wiedzą, która mogła być niebezpieczna. Czy do tego właśnie cały czas zmierzał jego towarzysz, prowadząc go tutaj? – Wpadłem więc na pomysł – Zygmunt podjął przerwany wątek – że zostanę księdzem. To nawet przypomina wojsko, bo choć mundur inny, to hierarchia i dryl podobne. Złożyłem dokumenty w seminarium i dopiero wtedy oznajmiłem w domu swój zamiar. Ojciec mało apopleksji nie dostał, groził nawet wydziedziczeniem, ale szybko mu przeszło. W końcu biskup w rodzinie, bo o niższej godności nawet nie pomyślał, to większy prestiż niż mieć generała. Ród nie zginie, gdyż mam jeszcze dwóch braci. – Napił się piwa i roześmiał niespodziewanie. – Postaram się go nie zawieść, choć niejeden raz miałem ochotę rzucić w diabły duchowną sukienkę i gnać do Paryża. Albo gdzie oczy poniosą! Czesław uświadomił sobie, że wcale nie jest zaskoczony. Dziwić mogło jedynie to, iż mimo opinii najmniej pokornego alumna Zygmunt cieszył się nieodmiennymi względami przełożonych. Jasne, pieniądze i znajomości… – Wiem, coś pomyślał, ale mylisz się bardzo. Bo widzisz, z biegiem czasu pojąłem, że stan duchowny jest moim powołaniem. Wierz lub nie, ale chciałbym uczynić coś dobrego dla Kościoła. Choć wielu może się to nie spodobać… – Łatwo podnosić czoło, kiedy wiesz, że nikt się nie ośmieli cię wyrzucić – wyrwało się Czesławowi. – I tu się mylisz, dawno by mnie wylali, gdyby na przeszkodzie stała jedynie pozycja ojca. On nie jest wszechmocny, a Kościół nie toleruje nieposłuszeństwa i niezależnego myślenia, po stokroć woli pokorne owieczki. – Chcesz powiedzieć, iż nie zauważyli, jak się prowadzisz? – Zauważyli już dawno, ale Bóg nade mną czuwa. – Aha… – Czesław westchnął z powątpiewaniem.

– Nie wierzysz? Tak właśnie jest, ja tylko odrobinę mu pomagam. Od pierwszego dnia w seminarium postanowiłem, że albo dam sobie radę sam, albo odejdę. Trochę to trwało, ale dałem radę. I czuję, że mogę uczynić wiele dobrego. Mam nawet czasem wrażenie, że to ja bardziej pomagam Stwórcy niż on mnie. – W jaki sposób? – Czesław nie był pewien, czy naprawdę chce wiedzieć. – W wojsku panuje stara zasada. Uderzać tam, gdzie wróg najmniej się spodziewa. Kiedy się pozna słabe punkty przeciwnika, reszta jest prosta… Gdzieś przy wejściu nagle rozległy się krzyki, z łomotem upadło przewrócone krzesło. Brzęk tłuczonego szkła mieszał się z przekleństwami. Po chwili bójka rozgorzała na dobre i wyglądało na to, że coraz więcej obecnych pragnie wziąć w niej udział. Odgłosy łamanych mebli otrzeźwiły Czesława. – Zygmunt, chodźmy stąd! – zawołał pełen lęku i poszukał wzrokiem jakiegoś zegara. – Na dworze już ciemno, nie zdążymy na nieszpory! – No i cóż wielkiego. Naprawdę myślisz, że tam, w górze, zapisują w złotej księdze, kto ile razy opuścił modlitwę, aby go z tego rozliczyć w dniu Sądu Ostatecznego? – Zygmunt wydmuchnął ku sufitowi kłąb dymu z cygara i kpiąco wydął usta. – Słaba twa wiara, jeśli sądzisz, że jeno od tego zależy zbawienie. – Nie żartuj sobie. Kiedy wyjdzie na jaw, żeśmy noc poza klasztorem spędzili, mogą nas nie dopuścić do święceń! – Człowieku małej wiary, taka drobnostka miałaby zaważyć na mojej przyszłości w kościele? – Na twojej może i nie! – Czesław musiał podnieść głos, żeby się przebił przez odgłosy bójki. – Ale ja mogę się tylko modlić o zmiłowanie księdza prefekta. – Gdyby modlitwa była lekiem na wszystko, żylibyśmy już w raju… – Zygmunt rozejrzał się wokół, złapał go za ramię i szybko poprowadził gdzieś w stronę przeciwną do wyjścia. – Bierzemy nogi za pas, zaraz się tu zaroi od mundurowych

z pałkami. W szynku zawsze siedzi paru szpicli, lepiej zejść im z oczu. Powiódł Czesława przez wąskie drzwi w samym rogu i dalej, korytarzem, w którym cuchnęło jak w miejskim szalecie. Co parę kroków znajdowały się drzwi do jakichś pomieszczeń, zaopatrzone w wymalowane farbą numery. Prawie na końcu korytarza Zygmunt zatrzymał się tak gwałtownie, że Czesław wpadł na niego z impetem. – Czekaj no. – Tamten uśmiechnął się dziwnie i zniżył głos do szeptu. – Ciekawyś pewnie, czemu jestem tak spokojny o swoje święcenia? Chłopak jedynie uniósł brwi i obejrzał się niespokojnie. Wolałby jak najprędzej opuścić to fatalne miejsce, odkładając na później poznawanie sekretów Zygmunta. Które zresztą, jak podejrzewał, niezbyt mu się spodobają. Tamten rozejrzał się czujnie i szepnął, wskazując palcem w głąb korytarza: – Stańże dalej od lampy i nasuń czapkę na oczy. Lepiej by było, żeby cię nie rozpoznał. – Kto? – Dobry znajomy… No idź. Poczekał, aż Czesław odejdzie kawałek i nagle zaczął walić otwartą dłonią w najbliższe drzwi. Ze środka dobiegły słowa przypominające przekleństwa, a dopiero po dobrej chwili rozległ się chrobot przekręcanego klucza. – Czego mi tu…! A, to ty? – Z miejsca, w którym stał Czesław, nie dało się zobaczyć, komu Zygmunt zakłócił spokój. – Stało się coś? – Robotnicy się biją w knajpie. Zaraz przybiegną rewirowi, będą wygarniać, kogo popadnie. – Socjalistyczna dzicz! Motłoch nie uszanuje niczego! – Lepiej nie czekać, aż ochrana zacznie przeszukiwać cały szynk. – Czort by ich… Dobrze, tylko zabiorę swoje rzeczy, pilnuj, czy nie idzie jaka swołocz.

Dobiegający z lokalu tumult jakby nieco przycichł, ale wciąż rozlegały się podniesione głosy. Czesławowi robiło się niedobrze ze strachu, otarł rękawem pot z czoła. Marzył, żeby być o sto mil stąd, wreszcie nie wytrzymał i ruszył w stronę Zygmunta. W tym samym momencie z pokoju wyszedł pospiesznie otyły mężczyzna o czerwonej twarzy. Sapiąc, dopinał pasek spodni, pod pachą ściskał jakąś część garderoby. Nie poświęciwszy uwagi chłopakowi, który go ostrzegł przed nalotem, podążył ku wyjściu, znajdującemu się na końcu korytarza, i zniknął w wieczornym mroku. Czesław zwolnił, przechodząc obok otwartego pokoju. Paląca się w środku lampa z pomarańczowym kloszem dodawała pomieszczeniu ciepła, na stoliku obok odkrytego łóżka stała butelka z jakimś trunkiem, w popielniczce tlił się niestarannie zgaszony niedopałek cygara. Na podłodze leżał biały damski pantofel. Młodzieniec zdziwił się przelotnie, że tylko jeden i mimowolnie poszukał wzrokiem drugiego do pary. Ktoś poruszał się za parawanem w rogu, przez pionowe szczeliny dało się dostrzec błyszczący materiał ozdobiony koronką. Czekający już przy wyjściu Zygmunt gwizdnął cicho. Kiedy opuścili lokal, poprowadził Czesława ciemną ścieżką wśród zarośli. Po paru minutach znaleźli się na jakiejś ulicy, wzdłuż której stały niskie rudery z desek. – No, powąchałeś trochę prawdziwego świata. Jak ci się spodobał? – Słuchaj… – Czesław uciekł wzrokiem. – Powiedz, że to nie był on. – Nic nie zaprzeczy świadectwu własnych oczu. To on. Przez całą drogę powrotną Czesław nie odezwał się słowem. Rozmyślał, czy to, czego stał się świadkiem, nie było właśnie ową tak oczekiwaną próbą? Sprawdzianem siły wiary, co winna być nad rozumem, nie poddawać się jego rozterkom? Nienawidził zrządzenia losu, które go tu przywiodło, lecz z wolna zaczął pojmować, że lekcja nadeszła w najlepszym czasie, kiedy stanął u progu najważniejszej w dotychczasowym życiu decyzji. Jego

własnej, podjętej świadomie. Bo nie lękał się już o dopuszczenie do święceń ani kary za spóźniony powrót do klasztoru. Nie musiał. Rozpoznał umykającego z szynku mężczyznę, chociaż tamten nie miał na sobie szaty duchownego. Widział go parę razy, gdy ów hierarcha wizytował ich seminarium, odbierając właściwe dla swej pozycji wyrazy czci i szacunku. Wdziewając na powrót sutannę w sekretnie wynajętym przez Zygmunta pokoiku, Czesław pojął w nagłym przebłysku, iż prawdziwa próba wiary jeszcze przed nim. Będzie nią życie poza bezpiecznymi murami seminarium. Zwątpienie w nieomylność instytucji Kościoła, a raczej jego dostojników, oznaczało, że to sumienie i serce będą miały głos ostateczny. Przeczuwał nadejście problemów, z którymi jedynie do tych dwóch instytucji będzie mógł się odwoływać. Wszak świat to nie tylko ubóstwo, bród i cierpienie, wiodące do zbawienia. To również dzieła sztuki, urzekające cuda natury, towarzystwo zacnych ludzi oraz względny dobrobyt, gwarantowany stanowi duchownemu. I wieczna samotność... Celibat nie ciążył mu dotąd, gdyż Czesław nie miał wielu okazji, by doszukiwać się w sobie pragnień związanych z kobietą, z bliskością drugiej osoby, głębszą i pełniejszą od zwykłej przyjaźni… – Cóżeś się tak zadumał? – Zygmunt przebrał się pierwszy i teraz z nieodgadnionym wyrazem twarzy przypatrywał się koledze. – Nie masz chyba do mnie żalu o ten wieczór? – Nie będę miał… Jeśli odpowiesz mi szczerze na jedno, jedyne pytanie. – Więc pytaj. – Dlaczego zabrałeś tam właśnie mnie?! Nikogo innego, tylko mnie? Za oknem rozległ się stukot końskich kopyt o bruk. Zygmunt oparł się dłońmi o parapet i odprowadził wzrokiem dorożkę. – Może to czysty przypadek, bo akurat byłeś pod ręką? – Nie wierzę.

– Dobrze, powiem ci. Parę dni temu odnaleziono zapiski ojca Makarego. Nie pytaj, skąd wiem, bo tego nie mogę zdradzić. Wystarczy, jak się dowiesz, że przestudiował je ksiądz prefekt, a po lekturze podjął decyzję o wydaleniu z seminarium jednego z kleryków. Zgadniesz, którego? – Wymyśliłeś to sobie…? – Czesławowi zrobiło się słabo na samą myśl, jak zostałby powitany w domu. To, że w jakiś sposób został zdradzony przez duchowego ojca, a w jego osobie przez całą uosabianą przezeń instytucję, choć zapewne nie było to intencją starego księdza, gdy spisywał swe spostrzeżenia, jeszcze do niego nie docierało. – Nie powiedzieliby ci przecież! – Mam swoje sposoby, lecz mniejsza o to. – I co ja mam teraz zrobić? – Nie musisz nic robić. Poprosiłem księdza prefekta o cofnięcie decyzji. – A on się zgodził?! – Bez wahania. – Czemuż to uczyniłeś, może właśnie zasłużyłem na wydalenie? – Czym niby? Zapiski ojca Makarego to były nigdy nie wysłane listy. Listy do ciebie. Czynił ci w nich wyrzuty, że nie dość mu ufasz, nie starasz się go zrozumieć i nie odwzajemniasz jego uczuć. Ojcowskich zapewne… Czesław przypomniał sobie długie wieczory u swego mentora, wypełnione czytaniem ksiąg, rozmowami przy kielichu wina. Nigdy nie odniósł wrażenia, że stary ksiądz chce czegoś więcej. Choć raz czy dwa, a może i częściej, zdarzyło się coś, czego znaczenia chyba wówczas nie pojął. Trochę za długi uścisk… muśnięcie dłonią… pytanie, czy nie wolałby zostać do rana, zamiast wracać do celi kleryków… Nie rozpoznał sygnałów, bo nie umiał, nie był do tego przygotowany, a tamten nie przekraczał pewnej granicy. Miał przecież sekretny sposób radzenia sobie z pokusami. Uniósł głowę i popatrzył Zygmuntowi prosto w oczy. – Chcesz czegoś ode mnie w zamian, prawda?

– Może kiedyś, kto wie? Dziś wystarczy mi poczucie, że postąpiłem słusznie. – Tego nie możesz być pewien. Może lepiej by się stało, gdyby mnie wydalili, bo brak mi powołania? – Uważaj, nim zbluźnisz. Opatrzność czuwa, nic się nie dzieje bez jej woli, choćby nawet nic na to nie wskazywało. Czyż nie tak nas uczono przez te wszystkie lata? Na to już Czesław nie znalazł dobrej odpowiedzi.

Rozdział IV Rozstanie z Seminarium. Jestem kapłanem.

Moment przyjmowania święcenia rozpalił na nowo przygasający mój ascetyzm i jeszcze raz do kulminacyjnego punktu poniósł go w uroczystej chwili odprawiania pierwszej Mszy. Tak zwanej Prymicji. Po niej jednak byłem dalej znowu już tylko porządnym bez zarzutu duchownym, z aspiracjami jednak już i do rzeczy z zewnętrznego świata. Ascetyzm odbiegał mnie zupełnie, nie uprawiałem go ani w duchu, ani w praktykach. Kobieta – magnes najsilniejszy świata zewnętrznego, co „miast Atlasu trzyma świat na barach i czasem igra nim jak piłką”, jeszcze nie miała nade mną swego wpływu potężnego, ale już począłem ją dostrzegać i mile gonić za nią wzrokiem i myślą. Jęły mi latać przed oczyma i, nie piastowane dotąd w myślach, obrazy wygody i dobrobytu, jakie obiecywał świat w mojem stanowisku księdza. Kochałem swój stan, drożyłem nim, dumny zeń byłem, szczęśliwy, że zostanę księdzem. Wiedziałem, jakie miejsce wszędy w polskim społeczeństwie zajmuje polski katolicki ksiądz. Jako od wielu współbraci księży inteligentniejszy, spodziewałem się niebawem znaleźć przynależne mi od społeczności uszanowanie, estymę, miłość, wzięcie. Nikt nie uczynił im słowa wymówki za spędzenie większej

części nocy poza klasztorem. Czesław obawiał się jeszcze, że Alojzy doniesie o incydencie w parafii, gdy Zygmunt zachęcał ich do podebrania pieniędzy z tacy, lecz mijały dni i nic się nie działo. Tylko tak pielęgnowana asceza powoli odchodziła w zapomnienie. Zbyt wiele przemyśleń zaprzątało głowę chłopakowi, by umartwianie ciała stało się dobrym lekarstwem na targające nim niepokoje. Jednak czas mijał prędko, wielkimi krokami zbliżała się data inauguracji kapłaństwa. Dni wypełniała już nie tylko nauka i modlitwa, ale i snucie planów na przyszłe pasterzowanie. Tuż przed terminem święceń relegowano Alojzego. Czesław nie wiązał tego faktu z pamiętnym incydentem, nawet nie zapytał o to Zygmunta. Bo czegoż tu dociekać, skoro nic na tym świecie nie dzieje się bez woli i przyzwolenia Opatrzności… Obserwował kolegów, w większości bezrefleksyjnie podchodzących do wpajanych im latami dogmatów. Zazdrościł im nawet trochę owego poczucia bezpieczeństwa, jakie dawało ścisłe podporządkowanie się obowiązującym prawdom. Bo tamci w każdej sytuacji mogli się zasłonić wolą Stwórcy, wierząc w jego niezbadane wyroki. On, Czesław, nie był natomiast już tak pewien, czy otrzymanie insygniów biskupich daje także nieomylność i moc stanowienia jedynie słusznego prawa. Skłaniał się raczej ku przekonaniu, iż to sumienie jest ostatecznym sędzią każdego popełnianego świadomie czynu. Po cóż by Bóg miał obdarzać nim każdego, skoro zarazem zabraniałby w pełni ufać naszemu wewnętrznemu głosowi? Czesław rozumiał, że byłoby mu łatwiej, gdyby dał odpór wątpliwościom, ufając wielowiekowej mądrości Kościoła, nie umiał jednak wybrać owego najłatwiejszego rozwiązania. Gdyż czuł, że zarazem musiałby zrezygnować z wielu rzeczy, nie mogąc oddychać pełnią życia. Przyjąwszy święcenia, jakiś czas jeszcze pozostał w seminaryjnych murach, oczekując przydziału miejsca pracy. Spacerując po cienistych alejkach starego ogrodu, odczuwał dziwny smutek. Bo wszelkie zmiany, choćby nie wiadomo jak wyczekiwane, zawsze sieją niepokój w duszy. Rozbitek na

bezludnej wyspie całymi dniami wygląda statku na horyzoncie, a gdy ten wreszcie się pojawi, uratowanemu trudno opuścić skrawek lądu, który dotąd dawał mu schronienie przed żywiołem. Pewnego popołudnia zauważył Zygmunta, który zmierzał w kierunku bramy. To przywołało wspomnienie owego pamiętnego wieczora oraz konsekwencji, jakie wywołał w umyśle Czesława. Chłopak przez moment miał ochotę dogonić kolegę, by spędzić z nim parę najbliższych godzin, dyskutując o życiu i powołaniu, lecz nie uczynił tego. Przyszło mu raptem do głowy coś, co tamten wyśmiałby zapewne, zarzucając mu młodzieńczy sentymentalizm, a w duchu podejrzewając może coś gorszego, nielicującego z szatą duchownego. Jednak Czesław wbił sobie do głowy, iż nie opuści Żytomierza, nie pozostawiwszy po sobie dobrego śladu. Tym ważniejszego, że nikt nie miał się o nim dowiedzieć. Postanowił sprawdzić, co się dzieje z ową dziewczyną, którą ocalił przed razami ojca pijaczyny, i pomóc jej jakoś, jeśli tylko będzie to możliwe. Nawet nie wiedział jak, lecz tę kwestię zostawił na później. Wszak był już księdzem, osobą budzącą powszechny szacunek, więc jeśli wstawi się za nieszczęsną ofiarą i za nią poręczy, znajdzie jej kąt i jakieś porządne zajęcie. W zapale czynienia dobra nie brał nawet pod uwagę możliwości, że może się spotkać ze wzgardliwym odrzuceniem pomocy. Na pewno zapamiętała go i będzie pewna czystości jego intencji. Nie wiedział jedynie, czy do niej trafi, bo nigdy więcej nie poszedł z Zygmuntem szukać wrażeń, zamieniwszy sutannę na zwykłą odzież. Wprawdzie pozostali w dobrych stosunkach, wiele razy rozmawiali, nawet o rzeczach mających niedużo wspólnego z wiarą, lecz tamten nie przejawiał chęci prowadzania Czesława własnymi śladami. Czy, jak to był określił, wspólnego „wchodzenia między ludzi”. Młodzieniec odczekał trochę i opuścił mury klasztoru, kierując się zapamiętaną jako tako trasą. Wtedy na szczęście wracali o świcie, a on starał się zwracać uwagę na mijane ulice i domy, choć nie wiedział, czy będzie mu to jeszcze kiedykolwiek

potrzebne. Zbłądził kilka razy i musiał się cofnąć do lepiej zapamiętanych miejsc, jednak nie porzucił swego zamiaru. Jakiś przechodzień pozdrowił go czasem, a on odwzajemniał się szczerym, z głębi serca płynącym błogosławieństwem. Trafił na właściwą ulicę, gdy już niemal stracił nadzieję. Pamiętał dobrze, że brama znajdowała się obok warsztatu szewskiego. Wchodząc tam, uświadomił sobie nagle, że przecież może się natknąć na Zygmunta, toteż kierując się ku schodom, usiłował wymyślić jakąś prawdopodobnie brzmiącą historię, ale w końcu machnął ręką. Najwyżej powie prawdę i wysłucha porcji kpin, ale zrobi swoje. Zapukał w drzwi, zrazu tak cicho, że chyba tylko kot by usłyszał. Po chwili uderzył mocniej, nieświadomie naśladując rytm, w jakim czynił to uprzednio Zygmunt. Wydało mu się, iż po drugiej stronie słychać coś jakby szelesty i przyciszone głosy, potem drzwi uchyliły się odrobinę, przesunął się więc kawałek, aby tamten ktoś mógł go dobrze zobaczyć. W wejściu stanęła blada kobieta w średnim wieku. Miała na sobie prostą sukienkę do kostek, której ozdobą była srebrzysta broszka w kształcie ćmy albo motyla. – Skąd ksiądz wiedział? Dopiero mieliśmy posłać… Proszę do środka. – Cofnęła się, robiąc przejście. Zaciskała kurczowo palce, a na jej twarzy malował się wyraz, jaki widywał u pogrążonych w żalu krewnych, asystując przy mszach za zmarłych. Chyba źle odczytała jego zaskoczoną minę, gdyż prędko dodała: – Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. – Na wieki wieków – odpowiedział Czesław, z wahaniem przestępując próg. – Proszę pani, przyszedłem do… – Urwał, uświadamiając sobie, że nawet nie zna imienia poszukiwanej dziewczyny. – Wiem, proszę za mną. Kobieta odwróciła się i poszła przodem, jakby rzeczywiście wszystko było jasne. Czesław podążył za nią, choć miał ochotę po prostu uciec bez słowa, ponieważ mieszkanie wyglądało zupełnie inaczej, niż to zapamiętał. Pod stopami miał czysty chodnik,

ściany zdobiła jasna tapeta o delikatnym wzorze, a w powietrzu zamiast dusznego fetoru zaniedbanego pomieszczenia czuć było delikatny zapach kojarzący mu się ze sklepem dla wytwornej klienteli. Kobieta obejrzała się przez ramię i rzuciła jakby do siebie: – Ksiądz taki młody… – Co? No tak… A państwo tutaj długo mieszkają? – zapytał, łudząc się jeszcze, że pomylił piętra. – Rok niecały. Zachciało nam się do miasta. Na nasze nieszczęście. – A gdzie są ci ludzie, którzy tu wcześniej mieszkali? – Nic o nich nie wiem, mąż wszystko załatwił, odnowił mieszkanie i sprowadził nasze meble. – Wzruszyła nieznacznie ramionami i zmarszczyła brwi. – To jacyś księdza znajomi? Czesław nie wiedział, co odpowiedzieć, ale ona już weszła do pokoju, w którym, jak pamiętał, urzędował zapijaczony ojciec tamtej nieszczęsnej dziewczyny. Teraz to pomieszczenie, podobnie jak i reszta mieszkania, wyglądało zupełnie inaczej. W oknach wisiały firanki, dębowe meble zdobiły porcelanowe bibeloty i serwetki. Na stole stał wazon z kwiatami. Na sofie pod ścianą z obrazem przedstawiającym wiejski pejzaż siedziało dwóch mężczyzn w czarnych marynarkach, którzy na widok księdza natychmiast wstali i uczynili znak krzyża. – Jest tutaj, niech ksiądz podejdzie. Był lekarz, ale nie pomógł. Kazał tylko robić zimne okłady i baczyć, żeby nie uczyniła sobie krzywdy. Ani komu innemu… Kobieta wskazywała na łóżko z pierzyną przykrytą szkarłatną narzutą. Czesław zbliżył się wolno, czując się coraz mocniej zagubionym, coraz bardziej niepewnym wraz z narastającym przekonaniem, że za chwilę ujrzy tę pokonaną przez życie istotę, której los zamarzyło mu się odmienić. A tak niewiele leżało w jego mocy, o czym Stwórca nie omieszkał mu właśnie przypomnieć… Ale to nie była tamta. Leżąca w łóżku dziewczynka na

dźwięk kroków odwróciła głowę. Blada, wychudzona twarzyczka była podobna do twarzy kobiety, która wprowadziła Czesława. Szeroko otwarte oczy wpatrywały się w niego bez mrugnięcia powieką, na wysuszone usta wypłynął dziwny uśmiech, a raczej grymas, jaki równie dobrze może poprzedzać wybuch śmiechu co płaczu. Czesław poczuł chłodny powiew, jakby wiatr szarpnął sutanną, chociaż okna były szczelnie zamknięte. Wydawało mu się, że oczy dziecka należą do kogoś zupełnie innego, kto przygląda mu się z głębi czarnej otchłani, przenika złym wzrokiem jego myśli i wspomnienia. Zdjęty nagłym lękiem uniósł dłoń, by się przeżegnać, kiedy z ust dziecka wyrwał się nieludzki wrzask. Chora zaczęła wić się i szarpać całym ciałem, aż zatrzeszczało łóżko; wydawało się, że ze wszystkich sił stara się wstać i rzucić na przybyłego, by drapać i gryźć, ale coś jej nie pozwala, trzymając na miejscu. Matka dziewczynki, szlochając, osunęła się na ziemię, dwaj mężczyźni zerwali się z sofy i podbiegli do łóżka, starając się uspokoić wrzeszczące ciągle dziecko. Zdjęty lękiem Czesław zauważył przeciągnięte pod ramą łóżka sznury, które co rusz napinały się z jękiem, i zrozumiał, że dziewczynka jest przywiązana, lecz siła, z jaką próbowała się uwolnić, budziła grozę. Poczuł się, jakby czaszkę ściskały mu jakieś potężne kleszcze, a płuca dusiły kłęby dymu. Nie wiedział, jak i kiedy padł na kolana, skąd się wziął krzyż w jego dłoniach. Krzyk dziecka to wzmagał się, to cichł, a młody ksiądz powtarzał w kółko, uparcie, nie wiedząc, skąd czerpie na to siłę woli: – Pater noster, qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum, adveniat regnum tuum, fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra… 3 Z rozlegającymi się z ust młodego księdza słowami mieszały się inne, wydobywające się z gardła opętanej dziewczynki: – Nie odejdę, zostaw mnie. Idź precz! – Pater noster…

– Precz!!! Czesław modlił się, nie bardzo rozumiejąc, co wokół się dzieje, ufając jedynej sile, do której umiał zwrócić się o pomoc. A ta nie zawiodła go, jak i nieraz wcześniej, gdy modlitwa była dlań jedyną obroną przed natłokiem dręczących go myśli i spowodowanych nimi wyrzutów sumienia. Głos dziecka słabł, przeszedł w szloch i wreszcie ucichł zupełnie. Czesław modlił się dalej z pochyloną głową i zamkniętymi oczyma, aż poczuł, jak ktoś chwyta jego dłoń. – Lekarz chciał mi ją zabrać do szpitala, ale tak się bałam, że więcej jej nie zobaczę. Wierzyłam, że Bóg pomoże. I zesłał nam księdza. Dziewczynka oddychała głęboko, pogrążona we śnie. Panująca dookoła cisza dzwoniła w uszach, zdawała się Czesławowi jakaś dziwna i złowróżbna. Wciąż nie rozumiał, co zaszło, jakim zrządzeniem Opatrzności się tam znalazł i czy w jakimkolwiek stopniu sprostał pokładanym w nim nadziejom. – Wezwijcie lekarza, a ja pójdę poszukać pomocy w klasztorze, bo sam nie jestem przygotowany. Na pewno ktoś przyjdzie, obiecuję. Jeden z mężczyzn zbliżył się, wyciągając z kieszeni pieniądze, ale Czesław nie czekał dłużej, przeżegnał się ostatni raz i niemal wybiegł z mieszkania. Oddychał głęboko i biegł, nie zwalniając kroku, do samej bramy seminarium. Dopiero za murami dawnego klasztoru ojców Bernardynów, które były mu schronieniem przez ostatnich pięć lat, poczuł się pewniej. Przeciął dziedziniec i nogi same poniosły go do najodleglejszej części ogrodu, gdzie przycupnął niski budyneczek z sypiącej się cegły, którego małych okienek nikt nigdy nie widział otwartych. Jedynie unoszący się w zimie dym z komina świadczył, że ktoś tu jednak mieszka. Czesław zapukał do drzwi, zrazu cicho i niepewnie, potem mocniej. Nie usłyszał ze środka odpowiedzi ani żadnego odgłosu, więc aż drgnął, słysząc skrzypnięcie zamka. – Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus – wyszeptał na widok staruszka w przepasanym sznurem habicie.

– Na wieki wieków – odparł słabym głosem zakonnik. Czesław nie wiedział, jak to się stało, że staremu mnichowi pozwolono tu wrócić i zamieszkiwać po likwidacji, nakazem władz carskich, klasztoru. Czasami pojawiał się na mszach, lecz nie pełnił żadnych funkcji w seminarium, widać sędziwy wiek nie pozwalał na większą aktywność. Wśród kleryków krążyły pogłoski, iż ojciec Tarsycjusz nie tyle dożywał w spokoju swych dni, ile został zmuszony do życia w odosobnieniu za oddawanie się zakazanym duchowieństwu praktykom. Jedni szeptali, że chodziło o przywoływanie duchów zmarłych, inni, że przeciwnie, o wypędzanie ich z miejsc, które nawiedzali albo wręcz o pomoc nieszczęśnikom opętanym przez samego Lucyfera. Dlatego Czesław, choć pełen obaw, czy postępuje właściwie, zapukał do jego drzwi. Z wykładów w seminarium dowiedział się, że kapłanom zabroniono odprawiania egzorcyzmów w czasach Świętej Inkwizycji i dopiero papież Leon XIII przywrócił owe obrzędy całkiem niedawno, bo w tysiąc osiemset osiemdziesiątym szóstym roku. Napisał też specjalny egzorcyzm, po tym jak osobiście doświadczył opętania. Jednak ksiądz prefekt z naciskiem przestrzegał alumnów, by unikali kontaktów z nawiedzonymi, z najwyższą podejrzliwością traktując doniesienia o takich przypadkach. A najlepiej, aby zostawili „chorych” lekarzom psychiatrom, ofiarując im jedynie modlitwę. Tyle że Czesław nie umiał i nie chciał odsuwać od siebie problemów, tylko dlatego że go przerastały. Widok przywiązanej do łóżka i szarpiącej się konwulsyjnie dziewczynki prześladowałby go do końca życia, gdyby nie uczynił wszystkiego, co w jego mocy, aby jej pomóc. – Gość, no proszę, to rzadkość… – wymamrotał sędziwy zakonnik. – Kto cię przysłał do mnie? – Nikt, ojcze, sam przyszedłem. – Obejrzał się mimowolnie, jakby podejrzewał, że śledzą go czyjeś wścibskie oczy. Nikogo nie dojrzawszy, ciągnął z determinacją: – Nawet nie wiem, czy dobrze robię, ale widziałem dzisiaj młodą dziewczynę, dziecko

jeszcze, która, gdyby nie była związana, chyba mogłaby gołymi rękami wyrwać mi serce. Proszę tylko, by ojciec mnie wysłuchał i coś doradził. Modliłem się o znak, o poddanie próbie, ale dziś w oczach tego dziecka ujrzałem samo dno piekła… Staruszek uniósł głowę i popatrzył nań dziwnym, nieobecnym wzrokiem, zdającym się sięgać gdzieś daleko poza mury klasztoru. Nagle skinął dłonią i bez słowa poprowadził gościa do skromnie umeblowanej izdebki, której ściany ozdobione były różnej wielkości krzyżami. – Mówże, coś widział. Nie poprosił Czesława, by usiadł, więc ten stał otoczony zapachem kadzideł i zagrzybionych murów. Jak umiał, opisał niedawne wydarzenia, modląc się w duchu, żeby zakonnik go nie wyśmiał i nie odprawił ze wzruszeniem ramion. Lecz stary mnich słuchał, od czasu do czasu kiwając głową, jakby wszystko to wiedział wcześniej i jedynie pilnował ścisłości relacji. – Powiedz mi, skąd się tam wziąłeś? – zapytał, gdy Czesław skończył. – Nie posłaliby przecie po takiego młodzieniaszka. – Znam, a raczej znałem… – zawahał się, odwracając wzrok przed uważnym spojrzeniem rozmówcy. – Przyszedłem do kogoś, kto mieszkał tam wcześniej i sądziłem, że potrzebuje duchowej pomocy. – Duchowej, powiadasz? – Zakonnik wciąż patrzył nań przenikliwie i Czesławowi zdawało się, że tamten czyta w jego myślach. – No i znalazłeś kogoś takiego. – Nie wiedziałem, co robić, dlatego przyszedłem do ojca. – Mało kto wie, co robić, kiedy… Zawiadomiłeś o tym kogoś? – Jeszcze nie. – I niech tak zostanie, cokolwiek się wydarzy – nakazał z naciskiem starzec. – Tak będzie najlepiej, przede wszystkim dla ciebie. Czesław wyczuł w jego słowach coś więcej niż przestrogę. Kryła się w nich jakaś groźba. – Mówiłeś, że lekarz ją badał? Co powiedział?

– Tego nie wiem. Chciał ją zabrać do szpitala, ale matka się bała, że więcej jej nie zobaczy. Ojciec Tarsycjusz zaczął się krzątać po izbie, mamrocząc pod nosem jakieś łacińskie słowa. Do płóciennej torby włożył srebrny krucyfiks i takież kropidło, różaniec oraz oprawioną w skórę księgę z wyciśniętym napisem: Rituale Romanum. – Zaprowadź mnie do tej dziewczynki. – Ale… – Tak, wiem, boisz się. Może nie ma czego, bo ona tylko postradała władze umysłowe i troskliwa opieka oraz modlitwa wygnają z niej chorobę. Czesław popatrzył w okno, lecz przed oczyma miał widok targanego konwulsjami dziecka. Przypomniał sobie dziwny uśmiech, jakim go powitała i poczuł się, jakby czyjaś zimna dłoń chwyciła go za kark. – To nie choroba – usłyszał własny głos. – Nie tobie o tym orzekać. Jeśli masz rację… ciesz się, żeś wyszedł stamtąd cały. Mówisz, że dziewczynka zasnęła, kiedyś uparcie powtarzał słowa modlitwy? – Zakonnik utkwił w nim ciężkie spojrzenie. Po raz kolejny Czesławowi wydało się, że przenika na wskroś jego umysł i duszę. Powietrze zdawało się gęstnieć, coś ścisnęło mu skronie, przed oczyma pojawiły się czarne plamy. W uszach rozległ się upiorny, pełen nienawiści wrzask dziecka. Czesław zatoczył się i oparł plecami o ścianę. – Ojciec mi nie wierzy… – wykrztusił ze ściśniętego gardła. – Szatan ma tyle twarzy, ile sług zdołał posiąść. Twoja modlitwa była zbyt słaba, aby go wygnać, ale odebrała mu nieco mocy, więc skrył się na trochę, byś odszedł. – Zakonnik uczynił ręką zamaszysty znak krzyża w powietrzu. – I nie przyszedł za tobą, wiedziałbym o tym. Ukląkł przed prostym ołtarzykiem i pochylił głowę, jego wargi poruszyły się w bezgłośnej modlitwie. Nie trwało to długo. – Chodźmy więc, może zdążymy. – Ale ja…

– Ty nie wejdziesz tam ze mną – powiedział mnich. – Za młodyś, nie gotów jeszcze. Szkoda by było dawać okazję złemu duchowi, by po twą duszę wyciągnął ręce. – Wejdę, ojcze. – Czesław odetchnął głęboko i się przeżegnał. – Modliłem się o próbę, a kiedy nadszedł jej dzień, nie odwrócę się plecami. – Próbę? – Starzec podszedł tak blisko, że ich sutanny się zetknęły. Wykrzywił pobrużdżoną twarz w grymasie politowania. – Myślisz, że tak łatwo znaki boskie rozpoznać? Raz stoczysz potyczkę ze swym lękiem, złożysz siebie w jednorazowej ofierze, a już na zawsze będziesz pewien swego powołania i uznasz, że masz przyobiecane zbawienie? Ja też tak sądziłem, mając twoje lata. – Choć jeszcze przed chwilą nalegał na pośpiech, teraz oparł się o stół, jakby nagle zabrakło mu sił. – Wiedz, że próbą miłości i wiary będzie całe twe życie, dzień po dniu, godzina po godzinie. Jeszcze niejeden raz staniesz przed wyzwaniem o wiele większym, kiedy nie będzie kogo błagać o pomoc ani gdzie skryć się przed ludzką zawiścią i potępieniem ze strony tych, co powinni być dla cię największą ostoją. Bo tyś niepokorny. Kiedy kiełkuje ziarno wątpliwości, wolisz się przyglądać, co z niego wyrośnie, niż wrzucić do pieca, żeby zmieniło się w popiół. Ujrzawszy piękną niewiastę, zadajesz sobie pytanie, czemu nakazano ci trwać w celibacie, czyniąc twe życie nieporównanie uboższym. Czy Bóg dał ci oczy, byś nie patrzył, rozum, byś nie myślał, uczucia, byś je gasił niby płomień świecy? Zadajesz pytania, choć dobrze wiesz, że nie tobie je rozstrzygać, jeno instytucji, której ślubowałeś posłuszeństwo. A to dopiero początek. Zdarzy się jeszcze nieraz, że wyznasz coś tylko w modlitwie Bogu, omijając nakazaną prawem konieczność spowiedzi. Bo jakżeby to inny ksiądz miał oceniać czystość twych intencji lepiej od Stwórcy. A pewnie się nie pomylę, twierdząc, że już tak bywało? – Spojrzał bystro na Czesława. Ten w odpowiedzi jedynie skinął głową. – Dziwisz się pewnie, że tak łatwo cię przejrzałem? Czesław nie wiedział, co na to odrzec. Słowa zakonnika były tak inne od wszystkiego, co wpajano alumnom przez lata nauki

w seminarium. Przez chwilę pomyślał nawet, że cała ta sytuacja została specjalnie zainscenizowana jako sprawdzian jego lojalności wobec instytucji Kościoła, uważającej się za jedyną władną rozstrzygać dylematy moralne. Zygmunt twierdził, iż odnaleziono zapiski ojca Makarego, a teraz to… – Przejrzałem cię, boś przyszedł wpierw do mnie, już tylko rezydenta tego świętego miejsca, który nie sprawuje żadnych funkcji ani nie musi oglądać się na nic, bo jego droga dobiega kresu. Wiem, co o mnie mówią, trzeba odwagi, aby do moich drzwi zapukać. – Więc dobrze uczyniłem? – Nie jestem tak mądry, za jakiego pragnąłbym uchodzić. – Ojciec Tarsycjusz przewiesił torbę przez ramię i ruszył ku wyjściu, nie oglądając się na Czesława. Będąc już w progu izdebki, zatrzymał się nagle z uniesioną do następnego kroku stopą. Sunący po ziemi pająk zastygł w bezruchu, jakby liczył, że przez to stanie się niewidzialny. – Ale uczyniłeś, co nakazało ci serce. Czyż ono może się mylić? Postawił ostrożnie stopę na ziemi i wyszedł na zewnątrz. Czesław ruszył za nim, a pająk rzucił się do ucieczki, błyskawicznie kryjąc się w szparze między deskami. Kiedy szli przez dziedziniec ku bramie, śledziło ich kilka zdumionych par oczu. Obserwujący zachodzili w głowę, cóż to za wspólne sprawy wygnały poza teren klasztoru starca w habicie i młodziutkiego księdza. Czesław zastanawiał się całą drogę, co powinien zrobić, gdy już znajdą się na miejscu. Ostatnią rzeczą, jakiej pragnął, było ponownie doświadczyć obecności szatana ukrytego w niewinnym ciele, sądził jednak, iż to nie czysty przypadek sprowadził go do tamtego mieszkania. Miałby więc odejść, wmawiając sobie, że i tak więcej zrobił niż do niego należało, niż po nim oczekiwano? Pozostawiać ratowanie duszy dziecka starcowi, co ledwie miał siłę iść, lecz mimo to nie zawahał się ani przez chwilę? Zbliżając się do kamienicy, podjął decyzję. Stary ksiądz chyba wyczytał ją w jego oczach, gdyż nie protestował, gdy młodzieniec wszedł

z nim na schody a potem sam zastukał do właściwych drzwi. Otworzyły się prawie natychmiast i stanął w nich jakiś mężczyzna o smutnej twarzy, trzymający w ręku czarną lekarską torbę. – Za późno…? – domyślił się Czesław, widząc minę wychodzącego. – Tak. Przynajmniej dla mnie. – Westchnął głęboko i nagle walnął zaciśniętą dłonią we framugę. – A prosiłem, żeby odwieźć ją do szpitala! To nie, bo nie wróci, zaczną ją kroić i umrze tam sama. Jakbym był jakimś rzeźnikiem albo znachorem! Boże mój, co za ciemnota, wolą związać dziecko i wznosić modły… – Urwał, zreflektowawszy się na widok osób duchownych. – Przepraszam, chciałem tylko powiedzieć, że każdy ma prawo do właściwej opieki, ale czasami trudno ludzi przekonać, a przecież nie mogę nikogo do tego zmusić. – Nie przepraszaj, synu – stary zakonnik wysunął się do przodu – tyś robił swoje, a my przyszliśmy za późno. – Wy jeszcze swoje zrobicie, to dla mnie za późno – odparł szorstkim tonem lekarz i nie żegnając się, opuścił mieszkanie. Zostali sami w pustym korytarzu. Wokoło panowała taka cisza, jakby wszyscy żywi opuścili to miejsce. – Idź już, ja uczynię, co trzeba. – Czesław usłyszał głos starego kapłana. – Chciałbym być przy tym. Zostać przy niej… – Swoje zrobiłeś, nie potrzeba, aby nas razem tutaj widziano. Nasz Kościół nigdy nie patrzył przychylnie na moje praktyki. Pogłoski, że mi asystujesz, mogą mocno zaważyć na twojej opinii i karierze. – Więc niech ojciec wraca, a ja zostanę. – Nie, nie, idźże mówię! – Zakonnik dźgnął go sękatym palcem w pierś. – Twoja dusza jest w niebezpieczeństwie, bo ujrzałeś twarz szatana, a on tego nie zapomina. Już ja będę wiedział, co robić. I módl się za to dziecko, bo tego najbardziej potrzeba. Czesław poddał się wreszcie woli starca, nie mogąc w tym przypadku kwestionować jego autorytetu. Wrócił do seminarium,

lecz nie poszedł do swej celi, tylko krążył po dziedzińcu i klasztornym ogrodzie. Zmierzchało się już, kiedy na ścieżce dostrzegł przygarbioną postać zakonnika. Ojciec Tarsycjusz szedł noga za nogą, jakby prócz wieku jakiś niewidzialny ciężar złożono mu na barki. Wydawało się, że każdy krok może być dlań ostatnim, gdyż nie zdoła uczynić następnego. Dostrzegłszy Czesława, jedynie skinął siwą głową, którą następnie skrył pod kapturem i powędrował ku swej samotni. Widać było, że tego wieczoru nie pragnie towarzystwa. Czesław uszanował jego wolę, postanawiając jeszcze odwiedzić starego mnicha, by lepiej zrozumieć, z czym zetknął się w tamtym mieszkaniu. Nie pragnął potajemnie zgłębiać tajników egzorcyzmów ani tym bardziej zabiegać o przyzwolenie biskupa na ich odprawianie, gdyż zupełnie inaczej wyobrażał sobie swą kapłańską posługę. Chciał być jedynie świadomy, co czynić, gdyby jeszcze kiedyś zetknął się z podobnym przypadkiem. Tym bardziej że sam zakonnik upomniał go, aby nie sądził, że otrzymał jakiś specjalny znak albo że była to owa wyczekiwana próba. Słowa starca utkwiły głęboko w umyśle Czesława; a zatem całe jego przyszłe życie będzie próbą. Ojciec Tarsycjusz namawiał go chyba, choć nie wypowiedział tego wprost, by bardziej zawierzył łasce Opatrzności i swemu sumieniu, niż niektórym wpajanym mu naukom, których źródła Czesław nie umiał się doszukać w Biblii… Starzec zmarł tej nocy. Znalazła go siostra, zjawiająca się co rano ze skromnym posiłkiem. Nie wszczynała alarmu, śmierć sędziwego zakonnika była wszak wydarzeniem naturalnym, które nikogo nie zaskoczyło. Pochowano go bez rozgłosu w podziemnej krypcie klasztoru. Niewielu zauważyło jego odejście. 3 Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja, jako w niebie tak i na ziemi.

Rozdział V Pierwsze pasterzowanie w Ołyce Radziwiłłów. Pierwszy głos krwi.

Najprzód naznaczono mnie czasowym proboszczem w jednej z parafji na Wołyniu. Rządy moje nie miały być długie, ledwie trzymiesięczne, bo przybywałem tam w zastępstwie chorego miejscowego proboszcza, co odjechał kędyś na kurację. Jak żyłem? Przede wszystkiem po raz pierwszy patrzałem na życie innych. A było tutaj na co patrzeć. Przebywałem w kluczu rodowym jednego z największych naszych karmazynów. Na starym zamku wrzało jak w ulu. Życie przewalało się tu wielką migotliwą falą. Wrażenia nastręczały się co chwila i to różnorodne. Obserwowałem je i upijałem się nimi, urodzony piewca życia. Począłem bać się nudy, jaka gościła w moim pustym domu. Jęła mi migotać przed oczyma i kobieta, jako najbarwniejszy deseń życia. Myślałem o niej. Bałem się jeszcze uczucia, jakie nieci w sercu i we krwi. Ale krew płynęła w żyłach, nie woda, i poprzez aorty i tętnice wyczuwała obecność siostrzanego sobie waru krwi kobiecej. Wieczorami, gdy po kolacji przesiadywałem w stołowym pokoju, zatrzymując się czas dłuższy nad książkami, zdarzało się, że pokojówka, dziewczę młode, w przyległej sypialni urządzając pościel – dłużej nad potrzebę z rozmysłem tam zatrzymywała się. Rozumiałem jej intencje, ciągnęło mnie do niej, ciągnęło nieraz

mocno, jednak nie szedłem, nakaz dany na zawsze memu ciału więził mnie na miejscu… Stolica ordynacji Radziwiłłów niezbyt gościnnie przywitała młodego księdza. Powóz mókł w strugach deszczu, przemierzając błotniste ulice. Zmęczony podróżą Czesław ledwie dostrzegał niskie szarawe zabudowania, marząc jedynie, żeby wreszcie przestało trząść i ucichł dudniący stukot kopyt końskich. Kiedy wreszcie woźnica ściągnął lejce, młody ksiądz wyskoczył czym prędzej, nie bacząc na deszcz i kałuże, ale widok, jaki ujrzał, sprawił, że przez dłuższą chwilę stał w miejscu niczym żywy pomnik zdumienia i zawodu. Kościółek bardziej przypominał kapliczkę albo jakąś wojskową strażnicę niż świątynię. Był niski, szary, ze spadzistym dachem oraz paroma zaledwie okienkami, podobnymi do świetlików na strychu. I niewiele zresztą większymi. – To na pewno tutaj? – zawołał z niedowierzaniem do woźnicy. – A jakże, proszę księdza, zajechaliśmy. Miałem jechać do kościoła Świętego Pawła i Piotra, to tutaj. – Zauważywszy rozterkę malującą się na twarzy pasażera, dodał: – Ale jeśli ksiądz chce jechać gdzieś dalej, to dopłacić będzie trzeba. – Nie… chyba nie. – Czesław rozglądał się wciąż z niedowierzaniem i nagle dostrzegł całkiem niedaleko jakąś wysoką budowlę z podłużnymi witrażami w oknach oraz zwieńczonymi krzyżem wieżyczkami. Natychmiast spytał z nieskrywaną nadzieją w głosie: – Czy to nie jest właśnie kościół Świętego Pawła i Piotra? A tutaj zapewne mieszka proboszcz, którego mam zastępować? – Ja tam nie wiem, gdzie proboszcz mieszka. Ale tamto to kolegiata Świętej Trójcy. – Zerknął z ukosa na młodego duchownego. – Jak większe święto, to biskup tam msze odprawia. Tutaj, w kościółku jedynie pogrzeby, czasem ślub jakiś, ale to rzadko, bo ludzie dziś lubią się pokazać. Czesław sam rozumiał, że świeżo wyświęconego kapłana

zwierzchność nie posłałaby do kolegiaty, powierzając mu funkcję, do jakiej jeszcze nie był przygotowany. Świątynia tej rangi z pewnością miała księdza mogącego godnie zastąpić chorego proboszcza. – To jak będzie? – Woźnica nie zsiadał z kozła, gdzie wąski daszek dawał mu jaką taką osłonę przed deszczem. – Jakby ksiądz chciał dobrego noclegu, to mogę zawieźć do brata. Skromnie u niego, ale czysto i dużo nie policzy osobie duchownej. To całkiem blisko. Czesław pomyślał, że może tak będzie najlepiej, póki nie rozezna się w sytuacji. Już miał odpowiedzieć, gdy zza rogu kościółka wyłonił się starszy mężczyzna z parasolem w ręku. Przydreptał śpiesznie do powozu i osłonił przybysza przed deszczem. – Niech będzie pochwalony. Czekam na księdza od południa, bo nikogo nie ma, a tylko ja mam klucze. Proboszcz Miłejka przykazali pokazać wszystko i pomagać, jak tylko się da. Ale po prawdzie to nie ma wiele do pokazywania, jeno trzeba by świec dokupić i po wino mszalne do kolegiaty posłać, za trzy dni pogrzeb mieć będziem, a tu wszystko się kończy. I jeszcze grabarzy opłacić, niby rodzina zmarłego powinna, ale Kłyczkowie biedni. No i mi trochę rubelków ksiądz proboszcz winni, ale jak zachorował, to nie śmiałem się dopraszać… – Kościelny? – domyślił się Czesław, przerywając potok wymowy mężczyzny. – Jak się do was zwracać? – Danyło jestem, proszę księdza. – A gdzie proboszcz mieszka? – zapytał, pragnąc jak najprędzej rozlokować się w nowym miejscu i odetchnąć po podróży. Ze słów kościelnego wynikało, że niewiele będzie miał zajęć, więc postanowił resztę spraw odłożyć do następnego dnia. – Prowadź, Danyło. – Proboszcz urzędował na plebanii przy kolegiacie. Ale powiedział, że tam by księdzu nie było wygodnie, bo raz, że w cudzym mieszkaniu, a dwa, że dzwony straszny hałas czynią. On sam sypiał niewiele, to mu bez różnicy, ale jak kto młody

i nieprzyzwyczajony, to może od tego dudnienia pomieszania zmysłów dostać. Był u nas taki jeden, porządny chłop, a pewnego razu, jakoś tak będzie jesienią… – Dobrze, dobrze, opowiecie mi przy okazji – wszedł mu w słowo Czesław. – Gdzie więc mam mieszkać, daleko? – A gdzie tam, bliziutko. Na piechotę pięć minut. Proboszcz tu w dużej przyjaźni jest ze wszystkimi, jeno słowo szepnął panu Doroszewiczowi i już mieszkanie księdzu znaleźli. Wszystko jak się patrzy, służba porządna i kuchnia. Aż dziw, że proboszcz na plebanii woleli mieszkać. – Jedźmy więc. – Czesław otworzył drzwiczki powozu. – A kim jest ten pan Doroszewicz? – Zarządcą chyba czy kimś takim. Pieczę sprawuje nad wszystkim, zwłaszcza kiedy znaczniejszy gość zajedzie. Ciągły tam ruch i zgiełk, muzykę to czasem słychać na końcu miasta… – Kościelny umilkł i przeżegnał się prędko. – Nie wiem, czy dla osoby duchownej to dobry dom, ale skoro ksiądz proboszcz tak zdecydował… W trakcie rozmowy deszcz zelżał i wreszcie ustał zupełnie. Czesław już nie dopytywał się więcej, choć był mocno zaintrygowany. Uznał jednak, że lada moment i tak wszystkiego się dowie. Rzucił bardziej przychylne spojrzenie w stronę kościółka wyznaczonego mu na tymczasowe pasterzowanie, po czym wsiadł do powozu, kościelny zaś zajął miejsce na koźle obok woźnicy. Właściwie nawet nie zdążył rozsiąść się wygodnie, kiedy jadący wzdłuż ceglanego muru powóz skręcił raptownie, wtoczył się w szeroko otwartą bramę i stanął na przestronnym dziedzińcu. Ktoś przytrzymał konie, ktoś inny zagadnął woźnicę o przybyłego, a uzyskawszy odpowiedź, pobiegł gdzieś, zapewne by powiadomić gospodarza. Tymczasem Czesław rozglądał się wokoło oniemiałym wzrokiem, ledwie zauważając, jak służba wyciąga z pojazdu jego skromny dobytek, mieszczący się w kufrze i dwóch walizkach. To, co zobaczył, okazało się tak imponujące, że młody ksiądz

niemal był pewien, iż znów zaszła jakaś pomyłka. Stał przed prawdziwym zamkiem albo nawet pałacem z łukowatymi oknami i wieżą zegarową. Ogromny dziedziniec otaczały barokowe zabudowania w kształcie czworoboku; dalej można było podziwiać krzyżujące się alejki i pięknie utrzymane rabaty z kwiatami. Po długiej podróży bezdrożami i widoku z rzadka mijanych ubogich mieścin, ten obraz wydał się Czesławowi wręcz nierzeczywisty. W szerokich drzwiach ukazał się mężczyzna w surducie. Zbiegł po kilku płaskich stopniach i zawołał wesoło w stronę przybyłego: – Ignacy Doroszewicz jestem, miło mi poznać. – Czesław Cesarz. – Wiem, wiem, witamy w zamku Radziwiłłów. Zapraszam na pokoje, ksiądz pewnie zmęczony podróżą? – To zamek Radziwiłłów? – zdołał wykrztusić Czesław. – Nie wiedziałem, nie przypuszczałem nawet… – W rzeczy samej. – Pan Doroszewicz wskazał dłonią herb umieszczony nad wejściem. Widząc zakłopotanie przybysza, uśmiechnął się pobłażliwie. – Jest ksiądz gościem księcia Ferdynanda Radziwiłła herbu Trąby, dwunastego ordynata ołyckiego i przygodzickiego. Służba już niosła kufer i walizki w stronę zabudowań po północnej stronie dziedzińca, nie tak stylowych jak główna część zamku, lecz niewiele mu ustępujących. – Księcia? – Nie spodziewał się ksiądz takiego przyjęcia w Ołyce, prawda? – Mężczyzna poprowadził go w ślad za służbą. – Nasz książę i proboszcz Miłejka znają się dłużej niż ja jestem na świecie, a miejscowe duchowieństwo wiele naszemu panu zawdzięcza. Kiedy proboszcz poprosił o jakieś skromne lokum dla swojego zastępcy, nawet nie musiałem pytać księcia o pozwolenie. Zresztą byłoby to trudne. – Trudne? – A tak, właśnie… – Doroszewicz pomachał wesoło jakiejś

wyglądającej oknem damie z wachlarzem w dłoni. – Jak się orientuję, ksiądz nie na długo przyjechał? – Tylko na czas nieobecności tutejszego proboszcza. Gdy wyzdrowieje, dostanę zapewne inny przydział. – Otóż to. A nasz książę Ferdynand rezyduje głównie w Antoninie, jest posłem do Reichstagu. To człek światowy, zaangażowany w wielką politykę. Bywa w Ołyce rzadko, częściej można go spotkać w stolicach Europy i na dworach skoligaconych rodzin. Zapewne nie trafi się okazja go poznać, ale zapewniam, że ksiądz nie będzie się u nas nudził. Nasz pan jest wielce gościnny, więc na zamku wieczne zamieszanie. Kto tylko ma kroplę radziwiłłowskiej krwi w żyłach, zastanie tu zawsze drzwi otwarte. Na dziedziniec wjechało konno paru młodzieńców. Śmiejąc się głośno ze swych przemoczonych na niedawnym deszczu ubrań, zsiedli z wierzchowców. Doroszewicz zmarszczył lekko brwi na ich widok i machnął ręką, jakby odganiał natrętną muchę. – Tak, tak, nikt się tutaj nie nudzi. Może i księdzu spodoba się u nas na tyle, że zechce zostać na stałe? – Takie decyzje nie do mnie należą, a jak zwierzchność postanowi, tak będzie. Sądzę, że jakiś wikariat mi już upatrzono. – Zwierzchności należy się posłuszeństwo. – Zarządca mrugnął do Czesława, uprzejmym gestem przepuszczając go w drzwiach. – Lecz ewentualne wstawiennictwo księcia… – Ignacy! – Zagrodziła im drogę tęga niewiasta w szykownej sukni. – Nic nie jest gotowe na jutrzejsze przyjęcie urodzinowe pani Miśnickiej, a ty gdzieś przepadasz. – Zmierzyła wzrokiem gościa. – Niech będzie pochwalony. Nie wspominała mi, że zażyczyła sobie obecności księdza. Dziwna sprawa, bo nie spodziewałabym się raczej, że pośle po spowiednika, z jej reputacją… – Ależ skąd, ksiądz Cesarz przyjechał tu objąć parafię – wyjaśnił Doroszewicz, nie wiadomo, czy świadomie mijając się nieco z prawdą. Uśmiechnął się przepraszająco i wskazał w głąb korytarza. – Teraz przepraszam, obowiązki wzywają, służba pomoże księdzu zainstalować się w jego skromnym lokum. Z góry

przepraszam za niewygody. Proszę po mnie posłać, gdyby czegoś było trzeba albo coś księdzu nie dogadzało. „Skromne lokum” składało się z przestronnego salonu, pokoju stołowego oraz sypialni mieszczącej szerokie łoże z baldachimem, do której przylegała łazienka niemal równie obszerna, co sama sypialnia. Dębowe meble z pięknymi ornamentami nadawały wnętrzom szlachecką dostojność, na ścianach wisiały obrazy w złoconych ramach. Czesław poczuł się bardzo nie na miejscu wśród tego zbytku, przez chwilę podejrzewał nawet, że to jakiś żart albo zwykła pomyłka, bo być może spodziewano się kogoś bardziej szacownego. Ocknął się z osłupienia, dopiero gdy pokojówka zapytała, gdzie umieścić jego rzeczy i kiedy ma przygotować kąpiel. Niepewny, czy nie powinien rozdać napiwków, czym prędzej odprawił służbę i przekręcił klucz w drzwiach. Dopiero gdy pod wieczór zapukano i poproszono go na kolację, przyjął wreszcie do wiadomości, że to nie pomyłka i najbliższych kilka tygodni, a może nawet miesięcy, przyjdzie mu spędzić jako rezydentowi w rodowym zamku Radziwiłłów. Przyrzekł sobie w duchu, iż okaże się godny tego niespodziewanego zaszczytu, mając nadzieję, iż będzie umiał się odpowiednio zachować. Z pomocą powinna mu przyjść księżowska sutanna, budząca szacunek i chroniąca przed nadmiernym zainteresowaniem otoczenia. Taką miał przynajmniej nadzieję. Przy kolacji pan Doroszewicz przedstawił go co ważniejszym mieszkańcom. Czesław nawet nie usiłował zapamiętać tych wszystkich nazwisk, przed oczyma przewijały mu się jedynie wykwintne stroje, pełne zaciekawienia spojrzenia i z lekka wieloznaczne półsłówka, poruszające wrażliwość uśpioną seminaryjnym drylem a także długo praktykowaną ascezą. Mężczyźni zdawali się go traktować z pobłażliwością, we wzroku kobiet dostrzegał coś więcej, czego nie umiał nazwać. Były zaintrygowane jego młodym wiekiem, nie wiedział, czego dotyczyły wymieniane dyskretnym szeptem uwagi, lecz zapewne

każdy nowy przybysz stanowił tu chwilową atrakcję. – Wierzy ksiądz w duchy, piekło i komunikację z zaświatami? – rozległo się nagle za plecami Czesława. Obróciwszy głowę, ujrzał wysoką niewiastę o wychudzonej twarzy i zaczepnym spojrzeniu. – A może takich pytań nie powinno się zadawać osobie duchownej? – Czy wierzę? No tak, w zasadzie… – Nie potrafił znaleźć dobrej odpowiedzi, gdyż owo pytanie zostało dziwnie sformułowane. Jego słowa najwyraźniej nie zadowoliły kobiety. Milczała, utkwiwszy w nim wyczekujące spojrzenie. – Pani pyta z jakiegoś szczególnego powodu? – Być może. – Wydęła usta. – Wrócimy jeszcze do tej rozmowy. Oddaliła się ku drugiej części sali jadalnej, gdzie przy mniejszych stolikach zgromadziło się jakieś towarzystwo. Brylował tam mężczyzna zbliżony wiekiem do Czesława, otoczony głównie kobietami, zdającymi się go adorować. Przynajmniej tak to wyglądało z pewnej odległości. – Któż to jest? – zapytał sąsiada, z którym wiódł uprzejmą pogawędkę przy kolacji. – To była nasza nadworna dewotka, o ile nie razi księdza takie określenie. Radzę unikać jej jak ognia, stara się nawracać, kogo tylko może, tyle że w dość specyficzny sposób. Nieszkodliwa, lecz jeśli okazać jej zainteresowanie, nie odpuści, póki nie wyłuszczy do końca swych poglądów na sprawy duchowe. – A tamten mężczyzna? Czesław zauważył, jak kobieta szepnęła kilka słów na ucho młodemu bon vivantowi, po czym opuściła salę. Młodzieniec palił cygaro i opowiadał coś rozbawionemu towarzystwu. Miał miłą powierzchowność i budzącą ufność twarz. – A to zaiste ciekawa postać. – Grubasek w opiętym fraku odchylił się na krześle, aż zatrzeszczało oparcie. – Słyszał ksiądz może o Stefanie Ossowieckim?4 – Nie przypominam sobie – odparł Czesław, marszcząc brwi.

– To ktoś z miejscowej szlachty? – Niezupełnie. Jest chemikiem z wykształcenia, człowiekiem dość majętnym, z tego, co wiem, pomaga ojcu w zarządzaniu rodzinną fabryką. W pewnych kręgach znany jest ze zdolności, które jedni określiliby jako nadprzyrodzone, inni zaś jako zwykłe kuglarstwo. – Wygląda na duszę towarzystwa. – Cóż, kobiety lubią, kiedy mężczyznę otacza nimb tajemniczości. – Sąsiad Czesława westchnął z niejaką zazdrością. – Ale ma bardzo spokojne usposobienie i wydaje mi się, że jemu samemu doskwiera ta cała popularność. Stara się jej sprostać, jak potrafi. – A jakiego rodzaju są te jego zdolności? – Mówią, że jest jasnowidzem, choć on sam bardzo nie lubi takiego określenia. W Moskwie i Petersburgu krążą legendy o jego wyczynach. Potrafi znajdować się jednocześnie w dwóch miejscach, odnajduje zaginionych ludzi, dotykając należących do nich przedmiotów. Jest pożądanym gościem w salonach całej Europy, podobno nawet koronowane głowy zasięgały u niego rady. – Rozumiem. – Czesław nawet nie usiłował ukryć sceptycyzmu. – Wielu próbowało odkryć jego tajemnice, ale nikt nie dopatrzył się oszustwa. – Sąsiad Czesława napił się wina. – Potrafi przewidzieć czyjąś śmierć, jednak zazwyczaj nie wyjawia tego, gdyż twierdzi, że przeznaczenia i tak nie da się odmienić, po cóż więc przysparzać komuś dodatkowego cierpienia. – To przyzwoite z jego strony. – Widzę, że ksiądz nie wierzy w jego talenty? – Świat roi się od wszelkiej maści oszustów i naciągaczy. – Zapewne. – Grubasek wytarł usta serwetką i odsunął krzesło. – Tyle że Ossowiecki nigdy nie bierze pieniędzy i nigdy też nie odmawia pomocy, obojętne, czy prosi o nią koronowana głowa, czy też wieśniaczka, której zaginęło dziecko. Czesław został jeszcze przy stole, obserwując ukradkiem

tajemniczego mężczyznę. Był nim w pewien sposób zafascynowany. W końcu sam wstąpił do seminarium, żywiąc nadzieję, że uzyska tam pogląd na zagadnienia ze sfery duchowej, które zawsze tak go interesowały. Seminarium ugruntowało w nim wiarę, lecz nie zdołało stłumić przeczucia, iż teologia nie zna odpowiedzi na wszystkie pytania, choć pragnie sprawiać takowe wrażenie. A zamiast ubywać, tych pytań wciąż przybywało. Teraz żałował, że nie przyszedł na kolację w zwykłym ubraniu. Sutanna dodawała godności, lecz zarazem nie pozwalała mu wtopić się w otoczenie, tak więc natychmiast podążało za nim kilka par oczu. W niektórych powłóczystych kobiecych spojrzeniach dostrzegał nie tylko zwykłą ciekawość, lecz i pewną dwuznaczność, jakby zachętę, aby dał sygnał, który na pewno nie zostanie zignorowany… W końcu wstał, zauważywszy, iż został sam przy stole, a służba zaczęła wynosić naczynia, i podążył do wyjścia. Mijając towarzystwo, zabawiające się przy małych stolikach, pochwycił wzrok Ossowieckiego. Błękitne oczy mężczyzny patrzyły przyjaźnie, lecz nie było w nich widocznej jeszcze przed momentem wesołości. Czesław odniósł przemożne wrażenie, iż osobowość tamtego na chwilę przejmuje władzę nad jego umysłem i wolą, poddawał się jej niczym wygięte wichrem drzewo, które zaledwie jeden silniejszy podmuch dzieli od wyrwania z korzeniami. Jeszcze trochę, a prócz umysłu poddałoby się i ciało Czesława, lecz jasnowidz odwrócił wzrok, sięgając po kieliszek z koniakiem. W końcu trafił jakoś do swych pokojów, choć wydawało mu się, że powrót zajął całe godziny. Nie bardzo pamiętał, jak znalazł drogę ani którędy szedł. Z ulgą przekręcił klucz w zamku i dwukrotnie sprawdził, czy drzwi są dobrze zamknięte. W łazience znalazł jedynie miskę zimnej wody, lecz nie miał ochoty szukać kogoś, kto przygotowałby mu gorącą kąpiel. Umył się przy blasku lampy naftowej i już miał się wsunąć pod kołdrę, kiedy uzmysłowił sobie, że w pokoju stołowym na kredensie jest zegar. Poszedł tam, nie bardzo zdając sobie sprawę, dlaczego to

czyni, kierowany jedynie potrzebą potwierdzenia świadectwa własnych zmysłów. Mechanizm zegara pracował cichutko, wskazówki pokazywały, że niedawno minęła północ. A przecież spojrzał na niego, udając się na kolację ponad pięć godzin temu… Gdzieś przepadło mu kilka godzin, gdyż zupełnie nie wierzył, by do tego stopnia stracił poczucie czasu. A może ktoś z tutejszego towarzystwa zrobił mu dowcip, wyczyniając sztuczki z zegarem? Zmęczenie podróżą i nowymi wrażeniami wzięło jednak górę, Czesław położył się, odkładając na później znalezienie wyjaśnienia. Następne dni mijały w miarę spokojnie, a nawet beztrosko. Kościelny Danyło pokazał mu wnętrze kościółka oraz izdebkę służącą za kancelarię. Obowiązków rzeczywiście było niewiele, zatem pozostawało wystarczająco dużo czasu, by przyjrzeć się bliżej życiu w siedzibie Radziwiłłów. Sama Ołyka była dość brzydką mieściną z niską zabudową i zniszczonymi ulicami. Ożywiała się na krótko w dni targowe, lecz później mieszkańcy siedzieli w domach lub w karczmie, gdyż nie za bardzo mieli gdzie szukać rozrywek. Czesław nie narzekał jednak na nudę. Długie godziny zeszły mu na podziwianiu ufundowanej przez Radziwiłłów kolegiaty Świętej Trójcy, nie bez podstaw uważanej za najpiękniejszą polską świątynię na Wołyniu. Niemal całe jej wyposażenie wykonano z alabastru, a rozety na suficie i rzeźby dwunastu apostołów pokrywały złocenia. Prezbiterium z misternie rzeźbionymi stallami było dziełem Melchiora Erlenberga. Miejscowy proboszcz z dumą pokazywał liczne nagrobki i epitafia rodziny Radziwiłłów. W starym zamku zaś panował ciągły ruch, coraz to ktoś przyjeżdżał, urządzano tańce albo różne rozrywki na dziedzińcu czterokrotnie większym od wawelskiego. Doroszewicz dzień w dzień pokazywał Czesławowi nowe pomieszczenia z obrazami i rzeźbami zgromadzonymi przez pokolenia magnatów, a i tak młodzieńcowi wciąż się wydawało, że poznał zaledwie ich cząstkę. Wieczorami można było pograć w karty, racząc się

trunkami zgromadzonymi w piwnicach, albo skorzystać z biblioteki, co Czesław czynił najchętniej. Lecz przede wszystkim obserwował wszystko wokoło, spragniony odmiany po latach spędzonych w seminaryjnych murach. Z każdym dniem czuł się tu lepiej i nieraz powtarzał sobie w myślach słowa Doroszewicza, który wspomniał na początku ich znajomości, iż dzięki wstawiennictwu księcia z pewnością pozostawiono by go w Ołyce… Pewnego popołudnia Doroszewicz zajrzał do Czesława na kieliszek wina, jak czynił to już nieraz wcześniej. Młody ksiądz niezmiernie lubił te ich pogawędki przed udaniem się na spoczynek. Miał przy tym często wrażenie, że zarządca kryje się u niego przed gośćmi księcia, którzy nieustannie zasypywali pana Ignacego żądaniami, by organizował kolejne atrakcje, narzekali na służbę albo przynosili towarzyskie ploteczki o prowadzeniu się tego lub owego z rezydentów. Ciągnęli go też za język w sprawach aktualnych poczynań pana zamku, jego zamiarów, a nawet spraw osobistych, licząc zapewne, iż zarządcy wymkną się jakieś niedyskrecje, które będzie można wykorzystać, aby snuć drobne intrygi albo przynajmniej podnieść swój prestiż towarzyski, należny osobie dobrze poinformowanej. Doroszewicz z ulgą rozsiadł się w wygodnym fotelu. Czesław otworzył szafkę i już sięgał po butelkę wina, kiedy gość nagle oświadczył: – Wino? Wiesz co, dziś mam ochotę na coś mocniejszego. Pójdę i przyniosę, a ty przygotuj tymczasem cygara. Oby tylko nikt mnie nie przydybał po drodze, bo wyjątkowo nie mam ochoty dziesiąty raz wysłuchiwać biadolenia o marnej pogodzie albo kto z kim się prowadza i co może z tego wyniknąć… – Czekaj, mam koniak. – Czesław powstrzymał podnoszącego się z fotela druha. – O, co ja słyszę? – Doroszewicz mrugnął kpiąco. – Sądziłem, że księża wolą łagodniejsze trunki. Uważaj, koniak

dodaje animuszu, zwłaszcza wobec dam, a niejedna tutaj tylko czeka… – Stał już w kredensie, kiedy przyjechałem. – Czesław przerwał te niewczesne żarty, lekko się przy tym rumieniąc. – Jak widzisz, nie tknąłem go do tej pory. – Więc nie dajmy mu dłużej obrastać kurzem. Mimo pogodnego tonu, na twarzy gościa pozostał wyraz zafrasowania, nawet gdy napili się szlachetnego trunku. Rozmowa jakoś się nie kleiła, dym z cygar snuł się szarymi wstęgami po salonie. – Coś jesteś dziś małomówny – zagadnął Czesław Doroszewicza. Byli na stopie przyjacielskiej, toteż pozwolił sobie na pytanie: – Coś cię gnębi? – Co…? – Jego rozmówca ocknął się z zamyślenia, popatrzył dookoła trochę nieobecnym wzrokiem i machnął ręką. – Masz rację, jest kłopot, ale tutaj to nie nowina. Gdyby choć jeden dzień przeszedł spokojnie niczym w klasztorze, pomyślałbym, że chyba umarłem i jestem w poczekalni u świętego Piotra. – Kolejka do niego długa… – bąknął ni w pięć, ni w dziewięć Czesław, zastanawiając się, czy wypada dalej tamtego nagabywać. Ale w końcu Doroszewicz sam przyszedł i na dodatek zażądał koniaku. – Jeśli rzecz dotyczy kobiety, to, rzecz jasna, nie jestem w stanie pomóc… – Pudło, tu nie chodzi o płeć piękną. – Przyjaciel zakołysał resztką trunku na dnie pękatego kieliszka i wypił. Zastanawiał się chwilę, wreszcie westchnął: – Zresztą przed tobą nie muszę niczego ukrywać, nie jesteś gadułą. Otóż przyszły ważne papiery dla księcia, diabli wiedzą, czemu przysłano je tutaj, ale mniejsza o to. Posłaniec mało nie zajeździł konia, obudził mnie w środku nocy, kiedy byłem półprzytomny i nie sam zresztą... Więc żeby nie narazić na szwank reputacji osoby, która u mnie gościła, czym prędzej przyjąłem te dokumenty i odesłałem umyślnego do wszystkich diabłów. Dopiero kiedy rankiem im się przyjrzałem, dotarło do mnie, że to coś niezmiernie dla księcia ważnego. Jak wiesz, jest zaangażowany w wielką politykę oraz negocjacje

między rządami… – Nie miałem o tym pojęcia – wtrącił Czesław. – Hmm, no tak. To zresztą raczej nie dotyczy polityki, o ile się orientuję. – Wypuścił wielki kłąb dymu z cygara, po czym napełnił kieliszki koniakiem. – Rzecz w tym, że książę wydał mi dokładne instrukcje odnośnie do pewnych specjalnie oznaczonych przesyłek. Mam mu je dostarczać bezzwłocznie. – Ale przecież jego tu prawie nigdy nie ma? – Właśnie. Dlatego zaznaczył, iż informuje mnie jedynie na wszelki wypadek, bo mało prawdopodobne, by ktoś przysłał mu coś ważnego do Ołyki. – Czekaj no, w czym problem, bo nie bardzo rozumiem? – Czesław wzruszył ramionami. – Daj te dokumenty posłańcowi i powiedz, dokąd ma je zawieźć. – Papiery przyszły ubiegłej nocy, a rano po umyślnym nie było już śladu. – No to wyślij jakoś księciu. – Żeby to było takie proste… – Doroszewicz popatrzył znękanym wzrokiem w stronę ciemniejącego okna. – Jeśli wyślę pocztą, mogą nie dotrzeć w porę, zawieruszyć się albo coś podobnego. W każdym razie będą przechodziły przez wiele rąk, a tego książę na pewno by sobie nie życzył. Nie po to wysyła się umyślnego. – Rozumiem, więc zapewne dlatego nie dałeś ich jakiemuś parobkowi, żeby pojechał do księcia? – Parobkowi? Też coś! Zaleje się taki w jakiejś karczmie po drodze, jeszcze go okradną albo zgubi, a mnie książę wyleje na zbity pysk, bez referencji. – Co racja, to racja. – Czesław napił się koniaku. – A zatem chyba sam musisz jechać? – Zostawiając majątek bez nadzoru?! Właśnie teraz, kiedy hrabina Rakoczy z córkami lada dzień ma tu zawitać? Któż ich przyjmie i ugości? Wyobrażasz sobie ten rozgardiasz i bezhołowie? To niepodobna! Czesław bez przekonania pokiwał głową. Nie powiedział nic

głośno, w głębi duszy jednak przypuszczał, że Doroszewiczowi o te córki hrabiny najbardziej chodzi… W zamku była doskonale wyszkolona i oddana służba, Ignacy miał wprowadzonego we wszystko sekretarza, więc krótka nieobecność zarządcy nie spowodowałaby żadnej katastrofy. – Poślij sekretarza. – Tego paniczyka zubożałego, którego wcisnęli mi na pomagiera z powodu koneksji rodzinnych? Gdzie on tam zdolny dochować tajemnicy, zajrzy do papierów, gdy tylko zamek zniknie mu z oczu. On tylko patrzy, żeby zająć moje miejsce… – No to… – Czesławowi już nic nie przychodziło do głowy. – Napijmy się. – Tak, bracie. A potem chyba wrzucę te przeklęte dokumenty do pieca. Koniak był przedniej marki i szedł do głowy. Naraz Czesław pochwycił uważny wzrok druha, w którym zdawało się czaić jakieś niewypowiedziane głośno pytanie. Lub prośba... – A gdybym to ja pojechał do księcia? – zaproponował, nim zdążył się zastanowić, co też mu przyszło do głowy. – Życie mi uratujesz! – zakrzyknął Doroszewicz, jak gdyby tylko czekał na taką propozycję. – Naprawdę zrobisz to dla mnie? – Oczywiście – przytaknął Czesław, sam zdumiony takim rozwojem wypadków. Rozejrzał się nieco bezradnie po swym przytulnym salonie. Naraz coś sobie uświadomił i zapytał z lekką obawą w głosie: – A dokąd trzeba jechać? Bo widzisz, nie mogę tak z dnia na dzień porzucić obowiązków proboszcza… – Nie kłopocz się, powiem, komu trzeba, żeś chory, i wszystko będzie w porządku – oświadczył prędko Doroszewicz, i dodał, widząc zmarszczkę na czole swojego rozmówcy: – To niewielkie kłamstwo obciąży moją duszę, w szczytnym celu trzeba się czasem trochę minąć z prawdą. – Niech będzie. – Czesław nie znalazł powodu, by się wycofać. I zaraz wytłumaczył sobie, że odda przysługę nie byle komu, a przy okazji obejrzy kawałek świata. Wypity koniak i ciekawość sprawiły, że naraz nabrał animuszu i krew popłynęła

mu szybciej w żyłach. – To gdzie znajdę księcia? – Rezyduje w pałacyku myśliwskim w Antoninie. To niezwykłe miejsce, może jedyne takie w Europie. Ale co ja ci będę mówił, sam zobaczysz. – I jak mam się tam dostać? – Czesławowi nic nie mówiła ta nazwa. – Muszę się spakować, powiadomić kościelnego, ogarnąć się przed drogą… – Daj spokój, Antonin to nie koniec świata! – Doroszewicz wstał i zaczął się przechadzać po salonie. – O świcie zajedziesz powozem do Kiwerców koło Łucka, gdzie wsiądziesz do pociągu i pod wieczór już będziesz w Warszawie. Tam nie czekaj, tylko złap najbliższy pociąg do Ostrowa albo Kalisza, skąd już w godzinę lub dwie dojedziesz na miejsce powozem. Zaraz dam ci pieniądze na drogę i… – Czekaj, czekaj – Czesław przerwał ów potok informacji. – Powiedziałeś, że mam być w Kiwercach o świcie?! – No tak. Powóz już czeka. A tu masz te felerne dokumenty. Doroszewicz wyciągnął grubą kopertę skrywaną pod połą surduta. Była zalakowana pieczęcią z prostym symbolem w kształcie krzyża maltańskiego z ośmioma ostrymi końcami, symbolizującymi zestaw cnót rycerskich. Do ręki Czesława trafiła też suma, znacznie przewyższająca koszty, jakie mógł ponieść w drodze. Nie było wątpliwości, że Doroszewicz od początku zamierzał nakłonić towarzysza do tej podróży. Godzinę później Czesław wyruszył z bijącym mocno sercem. Misja zapowiadała się nad wyraz wariacko, a coś mu szeptało, że może być też niebezpieczna… Czuł kształt ukrytej pod koszulą koperty i zachodził w głowę, co też go podkusiło, by zgodzić się na podobną eskapadę?! Dużą rolę odegrał wypity koniak, lecz na pewno nie decydującą. Skrywana pod sutanną zawadiacka natura i zamiłowanie do przygód w końcu dały o sobie znać. Widać nie było mu pisane spędzić życia na modłach i umartwianiu duszy oraz ciała… Następnego dnia późną nocą zakołatał do wrót pałacyku myśliwskiego książąt Radziwiłłów w Antoninie. Po drodze nie

spotkała go żadna zła przygoda, nikt go nie śledził ani nie próbował napaść, czym niemal był rozczarowany. Może przeceniał ważność swej misji, ale i tak czuł satysfakcję z dobrze wypełnionego zadania. A za chwilę miał poznać samego księcia… Skrzypnęło uchylone skrzydło drzwi. W padającej ze środka słabej poświacie lampy naftowej ukazała się wymierzona w Czesława strzelba. – Kto się dobija po nocy?! Czego chcesz, człowieku? – Przywiozłem list do księcia Ferdynanda. Mam mu go doręczyć do rąk własnych. – A jakżeś tu się dostał, brama zamknięta! – Przelazłem górą… – wyznał Czesław, wpatrując się w wylot lufy. – Ejże, bratku, i stróż cię puścił? – Nie widziałem nikogo, wołałem, ale bez skutku… A mam ważne dokumenty i nie mogłem czekać. Pamiętając o wycelowanej w siebie strzelbie, powoli wyjął list zza pazuchy. – Znowu się upił i nie pilnuje! Tyle razy mówiłem panu, że psy trzeba spuszczać… – zrzędził głos. Właściciel broni zastanawiał się, co zrobić z intruzem. Doszedł chyba do wniosku, iż złoczyńca nie dobijałby się tak otwarcie, więc wysunął rękę z lampą, dla pewności otaksował przybysza i zarządził: – No a ty wracaj, skądeś przyszedł. Książę nie przyjmuje po nocach! Słowa zostały poparte niedwuznacznym ruchem strzelby. Zdesperowany Czesław tkwił w bezruchu, kiedy raptem wzrok wąsatego jegomościa w liberii spoczął na trzymanej przez niego przesyłce. Mężczyzna zmrużonymi oczami przyjrzał się kopercie. – A to tak, czemuś od razu nie powiedział? Dawaj to. – Mam dostarczyć księciu do rąk własnych. – Ale noc przecie… – Tamten opuścił strzelbę, nie wiedząc, co począć. – Wejdź może i prześpij się, a rano powiadomimy pana. Czesław nabrał pewności siebie. – To rzecz najwyższej wagi, nie może czekać.

Właściwie to nie miał pojęcia, czy tak jest w istocie, lecz było mu już wszystko jedno. – To sprawdzę... Drzwi znów się przymknęły i Czesław został na zewnątrz. Nie tak wyobrażał sobie zwieńczenie misji. Miał ochotę cisnąć papiery w krzaki i powędrować pieszo do najbliższego miasteczka, jednak kazał milczeć urażonej dumie. Zaraz wszystko się wyjaśni, zostanie godnie przyjęty i pozna przedstawiciela jednego z najznamienitszych rodów magnackich. Czekanie przeciągnęło się dobry kwadrans. Wreszcie w środku rozległy się ciężkie kroki i drzwi stanęły otworem. Dostojnie wyglądający starszy mężczyzna o surowym obliczu i siwych włosach bez słowa wyciągnął rękę po kopertę. Czesław nie widział wcześniej księcia Ferdynanda Radziwiłła, ale w lot pojął, że nie mógł to być nikt inny. Miał na sobie długi szlafrok, lecz nie wyglądał jak ktoś wyrwany ze snu. Przyjrzał się odciśniętemu na pieczęci znakowi. – Dziękuję. Wcisnął zaskoczonemu Czesławowi w dłoń złotą piętnastorublówkę i odszedł. Trzasnęły drzwi, szczęknęły zamki. Czesław poczekał chwilę, aż wyjdzie kamerdyner, aby go zawołać do środka, nic takiego jednak nie nastąpiło. Ująwszy się honorem, zamiast łomotać w drzwi, odwrócił się na pięcie i powędrował w stronę bramy. Księżyc świecił na tyle jasno, że nie zgubił drogi, którą niedawno przyjechał. Szedł prawie do świtu, gdy wreszcie natknął się na pierwsze zabudowania. Wtedy uświadomił sobie, że z powodu ciemności nawet nie miał okazji, by się przekonać, jak wygląda ów sławny w całej Europie pałacyk myśliwski Radziwiłłów… Pewnego wieczoru, który Czesław spędzał na lekturze, za towarzystwo mając jedynie lampkę wina, rozległo się pukanie do drzwi. Poznał, że to nie pokojówka, gdyż tamta stukała inaczej,

a poza tym nigdy nie pojawiała się tak późno. Kiedy przekręcił klucz w zamku, ujrzał na korytarzu dwie znajome damy, siostry Krasińskie, z którymi ucinał sobie czasami pogawędkę w trakcie spacerów po dziedzińcu. – Dobry wieczór, przyszłyśmy przypomnieć, że bal zaczyna się równiutko o dziesiątej, aby wszyscy zdążyli się przebrać. Pamięta ksiądz? A prawda, wspominały parę razy o balu maskowym… Lecz przecież nie przystoi mu uczestniczyć w maskaradach i oddawać frywolnym pląsom, a w dodatku zupełnie nie radził sobie w tańcu. Już otwierał usta, pragnąc jakoś usprawiedliwić swą nieobecność, gdy młodsza, o imieniu Elwira, puściła do niego oko i położyła palec na ustach. – Ciii, tylko proszę nie zdradzać, za kogo ksiądz się przebierze, bo popsuje nam całą przyjemność. Same zgadniemy! I odbierzemy nagrodę… Nim zdążył odpowiedzieć, panie już oddaliły się szybkim krokiem, chichocząc i szepcząc coś sobie na ucho. Czesław wycofał się do pokoju i usiłował dalej czytać, jednak zupełnie nie mógł się skupić. O zamkowych balach krążyły legendy, na niektóre przybywała szlachta z bliższej i dalszej okolicy, zwłaszcza kiedy gościły tu jakieś panny na wydaniu. Ale żeby zaraz maskarada? Przecież to nie czas karnawału. No tak, ale zawsze znajdzie się jakiś pretekst do urządzenia hucznej zabawy. W pewnej chwili złapał się na tym, że przegląda swoje rzeczy w poszukiwaniu czegoś mogącego służyć za przebranie, w którym nie zostałby rozpoznany… Nic nie pasowało. Ale raz powzięty zamysł nie dawał mu spokoju. Szkoda, że wcześniej nie poprosił Doroszewicza o pomoc. Tyle że tamten na pewno wygadałby się przed kimś, a przecież cała frajda w tym, by nikt Czesława nie rozpoznał. Przyjdzie i wyjdzie, kiedy będzie mu się podobało, i nikt mu nie zarzuci, że oddawał się niewczesnym uciechom. A może by… Tak, to jest myśl! W każdym razie warto spróbować. Ubrał się pospiesznie i wyszedł z pałacu, a potem

ruszył ku głównej bramie. W kieszeni miał klucz od zakrystii kościółka. Stało tam kilka kufrów należących do starego proboszcza. Czesław zajrzał do nich pewnego razu, jednak niczego ciekawego nie znalazł. A teraz uświadomił sobie, że zawartość jakby czekała właśnie na taką okazję. Przebranie będzie może mało wyszukane i niby dość oczywiste w jego przypadku, lecz właśnie dlatego powinno wszystkich zmylić. Jakaś godzinę później w bramie wiodącej na dziedziniec ukazała się postać wysokiego mnicha w czarnym habicie. Gdyby ktoś spróbował zajrzeć pod głęboko nasunięty kaptur, ujrzałby na twarzy zakonnika pomalowaną na złoty kolor maskę niczym z antycznej tragedii, z ustami rozciągniętymi w wyrazie drwiny. Jasno oświetlone okna frontowej części zamku świadczyły, że przygotowania do balu toczą się pełną parą, mnich zauważył na dziedzińcu kilka obcych powozów i lekkich bryczek. Wszakże on wolał pojawić się możliwie dyskretnie, dopiero gdy bal będzie trwał w najlepsze. W ten sposób nie zwróci większej uwagi gości. Zamierzał obserwować zabawę z boku, sycąc się panującą beztroską, feerią barw wieczorowych sukien, szampanem i dźwiękami muzyki. Ta noc dla wielu będzie okazją do żartów, przygód i flirtów, a może i czegoś więcej, co nie licowało ze stanem kapłańskim. Czesław wolał nie prowokować losu. Przemknął ostrożnie do swoich pokojów, nie napotkawszy nikogo po drodze. Do dziesiątej brakowało niewiele, ale mnich pojawił się na korytarzu dopiero koło północy. Prowadzony dźwiękami walca As-dur, który Chopin zadedykował Józefinie Thun-Hohenstein5, dotarł do sali balowej. Z niejaką ulgą przekonał się, że nie zwraca niczyjej uwagi, gdy przemykał pod ścianą do kąta z dala od orkiestry, gdzie docierało mniej światła z kryształowych żyrandoli. Przechodzący z tacą kelner podsunął mu smukły kielich wina. Szelest sukien i skrzypienie desek pod nogami tańczących mieszały się z żywymi tonami smyczków. Przed oczyma Czesława przesuwały się postaci w wymyślnych kostiumach i maskach, widać specjalnie przygotowanych, ale część gości poprzestała na wieczorowych

strojach, zadbawszy jedynie o zakrycie twarzy. Niektórych uczestników zabawy Czesław rozpoznał łatwo po wzroście, fryzurze oraz sposobie poruszania się, innych zupełnie nie umiał dopasować do spotkanych wcześniej osób. Zasłuchany, oczarowany feerią barw, czując mocniejsze pulsowanie krwi w skroniach, pomyślał, jak łatwo byłoby dać się ponieść zmysłom, wkroczyć na parkiet, łapiąc jedną z panien za dłoń, potem inną. Może któraś rozpozna go pod złotą maską, lecz nie pokaże tego po sobie, nie puści dłoni, a w ciemniejszym zakamarku nie cofnie ust, kiedy on… – Wiedziałam, że przyjdziesz, bo nie zdołasz się oprzeć pokusie. To niezbyt roztropne… – Nim zrozumiał, że słowa są skierowane do niego, poczuł odurzający zapach perfum. – Jesteś taki nieostrożny, ale nie obawiaj się, nikt prócz mnie tego nie wie. Czesław obrócił głowę i ujrzał damę w zwiewnej sukni i ozdobionej ptasimi piórkami masce. Już wcześniej wodził za nią oczyma, nie on jeden zresztą. Jej kreacja odsłaniała ramiona i plecy prowokująco i odważnie, jakby jej właścicielka rzucała wyzwanie reszcie kobiet, skupiając na sobie całe zainteresowanie. Zwrócił uwagę, że nie tańczyła z nikim dłużej, lecz porzucała partnera przed końcem granej melodii. – Za godzinę w wieży zegarowej. Tylko uważaj, żeby nikt cię nie zobaczył… Odpłynęła niczym zjawa, zanim zdążył odezwać się choćby słowem. Przez chwilę zbierał rozbiegane myśli, odprowadzając wzrokiem tajemniczą nieznajomą. Nie rozpoznawał jej, nie umiał odgadnąć, czy widział ją wcześniej w zamku. Musiała go z kimś pomylić. Na pewno! W habicie i narzuconym na głowę kapturze sam by się nie rozpoznał. A jeśli się nie pomyliła…? Pojawił się kelner z tacą, Czesław odstawił pusty kieliszek, wziął pełny i wypił do dna. Gdyby odważył się tam pójść, przekonałby się, jak sprawy wyglądają. Najwyżej sprawi jej zawód… O ile nie zadrwiła sobie z niego…

– Wspaniała zabawa, prawda? – Przyjazny głos wyrwał go z zamyślenia. Obok zatrzymał się mężczyzna w czarnej pelerynie i hiszpańskim kapeluszu. – Tyle tu nieskrywanych namiętności, jak gdyby przebranie sprawiało, że człowiek wreszcie może być sobą. Nie uważa ksiądz, że to dziwne? Czesław spojrzał w błękitne oczy widoczne spod czarnej aksamitnej opaski z otworami. – Pan mnie poznał? A wydawało mi się, że tak dobrze się zamaskowałem. – Bo to prawda. Przebranie znakomite w swej prostocie. – Czym się więc zdradziłem? – Niczym się ksiądz nie zdradził. Ja po prostu widzę rzeczy, których nikt inny nie dostrzega. Nazywam się Stefan Ossowiecki. – Tak, wiem. – Więc słyszał ksiądz o mnie? – Niewiele, mówiąc prawdę. – Pewnie same niepochlebne rzeczy. Żem kuglarz, oszust i wydrwigrosz? Orkiestra zrobiła sobie chwilową pauzę. Czesław był wdzięczny rozmówcy, że przerwał tok jego myśli, zmierzających chyba trochę za daleko… Napił się wina i rozejrzał w poszukiwaniu kobiety, która go tak zaintrygowała. Nie dostrzegł jej nigdzie na sali. – Zapewniano mnie, że nie jest pan wydrwigroszem. Pomaga pan ludziom bezinteresownie, odnajdując zaginionych. – Więc nie straciłem do końca reputacji? – Ossowiecki uśmiechnął się lekko. – Miło słyszeć. Myślę, że to rodzaj daru od Boga, który należy dobrze wykorzystywać. Daru… – Jego spojrzenie sposępniało na moment. – Raczej strasznego ciężaru, gdyż pewne rzeczy są nieuchronne, losu po prostu nie da się oszukać. Bywa, iż ludzie błagają mnie o pomoc, a ja milczę, choć znam prawdę. Wiem, kiedy ktoś umrze albo czy wyzdrowieje… – Westchnął głęboko i popatrzył Czesławowi prosto w oczy. – Ksiądz pewnie powie, że bluźnię? Czesław przypomniał sobie naraz widok opętanej

dziewczynki. Nawet nie wiedział, czy ojciec Tarsycjusz zdołał jej pomóc. Ani czy w tym zdarzeniu tkwiła jakaś wskazówka dla niego samego. – Myślę, że Bóg nie rozdaje swych darów na chybił trafił – powiedział cicho, jakby do siebie. – W jego poczynaniach zawsze tkwi głębsza intencja. – Ale nie zamierza ksiądz zostać egzorcystą? Czesław poczuł nagły dreszcz i aż cofnął się o dwa kroki. Załomotało mu serce. – Skąd pan o tym wie? – Kiedy pierwszy raz ujrzałem księdza, dostrzegłem coś w jego aurze, co rzadko widziałem u innych ludzi. Niełatwo to nazwać. Chodzi o pewien rodzaj stygmatu albo ciężaru, który sprawia, że nazywają nas odmieńcami. – Nas? – Kiedyś spłonąłbym na stosie, dziś goszczą mnie w salonach całej Europy. – Ossowiecki nie spuszczał zeń wzroku. Było w nim coś budzącego ufność a zarazem niepokój. – Niektórzy ludzie wzbudzają sprzeciw i odrazę albo są uznawani za odważnych i prawych, zależnie od czasów, w jakich żyją. – Czemu mi pan to mówi? – Czesław nie zdołał ukryć lęku w głosie. – Wie pan o mnie coś więcej…? – Proszę się nie obawiać. Gdybym wiedział coś złego, i tak bym nie zdradził. Po cóż ranić ludzi czymś, na co nie mają wpływu? – Więc czemu pan ze mną rozmawia? Ossowiecki wyjął cygaro, przypalił je z wolna od stojącego na marmurowym postumencie świecznika i wypuścił kłąb dymu. – Sam nie wiem. Ksiądz jest jeszcze taki młody i będzie żył długo. Może dlatego, że widzę w jego życiu cierpienie i namiętności, jakich niewielu z nas zazna. Wszystko jest sprawą wyboru i zgody z własnym sumieniem. A cierpienie i miłość bywają tak do siebie podobne, że częstokroć nie sposób je odróżnić… Blask świecy wabi ćmy na ich zgubę, lecz i tak lecą ku niemu…

– Bo nie wiedzą, co je czeka. – Zapewne. I zapewne to lepsze niż trzepotać skrzydłami w ciemnościach. Skinął głową i oddalił się prędko, jakby pragnął uniknąć dalszych pytań. Czesław stał jeszcze długą chwilę, spoglądając w ślad za tym dziwnym człowiekiem. Czuł pulsowanie krwi w skroniach, spowodowane nie tylko wypitym winem. Zdjął z tacy kieliszek, upił dwa łyki i odstawił z powrotem. Potem nasunął głębiej kaptur i opuścił salę balową. Orkiestra grała jakąś znajomą melodię, której jednak nie umiał nazwać. Na dworze zdjął maskę i spojrzał w kierunku wieży zegarowej. Okienko rozświetlał słaby blask. Wabił go jak nocnego motyla nieświadomego zagrożeń. Ale ćma nie potrafi się cofnąć, gdy na końcu drogi ujrzy płomień. On zaś nie był przecież nieświadomym zagrożeń owadem… Uśmiechnął się lekko, nasunął na twarz maskę i powędrował w stronę światła. Za łukowatym wejściem do wieży panowały takie ciemności, że Czesław posuwał się po omacku, wodząc dłonią po ścianie. We wnęce wymacał wąskie drzwiczki, kryjące korytarzyk z pnącymi się stromo schodami. Starał się iść cicho, choć nie było ku temu szczególnego powodu. Odgłosy balu docierały aż tutaj, dodając w pewien sposób otuchy. Nigdy tu wcześniej nie był, wspinał się więc ostrożnie, by się nie potknąć albo nie uderzyć w coś głową. Przez okno na pierwszym poziomie wpadało nieco poświaty księżyca, było tam pusto, toteż nie zatrzymywał się nawet. Nikły blask, docierający gdzieś z góry zgasł nagle, kiedy pod stopami idącego zaszurał jakiś leżący na stopniu kamyk. Czesław domyślił się, że ktoś zdmuchnął świecę. Dotarł do pomieszczenia z czterema wysokimi oknami w każdej ścianie; kilka pionowych belek wspierało sufit. Naraz dostrzegł w rogu jakiś cień przypominający ludzką sylwetkę. – Czy to pani mnie… – Cicho! – syknęła, nim dokończył pytanie. Usłyszał szelest sukni, obok przesunął się ciemny kształt

i zastygł w bezruchu przy schodach. W mroku maska z białych ptasich piór zdawała się unosić w powietrzu. Kobieta nasłuchiwała przez dobrą minutę, po czym szepnęła: – Nikt cię nie śledził. Mało prawdopodobne, ale zawsze lepiej się upewnić. – Zeszła kilka stopni i obejrzała się. – No chodź, na co czekasz? Lekko i zwinnie pobiegła w dół. Czesław bezwolnie poszedł w jej ślady. Nie wyszli na dziedziniec, lecz podążyli jakimś korytarzem, którego wcześniej nie znał. Nieznajoma zdawała się widzieć w ciemnościach niczym kot, gdyby nie stukot pantofelków na posadzce, z pewnością zgubiłby kobietę w połowie drogi. Zamek miał cztery połączone ze sobą skrzydła, więc Czesław prędko stracił orientację, przestał liczyć zakręty i schody, wiodące to w górę, to w dół. Wreszcie trafili do części oświetlonej ustawionymi we wnękach lampami naftowymi. Jego przewodniczka pchnęła jakieś drzwi i znaleźli się w komnacie. W blasku płonących w kominku szczap dostrzegł, że była urządzona z przepychem. Stały tam nawet rzeźby naturalnych rozmiarów, na których widok Czesław poczuł się trochę nieswojo. Wyglądały jak niemi świadkowie, zastygli w bezruchu na widok burzących ich spokój intruzów... – Całe szczęście, że przyszedłeś na bal, zamiast czekać za dwa dni tam, gdzie byliśmy umówieni. – Kobieta przykucnęła przed kominkiem i zbliżyła do ognia papierosa wsuniętego w srebrną cygarniczkę. Potem zapaliła świece w pięcioramiennym świeczniku. – Ta maskarada to istne zrządzenie losu! Teraz był już pewien, że z kimś go pomyliła. – Pani zapewne… – Tak, wiem! – przerwała mu rozdrażnionym głosem. – Pospieszyłam się, ale nadarzyła się okazja i nie mogłam jej zmarnować. Książę nie dopuściłby mnie do siebie na wyciągnięcie ręki, ale Doroszewicz stawał na głowie, żeby mi zaimponować. Puszył się, że pod nieobecność księcia tylko on ma dostęp do jego apartamentów i sądził, że tam będę bardziej uległa. Nie mogłam go przecież rozczarować… Potem wystarczyło dosypać mu do

wina, czego trzeba, i poszukać kluczy od sejfu. To było tak proste, że aż zaczęłam wątpić, czy to nie pułapka. Ale znalazłam! – Jej twarz rozświetlił wyraz triumfu. – Rano wszystko się może wydać, więc nie traćmy czasu! Będę pierwszą, do której zapukają, nie mogą więc niczego przy mnie znaleźć. A najlepiej, żeby i mnie już tu nie zastano. Nagle zrzuciła pantofelki i ze świecznikiem w ręku podreptała boso do buduaru. Rozległy się jakieś szelesty i szurania. Czesław uznał, że nic tu po nim i dał krok w kierunku wyjścia, kiedy tajemnicza dama pojawiła się znowu ze szkatułką wielkości małej szachownicy. Podała mu ją stanowczym ruchem. – Zabieraj to czym prędzej ode mnie. Strach pomyśleć, ilu ludzi przypłaciło życiem samo to, że wiedzieli o istnieniu tych papierów. I przekaż, komu trzeba, że spodziewam się godziwej premii. – Ale ja… – zająknął się. Niczego nie rozumiał, wiedział jedynie, że na skutek fatalnego zrządzenia losu stał się elementem intrygi, z której należy jakoś subtelnie się wycofać, nim będzie za późno. – Powinienem już iść, ale przedtem… – Wiem – położyła mu palec na ustach – ale im mniej słów, tym czasem lepiej. Szkoda, że nie możemy zdjąć masek, lecz takie są zasady. Trzaskało drewno w kominku, w rozedrganym blasku płomieni rzucane przez rzeźby cienie tańczyły na ścianach. Kobieta powolnym, zwiewnym ruchem odsłoniła jedno ramię, potem drugie. Przymknęła powieki, unosząc lekko brodę. Czesław stał jak skamieniały, gdy jej usta zaczęły się zbliżać… Obróciła się nagle i powędrowała do buduaru. Błyski ognia odbijały się na jej nagich plecach. Z każdym krokiem, z każdym oddechem suknia zsuwała się odrobinę. Kobieta była tego świadoma, stawiała kroki ostrożnie, jakby stąpała po cienkim lodzie, ale nie uczyniła najmniejszego wysiłku, by zapobiec temu, co wydawało się nieuchronne. Kiedy zniknęła w buduarze, słychać było szelest sunącego po podłodze materiału… Czesław bezwiednie ruszył w tamtym kierunku.

– Zaczekaj, aż zgaszę wszystkie świece… Jej głos osadził go w miejscu. Pomyślał, że nie powinno go tu być, jedynie jego słabość i szampan go tutaj przywiodły. Wiedział, co należało uczynić. Ale niekoniecznie natychmiast, nie wyjaśniając, kim jest naprawdę. Odetchnął głęboko i zdjął złotą maskę. W buduarze pociemniało lekko, potem zrobiło się jeszcze trochę ciemniej i po dłuższej chwili zapanował prawie zupełny mrok. Czesław zbliżył się i zatrzymał w progu. Dostrzegł jedynie kontury kilku mebli. Panowała kompletna cisza. Stał jak skamieniały, nie rozumiejąc niczego, gdyż… kobiety nie było w pokoju! Na małym stoliku stał świecznik. Chwycił go, pozapalał od kominka świece i wszedł do buduaru. Zajrzał za kotary przy oknie, potem otworzył szafę i ze zdumieniem spostrzegł, iż jest zupełnie pusta. Uniósł dywanik przy toaletce, ujrzał jednak tylko gładką podłogę. Niewiele brakowało, a zacząłby wysuwać szuflady komody. Sprawdził jeszcze okno; okazało się, że jest dobrze zamknięte, czego nie dałoby się zrobić z zewnątrz. Zatrzymał się bezradnie na środku pokoju. Kim ona była? Brylowała na balu, przyciągając spojrzenia mężczyzn, kusząc i odtrącając, a w końcu zaczepiła właśnie jego. Przyprowadziła tu, omotała, otumaniła, doprowadziła na skraj zatracenia i… zniknęła jak duch! Pod krzesłem w rogu buduaru dostrzegł jaśniejszą plamę. Po tajemniczej kobiecie została jedynie maska z ptasimi piórami. Czesław nie pamiętał, jak dotarł do swojego apartamentu ani jak się położył i zasnął. Gdy rankiem uniósł powieki, wszystko wydało mu się jedynie sennym majakiem. Pomyślał przelotnie, że trochę szkoda, bo jednak byłoby to fascynujące wspomnienie. Tajemnicza dama w masce, prowokująca i wyrafinowana, której czarowi niepodobna się oprzeć. Rozpalająca namiętności i znikająca, nim płomień na dobre rozgorzał. Czesław ziewnął i obrócił się na drugi bok. Wtedy zauważył coś na stoliku obok łóżka i zamarł…

Stała tam ozdobna szkatułka wielkości małej szachownicy. Wydarzenia poprzedniego wieczoru stanęły mu przed oczyma z całą ostrością. Wyciągnął rękę po otrzymany od tajemniczej nieznajomej przedmiot. Szkatułka była dość ciężka jak na swą wielkość i nie posiadała widocznego zamka. Po dłuższych oględzinach otworzył ją, przekręcając widoczny na wieczku okrągły symbol z napisem: Sigillum militum Christi, przedstawiający dwóch rycerzy, dosiadających jednego konia. W środku tkwiły, upchnięte ciasno, pożółkłe karty pergaminu. Kiedy je wyciągnął, na dnie szkatułki zobaczył klejnot, na którego widok aż zmrużył oczy. Ozdobny złoty wisior mienił się drogimi kamieniami. Czesław nie był znawcą, nigdy wcześniej nie zetknął się z czymś podobnym, lecz jego uwagi nie uszła kunsztowna jubilerska robota znamionująca pierwszorzędnego artystę. Wisior musiał być wart majątek, młodemu człowiekowi przemknęło przez głowę, że niełatwo byłoby sprzedać ten klejnot, nie wyjaśniając, jakim sposobem weszło się w jego posiadanie… Pomyślał, że pewnie dowie się czegoś ze spoczywających w szkatułce dokumentów i zaczął czytać spisaną tam po łacinie historię pewnego zakonu. Do tej pory słyszał o nim niewiele, głównie na wykładach w seminarium. Fratres Militiae Templi, Pauperes Commilitones Christi Templique Salomonis… Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona… Lektura pochłonęła go całkowicie, miał wrażenie, jakby został przeniesiony w dawno minione wieki. I z każdą kartą coraz lepiej rozumiał słowa tej dziwnej kobiety, że wiedza o tych dokumentach wielu ludzi kosztowała życie… Może godzinę później rozległo się najpierw pukanie, a po chwili walenie w drzwi. – Słyszał ksiądz, co się stało?! – Jamroży, pucybut przydzielony mu na czas pobytu w Ołyce, z trudem łapał oddech. – Pan Doroszewicz nie żyje. Znaleźli go rankiem w apartamentach księcia. Medyk powiada, że został otruty. Służba mówi, że ktoś

chciał zabić naszego księcia, a pan Doroszewicz miał zwyczaj palić jego cygara i częstować się koniakiem… Wiele miesięcy później, gdy Czesław przystąpił do pisania pamiętnika, wydarzenia w Ołyce podsumował dość enigmatycznie: Zakon Templariuszy uzyskał od hojnych zbyt wiele bogactwa, by nie stać się solą w oku kościoła i możnowładców tego świata, zazdrosnych tyleż o dobra doczesne, co splendor i chwałę Rycerzy Chrystusa. Na cóż bogactwo, na cóż skarby, których nie można używać… Na zgubę jeno i stos płonący! Ślepy los uczynił mnie depozytariuszem wiedzy, co tym straszniejszym brzemieniem ciąży, że nijak jej użyć dla siebie, ni powierzyć memu umiłowanemu kościołowi, bo nie taki użytek ów testament klejnotom zamyślił. Non nobis Domine, non nobis, sed nomini Tuo da gloriam!6 Cóż miałem począć tedy, ja, robak mały, wodzon na pokuszenie przez siły, których niepodobna pojąć, ni czoła im stawić… Uczyniłem tedy, com uczynił. W Bogu nadzieja, że nikt się nie domyśli. I nie było już możliwe pozostać w Ołyce, co mnie tak wdzięcznie powitała i do takich katuszy mą duszę przywiodła, choć na wstawiennictwo radziwiłłowskie biskup nie zamknąłby oczu. Nie zabiegałem o poparcie księcia. Musiałem uchodzić stamtąd, nim kobieta, której ni wskazać, ni opisać nie było w mej mocy, zrozumie omyłkę i wróci upomnieć się o szkatułę. Poczyniłem zabiegi, by wiedza, której mnie samemu nijak dźwigać, a której nie jestem w prawie publicznie wyjawić, nie przepadła w razie nagłej śmierci wtajemniczonych. Gdybyż zaś brulion ten trafił w niepowołane ręce, pozostanie li tylko zapisem czasów oraz mego żywota. Wskazówki odczytają jedynie ci, których noszę w sercu, albo dopiero moi nienarodzeni jeszcze

spadkobiercy, bo wierzę głęboko, że ich nie zaślepi chciwość, ani pragnienie rozgłosu albo władzy… Nie chcę czerpać korzyści, na które nie zapracowałem, chyba, że musiałbym użyć klejnotu dla zabezpieczenia osób mi bliskich. A gdyby mnie zabrakło, moja rodzina będzie zabezpieczona. Obmyśliłem to tak, aby wspomnienie o mnie, dźwięczące w uszach mych bliskich, oraz ich dziatek, wskazało to, co skryte dla oczu niepowołanych. Zrozumiesz Ty, co czytasz te słowa, kiedy dostrzeżesz znak widoczny w jednym z miejsc tu opisanych. Jeśli zaś me wspomnienia przepadną w zawierusze dziejów, nim ktoś je weźmie do ręki, znaczy, iż taka była wola Opatrzności… 4 Stefan Ossowiecki (ur. 22.08.1877 roku w Moskwie lub w okolicach Mohylewa, zamordowany 5.08.1944 roku w Warszawie) – polski inżynier zajmujący się zjawiskami paranormalnymi, uważany za jasnowidza. Ukończył studia inżynierskie w Petersburskim Instytucie Technologicznym. Autor książki Świat mego ducha i wizje przyszłości (1933). 5 Pierwsza wersja Walca As-dur op. 34, notabene jednego z pięciu w tej tonacji, powstała w czeskim Cieszynie na zamku książąt Thun-Hohenstein. Wracając latem w 1835 roku ze spotkania z rodzicami w Karlsbadzie, Chopin zatrzymał się u rodziny swych paryskich uczniów i uczennic. Jednej z nich, Józefinie, zadedykował ten utwór. 6 Motto Zakonu Templariuszy: Nie nam, Panie, nie nam, lecz Twemu imieniu daj chwałę. Psalm 115,1.

Dzisiaj – epizod drugi W razie nieszczęścia moja rodzina będzie zabezpieczona…

– A żeby go pokręciło! – Matylda zerwała się z leżaka i zaczęła spacerować po tarasie niczym uwięziona w klatce puma. Janusz odłożył lornetkę, przez którą obserwował szybującą dostojnie po niebie parę orłów bielików. – Kogo ma pokręcić? – Dziadka! – No wiesz, to byłoby trudne… – Zerknął na spoczywający obok jej leżaka brulion. – Jemu już ziemskie dolegliwości niestraszne. Ani klątwy rozeźlonej wnuczki. – Jego szczęście. – Czym cię znowu zirytował? – Czytam ten fragment o jego pobycie w Ołyce, pamiętasz? – Nawet nieźle. To chyba najbardziej fascynujący epizod. – Właśnie. I ciągle mam wrażenie, że coraz mniej rozumiem, choć powinno być odwrotnie. A przecież on zwraca się tu jakby do mnie… Janusz podniósł brulion i przebiegł oczyma stronę, na której był otwarty. Zmarszczył brwi i przeczytał na głos: – „Wskazówki odczytają jedynie ci, których noszę w sercu, albo dopiero moi nienarodzeni jeszcze spadkobiercy”. – Kiwnął głową w zamyśleniu. – Rzeczywiście można to tak zrozumieć… – A pamiętasz zakończenie? – Matylda wyjęła mu z rąk pamiętnik i prędko przerzuciła kartki. – Posłuchaj: „A gdyby mnie zabrakło, moja rodzina będzie zabezpieczona. Obmyśliłem to tak, aby wspomnienie o mnie, dźwięczące w uszach mych bliskich, oraz ich dziatek, wskazało to, co skryte dla oczu niepowołanych.

Zrozumiesz Ty, co czytasz te słowa, kiedy dostrzeżesz znak widoczny w jednym z miejsc tu opisanych. Jeśli zaś me wspomnienia przepadną w zawierusze dziejów, nim ktoś je weźmie do ręki, znaczy, iż taka była wola Opatrzności…”. – W oderwaniu od poprzednich te zdania niewiele znaczą, ale jeśli połączyć je ze wzmiankami o klejnocie i dokumentach w tajemniczej szkatule, sprawa robi się diabelnie ciekawa. – Ciekawa na pewno – przytaknęła Matylda, choć bez specjalnego entuzjazmu. – Tylko jakoś nie chce mi się wierzyć w ukryte skarby templariuszy. Bo to chyba dziadek sugerował, chociaż nie bezpośrednio. Musiał być taki tajemniczy? – Cóż, widać liczył na domyślność swoich potomków… – No i chyba się przeliczył. – Czekaj, on napisał, że wspomnienie dźwięczące w uszach bliskich ma coś wskazać. Nic ci nie przychodzi do głowy? – Coś jakby związanego z dziadkiem, melodia czy piosenka, błąka mi się po głowie… Zaraz… chyba ojciec też mi śpiewał coś podobnego. – No, przypomnij sobie. Matylda dumała długą chwilę, zapatrzona w pobłyskującą między drzewami toń jeziora. Wreszcie machnęła ręką jakby odpędzała osę. – Nie pamiętam. To zresztą bez sensu. On parę razy był w poważnych tarapatach finansowych, więc czemu sam nie sięgnął po te rzekomo ukryte skarby, tylko zatroszczył się niby o zabezpieczenie rodziny, w razie gdyby spotkało go jakieś nieszczęście? – To istotnie zagadka… – Janusz spostrzegł zmierzającego w stronę pomostów wędkarza, który obejrzał się i pomachał im ręką. – Ale odniosłem wrażenie, że on bardzo wierzył w siebie, więc może sądził, że czarna godzina jeszcze nie nadeszła. Nie mamy żadnej pewności, iż ów cenny klejnot nie przysłużył mu się w czasach, których nie obejmuje pamiętnik… A może nie był też pewien, czy wolno mu zdradzić tajemnicę, więc pozostawił to woli Opatrzności?

– Która teraz nasłała jakiegoś tajemniczego mnicha w habicie, żeby podrzucił mi pamiętnik?! – Matylda poznała w machającym wędkarzu zaprzyjaźnionego z nimi Olka. Pozdrowiła go i wróciła do tematu: – Tu dzieje się coś bardzo dziwnego, a ja bym bardzo chciała wiedzieć, o co chodzi! – Mnich w habicie mógł być jednym z gości w pelerynie przeciwdeszczowej. Z daleka łatwo się pomylić… – A to też pewnie przywidzenie?! – Postukała palcem w okładkę starego brulionu. – Pamiętnik mojego rodzonego dziadka zmaterializował się nagle w domku nad jeziorem, a ja mam przejść nad tym do porządku dziennego? – Tego nie powiedziałem. Postanowiliśmy przecież napisać na jego podstawie książkę. A przy okazji możemy… – Spróbować odkryć tajemnicę dziadka – dokończyła Matylda. – To będzie trudne. – Janusz się zafrasował. – Zadanie raczej dla historyka z zacięciem detektywistycznym. Literacka wyobraźnia niewiele nam pomoże, kiedy brakuje rzetelnej wiedzy. Opowieści o templariuszach uważałem dotąd za coś w rodzaju legendy, jaka tu może być jeszcze tajemnica po tylu wiekach? Nie mamy nawet pewności, czy twój dziadek nie podkoloryzował swoich wspomnień. Może chciał je wydać? Najpierw powinniśmy zdobyć trochę wiedzy historycznej… – Czekaj, mam pomysł! – przerwała mu Matylda, po czym, nie wyjaśniając niczego, przeskoczyła barierkę tarasu i pobiegła między drzewami w stronę jeziora. Po chwili znikła Januszowi z oczu. Ten zastanowił się przez moment, czy nie podążyć jej śladem, uznał jednak, że rozsądniej będzie zaczekać, bo diabli wiedzą, gdzie ją poniosło. Wkrótce się okazało, że dobrze zrobił, gdyż po paru zaledwie minutach Matylda wróciła tą samą drogą. Przesadziła barierkę, jakby nie chciała marnować czasu na obchodzenie domku. – Uff, zdążyłam. Przydybałam Olka, kiedy już odbijał łódką od pomostu. – Z ulgą opadła na leżak i ściągnęła tenisówki. –

Zaprosiłam go na lampkę koniaku po kolacji. Janusz w lot pojął zamysł swej przyjaciółki. – On jest konserwatorem dzieł sztuki i historykiem… – Właśnie! A z jego opowieści wynika, że zetknął się z niejedną tajemnicą, widział setki starych manuskryptów, tropił fałszerstwa, odnajdował zaginione kolekcje i Bóg wie, co jeszcze. – Chcesz go wtajemniczyć we wszystko? – Bo ja wiem…? – Matylda westchnęła. – Wolałabym, żeby nie potraktował nas jak naiwniaków, biorących konfabulacje dziadka za prawdy objawione. Chciałabym raczej pokazać mu pamiętnik jako coś w rodzaju ciekawostki i zobaczyć, jak zareaguje. – Nieźle pomyślane. Kto, jak kto, ale on natychmiast zorientuje się, ile jest w tym wszystkim sensu. – Prawdopodobnie niewiele – odparła z wyraźnym żalem. – Dziadek miał wyraźne zacięcie literackie, nie zdziwiłabym się, gdyby pisząc tamte słowa chichotał w duchu, wyobrażając sobie miny swych przyszłych spadkobierców. Ale wolałabym poznać opinię kogoś znającego się na rzeczy. A tak czy inaczej… – Napiszemy tę książkę – dokończył Janusz. – Ciekawe. Nadzwyczaj interesujące… – Starszy pan o wyglądzie emerytowanego wojskowego od paru godzin studiował zapisany atramentem brulion. Przyszedł tuż po dziewiętnastej, a obecnie niewiele już zostało do północy. – Oczywiście nie potrafię definitywnie rozstrzygnąć, czy wszystkie opisywane tu wydarzenia są autentyczne, ale na mój nos i wiedzę to bardziej niż prawdopodobne. I powiem wam szczerze, że gdyby za sprawą dziadka Matyldy wiedza o spuściźnie templariuszy na naszych ziemiach uległa istotnemu poszerzeniu, historycy całowaliby was po rękach. A niejeden poszukiwacz skarbów dałby wielkie pieniądze, by zdobyć ten pamiętnik. – Naprawdę? – Matylda zerknęła na prawie pustą butelkę koniaku, jak gdyby to w niej upatrywała przyczyny entuzjazmu

ich przyjaciela. – Sądzisz, że dziadek stał się depozytariuszem wiedzy o skarbach templariuszy? Przecież zakon, o ile pamiętam, został rozwiązany kilka wieków temu. Tamta kobieta miałaby ukraść Radziwiłłowi jakieś dokumenty, które dotyczyły właściwie nie wiadomo czego… A dziadek bał się choćby słówkiem wspomnieć, co z nimi zrobił. Nic nie rozumiem. Można by przypuszczać, że zakon templariuszy ciągle istnieje i działa w ukryciu, a książę Radziwiłł należał do ich grona? To jakaś paranoja. – Zaraz, nie popadajmy w skrajności. – Olek napił się koniaku i mruknął z uznaniem: – Przedni trunek. A wracając do tematu, wcale nie uważam, aby templariusze nadal działali. I mam pewne podejrzenia, czego mogły dotyczyć tamte tajemnicze dokumenty. – Postukał palcem w brulion. – Tutaj mamy wyraźne wskazówki. – Chyba nie jestem zbyt bystra, bo jakoś ich nie dostrzegam… – W takim razie zacznijmy od początku. Co wiecie o historii zakonu Rycerzy Chrystusa? Matylda i Janusz popatrzyli na siebie jak uczniowie przyłapani przez profesora na nieprzygotowaniu. – Widzę, że przyda wam się krótka lekcja historii. – Aleksander uśmiechnął się z lekkim politowaniem. – Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona, jak pięknie nazywali się rycerze zwani templariuszami, powstał na początku dwunastego wieku. Mimo szczytnych celów, prawdziwą inspiracją powołania bractwa było zapewne bogactwo, zgromadzone przez ich poprzedników, czyli benedyktynów, którzy założyli najpierw szpital dla pielgrzymów do Ziemi Świętej, a następnie zbrojny zakon, mający chronić udających się w tamte miejsca. Nazwali się Zakonem Szpitala Jerozolimskiego Świętego Jana Chrzciciela, w skrócie – szpitalnikami. Przestrzegali niezwykle surowej reguły, ustanowili wręcz wzorzec dla wielu późniejszych organizacji dobroczynnych. Ich poświęcenie wywoływało podziw możnych ówczesnego świata chrześcijańskiego, którzy dla wyjednania

sobie łask u Stwórcy obdarzali zakon majątkami ziemskimi. Prócz tego braciszkowie w sposób dość arbitralny, jakbyśmy dziś powiedzieli, przyznali sobie prawo do wszelkich łupów zdobytych na pokonanych muzułmanach. – Skąd my to znamy. – Janusz zgrzytnął zębami. – Usprawiedliwienie każdego łotrostwa obroną wiary jest chyba tak stare jak sama wiara. Łotrzykowie w sutannach albo mnisich kapturach, napełniający skarbce klasztoru ku chwale Kościoła… – Moment, nie wyciągaj pochopnych wniosków. – Aleksander stanowczym gestem uniósł dłoń. – To, co wam opowiadam, jest znacznie bardziej skomplikowane, działo się w czasach zupełnie innej moralności, nieustannych wojen i konfliktów, gdy polityka mieszała się z wiarą. Historycy do dziś spierają się o motywy postępowania możnowładców tamtego świata. Posiadamy niewiele pewnych informacji, większość przepadła w zawierusze dziejów. A szpitalnicy, mimo zgromadzonych bogactw, ze wszystkich sił poświęcali się służbie publicznej. Część z nich dobrze sobie radziła w walce zbrojnej, ale nie to było ich prawdziwym powołaniem. – Ładnie z ich strony – zauważyła Matylda tonem sugerującym, iż dotychczasowe informacje Olka niewiele rozjaśniły jej w głowie. Janusz w milczeniu napełnił kieliszki resztą koniaku. Starszy pan skinął głową w podziękowaniu, zapatrzył się na chwilę w mrok za oknem, i podjął temat: – W początkach dwunastego wieku różnica między krzyżowcami a pielgrzymami wędrującymi do Ziemi Świętej stała się dość iluzoryczna. W każdym razie przybysze z Europy potrzebowali ochrony, której zakon szpitalników nie dawał rady im zapewnić. Wtedy to pewien francuski weteran wojen krzyżowych, Hugon de Payens, zgromadził wokół siebie grupę rycerzy, którzy postanowili poświęcić życie obronie pielgrzymów. Trzeba nadmienić, że pierwszy wielki mistrz zakonu templariuszy czuł prawdziwe powołanie do tego zajęcia i wykluczył ze swego życia wszystko, poza umiłowaniem Boga oraz mordowaniem

muzułmanów. Odbył wiele misji dyplomatycznych, zyskał pomoc i przywileje od papieża, a także poparcie królów, którzy przekazywali mu liczne dobra, by mógł zakładać prowincje zakonne. – I nikt się nie zorientował, o co tak naprawdę mu chodziło? – zapytała prosto z mostu Matylda. – Ależ on i jemu współcześni tak rozumieli służbę Bogu. Zabijanie innowierców było czynem chwalebnym. De Payens poznał osobiście świętego Bernarda, a przekazy mówią, iż połączyła ich wielka przyjaźń. Takie to były czasy, nie wolno ich oceniać z dzisiejszej perspektywy. Uznanie możnych i darowizny były niejako efektem ubocznym i, przynajmniej początkowo, nie widziano w tym niczego zdrożnego. – Rozumiem – powiedziała bez przekonania Matylda. – Ale zdawało mi się, że ich nazwa brzmiała: Zakon Ubogich…? – Nikt nie jest doskonały – zauważył filozoficznie Olek. – Mimo ślubów czystości i ubóstwa templariusze zaczęli się dopuszczać mniej lub bardziej jawnych rozbojów i wymuszeń, chętnie posługiwali się podstępem oraz intrygą. Stworzyli nawet coś na kształt systemu bankowego, pozwalającego bezpiecznie przesyłać pieniądze z Palestyny do Europy. Jak już wspominałem, czasy były… niestabilne. Wyobraźcie sobie tylko, iż z czasem poprzednicy templariuszy, czyli szpitalnicy, do tego stopnia poczuli się odsunięci od „źródełka”, że spowodowało to liczne zatargi i ciche wojny podjazdowe. A w tysiąc dwieście pięćdziesiątym dziewiątym roku obydwa zakony stoczyły prawdziwą bitwę. – Żartujesz?! – Janusz nie wytrzymał. – Skoczyli sobie do gardeł? – Podobno zaczęli templariusze, wymyśliwszy jakiś pretekst, za którym kryła się chęć przejęcia skarbów zgromadzonych przez szpitalników. Tyle że tymczasem szpitalnicy stali się równie walecznymi rycerzami, byli liczniejsi, gdyż nie rozjeżdżali się tak po świcie, więc zwyciężyli i w Palestynie bez skrupułów pozbawiali życia każdego napotkanego templariusza.

– Czyli przyczynili się do ich upadku? – Nic podobnego. Templariusze po prostu wyjechali do swych siedzib w Europie, w ślad za wysłanymi tam wcześniej pieniędzmi. A umieli z nich korzystać, wydawali krocie na wystawne, by nie powiedzieć hulaszcze życie, co wkrótce stało się publiczną tajemnicą. Krążyły plotki, w których musiało znajdować się ziarno prawdy, o wystawnych ucztach, na których nie brakowało dostojnych gości, a uciechy nie kończyły się na najlepszych potrawach i winach. – Zguba smakuje słodko… – mruknął Janusz. – Zapewne. – Olek napił się koniaku. – Ale za ich upadek odpowiedzialny jest król Francji, Filip Piękny. – Naprawdę był piękny? – zainteresowała się Matylda. – Dzisiaj by furory nie zrobił, jak mi się wydaje. Miał za to awanturniczą naturę i wiódł nadzwyczaj urozmaicony żywot, co fascynuje czasem kobiety… Prychnęła lekceważąco, wywołując uśmieszek na ustach rozmówcy. – Prowadzone nieustannie wojny pochłaniały ogromne fundusze, które zdobywał, nie licząc się z nikim, nawet z duchowieństwem. Papież Bonifacy VIII chciał go ekskomunikować, lecz zmarł nagle, nie wykonawszy swego zamiaru. Filip Piękny kazał wykopać jego zwłoki i spalić na stosie jako heretyka. Udało mu się spowodować przeniesienie siedziby papiestwa z Rzymu do Awinionu i w ten sposób podporządkować sobie kościół. Następnie położył rękę na majątku templariuszy. – Wygnał ich z kraju? – Matylda spojrzała ciekawie na Olka. – Oskarżył ich o herezję i za zgodą kolejnego papieża wytoczył im proces. Kilkudziesięciu braci, po wymuszonych torturami zeznaniach, spalono na stosie, nie wyłączając wielkiego mistrza Jakuba de Molay. Jak łatwo zgadnąć, skarbiec zakonu został opróżniony, a majątek templariuszy przekazano na rzecz joannitów. – Cóż za szczodrość… – Nikt nie zna całej prawdy, a ja nie jestem historykiem,

tylko konserwatorem dzieł sztuki, ale przypuszczam, że za przekazaniem joannitom majątku kryła się cicha umowa z królem Francji oraz papiestwem. – Podzielili wszystko między siebie? Olek ściszył głos, jakby się obawiał, iż ktoś mógłby ich podsłuchiwać: – Brak jednoznacznych informacji, historycy do dziś spierają się zażarcie o te sprawy, jednak pozostaje faktem, że ogromny majątek templariuszy istniał naprawdę, a ich spadkobiercy mieli bardzo dobre powody, by ukryć jego część… – Spadkobiercy? – podchwyciła Matylda. – Sądzisz, że właśnie tego dotyczyły dokumenty dziadka? Ale… – Niczego nie można być pewnym. – Czyli wróżenie z fusów. – Skrzywiła się i ziewnęła mało dyskretnie. – Tak sądzisz? – W tonie starszego pana było coś zagadkowego. Wyglądał jak iluzjonista, szykujący się do zaprezentowania starannie zaplanowanej sztuczki. – Losy twojego dziadka splotły się, za sprawą tajemniczego przypadku w Ołyce, z losami księcia Ferdynanda Radziwiłła, który był przecież kawalerem maltańskim. – Pamiętam. I cóż z tego? – Nic szczególnego. Poza tym, że właśnie tak zaczęto z czasem nazywać joannitów. Którzy… – Byli spadkobiercami templariuszy! – dokończyli jednocześnie Matylda z Januszem. – Dlatego właśnie powiedziałem, że każdy historyk dałby sobie uciąć rękę za możliwość obejrzenia dokumentów, o których wspomina twój dziadek. – Gość podniósł zapisany atramentem brulion. – A sam znam paru ludzi, którzy kupiliby w ciemno ten pamiętnik, i to za całkiem niezłe pieniądze. Matylda, od paru chwil słuchająca go z wypiekami na twarzy, oklapła nagle niczym przekłuty balon. – Nie jestem historykiem. A dziadek nie mówi niczego wprost. Jedynie, że zostawił gdzieś jakiś znak, który niby

zrozumieją tylko jego potomkowie. Coś mi się zdaje, że opisał swój sen albo w porywie literackiej fantazji zmyślił wszystko. Janusz spojrzał z nieskrywanym rozczarowaniem na swą partnerkę. Chciał coś powiedzieć, jednak tylko w zamyśleniu zmarszczył brwi. Aleksander westchnął. – Jeśli sama nie chcesz szukać, to mogę wziąć ten brulion i pokazać paru znajomym z branży… – O nie! – Niemal wyrwała mu z rąk pamiętnik. – Napiszemy książkę na jego podstawie. To już postanowione. Może potem ci go wypożyczymy. Jeśli… – Urwała nagle. – Jeśli co? – Nic takiego. – Ziewnęła i przetarła twarz dłońmi. – Chciałam powiedzieć, że jeśli wszystko pójdzie dobrze, za jakiś rok książka będzie gotowa. Wtedy pogadamy. Aleksander spojrzał na nią uważnie, po jego twarzy błąkał się domyślny uśmiech. Sięgnął po swój kieliszek, ale spostrzegł, że jest pusty. Podniósł się więc z fotela i wyszedł, życząc im przedtem dobrej nocy. Kiedy zamknęły się za nim drzwi, Janusz popatrzył Matyldzie w oczy. – Czemu nie powiedziałaś mu, że zamierzamy podążyć tropami twojego dziadka i spróbować odkryć jego tajemnicę? – I tak sam się domyślił… A zamierzamy? – Przeciągnęła się, mrucząc jak kot. – Opierając się tylko na paru zdaniach, zapisanych atramentem ponad sto lat temu? Janusz przymknął powieki i zacytował z pamięci: – „Zrozumiesz Ty, co czytasz te słowa, kiedy dostrzeżesz znak widoczny w jednym z miejsc tu opisanych…” – Otworzył oczy i zadał jedno krótkie pytanie: – Gdzie zaczniemy poszukiwania? – W Paryżu. Kiwnął głową, jakby chciał powiedzieć: I po co w ogóle pytałem?

Na Ukrainie

Rozdział VI Wikarjat w Berdyczowie. Asceza odchodzi mnie bezpowrotnie. Piszę powieść. Poświęcam ją miłości.

Pierwszym miejscem mojej pracy była starodawna Ołyka Radziwiłłów z jej wielką tradycją i odwiecznym, patyną wieków naznaczonym zamkiem. Drugiem – Berdyczów, dziś ghetto i Jerozolima żydowska, ongi ukrainna Częstochowa, gdzie tysiące ludzi kresowych szukało pociechy u stóp obrazu cudownej Matki Bożej Berdyczowskiej, starodawne miasto Tyszkiewiczów, później Radziwiłłów7. Przybyłem tedy do Berdyczowa. Pamiętam, wieczór był to pogodny wrześniowy. Stanąłem na podwórcu prześwietnego ongi klasztoru O. O. Karmelitów, w obliczu majestatu pełnej świątyni. Majestat miejsca, urok ogromnej, świetnej jego przeszłości, cisza, co zamarła wśród olbrzymich murów Klasztoru, piękno architektoniczne tej perły naszego dawnego budownictwa kościelnego, pogoda w aurze, pogoda w duszy, radość z osiągnięcia miejsca pracy i pobytu w tyle sławnem miejscu zachwyciły mnie, napełniły taką radością, że równej jej nie doświadczałem w życiu. Bywały ekstazy duchowe z innych powodów, tyle jednak różnolitej, złożonej z powodów tylu

nie bywało. Szczęśliwy kroczyłem dalej do swoich apartamentów. A mieszkanie to było niczem gdzie na zamku obronnym. Potrafili budować dla O. O. Karmelitów Tyszkiewiczowie! Klasztor warowny Karmelitów Bosych w pierwszej chwili wydał się Czesławowi bardziej twierdzą niż miejscem kultu. Jadąc otwartą bryczką ze stacji kolejowej, już z daleka dostrzegł wysokie mury obronne z basztami, otworami strzelniczymi i fortyfikacjami w postaci wysuniętych bastionów wartowniczych. Od południa i zachodu mury opasywało szerokie koryto rzeki Hniłopiat, do kompleksu klasztornego wjeżdżało się usytuowaną od strony miasta bramą zwieńczoną tympanonem z figurą Niepokalanej na szczycie. Zaś by znaleźć się na placu klasztornym należało pokonać kolejną bramę w formie baszty nakrytej kopułą. Czesław zdziwił się nieco, gdy powitał go starszy już wiekiem ksiądz i poprosił woźnicę o wyjęcie bagaży oraz zaniesienie ich do sąsiadującego z kościołem dwupiętrowego budynku, przywodzącego na myśl skrzydło pałacowe. Sądził, że pomoże w tym paru młodszych duchownych czy ktoś ze świeckich pracowników, ale nikogo takiego nie dostrzegł. – Pusto u nas, a nie wiadomo, jak długo jeszcze tu zostaniemy. – Proboszcz widać zauważył zdumienie nowego wikarego. – Od kiedy generał gubernator kijowski ukazem carskim zajął klasztor, kościół został przemianowany na parafialny, a niemal wszystkich ojców rozesłano po całej Rosji. To miejsce umiera. Ale parafianie nas nie opuścili, za sprawą ich petycji, poparcia biskupa kijowskiego i… jeszcze kogoś niedawno oddano nam część pomieszczeń klasztornych. – I jeszcze kogoś… – Czesław uniósł wzrok ku niebu i się przeżegnał. – Tak, wola Opatrzności w tym wszystkim. Ale pomógł ktoś, z kim na tej ziemi liczą się najwięksi. – Pochwycił pełen zaciekawienia wzrok Czesława. – Nie wypowiem nazwiska, bo wolałby, aby jego wsparcie nie wyszło na jaw. Cóż… wielka polityka rządzi się swoimi prawami, ukazy carskie to jedno, ale

siła koligacji i powiązań magnackich bywa większa. A przy tym wierz mi, to wielki pan i prawy człowiek. Jest kawalerem maltańskim8, a wiesz chyba, że byle kto nim nie zostaje. – Wiadomo mi, że to dobra radziwiłłowskie… – A tak, choć nie wiadomo, jak długo jeszcze – potwierdził proboszcz i rzucił, jakby pragnął zakończyć temat: – Klasztor posiada czterdzieści cel zakonnych, zabudowania seminaryjne, a nawet dom dla pielgrzymów, modlę się co dzień, aby kiedyś znów się zapełniły. Czesław nie próbował dociekać, kim jest ów wielki pan, wstawiający się u władz za karmelitami, choć miał swoje domysły. Wszak duchowny nie zaprzeczył, gdy padło nazwisko Radziwiłłów. Natychmiast przypomniało mu się, jak Doroszewicz wspomniał przy jakiejś okazji, że książę Ferdynand jest kawalerem maltańskim. A także, iż jego wstawiennictwo u zwierzchności duchownej mogłoby sprawić, że Czesław pozostałby w Ołyce. Jednak po tej dziwnej rozmowie z Ossowieckim na balu, którą potraktował jak ostrzeżenie, zapragnął wyjechać gdzieś, gdzie będzie mniej pokus niż w starym ołyckim zamku. A tu znów znalazł się w dobrach Radziwiłłów. Przypadek…? – Od dzisiaj jednej z cel przybędzie lokator – podjął Czesław, podążając za proboszczem. – Przywykłem do takiego życia i nie potrzeba mi większych wygód. – Ach nie, to niemożliwe. Cele zajęto na magazyny kupieckie. Inne budynki przejęło a to wojsko, a to urzędy carskie. Toczą się starania o ich odzyskanie, ale Bóg jeden wie, czy i kiedy to nastąpi. – Gdzież więc mam mieszkać? – Wygospodarowaliśmy skromne lokum. – Proboszcz zaśmiał się dziwnie. – Po wydaleniu zakonników miejsca zostało aż nadto. Myślę, że będzie ci wygodnie. Kuchnia u nas dobra, gospodyni zna się na rzeczy. Jutro sprowadzimy ci służącego. Przewędrowali długim korytarzem, proboszcz zatrzymał się przed drzwiami z kluczem tkwiącym w zamku. Szerokim gestem

zaprosił Czesława do środka. – Tutaj zamieszkasz. Kazałem posprzątać pokoje i porządnie przewietrzyć, bo ostatnio urzędowały w nich tylko myszy. – Kazał woźnicy postawić walizki i pójść po resztę rzeczy, a potem wręczył mu kilka rubli za fatygę. – Brakuje tylko mebli i sprzętów domowych, ale to może i lepiej. Urządzisz się po swojemu. Nie martw się, są na to przewidziane fundusze. O środki na życie Czesław akurat się nie martwił. W Ołyce miał zapewniony wikt i nie musiał opłacać mieszkania, toteż prawie całe uposażenie, jakie dostawał, pozostało nietknięte. Przygotowane mu lokum składało się z kilku obszernych pokoi. W każdym był piec, lecz poza tym niewiele więcej. Jedynie w sypialni stało szerokie łoże ze świeżo wykrochmaloną pościelą oraz wielka, pięknie rzeźbiona szafa. Kiedy proboszcz oznajmił, że przyśle do pomocy przy rozpakowaniu zakrystiana i oddalił się, zapraszając przedtem nowego wikarego do siebie na pierwszą kolację, Czesław stał jeszcze długą chwilę, rozglądając się trochę bezradnie. Przytłoczyła go wielkość mieszkania, w którym mogłaby się swobodnie rozlokować duża rodzina. Nie spodziewał się podobnego przyjęcia, pomyślał jednak, że takie tu widać zwyczaje i chyba nie powinien obrażać proboszcza, prosząc o mniejszy apartament. Najwyżej urządzi się jakoś w jednym lub dwu pokojach, a reszta pomieszczeń będzie stała pusta. Wieczorem przy kolacji szczerze zachwycał się kościołem z jego górującymi nad całą okolicą wieżami. – Cóż z tego, kiedy jedną wieżę nam odebrano, przeznaczając ją strażakom na punkt obserwacyjny i do alarmowania o pożarach. – Proboszcz się zasępił. – Strach pomyśleć, do czego jeszcze posuną się władze w profanacji tego świętego miejsca. – Jednak nie zburzyli niczego ani nawet nie zrujnowali, jak zdążyłem dostrzec. – Czesław napił się wina. Było mocniejsze od mszalnego, miało intensywny, trochę cierpki smak. – A sam klasztor to istna twierdza! Druga Częstochowa, tyle że bardziej od tamtej obwarowana.

– To prawda. Gdyby obsadzić wojskiem tutejsze bastiony i mury, klasztor wytrzymałby każde oblężenie. Nie oparł się jednak władzy caratu, wyciągającej chciwe dłonie po wszystko, co zagraża jego pozycji… – Stary ksiądz umilkł na chwilę, pogrążając się w sobie tylko znanych refleksjach. – Ciekawyś pewnie historii tego miejsca? – Wiem, że przed Radziwiłłami wszystko należało do majątku Tyszkiewiczów. Więc to oni zapewne zbudowali kościół i resztę. Musiały to być niespokojne czasy, skoro tak obwarowali zakonników? – Czasy czasami, ale to sama Opatrzność w widomy sposób przyłożyła rękę do stworzenia tego, co możesz tu podziwiać. Nie wierzysz, co? No więc posłuchaj. – Proboszcz dał znak Czesławowi, aby napełnił kielichy. – Był rok tysiąc sześćset dwudziesty siódmy, kiedy Janusz Tyszkiewicz, ówczesny wojewoda kijowski, toczył nieustanne potyczki z oddziałami tatarskimi. W trakcie jednej z nich został pojmany i zakutego w kajdany ordyńcy wywieźli w swoje strony. Pewnej nocy w jasyrze przyśniła mu się Matka Boska w asyście zakonników i przykazała: „Ty twierdzę przez żadne armie nigdy niezdobytą masz wystawić”. Gdy się zbudził, uczynił śluby, że jeśli odzyska wolność, ufunduje klasztor z fortecą i świątynią. I cóż stało się potem? Opatrzność go nie opuściła, został wykupiony z niewoli, a kiedy słuchał mszy w lubelskim kościele Karmelitów Bosych, rozpoznał widziane w swoim śnie habity. Wtedy oddał berdyczowski zamek zakonnikom, zobowiązując się zarazem wybudować im klasztor warowny. I takim sposobem ślubowania danego Matce Boskiej dotrzymał. – Niezwykła historia. Ale czy to wszystko prawda? – Czesław zerknął w stronę okna. Na pogodnym nocnym niebie rysowały się kontury wieży i dachu kościoła. – Tyszkiewicz musiał być człowiekiem wielkiego serca. – A prawda, prawda. Są dokumenty w archiwum, które na szczęście ocalało. Tyszkiewicz podarował braciom jeszcze wieś oraz przyznał im sporą sumę wypłacaną corocznie za jego życia.

Później już sami znakomicie prosperowali, mieli nawet drukarnię, nieczynną teraz, niestety. To wielka parafia, ma granice w trzech guberniach. Za czasów świetności klasztoru Berdyczów był ośrodkiem wspaniale rozwiniętego handlu, kupcy zjeżdżali się tu z daleka, stąd zresztą powiedzenie: „Pisz na Berdyczów”. Bo oni zwykle byli w drodze, bez stałego adresu, lecz każdy prędzej lub później musiał tutaj zawitać. Do codziennych obowiązków nowego wikarego należało odprawienie porannej mszy, po niej wysłuchanie spowiedzi oraz asystowanie proboszczowi w świątecznych uroczystościach. Zwykle od południa Czesław miał już czas dla siebie. Pobyt swój, który mógł potrwać nawet parę lat, zaczął od możliwie wygodnego urządzenia się w nowym miejscu. Z pomocą służącego oraz zakrystiana wyszukał w dostępnych pomieszczeniach klasztoru kilka rzeźbionych kredensów, szaf, jeden większy i dwa mniejsze stoły z krzesłami, a także jeszcze dwa łóżka dla ewentualnych gości. Meble były w niezłym stanie, odrobina wosku i kilka godzin polerowania przywróciły im dawny blask. Myszkując popołudniami w miasteczku, wyszukał parę obrazów w złoconych ramach, nieco porcelany i bibelotów, dywan i misternie tkane kilimy na ściany. Proboszcz nie ociągał się z przyobiecanymi funduszami, tłumiąc niejakie opory młodego księdza: – Ksiądz nie może chodzić w podartej sutannie i mieszkać jak włóczęga! Nieraz przyjdzie ci przyjąć kogoś z miejscowej szlachty czy mieszczaństwa, niech widzą, że nie do jakiegoś zwykłego urzędasa przyszli. A jak matka cię zechce odwiedzić albo rodzina, mam świecić oczyma za ciebie? W gruncie rzeczy Czesławowi było w to graj, zwłaszcza że na zamku Radziwiłłów napatrzył się na piękne wnętrza i trochę przywykł do wygód. Asceza odeszła bezpowrotnie, w nawale nowych wrażeń nawet o niej nie pomyślał, tym bardziej że najwyraźniej nikt jej tu od niego nie oczekiwał. Po niedługim

czasie jego sypialnia i salon były umeblowane i przystrojone niemal jak kobiecy buduar. Na koniec zaprenumerował sprowadzany z Paryża magazyn „Illustration”, a z Warszawy „Tygodnik Ilustrowany” i „Kurier Warszawski”. Jesień minęła mu prędko na urządzaniu się oraz zapoznawaniu z życiem rozległej parafii. Zimą, kiedy wieczory stały się długie, Czesław postanowił znaleźć jakieś ujście dla przeróżnych myśli i uczuć kotłujących mu się w duszy. Coraz mocniej doskwierała mu samotność w tym pięknie urządzonym mieszkaniu, gdzie przez długie godziny nie miał do kogo otworzyć ust. Brakowało mu bratniej duszy, kogoś bliskiego, kto by zawsze czekał z utęsknieniem na jego powrót. Ślubował celibat, nie zdając sobie dobrze sprawy, co to oznacza i jaką pustkę sprowadza na całe życie. Nawet nauka kościoła głosiła, iż wszelkie śluby, nie do końca świadomie czynione można uznać za nieważne… Żeby oderwać myśli od dręczących go pokus, chwycił za pióro i rozpoczął pisanie książki, którą od dawna miał w planach. Miała to być historia jego pierwszej miłości. Zaangażował się tak bardzo w to nowe przedsięwzięcie i przeżywane jeszcze raz uczucie, że kiedy pewnego wieczoru służący zaanonsował przybycie dwóch gości z jakąś niecierpiącą zwłoki sprawą, Czesław miał szczerą ochotę kazać tamtemu, by powiedział przybyłym, że wikary jest chory i nie może nikogo przyjmować. Opamiętał się jednak. Wprowadzeni parafianie poprosili go o udzielenie chrztu dopiero co narodzonemu dziecku. Udał się więc z nimi, przedtem złożywszy starannie zapisane kartki powieści. Po ceremonii pan domu odezwał się uprzejmie: – Zapraszamy księdza do stołu na mały poczęstunek. Proszę nie odmawiać. – Późno już bardzo… – zawahał się Czesław. – Ale przy tak miłej okazji nie odmówię. – Edmund Ossowski – przedstawił się gospodarz. – Czesław Cesarz.

Mały poczęstunek okazał się prawdziwie wystawną ucztą w licznym gronie rodziny i najbliższych znajomych. Nie zabrakło pieczonych mięs i dobrze uwędzonej kiełbasy, na stole znalazło się czerwone wino dla pań oraz butelka wódki dla panów. Przy drugim toaście pojawiła się matka dziecka. Była wysoką kobietą o śniadej cerze i kontrastujących z nią blond włosach. – O, widzę, że zaczęliście beze mnie? – odezwała się z obcym akcentem. – I tak jest very good, po co siadać do głodnego? – Siedzieć na głodnego – poprawił ją z uśmiechem Ossowski i wyjaśnił Czesławowi: – Moja żona jest Polką, ale urodziła się i wychowała w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Przywiozłem ją tutaj kilka miesięcy temu, wzięliśmy ślub i mam nadzieję, że jakoś wytrzyma nasze zimy… – Co tam szepczesz, my darling? – Ach nic takiego. Wyjaśniam tylko księdzu, że porwałem cię z indiańskiego plemienia, a potem przepłynąłem ocean ze swoją branką. – Branką? Czy to jakiś fish? Jak to się mówi, rybas? – Ryba, moja ty rybeńko – zaśmiał się pan domu i dał znak do kolejnego toastu. Radosna biesiada przeciągnęła się niemal do rana. Gospodarze z każdą chwilą coraz bardziej przypadali Czesławowi do gustu, a ten wieczór wydał mu się najmilej spędzony od czasów pobytu w ołyckim zamku. Już w jego połowie zaczął się zastanawiać nad pretekstem do częstszego bywania u państwa Ossowskich. Więc kiedy młoda mama rzuciła niby to żartem, że mogłaby mu udzielać lekcji angielskiego, zgodził się bez wahania. Wszystkim spodobał się ten pomysł. Już następnego dnia przyszedł do Ossowskich z podręcznikiem angielskiego Toussainta i Langenscheidta pod pachą i odtąd stał się u nich częstym gościem. I choć pani Ossowska nawet mu się spodobała, to prawdziwą sympatią zapałał do Edmunda. Wyraźnie odwzajemnianą, gdyż młody małżonek począł składać Czesławowi rewizyty, spędzając u niego całe

długie wieczory przy winie i cygarach. Obydwaj czuli się tu znacznie swobodniej niż w jego domu, gdzie należało zachowywać we wszystkim umiar i nie czynić hałasu, by nie obudzić śpiącego w kołysce dziecka. Tymczasem Czesław ukończył swą powieść i skontaktował się ze znanym krakowskim wydawcą Anczycem, który wykazał wstępne zainteresowanie. Ku ogromnej radości autora ilustracje do jego Plusów Ziemi zgodził się wykonać nie byle kto, bo sam Konstanty Górski9. I tak pewnego dnia nadeszła przesyłka z gotową już powieścią. Jej autor z bijącym mocno sercem rozerwał szary papier i wziął do ręki pachnącą farbą drukarską książkę. Czytał do późnej nocy, zachwycając się pięknem ilustracji i wciąż nie mogąc do końca uwierzyć, że to jego własne dzieło, które być może właśnie bierze do ręki ktoś inny, by poznać dzieje pewnej młodzieńczej miłości… Na koniec umieścił książkę na półce w szafie bibliotecznej, by móc jak najczęściej sycić oczy jej widokiem. Przyjaźń z Ossowskim kwitła; z czasem Czesław urządził się w Berdyczowie tak wygodnie, że niejeden wyższy w hierarchii duchowny mógłby mu pozazdrościć, a swą kapłańską posługę wypełniał z nieodmienną radością i niezachwianą wiarą. Już nie zadawał sobie pytań o powołanie; czuł, że pragnie spędzić w sutannie resztę życia, służąc ze wszystkich sił Kościołowi. I umrzeć jako ksiądz, kiedy Opatrzność uzna, iż wybiła jego godzina. Pomimo tego wszystkiego nie czuł się spełniony ani szczęśliwy. Kochał życie, pragnął doświadczać go we wszystkich aspektach, lecz czuł, że jeden z nich sprowadza chmury na pogodne dotąd niebo. Jakby z pięknej tkaniny wyjęto najcenniejsze włókno, czyniąc ją zupełnie bezwartościową. Nawet jego druh zauważył narastające przygnębienie Czesława i któregoś wieczoru, nie wiedząc, jak ma je sobie tłumaczyć, zapytał: – Słuchaj, od jakiegoś czasu widzę, że coś cię trapi. Jesteś jakiś inny, stało się coś?

– Nic się nie stało. – Wszakże westchnienie młodego księdza przeczyło jego słowom. – Wszystko układa się tak dobrze, że lepiej już by nie mogło. I to jest właśnie najgorsze… – Co masz na myśli? – Edmund nie zrozumiał dziwnej odpowiedzi przyjaciela. – Chyba nie ogarnął cię kryzys wiary? – Moja wiara nigdy nie była silniejsza. No ale sam popatrz, lubią mnie tu i szanują, niczego mi nie brakuje. Tak będzie rok, może dwa. Potem biskup wyśle mnie gdzieś dalej i pewnie mianuje proboszczem, jeśli zachowam dobrą opinię i nie uczynię niczego niegodnego. – Otworzył pudełko z cygarami i podsunął je swemu towarzyszowi. – I cóż, przyjdzie mi bez słowa skargi porzucić wszystko. Nawet przyjaciół. Ja właściwie żyję z dnia na dzień, nie wolno mi o nikim cieplej pomyśleć, a kiedy wracam po mszy, nikt nie czeka w pustych pokojach. Tak będzie zawsze. – Ktoś mógłby się wstawić za tobą, abyś tu został. Parafianie albo proboszcz. – Edmund opacznie wytłumaczył sobie jego słowa. – On ma już swoje lata i chyba wkrótce będzie potrzebował następcy… – Nie w tym rzecz. – W czym więc? Czesław przypalił cygaro od płomienia świecy. – Człowiek jest tak skonstruowany, że zamiast cieszyć się tym, czego ma pod dostatkiem, myśli o tym i pragnie tego, czego mu właśnie brak. Inwalida bez nóg, choćby nosili go w złotej lektyce, marzy tylko, by chodzić. Choć wie, że to niemożliwe, ale widzi, jak inni wędrują na własnych nogach i będzie im tego zazdrościł do końca życia. – Coś w tym jest. Tyle że jako ksiądz nie musisz się martwić o byt swój ani rodziny, a wierz mi, iż kobieta to utrapienie większe niż… – Urwał, uderzony nagłą myślą, która wydała mu się jednak zbyt odważna. Pochwycił wzrok przyjaciela, zatrzymujący się na obrazie oprawionym w kunsztownie zdobione ramy. Przedstawiał zalany słońcem brzeg morski. Idące wzdłuż niego dwie młode niewiasty z parasolkami zdawały się wieść beztroską pogawędkę o czymś

szczęśliwym, co na pewno stanie się ich udziałem. Wszak miały przed sobą całe życie. W spojrzeniu Czesława Edmund dostrzegł żal i tęsknotę, których nigdy wcześniej u niego nie widział. – Chyba wreszcie rozumiem. – Ossowski sięgnął po kieliszek z przyniesionym przez siebie likierem. Pożałował przez chwilę, iż nie wziął koniaku. – Czyli jest w tym jakaś kobieta? Od dawna…? – Mylisz się, to nie tak. Nie ma żadnej kobiety! – Czesław podniósł do ust cygaro i nie patrząc na przyjaciela wypuścił dym ku sufitowi. – Ja tylko się boję… – Czego się boisz? – Że nigdy jej nie będzie. 7 Na mocy unii lubelskiej w 1569 roku miasto stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Około 1626 roku wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz po uwolnieniu z niewoli tureckiej jako wotum dziękczynne ufundował w Berdyczowie kościół i sprowadził karmelitów. Stanisław Zaremba (biskup kijowski) w 1647 roku został, według relacji wiernych, uzdrowiony za wstawiennictwem Matki Bożej Berdyczowskiej, której obraz ogłosił cudownym. Obraz koronowany został w 1756 roku papieskimi koronami. Berdyczów, gdzie znajduje się kościół Karmelitów Bosych z XVIII wieku, był słynnym ośrodkiem kultu maryjnego, a w XIX wieku centrum chasydzkim na Wołyniu. 8 Zakon Maltański – dokładnie Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Świętego Jana (szpitalnicy, joannici, kawalerowie maltańscy) – katolicki zakon rycerski. Zakon ten wywodzi się bezpośrednio ze średniowiecznych bractw i zakonów rycerskich, powstałych na Bliskim Wschodzie na fali pierwszych wypraw krzyżowych. Odegrał znaczącą rolę w historii Europy, głównie ze względu na swój niegdysiejszy potencjał militarny i znakomitą flotę wojenną. Joannici położyli także olbrzymie zasługi w dziele organizacji i prowadzenia pierwszych średniowiecznych szpitali na kontynencie europejskim. Przez wiele państw zakon uznawany jest za suwerenny podmiot prawa międzynarodowego. 9 Konstanty Górski (znany również jako Gorski) (1868 – 1934). Tworzył portrety, karykatury, rzadziej sięgał po tematykę

historyczną i baśniową. Ilustrował książki i czasopisma, m.in. „Wędrowca”, „Tygodnik Ilustrowany” i „Tygodnik Polski”. Był wybitnym organizatorem zagranicznych wystaw malarstwa, za co został odznaczony orderem Legii Honorowej i nadawanym w Austrii Krzyżem Zasługi.

Rozdział VII Rodzi się wielka miłość. Kocham się platonicznie.

Pewnego dnia od młodszej siostry, goszczącej w Wileńskiem na wakacjach, przyszedł list z zapytaniem, czy może przybyć do mnie. Wniosła do mojego domu większe ożywienie, odświeżyła wspomnienia wspólnie pędzonego dzieciństwa, lubiliśmy się zawsze i było nam w te dni bardzo, bardzo dobrze. Było to pogodne, ciche, o pięknem, szlachetnem sercu dziewczę, tchnęło od niej świeżością, czystością, blaskiem kwiatu białych lilij. Typ to był polskiego dziewczęcia z Grottgerowskich kreacyj. Arsenał cnót narodowych, rękojmia przetrwania moralnych cenności narodu. Dzięki im nie zginie Naród! Silniejsze są one nad kartaczownice i dynamit wroga. Taki gołąb jasny przybył gościć na mój wikarjat. W towarzystwie jej i druha, Pana O., spędzałem ranki i wieczory. Z opowiadań siostry wykryło się, że najserdeczniejszą jej przyjaciółką jest panna Marja W. z Augustowskiego, niegdyś to małe śliczne dziewczę, które jako zbieg z domu, w dzieciństwie spotkałem byłem w miejscu, gdzie mnie proszącego się na noc

przyjęto i gdzie tydzień czasu mile spędziłem, przeżywając pierwsze moje jasne dni Dzieciństwa. Pamięć tego wydarzenia i idylli tam przeżytej była mi obecna zawsze. Jednak już od dawna, bo od tamtych niemal zdarzeń, zatraciłem wszelką łączność z dwójką miłej dziatwy, która onych dni tak pięknie mnie bawiła. A czas z tem szedł, dziatwa rosła, ja pomknąłem w swoje szlaki i nigdy już potem nie myślałem o tych dwojgu. Co do siostry, ta, pozostając wciąż na miejscu, nie utraciła kontaktu i przyjaźni z onym domem. Teraz, przybywszy do mnie, wtajemniczyła mnie w swą przyjaźń, skąd się dowiedziałem, że pan Włodzimierz i panna Marja bardzo mi mają za złe wyzbycie się ich z serca i pamięci… Czesław siedział przy stoliku do kawy, kartkując sprowadzany z Paryża magazyn „Illustration”, gdy usłyszał, jak uchyliły się drzwi i zastukały pantofelki siostry. – Jesteś już! – zawołała, z ulgą stawiając na podłodze parę toreb z zakupami. – A tak się spieszyłam, żeby zdążyć zaparzyć ci herbaty i podać coś słodkiego. – Jeśli zaczniesz mnie tak dokarmiać ciasteczkami, niedługo będą mi musieli szyć nową sutannę – zaśmiał się Czesław. – Cóż tam znów nakupiłaś? – Nic szczególnego. – Machnęła dłonią, jakby odpędzała złośliwą osę. – Parę prezentów dla rodzinki i jakieś drobiazgi dla siebie. – Opanuj się, dziewczyno. – Zmarszczył, niby to groźnie, brwi, przybierając marsową minę. – W twoim pokoju już leży tyle sprawunków, że niepodobna podejść do okna! – Bo mam tylko jedną szafę, dwa razy mniejszą od twojej – odgryzła się, pokazując mu koniuszek języka. – Nawet nie masz pojęcia, ilu rzeczy potrzebuje kobieta, aby jako tako wyglądać. – Chyba zamówię specjalny wagon na twoje bagaże, kiedy postanowisz zostawić mnie tu samego. – Już nie przesadzaj. To tylko najpotrzebniejsze rzeczy, które

u nas trudno dostać. W pokoju pojawił się Ignacy, pracujący u Czesława jako kamerdyner i człowiek do wszelkich poruczeń. Ustawił na stoliku parujący samowar, a po chwili doniósł tacę z filiżankami i czymś słodkim do herbaty. – Kupiłam pięknie wyszywany szal dla Marii – rzuciła niby to mimochodem dziewczyna, częstując się buchtami, czyli drożdżowymi bułeczkami nadziewanymi konfiturą. – Będzie jej w nim wyjątkowo ładnie. Chociaż jej we wszystkim ładnie. – Z pewnością, skoro tak twierdzisz. – Czesław zamieszał herbatę. Po chwili dosypał jeszcze łyżeczkę cukru, jakby zapomniał, że już ją osłodził. – Co tam u niej słychać? No i u Włodka. – Opowiadałam ci przecież, że ma narzeczonego. To chyba poważne, choć nigdy nie można być pewnym… Czasem odnosiłam wrażenie, iż to jemu bardziej zależy, a ona jest oczywiście przejęta, ale nie wiem, czy mocniej perspektywą zamążpójścia i wyrwania się z domu, czy samym wybrankiem. – Dosyć to skomplikowane. – Nie tak bardzo, braciszku, kobieta w mig by zrozumiała, o co mi chodzi. – Oby jej się powiodło w życiu. Jak myślisz, czy ten mężczyzna będzie dla niej dobry? – Jest Tatarem polskim – odpowiedziała z ledwie dostrzegalną niechęcią w głosie. – Porządny człowiek, majętny i z dobrej rodziny, ale czy Marii spodobają się te ich wszystkie zwyczaje? – W takim razie jest innej wiary. – Czesław zmarszczył brwi i w zadumie pokręcił głową. – Muzułmanie niechętnie przyjmują chrześcijaństwo. – Ślub mają wziąć w naszym kościele. Obiecał jej to, bo świata poza nią nie widzi. – To bardzo dobrze – westchnął nieszczerze. – Nieraz pytała mnie o ciebie i musiałam opowiadać ze szczegółami, co porabiasz. Kiedy pisałeś do nas z seminarium

te długie listy, czytałam jej niektóre fragmenty. Czesław przywołał w pamięci wizerunek ślicznej dziewczynki z jasnymi loczkami. Jak ona dziś wygląda? Z pewnością zmieniła się bardzo i jeszcze wypiękniała. – Właściwie nie powinnam ci tego mówić, ale i Włodzimierz, i Maria mają ogromny żal do ciebie, że tak się odsunąłeś. Przez tyle lat ani słowa, nawet najzwyklejszej kartki im nie posłałeś na święta. Jakbyś całkiem o nich zapomniał. – Nie sądziłem, że… mogą mnie jeszcze pamiętać. Tyle lat już minęło. A ty nigdy nie wspominałaś, że się przyjaźnicie. – To prawda, bo też odkąd wstąpiłeś do seminarium, prawie się nie widywaliśmy. – A pamiętasz jej… to znaczy ich adres? Widać była przygotowana na takie pytanie, gdyż zaraz wyciągnęła z torebki złożoną karteczkę i położyła na stoliku. – Zapisałam ci. Tylko nie chowaj do jakiejś szuflady, bo znów zapomnisz. Czesław długo nie mógł zasnąć tej nocy, mimo że położył się późno, jak to zwykle bywało po wieczorze spędzonym w towarzystwie Ossowskiego i siostry. Maria. Maniusia, jak kiedyś do niej mówił. To nieprawda, że o niej zapomniał, biegł ku niej myślami częściej, niż chciałby się do tego przyznać. Śniła mu się czasem, za każdym razem trochę starsza, coraz ładniejsza. Jak gdyby za sprawą jakiejś niepojętej więzi dusze obojga zostały połączone i mimo dzielącej ich przestrzeni chwytali skierowane ku sobie wzajemnie myśli. Zapragnął wziąć ją za rękę, usłyszeć głos, popatrzeć w oczy i odnaleźć w nich owo coś, czego nie sposób nazwać, ale rozumie się to bez jednego słowa. Nie zapomniała o nim przecież. A teraz miała narzeczonego... Nazajutrz po porannej mszy poszedł do miasteczka i wyszukał w sklepie pięknie wytłaczaną pocztówkę ze stojącym pośród drzew dworkiem oraz ozdobną kopertę. Wieczorem, kiedy siostra zasnęła w swoim pokoju, położył kartkę obok kałamarza i ujął pióro. Tyle że nic stosownego nie przychodziło mu do

głowy. A raczej wszystko wydawało mu się właśnie niestosowne. Może ona opacznie zrozumie to jego nagłe odezwanie się…? Ale co w tym dziwnego, skąd takie rozterki? Zdecydował się wreszcie i napisał prędko: „Amatorce pocztówek – zwolennik jej gustu. Ktoś z Berdyczowa”. Sam zaniósł kopertę na pocztę, osobiście wybrał znaczek, który przykleił równiutko w rogu. Dopiero wracając, uświadomił sobie, że powinien był choćby pozdrowić Włodka. Po paru dniach przyznał się siostrze, że napisał kartkę do jej przyjaciółki, gdyż i tak nie dałoby się tego ukryć, bo Maria na pewno jej o tym wspomni. Każdego dnia wyglądał odpowiedzi, niepomny, że wymaga to nieco czasu. Zwłaszcza że milczał tak długo, więc ona może się wahać albo nie odpisać wcale. Po tygodniu nadeszła kartka pocztowa skreślona starannym kobiecym charakterem pisma. Maria pisała, jak ogromnie się cieszy, iż się odezwał, jak była wzruszona tą niespodzianką, dziękowała za śliczny obrazek i na koniec uczyniła uwagę, na widok której serce Czesława zatrzepotało niczym skrzydła spłoszonego ptaka. Że czeka niecierpliwie okazji, by znów się zobaczyli. Byłoby to w ogóle możliwe, aby przyjechała do Berdyczowa, gdyby ją zaprosił?! Ech, mrzonki. Ona ma swoje sprawy, własne życie i mężczyznę, na którym jej zależy. Jedna uprzejma uwaga z jej strony znaczy tyle co nic, ileż podobnych rzeczy się mówi, ponieważ tak nakazuje dobre wychowanie. Lecz odpisała przecież… Tej samej jeszcze nocy napisał dłuższy list. Opowiedział w nim trochę o sobie, nie za wiele, tylko nieco ciekawostek o miejscu, do którego rzucił go los, gdyż i tak wiedziała od siostry, jak potoczyło się jego życie. Zapytał też o jej sprawy i rodziców. Miał wielką ochotę dołączyć do listu zdjęcie, w nadziei, że ona zrewanżuje się tym samym, ale się nie odważył. To chyba byłoby za prędko i jakoś tak… niezręcznie. Nie zamierzał burzyć spokoju przyjaciółce siostry, choć jej osoba tak niespodziewanie zniweczyła jego własny.

Znów powróciły myśli o kobiecie, tej jednej, jedynej, która mogłaby sprawić, że życie stałoby się pełniejsze, prawdziwsze. I może grzeszne w oczach instytucji, której winien dochować wierności. Lecz czyż wierność nie należała się bardziej Bogu, będącemu czystą apoteozą miłości, niż Grzegorzowi VII, który wieki temu narzucił duchownym celibat? Czesław dobrze wiedział, że jego wątpliwości nie są wyjątkiem, wielu kapłanów myślało podobnie. Nie poprzestając na rozmyślaniach i samej tylko duchowej miłości do drugiego człowieka… Wakacje minęły nie wiedzieć kiedy i nadeszła pora pożegnania z siostrą, która wniosła w życie Czesława tyle radości i na trochę ożywiła monotonię jego codziennej egzystencji. Na szykowaniu jej do podróży i pakowaniu zeszły dwa dni, choć Czesław zdecydowanie przesadził, twierdząc że będzie musiał wynająć specjalny wagon na bagaże panny. Wystarczyło dokupić dwie walizki, a co nie weszło, załadowali w jego kufer, który miała mu później odesłać. – Kiedy się znów zobaczymy, braciszku? – zapytała smętnym głosem przy kolacji w przeddzień wyjazdu. – Pewnie nieprędko? – Prędzej ty zawitasz do mnie w następne wakacje, niż ja do was się wyrwę. – Nie mógłby cię ktoś tutaj zastąpić? – Jestem, można by rzec, niezastąpiony – zaśmiał się z lekkim przekąsem. – Ale prawda taka, że dzień lub dwa to nie problem, jednak na dłużej nie wyjadę. Proboszcz ma swoje lata, a trzeba odprawiać msze, spowiadać, chodzić na pogrzeby i udzielać chrztów, o całej pracy administracyjnej nie wspominając. Nasza parafia leży w granicach trzech guberni, a odkąd car wygnał stąd karmelitów i odebrał kościołowi większość klasztornych pomieszczeń, wolno przebywać tu jedynie księdzu diecezjalnemu i kilku duchownym do pomocy. – Nie zauważyłam, żebyś był przesadnie zajęty – westchnęła

z pretensją, jakby podejrzewała, iż nie w smak mu odwiedzenie rodzinnego domu. – Tak to z pozoru wygląda. Ale msze, choć krótkie, trzeba odprawiać każdego dnia. I każdego też dnia należy być gotowym do posługi, nawet w środku nocy. Czy to zamieć, czy mróz, kiedy ktoś zastuka do drzwi z prośbą o ostatnie namaszczenie bliskiego albo inny sakrament, nie może zastać tych drzwi zamkniętych. Obecny na kolacji Ossowski pokiwał energicznie głową. – Prawda to, panno Ludmiło. Tak się zresztą poznaliśmy z Czesławem, bo sam też kiedyś wyrwałem go z objęć Morfeusza i zabrałem na chrzest do swego domu. – Może więc zajrzymy tu kiedyś z Manią i Włodkiem. Oni byliby zachwyceni! Czesławowi wypadł z dłoni widelec i z brzękiem uderzył w talerz. – Tak, tak, koniecznie. – Wytarł usta serwetką, pragnąc za wszelką cenę ukryć mogące zbyt wiele zdradzić emocje. – Przekaż im ode mnie, że mają zawsze otwarte zaproszenie. – Bo ja wiem… – zastanowiła się siostra. – Włodek to takie trochę ladaco, tylko by się za dziewczętami oglądał. Zanudzi się u ciebie. – Zanudzi, a cóż znowu! – zawołał Edmund. – Ileż my tu z Czesławem nadokazywali, to na wołowej skórze by nie spisał! Znaczy… po bożemu wszystko, panno Ludmiło, żadnych bezeceństw. – Wiem, wiem. Nieraz kładłam się spać, a wy jeszcze zaśmiewaliście się z czegoś w salonie, jakbyście chcieli całe miasto pobudzić. – A gdzie tam, mury tu takie, że moglibyśmy z pistoletów dawać, a nawet jeden pies by za rzeką nie zaszczekał. – Mania i tak by pewnie nie chciała przyjechać, bo tyle się teraz u niej dzieje… – Ludmiła zastanawiała się głośno. – Chociaż, kto wie? Każdy potrzebuje trochę wytchnienia. Czasem dobrze jest wyrwać się na chwilę z domu przed podjęciem ważnych decyzji, przemyśleć parę spraw…

– Jakich spraw? – zapytał, jak gdyby od niechcenia, Czesław. – Nic takiego braciszku, tak mi się powiedziało. – Machnęła lekceważąco dłonią. – Pójdę już do siebie, żeby się wyspać przed drogą. I bardzo proszę, niech panowie nie hałasują. Żadnego strzelania z pistoletów, zrozumiano? – Możesz spać spokojnie – zapewnił ją Czesław. – Nie będziemy nawet płoszyć myszy kościelnych. – Tu są myszy?! – Odruchowo rozejrzała się po kątach. – Nic podobnego, siostrzyczko, tak mi się tylko powiedziało. Dostrzegłszy na jego twarzy ślad lekkiej kpiny, wstała od stołu i ruszyła nie do siebie, lecz w stronę przedpokoju. Panowie usłyszeli, że rozmawia o czymś z Ignacym. Po dłuższej chwili wróciła, tuląc do piersi tutejszego rezydenta, burego kocura z naderwanym uchem, co stało się pewnie w trakcie potyczki z rywalem o względy jakiejś kociej piękności. Pupil Ludmiły zamruczał głośno, gdy podrapała go po grzbiecie, niosąc do sypialni. – Takiemu to dobrze – szepnął Edmund marzycielskim tonem. Pożegnał się niewiele później, widząc, że jego towarzysz jest wyraźnie nieobecny myślami. – No, nie smuć się tak. – Klepnął go przyjacielsko na odchodne. – Może siostra przyjedzie jeszcze z tą swoją Manią, co tak ci zalazła za skórę. – Co zrobiła? – zdumiał się Czesław. – Nie udawaj, widziałem, jak cię wzięło. – Nic mnie nie wzięło. Pisujemy tylko do siebie, żeby podtrzymać dawną znajomość. – Pisujecie? Czyli jest gorzej, niż myślałem… – rzucił ze śmiechem Edmund. Nagle spoważniał i popatrzył uważnie w oczy przyjaciela. – Więc to o nią chodziło, kiedy rozmawialiśmy parę tygodni temu, a ty powiedziałeś, że boisz się samotności? – Nie! – Czesław zaprzeczył trochę za szybko i zbyt gwałtownie. – Wtedy nie wiedziałem nawet, że ona się odnajdzie.

– Taka historia… – mruknął z zadumą jego przyjaciel. – Przypomina mi coś, co wydarzyło się pół wieku temu u nas w Berdyczowie. Kojarzysz może pewnego pisarza, pana Honoré de Balzaca? – Czytałem go – odrzekł Czesław, zadowolony ze zmiany tematu. – Czemu o nim wspominasz? – Wyobraź sobie, że pani Ewelina z Rzewuskich Hańska rozmiłowała się do tego stopnia w jego twórczości, że napisała do niego list. A on jej odpisał i korespondowali tak rok, aż wreszcie spotkali się w Szwajcarii. Parę lat później zmarł jej mąż i od tego czasu widywali się częściej, podróżowali razem po całej Europie. Nikt nie miał wątpliwości, że są kochankami. Lecz Ewelina poślubiła Balzaca niemal dwadzieścia lat po tym jej pierwszym liście. Tu, w Berdyczowie. – Cóż za historia. – Czesław był pod większym wrażeniem, niż chciał się przyznać. – I co było z nimi dalej? – Niestety, Balzac zmarł pięć miesięcy po ślubie. – Smutna historia. – Nie powiedziałbym. Chyba obojgu było przez te lata dobrze ze sobą, choć nie mieli ślubu. Kochali się, a to najważniejsze, prawda? – Bo nie krępowało ich nic na tym świecie, byli panami swego losu… Edmund nie ciągnął tematu. Coś mu szeptało, że nie powinien. Rankiem Czesław był pierwszy na nogach. Upewnił się, że Ignacy zamówił na dziesiątą powóz, zadysponował wcześniejsze śniadanie i usiłował powtórzyć sobie zadane przez panią Ossowską do nauczenia się angielskie słówka. Godzinę później z sypialni wychyliła się siostra. Przecierając jeszcze oczy i ziewając szeroko, zapytała: – Czemu nie obudziłeś mnie wcześniej, pomogłabym Ignacemu ze śniadaniem. Która godzina? Czesław odłożył brulion ze słówkami i zerknął na stojący w kącie zegar.

– Dopiero siódma, mogłabyś jeszcze pospać. – I tak bym nie zasnęła. Pójdę zaparzyć herbaty. – Nie ma potrzeby, Ignacy to zrobi. – Czesław zadzwonił srebrnym dzwonkiem, który jeszcze w Ołyce otrzymał w prezencie od proboszcza, gdy ten wrócił z kuracji. – Ty lepiej przygotuj się do drogi, bo jak znam życie, możesz nie zdążyć do dziesiątej. Ludmiła uznała, że w jego słowach jest sporo racji i zniknęła w sypialni, by uczesać się oraz uzupełnić garderobę. Czesław spróbował wrócić do słówek, które jakoś nie bardzo wchodziły mu do głowy. Po jakiejś półgodzinie zapukał do drzwi pokoju siostry. – Co, już śniadanie? Tak prędko? Siedziała przy toaletce, przykładając w różnych miejscach do sukienki broszkę z dużym bursztynem. Nie widział jej u niej wcześniej. – To podarunek od Edmunda – wyjaśniła, pochwyciwszy w lustrze spojrzenie brata. – Nie chciałam przyjąć… ale nalegał. Powiedział, że jantar przynosi szczęście oraz zdejmuje uroki i klątwy. Czesław skrzywił się lekko. – Gusła i tyle. – Może i tak, ale to miłe z jego strony, prawda? Podszedł bliżej i położył na toaletce ozdobną kopertę. – Słuchaj, mówiłaś, że Maria i Włodek są tacy ciekawi, jak teraz wyglądam. Pomyślałem, że mógłbym im podarować swoją fotografię z dedykacją. – Świetny pomysł! – zawołała, nie przestając przymierzać broszki. – Zajrzę do nich zaraz po przyjeździe, Mania będzie ogromnie ciekawa, pewnie przegadamy do rana. – No i dobrze. – Odetchnął z ulgą, że siostra nie przejrzała jego prawdziwych intencji. W skrytości ducha liczył, iż jej przyjaciółka zrewanżuje mu się swoim zdjęciem. – Szykuj się spokojnie, zawołam cię na śniadanie.

Tydzień później nadszedł list, pachnący kobiecymi perfumami. Kiedy Czesław rozciął kopertę, ze środka wypadła fotografia. Zakręciło mu się w głowie na widok spoglądających nań jasnych oczu. Kobieta ze zdjęcia niemal się nie różniła od tej, którą widywał w snach…

Część druga Dzieje miłości na Podolu

Rozdział VIII Zostaję proboszczem na Podolu. Przybywam na swoją parafię.

Tymczasem czas szedł, pracowałem na moim wikariacie, przyjaźniłem się z bezcennym moim druhem Muniem O., studjowałem dalej angielszczyznę, pisywałem listy do swej przyjaciółki, miałem je od niej, ona kochała się na zabój w swoim narzeczonym. Tak czas szedł, aż dowlókł się do chwili, kiedy nareszcie mianowany zostałem proboszczem na własnej parafji. Zebrałem, co nagromadziłem za dwa lata wikarjuszowania i w towarzystwie oddanego mi sługusa ruszyłem z Berdyczowa na Podole. Na kraj z Rusi całej najbardziej mi umiłowany. Schyłek dnia był, kiedy z dworca kolejowego wyszedłszy po podróży, przybywałem na to nowe miejsce. Od dworca miałem jeszcze dziesięć wiorst drogi kołowej. Ciepłe podolskie słońce schyliło się ku zachodowi. Wehikuł mój raz w raz wrzynał się w stada wracających z pola trzód. W powietrzu stały poryki stad i nuta wieczornej wiejskiej pieśni. Naokół pachniało rolą i trawami. Pogodnemi taflami lśniły wodne lustra stawów. Lud na drogach witał „pochwalonym”. Zamajaczała w dali kościelna wieża, wiejski cmentarz, wychynał dalej owocowy sad, wreszcie biała plebanja, wypadły dwa ogromne czarne psy, wyszedł na spotkanie organista i z tem ja byłem w domu.

W swoim Domu. U przystani, z której nie zmieść mnie żadnym burzom żywota, żadnym wypadkom, jednej śmierci. A i praca piękna. Samodzielna. Niezależna. Swobodna. I życie piękne. Pogodne. Górne. Jasne… Czesław prędko zadomowił się w nowym miejscu. Przyjaźnie nastawieni mieszkańcy, wyczekujący nowego proboszcza, pomagali, jak mogli, a to przynosząc księdzu ze wsi jajka, śmietanę, drób i nawet pędzony po chatach samogon, a to własnymi rękami czyniąc porządki na plebanii, wraz z malowaniem i ustawianiem po nowemu mebli. Z Berdyczowa nadeszło parę większych przesyłek z obrazami i rzeczami, których nie zdołałby ze służącym przewieźć pociągiem, więc dosłano mu je później. Gdy tylko Czesław ogarnął się trochę i wreszcie poczuł u siebie, zaczął objeżdżać przynależne do parafii tereny. Wszędzie witano go nie tylko przysłowiowymi chlebem i solą, ale znacznie wystawniej, jakby każdy sołtys i co zamożniejszy gospodarz pragnęli zaskarbić sobie sympatię nowego pasterza. Bo wiadomo, że będzie miał wiele do powiedzenia wśród miejscowego ziemiaństwa, które już słało umyślnych z zaproszeniami do swych dworków. Słowo i względy proboszcza były nie do przecenienia, gdy przyjdzie rozstrzygać sąsiedzkie spory albo wyjednać coś u zarządcy włości. Z początku dziwna była świadomość, iż na swych dziesięciu wsiach, gdyby tylko się postarał, mógłby sprawować znacznie większą władzę, niż wyłącznie duchową. Jednak przywykał do tego powoli, przyrzekając sobie, że zacieśni więzy z miejscową szlachtą, i czyniąc coraz bardziej dalekosiężne plany. Pewnego dnia, gdy dopiero co zjadł obiad, dostrzegł przez okno plebanii zajeżdżający otwarty, dwukonny powóz. Woźnica zatrzymał go na środku podwórza i z fasonem strzelił batem. Czesław wyszedł na zewnątrz. – Niech będzie pochwalony. – Siedzący na koźle młodzieniec

o różowej twarzy zdjął czapkę. – Na wieki wieków. – Ze zdziwieniem zauważył, że powóz jest pusty. Czyli zapewne chodziło o jakieś pilne wezwanie. – Stało się coś?! – Pan Pryłucki serdecznie zaprasza księdza proboszcza do siebie. – A cóż to za okazja, że tak nagle śle konie? Nie chrzest chyba? – Że nagle, to i prawda, bo nasz pan, co umyśli, zaraz musi wykonać i nie może być inaczej. – Woźnica podkręcił wąsa. – A raczej, co zażyczy sobie panna Ewelina… Jedźmy więc, bo mi jeszcze w parę miejsc przykazano się stawić. Do wieczora zejdzie. – Zaraz, nic nie rozumiem – zdziwił się Czesław. – Gdzie i po co niby mam jechać? – No, jakże to? Do dworu przecież. – Przybyły prawie się obruszył na niedomyślność rozmówcy, ale zaraz palnął się dłonią w czoło. – Prawda, ksiądz dobrodziej od niedawna w tych stronach. Już wszystko wyjaśniam. Dwa dni wcześniej do dworu zajechała pani Sobańska z córkami, zmienić trochę powietrze i swojskiego jedzenia pokosztować, bo wiadomo, że w mieście tego się nie dostanie. Panu w to graj, bo on woli, jak we dworze gwar i wesele. Za to pani Pryłucka woli ciszę, ale ustępuje mu we wszystkim, zwłaszcza kiedy w sprawy wmiesza się panna Ewelina. No i wczoraj z samego rana panna Ewelina właśnie mówi: „Tatulku, pogoda jak zamówiona, ciotka z kuzynkami na miejscu, to trzeba słać po kawalerów, żeby nie powiedziały, że u nas nudno niczem w jakiejś głuszy zapadłej!”. Urządzają bal i już. Ja to tak sobie myślę, że pannie z tymi kawalerami to jej najbardziej o siebie chodziło... Ale panu takich słów nie trzeba dwa razy mówić, zaraz czeladź zwołał, kazał jeździć po okolicy i prosić na bal, kogo tylko się uda, pod kuchnią rozpalać, a sam do piwnicy za winem pobiegł. Czesław zrozumiał z całej przemowy tylko tyle, że jakaś zabawa się szykuje we dworze. Na którą, nie wiedzieć czemu, i on został zaproszony. Bez uprzedzenia, jak gdyby jego zdanie nie

miało nic do rzeczy. – Ale cóż to za pora? – zapytał, zirytowany nieco, że traktuje się go jak bagaż. – Któż widział bal w środku dnia?! Woźnica wyjaśnił prędko, że wszystko ma się zacząć po zmroku, tylko gości zwożą wcześniej, bo we dworze nie ma tylu koni, by jednocześnie zaprzęgać. Dodał też, że takie wydarzenia nie są żadną nowością, więc nikt się nie dziwi i sąsiedzi są przygotowani. Wiedzą nawet, że naczyń stołowych zabraknie, więc służba zwozi ich własne, zanim sami zajadą. A poprzedni proboszcz nie opuścił żadnego balu ani wesela. Czesław pomyślał, iż w gruncie rzeczy cóż mu szkodzi wziąć udział w zabawie, wszak dzięki temu też pozna ważniejsze miejscowe persony. Skoro takie tu zwyczaje, odmowa zatrącałaby o grubiaństwo. – Słuchajcie no, a jak się proboszcz ubierał na takie okazje? – Zwyczajnie chyba… – Woźnica podrapał się w głowę – mawiał, że w sukni jedynie pannom nogi się nie plączą w tańcu, a nie będzie podwijał sutanny, bo nie przystoi. Czesław uznał logikę wywodu, więc choć ani nie umiał, ani nie zamierzał pląsać w takt muzyki, kazał zaczekać na siebie, póki się nie przebierze. Włożył ciemne spodnie i takąż koszulę, z koloratką zamiast muszki czy nowomodnego krawata, gdyż uznał, iż mały atrybut stanu kapłańskiego nie zaszkodzi. Pojechali drogami, których jeszcze dobrze nie poznał, rozglądał się więc z ciekawością. Na polach dojrzewały łany zbóż, wsie wyglądały na zasobne. Czesławowi mówiono, że powodzenie zawdzięczają zarzuconemu już prawie zwyczajowi, iż przy ich zakładaniu dwóch braci bliźniaków musiało dwoma bliźniaczymi wołami oborać teren w ciągu jednego dnia. Uśmiechnął się z pobłażaniem na myśl, że świat nie jest tak prosto urządzony, bo inaczej zbyt mało miejsca pozostałoby dla niezbadanych wyroków Opatrzności. Powóz podążał na skróty bezdrożami znanymi jedynie woźnicy, podskakiwał na wybojach, że aż zęby ognia dawały. Po chwili jednak droga zrobiła się piaszczysta, toteż konie mocno

zwolniły, gdy wyjeżdżali z jakiejś płytkiej dolinki. Kąpiące się w stawie wiejskie dziewczyny w porę nie zauważyły pojazdu, gdyż same czyniły niemały harmider, pokrzykując głośno i opryskując się wodą na przybrzeżnej płyciźnie. Większość miała na głowach uplecione wcześniej wianki. Nie obawiały się widać pijawek, a jedna, usadowiwszy się na konarze pochyłej wierzby, pilnowała, aby nikt kąpiących się nie zaskoczył. Niestety, spoglądała w niewłaściwą stronę, w kierunku drogi prowadzącej do wioski. Chłopak na koźle strzelił z bata na wiwat, płosząc dziewczęta niczym stadko wodnego ptactwa. Wśród wrzasków i pisków jedne pobiegły łapać porzucone na trawie koszule, inne, jak stały, pierzchły w pole pszenicy. Czesław w pierwszej chwili chciał zrugać woźnicę, jednak zaraz pomyślał, że nikomu nie stała się wielka krzywda, a dziewczęta nie będą więcej tak lekkomyślne, by pozwolić się przydybać byle stajennemu ze dworu. Lecz prędko się okazało, że wiejskie dziewuchy, nieznające pruderii miejskich panien, nie są takie znowu lękliwe. Kiedy poznały, z kim sprawa, i że nic im od jadących nie grozi, co odważniejsze jęły rzucać w stronę powozu kamykami i wygrażać woźnicy, mniej już zawstydzone swoją nagością niż tym, jak pozwoliły się nastraszyć. Nie czekając, aż w ruch pójdą większe pociski, chłopak przezornie popędził konie. Niedługo później zajechali do drewnianego dworu postawionego na wysokiej podmurówce. Ogród i dom otaczało trzysta sześćdziesiąt lip, wedle zapewnień właściciela, któremu dawano wiarę, gdyż nikt nie zadawał sobie trudu, by policzyć drzewa. Na podjeździe stały już inne powozy, a służba wynosiła z nich różnej wielkości kosze. Pan Pryłucki zbiegł z ganku i bez ceregieli wziął w objęcia nowego proboszcza. – Niech będzie pochwalony. Ksiądz w domu, Bóg w domu! – Czuć było od niego winem, które widać dodało mu animuszu. – Proszę za mną na pokoje, zaraz poznamy dobrodzieja z całym towarzystwem. Czesław zdążył się przywitać z dwiema lub trzema osobami,

w tym z panią domu, kiedy zajechali kolejni goście i pan Pryłucki wybiegł im na spotkanie, wykazując się wielką galanterią, zwłaszcza w stosunku do niewiast. Jego małżonka w asyście służących musiała przeglądać zwożoną przez sąsiadów zastawę, wydawać dyspozycje w kuchni, baczyć, czy stoły są odpowiednio udekorowane i czy nie zabraknie krzeseł, więc Czesław usunął się na bok, z ciekawością obserwując całe zamieszanie. A było na co popatrzeć, gdyż w ogólnym rozgardiaszu, który zdawał się wciąż narastać, wszyscy czuli się dość swobodnie i nikt się nie nudził. Zajrzał do sali balowej, gdzie pod ścianami rozstawiano stoły, a orkiestra właśnie stroiła instrumenty, a potem zaszedł do jadalni. Parę osób raczyło się tam trunkami i zimną przekąską, lecz nikt nie zwrócił na niego uwagi. Nie był głodny, postanowił więc obejrzeć resztę dworu. Wszędzie coś się działo. Przed niektórymi pokojami, służącymi ważniejszym damom za tymczasowe lokum, czuwały pokojówki w fartuszkach, broniąc wstępu osobom niepowołanym. Dla dorastających dziewcząt nie starczyło miejsca ani tym bardziej luster, toteż panny pomagały sobie wzajemnie, a to poprawiając kokardki, to znów upinając agrafkami zakładki na sukniach, by te lepiej leżały. Za zwierciadło musiał wystarczyć czasem cień na ścianie. Mężatki na ogół nie siliły się na stroje, jedna jedwabna suknia starczała na wiele lat, z poprawkami od czasu do czasu. Wszak przyjeżdżały, aby się nagadać i zabawić, a nie koszta ponosić. Nowe suknie kupowało się tylko na wesela sióstr lub krewnych. Za to panny dbały o swoje ubiory, lecz niepokoiły się, czy przyjedzie dużo danserów i czy pojawią się jacyś nowi kawalerowie, zwłaszcza z daleka, bo tacy zawsze byli cenniejsi. Obserwujący wszystko ciekawie Czesław nie zauważył nawet, kiedy nastał wieczór, a nawoływania pana domu oznajmiły wszystkim, że czas zebrać się w sali balowej. Po drodze zauważył, że fortepian tymczasowo wyjechał do jadalni. Służył jako bufet, ustawiono na nim wina i tace z ciastkami. Lustra w sali balowej przystrojono bluszczem, kinkiety i lichtarze ze świecami poustawiano, gdzie tylko się dało, wywoskowana podłoga czekała

na tancerzy. Panny już tam były, spacerowały, po trzy, cztery i wyciągały szyje, zerkając w stronę przedsionka. Starsze panie obsiadły ławy i krzesła pod ścianą. Czesław zauważył mimochodem, że szczuplejsze niewiasty gustowały w barwach popielatych, te bardziej baryłkowate zaś w brązach. Pan domu, we fraku i białych rękawiczkach, stanął na środku i dał znak orkiestrze, by zagrała poloneza. Potem podszedł do żony, podał jej rękę i ruszyli przodem, a za nimi panowie starsi z damami. Na ostatku młodzież dobijała się do panien, pragnąc, żeby polonez co prędzej się skończył i przyszła pora długiego walca. Nie trzeba było wiele czasu, a wodzirej przejął inicjatywę, wspierany przez młodą kawalerię. Tak zuchwale poprowadzonego korowodu Czesław wcześniej nie widział, co niejeden z tańczących, łącznie z nim samym, przypłacił lądowaniem na podłodze. Po walcu szła polka, dalej kontredans na kilka zmian, gdyż chętnych było zbyt wielu, a miejsca za mało. Później galopka, koła latały, koszyczki plotły się i rozplatały. Kroki i obroty często się myliły, wodzirej krzyczał głośno, poprawiał, nawracał i wiązał pary, a gdy wszystko zawodziło i robiło się zbyt wielkie zamieszanie, grzmiał pełną piersią: – Galop wszystkie pary! Gdy zarządzono przerwę, aby winem i słodkościami podreperować siły, zaczęły się konwersacje. Goście przypatrywali się sobie dyskretnie, oceniali i wybierali towarzystwo, w którym najlepiej pójdzie dalsza zabawa. A także, z kim będzie można wymknąć się na dwór, żeby odetchnąć świeżym nocnym powietrzem. Nawet umówić się na kiedyś albo i skraść pannie całusa, nie do końca wbrew jej woli… Po kilku tygodniach Czesław poczuł się prawdziwym panem na tych dziesięciu należących do parafii wsiach. I tak był też traktowany. Prawo stuły, które pozwala księżom przyjmować ofiary od wiernych za udzielenie chrztu, ślubu czy pogrzeb, sprawiało, iż czynni duchowni rzadko klepali biedę. Czesław

nigdy się nie sprzeniewierzył zasadzie, że posługa i sakramenty muszą być wszystkim dostępne, więc żaden biedak nie został przez niego odprawiony z kwitkiem. Ale gospodarze z zasobnych wiosek i okoliczna szlachta dbali o swego proboszcza wystarczająco, by nie odczuwał codziennych trosk materialnych. A nawet mógł co nieco odłożyć. Korespondencja z Marią nie tylko nie umarła śmiercią naturalną, lecz nawet zyskała na intensywności, odkąd Czesław objął własną parafię. Jeśli pominąć zaproszenia do dworu, czas poświęcony obrządkom i udzielaniu sakramentów, pobyt na wsi nie obfitował w rozrywki. Był wręcz nudny dla młodego człowieka tak ciekawego świata i smaku życia we wszystkich jego aspektach, przyzwyczajonego w Ołyce, a potem Berdyczowie do rozmów z ludźmi bardziej obytymi niż sołtys czy organista. Dlatego w cudem odzyskanej przyjaciółce z dzieciństwa odnalazł kogoś, czyje istnienie ożywiało przygnębiająco długie wieczory, czyniąc samotność mniej dokuczliwą. Wyjmował zdjęcie Marii, opierał je o lichtarz i pisał jej z ekscytacją, czego tutaj doświadczał, opowiadał o ludziach oraz miejscowych zwyczajach i własnych emocjach. Nie o wszystkich, nawet nie o tych najważniejszych, wszak byli jedynie znajomymi z dzieciństwa. Dobrze wiedział, czego nie wolno mu wyznać, ale gdzieś w skrytości ducha wyobrażał sobie, jak Maria pisze wieczorem do niego list. Kołysany jej oddechem płomień świecy chybocze się, stalówka dotyka papieru, myśli pokonują dzielącą ich odległość, jakby siedzieli w sąsiednich pokojach. Tylko słów brakuje. Bo wszystkie wydają się zbyt proste, zbyt wyświechtane, aby wyrazić całą prawdę… Może odważyłby się wreszcie na jakieś głębsze wyznanie, lecz sam nie był do końca pewien, co nim kieruje. Czuł się bardzo osamotniony i tęsknił za bliskością, bardziej duszy niż ciała. I obawiał się, iż wyidealizowany obraz mógłby się okazać niczym więcej jak chłodną powłoką. Dzieła sztuki wydają się posiadać duszę, lecz chłoną zachwyty z największą obojętnością. Czasem mamy wrażenie, że coś czują, ale wystarczy jedno dotknięcie, by

się przekonać, iż to jedynie ułuda. Z początku Maria pisywała sporo o swym narzeczonym i wspólnych planach, później coraz rzadziej poruszała ten temat. Czy tylko dlatego, że Czesław nie pytał, a może kryło się za tym coś więcej…? Jeszcze w Berdyczowie zaproponował, by wybrała się kiedyś do niego w odwiedziny z jego siostrą. Odpisała, że byłoby wspaniale i nie może się doczekać. Uradował go taki entuzjazm, ale sam rozumiał, że nie musiał oznaczać nic więcej poza chęcią zaspokojenia zwykłej kobiecej ciekawości. A gdyby rozczarowała się jego widokiem, sposobem bycia, a raczej brakiem obycia, gdyż nie zdążył tego nadrobić po opuszczeniu seminaryjnych murów? Więc tylko w marzeniach posuwał się o krok dalej, wyobrażając sobie wspólne spacery, uściski dłoni, wyznania czynione szeptem… I wiele, wiele więcej. Zaczął pisać wiersze. Znacznie śmielsze od listów. Bo w poezji wolno więcej, nie on pierwszy wpadł na pomysł, że łatwiej zmierzyć się z uczuciami, nadając słowom liryczną barwę. Pragnął, by Maria kiedyś je przeczytała, a zarazem jak niczego na świecie lękał się chwili, w której to się stanie. Gdyż przeczuwał już, że odgadła więcej, niż dotąd odważył się wyrazić w listach. Odgadła i… nie przestała odpisywać. A przecież nie mieli przed sobą żadnej przyszłości. Była im zakazana. Brnąc w to dalej, skazałby tę niewinną duszę na potępienie. Nie przez Boga, który jest czystą miłością, lecz przez ludzi. Czesław zbliżył dopiero co zapisaną kartkę do płomienia świecy. Na blacie stołu obok lichtarza leżała ćma z opalonymi skrzydełkami. Żyła jeszcze, próbowała wzlecieć… Rozległo się stukanie do drzwi. Dmuchnął na brzeg tlącej się już kartki i wsunął ją między inne, przykrywając wszystko tekturową teczką. Kogo tam niesie wieczorem?! – Proszę wejść! – zawołał, starając się nie pokazać niechęci w głosie. Do izby zajrzał służący, który przyjechał tu z nim z Berdyczowa. – I cóż tam, Ignacy, coś się stało, z czym nie mogłeś poczekać do rana?

– Jak ksiądz każe, to na drugi raz zaczekam. – Nie był zbyt rozgarnięty, ale za to porządny i wierny, czym z nawiązką rekompensował powolne myślenie. – Listy przywieźli, ino organista zapomniał oddać, bo był niezdrów… Jak szedłem do siebie kłaść się spać, tom go spotkał przy studni. Bardzo on niezdrów, bo tej wody to chyba z pół wiadra wypił, a potem kazał na łeb sobie lać i wtedy przybiegła jego żona… – Daj no te listy – przerwał mu Czesław, gdyż dalszego ciągu sam się domyślił. – Potem sprawdź, czy nie wydoił mi wina mszalnego, jak zeszłej niedzieli. – A jak wypił, to co zrobić? Można by posłać kogoś do miasta, ale to dopiero rano i nie wiadomo, czy zdąży wrócić. Albo… – Nie wiem, nalej czegoś do butelki… – Czesław poznał na kopercie pismo siostry, więc spieszno mu było zamknąć drzwi za służącym, który miał jeszcze jedną wadę – był gadatliwy. I nie spoczął, póki dokładnie nie zrozumiał każdego polecenia. – Nikogo nie posyłaj, tylko przynieś z piwnicy butelkę tego wina, które dostaliśmy od pana Pryłuckiego, i zostaw w zakrystii. Pod kluczem, ma się rozumieć. – Już idę. A te listy to na drugi raz mam, znaczy się, rano przynosić? – upewnił się tamten. – Bo wcześniej ksiądz mówił, żeby od razu, a teraz się gniewa. – Od razu, Ignacy – odpowiedział z naciskiem Czesław. – I nie gniewam się na ciebie. Idź spać. Z Bogiem. Zamknął drzwi za służącym i prędko rozerwał kopertę, spodziewając się dobrych wieści. Były więcej niż dobre! Czytając, czuł, jak przyspiesza mu serce i miał ochotę sam napić się wina. Siostra pisała, że przyjeżdżają z matką pod koniec miesiąca. Oraz że jej przyjaciółka łatwo się dała namówić, aby im towarzyszyć. Nie masz nawet pojęcia, braciszku, jak się cieszę! Dobrze wiem, że Ty będziesz musiał zajmować się mamą, która tak jest szczęśliwa, że na stare lata znajdzie u Ciebie przytułek oraz

opiekę, a także sprawami swojej parafii, brakowałoby więc Ci czasu dla mnie. Ja to rozumiem, ale wspaniale się składa, że Mania nie odmówiła mojej prośbie, bo we dwie nie będziemy się nudzić. Możemy nawet mieszkać w jednym pokoju. Nie wyobrażasz sobie, ile kobiety mają sobie do powiedzenia, choćby nawet dzień w dzień się widywały. A więc Maria nie zapomniała o jego prośbie wyrażonej jeszcze w Berdyczowie! Dobrze wiedziała, że jego siostra nie zapraszałaby kogoś bez jego wiedzy i przyzwolenia. Pisał jej przecież, że przekaże przez siostrę pewną prośbę, której nie wypada mu czynić jej samej…

Rozdział IX Przyjazd Wybranki do mnie. Usta na ustach. I koniec pogody ducha.

Cicho, z niezmąconą pogodą ducha, przeżywałem pierwsze moje dzionki na Podolu. Zwiedzałem dziesięć moich wsi. Poznawałem swych parafjan. I urządzałem mieszkanie, wyglądając przybycia matki i siostry z przyjaciółką, która pomna danej obietnicy, przybywała z niemi. Otom na stacji kolejowej. Kogo ujrzę w towarzystwie matki i siostry? Od piętnastu już lat nie widziałem białogłowy, co dziś tak mnie fascynuje… Jak wygląda w naturze? Po co tu jedzie? To były myśli, co obok innych przebiegały moją głowę, gdy pociąg zbliżał się do stacji. Wskoczyłem do wagonu, szły do mnie trójką na spotkanie. Matka, siostra i ona. Kogo można ucałowałem. Przywitałem i jedziemy końmi do mnie na kolację. Po czem wśród zacisza i zapachów letniej nocy

był spacer po ogrodzie. Nazajutrz wczesnym rankiem budziłem moich gości, wołając z mroków snu do słońca, do powietrza, do pogody pięknego letniego dnia, do rannej przechadzki po ogrodzie, do wszystkich ponęt życia na wsi. Pełen szczęścia, ciekaw nowego teraz życia, ubrany, gotowy do wyjścia, wyjrzałem oknem… Alejką między drzewami kroczyła młoda kobieta. W lekkim, powłóczystym negliżu porannym przypominała Czesławowi baśniową nimfę albo rusałkę w stroju utkanym z babiego lata i mgły. Miejscowi powiadali, że rusałką stawała się panna, o którą śmierć upomniała się przed zamążpójściem. Widywano je ponoć nad stawami albo przy trzęsawiskach, gdzie wabiły młodzieńców na ich zgubę. Jednak dawna, nigdy całkowicie niezapomniana towarzyszka najpiękniejszych chwil dzieciństwa, przechadzająca się w ten pogodny letni poranek wśród zieleni, była dla niego ucieleśnieniem czystej kobiecości, wcieleniem marzeń. Kiedy tak patrzył ku niej z okna, nie wiedząc, czy iść do ogrodu, czy zawołać, odwróciła raptem głowę, jakby poczuła czyjś wzrok na plecach. Cofnął się zmieszany, lecz obserwował ją dalej przez poruszaną wiatrem firankę. Mania przez sekundę wyglądała jak złapana na gorącym uczynku i choć nie robiła niczego złego, prędko, prawie biegiem oddaliła się w głąb ogrodu. Czesław przestraszył się trochę, bo z tamtej strony nie było muru, ogród dochodził do strugi, w której pastuszkowie poili bydło. Jeszcze coś jej się stanie albo znajdzie kładkę i pójdzie dalej, sądząc że to dalsza część parafialnych włości, pomyślał z lękiem. Nie daj Boże, zabłądzi i narazi się na jakieś nieszczęście! Mógłby ją zawołać przez okno, ale jeśli ktoś jeszcze usłyszy? Nie chciał, żeby ją jacyś chłopi czy choćby kościelny zobaczyli w porannym stroju, toteż zbiegł na dół i podążył tą samą alejką. W pewnej chwili za krzewami derenia dojrzał plamę

błękitnego materiału. Maria nie zabłądziła, stała na brzegu szeroko rozlanej w tym miejscu strugi, przyglądając się dzikim kaczkom i ich pisklętom baraszkującym w szuwarach. Puszyste kuleczki próbowały wszystkiego, cokolwiek przepływało w zasięgu dziobków, a co na ogół wcale nie nadawało się do jedzenia. Czesław starał się podejść najciszej, jak umiał, lecz matka pierzastej gromadki była czujna. Głośnym kwakaniem zaalarmowała całą okolicę, a kaczęta na wyścigi poczęły płynąć w stronę swej opiekunki. Dziewczyna z głośnym okrzykiem obróciła się na pięcie. – O Boże, ależ się przestraszyłam! – zawołała, kurczowo ściskając na piersiach zwiewny peniuar. – Myślałam, że to jakieś dzikie zwierzę. – Przepraszam, to moja wina. Powinienem był wcześniej dać znać, że nadchodzę. Widziałem z okna, że wyszłaś do ogrodu. – Uśmiechnął się przepraszająco. – Przyszedłem sprawdzić, co to za rusałka wybrała się na samotny spacer. I czy nie grozi jej jakieś niebezpieczeństwo. – Nie zrobiłam chyba nic złego? – Rozejrzała się niby to trwożnie. – Kiedy nas pobudziłeś, usłyszałam, jak twoja mama mówi, że idzie pomóc w kuchni. Ludka ziewnęła i nawet nie otworzyła oczu. A ja wyjrzałam przez okno i natychmiast odechciało mi się spać. – Zebrała ciaśniej koronkowe brzegi powłóczystego negliżu. – Powinnam była pomyśleć, że to nie bardzo wypada. Nawet chyba widziałam kogoś w oknie… – To byłem ja – przyznał się, czując narastające skrępowanie. – Trochę się bałem, że coś ci się stanie. Tu są pokrzywy i pełno pajęczyn. Jakaś gadzina mogła przypełznąć z lasu albo pies urwać się z łańcucha, gdyby wyczuł obcego. – Przecież nie dałbyś mi zrobić krzywdy, prawda? – zapytała poważnym tonem, ale oczy jej się śmiały, dowodząc, iż ów niepokój był tylko udawany. – Pan Czesław zapomniał widać, że wychowałam się w domu za miastem. Nieraz wymykaliśmy się z Włodkiem i dzieciakami sąsiadów budować szałasy i palić ognisko na polanie. To ja jestem prawdziwym leśnym

stworzeniem. – Ale teraz pan Czesław jest odpowiedzialny za swoich gości. – Przybrał marsową minę i pogroził Mani palcem. – A zwłaszcza za ich reputację. – Proszę wybaczyć nieokrzesanej istocie. – Spuściła skromnie oczy. – Obiecuję nie oddalać się więcej bez siostry księdza dobrodzieja. – Właściwie możemy uczynić jeden wyjątek, gdyby jutro z rana była równie piękna pogoda… – À propos pogody, jaki poranek, taki cały dzień! – ożywiła się, nie dając mu dokończyć. Odetchnęła głęboko rześkim powietrzem i uczyniła parę niemal tanecznych kroków, wychodząc z rzucanego przez stary dąb cienia. Zastygła na chwilę, obserwując płynące po niebie czaple, zupełnie nieświadoma, jakiej przejrzystości nabiera jedwabny peniuar w ukośnie padających promieniach słońca. – Co dziś będziemy robić? – Możemy gdzieś pojechać po obiedzie. Ja będę powoził. Pokiwała głową i dalej przyglądała się czaplom. Czesław sam nie wiedział, kiedy znalazł się tuż obok dziewczyny. Trochę zdumiona popatrzyła mu w oczy i zaraz przymknęła powieki. Poszukał palcami jej dłoni, a kiedy nie cofnęła ręki zbliżył głowę, aż ich usta zetknęły się delikatnie… – Maria, Mania! Gdzie jesteś?! Odskoczyli od siebie niczym dwie piłki, gdyż nawoływanie Ludmiły zdawało się rozlegać tuż obok. – Odezwij się, zaraz będzie śniadanie! Głos słychać było od strony plebanii, ale się nie zbliżał. Czesław zapragnął zatrzymać tamtą chwilę, sprawić, by rozciągnęła się na całą wieczność. Wyciągał już ręce, kiedy Maria z wyrazem popłochu w oczach zakryła usta dłonią, jak gdyby dopiero teraz zdała sobie sprawę, gdzie jest i jak wygląda, po czym pomknęła między drzewami w kierunku, skąd dobiegało wołanie. Zjawił się w jadalni po dobrym kwadransie, kiedy jajka i ser

były już na stole, a panie czekały tylko na niego. – O, jest nasza zguba. – Siostra pogroziła mu palcem. – Gdzieś ty się włóczył, co? Myśleliśmy, że Cyganie cię uprowadzili. – Cyganie prędzej by ciebie porwali – zauważył, przysuwając matce krzesło. – Podsunę im to, kiedy we wsi pojawi się tabor. – Cudownie – odparła rozmarzonym tonem Ludmiła. – Pojadę z nimi choćby na koniec świata, będziemy śpiewać i tańczyć w świetle księżyca! – Próżna nadzieja, siostrzyczko. W trymiga odstawią cię do domu, kiedy zobaczą, jakie ladaco im się trafiło. – Tak?! A kto opowiadał, jak to w Ołyce panie tylko u niego się chciały spowiadać, gotowe na wszelką zaordynowaną pokutę…? – Wcale nie tylko… – zaprzeczył odruchowo i urwał, pochwyciwszy drwiące spojrzenie siostry. – Zaraz, niczego takiego nie mówiłem! – No, przestańcie już, to nie uchodzi – nakazała surowo matka, niosąc dzbanek gorącego mleka. – To gdzieś ty chodził? Pewnie do wsi cię wołali? – Nie, byłem zobaczyć, czy powóz wyczyszczony i koła naoliwione – odparł zgodnie z prawdą, pomijając tylko swój pobyt w ogrodzie. – Dziś po obiedzie zabieram wszystkich na objazd po moich włościach. Trochę nam brzuchy wytrzęsie, bo drogi nierówne, ale co tam. Weźmiemy koszyk z czymś słodkim, to sobie w lesie urządzimy podwieczorek. – A nie, to beze mnie. Za stara jestem na takie eskapady. – Matka zmarszczyła czoło na widok pajęczyny u sufitu. – Na plebanii pomogę albo w zakrystii, bo coś mi na to wygląda, że tu nie wszystko zadbane, jak być powinno. – Szkoda, może innym razem mama da się namówić. – Czesław westchnął ze stosownym żalem w głosie. Ale nie nalegał, aby rodzicielka przypadkiem nie zmieniła zdania.

Było niedzielne popołudnie. Czesław trzymał luźno lejce, podziwiając z siedzenia powozu panoramę biało-zielono-żółtej podolskiej wsi. Tak opisywał tutejszy krajobraz w listach do przyjaciółki z dzieciństwa i cieszył się teraz, że mógł jej naocznie wszystko pokazać. A wieś była biała od bielonych wapnem chat, zielona od liści wiśniowych sadów, żółta od obracających się ku słońcu słoneczników. Przez łoziny podolskich witych płotów przypatrywały im się ciekawe dziecięce oczy. W niedzielne popołudnie na drodze pstro było od wstęg wplecionych w warkocze dziewcząt, od różnokolorowych haftów na koszulach, paciorków i korali. Po niedługim czasie wjechali w pola, gdzie nie docierał już niedzielny wiejski zgiełk, jedynie klekot bocianów i kumkanie żab na mokradłach. Upał doskwierał nieznośnie, więc Czesław skierował powóz w stronę pobliskiej puszczy, gdzie nie powinno zabraknąć cienia. Wkrótce wjechali do lasu, a mało uczęszczana droga przywiodła ich na polanę obok zarośniętego rzęsą stawu. Ludmiła i Maria z ulgą wyskoczyły z powozu, którego twarde siedzenia zdążyły im się już mocno dać we znaki. – Mania, daj koc, tu będzie świetnie! – Siostra Czesława wskazała miejsce pod rozłożystym dębem. – Ależ tu cicho, można usłyszeć spadające żołędzie. Jej przyjaciółka rozejrzała się uważnie. – Za nic nie przyszłabym tu sama, zgubiłam się kiedyś w lesie. Dwa dni szukali mnie z psami. – Boże, ja bym chyba umarła ze strachu. – Ludmiła wygładziła zmarszczki na kocu i popatrzyła na brata, który wyciągał z powozu spory koszyk. – Albo prędzej z głodu. – Jadłam poziomki i jagody, całe szczęście, że był środek lata. – Maria ściągnęła pantofle, po czym usiadła, prawie do kolan podciągając brzeg letniej sukienki. – Najgorzej było w nocy. Cały czas wydawało mi się, że ktoś idzie, trzaskały gałązki, słyszałam jakieś szelesty i szepty. Wyobrażałam sobie wtedy, że to krasnoludy pilnują, żeby nic mi się nie stało. – Mnie nigdy nie przydarzyło się nic ekscytującego. No,

może poza jednym razem… – A co to było? Opowiadaj. – Nie teraz. – Ludmiła wskazała wzrokiem zbliżającego się brata. – To tajemnica. – Czesio chyba potrafi dochować tajemnicy? – Być może… – Tamta zachichotała do jakiejś swej myśli. – Ale prawiłby mi potem kazania. Albo kazał wstąpić do klasztoru. A ja mam zupełnie inne plany. – Jakie? To też tajemnica? – Na razie tajemnica. – O czym tak szepczą moje leśne panny? – zagadnął Czesław. – Z wyrazu twarzy wnioskuję, że w planach są jakieś figle? Szkoda, że nie szykuje się żadne wiejskie wesele, ale pewnie we dworze długo nie wytrzymają, żeby nie urządzić tańców. Pan Pryłucki niczego nie odmówi córce, a właśnie zjechali do nich krewni z miasta. – Co ty mówisz?! – Ludmiła prawie poderwała się z koca. – Czemu nie uprzedziłeś, nie mam w co się ubrać na tańce! – Matka i tak by cię nie puściła. Zupełnie słusznie zresztą, bo kawalerowie tu ogniści i ani byśmy się obejrzeli, kiedy by trzeba na zapowiedzi dawać. – Niedoczekanie. – Pokazała mu koniec języka i machnęła dłonią, jakby się opędzała przed natrętną osą. – Co tam, najwyżej powiemy mamie, że jedziemy z sąsiedzką wizytą. Tylko gdzieś dalej, żeby wolała w domu zostać… Mania, wzięłaś jakieś wizytowe suknie? – Coś tam zabrałam, ale nie wiem, czy się nada. – Czekaj. Zarządca majątku, ten, który przed południem przyszedł się witać, wspominał, że ma cztery córki. Musimy się z nimi poznać i zaprzyjaźnić. – Z nieco szelmowskim uśmiechem mrugnęła okiem. – Rozumiesz, o czym myślę? – A jeśli są grube i pokraczne? – Wszystkie cztery? Zresztą zarządca mówił, że musi stale przeganiać adoratorów, więc panny są przynajmniej względne. Pewnikiem mają dobrą krawcową.

– Albo same szyją. Ale skąd wziąć ładny materiał? – Można przerobić jakąś kieckę. Tu dodać falbankę, tam kokardkę, i jeszcze zakładkę zrobić – Ludmiła demonstrowała, o co jej chodzi, dotykając sukienki przyjaciółki. – Przydałyby się jakieś dodatki. – Coś tam zabrałam na wszelki wypadek, bo nigdy nie wiadomo, czy się jakaś okazja nie trafi… Czesław nie wtrącał się do dyskusji, gdyż w dziedzinie damskich strojów orientował się raczej słabo, ledwie umiał nazwać ważniejsze części garderoby. Wyciągnął z koszyka upieczone przez matkę ciasto z powidłami i butelkę miejscowego wina, którą sam tam po kryjomu umieścił. Oczywiście zapomniał wziąć szklaneczek, ale nikt nie robił z tego problemu. Pili prosto z butelki, śmiejąc się do siebie i żartując, że tylko ogniska i cygańskiej muzyki brakuje. Słońce stało już nisko, zbliżała się pora powrotu, ale nikomu nie było do tego spieszno. Czesław raz i drugi pochwycił spojrzenie Marii, ich dłonie się zetknęły, nie całkiem przypadkowo. Pomyślał o przyszłości, pierwszy raz z większą nadzieją niż lękiem. Kobieta z jego snów i marzeń była tak blisko, że prawie słyszał bicie jej serca. A ona jego. Opatrzność czuwała nad nimi, skoro pozwoliła im się odnaleźć po latach rozłąki. I sprzyjała niewypowiedzianym jeszcze głośno planom, których żaden zły los nie mógł już odmienić… – Kraaa!!! Gdzieś w górze ogromne stado czarnych jak noc ptaków zerwało się do lotu, rozległ się łopot tylu skrzydeł, że na długą chwilę pociemniało niebo. Wiatr poruszył koronami drzew i owionął ich chłodnym podmuchem. Gdy wracali do domu, ów potworny łopot i krakanie wciąż dźwięczały im w uszach.

Rozdział X Męki mojej wybranki. Listy rywala.

Miłości tej już nie miałem wyrzec się. Raczej pójść przeciwko wszystkim i wszystkiemu, niźli przeciw niej. Jeszcze nie wytknąłem byłem sobie dalszego planu postępowania, jeszcze nie mogłem wiedzieć jak ułożą się wypadki i jak w zależności od nich przyjdzie mi postępować. W tej samej chwili w pokoju mojej matki odbywał się cichy, rozpaczliwy, tajemny dramat. Spostrzegła naszą miłość i zlękła się tego uczucia we mnie dla kobiety. Kochałem matkę. Czciłem jej starość, jej mozolne długoletnie trudy, jej łzami zbrużdżone oblicze, w pracach zgrubiałe ręce, zgarbioną pod brzemieniem lat i trudów jej postać. Atoli położyło rozdział między nami prawo celibatu. Nienawidzić mnie poczęła, bać się i oglądać na koniec, który w rezultacie groził mnie i jej… Nie zaniedbywała niczego celem obrzydzenia mojej wybrance pobytu. W ślad za matką poszła moja siostra, dotąd nieodłączna jej towarzyszka. Więc samotna, ufna tylko w moją miłość, oparta o moje ramię, świadoma tego, ile stała mi się niezbędną w życiu, czerpiąca sama moc z tej miłości i wyglądająca od niej niewidzianych, niesłychanie szczęsnych rzeczy – znosiła wszystkie przejścia, jakie pobyt w tym piekielnym

teraz domu gotował jej na każdy dzień. Jako zakochany ksiądz wnosiłem dysonans w życie mojej parafji. Wieść się rozchodziła… Kiedy zmęczeni i zakurzeni wrócili z przejażdżki, matka już czekała z kolacją. Poszli do siebie obmyć się trochę i przebrać na wieczór, Czesław pierwszy pojawił się w stołowym, z zadowoleniem obserwując, jak rodzicielka poprawia serwetki i sztućce, dyrygując służbą donoszącą z kuchni pełne półmiski. – Ho, ho, czy na kolacji będzie pułk szwoleżerów? – zażartował na widok stołu zastawionego jak dla kompanii wojska. – A może ktoś ma dziś imieniny, o czym zapomniano mnie powiadomić? – A gdzie jest powiedziane, że tylko w imieniny przysługuje normalny posiłek? – Matka zmierzyła go krytycznym spojrzeniem. – Chudy jesteś i mizerny jak jakiś parobek, a nie proboszcz na własnej parafii. Ksiądz powinien wyglądać godnie, jak przystoi duchownej osobie. Wiem, co mówię, chudego nikt nie szanuje, bo ludzie myślą zaraz, że chory albo ostatnia bida. – To mi, widzę, nie grozi – zauważył na widok pieczonej gęsiny. – Toż to istna rozpusta! – Żona sołtysa przyszła się poznajomić i przyniosła gęś. Już zabitą. To co, miała leżeć, aż zaczęłoby ją czuć we wsi? – Żonę sołtysa? Chyba się kąpie co sobota w balii, jak przystało na bogobojną… – Uważaj, co mówisz – matka zdzieliła go ścierką – jeszcze służba usłyszy i jej doniesie. Zaraz by się skończyły gąski, miody i jajka za jedyne Bóg zapłać. – Mama się nie frasuje. U sołtysowej córki chrzciny niedługo się szykują. Trochę za prędko, bo ślub brała niecałe pół roku temu, ale stąd i ta gąska, żeby im nowy proboszcz za wielu pytań nie zadawał… – To takie buty? – Matka, przeżegnawszy się prędko, wypytywała go dalej z ciekawością w oczach: – Ale wszystko tam

wyjaśnione? Bo to czasem bywa, że jeden dzieciaka przysporzy, a dziewucha do ślubu innego ciągnie… Jak to tam było, wiesz coś o tym? – Ksiądz dużo wie… – Urwał znacząco. – Ale mama chyba nie chce, bym złamał tajemnicę spowiedzi? – Toż ja wcale nie ciekawa – obruszyła się natychmiast. – I dobrze, bo zbytnia ciekawość to grzech i pokuty wymaga. – Uważaj, żebym ja ci pokuty nie zadała przy myciu podłogi! – Sama mama mówiła, że ksiądz winien godnie się prezentować, a teraz chce, żebym się z wiadrem i ścierką ludziom pokazywał? Przekomarzali się jeszcze trochę, póki nie przyszły dziewczęta i wszyscy zasiedli do poprzedzonego krótką modlitwą posiłku. Matka dyrygowała dalej służbą, chociaż nie było takiej potrzeby, ale Czesław się nie wtrącał. Cieszyło go, że staruszka czuje się potrzebna i znalazła sobie zajęcie, zamiast całymi dniami wysiadywać na ławeczce w ogrodzie. Należała jej się cicha przystań po długich latach zmagań z przeciwnościami losu. Po kolacji nikomu nie chciało się spacerować w ogrodzie, gdyż dzień był męczący i obfitował we wrażenia, toteż Czesław zabrał siostrę z przyjaciółką do swoich pokoi, by pochwalić się pamiątkami przywiezionymi z Berdyczowa. Matka wolała zostać i dopilnować porządków w kuchni. Było co oglądać, na ścianach wisiały stylowe obrazy, głównie pejzaże i scenki rodzajowe, ale nie brakowało też ozdobnych krzyży i starannie oprawionych litografii o tematyce religijnej. Miał też sporo zdjęć i pocztówek w albumach, więc gdy Ignacy przyniósł herbatę, zajęli się z Marią ich przeglądaniem. Ludmiła widziała większość z nich w Berdyczowie, więc zainteresowała się biblioteką. Wyjęła pierwszą z brzegu księgę, która okazała się atlasem anatomicznym odziedziczonym po uprzednim proboszczu. Przewróciła kilka kart i raptem zbladła, omal nie upuszczając szacownego dzieła. – O Boże! – Co się stało? – Czesław zauważył wielce niewyraźną minę

siostry. – Źle się czujesz, coś ci zaszkodziło? – Nie, wszystko w porządku. – Ludmiła skrzywiła się i złapała za brzuch, przecząc własnym słowom. – Tylko… właśnie się dowiedziałam, co człowiek ma w środku. – W jakim sensie? – zainteresowała się jej przyjaciółka, nie podnosząc głowy znad albumu, w którym natrafiła właśnie na kilka zdjęć Czesława z dzieciństwa. – Zdaje się, że w bardzo dosłownym. – Z coraz bardziej zbolałą miną odstawiła atlas na miejsce. – Lepiej będzie, jak pójdę do siebie. Zakryła dłonią usta i niczego więcej nie tłumacząc, niemal wybiegła z pokoju. Czesław zrozumiał nagłą niedomogę siostry, kiedy podszedł do biblioteki i sprawdził, jaka książka wpadła w ręce Ludmiły. – Rzeczywiście, może się przyśnić – mruknął do siebie. Maria podniosła głowę znad albumu. – Co mówiłeś? – Nic, nic. – Machnął ręką. – Masz może ochotę na szklaneczkę wina? – O tej porze? – Spojrzała w stronę otwartego okna, gdzie księżyc oświetlał łagodnym blaskiem korony drzew. – Musi już być bardzo późno. – Nie tak znów bardzo. Zresztą co za różnica, przecież nie musisz się zrywać z kurami. – Lubię wcześnie wstawać. – A ja lubię cię widzieć raniutko w ogrodzie, kiedy wszyscy śpią jeszcze… – powiedział tak znaczącym szeptem, jakby niemal wprost zaproponował jej schadzkę o świcie. – A jeśli ktoś… – nie dokończyła, jakby przestraszyła się własnych myśli. Za to Czesław był pewien, że jego intencje zostały zrozumiane. Sięgnął po stojący na stoliku ręcznie malowany gliniany gąsiorek z jednym uchem. Do obowiązków Ignacego należało pilnowanie, by nigdy nie stał pusty. – Na pewno nie chcesz wina? Bo ja chętnie bym wypił

szklaneczkę. – Dziękuję, ale nie. – Maria odłożyła album i zbliżyła się do okna. – Nalej sobie, najwyżej wypiję łyczek od ciebie. Gwiazdy na pogodnym niebie zdawały się mrugać, ale to tylko niewidoczne nocą chmurki popychane wiatrem przysłaniały je na moment. Słyszała za plecami kroki Czesława, coraz bliższe, a po chwili stanął obok i objął ją ramieniem. Uczynił to w taki sposób, jakby to była najbardziej naturalna rzecz na świecie. Odstawił szklankę z winem na parapet i przyciągnął Marię mocniej do siebie. Opierała się lekko, sama nie wiedząc dlaczego, bo przecież pragnęła tego, na co się zanosiło w tę letnią noc. Przymknęła powieki, czując we włosach jego oddech. Ich usta odnalazły się same… – Ludka się pochorowała, może trzeba posłać po… – W pokoju rozległ się zaniepokojony głos matki i zamarł nagle jak ucięty nożem, gdy staruszka ujrzała ich oboje. Odskoczyli od siebie jak wtedy w ogrodzie, trącona szklanka z winem rozbiła się z trzaskiem o podłogę. Nie usłyszeli otwierających się drzwi, a matka Czesława stała w progu, z miną świadczącą dobitnie, że pojęła sens tego, czego stała się mimowolnym świadkiem. – Zaszkodziło jej coś? – zapytał ochrypłym głosem Czesław. Pokręciła głową, nie wiadomo, czy w odpowiedzi na pytanie syna, czy raczej zaprzeczając własnym myślom. – Pójdę do niej. – Maria nie patrzyła na nikogo z obecnych. Kiedy zbliżyła się do drzwi, stojąca w nich kobieta odsunęła się bez słowa, robiąc jej przejście. Czesław usilnie szukał jakichś słów, które mogłyby rozładować wiszące w powietrzu napięcie, bagatelizując niedawną scenę i sprowadzając ją do niewartego pamięci epizodu, lecz matka odezwała się pierwsza: – Przyślę Ignacego, żeby tu posprzątał. Wyszła, nie czekając na odpowiedź.

Czesław wstał bladym świtem, po kiepsko przespanej nocy. Ubrał się prędko w zwyczajne rzeczy, których używał przy mniej oficjalnych okazjach, i wyszedł do ogrodu. Mimo wczesnej pory wieś budziła się już do życia, gdzieś zapiał kogut, gdzieś indziej zaskrzypiały wrota stodoły, szczekały wiejskie kundle, szykowano bydło do wyprowadzenia na pastwiska. Wątpił, by jego ukochana zdecydowała się przyjść po tak fatalnym zakończeniu wieczoru, lecz gdyby się pojawiła, to chciał być na miejscu. Zamienić z Marią parę słów, dodać jej otuchy, upewnić, że nikt ani nic nie wpłynie na jego uczucie. Pragnął tej miłości całym sercem i gotów był o nią walczyć z całym światem! Nie był na tyle naiwny, aby sądzić, że on jeden wśród całego duchowieństwa zapragnął wypełnić pustkę swego życia, wprowadzając do niego kobietę. Już w seminarium słyszał to i owo, był świadom, iż zwierzchnicy tolerują wiele, patrząc przez palce na takie sytuacje, a częściej udając głęboką nieświadomość, o ile tylko ksiądz łamiący celibat nie wywołuje jawnego zgorszenia. Pogłoski o złym prowadzeniu się najwyżej mogły doprowadzić do zmiany parafii. Tyle że on nie zamierzał kryć się ze swym uczuciem, kradnąc ukradkiem pocałunki wybrance i spotykać się z nią gdzieś potajemnie, by zaspokoić potrzeby ciała. Maria nie zasługiwała, by zostać jedynie jego kochanką, bez prawa do założenia rodziny, posiadania dzieci i szczęścia. A tego wszystkiego nie mógł jej ofiarować, będąc księdzem. Gotów był dla niej poświęcić wszystko, co ofiarowywał stan duchowny. Lecz nie był jeszcze zupełnie pewien, czy ona również by tego chciała. Bo cóż znaczyło kilka pocałunków, parę chwil zapomnienia, które mogły, lecz nie musiały przerodzić się w trwałe uczucie… Pogrążony w myślach zawędrował w najdalszą, trochę zaniedbaną część ogrodu. Drzewa i krzaki przysłaniały zabudowania plebanii, w zasięgu wzroku pluskała zielonkawa struga z przerzuconą przez nią kładką. Gdzieś z boku zaszeleściły liście, Czesław pomyślał, że to nagły podmuch wiatru albo psy

wypuszczone przez Ignacego. Kiedy jednak przez gałęzie leszczyny dostrzegł plamę błękitnego materiału, wiedział już, że nie on jeden zerwał się tego ranka z pierwszym pianiem koguta. – Jesteś. – Maria musiała go dostrzec wcześniej, gdyż wybiegła mu naprzeciw i przylgnęła doń, jak gdyby nie widzieli się od miesięcy. Zdążył jedynie zauważyć, że oczy miała zaczerwienione i zapuchnięte powieki. – Tak się bałam, ale musiałam tu przyjść. – Nie bój się, ze mną nic ci nie grozi. – Słyszał jej przyspieszony oddech i czuł bicie serca. – Uspokój się, już wszystko dobrze. – Nic nie jest dobrze, ona mówiła takie rzeczy… – Kto mówił?! Kiedy? – Twoja matka. Pół nocy przesiedziała u nas w pokoju. Do mnie nie odezwała się ani słowem, jakby mnie tam w ogóle nie było, a kiedy nawet spojrzała, to jak na jakąś ohydę. Tylko skarżyła się Ludmile na swój los i niewdzięczność, która ją spotyka na stare lata. Że chora jest i nie ma własnego kąta, to każdy może wykorzystać jej dobroć… I jeszcze o grzechu śmiertelnym, o rozpasaniu i brudzie kalającym dom Boży. I nawet gorsze rzeczy. Nie wprost do mnie, ale tak, że było wiadomo, o kogo chodzi… – Nie mogła się uspokoić, zadrżała i popatrzyła w stronę, z której przyszła. – Wolałabym umrzeć niż jeszcze raz tego wszystkiego wysłuchać. – Więc to tak? – Czesław zagryzł usta prawie do krwi. – Porozmawiam z nią. To dobra kobieta, ona po prostu nie rozumie. – To nic nie da, będzie jeszcze gorzej. Najlepiej, żebym zeszła jej z oczu i wyjechała… – Chcesz tego? – Przyciągnął ją mocno do siebie i nie puszczał. – Naprawdę tego właśnie byś chciała? – Nie. – Poczuł na ramionach jej zaciskające się kurczowo dłonie. – Tego bym nie chciała. – Więc nie wyjedziesz. – Ale ona nie da nam spokoju… – To mój dom! Ale myślę, że nie będzie tak źle i z czasem

wszystko rozejdzie się po kościach – powiedział wbrew własnemu wewnętrznemu przekonaniu. – Będziemy zachowywać się zupełnie normalnie. Wolno nam rozmawiać i widywać się, ile tylko chcemy, a gdyby miłość była grzechem, świat stałby się bardzo ponurym miejscem. Pomyśl, w ilu kościołach chrześcijańskich księdzu nie tylko wolno założyć rodzinę, ale uważa się za wręcz pożądane, by kapłan doświadczał wszelkich aspektów życia w równym stopniu, jak wierni, którym ma wskazywać drogę ku zbawieniu. – Ja to rozumiem. Wiele się nad tym zastanawiałam, odkąd… zaczęliśmy pisać do siebie listy. – Wyswobodziła się z jego ramion i odeszła parę kroków w kierunku drewnianej kładki. – Tylko co innego rozmyślać i wyobrażać sobie, jakby to było, gdybyśmy mogli uciec gdzieś bardzo daleko, gdzie nikt nas nie zna i nie będzie osądzał, a co innego spotkać się naprawdę i zrozumieć, jakie to wszystko jest trudne. Weszła na kładkę zrobioną z paru ociosanych belek, między którymi ziały tak szerokie szczeliny, że łatwo było utknąć w nich nogą. Zachwiała się, jednak z jakąś dziwną determinacją kroczyła dalej. Zatrzymała się dopiero na środku. – I co z nami teraz będzie? – zapytała cicho, patrząc w stronę ciągnących się daleko łąk i pól z dojrzewającym zbożem. – Nawet nie możemy nikomu powiedzieć prawdy. – To się zmieni, obiecuję ci. – Czesław powiedział to z większą pewnością od tej, którą czuł w duszy. Zbliżył się do kładki, ale nie wchodził na nią w obawie, że wątła konstrukcja nie wytrzyma ciężaru ich obojga. – Nic nie mówiłem ani nie pisałem ci wcześniej, bo nie wiedziałem przecież, jakbyś to odebrała, ale nie było dnia, żebym nie myślał o naszej przyszłości. I uwierz mi, nie istnieją przeszkody niemożliwe do pokonania. Wolno mi w każdej chwili zrzucić sutannę albo wstąpić do kościoła, którego obrządek dopuszcza małżeństwa duchownych. Możemy nawet wyjechać z kraju, znam języki i zdobyłem niezłe wykształcenie, z pewnością zajęcia dla mnie nie zabraknie. Maria obróciła się na kładce, rozkładając szeroko ręce dla

zachowania równowagi. – Ja… nie wybiegałam w przyszłość tak daleko. To wszystko, o czym mówisz, jest naprawdę możliwe? – Naprawdę. A nawet dużo więcej. – Nie mógł się powstrzymać, żeby nie ruszyć w stronę swojej ukochanej. Belki uginały się niebezpiecznie, ale nic sobie z tego nie robił. – Tylko nie dziś i nie jutro. Wszystko wymaga czasu, muszę zdobyć pieniądze, napisać do paru osób, które nie odmówią pomocy. Potem załatwić wszystkie swoje sprawy z kościołem, jak tylko się da mądrze i polubownie, bo przecież ty także nie chciałabyś spędzić reszty życia z banitą bez prawa do sakramentów. Prawda? – Zrobiłabym to, gdyby nie było innego wyjścia – wyszeptała tak cicho, że jej głos ledwie wybił się ponad szum strumyka. – Ale naprawdę wolałabym nie stać się przyczyną czyjegoś cierpienia. – O to się nie martw. – Rozumiał, że myślała nie tylko o jego matce, lecz i o własnej rodzinie. – Potrzeba mi paru miesięcy, może roku, aby odłożyć tyle pieniędzy, byśmy mogli pojechać, dokąd zechcemy, i mieli od czego zacząć. Nie dopuszczę, żebyś musiała znosić niedostatek i kryć się przed ludźmi. No, a teraz moja rusałka już się rozchmurzy i poda mi rękę? Chciała to zrobić, ale zachwiała się i byłaby wpadła do strumienia, gdyby w ostatniej chwili Czesław nie złapał jej za ramię. – No, pięknie, tego tylko brakowało, żebyśmy wrócili na plebanię przemoczeni i uwalani błotem. – Jeszcze nic straconego, mój wybawco. – Zdawała się odzyskiwać dobry nastrój, uspokojona zapewnieniami Czesława, że myślał poważnie o ich przyszłym życiu i nie postawi jej nagle przed koniecznością dokonywania dramatycznych wyborów. Na jej zmęczonej twarzy pojawiły się ślady rumieńców. Popatrzyła z niejakim przestrachem na płynącą pod nogami strugę. – Jakże ja tu weszłam, nie zrobię ani kroku! Zostanę tu chyba na zawsze… – Uratuję cię, jeśli mi coś obiecasz – Czesław nie dał jej dokończyć. – Dobrze, obiecuję.

– Nawet nie zapytasz, o czym myślę? – zapytał zdumiony. – Nie boisz się? – Może troszeczkę… – Zmarszczyła czoło, jakby się zastanawiała nad podjęciem jakiejś niezmiernie istotnej decyzji. – Ale jak zapytam, nie będzie niespodzianki. – W takim razie muszę się pospieszyć, zanim zmienisz zdanie… – mruknął jakby do siebie. Nagle otworzył szeroko oczy, wskazując coś za plecami dziewczyny. – A cóż to za dziwadło?! Obróciła czym prędzej głowę, ale ujrzała jedynie stracha na wróble w polu za drogą. Parę kawek usiadło na patykach udających jego ręce, skąd miały dobry widok na okolicę. Nim zdążyła zapytać, gdzie jest owo dziwadło, usłyszała plusk i wrzasnęła, czując, że traci grunt pod nogami. Czesław trzymał ją mocno w ramionach, zmierzając obok kładki do brzegu i rozchlapując wodę przy każdym kroku. Postawił swój słodki i trochę wierzgający ciężar na ziemi dopiero spory kawałek od strugi. Dziwnym trafem stało się to w odosobnionym zakątku ogrodu, przy samym murze, gdzie rzadko ktokolwiek zachodził, skoro bliżej mógł podziwiać ładnie zadbane rabaty otoczone równo przyciętym bukszpanem. – Puśćże mnie wreszcie, co robisz?! – zaprotestowała, chociaż już jej nie trzymał. – Jeszcze nas ktoś zobaczy. – Prędzej na kładce by nas zobaczył jakiś pastuch. Tutaj tylko psy czasem zajrzą, by sprawdzić, czy jakiś kot się nie wałęsa. – Trzeba wracać, póki wszyscy śpią. – A niby czemu? – Wzruszył ramionami. – Masz prawo wyjść do ogrodu, kiedy tylko przyjdzie ci ochota, czy to w dzień, czy nawet w nocy. Jeszcze by tego brakowało, żebyś siedziała kamieniem w pokoju niczym jakaś suchotnica. – Ludmiła gotowa podejrzewać, że jestem u ciebie. – Myślałem, że na nią zawsze mogę liczyć… – Czesław spochmurniał na moment, lecz zaraz machnął ręką. – Za bardzo się przejmujemy. Ludka przy matce jest inna, ale gdyby co, stanie za tobą murem.

– Tak myślisz? – Maria westchnęła z nadzieją. Wyglądała tak pięknie w swym jedwabnym szlafroczku, z włosami w lekkim nieładzie, że zamiast odpowiedzieć, przyciągnął ją do siebie i nie pytając o pozwolenie, zaczął całować po szyi i ramionach. Zadrżała, choć było ciepło, więc objął ją mocniej. Ich usta nie szukały się długo, dziewczyna nie opierała się, nie myślała o niczym, czuła męskie dłonie przesuwające się po jej ciele w sposób, jakiego nigdy wcześniej nie doświadczyła. Nie powinna na to pozwalać, ale przecież Czesław nie prosił o pozwolenie, nie dał jej szansy, żeby zaprotestowała, więc… nie protestowała. Kiedy po długiej chwili znów była w stanie normalnie oddychać, wyswobodziła się z jego objęć i rozejrzała trochę nieprzytomnie. Czesław chciał coś powiedzieć, ale położyła mu palec na ustach. Przed momentem powiedzieli sobie przecież więcej, niż mogły wyrazić jakiekolwiek słowa. Obróciła się nagle i pobiegła między drzewami w kierunku plebanii. Czesław stał jeszcze dłuższy czas, nie do końca rozumiejąc reakcję ukochanej, pewien jedynie, że odtąd wszystko będzie inne. Wkraczał w tajemniczy świat miłości i pożądania, a dotąd nie miał pojęcia, jak się w nim poruszać. Przeczuwał, że napotkane przeszkody były niczym w porównaniu z tymi, które staną przed nimi obojgiem w jako tako przewidywalnej przyszłości, ale, im trudniejsza wydawała mu się ta miłość, tym mocniej jej pragnął. Usiadł na trawie, wylał resztki wody z butów i wyżął nogawki spodni, gniotąc je przy tym niemiłosiernie. Na szczęście nie natknął się na nikogo, wracając do swoich pokojów. Nie zauważył jedynie cienia, tkwiącego nieruchomo za firanką w oknie sypialni matki… Bardzo się pomylił, upewniając Marię, że wszystko rozejdzie się po kościach. Może by tak się stało, gdyby umieli zachować dystans, traktując się jak para dobrych znajomych, lecz nic ponadto. Gdyby nie wymieniali spojrzeń nad stołem w jadalni,

unikali okazji do spacerów tylko we dwójkę, gdyby drzwi pokoju Czesława nie były tak często zamknięte na klucz, a jednocześnie nie dało się nigdzie znaleźć Mani… Nie potrafili dobrze ukrywać swoich uczuć, spiskować i grać farsy na użytek otoczenia, jakby do nich nie docierało, iż komuś może przeszkadzać cudza miłość. Czysta i nieczyniąca nikomu krzywdy. Lecz matka Czesława widziała sprawy inaczej. Ksiądz miłujący kobietę w jej mniemaniu mógł tak czynić jedynie za podszeptem szatana, był więc potępiony za życia, bez szans na zbawienie duszy. A najstraszniejsze, iż ów wyrzutek to jej rodzony syn! Tym większą przeżywała udrękę, że przyjechała do niego zaznać spokoju na stare lata, wyobrażając sobie plebanię syna niemal jak przedsionek niebios, na które zasłużyła prostym i bogobojnym życiem. Cios był tak nagły i nadszedł z tak niespodziewanej strony, że z rozpaczy prawie traciła zmysły. Dobrze wiedziała, kto jest winien wszystkiemu! I znalazła jedyne wyjście z tej okropnej sytuacji. Postanowiła, nie cofając się przed niczym, usunąć Marię z domu swojego syna. Na każdym kroku dawała odczuć biedaczce, jak złego jest o niej mniemania, i to nie przebierając w słowach. Nie zaniedbała niczego, poczynając od nieustannych uszczypliwości co do jej konduity, na demonstracyjnym pilnowaniu jej każdego kroku kończąc. Sączyła też plotki na temat prowadzenia się dziewczyny do każdych uszu, które tylko były gotowe słuchać. Hamowała się nieco w obecności Czesława, lecz on miał przecież sporo obowiązków w rozległej parafii, toteż okazji do uprzykrzenia dziewczynie pobytu na plebanii nie brakowało. Czesław widział, jak cierpi jego ukochana, zwłaszcza że postępowanie jego rodzicielki nie było jedynym powodem zmartwień Marii. Niemal codziennie przychodziły listy, na które nie odpisywała. Listy od narzeczonego. Znał ich treść, gdyż dziewczyna, obawiając się wścibstwa matki Czesława, trzymała całą korespondencję u niego, a człowiek dowożący pocztę miał przykazane, aby adresowanej do niej korespondencji nie oddawał nikomu innemu. Nie odpisywała, bo,

jak sama mówiła, nie chciała kłamać, a do wyznania prawdy nie czuła się jeszcze gotowa. Jednak nie robiła przed ukochanym tajemnicy ze swych rozterek, gdyż ani nie miała nikogo innego, komu mogłaby się zwierzyć, ani nie chciała jemu z kolei kłamać. Ze łzami wyznała Czesławowi, że zwleka, bo choć serce jej chyba pęknie, wolałaby wrócić do Grodna. Chciałaby się wyrwać ze szponów tej miłości, tak niespodziewanej, tak pięknej, ale strasznej, bo jej skutków niepodobna przewidzieć… – Ja nie chcę do końca życia uciekać przed ludźmi, chcę normalnego domu, gdzie będę mieszkać z rodziną i zawsze będzie można zaprosić gości. A co byśmy mieli powiedzieć dzieciom…? – Zostawiłabyś mnie dla tamtego? – zapytał głuchym głosem. – Tak byłoby najlepiej. – Odwróciła głowę do okna. – Dla mnie, dla ciebie i dla wszystkich, którzy są nam bliscy. Zobacz, jestem u ciebie raptem kilka tygodni, a nie było jednego dnia, kiedy nie musiałabym schodzić komuś z oczu… Nie było jednej nieprzepłakanej nocy. – Ale czego spodziewasz się od Tatara polskiego10, którego przodkowie jedynie indygenatem królewskim zostali zrównani z naszą szlachtą, przecież ci ludzie wciąż do Mahometa wznoszą modlitwy?! – Obiecał mi, że przejdzie na katolicyzm… – Wspominałaś, że jest jakimś wolnomyślicielem. – Czesław nie słuchał dziewczyny, dając upust nabrzmiałym emocjom. – Studiuje Marksa, brata się z socjalistami… To się nie może tak skończyć. – Złapał jej ręce i zaczął całować. – Nie pozwolę na to! – Co możemy uczynić lepszego? – Kochasz go? – Nie… nie wiem. Ale… – A mnie? – Przecież wiesz. – Łzy napłynęły jej do oczu, już nie mogła ich powstrzymać. Wyjęła z jakiegoś zakamarka sukienki pogniecioną kartkę. – Tego jeszcze nie czytałeś. Przyszedł dzisiaj. Czesław przebiegł wzrokiem list od narzeczonego Marii, pełen rozpaczliwych próśb o jej powrót, który kończył się

zdaniem: „Niuta, powiedz mi prawdę, bo stać mnie na coś tak strasznego, co popsuje i Twoje, i moje życie”. Niuta… Ślepa i głucha na głos rozsądku zazdrość o względy ukochanej kobiety wzięła górę nad skrupułami, nad wyrzutami sumienia, które szeptało, żeby nie krzywdzić nikogo w imię tej egoistycznej miłości. Cierpiał tamten, cierpieli oni, to się musiało wreszcie skończyć! – Moja najdroższa. – Nie opierała się, kiedy ją objął i zaczął gładzić po włosach. – Teraz widzę, że za długo zwlekałem, pozostawiając sprawy własnemu biegowi, kiedyś ty musiała znosić upokorzenia i zamartwiać się, że cokolwiek byś uczyniła, to zawsze skrzywdzisz kogoś drogiego i samą siebie. Dosyć tego. Uporządkujemy wszystkie sprawy, już moja w tym głowa, żeby zapewnić ci dobrą przyszłość. Ale do tego trzeba zerwać z tym, co jest ci tylko kulą u nogi. – O czym ty mówisz? – zapytała z obawą, domyślając się, ku czemu zmierzał Czesław. – On musi dostać stanowczą odprawę, aby cię więcej nie nękał! Potem rozmówię się z matką i jeśli nic nie wskóram, będzie musiała stąd wyjechać. Zobaczysz, od razu wszystko się zmieni, ujrzysz świat w nowych barwach. Zbiorę pieniądze i uciekniemy do jakiegoś wielkiego miasta, do Krakowa albo nawet do Paryża i tam rozpoczniemy nowe życie. Jego optymizm i wiara we własne siły w jakiś sposób udzieliły się Marii. O co nie było trudno, gdyż od wielu dni, naznaczonych bólem i rozterkami, wyglądała najsłabszej bodaj iskierki nadziei na pokonanie wszystkich komplikacji. – Naprawdę chciałabym zobaczyć Paryż… – wyrwało się jej. – Nie mówiłam nikomu, bo nawet przez myśl mi nie przeszło, że kiedyś to będzie możliwe. – Dla nas nic nie jest niemożliwe – oświadczył z mocą Czesław. Podszedł do stolika z papierem i atramentem, odsunął krzesło i usiadł. – Teraz uczynimy pierwszy krok na drodze do wyrwania się z matni.

Pisał coś przez dobry kwadrans, czasem skreślał jakieś słowo i zastępował je innym. Maria obserwowała jego stanowczą minę, lecz nie zadawała pytań. W jej domu rodzinnym to ojciec zawsze podejmował ważne decyzje. Matka nie sprzeciwiała się nigdy otwarcie, ucząc córkę, że mądra kobieta pozwala mężczyźnie stanąć za sterem okrętu, lecz to ona pilnuje kursu. Najlepiej tak, by tego nie zauważył… Tyle że Czesław nie dawał sobą kierować. Jego miłość była zaborcza i bezwzględna jak pożar lasu. Maria często się bała, że płomień pochłonie ich oboje, nim zdążą się nacieszyć jego ciepłem. Ale przecież jej ukochany sam mówił, że potrzebuje czasu na zgromadzenie środków i załatwienie spraw z Kościołem, więc najważniejsze decyzje jeszcze przed nią, można poczekać. A raczej przeczekać ten pożar… – Gotowe! – Przywołał dziewczynę do siebie i zwolnił dla niej krzesło. – Teraz przepisz ten list. Wyślemy go rano. Przykro mi bardzo, wierz mi, ale już widzę, że inaczej nie da się tego przeprowadzić. Zaboli i przejdzie, lepsze to od ciągłego rozdrapywania rany. Maria przeczytała list, potem raz jeszcze. Wszystko było jasne i zrozumiałe, ale jakieś… nie jej. Nie użyłaby tak brutalnych słów i argumentów, o większości nawet wcześniej nie pomyślała. A Czesław stał obok nieporuszony, milczący, jakby chciał się ostatecznie przekonać, ile są warte jej zapewnienia o oddaniu i miłości… Ujęła pióro. Rozumne przypuszczenia Twoje się ziściły. Pod wpływem księdza kategorycznie zmieniłam swoje upodobania. Ksiądz zauważył całą niefortunność mojej planowanej z Tobą przyszłości. Jako Polka wzdragam się wyjść za Tatara, dziś jestem za wybredna na takie połączenia. Mam drogie mi ideały, które mi świecą i ogrzewają duszę moją. A tymi: wiara moja święta, z której zdrowie i szczęście moje. A Ty byś ręką brutalną wyrwał to wszystko z mego serca

i nogami kosmopolityzmu i bez wiary podeptał. W zamian za to dałbyś mi zwątpienie, próżnię, nudę życiową i… nienawiść pokrzywdzonej do swego krzywdziciela, do sprawcy ruiny życiowej. Moja Ojczyzna i narodowość jest wszystką dumą moją. Nie opuszczę jej dla cudzych bogów, dla kosmopolitycznych upodobań, nie opuszczę, nie zapomnę. Nie chcę pustki, którą byś mi dał w zamian. Albowiem wyszedłszy za Ciebie, jedno z dwojga: albo bym pod złym wpływem Twoim sama klejnotów swoich się wyrzekła, albo życie moje katolickie, polskie, z niedowiarkiem, beznarodowcem splótłszy, na niewiarę i niebezpieczne sztuczki Twoje społeczne patrząc, wiecznie bym się truła, wiecznie bym swój związek nieszczęśliwy przeklinała, biedna!... Tatara nie chcę, ateuszem brzydzi się dusza moja. Katolika tylko z imienia – też nie pragnę. Klejnotów moich nie mam do zmarnowania. Tej nocy długo nie mogła zasnąć. Gryzła się swym uczynkiem, prawie zdradą tamtego mężczyzny, który niczemu nie był winien. Ale nie mogła postąpić inaczej, nie była dość silna, za to Czesław miał na nią tak wielki wpływ, który ją momentami aż przerażał. Kochała go miłością, jakiej nie umiała pojąć, szaloną, zakazaną, bez żadnej nadziei... W dodatku niepojętym zrządzeniem losu wszystko działo się tak daleko od jej rodzinnego domu i nikomu nie mogła się zwierzyć ze swych rozterek. Nie mogła nawet oddalić się niezauważona, bo do stacji kolejowej było dziesięć wiorst polnymi drogami, a ona zupełnie ich nie znała. Mogła jedynie zawierzyć swemu sercu i poddać niezbadanym wyrokom Opatrzności… Następnego dnia matka Czesława zachowywała się gorzej niż kiedykolwiek wcześniej. Nie przepuściła najdrobniejszej okazji, aby dopiec dziewczynie, nie przejmując się nawet obecnością

syna, jak gdyby chciała postawić wszystko na jedną kartę, doprowadzając ataki przeciw znienawidzonej istocie do kulminacji. Ja albo ona! – zdawała się krzyczeć każdym gestem i kąśliwą uwagą adresowaną do Marii. Przy kolacji, nalewając wszystkim herbatę, demonstracyjnie pominęła przyjaciółkę córki. Wskazała ją brodą i syknęła jadowitym tonem: – Ona niech się sama obsłuży. – Skrzywiła się i dodała ciszej, choć nie na tyle, by wszyscy obecni nie usłyszeli: – Z dobrego niby domu, a tak się prowadzi… Musiała się matka na parobka zapatrzeć albo i na co gorszego. Dziewczyna upuściła widelec, który z głośnym brzękiem upadł na talerz. Zerwała się od stołu, omal nie przewracając krzesła i połykając łzy, wybiegła z jadalni. W pierwszej chwili Czesław wykonał ruch, jak gdyby chciał pójść w jej ślady, lecz zaraz usiadł z powrotem. Pełna satysfakcji mina matki zwiastowała przekonanie o ostatecznym triumfie. – Mama spakuje się sama czy przysłać jej Ignacego do pomocy? – Co? Jakie spakuje… – Staruszka w pierwszej chwili nie zrozumiała sensu jego słów. – Rano każę zaprzęgać konie, woźnica pomoże z bagażami na stacji. Popatrzyła na niego, jakby ujrzała przybyłego z czeluści piekielnych upiora. – Nie żartuj ze starej matki… – zaczęła mówić, lecz urwała, bo twarz syna była śmiertelnie poważna. – Chcesz mnie wygnać po tym wszystkim, co dla ciebie zrobiłam?! – Tak dalej być nie może, nie pozwolę na to! – oświadczył z mocą. – To jest mój dom i nikomu nie pozwolę obrażać swoich gości. Nikt mi tu nie będzie wprowadzał własnych zwyczajów. Mama może tu mieszkać, ile tylko chce, mając do dyspozycji służbę, a także najlepszą opiekę, jaką tylko potrafię zapewnić, ale pod jednym warunkiem, od którego nie odstąpię. – Uderzył dłonią w stół, aż podskoczyły talerze. – Moi goście będą odtąd

traktowani z szacunkiem! Są nietykalni, rozumie mama? Jeszcze jedno złe słowo przeciwko Marii, a pożegnamy się na zawsze. Matka popatrzyła nań z przerażeniem. Brakło jej słów, by wyrazić zawiedzione nadzieje. A on zdawał się nieobecny, nieczuły na ból jaki jej sprawił. Wstał od stołu, nie tknąwszy jedzenia, i zakończył chłodnym głosem, jakby pragnął ją dobić: – To ja sam podjąłem decyzję o zostaniu księdzem, i sam zadecyduję, czy dla kobiety, którą pokochałem, chcę porzucić sutannę. 10 Tatarzy osiedlali się w Wielkim Księstwie Litewskim od końca XIV wieku, przede wszystkim w okolicach Wilna, Trok, Grodna i Kowna, od XVII wieku także w Koronie, głównie na Wołyniu i Podolu, a u schyłku wieku na Suwalszczyźnie. Nazywano ich Lipkami lub Muślimami. Nazwa „Lipkowie” pochodziła od tureckiej nazwy Litwy. Otrzymywane przez Tatarów liczne przywileje zapewniły im zachowanie pewnej autonomii i możliwość wyznawania religii muzułmańskiej.

Rozdział XI Wyjazd mojej wybranki z plebanji na stały pobyt w Berdyczowie. Męki rozłąki. Nasze listy.

To była podła, demoniczna, bezlitosna, żywiołowa jak pożar, jak potop, zaraza i mór – miłość. Pomna w wyuzdanym swym egoizmie całości i nietykalności li tylko własnych celów. Matka szalała w bólu całą noc. A my też prawie całą tę noc przesiedzieliśmy nierozdzielni obok siebie, jakby bojąc się, by tamta boleść matki nie zburzyła w jakiś sposób naszej miłości. Matka nie dopuszczała mnie do siebie. Jedna siostra ze służbą towarzyszyła jej w tę noc okropną. I od tej nocy dni pobytu mojej dzieweczki pod moją strzechą były policzone. Niepodobna jej było pozostawać obok serca, któremu przyczyniła tyle bólu… W pokoju Czesława odbywało się coś w rodzaju tajnej narady, w której oprócz niego brały udział Maria z Ludmiłą. – Najgorsze, że matka pozbyła się mieszkania… – westchnął z zafrasowaną miną. – Przecież sam jej kazałeś – zauważyła Ludka. – Pisałeś jej

wyraźnie, że masz dość miejsca i zostanie u ciebie na zawsze. Ja będę jakiś czas mieszkać u naszego brata, póki nie zatrudnię się gdzieś, choćby jako guwernantka. Ale co z nią…? – A co ma być, nie oddam jej przecież do przytułku! Będzie, jak obiecywałem, nie zamierzałem jej naprawdę odprawić, miałem tylko nadzieję, że się trochę opamięta. – Mało jej tym nie zabiłeś. Tamtej nocy myślałam, że to jej ostatnie chwile, że nie dożyje nawet do rana. Mój Boże, nie wiedziałam, jak mam jej pomóc, a ona nie chciała widzieć ani lekarza, ani ciebie. Przeklinała dzień i godzinę, w której… – Przestań! – Czesław podniósł głos, ale natychmiast tego pożałował, widząc łzy w oczach młodszej siostry. – Ludka, nikt nie chce jej krzywdy. Ale dobrze wiemy, że nie możemy pozostać razem pod jednym dachem. To by się mogło bardzo źle skończyć. Wiele rozmawialiśmy z Marią o naszej przyszłości… Ale to jeszcze nie ten czas, trzeba się dobrze przygotować i zadbać, żeby nie przymierać głodem gdzieś na wygnaniu. Ludmiła zrozumiała więcej, niż brat w istocie chciał jej wyznać. – Więc to aż tak daleko zaszło? – Popatrzyła na przyjaciółkę ni to z przestrachem, ni z podziwem. – A co na to wszystko twój Tatar? – Już wie, napisałam do niego. – Maria zaczęła nalewać herbatę z samowara. – Musiałam, bo zaczął grozić… – Zaszło, nie zaszło – wtrącił się Czesław, pragnąc uciąć temat byłego narzeczonego – to już przeszłość. Poprosiliśmy cię tutaj, aby porozmawiać o teraźniejszości. Ludmiła pochwyciła spojrzenie przyjaciółki, mówiące, iż dowie się więcej, kiedy będą same. Opanowała więc ciekawość i zwróciła się do brata: – Dobrze. Ale jeśli myślisz, że zdołam jakoś wpłynąć na matkę, to ogromnie się mylisz. Nie wysłucha ani mnie, ani nikogo innego. A kiedy się dowie o waszych planach, to gotowa sobie coś zrobić z rozpaczy. – Posmutniała nagle i znów niewiele brakowało, żeby zaczęła płakać. – Szkoda mi jej, przez całe swoje

życie myślała tylko o nas, a teraz taki cios. Wiesz, że ona tego nie wytrzyma? Ja was rozumiem, serce nie sługa, ale czy naprawdę nie mogliście jakoś tego przed nią ukryć?! – Miałem się przed nią ukrywać, udawać przed całym światem? Jak długo? Chodzić w sutannie, odprawiać msze, chrzcić, spowiadać, a jednocześnie łamać śluby kościelne? – Niektórzy tak robią… – Ale Maria na to nie zasługuje! – oświadczył z mocą. – We właściwym czasie postąpię jak przystoi duchownemu, który nie może dalej sprawować posługi. – Więc nie ma już żadnego wyjścia? – Ludmiła szukała potwierdzenia w oczach przyjaciółki. Jednak Maria spoglądała gdzieś niewidzącym wzrokiem, nie włączając się do rozmowy, jakby zupełnie jej nie dotyczyła. – Może jednak potrzebujecie więcej czasu, żeby się upewnić? Czasem człowiekowi się wydaje, że nie potrafi przeżyć ani godziny bez tej drugiej osoby, a później wszystko mija jak piękny sen. Maria zwróciła ku niej głowę i już otwierała usta, żeby coś powiedzieć, jednak Czesław ją ubiegł: – Potrzebujemy czasu, to prawda. Nie żeby się przekonać o stałości tego, co do siebie czujemy, bo to jest niezmienne, tylko dlatego że ja nie mogę z dnia na dzień porzucić parafii, nie wiedząc, co przyniesie jutro. Ale nie masz racji, uważając, że nie ma wyjścia. Jest i ja je znalazłem. – Naprawdę? – Ludmiła podejrzewała, że to, co usłyszy, nie będzie się jej podobać. – Mania nie może tu zostać, więc pojedzie do Berdyczowa. Podczas pobytu u mnie poznałaś tam Mundka Ossowskiego, poprosiłem go o pomoc i właśnie odpisał mi, że znalazł odpowiednie mieszkanie. – Pokazał siostrze kopertę z listem od przyjaciela. – Zamieszka z bratem, któremu parę miesięcy temu z pomocą Mundka udało się załatwić pracę w tamtejszym banku. – Nie mogę się doczekać, nie widzieliśmy się prawie rok. – Maria ożywiła się na wspomnienie Włodzia. – Jemu też nielekko

samemu, ale razem jakoś sobie poradzimy. – Myślę, że to dobry pomysł… – przyznała Ludmiła, starając się nie okazać nagłej obawy o własny los. – A ja mogę jeszcze u ciebie pomieszkać? – Ludka, pojedziesz ze mną do Berdyczowa albo nie chcę cię znać! – zawołała impulsywnie Maria. – Wyobrażasz sobie, jak nam będzie dobrze we trójkę? Czesio od początku tak to planował, żeby zatroszczyć się i o ciebie, a ja będę miała najwspanialsze na świecie towarzystwo! Ludce zaświeciły się oczy, ale najpierw poszukała w oczach brata potwierdzenia. – I co ty na to, siostrzyczko? – Oczy mu zabłysły, bo już widział, że się zgodzi. – Wymyśliłabyś coś lepszego? Będę was odwiedzał, jak często się da. Pociągiem to nawet krócej niż dwie godziny. – Kiedy jedziemy? – spytała prędko Ludmiła. Miała już dość tego odludzia i przygnębiającej atmosfery panującej na plebanii. – Nie ma co zwlekać, tam już wszystko opłacone. – Konspiracyjnie ściszył głos, jakby ktokolwiek mógł ich podsłuchać: – Jedziemy… Jutro. – Ale ja się nie zdążę spakować! – Więc co tu jeszcze robisz? Migiem do siebie pakować kufer! Ludmiła już podrywała się z krzesła, kiedy na jej twarzy pojawił się jakiś cień niepokoju. – A mama już wie? – Bardzo się obawiała, że brat właśnie jej powierzy misję powiadomienia staruszki. – Zaraz pójdę z nią porozmawiać – uspokoił ją Czesław, lecz twarz mu spochmurniała. – Nie będę kłamał, ale postaram się tak wszystko przedstawić, żeby jakoś ją uspokoić. Wszyscy obecni zdawali sobie sprawę, że zadanie nie będzie proste. A najpewniej okaże się niewykonalne. Jednak Czesław liczył, że kiedy matce zniknie z oczu przyczyna jej bólu, reszta powoli jakoś się ułoży.

Edmund Ossowski nic nie przesadzał, pisząc w liście, że mieszkanie jest warte swojej ceny. Znając z grubsza możliwości finansowe przyjaciela, postarał się o w miarę skromne lokum, za to z widokiem na znajdujący się po drugiej stronie rzeki Hniłopiat klasztor Karmelitów, w którym Czesław odbywał swój dwuletni wikariat. Pokoje były umeblowane do natychmiastowego zamieszkania, brakowało jednak wielu rzeczy codziennego użytku. Kilka dni zajęło Czesławowi uzupełnianie dobytku, tak, aby Mania i Ludka natychmiast poczuły się tam jak w domu. Ogromnie mu zależało, żeby rezydenci, a zwłaszcza „jego dzieweczka”, nie mieli powodu do zbyt wielkiej tęsknoty za rodzinnymi stronami i by nie narzekali na warunki życia w Berdyczowie. Zabrał też z plebanii trochę bibelotów i wcześniej zgromadzonych pamiątek, do których czuł szczególny sentyment, dzięki czemu nowe miejsce zamieszkania nabrało pewnej swojskości i przytulności. Tyle że wynajęcie i utrzymywanie mieszkania sporo kosztowało i choć Włodek dokładał trochę ze swej bankowej pensji, perspektywa zebrania większej gotówki rozciągała się na trudny do przewidzenia okres. Czesław gryzł się tym mocno, gdyż całą swą niecierpliwą naturą rwał się ku wolności i wszystkiemu, o czym marzyła władająca jego duszą miłość. Jednak starał się nie okazywać smutku, by nie zasiać ziarna zwątpienia w sercu wybranki. Obydwoje ryzykowali wiele, rzucając się na nieznane wody, nie mając gwarancji, iż kiedykolwiek ich tratwa dopłynie do spokojnego brzegu. Ale cóż warte byłoby uczucie obawiające się takiej próby? Niezmiennie ufał Opatrzności, wierząc też we własne talenty i przedsiębiorczość, której niestraszne żadne pułapki. A tym bardziej nie mógł się poddać zwątpieniu, że w przyszłości Maria miała być zdana wyłącznie na niego. Musiał zapewnić jej dom, utrzymanie i wszelkie wygody, gdyż nawet

przez myśl mu nie przeszło, by mogła oddać się jakiemukolwiek płatnemu zajęciu. To było jego zadanie, ona miała się zająć pielęgnowaniem domowego ogniska. Tych parę dni urządzania się w nowym miejscu minęło prawie w oszołomieniu, wszyscy, łącznie z siostrą Czesława i Włodkiem, byli podekscytowani, ciągle czymś zajęci, jakby pragnęli zagłuszyć świadomość, że w ich życiu dzieje się coś zupełnie nowego i że odtąd nic już nie będzie takie samo. Niezależnie od tego, jak zakończy się ów etap… Kiedy Czesław, chcąc nie chcąc, po niedługim czasie wrócił do swej podolskiej parafii, miał zamiar znów rzucić się w wir pracy, nadrobić zaległości i spróbować odzyskać mocno nadwątlone zaufanie wiernych, by uspokoić sumienie i łatwiej zgromadzić niezbędne fundusze. Odejście było już postanowione, nie zamierzał jednak palić za sobą mostów ani zostawiać złej sławy, która ścigałaby go po kres życia. Wszystko miało się odbyć cicho, niemal niezauważalnie, zwłaszcza dla Kościoła. Wprawdzie ta instytucja nie miała w zwyczaju prześladować byłych kapłanów, lecz mimo to Czesław uznał, że tak będzie lepiej… Ale w jego domu nastała pustka jak po wyniesieniu umarłego. Wszystko, każdy kąt i przedmiot, zdawały się wołać do niego głosem ukochanej kobiety. W tym pokoju mieszkała… tu spacerowała… tam lubiła usiąść z książką… tutaj pierwszy raz się pocałowali. Już pierwszego dnia wieczorem napisał do niej długi list. I jeszcze tej samej nocy zaczął następny. Na wymianie korespondencji minęło kilka tygodni, długich jak nigdy dotąd. Zdawało się, że ta wymuszona rozłąka i przeszkody tylko wzmacniają ich uczucie. Tęsknota była niczym choroba, tym dotkliwsza, iż musiał się z nią kryć przed otoczeniem, dając jej dojść do głosu tylko w zaciszu swych pokojów. Pomagały jedynie pisane do ukochanej epistoły, w których wysyłał też własne wiersze. Erotyki, jak sam je w myślach nazywał, choć brak w nich było odniesień do spraw cielesnych. Ale dla Czesława każde słowo skierowane do Marii

nabierało nowego, głębszego znaczenia. Był pewien, że ona podobnie je rozumiała. Życie – o, mgła do ostatka! Chce ją przeniknąć mój duch, Chce zbadać serce, wzrok, słuch, Daremnie!... Groźna zagadka!...

Nie zbadam! I po cóż szlochać? Wyjść z onej zagadkowości, Odpowiedź znaleźć w miłości, I kochać, kochać i kochać!...

Rozdział XII Moje wyjazdy z parafji do wybranki. Rewolucja w kraju. Pole pracy odłogiem.

Może mnie zdradzi?... Może odjedzie?... A ja?... Nie, na to nie pozwolę. Więc tem więcej ją kochać, tem mocniej zniewolić, utrzymać bądź co bądź przy sobie. Bo w przeciwnym razie koniec. Życia koniec… Ale dokąd iść z plebanji, gdzie znaleźć tak łaskawy kąt w społeczeństwie, oswojonem z ideą bezżeństwa księży, gdzie znaleźć schronisko rozpadającemu się, po ujściu z plebanji, życiu? I czy trwanie wśród tułaczki, wśród walki o życie, o chleb i prawo do kochania się, nie wyziębi serc, nie wypruje z nich tego słodkiego dziś uczucia…? Dla uchronienia tej miłości potrzeba w niedalekiem jutrze wyzbyć się sutanny, tej sukni przeszacownej, przeobrażającej byle hetkę-pętelkę w niemal dygnitarza, ojca duchownego, w stróża

klejnotów ducha narodu, któremu hołd niosą wieki ubiegłe historii i nieść jeszcze będą w długie przyszłe lata. Mimo że ta sutanna przykrywała i przykrywa tyle razy tylko miernotę duchową, na ogół zaś, za nielicznymi wyjątkami – o ile rzecz dotyczy zachowania celibatu – hipokrytów. Minęło kilka tygodni, nim obowiązki parafialne pozwoliły Czesławowi wyrwać się do Berdyczowa. Zachowanie matki wobec niego uległo pewnej poprawie, choć pozostało chłodne i nacechowane milczącą podejrzliwością. Oznajmił więc staruszce, że wyjeżdża do miasta w sprawach urzędowych. Nie było to jakieś oczywiste kłamstwo, gdyż przy okazji zamierzał odwiedzić parę instytucji, którym podlegała jego parafia i jej mieszkańcy. Nie łudził się ani przez moment, iż rodzicielka miesiącami będzie tkwiła w całkowitej nieświadomości, zadowalając się zniknięciem sprzed oczu znienawidzonej kobiety. Jego siostra nie zerwie kontaktu z matką, nawet nie mógłby od Ludmiły tego wymagać, miał jedynie nadzieję, że dziewczyna nie będzie w listach zbyt wylewna. A on w żaden sposób nie zamierzał wywoływać podejrzenia, że myśli o porzuceniu stanu kapłańskiego. Matka powinna się uspokoić, sądząc, iż powoli wywietrzeją mu z głowy zakazane uczucia. Dobrze znał rozkład kursujących z rzadka pociągów, więc na małej stacyjce kolejowej w Chmielniku zjawił się niedługo przed odjazdem. Ignacy wystawił z powozu walizkę i nie czekając, strzelił z bata, żeby jak najprędzej pokonać dziesięć wiorst powrotnej drogi na plebanię. Po półgodzinie dymiąca lokomotywa z czterema wagonami wjechała na stację. Czesław poszukał wolnego przedziału, usiadł przy oknie i zajął się przeglądaniem nabytych w miasteczku gazet. Choć myślami znajdował się w odległych rejonach, prędko najnowsze wieści ze świata i z kraju przykuły jego uwagę. Zwłaszcza te drugie sprawiły, że krew w żyłach popłynęła szybciej. Uświadomił sobie nagle, jak niewiele informacji przenikało na prowincję. A może i przenikały, tylko on miał czym innym zajęty umysł i duszę…?

Bladł i zaciskał kurczowo palce, czytając o nasilających się zamieszkach i starciach z policją. Niemal słyszał salwy karabinowe, kładące pokotem ludzi mających dość ucisku i poniewierania przez carat. Był rok tysiąc dziewięćset piąty. Czesław z każdą chwilą rozumiał lepiej, że nie on jeden na długo zapamięta ów czas. No tak, wiedział przecież o niepowodzeniach Rosji w kosztownej wojnie z Japonią i styczniowej krwawej niedzieli, kiedy to Gapon11 poprowadził pokojową demonstrację w Petersburgu, rozpędzoną ogniem karabinowym. Modlił się za poległych robotników, kobiety i dzieci. Protestowali pod hasłami rewolucji socjalistycznej, choć w większości nawet dobrze nie wiedzieli, co miałaby oznaczać. Pragnęli po prostu pracy i chleba. W kolejnych miesiącach protesty to nasilały się, to słabły na chwilę, ale fali nie dało się powstrzymać, a w wielu miastach Rosji i Królestwa Polskiego ludzie ginęli w szaleńczej walce o wolność. Gdy strajki we wszystkich guberniach objęły ponad dwa miliony osób, Mikołaj II zrozumiał, że musi wyjść naprzeciw zdeterminowanym poddanym, inaczej przyjdzie mu słono zapłacić za ignorowanie maluczkich. Wydał manifest konstytucyjny, zapowiadający przyznanie większych swobód obywatelskich, powszechne prawo wyborcze, amnestię… Drzwi przedziału rozsunęły się, przerywając Czesławowi lekturę. – Ksiądz do Berdyczowa jedzie – ni to spytał, ni to stwierdził konduktor po rosyjsku, oddając Czesławowi bilet. Uczynił ruch, jakby się chciał przeżegnać, ale tylko poprawił czapkę. – Niebezpiecznie tam teraz, co za czasy, człowiek nie zna dnia ni godziny… – Tu piszą, że wszystko idzie ku lepszemu – zauważył ostrożnie Czesław, dobrze świadom, iż jego rozmówca mógł być szpiclem na usługach carskiej ochrany. – Przecież będziemy mieli nową konstytucję. Wzrok konduktora spoczął na trzymanym przez pasażera rosyjskim szmatławcu, mężczyzna wzruszył ramionami

i niespodziewanie odezwał się po polsku: – Piszą, proszę księdza, co im każą. A prości ludzie sami dobrze wiedzą, kto winien ich niedoli… – A co wy o tym myślicie? Czesław wciąż nie był pewien, czy rozmowa nie jest próbą nakłonienia go do wyznania jakichś nieprawomyślnych poglądów. Pokazał konduktorowi sążnisty artykuł, którego autor zwalał winę za stan państwa i kryzys na Żydów, co rusz odwołując się do Protokołów mędrców Syjonu12. Czesław czytywał już wcześniej o żydowskich spiskach, a z racji wychowania i nauk seminaryjnych skłonny był dać temu wszystkiemu wiarę. – Ja tam na polityce się nie znam. Ale wiem, że to nie Żydzi strzelają na ulicach i zsyłają ludzi na Sybir. – Mam w Berdyczowie… rodzinę. Dawno u nich nie byłem. Pan mówił, że w mieście niebezpiecznie? – Jak dla kogo. – Konduktor rozejrzał się po korytarzu, wsunął głębiej głowę do przedziału i zniżył głos: – Zeszłej niedzieli siedmiu chłopaków zostało zastrzelonych w trakcie demonstracji przy rynku. Aresztowali potem ich rodziny i kogo popadło ze znajomych. Że niby wichrzyciele i złodzieje. Pisali, że broń od żydostwa kupowali, żeby potem napadać i rabować, korzystając z niepokojów społecznych. Już wcześniej tak się działo, żadnego sądu nie było, rodziny nie mogą dostać widzenia, nikt nie wie, co się dzieje z aresztowanymi. Ale jedno pewne, że kibitki na Sybir nie jadą puste… – I co z tego będzie? – Choć Czesław z całego serca trzymał stronę pokrzywdzonych, bo sam napatrzył się w życiu na nędzę i poniżenie biedoty, to obawiał się jednak wszelkich radykalizmów, burzących ustalony porządek. – Nie rewolucja chyba? – Bóg jeden wie. Oni wszyscy, proszę księdza, młodzi i prędcy do rewolucji, ale nie mają przywództwa. Przynajmniej tutaj, bo w większych miastach organizują się, ale tam mają siłę. Jak w fabryce pracuje paręset chłopa, to już ich tak łatwo nie pozamykają, bo będzie miał kto się o nich upomnieć. Mówię

księdzu, to ogień, którego już nie ugaszą. Ale zanim wypali stare, zabierze ze sobą wielu, tych najlepszych. – Warszawa? Kraków? – zapytał Czesław z niepokojem, gdyż właśnie o Krakowie myślał najczęściej ostatnimi czasy, planując ucieczkę z Marią. – Właśnie. Ale ludzie giną i w Łodzi, Rydze, Petersburgu, świeć Panie nad ich duszami. – Konduktor przeżegnał się tym razem naprawdę, widać wyzbywszy się podejrzeń wobec pasażera. – I naprawdę nikt nie wie, czym to się skończy. – Więc i w Berdyczowie niespokojnie teraz? Ale co zrobić, kiedy ludzie walczą o swój kawałek chleba. Chyba stanąć obok, jako że to i sprawa słuszna, i… – Coś powstrzymało Czesława przed jasnym opowiedzeniem się po stronie rewolucjonistów. Krew wrzała mu w żyłach, gdyż nie dość, że rozumiał szaleństwo pchające ludność pod ogień karabinowy, to sam czuł się rewolucjonistą. Wszak on także szykował się do walki, tyle że uzbrojony jedynie w siłę ducha, przeciw instytucji potężniejszej niż wszyscy carowie i władcy tego świata. – Po prawdzie, to jedni walczą, a drudzy na tym korzystają. Teraz to wszelka swołocz powychodziła z ukrycia i naprawdę strach wieczorem po ulicach chodzić. Bo, proszę księdza, jak poznać, kto walczy o sprawę, a kto jeno bandę skrzyknął, żeby sklepy rabować, cerkwie i kościoły okradać? W mieście co rusz strzały słychać. Ktoś przyjedzie agitować, zaraz go tłum otoczy, policja i wojsko na koniach rozpędza ludzi, krzyki, lament, aresztowania, jedna zawierucha! A bandyctwu w to graj, rozpleniło się niczym karaluchy, prędzej dostanie się pałką w łeb od takiego niż kulę od policjanta. Takie czasy, że nie wiadomo, w którą stronę się zwrócić. Sąsiad doniesie do ochrany, bo chce być pierwszy, zanim na niego doniosą. Jedno, co dobre, to że żydostwo się tak nie panoszy. Pochowali się jak w mysich norach, coraz więcej wyjeżdża gdzieś w spokojniejsze strony. A kufry mają tak wyładowane, że czasem i po dwóch tragarzy za mało… Na korytarzu rozległy się jakieś głosy, a pociąg zaczął wyraźnie zwalniać. Konduktor zamilkł w pół zdania, odetchnął

głęboko i poprawił czapkę. Opuszczając przedział, rzucił jeszcze półgłosem: – Niech ksiądz nie czyta tych rosyjskich kłamstw. Tamci napiszą wszystko, co im władza każe. – Innych gazet nie ma przecież? – A nie ma… – Konduktor mrugnął i przyłożył dłoń do daszka czapki. – Zaraz Berdyczów. Proszę niczego nie zapomnieć. Zamknął drzwi przedziału, zanim Czesław zdążył wypowiedzieć stosowne błogosławieństwo. Wyglądał chwilę przez okno, targany niewesołymi myślami, potem zaczął zbierać swe rzeczy przed opuszczeniem pociągu, gdy raptem zauważył na siedzeniu obok wyjścia gazetę o niewielkim formacie. Mógłby przysiąc, że nie było jej tam przed pojawieniem się konduktora… Przeczytał tytuł: „Robotnik. Organ Polskiej Partii Socjalistycznej”. Wsuwając pisemko między swoje gazety, dostrzegł jeszcze hasło na pierwszej stronie: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”. Jadąc dorożką pod tak upragniony adres, rozglądał się uważnie w poszukiwaniu oznak jakiegoś niepokoju u ludności, nasłuchując krzyków i strzałów. Czuł wspólnotę z ogarniętymi szaloną ideą wolności umysłami, ciekaw był tego nowego ładu, który przyśnił się uciemiężonym i pogardzanym. Miał wrażenie, iż to sama Opatrzność zesłała kataklizm i kazała ludzkim rzekom zrywać koryta, niszczyć stare i ustalać nowy porządek. On zaś był częścią społeczeństwa, maleńkim trybikiem, ale jak każdy, miał misję do wypełnienia w owym kotle dziejów. Czyż to wszystko nie jest widomym znakiem, iż nie wolno mu zwlekać z realizacją pragnień? Bo kiedy, jak nie teraz, gdy wir dziejów odmienia umysły i serca, dając ludziom nadzieję, o jakiej jeszcze wczoraj nie śnili?! Podekscytowany przemyśleniami, z głową podwójnie rozpaloną, gdyż już za chwilę miał wziąć w ramiona ukochaną, jechał dobrze znanymi ulicami miasta, w którym spędził dwa piękne lata wikariatu. Najbliżsi wypatrywali go z okna, kiedy wysiadał z dorożki, i już biegł po schodach, a po chwili

obsypywał pocałunkami twarz i oczy swojej dzieweczki. Rozpłakała się przy tym, jakby ujrzała cudem ocalonego skazańca, co widząc, jego siostrze także pociekły łzy z oczu, a i Włodek zaczął dziwnie pociągać nosem. Widać było, że wszyscy przeczuwają nadejście chwili, kiedy trzeba będzie podjąć brzemienne w skutkach decyzje. Których już nie da się cofnąć. Otarłszy łzy, zaczęli przekrzykiwać się wzajemnie, a to relacjonując najnowsze wydarzenia, to znów żartując z siebie, jak gdyby każde pragnęło rozwiać unoszącą się w powietrzu atmosferę niepewności. Dopiero po późnej kolacji, kiedy Ludmiła i Włodek udali się do swych sypialni, Czesław poprosił Marię, by usiadła z nim w salonie. Przyjechał ledwie na tydzień i zamierzał dobrze wykorzystać ten czas. – Jak ci się tu mieszka? – zagadnął, aby jakoś łagodnie rozpocząć rozmowę. – Wygodnie, nie brakuje ci czegoś? – ciągnął, nastawiając samowar. – Bardzo wygodnie. W każdym razie lepiej niż… – Urwała, uświadomiwszy sobie, że przypominanie udręki na plebanii mogłoby sprawić mu przykrość. I natychmiast podjęła z ożywieniem: – Dużo czytam, Ludka dotrzymuje mi towarzystwa, kiedy mój brat idzie do pracy. Ona, wyobraź sobie, chwili nie usiedzi na miejscu, ciągle by coś zmieniała w pokoju albo salonie, a to obrazek inaczej powiesiła, a to przyozdobiła po nowemu. Nawet wyciąga mnie z domu, żeby, jak to mówi, przypatrzeć się tutejszym kawalerom… – Co takiego?! – zawołał Czesław, omal nie strącając łokciem filiżanek. – Oj, nie krzycz, bo w całym domu słychać. – Widząc jego nasrożoną minę, opatrznie pojęła powód zdenerwowania: – Czesiulku, to tylko taki żart, żadnych kawalerów nie szukamy. Ludka wie dobrze, że w moich oczach nikt ci nie dorówna. Sama też jeszcze nie myśli o tych sprawach. Włodek to co innego, czasem wróci trochę później do domu, jednak nie podejrzewam go

o nic zdrożnego. – Co, o jakich sprawach…? – Teraz to on potrzebował chwili, by ogarnąć myśli. – Ale ja nie o tym! – Nie? – Poprawiła jakieś fałdki spódnicy, zerkając na niego ukradkiem. – Muszę porozmawiać z Włodkiem o tym, co się wyprawia w mieście – powiedział jakby do siebie, zdejmując czajniczek z samowara. Nie chciał straszyć Mani, ale nie mógł dopuścić, by narażała się na najmniejsze niebezpieczeństwo. – Teraz takie czasy, że od lada iskry może zapłonąć cały kraj. Bezpieczniej byłoby ci u mnie na plebanii… – Uniósł prędko dłoń, gasząc protest dziewczyny. – Wiem, wiem, nie obawiaj się, nie zabiorę cię tam na powrót. Ale musimy wreszcie pomyśleć poważnie o naszej przyszłości. Co to za życie, ty tutaj, ja tam, a ludzie tylko patrzą krzywo, bo przecież nie są ślepi. Ile można się ukrywać przed światem, jak długo będziemy odkładać spełnienie marzeń? Uczyńmy wreszcie to, co nam zapisane w gwiazdach! W uniesieniu porwał Marię w objęcia i zaczął obsypywać pocałunkami jej ramiona, szyję i policzki. Czuł bicie serca dziewczyny i słyszał jej przyspieszony oddech, kiedy nieśmiało odwzajemniała pieszczoty. Niewiele brakowało, by zatracił się zupełnie, wędrując dłońmi po jej ciele, lecz nagle zaczęła się opierać i protestować, wykręcając się z jego objęć. – Co robisz, przestań już… Pokrył jej usta pocałunkami, ale tylko przez chwilę, gdyż zaraz obróciła głowę. – Co miałeś na myśli… przestań, bo jeszcze ktoś wejdzie! – Musimy wyjechać najdalej, jak tylko się da. Gdzieś, gdzie nikt nas nie zna i nie będziemy nikomu solą w oku. – Tak nagle? Ja nie wiem… – Wiele o tym myślałem – przerwał jej stanowczym tonem. – Znajdę nam dom i urządzę, jak będziesz chciała. Będzie w nim pokój gościnny, biblioteka, salon z pianinem, żebyś mogła czytać i grać, ile dusza zapragnie. Nawet urządzimy ci garderobę z lustrami i toaletką, do niej będzie przylegać łazienka

z największą wanną, jaka się tylko zmieści. Chcesz, moja miła? – Niepotrzebnie pytasz – wyszeptała, jednak z jej twarzy nie zniknął niepokój. – Ale nie tak zaraz przecież. Skąd weźmiemy pieniądze, gdzie pojedziemy? A Ludmiła i Włodek? – Oni mają własne życie i przed nikim nie muszą uciekać. – My też mamy rodziny. – Wydawało się, że zamiast uspokoić, jeszcze bardziej ją wystraszył. – Moi rodzice są już starzy, ledwie im na chleb starcza. A ja nie mam właściwie niczego, żadnych dochodów ani posagu. – Jesteś moim największym skarbem! – zawołał impulsywnie Czesław. Nie zaśmiała się, jak uczyniłaby jeszcze parę dni wcześniej. Po raz pierwszy poczuła naprawdę, że świat, do jakiego była przyzwyczajona, chwieje się w posadach, a przyszłość zasnuwa mgła niepewności. Rozumiała, że ukochany chciałby jej nieba przychylić, wierząc głęboko w przezwyciężającą wszelkie przeszkody siłę uczucia. Ona też w to wierzyła. A raczej w niego. Ale sama wiara nie odzieje ani nie wyżywi człowieka… Czesław nie zatracił się na tyle w wizjach czekającego ich szczęścia, by nie dostrzec, że jego ukochana jest nadspodziewanie poważna. – Dobrze wiem, o czym myślisz. – Miał ochotę na kieliszek wina, jednak zamiast tego nalał herbaty do filiżanek. – Wielu uznałoby za grzech to, co zamierzamy uczynić. Ale Bóg nie zsyła nikomu miłości, żeby sprawiać dodatkowe udręki, nie wodzi na pokuszenie, jeśli widzi szczerość serca i czystość intencji. Grzechem dopiero jest życie w kłamstwie i czerpanie z niego nienależnych przywilejów. Suknia duchowna krępuje mnie niczym łańcuchy, lecz jej nie skalam! – Co zrobisz? – Dobrze znała odpowiedź, rozmawiali już o tym. Zawsze jednak wydawało się, że to sprawa tak odległa, iż nierealna prawie. Wszak ludzie snują tyle planów, wiedząc z góry, jak niewiele z nich doczeka się urzeczywistnienia. – Odejdę z księżostwa, nim życzliwi doniosą, gdzie trzeba, co wiedzą o tobie i o mnie. A raczej, co im się wydaje, że wiedzą.

– Kiedy? – zapytała prędko, błądząc wzrokiem po obrazach i meblach w salonie, jakby usiłowała dobrze je zapamiętać. – Niedługo… – zawahał się i dokończył dziwnie niepewnym jak na niego tonem: – Najdalej za parę miesięcy. Wiele spraw jeszcze trzeba ustalić, potem przekazać obowiązki na parafii. Biskup na pewno zażąda wyjaśnień, bo Kościół tak łatwo nie pozbywa się kapłanów. Wolałbym, aby twoje nazwisko nie zostało ujawnione, bo mogłabyś mieć nieprzyjemności. Jakieś wizyty przedstawicieli kurii, śledztwa, naciski… Wierz mi, Kościół to wielka machina, niepodobna stanąć jej na drodze, bo zmiażdży i nawet tego nie zauważy. Mogliby nawet grozić ci ekskomuniką, gdyby uznali, iż to ty nakłoniłaś mnie do złamania ślubów. – Nie mogą tego zrobić! – Dziewczyna przeżegnała się spiesznie. – Prawda, że nie mogą? – Nie dopuszczę do tego – zapewnił ją Czesław. – Jednak najlepiej, żeby nikt się o tobie nie dowiedział. Dlatego dobrze się stało, że wyjechałaś z plebanii. Ale przede wszystkim muszę odłożyć tyle pieniędzy, żeby starczyło na dobry początek. Mamy jesień, niedługo nadciągnie zima, to byłby najgorszy czas na tułaczkę. Wytrzymasz jeszcze, najdroższa? – Wytrzymam tyle, ile będzie trzeba. – Uspokoiła się trochę, zrozumiawszy, że nic się nie wydarzy z dnia na dzień, a ukochany nie zamierza porywać jej w nieznane, zostawiając za sobą spaloną ziemię. Objął ją ramieniem, przyciągając ku sobie i znów obsypał pocałunkami jej ramiona i szyję. – No przestań, późno już… – broniła się z rumieńcami na twarzy, choć mniej stanowczo niż poprzednio. – Na kochanie nigdy nie jest za późno. – A jak ktoś wejdzie? – Kot chyba. Wszyscy już dawno śpią. Trącona łokciem filiżanka zabrzęczała na spodku. – Robisz taki hałas, że obudzisz cały dom! – zawołała półgłosem Mania, gdyż w istocie wolała, aby nikt ich nie

przydybał na tych niewinnych czułościach. Zwłaszcza Włodek, bo Ludka znała jej sekrety i nie gorszyła się błahostkami. – No, puszczaj, powinnam być dawno w swoim pokoju. – A jak zabłądzisz po drodze? Na korytarzu ciemno, tylko myszy harcują… – Tu nie ma myszy! – oznajmiła mężnie, lecz jednocześnie podkuliła nogi, rozglądając się po kątach. Zrzucone pantofelki stuknęły o podłogę. – No i czego mnie straszysz, jak ja mam teraz wrócić do siebie? – Cóż, jest pewien bezpieczny sposób… Nim zdążyła zapytać, jaki, wziął ją na ręce i podniósł, jak gdyby ważyła tyle, co worek pierza. Wierzgała trochę bosymi stopami, kiedy niósł ją ciemnym korytarzem, ale ani pisnęła, aby nie wywoływać sensacji wśród domowników. Nacisnął łokciem klamkę, pchnął ramieniem drzwi i po paru krokach usadził swój słodki ciężar na łóżku. Śmiałym pocałunkiem zamknął Marii usta na tak długą chwilę, że zapomniała, iż powinna zaprotestować przeciw takiemu traktowaniu. Pomyślała tylko, że teraz naprawdę powinni być bardzo, bardzo cicho, bo przecież nie zamknął za sobą drzwi, a ten księżyc świeci trochę za jasno… W tym samym momencie na zewnątrz rozległy się jakieś krzyki i tupot podkutych butów. Czesław uniósł głowę i ze zmarszczonymi brwiami popatrzył w stronę okna. Widać było, że odgłosy z ulicy mocno go zaniepokoiły, trwał dalej w bezruchu, nawet kiedy ucichły. Wreszcie pocałował Marię w czubek głowy, podszedł do pieca i otworzywszy drzwiczki, przytknął czubek świecy do tlącego się żaru. – Dobrej nocy, najdroższa – powiedział, stawiając świecę na stoliku. – A myszy niech lepiej nie dokazują, bo naprawdę sprowadzimy im kota. – Dobranoc – szepnęła w stronę zamykających się za ukochanym drzwi. Zaczęła się krzątać po pokoju, nie bardzo umiejąc zebrać myśli. Kilka miesięcy… Tak długo i niedługo zarazem… Zbliżyła się do toaletki i bezradnie popatrzyła w lustro, jakby szukała

w nim odpowiedzi na jakieś zadawane w myślach pytanie. Kiedyś Czesław mówił o wyjeździe do Krakowa, innym znów razem do Paryża… Przeszła do niewielkiej garderoby, gdzie ledwie docierał blask świecy. W salonie zostały pantofle, ale teraz nie pójdzie po nie, zabierze je rano. Co ich tam czeka, w tym wielkim mieście? – zastanawiała się, rozwiązując tasiemki na plecach. Kim będzie jej Czesław, kiedy już na zawsze pozbędzie się sutanny…? Jak sam mówi, teraz jest panem na dziesięciu wsiach. Wszyscy go szanują, a na plebanii ma prawdziwe apartamenty, powóz z końmi i piękny ogród. Potem będzie jednym z wielu… Zdjęła sukienkę i przewiesiła przez oparcie krzesła. Ściągnęła białe jedwabne pończochy i wróciła do pokoju. To prawda, że nikt ich tam nie zna, nikt nie będzie zadawał pytań. Ale czy będzie ich stać, żeby zaprosić choćby najbliższych na cichy ślub w tym dalekim i obcym Paryżu…? Kiedy sięgała po leżącą na poduszce łóżka koszulę nocną, za jej plecami cicho skrzypnęły drzwi. Nabrała głośno powietrza i przycisnęła materiał do piersi. Bała się odwrócić głowę, żeby sprawdzić, kto zastał ją prawie nagą. W świetle rozkołysanego nagle płomienia świecy widziała swój cień, który zdawał się drżeć i poruszać. Po długiej jak wieczność chwili usłyszała skrzypnięcie zamykających się drzwi i coś jakby ciche kroki na korytarzu. Wciąż kurczowo przyciskając do piersi koszulę, odwróciła się, ale w pokoju nie było nikogo. Obok drzwi stały jej pantofelki… 11 Gieorgij Gapon (1870 – 1906) – rosyjski duchowny prawosławny pochodzenia ukraińskiego, działacz robotniczy i współpracownik ochrany, twórca Stowarzyszenia Rosyjskich Robotników Fabrycznych Miasta Petersburga. Prowadził manifestację robotników petersburskich z petycją do cara Mikołaja II; ostrzelanie demonstrantów przez wojsko (krwawa niedziela) było jednym z wydarzeń rozpoczynających rewolucję 1905 roku. 12 Protokoły mędrców Syjonu – dokument opisujący

rzekome plany osiągnięcia przez Żydów globalnej dominacji. Jak twierdzi większość historyków, Protokoły zostały napisane przez Matwieja Gołowinskiego, rosyjskiego współpracownika Mikołaja II, na zamówienie ochrany, tajnej policji politycznej Imperium Rosyjskiego, w celu obarczenia społeczności żydowskiej odpowiedzialnością za ówczesne problemy polityczne i społeczne Rosji.

Rozdział XIII Pole pracy odłogiem.

Łatwiej jednak było z projektem, co do takiego wyjazdu niźli z możnością uskutecznienia go. Miałem duże wydatki a mniejsze dochody. Stąd większy grosz nigdy nie zagościł na długo w mojej kieszeni. O ten szkopuł rozbijał się cały zapał do wyjazdu. Trzeba było czekać. Więc czekaliśmy. I dużo cierpieli w tych oczekiwaniach. Musiały trwać do czasu znowu te same wyjazdy do miasta, znowu te same męczące odjazdy na wieś, zatem pobyt w pustym domu na plebanji, z sercem rozdartem na dwoje, gdy silnik serca, co go teraz wprawiał w ruch, stale przebywał tak daleko – to wszystko nie mogło dobrze wpływać na moją duchowość, nie mogło pomagać w pracy na parafji. Bo miłość – nakaz wieków – spadła na mężczyznę, bo kobieta połowica na drogę jego zeszła. Razem im było pójść trzeba. Po tygodniu pobytu w Berdyczowie Czesław wrócił do swojej parafii. Ciężko mu było rozstawać się z ukochaną po dniach i wieczorach wypełnionych snuciem coraz śmielszych planów dotyczących wspólnej przyszłości. Maria nie kryła obaw, ale wydawała się uspokojona jego zapewnieniami, że nic nie stanie się nagle. Był za nią odpowiedzialny i nie zamierzał prowokować żadnej katastrofy w jej życiu. Plebania wydała mu się ponura i pusta jak nigdy przedtem.

Starał się schodzić matce z drogi, gdyż dostrzegł w jej wzroku, iż nie wyzbyła się podejrzeń. Nie łudził się, że staruszka nie dowiedziała się wszystkiego od Ludmiły, nawet nie prosił siostry o dochowanie tajemnicy. Jednak plany porzucenia sutanny i wyjazdu omawiał wyłącznie z Marią. Starał się być przewidujący, minimalizując zawczasu wszelkie zagrożenia. Nie przewidział jedynie, iż cios może paść ze strony, z której najmniej by się go spodziewał… Niedługo po powrocie na plebanię nadszedł list od ukochanej. Był krótki, wręcz lakoniczny jak pismo od urzędnika wypełniającego jedynie swój obowiązek. W paru prostych zdaniach Maria oznajmiła, że zamierza wrócić do domu i poślubić byłego narzeczonego. Prosiła, aby wybaczył jej i nie obwiniał, bo tak będzie dla wszystkich lepiej. I żeby się za nią modlił. Wiadomość ogłuszyła go niczym uderzenie pioruna. Wpatrywał się w pismo pani swego serca, jakby podejrzewał jakieś oszustwo, czytał od nowa, nie mogąc pojąć, co spowodowało tak nagłą decyzję. Czuł, jak krew zastyga mu w żyłach, a serce trzepocze niczym trafiony kamieniem ptak. I nagle zrozumiał, że to się dzieje naprawdę. Jeśli natychmiast czegoś nie zrobi, jutro będzie za późno! O ile już nie jest… Było późne popołudnie, wiedział, że tego dnia nie ma już pociągu do Berdyczowa, wybiegł więc na podwórze i zawołał do rąbiącego drwa parobka, żeby wyprowadził powóz i zaprzągł konie. Kazał Ignacemu sprowadzić ze wsi woźnicę, obiecując stosowną zapłatę, gdyby temu nie w smak była długa jazda tam i z powrotem bezdrożami, a sam wrócił na swoje pokoje, przekręcając klucz w drzwiach. Musiał się przebrać i wolał uniknąć konfrontacji z matką, gdyby ta zauważyła przygotowania do wyjazdu. Jesień ubarwiła liście drzew kolorami, pola pachniały zaoraną ziemią. Nadchodzący zmierzch przygnał skądś wiatr szeleszczący w zaroślach. Parogodzinna jazda polnymi drogami

wydawała się tym dłuższa, że Czesław nie wiedział, co go czeka u jej kresu. Trudno mu było przywołać myśli niosące otuchę, nie wiedział, czy zdoła zmienić postanowienie Mani, nawet nie był pewien, czy dla uniknięcia wyrzutów i tłumaczeń w tajemnicy przed bratem i Ludmiłą nie wyjechała natychmiast po nadaniu listu. Gdyby tak uczyniła, postanowił jechać za nią i wszelkimi sposobami wyrwać ją z rąk narzeczonego albo rodziny, nie dopuszczając nawet myśli, że mogłoby mu się nie udać. Ale już raz się przecież pomylił, ufając jej nieobawiającej się żadnych wichrów miłości i wierze w niego… Po paru godzinach jednostajnej jazdy powóz wjechał na wzgórze, z którego Czesław ujrzał miasto otoczone wianuszkiem lamp elektrycznych. Również nieliczne uliczki i place rozświetlały łukowe lampy, podobne do miniaturowych księżyców. Niezwykły widok na moment oderwał Czesława od ponurych rozmyślań. Czytał, że w tysiąc osiemset osiemdziesiątym ósmym roku w Częstochowie uruchomiono pierwszą na ziemiach polskich, a drugą w Europie sieć ulicznego oświetlenia elektrycznego, lecz wciąż był to ewenement, powoli zdobywający nowe obszary. Prąd uzyskiwano z turbin parowych, które nie były ani wydajne, ani ciche i bardziej się nadawały na potrzeby zakładów przemysłowych niż prywatnych domów. Ale postępu nie można zatrzymać, zwłaszcza że elektryczność nie powodowała pożarów, będących zmorą miast oświetlanych lampami naftowymi lub gazowymi. Czesław był pewien, że dożyje czasów, gdy oświetlenie elektryczne zawita nawet do najuboższych mieszkań. Kiedy kopyta końskie zadudniły na bruku, odprawił woźnicę na nocleg do najbliższego zajazdu, a sam przesiadł się do miejskiej dorożki. Na miejscu rzucił wąsatemu jegomościowi na koźle kilka monet i pobiegł do bramy domu. Zwolnił dopiero na schodach, kiedy dotarło do niego, że jeśli nie zastanie ukochanej, to nie będzie już gdzie się spieszyć… Maria siedziała w swoim pokoju, czytając Risztau Sieroszewskiego. Podniosła wzrok na Czesława i przez moment

wyglądała, jakby zobaczyła ducha, a potem po prostu rzuciła się ukochanemu w objęcia, niepomna wysłanego listu. Tulili się do siebie i całowali jak rozbitkowie cudem ocaleni z tonącego okrętu, zapominając o całym świecie i wszystkich złych myślach… Może godzinę lub dwie później, gdy opadły emocje, a serca już biły spokojniejszym rytmem, Czesław podszedł do drzwi i stał tam chwilę, jak gdyby się zastanawiając czy iść już, czy jeszcze zostać, wreszcie powiedział: – Rano muszę wracać. – Zbliżył się do sofy i usiadł koło Mani. – Ale nie chcę już takiego życia, zbrzydło mi ostatecznie. Tutaj nie mogę być z tobą, tam widzę cię w każdym kącie, po nocach słyszę twoje kroki, w ogrodzie zdaje mi się, że twoja sukienka jaśnieje gdzieś pośród gałęzi. Zamiast pracować, tylko bym pisał list za listem i liczył godziny do ponownego spotkania. Takie życie nie dla ciebie ani nie dla mnie i nie jestem w porządku wobec… – Ja wytrzymam – wtrąciła Maria. Czesław przykrył jej dłoń swoją i ciągnął, jakby nie usłyszał zapewnienia: – Nie jestem w porządku wobec swych owieczek, które zasługują na lepszego pasterza. Wszyscy widzą przecież, że zamiast jeździć po wsiach z dobrą nowiną, pilnować porządku w parafii, dawać najlepszy z możliwych przykład, nosi mnie gdzieś do miasta, kiedy powinienem być na każde zawołanie. Nie możemy tak żyć w ciągłym zakłamaniu, ukrywając wszystko przed światem! – Ale co mielibyśmy zrobić? – zapytała z obawą, ujrzawszy zaciętą minę Czesława. – Wyjedziemy czym prędzej z Berdyczowa – oświadczył stanowczym tonem, jakby miał to wszystko dobrze przemyślane, choć w istocie owa decyzja była wynikiem szoku po liście od ukochanej. Już w drodze przyrzekł sobie, że jeśli tylko ją zastanie, uczyni wszystko, aby stłumić jej rozterki i czynem dowieść siły własnego uczucia. Jego zdaniem Mania potrzebowała oparcia i pewności jutra, inaczej znów gotowa postąpić pochopnie,

schodząc z drogi ich miłości. – Dosyć nam tego zaścianka, gdzie jak rano ktoś kichnie, to wieczorem wszyscy wiedzą, że zachorował, a jedyna rozrywka, kiedy żydostwo na targ zjedzie albo kumoszka nową chustkę założy. Potrzeba nam miejsca, gdzie nikt nas nie zna, życie tętni i przelewa się wielkimi falami, gdzie architektura i sztuka cieszą oczy, kwitnie przemysł, a ludzie nie mają czasu, żeby brać na języki sąsiadów. Zawsze tęskniłem do tego miasta, chciałem przechadzać się jego ulicami, oddychać jego powietrzem, a w południe stanąć na rynku i posłuchać hejnału z wieży mariackiej. – Czesław mocno ścisnął ręce dziewczyny i podekscytowany własnym pomysłem obwieścił: – Wyjedziemy, by zamieszkać w Krakowie! Spodziewał się ujrzeć na jej twarzy, jeśli nie wybuch radości, to przynajmniej ulgę i zaciekawienie. Lecz Maria popatrzyła nań osłupiałym wzrokiem, szukając na jego twarzy jakiegoś znaku, że to tylko lekko rzucony żart, najwyżej fantazja, jakich wiele sobie wymyślali dla zajęcia czymś myśli w długie wieczory. Rozpromieniony Czesław wyglądał, jakby wystarczyło mu jedno słowo jej przyzwolenia, aby zerwać się i przystąpić do pakowania. Maria zasępiła się i pobladła, zdając sobie sprawę, że to ona sama owym nieszczęsnym listem wywołała pożar trawiący duszę ukochanego. A przecież napisała go w chwili słabości i… nic więcej nie uczyniła. Bo gdyby jej serce naprawdę rwało się do tamtego, wyjechałaby po cichu, nie mówiąc nikomu, a list wysłałaby dopiero z domu. – Nie wyjadę stąd – powiedziała, uciekając wzrokiem. – Co ty mówisz?! – Nie teraz, kiedy sam mówisz, że pieniędzy starcza na czynsz i jedzenie, ale nic nie zdołałeś odłożyć. Po co nam ten jakiś Kraków i poniewierka, kiedy nikogo tam nie znasz? – Ależ nie przejmuj się, łatwo dostanę pracę. – A parafia? Z dnia na dzień chcesz zostawić własną matkę? Tyle razy mówiłeś, że nie narazisz siebie i mnie na kary kościelne, a teraz chcesz uczynić z nas wyrzutków?! – Zaufaj mi, damy sobie radę…

Maria jednak nie zwracała uwagi na jego zapewnienia. Ze łzami w oczach wylewała z siebie słowa, których wcześniej nie odważyłaby się wypowiedzieć. – Po co mi było poznawać ciebie, na co ta miłość, niosąca wszystkim dookoła same nieszczęścia… Przyrzekłam jednemu, pokochałam drugiego. Jak ostatnia, jak jaka najgorsza… I to księdza. Nikogo innego, tylko księdza! Bodaj mi było nigdy ciebie nie spotkać! A jeszcze chcesz mnie wywieźć dokądś, gdzie nie będę miała ani rodziny, ani nikogo, z kim mogłabym porozmawiać, zwierzyć się, przyznać do grzechu, w jakim żyjemy… – Tam, gdzie jest miłość, nie może być mowy o grzechu… Czesław chciał ją objąć i uspokoić, ale mu się wyrwała i podbiegła do okna. – Ludzie zaczną mnie o wszystko obwiniać, jak twoja matka. Powiedzą, że zepsuta dziewka poleciała na pieniądze księdza. Najgorsze, że będą mieli rację, bo dawno mogłam się sprzeciwić i powinnam była to zrobić, zamiast żyć na cudzy koszt, nie licząc się z nikim i z niczym. A jeszcze tamtemu zrobiłam krzywdę, bo tylko o sobie myślałam. – Więc przeklnij mnie i jedź – powiedział Czesław głosem jak z głębi grobu. Podszedł do zwróconej ku ciemnemu oknu dziewczynie, lecz jej nie dotknął. – Nie wiem jeszcze, co potem zrobię, ale więcej o mnie nie usłyszysz. Długą chwilę trwało, nim zrozumiała sens jego słów. Odwróciła się nagle, jej mina wyrażała bezradność dziecka, któremu wyrządzono jakąś straszną niesprawiedliwość. – Kiedy ja nie chcę nigdzie wyjeżdżać bez ciebie – wyszeptała, połykając łzy, jak gdyby zapomniała o słowach, które padły z jej ust. – Tylko tak bardzo się boję, że przyjdzie nam wiecznie uciekać, a potem zginąć gdzieś na obczyźnie, jak tylu innym… Tylko tego się boję, niczego więcej. – To nie stanie się tak zaraz. Najpierw zdobędę pieniądze i nawiążę kontakty. Dokądkolwiek się udamy, na miejscu wszystko już będzie urządzone.

– Ale mówiłeś, jakbyśmy już, zaraz. – Chyba na chwilę straciłem rozum, kiedy jechałem do ciebie, niepokojąc się całą drogę, czy będziesz na mnie czekała. – Ja zawsze będę na ciebie czekała! – Złapała go za koszulę i zacisnęła palce, aż pobielały kostki. Czesław objął ją mocno i przytulił, czując przyspieszone bicie jej serca. – Mogę więc wrócić spokojnie i nie martwić się już więcej? – Możesz. Ich usta same się odnalazły, pieczętując odnowioną obietnicę pocałunkami. – Możesz, możesz, możesz… Uwierzył jej bez wahania, a ona jemu. Zakochani zawsze pragną wierzyć w głos swego serca. Jesień i zima minęły Czesławowi na układaniu planów oraz zbieraniu pieniędzy na sam wyjazd i nowe życie. Wziął sobie mocno do serca nauczkę, jaką był list Marii i jej lęk przed radykalnymi decyzjami, kompletnie burzącymi ich dotychczasowe, jako tako unormowane, życie. Jego ukochana, w pełni odeń zależna, miała prawo do obaw. Jak każda kobieta marzyła o pełnym szczęścia i miłości domu, gdzie będzie można zapraszać bliskich, przyjmować gości, a na Gwiazdkę kłaść pod choinką prezenty dla dzieci… Czesław odwiedzał więc Berdyczów, gdy tylko się dało, ale zbyt często nie poruszał kwestii porzucenia kapłaństwa i wyjazdu, jedynie dawał czasem znać, iż myśli o wszystkim, prowadzi z kim trzeba korespondencję i gromadzi stosowne środki. Prawda była jednak taka, że zbieranie pieniędzy szło mu dużo oporniej, niż sobie planował. W związku z koniecznością utrzymywania dwóch domów i kilku mieszkających w nich osób, nie licząc służby, obecne wydatki pochłaniały niemal całe jego dochody. Nadeszły trudne miesiące, pełne zgryzot i wyrzeczeń, tyle samo czasu spędzał w rozjazdach, co na plebanii, w coraz

większym stopniu zaniedbując swą parafię. Kiedy tylko zdołał zorganizować sobie choć dwa wolne dni, wsiadał do pociągu, a jeśli akurat nie było połączenia, jechał powozem. Nie zważał na pogodę, wyruszał nawet w długotrwałą ulewę, kiedy tłusta podolska gleba przypominała bagno i ledwie dawało się odnaleźć drogę. Nieraz bywało, że powóz grzązł po same osie. Czesław musiał wtedy czekać godzinami, aż woźnica sprowadzi ze wsi pomoc i razem z chłopstwem, po kolana w błocie, własnymi rękami wyciągali pojazd, wyrywając go z rozmiękłej mazi. Podróżował nawet w dwudziestostopniowe mrozy, gdy końskie łby otaczała buchająca z nozdrzy para, a wnętrze powozu zasnuwało się podobnym do pokładów pleśni szronem. Wszak na końcu drogi czekała ta, z którą spotkanie wynagradzało wszelkie niewygody. Nie mógł, a raczej nie chciał sobie pozwolić na dłuższe odstępy między wizytami, gdyż widział, że jego ukochana coraz gorzej znosi rozłąkę z rodzinnymi stronami, do tego przytłaczała ją niepewność jutra. Ludmiła wyjechała w miesiąc po przyjeździe do Berdyczowa i teraz Maria mieszkała tylko z bratem, który większość czasu spędzał poza domem. Ich matka umarła, dziewczyna poprosiła więc Czesława o sprowadzenie ciotki, opiekunki, z którą czuła się bardzo związana. Nie dał się długo namawiać, posłał pieniądze i staruszka wkrótce przyjechała z paroma tobołkami dobytku. Dziewczyna bardzo się ucieszyła, dni upływały jej mniej monotonnie, gdy miała z kim porozmawiać albo wyjść z domu za sprawunkami lub choćby dla zaczerpnięcia powietrza. Na szczęście kuria przydzieliła Czesławowi wikarego, który mógł odprawiać msze i sprawować wszelkie inne posługi. Robił to bez zadawania pytań, lecz trudno było się łudzić, aby zbyt długo pozostał nieświadomy powodów tak częstej nieobecności proboszcza. Parafianie szeptali, matka czyniła przeróżne uwagi, a wikary miał przecież oczy i uszy… Nadeszła Wielkanoc, a za nią wiosna. Przyroda budziła się do życia, wszystko zdawało się iść ku lepszemu, zwiastując

szczęśliwy finał. Cios spadł niespodziewanie, a był tym boleśniejszy, że zadała go osoba, której Czesław zawdzięczał przyjście na świat. Pewnego wieczora, gdy przy lampie naftowej siedział nad kolejnym wierszem przeznaczonym dla Mani, rozległo się pukanie do drzwi. Zmarszczył brwi i szybko odwrócił kartkę pustą stroną ku górze. Kogóż to niesie po nocy? Nie matkę chyba, ona zawsze najpierw naciskała klamkę, mimo że wiedziała dobrze, że od pewnego czasu nabrał zwyczaju zamykania się od środka na klucz. Ciche stukanie powtórzyło się, więc Czesław poszedł otworzyć. Na korytarzu stał jego wierny sługa Ignacy. Z mocno niepewną miną wskazał gestem, że chciałby wejść do środka. Rozglądał się przy tym wokoło, jakby w obawie, że mógł być przez kogoś śledzony. Czesław wpuścił go, czując dziwny niepokój. Ignacy nie miał w zwyczaju narzucać się z byle błahostką, więc sprawa musiała być w jego mniemaniu poważna. – Ksiądz wybaczy śmiałość, ale cóż mnie staremu począć, kiedy dzieją się takie rzeczy… – Sługa miętosił w dłoniach czapkę i przestępował z nogi na nogę. – Ale nie mogłem zmilczeć, bo jakby się stało nieszczęście, to byłby mój grzech i wina, żem nic nie powiedział. – Jaki grzech, co za nieszczęście? Mówże po ludzku, bo nic nie rozumiem. – Ksiądz dobrodziej nie dał mi nigdy krzywdy zrobić i zabrał ze sobą mnie starego, kiedy z wikariatu odchodził – zaczął Ignacy. Czesław nie ponaglał go, czując, że tamtemu niełatwo przychodzi powiedzieć, z czym przyszedł. – Młoda pani też dobra, nie jej wina to wszystko. Ja też byłem młody, to wiem, że krew nie woda… – Plotki jakieś pewnie chodzą, ludzie mnie na języki wzięli, co? Miał nadzieję, że o to chodzi tylko. Ale Ignacy nie zachowywałby się tak dziwnie, gdyby jedynie o plotki szło. Sam wiedział więcej od innych, gdyż niejeden raz jeździł z Czesławem do Berdyczowa.

– Żeby to na języki. Ludzie zawsze gadali i gadać będą. – Więc coś jeszcze się stało…? – A to, że matka księdza dobrodzieja chodzi do szynku za wsią. – Czegóż tam szuka? – zdziwił się Czesław. – No właśnie… teraz, znaczy się, już nie chodzi. Czesław podprowadził sługę do stołu i usadził na krześle. – Mówże porządnie, co i jak, bo wciąż niczego nie rozumiem! Więc moja matka chodzi do szynku? Ale cóż ona ma tam za interes, niepijąca przecież, a nawet jeśli by chciała się napić, to wina na plebanii pod dostatkiem. – To i ja tak pomyślałem, kiedym pewnego razu zobaczył, jak wchodzi. Czasem wpadnę po robocie na kufel czy dwa piwa, to nie grzech. Siedziałem pod ścianą z ojcem sołtysa i tym młodym, co we dworze konie oporządza. Rodzicielka księdza dobrodzieja poszła prosto do tej izdebki, co to zawsze na klucz zamknięta. A wtedy nie była zamknięta, jakby matka proboszcza tam z kim umówiona była. Dziwne to mi się zdało, więc jakżem na dwór wyszedł za potrzebą, to coś mnie tknęło, żeby podejść pod okno i zaglądnąć… – I cóżeś ujrzał, mój Ignacy? – No niewiele, bo nie chciałem, żeby mnie zobaczyli. Matka księdza siedziała i gadała z takimi dwoma, których ja wcześniej we wsi nie widział. Powiem tylko księdzu, że i widzieć bym ich więcej nie chciał, bo źle z oczu im patrzyło. Gęby jak siekierą ciosane, a oczka malutkie i wredne. Jak jeden podniósł głowę, to zaraz uciekłem, bo jeszcze by mnie zobaczył. – Poznałbyś ich? – Czesław nie wiedział, co myśleć o opowieści starego. – Matka tam jeszcze zachodziła później? – Czy zachodziła, to nie wiem. Ale jeden z nich tu do niej na plebanię przyszedł… – Kiedy?! – Dziś rano. Wszystko spało jeszcze, szedłem do kuchni wody nagrzać, a tu zza drzwi rodzicielki księdza głosy słyszę. Pomyślałem, że chora może i pomocy woła, więc ucho do drzwi

przyłożyłem… – Urwał, niepewny, czy ksiądz proboszcz nie zgani takiego postępku. Ale Czesław tylko zagryzł usta i skinął uspokajająco głową. – Akurat pani starsza mówiła, że zapłaci, ile obiecała, że dziewka ma zostać ukarana, a jeśli tego będzie mało… dalej już nie zrozumiałem… I jeszcze mówiła, że grzech spadnie na jej siwą głowę, ale gotowa za to odpokutować przed Bogiem, aby syna od mąk piekielnych ratować… Przestraszyłem się w pierwszej chwili, pomyślałem, że starsza pani bredzi czy co, a potem zaraz zaszurało krzesło i ktoś poszedł do drzwi, to uciekłem do kuchni. – Może naprawdę mówiła do siebie? – Czesław nie mógł się pogodzić z tym, co usłyszał. – Też tak pomyślałem. Tyle że stałem w oknie, kiedy ten człowiek wyszedł. Przemknął pod ścianą stodoły, żeby nikt go nie zobaczył. Ale poznałem go, to ten sam, któregom widział w szynku. Czesław zerwał się, omal nie wywracając krzesła. – Czemuś zaraz nie przyszedł? Zaprzęgaj konie! – Nie trzeba zaraz po nocy jechać, ksiądz dobrodziej się nie denerwuje. Nie wiedziałem po prawdzie, co robić, mówić, nie mówić… Coś mnie tknęło i jeszcze przed obiadem pobiegłem do szynku. On tam siedział nad dzbanem gorzałki, widać grosz mu się dostał jakiś… Kiwał się, że mało nie spadł pod ławę, a jeszcze sobie dolewał wódki. Po mojemu to on dziś do niczego niezdatny. Może jutro, jak wytrzeźwieje, ale nie prędzej. – Dobrze, coś trzeba postanowić, tak dłużej być nie może… – Czesław zacisnął pięści i jął spacerować od drzwi do okna. Ignacy w milczeniu wodził za nim oczyma. – Jutro czwartek, dobrze się składa, jest pociąg przed południem… Ossowski pomoże, jakoś to urządzimy, nie ma czasu do stracenia… – Zatrzymał się i wycelował palec w Ignacego. – Słuchaj mnie, zrobimy tak: rano zaprzęgniesz konie i pojedziesz niby to do wsi po mleko albo po co innego. Zatrzymasz się za kapliczką i na mnie zaczekasz. Przyjdę niedługo, tylko nie chcę, żeby ktoś widział, jak odjeżdżam. Rozumiesz?

– Co mam nie rozumieć, będzie, jak ksiądz mówi. Czesław nie zmrużył tej nocy oka, rozmyślając o niebezpieczeństwie, które tak niespodziewanie zawisło nad głową jego ukochanej. Ani przez chwilę nie wątpił, że jest realne, a matka w swej desperacji nie cofnie się przed niczym. We własnym mniemaniu postępowała słusznie, ratując syna przed niechybną zgubą. Niemal już słyszał jej głos: „Dziewka ma zostać ukarana, a jeśli tego będzie mało…”. Czyli co, opryszki mają dopaść Marię w ciemnej ulicy i zrobić krzywdę? Może porwać? Nigdy, nie dopuści do tego! Choćby sam miał ją porwać i wywieźć na kraj świata. Rozważał nawet, czy nie wymówić matce mieszkania, nie odesłać jej gdziekolwiek, byle daleko. Lecz to nie było dobre wyjście, tylko by ją rozgniewał i potwierdził najgorsze podejrzenia. Straciłby staruszkę z oczu i nie mógłby zapobiec nieszczęściu, póki wiedziała, gdzie przebywa jego ukochana. Przypomniał sobie, jak Ossowski opowiadał kiedyś o Humaniu, uroczym ukraińskim miasteczku, gdzie sam by chętnie zamieszkał. Podobno miał tam nawet paru znajomych…

Rozdział XIV Zwiedzamy „Zofjówkę” w Humaniu na Ukrainie. Pierwsze ostrzeżenie Kurji Biskupiej. Sąd koleżeński.

Pewnego tedy dnia przybyłem do Berdyczowa i powiozłem dziewczę z opiekunką do miejsca, którego wybór pozostał dla wszystkich tajemnicą, a gdzie luba moja mogła uważać się za wyjętą ze środka wszelkich niebezpiecznych przygód. Powędrowaliśmy w samo serce Ukrainy do pięknego Humania. I w chłodnych ustroniach cienistych Zofjówki popłynęły dla nas piękne dni. Był maj! dookoła szumiał odwieczny park, miłość przewalała się wichurą po obszarach naszych serc. Ręka w rękę, bok w bok, chodziliśmy zaczarowani urokiem przepysznej tej świątnicy – parku, gdzie w miłosnem upojeniu przed laty temiż drogami słaniała się inna para szaleńców – Szczęsny Potocki z Zofją. Obnosiliśmy naszą miłość i po mrocznych wilgotnych nad brzegiem rzek tunelach i po grotach, gdzie echem grzmotów rozlegały się spadania oddalonych gdzieści wód. Niby wniebowzięci w jakieś Niebo łaskawsze naszemu miłowaniu się, zażywaliśmy czarownych wywczasów pięknych onych dni w Zofjówce!

Byli zatem w Humaniu, gdzie cicho i spokojnie. Jednak trzytygodniowa sielanka skończyła się wymuszonym przez brak środków powrotem do Berdyczowa. Czesław liczył, że jeśli matka naprawdę nasłała opryszków, mających wyrządzić jakąś krzywdę Marii, ci dali sobie już spokój, przekonawszy się tymczasem, iż dziewczyny nie ma w Berdyczowie. Zapewne powiadomili o tym staruszkę i pojechali szukać szczęścia gdzie indziej, jak zwykli to czynić ludzie podobnego pokroju. Jednak nie miał pewności, czy tak się stało w istocie, więc przed powrotem na plebanię zawiózł dziewczynę do Żytomierza, gdzie dostała na jakiś czas schronienie u jednego z jego dawnych znajomych. Dowiedział się od Ignacego, że w ostatnim czasie nie działo się nic niepokojącego, matka nigdzie nie chodziła ani nie miała dziwnych gości. Zresztą sam zauważył w jej zachowaniu pewną zmianę, wydawała się cichsza i jakby bardziej pogodzona z losem. Być może uznała, że uczyniła wszystko, co w jej mocy, a reszta już w rękach Opatrzności… Znów nastał czas rzadkich odwiedzin i nieustannego pisania listów, z którymi niemały był ambaras, gdyż Czesław czynił wszystko, aby nie ujrzały ich niepowołane oczy. Korespondencję dla całej okolicy odbierał z odległej o piętnaście wiorst poczty zawsze ten sam posłaniec. Czesław sporo grosza wykładał co miesiąc, aby listy dlań nie trafiały na plebanię, lecz zostawały w domu tamtego, skąd tylko on sam mógł je odebrać. Zabezpieczył się również przed możliwością potajemnego wglądu w korespondencję, przykazawszy Marii, by opatrywała koperty lakową pieczęcią z odciśniętym krzyżem maltańskim, który zachował jako pamiątkę z pobytu w radziwiłłowskiej Ołyce. Jakby tego wszystkiego było mało, słali do siebie wyłącznie listy polecone. Jednak najgorsze, że pieniądze, które zdołał uciułać z myślą o wyjeździe, po raz drugi się rozeszły. W dodatku nowe okoliczności sprawiły, iż perspektywa poprawy stanu finansów

oddalała się wciąż bardziej i bardziej, gdyż na horyzoncie pojawiły się nieprzewidziane wydatki. Otóż Maria, umęczona ostatnimi wydarzeniami i stęskniona widoku bliskich sobie osób, błagała, by ukochany puścił ją na jakiś czas do Grodna, gdzie mieszkał jej ojciec i druga ciotka. Na to Czesław nie chciał się zgodzić pod żadnym pozorem, obawiając się, że dziewczyna pod wpływem krewnych albo dawnego narzeczonego wybierze poprzednie życie, o wiele spokojniejsze i pozbawione obecnych trosk. Mogła też o sobie przypomnieć wcześniejsza miłość. Ta pierwsza, o której podobno nigdy się nie zapomina… Rozważywszy to wszystko, zaproponował więc sprowadzenie reszty rodziny do Berdyczowa. Starszym państwu to odpowiadało, woleli być bliżej Marii, a emerytury mogli pobierać w kasie w dowolnym mieście. Trzeba więc było wynająć większe mieszkanie i ponieść koszty sprowadzenia krewnych, jednak z kilku powodów Czesław uznał to za najlepsze wyjście. Maria znajdzie się z dala od pokus poprzedniego życia, nie będzie się już czuła samotna, a mieszkając z dwiema ciotkami, ojcem i bratem, w ich towarzystwie będzie bezpieczniejsza. Mógłby też ją śmielej odwiedzać, gdyż dla postronnych oczu przestanie już być młodą kobietą mieszkającą bez opieki, odtąd będzie przyzwoitą panną, pozostającą pod dozorem rodziny. Ostatnim powodem, z którego nie zwierzył się nawet ukochanej, była obawa, jak długo jeszcze będzie tolerowany w swej parafii. Gdyby z jakichkolwiek powodów musiał ją opuścić, do czasu znalezienia dobrego zajęcia mógłby zamieszkać z rodziną Mani. Swego czasu załatwił jej bratu posadę w banku, ciotki i ojciec mieli swoje emerytury, więc przez jakiś czas we trójkę mogliby mu zapewnić skromne utrzymanie. Starsi państwo przystali na ten plan bez oporów. Sami byli rozbitkami życiowymi – dawni właściciele ziemscy, którzy za sprawą zmiennych kolei losu stali się jedynie skromnymi emerytami, patrzyli na miłość księdza i Mani dość pobłażliwie, rozumiejąc prostotę i szlachetność uczucia, któremu młodzi nie potrafili się oprzeć. A Marii życzyli jak najlepiej, wierzyli więc,

że Czesław dzięki swej obrotności zapewni jej jasną przyszłość. Tyle że wciąż nie było pieniędzy na ostateczne decyzje, rozeszły się na sprowadzenie bliskich ukochanej i urządzanie mieszkania, Czesław musiał więc trwać na swej parafii, starając się jak najlepiej sprawować posługę, do której został powołany. Minęło lato tysiąc dziewięćset szóstego roku. Pozornie wszystko szło po dawnemu, a końca tej osobliwej historii nie było widać. Jednak jej rozwiązanie okazało się bliższe, niż ktokolwiek mógł przypuszczać… Jesienny deszcz bębnił o szyby, na dworze szarzało z wolna. Czesław siedział wpatrzony w ogień na kominku, układając już w myślach kolejny list do pani swojego serca. Wieczory robiły się coraz dłuższe, a tęsknota doskwierała mu tym mocniej, im mniej było słońca na niebie, a w ogrodzie opadały ostatnie płatki kwiatów. Stukanie do drzwi wyrwało go z zamyślenia. Prędko poszedł otworzyć, wyobrażając sobie, że to człowiek z nowym listem zajechał na plebanię. Jednak w korytarzu stał Ignacy. – Gość do księdza przyjechał, czeka w stołowym – powiedział. I zaraz dodał, nie wiadomo czemu, zniżając głos do szeptu: – Nie poznałem go w pierwszej chwili, bo zwyczajnie ubrany, dopiero jak się przedstawił, przypomniałem sobie, że to poprzedni proboszcz naszej parafii. Czesława w jednej sekundzie dopadły złe przeczucia. Nie utrzymywali prawie kontaktów, toteż taka niezapowiedziana wizyta mogła zwiastować zbierające się nad jego głową chmury. Od dłuższego czasu dawało się odczuć, iż parafianie nie są zadowoleni, obawiał się donosów do kurii i konsekwencji, jakie przyjdzie mu ponieść. Po raz pierwszy zląkł się naprawdę. O spokój swojej ukochanej, o własną, bądź co bądź ciepłą posadę, z której w każdej chwili mógł zostać usunięty przez biskupa. Co innego przygotować się do zmiany i odejść, kiedy jest się na to gotowym, a co innego zostać wydalonym i z dnia na dzień

pozbawionym nie tylko okazałego miejsca zamieszkania, lecz i środków do życia. Dziś pan na dziesięciu wsiach, a jutro wyrzutek bez dachu nad głową… Stary ksiądz na widok swojego następcy rozłożył szeroko ramiona, objął go i ucałował po bratersku, lecz na jego twarzy zamiast radości malowała się troska. Przez długą chwilę wpatrywał się w Czesława, jakby chciał poznać jego myśli, nim przejdzie do rzeczy. – Widzę, że domyślasz się, z czym przychodzę? Nie odpowiedział, ale przybyły chyba tego nie oczekiwał. Po stosownej pauzie, mającej podkreślić powagę sytuacji, dawny proboszcz odezwał się zmęczonym tonem: – Przysyła mnie biskup zaniepokojony twoim prowadzeniem się i pełen obaw o twą dalszą posługę. Od długiego czasu do kurii dochodzą pogłoski, że utrzymujesz bliskie kontakty z kobietą. Tak, mój drogi, biskup wie o tym od dawna – podkreślił, dostrzegłszy zdumienie rozmówcy. – W swej łaskawości nie zareagował od razu, sądząc, że słomiany ogień normalnej ludzkiej namiętności szybko się wypali, nie wyrządzając większych strat parafii ani Kościołowi. Ale pogłoski nie milkną, a wieści o twoich wyjazdach do Berdyczowa oraz pozostawianej odłogiem pracy duchowej nie można dalej puszczać mimo uszu ani tolerować zachowania, mogącego cię przywieść do zguby. Dlatego biskup delegował mnie, abym przekazał ci jego postanowienie. Czesław słuchał, czekając z lękiem na wyrok władzy kościelnej, z którym nie sposób było dyskutować. Tym mocniej był zalękniony, iż zdał sobie sprawę, jak długo żył nieświadomy nadciągającej nieuchronnie katastrofy, ufając swej szczęśliwej gwieździe i podejmowanym środkom ostrożności. Zapomniał tylko, z jak potężną i wszechwładną instytucją miał do czynienia… – Mam ci przekazać tedy, byś dla uniknięcia dalszych groźnych dla Kościoła i siebie następstw zerwał wszelkie kontakty z tą kobietą. A jeśli chcesz dalej pozostać w naszej parafii, masz nie wyjeżdżać więcej do miasta, gdzie ona mieszka. – Stary ksiądz

nie wymienił imienia ani nazwiska współwinowajczyni, jakby pragnąc podkreślić, że nie o jej los troszczy się zwierzchność. Zakończył pytaniem wypowiedzianym z powagą i wielkim naciskiem: – Czy obiecujesz spełnić wolę swojego biskupa i ojca duchowego? Czesław przyrzekł, że zrobi, o co go prosił emisariusz kurii. Nie czuł się na siłach, by uczynić inaczej, nie był gotów na jawny sprzeciw wobec reguły celibatu. Musiał przedtem sam wszystko przemyśleć i coś postanowić. Zdał sobie sprawę, że to dopiero pierwsze ostrzeżenie, że przeląkł się w pierwszej chwili, jakby w istocie groziła mu ekskomunika, a tymczasem droga do pozbawienia go kapłaństwa jeszcze daleka. W takich sprawach Kościół działał powoli, stosując najpierw naganę i inne środki nacisku, z których pierwszym była zmiana miejsca wykonywania posługi. To właśnie byłoby najgorsze, dlatego przyrzekł podporządkować się woli biskupa. Tamtej nocy nawet nie próbował kłaść się do łóżka, wiedząc, że i tak nie zmrużyłby oka. Czuł, że oto nadszedł moment próby, a własne sumienie miało być dlań jedynym drogowskazem, czy pozostać na drodze wskazanej przez instytucję, której ślubował wierność i posłuszeństwo, czy też odejść. Ale czyż Opatrzność żądałaby wyrzeczenia się miłości w imię zbawienia duszy? Wodziła na pokuszenie, by potem żądać ofiary z uczucia, które sama zesłała? Chociaż bił się z myślami i lękał przyszłości, w głębi duszy cały czas wiedział, jak postąpi. Nie zamierzał żyć w grzechu, sprawując posługę w sposób niegodny kapłana. Świtało już prawie, kiedy Czesław położył na stoliku czystą kartkę. Napisał Mani, co się wydarzyło tego wieczora i jaką podjął decyzję. Wyjaśnił, że aby nie drażnić parafian i jego władzy duchowej, przez najbliższy miesiąc pozostanie na miejscu. Choć serce mówi inaczej, tak nakazuje rozsądek, gdyż najwyższy czas zebrać trochę grosza przed ostatecznym zerwaniem z kapłaństwem. Skończył pisać, gdy na dworze zapiał pierwszy kogut.

Zdawał sobie sprawę, jak trudno będzie mu znieść tych parę tygodni rozłąki, ale odkąd sprowadził najbliższych ukochanej do Berdyczowa, przynajmniej nie musiał się obawiać jakichś nieprzemyślanych kroków z jej strony. Bo mimo że nie myślał o swej decyzji w ten sposób, faktem było, że zamknął Mani drogę powrotu do poprzedniego życia… Następne dni zeszły mu na pracy i uporczywym rozmyślaniu nad przyszłością. To, co dotychczas pozostawało w sferze planów majaczących na dalekim horyzoncie, raptem zbliżyło się na wyciągnięcie ręki. Przeczuwał trudności czekające ich w nowym życiu, lecz po raz pierwszy widział je jako coś, czemu nieuchronnie trzeba będzie stawić czoło. Uświadomił sobie, iż w gruncie rzeczy nie jest przygotowany do żadnej pracy poza kapłaństwem. Nie spodziewał się wsparcia i życzliwości, gdy ludzie się dowiedzą, że był księdzem. Jedyną szansę znalezienia przyzwoitego zajęcia widział w swej znajomości języków – francuskiego i angielskiego. Gdyby sprawy źle się potoczyły i trzeba było nagle opuścić parafię, postanowił wyjechać z Marią do Odessy. Tak! To było miejsce, gdzie nikt ich nie znał, duży port handlowy, tętniący życiem i oferujący mnóstwo możliwości. Na początek mógłby nawet zostać tragarzem. Ułożywszy sobie w głowie taki plan na wypadek katastrofy, poczuł się spokojniejszy i sądził, że łatwiej wytrzyma miesiąc rozłąki z panią swego serca. Wytrzymał dwa tygodnie. Pod pozorem wyjazdu do jednej z dalej położonych, należących do parafii wiosek kazał Ignacemu naszykować powóz i z pomocą zaufanego sługi znalazł się w Berdyczowie. Nie zabawił długo, aby nie wzbudzać najmniejszych podejrzeń, a powróciwszy, pracował z większym niż kiedykolwiek zapałem. Atmosfera w parafii wyraźnie się poprawiła, nawet matka częściej zwracała się do niego z rozpogodzonym obliczem. Poczynił nawet pierwsze, niewielkie na razie oszczędności i wszystko zdawało dobrze się układać. Nie zaniechał odwiedzin u Marii, lecz starał się zachować wszelkie możliwe środki ostrożności.

Aż pewnej nocy nadszedł z Berdyczowa telegram od przełożonego dekanatu: „W imieniu biskupa proponuję bezzwłoczny przyjazd do mnie”. Wezwanie podległego proboszcza przez dziekana nie było niczym niezwykłym, Czesław co jakiś czas jeździł na podobne spotkania, toteż w pierwszej chwili potraktował wyjazd jako okazję do zobaczenia się z Manią. Dopiero w drodze przyszło mu do głowy, iż może się za tym kryć coś więcej niż omówienie bieżących spraw parafii. Nie miał jednak pewności, gdyż dziekan to jednak nie biskup, a powołanie się na tego drugiego było często stosowaną formułką. Kiedy stawił się w gabinecie przełożonego, ten natychmiast przeszedł do rzeczy: – Jeśli myślałeś, że nie wydadzą się twoje potajemne spotkania z tą kobietą, byłeś w wielkim błędzie. – Starszy kapłan uniósł dłoń, powstrzymując wszelkie tłumaczenia Czesława. – Nie mnie słuchać wyjaśnień ani podejmować decyzje! Mam ci jedynie przekazać pewną propozycję w imieniu biskupa. Twoja rzecz, czy ją przyjmiesz i czy się podporządkujesz. Otóż ekscelencja uważa, iż w zaistniałej sytuacji najwłaściwszym wyjściem będzie zwołanie sądu koleżeńskiego. Ma się składać z braci kapłanów, którzy rozpatrzą twoją sprawę i po bratersku orzekną, co ci wypada dalej czynić. Wybór arbitrów jego ekscelencja pozostawia twojej woli. Czesław zrozumiał natychmiast, że z jakichś powodów został potraktowany bardzo łagodnie. Biskup zapewne miał nadzieję, że młody ksiądz nie jest zupełnie stracony dla kapłaństwa. Ale Czesław był przekonany, że następnej szansy już nie dostanie. Zgodził się więc, wskazał swoich sędziów, w duszy postanawiając jednak nie poddawać się wyrokowi, który musiał być zgodny z nakazem zachowania celibatu. Przystał na cały ów teatr z sądem oraz wyborem niby to niezależnych arbitrów, aby jeszcze zyskać na czasie. Wciąż brakowało mu pieniędzy nie tylko na zamieszkanie w Krakowie, lecz nawet na wyjazd do Odessy. Tydzień później w mieszkaniu proboszcza dawnego klasztoru

ojców Karmelitów odbył się sąd koleżeński. Uchwalono, iż Czesław powinien wyjechać do nowej parafii, możliwie daleko. Za karę i dla odpokutowania win sam miał na jakiś czas zrezygnować z godności proboszcza, zadowalając się obowiązkami wikariusza. Jako rekompensatę i dla okazania przychylności zaproponowano mu objęcie wakującego wikariatu w jednej z zamożniejszych parafii południowego Podola – w Felsztynie.

Rozdział XV Wyjazd na wikarjat do Felsztyna. Męki rozdzielenia. Na Paryż!

Zima już była. Koniec 1906 roku. Na daleki mój wikarjat postanowiłem udać się po Nowym Roku. Wróciłem do domu likwidować z takim lubownictwem nabywane kiedyś całe urządzenie jego. Sprzedawałem, rozdawałem te miłe rzeczy, któremi ongi tak drożyłem, które z taką pieczołowitością ongi nabywałem, niektóre jeszcze z czasów wikarjuszowania w Berdyczowie. Z bólem serdecznym rugowałem się z własnego domu, ze stanowiska proboszcza na wikarjat. Ale z wikarjatu tego mało sobie robiłem. Począłem znów wierzyć w Kraków. Przyjęliśmy tę ciężką próbę jako ostatni etap naszej przymusowej męki, po którym miało nastąpić wyzwolenie. Obiecaliśmy sobie cierpliwość, dodawanie wzajem otuchy, do czasu wyjazdu na nowe miejsce miałem w pewnych odstępach czasu po dawnemu odwiedzać moje dziewczę… Jedyną naprawdę zadowoloną z takiego obrotu rzeczy osobą była matka. Kiedy Czesław oznajmił jej, co zwierzchność

kościelna postanowiła z nim uczynić, uspokoiła się i nabrała przekonania, że teraz winowajca wreszcie zerwie z tą rujnującą go miłością, niegodną sutanny. Rozumiała, że nie mógł już zapewnić jej dachu nad głową i bez oporów szykowała się do powrotu w rodzinne strony, gdzie miała znaleźć przystań w domu starszego syna. Czesław parokrotnie odwiedził Berdyczów, nie kryjąc się z tym tak bardzo jak do tej pory, gdyż szpiedzy, kimkolwiek by byli, i tak wykonali już swoją robotę, a zwierzchność kościelna podjęła stosowne decyzje odnośnie do jego osoby. Na razie wydawało się mało prawdopodobne, by uczyniono coś jeszcze, a on był zbyt zajęty i przygnębiony perspektywą wyjazdu, by przejmować się czymś więcej. Pewnego zimowego dnia załadowali z Ignacym do powozu skromny dobytek matki, który zmieścił się w walizce i paru tobołkach. Czesław odwiózł staruszkę do Berdyczowa, gdzie kupił jej na dworcu bilet i kilka godzin czekali na przybycie właściwego pociągu. Niepomny zmartwień, jakich mu przysporzyła nieprzejednaną postawą wobec jego ukochanej, ze ściśniętym sercem żegnał rodzicielkę. Miała już swoje lata, a trudy życia wycisnęły piętno na jej zdrowiu i wiele wskazywało na to, że widzą się po raz ostatni. Spoglądając za odjeżdżającym w kłębach dymu pociągiem, uświadomił sobie, że kiedy ziszczą się jego plany, może nie ujrzeć już więcej również siostry ani brata… Poczuł się samotny jak nigdy wcześniej. Ale tylko na chwilę. Ktoś przecież czekał na niego z utęsknieniem! Wybiegł z dworca i w znacznie pogodniejszym nastroju przywołał dorożkę. Nadciągał zmierzch. Kiedy przybył do tak dobrze znanego domu, na ulicach rozjarzyły się już elektryczne latarnie. Jako niemalże członek rodziny oraz z uwagi na to, że często zjawiał się bez zapowiedzi, posiadał własny klucz do wynajętego dla Marii i jej bliskich mieszkania. Teraz więc otworzył cicho drzwi, pragnąc zrobić ukochanej niespodziankę. Z kuchni dochodził odgłos rozmowy starszych państwa, którzy nie spostrzegli go nawet, gdy zajrzał z korytarza, chcąc

sprawdzić, czy nie ma z nimi Mani. Następnie powędrował w stronę salonu. Zbliżając się, usłyszał jej głos. Przypuszczał, że rozmawiała tam z Włodkiem, zaśmiał się więc bezgłośnie, stawiając cicho kroki. Wiedział, że siedząc w jasno oświetlonym salonie, nie dostrzegą go w półmroku panującym na korytarzu. Wychylając ostrożnie głowę zza framugi pomyślał, jakiego im sprawi psikusa, wyskakując nagle niczym diabełek z odpustowej szkatułki! Ale widok zajętej sobą pary sprawił, że Czesław zastygł w bezruchu i prawie przestał oddychać. Maria siedziała w dość swobodnej pozie na sofie, niby od niechcenia poruszając pantofelkiem, zahaczonym na palcach stopy. Tuż obok, zdecydowanie bliżej niż powinien, przysiadł młody mężczyzna, którego Czesław parokrotnie widział tu już wcześniej. Pracowali z Włodkiem w jednym banku i brat Mani czasem zapraszał swego kolegę na pogawędkę przy kieliszku wina. Ów młody człowiek sprawiał sympatyczne wrażenie, miał miłą aparycję, był dobrze ułożony i potrafił się zachować w towarzystwie. – Nie powinnam od pana wysłuchiwać takich rzeczy… – powiedziała dziewczyna, jednak w jej tonie trudno było doszukać się nagany. – Pana? – Ręka młodzieńca, spoczywająca tuż obok dłoni Marii, przesunęła się odrobinę. – Przecież mówimy sobie po imieniu. – A prawda, zapomniałam… Albercie – wyraźnie się droczyła. – Tylko że ja nie mogę tak od razu dać odpowiedzi. Wszystko dzieje się zbyt prędko. Muszę najpierw porozmawiać z ojcem i z… – Moje zamiary są bardzo poważne. Mam dobrą posadę, potrafię zapewnić ci wszystko, czego zapragniesz. Wystarczy jedno słowo, żebyś uczyniła mnie najszczęśliwszym człowiekiem pod słońcem! – Ale ja nie jestem całkiem wolna… – Ręka młodzieńca przykryła jej dłoń, lecz Maria jakby tego nie zauważyła. Albo nie chciała zauważyć. – Nie mogę myśleć wyłącznie o sobie.

– Wiem, Włodek mi wszystko opowiedział. – Rozumiesz więc, że to nie byłoby dla mnie łatwe. – Popatrzyła w stronę ciemnego korytarza, jak gdyby czuła, że ktoś przysłuchuje się ich rozmowie. – Teraz też nie jest mi łatwo, ale gdyby nie to, że przyrzekłam… – Zabiorę cię stąd! Wiem, jak się męczysz, twój brat ciągle się martwi. Mam rodzinę w Warszawie, mógłbym do nich pojechać choćby jutro. Urządzimy się, zobaczysz. Tutaj nie ma życia, ani gdzie pójść, ani ciekawych ludzi poznać. A tam co krok teatry, restauracje z orkiestrą, sklepy, wystawy i co tylko chcesz! Z czasem sprowadzimy ojca i twojego brata, nawet ciotki, jeśli będziesz chciała. Wszystko się odmieni! – Albert zapalał się coraz bardziej, z ogniem w oczach przekonując dziewczynę. – Już od jakiegoś czasu chciałem ci wszystko wyznać, tylko prawie nigdy nie byliśmy sami… A jak już byliśmy, to brakowało mi śmiałości. Szukałem właściwych słów, zamiast po prostu powiedzieć, co do ciebie czuję… Ale ty i tak widziałaś, co się ze mną dzieje, prawda? – Trochę. Czasami coś widziałam albo się domyślałam… – Spuściła wzrok, zarumieniona. W kominku płonął ogień, jednak w salonie nie było na tyle gorąco, by tylko z tego powodu mogła dostać wypieków. – Ale skoro nigdy się nie przyznałeś, myślałam, że to nic takiego, nic poważnego, że prędko ci przejdzie… – Nie przeszło i nie przejdzie nigdy – zapewnił ją z przekonaniem mogącym skruszyć skały. Czesław chciał wtargnąć w środek tej sceny, nie dopuścić, by zostało powiedziane zbyt wiele. Tyle że właściwie wszystko już zostało powiedziane… Więc słuchał dalej, pragnąc się przekonać ostatecznie, czy szczęście, co jeszcze niedawno znajdowało się na wyciągnięcie ręki, było jedynie jakąś ułudą, snem, z którego przyjdzie mu się brutalnie obudzić. – Późno już. – Mania potrząsnęła głową jak ktoś, kto właśnie ocknął się z drzemki. Wstała i poprawiła fałdy sukienki. – Pójdę do siebie poczytać trochę przed snem. – I nic nie odpowiesz? Zostawisz mnie tak w niepewności? –

Albert zerwał się, zagradzając jej drogę. – Znasz moje uczucia. Powiedz przynajmniej, czy mogę liczyć na twoją wzajemność? Dasz mi nadzieję? – Ja bym ci nigdy nie odebrała nadziei… – Więc kiedy coś postanowisz? Zawahała się, nabrała powietrza, jakby chciała powiedzieć coś bardzo ważnego, lecz zamiast tego spytała: – Przyjdziesz jutro? – Jutro i kiedy tylko będziesz sobie życzyła! – Dobrze. A teraz idź już, chyba że jeszcze chcesz zajrzeć do Włodka… Czesław nie słuchał dłużej. Zacisnął zęby i oddalił się w kierunku pokoju Marii, znajdującego się na końcu korytarza. Wszedł do środka i cicho zamknął za sobą drzwi. Odnalazł w półmroku fotelik stojący obok stolika do kawy. Usiadł i czekał, usiłując zebrać myśli. Po raz drugi w niedługim czasie jego świat zachwiał się w posadach, a wiara w przychylne nastawienie Opatrzności uległa załamaniu. Może to znak, że powinien zaprzestać walki i pogodzić się z losem malutkiego robaczka na źdźble trawy, który nigdy nie dostanie skrzydeł? Odejść, usunąć się, ufając, że kiedyś zapomni, a przynajmniej ona zazna szczęścia? Czyż jednak Pan Bóg mógł być na tyle wyrachowany, by najpierw stawiać na jego drodze kobietę, a potem żądać od swego sługi ofiary większej, niż gdyby ten miał wyrwać sobie z piersi serce? Jego słaba dzieweczka nie miała tyle siły i hartu ducha, aby przeciwstawić się tej nowej miłości, zwłaszcza po przejściach, na jakie sam ją naraził, a których końca wciąż nie było widać. Rozumiał to. Ale rozumieć, to nie znaczy godzić się z losem. Wierzył głęboko, iż potrafi zapewnić ukochanej dostatek i szczęście. Tylko czy ona jeszcze w to wierzyła? Skrzypnęły drzwi, Maria weszła do pokoju, trzymając w ręku lampę naftową. Przekręciła klucz w zamku i postawiła lampę na toaletce. Już miała usiąść, kiedy w lustrze dostrzegła Czesława. Wrzasnęła na cały głos i omal nie zemdlała, wstrząśnięta

niespodziewanym widokiem. Podszedł prędko, przytrzymał ją i podprowadził do łóżka. Usiadł obok, ale jej nie przytulił. Dziewczyna oddychała głęboko. Na usta cisnęły jej się wymówki, lecz coś ją powstrzymywało przed okazaniem emocji. Czesław był inny niż zazwyczaj. Taki obcy, zimny, nieprzystępny… – Stałem w korytarzu i słyszałem twoją rozmowę z Albertem – zaczął bez wstępów pełnym goryczy głosem. – Wiem o wszystkim i nie mam do ciebie żalu. Jakże bym mógł po tych wszystkich miesiącach, kiedy tyle przecierpiałaś? Znosiłaś humory mojej matki, złe spojrzenia ludzi, którym nasza miłość była solą w oku, a później poniewierkę i niepewność jutra. Myślałem jednak, że wszystkie te udręki połączyły nas jeszcze silniej, związały tak mocno, że niepodobna nawet pomyśleć, aby ktoś mógł pomiędzy nas wejść. Myliłem się… Kimże ja byłem dla ciebie, żebyś czekała niepewnego jutra u boku pozbawionego sutanny księdza, skoro możesz wybrać młodzieńca z dobrego domu, mającego znakomitą posadę i dobre maniery? Z takim nie wstyd się pokazać w teatrze i na salonach, jeździć odkrytą dorożką albo spacerować dumnie, żeby ludzie was podziwiali i zazdrościli! A głupi ksiądz niech jedzie, gdzie jego miejsce, gdzieś na kraj świata. Niech zapomni, że uwierzył czystemu sercu niewiasty, której chciał ofiarować całego siebie, poświęcając dla niej więcej niż życie. Życie! Tylko czy pomyślałaś choć przez moment, cóż ono teraz będzie dla mnie warte? – Czesiu, to nie tak… – Marii zakręciło się w głowie. Nie miała siły odpierać tych zarzutów. Czuła się winna i w jakiś sposób zbrukana jego słowami. – To się stało tak niespodziewanie, ciebie nie było, a on… był tylko miły. Nie chciałam… Nie obiecałam mu niczego. – Nie obiecałaś?! – Głos Czesława był martwy i zimny. – Tylko spytałaś, czy przyjdzie jutro. A jemu aż skrzydła u ramion urosły, odleciałby na nich, gdyby okno było otwarte. – Nie dręcz mnie. Nie wiedziałam, jak mam postąpić, żeby nie sprawić mu przykrości. Nie wiedziałam, co powinnam

zrobić… Chciała powiedzieć coś więcej, wyjaśnić, jak trudne były dla niej te wszystkie samotne dni i noce, jak wielu obawom i złym myślom musiała wciąż stawiać czoło, jak niewiele znaczył dla niej ten młody człowiek, który przecież sam nie wiedział, co czyni, wyznając jej miłość. Ale nie umiała znaleźć właściwych słów, bo czuła, że musiałaby wyznać zbyt wiele… Nawet samej siebie nie potrafiłaby przekonać, iż był to ledwie pozór flirtu, nic więcej, że ani przez chwilę nie pomyślała, iż Albert jest dla niej szansą wyrwania się z matni, w jaką zapędziło ich zakazane uczucie. Zakazane uczucie do księdza. Ale przecież niczego tamtemu nie przyrzekła! Potrzebowała czasu, spokoju, wytchnienia, by podjąć najlepszą decyzję. Tyle że samodzielne podejmowanie decyzji nie było mocną stroną Marii. Nic jej do tego nie przygotowało, całe życie znajdowała się pod czyjąś opieką, zależna od kogoś, kto wskazywał jej drogę życiową i zapewniał utrzymanie. Teraz musiała wybierać między rozsądkiem a głosem serca… – Nie wiedziałaś, co powinnaś zrobić? Ale ja wiem! – Czesław powtórzył głucho jej słowa, po czym wstał i zaczął się przechadzać po pokoju. – Tu idzie o życie. Maria wodziła za nim przelęknionym wzrokiem. Znając jego gwałtowność, przestraszyła się, że usłyszy dalsze wymówki albo stanie się coś jeszcze gorszego, czego nawet nie umiała sobie wyobrazić. Coś, czego nie da się zapomnieć ani cofnąć. Czesław zatrzymał się obok kominka; kiedy znów się odezwał, nie widziała jego twarzy. Mówił teraz zaskakująco łagodnym tonem. – Głupi jestem i tyle. Niedobrze się stało, że przyjechałem tak niespodziewanie. Może czasem lepiej o niczym nie wiedzieć, bo człowiek zaraz wyobraża sobie niestworzone historie. Lecz nawet jeśli jest w nich odrobina prawdy, to niech rzuci kamieniem, kto sam jest na tyle czysty, żeby móc osądzać innych. Bo przecież między wami do niczego nie doszło i nic by się więcej nie stało, prawda? – Tak…

– No sama widzisz. A koniec naszych kłopotów już tak blisko, jak nigdy dotąd. Zrobiłem porządki na plebanii, odesłałem matkę do brata, niewiele brakuje, żebym stał się zupełnie wolnym człowiekiem. Jeszcze tylko trzeba mi jakiś czas pobyć na wikariacie w Felsztynie. To bogata parafia, mieszkają tam szczodrzy ludzie, więc zebranie jakiegoś grosza pójdzie prędko. – Wierzył we własne słowa i wciąż bardzo ufał swojemu sprytowi i przedsiębiorczości. – Tak poprowadzę sprawy, żeby moje odejście nie przyczyniło szkód ani Kościołowi, ani nam. Za chwilę przyjdzie nam się rozstać na tak długo, jak nigdy przedtem. Wyjadę o pięćset z okładem wiorst od Berdyczowa, zostanie nam tylko modlitwa i listy… – To już zaraz? – Mania patrzyła nań z zaskoczeniem i lękiem. – Im prędzej wyjadę, tym prędzej wrócę do ciebie na zawsze. – Będę czekała, ile tylko trzeba. – To nie wystarczy. Pogrzebaczem szturchnął drwa w kominku, aż buchnęły iskry. Jakiś rozżarzony węgielek wypadł i potoczył się na deski podłogi. Czesław przydeptał go starannie, odwrócił się i zbliżył do siedzącej na łóżku dziewczyny. Mierzył ją wzrokiem, który zdawał się przenikać na wskroś do najtajniejszych zakamarków duszy. Widać było, że rozważa jakąś decyzję. Podejmowaną, jak kilka razy wcześniej, za nich oboje. Pytał Marię o zdanie, jednak robił to w taki sposób, jakby odpowiedź była oczywista, a pragnął ją usłyszeć jedynie dla zasady. Bo tak przecież było… Kochała go i nie chciała nigdy utracić. Wciąż nie spuszczał z niej wzroku i Mani wydawało się, że słuchał jej myśli. W takich chwilach bała się go i pragnęła tylko jednego: żeby wszystko było jak dawniej. – Nie mogę wyjechać, nie będąc pewnym, że będę miał dokąd wrócić. – Będziesz miał – zapewniła go solennie. Czesław usiadł wreszcie i przyciągnął ją do siebie. Ogromnie potrzebowała jego bliskości, poczucia bezpieczeństwa, które

znikało, gdy odjeżdżał, i wracało, kiedy był obok. Gładził ją po włosach, całował szyję i ramiona. Oddawała pieszczoty zrazu niepewnie, potem coraz śmielej, nie myśląc już ani o tym, co może stać się za chwilę ani jutro, ani kiedyś, gdy spełnią się sny i wyjadą bardzo, bardzo daleko… – Trzeba raz na zawsze z tym skończyć – szepnął jej do ucha. – Najlepiej od razu. – Jak to…? – Nie zrozumiała. – Nie jest tak późno, on na pewno siedzi jeszcze u Włodka. – Kto… ach, on. – Dotarło do niej, że Czesław mówi o Albercie. – Nie chodź tam, nie trzeba. On zupełnie się nie liczy. Jutro poproszę brata, żeby go więcej nie zapraszał. – To za mało. Znam takich… – chwilę szukał odpowiedniego słowa, zamiast tego, które miał na końcu języka – …takich młodzieńców. Prędcy do wszystkiego, ale kiedy dostaną, co chcieli, na koniec jest płacz i szukanie wiatru w polu. – Czesław! Nie mów takich rzeczy, nie mogę tego słuchać. – Przecież nie ciebie miałem na myśli. Przytuliła się mocniej. – To już nie mówmy o tamtym, jutro… – Odkładanie sprawy do jutra tylko da mu nadzieję, która mu się nie należy, bo niczym sobie na nią nie zasłużył. – Puścił dziewczynę i usiadł wyprostowany. – Trzeba z tym skończyć natychmiast. – Co chcesz zrobić…? – Poszedłbym sam, ale może mi nie uwierzyć. Pomyśli, że przemawia przeze mnie zazdrość i dalej będzie cię nachodził. Powinien usłyszeć całą prawdę od ciebie. – Ale… – Tak, to najlepsze, co można uczynić – Czesław zdawał się nie dostrzegać znękanej miny Marii. – Po prostu pójdziesz i poprosisz go na słowo. Wyjaśnisz wszystko, powiesz, że nie chcesz go widzieć nigdy więcej, bo obiecałaś rękę innemu. A jeśli tego będzie mu mało, powiedz, że właśnie przyjechał twój narzeczony i choć lepiej byłoby tego uniknąć, możemy

porozmawiać jak mężczyzna z mężczyzną. Maria dobrze wiedziała, jak niewiele dałby jej sprzeciw. Czesław potrafił być apodyktyczny i uparty, a wszelki protest z jej strony wytłumaczyłby sobie na swój sposób, nieraz już dał tego dowód. Teraz wstał i spoglądał na nią wyczekująco. Pomyślała, że chyba naprawdę tak będzie najlepiej. Zależało mu na niej bardziej niż na czymkolwiek, poświęcał dla niej swój los. Kto by ją bardziej kochał, bardziej o nią zabiegał, nie licząc się z nikim i z niczym? Jak zahipnotyzowana przekręciła klucz w zamku i wyszła na korytarz. Zapukała do drzwi brata i słysząc głośne przyzwolenie, nacisnęła klamkę. Albert właśnie unosił do ust kieliszek wina. Widząc Manię, zerwał się z fotela z wyrazem radosnego oczekiwania na twarzy. – Przyszłam, żeby powiedzieć panu, że właśnie przyjechał mój narzeczony – oznajmiła, nie starając się złagodzić tego, co zamierzała przekazać. – Mamy plany, których nie porzucę dla pana. Dlatego proszę, aby pan więcej nie pojawiał się w tym domu i nie próbował się ze mną kontaktować. Wykorzystał pan moją… chwilę słabości, ale to się nie powtórzy. Nigdy. Nie patrząc nich obu, odwróciła się i niemal wybiegła z pokoju. Nie pamiętała, jak trafiła do siebie, czy przekręciła klucz w zamku ani kiedy znalazła się w ramionach Czesława. Słyszała tylko trzask płonącego w kominku ognia, czuła obejmujące ją łagodnie dłonie i pocałunki, wędrujące ku jej szyi i ustom… Kilka dni później Czesław zjawił się w Felsztynie. Traf sprawił, że akurat na plebanię zawitała całkiem spora grupka księży, którzy w radosnych nastrojach, nie stroniąc od wina, biesiadowali we własnym gronie. Czesław nie miał nawet pojęcia, czy istniała ku temu specjalna okazja, wiedział już jednak z doświadczenia, że skorej do uciech braci duchownej nie była ona potrzebna. Został przywitany wylewnie przez proboszcza

i usadzony między ucztującymi w najlepsze kapłanami. Na szczęście nikt go nie ciągnął za język, nie musiał błyszczeć humorem i elokwencją, by przypodobać się podchmielonej kompanii. Wszystkim wystarczyło, że jest jednym z nich. Cicho zajął swoje miejsce, pił więcej wina, niż jadł, choć na stole nie brakowało pysznego jadła. Czuł się jak po długiej i ciężkiej chorobie. Zazdrościł braciom kapłanom ich zadowolenia z siebie, beztroski oraz pewności, że los nie szykuje im żadnych życiowych kataklizmów. Myślami znajdował się o pięćset wiorst stamtąd i wciąż widział smutne oczy ukochanej, kiedy żegnała go na dworcu. Obiecał wrócić tak prędko, jak to tylko będzie możliwe. Ona obiecała czekać… Choć położył się bardzo późno, zdołał zasnąć jedynie dzięki wypitemu winu. Dni mijały mu na mechanicznym wykonywaniu obowiązków, a zimowe wieczory na pisaniu długich listów albo odczytywaniu równie obszernych odpowiedzi od Marii. Najtrudniej było nocą, gdy świat zasnuwały ciemności, a do uszu nie dochodziły żadne odgłosy prócz wycia wiatru w kominie. Przed oczyma Czesława stawały wszystkie spędzone z ukochaną chwile, jej głos, uśmiech, dotknięcie dłoni… Leżał godzinami zbolały, wyczerpany, pogrążony w takiej rozpaczy, że w końcu sam zaczął się bać o swoje zmysły. Momentami wątpił już, czy wytrzyma na tyle długo, by zebrać potrzebne pieniądze, a nie czuł się na siłach do ucieczki i skoku w przepaść bez środków do życia. Jego energia się wyczerpywała, słabła wiara w szczęśliwą gwiazdę, ręka odruchowo wyciągała się po rewolwer. To było takie proste… Błyskawiczny ruch, sekunda przejmującego strachu, ból, a potem spokój i koniec… Koniec miłości, ale i koniec męki. Przed wybraniem ostatecznego rozwiązania uchroniła go wiara w tę jedną, jedyną miłość i powracające wciąż marzenie, nabierające niespodziewanie bardziej realnego kształtu. Była nim nadzieja zamieszkania w Paryżu. Już nie Odessa czy Kraków, lecz

właśnie Paryż! Maria miała tam stryja, do którego napisali tuż przed objęciem przez Czesława wikariatu w Felsztynie, początkowo nie zdradzając swych planów, gdyż pragnęli jedynie nawiązać kontakt, który kiedyś mógłby się okazać cenny. Stryj odpisał dość szybko, opowiadając to i owo o sobie, oraz pytając, co też słychać u Marii i jej najbliższych. Gdy starszy pan wreszcie poznał ich sytuację, nadspodziewanie przychylnie odniósł się do planów wyjazdu, zapraszając ich do siebie. On sam musiał wyemigrować z kraju po powstaniu tysiąc osiemset sześćdziesiątego trzeciego roku. Jako inżynier był jednym z budowniczych kolei francuskich w Algierze, później jednak wdał się w kilka dość niefortunnych przedsięwzięć finansowych, w wyniku czego stał się bankrutem. Jednak, mimo że nie obracał się już w paryskich kołach przemysłowo-bankowych, nadal miał pewne kontakty, które mogły się okazać niezwykle pomocne w znalezieniu Czesławowi dobrego zajęcia. Ostatnią przeszkodą stał się brak środków na podróż…

Część trzecia Dzieje miłości w Paryżu

Rozdział XVI We Lwowie. W Krakowie. W Wiedniu. W Tyrolu. W Szwajcarji. Przyjazd do Paryża.

Piszę, boś mi w Tyrolu jeszcze, gdyśmy go pośród cudnych krajobrazów alpejskiego świata przejeżdżali, wyraziła chęć – aby były spisane dzieje tych sześciu miesięcy naszych, by nie przepadła pamięć tych rzeczy cudnych, które się z nami i dookoła nas działy przez one miesiące najpiękniejszych naszych dotąd czasów; piszę, by w potokach bystrych czasu-niszczyciela nie utonął dla pamięci żaden szczegół tej podróży, kiedy każdy z nich tak cenny; piszę, boś to Ty prosiła, i piszę, bo wola Twoja jest mi zawsze świętą. A tak – nie zaginie pamięć rzeczy tych…

Nasz wyjazd za granicę był już od dawna postanowiony. Zrazu obrałem dla nas Kraków. To miasto bardziej od innych wabiło mnie do siebie jako Polaka. Jednak plan ów spełzł na niczem. Wciąż brakowało pieniędzy. Czesław czynił wszelkie starania, aby zebrać upragnioną sumę, nie było to jednak łatwe. Praca w parafii nie sprawiała mu już żadnej radości, nie poświęcał jej się tak, jak sobie obiecywał, gdy otrzymał nominację na proboszcza. Postanowienie o wyjeździe do Paryża zostało już podjęte, przesądził o tym fakt, iż mieszkał tam stryj Maniusi. Mimo że utracił majątek i różne koleje losu przechodził, wierzyli, iż będzie w stanie im pomóc. Czesław był więc spokojny o pracę i paryską przyszłość, choć bowiem stryj, jak sam wspomniał, nie obracał się już w żadnych ważnych sferach i kręgach paryskich, bez wątpienia zachował jeszcze mnóstwo przydatnych znajomości. Aby jednak dostać się do Paryża i jako tako zainstalować na miejscu, trzeba było na początek posiadać pewne zasoby, a zgromadzenie tychże szło dość powoli. Wikariat w Felsztynie dawał się byłemu proboszczowi mocno we znaki, Czesław cierpiał z powodu rozłąki z ukochaną, a posługa kapłańska powoli stawała się udręką, do której się przymuszał. Gdy więc uzbierał dwieście pięćdziesiąt rubli, nie mając już siły czekać na więcej, wyruszył do Berdyczowa. – Jesteś nareszcie! – Maria rzuciła mu się na szyję i nie bacząc na obecność ojca i ciotki w salonie, poczęła obsypywać pocałunkami twarz ukochanego. Ciocia natychmiast zaczęła pochlipywać, ponieważ odgadła, że skoro zjawił się Czesław, to ona niebawem pożegna swoją ukochaną siostrzenicę na zawsze. Takie przecież były plany młodych, które najbliżsi znać musieli. – Ciociu, tatku drogi, nie smućcie się – prosiła Maria. Z jednej strony żal jej było staruszków, lecz dość już miała tej

ciągłej niepewności i oczy jej się śmiały na myśl o nadchodzącej podróży. Zaraz na drugi dzień po przyjeździe Czesław zarządził pakowanie kufrów. Sam miał sporo rzeczy, które w przewidywaniu wyjazdu już wcześniej zwoził do Berdyczowa, Mania zaś chciała zabrać prócz ubrań wiele przedmiotów codziennego użytku oraz pamiątek, więc selekcja nie była sprawą łatwą. Dwa tygodnie to trwało, aż wreszcie opuścili Berdyczów z nadzieją rozpoczęcia nowego rozdziału życia, nie zamierzając już nigdy powrócić do miejsc, które zostawiali za sobą. – Uprosiłaś mnie o spotkanie z Włodkiem – niby gderał Czesław, choć przecież tak naprawdę nie mógł się gniewać na swoją Manię. – A przez to ta nasza podróż już na wstępie cię umęczy, moje ukochanie. Aby spotkać się z bratem Marii, który w czasie pierwszej rewolucji rosyjskiej wyemigrował do Lwowa, umyślili rozpocząć swoją wielką podróż od tegoż miasta. Początkowo w ogóle zamierzali osiąść tam na stałe, Mani bardzo na tym zależało, chciała mieć kogoś bliskiego pod bokiem, a z bratem zawsze była mocno związana. Poza tym Lwów przemawiał do nich swoją polskością. Ostatecznie jednak Czesław zrezygnował z tego planu. Lwów wydał mu się miastem bardzo drogim, nikogo tam nie znał, w protekcję Włodka nie bardzo wierzył; poza tym bał się, że tam szybko wyjdą na jaw jego związki z Kościołem, co znacznie utrudniłoby im życie. Celem ich wędrówki stał się więc Paryż, teraz jednak, na prośbę ukochanej, zgodził się zahaczyć o Lwów. W Berdyczowie ojciec Marii wraz z druhem Czesława, Muniem Ossowskim, pomogli im zapakować się do pociągu. Po kilku godzinach jazdy wylądowali w Zdołbunowie, gdzie musieli czekać cztery godziny na pociąg do Radziwiłłowa, następnego miejsca ich przesiadki. I choć ciekawi byli każdego miasta, w którym się znaleźli, przesiedzieli jednak te cztery godziny w dworcowej herbaciarni, nie chcąc uszczuplać zasobów pieniężnych na opłacenie przechowalni. Kufrów, skrzyń i koszy

mieli tyle, że do wyładowania ich z pociągu Czesław musiał nająć bagażowego. W tych tobołach mieścił się przecież cały ich dobytek; wszystko, co wydało się niezbędne do rozpoczęcia przyszłego wspólnego życia. – Z Radziwiłłowa już tylko Brody, a potem szybko mkniemy do Lwowa – pocieszał Czesław swą dzieweczkę, jak w myślach nazywał Manię. Mimo początkowej radości jego ukochana wyglądała na przytłoczoną, oszołomioną i przestraszoną wyruszeniem w wielki świat. A jeszcze mocniej zgnębiła ją ciężka rewizja celna, jakiej zostali poddani w Brodach, wjeżdżając na ziemię lwowską. Poczuła się obruszona samym podejrzeniem, jakoby mieli przemycać jakąś kontrabandę. Teraz siedzieli w pociągu, z jednej strony mając gromadę chłopów rosyjskich, zawodzących jakieś monotonne, nudne i dzikie pieśni, z drugiej zaś grupkę Żydów, chowających do kufrów porozrzucane podczas rewizji stare srebra i jedwabne draperie. Sunt lacrimae rerum13, pomyślał Czesław, żałując w głębi duszy tych wszystkich przedmiotów, z pewnością odkupionych przez żydowskich kupców za psie grosze od polskiej szlachty, która ubożejąc, zmuszona była do wyprzedawania cennych pamiątek rodzinnych. Niemal słyszał – za podszeptem swej duszy romantyka – jak owe rzeczy płaczą, pozbawione tkliwej, czułej opieki dawnych właścicieli, skazane teraz na przeróbki, przetopienie i zmianę formy. Lwów oczarował ich od pierwszego wejrzenia. Osłupieli już na dworcu, gdy zobaczyli wszędzie błyszczące lampy elektryczne, a sama konstrukcja olbrzymiej hali ze szkła i stali, misternie splątanej w czarujące wiązania tworzące esy-floresy, zachwyciła ich tak, że zapomnieli o swoich tobołkach, wyrzuconych gdzieś obok wagonu przez uczynnych współtowarzyszy podróży. Szalony ruch, ludzie przeciskający się we wszystkich kierunkach, świst lokomotyw, nawoływania konduktorów, bagażowych i przypadkowych podróżnych – wszystko to odbijało się

od szklanej kopuły hali dworcowej i dzwoniło, dźwięczało, brzęczało dookoła, bez reszty zaprzątając zmysły. – Czesiuniu? – pytała Maria – Co zaplanowałeś nam w tym wspaniałym mieście? – Chciałabym obejść wszystkie muzea, jakie tu tylko są! Nie oponował, godząc się na nieplanowane wydatki, gdyż dobrze wiedział, jak głodna sztuki jest jego dzieweczka, do tej pory skazana na albumy i zdjęcia w tygodnikach ilustrowanych. On zresztą też mało oglądał prawdziwie wielkiej sztuki. Po konsultacjach z Włodkiem postanowił więc, że obejrzą, co tylko można. Zwłaszcza że podejrzewał, choć nie mówił tego głośno, iż już nigdy do Lwowa nie wrócą. Poszli więc do muzeów: Lubomirskich, Ossolińskich i Dzieduszyckich; byli też w Pałacu Sztuki i Muzeum Przemysłowym. Zwiedzili gmach sejmu, spacerowali po parku Kilińskiego, zachwyciły ich budynki poczty, sądu i ratusza. W pewnym momencie Czesław dostrzegł, że jego ukochana, przed chwilą jeszcze urzeczona jakimś widokiem, nagle odwraca głowę i delikatnie przykłada jedwabną chusteczkę do oczu. – Co ci to, szczęście moje? – zaniepokoił się, przypuszczając, że utrudzona jest tym długotrwałym zwiedzaniem, włóczęgą nieustanną po wszelkich lwowskich zakątkach, brakiem odpoczynku, herbaty, ciastek, czegokolwiek. – Uświadomiłam sobie nagle, jak bardzo mi będzie brak moich bliskich – szepnęła Mania. – A najbardziej Ludki... – Teraz masz mnie, moja kochana. I za wszystkie światy ci wystarczę, każdy kawałek nieba uchylę. Nasza miłość nie potrzebuje już teraz towarzystwa. – Czesław mówił to, co myślał, aczkolwiek gdzieś tam w głębi serca czuł narastającą obawę, że porwali się na przedsięwzięcie, które może przerosnąć ich siły. Na razie jednak tęsknił do wyzwolenia, które czekało na nich w Paryżu. Wielkie wrażenie zrobił na nim jako estecie, miłośniku sztuki, pasjonacie życia, znawcy i wielbicielu piękna, tryptyk „Wyzwolenie” Feliksa Michała Wygrzywalskiego, obejrzany w lwowskim Muzeum Przemysłowym. Dostrzegł w owym dziele

dążenie człowieka do poprawy bytu i wyzwolenia ducha. Uwierzył, że ze wszystkim sobie poradzą i jak ów wyzwoleniec z tryptyku wyniosą się nad poziomy, by osiągnąć wymarzone szczęście. Po dwóch tygodniach pobytu we Lwowie ruszyli via Wiedeń do Paryża. Przeszło ośmiogodzinna podróż do Krakowa, będącego kolejnym etapem wiodącym ich do celu, minęła bez przygód i bardzo radośnie. Uszczęśliwieni, że jadą do miejsca, które stanie się początkiem nowego życia, już niczym nie zamierzali się kłopotać. Ze łzami w oczach patrzyli na plac Mariacki, weszli na długą chwilę do kościoła, gdzie modlili się żarliwie o pomyślność i spełnienie swych planów. Czesław w duchu wznosił prośby do Boga o zrozumienie i przychylność. Obeszli Sukiennice, nasycili oczy skarbami Muzeum Narodowego, zwiedzili Wawel. Pełni zachwytu oglądali mury i baszty, które przed tyloma wrogami Polskę obroniły. Obejrzeli katedrę, a potem groby królewskie, nie widzieli już, niestety, skarbca, stał bowiem wówczas zamknięty. W jednym z banków wymienili część rubli na guldeny i mocno zmęczeni powędrowali Plantami w stronę dworca, zachwycając się jeszcze po drodze gmachem Teatru Miejskiego oraz wspaniałymi domami stojącymi wzdłuż trasy ich marszruty, które w niczym nie ustępowały pięknością budynkom lwowskim. Posiłek w restauracji nieopodal dworca znów mocno uszczuplił ich zasoby, Czesław chciał jednak, żeby Mania posiliła się przed długą podróżą. Zmierzali teraz do Wiednia, nieco zaniepokojeni, jak bez znajomości języka dadzą sobie radę w tym zupełnie obcym mieście. Jechali noc, dzień cały i noc następną. Rano ujrzeli przez szybę Dunaj i odtąd już mieli oczy wlepione w okna. Oczarowana widokami Maria, nieświadoma obaw Czesława, ufna w jego obrotność i energię, zdolną pokonać wszelkie przeszkody, co chwilę wydawała okrzyki zachwytu. On zaś, pokładając nadzieję

w towarzyszu podróży z wagonu, żołnierzu rosyjskim, czuł się trochę spokojniejszy, gdyż ten obiecał im pomoc, kiedy dojadą. Niestety, sprowadziła się ona tylko do przywołania tragarza, a gdy ów uporał się z bagażami – cudem i dzięki życzliwości konduktorów – upchniętymi na wózku, pomagier zniknął i tyle było z niego pożytku. Ponieważ przyjechali na Nord Bahn, a pociągi do Paryża odchodziły z West Bahn, zmuszeni byli przejść tak zwaną miejską kontrolę celną. Cały trud pokonania owej uciążliwości i dogadania się z urzędnikami spoczywał na barkach Czesława, ponieważ Mania znała tylko francuski. Czesław mówił jeszcze po angielsku, obydwoje znali też, oczywiście, rosyjski. Żaden z tych języków nie okazał się jednak przydatny w Austrii. – Proszę pana, bardzo proszę nam pomóc. Maria z desperacją złożyła ręce i zwróciła się po polsku do celnika, który rozkazywał otwierać bagaże, nie zwracając uwagi na powtarzane przez Czesława: Nichts, mein Herr. Patrzyła celnikowi w oczy, powtarzając: – Nic nie mamy do oclenia, naprawdę. I widać cuda się zdarzają lub też uproszona przez Czesława Opatrzność wzięła ich w opiekę, bo celnik, usłyszawszy polską mowę, machnął ręką i nakazał tragarzowi wyjechać z ich rzeczami z dworca. Nie mieli pojęcia, co go tak przychylnie nastawiło, ale skwapliwie skorzystali z pozwolenia. Ponieważ nie potrafili sobie poradzić w inny sposób, zdecydowali się znów uszczuplić zasób gotówki i Czesław wynajął fiakra, martwiąc się o wszystko, bowiem mieli przejechać przez całe miasto. Miasto, którego nie znali, wśród ludzi posługujących się całkiem dla nich obcą mową. Ale opieka Opatrzności działała nadal i nikt na nich nie napadł, dorożkarz nie wywiózł ich na bezdroża i nie porzucił w krzakach, uprzednio obrabowawszy z dobytku. Jechali przez wspaniałe, wielkie, imponujące ulice i nie mogli się napatrzeć. – Maniuś, przyglądaj się, serce moje. To Wiedeń! Wiedeń! Nie Berdyczów, Żytomierz, Humań. Nawet nie Lwów i nie

Kraków. To pierwsze tak wielkie i naprawdę światowe miasto. – Toć przecież patrzę. Od tego patrzenia aż mi oczy na wierzch wychodzą! – śmiała się Maria. Teraz nie miało znaczenia, że są umęczeni, głodni, niewyspani i, co tu dużo kryć, niezbyt domyci. Byli w Wiedniu i zdążali do Paryża! A męczyło ich tylko to, że wszystko im tak prędko sprzed oczu umyka. Że nie stać ich na to, aby zatrzymać się w jednych z najpiękniejszych miast świata i zwiedzić je niespiesznie, dokładnie i z całą przynależną temu miejscu atencją. Może kiedyś… Niestety, stać ich było jedynie na śniadanie w dworcowym bufecie. Po kupieniu biletów na kolejny etap podróży i wyprawieniu bagaży, w pugilaresie Czesława zostało już bardzo niewiele pieniędzy. Po śniadaniu przeszli się jeszcze po okolicach dworca, chłonąc wszystko, co im w oczy wpadło. Pociąg ruszył i znowu zachwycali się widokami, tym razem prześlicznych przedmieść wiedeńskich, ciągnących się kilometrami za miastem. Okolica robiła się pagórkowata, w oddali majaczyły pasma gór i lasów, a bliżej stały przepiękne domki; mijali czyste, ukwiecone wioski z uroczymi kościółkami; gdzieniegdzie wznosiło się jakieś zamczysko na wysokiej skale lub też wielki klasztor z kościołem. – W takim miejscu mogłabym zamieszkać na stałe – rozmarzyła się Maria. – Te wszystkie wielkie miasta nie dla mnie. – Powtarzała to po kilka razy, za każdym zakrętem, gdy przed ich oczami otwierały się nowe widoki. A w prawdziwy zachwyt wpadli, ujrzawszy Alpy Tyrolskie. Wyszli z wagonu na platformę i oniemiali patrzyli w rozświetlone gwiazdami niebo, na którego tle rysowały się ostre szczyty, jakich nigdy i nigdzie dotąd nie widzieli. Czesław dostrzegł raptem, że jego dzieweczka mocno posmutniała. Zrozumiał od razu, że owo przygnębienie wywołała powracająca tęsknota za rodziną, tak daleką, opuszczoną chyba na zawsze. W obliczu majestatu szczytów górskich, poczucie, jakby zostali sami na świecie, z całą mocą dopadło Marię. Przygaszeni

wrócili do wagonu i choć Czesław jeszcze kilka razy wychodził na platformę, bo na te Alpy napatrzeć się nie mógł, jego ukochana coraz bardziej markotniała. Nie mogli zbyt dobrze wypocząć, bo obok siedzieli młodzi Niemcy, wyśpiewujący tyrolskie piosenki. Nie dosyć, że Czesław i Maria nic nie rozumieli, to nie docierała do nich uroda tych melodii. Zaczęło im się dawać we znaki zmęczenie i zaatakowało z całą siłą gdzieś tak w połowie Tyrolu, gdy nastąpiły kolejne przesiadki. Z uwagi na kurczące się zasoby kupowali najtańsze bilety, musieli więc co chwila zmieniać pociąg. Od Wiednia do Zurychu, skąd już mieli bezpośredni pociąg do Paryża, takich przesiadek wypadło sześć. Za każdym razem wynosili i wnosili te swoje kosze i kufry. Och, jakże byli już zmordowani! Linz, Salzburg, Innsbruck, a oni – na peronie, przy tobołach. Z jednym kubkiem gorącej herbaty, kupionej w dworcowej kafeterii. I oto wreszcie następny etap podróży – Szwajcaria. – Mój kochany, jak dobrze, że potrafisz się porozumieć w każdym kraju – zachwycała się Maria, gdy Czesław dukał do celników swoje „haben nichts”, a oni brali się pod boki z tej jego niemczyzny i tylko po wierzchu macali pakunki. Podróż przez Szwajcarię przytłoczyła trochę Manię, która źle znosiła przejazdy przez tunele pod Alpami. – Tak mnie cisną w głowę te ciemności – narzekała, tuląc się do ukochanego. – Czy one się na nas nie zwalą, te góry? Tłumaczył jej, że jadą przez najpiękniejszy kraj, gdzie panuje największa w Europie obywatelska swoboda, nie ma ciemnoty, pijaństwa i nędzy, a wszyscy żyją w dostatku i na dobitkę przyroda jest na tyle cudna, a zdrowiu sprzyjająca, że cały świat jeździ w te góry po zdrowie właśnie. – A niechże – mówiła Mania. – Ale ja wolałabym mieszkać w takiej ślicznej wiosce pod Wiedniem. Tam też góry, ale jakieś mniej przygnębiające. Te tutaj przyprawiają mnie o zawrót głowy. – Zamykała oczy, nawet nie chcąc patrzeć na te cuda. W Zurychu znowu przyszło im czekać kilka godzin na

pociąg, którym już ostatecznie mieli dotrzeć do celu. Nadali więc swoje bagaże i szczęśliwi, że są już prawie u kresu podróży, wyszli choć trochę przyjrzeć się miastu. Na jednej z wystaw sklepowych ujrzeli, ku swemu zachwytowi – portret ich starej sławnej „znajomej”, Zofii Celice Clavone-Potockiej, jednej z właścicielek przepięknej Zofiówki, którą obydwoje wspominali bardzo mile. Niestety, niebo zasnuło się nagle chmurami, zrobiło się ciemno i burzowo. Musieli uciekać jak niepyszni, by skryć się przed deszczem w dworcowej hali. I choć ów dworzec wydał im się piękny, ogromny wielce i zajmujący, jednak dworcowych przestrzeni mieli już nadto i marzyli o tym ostatnim etapie swojej wędrówki. A trwał on znowu dwa dni i dwie noce, znieśli go jednak dzielnie, przysypiając trochę na siedząco, trochę na wpół leżąc, jeśli tylko było miejsce. Różni trafiali im się współtowarzysze podróży. A to Izraelici, mówiący po polsku, a to rosyjski język dało się słyszeć, trafił się także pewien opasły Niemiec, opowiadający im w języku Puszkina, którego właśnie się uczył, o swoich podróżach po Szwajcarii. Szczególnie wychwalał Bazyleę, a Czesławowi, zmęczonemu okrutnie i znudzonemu rosyjskim dukaniem owego Niemca, począł się tłuc po głowie jakiś fragment ze Słowackiego: „…W szwajcarskich górach jest jedna kaskada, gdzie Aar błękitnemi wody spada…”. Żałował wielce, że przez tę wspaniałą sławioną przez poetę rzekę nocą przejeżdżali i owych błękitnych wód dostrzec nie mogli. – Maniuś! – obudził rano swoją dzieweczkę. – Dojeżdżamy. A wiesz ty, gdzie my dojeżdżamy? – zapytał żartobliwie, patrząc w jej ogromne, pociemniałe ze zmęczenia, ale i z radości oczy. – Może do Humania? Nie. Może do Żytomierza? Nie. Może do Lwowa? I to nie! – śmiał się w głos. – Do Paryża, szczęście moje. Do Paryża dojeżdżamy. Tak oto ich eskapada zakończyła się na Gare de l’Est. 13 Są łzy rzeczy – łac.

Rozdział XVII Przegląd Paryża.

No przecież jesteśmy w Paryżu. Odetchnęło serce radując się, że już zaraz obaczy Paryż. Paryż, Paryż, wielkie, świetne miasto – Paryż! Odetchnęło już, radując się, że przybyliśmy nareszcie do ostoi, do przystani po mnogich burzach żywota, gdzie ustali się łódź naszego życia, gdzie będziemy szczęśni i razem już do śmierci nierozdzielni. Paryż – i myśmy w domu. Bo to miał być dom… W duszy było spokojnie… Z tem wszystkiem, co się tam działo w Paryżu, czasy te odległe i dzieje pozostaną na zawsze w pamięci wypukłe, nigdy niezatarte. A zawsze woniejące jeno zapachem naszego szczęścia niezrównanego, zawsze pamiętne sercem, jako dni wniebowzięć ciała i ducha – i choć ciała nasze i duchy nasze mocno zostały wynękane jednocześnie z tem wszystkiem w Paryżu, nic to – pamięć daruje losowi chwile piołunu, pomna tylko darów szczęścia rozkosznego… Tragarz zabrał rzeczy, przepuszczone przez miejski nadzór celny – i oto znaleźli się w Paryżu. Tyle razy rozmawiali i marzyli o tej chwili, wyobrażając ją sobie jako coś iście bajkowego, lecz gdy nadeszła wreszcie, nie potrafili się cieszyć swym szczęściem, bo z wielkiego wyczerpania zabrakło już sił, by się radować.

Ważne było jedynie, że szczęśliwie dojechali. Paryż już im nie ucieknie, przekonanie o niezmąconej niczym przyszłości ostatecznie się ugruntowało i ciekawiło ich teraz tylko, jak upłyną kolejne dni. Wsiedli do fiakra i Czesław poprosił o zawiezienie do jakiegoś taniego hotelu. – Ach, jak to dobrze, gdy człowiek rozumie język, który słyszy dookoła – westchnęła Maria, pomna doświadczeń z podróży przez niemal całą Europę. – Ty sobie wszędzie dawałeś radę, ale ja czasem nie wiedziałam, co się wokół mnie dzieje. Teraz to już chyba żadnych kłopotów nie będziemy mieli. Czesław różne kłopoty potrafił sobie wyobrazić, ale w tej chwili nie chciał nawet o nich myśleć. Śledził pilnie trasę, żeby nabrać jakiej takiej orientacji w bądź co bądź obcym miejscu. O Paryżu wiedział sporo, owo miasto fascynowało go od dawna i skrzętnie zbierał wszelkie dostępne informacje. Marzył o nim, jeszcze zanim pokochał swoją Manię, jeszcze zanim w ogóle zaświtała mu myśl, że mógłby kiedyś zamieszkać w stolicy Francji. Ileż to razy sobie wyobrażał, jak spaceruje po tej metropolii, w głowie miał plan głównych ulic i wierzył, że nie zgubiłby się niczym pierwszy lepszy przyjezdny. A mimo to z trudem uświadamiał sobie, że wszystko, o czym marzył, jest teraz na wyciągnięcie ręki. Tylko za jaką cenę…? Nie znał odpowiedzi na to pytanie. Odrzucił więc wszelkie kiełkujące wątpliwości, niewiadome i powracające uparcie obawy i postanowił, że najważniejsze teraz, to czynić kolejne kroki, nie oglądając się na sprawy pozostawione daleko za sobą. Trudności należy pokonywać z entuzjazmem i wiarą w siebie, a gdzież o to łatwiej niż w wyśnionym Paryżu? Dorożkarz wiózł ich ulicami, które sprawiły im pewien zawód, gdyż były wąskie, a kamienice nie robiły dobrego wrażenia. Jechali od Dworca Wschodniego przez du Faubourg Saint Martin, a wkrótce skręcili w niewielką uliczkę du Terrage i nim się spostrzegli, jak dorożkarz, zeskoczywszy z kozła, konferował już z konsjerżką. Stali przed numerem dwadzieścia

pięć-bis, obok hoteliku nazwanego „Du Grand St. Martin”. – Maniuś, wysiadamy. – Czesław ujrzał, że konsjerżka macha do nich zachęcająco ręką. Wysiadł więc, spytał o cenę i, zaakceptowawszy ją, gdyż i tak nie miał pojęcia, czy nie przepłaci, z szerokim uśmiechem podał rękę swej dzieweczce. Wyładowanie bagaży trwało dość długo, potem jeszcze trzeba było wtargać wszystko po schodach, idąc za gospodynią do numeru, który im przydzieliła. Z pomocą dorożkarza, liczącego zapewne na suty napiwek, po kilku minutach cały ich dobytek znalazł się w pokoju. Znajdował się on na pierwszym piętrze, przy końcu korytarza. Mieli płacić franka dziennie, na razie jednak wynajęli pokój tylko na tydzień. Wobec ogromu wrażeń, pod natłokiem myśli kłębiących się w głowach obojga, ich pierwsza rozmowa, gdy zostali już sami w paryskim hoteliku, sprowadziła się do dwóch zdań, które potem długo wspominali ze śmiechem: – Czesiuniu, to my już w Paryżu? – Tak, Maniuś, w Paryżu. Wpatrywali się w siebie, jakby nie mogli zrozumieć, skąd się tu wzięli i dlaczego. A po chwili uprzytomnili sobie, że naprawdę zaczyna się coś, o czym dotąd jedynie śnili. I nie bacząc na stojące wokół kufry, na czyjeś kroki i pochrząkiwania z korytarza, na duchotę nieprzewietrzonego pokoju, wreszcie na to, że sami wymagają odświeżenia i wypoczynku po tak długiej podróży, padli sobie w objęcia. W tym momencie Czesław chyba już na zawsze zapomniał o przykazaniach stanu kapłańskiego. Ta bliskość i tak wyczekiwana tkliwość nie trwała długo, górę wzięło zmęczenie po czterech niemal nieprzespanych nocach. Ochlapali się więc trochę wodą, przyniesioną w dużym dzbanie przez konsjerżkę. Za małym parawanem mieli w pokoju miskę na stołku, a obok stało niewielkie naczynie z uchem; jego przeznaczenia łatwo się mogli domyślić, ponieważ toaleta była

jedna dla wszystkich pokoi na piętrze, na drugim końcu korytarza. Gdy się położyli spać, wybiła siódma rano i chociaż przyrzekli sobie, iż głowy złożą jedynie na chwilę – obydwoje przecież byli głodni Paryża – obudzili się dopiero o piątej po południu. Rzeczywistość docierała do nich powoli, wreszcie rozejrzeli się lepiej po pokoju. Oprócz dużego, naprawdę wygodnego łoża był tam stół z dwoma krzesłami, spora szafa, toaletka z lustrem i mała komódka. Na szerokim parapecie stał na tacy czajnik, imbryczek i dwie filiżanki, dwa talerzyki oraz sztućce. Po wrzątek trzeba było chodzić na dół, do pakamery konsjerżki. Herbatę mieli własną, Maria zajęła się więc wypakowaniem najpotrzebniejszych rzeczy, a Czesław poszedł po gorącą wodę. Gdy wrócił, dwa kufry były już opróżnione, a Mania siedziała przy trzecim, otwartym, i wpatrywała się weń z zamyśleniem. – Czesiulku, może nie warto się rozpakowywać? Dlaczego wziąłeś ten numer na tydzień zaledwie? – zapytała. – Myślisz, że nie zagrzejemy tu długo miejsca? – Sądzę, moja droga, że z pomocą twojego stryja szybko wynajdziemy gdzieś prywatne i lepsze mieszkanie na stałe. Przecież z jego kontaktami nietrudno mu będzie znaleźć mi jakieś dobrze płatne zajęcie. A tutaj, przyznasz sama, za wiele wygód nie mamy. Widać Mani coś przyszło do głowy, bo zarumieniła się i spuściła oczy, choć spoglądała spod rzęs w górę na Czesława. Niczego nie zauważył, sprawdzał, czy herbata dostatecznie naciągnęła, śpieszno mu było bowiem wyjść na Paryż. Ponaglał więc swoją dzieweczkę, aż ta wreszcie ubrała się za parawanem, ułożyła włosy i wreszcie mogli wyruszyć, zabrawszy na wszelki wypadek plan miasta. Pierwszym ich celem stała się sławna Opera Paryska. Jednak gdy zaczęli wędrować, szeroko otwartymi oczyma chłonąc wszystko, prędko zapomnieli, dokąd właściwie chcieli dojść. Ruch uliczny, mimo późnej pory, nie malał, a wręcz jakby wzmagał się z każdą chwilą. Wokół mknęły automobile; po obu stronach ulicy trotuarami sunęły potoki przechodniów,

a między nimi stały stragany handlowe, na których było… dosłownie wszystko! Rozpytywali o drogę, bo trudno było odczytywać plan miasta w świetle latarń, lecz albo niewłaściwie im ją wskazywano, lub też oni sami błędnie wykorzystywali wskazówki, z natłoku wrażeń zapominając nazw mijanych ulic. Noc była już późna i na dodatek lunął deszcz. Przy pomocy życzliwych paryżan wreszcie wrócili jakoś na swoją rue du Terrage, zapalili w pokoju kupioną po drodze świecę, napili się jeszcze herbaty, wyżebrawszy od ziewającej konsjerżki dzbanek wrzątku i nie myśląc nawet o kolacji, poszli wreszcie spać. Dopiero następnego dnia rano tak naprawdę zaczęli zwiedzanie Paryża. Poprzez rue du Faubourg St. Martin dotarli do La Fayette; szli, szli i szli, nie zwracając uwagi na zmęczenie. Po drodze podziwiali budynki, sześcio- i ośmiopiętrowe, dla nich ogromne, z ulokowanymi na dole sklepikami, prezentującymi swoje towary także na chodnikach. Wszędzie widać było tłumy ludzi, o wiele więcej niż poprzedniej nocy. A do tego kawalkada dorożek, powozów, automobili, omnibusów, cyklistów i motocyklistów. – Popatrz, kochany, jak tu życie wre – zachwycała się Maria. – Te automobile, nigdzie nie widzieliśmy tylu, a każdy inny. Tylko huk robią taki, że własnych myśli nie słychać… Istotnie, hałas był oszałamiający. Nawet gumowane koła dorożek podskakiwały głośno na bruku, a konie mocno stukały kopytami. Automobile nie tylko warczały, lecz co rusz trąbiły, czy to ostrzegając przechodniów, czy też z ukontentowania jazdą. Między pojazdami przemykały dwupiętrowe tramwaje parowe, wesoło wydzwaniając swoje melodyjki. – Tyś mi coś zbyt blada, moja panno – zaniepokoił się Czesław. Jego także biła po uszach ta kakofonia dźwięków, do której zupełnie nie byli przyzwyczajeni. Usadził swą ukochaną troskliwie na kamiennej ławce tuż obok stacji metra, a sam pobiegł by się rozejrzeć, gdzie mogliby tutaj tanio coś zjeść i wypić herbatę. Znalazł niedaleko

odpowiedni lokalik i zaprowadził tam Marię. – Wiesz co, najchętniej napiłabym się dobrej kawy – poprosiła, niezbyt świadoma stanu ich finansów. Czesław jednak ufał w swoje szczęście i licząc na pomoc stryja ukochanej, nie kłopotał się dniem dzisiejszym. Wypili kawę i zjedli dwa croissanty. – A wiesz, Czesiulku – Mania uśmiechnęła się przekornie – nie zasmakowałam w tych rogalikach. Gdzie im tam do naszego pieczywa. A takie drożdżowe bułeczki, ach! Czesław był podobnego zdania. Zwłaszcza że croissant tylko pobudził jego apetyt. Powiedział sobie w duchu, że nie powinien zbyt długo odkładać szukania popłatnego zajęcia. Po chwili podjęli wędrówkę i oto przed ich oczami pojawiła się Opera Paryska. Lecz choć ogromna, przepyszna, sławna na wszystkich kontynentach, na nich nie zrobiła przesadnego wrażenia. Obeszli gmach dookoła, podziwiając jego wielkość, bogactwo zdobień, piękne kształty, ale coś w nim psuło dobre wrażenie. Szybko doszli do tego samego wniosku. – Mdła jakaś, Czesiu – wyszeptała Maria. – Ach, gdyby tak cała była jasnokremowa… – Jak teatr miejski we Lwowie. – Jemu też nie podobał się kolor elewacji, wyglądającej na zakurzoną i sfatygowaną. – Tu powinien być kremowy lub lekko różowy marmur. Architektonicznie budowla jest wspaniała, szkoda tylko, że zepsuli ją tą szarawą fasadą. Wziął swą ukochaną pod ramię i począł oprowadzać ją wokół placu Opery. Wszędzie były przepyszne sklepy, kuszące swymi wspaniałościami. I biżuteria przepiękna, i wspaniałe obrazy, niewielkie rzeźby i ozdoby artystyczne. Wszystko w niebotycznych cenach, patrzyli więc tylko, niczego nawet nie komentując. Takie same wystawy, a może i wspanialsze, ciągnęły się wzdłuż Sekwany, gdy przeszli z placu Opery na Boulevard des Italiens. Tam znów oszołomił ich paryski ruch, ogrom ludzkiego tłumu i wszelkich pojazdów. Obserwowali to całe zamieszanie

z zachwytem, Maria szczególnie uważnie przyglądała się zarówno szykownym paryżankom, jak i wytwornym paryżanom. Wąchali zapachy z pobliskich cukierni i wdychali aromat kawy z lokalików, wychodzących ze swymi stolikami na chodniki. Każda wystawa była inna, każda wspanialsza, ciekawsza. Tu towary łokciowe i galanteria, tam gotowe ubrania, wyroby najlepszego rzemiosła szewskiego, gdzie indziej zwiewne i delikatne kreacje ślubne. Oczy im się otwierały coraz szerzej, gdy tak kroczyli tymi bulwarami: de Italiens, des Capucines, Montmartre, Poissonierre, aż dotarli do de Bonne Nouvelle i zatrzymali się wreszcie przy St. Denis. Napatrzyli się na to tętniące wokół życie i teraz już z pewnością wiedzieli – byli w Paryżu! Przysiedli w jakimś bistro na rogu i zjedli pyszną gorącą zupę cebulową, a do niej bagietkę. O ile nie zachwycili się croissantami, tak bagietki pokochali od pierwszego kęsa. Na szczęście nie był to drogi przysmak. Następnie Czesław wymienił w banku dziesięć koron austriackich, nieco drobnych monet szwajcarskich i kilka srebrnych rubli. Dostał za nie trzynaście franków i kilka centymów. Jako że pokój mieli opłacony na tydzień, poczuli się prawie bogaci i pewni, iż z głodu nie umrą. – Czesiulku, ale tak naprawdę, to my nie mamy za wiele pieniędzy, prawda? – zmitygowała się trochę Mania, po tym, jak na koniec posiłku poprosiła jeszcze o kawę. – Wierzę w naszą dobrą gwiazdę, a ten obnoszący się z bogactwem Paryż na pewno zapewni nam utrzymanie! – oznajmił z mocą Czesław. – Niech tylko twój stryj, kochanie, szepnie słówko swoim znajomym, a wszystko pójdzie wspaniale. Bądź spokojna. Mania była więc dobrej myśli, jak mogłaby nie być, skoro jej ukochany ją o tym zapewniał. Tak zresztą została wychowana, gdyż choć rodzicom nie zawsze dobrze się wiodło, a nawet raczej nie przelewało, nigdy tego nie odczuwała. Zawsze troszczono się o nią, więc nie umiała sobie wyobrazić, iż nagle mogłoby się to

zmienić. Czesław nie zawiódł jej do tej pory, a jego wiara w ich wspaniałą przyszłość w Paryżu była wręcz zaraźliwa. Wszak miasto tak potężne i pełne perspektyw nie da zginąć bodaj najmarniejszym robaczkom. Weszli potem na Pola Elizejskie i ponownie olśniło ich wylewające się zewsząd bogactwo. Zachwyceni widokami, z pełnymi zachwytu oczami i umęczonymi nogami dotarli jeszcze do placu Zgody. Tam usiedli na pierwszej z brzegu ławce i nie wiedzieli, gdzie oczy zwrócić – czy sycić je świeżą zielenią ogrodów Tuileries, czy splendorem Pól Elizejskich. Resztkami sił obeszli cały plac, podziwiając osiem kamiennych posągów, z których każdy przedstawiał jedno z głównych miast francuskich. Na samym środku ujrzeli strzelisty, pokryty tajemniczymi hieroglifami egipski obelisk, a po obu jego stronach buchające wodą wspaniale ozdobione fontanny. Ruszyli dalej, dotarli do posągu Gambetty, a tam znów dali odpocząć nogom. Czesław, widząc podkrążone ze zmęczenia oczy swojej dzieweczki, pociągnął ją za rękę i w najbliższej kafejce zamówił dwie kawy i jednego croissanta. – Ja za nimi nie przepadam – oznajmił dzielnie, widząc, jak rogalik zniknął w ustach Marii, połknięty w dwóch kęsach. Nad kawą siedzieli dość długo, delektując się jej niepowtarzalnym aromatem. Czekał ich jeszcze spory kawałek drogi do hotelu. Czesław zaczął się martwić o kondycję ukochanej, zastanawiając się nad przywołaniem dorożki, lecz Mania już nabrała rumieńców i pierwsza dała hasło do powrotnego spaceru. Bo choć bolały ją wszystkie mięśnie i kosteczki, widok Czesława, chłonącego roziskrzonym wzrokiem otoczenie wynagradzał jej wszystko. Ruszyli do hotelu, zdając sobie sprawę, że jednego dnia nie mogą obejść całego Paryża. I tak cudem jakimś zdołali pokonać ogromne przestrzenie. Znów kilka razy zgubili drogę, nie pomógł im nawet wspaniały Paris-Atlas. Był późny wieczór, gdy wreszcie mogli się napić herbaty w swoim pokoiku. Z oczyma pełnymi migających

obrazów, z dźwiękami pulsującego życiem miasta w uszach przytulili się do siebie. – Teraz to już trochę widzieliśmy tego Paryża, ukochana moja. – Czesława przepełniało szczęście tak wielkie, że nawet nie czuł wyczerpania całodzienną wędrówką. Blask świecy otulał ich ciepłym blaskiem, słabe odgłosy ulicy docierały jakby z oddali, nie zakłócając spokoju ich zacisza. Ani jedna kropla goryczy nie wpadła jeszcze do ich czary upojenia i radości. Drugi dzień pobytu w tym magicznym mieście zakończyło przeciągnięte długo w noc rozkoszne sam na sam…

Rozdział XVIII Wieża Eiffla. Luwr.

Tu, przy Polach Elizejskich, najwspanialszej ulicy świata, stoją wspaniałe domy i pałace, siedziby plutokracji Paryża. Tu skupia się cała arystokracja, bogactwo bajeczne i przepych. Wszystkie przyległe ulice, avenues i bulwary – to wszystko siedlisko panów, książąt, hrabiów, baronów, bankierów, finansistów, wielkich przemysłowców i magnatów Paryża. To centrum, gdzie tylko rezydują, bawią się i hulają ci, co posiedli już najlepsze klucze do szczęścia i bogactwa, bogactwem tem zachełstują się i świat zadziwiają skalą swego życia i użycia. Tu jest ten cały Paryż, który nadaje miastu jego wdzięk, szyk i polor. Środkiem głównej alei Pól Elizejskich w godzinach popołudniowych pędząc ku Laskowi Bulońskiemu, spacerują w najwspanialszych pojazdach i automobilach jedni za drugimi ci panowie i panie – szczęśliwi władcy Paryża. Siedząc przy tej głównej alei, obserwowaliśmy ten wytworny, bijący w oczy oczywistem szczęściem i zadowoleniem ruch powozów i aut. Niceśmy jeszcze nie zazdrościli tych rozkoszy, których pełne oczy i pamięć przynieśliśmy do swego skromniuchnego pokoju. Bo byliśmy w nadziei, że i my tutaj dobijemy się dobrobytu. Tylko uszy pełne były tysiąca głosów, tylko tęcza kolorów grała w oczach, tylko w głowie wirował cały

zamęt pamiętanych rzeczy, tylko uspokajały się rozedrgane nerwy i odchodził ból od nóg. Następnego dnia zamierzali odwiedzić stryja i aplikować u niego o pomoc w sprawie pracy dla Czesława. Chociaż okazało się, że ulica, na której mieszkał stryj, rue de la Fontaine au Roi, znajdowała się całkiem niedaleko od hoteliku, jakoś nie mogli sobie poradzić z odnalezieniem drogi, nieustannie rozpraszani nowymi widokami. Postanowili więc poszukać stryja nazajutrz, a jeszcze dziś swobodnie napawać się Wielkim Miastem. – Chodźmy pod wieżę – prosiła Maria. – Strasznie jestem ciekawa, jak wygląda najwyższa budowla na świecie. Czesław, choć na ogół ulegał życzeniom swej wybranki, tym razem wyraził łagodny, lecz stanowczy sprzeciw. Od momentu postawienia nogi na paryskim bruku najbardziej ciągnęło go do Luwru. Wejść do tej bajecznej świątyni sztuki, chłonąć wszystkimi zmysłami bogactwa i całe piękno świata, zgromadzone w jednym miejscu! – Zdążymy obejrzeć dzieło Eiffla, najmilsza. Ale nie dziś. Zresztą zobacz, pada deszcz, jakby na moje zamówienie. Czy może być lepszy pomysł niż schować się przed nim w najwspanialszym muzeum świata? – Zerknął na dziewczynę, sprawdzając, czy Mania wie, o czym on mówi. Ale przecież wiedziała. Znała swego ukochanego lepiej, niż mu się zdawało. Luwr był przed nimi, gdyż od dłuższego czasu Czesław tak prowadził, by znaleźli się jak najbliżej. A dookoła znowu widać było szalony ruch, któremu żaden deszcz niestraszny, pęd tysięcy podgumowanych kół środkiem ulic, przepych wystaw sklepowych, ludzkie mrowie pragnące poczuć ducha najwspanialszego na świecie miasta. Stali tak, niepomni kropel deszczu spływających im po twarzach, wpatrzeni w olbrzymią, szarą masę zwieńczonego kolumnami gmachu. Radowały się ich dusze. Aż wreszcie, nasyciwszy oczy, wkroczyli na ogromny dziedziniec. I gdy wreszcie znaleźli się w środku, wszystko wydało im się

jeszcze większe, okazalsze, wprost niemożliwe do ogarnięcia wyobraźnią. Przypomnij to wspaniałe święto ducha, gdyśmy przechadzali się pod najozdobniejszymi sufitami, w najwspanialszych salach, mając naokół siebie tysiące i tysiące najwspanialszych, najcenniejszych obrazów świata, na których mieliśmy przedstawione niezrównanymi, najartystyczniejszymi pędzlami setek malarzy wielu narodów i wieków chyba wszystkie dzieje pojedynczego człowieka, zbiorowej ludzkości, tudzież przyrody… Przez cały dzień sycili się bliskością sztuki, zapominając o głodzie i pragnieniu. Nawet wieczorem, gdy powrócili do hoteliku, wciąż przed oczyma mieli dzieła największych mistrzów. Przed powrotem do hotelu skierowali jeszcze swe kroki tam, gdzie bez przerwy zwracała się głowa Marii – pod wieżę Eiffla. Siedząc na ławce z boku placu, dokładnie widzieli całą tę wspaniałą konstrukcję, podziwiali jej harmonię, tak miłą dla oka, niepodobną do niczego, co widzieli. Maria najchętniej wjechałaby windą jak najwyżej można, aby oglądać Paryż z lotu ptaka, ale nie wypowiedziała głośno swej prośby, coraz lepiej rozumiejąc, że ich finanse nie stały najlepiej. – Popatrz, Maniuś. – Czesław, jakby odgadł jej myśli, pragnąc odwrócić uwagę swej ukochanej, wskazał jej leżące po drugiej stronie Sekwany Trocadero z jego wspaniałymi ogrodami. – Tu już kwiaty kwitną. A u nas w domu jeszcze pewnie śniegi leżą. Dziwnie zabrzmiało im w uszach to „u nas, w domu”, teraz bowiem ich dom nie wiadomo gdzie się naprawdę znajdował. Przepych Paryża oszołamiał, lecz także budził respekt… Z samego rana Mania, wtulona jeszcze w poduszkę, wyszeptała rozmarzonym głosem:

– Jak dobrze, że przed powrotem do hotelu zgodziłeś się jeszcze pójść pod wieżę Eiffla. – Przecież inaczej chyba głowa by ci się skręciła i tak już została – zaśmiał się, tuląc ją w ramionach. – W innym kierunku w ogóle nie patrzyłaś. – Lekko ściągnął z niej kołdrę. – Ale teraz wstawaj już, dziś czeka nas wizyta u stryja. Ożywiła się natychmiast i prędko pobiegła za stojący w rogu parawan, służący za przebieralnię oraz łazienkę. Obydwoje liczyli, iż wizyta przyniesie wiele dobrego. I obydwoje przecież pragnęli, by mówiąc: „nasz dom” mogli myśleć: „NASZ Paryż”. Na zawsze tylko ich! Czesław uważnie przejrzał plan miasta i aż się zadziwił, gdy zobaczył, jak blisko mają do mieszkania stryja. Niepodobna było zmylić drogi, chyba żeby się miało czym innym zajętą głowę. Jak na przykład teraz, gdy Mania przebierała się za parawanem, niepomna, iż jej cień na jedwabnej przesłonie, niesięgającej nawet podłogi, tylko mocniej rozpala wyobraźnię… Wypili szybko herbatę, zagryzając ją bagietką, która nawet następnego dnia nie utraciła swej świeżości, kruchości i wybornego smaku. Gdy weszli do mieszkania stryja, trochę zaszokowało ich niepozorne wyposażenie niewielkiego pokoju, który, sądząc po umeblowaniu, służył zarazem za salon, sypialnię i jadalnię. Dostrzegli jeszcze jedne drzwi do jakiegoś pomieszczenia, ale były zamknięte. – Czym chata bogata – przemówił stryj po polsku, uściskał ich i natychmiast zaprosił do stołu. I choć posiłek był nad wyraz skromny, a herbata dość kiepskiej jakości, nie posiadali się ze szczęścia, że nie są sierotami w tym wciąż dla nich obcym kraju. Przynajmniej mogli nacieszyć się polską mową i poczciwością, bijącą z każdego gestu krewniaka. Nagle zazgrzytał klucz w zamku i do mieszkania weszły dwie osoby. Sympatycznie wyglądająca dama w niewielkim kapelusiku trzymała w ręku złożoną parasolkę, z której skapywały

krople deszczu. Otrząsała ją w przedpokoju, a po chwili ustawiła, rozłożoną, pod ścianą, sama zaś przycupnęła na małym stołku, rozsznurowując trzewiki. Zajęta tymi czynnościami zdawała się nie widzieć, iż w pokoju siedzą goście. Zaraz za nią wszedł mężczyzna, który przez chwilę przestępował z nogi na nogę, czekając, by także móc przysiąść i zdjąć buty, które zostawiły wielkie mokre plamy na podłodze. Był postawny, miał czarną brodę i smoliste wąsy. Zauważył gości i uśmiechając się szeroko, powitał wszystkich w języku rosyjskim: – Priwietstwuju was, zdrastwujtie! – Ach, to pewnie Mania! – Dama ocknęła się, odstawiła zdjęte trzewiki w kąt i weszła boso do pokoju. – A to zapewne Czesław. – Wyciągnęła dłoń do ucałowania, ale Mania już wisiała jej na szyi, uniemożliwiając stryjence przywitanie się z Czesławem. – Żona moja, Leontyna – dokonał prezentacji stryj, w zasadzie mało potrzebnie, bo Mania ją znała ze zdjęć, a Czesław przecież domyślił się natychmiast, z kim ma do czynienia. – A ten oto bradiaga to Wowa Aleksandrowicz Ostański, bliski kuzyn Loni. Uciekinier rewolucyjny. Brał udział w zamieszkach w Petersburgu, ale o tym później porozmawiamy, jeśli będziecie chcieli. Teraz poznajcie się. Już od dłuższej chwili w Manię wpatrywały się niebieskie oczy, tak błękitne, że aż wyglądało to absurdalnie przy tym czarnym obramowaniu twarzy. Wpatrywały się, uśmiechały i sypały iskrami. Czesław aż żachnął się w duchu na ten widok. Maria podała nowo przybyłemu rękę do ucałowania, wypowiedziała kilka miłych słów i znowu podeszła do stryjenki, zachwycając się krojem jej sukni i piękną dużą kameą pod szyją. – Moje stroje są bardzo mizerne – wyszeptała cichutko, oglądając się, czy Czesław nie słyszy, gdyż bardzo źle znosił wszelkie, najdrobniejsze nawet grymasy i dąsy. Starała się więc dzielnie udawać, że nie przeszkadza jej noszenie tej samej sukni przez trzy dni z rzędu i że nie dostrzega różnicy w wyglądzie kreacji paryżanek i swoich niemodnych ubiorów. Skoro on nie

dostrzegał… Panowie przeszli na cygara do pokoju, w którym, jak się okazało, pomieszkiwał od półtora roku Wowa Aleksandrowicz. Pomieszczenie przypominało Czesławowi celę mnicha. Stało tam długie, żeliwne łóżko, dość wąskie, małe biurko z krzesłem i tylko okno było wspaniale przyozdobione przymarszczonymi firankami. – Wyobraź sobie – opowiadał potem Czesław – nawet nie było tam gdzie usiąść. A ten cały Wowa to jakiś postrzeleniec. Pół świata przemierzył, zanim dotarł do Paryża. W czasie rewolucji wdał się w rozruchy i burdy, nawet postrzelili go podczas tamtej pamiętnej niedzieli petersburskiej. Potem ukrywał się, ale wciąż walczył w szeregach Stowarzyszenia Rosyjskich Robotników Fabrycznych i żadna większa demonstracja nie odbyła się bez niego. Uciekł z Rosji dopiero, kiedy zaczęły się masowe aresztowania i co bardziej znani działacze ginęli bez wieści… – Och, jaki dzielny! – westchnęła Mania, a Czesław doznał irracjonalnego ukłucia zazdrości, tak silnej, że aż parsknął. – Phi, wielkie mi tam, dzielny. Uciekł i tyle, jak setki jemu podobnych. Wiesz, co myślę? Że bardziej nęciła go przygoda, niż jakieś tam hasła rewolucyjne. – Ale zdołał się przedrzeć taki szmat drogi. Wędrował po nocach, głodował i marzł, nie mogąc być pewnym jutra. – Maria nie zdawała sobie sprawy z zazdrości ukochanego i uznała za konieczne bronić honoru rodziny. Dalekiej, bo dalekiej, kuzyn stryjenki czy jakoś tak, wszakże spokrewniony, więc rodzina. – Cieszę się, że u stryjka znalazł wreszcie schronienie. Zakończywszy wizytę, przespacerowali się jeszcze nadrzecznymi bulwarami i wieczorem wstąpili do maleńkiego lokaliku, gdzie Czesław, podbudowany nadziejami, jakie wzbudził w nim stryj, zarządził obiad z kawałkiem mięsa – danie, na które na ogół sobie nie pozwalali. Pokrzepieni na ciele, zaczęli przyglądać się nocnemu życiu Paryża. Na wybranie się gdziekolwiek niestety nie było ich stać. Przyglądali się więc jasnym ulicom, rozświetlonym wszelkimi barwami różnokolorowych ogni. Neonowe szyldy, ogłoszenia

i reklamy, migoczące litery, zapalające się raz jednym kolorem, następnie innym. Gaśnie pierwsza litera i już błyska następna, tak szybko, że nie zauważa się nawet, kiedy ta poprzednia zgasła. I tak za chwilę pojawi się z powrotem. Przez wielkie sklepowe okna widać było sufity obwieszone barwnymi lampionami, a same lampy układały się w fantazyjne wzory. Na ulicach – tu krągłe elektryczne banie, tam gazowe lampy o rzeźbionych głowicach. Co kilka kroków dźwięczały dzwoneczki, zachęcające do wejścia na przedstawienia do teatrów, a z otwartych okien kawiarni buchały dźwięki muzyki. Kwartetowej w tych lepszych, a w pośledniejszych puszczanej z najnowszego wynalazku braci Emila i Charles’a Pathé – patefonu. W tłumie śmigali roznosiciele gazet i co rusz słychać było nawoływania sprzedawców z ulicznych straganików. Czesław, trzymając Marię pod rękę, szedł niespiesznym krokiem, chłonąc tę paryską noc, i rozmyślał nad przyszłością. Na zmianę rozpierała go radość albo ogarniały obawy. Ale patrząc na ten swój wymarzony Paryż, umacniał się w przekonaniu, że jednak rysuje się przed nimi dobra przyszłość, a pierwszy krok już przecież zrobili. Ten najważniejszy. – Maniuś, kochanie. – Wieczorem, przed położeniem się spać, Czesław jak zwykle wpatrywał się w swój Paris-Atlas – co byś powiedziała na to, żeby raz jeszcze wstąpić do Luwru? Bo jeszcze tylu rzeczy nie zdążyliśmy obejrzeć. – Zrobimy, jak uważ… – zaczęła Maria, lecz urwała, ponieważ w tej sekundzie rozległo się głośne stukanie do drzwi i ktoś bez ceregieli nacisnął na klamkę. Drzwi się nie otworzyły, bo Czesław już je zamknął na klucz. Wstał prędko, szykując się do wypowiedzenia paru cierpkich słów natrętowi. Nie zdążył jednak odezwać się pierwszy, gdyż konsjerżka zalała go potokiem wymówek: – Już raz mówiłam, żeby należność za numer z góry płacić! A kolejne dni mijają i ani centyma od państwa jakoś nie widać! – Rozzłoszczona kobieta prostowała swoją niewysoką postać, jakby w ten sposób chciała sobie dodać mocy i odwagi. – To zamierzają

tu pozostać, czy fiakra mam wołać? – Ależ zapłacimy, wszystko zapłacimy niedługo. Raptem za dwa dni zalegamy. Opóźnia się przekaz pieniędzy, na który czekam – Czesław ujął dłoń niewiasty i przycisnął do ust, z braku lepszych argumentów licząc, że ten rzadki we Francji gest rozbroi niewiastę. – Szanowna pani przecież się nie pogniewa za to drobne opóźnienie. A teraz – sięgnął do kieszeni i wyjął złotą papierośnicę – proszę przyjąć ten przedmiot w zastaw. Za parę dni się rozliczymy – obiecał z największym przekonaniem, na jakie go było stać. Papierośnica była najcenniejszą rzeczą, jaką wziął z domu rodzinnego, a miał ją w kieszeni surduta, bo idąc do stryja nierozumnie zapragnął się pochwalić, iż nie taki on ostatni, skoro posiada tak cenną rzecz. – Czesiu…? – Maria podniosła nań zaniepokojony wzrok, gdy tylko zamknęły się za konsjerżką drzwi. – Jak mogłeś tak… – Cicho, kochana. – Musnął jej usta pocałunkiem. – Mam jeszcze kilka franków, ale muszę je zachować na jedzenie. Tak, ja, ksiądz, kłamię i boleję nad tym, ale mam nadzieję, że zostanie mi to wybaczone w ostatecznym rozrachunku, skoro nikomu nie czynię krzywdy. – Ale wiesz, Luwru nie zburzą przez noc… – Mania nie była przyzwyczajona do przeciwstawiania się ukochanemu, lecz jakoś pragnęła przedstawić swoje zdanie. Osobiście czułaby się o niebo spokojniejsza, gdyby zapłacił za mieszkanie i zajął się wreszcie poszukiwaniem pracy, niż kupował bilety do muzeum, choćby najwspanialszego. – Jutro niedziela – zauważył z uśmiechem Czesław. – W niedzielę wstęp jest bezpłatny. A pojutrze przecież ma nas odwiedzić twój stryj, zapomniałaś? I pójdziemy razem do jednego z biur, gdzie ma mnie zaprotegować. Jak widzisz, wszystko jest pod kontrolą, dobrze wiem, na co możemy sobie pozwolić. Nie była tego taka pewna, lecz dotąd nie stało się nic, co mogłoby nadszarpnąć jej wiarę w Czesława. W końcu obiecał zabrać ją do Paryża i zrobił to. Zasnęli mocno do siebie przytuleni.

Może trochę niepewni jutra, lecz pewni swej miłości. I tak następnego dnia skierowali się do Luwru, w którym Czesław tym razem zapragnął obejrzeć zbiory z zamierzchłych czasów Wschodu – Egiptu, Babilonu, Asyrii, Chaldei, Judei, Persji, Fenicji, Indii… Co tylko tam było. Począwszy od mumii egipskich, poprzez biblioteki hieroglifowe, wyposażenie świątyń, posągi bóstw czczonych przed wiekami oraz setki innych wyrobów, dziś już niespotykanych – cały ten stary świat, wykopany spod piasków i pyłu historii, rozpościerał się teraz przed ich oczami, a oni chłonęli to wszystko, nawet ze sobą nie rozmawiając, jakby na wymianę zdań szkoda im było czasu. Potem przeszli jeszcze przez sale, w których zgromadzono eksponaty z Chin i Japonii. Porcelanowe cudeńka, wazy, materiały, wyroby z laki, kunsztowne grafiki, rysunki i malowidła – wszystko tak inne od współczesności, tak zwiewne, delikatne i ulotne, że nadziwić się nie mogli, jakim sposobem mogło się w ogóle zachować. – A jeszcze pomyśl, najmilsza – odezwał się jej przewodnik, gdy przysiedli na chwilę na zdumiewająco wygodnej kamiennej ławie, jakich wiele porozstawiano po salach dla wygody zwiedzających – że w tych komnatach rozbrzmiewały głosy władców Francji, grała muzyka, najmożniejsi tego świata zawierali traktaty, bawili się i ucztowali. Knuto intrygi i obmyślano najokrutniejsze zbrodnie. A ileż tu zawiązano romansów, ile miłostek i schadzek tajemnych… Ech, gdyby te mury umiały przemówić. – Chciałabym zobaczyć choć jeden bal i te strojne damy dworskie – powiedziała w zadumie Mania. Dopiero późnym wieczorem wrócili na swoją du Terrage…

Rozdział XIX W poszukiwaniu pracy. Brak grosza.

Po przerwie całomiesięcznej siadam znowu do spisywania naszych pamiętników z pobytu w Paryżu. Siadam z całym zachwytem i rozkoszą, jakiej doświadczam, gdy się myślą stykam z tymi czarownymi czasy, w których Ty mi byłaś jasną królową, rozradowaniem moich pięknych tamtych dni. Siadam i znowu ręką wspomnienia przesuwam po Twem białem ciałku, tulę się w tych wspomnieniach do Cię i znowu Ty mi zawlekasz, jak ongi tam w tym nowym Babilonie, swoją jasną postacią, wszystkie widnokręgi mego życia!.. Błogosławionaś Ty! Bo zdobyłaś taką miłość, o jakiej nie śniło się wielu rówieśnicom Twoim… Tobie piszę te pamiętniki. I sobie. Byśmy nie zapomnieli o naszych wielkich godach, jakich ongi zaznaliśmy… Tylu fantastycznych, tylu osobliwych nie będzie. Tej feerji, jakąśmy w tym Babilonie nowym tam przeżyli – nigdy nie będzie!.. Tymczasem nie było już u nas pieniędzy. Przyjechaliśmy tu tylko z 13-tu frankami. Już po pierwszym tygodniu w hotelu nie było czem płacić… Pierwszy miesiąc upłynął im beztrosko jak sen jaki złoty. Przemierzali Paryż niczym dwa motyle swą ukwieconą łąkę,

upajając się chwilą, karmiąc się słońcem i kroplami nektaru, nie myśląc o niczym więcej, bo dla motyli łąka jest całym światem. Całe dnie i długie wieczory spędzali na poznawaniu Paryża, oglądaniu zgromadzonych w muzeach skarbów, na niespiesznych spacerach ulicami miasta, które zdawało się nie zasypiać ani na moment. Rano i wieczorem jedli bagietki i popijali je herbatą, na obiad zwykle wystarczała im cienka zupa w taniej knajpce. Jedynym luksusem, na który zresztą nie pozwalali sobie każdego dnia, była kawa. Nie wydawali więc wiele, w hotelu udawało się odwlec płatności, myślenie o znalezieniu płatnego zajęcia Czesław zostawiał na później, ufając znajomościom stryja i swej szczęśliwej gwieździe. Aż tu raptem okazało się, że lada moment zabraknie im nawet na suchy chleb i herbatę… To już nie były przelewki, Czesław zrozumiał, że pora wziąć sprawy we własne ręce. Na szczęście stryj Marii właśnie zapowiedział się z wizytą i przyszedł do ich hoteliku. Czesław aż się skrzywił z irytacji, spostrzegłszy, iż tamten przyprowadził Ostańskiego. – Wowce nudzi się trochę u nas – wyjaśnił starszy mężczyzna na powitanie. – Wobec tego zabrałem go ze sobą, rozerwie się chłopak, a wy z pewnością chętnie porozmawiacie w języku rosyjskim. Cóż było robić, Czesław zgrzytnął zębami, ale rozpoczął pogodną konwersację, żeby nie zrazić do siebie krewniaka ukochanej. Po wypiciu herbaty w ich pokoiku, wszyscy razem powędrowali w kierunku Boulevard des Italiens, gdzie mieściła się siedziba towarzystwa Amerykańsko-Francuskie Ubezpieczenia na Życie. Czesław, nie mając ochoty zostawiać Mani, zwłaszcza z wyimaginowanym rywalem, zaproponował, aby weszli we czwórkę. – Ależ, daj spokój, to my jesteśmy umówieni z moim znajomym. – Stryj zamachał rękami. – On nie ma swojego biura, jest tu tylko jednym z pracowników, więc nawet nie miałby gdzie nas przyjąć. – Spojrzał na Wowę. – Zajmiesz jakoś Marię,

prawda? Ostański skwapliwie przytaknął. Zbyt skwapliwie, jak na gust Czesława… Z dosyć ponurą miną ruszył za stryjem. Trochę się rozjaśnił, idąc imponującymi korytarzami dostojnego gmaszyska. Po wjechaniu windą na piąte piętro minęli jeszcze dwie klatki schodowe i ruszyli korytarzem, potem następnym, przechodzili przez kilka pokoi, aż przystanęli przed drzwiami, przy których stało duże biurko, a za nim urzędował recepcjonista w elegancko wyprasowanym uniformie ozdobionym wyhaftowaną nazwą towarzystwa ubezpieczeniowego. Stryj usadził Czesława na jednym z ustawionych pod ścianą krzesełek, sam zaś pokonferował chwilę z recepcjonistą. – Musimy trochę zaczekać – oznajmił Czesławowi. – Mój znajomy niedługo do nas wyjdzie. Czesław spodziewał się przyjęcia w jakimś przestronnym gabinecie, nie na korytarzu, toteż prędko zrozumiał, iż protekcja została obiecana nieco na wyrost. Na szczęście znajomy stryja nie dał na siebie zbyt długo czekać. – Z przykrością muszę cię uprzedzić, kochany Eugeniuszu, że moje możliwości pomocy nie są takie jak dawniej – oświadczył, witając się z przybyłymi. – Jeszcze w ubiegłym roku brakowało nam ludzi, ale obecnie towarzystwo zwinęło niektóre filie na prowincji i sprowadziło do centrali w Paryżu sporo tamtejszych pracowników. Rozumiesz, nowi prezesi, nowa filozofia prowadzenia firmy. – Podał Czesławowi parę kartek z rzędami rubryk. – Ten kwestionariusz szanowny pan powinien wypełnić czytelnym pismem i najlepiej przynieść go osobiście dyrektorowi personelu pracującego. Tu, na odwrocie jest numer piętra i pokoju. Można wysłać pocztą, ale zawsze wizyta osobista jest lepiej postrzegana. Wyglądający na przygnębionego własną niemocą urzędnik, pożegnał się prędko, na odchodne życząc Czesławowi powodzenia. Gdyby nie jego poważna mina, wyglądałoby to na kiepski żart.

– Nie przejmuj się młodzieńcze, tak to już bywa – usiłował pocieszyć Czesława stryj, prowadząc go plątaniną korytarzy. – Paryż to wielkie miasto. Pomyślę jeszcze, a ty też pytaj, gdzie się da, i przeglądaj ogłoszenia w prasie. Z pewnością coś się znajdzie, najważniejsze, aby się gdzieś zahaczyć, choćby za parę franków na początek, a wszystko jakoś się ułoży. – Myślałem, że zatrudnienie znajdę od ręki, nasze zasoby są praktycznie na wyczerpaniu… – Czesław zdobył się na szczere wyznanie. – W takim obrocie sprawy muszę prosić, drogi stryju, o niewielką pożyczkę. – U mnie teraz też nie najlepiej z funduszami. – Stryj zafrasował się wyraźnie, sięgnął jednak do kieszeni i wyjął dość zniszczony pugilares. – Życie coraz droższe, a jeszcze ten Wowa na głowie. Poratuje was dziesięć franków? – Wydłubał ze środka kilka monet. Czesław przyjął pieniądze, myśląc o czasach, w których to on pomagał nie tylko matce i rodzeństwu, ale często także całkiem obcym ludziom. Było to jednak w zupełnie innym życiu, do którego nigdy nie zamierzał powrócić. Gdy wyszli na ulicę, jego twarz wykrzywił niechętny grymas, bowiem w pobliżu nie było widać Marii ani Wowy. – Jak znam naszego rewolucjonistę, to zaciągnął Maniusię do najbliższego bistro. – Stryj wskazał niewielki lokalik ze stolikami na zewnątrz po drugiej stronie ulicy. Nie mylił się. Przysiedli się do ich stolika, a stryj szczodrze zadysponował dla wszystkich crepes z konfiturami. – Żenia, coście załatwili u kapitalistów? – spytał Ostański z całą rosyjską bezpośredniością. – Tak od ręki to trudno coś załatwić – odparł stryj i pogładził sposępniałą nagle Marię po dłoni. – Ale nie martw się, kochana bratanico, zrobiliśmy pierwszy krok. Teraz trzeba tylko czekać. No i szukać samemu, przeglądać ogłoszenia, pukać, gdzie tylko się da. – Ja popytam wśród naszych towarzyszy – z zapałem obiecał Wowa.

Czesław spojrzał na niego sceptycznie. Cóż ten wygnaniec mógłby załatwić, skoro sam siedzi na garnuszku u krewnych i nic nie robi całymi dniami? Podzielił się tą myślą z Manią, gdy wracali wieczorem do hotelu. Przyznała mu rację, jednak wzrok miała dziwnie nieobecny… Czesław wręczył konsjerżce siedem franków i odebrał swój zastaw. Z papierośnicą w kieszeni i hotelem opłaconym na kolejny tydzień poczuł się na tyle bogaty, że zostawił Manię w pokoju, a sam pobiegł do najbliższego sklepu. Kupił kilka bagietek i pół funta kiełbasy. Kolacja była iście królewska. Tym sposobem pożyczona od stryja kwota rozpłynęła się prawie natychmiast, więc rad nie rad zasiadł do wypełniania kwestionariusza. Następnego dnia z rana udał się do wskazanego przez znajomego stryja dyrektora towarzystwa ubezpieczeniowego. Ten przyjął go wprawdzie uprzejmie, nie omieszkał jednak na samym wstępie uprzedzić, iż szanse na zatrudnienie są niewielkie. Czesław nie tracił wszakże otuchy, nieodmiennie wierząc w przeznaczenie, które wcześniej wskazało mu drogę życia, więc przecież teraz go nie zawiedzie. Jednak minęło kilka dni, a przeznaczenie nie objawiło swego lepszego oblicza. Czesław mógłby znosić głód i niewygody, lecz jego ukochana zasługiwała na coś lepszego. Z bólem serca wzięli więc w podręczną torbę kilka przywiezionych z kraju książek, aby je sprzedać. Za radą stryja, udali się najpierw na wybrzeże Sekwany, za most Saint Michel, na Quai des Grands Augustins. Niestety, tam nie udało im się sprzedać żadnej z nich, były to bowiem dzieła teologiczne, pisane po łacinie. Uprzejmie wskazano im tylko właściwy adres, kierując w okolice kościoła Świętego Sulpicjusza. Tam wreszcie udało się spieniężyć książki, jednak cała ta eskapada zajęła im przeszło pięć godzin, sprowadzając oprócz fatygi mnóstwo upokorzenia, które stało się tym trudniejsze do przełknięcia dla Czesława, że Maria była świadkiem poniżającej sytuacji. A tyle jej obiecywał… Na dodatek uzyskana kwota okazała się zbyt mizerna, by wystarczyła

i na hotel, i na spokojne przeżycie paru następnych dni. Wracali więc ze smutnymi minami, a Czesław biedził się i głowił, szukając wyjścia z przykrej sytuacji. Raptem, przy bulwarze Sewastopolskim, coś przyciągnęło jego wzrok w witrynie księgarni. Przeprosił Marię i zostawił ją na zewnątrz, a sam wszedł do środka. Po paru minutach wyszedł bogatszy o całe pięć franków, lecz Mani pociekły łzy, gdy usłyszała, co zrobił. – Nasz Paris-Atlas? Sprzedałeś moją własność?! Moją pamiątkę? Mój prezent od ciebie na Gwiazdkę w tysiąc dziewięćset piątym roku? Nie mogła uwierzyć i nie chciała słuchać, że nie było innego wyjścia, bo przecież muszą jeść i gdzieś mieszkać. Wracali do hotelu, obydwoje nadąsani i milczący. Wpłacili konsjerżce kolejne siedem franków za następny tydzień i napiwszy się herbaty, która posłużyła im za całą kolację, poszli spać. Pierwszy raz – razem, ale jakby osobno. Nie zdarzyło się wcześniej, by cokolwiek tak ich poróżniło, iż żadne nie wiedziało, czym powita ich poranek, czy znajdą właściwe słowa lub gest pojednania… Rankiem, kiedy Mania jeszcze spała, Czesław naskrobał parę zdań w notesie: Po chwili jednak, nie mogąc zasnąć, zaczęliśmy przeglądać nasze polskie książki, które były z nami, nasze liczne ilustracje, papiery itd., mówiąc sobie, że przecież pamięć nas nigdy nie zawiedzie i potem długo, długo w noc, zupełnie jakbyśmy rzucali czary, mówiliśmy sobie, że przecież się kochamy i dobrze nam tu, w tym Paryżu, z tą miłością… I znów troskę o przyszłość odłożyli na później, mówiąc sobie, że przecież jakoś wszystko się ułoży. Wrócili do zwiedzania Paryża, poszli do Parku Luksemburskiego i Muzeum Sztuki w Pałacu Luksemburskim. Byli też w Musée de Cluny

i w szalenie ciekawym Musée Cernuschi, eksponującym sztukę azjatycką. Ponownie wstąpili też do Luwru, którym wprost nie mogli się nacieszyć. Następny tydzień dobiegał kresu, w związku z czym powróciła troska o zdobycie przynajmniej parunastu franków na hotel i choćby najprostsze jedzenie. Nie widząc lepszego wyjścia, udali się do stryja, prosząc go o wykupienie z depozytu dworcowego jednego z ich kufrów z rzeczami, pozostającego tam z braku pieniędzy na zapłatę za przechowanie. Krewniak i tym razem nie odmówił pomocy, a nawet opłacił fiakra, z którym Czesław zawiózł bagaż do hotelu. Mania ze stryjem czekali w dworcowej kawiarni. Przespacerowali się razem na bulwar Magenta, gdzie niepodejrzewającą niczego dziewczynę miała spotkać starannie zaplanowana niespodzianka. Otóż Czesław umyślił, w porozumieniu ze stryjem, że przewiozą Maniusię paryską koleją podziemną! Ilekroć wcześniej przechodzili obok któregoś z wejść do metra, ukochana zarzekała się żarliwie, że przenigdy by nie zeszła gdzieś pod ziemię, a co dopiero mówić o wsiadaniu do mknącego ciemnymi tunelami pojazdu. – Ach, jak żal mi biedaków, którzy za życia muszą schodzić do piekła – powtarzała, nie chcąc nawet słuchać zapewnień Czesława o genialnym rozwiązaniu, jakim jest podziemna komunikacja. I tak oto uknuł spisek, który miał przekonać biedaczkę, że owo „piekło” nie jest takie znów straszne, jakim go malują. Wiedział, że gdy do spisku dołączy stryj, Mania nie będzie miała wyjścia, czując się całkiem zależną od swych opiekunów. Niespodziewanie obydwaj poczęli schodzić schodami w głąb ziemi, gawędząc ze sobą beztrosko, więc nie pozostało jej nic innego, jak podążyć za nimi. Gdy wsiedli do wagonu i ruszyli, a pociąg niemal natychmiast nabrał zawrotnej prędkości, przerażona Maria zamknęła oczy. Otworzyła je dopiero na hasło „wysiadamy”. Pociąg pomknął dalej z łoskotem, kryjąc się w ponurej

czeluści, a oni wynurzyli się spod ziemi przy dworcu Saint-Lazare w eleganckiej dzielnicy Paryża. Usiedli w kawiarnianym ogródku i stryj ponownie zafundował im kawę. Dodatkowo panowie wzięli po kieliszku absyntu, co widząc, Maria zażyczyła sobie dubonneta dla ukojenia nerwów. Pokrzepili się na tyle, by wybrać się na pieszą wędrówkę przez dzielnicę, przy której zlokalizowane były ogromne magazyny handlowe Le Bon Marché. Bogate klientki przemieszczały się tam i z powrotem, w ramach swojej codziennej rozrywki, polegającej na dokonywaniu zakupów. Pod wieczór stryj, już prawie pod samym hotelem, wsunął jeszcze Czesławowi kilka franków do kieszeni. Ten już jakiś czas wcześniej schował dumę gdzieś w niewiadomych nawet sobie czeluściach i przestał zapewniać, że odda każdy grosz. Był jednak wdzięczny i nie krył tego. Wieczorem zabrali się do rozpakowywania kufra, choć niesporo im to szło, bo Mania, do wina w ogóle nieprzyzwyczajona, po tych dwóch kieliszkach dubonneta podśpiewywała i co chwilę chichotała pod nosem. Rozbawiła tym Czesława, uradowanego, że na jej twarzyczce wreszcie zagościł uśmiech, bo ostatnio obydwoje byli zgaszeni i smutni. Naszykowali sporo fantów do upłynnienia, między innymi dywan i fragetowskie sztućce, a gdy po dwóch dniach odwiedził ich stryj z Wową, zanieśli wszystko do upatrzonego przez starszego pana lombardu. Ku wielkiej radości Czesława, otrzymali za wszystko dwadzieścia franków. Nawet przestał się zżymać z powodu obecności Ostańskiego, tym bardziej że ten szybko się pożegnał i pobiegł na jakieś spotkanie towarzyszy rewolucjonistów. – Trochę martwię się naszym Wowką – powiedział stryj. – Dostał się w środowisko jakichś socjalistów czy tam innych radykałów. Kiedy wraca z tych zebrań, wygaduje takie rzeczy, że włos się jeży na głowie. Władza w ręce ludu, koniec z wyzyskiem przez kapitalistów, od każdego według jego zdolności, każdemu wedle potrzeb i takie tam bzdury. – Starszy pan skrzywił się z politowaniem. – Władza dla ludu?! Wolałbym tego nie dożyć…

Czesław nie zwrócił uwagi na utyskiwania stryja, gdyż zupełnie nie wierzył w żadne ludowe czy robotnicze rewolucje. W dodatku był szczęśliwy, mając w garści środki na przeżycie jakichś dwóch tygodni. Zależało mu tylko, by Ostański trzymał się jak najdalej od Mani, bo trudno było nie zauważyć, iż za każdym razem, gdy się spotykali, czarnowłosemu olbrzymowi oczy aż się świeciły na jej widok. Z właściwą sobie niefrasobliwością zabrał swoją dzieweczkę wieczorem do lepszej restauracji, gdzie zjedli porządny obiad z dwóch dań. I popili go ulubioną czarną kawą. – Wiesz, Maniuś, czuję, że najgorsze mamy za sobą. – Czesław zamówił jeszcze po kieliszku absyntu, na co Mania zmarszczyła nos, ponieważ nie gustowała w tym anyżowym trunku. Ale też ukochany w ogóle jej nie pytał. – Trochę zaniedbałem te sprawy, ale teraz codziennie będę przeglądał gazety, w końcu mam nie najgorsze wykształcenie, znam cztery języki, jakaś praca musi się znaleźć! Pełen wiary i entuzjazmu Czesław przez kilka kolejnych dni nie oszczędzał szczególnie, nawet kupował Marii jej ulubione pierniczki. Jednak entuzjazm nie szedł w parze z rzeczywistym działaniem. Paryż wciąż wabił ich swymi urokami, kradnąc czas niczym kochanka. Praca jakoś sama nie chciała się znaleźć, a franków ubywało. Najpierw zrezygnowali z kawy, przerzucając się na mleko, aż wreszcie znowu wrócili do swojej herbaty. Nawet gdy byli głodni, Paryż nie przestawał ich fascynować. Pewnego razu wypatrzyli, że „Le Matin” zaczął urządzać pokazy kinematografu. Oferował je za darmo, toteż zatrzymywali się wieczorami przed olbrzymim gmachem owego popularnego dziennika i z uciechą przypatrywali się obrazom. Projekcje trwały zazwyczaj około piętnastu minut, potem był kwadrans antraktu i pokaz wznawiano. Obok gmachu, na środku bulwaru stała latarnia z oświetlonym nocą zegarem. Wpatrując się w niego, spacerowali dookoła, starając się zdążyć z powrotem na ponowne przedstawienie. Niestety, czasami przerwa się wydłużała, a wtedy

zostawały im jedynie miejsca stojące, wszystkie okoliczne ławki oblepiali bowiem ciekawscy tak gęsto, jak muchy nadpsute mięso. Jednak nie bacząc na upływ czasu, tkwili tam aż do ostatniej chwili. Musieli wtedy iść spać tylko o kromce suchego chleba, gdyż konsjerżka już spała i nie było od kogo dostać gorącej wody na herbatę.

Rozdział XX Kościoły paryskie. Wielkanoc w Paryżu. Osobliwa rezurekcja w Polskim kościele w Paryżu. Jeszcze w poszukiwaniach pracy.

Dotąd nic nie napisałem jeszcze o kościołach paryskich. Tych nie zaniedbywaliśmy. Mieszkając niedaleko od kościoła Saint Laurent, który wychodzi frontem swym na bulwar Magenta, tyłem na rue du Faubourg St. Martin, że to był najbliższy nas, w tym bywaliśmy najczęściej. Często, wstawszy raniej, po herbacie spieszyliśmy doń na Mszę Ś-tą. Bywaliśmy tam niedzielami na sumach, nieszporach, na kazaniach, na częstych i pięknych dodatkowych po nabożeństwie śpiewach i na modłach wielkopostnych. O, ileśmy przyjemnych chwil spędzili w tym kościele! Przychodząc tam, skromniutko siadaliśmy w bocznych nawach na słomą oplatanych tych znanych niezgrabnych francuskich krzesełkach i modliliśmy się. Potem słuchaliśmy ogniście prawionych kazań. I jak tyś się tam zawsze pięknie modliła, a najpiękniej to tyś się modliła w tym kościele w Wielki Czwartek, było to w „ciemnicy Pańskiej”. Kiedy to zaszedłszy tutaj po

południu, wobec ołtarza rzęsiście oświetlonego lasem gromnic przez pół godziny przetrwałaś na kolanach na modlitwie. W Kwietną Niedzielę chwilę byliśmy w kościele Świętego Józefa, przy ulicy St. Maur, którą mijaliśmy, chodząc na Fontaine au Roi do stryja. Pamiętasz, jak… Długo zastanawiali się obydwoje, czy przystąpić do spowiedzi wielkanocnej. Odczuwali taką potrzebę, ale czyż mogli liczyć na rozgrzeszenie od jakiegoś katolickiego księdza? – Czesiu, a gdyby wyspowiadać się po polsku? – wpadła na pomysł Maria. – Pan Bóg i tak zrozumie. A ksiądz nie musi. Jednak w rezultacie zrezygnowali z takiego podstępu. Postanowili, że podczas mszy „porozmawiają” z Bogiem, traktując to jako spowiedź ogólną. Tak też uczynili i poczuli wielką ulgę. Czas wielkanocny był dla nich, jak dla wszystkich katolików, bardzo ważny. Niósł tyle wspomnień z rodzinnego domu. W Niedzielę Palmową na chwilę zajrzeli do kościoła Świętego Józefa. – Popatrz, Maniuś, jakie te palmy wielkie. Prawie tak samo, jak u nas. Wszędzie sprzedawano kolorowe różdżki i wierzbowe łozy. Gdy wieczorem wracali od stryja, ulice jeszcze były pełne ludzi niosących palmowe wiązanki. Maria też miała w ręku pęk witek, wręczonych przez stryjenkę. – Niech umilą wam tę niedzielę – powiedziała Leontyna, uśmiechając się życzliwie. – Phi – mruknął pod nosem Wowa. – Wszystko to gusła i zabobony dla otumanienia biedoty. Kler i kapitaliści ręka w rękę szerzą ciemnotę, ale głodu nie oszuka się modlitwą… Czesław nie zareagował, spojrzał tylko na Marię, ale ta, w ogóle nie zwracając uwagi na Ostańskiego, już ściskała stryja

i jego żonę, życząc im dobrej nocy. W Wielką Sobotę poszli na kazanie pasyjne i wieczorne nabożeństwo do Notre Dame. Nigdzie nie odczuwali takiej magii kościoła, jak w owej monumentalnej katedrze, której każdy fragment przypomina o małości człowieka względem Tej, którą nazywają Naszą Panią. A szczególnie czyni to rozświetlająca wnętrze świątyni rozeta, umieszczona nad środkowym portalem, wywołująca wraz z obustronnymi witrażami niesamowitą grę świateł, które promieniują na całą katedrę. Dla nich, jako Polaków, ważne było też to, co znajdowało się w skarbcu katedralnym. Chodziło o relikwiarz drzewa Krzyża Świętego, obecny przy koronacji królów polskich od czasów Władysława Jagiełły. – A pamiętasz, Czesiu, straszliwego Quasimodo? – spytała z uśmiechem Maria. – Cały czas bezwiednie spoglądam ku górze na organy i we wszystkie nisze, szukając tam tego powykrzywianego nieszczęśnika. Pomodlili się chwilę, a potem siedzieli w milczeniu. Gdy msza się zakończyła, ujęli się za ręce i poczęli obchodzić wokół świątynię. Maria przypatrywała się uważnie każdemu załamkowi muru. – Czego tam szukasz? – zdziwił się Czesław. – Tajemnego słowa. ΑΝАΓΚΗ. Pamiętasz chyba, że książka została napisana, gdy autor znalazł na ścianie katedry ten właśnie grecki napis? – Przeznaczenie… – Zadumał się na chwilę. – Wiesz, chyba jednak tego napisu nie widział nikt oprócz Wiktora Hugo. Maria była bardzo zawiedziona. W Poniedziałek Wielkanocny poszli na mszę do kościoła, już wcześniej uznanego przez nich za najpiękniejszy w środku. W świątyni Sulpicjusza znajdowały się budzące zachwyt freski wykonane przez Eugène’a Delacroix. – Wiesz, Maniu, że to właśnie tu Wiktor Hugo brał ślub? –

Czesław z upodobaniem wyszukiwał podobne smaczki, czytając i przeglądając pisma ilustrowane, nie tylko paryskie. Maria tylko zerknęła spod oka na ukochanego i bezgłośnie westchnęła. On jednak to zauważył i zganił się w duchu za wypowiadanie słowa, oznaczającego wydarzenie, które być może nigdy nie zaistnieje w ich życiu. Ślub… zadumał się. Są różne możliwości, niektóre obrządki chrześcijańskie nie podchodzą tak rygorystycznie do celibatu księży... Zaczął coś rozważać, ale Mania raptem przerwała tok jego myśli, wypytując o organy, ponoć największe we Francji. Czesław potwierdził. – Ich konstrukcja jest wręcz mistrzowska. Wyobraź sobie, że od momentu wybudowania nigdy nie był konieczny żaden remont. Kilka lat temu zainstalowano jedynie elektryczną dmuchawę do miechów i trochę zmodernizowano kontuar. Zwiedzali więc paryskie kościoły, a było ich w tym mieście sporo. I co jeden, to piękniejszy. Bazylikę Sacré-Coeur bardzo podziwiali, ale nie chodzili tam często, bowiem wdrapanie się na wzgórze, gdzie została wzniesiona, było dość uciążliwe. Ale gdy już tam weszli, nie mogli się na wszystko napatrzyć. Podziwiali nie tylko świątynię, może nawet bardziej zachwycał ich widok, jaki mieli przed oczami. Mogli stąd obejrzeć cały Paryż, z każdej strony, aż po widnokrąg. Maria najbardziej lubiła olbrzymi kościół Świętej Magdaleny na placu de la Madeleine. Przypominał grecką budowlę i nie miał charakterystycznych dla większości świątyń wież, przybudówek i kopuł. Ze wszystkich stron stały olbrzymie żłobione korynckie kolumny. Wewnątrz kościół był bogato ozdobiony rzeźbami, reliefami i malowidłami, a sklepienie podtrzymywały monumentalne słupy. Czesław wiedział, sam już nie pamiętał skąd, że bodaj przez dwa tygodnie w podziemiach tego kościoła spoczywało zabalsamowane ciało Fryderyka Chopina. Wystawiano tam również na widok publiczny trumnę z ciałem Adama Mickiewicza.

Kiedy wspomniał o tym Mani, coś zapaliło się w jej oczach. – No widzisz, wiedziałam, który kościół polubić. Obejrzeli też kościół polski. Byli tam kilka razy, jakby z obowiązku, choć nie podobało im się wnętrze, jakieś szarobure, w odróżnieniu od tych, które znali z ojczystych stron – zawsze czysto wybielonych i ustrojonych kwieciem wszelakim. Ponadto Czesława, doskonale wykształconego erudytę i lingwistę, szalenie raziła szpetnie koślawiona przez tamtejszych duchownych łacina. Zżymał się cały i cierpiał męki, słuchając polskich księży. Śpiewy w kościołach paryskich też różniły się mocno od tych zapamiętanych z rodzinnych stron. Nawet w kościele polskim nie brzmiały tak jak powinny. Może dlatego, że kościół ów był polski tylko z nazwy, jego parafianie natomiast bardzo już sfrancuziali. Najchętniej chodzili więc na msze do katedry Notre Dame, czując tam przynajmniej powiew wieków. Jednak czas wielkanocny chcieli choć w części spędzić wśród rodaków, nawet gdy byli to Polacy w drugim lub trzecim pokoleniu. Jako że Czesław nawiązał pewien kontakt z proboszczem parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny przy rue Saint-Honoré, postanowili właśnie tam pójść na rezurekcję. Niestety, bardzo się rozczarowali. Czekali na piękne i wzniosłe pieśni, szczególnie na „Wesoły nam dzień dziś nastał”, z gromkim „Alleluja”; lecz nie doczekali się niestety. Ksiądz rozdał zebranym kartki z drukowanym tekstem „Boże, coś Polskę”, po czym wrócił do ołtarza i odprawił cichą mszę. Organista tylko same fugi wygrywał, nie intonując ani słowa pieśni. Nie do takich mszy byli przyzwyczajeni. A zaskoczeniem największym stała się wygłoszona przez księdza proboszcza modlitwa „Anioł Pański”, w Polsce odmawiana zazwyczaj w Dzień Zaduszny. Okazało się później, że proboszcz uczynił tak, by uczcić pamięć zmarłego i pochowanego kilka dni temu sławnego w Paryżu okulisty, doktora Gałęzowskiego. Wśród zgromadzonych w kościele parafian rozlegały się szepty ni to zdziwienia, ni oburzenia, a także uwagi, że na

pogrzebie pana doktora ksiądz proboszcz musiał suto zarobić. Gorzko rozczarowani poszli do kościoła Świętej Magdaleny, gdzie wreszcie zaznali religijnej pociechy. Kościół był przepełniony, suma wspaniała, śpiewy przepiękne i całe nabożeństwo także. A tymczasem znowu kończyły im się pieniądze. Czesław w odruchu desperacji umyślił zwrócić się z prośbą o pomoc do kościoła polskiego. Pewnego rana zawinął w papier swoją sutannę i pomaszerował na rue Saint-Honoré. Przedstawił się proboszczowi, okazując mu dwa paszporty: urzędowy i biskupi. – Jestem polskim księdzem, chwilowo przebywam w Paryżu – wyjaśnił po polsku. – Ze względów rodzinnych – dodał, licząc, że tym sposobem uniknie dalszych pytań. Ksiądz proboszcz popatrzył koso na wymiętoszoną sutannę i spytał: – Z czym do mnie przychodzisz, synu? – Ton był uprzejmy, choć trudno by się w nim doszukać szczególnej życzliwości. Proboszcz widział w tajemniczym przybyszu jedynie duchownego, pojawiającego się z jakąś prośbą. Nie pierwszego i nie ostatniego zapewne… Czesław poprosił o pozwolenie odprawiania w kościele polskim mszy świętych, na co ksiądz proboszcz nadspodziewanie łatwo wyraził zgodę, wziął jedynie jego biskupi paszport, by powiadomić paryskiego kardynała. Prośba o zapomogę czy choćby pożyczkę na razie nie przeszła Czesławowi przez gardło, postanowił najpierw umocnić tę znajomość. Po mszy został poczęstowany kawą i wyszedł po krótkiej pogawędce. Jednak kilka dni później, gdy w kieszeni został mu tylko jeden frank, świadomość, że najtańsza zupa na kościach kosztuje trzydzieści sou pozbawiła go resztek oporów. Po odprawieniu mszy zajrzał do proboszcza i poprosił o pożyczenie dziesięciu franków. – Tak, tak, oczywiście, załatwię to jak najprędzej – usłyszał.

– Choćby jutro, teraz nie mam przy sobie gotówki, a muszę zaraz wychodzić, już jestem spóźniony. Następnego dnia nie miał śmiałości przypominać się proboszczowi, który wprawdzie mignął mu gdzieś przed oczami, ale równie szybko zniknął. Napisał więc krótki liścik, przekazując go przez kościelnego. Nazajutrz otrzymał odpowiedź, iż prośba spełniona być nie może, a to „dla trudnych warunków, w jakich proboszcz kościoła polskiego w Paryżu pozostaje”. Czesław na powrót zawinął więc sutannę w papier i odniósł ją do hotelu, gdzie z mieszaniną zażenowania i urazy opowiedział o wszystkim ukochanej. – Czesiulku – szepnęła Mania – popatrz, mam jeszcze ten stary srebrny zegarek. Po cóż on nam, skoro na paryskich bulwarach stoją latarnie z wmontowanymi zegarami? Udali się więc do stryja i z jego pomocą zastawili pamiątkę lepszych czasów w lombardzie. Dostali pięć franków; ze świadomością, że suma i tak na wszystko jest za mała, pozwolili sobie nie tylko na zupę, lecz i na kawałek mięsa. Pieniędzy nie wystarczyło na długo. Połowę całej kwoty przekazali konsjerżce, z obietnicą, że resztę zapłacą niebawem. W następnej kolejności poprosili stryja o sprzedaż ich kwitów lombardowych. I znowu otrzymali pięć franków. Mania pociągała nosem, bo definitywnie pożegnała się z pamiątkowym zegarkiem, starała się jednak nie dać niczego po sobie poznać, żeby nie burzyć dobrego nastroju Czesława. Dla niego ważny był każdy dzień przetrwania, a o kolejnym nie chciał myśleć. Cieszył się do tego stopnia, że podczas wieczornego spaceru kupił trochę ciastek, potem jeszcze poziomek i parę fig za kilka sou. Maria patrzyła na to niby z uśmiechem, serce jednak wzbierało jej żałością, zaczęła bowiem dostrzegać niefrasobliwość ukochanego. Może był to z jego strony sposób, by nie popadać w rozpacz, lecz ona tak nie umiała. Na koniec Czesław na chwilę zniknął jej z oczu, aby powrócić z triumfalnie trzymanym w ręku ozdobnym grzebieniem. – Nareszcie nie będziesz musiała szarpać swoich pięknych

włosów moim cienkim grzebykiem – cieszył się, a ona, choć zirytowana, nie mogła się nie uśmiechnąć. Był jak rozradowane głupiutkie dziecko, ale takiego przecież go kochała. Nade wszystko… Czesław wciąż nie potrafił się zorganizować. Na tyle był pewien, iż z jego wykształceniem i znajomością języków, a także dzięki koneksjom stryja, praca sama do niego przyjdzie prędzej czy później, że w rezultacie w ogóle nie szukał zajęcia. Po pierwszym niepowodzeniu w towarzystwie ubezpieczeniowym czekał po prostu, aż zła passa minie, prawie nie próbując jej odwrócić. Stryj był bezsilny, Wowka oczywiście nie załatwił niczego, przyjaciele, których zagadywał przy jakichś okazjach, obiecywali popytać znajomych i na tym się kończyło. – Popatrz, Maniuś, nasze kłopoty chyba się skończyły – ucieszył się pewnego dnia, pokazując ukochanej w „Journalu” ogłoszenie o poszukiwaniu kogoś znającego język polski i rosyjski. Odpisał czym prędzej, dołączając nawet znaczek na zwrotną odpowiedź. Nie nadeszła nigdy. Stryj wyszukał kilka adresów biur, w których Czesław ewentualnie mógłby się starać uzyskać zatrudnienie, szkopuł był jedynie w tym, że jego protegowany do żadnego z nich nawet nie poszedł. – Zniechęciłem się, moja droga – tłumaczył Marii. – Przestałem wierzyć, że tą drogą cokolwiek uda mi się zdziałać. Tyle nędzy widzę tu wokoło, dlaczego więc akurat do mnie miałoby się uśmiechnąć szczęście? Nie będę nigdzie chodzić ani prosić. W tym świecie liczą się znajomości i protekcja, nic więcej. Wciąż wierzył, że objawi się jakiś dawny znajomy stryja, sam jednak nie podejmował inicjatywy. Zwłaszcza że powoli zaczynał tracić sympatię do Paryża i jego mieszkańców. Artykuły w gazetach zdawały się opisywać jedynie brudne strony życia, brzydziło go rozwydrzenie paryżanek, nie mógł znieść

codziennych opisów morderstw i rozbojów. Wyglądało na to, że nic innego w tym mieście się nie dzieje. Paryż zaczynał jawić się Czesławowi jako miejsce fasadowego blichtru, pod którym kryły się nędza i wyzysk. Już nie widział świątyni sztuki i miasta cudów, widział tylko, że nie ma na zupę i chleb ani na hotel. Nikt nie chciał go zatrudnić, a spieniężyli już prawie wszystko, co ze sobą przywieźli. Coraz częściej dopadało go poczucie klęski, zamartwiał się, że jego ukochana chodzi głodna, a nic, co sobie zaplanował i wymarzył, nie zamierza się spełnić. Doszło do tego, że począł rozmyślać nad czymś, co nie tak dawno jeszcze nie przyszłoby mu do głowy. Nieśmiało zastanawiał się, czy by nie wrócić do kraju. Ot, na razie tak tylko, wstrząsając się na ten pomysł, ale… Pewnego razu zajrzał do jednego z przepastnych koszy, przywiezionych z domu. Niewiele już tam zostało, lecz na dnie dostrzegł piękne wydanie albumowe Historji Sztuki przez wieki, dwutomowe opracowanie zbiorowe w języku rosyjskim. Znał adres rosyjskiej biblioteki, wziął więc pod pachę księgi i udał się na rue Saint Jacques, sądząc, iż je tam od niego kupią. Wlokąc się przez most Saint-Michel, spoglądał w mętne wody Sekwany i najgorsze myśli przychodziły mu do głowy. Widmo głodu – nie jego, lecz ukochanej Marii – nie tylko nie dawało mu spać, ale budziło w nim ogromne wyrzuty sumienia, wstyd i żal nad tym wszystkim, co się rozpadało na jego oczach, a narastające przekonanie o braku wyjścia z sytuacji przywodziło na myśl najdrastyczniejsze rozwiązania. I już nawet nie miłość wstrzymywała go przed popełnieniem jakiegoś ostatecznego kroku, lecz raczej odpowiedzialność za ukochaną, którą przywiódł tu, w miejsce, mające być wedle jego żarliwych zapewnień krainą szczęśliwości. Po przekroczeniu mostu poczuł się zupełnie zdezorientowany, zaczepił więc przypadkowego przechodnia, prosząc o wskazanie drogi. Młody mężczyzna okazał się Rosjaninem. Szczęśliwie sam też szedł w stronę owej biblioteki,

poprowadził więc Czesława. Nawiązali pogawędkę w ojczystym języku tamtego. Nowy znajomy potrafił w jakiś niezwykły sposób wzbudzić zaufanie, a Czesław, pod wpływem chwili i nastroju, nawet nie zauważył, kiedy opowiedział mu o sobie więcej niż komukolwiek wcześniej w Paryżu. W pewnej chwili jego przewodnik poprosił o pokazanie albumów. – Zawsze interesowała mnie sztuka. My, Rosjanie, cenimy piękno, zwłaszcza że na obczyźnie to czasem jedyny łącznik z krajem... Przerzucił parę kartek, zmrużył oczy, zastanawiając się nad czymś i niespodziewanie zaprosił Czesława do siebie, mówiąc, że może będzie umiał mu pomóc. Udali się do hoteliku przy rue Broca, gdzie w dość pospolicie urządzonej izbie mieszkało kilku Rosjan. Tworzyli nad wyraz barwne towarzystwo, przywiązujące niewielką wagę do stroju, skore do niewyszukanych żartów, lecz, o dziwo, również do głębokich dysput z pogranicza filozofii oraz nauki. Czesław prędko się zorientował, że trafił do siedziby rosyjskich emigrantów politycznych. Z rozmowy wyniknęło, że znali Wowę Aleksandrowicza Ostańskiego. Choć byli zapalonymi socjalistami, gotowymi oddać zdrowie i życie za swe utopijnie brzmiące hasła, okazało się raptem, że ich przekonania zupełnie nie przeszkadzały Czesławowi – duchownemu, zagorzałemu przeciwnikowi komunizmu i wszystkich zbliżonych doń idei. Nagle poczuł, że od tych ludzi bije jakieś dobro i autentyczna chęć pomocy drugiemu człowiekowi. A przecież byli przeciwnikami religii, uznając ją za narzędzie władzy nad ludzkimi umysłami… Dziwne, lecz im z kolei zupełnie nie przeszkadzało, że rozmawiają z księdzem. Być może dlatego że nie robił tajemnicy z faktu, iż nie po drodze mu z niektórymi religijnymi doktrynami. I nie dało się ukryć, że sam także jest kimś w rodzaju zbiega. Mimo pozorów gruboskórności zachwycili się przyniesionymi przez Czesława albumami. – Sam bym je kupił – przyznał spotkany na moście socjalista – ale i u nas, bracie, krucho z gotówką. Ile chciałeś za nie dostać?

– Myślałem o pięciu frankach – odparł niepewnie Czesław. – One są warte dużo więcej! – Wiem o tym. Ale nie zjem ich przecież… – Czekaj, coś mi przyszło do głowy. – Podumał chwilę i nagle klepnął Czesława w plecy. – Znam pewną studentkę z Sorbony. Wprawdzie z dobrego domu dziewczyna, ale przychylna naszej sprawie. Pójdziemy do niej! Wziął albumy pod pachę, mówiąc nowemu znajomemu, aby szedł za nim. Tego samego wieczora podekscytowany Czesław opowiedział Mani całą historię. – Wiesz, Maniuś, wyszło na jaw, że to taki ideolog socjalista, szczera słowiańska dusza. Zobaczył, że jestem w potrzebie i bezinteresownie, wcale o to nieproszony, postanowił dopomóc. Maria zalewała wrzątkiem herbatę i zogromniałymi oczami wpatrywała się w leżące na stole piętnaście franków. – Zaprowadził mnie do swojej znajomej, bogatej Rosjanki, studentki Sorbony. Poczekałem chwilę, a on wyszedł, ściskając w ręku pieniądze. Oddał mi wszystko, co do grosza i nawet się sumitował, że tylko tyle udało mu się uzyskać. Rosjanin, słuchając opowieści o kraju, odprowadził Czesława pod sam hotel. Następnego dnia rano, gdy szykowali się z Manią do wyjścia, rozległo się pukanie. – Gościa mają – burknęła konsjerżka. – Nie chciał na górę wchodzić, pyta tylko, czy w domu jesteście. Spojrzeli po sobie zdumieni. Stryj wszedłby przecież na górę, Wowa tak samo. Nikogo innego nie znali i nie mogli się spodziewać. Konsjerżka, odpytana o wygląd gościa, burknęła tylko, że zarost u niego na pół twarzy. I dodała jeszcze, jakby wbrew sobie: – Oczy ma dobre, ja na ludziach się znam. Przyprowadzić go? Ale Czesław już sam zbiegał po schodach. Jego najnowszy przyjaciel stał u wejścia, trzymając w ręku sporą paczkę. – Nie stój tak, chodźże na górę! – zawołał na widok

sympatycznego socjalisty uradowany Czesław. – Poznasz moją… żonę. Napijemy się herbaty. Spoglądał na paczkę, trochę się obawiając, że studentka, która wczoraj kupiła jego albumy, dzisiaj się rozmyśliła i chce je oddać. Ale kształt paczki był inny, co zaraz go uspokoiło. Widział także szeroki uśmiech na twarzy gościa, a zatem Rosjanin nie mógł przychodzić ze złą nowiną. – Przepraszam, że tak nachodzę bez uprzedzenia – kajał się przybysz, całując dłoń Marii. – Ale rozmawialiśmy wczoraj tak długo o różnych rzeczach i szanowny… – spojrzał na Czesława – małżonek wspomniał, że bardzo lubicie czajku popić, a nie zawsze wrzątku możecie dostać. Zaczął rozpakowywać przyniesiony pakunek. – To moja maszynka spirytusowa. I trochę naczyń do przyrządzania obiadu. – Wyjął z pudełka kilka garnków. – Ja przecież pojutrze wyjeżdżam do Genewy, nie będę tego wszystkiego wiózł ze sobą, to zaraz pomyślałem o was. Moi towarzysze mają swoje naczynia, moje już im niepotrzebne. Jeszcze jutro każę dostarczyć resztę, zostały patelnie, sporo talerzy i trochę sztućców. Na koniec wyciągnął jeszcze zza pazuchy złożony w kilkoro drukowany plan Paryża. – To pewnie też się przyda. Nie sposób poznać całego miasta, choćby i przez pół roku. – Cieszył się, widząc ich uradowane miny. Mania, z całej radości, iście po słowiańsku mocno wycałowała ich dobroczyńcę w oba policzki, a Czesław, zazwyczaj srogo zazdrosny, tym razem tylko się uśmiechnął. Sam też serdecznie uściskał życzliwego socjalistę, a gdy usłyszał następną propozycję, odwrócił się dyskretnie, by obetrzeć raptem zwilgotniałe oczy. – A bo to widzisz, druhu Czesławie – mówił tamten – niedawno odnalazł mnie krewny ze Szwajcarii i zaprosił do siebie. Samotny jest i dość wiekowy, chce mnie przyjąć za samą pomoc. A pieniędzy mu nie brakuje, więc stać go na opłacenie mojej

podróży i reszty. Ja zaś pomyślałem o was, bo coś mi mówi, że dobrzy z was ludzie. Tu jest mój szwajcarski adres. – Wyjął z kieszeni surduta zapisaną karteczkę. – Gdy tylko będziecie w potrzebie, napiszcie, nie krępujcie się, zawsze pomogę, na ile mogę i potrafię. Nie chciał nawet słuchać podziękowań. – Wszyscy tak powinni czynić – uciął sprawę. – To obowiązek ludzki dopomagać bliźniemu. – Zwrócił się do Czesława: – Też tak przecież robiłeś, ja zawsze poznam bratnią duszę. Nu, do swidanija. Bud’tie zdarowi! I już go nie było. A oni zostali nie mogąc się nacieszyć prezentami. Najbardziej radowała ich możliwość ugotowania wrzątku na herbatę. I to o każdej porze!

Rozdział XXI Myśl o powrocie. Pożegnanie Paryża. Powrót do kraju.

Oglądanie wszystkiego pięknego w Paryżu tylko z dniem każdym więcej i więcej strzępiło moje nerwy. W mieście takiej pracy, takich talentów organizatorskich i finansowych, w mieście takiej przedsiębiorczości, w mieście takich bogactw, na co wszystko potrzebne talenty, rzutkość, energia, siła i wytrwałość, w mieście, które ceni tylko dzielność – moja ślamazarność nie mogła wybić mnie z tego oceanu współzawodnictwa w pracy szczęśliwą falą na wierzch. Zrozumiałem, że małży, mięczakowi, jakim byłem sam – nie było tu co robić. I uświadamiając to sobie, traciłem coraz bardziej siły. W końcu począłem patrzeć na swój pobyt w Paryżu tylko jak na sposobność poznania stolicy świata. Marzenia nasze, niespokojne ptaki przelotne, teraz poleciały wszystkie w kierunku ojczystego kraju. Tam znów przenosiłem myśli o domu naszego szczęścia… Myśl o powrocie kiełkowała już w głowie Czesława, ale nie zagnieździła się całkowicie, tym bardziej że chwilowo ich

sytuacja się poprawiła. Ten urodzony lekkoduch, beztroski i niefrasobliwy optymista, nie chciał – lub nie umiał – myśleć o dniach następnych. Najważniejszy był ten dzisiejszy i może jeszcze jutro. A kolejne? Ech, jakoś to przecież będzie… Teraz był szczęśliwy, mieli trochę grosza, ba! całe piętnaście franków. Co najmniej tydzień spokoju. Pięć od razu poszło w chciwą łapkę konsjerżki, mamroczącej pod nosem, że to i tak nie likwiduje długu, co słysząc, Czesław machnął ręką, jakby odganiał natrętnego owada. – Już niedługo, droga pani, niedługo zwrócimy wszystko. Na razie proszę przyjąć to, co mamy. – Ucałował jej spierzchniętą dłoń. – Serdecznie dziękuję najmilszej pani za cierpliwość i wyrozumiałość. A niech tam, pomyślała dozorczyni. I tak kilka pokoi stoi pustych, a ci, chociaż po trochu, ale coś tam w końcu płacą, niech im będzie. Szczęście Czesława i Mani było tym większe, że teraz mieli maszynkę spirytusową, co oznaczało, że prawdziwie dobrą i gorącą herbatę mogą pić, kiedy tylko zechcą. A ta herbata czasami musiała im zastąpić wieczorny posiłek. Następnego dnia dostali jeszcze obiecane przez socjalistę naczynia i teraz mogli już do woli gotować, smażyć i odgrzewać, żywiąc się znacznie taniej niż w restauracjach. Ach, jacy byli zaopatrzeni! Dwa garnki, dwie patelnie, kryty saganek do gotowania zupy, nóż, dwie łyżki, trzy widelce, kilka talerzy. Do tego była jeszcze bogato zdobiona lampka naftowa, a Czesław dodatkowo otrzymał futrzaną czapkę. Uwielbienie dla nowego przyjaciela rozciągnęło się na wszystkich braci socjalistów, tak żartowali między sobą, ale zaczął im się powoli zmieniać sposób postrzegania otaczającego świata. Szczególnie Czesławowi, który ostatnio dużo rozmyślał nad naturą ludzką i coraz lepiej rozumiał, że nie szata świadczy o człowieku. Zwłaszcza suknia duchowna nie czyniła nikogo automatycznie lepszym, mądrzejszym, bliższym tej jakiejś prawdy o życiu, której innym nie wolno negować…

– Wiesz, moja najmilsza – zwrócił się do Marii któregoś wieczora, wertując gazetę. – Zaprzestaję czytywania tych piśmideł, bo z nerwów tylko coraz bardziej dygocę. Same ohydne wiadomości. A ogłoszeń o pracy tyle co nic. Obojgu brakowało lektury, do jakiej przywykli, czytając polskie gazety, czasopisma i książki. Aż wreszcie całkiem przypadkiem trafili do polskiej biblioteki za Sekwaną, na Quai des Orleans. I tam znaleźli czysty, zdrowy pokarm dla ducha. – Popatrz, Maniusiu – pewnego dnia Czesław leciutko ujął ukochaną za ramię, kiedy zbliżali się do gmachu biblioteki – odwróć się i dyskretnie zerknij na tego siwego pana, który stoi pod oknem. To syn Adama Mickiewicza. Istotnie, Władysław Mickiewicz był stałym bywalcem Biblioteki Polskiej na Wyspie Świętego Ludwika. On to bowiem założył tam muzeum mickiewiczowskie w tysiąc dziewięćset trzecim roku. Przekazał do niego między innymi rękopisy niektórych utworów poety (na przykład fragmenty Dziadów), sporo dokumentów związanych z postacią wieszcza i trochę należących do niego przedmiotów osobistych. Maria zaczęła przyglądać się wskazanemu mężczyźnie, zalecona dyskrecja chyba jednak nie wyszła jej zbyt dobrze, gdyż ten, jakby ściągnięty siłą jej wzroku, odwrócił się i z kolei to on począł się wpatrywać z jawnym zachwytem w oczach w powabną kobietę. Mania uśmiechnęła się i bezwiednie dygnęła z wdziękiem. Syn Mickiewicza już tego nie dostrzegł, jego uwagę bowiem odwrócił jakiś natarczywy młodzieniec, uporczywie domagający się rozmowy. – Czesiuniu, jak ty znasz wszystkich – Mania nie mogła się nadziwić, że od jednego spojrzenia rozpoznał tak znamienitą postać. Czesław poznał pana Władysława, bowiem o twórcy muzeum mickiewiczowskiego dość często pisały paryskie czasopisma, jego ojciec był przecież dobrze znany w całej Francji, a Pana Tadeusza, wydanego w Paryżu po raz pierwszy, wznawiano tam kilkukrotnie.

Po kilku wizytach w polskiej bibliotece Czesław wpadł na pomysł sprzedania tam trzytomowej historii katolickich zakonów klasztornych, wydanej w języku polskim, które to dzieło przywiózł ze sobą. Niestety, nie kupiono tego, ale bardzo uprzejmy i uczynny sekretarz biblioteczny nastręczył im pewną Francuzkę, która uwielbiała wszystko, co polskie, miała bowiem kiedyś polskiego adoratora i pielęgnowała związane z nim wspomnienia. Zapłaciła piętnaście franków. Czesław uważał, że to mało. – To strasznie upokarzające – poskarżył się Marii. – Takie wyprzedawanie wszystkiego, co przecież przywieźliśmy ze sobą po to, aby nie zapomnieć ojczystego kraju. Jego ukochana nawet się nie odezwała. Od pewnego czasu potrafiła już tylko te sprzedawane rzeczy przeliczać na talerze zupy, gorące bagietki i opłacone dni w hotelu. Aż tu raptem, zupełnie niespodziewanie, gotówka pojawiła się w ilości, o jakiej jeszcze niedawno nie śmieli marzyć. Czesław otrzymał bowiem resztę rozliczenia od Gebethnera z Warszawy za sprzedaż wydanych u Anczyca Plusów ziemi. Dostał całe pięćdziesiąt franków! A jeden z polskich przyjaciół, któremu w liście pożalił się na swój los, przysłał mu jeszcze trzydzieści franków. W sumie mieli więc prawie sto franków, kwotę, jakiej w Paryżu nigdy dotąd nie oglądali. Czym prędzej uregulowali zaległości w hotelu i zaczęli jak nigdy dotąd używać paryskiego życia, jak gdyby w przeczuciu, że los już im nie podaruje następnej szansy. Jedli pełne obiady, stać ich było na tak lubianą przez Manię czarną prawdziwą kawę, nie odmawiali sobie ciastek z bitą śmietaną. Poszli nawet do teatru Porte Saint-Martin, na sztukę Cyrano de Bergerac, w której grał słynny Jean Coquelin. Nie zachwycili się jednak ani aktorem, ani samym przedstawieniem. Za to niezapomniane wrażenie uczyniły na nich wielkie paryskie domy handlowe – Magazyny Dufayela, Luwr, Galeria Lafayette czy Le Bon Marché. Wcześniej nie wchodzili tam

nawet, gdyż nie chcieli się narażać na frustrację, nie mogąc kupić nawet najtańszej rzeczy. Teraz postanowili, że przynajmniej obejrzą wnętrza i ekspozycje. Czesław nie chciał głośno się przyznać, jak wielkie wrażenie zrobiła na nim ilość towarów. Było tam dosłownie wszystko. Od najmniejszego pudełeczka zapałek po kompletne umeblowanie salonów. Tkaniny, stroje, ale i pianina, fortepiany, zegary, a nawet karoce, powozy lub też same szory i chomąta. Rozmaitość, jaką trudno sobie nawet wyobrazić. A w auli domu Dufayela zakupy umilała klientom orkiestra, wygrywająca znane, przyjemne dla ucha melodie. Dookoła tysiące subiektów, doskonale zorientowanych, uprzejmych, z wdziękiem zachęcających do zakupów. Fakt, że istnieją ludzie, którzy posiedli umiejętność zorganizowania tak monumentalnych przedsiębiorstw handlowych, przygasił resztki energii Czesława. Z każdą chwilą coraz mocniej zdawał sobie sprawę z własnej indolencji. I ubolewając nad swoją niemocą, umacniał się w decyzji o powrocie. Tylko dokąd? Do domu? Nie mieli go przecież… – … myślę o tej dzielnej Denise – mówiła Maria, a Czesław raptem pojął, że w ogóle jej nie słucha, dumając jedynie o swojej nowej idei. – Takie olbrzymie przedsięwzięcia to początek upadku tych drobnych i małych, ale Zola chciał też wskazać, iż trzeba szukać swojego miejsca w zmieniającym się świecie. Ustępstwa i tęsknota nic nie dadzą – kontynuowała swą myśl, jakby wiedziała, o czym duma jej ukochany, choć on w tej chwili w ogóle nie miał pojęcia, co mówiła. – Zola? – wymknęło mu się. – No tak, pewnie nie czytałeś tej powieści. Sam tytuł Wszystko dla pań mógł cię odstręczyć, ale to nie jakaś błaha bajeczka, tylko opis pracy i przedsiębiorczości. Przynajmniej ja tak odbieram tę powieść. Przypomniała mi się podczas naszych wycieczek po tych wielkich magazynach. I popatrz, jaki to przypadek – właśnie akurat ten tom z cyklu RougonMacquartowie wypożyczyłam niedawno w naszej bibliotece. Czesław ostatnio czytywał tylko gazety lub czasopisma albo

przerzucał książki przywiezione z kraju. I to głównie pod kątem wybrania tych nadających się do sprzedaży. Nie powiedział jeszcze Marii, że myśli o wyjeździe z Paryża, a jej uwagi o pracy i przedsiębiorczości, o potrzebie szukania swego miejsca w nowej rzeczywistości, o rezygnacji z ustępstw i tęsknoty, bardzo niemile zabrzmiały w jego uszach. Zdawał sobie sprawę, że niespodziewany deszcz gotówki, jaki nagle na nich spłynął, Maria odebrała jako zapowiedź nowego lepszego jutra i wszystkie zmiany przypisuje jemu, postrzegając je jako początki świetlanej przyszłości. A on już nie chciał pozostać w Paryżu. Po prostu zmęczył się nim, znużył brakiem perspektyw, tracił siły do walki o każdy następny dzień. To nie było miejsce dla nich… Tak, wrócą! Ale teraz zrobię przyjemność mojej dzieweczce, pomyślał, i zaczął spoglądać na stojące wokół manekiny, odziane w jedwabne, strojne bluzki i wytworne długie spódnice. – Mania, popatrz, tam w prawym rogu jest stoisko z apaszkami i eleganckimi szalami. Może kupilibyśmy jakiś prezent stryjowi w podzięce za jego życzliwość i starania, co o tym sądzisz? – Skinęła ochoczo głową. – To wybierz coś, ja zaraz podejdę, tylko zajrzę najpierw w pewne miejsce. Mania zerknęła na niego ze zdziwieniem, ale spostrzegła, że spogląda w kierunku ustronnego korytarzyka, oznaczonego stosownym napisem, udała się więc ku stoisku z galanterią męską. Czesław szybciutko podszedł do lady, wskazał sprzedawczyni manekin ubrany w błękitną bluzkę z marszczonym żabotem i miał już swoją niespodziankę. – A co ty tam masz w tej paczce? – zdziwiła się Mania, trzymająca w ręku ciemnobordowy szalik, kiedy Czesław przecisnął się do niej między licznymi klientami. – Niech moja pani nie będzie taka ciekawa. – Zrobił srogą minę. Ucieszyła się, widząc, że oczy mu się śmieją niczym szykującemu psotę dzieciakowi. Ach, jak ona go kochała i jaka była szczęśliwa, gdy coraz częściej goszczący na jego twarzy smutek znikał choćby na chwilę.

– Powiedz, no powiedz. – Ciągnęła go za rękaw, chcąc się dobrać do tajemniczej paczki. – Oho, odrobina cierpliwości dobrze panience zrobi. – Po prostu podniósł rękę i paczka była już poza zasięgiem Mani. Wracali do domu w dobrych nastrojach, ale Maria przeczuwała, że coś się szykuje. Z twarzy Czesława zniknął wyraz spokoju i rozbawienia, ukochany co rusz spoglądał na nią z wahaniem, jakby bił się z myślami i rozważał jakąś decyzję. Znała już te jego rozbiegane spojrzenia, toteż niepokój wślizgnął się do jej serca. W hotelu Czesław zaczekał, aż się zaparzy herbata, a potem poprosił Manię, żeby usiadła i oznajmił bardzo poważnym tonem: – Podjąłem pewne kroki i gdy tylko znajdą one rozwiązanie, najprawdopodobniej wrócimy do kraju. Zaniemówiła, choć w głębi duszy liczyła się z takim obrotem rzeczy. Trudno było przejść do porządku nad ich sytuacją, nad ciągłą szarpaniną z losem, który maleńkie uśmiechy przeplatał długimi okresami stagnacji i niepowodzeń. Ale choć rozumiała to wszystko, nagła decyzja ukochanego po prostu ją przeraziła. Czesław, nie śmiejąc spojrzeć jej w oczy, zaczął tłumaczyć, że przeliczył się z siłami, że nie chce i nie może już dłużej żyć na łasce jej stryja, bądź oczekiwać na zasiłki od przyjaciół z kraju, że na żadną pracę nie ma co liczyć, bo wyczerpał już wszystkie możliwości. – Ależ, Czesiulku… – wyszeptała słabym głosem. – Gdzie mamy wracać? – Do domu! – odpowiedział, tak zawzięty teraz do tego powrotu, jak kiedyś do wyjazdu z kraju. – Ale gdzie ten nasz dom? – Maria prawie płakała. – Wszak naszego domu już nie ma. Sam mówiłeś, że jesteśmy bezdomni na wielkim oceanie świata – zacytowała jego własne słowa. – I że drogę powrotu mamy zamkniętą, bo ani tam cię nie chcą, ani nie zbierzemy pieniędzy na podróż i życie w następnym obcym

miejscu… Jednak Czesław, swoim zwyczajem, nie myślał za wiele nad jakąś tam odległą przyszłością. Po prostu Paryż, niegdyś wyczekiwany i wymarzony, teraz obrzydł mu tak bardzo, że aż począł się go bać i wręcz nienawidzić. Uznał, że owo miasto chce mu wszystko odebrać i tylko czeka na jego śmierć. Wieczorem zapisał w pamiętniku: Gdy nie widziało się możności ulokowania się w tem mieście, bynajmniej nie drożącej sobie bytowaniem pospolitej jednostki ludzkiej, gdy w szprychach piekielnie wirującego koła gigantycznej tej machiny codziennie ginęły dziesiątki biednych nieudanych ludzkich bytowań (powiadamiały mnie o tem gazety, a i własne oczy), gdy bujnie precz leciała plewa, gdziekolwiek w klepisko tego rojowiska ludzi grzmocił cep, wygniatający z pracy złoto – zląkłem się, abym odrzucony jako pusta, bez wartości, plewa, nie łomotnął się już trupem na bruk tego miasta. Wkrótce jego myśli obracały się już tylko wokół jednego miejsca w Paryżu – Gare de l’Est, na który przyjechali i z którego przy pomyślnych wiatrach nastąpiłby odwrót z Francji. O tym, że swojego szczęścia mogą oczekiwać już teraz tylko w kraju ojczystym, przekonał dość prędko Marię i obydwoje spoglądali z zazdrością na podjeżdżające pod ów dworzec automobile i dorożki. Stracili już wszelką nadzieję, że to właśnie Paryż na zawsze stanie się ich domem. Kojarzył im się jedynie z troskami i wieczną udręką. Nadzieja na pomoc stryja okazała się płonna, a Czesław nie był na tyle zaradny i przedsiębiorczy, by pchać się oknem, gdy wyrzucano go drzwiami. Resztki energii skupił na obmyślaniu drogi i możliwości powrotu do kraju. Tyle że nie mieli domu, do którego można by wrócić. Po wyrzeczeniu się parafii, nie zdobywszy stolicy świata, mogli liczyć jedynie na kąt i wsparcie starych emerytów, krewnych

Mani. Albo… Mógł jeszcze spróbować powrócić do innego „domu”, o ile by go tam przyjęto. Pewnej nocy, kiedy Mania zasnęła nad czytaną w łóżku książką, Czesław w akcie desperacji wyciągnął blok listowy, ujął wieczne pióro Watermana i zaczął pisać: Czcigodny Ojcze! Zwracam się do Jego Ekscelencji, w dobroć i szczodrobliwość pasterską wierząc, z prośbą o wysłuchanie mojego ukorzenia się. Pragnę wrócić do Ołtarza… Maria szepnęła coś przez sen i poruszyła się. Kreśląc kolejne zdania, będące niemal spowiedzią i wyrazem skruchy, której tak do końca nie odczuwał, Czesław czuł się jak zdrajca. Raz i drugi chciał zgnieść i spalić kartkę, lecz nie uczynił tego. Tłumaczył sobie, że tak trzeba. Właśnie w imię ich miłości musi zadać sobie ból i ponieść ofiarę, gdyż inaczej ich uczucie i tak nie przetrwa, unicestwione w zmaganiach z ponurą rzeczywistością. A tak może była jeszcze nadzieja… Dopomóż mi, Ojcze, powrócić na łono Kościoła, zwracam się o to z całą pokorą i nadzieją. Powiedział o tym Marii dopiero, gdy list był już wysłany. – Jak to? – płakały jej oczy. – Na zawsze? – pytało z obawą serce. – A nasza miłość? – szeptały usta. Ale Czesław miał dość Paryża. Do tej niechęci dołączyła się wielka tęsknota za krajem i ojczystą mową, miejscami pamiętanymi z dzieciństwa, zapachem łąk. Nostalgia opanowała go tak mocno, że nie wiedzieć kiedy przysłoniła inne uczucia. – Nie rezygnuję z marzenia o naszej wspólnej przyszłości – odpowiedział na jej rozpaczliwe pytania. – Tylko teraz widzę ją inaczej… Najpierw trzeba nam wrócić i przeczekać złe czasy. Cóż miała odpowiedzieć ta biedaczka, zniewolona i przez niego zdominowana, od dziecka przyzwyczajona poddawać się

woli i opiece innych? Musiała pogodzić się z tym, co postanowił. W niedługim czasie nawiązana przez Czesława korespondencja z biskupem diecezjalnym, kontynuowana poprzez biskupiego sekretarza, zaowocowała nadesłaniem trzystu franków na drogę powrotną. Kościół darował grzesznikowi winy. Co było, zostało poza krajem, nikt tego nie widział. Przyjęto prośbę, uznano skruchę. Na Czesława czekało już miejsce wikarego przy katedrze w Żytomierzu. Przewrotny los postanowił jeszcze spłatać życiowym rozbitkom ostatniego figla. Żmudne starania stryja właśnie teraz przyniosły efekt, który jeszcze miesiąc temu zmieniłby dosłownie wszystko. Jeden z domów handlowych oferował Czesławowi miejsce korespondenta w języku rosyjskim, z gażą trzystu franków miesięcznie. Trzysta franków, to była istna fortuna! On jednak ani przez chwilę nie pomyślał o skorzystaniu z tej propozycji. Potraktował ją jako drwinę losu, który z pewnością odwróciłby się od nich chwilę po tym, gdy daliby się skusić tej ofercie. Nie bacząc na dziwaczny chichot przeznaczenia, marzyli oboje wyłącznie o wyrwaniu się z ziemi francuskiej i powrocie do ojczyzny. Oboje, bo przecież Maria zawsze w końcu skłaniała się ku temu, czego oczekiwał od niej Pan i Władca. Przed samym wyjazdem raz jeszcze przeszli tylekroć wydeptanymi ścieżkami, aby pożegnać się z miejscami, które znali i zawsze podziwiali, pełni żalu, ale też pełni radości, że wracają do domu. Wieczorem stryj odwiózł ich na Gare de l’Est, gdzie przybyli pół roku wcześniej, a skąd teraz rozpoczęli podróż powrotną. Gdy tylko ulokowali się w wagonie, Czesław wyjął swój pamiętnik i zanotował: Pełni szczęścia, żeśmy przecie wyrwali się z tego smokamiasta, co żre tysiącami ludzkie małże, lecz i smutku pełni, bo

wszakże nie gody, ale rozdział czeka nas tam w kraju, gdy ja wracam do Ołtarza – wyjeżdżamy oto z Paryża. Płaczę z radości, syn marnotrawny, ze skruchą wracam do Domu, aby już go nigdy nie odbieżeć. Nie wiedział jeszcze wtedy, jak bardzo się mylił, pisząc te słowa…

Dzisiaj – epizod trzeci Dlaczego stoimy? Przecież jest czerwone światło!

– Wiesz przecież, że ja zawsze muszę siedzieć przy oknie. – Janusz stał, blokując przejście, dość wąskie, jak to w małych samolotach. – Ach, te twoje zwyczaje. – Matylda wzruszyła ramionami. Pogoda była kiepska, więc i tak zapewne będzie widać tylko chmury. Wstała i przepuściła swego towarzysza. Siadając, umieściła z tyłu torebkę, tworząc z niej coś w rodzaju podpórki pod plecy. W źle wyprofilowanych fotelach bolał ją kręgosłup. Wprawdzie lot miał trwać dwie godziny z kawałkiem, ale plecy dokuczały jej już w drodze na lotnisko. Wybrali podróż busem z placu Defilad, gdyż Janusz nie chciał parkować samochodu gdzieś tam w Modlinie. Po prawie godzinnej jeździe na lotnisko (niestety, korki) następną godzinę spędzili, czekając na odprawę, i wreszcie samolot wzbił się w powietrze. Spojrzeli na siebie z uśmiechem, bo obydwoje uwielbiali ten moment. – Nie wiążę szczególnych nadziei z Paryżem. Cieszę się z tej wyprawy, gdyby nie pamiętnik dziadka, pewnie w życiu byśmy się tam nie wybrali. Ale musiałaby to być wskazówka wielkości Wieży Eiffla, żebyśmy ją dostrzegli po przeszło stu latach… – Janusz obserwował zmagania Matyldy z torebką i mamrotał pod nosem swoje przemyślenia. – Podejrzewam, że on sam wziął to pod uwagę. Uważam, że jeśli w ogóle możemy coś znaleźć, to raczej na Ukrainie. – Znajdziemy, nie znajdziemy, przecież piszemy książkę, która ma oddawać realia, na ile to tylko możliwe.

Prawdopodobnie dziadek nieco podkoloryzował wspomnienia, ale przyznasz, że poszukiwanie skarbów ma swój urok… Stewardesa zaproponowała im płatne przekąski, ale Matylda pokręciła przecząco głową. Nie czuli się głodni, a poza tym obiecali sobie, że ich pierwsza kolacja w Paryżu musi być wyjątkowa. Chcieli więc mieć w miarę puste żołądki. Przynajmniej ona, bo jeśli chodzi o Janusza, to sprawiał wrażenie, jakby jego żołądek był wiecznie pusty. Do hoteliku dotarli dość późno. Z lotniska Beauvais-Tille do centrum Paryża jest ponad osiemdziesiąt kilometrów, toteż wcześniej zarezerwowali sobie miejsca w jednym z prywatnych busików, obsługiwanych przez polską firmę. Kierowca podwiózł ich pod sam hotel, udzielając po drodze pierwszej paryskiej lekcji – mianowicie, że ludzie w tym mieście bardzo nonszalancko traktują światła na przejściach. Matylda zamykała oczy, ale widocznie wszyscy w Paryżu znali tę zasadę, bo nigdzie nie było żadnej kraksy. Nawet udało im się szczęśliwie przejechać przez przedmieścia, zamieszkiwane przez ludność etnicznie obcą. Uchodźcy z ogarniętych wojną rejonów świata snuli się po ulicach, prawie nie zwracając uwagi, czy mają pod stopami chodnik, czy też jezdnię. – Nie obawia się pan mandatu? – spytała wreszcie Matylda, spostrzegłszy, że kierowca wykorzystuje wolną drogę, nie przywiązując większej uwagi do koloru świateł. – Za takie drobiazgi? – Młody człowiek się roześmiał. – Po zamachach w Paryżu policja ma tak dużo roboty, że prawie nie reaguje na przekraczanie przepisów drogowych. Stłuczki i otarcia są na porządku dziennym, mało który samochód nie ma wgniecionej karoserii. Na pierwszy problem natknęli się w hotelu. Secesyjna kamienica, przyjemna recepcja, typowy wystrój. Z recepcjonistą bez problemu można było się porozumieć po angielsku, mieli rezerwację – i była aktualna – wszystko świetnie. Do momentu, gdy skierowali się do windy, która okazała się niewiele większa od pudełka na buty. Po kilku próbach

zmieszczenia się w niej z dwiema walizeczkami Matylda sama wjechała na górę. Potem Janusz ściągnął windę, umieścił w niej jakoś te ich minibagaże i udało mu się dokonać nie lada ekwilibrystycznego wyczynu, gdy nacisnął guzik drugiego piętra i uciekł z ręką przed zasuwającymi się drzwiami. Matylda odebrała bagaż na górze, a jej partner w tym czasie wbiegł po schodach, uznając, że tak będzie szybciej oraz zdecydowanie wygodniej. Na szczęście ich pokoik okazał się większy od windy, choć widywali już obszerniejsze schowki na odzież. Zajrzawszy do łazienki, Janusz zażartował, że musi uważać i nie pochylać się zbytnio przy myciu zębów, aby siedzeniem nie wyważyć drzwi. Pierwszy wieczór upłynął im na chaotycznym spacerze po dzielnicy Marais, w której znajdował się ich hotelik. Wypatrzyli wejścia do metra, przyjrzeli się uliczkom i witrynom sklepów, zjedli gorącą kolację w wybranym na chybił trafił lokaliku, przypatrując się pięknemu szaroburemu kotu, który drzemał na jednym ze stolików. Nikomu z gości to nie przeszkadzało, a kot zachowywał się, jakby był właścicielem lokalu. Nie mieli dużo czasu, więc jeszcze tego samego wieczora udali się dalej. Dotarli jednak tylko do katedry Notre Dame, zwracając po drodze uwagę na Operę, Luwr i bulwary nad Sekwaną. Kupili duży rozkładany plan Paryża, postanawiając opracować sobie trasy na kolejne dni. Mimo późnej pory i niezbyt turystycznego miesiąca ulice były zatłoczone, a wszechobecne lokale pełne gości. Motocykliści lawirowali między samochodami, nie brakowało też rowerzystów, choć to przecież luty. – Czemu stoimy? – spytała ze śmiechem Matylda w pewnej chwili, gdy czekali na zmianę świateł. – Przecież jest czerwone! Rzeczywiście, jedynie oni stali przed ulicznymi pasami. Przechodzący obok ludzie nawet nie podnosili głów, żeby spojrzeć na kolor świateł. Każdy rzucał tylko okiem na boki i gnał na drugą stronę ulicy, nawet jeśli nadjeżdżający samochód był całkiem blisko.

Jeszcze w Warszawie spierali się, od którego miejsca rozpocząć poszukiwania. Czesław i Maria spędzili przecież w tym mieście sporo czasu. Tylko… Paryż nie był jakimś jednym określonym miejscem, w którym należałoby szukać wspomnianej przez dziadka wskazówki. – Ale przecież najbardziej prawdopodobne miejsce to hotelik, w którym mieszkali – upierała się Matylda. Janusz jednak twierdził sceptycznie, że gdyby cokolwiek gdzieś tam było, dawno zostałoby odnalezione przez minionych sto lat z okładem. Albo uległoby zniszczeniu w trakcie remontów i przeróbek budynku. – Ale nie możemy z góry negować najmniejszej nawet szansy! – zaprotestowała Matylda. – Przecież nie mamy pojęcia, jakiego rodzaju wskazówkę miał na myśli dziadek, rozumiesz? Może po prostu nikt jej nie znalazł, ponieważ ona jest oczywista tylko dla bliskich krewnych. Więc nawet ty nie wiedziałbyś, na co patrzysz. Mógłbyś się o to potknąć i poszedłbyś dalej. – Pewnie masz rację – Janusz pokiwał głową, choć bez szczerego przekonania. – Tylko… popatrz, obydwoje czytaliśmy ten pamiętnik po kilka razy. Bardzo dokładnie. I dalej nic szczególnego nie przychodzi nam do głowy. Tobie nie przychodzi, a według dziadka powinno. Więc co? – Więc to, że dziadek nie wątpił, iż jego bliski krewny będzie przynajmniej tak inteligentny, jak on sam. – Albo bawił się myślą, jakiego figla spłata swoim potomkom. – No to przynajmniej zwiedzimy Paryż. – Co racja to racja. Wobec tego zaczynamy od hoteliku. Dziadek dokładnie opisał w pamiętniku drogę z dworca do hotelu. Tyle że Czesław i Maria, ze swoimi siedmioma czy dziewięcioma kuframi, musieli dojechać na miejsce dorożką. Matylda i Janusz poszli piechotą. Z dworca skręcili w rue du Faubourg Saint-Martin i po chwili, skręciwszy w prawo, znaleźli

się już na rue du Terrage. Hotel stał, gdzie stać powinien. Minęło przeszło sto lat, ale przecież Paryż jest wieczny. Mogły się zmieniać szczegóły, ale nie rzeczy podstawowe. Nikt nie burzył kamienic i nie zmieniał układu ulic. Zajrzeli do środka. Czujny recepcjonista natychmiast zgłosił gotowość pomocy, wypytując, na jak długo przyjechali i czy mają rezerwację. – Dziękujemy, na razie nie zdecydowaliśmy jeszcze, gdzie się zatrzymamy. – Janusz błyskawicznie wybrnął z sytuacji, ujął Matyldę za rękę i wycofali się na ulicę. – Chyba będziemy musieli zamieszkać tu przynajmniej na dobę, bo recepcji nie da się ominąć. A przecież nikt nam nie pozwoli myszkować po budynku bez powodu. Szybki rzut oka pozwolił im się zorientować w rozkładzie wnętrza. Było chyba identyczne, jak w hotelu, w którym mieszkali. Na prawo salka jadalna, na wprost drzwi wejściowych, zaraz przy recepcji, drzwi do windy, obok schody. Przyglądając się budynkowi z ulicy, dostrzegli, że ma cztery piętra. Znając dokładny adres, wskazany w pamiętniku dziadka, wyczytali o tym hotelu, co tylko można było znaleźć w Internecie. Wiedzieli więc, że teraz jest tu dwadzieścia pięć pokoi. Nie mieli pojęcia, czy powiększył się, czy też zmalał od czasów, gdy mieszkał w nim Czesław z Marią. Pamiętali jednak, że tamci dwoje zajmowali wtedy ostatni pokój po lewej stronie korytarza na pierwszym piętrze. Matylda i Janusz nie obmyślili wcześniej strategii przeszukania tego miejsca i nie mieli żadnego konkretnego planu. – Pomyślimy o tym jutro. – Matylda często stosowała zasadę swojej ulubionej bohaterki literackiej. – Teraz chodźmy na spacer. Skierowali się w stronę placu Republiki, idąc wzdłuż kanału Saint-Martin. Celowo wybrali tę trasę. Po pierwsze dlatego, że Czesław z Marią bardzo często wędrowali wzdłuż tego kanału, podążając w różne miejsca Paryża, tamtędy też wiodła droga do domu, w którym mieszkał stryj Mani, na rue de la Fontaine au Roi. Po drugie – chcieli oddać hołd ofiarom zamachu na redakcję

„Charlie Hebdo”, a właśnie na tym placu czynili to paryżanie i zapewne wszyscy turyści. Gdy dotarli do celu, stanęli jak wryci, ujrzawszy morze wieńców, kwiatów, zniczy i transparentów. – Są momenty, w których żałuję, że się nie modlę – cicho odezwała się Matylda. Postali tam długą chwilę w milczeniu, a potem poszli w stronę swojego hotelu. Po drodze wstąpili do pobliskiego bistro. – Mamy jeszcze kilka dni – powiedział Janusz, kończąc posiłek. – Na pewno musimy zajrzeć do Luwru, chcieliśmy też zwiedzić d’Orsay, popatrzeć na Paryż z wieży Eiffla i może uda nam się popłynąć którymś statkiem po Sekwanie. To plan turystyczny, taki minimum. Naszym głównym celem jest szukanie tego, co zostawił i ukrył gdzieś twój dziadek. Zaczynamy więc od ich hotelu. Musimy się tam zameldować przynajmniej na dobę. Rozpoczynamy akcję jutro rano. Niestety, nie było niczego wolnego na pierwszym piętrze, jednak szczęśliwie dostali pokój na drugim, w dodatku na końcu korytarza po lewej stronie. Czyli dokładnie nad pokojem dziadka. No, może nie tak dokładnie, bo przez te sto lat z okładem wszystko mogło się zdarzyć, włącznie na przykład z podziałem dawnych dużych pokoi na kilka mniejszych. Taka myśl zaświtała im w głowach natychmiast po otwarciu drzwi do ich numeru. Pomieszczenie miało chyba cztery metry kwadratowe, nie więcej. Łazienka wydawała się jeszcze mniejsza niż ta w ich hoteliku, choć naprawdę trudno było to sobie wyobrazić. Obejrzeli dokładnie całą klitkę i doszli do wniosku, że w czymś takim niczego nie można ukryć, bo niby gdzie? Chyba że pod podłogą, ale to mało prawdopodobne. Przecież dziadek wyraźnie pisał o wskazówce, nie o schowku. – Tynia, główkuj – Janusz, pomimo naprawdę dużej wyobraźni, nie mógł wymyślić niczego, co mogłoby w czymś takim posłużyć za wskazówkę. – A co tu można wygłówkować? – westchnęła zniechęcona. – Wątpię, czy w pokoju piętro niżej raptem doznam olśnienia. – Więc co? Dajemy sobie spokój i zwiedzamy miasto?

– Tego nie powiedziałam. Musimy mieć pewność, nie tylko przypuszczenia. Może taką wskazówką jest na przykład rama od lustra w tamtej łazience? Albo dziwaczny kafelek na ścianie? Albo jakiś tajemniczy znak wyryty na futrynie drzwi? Stareńka lampa naftowa, pozostawiona tam jako swoista dekoracja? A w tej lampie… – Matylda urwała, czując, że daje się ponieść fantazji. Zeszli piętro niżej i po cichutku podeszli do właściwych drzwi. Nic nie było słychać. Janusz zapukał, najpierw ostrożnie, potem mocniej. Odczekał chwilę, wziął głęboki oddech i nim Matylda się zorientowała, przekręcił gałkę u drzwi. Otworzyły się bez najmniejszego oporu. Pokój, równie mikroskopijny jak ich własny, okazał się pusty. Matyldzie zakręciło się w głowie i musiała oprzeć się o drzwi. – O mało nie zemdlałam. A co by było, gdyby ktoś był w środku?! – Wielki mi problem – jej partner wzruszył ramionami – powiedziałbym, że pomyliłem piętra i grzecznie przeprosił. Właźmy prędko, bo ktoś nas zobaczy. – Ty lepiej zostań na czatach. Jakby nadszedł lokator, to zagwiżdżesz i odwrócisz jego uwagę, żebym zdążyła zwiać… – Niby jak mam odwrócić jego uwagę?! – przestraszył się Janusz. – Wielki mi problem. – Pokazała mu język, rewanżując się za napędzenie jej przed chwilą strachu. – Taki bohater z pewnością coś wymyśli. Nim zdążył zgłosić dalsze obiekcje, weszła do pokoju i cichutko zamknęła za sobą drzwi. Z mocno bijącym sercem ogarnęła wzrokiem pomieszczenie. Ciasna dziupla w niczym nie przypominała wnętrza opisywanego przez dziadka w pamiętniku. Matylda zrozumiała, że nic tu po niej, lecz dla spokoju sumienia zerknęła pod obrazek z wieżą Eiffla oraz jakiś bohomaz w aluminiowych ramach. W ostatniej chwili powstrzymała się przed zajrzeniem pod łóżko, czując, że byłaby to już gruba przesada. Podeszła jeszcze do okna i wyjrzała na ulicę,

powodowana tyleż desperacką, co bezsensowną nadzieją, iż dziadek miał na myśli znak widoczny wyłącznie z tego miejsca… Usłyszała za plecami skrzypnięcie. Odwróciła się, sądząc, że Janusz stracił cierpliwość i postanowił sprawdzić, co ona tak długo robi. W drzwiach łazienki stał Murzyn owinięty w pasie ręcznikiem. Nie wiadomo, kto był bardziej zaskoczony. – Pardon…? – Przepraszam, pomyliłam pokoje – wydukała Matylda po polsku, tracąc zupełnie głowę. Murzyn zrobił krok w jej stronę, co widząc, Matylda dała dyla i, nie wiedząc nawet kiedy, znalazła się na korytarzu. Zatrzymała się dopiero, wpadłszy na swego partnera, czatującego nieopodal windy. – Już? – Janusz popatrzył na nią ze zdumieniem. – Co się... – Chodu stąd! – zawołała i popchnęła go w kierunku schodów. Zrozumiał, że stało się coś nieoczekiwanego, posłuchał więc, nie zadając na razie pytań. Na ulicy Matylda rzuciła mu się na szyję i mocno go uściskała. – Co takiego? – zdziwił się nieco tą wylewnością uczuć. – Wiesz, oglądałam tę klitkę, kiedy nagle… Wyobraziłam sobie, że ktoś mógł nas nakryć, jak myszkujemy w cudzym pokoju i wezwać policję, więc wpadłam w panikę – wyjaśniła, nie przyznając się do spotkania z prawie gołym Murzynem. Coś jej szeptało, że tak będzie lepiej. – Nic takiego jednak nie mogło się stać, bo ty byś do tego nie dopuścił! Rzuciła się ponownie w objęcia partnera, a on, zadowolony i z tego, że nie spotkała ich żadna przykrość, i że Matylda tak bardzo docenia jego obecność przy sobie, przytulił ją mocno, oddając pocałunki. Mężczyzna, obserwujący ich uważnie z kafejki naprzeciwko, doszedł do wniosku, że obydwoje są z jakiegoś powodu bardzo uradowani. Wyglądali na ludzi, których właśnie spotkało ogromne szczęście… Położył na stoliku kilka monet i ruszył ich śladem.

Ponieważ Matylda uznała, że mimo pierwszego niepowodzenia jej odwagę należy jakoś uczcić, powędrowali do swojego hotelu, aby zajrzeć do przewodnika po Paryżu, opisującego warte odwiedzenia lokale gastronomiczne. Wybór restauracji i zlokalizowanie jej na planie miasta trwały kilka minut. Jeszcze w kraju postanowili, że koniecznie pójdą gdzieś, gdzie można zjeść ostrygi. Obydwoje nigdy nie mieli okazji ich spróbować i chcieli się przekonać, czy to rzeczywiście taki przysmak, jak zapewniało wiele osób. Lokal serwujący owoce morza znajdował się obok hoteliku dziadka, uznali więc, że spędzą tam noc, skoro pokój został opłacony. Przynajmniej nie będą musieli kombinować, z której stacji metra i w którą stronę się udać. Paryskie metro było rozgałęzione… zanadto jak dla mieszkańców miasta, gdzie są raptem dwie linie, z czego jedna składa się z zaledwie kilku przystanków. Samo wnętrze lokalu okazało się wręcz niesamowite. Ścianę, przy której ich posadzono, zajmowały wielkie akwaria, ozdobione kawałkami rafy koralowej i podwodnymi roślinami, wśród których uwijały się homary i kraby na pająkowatych nogach, a każde z tych stworzeń za chwilę mogło stać się kolacją dla któregoś z gości. Zamówili misę różności, w dwóch zestawach, upewniwszy się, że będą wśród nich ostrygi. Kelner we fraku porozkładał przed nimi przeróżne sztućce, niektóre o dość zagadkowym przeznaczeniu, a następnie postawił dwie maleńkie czareczki z jakimś różowawym płynem. Uznali, że to sos do krabów albo ślimaków, i spokojnie siedzieli, czekając na swoje dania. Kelner kilka razy przechodził obok stolika, za każdym razem rzucając okiem w ich stronę. Minęło sporo czasu, a zamówione potrawy jakoś się nie pojawiały. Już zaczęli się niecierpliwić, gdy obsługujący ich kelner zatrzymał się i zapytał z wyraźnym wyrzutem w głosie: – Zupa państwu nie smakuje? Matylda popatrzyła bezradnie na stolik, szukając wzrokiem

owej wspomnianej zupy. Nie znalazłszy jej, doszła do wniosku, iż jej szkolna francuszczyzna sprawiła, że coś źle zrozumiała. Janusz zorientował się pierwszy, podążając wzrokiem za spojrzeniem kelnera, utkwionym w niewiele większych od naparstków miseczkach z tajemniczym „sosem”. Okazało się, że to jest ta nieszczęsna zupa! Nawet smaczna, choć już prawie zimna. Opróżnienie naczynek zajęło im najwyżej minutę, gdyż porcje były mikroskopijne. Wtedy kelner wniósł wreszcie dwie wielkie tace, na których znajdowały się umieszczone w lodzie morskie różności, z upragnionymi ostrygami włącznie. Dyskretna obserwacja gości przy pobliskich stolikach pomogła im się zorientować, czym wydłubywać z muszli ślimaki, a czym miażdżyć skorupy krabów. Najłatwiej poszło z ostrygami, które należało po prostu „wypijać” wprost ze skorupek. Jednak prędko doszli do wniosku, że są przereklamowane, smakują jak rybie wnętrzności i podobnie pachną, toteż zgodnie stwierdzili, że danie to nie wejdzie na stałe do ich jadłospisu. – Ale przynajmniej spróbowałem. – Janusz odsunął od siebie talerz pełen różnej wielkości skorup. Rachunek trochę ich oszołomił, doszli jednak do wniosku, że czasami trzeba zaszaleć i z rozpędu zamówili jeszcze całą butelkę przedniego szampana. Trącali się kieliszkami, odurzyła ich paryska magia, uśmiechali się coraz szerzej. – Jutro idziemy obejrzeć dom, w którym mieszkał stryj Maniusi – zdecydował Janusz. – Może jakoś uda nam się wejść do jego mieszkania. Zaczęli obmyślać plan eskapady, a ponieważ szampana było dużo, pomysły stawały się coraz bardziej szalone. Kiedy Janusz zaproponował przebranie się za żandarmów, kombinując, gdzie by tu ukraść mundury, Matylda zdecydowała, że najwyższa pora wrócić do hotelu dziadka. Szampan sprawił, że przestała się obawiać przypadkowego spotkania z Murzynem, który i tak zapewne nie zapamiętał jej dobrze… Następnego dnia wrócili do hotelu, gdzie od początku byli zameldowani. Widok, jaki zastali po otwarciu drzwi pokoju,

sprawił, że dosłownie odebrało im mowę. Ich ubrania zostały wyrzucone z szafy, walizki były otwarte, a pościel pościągana i zwalona na stos na podłodze, jakby ktoś zaglądał nawet pod materac. – Zdaje się, że ktoś nas obserwuje. – Janusz zamknął drzwi. – Zgłaszamy w recepcji, co tu zastaliśmy, czy dać sobie spokój? – Ktoś nas okradł! – zawołała Matylda i rzuciła się, by sprawdzić, czego brakuje. Jednak mimo panującego wokół rozgardiaszu odnalazła wszystko, co przedstawiało jakąś wartość, nawet portfel z gotówką, której nie nosili przy sobie. – Nie rozumiem. Nic nie zginęło… – Jesteś pewna? Nie widzę pamiętnika dziadka. Prędko podbiegła do nocnej szafki i wyciągnęła szufladę. Brulion leżał w środku. – Już się przestraszyłam, że chodziło właśnie o pamiętnik. – Myślę, że… – Janusz rozejrzał się po pobojowisku. – Że ktoś nas obserwuje. – Jak to, obserwuje?! – Właśnie tak. Olek mówił, że wielu ludzi dałoby duże pieniądze za tajemnicę dziadka. Może ktoś, kto czytał pamiętnik, uznał, że nie odgadnie jej bez twojej pomocy. – Mojej…? – Matylda w pierwszej chwili nie zrozumiała, ale zaraz klepnęła dłonią w udo. – No tak! Wskazówkę odnajdzie jedynie krewny, odwiedzając wspomniane w pamiętniku miejsca… – Właśnie. – Ale to mocno naciągana teoria, ten ktoś gnałby za nami do Paryża? – Matylda, zginęło coś? – No nie… – Nawet nie tknął pieniędzy. Czyli szukał czegoś innego. – Akurat tu i teraz?! Będzie nam co rusz przetrząsał rzeczy na chybił trafił, w nadziei, że na coś trafiliśmy? – Żadne chybił trafił. Skoro czytał pamiętnik przed podrzuceniem go tobie, wie, że byliśmy w hotelu dziadka. A co

zrobiliśmy po wyjściu? Przypomnij sobie. – Rzuciliśmy się sobie w objęcia, a potem poszliśmy na kolację z ostrygami i szampanem… – Wstąpiwszy przedtem na chwilę do naszego hotelu. Wniosek nasuwa się sam: coś znaleźliśmy. – Naprawdę myślisz, że ktoś nas śledzi? – Matylda wciąż nie mogła w to uwierzyć. – Kto? – Ktoś, kto czytał pamiętnik. I to ten sam „ktoś” nam go podrzucił. Ktoś, kto lepiej niż my wyobraża sobie, co twój dziadek mógł ukryć. – Albo wie… – powiedziała Matylda, zagryzając wargi. – Albo wie – potwierdził Janusz. Po krótkiej naradzie zgłosili w recepcji włamanie do pokoju. Choć nic nie zginęło, tak właśnie należało postąpić, by pokazać, że nie domyślają się prawdziwego powodu przeszukania ich rzeczy. Matylda zażądała, aby zmieniono im pościel. Nie mogła znieść myśli, że mają spać w tej, której dotykał jakiś drań. Oczywiście pościel zmieniono natychmiast, przyszedł do nich sam właściciel hotelu, kajając się i wielce przepraszając. Prosił, żeby o ile nie ponieśli wielkich strat, nie zgłaszali sprawy policji, to w ramach rekompensaty zwróci im za pobyt w hotelu. – Zawsze to coś. – Matylda postanowiła, że za te pieniądze kupią kilka gatunków serów, gdyż obydwoje bardzo je lubili, a te oryginalne były wprost przepyszne. Następny dzień poświęcili na zwiedzanie Luwru, obeszli tyle sal, ile zdołali. Ponieważ przed wyjazdem do Paryża po raz kolejny przeczytali Moulin Rouge Pierre’a la Mure’a, dzieła wielkich artystów oglądali trochę oczami Henryka de TouluseLautreca. Inaczej więc patrzyli na Monę Lizę, nazywaną przez niego afektowaną florencką mieszczką, a przez jego przyjaciół praczką z krzywym uśmiechem. – Właściwie zgadzam się z Lautrekiem i jego kolegami. – Matylda specjalnie rozpoczęła tę przekorną rozmowę, wiedziała bowiem, że dla Janusza portret Mony Lizy jest arcydziełem. – Mnie ten obraz w ogóle się nie podoba, choćby dlatego, że jest

taki mały. Jakby Leonardowi brakowało na farby i pędzle. A sama modelka była po prostu brzydka i fatalnie ubrana. – Ale inne obrazy ci się podobały, prawda? – To oczywiste. – Zapomniałaś więc, że twój ulubiony Lautrec pogardliwie mówił o Luwrze: „To stare cmentarzysko”. – Nie zapomniałam. Doskonale znam zawodową zawiść, panującą w każdym środowisku, nawet największym i najdoskonalszym. – Zrobiła minę jakby połknęła coś gorzkiego i kontynuowała: – A skoro już o tym rozmawiamy, to pamiętasz pewnie, jak bardzo szczęśliwy był Touluse-Lautrec, gdy dosłownie na łożu śmierci otrzymał telegram od swojego przyjaciela, marszanda i właściciela galerii, Maurycego Joyanta, oznajmiającego, że rząd przyjął jego obrazy do Luwru. A Mona Liza mnie nie zachwyca i już. Janusz nie miał zamiaru się spierać, niech sobie lubi, co chce. Albo nie lubi. I tak teraz, tu, w Paryżu, mają na głowie inne problemy. Właśnie chciał to powiedzieć, kiedy jego partnerka podjęła kolejną decyzję. – Naprawdę mamy mało czasu na zwiedzanie, ale skoro już tu jesteśmy, chciałabym jeszcze zajrzeć na plac Vendôme, obejrzeć ten słynny obelisk Napoleona. Bo właśnie przypomniało mi się, że Lautrec szalenie się zżymał na widok kolumny Vendôme i ogłaszał, że nie może znieść, iż cały Paryż jest relikwiarzem pamięci tego, kto doszczętnie wykrwawił Francję i wymordował więcej ludzi niż wszyscy królowie razem wzięci. – Matylda zaperzała się coraz bardziej. Jej irytacja sięgnęła zenitu, kiedy niedługo potem przeczytała na kolumnie napis, głoszący, że Napoleon poświęcił statuę chwale Wielkiej Armii, która pod jego dowództwem zakończyła wojnę w trzy miesiące. – Dobrze, dajmy już spokój temu korsykańskiemu awanturnikowi i ruszajmy na wieżę Eiffla, bo jutro idziemy do mieszkania stryja Marii. Janusz przeciął te historyczne rozważania przyjaciółki

i oznajmił jej, co wymyślił. Otóż zaproponował, że po prostu powiedzą obecnym lokatorom, iż dawno, dawno temu mieszkał tu ktoś z ich rodziny i z powodów sentymentalnych chcieliby rzucić okiem na to miejsce. – Tylko co będzie, jak nikogo nie zastaniemy albo będą to jacyś egzotyczni obcokrajowcy, z którymi nie zdołamy się dogadać? – zaniepokoiła się Matylda. – Nie martw się na zapas, myślę że uda nam się przynajmniej wejść do środka – pocieszał ją partner. – Ale jeśli nie, to pamiętaj, żadnych włamań! – oświadczyła, ale Janusz nie potwierdził. Miał nadzieję, że do tego nie dojdzie, lecz gdyby musiał… był gotów podjąć ryzyko. Bo stawka rosła, ich wyprawa przestała być jedynie poszukiwaniem materiałów do książki. Włamanie do pokoju w hotelu mogło wprawdzie być dziełem jakiegoś złodzieja nieudacznika, ale mogło też oznaczać, że dla tajemnicy dziadka warto wiele zaryzykować. Rano i popołudnie spędzili na zwiedzaniu, byli w Muzeum d’Orsay, zachwycali się dziełami impresjonistów. Wdrapali się też na Montmartre, obejrzeli Sacré-Coeur i słynny widok ze szczytu, potem poszli na Place du Tertre, gdzie jeden z malarzy prawie namówiłby ich na portret, gdyby nie to, że Matylda zaparła się, iż źle wychodzi na zdjęciach, więc na takim szkicu będzie wyglądała jeszcze gorzej. Aż wreszcie wieczorem stanęli przed domem, pod adresem zapisanym w pamiętniku dziadka. Mieszkanie, w którym głównym lokatorem przeszło sto lat temu był stryj Marii, a przez pewien czas rezydował też daleki krewny stryjenki, zbieg polityczny, socjalista, który musiał uciekać z Petersburga po słynnej styczniowej krwawej niedzieli w tysiąc dziewięćset piątym roku. Zastali obecnych mieszkańców i jakoś udało im się z nimi dogadać – o dziwo, nie po francusku czy angielsku, lecz po rosyjsku, pan domu bowiem miał rosyjskie korzenie i nieźle znał ten język.

Pozwolono im obejrzeć całe mieszkanie, lecz Matylda, niestety, nie dostrzegła niczego, co mogłoby stanowić ową poszukiwaną wskazówkę. Z oczywistych względów nie mieli w planie zrywania podłóg i kucia ścian. Zresztą Matylda była przekonana, że dziadek nie ukrył wskazówki tak, aby jej odnalezienie wymagało dewastacji miejsc, w których mieszkał. To nie miałoby sensu. Opuszczali Paryż z poczuciem klęski – tym bardziej że zapomnieli o zakazie wnoszenia na pokład samolotu tak zwanych miękkich produktów i prawie wszystkie kupione przez nich sery zabrano im po przejściu przez bramkę na lotnisku. Zacisnęli więc zęby i odkupili sobie swoje sery w strefie wolnocłowej. Mimo pierwszej porażki byli jeszcze bardziej zdeterminowani do dalszych poszukiwań. Bo mieli już graniczące z pewnością poczucie, że jest czego szukać. A jeśli nawet się mylili, to i tak nie darowaliby sobie, że porzucili próbę rozwikłania tajemnicy. – Następnym etapem będzie Ukraina – zarządziła Matylda. Janusz tylko skinął głową, sam bowiem od jakiegoś czasu to wiedział.

Część czwarta Dzieje miłości. Sekularyzacja

Rozdział XXII Znowu u Ołtarza. Znowu rozłąka. Reakcja duszy. Znowu listy. Rywal.

Stawiłem się w Żytomierzu i darowano mi „mój Paryż”. Co było, to było poza Krajem, nikt tego nie widział, i dano mi miejsce wikarego w Żytomierzu przy Katedrze. Z taką wieścią wróciłem na niewielki czas do Berdyczowa, skąd niebawem odjechałem na miejsce nowej pracy. „Dom” był odzyskany. Umęczona ma dzieweczka onego dnia długo przesiedziała na ganku u drogi, którą odjechałem od niej. Przygnębiona nowem swem sieroctwem długo ważyła w sobie ciężką myśl o nowej walce z życiem. Odzyskała „dom”, ale utraciła mnie. Długiem, uciążliwem pasmem smutnych dni powlokła się dla niej znów ta sama męka.

A tym już razem trzeba było dobrze strzec się. Jakiekolwiek jawne próby wznowienia naszego stosunku mogły już wywołać katastrofę… Powrót do ołtarza Czesław odczuwał niemal jak powtórne narodziny. Nigdy wcześniej z takim pietyzmem i oddaniem nie celebrował mszy, nigdy posługa duszpasterska nie sprawiała mu większej radości. Przepiękne barokowe wnętrze trójnawowej katedry Świętej Zofii w Żytomierzu jawiło mu się enklawą spokoju i ukojenia po beznadziejnej paryskiej tułaczce. Jak zawsze rozkochany w sztuce i mistycyzmie wielowiekowych obrzędów chrześcijańskich, znów poczuł się częścią wspólnoty, wielkiego Kościoła, który nie opuścił syna marnotrawnego, przygarniając go w chwili, gdy nikt inny nie chciał podać mu ręki. Gdy przekraczał progi świątyni, za każdym razem znikały ciążące mu troski, szarpana sprzecznościami dusza ulatywała w rejony, gdzie nie miały dostępu ziemskie zgryzoty i wyniszczające ducha namiętności. Nikt go nie znał, nie wypominał mu przeszłych grzechów, znów nie brakowało mu niczego, pokarm dla ciała i duszy był na wyciągnięcie ręki. Czesław tkwił w stanie jakiegoś zawieszenia. Miłość ziemska walczyła o lepsze z chęcią pełnienia posługi kapłańskiej. Były momenty, gdy szala przechylała się w stronę spokojnej wędrówki ścieżkami wiary, na których nie groziły katastrofy życiowe, a suknia duchowna zapewniała dobrobyt i powszechny szacunek. Wystarczyłaby odrobina pokory i pogodzenie się z dogmatami i nieomylnością instytucji, której ślubował wierność. Tyle że Czesław nie chciał i nie umiał uwierzyć, iż celibat jest tym, co najbardziej podoba się Bogu. Nie widział ku temu najmniejszego uzasadnienia, poza niechęcią samego Kościoła, który nie chciał się wyrzec całkowitej władzy nad kapłanem. Wytrwał miesiąc rozłąki i zmagania się z myślami o stojącym przed nim ostatecznym wyborze. Tyle wystarczyło, aby zrozumiał, że wybór może być tylko jeden i prędzej umarłby

z tęsknoty, niż pogodził się z utratą najbliższej sercu osoby. Nie łudził się, że nie jest obserwowany, ale jego gorliwość i niekłamana przyjemność czerpana z uczestniczenia w kościelnych obrzędach upewniła otoczenie, iż zdrowiał duchowo, a owa tragiczna miłość miała się ku końcowi. Potajemnie pisane do ukochanej listy oraz jej odpowiedzi pozwoliły mu wytrwać. Obydwoje zdawali sobie sprawę, że teraz muszą być ostrożni jak nigdy wcześniej, gdyż żadne nie miało sił na kolejny skok w przepaść. Należało zebrać środki na spokojne życie we dwoje. Inaczej nawet tak wielkie uczucie mogło nie przetrwać kolejnej próby… Po miesiącu pojechał do Berdyczowa, pod pretekstem konieczności odwiedzenia dawnej podolskiej parafii, gdzie pozostawił u kogoś na przechowanie kilka cennych dla siebie przedmiotów. Jeden dzień i noc spędzone z Marią wydały się Czesławowi mgnieniem, jakby tylko ujrzał ukochaną z okna jadącego pociągu. Ledwie przywitał się, porozmawiał, przytulił, a już trzeba było zbierać się do powrotu, aby nikt w Żytomierzu nie powziął podejrzeń. I znów musiały wystarczyć im słane w sekrecie listy. Dwa tygodnie później Mania z własnej inicjatywy przyjechała wraz z ojcem na parę dni. Zatrzymała się w żytomierskim hotelu, opłaconym przez Czesława. Zdawali sobie sprawę, jak wielkie podejmują ryzyko, lecz żadne z nich nie oparło się pokusie potajemnego spotkania. Zwłaszcza że mieli już pewne doświadczenie jako ukrywający prawdziwe zamiary spiskowcy, toteż dość łatwo przyszło im zachowanie wszelkich środków ostrożności. Czesława nie było na dworcu, gdy przyjechali, ojciec Marii osobiście wynajął pokój, zapowiadając, iż jest chory i nie życzy sobie żadnych wizyt obsługi hotelowej. Jeśli będzie czegoś chciał, to sam zawiadomi. Recepcjonista tylko kłaniał się w pas, zwłaszcza że życzenie gościa zostało poparte stosownym napiwkiem. Czesław przychodził popołudniami, zamieniwszy sutannę na zwykłe spodnie i surdut, gdy już sumiennie wypełnił wszelkie

kościelne obowiązki. Nie wychodzili na miasto, a gdy chłopak hotelowy zjawiał się z zamówioną kolacją, niezameldowany gość krył się w łazience. Opuszczał hotel po cichu późną nocą, zaspanemu recepcjoniście za całe tłumaczenie wystarczało parę zostawianych na ladzie monet. Nimb tajemniczości i niebezpieczeństwa tylko dodawał ich skrytym schadzkom dodatkowego dreszczu emocji… Cała ryzykowna historia powtórzyła się dwa tygodnie później. Tym razem jednak Maria wydawała się jakaś nieobecna myślami, roztargniona i dziwnie smutna. Widać było, że kilka razy chciała zacząć rozmowę i powstrzymywała się w ostatniej chwili. Dopiero przed samym powrotem do Żytomierza, kiedy ojciec poszedł uregulować należność i zostali z Czesławem sami, odezwała się niepewnym głosem: – Powinnam ci o czymś powiedzieć… – Tak? – Zauważył jej rozbiegany wzrok i zapytał z niepokojem: – A o czym, nie jesteś chyba chora? – Nie, nie… wszystko dobrze. Tylko jest coś… Czesław zmartwiał w środku, choć starał się nie dać tego po sobie poznać. Ale jej „coś” zabrzmiało w jego uszach jak KTOŚ. – Bo, widzisz, to wszystko jest takie trudne – ciągnęła, nie patrząc mu w oczy. – Tyle już przecierpieliśmy, ojciec zamartwia się, co z nami będzie… Ty zawsze i wszędzie sobie poradzisz. Nawet teraz pozwolono ci wrócić do ołtarza, ludzie szanują cię i za jakiś czas będziesz mógł na powrót objąć własną parafię. A mnie jakby wcale nie było, nikt nawet o mnie nie pamięta, wszyscy woleliby, żebym zniknęła na zawsze. Może tak byłoby najlepiej? – Co ty opowiadasz?! – Teraz już zaniepokoił się nie na żarty. – Dziecino droga, tak nie można nawet myśleć. Musiałem wrócić, bo inaczej już zupełnie nie byłoby przed nami przyszłości. Teraz musimy wytrzymać trochę, cierpliwi i ostrożni, żebym spokojnie mógł uzbierać pieniądze. Nie możemy zmarnować tej ostatniej szansy, następnej nam nie dadzą. Wiesz przecież. – Nam…? – Maria odwróciła się w stronę okna, żeby nie

zauważył wyrazu jej twarzy. – Czasami wydaje mi się, że ja już zupełnie się nie liczę. Mogłabym umrzeć jutro, zniknąć z tego świata, a nikt by nie zauważył. Albo odejść z... I wszyscy byliby zadowoleni z takiego stanu rzeczy. Powiedz sam, czy tak nie byłoby dla nas najlepiej? Czesław podbiegł i chwycił ją w objęcia. – Czemu właśnie teraz mówisz mi takie rzeczy, stało się coś, o czym powinienem wiedzieć? Maria zagryzła na chwilę usta, wreszcie nabrała głęboko powietrza. – Ja chyba powinnam… Nim zdążyła dokończyć, otworzyły się drzwi i do pokoju wszedł jej ojciec. – No chodźcie, dorożka już stoi, a pociąg nie będzie na nas czekał! Mania, rozejrzyj się jeszcze, czy nie zapomniałaś czegoś spakować. Ze starszym panem pojawił się chłopak hotelowy, zabrał kufer podróżny i czekał na korytarzu, aż goście opuszczą numer. – Mania, co chciałaś powiedzieć? – zapytał cicho Czesław. – Nic takiego… Nie teraz. Ojciec dziewczyny nie spuszczał z nich oka, drepcząc niecierpliwie u wyjścia. Pożegnali się więc mniej wylewnie, niż uczyniliby to bez świadków. Czesław został jeszcze, aby nie widziano ich razem na zewnątrz. Stał w oknie, obserwując przez muślinową firankę odjeżdżającą dorożkę. Gdy zniknęła na końcu ulicy, usiadł na sofie. Choć utkwił wzrok w wiszącym na ścianie obrazie, nie umiałby powiedzieć, co przedstawia. Mijały minuty. Nie potrafił pozbyć się wrażenia, że Mania pragnęła mu wyznać coś ważnego, lecz powstrzymywała się do ostatniej chwili, jakby nie potrafiła się na to zdobyć. A w końcu chyba była zadowolona, że tak się nie stało. Coś jednak powiedziała. Niewiele. Ale o jedno słowo za dużo… Zerwał się nagle i wypadł z pokoju, zderzywszy się

w drzwiach z trzymającą w rękach szczotkę i wiaderko pokojówką. Bąknął jakieś przeprosiny, pobiegł do schodów, pokonał je w paru susach, a po chwili był już na ulicy. Wskoczył do stojącej przed hotelem dorożki, każąc woźnicy czym prędzej wieźć się na dworzec. Po drodze mignęła mu myśl, że postępuje głupio i nierozważnie, ale nie był w stanie się powstrzymać i nie poświęcił jej większej uwagi. Na miejscu wyskoczył, nim dorożka zatrzymała się na dobre, rzucił woźnicy kilka monet i już biegł w stronę peronu. Spowita kłębami pary lokomotywa stała w pełnej gotowości do odjazdu, ostatni pasażerowie wsiadali do pociągu. Czesław minął unoszącego gwizdek do ust konduktora i wspiął się po schodkach do ostatniego wagonu. Konduktor wszedł za nim, wychylił się, zadął w gwizdek i trzasnął drzwiami. Nieliczni odprowadzający podróżnych zaczęli machać z peronu w kierunku ruszającego pociągu. Czesław kupił bilet i usiadł w pierwszym przedziale, w którym dostrzegł wolne miejsce. Dłuższy czas zbierał rozpierzchłe myśli. Powinien chyba odszukać Manię… A co dalej? Wywołać ją na korytarz i zacząć pytać? Tylko o co…? Nie! Przestraszy się, a on nie będzie umiał wytłumaczyć, dlaczego w ogóle znalazł się w pociągu. Sam tego przecież do końca nie wiedział… Godzinę później pociąg zatrzymał się na stacji w Berdyczowie. Czesław zostałby prędko zauważony na odkrytym peronie, toteż czym prędzej skrył się za najbliższym rogiem budynku dworca, skąd miał dobry widok na wysiadających. Rozglądał się za Włodkiem, który teraz znów mieszkał w Berdyczowie, jednak brat Marii pewnie był jeszcze w pracy albo też umówili się, że nie musi po nich wychodzić, skoro mieli całego bagażu zaledwie jeden kufer podróżny. Kiedy ujrzał dziewczynę i jej ojca, jak opuszczali wagon, cofnął głowę, zastanawiając się, co dalej robić. Przyjechał za nimi, powodowany swą impulsywną naturą, gdyż czuł, że z jego dzieweczką dzieje się coś niedobrego, lecz

w gruncie rzeczy nie miał dobrego pomysłu na sprawdzenie budzących się podejrzeń. W dodatku czuł się paskudnie ze świadomością, iż szpieguje ukochaną niczym pospolity rzezimieszek, jakby nie była godna odrobiny zaufania. Nie, należało wystąpić otwarcie i dokończyć rozmowę, którą sama przecież zaczęła! Postanowił pojechać za nimi do domu, po drodze wymyślając jakieś wyjaśnienie swego przybycia. Zwłaszcza że powinien jeszcze tego dnia wrócić do Żytomierza, inaczej jego nieobecność zostanie dostrzeżona i może nie przejść bez echa. Wychylił ostrożnie głowę i zamarł, nie mogąc w pierwszej chwili zrozumieć sensu ujrzanej sceny. A raczej nie dopuszczając do siebie jej prawdziwego znaczenia… Elegancko ubrany młody mężczyzna przywitał się najpierw ze starszym panem, potem z Marią, ściskając jej dłoń znacznie dłużej, niż wymagało tego zwykłe pozdrowienie. Ona zaś nie protestowała przeciwko podobnej poufałości, uśmiechała się miło, mówiła coś z dziwnym jak na nią ożywieniem. Wydawała się wręcz zadowolona z towarzystwa młodzieńca. Czesław był pewien, że widział go już wcześniej… Tak, to musiało być jakoś przed wyjazdem do Paryża… Młody człowiek wziął kufer i ruszył w kierunku budynku dworca, a wtedy na moment odwrócił twarz. To był Albert! Przyjaciel Włodka, swego czasu starający się o względy Marii. Widać mu nie przeszło. A przecież nie czyniłby dalszych prób, gdyby nie dostał z jej strony żadnych sygnałów o wzajemności… Czesławowi zakręciło się w głowie, lecz choć emocje targały nim jak wściekły wicher, zachował tyle rozsądku, iż nie wybiegł natychmiast z ukrycia, by urządzić jakąś straszliwą scenę zazdrości na środku peronu. Pewnie definitywnie zakończyłby sprawę takim wybuchem, a dziewczyna już nie śmiałaby sprzeciwić się jego woli, nie chciał jednak, żeby zaczęła się go obawiać i w przyszłości udawała, że wszystko jest dobrze, nawet gdyby w istocie nie było. Ukryty za węgłem, odczekał, aż na peronie zrobiło się pusto.

Następnie sprawdził, że wieczorem będzie miał jeszcze powrotny pociąg do Żytomierza. Ostatecznie mógł jechać następnego dnia rankiem, może nikt jednak nie zwróci uwagi na jego krótką nieobecność. Upewniwszy się w kwestii powrotu, złapał dorożkę i kazał się zawieźć pod adres wynajmowanego dla rodziny Marii mieszkania. Wysiadł jednak ulicę wcześniej i przechadzając się chodnikiem obok usytuowanych tam sklepików, obserwował z pewnego oddalenia wejście do interesującej go kamienicy. Uznał, że co miało się stać, już się stało, pośpiech byłby więc najgorszym doradcą. Albert prawdopodobnie nie zabawi długo, gdyż starszy pan i córka potrzebowali wytchnienia nawet po tak niedalekiej podróży. Czesław nie podejrzewał, by sprawy zaszły tak daleko, aby rywal nie musiał się już przejmować konwenansami. A jeśli jednak zaszły…? Całą siłą woli stłumił opadające go czarne myśli i nakazał sobie cierpliwość. Wkrótce i tak wszystko miało się wyjaśnić. Nie zamierzał odjeżdżać, nie rozwiązawszy sytuacji. Oczywiście po swojej myśli… Może z godzinę później w drzwiach kamienicy ukazał się Albert. Wyglądał na niezwykle zadowolonego z siebie, nawet układał usta tak, jak gdyby pogwizdywał radośnie. Czesław podążył za nim ulicą, zachowując stosowny dystans. Zaciskał zęby i starał się nie przyspieszać, choć nogi rwały się same, by dogonić rywala i dać mu srogą nauczkę. Powstrzymywało go jedynie przekonanie, że niewiele by w ten sposób osiągnął. Tamten nie dorównywał mu fizycznie, zresztą czy zając oparłby się głodnemu wilkowi, pragnącemu rozerwać go na strzępy?! Nikt by nie wiedział, co się stało, pospieszyłby zaraz na dworzec i zniknął, nim… Nie, opanuj się, opamiętaj, póki pora! – nakazał sobie w duchu. To nie przystoi ani księdzu, ani w ogóle nikomu. Cóż z tego, że miał powód? Gdyby uczynił temu chłopakowi krzywdę, jak miałby potem spojrzeć Mani w oczy? To nie jego wina, że się zakochał. Jej też nie, że spojrzała łaskawym okiem na kogoś, kto zamiast niepewności i mglistych obietnic oferował jej spokój i pewne jutro…

Czesław zdawał sobie sprawę, jaką porażką była cała paryska wyprawa, wszystkie niespełnione obietnice i sromotny powrót. Po czymś takim inna nie chciałaby go znać, a Mania trwała u jego boku i czekała… nie wiadomo, na co. Miałby ją winić, że gdy pojawił się dawny adorator, okazała chwilę słabości? Przecież chciała wszystko wyznać, na pewno by to w końcu zrobiła. Między nią i Albertem nic nie zaszło! Nie mogło… Nie dziś. Ale jutro…? Tamten, nieświadomy toczonej przez Czesława wewnętrznej walki, ukłonił się szarmancko jakiejś niewieście, której szykowny kapelusz przypominał mały ogródek, i zniknął w wąskiej bramie. Czesław podążył za nim jak cień, cicho stawiając stopy. Słyszał kroki swego rywala na schodach. Po chwili ustały i rozległ się dźwięk przekręcanego w zamku klucza. Kiedy wszedł wyżej, dostrzegł jeszcze domykające się drzwi. Przypomniał sobie, jak przy jakiejś okazji Włodek wspomniał, że jego kolega z pracy mieszka sam w jakimś ciasnym pokoiku bez wygód. Czesław zbliżył się do drzwi i uniósł dłoń, żeby zapukać, lecz w ostatniej chwili coś go powstrzymało. Jakby się przestraszył własnej porywczej natury i jej cichych podszeptów… Za drzwiami rozległy się kroki, odwrócił się prędko i zbiegł po schodach. Kwadrans później stał przed drzwiami mieszkania Marii. Nie miał przy sobie kluczy, więc zastukał, czując się prawie jak intruz. – A, to pan Czesław? – zdziwiła się ciotka Wanda i zaraz dodała gderliwym tonem: – Dlaczego nikt mnie nie uprzedził? Upiekłoby się ciasto, a tak nawet kolacji porządnej nie ma, bo Włodek już się zajął resztką pieczeni z wczorajszego obiadu. Ale nam, starym, to nikt nic nie mówi… – Bo i nikt się mnie nie spodziewał – przerwał jej Czesław. Uśmiechnął się, żeby złagodzić niezamierzoną szorstkość wypowiedzi. – Wszyscy w domu? – Wszyscy, wszyscy. A jakby pan Czesław przyszedł godzinę temu, to by i tamtego zastał… – Jakiego tamtego? – udał nieświadomość.

– A tego, co to cholewki do Mani smali. – Najwyraźniej z jakichś powodów Albert nie przypadł starszej pani do gustu. Zresztą ciotka Wanda zawsze była przychylna Czesławowi, a to dlatego, że swego czasu zgodził się sprowadzić ją do siostrzenicy, zapewniając opiekę i najmilsze jej sercu towarzystwo. – Zwykłe ladaco i bawidamek, znam ja takich! – Wanda, z kim tam rozmawiasz, ktoś przyszedł? – Z głębi mieszkania rozległ się głos ojca Marii. – Czesław przyjechał! – Kto?! A cóż to za żarty? Przecież my właśnie od niego wróciliśmy… Czesław udał się prosto do salonu, gdzie cała rodzina siedziała przy popołudniowej herbacie. Na jego widok wszyscy zaniemówili. Maria zerwała się z sofy i zawołała: – Czesiu, co ty tutaj robisz? W pierwszej chwili ruszyła ku niemu, lecz zatrzymała się w pół kroku. Widać było, że nie wie, jak się zachować, jak gdyby po wyrazie twarzy Czesława odgadła, co go sprowadza. – Chciałem wam zrobić niespodziankę. – Podszedł i przyciągnął dziewczynę do siebie. – Nie cieszysz się? – Bardzo się cieszę. – Jej mina przeczyła słowom. – Po prostu zlękłam się, że zaszło coś złego. Ciotka Wanda pojawiła się w ślad za Czesławem i znów zaczęła swe narzekania: – Wiedzieliście, że przyjedzie, przyznajcie się. A tu nawet pościel w gościnnym nie naszykowana. Czemu nikt mi nic nie mówi?! – Ależ, Wandziu, dopiero co byliśmy w Żytomierzu prawie tydzień – odpowiedział na jej żale starszy pan. – Jakby było ustalone, że przyjedzie, to wróciłby z nami. – I co ja mam teraz zrobić? Chleb ze smalcem mu podam czy kaszy nagotuję? Widział to kto tak przyjmować gościa? – Mamy wino i chyba zostało trochę sera w spiżarce – zauważył beztrosko Włodek. Wpatrywał się bystro w gościa, podobnie jak wszyscy ciekaw powodu tak nieoczekiwanej wizyty.

– Jeśli go myszy jeszcze nie zjadły… – Ciocia się nie kłopocze, nie zostanę na noc – wtrącił się Czesław. Głowy obecnych w salonie zwróciły się w jego stronę. – Przyjechałem powiedzieć wam, że wszystko się świetnie ułożyło, znalazłem całkiem porządne mieszkanie w Żytomierzu i niedługo możecie się sprowadzić. List idzie dłużej niż jazda pociągiem, a śpieszno mi było oznajmić dobrą nowinę! – Jak to…? – Mania zrobiła oczy jak spodki. – A tak. To miała być niespodzianka, dlatego wcześniej nic nie mówiłem. Będzie wam tam wygodniej, miasto duże, jest gdzie się wybrać, nie to, co tutaj. Wszyscy zaczęli mówić jednocześnie, wyglądało na to, że przyjęli nowinę raczej dobrze. Dla nikogo nie było tajemnicą, że Czesław chciał być bliżej Mani, a proponowane rozwiązanie wydawało się lepsze, niż gdyby znów postanowił ją wywieźć gdzieś daleko. No i ponosił sporą część kosztów mieszkania, przynajmniej dopóki miał pieniądze i był na miejscu… – A moja posada w banku? – Przez rodzinny harmider przebił się głos Włodka. – Ja nie mogę wyjechać! – Na razie więc zostaniesz, póki nie załatwimy ci przeniesienia – oświadczył stanowczym głosem Czesław. – To nawet dobrze się składa. Nie trzeba będzie przewozić od razu wszystkich waszych rzeczy, będzie mniej zamieszania. – Kiedy jedziemy? – zapytała Maria tak cicho, że tylko on ją usłyszał. Czesław zawahał się z odpowiedzią. Zarządził przeprowadzkę pod wpływem impulsu, każącego mu natychmiast odseparować dziewczynę od jej wielbiciela, ale choć od jakiegoś czasu nosił się z pomysłem sprowadzenia wszystkich do Żytomierza, w istocie nawet nie zaczął jeszcze starań o znalezienie mieszkania. Wciąż jednak wierzył mocno w swój spryt i przedsiębiorczość, toteż nie wątpił, że w krótkim czasie wszystko uda się zorganizować. – Za kilka dni dopełnię formalności i przyślę wam wiadomość – oznajmił głośno. Następnie odwrócił się w stronę

Mani i powiedział półgłosem: – Ty przyjedź jutro. Zarezerwuję pokój w hotelu. Potem poślemy po twoje rzeczy. – Tak prędko? – Uniosła wysoko brwi i na moment odwróciła wzrok. Czesław był pewien, że domyślała się powodu takiego pośpiechu. – Mam… mogę przyjechać z ojcem…? Odpowiedział z pewnym, prawie niedostrzegalnym opóźnieniem: – Rzecz jasna. Jeśli tylko nie jest zbyt znużony poprzednim wyjazdem.

Rozdział XXIII Znowu razem. Zrywam z kapłaństwem. Bez chleba!

Bezwolna (chyba czemś bezwiednie hypnotyzowałem ją), jak zawsze, tak i teraz, znowu poszła za mną. Rywal, teraz po Paryżu bardziej niż kiedyś wyzywający w porównaniu ze mną, został w tyle, ja jeszcze raz wygrałem! A tak znaleźliśmy się razem, rozdzieleni małą tylko przestrzenią kilku ulic miasta, wolni widywać się choć co dzień. Szczęście nasze chwilowo doszło tu zenitu. Bo było miłe mi księżostwo i nasza miłość. Bywała na moich Mszach w kościołach, imponowała jej kapłańska moja godność, jęło ją to znowu fascynować, na nowo zapamiętale rozkochała się we mnie, aspirant berdyczowski poszedł w kąt. Czas z tem szedł. Nie narażaliśmy się ani opinji miasta, ani mojej władzy. Wszystko zdawało się dobrem tempem iść ku pomyślnym dla mnie kresom. Tryumfowałem. Czy długo potrwał taki błogostan tego międzyczasu? Dwa miesiące…

Zycie Czesława nabrało wreszcie spokojnego rytmu. Uwaga poświęcana ziemskiej miłości nie kolidowała już tak mocno z posługą kapłańską, mógł sprawiedliwie dzielić swój czas między jednym a drugim. Czuł wyraźnie, że nie przyglądano mu się z taką uwagą jak parę tygodni wcześniej, gdy obejmował wikariat. Niekłamana radość z powrotu do ołtarza nie mogła pozostać niezauważona, zjednywała mu uznanie braci duchownej i rosnące zaufanie wiernych. Promieniał młodością i entuzjazmem, nikt przed nim nie wygłaszał tak płomiennych kazań, nie słuchał z taką uwagą, gdy ktoś z wiernych zwracał się z prośbą o pomoc lub pocieszenie w jakiejś szczególnie trudnej chwili. Nawet surowy, szorstki w obejściu proboszcz katedralny z pobłażliwym uśmiechem przyjmował mniej lub bardziej widoczne objawy rosnącej popularności nowego kapłana. Zwłaszcza wśród młodszych parafianek, które ustawiały się pierwsze do udzielanej przez niego komunii. Nie wszyscy współbracia wiedzieli o przeszłości Czesława, ale nawet ci świadomi popełnionych przezeń błędów musieli przyznać, że odrodził się, na każdym kroku dając dowody niewątpliwego powołania do służby bożej. Przydzielenie mu własnej parafii było jedynie kwestią czasu. Starał się o tym nie myśleć, żywiąc jedynie nadzieję, iż w tym wypadku zwierzchność nie okaże się zanadto rychliwą. Oznaczałoby to konieczność podejmowania decyzji, do której wcale nie było mu tak znów śpieszno… Wezwanie do pałacu biskupiego, usytuowanego przy katedrze Świętej Zofii w Żytomierzu, nie zaskoczyło go specjalnie. Biskup łucko-żytomierski, Antoni Niedziałkowski, znany był z tego, że pragnął osobiście poznać każdego księdza w diecezji. Miał też zwyczaj samodzielnie informować zainteresowanych o podjętych decyzjach personalnych, nie wyręczając się pośrednikami. Czesław był pewien, że jeszcze zbyt wcześnie na nową parafię, tak więc biskup pragnął go zapewne poznać i dodać mu otuchy na czas wyznaczonej próby. Idąc rankiem do siedziby

zwierzchnika, układał sobie w myślach zdania podziękowania za opiekę i troskę. Cokolwiek by mówić, Kościół nie opuścił swego sługi, podając mu rękę właśnie wtedy, gdy najbardziej potrzebował wsparcia. Duchowego, ale i materialnego. Ksiądz sekretarz powitał gościa z pewną oschłością, właściwą dla piastowanego urzędu. – Ekscelencja przyjmie księdza za pół godziny. – Wskazał jedno ze stojących na korytarzu krzeseł. – Proszę usiąść i zachować milczenie. Czesław miał na końcu języka pytanie, czy będzie wielkim nietaktem, gdyby kichnął, ale dał sobie spokój. Sekretarz nie wyglądał na skorego do żartów. Usiadł za prostym biurkiem i począł przeglądać jakieś papiery, nie poświęcając przybyłemu więcej uwagi. Po paru minutach zebrał plik dokumentów i ruszył ku szerokim dwuskrzydłowym drzwiom, za którymi, jak domyślał się Czesław, znajdował się gabinet biskupa. Wyszedł stamtąd po niedługiej chwili i rzucił krótko, jakby z lekką irytacją: – Jego ekscelencja czeka, może ksiądz wejść. Gabinet urządzony był z wykwintnym przepychem, przywodzącym Czesławowi na myśl wnętrza pałacu Radziwiłłów w Ołyce. Biblioteka, kredens i zdobione rzeźbieniami biurko lśniły, z obrazów na ścianach spoglądały twarze poprzedników hierarchy na urzędzie. Wysokie łukowate okna wpuszczały dużo światła, dzięki czemu pomieszczenie wydawało się jeszcze obszerniejsze. Biskup Niedziałkowski obdarzył gościa przelotnym spojrzeniem i wrócił do sporządzanego właśnie dokumentu. Dodał jedno czy dwa zdania, złożył zamaszysty podpis i odsunął papier na bok, aby wysechł atrament. Uniósł wzrok, po czym wskazał dłonią Czesławowi stojące naprzeciw biurka krzesło. Ten usiadł i czekał, nie chcąc odzywać się pierwszy. – Słyszałem, że dobrze się u nas czujesz i prędko wdrożyłeś się do pracy. – To prawda. Jestem ogromnie wdzięczny, księże biskupie, za przychylność i umieszczenie mnie w tym wspaniałym miejscu.

– Kończyłeś nasze seminarium, uznałem więc, że to dobre dla ciebie miejsce. To dobrze, że odnalazłeś u nas spokój i poczułeś na nowo powołanie. Zależy mi, aby nasza świątynia miała najlepszych i najmocniej oddanych kapłanów. Czesław wiedział, że hierarcha swój własny wikariat spędził przed laty właśnie w żytomierskiej katedrze, był więc z nią niezwykle mocno związany duchowo. – W kraju nastały trudne czasy tak dla duchowieństwa, jak i dla zwykłych ludzi – kontynuował biskup, spoglądając zamyślonym wzrokiem na przybyłego. – Siły zła nie zasypiają nigdy, w politycznym tyglu się kotłuje, mocarstwa zbroją się na potęgę, łamią sojusze, zawierają nowe, któż wie, ku czemu to wszystko zmierza? Bat śwista, kibitki mkną na Sybir, carskie sługusy krążą po ulicach niczym wilcy poszukujący żeru. Ludzie przestają szukać ukojenia i rady w świątyni boskiej, bo cóż im po obietnicy zbawienia duszy, kiedy każdego dnia widzą umierających, opuszczonych, pozbawionych nadziei? Głodny lud gotów pójść za każdym, kto obieca chleb i pracę. Była jedna rewolucja, będą następne, którym może nie stawić czoła nie tylko carat, ale i cały gmach naszego wiecznego Kościoła… Czesław, choć podzielał przedstawioną opinię o otaczającej ich rzeczywistości, wolał się nie odzywać, gdyż nie miał pojęcia, ku czemu biskup zmierza. – Musimy iść między ludzi ze słowem bożym, własnym życiem i oddaniem dla swych owieczek dając świadectwo wiary. Bo jeśli tego nie uczynimy, ludzie podążą na swą zgubę za wichrzycielami, pragnącymi zburzyć odwieczny porządek świata. Socjaliści, marksiści i bolszewicy chętnie podnieśliby rękę na Kościół, budując na jego gruzach coś, czego nikt jeszcze nie potrafi sobie nawet wyobrazić! Obym się mylił, bo będzie to piekło na ziemi. Czesława przeszły dreszcze, tak sugestywnie zabrzmiała przepowiednia przełożonego. Biskup przez chwilę trwał z zaciśniętymi dłońmi, wreszcie odetchnął głęboko i zapytał innym już tonem:

– Więc powiadasz, że nie zwątpiłeś i wciąż czujesz powołanie do stanu duchownego? – Jak jeszcze nigdy dotąd – odparł z absolutnym przekonaniem Czesław. Przyłożył dłoń do sutanny na piersi. – W tej sukni mi żyć i umierać. – Umierać? Nikt nie żąda od ciebie takiej ofiary. Zwłaszcza że życie wymaga niekiedy większej… Kościelny hierarcha dotknął końcami palców dokumentu, który podpisał przed chwilą. Czesław próbował odczytać choć parę słów, aby domyślić się, czego dotyczyło owo pismo, jednak siedział zbyt daleko. – Cieszy mnie twoja gotowość do dalszej posługi. Proboszcz jest bardzo zadowolony z twojej pracy, wierni nie skarżą się również. Ale jak po nocy nastaje dzień, tak i zawsze w końcu przychodzi pora nowych wyzwań. – Podniósł dokument. – Oto skierowanie dla ciebie na własną parafię w Przemyślu. Czesław poczuł się, jakby sufit zwalił mu się na głowę. Znów chciano go wysłać o pięćset wiorst dalej, odcinając od wszystkiego, co kochał. Kiedy ledwie zdążył sprowadzić najbliższych do Żytomierza i wreszcie przyszłość zaczęła się rysować w jaśniejszych barwach. Czy to się nigdy nie skończy?! Pochwycił uważne spojrzenie biskupa. – Widzę, że nie spodziewałeś się tak prędkich decyzji? Czesław próbował ogarnąć rozpierzchłe myśli, ale zdołał tylko wydukać: – Nie jestem jeszcze gotów… Proszę waszą ekscelencję, aby pozwolił mi… Zwierzchnik przerwał mu stanowczym gestem. – Skoro dzisiaj nie jesteś gotów, to znaczy, że nigdy nie będziesz! – Proszę o kilka dni do namysłu. – Nie. Decyzję podejmiesz tu i teraz. Tylko przemyśl ją dobrze, bo jeśli nie będzie właściwa, możesz żałować jej przez resztę życia. Słowa hierarchy sprawiły, że Czesław niemal przestał

oddychać. Kryło się w nich nie tylko ostrzeżenie. A przecież byli tacy ostrożni… – Każdy ma prawo pobłądzić. To ludzka rzecz, nie omija więc ludzi naszego stanu. Dlatego pozwoliliśmy, byś wrócił, otoczyliśmy cię ojcowską opieką. Ale dobry ojciec, choć przygarnie syna marnotrawnego, musi baczyć, by ten nie pobłądził znowu. – Biskup umilkł na chwilę, jakby spodziewał się jakiejś reakcji Czesława. Po chwili westchnął i kontynuował z mieszaniną smutku oraz zdumienia w głosie: – Coś ty sobie wyobrażał, że nikt nie zauważy twoich wyjazdów i potajemnych schadzek z tą kobietą? Nie wytrzymałeś nawet miesiąca. Jeździłeś do niej, a ona przyjeżdżała tutaj. Twoi bracia nie są ani ślepi, ani głusi, każdy twój krok jest nam znany, czy to w dzień, czy w nocy, zawsze ktoś był w pobliżu. Wiem, kiedy zachodziłeś do jej pokoju w hotelu oraz kiedy wychodziłeś. Lub zostawałeś niemal do rana… Póki była nadzieja, że wreszcie się opamiętasz albo owa niewiasta uczyni to za ciebie, póty czekałem. Ale czas próby nie może wlec się w nieskończoność, a ty zamiast się opamiętać, sprowadziłeś ją tu na stałe. Jakbyś chciał zagrać na nosie całemu Kościołowi! Czesław otworzył usta, chcąc zaprzeczyć i wytłumaczyć się jakoś, lecz zwierzchnik nie pozwolił mu dojść do głosu. Uderzył otwartą dłonią w blat biurka. – Dość już tego! Nie zasłużyłeś na to, jednak dostaniesz ostatnią szansę. Możesz zejść ze swej niegodnej kapłana drogi i objąć własną parafię albo na zawsze zdjąć sutannę. Wybieraj. Czesław jeszcze przed chwilą miał głowę pełną tłumaczeń, próśb o zwłokę i obietnic poprawy. Nie zastanawiał się, czy ich dotrzyma, czy choćby spróbuje, pragnął jedynie zyskać na czasie. Czuł się jak rozbitek, który nie widzi lądu, a musi zdecydować, w którą stronę popłynąć, bo jeśli się pomyli, nie starczy mu sił, by zawrócić… – Wybieraj – biskup powtórzył swe ultimatum. – Więc odejdę. – Czesław usłyszał własny głos, choć przysiągłby, że się nie odzywał. – Kocham całym sercem Kościół,

ale nie mogę postąpić inaczej. Odsunął z hałasem krzesło, skłonił głowę przed zwierzchnikiem i ruszył do drzwi. Biskup trwał za swym biurkiem nieporuszony niczym posąg. Nikt jeszcze nie opuścił w taki sposób jego gabinetu. Kiedy zamknęły się drzwi za niepokornym grzesznikiem, dostojnik chwycił nominację na proboszcza z zamiarem podarcia jej na strzępy, jednak zawahał się w ostatniej chwili. Trwał zamyślony przez długą chwilę, wreszcie odsunął szufladę i schował w niej dokument. Czesław wyszedł z pałacu biskupiego, minął katedrę i szedł dalej, nie bardzo wiedząc, dokąd zmierza. Wciąż powracał myślami do rozmowy z biskupem. Więc cały czas go śledzono… Niczego nie wzięto na wiarę, niczego nie pozostawiono losowi. Jakiż był naiwny, sądząc, iż ukryje swoje prawdziwe zamiary i zbierze w spokoju środki na dalsze życie z ukochaną kobietą. I tak dali mu sporo czasu, zapewne widząc jego zaangażowanie i niekłamaną radość z powrotu przed ołtarz. Sądzili, że ziemskie uczucie nie pokona wizji życia w dostatku, wśród powszechnego szacunku, do czego wystarczyłoby jedynie wyrzec się niektórych ziemskich rozkoszy... A przynajmniej sprytniej się ukrywać, jak czyniło to wielu innych. Czesław uczciwie przyznawał w duchu, że tak mogłoby się stać, gdyby tylko Kościół wykazał wobec niego większą cierpliwość. A on sam ostudził nieco krew i nie rzucał na każdym kroku wyzwania losowi. Nie zauważył nawet, kiedy dotarł pod kamienicę, w której mieszkała Maria z bliskimi. Niemal zaśmiał się nad ironią losu, który sprawił, że pierwszy raz pojawił się tutaj w sutannie, gdy właściwie już nie miał prawa jej nosić. – A co pan Czesław dziś tak… oficjalnie? – zdziwiła się ciotka Wanda na widok jego stroju. I zaraz dodała, dostrzegłszy jego poważną minę: – Broń Boże, nie stało się chyba nic złego?

– Ciocia się nie przejmuje, wszystko dobrze – uspokoił starszą panią. – Mania u siebie? – A gdzieżby indziej o takiej rannej godzinie? – odparła z lekką naganą, choć była już prawie dziesiąta. – Pójdę ją uprzedzić, że ma gościa. – Nie trzeba, sam do niej pójdę. – Ale ona może być niegotowa… – rzuciła w stronę Czesława, będącego już w połowie korytarza. Nawet się nie obejrzał, zapukał tylko krótko do drzwi i nie czekając odzewu, wszedł do pokoju Marii. Siedząca przy toaletce dziewczyna usłyszała skrzypienie, jednak nie przerwała szczotkowania włosów, sądząc, iż to któraś z ciotek zajrzała na przedpołudniowe pogaduszki. Miała na sobie tylko poranny peniuar, narzucony niedbale na ramiona. Gdy w lustrze ujrzała zbliżającą się postać w sutannie, krzyknęła głośno, w pierwszej chwili nie poznając Czesława. – O Boże, ale mnie przestraszyłeś! – Pogroziła mu szczotką. – Nie rób tak więcej, bo zemdleję. – Przepraszam. Ale już nie krzycz, wolałbym, żeby nie zleciał się tutaj cały dom. Zatrzymał się w pół kroku i nasłuchiwał, jakby rzeczywiście obawiał się takiego rozwoju wypadków. Po chwili wyjrzał na korytarz, po czym domknął starannie drzwi i przekręcił klucz w zamku. – Czesiu, co ty wyprawiasz? – zapytała Mania, zdumiona jego poczynaniami. Nagle zmarszczyła czoło, uświadomiwszy sobie, że przecież powinien być teraz w kościele. – A w ogóle, co tutaj robisz o tej porze, stało się coś… niedobrego? Przez moment szukał właściwych słów, by najłagodniej jej wszystko przedstawić, ale nie znalazł takich. Powiedział więc po prostu: – Zostałem wezwany do naszego biskupa. Myślałem, że chce mnie wypytać o bieżące sprawy albo porozmawiać o dalszej pracy. Ale nie dopuścił mnie do głosu, tylko najpierw pochwalił, a potem oznajmił, że wie o nas wszystko.

– Jak to, o nas…? – No tak. Miałem wrażenie, że mógłby wskazać nam każdą spędzoną razem chwilę. Nawet nie pytał o nic, gdyż wszystko wiedział, jakby przy tym był. – Przy czym? – Rozmiar katastrofy, a zwłaszcza jej konsekwencje jeszcze nie docierały do Marii. – Przecież my… – Oni cały czas wiedzieli o naszych spotkaniach i listach, są również świadomi, że sprowadziłem cię tutaj. – Czesław podszedł do okna i wyjrzał na pustawą jeszcze ulicę, jakby spodziewał się ujrzeć tam jakiegoś szpiega. – Biskup oznajmił mi, że mam prosty wybór. Albo zerwę nasz związek i wyjadę do nowej dalekiej parafii, by objąć stanowisko proboszcza, albo na zawsze pożegnam się z sutanną. Kazał mi natychmiast podjąć decyzję. Więc zrobiłem to. Dziewczyna milczała, nie śmiejąc zadać pytania. Tego jedynego, najważniejszego. Czesław zbliżył się do niej; zapadła taka cisza, że słychać było szelest sutanny. – Powiedziałem, że kocham Kościół, lecz wybieram wolność. Nie wiedziała, kiedy znalazła się w jego ramionach. Zapłakana, niezdolna powiedzieć słowa, ale szczęśliwa, jakby pozbyła się wielkiego ciężaru, dźwiganego tak długo, że już przestała się zastanawiać, jak wyglądałoby jej życie bez tego jarzma. Bo niby imponowała jej pozycja Czesława, a piastowana przezeń godność czyniła go w jej oczach kimś wyjątkowym, lecz była to zarazem dobrowolna tortura, tym trudniejsza do zniesienia, że odbywała się w samotności i ciszy. – Ale już na zawsze? – Na zawsze. – I co teraz będzie? – A cóż ma być, moje złoto? – Objął ją mocniej i zakręcił dookoła niczym w tańcu, aż stopy ukochanej oderwały się od podłogi. – Nikt już nam niczego nie zabroni! Poczekaj tylko, aż znajdę posadę, zaraz wyprowadzimy się do własnego domu. Urządzimy go pięknie dla mojej dzieweczki, kupimy pianino, najmiemy służącą. A potem…

– A potem…? – powtórzyła prawie bez tchu, kiedy znów poczuła pod stopami podłogę. – Weźmiemy ślub! Uradowany jej miną, natychmiast poczuł się silniejszy, zdolny podjąć zwycięską walkę przeciw wszystkiemu i wszystkim, którzy ośmielą się stanąć na drodze ich szczęściu. Po raz kolejny zakręcił dziewczyną, jakby ważyła tyle co puchowa poduszka, nie słuchając słabych protestów Mani, gdy poczuła, że peniuar podwija się i rozchyla niczym firanka na wietrze. Nie mając jak przytrzymać niesfornego ubioru, przylgnęła mocniej do ukochanego, żeby nie spostrzegł jej rumieńca. Czesław pomyślał ze skruchą, że jego dzieweczce pewnie zakręciło się w głowie, więc postawił Manię na ziemi. Ale nie puścił. Czuła jego ramiona i wędrujące po plecach dłonie, pocałunek na odsłoniętym ramieniu… Rozległo się pukanie i stłumiony głos ciotki Wandy: – Przyniosłam herbatę i ciasteczka. Te, co zostały z podwieczorku. Klamka drgnęła i powoli opadła. Czesław z Manią popatrzyli na siebie i jak na komendę wybuchnęli śmiechem. Ulżyło mu ogromnie, że Maria przyjęła jego decyzję z taką ufnością. Po tak źle zakończonej paryskiej przygodzie obawiał się, że jego wybranka przerazi się tak radykalnej odmiany i porzucenia przezeń sutanny, gdy będą zdani wyłącznie na siebie. Lecz widać i ona miała już dość ukrywania uczuć, rozłąki i czekania bez końca. Wszakże radość Czesława tłumiła jedna zgryzota. Wciąż brakowało mu pieniędzy. Nie zdążył zebrać środków nie tylko na spełnienie danych obietnic, ale i na w miarę spokojną egzystencję do czasu znalezienia godziwego zajęcia. A zdawał sobie sprawę, że poza rozwiązaniem kwestii materialnych będzie musiał stawić czoło ludzkiej niechęci i odrzuceniu. Tym razem, pomny wcześniejszych doświadczeń, nie zamierzał zwlekać, licząc na

jakiś uśmiech fortuny. Nie czekając, aż wieść o jego postępku rozniesie się wśród miejscowego duchowieństwa i wiernych, już nazajutrz udał się do Berdyczowa. Wybrał się do tego miasta nie tylko dlatego, że z całej swej kapłańskiej posługi najmilej wspominał dwuletni wikariat w tamtejszym klasztorze Karmelitów. Berdyczów zamieszkiwało w większości żydostwo, a znacznie mniej liczna ludność katolicka nie była tak zdewociała jak w biskupim grodzie Żytomierzu. Uznał, że nie powinien spotkać ich tam szczególny ostracyzm, nie mówiąc już o próbach moralnego piętnowania eksksiędza. Tam wreszcie narodziło się i rozgorzało na dobre jego uczucie do tej jednej jedynej, gdy jeździł do niej powozem ze swej podolskiej parafii, nie bacząc na najgorsze kaprysy pogody. Niestety, trzy spędzone w Berdyczowie dni zamiast nadziei przyniosły jedynie gorzkie rozczarowanie. Gdyby chociaż Munio nadal tam mieszkał, ale przyjaciel nie wrócił jeszcze ze swojej zamorskiej wyprawy, a korespondencja z nim urwała się jakoś bez wyraźnej przyczyny. Czesław nawet nie pamiętał ostatniego listu… Odwiedzał urzędy oraz miejsca, gdzie pracowało parę znanych mu z poprzedniego pobytu osób, które zapamiętał jako życzliwie nastawione do ludzi i świata, ale zawiódł się srodze. Jedni kiwali ze zrozumieniem głowami, lecz rozkładali bezradnie ręce, obiecując pamiętać o nim, gdyby trafił się jakiś wakat. Drudzy sprawiali wrażenie, że w ogóle go sobie nie przypominają, jak gdyby zdjęcie sutanny uczyniło zeń kogoś zupełnie innego. Podejrzewał, iż tak właśnie było. Inaczej traktuje się księdza, za którym stoi cała szacowna instytucja Kościoła, a inaczej pozbawionego wszelkich przywilejów pariasa…

Dzisiaj – epizod czwarty Ołyka powiedziała nam wszystko, co mogła…

Matylda obserwowała z siedzenia pasażera stojące przed nimi samochody na ukraińskich numerach. Na przejściu granicznym w Zosinie nie było tłoku. Odprawa po stronie polskiej poszła tak sprawnie, że niemal jej nie zauważyli, lecz zamiast się rozluźnić, Matylda tylko mocniej się spięła. Ani na moment nie zapomniała, że opuszczają przyjazny teren Unii Europejskiej, wjeżdżając do kraju będącego w stanie wojny z jednym z największych mocarstw świata. Była przekonana, że czego nie zrobili nasi celnicy, ukraińscy nadrobią z nawiązką. Kiedy minęli niepozorny szlabanik i zatrzymali się przed dwoma niewielkimi pawilonami z napisami grażdanką, Janusz zorientował się, że inni kierowcy wysiadają i zaczynają się tłoczyć przed okienkami. Wyglądało to na jakąś trochę bezładną krzątaninę, rządzącą się trudnymi do zrozumienia regułami. Wydawało się, że jedni bezproblemowo przechodzą odprawę, inni zaś czekali nie wiadomo na co, drepcząc nerwowo w miejscu, podczas gdy ich dokumenty tkwiły gdzieś wewnątrz pawilonu odprawy celnej. Janusz wysiadł, w ostatniej chwili przypomniał sobie, że oprócz paszportu powinien pokazać zieloną kartę, dowód rejestracyjny, ubezpieczenie samochodu i coś tam jeszcze, pochylił się więc i zaczął szukać dokumentów w podróżnym piterku. Robił to dość nerwowo, gdyż z doświadczenia wiedział, że wszelkie zaświadczenia i urzędowe świstki lubią ginąć właśnie w momencie, gdy są najbardziej potrzebne. – Nie zgubiłeś chyba niczego? – przestraszyła się jego

partnerka. – Może schowałeś z torbą w bagażniku? – Co…? Zaraz… już mam. – Janusz wyprostował się, usiłując ułożyć równo dokumenty, nie upuszczając żadnego. Na odchodne zawołał do Matyldy: – Tylko nie wychodź z samochodu! Absolutnie nie zamierzała tego czynić. Po chwili zauważyła nieopodal grupkę ukraińskich celników, z pozoru zajętych jedynie towarzyską pogawędką. Byli uzbrojeni i nieustannie spoglądali w jej stronę… No tak, od początku podejrzewała, że czarne volvo Janusza będzie przyciągało uwagę, głównie złodziei samochodów, ale diabli wiedzą, czego można się spodziewać po tutejszych celnikach. Z pewnością znają dziesiątki sposobów uprzykrzania cudzoziemcom życia; jeśli ktoś wyda im się podejrzany, chcą wyciągnąć łapówkę albo zwyczajnie się nudzą… Kawałek dalej stała osobówka na ukraińskich numerach. Miała otwarte wszystkie drzwi, maskę oraz bagażnik. Pilnował jej umundurowany funkcjonariusz z psem, kierowcy ani pasażerów nie było widać w pobliżu. A funkcjonariusze wciąż patrzyli w kierunku volvo; jeden mówił coś do pozostałych… Matylda opuściła wzrok, udając, że szuka czegoś w schowku. Była przekonana, że szykują się kłopoty, oby skończyło się na wręczeniu jakiejś stosownej sumy w hrywnach… Bo chyba lepiej nie pokazywać dolarów? A jeśli zabiorą ją na kontrolę osobistą…? Nie ma mowy! Każe Januszowi zawracać, niech nawet staranuje szlaban, ale nie pozwoli na takie poniżenie! Aż podskoczyła, kiedy przyjaciel otworzył drzwi auta. – Uff, załatwione. – Opadł na siedzenie, włączył silnik i ruszył wolniutko. – To tylko wyglądało na zamieszanie, ale poszło sprawnie. Pieczątka w paszporcie i możemy jeździć po całej Ukrainie. – Już się bałam, że trzeba będzie dawać w łapę, a my nawet nie wiemy, ile się daje i komu – Matylda odetchnęła z ulgą. – Bez obaw, łapa by się sama wyciągnęła… – Stój! – wrzasnęła nagle. Janusz zahamował gwałtownie. Przed rozbiciem głowy

o przednią szybę uratowało go jedynie to, że zdążył zapiąć pasy. – Co się stało?! – Rozglądał się zdezorientowany. – Wjechałem w kolczatkę czy co? – Powiedziałeś, że wbili ci pieczątkę w paszport? – No jasne, każdemu wbijają… – A mnie?! Przez chwilę wyglądał jakby przez pomyłkę napił się płynu do mycia naczyń. – O cholera, z tobą naprawdę trudno się nudzić. Ciekawe, co byśmy im powiedzieli w drodze powrotnej? Nie wjechałaś, a chcesz wyjechać? – Przecież nie wsadziliby mnie do więzienia jako szpiega. – Zapewne nie… – Ton Janusza zdradzał spore wątpliwości. Na szczęście ujechali ledwie kawałek; Matylda potruchtała ze swoim paszportem do pawilonu odprawy. Gdy oddała dokument w okienku, dziwnie uważne spojrzenie celnika przypomniało jej, że mogą ją wziąć na kontrolę osobistą, lecz zniosła to mężnie, jedynie obiecując sobie w myślach, że najwyżej odmówi i wróci na piechotę do kraju. Na szczęście nie musiała sprawdzać, czy takie rozwiązanie w ogóle jest możliwe, bo trzasnęła pieczątka i celnik życzył jej miłych wrażeń. – Dziękuję, już są przemiłe, tylko tak dalej! – warknęła kąśliwie po polsku, nim zdążyła ugryźć się w język. Albo nie zrozumiał, albo miał ważniejsze sprawy na głowie, bo nawet nie oderwał wzroku od ekranu komputera. – No, w gruncie rzeczy dobrze nam poszło na granicy, nie przewiduję już żadnych kłopotów. – Janusz odetchnął, gdy wsiadła do samochodu. – Moje gapiostwo i tyle – przyznała, opuszczając trochę szybę. – Nie robili żadnych numerów, myślę, że plotki o wszechobecnej na Ukrainie korupcji są grubo przesadzone. Mylili się obydwoje, o czym dość prędko przyszło im się przekonać. Fatalny stan drogi w kierunku Łucka zmuszał Janusza do jazdy sześćdziesiątką, co zdawało się męczyć nie tylko kierowcę,

lecz może nawet bardziej czarne volvo. Gdy tylko pojawił się odcinek dobrej nawierzchni, Janusz westchnął z ulgą i płynnie przyspieszył. Matylda siedziała z nosem w mapie drogowej, choć trasę do Ołyki mieli dawno opracowaną, co chwilę pytała o nazwy mijanych mieścin, to znów zastanawiała się głośno, gdzie przenocują, jeśli okaże się na miejscu, że zamkowi Radziwiłłów warto poświęcić więcej niż jedno popołudnie. Janusz usiłował rozwiewać jej obawy, z mizernym jednak skutkiem. Raptem ujrzał z boku szosy coś w rodzaju prowizorycznego baraku, radiowóz, a przy nim kilku funkcjonariuszy policji drogowej. Jeden z policjantów machnął pałką w biało czarne pasy i wskazał im pobocze. – Co żeś zmalował? – jęknęła Matylda. – Nic, do licha! Tu można jechać dziewięćdziesiątką, specjalnie pilnowałem, żeby nie przekroczyć setki. Oni zresztą nie mają radaru. – Rzeczywiście, nie mają – zmrużyła oczy – czyli zwykła kontrola, nie ma się czym przejmować. Wątpię, czy w promieniu stu kilometrów jest wóz w równie dobrym stanie technicznym, co nasz. Funkcjonariusz rzucił okiem na rejestrację, podszedł do wysiadającego Janusza i z przyjaznym uśmiechem wziął od niego dokumenty. Trzech innych paliło papierosy nieopodal; wydawali się zupełnie niezainteresowani poczynaniami kolegi. – Szwidko, Janusz – zagadnął policjant, całkiem poprawnie wymawiając jego imię. – Ale tu nie było ograniczenia – odparł Janusz po polsku, jak gdyby zapomniał, że doskonale zna rosyjski, którym można się porozumieć z każdym na Ukrainie. – Było, było. – Policjant uśmiechnął się jeszcze szerzej. – Ja smatrieł i nie uwidieł. – Janusz uznał, że rosyjski pomoże jednak wyjaśnić nieporozumienie. – Znaczit, Janusz, ty płocho smatrieł. – Tamten machnął

zachęcająco ręką. – Idi sa mnoj. Weszli do baraku, w którym stał stolik i kilka krzeseł. Żadnego radaru nie było. W środku funkcjonariusz odwrócił się i zupełnie otwarcie zapytał mieszanką rosyjskiego i polskiego: – No, Janusz, kak budiet? – I z pogodnym uśmiechem dodał wyraźnie po polsku: – Wspomożesz? Janusz na moment zbaraniał, ale nie widząc nigdzie wokół sprzętu do nagrywania ani żadnego z kolegów policjanta, po prostu wyjął z portfela dwieście hrywien. – Dobrze będzie? – Kanieczno. – Dwa banknoty zniknęły w kieszeni policjanta. Znów uśmiechnął się szeroko, oddając dokumenty. – Nu, smatri na dorogu, tam dalsze toże kontrol. Janusz wsiadł do samochodu i ruszył, zgrzytając zębami. Ale po chwili roześmiał się głośno. – Co ci tak wesoło? – zainteresowała się Matylda. – Darował ci mandat? – Tak. Tyle że otwarcie upomniał się o łapówkę. – Też mi powód do uciechy. – Nie znosiła wyrzucania pieniędzy w błoto. – Ile wziął? – W przeliczeniu na nasze, to będzie całe… trzydzieści dwa złote! Odcinek dobrej nawierzchni skończył się nagle w miejscu, gdzie ekipa drogowców szykowała się do naprawy jezdni. Na razie robotnicy poprzestali na oznaczeniu paru dziur, jeden buszował po krzakach w poszukiwaniu pustych butelek, inni gawędzili przy dymku, wychodząc zapewne z założenia, że robota nie zając. Janusz skręcił w utwardzoną żwirową drogę, pełną kamieni i wybojów. Z obawy o zawieszenie volvo zwolnił do czterdziestki. Po obu stronach mieli malownicze wiejskie krajobrazy. Czasem minęli jakąś malowaną na biało chatkę, konia ciągnącego z mozołem pług, kilkoro wiejskich dzieci odprowadzających wzrokiem ich samochód. Matylda odniosła wrażenie, że czas

stanął tutaj w miejscu, a stało się to dość dawno. Pomyślała, że takie widoki nie byłyby niczym niezwykłym dla jej dziadka… Nie minęło pół godziny, gdy niepozorna tabliczka obok paru odrapanych chatynek poinformowała ich, że zajechali do Ołyki. Wyczytali wcześniej w Internecie, że jest to osiedle typu miejskiego, ale na miejscu odnieśli nieodparte wrażenie, iż znaleźli się w zapomnianej przez Boga i ludzi wiosce, a zamieszkujący ją ludzie nie pouciekali tylko dlatego, że nie docierały tu wieści ze świata. Snuli się więc w pobliżu pozamykanych sklepów z odrapanymi szyldami niczym bezpańskie psy, wyczekując kolejnego dnia, który i tak nie przyniesie odmiany. Zaparkowali auto obok wozu konnego na przestronnym, pustym placu, który był niegdyś rynkiem. Czarne volvo wyglądało tam jak okaz kosztownej biżuterii umieszczony na znalezionym w śmietniku łachmanie. Za drzewami starego parku rysowały się mury zamku Radziwiłłów. Idąc w kierunku łukowatej bramy, nie mogli wprost uwierzyć, że są tu wreszcie i dosłownie za chwilę znajdą się na obszernym dziedzińcu, gdzie przemówią do nich wieki minionej świetności rezydencji ołyckiego ordynata. Niestety, najpierw przemówiła tabliczka na budyneczku dawnej wartowni, informująca, że znajduje się w niej punkt apteczny. Z ogromnego dziedzińca, na którym znajdowały się rabaty poprzecinane alejkami, długo obserwowali wieżę zegarową. Z pewnego oddalenia nie wyglądała najgorzej, niektóre szybki w łukowatych oknach nawet nie były zbite. Matylda wpatrywała się w nie intensywnie, jakby spodziewała się ujrzeć za nimi postać księdza w sutannie. Albo damy w kosztownej sukni i maseczce balowej na twarzy. Obydwoje poczuli się bardzo nieswojo, uświadomiwszy sobie, że w jednym skrzydle pałacu ordynata mieści się szpital psychiatryczny dla umysłowo chorych przestępców. Przebywało ich tam ponad trzystu. Ze względów bezpieczeństwa nie pozwalano im spacerować nie tylko po dziedzińcu, lecz nawet po zrujnowanych wnętrzach. Matylda przypomniała sobie znalezioną

w Internecie wypowiedź jednego z lekarzy, że jeśli nie zostanie przeprowadzony generalny remont, za parę lat chorzy przestępcy zaczną uciekać przez dziury w ścianach. Wypowiedź pochodziła właśnie sprzed paru lat… – Obawiam się, że jeśli nawet dziadek gdzieś tu umieścił jakiś znak dla potomków, nie odnajdziemy go po tym wszystkim, co przeszła ta budowla. – Janusz wyraził głośno to, o czym sama pomyślała. – Tego zresztą należało się spodziewać. – Masz rację. Chyba że jego wskazówka miała bardziej ogólny charakter. Rozumiesz, nie jakiś wydrapany na ścianie napis, ale na przykład element jednego z budynków czy coś szczególnego w konstrukcji wieży zegarowej, czego nie znajdzie się nigdzie indziej, a powinno zwrócić moją uwagę, skoro przeczytałam pamiętnik. – Chyba ponosi cię wyobraźnia – odrzekł Janusz bez cienia przygany w głosie. – Ale skoro już tu jesteśmy… – Spenetrujemy wszystko, co tylko się da – dokończyła stanowczym tonem. Nikt się nimi nie interesował, choć po dziedzińcu kręcili się jacyś ludzie, którzy sprawiali wrażenie, jakby sami do końca nie wiedzieli, co tam robią. Matylda i Janusz zagłębili się najpierw w tunelowe przejście pod wieżą zegarową. Prowadziło na zewnątrz, ale oni chcieli się dostać na samą wieżę. W ceglanych ścianach, po obu jej stronach, były solidnie wyglądające drzwi. Nie miały klamek, a w miejscu, gdzie zwykle znajdują się zamki, przybito kawałki blachy. Najwyraźniej ktoś chciał całkowicie uniemożliwić wejście intruzom. W milczeniu wyszli poza teren zamku, gdzie za resztkami murów obronnych rozciągało się bagniste rozlewisko rzeki Putyłówki. Rozsypujące się schody u wypukłej podstawy wieży zegarowej nie dawały wielkiej nadziei, pomimo to Janusz wspiął się na nie, pozostawiając Matyldę kontemplującą widok na moczary i pozostałości fosy, gdzie zauważyła coś przypominającego wejście do pieczary. Całe to miejsce zarośnięte było tak gęsto krzakami i pokrzywami, że nawet nie zaświtała jej

myśl, by tam podejść. Za to Janusz był już na szczycie schodów. Dostrzegł z boku wnękę z dwuskrzydłowymi drzwiami, które wyglądały, jakby miały się rozsypać przy lada dotknięciu. Złapał za ramę, w której niegdyś tkwiła szyba, i pociągnął. Drzwi dały się otworzyć bez szczególnego trudu na tyle, by można było się wcisnąć do środka. Korytarz przedstawiał sobą taką ruinę, że Janusz zdziwił się na widok całych szyb w szeregu wysokich okien. Na podłodze z surowych desek walały się, wśród gruzu i kawałków tynku, jakieś stare ubrania, worki z zawartością, której wolał sobie nie wyobrażać, a nawet dziurawe materace z wysypującymi się trocinami. Janusz łatwo znalazł pomieszczenie widokowe, stanowiące pierwszy poziom wieży zegarowej. Z okna widać było rozlewisko rzeki, po bokach resztki fosy i jakichś sypiących się ruin. Wielki otwór w suficie wydawał się jedyną drogą wiodącą na szczyt wieży. Nie było tam jednak żadnej drabiny czy czegoś choćby przypominającego schody. Może dałoby się dostać na górę w jakiś inny sposób, ale Janusz nie umiał tego stwierdzić na poczekaniu. Z ulgą opuścił to miejsce i odnalazł Matyldę. – Gdzie przepadłeś? Już się zaczęłam niepokoić. – Tamtędy da się wejść do wieży. – Wskazał porośnięte mchem schody. I dodał natychmiast, widząc błysk nadziei w oczach partnerki: – Zajrzałem do środka, koszmarna ruina i śmietnik. O ile mogłem się zorientować, nie da się tamtędy dostać ani na wyższy poziom, ani do reszty zamku. – Szkoda. – Matylda nie kryła rozczarowania. – Jesteś pewien? – Pewien to jestem, że nie ma tam nic cennego. Ani nawet śladów czegokolwiek pochodzącego sprzed wieku z okładem. Przecież ten zamek wielokrotnie zmieniał użytkowników, przechodził remonty i jakie tylko chcesz zawieruchy, dziwne, że w ogóle jeszcze stoi. Pamiętasz, jak czytaliśmy, że za Sowietów został ogołocony dosłownie ze wszystkiego, nawet z tego, co nadawało się jedynie na rozpałkę w piecu? W piwnicach

przypuszczalnie trzymają węgiel, w pokojach stoją żelazne łóżka dla chorych, resztę okupują miejscowe męty albo zajmuje administracja szpitala. – Powiódł wzrokiem po oknach, a na jego twarzy pojawił się wyraz zawodu. – A gdyby nawet tamta tajemnicza dama zechciała gdzieś straszyć po śmierci, z pewnością wybrałaby ciekawsze miejsce. Matylda tylko kiwnęła głową. Nie miała pomysłu, co dalej robić w tej sytuacji, westchnęła więc i zaproponowała: – Chodźmy dalej, pokręcimy się jeszcze trochę, może po drodze coś nam wpadnie do głowy. Wrócili na zamkowy dziedziniec i obeszli go dookoła, nic to jednak nie dało. Kilka obecnych tam osób patrzyło na nich obojętnie, a Matylda i Janusz nawet nie próbowali zagadywać tamtych, bo w zasadzie nie było o co pytać. Każdy z tych ludzi urodził się długo po wyjeździe dziadka Matyldy z Ołyki. Było jasne, że nikt im nie pomoże, bo Czesław opisał w pamiętniku więcej, niż mogli wiedzieć wszyscy razem wzięci obecni rezydenci budowli. W milczącym porozumieniu wyszli do starego parku i skierowali się ku majestatycznie wyglądającej kolegiacie Świętej Trójcy, opisywanej w pamiętniku, uchodzącej niegdyś za najpiękniejszą świątynię Wołynia. Kuta żelazna brama była zamknięta na łańcuch. Kolegiata wciąż stała, ale widok ruiny, jaką się stała, sprawił, że obojgu ścisnęły się serca. – I pomyśleć, że w czymś tak wspaniałym urządzili stajnię dla tutejszego kołchozu… – Da, eto prosto niewierojatno. Matylda obróciła się, słysząc za sobą jakiś starczy głos. Brodaty, przygarbiony mężczyzna, który na jej oko mógł mieć ze sto lat, przez chwilę mozolił się z kłódką. Wreszcie uchylił bramę, wskazał im ręką, aby weszli i natychmiast ją zamknął, luźno obwiązując łańcuchem kilka prętów. Podreptał w stronę wejścia do świątyni i wydobytym skądś kluczem otworzył żelazne drzwi. Wiedzieli, że mimo stanu kościoła, odbywają się w nim msze dla garstki tutejszych wiernych.

Matylda weszła pierwsza i oniemiałym wzrokiem ogarnęła obraz ocalałych resztek dawnej świetności. Potem, zapominając o całym świecie, zaczęła obchodzić przestronne wnętrze, przyglądając się popękanemu sklepieniu, resztkom płaskorzeźb, poobtłukiwanym kolumienkom otaczającym miejsca, gdzie niegdyś wisiały obrazy, zatartym częściowo napisom po łacinie, pozostałościom bocznych ołtarzy i głównego. Janusz pozostał kilka kroków z tyłu. Nie przeszkadzał swej partnerce, gdyż jeśli istniała minimalna szansa, że jest tu coś, co mógł mieć na myśli dziadek, tylko ona mogła to dostrzec. Wreszcie wróciła do wyjścia i spojrzała na przyjaciela. Nawet nie musiał pytać, w jej wzroku widać było smutek. Na pytanie o kościół Świętych Piotra i Pawła staruszek tylko skinął głową. Wyjaśnił im po rosyjsku, jak tam iść, i zniknął gdzieś w bocznej nawie kolegiaty. – Jak myślisz, dlaczego nie odezwał się do nas po ukraińsku? – Usłyszał, że mówimy po polsku, więc pewnie z doświadczenia wiedział, że lepiej posługujemy się rosyjskim. Po kilku minutach byli na miejscu. Przekonali się z ulgą, że drzwi stoją otworem. Jakaś miejscowa kobiecina w chustce na głowie zamiatała wnętrze, ale nie odezwała się ani słowem, jedynie zerkała w ich stronę, gdy weszli do środka. W maleńkim kościółku, gdzie dziadek Matyldy zastępował proboszcza, również nie odkryli najmniejszej wskazówki. Przypominał bardziej kaplicę niż świątynię; po niedługich oględzinach zgodnie orzekli, że nie widać tam nic niezwykłego. – Kurczę, cały czas mam wrażenie, że coś mi umknęło – odezwała się Matylda, gdy skierowali się w stronę rynku, gdzie zostawili samochód. – Nie przejmuj się, zrobiłem sporo zdjęć, może jak je przejrzysz na spokojnie… – Nie w tym sensie – przerwała mu, machając ręką, jakby opędzała się od komara. – Nie chodzi mi o coś, co tu widziałam, tylko co powinnam wiedzieć jako wnuczka. Wiesz, to takie niejasne wrażenie, jak zasłyszana melodia, którą usiłujemy sobie

przypomnieć. Gdybym tylko usłyszała rytm. Albo potrafiła przypomnieć sobie słowa… Przecież dziadek nie mógł liczyć, że po wielu latach jakiś jego krewny czy tam nawet bliski potomek, zobaczy ów znak i natychmiast zrozumie, co oznacza lub dokąd prowadzi. To musi być coś innego! – Pewnie masz rację – odrzekł Janusz. – Ale czy chcesz przez to powiedzieć, że nasze podróże nie mają sensu? – Przeciwnie! Czuję, że jestem coraz bliżej, parę razy zdawało mi się, że zaraz mi coś błyśnie i nastąpi olśnienie. To właściwa droga i innej nie widzę. – Ołyka chyba powiedziała nam wszystko, co mogła. – Janusz westchnął. – Czyli niewiele… – Nie wiem, chyba tak. Ale na razie chodźmy coś zjeść, potem zastanowimy się, co robić. – Najpierw kawa! – Świetna myśl. Tylko gdzie? – Matylda rozejrzała się smętnie. Obeszli plac, na którym zaparkowali samochód. Zobaczyli jakiś sklep w odrapanym parterowym budyneczku. Na wystawie stała drewniana skrzynka, a w niej kalafiory, specjały zapewne, gdyż ziemniaki, ogórki i kapustę najprawdopodobniej mieszkańcy Ołyki hodowali sami. – Nie wierzę, że nic innego nie można tu kupić. – Matylda z determinacją pociągnęła Janusza za rękę i weszli do sklepu. W środku była lada, za którą siedziała na pomalowanym na biało (kiedyś na biało) drewnianym krześle, starsza kobieta. Popatrzyła na nich szeroko otwartymi oczami. – Czto wam nużno? – Ona również uznała, że lepiej zwracać się do nich po rosyjsku. Matylda spojrzała na ścianę, na której wisiały trzy półki. A na tych półkach znajdowały się puszki ze szprotami i słoiki z marynowanymi śledziami. Na ladzie leżało kilka bochenków czarnego, apetycznie wyglądającego chleba. – Kupmy ten chleb – poprosiła. – I zapytaj, czy tu gdzieś można coś zjeść.

Kierując się wskazówkami sprzedawczyni ze sklepu, znaleźli parterowy budynek pomalowany na jasnoniebiesko. Nic nie wskazywało na to, by mieściła się w nim jakaś jadłodajnia. Pełni wątpliwości weszli po trzech schodkach do pomieszczenia, wyglądającego na gminną świetlicę, a może raczej stołówkę zakładową z czasów głębokiego PRL-u. W głębi, za szerokim stołem, na długich drewnianych ławach siedziało kilku mężczyzn, którzy zajadali coś z głębokich misek. – Pokuszat’ chotieli? – domyślił się któryś, widząc niepewnie rozglądających się przybyszów. – Da, iditie tuda. – Wskazał ręką drzwi z boku pomieszczenia. Weszli więc tam i ujrzeli… – nie do wiary! – coś w rodzaju zupełnie przyzwoitej gospody. Na drewnianej tablicy wypisano kilka potraw, między innymi pielmieni. Spojrzeli na siebie rozradowani i Janusz bez pytania zamówił dwie porcje tego przysmaku. – Czemu nie poprosiłeś od razu o cztery? – spytała z uśmiechem Matylda, mająca pojęcie, ile jej partner potrafi zjeść. – Spróbujemy najpierw, diabli wiedzą, jak oni je robią... Okazało się, że dostępna była także kawa, poprosili więc o nią i zdziwili się, gdyż była naprawdę wyśmienita. A kiedy na stół wjechały rosyjskie pierożki, aż westchnęli. Parujące, pachnące rosołem, okraszone skwarkami z podsmażoną cebulką porcje były ogromne, Matylda poczekała chwilę, aż Janusz pochłonie część tego, co miał na talerzu i dołożyła mu połowę swoich pierożków. Skinął tylko w podzięce głową i wcinał, jakby to były jakieś zawody. Matylda zapytała o toaletę. Kobieta za barem wskazała przez okno niepozorny domek w głębi podwórza. Udało jej się nie zabłądzić na korytarzu, wyszła z gospody i odnalazła przybytek. Po kilku minutach wróciła z dziwną miną. – Nie udało się? Tam było coś innego…? – zapytał Janusz, zaintrygowany wyrazem jej twarzy. – Przeciwnie, ale… Musisz sam to zobaczyć. Tak, toaleta znajdowała się w podwórzu. Kawałek prosto,

a potem w lewo. Murowany domek z drewnianymi drzwiami, w drzwiach wycięte serduszko. W środku… Janusz natychmiast zrozumiał minę Matyldy. Pod ścianą po prostu ziała spora okrągła dziura, z której wydobywał się swoisty aromat. Trzeba było stanąć nad nią ostrożnie, bardzo uważając, żeby nie wpaść do środka. Gdy jej partner wrócił, Matylda odezwała się z nagłym entuzjazmem: – Posłuchaj, musimy przenocować w Ołyce, i to najlepiej w pałacu! Przyszło mi do głowy, że ta wskazówka, o której pisał dziadek, może mieć coś wspólnego z wieżą zegarową. Wskazówka, czyli część zegara, rozumiesz? – Chyba ponosi cię wyobraźnia… – odparł z westchnieniem. – Na tej zasadzie można wszystko ze wszystkim skojarzyć. A na wieżę nie da się wejść, to tylko ogołocone ze wszystkiego mury. – Jesteś absolutnie pewien? – zapytała i ciągnęła, nie dając mu dojść do głosu: – Nigdy bym sobie nie darowała, gdybyśmy coś przeoczyli. Ciągle mi się wydaje, że coś dźwięczy mi w uszach, wystarczy tylko znaleźć się w odpowiednim miejscu i czasie… – Przymknęła na moment powieki, jakby nasłuchiwała jakiegoś głosu z oddali. Po chwili potrząsnęła głową i wysunęła ostatni argument: – Zresztą już późno, chcesz się tłuc nocą po obcym kraju?! Janusz nie próbował z nią dyskutować. Znał Matyldę i wiedział, że jak coś sobie wbije do głowy, nie istnieje siła, która mogłaby zmusić jego partnerkę do zmiany decyzji. W dodatku musiał przyznać, że jemu samemu też spodobał się pomysł spędzenia nocy w tak tajemniczym miejscu. Upiornie tajemniczym… Okazało się, że dwieście hrywien to na Ukrainie stawka pozwalająca załatwić każdą sprawę. Pracownik zakładu dla psychicznie chorych przestępców widać już wcześniej musiał ich obserwować, gdy chodzili po dziedzińcu, bo nie zdziwił się na ich widok, wzruszył tylko ramionami, słysząc pytanie o możliwość przenocowania w pałacu. Magiczne argumenty, trzymane w ręku przez Janusza sprawiły, że z domyślnym uśmieszkiem zerknął na

Matyldę i bez zbędnych pytań zaprosił ich do środka. Poszli więc za nim; wskazał jakieś drzwi – a właściwie dwie pary drzwi naprzeciwko siebie. Gdy je otworzył, ujrzeli dwie identyczne klitki z drewnianą wąską pryczą i zydlem w każdej i niczym więcej. A, nie, pod każdą pryczą stało naczynie, którego przeznaczenie można było sobie natychmiast wyobrazić. Gorzej było z próbą wyobrażenia sobie konieczności skorzystania z czegoś takiego… Mężczyzna spojrzał na nich pytająco, a gdy zobaczył, że nie uciekli w popłochu, powiedział, żeby chwilę poczekali, i przyniósł dwa komplety pościeli, wyglądające na zupełnie czyste. Kiedy życzył im dobrej nocy, w jego tonie usłyszeli jakby cień wątpliwości. – O Jezu! – westchnęła Matylda, kiedy zniknął w mroku korytarza. – Ale historia, to powinna być najlepsza scena naszej książki. Nocleg w pałacu Radziwiłłów. W izolatce zakładu psychiatrycznego… – Dla umysłowo chorych przestępców – dokończył z naciskiem Janusz. – Może lepiej spać w samochodzie? – A co, tchórz cię obleciał? – zadrwiła, choć jej samej ciarki przeszły po krzyżu. – Ja w każdym razie zostaję. Na zewnątrz rozległ się krzyk jakiegoś ptaka i łopot skrzydeł. Janusz się wzdrygnął, ale widząc, że Matylda już otwiera usta, zapewne pragnąc go uraczyć kolejną drwiną, odezwał się pierwszy: – Nie tchórz, tylko przeciąg. Nie czujesz? – Ruszył w kierunku swojej klitki. – Myślę, że nic nam nie grozi, oni z pewnością dostają coś na sen i uspokojenie, ale zawołaj, gdyby działo się coś podejrzanego… I zamknął drzwi, nim zdążyła zapytać, co miał na myśli. Najwidoczniej chciał ją nastraszyć. Niedoczekanie! Zmęczona całodzienną podróżą Matylda miała nadzieję, że jakoś prześpi tę noc. Z niechęcią przypomniała sobie, że nazajutrz mieli zamiar wspiąć się na wieżę zegarową, jakkolwiek można by to zrobić.

Teraz zauważyła, że zamiast kołdry dostała gruby koc. Wsunęła go w poszewkę i rozłożyła prześcieradło na surowo wyglądającej pryczy. Jedynym meblem poza pryczą był niski zydel, więc położyła na nim ubranie, po czym wyjęła koszulę nocną, gratulując sobie w duchu przezorności. Koszula była leciutka i cienka, bez trudu mieściła się w bocznej kieszeni torebki. Matylda zgasiła światło i wsunęła się pod przykrycie. Nie mogła zasnąć, zbyt wiele dziś miała wrażeń, mnóstwo myśli kłębiło jej się w głowie. Zastanawiała się właśnie, czy nie wziąć tabletki nasennej, kiedy na korytarzu rozległo się dość głośne skrzypnięcie, chyba jakichś drzwi, po którym nastąpiła dłuższa chwila ciszy, a potem coś jakby ostrożne kroki. Oczyma wyobraźni ujrzała Janusza, skradającego się w ciemnościach, żeby ją nastraszyć. Po chwili usłyszała odgłos przypominający pobrzękiwanie łańcucha i jęki jakiejś potępionej duszy… Omal nie roześmiała się w głos. Zawsze trzymały się go głupawe pomysły. Straciwszy widać cierpliwość, zapukał wreszcie, jak to miał w zwyczaju, samymi końcami palców. Matylda ani pisnęła, pomyślała, że mimo wszystko ta noc nie będzie tak zupełnie pozbawiona emocji… Ale na początek zobaczymy, kto kogo lepiej nastraszy! Cichutko wstała z łóżka i w paru krokach znalazła się przy drzwiach. Kiedy zaczęły się otwierać, uniosła ręce, szykując się do wydania przerażającego krzyku. Ledwie widoczna w ciemności postać wsunęła się do pokoju i zbliżyła do łóżka. – Przepraszam, jeśli obudziłem, ale tak rzadko mamy gości… – rozległo się po rosyjsku. Słysząc obcy głos zamarła, a serce podeszło jej do gardła. To nie był Janusz. Przylgnęła plecami do ściany, jakby dzięki temu mogła się stać niewidzialna. Tymczasem intruz pochylił się nad jej pryczą. – Co za czort? – szepnął po rosyjsku, zorientowawszy się, że posłanie jest puste. – Jeszcze chwila i uwierzę w duchy. Jego głos nie brzmiał groźnie, w dodatku Matylda

uprzytomniła sobie, że wystarczy wrzasnąć, aby Janusz przybiegł na odsiecz. – Kim jesteś? – zapytała po rosyjsku, zebrawszy się na odwagę. Mężczyzna drgnął i odwrócił się prędko. Widział niewiele więcej niż jasną plamę na tle ściany. – Ja… Tutaj wszyscy mówią na mnie Ojczulek. – Czego tu szukasz? – Niczego. Myślałem, że może was oprowadzę. – Teraz, po nocy? – zdziwiła się Matylda. Pomyślała, że ten człowiek pewnie jest strażnikiem czy też sanitariuszem na dyżurze i po prostu się nudzi. Albo szuka okazji zarobienia paru hrywien. – Pracujesz tutaj? – Nikt nie zna zamku lepiej ode mnie. Matylda zauważyła, że nie odpowiedział bezpośrednio na jej pytanie. – Nie, dziękuję. Jesteśmy zmęczeni i musimy się wyspać. – Celowo użyła liczby mnogiej, żeby poczuć się pewniej. – Szkoda – westchnął, ale nie nalegał. Ruszył w kierunku drzwi. – Proszę tylko nikomu nie mówić, że tu byłem, bo… tak będzie lepiej. Spokojnej nocy. Z jakiegoś trudnego do uświadomienia sobie powodu Matyldzie zrobiło się żal nocnego gościa. Może sprawiła to nuta zawodu i melancholia w jego głosie, a może po prostu instynktownie poczuła, że zaraz ominie ją coś niecodziennego, obok czego pisarz nie powinien przejść obojętnie… – Czy są tu jakieś ukryte pomieszczenia albo tajemne przejścia? – zapytała niespodziewanie dla siebie samej, gdy dziwny gość był już w progu. – Jeśli są, to nikt nie powinien o nich wiedzieć – odrzekł, ani nie zaprzeczając, ani nie potwierdzając. Matyldzie nie trzeba było niczego więcej. – To chodźmy. – A pani kolega? – On… – zawahała się, lecz tylko na moment – musi

wypocząć przed podróżą. Tak naprawdę to obawiała się, że Janusz wyperswaduje jej nocną wycieczkę, wysuwając masę całkiem rozsądnych w tej sytuacji argumentów. I z pewnością miałby rację, ale przecież… nie musi o niczym wiedzieć. – Więc proszę iść za mną. – Ojczulek wyjął pobłyskującą srebrzyście małą latarkę. – Tylko proszę uważać i nie odzywać się głośno, bo jeszcze kogoś zbudzimy. – Zaraz, przebiorę się tylko. Matylda bynajmniej nie zamierzała wędrować po pałacu w niemal przezroczystej zwiewnej koszuli nocnej. Może w innych okolicznościach mogłaby nawet poudawać Białą Damę, ale z pokoju naprzeciwko dobiegało chrapanie Janusza, więc nie było dla kogo się wysilać. Zamknęła drzwi za nocnym gościem i włączyła wiszącą u sufitu żarówkę. Zdjęła nocną koszulę, wciągnęła dżinsy i bluzkę. Do kieszeni schowała telefon, na wypadek gdyby Janusz obudził się jednak i zajrzał do jej celki. Po cichu wyszła na korytarz. – Gdzie chciałabyś pójść? – spytał Ojczulek, nieoczekiwanie przechodząc na ty. – Sama nie wiem… W dzień widzieliśmy, że nie da się wejść na wieżę zegarową – zastanawiała się na głos – więc… – Idziemy. – Nie dał jej dokończyć. Na moment błysnął latarką, wskazując kierunek i ruszył w głąb korytarza. Matylda dość szybko straciła orientację. Okna wpuszczały nieco księżycowej poświaty, szła za swym przewodnikiem, całkowicie zdając się na niego. Poruszał się niczym szczur w kanałach, bez wahania odnajdując drogę, zapalał latarkę tylko, by wskazać jakieś stopnie albo przeszkody, o które jego towarzyszka mogłaby się potknąć. Na chwilę musieli znaleźć się na dworze, gdyż poczuła chłodniejszy powiew, po czym jej przewodnik otworzył ze zgrzytem jakieś drzwi. Za nimi znajdowały się wąskie strome schody. Matylda zaczęła się po nich wspinać, wodząc dłonią po zaokrąglonej ścianie. Co ja, u licha, najlepszego robię?! – pomyślała nagle. Dotarło

do niej, że jest zdana na łaskę nieznajomego, który może ją zaprowadzić, dokądkolwiek zechce. Nawet gdzieś, gdzie nikt jej nigdy nie znajdzie… – To tu – rozległo się z góry. Jej przewodnik zapalił świecę, jakby pragnął przywołać dawno minione czasy. Matylda weszła do niewielkiego pomieszczenia z oknami na wszystkich czterech ścianach. Pod jej stopami zgrzytały gruz i odłamki szkła z wybitych szyb, ale wystarczyło zamknąć oczy, a wydawało się, że słychać chrobot mechanizmu zegara na wieży. Zegar… wskazówki i jakaś melodia… Wydało jej się nagle, że jeszcze sekunda, a coś, co dźwięczało jej w głowie, wreszcie przemówi, wyjawiając tajemnicę, którą ona jedna jest w stanie zrozumieć… – Czemu chciałaś tutaj przyjść? – spytał cicho Ojczulek. Dopiero teraz Matylda miała okazję lepiej mu się przyjrzeć. Był starszy, niż sugerował jego głos; długie, dawno nieczesane włosy oraz luźna płócienna koszula i takież spodnie upodabniały go do jakiegoś wędrującego po odpustach dziada, który modlitwą wyprasza sobie kawałek chleba. Oczy miał jednak bystre, bez śladu szaleństwa. – Kiedyś mieszkał tu przez krótki czas mój dziadek. Był księdzem. – To musiało być dawno? – Ponad sto lat temu. – To bardzo dawno. Nie żyje już nikt, kto by go pamiętał. – Ojczulek pokiwał głową do swoich myśli. – Skąd wiesz, że tu przebywał? – Z jego pamiętnika. Spotkał tu pewną damę, która dała mu… – Matylda ugryzła się w język. – Właściwie nie wiadomo co, jakąś pamiątkę. – A ty jej szukasz? – Nie… niezupełnie – zająknęła się, nie wiedząc, co odpowiedzieć. Trochę nieporadnie zmieniła temat: – A kim ty właściwie jesteś, pracujesz tutaj? Czym się zajmujesz? – Wiesz przecież, czym się zajmuję. Oprowadzam gości, jeśli

mają na to ochotę. Kolejny raz dostała wymijającą odpowiedź. – To chyba nie masz zbyt wiele pracy? – To prawda… – Zdmuchnął świecę. W zapadłych nagle ciemnościach Matyldzie przeszły ciarki po krzyżu. – Mało kto o mnie wie, bo sam wybieram sobie… klientów. Takich, którzy nie boją się duchów. Bo można mnie spotkać tylko nocą. – Dlaczego…? – Nie domyśliłaś się jeszcze? Odpowiedź miała na końcu języka, ale bała się wypowiedzieć ją na głos. Marzyła, by jakimś cudem pojawił się tutaj Janusz. Albo przynajmniej zadzwonił. – Nie obawiaj się, nie zrobię ci krzywdy – Ojczulek jakby czytał w jej myślach. – Dobrze zgadłaś, jestem jednym z pacjentów. Za dnia muszę siedzieć w pokoju z kratami w oknie i udawać roślinę, wychodzę dopiero, kiedy pogasną wszystkie światła… Matylda przypomniała sobie wywiad z lekarzem, który twierdził, że pałac jest w takim stanie, iż niedługo pacjenci zaczną uciekać przez dziury w ścianach. – Więc dlaczego stąd nie uciekniesz…? – Nie mogła albo raczej nie chciała uwierzyć, że rozmawia z psychicznie chorym przestępcą. Łudziła się, że to jakiś żart znudzonego strażnika ze szpitala. – Mógłbym uciec w każdej chwili. – Jej rozmówca podszedł do okna i utkwił spojrzenie w mroku nocy. – Tylko co dalej? Przyzwyczaiłem się, że nie mam przeszłości ani przyszłości, i tylko tutaj jestem naprawdę wolny. A gdyby mnie złapali, zamknęliby w prawdziwym więzieniu. Z drutem kolczastym i strażnikami z psami bez kagańców. A tak mogę wychodzić, kiedy chcę, i od czasu do czasu porozmawiać z kimś z zewnątrz. – Nie boisz się, że ktoś cię zdradzi? – Nie każdemu opowiadam tyle, co tobie. Matylda wolała nie pytać, dlaczego właśnie ją obdarzył zaufaniem.

– Chyba niewielu ludzi decyduje się tu nocować? – zapytała. – To prawda. Zwykle obejrzą z zewnątrz zamek i odjeżdżają rozczarowani. Obserwuję ich z okna i przeważnie zgaduję, kto szuka tu czegoś więcej niż okazji do zrobienia ładnego zdjęcia. – Poszukiwacze skarbów? – Są i tacy. Ale tylko tracą czas, nic cennego tu nie ocalało. Znam każdą cegłę i rysę w ścianie, możesz mi wierzyć. Matylda milczała, wierzyła w jego słowa, bo przecież nie próbował jej w żaden sposób naciągać. Ojczulek zaśmiał się nieoczekiwanie. – Trafiają się też różni dziwacy. Lubię ich, bo ktoś taki jak ja natychmiast wyczuwa bratnią duszę… Kiedyś jakaś fundacja czy tam inna organizacja z Polski zaczęła interesować się Ołyką, przysłali nawet swojego przedstawiciela. Mądry był, dużo wiedział, historyk pewnie. Całymi dniami chodził wokół murów, zaglądał, gdzie tylko się dało, a po nocach opukiwał ściany i sprawdzał deski w podłogach. W walizce miał czarny habit i dużo kartek z jakimś odręcznym tekstem po polsku. To były kopie notatek i chyba wierszy. – Skąd wiesz, co miał ze sobą? – Co za pytanie! – Teraz wyraźnie obruszył się na jej niedomyślność. – Potrafię przenikać przez zamknięte drzwi i ściany. A kiedy najdzie mnie ochota, zabawiam się w upiora, żeby przepłoszyć natrętów. – Odprowadzisz mnie? – Może sprawił to powiew wiatru wpadający przez wybitą szybę, ale nagle zrobiło jej się zimno. – Mam wrażenie, że niedługo zacznie świtać. – Jeśli obiecasz, że jeszcze kiedyś mnie odwiedzisz. – Na pewno. Ojczulek milczał dłuższą chwilę, wreszcie westchnął i ruszył w kierunku schodów. – Chyba nie mówisz prawdy. Nie szkodzi, może kiedyś zmienisz zdanie. Będę czekał, mam dużo czasu… Zeszli na dół. Długimi korytarzami i sobie tylko znanymi przejściami tajemniczy rezydent odprowadził Matyldę do jej

pokoju. Pomyślała, żeby dać mu parę groszy, ot, na papierosy albo cokolwiek, czego brakowało mu w szpitalu, lecz kiedy odwróciła się w progu, korytarz był ciemny i pusty. Słyszała tylko pochrapywanie dobiegające z pokoju Janusza. Nie czuła zmęczenia, jedynie jakiś niepokój połączony z żalem, że niczego nie odkryła. Nie mogła uwolnić się od myśli o Ojczulku wałęsającym się nocami po pałacu. Chciał, żeby wróciła... Może wtedy pokaże jej więcej, gdyż nabierze zaufania? Ciekawe, jakie przestępstwo popełnił, że go tu trzymają? Wyglądał na normalnego, lecz nieraz słyszała, że psychopaci potrafią świetnie się maskować… Matylda zamknęła drzwi, przekręciła klucz w zamku i dla pewności schowała go do kieszeni spodni. Po ciemku przebrała się w nocną koszulę, sprawdziła jeszcze, naciskając klamkę, czy drzwi są dobrze zamknięte, po czym połknęła proszek nasenny. Wiedziała, że w tym stanie ducha inaczej nie zaśnie. Coś obudziło ją w środku nocy. Wydawało jej się, że słyszy czyjeś kroki i stukanie w szybę... Nie mogła otworzyć oczu, coś krępowało jej ręce i nogi, czuła podmuch, zimny i lepki… Szarpnęła się gwałtownie, wyrywając się z czyjegoś uścisku i udało jej się unieść powieki. Paskudny sen znikł… Tylko od strony wąskich schodków widać było słaby, chybotliwy blask… Ale przecież w jej pokoju nie ma żadnych schodków, wiedziałaby o nich! Chyba że Ojczulek otworzył tajne przejście. Matylda zsunęła się z pryczy i jak lunatyczka ruszyła bezwolnie ku wąskim stopniom. Nie czuła już lęku, tylko przeświadczenie, że na wieży zegarowej ktoś na nią czeka… Schody ciągnęły się i ciągnęły, lecz wspinała się uparcie. Miała rację, to było wejście na wieżę zegarową. W blasku płonącej świecy dostrzegła postać w sutannie… nie, to był habit. Stała tam jeszcze kobieta, tak do niej podobna, że Matyldzie zakręciło się w głowie. To niemożliwe… Tamta miała na sobie jej nocną koszulę. Mnich wyciągnął ręce, złapał za szyję tę kobietę i zaczął ją dusić. Stojącej u szczytu schodów Matyldzie zabrakło tchu w piersiach…

I wtedy zbudziła się naprawdę. Odrzuciła okrycie i usiadła na pryczy. Czuła, że nie ma na sobie nocnej koszuli, jak w swoim śnie… Przez otwarte okno widziała zarys wieży zegarowej i coś jakby przesuwające się w niej światełko. Ale przecież nie otwierała okna. Na pewno tego nie zrobiła… Podbiegła do drzwi i w panice szarpnęła za klamkę, uświadamiając sobie jednocześnie, że powinny być zamknięte na klucz. Jednak nie były, więc przerażona wypadła na korytarz. Że jest nagusieńka, jak ją Pan Bóg stworzył, przypomniała sobie dopiero w pokoju Janusza. Spał sobie spokojnie, w ogóle nic go nie obudziło, nawet okropne skrzypienie gwałtownie przez nią pchniętych drzwi. Wsunęła się pod jego koc, którego nawet nie chciało mu się powlekać w poszewkę. – O rany, co się dzieje? – spytał półprzytomnie. – Musimy już wstawać? – Ktoś u mnie był. Dwa razy… – Matylda wciąż dygotała. – Poszłam na wieżę z Ojczulkiem, a potem… – Urwała, nie bardzo wiedząc, co było snem, a co jawą. – Coś ci się przyśniło, choć tu, przytul się – Janusz obrócił się przodem do Matyldy i objął ją mocno, wciskając nos w jej szyję. Uspokajała się z wolna. To drugie na pewno było snem. A okno otworzyła sama, bo zrobiło jej się duszno. Po proszkach nasennych zdarzało jej się nie pamiętać podobnych sytuacji. Nawet parę osób już jej mówiło, że dzwoniły i rozmawiała z nimi, choć w żaden sposób nie mogła sobie tego przypomnieć. Poruszyła głową i poczuła szorstki policzek Janusza. – Musimy gdzieś kupić te maszynki – wymamrotała. Mózg pisarza, półsenny, ale działający, natychmiast wyprodukował serię maszynek, poprzykręcanych do parapetu, stołu, ramy łóżka. Maszynek do mięsa. Po prostu tam były, widział je oczyma wyobraźni. – Maszynki… wszędzie maszynki do mięsa – mruknął sennie Janusz, tonem pełnym zdumienia. – Ale po co nam ich tyle?!

– Bo ty drapiesz – pisnęła, odsuwając się od niego, i natychmiast zaczęła zwijać się ze śmiechu. Sama także ujrzała ten rząd maszynek… Dopiero rankiem opowiedziała Januszowi o wizycie Ojczulka. Zareagował zgodnie z jej przypuszczeniami: – Czemu mnie nie obudziłaś, mogłaś się wpakować w niezłą kabałę! To jakiś świrus, w dodatku przestępca. – E tam, znam się na ludziach. – Machnęła lekceważąco dłonią, choć w duchu przyznała, że miał sporo racji. – Zresztą stało się i, jak widzisz, wróciłam cała i zdrowa. Janusz przesunął dłonią po jej plecach, jakby chciał się przekonać, czy istotnie jest cała i zdrowa. – Czyli na wieżę nie mamy już po co chodzić? – zapytał nieco roztargnionym tonem. – Szkoda czasu. – Przeciągnęła się leniwie, czując, jak dłoń przyjaciela przesuwa się niżej. – Możemy jechać dalej, ale… – Nie musimy się spieszyć… – dokończył. Jakieś pół godziny później zgodnie stwierdzili, że po prostu marzą o filiżance kawy i śniadaniu. W takiej właśnie kolejności. – Zatrzymamy się gdzieś po drodze do Żytomierza. – Janusz ziewnął, podniósł się niechętnie i zaczął wkładać leżące na zydlu ciuchy. – Nie powiem, żebym się wyspał idealnie, ale w tych warunkach ujdzie. No, wstawaj, zbieramy się. Matylda rozejrzała się z lekkim popłochem, bo dotarło do niej, że ma spory problem. Wolała nie zwracać jego uwagi na stan, w jakim przywędrowała do niego nocą... Stał odwrócony, więc wstała cichutko, owinęła się kocem i na palcach podeszła do drzwi. Wydawało jej się, że okropnie zaskrzypiały, na szczęście korytarz był pusty i po chwili z ulgą wpadła do swojego pokoju. Włożenie ubrania nie zajęło jej nawet minuty. Przez następną szukała swojej nocnej koszuli. Bezskutecznie. Przeszły ją ciarki, jednak czym prędzej odpędziła napływające jej do głowy myśli, woląc złożyć wszystko na karb działania proszka nasennego…

Ruszyli przez pałacowy dziedziniec, odprowadzani wzrokiem kilku osób ze szpitalnego personelu. Zanim przeszli przez bramę, Matylda obejrzała się ostatni raz i popatrzyła w stronę wieży zegarowej. W oknie poruszyła się jakaś postać… nie, to było coś jasnego, jakby szarpany wiatrem materiał… – Czemu stanęłaś, co tam zobaczyłaś? – zapytał ze zniecierpliwieniem Janusz. – Nie, nic takiego, idziemy! – zawołała pospiesznie, wypychając go niemal z pałacowego dziedzińca. Na szczęście się nie zorientował, że w oknie na górze powiewała jej nocna koszula…

Rozdział XXIV Sąd duchowny. W poszukiwaniu pracy. Nasz ślub.

Mój Berdyczów… Całe to miasto przedstawiało mi się teraz jednym wielkim cmentarzyskiem, gdzie na każdem miejscu były pochowane jakieś świetne ongi przeżycia, jakieś wielkie wspomnienie. Nic nie trąciło tęczami malowanem szczęściem, na dawnych miejscach wesela, na miejscach, gdzie stubarwną migotliwą falą przewalało się niegdyś moje życie, znalazła moja dusza jedno puste, głuche, melancholji pełne dziś cmentarzysko. Wróciłem do Żytomierza i ująwszy głowę w obie dłonie, jąłem przemyśliwać nad dalszem urządzeniem życia. O, było nad czem myśleć! Czy fanatyzm ludzki nie zmusi do uchodzenia w obce miejsca, do peregrynacji, na którą nie ma środków? Jak znękana moja wybranka przeniesie to wszystko, czy nie złamie się jej odporność, czy cała ta żmudna impreza nie pójdzie kosztem życia tej dzieweczki? Z pękającą od myśli głową, wyczerpany bezskutecznością

zabiegów celem zdobycia pracy i chleba, przesiedziałem w bezczynności u rodziny mojej Pani trzy tygodnie… Każdego ranka Czesław wychodził z domu, nie mogąc znieść spojrzeń domowników. Pełnych współczucia, ale i niewypowiadanych głośno pytań. Przemykał bocznymi uliczkami, nie bardzo wiedząc, co ze sobą począć ani gdzie szukać wsparcia. Bywało, że spotkał znajomą twarz i już unosił dłoń w geście pozdrowienia, a wtedy ów ktoś najczęściej przyspieszał kroku i odwracał wzrok. Do głowy napływały mu coraz bardziej karkołomne pomysły na odmianę losu. Zastanawiał się, czy by samemu nie wyjechać za granicę, znaleźć zajęcie choćby w portowych dokach i dopiero z czasem sprowadzić do siebie ukochaną. Albo zatrudnić się na jakimś statku i jako członek załogi ruszyć w daleki rejs, z którego po wielu miesiącach wróciłby z gotówką. O ile miałby jeszcze do kogo wracać… Rozczytywał się swego czasu w opisach ekspedycji naukowych na niezbadane kontynenty. Uczestnicy tych wypraw zyskiwali nie tylko sławę, ale i przywozili niezwykle cenne trofea. Wiedział, że w jego wypadku to czyste mrzonki, lecz nie przestawał marzyć o dalekich lądach, głównie po to, by choć na trochę odgonić ponure myśli. Starał się nie uciekać myślami w przeszłość, kiedy jako kapłan był otoczony szacunkiem i żył w dostatku. Zamierzał przecież rozpocząć nowe życie, u boku kobiety, bez której nie wyobrażał sobie przyszłości. Więc najlepiej, żeby zapomniał o tym, co kiedyś było jego udziałem. Tyle że Kościół nie zamierzał zapominać o swym zbłąkanym synu. Pewnego dnia, gdy Czesław wrócił z kolejnej bezowocnej wędrówki po mieście, w salonie czekał na niego niezapowiedziany gość. Sędziwy kanonik okazał się wysłanym przez biskupa emisariuszem. Staruszek miał wybadać, czy Czesław nie zmienił zdania i trwa w swym uporze. Wygłosił długie przemówienie, pełne frazesów o nawróceniu, przebaczeniu

i boskim miłosierdziu, na koniec ponowił propozycję objęcia probostwa, pod warunkiem wyrzeczenia się przez Czesława niegodnej duchownego miłości do kobiety. Być może moment wizyty nie został wybrany przypadkowo. Dali mu czas, by ochłonął, pokazując mu zarazem, jak marnie przedstawiają się jego perspektywy. Czesław podejrzewał, iż nie tracono go z oczu, pragnąc w najodpowiedniejszym momencie ponowić biskupie ultimatum. Ale choć jeszcze dzień wcześniej nie umiałby z całkowitą pewnością powiedzieć, co by uczynił w podobnej sytuacji, tamtego wieczora emisariusz odszedł z niczym. Miłość ziemska okazała się silniejsza od narzuconej reguły celibatu. Przeszła kolejną próbę. Zapewne nie ostatnią… Wezwanie przed konsystorz nadeszło listownie. Miało to zapewne oznaczać, że sąd duchowny będzie miał charakter oficjalny. Skończył się czas próśb i perswazji, cierpliwość władzy kościelnej miała swoje granice, i niepokorny kapłan nie mógł już liczyć na dalsze pobłażanie. Czesław zapamiętał całe to wydarzenie jako rodzaj przedstawienia, niemal farsy, w której wszyscy trzymali się wyznaczonych ról, jedynie wypełniając swój obowiązek, bo i tak na widowni nie było ani jednego widza. Stróże odwiecznych praw Watykanu zadawali pytania, Czesław odpowiadał, argumentował, dowodził swych racji, mając wszakże wrażenie, jakby zwracał się do kamiennej ściany. Wskazał przykład żonatego rusińskiego duchowieństwa w Galicji, uznającego zwierzchnictwo papieża, któremu to duchowieństwu stolica apostolska, w imię jedności Kościoła zezwala na zakładanie rodzin. Powoływał się na ludzkie prawo do kochania. Osiągnął tyle, że przynajmniej został wysłuchany. Dostojni kapłani perswadowali, grozili i wskazywali wyższe racje dla dochowania celibatu. Wreszcie kazali mu przedstawić na piśmie ostateczną decyzję i jej uzasadnienie. Czesław napisał, że nie uznaje słuszności celibatu i pokochał kobietę, z którą pragnie spędzić resztę życia. A jako że prawo

kanoniczne nie zezwala na to kapłanowi, składa suknię duchowną. Złożył podpis i opuścił pałac biskupi. Nikt z sędziów nie próbował go zatrzymać. Choć sam poczuł się wolny, zdawał sobie sprawę, że machina dopiero ruszyła. Wpierw czekała go suspensa, oznaczająca zawieszenie w wykonywaniu czynności kapłańskich. Jako kara poprawcza, w zamyśle miała nakłonić winowajcę do wycofania się z popełnionych błędów. Prawo kanoniczne mówi, iż jeśli kapłan odstąpi od uporu, może prosić o cofnięcie suspensy. Czesław nie miał pojęcia, ile potrwa ów stan zawieszenia. Ale wiedział, że Kościół jest cierpliwy, a koła machiny obracają się bardzo powoli… Wzniesiony przed dziesięciu laty przy ulicy Luterańskiej kościół ewangelicki w Żytomierzu prezentował się dostojnie, choć niezbyt okazale. Zbudowany został z czerwonej cegły, miał łukowate okna bez witraży. Zamiłowaniu architekta do modernistycznego stylu gotyckiego zawdzięczał podobieństwo bardziej do obronnego zameczku niż świątyni. W kościele rozbrzmiewał dźwięk organów, na których grał Teofil Richter. Nikt z obecnych, łącznie z samym organistą, nie przypuszczał, że jego syn, Światosław, zostanie jednym z największych pianistów dwudziestego wieku. Muzyka wypełniała wnętrze, w którym katolikowi przede wszystkim rzucała się w oczy surowość wystroju. Nie było tu przepychu, wyszukanych ozdób ani obrazów czy figur świętych. Protestanci byli zdania, że to właśnie ów harmonizujący z bielą ścian skromny wystrój ich świątyń dawał możliwość prawdziwego skupienia się na kontakcie z Bogiem, tworząc ku temu najlepszy klimat. W przeciwieństwie do obrządków katolickich, ich nabożeństwa niemal pozbawione były elementów misterium. Nawet przebieg ceremonii ślubnej w dużym stopniu zależał od tego, jak ją sobie zaplanowali przyszli małżonkowie. Czesław wszedł do kościoła ostatni. Prowadzany wzrokiem

nielicznych wiernych i najbliższej rodziny swej wybranki, zbliżył się do ołtarza. Ojciec Marii przekazał mu rękę córki, a potem usiadł w najbliższym rzędzie ławek. Państwo młodzi ujęli dwie płonące świece, jednocześnie zbliżyli ich płomienie do trzeciej, a kiedy się zapaliła, zdmuchnęli te trzymane w dłoniach. Rozpoczęła się ceremonia ślubna. Przypominała tamte, w których Czesław uczestniczył jako kapłan. Prawdziwa różnica polegała tylko na tym, że protestantyzm, choć uznaje związek małżeński za uświęcony przez Boga, nie traktuje jednak małżeństwa jako sakramentu, lecz jako przywilej, należny wszystkim ludziom, nawet niewierzącym. Kościół katolicki uznawał związek zawarty przed pastorem za nieważny, co w praktyce oznaczało, że w mocy biskupa było cofnięcie nałożonych kar. Po odbyciu stosownej pokuty, zwykle w klasztorze o surowej regule, możliwy byłby nawet powrót ukaranego księdza do pełnienia swej posługi. Czesław nie rozważał takiej możliwości. Jednakże był jej świadom. Pewnego popołudnia wyszedł z domu, niby to na rozmowę w sprawie pracy, lecz tak naprawdę chciał powałęsać się po mieście, żeby tylko nie siedzieć w czterech ścianach, zamartwiając się nad konsekwencjami rozbratu z kapłaństwem, który sam traktował jako ostateczny. Coraz silniej docierało doń, że świat nie jest przyjaznym miejscem dla byłego księdza i czeka go prawdziwa walka o przyszłość. Nie tylko swoją. Jeszcze nie przymierali głodem, lecz jeśli sprawy nie potoczą się lepiej, będzie zmuszony wykorzystać ostatnią deskę ratunku. Nigdy wszak nie zapomniał o wysadzanym drogimi kamieniami klejnocie, spoczywającym na dnie pewnej szkatułki… Opatrzność mu go zesłała, nie dając jasnej odpowiedzi na pytanie, czy Czesław ma prawo skorzystać z owego zrządzenia losu. Ale czasami życie po prostu nie pozostawia wyboru. Podążał znajomymi uliczkami chmurny i zamyślony. Miał

wrażenie, że mijani ludzie przyglądają mu się uważnie, ale pewnie tylko tak mu się zdawało. Odkąd sutanna spoczęła głęboko w kufrze, stał się anonimowy, pospolity, ot, był jednym z wielu przechodniów podążających ulicami. W pewnym momencie usłyszał za sobą zbliżające się szybko kroki. Machinalnie zszedł na bok i zwolnił, gdy nagle poczuł klepnięcie w plecy. Zaskoczony prędko obrócił głowę. – Czesław! Uradowany mężczyzna w surducie był do kogoś podobny, ale Czesław potrzebował chwili, by go sobie przypomnieć. – Zygmunt?! A co ty tutaj robisz? – Długo by mówić… – Tamten machnął ręką, jakby chciał zbagatelizować rangę minionych dni, całą uwagę poświęcając teraźniejszości. – Tułałem się po świecie i tyle. Znakomitej jakości ubranie nie było w stanie ukryć oznak wyczerpania, może nawet choroby. Wychudzona twarz Zygmunta, cienie pod oczami i wyraźnie przyspieszony oddech sugerowały, że dawny druh wiele przeszedł. – Nie jesteś w sutannie? – zagadnął Czesław. Nic lepszego po prostu nie przyszło mu do głowy. – Ty również. – W oczach Zygmunta zapaliły się przekorne błyski. – Prawdę mówiąc, słyszałem o tobie niejedno. – Pewnie same złe rzeczy? – Zależy, jak na to spojrzeć. – Dawny kolega z seminarium wzruszył ramionami, cofnął się o krok i popatrzył na Czesława wzrokiem lekarza, który ma przed sobą rzadki przypadek medyczny. – Gdyby choć połowa z tego, co mówią, była prawdą, musiałbyś zionąć ogniem piekielnym i mieć kły niczym wilkołak. – Zaśmiał się niespodziewanie, ujął swego towarzysza za ramię, podejmując spacer. – No, nie rób takiej miny, nie spodziewałeś się chyba, że skoro zwiążesz się z kobietą, którą poznałeś w latach chłopięcych, i po długim ukrywaniu czegoś, co w istocie było nie do ukrycia, wywieziesz ją do stolicy Francji, a gdy Paryż okaże się mało gościnny, wrócisz do ołtarza i będziesz utrzymywał tę damę oraz jej rodzinę, póki biskup nie straci cierpliwości,

a wreszcie powiesisz sutannę na kołku – że po tym wszystkim złe języki pozostawią cię w spokoju? – Na to akurat tak bardzo nie liczyłem. Zamierzamy wyjechać gdzieś, tylko na razie… – Czesław umilkł, uświadamiając sobie raptem, że Zygmunt wie o nim podejrzanie dużo. Czy same plotki mogły być aż tak szczegółowe? Zatrzymał się w miejscu i zapytał z nagłą nieufnością: – Tułałeś się po świecie, tak? Więc jakim cudem wiesz o mnie więcej niż sam biskup? – Nawet nie śmiałbym konkurować z jego dostojnością. On wie o podległych mu sługach więcej niż oni sami… – odparł żartobliwym tonem Zygmunt, lecz jego oczy pozostały poważne. – Lepiej, żebyś o tym nigdy nie zapominał. – On cię przysłał? Więc nasze spotkanie nie jest całkiem przypadkowe? – Chciałbym opowiedzieć ci coś, co wydarzyło się parę lat temu. – Tamten jakby w ogóle nie usłyszał tego dość obcesowego pytania. – W naszej rodzinie jest tradycja, że najstarszy z synów zostaje kawalerem maltańskim, bo jak zapewne wiesz, wstąpieniu w szeregi zakonu nie przeszkadza ani suknia duchowna, ani kariera w wojsku. W krąg wtajemniczonych wprowadza go ojciec. Członkowie naszej organizacji na ogół sprawują funkcje honorowe, zajmują się działalnością charytatywną oraz biorą udział w tradycyjnych uroczystościach. Ale organizacja tak wielka i potężna, której autonomii nawet Watykan nie podważa, ma swoje sekrety… – Ruszył dalej ulicą, więc Czesław, chcąc nie chcąc, podążył za nim. – Kiedyś pewna dama o bardzo podejrzanej sławie i niezwykłych talentach podjęła się zdobycia cennych dokumentów. Pilnie ich strzeżono, więc jeśli komuś miałoby się to udać, to chyba tylko jej, a obiecana nagroda była warta wszelkiego ryzyka. Owa dama miała przekazać swój łup młodzieńcowi, który dla pieniędzy i możliwości światowego życia w luksusach sprzeniewierzył się rodzinnym tradycjom, zostając zdrajcą i odszczepieńcem. Ich plan zakładał przekazanie skradzionych papierów w umówionym terminie, nocą, w Ołyce,

w zamku Radziwiłłów. Nikt nie podejrzewałby młodego mężczyzny w habicie, mógłby bezpiecznie wyjechać i udać się za granicę, gdzie czekali ludzie skłonni zapłacić majątek za owe dokumenty. Tyle że coś poszło nie tak, wielki pech, a może palec Opatrzności sprawił, że młodego człowieka napadli po drodze zwykli rabusie. Mocno poturbowany przeleżał parę dni w pewnej gospodzie, a kiedy wreszcie dotarł na miejsce, okazało się, że po damie nie było już śladu, w zamku zaś aż huczało po tajemniczej śmierci zarządcy. Młodzieniec ów zrozumiał, że poniósł klęskę, a jego wielkie plany legły w gruzach… – To byłeś ty – powiedział wstrząśnięty opowieścią Czesław. Zygmunt w milczeniu skinął głową. – A teraz przyszedłeś odzyskać zdobycz. Ale skąd wiesz, że mam z tym coś wspólnego? – Bo widzisz, ona mnie odszukała. Trudno się było przed nią ukryć, a chciała swojej zapłaty. Wyjaśniła dokładnie, co się stało i komu przekazała szkatułkę. Sprawdziłem więc, kto wtedy sprawował obowiązki proboszcza w Ołyce. A tej kobiecie nie mogłem dać obiecanych pieniędzy, więc… Nie dokończył, a Czesław nie pytał, co się stało z tajemniczą damą, czując, iż wolałby nie znać odpowiedzi. – Powiesz mi, co się stało ze szkatułką? – zapytał dziwnie łagodnym tonem Zygmunt. – Jeśli chcesz ją dostać, to już za późno… – Nie, już jej nie pragnę. Nie wierzysz? Jestem chory. Lekarze dają mi w najlepszym razie kilka miesięcy… Nie zmażę grzechów, ale chciałbym odejść, wiedząc, co się z nią stało. Czesław zawahał się, ale spojrzawszy w wymizerowaną twarz dawnego kolegi, wyjawił mu całą prawdę. Zygmunt pokiwał głową w milczeniu, wreszcie westchnął: – Słusznie postąpiłeś. Dużo lepiej niż ja bym to uczynił, będąc na twoim miejscu. Odmówił stanowczym tonem, gdy Czesław zaprosił go do domu na kolację i nocleg. Poprosił tylko o odprowadzenie na dworzec. Nim wsiadł do pociągu, szepnął z dawnym przekornym

błyskiem w oku: – A jeśli chodzi o ów klejnot ze szkatułki… Tamta kobieta na szczęście nie miała o nim pojęcia. A ty nie miej wyrzutów sumienia, gdyby nadeszły naprawdę ciężkie chwile. Wszak dobre uczynki powinny być nagradzane…

Rozdział XXV Czem mnie wzięła. Apoteoza miłości. W naszym cichym domku. Poza nawiasem społeczeństwa.

Zawróciwszy życiem jak koniem, przebieżawszy wstecz długiemi drogi, dobiegłem do tej zdawało się na zawsze odbieżanej mety, kiedy się w domowe swoje progi wprowadza ukochaną żonę. Wzięła mnie swoją prostotą, pokorą, cichością. Im mniej była czynna, im bardziej uległa, tem więcej zachłanna, tem cichością swej natury więcej chłonęła w siebie, im cichsza, tem w rozlewnej tej cichości tonąłem bardziej całą moją duszą, tem w silniejszy brała jasyr wszystką moją istność. Jawiła mi się jako nieskalany typ kobiety czystej – romantyk, lubujący się w poezji gdziekolwiek się objawia, poszedłem za tą piękną kobietą, ażeby z dwu-naszego życia ułożyć symfoniczny rym i tym żywym poematem upiększyć doczesność ziemskich moich dni.

Czesław nadal nie mógł uwierzyć, że marzenia stały się rzeczywistością – poprzedzoną walką z samym sobą i wrogim otoczeniem, cierpieniem, banicją i poniewierką. Tyle zdarzeń, tyle oczekiwań, rozczarowań, udręki. Tyle zwątpienia, a potem wiary w moc gwiazd, mających pieczę nad życiem ludzkich robaczków. A teraz… żona! I praca, którą wreszcie znalazł po dwu miesiącach poszukiwań. W Żytomierzu nie opuszczało go poczucie, że wciąż jest obserwowany, łowił pełne potępienia spojrzenia, aż wreszcie zaczął się doszukiwać wrogów nawet tam, gdzie ich nie było. I raptem odezwał się stary znajomy z Berdyczowa, informując, że jest wakat w biurze pewnej spółki. Praca kiepska, mizernie płatna, dużo poniżej jego umiejętności i ambicji, ale Czesław potraktował to jak iskrę, z której z czasem wystrzeli wielki płomień. Nie zastanawiając się długo, wsiadł do pociągu i już następnego dnia objął swoje stanowisko. Obiecano mu, że to zajęcie tymczasowe, jeśli wytrwa i będą zeń zadowoleni, miało się zmienić na lepsze. Ufając, iż obietnica się ziści, on – wyklęty i odrzucony parias – z pokorą przyjął ów dar losu, stając się „dwudziestorublowym urzędnikiem”. Wynagrodzenie było gorzej niż skromne, toteż wynajął tylko jeden pokoik w żydowskiej dzielnicy. Ozdobił go najwytworniej, jak mógł, pozostałościami z dawnych czasów, gdy był „panem na dziesięciu wsiach”, mającym pięcioro służby i powóz, dygnitarzem w kraju, który ogromnie dbał o swych pasterzy. Wyzbył się tego wszystkiego na własne życzenie. Czy to naprawdę było spełnienie marzeń…? W jednopokojowym nędznym mieszkanku, wśród ludzi zupełnie obcej wiary, z obcym językiem, obyczajami, tradycjami… wszystkim, krwią i duchem. Mieli jednak siebie. Już na zawsze mieli siebie. Czesław uczciwie przykładał się do nienawistnej pracy urzędniczej. Tak pilnie wykonywał te, jak sam mawiał, nikomu niepotrzebne zajęcia, że dość prędko przeniesiono go do drugiego

biura, podwajając gażę. Po kilku miesiącach stać ich już było na wynajęcie lepszego mieszkania, na dodatek z ogrodem. Miłość okrzepła i tylko tęsknota za rodziną dawała im się we znaki. Szczególnie Mani, ale nigdy się nie skarżyła, trwając u boku ukochanego. Z upodobaniem wypełniała domowe obowiązki, choć za całą służbę miała tylko dochodzącą co drugi dzień dziewkę. Na jej Czesia zawsze czekał gorący posiłek, bez względu na to, o jakiej porze wrócił. Niestety, często się zdarzało, że musiał pracować również wieczorami, bez dodatkowej zapłaty. Godził się z takim wyzyskiem, gdyż po prostu nie miał wyjścia. Ale tym milsze były powroty do domu. Czy to mróz siarczysty, odwilż, czy też gęsta mgła dookoła, szedł do domu – do domu! – gdzie w ciepłym, jasnym i przytulnym jak bomboniera pokoju czekała żona, która biegła doń z rozpostartymi ramionami i sadowiła go za stołem, gdzie po chwili parowała herbata i pojawiały się ulubione potrawy. Potem czytali książki, przeglądali albumy o sztuce, poili dusze muzyką. Czesława stać już było na drobną ekstrawagancję, wynajął więc pianino, na którym Mania z upodobaniem grała utwory Chopina, Moniuszki, Mozarta, Beethovena. A często nawet nie robili nic, tylko po prostu wtulali się w siebie, trwając w pełnym niedowierzania zachwycie, że nareszcie są razem. Na zawsze, na wieczność. I choć nie opływali w luksusy, niczego im do szczęścia nie brakowało. Prawie niczego… Bo Czesław jednak ciągle pamiętał, że obiecywał ukochanej więcej. I nie był pewien, czy nie popełnił błędu, za który to ona najwięcej płaciła. Porzucone kapłaństwo nie dawało o sobie zapomnieć, wołając go w bezsenne noce albo gdy przechodził obok kościoła. Nie mówił nic Marii, ale zbyt dobrze go znała, by widząc głębokie zmarszczki na czole ukochanego męża, nie odgadnąć powodu jego zgryzoty. A choć sama za nic nie cofnęłaby czasu, w głębi duszy zastanawiała się również, czy nie byłoby lepiej dla wszystkich, gdyby złożyli ofiarę z tej tak trudnej miłości i poszukali szczęścia osobno…

Tym mocniej się kochali, nie mając pewności, jak długo potrwa ich idylla. Pewnego dnia, późnym wieczorem, ktoś zastukał do drzwi. Nikogo się nie spodziewali, więc przez chwilę zastygli w bezruchu, spoglądając po sobie z niemym pytaniem. Czesław przez moment pomyślał, że to znowu jakiś poseł kościelny. A nie chciał od nowa przechodzić kolejnej próby przeciągnięcia na drugą stronę. Owszem, miał chwile zwątpienia. Bał się, że kolejna owa próba okaże się skuteczna, a on dokona wyboru, którego będzie żałował przez resztę życia… Mani natomiast przyszło do głowy, że to ktoś z jej rodziny; może z jakąś złą wiadomością. Podbiegła więc z niepokojem do drzwi, otworzyła je i… w pierwszej chwili nie poznała przybyłego. W progu stał zaniedbany mężczyzna, chudy, zarośnięty, prawie obdarty. – Przepraszam, że tak bez zapowiedzi. Jeśli nie w porę, przyjdę innym razem… – Munio?! – Czesław rzucił się ku gościowi, porywając go w objęcia. – Munio! Wchodź, wchodź, rozgość się. Gość wyglądał na zmęczonego, ale wzrok mu się ożywił na widok dawnych przyjaciół. Po krótkim przywitaniu i wymianie paru chaotycznych zdań, posadzili go na sofie. Maria grzała wodę na herbatę w samowarze, Czesław krzątał się po kuchni, wyjmował ze spiżarki półmisek z wędliną. – Ubogo u nas, jak widzisz. – Uśmiechnął się z lekkim zażenowaniem. – Ale radzimy sobie, najgorsze już za nami. Opowiadaj, co u ciebie, skąd się wziąłeś, jak nas znalazłeś? Popłynęła opowieść o tragedii Ossowskich. Otóż żona Munia, Helen, Polka z pochodzenia, sprowadzona przez Edmunda do Berdyczowa na początku dwudziestego wieku, zostawiła w Nowym Jorku całą rodzinę, wybierając miłość, i podążyła ze świata cywilizacji za ocean, do rosyjskiej głuszy. Tęskniła bardzo do swoich bliskich, szczególnie brakowało jej młodszej

siostry, z którą czuła się tak mocno zżyta, jakby były bliźniaczkami. W maju tysiąc dziewięćset siódmego roku do berdyczowskiego dworku Ossowskich dotarła wiadomość o zamążpójściu Ann. „Po prostu musisz być na moim ślubie”, napisała siostrzyczka. „Nie wyjdę za mąż, jeśli nie przyjedziesz!”. Ossowscy dwa miesiące przed nadejściem tego listu stracili dziecko. Ich niespełna trzyletnia córeczka umarła na krup. Stało się to tak szybko, że nawet nie zdążyli się zorientować, iż dziewczynka jest tak bardzo chora. Helen bliska była postradania zmysłów. W tych smutnych okolicznościach Edmund przyjął zaproszenie na ślub jej siostry jak wybawienie i niewiele się zastanawiając, powziął kolejną życiową decyzję. – Postanowiłem spieniężyć wszystko, co tylko się da – opowiadał zasłuchanemu Czesławowi i przejętej Marii. – Uznałem, że nic nas już w domu nie trzyma, obawiałem się o zdrowie Helen. Wymyśliłem, że rozpoczniemy nowe życie, z jej rodziną, w jej dawnym kraju, w innym świecie. Wspaniałym świecie… Spojrzał na Czesława, zaczekał, aż ten naleje wina, i kontynuował opowieść. – Napisałem do ciebie, przyjacielu, o naszym wyjeździe. Na paryski adres waszego hotelu... – Wiem, czytałem. Sami musieliśmy wkrótce wyjechać. Poleciłem odsyłać korespondencję na adres rodziny Mani w Żytomierzu, ale nic nowego od ciebie nie doszło. – Bo nie pisałem już więcej. Wiesz jak to jest, kiedy świat usuwa ci się spod nóg… Czesław kiwnął głową ni to do przyjaciela, ni to do własnych myśli. Ossowski mówił, jak udało mu się wyprzedać wszystko, co mieli, jak wyglądała ich podróż. Z początku wydawało się, że podjęta decyzja była dobra. Helen odzyskała humor, przygotowania do ślubu siostry bardzo ją zajmowały, rodzina i dawni przyjaciele sprawili, że na chwilę zapominała o przeżytym

nieszczęściu. Środki finansowe uzyskane ze sprzedaży rosyjskiego majątku wystarczyły na kupno ładnego małego domku na obrzeżach Nowego Jorku, w pobliżu rodziców Helen. Ann i jej mąż również mieszkali niedaleko. Munio, za namową teścia, zaczął grać na nowojorskiej giełdzie i radził sobie całkiem nieźle. Raczej dla zabicia czasu niż z potrzeby podjął też pracę w Mercantile National Bank. – I raptem nadszedł ten potworny dzień… – Edmund urwał w pół zdania i gestem poprosił Czesława o dolanie wina. Beznamiętnym głosem zrelacjonował, jak dwaj nowojorscy spekulanci rozpoczęli manipulowanie akcjami przedsiębiorstwa United Copper. Przeliczyli się jednak i ponieśli klęskę, a w jej konsekwencji w październiku tysiąc dziewięćset siódmego roku rozpoczął się wielki kryzys finansowy. Dużo firm zbankrutowało, kilka trustów i banków ogłosiło niewypłacalność. Taki los stał się również udziałem banku, w którym pracował Edmund. I ulokował w nim wszystkie swoje oszczędności, a także namówił do tego teścia. Na dodatek jakiś miesiąc wcześniej obydwaj nabyli poważne pakiety akcji Wielkiej Miedzi. W rezultacie w mgnieniu oka cała rodzina została bez środków do życia. Teść Edmunda wybrał rozwiązanie najprostsze… Zastrzelił się. Teściowa trafiła do zakładu psychiatrycznego, a parę dni później Helen zażyła śmiertelną dawkę środków nasennych. – Gdy tylko udało mi się sprzedać dom, dużo poniżej jego wartości, co zresztą było dla mnie bez znaczenia, spłaciłem trochę długów, a za resztę pieniędzy dostałem miejsce na najszybciej wypływającym statku i od tygodnia jestem w kraju. Czesław nie pytał nawet, jak Edmund do nich trafił, nie pytał, co tamten zamierza teraz robić, nie myślał, jak mu pomóc. Na razie najważniejsze było, żeby dać przyjacielowi schronienie i choć trochę wypoczynku; widać było, że tego potrzebuje najbardziej. Maria pochwyciła spojrzenie męża i już wyciągała dodatkowe piernaty. W skromnym pokoiku gościnnym prędko

urządziła przytulne spanie dla przybysza. Kilka dni później Czesław z triumfującą miną oznajmił, że udało mu się to, co sobie obmyślił. Załatwił Edmundowi posadę w tutejszym banku, z niezłą nawet pensją. Tamci z chęcią przyjęli do pracy światłego człowieka ze stażem pracy w tak wielkim i znamienitym mieście jak Nowy Jork. Nie wdawali się zbytnio w rozważania, cóż takiego ich najnowszy urzędnik tam robił i co umie. Czesław poczuł nawet słabe ukłucie zazdrości, że sam z takim mozołem musiał się starać o posadę. No ale kto chciałby zatrudnić w banku byłego księdza? – Muniu, pamiętaj, że zawsze możesz na nas liczyć – powiedział, przekazując Ossowskiemu klucze od wynajętego pokoju, niezbyt luksusowego, lecz samodzielnego i wyposażonego w niezbędne sprzęty do zagotowania wody i przygotowania podstawowego posiłku. Siedzieli przy stole, w samowarze parzyła się herbata. Czesław opowiadał o pobycie w Paryżu, o swoich potyczkach z Kościołem, o wątpliwościach, jakie nim targały, ale i o radości, jaką przyniosła wreszcie ostateczna decyzja. – Jesteś pewien, drogi druhu, że to już koniec twoich rozterek? Że wytrwasz bez kapłaństwa, bez ołtarza, bez tego, do czego przygotowywałeś się przez tyle lat? – spytał przyciszonym głosem Muniek, kiedy Maria wyszła po coś do kuchni. – Czy… kobieta jest warta tego, aby dla niej poświęcać swoje idee? Przyszłość? Życie całe? – Ech, przyjacielu! – Czesław poprawił się na krześle i nalał sobie herbaty. – Miłość jest wszystkim, dla czego warto żyć. Ukorzyłem się przed jej majestatem, bo właśnie ona jest najwyższym darem od Boga. Tak to ułożono tam na górze i żadne sztuczne nakazy lub zakazy tego nie zmienią. Edmund westchnął, myśląc przez chwilę o swoim minionym życiu i pozazdrościł tym dwojgu szczęścia, choć oboje właściwie zostali wyrzuceni poza nawias życia. On, znamienity kiedyś… A, co tam, co było, minęło. Teraz nie miał już nikogo i coraz częściej rozmyślał o sensie, a raczej bezsensie takiego życia. Coraz

częściej także dumał nad sposobem skrócenia swego ziemskiego bytu, nie widząc, jakoby komuś był jeszcze potrzebny. A teraz ten, któremu udało się własne życie tak diametralnie odmienić, mówi mu, że warto żyć dla miłości? Ale jego serce nie jest już zdolne dla kogokolwiek się otworzyć… – I nie myśl, że tobie już nic takiego nie może się w życiu przydarzyć. – Czesław zdawał się czytać w myślach przyjaciela. – Ja ufam głęboko planom Opatrzności, bo przekonałem się na własnej skórze, że los zawsze można odmienić. Nie zginąłeś w tej całej zawierusze, widać są jakieś pozaziemskie zamiary co do ciebie. – Mrugnął do Edmunda, wskazując głową Manię, która zmierzała ku nim, niosąc w obu rękach wielką wazę zupy. Zajęli się jedzeniem i skończyło się filozofowanie. Czesław nie był jednak aż tak szczęśliwy, jak starał się to okazać przyjacielowi. Owszem, kochali się z Marią ogromnie, wręcz wydawało się, że coraz bardziej. Ale nie wiedli takiego życia, o jakim śnili. Nawet nie bardzo tęsknili do Paryża i nie tego wielkiego świata im brakowało. Odtrąceni przez społeczeństwo, niemal się ukrywali w żydowskiej dzielnicy Berdyczowa. Jak powietrza brakowało im kontaktu ze swoimi i dźwięku polskiej mowy. Jak ten latarnik z Aspinwallu leczył swe zmysły czytaniem Mickiewicza, tak oni ratowali się czytaniem Pana Tadeusza. A wtedy tęsknili jeszcze bardziej. Do tego stopnia, że zaczęła kiełkować w nich myśl o powrocie do poprzedniego stanu rzeczy, w którym każde mogło odnaleźć swe szczęście. Lecz osobno. – Jesteśmy poza nawiasem – zwierzył się Czesław pewnego dnia Edmundowi, nie zważając na to, że jeszcze tak niedawno przekonywał go o sile miłości, nadającej sens całemu życiu człowieka. – Utraciłem dobre imię, znaczną pozycję, niemałe dochody i swój kąt. Moją żonę nurtuje myśl o powrocie do swoich i pierwszy raz w naszym wspólnym życiu to ona próbuje wymóc na mnie uczynienie kroków do powrotu. – A czego ty sam chciałbyś najbardziej? – zapytał Ossowski. – Ja? – Jego przyjaciel zawahał się i milczał długą chwilę, nim odpowiedział: – Chciałbym tylko jednego. Żeby Mania była

szczęśliwa… Pod wpływem opowieści Edmunda o Stanach Zjednoczonych Czesław przypomniał sobie, że ma tam dobrego znajomego. Potężnego znajomego, protonotariusza apostolskiego, urzędującego wśród Polonii amerykańskiej. Tam nikt go nie znał, czyż może być lepsze miejsce, by zacząć wszystko od nowa? – Maniu, jak myślisz? – zwrócił się do żony jeszcze tego samego wieczoru. – Może to byłby ten najwłaściwszy krok? Maria, umęczona ciągłymi rozterkami swego ukochanego, jego miotaniem się między miłością ziemską a duchową, przyklasnęła nowemu pomysłowi Czesława. Nie przyznała się dotąd, bo po pierwsze, nie chciała go martwić, a po drugie, znając jego porywczy charakter, obawiała się, że wyjawiając tajemnicę, ściągnie gniew mężowski na głowy swych najbliższych. A tajemnicą tą była korespondencja, jaką bez wiedzy ukochanego prowadziła z ojcem. Początkowo nie chciała ukrywać listów, ale pełno w nich było pretensji i żalu, więc nie pokazywała ich Czesławowi, obawiając się, że jego porywcze usposobienie może tylko narobić kolejnych kłopotów. Ojciec błagał ją o porzucenie człowieka, który zgotował jej los wyrzutka, nie spełniając prawie żadnej z dawanych wcześniej obietnic. Gdy więc raptem mąż wyjawił, że myśli poważnie o powrocie do stanu duchownego, przyklasnęła ze skwapliwością, która trochę Czesława zdziwiła, ale był tak zdeterminowany, iż nie chciał teraz roztrząsać tej kwestii. Uzgodnili, że napisze do owego urzędnika papieskiego prośbę o ściągnięcie go na tamtą ziemię, za ocean, gdzie chciałby pełnić posługę kapłańską. Wówczas Mania powróci do rodziny, spróbują zapomnieć o sobie i zacząć wszystko ab ovo. List do Ameryki został wysłany. Czesław, z wrodzoną swadą, tak umiał przedstawić swoją historię, że na tyle wzruszył nią monsignore, iż po niedługim czasie nadeszła pozytywna odpowiedź. Przyjaciel zgodził się sprowadzić go do siebie, oferując poniesienie wszelkich kosztów i zapewniając możliwość pracy kapłańskiej.

Cała Twoja przyszłość, synu, teraz leży tylko w Twoich rękach – pisał. – Zakończ te ziemskie miłości, bowiem jedyną tylko nam daną jest miłość do Boga. W niej się zanurz z powrotem, a na Twój przyjazd i nawrót do ołtarza czekam z niecierpliwością. – Maniu, popatrz. – Podał żonie odpowiedź z Ameryki. – Zanim coś powiesz, chcę żebyś wiedziała, że śmiertelny strach mnie ogarnął na myśl o naszym rozstaniu. Początkowo nawet nie chciałem ci pokazywać tego listu, ale postanowiłem, że będzie, jak ty zechcesz. Ręce mu się trzęsły i rozlał herbatę, nalewając ją ze stojącego na stole samowara, podczas gdy Maria czytała list. Odłożyła go na bok po przeczytaniu i zaczęła kręcić głową, jakby w ogóle nie rozumiała, jak mogło dojść do czegoś takiego… Rzucili się sobie w ramiona, na przemian płacząc i śmiejąc się ze swych prób odmienienia czegoś, co przecież było im zapisane w gwiazdach. Na zawsze, na wieczność… List pozostał bez odpowiedzi.

Dzisiaj – epizod piąty Popatrz, to seminarium dziadka…

– O rany, to chyba naprawdę jakiś znak! – Matylda pociągnęła Janusza za rękaw, gdy wyjrzeli przez okno z hotelu Ukraina, do którego dotarli pod wieczór. Naprzeciwko stał kościół pod wezwaniem Świętego Jana z Dukli, miejsce, w którym dziadek Matyldy kończył seminarium duchowne. – Pamiętasz, jak dziadek pisał, że po lekturze wielu uczonych ksiąg przestał wierzyć w Boga i dogmaty religijne. Dopiero od siedemnastego roku życia zaczął na nowo pojmować religię, fascynowało go życie świętych, misjonarzy; w ogóle wiara. No i w rezultacie postanowił wstąpić do seminarium. – Zdaje się, że na jego decyzję miało wpływ powiedzenie, iż „kto ma księdza w rodzie, tego bieda nie ubodzie”, czy jakoś tak. – Janusz sceptycznie podchodził do wszelkich kwestii religijnych i rozważań teologicznych, był realistą, a wszystkich księży nie lubił jednakowo. Łącznie z dziadkiem swojej partnerki. – Też – zgodziła się Matylda, która nie zamierzała teraz, ani zresztą w ogóle, prowadzić rozmów o kwestiach wiary. – Ale ja mówię o tym, że trafiliśmy na dziadkowe seminarium, ot, tak, natychmiast po przyjeździe do Żytomierza, w ogóle nie szukając. Spójrz, stoi sobie jakby nienaruszone przez żadne kataklizmy dziejowe. Cóż za różnica w porównaniu do tego, co widzieliśmy w Ołyce. – Jutro tam zajrzymy, teraz już pewnie zamknięte. Dość zmęczeni i wydarzeniami w Ołyce, i drogą do Żytomierza, niezbyt najedzeni jakimś marnym obiadem po

drodze, postanowili przejść się tylko po mieście, a następnego dnia pozaglądać w różne miejsca. Jednak skoro jakimś dziwnym trafem okazało się, że kościół seminaryjny stoi naprzeciwko ich hotelu, nie wytrzymali, żeby przynajmniej nie spróbować zajrzeć do środka. Najpierw obeszli dookoła imponującą budowlę. Była doskonale odnowiona, miała kilka wejść i jedno okazało się nawet otwarte. Wkroczyli do jakiegoś korytarza, lecz nie zdążyli sprawdzić, dokąd prowadził, ponieważ nagle wyłoniła się skądś skromnie ubrana niewiasta, pytając, czego sobie życzą. Janusz wytłumaczył po rosyjsku, że szukają śladów pewnego księdza, polskiego, który ukończył to seminarium w tysiąc dziewięćset trzecim roku, a jego pierwsza msza, prymicyjna, odbyła się trzynastego sierpnia tegoż roku, w Żytomierzu. Kobieta, zorientowawszy się, iż jej rozmówcy są Polakami, poprosiła o chwilę cierpliwości, podeszła do czegoś przypominającego domofon i posłużyła się jednym z przycisków. Z paru rzuconych po ukraińsku zdań domyślili się, że powiedziała komuś, by do nich przyszedł. Po kilku minutach pojawił się na schodach młody człowiek i oznajmił, iż jest polskim studentem, seminarzystą, klerykiem. Bowiem w kościele Świętego Jana z Dukli w dalszym ciągu istniało seminarium, aczkolwiek o wiele mniejsze, niż to z czasów dziadka. Na pytanie o możliwość dotarcia do jakichkolwiek dokumentów tylko bezradnie rozłożył ręce. Był dość dobrze zorientowany i natychmiast wyjaśnił, że niestety, nie ocalały żadne archiwa z dawniejszych lat. W czasach sowieckich mieścił się tu dom kultury, a świątynia została zwrócona katolikom po tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątym roku. Istniały tylko rejestry i dokumenty bieżące, najstarsze dotyczyły spraw dziejących się grubo po wojnie. Reszta poginęła w zawierusze dziejów. – Cóż, dziękujemy. – Janusz uścisnął dłoń młodego alumna. – Raczej się tego spodziewaliśmy. Ksiądz, o którego pytamy, to nasz krewny. – Nie uważał za stosowne więcej wyjaśniać.

– Jutro spróbujemy porozmawiać z kimś z kościoła, w którym dziadek z babcią wzięli ślub. – Matylda ujęła dłoń Janusza i powędrowali w kierunku ulicy Wielkiej Berdyczowskiej, a następnie, po około dwudziestominutowej wędrówce, skręcili w bulwar Kociubińskiego. Nadszedł już wieczór, nie spodziewali się, że coś załatwią, chcieli jedynie sprawdzić, gdzie znajduje się to miejsce i czy coś się tam obecnie dzieje. Dawny kościół ewangelicki, o dziwo, był w bardzo dobrym stanie, przynajmniej na zewnątrz. Z tablicy umieszczonej przed głównym wejściem dowiedzieli się, że w środy i czwartki o osiemnastej odbywają się tam nabożeństwa. Ucieszyli się, gdyż następnego dnia przypadała środa, było więc prawdopodobne, że zastaną kogoś, kto będzie mógł udzielić jakichś informacji. Mieli nadzieję, że przynajmniej tutaj zachowały się księgi parafialne i odnajdą wpis o ślubie Czesława i Marii. Obeszli kościół dookoła. Jedno z bocznych wejść było otwarte, więc oczywiście natychmiast tam zajrzeli. Okazało się, że niepotrzebnie, gdyż mieściła się tam po prostu szkoła. Obok znaleźli inne wejście, teraz zamknięte, a napis na drzwiach informował, że to szkolna biblioteka. Wyglądało na to, iż spora część kościoła została oddana miastu. Zapewne maleńkiej wspólnoty protestanckiej nie stać było na utrzymanie całej świątyni. Matylda i Janusz pochodzili jeszcze trochę po ulicach Żytomierza, ze szczególną uwagą przyglądając się domkom, niskim i pochylonym ku ziemi. Rozmawiali o tym, że niejeden z nich zapewne widział przemykającą się po cichu postać w sutannie… – Że też ten mój dziadek był taki oszczędny w podawaniu szczegółów. Paryż opisał bardzo dokładnie, ale już te tereny, ukraińskie czy rosyjskie, jakie tam one wówczas były, zarysował jedynie cienką kreską. Nie mógł napisać, przy jakiej ulicy mieszkali bliscy Mani, a także ona sama?! – irytowała się Matylda. – I jak tu znaleźć jakąś wskazówkę?

– Widocznie to nie tu należy szukać. – Jej towarzysz wcale się nie złościł. – Twój dziadek z pewnością podałby jakieś szczegóły, gdyby chodziło o któreś z tych miejsc. Januszowi niezmiernie się podobała ta wyprawa. Był wręcz szczęśliwy, że wskutek zbiegu okoliczności wybrał się gdzieś, gdzie w innej sytuacji nigdy by nie pojechał A tak znalazł się właśnie tu, w miejscach zapomnianych przez Europę i resztę świata. Jego pisarska dusza zapamiętywała każdą minutę tej wyprawy, a umysł utrwalał obrazy, ludzi, słowa, a nawet kwiaty i drzewa. Bezpańskie psy leżące na placyku przed katedrą Świętej Zofii. O, a tu przygarbiona staruszka dziabie motyczką po ulicznym chodniku, usuwając ledwo widoczne chwasty. To z pewnością nie jej prywatny teren, za tę pracę na pewno nikt jej nie zapłaci; robi to, bo widocznie czuje się częścią tej społeczności i chce, żeby wokoło było porządnie. Rzeczywiście, wszędzie było czysto i schludnie. Żadnych papierków, niedopałków, rozdeptanych gum do żucia. Przystrzyżone trawniki, pozamiatane podwórka. Żadnych kiwających się pijaków pod sklepami spożywczymi, żadnych wrzeszczących nastolatków, wszędzie wszechobecny spokój. Dookoła panowała cisza, aż za duża. Jakby życie zamierało tu około osiemnastej; sklepy były już pozamykane, po ulicach spacerowało trochę młodzieży. Tylko widok ludzi w mundurach polowych, którzy pojawiali się od czasu do czasu, przypominał, że Ukraina jest w stanie wojny z wielkim, niegdyś bratnim mocarstwem. Wrócili do hotelu i włączyli na próbę telewizor. Znaleźli kanał z językiem rosyjskim – na szczęście nie informacyjny, a przyrodniczy. Zjedli jakąś kupioną wcześniej konserwę. – Przytul mnie – poprosiła Matylda. – Tak mi jakoś dziwnie smutno. Bardzo mi żal tych wszystkich ludzi… Następnego dnia zwiedzili miasto w świetle dnia. Obejrzeli imponującą katedrę Świętej Zofii i dawny pałac biskupi. Obecnie jest pięknie odrestaurowany, znajduje się w nim Żytomierskie Muzeum Krajoznawcze. Główną część eksponatów stanowi

polska spuścizna kulturalna. Są to przede wszystkim obrazy zrabowane przez bolszewików z okolicznych dworów i pałaców polskiej szlachty na Żytomierszczyźnie. Chcieli wejść do środka, obejrzeć zbiory, niestety muzeum było zamknięte, bez żadnej informacji, co, jak i kiedy. Może dlatego, że wciąż trwa spór o ten gmach, diecezja kijowsko-żytomierska usilnie zabiega o zwrot budynku, wciąż jednak bezskutecznie. – To tu biskup postawił mojemu dziadkowi ultimatum: sutanna albo kobieta? – upewniła się Matylda. – Tu – potwierdził Janusz. – I to był chyba moment przełomowy, choć mam wrażenie, że i później Czesław się wahał... – Dobrze wybrał – roześmiała się Matylda. – Gdyby wybrał inaczej, wyobraź sobie, że mnie nie byłoby na świecie. – Nie umiem sobie tego wyobrazić – odparł Janusz i mrugnął do niej. Obejrzeli chyba większość żytomierskich ulic i sporo przed osiemnastą byli już przed dawnym kościołem ewangelickim. Chcieli zdążyć przed początkiem mszy. Przyszli wcześniej, aby jeszcze raz dokładnie zobaczyć kościół, w którym Czesław i Maria wzięli ślub. Wyobrażali sobie przejętą pannę młodą i skupionego przyszłego małżonka. Oto przecież za chwilę spełnić się miało marzenie ich życia, coś, na co tak długo czekali, płacąc wielką cenę. Mieli szczerą nadzieję, że w księgach parafialnych zachował się stosowny zapis – kościół wszakże stoi, w dobrym stanie, więc… może… może… – A pamiętasz? – Janusz wyszukiwał i zbierał takie smaczki. – W tym kościele, w czasie, gdy nasi bohaterowie brali ślub, na organach grywał Danił Richter, dziadek wielkiej sławy pianisty, Światosława Richtera. Według innych źródeł organistą był tu także wujek Światosława, Eduard, oraz ojciec, Teofil. – Umuzykalniona rodzina – Matylda się uśmiechnęła, złapała swego partnera za rękę i weszli do środka. Za drzwiami był ciemny wąski korytarz, z obu stron

znajdowały się grube drewniane drzwi, zamknięte na duże kłódki. Miny im zrzedły, bo spodziewali się zastać jakiegoś duchownego, przygotowującego się do nabożeństwa. A tu – chociaż była już siedemnasta czterdzieści pięć – drzwi zamknięte na głucho. Spostrzegli jednak główne wrota, z małą szybką, zza których dochodziły jakieś szmery. W środku, na zwykłych drewnianych ławkach siedziało kilka babinek, a przed nimi, na pierwszej ławie, zwrócony twarzą do kobiet, przycupnął, opierając łokcie na kolanach, jakiś mężczyzna… chyba pastor. Nie wyglądało na to, aby odprawiał nabożeństwo. To była raczej rozmowa, może dyskusja o jakichś aspektach wiary. Żywa i naturalna. Była to zwykła sala, bez żadnych ozdób, tylko z tyłu wisiał jakiś obraz, niezbyt wyraźny. Matylda i Janusz spojrzeli po sobie. Wejść tam czy zaczekać? Matylda, niecierpliwa, jak zawsze, nacisnęła grubą żeliwną klamkę i drzwi się uchyliły. Nawet nie skrzypnęły, żadna z babinek niczego nie usłyszała. Niektóre wpatrywały się jak zaczarowane w usta przemawiającego pastora, inne same poruszały cicho wargami, zerkając na karty ksiąg podobnych do tej, którą trzymał ich duchowny. On jeden zauważył wtargnięcie pary obcych, po prostu musiał ich dostrzec, gdyż siedział naprzeciwko drzwi, przez które weszli, a choć Matylda była drobna i niewysoka, nie na tyle jednak, iżby nie dało się jej zobaczyć. Poza tym Janusz był wysokim, postawnym mężczyzną, więc jego nie dało się nie zauważyć. Pastor jednak patrzył gdzieś przez nich w dal, jakby byli ze szkła. Lub niewidzialni. Albo… uznał ich za zwykłych gapiów. Stali chwilę, nie wiedząc, co zrobić. W końcu Matylda ruszyła w stronę pastora, specjalnie szurając butami. Kilka głów w chustach odwróciło się, a dwie starsze panie przesunęły się w głąb ławki, robiąc zachęcające gesty. Pastor wreszcie podniósł głowę i umilkł. Wtedy Janusz zrobił kilka kroków i po rosyjsku poprosił o chwilę rozmowy po nabożeństwie. Kobiety siedzące w ławkach z natężeniem wpatrywały się w pastora, więc ten, trochę niechętnie, trochę

jakby pod przymusem, zgodził się na spotkanie. – W czas. Możet byt’ sorok minut. – My budiem – potwierdził Janusz i wyszli. Obeszli cały teren, zajrzeli na pobliskie ulice, mając nadzieję na jakąś kawę – żadnego barku jednak nie znaleźli. Wrócili więc, usiedli na czymś w rodzaju parkowej ławeczki i czekali. Dłużej niż godzinę. Zniecierpliwiona Matylda podeszła nawet do drzwi z szybką, ale rozmowa z wiernymi trwała nadal. Wreszcie z sali z wolna zaczęły wysuwać się babinki, oboje zerwali się więc ze swojej ławki i weszli do środka. W jednym z bocznych pomieszczeń pastor rozmawiał z jakimś mężczyzną. Gdy wreszcie skończył, Janusz zapytał, czy mogą porozmawiać po rosyjsku. – Łuczsze po ukraiński… – odparł z wyraźną rezerwą duchowny. – A można po polsku? – wyrwała się Matylda. – My nie znamy ukraińskiego. – Ach, wy Poljaki? – Ich rozmówca się rozpromienił. I od tej pory już było wszystko dobrze, pastorowi natychmiast przestało przeszkadzać porozumiewanie się po rosyjsku. Niestety, marzenia o jakichkolwiek dokumentach rozwiały się błyskawicznie. – Teraz tym miejscem opiekuje się wspólnota baptystów, ale nabożeństwa luterańskie odbywają się nadal. Nie zachowały się jednak żadne księgi z dawnych lat. Gdy władzę przejęli czerwonoarmiści, zaczęli systematycznie niszczyć wszystkie miejsca kultu religijnego. Duchownych skracali o głowy, posągi rozbijali, obrazy niszczyli bagnetami lub robili sobie z nich tarcze strzeleckie – wyjaśniał przygnębionym głosem. Opowiedział, że piękne wysokie sklepienie akustyczne kościoła zostało zniszczone, obniżono sufit, obijając go płytami wiórowymi, na których umieszczono żarówki. Ściany pomalowano zieloną farbą olejną, a kościół oddano we władanie klubowi sportowemu Dynamo.

– W zewnętrznych murach wyrosły brzozy. Świątynię odzyskaliśmy dopiero pod koniec ubiegłego wieku. Wspólnymi siłami udało nam się odrestaurować, co tylko było można, jednak… – Machnął smutno ręką. Tak więc znowu odeszli z niczym. Następnego dnia wybierali się do Berdyczowa, bardziej jednak po to, aby obejrzeć miasto, a głównie warowny klasztor Karmelitów Bosych. Dziadek Matyldy był tam wikarym, przez dwa lata, tam odwiedziła go kiedyś siostra, przywożąc ze sobą przyjaciółkę, Marię, którą Czesław ujrzał pierwszy raz w życiu, kiedy miała siedem lat. I to tam, gdy spotkali się ponownie po tylu latach, uderzył w oboje piorun kulisty… Pokochali się miłością tak wielką, że… ech, dziadek wspaniale opisał to wszystko w swoim pamiętniku. Matylda, urodzona romantyczka, choć za nic by się do tego nie przyznała, najbardziej chciała obejrzeć właśnie miejsce narodzin tej tak brzemiennej w skutki miłości. – Wiesz? – Spojrzała na swego towarzysza. – Chciałabym, żeby i mnie ktoś kiedyś tak bardzo pokochał. – A pamiętasz historię powstania tego klasztoru? – spytał w tej samej chwili Janusz, który odszukał tę opowieść, wędrując po Internecie śladami miejsc, które opisywał ksiądz Czesław w swym pamiętniku. Ta historia również była romantyczna, więc Matylda chwilowo porzuciła rozważania o wielkiej miłości na rzecz legendy o tym, jak to wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz, wzięty do niewoli przez Tatarów, we śnie doznał objawienia. Ujrzał Matkę Bożą w otoczeniu zakonników i usłyszał polecenie, by wzniósł warowną twierdzę. Przyrzekł więc, w tym swoim śnie, że na pewno to zrobi, jeśli uda mu się odzyskać wolność. Obudził się i szybko o całej historii zapomniał. Po trzech latach, gdy rodzina wykupiła go z niewoli, pewnego dnia udał się do Lublina i tam, będąc na mszy w kościele Karmelitów Bosych, ujrzał mnichów w habitach. Rozpoznał ich –

w swoim śnie widział wokół Matki Boskiej zakonników w takich właśnie ubiorach. Poczuł się zobowiązany do spełnienia obietnicy, przekazał karmelitom zamek i znajdującą się obok wieś; ustanowił także fundację, na którą zgodę wyraził biskup kijowski, a następnie zatwierdziły ją oficjalnie władze zakonu karmelitańskiego. Wznoszenie kościoła i przebudowa zamku na klasztor trwały osiem lat. Dwudziestego drugiego lipca tysiąc sześćset czterdziestego drugiego roku poświęcono obie budowle, a w Berdyczowie zamieszkało pierwszych sześciu karmelitów. Matylda zastanawiała się przez chwilę, czy powtórzyć to, co powiedziała o sile miłości, ale uznała, że nie, bo może Janusz pomyśli, że to jakaś uwaga pod jego adresem. A czy tak, czy nie – to już wyłącznie jej sprawa i nie będzie tego roztrząsać. Przynajmniej nie tu i nie teraz. Janusz słyszał słowa Matyldy o miłości jej dziadka, ale nie chciał wszczynać dyskusji na ten temat, bo kto wygrałby taką dyskusję z kobietą. Lecz gdyby miał jednak się wypowiedzieć, osobiście uważał, że dla babci Matyldy to uczucie wcale nie było najlepszą rzeczą, jaka się jej w życiu przydarzyła. Wręcz odwrotnie – o wiele lepiej dla niej byłoby, gdyby w tamtej sekundzie piorun kulisty zmienił kierunek. Mogłaby wieść dotychczasowe życie, wyjść za mąż za swojego narzeczonego – Tatara, a o Czesławie życzliwie pamiętać jako o dziesięcioletnim Czesiu, który bawił się z nią i z jej bratem w dzieciństwie. No tak, ale wtedy nie byłoby Matyldy… Gdy wjechali do Berdyczowa i ujrzeli mury warowne, znowu poczuli powiew dziejów. Mury, wzniesione prawie czterysta lat temu, stały nadal. Oczywiście łatane przez wieki, oczywiście nieco przerobione po uszkodzeniach nie tylko bitewnych, ale i poddawane działaniu sił przyrody. Ale były tu i robiły wrażenie. Wyrastające zza nich wieżyczki klasztoru z daleka wyglądały na nietknięte zębem czasu, lecz gdy już weszli na dziedziniec, przekonali się, że to tylko złudzenie. Klasztor był zniszczony, jednak od połowy ubiegłego wieku rozpoczęto jego powolną odbudowę i rewitalizację.

Miejsce to powoli odzyskuje dawną świetność, szczególnie po tym, jak ukraiński episkopat ogłosił zespół klasztorny sanktuarium narodowym Ukrainy. Fundusze na remont przekazało też polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Na dziedzińcu odsłonięto pomnik Jana Pawła II, w uroczystościach uczestniczyli także przedstawiciele polskiego korpusu dyplomatycznego. Poświęcony przez papieża obraz Matki Boskiej Berdyczowskiej stał się celem licznych pielgrzymek, także z Polski. W klasztorze Matylda i Janusz również nie uzyskali żadnych informacji o dziadku Czesławie. Jednak ani przez moment nie żałowali poświęconego na poszukiwania czasu, ponieważ obejrzeli coś, co stanowiło Historię przez duże H. Spotkali się z dużą życzliwością wszystkich, z którymi rozmawiali. Nawet specjalnie dla nich starym wielkim żeliwnym kluczem otwarto zamkowe podziemia i wpuszczono ich tam, gdzie nie wprowadza się zwykłych turystów. Najbardziej podobało im się muzeum Józefa Korzeniowskiego. Nie mieli pojęcia, że Conrad tu właśnie się urodził. W ogóle mało wiedzieli o tym angielskim pisarzu polskiego pochodzenia. Jego utwory pisane były w języku angielskim, polskie przekłady, autoryzowane przez Korzeniowskiego, to w większości dzieła jego kuzynki, Anieli Zagórskiej. Po muzeum oprowadzała ich zakonnica, siostra Ludmiła. W pewnym momencie nawet zaprosiła oboje na obiad, jednak bardzo uprzejmie „wywinęli się” z tej propozycji. – A skąd siostra tak znakomicie zna język polski? – Matylda była zafascynowana nie tylko zasobem wiadomości przekazywanych im przez młodziutką przewodniczkę. – Może ma siostra polskie korzenie? Rodzice? Dziadkowie? – Nie, nie, ja jestem Ukrainką. – Siostra Ludmiła skromnie spuściła oczy, ale błyski w nich wskazywały, że ogromnie ucieszył ją ten komplement. – Dziękuję za miłe słowa. Waszego języka nauczyłam się w seminarium. Sama go wybrałam. Byli pod wrażeniem.

Wracali do Żytomierza, obiad zjedli gdzieś po drodze. Nie chcieli robić kłopotu siostrze Ludmile, ale teraz przyszło im do głowy, że chyba to było nieuprzejme z ich strony. Może zakonnica chciała dłużej porozmawiać po polsku? Czy też w ogóle porozmawiać? Życie w klasztorze nie jest chyba zbyt ciekawe… – A wiesz, co zrobiło na mnie największe wrażenie w Berdyczowie? – spytała Matylda. – Uwielbiam takie zagadki. – Janusz zmarszczył czoło. – Oj tam, nudny jesteś – fuknęła. – Ale dobrze, nie musisz zgadywać, sama ci powiem. – Jakbym nie wiedział… – mruknął, ale cichutko. – Otóż najwspanialsza jest ta rzeka Hniłopiat. Nie wiem, czy to nazwa żeńska, czy męska, nie wiem, co znaczy to słowo, a lubię wiedzieć takie rzeczy. Więc się dowiem. Ale na razie będę się napawać niesamowitymi zdjęciami, które udało mi się zrobić. Tymi z klasztornej wieży. Oczywiście zaraz wstawię je na Facebooka. – Jakbym nie wiedział… – powtórzył Janusz jeszcze ciszej. Wieczorem w Żytomierzu poszli na pożegnalną kolację do pobliskiej restauracyjki. Janusz zjadł dużą porcję pielmieni, a Matylda poprosiła tylko o deser. Nie była głodna, ale widok kawałka tortu z bitą śmietaną, udekorowanego rodzynką brazylijską, spowodował ożywienie jej kubków smakowych. Po prostu musiała go zjeść. Tort, a nawet dekorację. – O, zjadłaś wszystko? – Janusz wrócił z toalety i zdziwił się, że nic dla niego nie zostało. Matylda zawsze dzieliła się z nim jedzeniem. – Nawet rodzynkę brazylijską? – Zjadłam, nie przypuszczałam, że jeszcze coś przełkniesz po tylu pierogach. – Miała pestki? – Janusz z niedowierzaniem patrzył na pusty talerz partnerki. – No… zjadłam… – przyznała się, nieco zawstydzona swoim łakomstwem. – Zjadłaś?! – zawołał z żalem. – A ja chciałem wyhodować sobie z nich tę roślinkę!

Cóż, teraz już przepadło. Mógł przecież uprzedzić. Następnego dnia rano wyruszyli w podróż powrotną. Mieli przed sobą szmat drogi, a na dodatek odprawę na granicy. Bardzo uważali na wszelkie znaki drogowe, logiczne i nielogiczne – i udało im się bez kłopotów dojechać do przejścia granicznego. Tam, na widok kolejki aut stojących w kilku rzędach, wpadli w popłoch. Chcieli jak najprędzej wrócić do Polski, gdyż jeszcze przed wieczorem musieli dotrzeć do Białegostoku, zarezerwowali tam sobie nocleg, następnego dnia bowiem mieli podpisywać swoje powieści na białostockich Targach Książki. A tu zapowiadało się parę godzin oczekiwania. Raptem spostrzegli, że z lewej strony na wolny pas ruchu od czasu do czasu wjeżdża jakieś auto i szybko posuwa do przodu. – A to chamy! – Janusz ze złością wrzasnął przez otwarte okno jeszcze kilka niecenzuralnych słów. Nie znosił takiego cwaniactwa, zawsze i wszędzie znajdzie się jakiś kombinator, który chce ominąć kolejkę, wciskając się z przodu. – Tam możno… tolka z dziengi… – odezwał się jakiś Ukrainiec, który wysiadł z auta i palił papierosa. Zauważył widać polską rejestrację. Janusz spojrzał pytająco na Matyldę, która w desperacji skinęła głową, czarne volvo wysunęło się więc z kolejki i pojechali tą lewą stroną, zupełnie pustą. Po chwili przy samochodzie zmaterializował się ktoś w mundurze – chyba funkcjonariusz straży granicznej – Janusz wyjął więc magiczne dwa banknoty stuhrywnowe i usiłował podać je przez okno. – Nie tak! – syknął przez zęby funkcjonariusz z karabinem na plecach. – W pasport… Janusz natychmiast zmienił lokalizację banknotów, włożył je w paszport i podał dokument przez okno. Paszport został przejrzany i błyskawicznie zwrócony kierowcy. Już bez banknotów, a Janusz, który ani na moment nie spuścił wzroku z rąk funkcjonariusza, w ogóle tego zdematerializowania się hrywien nie zauważył.

Pogranicznik machnął ręką, nakazując im jechać, i w ten oto magiczny sposób volvo znalazło się prawie przed szlabanem granicznym. Dalej już poszło dość sprawnie. Matylda pilnowała, aby Janusz podał do ostemplowania także jej paszport, pamiętając swój wjazd na Ukrainę. Na baraku, w którym odbywały się odprawy, wisiał wyraźnie rzucający się w oczy plakat z informacją w różnych językach, po polsku też: „Ukraina jest państwem wolnym od korupcji. Pamiętaj, że karze podlega także ten, kto wręcza łapówkę!”. Nie odważyli się z tego roześmiać aż do Białegostoku… Wieczorem, w hotelu, Janusz zagotował wodę i zaparzył herbatę. – Nawet najpiękniejsze przygody kiedyś się kończą – oświadczył z westchnieniem, siadając przy stoliku. Przez chwilę bawił się pilotem, ale nie włączył telewizora. – Zbliżamy się do finiszu i wygląda na to, że tajemnica dziadka pozostanie nieodkryta na wieki… – Należało się z tym liczyć. – Matylda zamieszała herbatę. Potrząsnęła energicznie głową, jakby chciała odegnać ponure myśli. – Ale została nam jeszcze jedna wyprawa. Wycieczka raczej… Przerwał jej dzwonek telefonu. Janusz spostrzegł, że twarz partnerki rozjaśniła się na widok wyświetlonego numeru. Uniósł brwi i zaczął przysłuchiwać się rozmowie. – Cześć, Olek... Tak, już jesteśmy w kraju, obeszło się bez większych przygód na granicy. Bo ja wiem… pełno wrażeń i materiału do powieści, ale nic przełomowego w temacie, który nas interesuje… Chyba niczego nowego nie odkryjemy, trzeba wiedzieć, kiedy odpuścić… – Przez dłuższą chwilę słuchała, machinalnie mieszając herbatę. – Nie, nie zapomniałam o Antoninie, właśnie rozmawialiśmy o tym z Januszem… No właśnie, dziadek pisał, że odwiedził Radziwiłła w pałacyku myśliwskim, ale chyba tylko raz… Niby racja, chociaż Ołyka

wydawała się bardziej prawdopodobna… Halo, halo?! Co ci upadło, nitrogliceryna? – Matylda zamarła, lecz zaraz powiedziała z ulgą: – W pierwszej chwili wyobraziłam sobie, jak twój dom wylatuje w powietrze… Wiem, że lekarstwo… Olek, nie wspominałeś nigdy, że masz kłopoty z sercem. A, profilaktycznie, rozumiem… Tak, zadzwonimy z Antonina, trzymaj się, do usłyszenia. Janusz wstał, wyjął laptop i połączył się z Internetem. – Więc jedziemy odwiedzić pałacyk myśliwski Radziwiłłów? Przyda się trochę informacji…

Rozdział XXVI Tragedja dusz. Zagłada czy szczęście? Idylla trwa dalej. Wyjazd w głąb Rossyi. Jak tu żyjemy. Dzień dzisiejszy.

I zostaliśmy znowu razem, na straży siebie. Aby znów napawać się urokiem lata, boleśnie słodkiej swej miłości i osobliwego życia we dwoje wśród morza ludzkiej nienawiści. Jako marzenie, któremu nigdy nie ziścić się, zachowaliśmy głęboko w sercach myśl o pogodzeniu się ze światem, o powrocie na jawne drogi ludzkiego poważania, myśl o dokonaniu kiedyś ofiary z siebie, jakiej czekał od nas świat. Myśl ta pozostała w nas, jako że nie bez bólu ważyliśmy się na czyny, co łącząc nas ze sobą, rozdzieliły z ludźmi. Więc marzymy…

O ofierze, bohaterstwie, rozłączeniu i powrocie. Od tamtych czasów myśl ta często gości u nas. Aż się oblecze w ciało i stanie się czynem. Czy stanie?.. Kto to wie!.. Spiritus flat, ubi vult… 14 Mimo tych zawirowań kochali się nadal, ciągle mocno i mocno, jakby ich miłość była jedyna na świecie i nic nie mogło jej zastąpić. I choć trochę się jednak oddalili od siebie, nie spędzali już razem każdej godziny i minuty jak onegdaj w Paryżu, i pomimo że próbowali zwracać serca w inną stronę, ich uczucie było zbyt silne, zbyt żywiołowe, toteż wszystkie próby rozstania spełzały na niczym. Maria w dalszym ciągu prowadziła korespondencję z rodziną, wzajemna tęsknota pogłębiała się z każdym listem. „Tak być musi”, pisała do ojca. „Nie mogę tego pojąć, córeńko, nie potrafię zrozumieć, czym i jakim sposobem ten ksiądz opętał nas wszystkich, zgadzam się wszakże z Twą wolą, bo nic innego uczynić nie mogę” – odpowiadał. Kolejna próba wyrwania się spod przemożnego wpływu Czesława utwierdziła jego żonę w przekonaniu, że już nigdy niczego nie uda jej się osiągnąć. Tak widać musiało być. Ale miała jeszcze w życiu jedno wielkie marzenie… Dziecko. Córeczkę. Choć pomyślała przez chwilę, że gdyby owo pragnienie miało się spełnić, z pewnością urodziłby się syn. Bo syna pragnął Czesław, a jakoś tak się działo do tej pory, że najprędzej spełniało się to, o czym on sobie zamarzył… Nadeszło lato, mogli więc korzystać z ogrodu otaczającego ich domek. Siadywali w ocienionym kąciku starego sadu, czytywali poezje, najchętniej Mickiewicza, ale z przyjemnością

brali także do rąk każdy numer zaprenumerowanych przez Czesława pism. Z Londynu przychodził „The Illustrated London News”, z Warszawy tygodnik „Świat”, a z Kijowa „Dziennik Kijowski”. – Wiesz, Muniu? – chwaliła męża Maria – Czesiowi znowu podnieśli pensję. Ossowski bywał u nich prawie każdego dnia. Nieustannie wspominali dawne berdyczowskie czasy, choć Czesław początkowo unikał tych wspomnień, przekonany, iż przyjacielowi będą przynosić jedynie smutek. A jednak nie. Obydwaj czerpali z tych rozmów osobliwą pociechę, odsuwali tęsknotę – u każdego za czym innym. Chodzili we trójkę po pobliskich lasach, zbierali jagody, kupowali u gospodarzy chleb, ser i świeże mleko, by zjadać te pyszności na okolicznych łąkach. Czasami, gdy wędrowali tylko we dwoje, tulili się błogo do siebie na puszystych mchach leśnych, a Mania modliła się w duchu o spełnienie jej największego marzenia… Najbardziej lubili niedziele. Szli na poranną mszę do kościoła, potem pakowali w koszyk, co tam się w domu znalazło, i biegli na cały dzień do lasu. Uwielbiali leżeć na dywanie z sosnowych igieł, chłonąć żywiczną woń i wpatrywać się w obłoczki przemykające między kołyszącymi się nad głowami gałęziami drzew. Wymyślali sobie wówczas obrazy, jakie z chmur tworzyły się na ich oczach, recytowali z pamięci ulubione wiersze albo po prostu przywoływali wspomnienia z paryskich sal muzealnych. Dopiero zachód słońca ściągał ich do domu. Taki kształt przybrało ich szczęście. Taka była ich miłość. Tak wyglądało ich życie. Aż uderzył pierwszy grom. Mania dostała list od ciotki Wandy. Mój brat, a Twój ojciec, drogie dziecko, odszedł do Boga w dniu wczorajszym, o czym Ci z wielką boleścią niniejszym

donoszę. Nie mógł dłużej znieść niesławy, która spoczęła na naszym dobrem, starem nazwisku, a którą okrył go Twój ożenek z katolickim księdzem. Błotem zbrukana została jego dusza, płachtą wielkiego smutku spowiła serce, zalała łzami stare oczy. Tak już podcięło mu to siłę w nogach, że gdy raz powalon został na łoże boleści, więcej z niego nie powstał. Z płaczem pokazała tę wiadomość mężowi, nie przyznając się do wcześniejszej korespondencji. Tego listu jednak ukryć nie mogła. Czesław odebrał ową wiadomość jako osobisty cios. Wydawało mu się dotąd, że ojciec Marii jakoś go zaakceptował. O ich miłości wiedział przecież od dawna i nigdy otwarcie się nie sprzeciwiał, Czesław nigdy złego słowa odeń nie usłyszał. Twierdził nawet, że destrukcyjne i niszczycielskie bezżeństwo, narzucone naszym duchownym, jest li tylko złem, niczym więcej. A jednak okazało się teraz, że ożenku księdza z jego jedyną córką nie mógł przeżyć. Wielki smutek, który zagościł na obliczu i w sercu ukochanej kobiety, mocno przygnębił Czesława. – Ale nas nic nie rozłączy – mówił Edmundowi, choć ten sceptycznym okiem zaczął spoglądać na całą tę sytuację. Ossowski nie ośmielił się jednak ani słowa powiedzieć, Czesław był dlań nie tylko starym druhem, lecz również zbawcą, uważał, że przyjaciel uratował mu życie. I choć Edmund cenił to życie o wiele mniej niż dawniej, wszakże żył i wiedział, komu to zawdzięcza. Maria bardzo bolała nad śmiercią ojca. Szukając ukojenia, jeszcze bardziej przylgnęła do męża. Ale on myśli o powrocie przed ołtarz nie porzucił. Na razie tylko nie czynił żadnych starań w tym kierunku. Następny cios sprawił, że musieli się rozstać na pewien czas. – Muszę tam jechać, mój kochany – powiedziała znękanym głosem, podając mu krótki list od brata, który zawiadamiał ją o chorobie jedynej krewnej, jaka im została.

Ja nie mogę teraz opiekować się ciotką – pisał. – Osobiście potrzebuję pomocy, bo mój kręgosłup chromy bardzo i prawie nic sam robić nie mogę. Pragnąłbym, żebyś przyjechała, ciocia bardzo tęskni do ciebie, może twoja obecność poprawiłaby jej kondycję i wróciła zdrowie. Czesław tymczasem otrzymał propozycję nie do odrzucenia. Oferowano mu doskonale płatną posadę w jednym z gubernialnych miast nad Wołgą, gdzie w pewnym średnim zakładzie naukowym wakowała funkcja nauczyciela języka francuskiego i łaciny. Nie było tam – na dalekiej północy Rosji – odpowiednich kandydatów do podjęcia takiej pracy, warunki oferowano więc bardzo dobre, wysoką pensję oraz całkowicie wyposażony dom. Czesław dostrzegł w tym szansę i potraktował owo zrządzenie losu jako ostateczną próbę. Zatem Maria pojechała do rodziny, on zaś wyruszył na północ. Półtora miesiąca minęło, a Manię odumarła druga umiłowana osoba z najbliższego otoczenia. Stareńka ciotka, dawna jej opiekunka, zakończyła życie. Włodek zakładał w tym czasie rodzinę. Przyszła jego małżonka nie przypadła Marii do gustu, zresztą z wzajemnością. – Włodziu, dziwnie wygląda ta twoja siostra – usłyszała pewnego dnia Mania, podchodząc do drzwi salonu. Zatrzymała się w korytarzu, chcąc usłyszeć więcej. – Ma za dużo włosów, co wygląda nieporządnie, zawsze któryś grzebień do połowy wystaje. I blada taka, jakby niezdrowa była. Żeby nam tu tylko jakiej choroby nie przywlokła… Marię mało obchodziła opinia przyszłej bratowej. I tak zamierzała zaraz po pogrzebie jechać na daleką północ, do Czesława. Bardzo za nim tęskniła, teraz tylko jego na świecie miała. Chociaż pewne symptomy, nieobecne wcześniej, o których jednak słyszała od znajomych kobiet, podpowiadały, że może nie

tylko jego... Tym bardziej więc chciała wyjechać i zamierzała nawet uprosić brata, żeby zwolnił ją z obowiązku bycia na jego ślubie. W tym celu właśnie szła do salonu, gdy do jej uszu dotarło to, czego pewnie słyszeć nie powinna. Ale dobrze się stało. Nie będzie miała żadnych wyrzutów sumienia, że brata samego zostawia. A jego narzeczonej wyjazd przyszłej szwagierki nie obejdzie wcale. Zrobiła zdecydowany krok i energicznie wkroczyła do pokoju. Regina miała wpółotwarte usta, jakby nie skończyła wygłaszanej właśnie kwestii. – O, Maniusia. Dobrze, że jesteś – Włodek wstał z fotela na widok siostry. – Mam dla ciebie list z daleka. – Wyciągnął w jej kierunku zalakowaną kopertę. – Mniemam, że to od Czesława, choć nie podano nadawcy… – Zerknął na stempel i rzucił z nieskrywaną niechęcią: – Kostroma? A gdzież to jest i cóż on tam robi, czemuż zostawił cię samą? Maria bez słowa wzięła list z dłoni brata. Wiedziała, gdzie jest Kostroma. Na bardzo, bardzo dalekiej północy Rosji. Wiedziała też, dlaczego męża przy niej nie ma, i że nie chodziło jedynie o lepszą posadę. Otóż on znowu postanowił poddać się próbie, traktując swój wyjazd jako rodzaj ekspiacji, ofiarowanej Bogu na odkupienie grzechów. Pewnie dopuszczał myśl, że żona już do niego nie wróci, skorzysta z okazji, by inaczej ułożyć sobie życie. Tyle że ona już nie była panią własnego losu. Poszła do swojego pokoju. Delikatnie złamała lakową pieczęć, otworzyła kopertę. List był długi, Czesław zawsze takie pisał. Zanim zaczęła czytać, podniosła dwie kartki do nosa, lecz nie wyczuła żadnego zapachu. Usiadła wygodnie w fotelu i wzięła do ręki pierwszą kartkę. Wiem przecież, wiemy obydwoje, że nasza kolejna próba rozłąki była bez powodzenia. Półtora miesiąca to czas aż nadto długi, żeby to zrozumieć. I aby pojąć wreszcie, że prób tych

winniśmy zaprzestać. Oto jesteśmy dla siebie przeznaczeni i wystarczyć nam musi nasza splendid isolation, na jaką znowu będziemy tu skazani. Przyjedziesz do mnie na daleką północ. Na mroczną i ponurą Rosyję, na ziemię, gdzie większa część ludności nie słyszała o istnieniu Europy. Dzicz, prostota i chamstwo rozległą falą biją tu naokół po brudnem morzu życia tych ludzi, co są bez pretensji do kultury... Odłożyła list, nie czytając do końca. Czy on nigdy nie przestanie być tak apodyktyczny i przekonany, że sam zawsze wie najlepiej, czego ona by chciała? Ileż można? Naprawdę była już zmęczona tym wszystkim. I rozchwiana, rozdygotana, nieszczęśliwa. Łzy kapały na zapisaną czarnym atramentem kartkę, rozmywając litery. Nic to, najważniejsze, że wzywa ją z powrotem... Wszystko dobrze się ułoży... Musi przecież, bo odtąd już będą prawdziwą rodziną. Najpierw jednak postanowiła się upewnić, czy na pewno chodzi właśnie o pojawienie się nowego członka rodziny. Może córeczki… Czesio pisze, że tam dzicz?! No, ale opiekę jakąś chyba dla niej znajdzie. Teraz jednak czekała ją samotna wizyta u lekarza, by upewnić się w sprawie, którą podejrzewała, co samo było czymś bardzo trudnym. Miała nadzieję na pomoc i wsparcie przyszłej bratowej, lecz po tym, co usłyszała, całkowicie zrezygnowała z zaprzyjaźnienia się z Reginą. Najbardziej było jej przykro z powodu Włodka. Z bratem byli od dzieciństwa blisko związani. Później ich drogi to rozchodziły się, to splatały, lecz nigdy nie utracili kontaktu. Właściwie cieszyła się, że nie zostanie sam. Pewnie niebawem też mu się powiększy rodzina, Mania liczyła, że będą się wzajemnie odwiedzali, i to dość często, z różnych okazji. A ta Regina… okazuje się, że z jakichś powodów jej nie akceptuje. Bo ma potargane włosy? Bladą cerę? Dziwne to jakieś... Widocznie to tylko pozory. Regina nie polubi jej ani Czesława, z tego samego

powodu, dla którego odsunęła się od nich większość znajomych. Nie było innego wytłumaczenia. Trudno, będą sobie musieli radzić sami. A raczej we trójkę. Na razie zebrała wszystkie siły i poszła do doktora. Jej przypuszczenia się potwierdziły, dziecina miała przyjść na świat późną jesienią. Zaczynało się lato, więc nie zostało wiele czasu. Trzeba było kupić mnóstwo różnych rzeczy, zaopatrzyć się w lekarstwa i wszystko, czego może brakować w tej dzikiej krainie. I nie zwlekać za długo, gdyż sama męcząca podróż miała potrwać parę dni. Po śmierci ukochanej cioci, Mani nic już nie trzymało w domu brata. Ślub Włodka i Reginy początkowo planowano na czerwiec, ale wobec żałoby przeniesiono uroczystość na przyszły rok. Marii jednak żaden termin już nie obchodził. Poza jej własnym, prywatnym, październikowym. – Włodziu, Reginko – po obiedzie wytarła usta serwetką i gestem poprosiła służącą o filiżankę herbaty – muszę wam coś oznajmić. Poczekała, aż ze stołu znikną wszystkie pozostałości po obiedzie, zastąpione parującą aromatyczną herbatą, mocną i gorącą, o jakiej często marzyli z Czesławem w Paryżu. – Jutro wyjeżdżam. – Popatrzyła im w oczy, lecz ani w brązowych Włodka, ani w czarnych Reniusi, nie dostrzegła cienia żalu. – Widzimy się zapewne ostatni raz, bo nie wiem, czy zechcecie nas, wygnańców, odwiedzać gdzieś tam w głuchej dziczy. My natomiast przyjeżdżać już nie będziemy mogli. – A czemuż to? – zapytała Regina. W jej głosie dało się usłyszeć nie tylko zaskoczenie, ale i ulgę. Maria wstała, podeszła do okna i popatrzyła na piękne kiście bzu. – Jestem brzemienna. Dziecko urodzi się jesienią. Muszę jechać. Nie doczekała się powinszowań. Jej ukochany brat nie

odezwał się ani słowem, jedynie zmarszczył brwi i popatrzył na narzeczoną, jakby to od niej spodziewał się wskazówki, jak powinien postąpić. Mania wzięła filiżankę z herbatą i wyszła do swojego pokoju. Kufry miała spakowane od wczoraj, mogła wyruszyć w drogę. Godzinę później rozległo się pukanie do drzwi. Włodek, nie czekając na zaproszenie, wszedł do środka. – Jesteś pewna, że takiego właśnie życia pragniesz? – zapytał poważnym tonem. – Na wygnaniu, w poniewierce, wśród zupełnie obcych ludzi. Przy mężu, który mężem ani być nie chce, ani nie potrafi. Przy kimś, kogo właściwie ukradłaś Bogu! Nie dostaniesz od niego oparcia, bo to on go więcej potrzebuje od ciebie. Nie jest dostosowany do zwykłego życia, przekonałaś się już o tym w Paryżu. I jak ty to dzieciątko sama wychowasz w takich warunkach, w takim otoczeniu? – Przestał mówić i chciał spojrzeć jej w oczy. Ale głowę miała nisko opuszczoną, trwała w tej pozie jak odlana z wosku i tylko ręce, mnące nerwowo róg koronkowej chusteczki wskazywały, że żyje i słyszy całą tę przemowę. – Możesz zostać u nas, wiesz o tym. Pomożemy ci przy maleństwie. A być może i nam Pan Bóg pobłogosławi, to dzieciaki będą się bawić razem jak my kiedyś. Mania drgnęła na przypomnienie szczęśliwego dzieciństwa. Wtedy to przecież, ileż to już lat temu, po raz pierwszy ujrzała tego, który stał się jej przyszłością. Życiem całym. – Twojej narzeczonej byłoby nie w smak, gdybym została – rzekła do brata. – I sam powiedz, jaką byłabym kobietą, gdybym odebrała temu dziecku ojca i rodzinę? A sobie nadzieję na szczęście, do którego dążyłam przez czas cały? – Raczej odbierając Czesławowi to, co on sam chce, żeby mu było odebrane. Tylko brak mu silnej woli, aby samemu to uczynić. Najlepiej niech zrobi to za niego kobieta. – Wypowiedział te słowa z szyderczym grymasem i wyszedł z pokoju. – Włodziu! Żegnaj i bądź szczęśliwy – szepnęła Mania, ale nawet gdyby wykrzyczała te słowa, nie zostałyby usłyszane. Drzwi trzasnęły mocno i był to ostatni dźwięk, jaki zapamiętała

z Żytomierza. Nazajutrz rano brat nie wyszedł, by się z nią pożegnać, pożegnała ją jedynie służba, która pomogła załadować kufry do dorożki. Odjeżdżając, Maria nawet się nie obejrzała. W sercu uwoziła już teraz tylko obraz dwóch świeżych kopczyków, skrywających tych, których kochała i którzy na zawsze w tej wołyńskiej ziemi pozostawali. Nie potrafiła odgonić myśli, że do ich śmierci przyczyniła się swym tragicznym mariażem... W październiku tysiąc dziewięćset dziesiątego roku przyszedł na świat ich syn. Dano mu na imię Andrzej. Czesław, szczęśliwy z narodzin potomka, uległ prośbie żony, choć początkowo chciał nadać dziecku imię Jan, które z wielu względów wydawało mu się najpiękniejsze. – Wiesz, kochana moja – powiedział pewnego jesiennego popołudnia, stawiając na stole samowar i dwie filiżanki – zawsze twierdziłem, że miłość jest tym, dla czego warto żyć. Podtrzymuję to, chciałbym jednak rozszerzyć definicję miłości. Kiedyś myślałem, że słowo to określa tylko uczucie między mężczyzną i kobietą. Teraz serce moje mówi mi, że miłość to także silne uczucie do dziecka. Odstawił filiżankę i rozejrzał się wokoło. O szyby stukały duże krople deszczu, głośno zawodził wiatr. Mania usiadła przy fortepianie w rogu salonu i zaczęła wygrywać smutki szopenowskich ballad. Ta właśnie muzyka pasowała i do pogody, i do nastroju, jaki opanował Czesława. Z drugiego pokoju, będącego sypialnią, dobiegało rozkoszne gaworzenie synka, przy którym siedziała niańka. Ojciec nie musiał na niego patrzeć, i tak wiedział, że synek jest piękny jak aniołek Murilla. Kochał malca najmocniej na świecie. I marzył, że wychowa go na dzielnego człowieka. Jędruś.

– Śpij słodko, mój piękny syneczku aniołeczku. – Czesław, jak co wieczór, siedział przy łóżeczku małego Andrzejka, zachwycając się cudem stworzenia. Jak to się stało, że ich miłość zaowocowała czymś tak kruchym i delikatnym? Dzieckiem, które przyszło na świat bez pytania, właściwie nagle, w czasie, gdy już się nie spodziewali, że z dwojga staną się trójcą? Przecież kochali się z Manią już kilka lat, a ich mała rodzina się nie powiększała. W dniu narodzin syna Czesław po raz pierwszy postanowił, że kończy rozważania o powrocie do kapłaństwa. Do tej pory, mimo ślubu z Marią, dylemat: sutanna czy kobieta nie opuszczał myśli byłego księdza. Jego wiara była niezachwiana, a tęsknota za pełnieniem posługi kapłańskiej narastała. Coraz silniejsza… Aż tu nagle – syn! A więc Bóg sam postanowił za swego sługę, jaka ma być jego dalsza droga. Służba dziecku nade wszystko. Czesław nie wiedział, że jego postanowienie nie jest ostateczne. Nie wybiegał myślą w przyszłość i nie przypuszczał, iż jeszcze wiele razy będzie się zmagał ze swym dylematem. Choć przecież cała przeszłość powinna go przygotować na to, że tak właśnie będzie. Na razie jednak trwał przy rodzinie, miłość do Mani nie zmalała, można powiedzieć, że nawet wzrosła, bo kochał ją jeszcze za dziecko. Uwielbiał syna, zachwycał się każdym jego paluszkiem, obserwował, jak Jędruś pięknie się rozwija i rośnie. Zastanawiał się nad przyszłością. Mimo że nie był zadowolony z miejsca pobytu, otoczenia i towarzystwa, nie przeczuwał nawet, że właśnie ich teraźniejszość jest sielankowa. Nie mógł przewidzieć tragedii, narastających pod dachem świata. Cieszył się z tego, co miał, i cieszył się ze swojej przezorności, bowiem przyszłość jego rodziny była zabezpieczona, cokolwiek by się stało. Czesław kolejny raz cichutko śpiewał synkowi swoją dowolną interpretację arii Skołuby. Piosenka mówiła o tragicznej śmierci małej Lulu, córeczki księcia Antoniego Henryka Radziwiłła i Luizy z Hohenzollernów:

Ten zegar stary od stu lat Kuranty swe wydzwania. Maman, ach, spójrz na cyferblat, Toż na nim przysiadł anioł…

Dalszego ciągu nie umiał ułożyć wierszem, powtarzał więc Jędrusiowi ową historię tak, jak ją usłyszał, gdy jako zastępca starego proboszcza zawitał do Ołyki. Była ona szczególnie poruszająca. Zarządca majątku chętnie opowiadał przy kielichu wina o wszelkich wydarzeniach, których był świadkiem albo o nich słyszał. „I stało się tak, że matka dziewczynki o mało nie oszalała z tego nieszczęścia. Pierwsze dziecko, wymarzona córeczka, śliczna jak obrazek… – mówił Doroszewicz, a coś ściskało go w gardle. – Miła, radosna, przylepna, wszyscy ją kochali. Ale i psotnica wielka. Umarła od poparzenia wrzątkiem, a było to tak, że pewnego dnia podczas zabawy wpadła na służącego, dźwigającego ogromny samowar, pełen wrzątku. Dziewczynka prawie cała była poparzona, niestety, lekarze nie mogli nic zrobić”. – I wiesz, syneczku – ciągnął Czesław po odśpiewaniu zwrotki o zegarze – Lulu przed śmiercią zobaczyła aniołka. Siedział na tarczy zegara, a wskazówki stały na godzinie drugiej trzydzieści. Jej mama nie wiedziała, co ma myśleć, ale

przeczuwała, że to jakiś znak od Pana Boga... Malutka Luiza zmarła następnego dnia o tej właśnie godzinie. Pochowano ją w marmurowym sarkofagu, na niewielkiej wysepce na stawie w Antoninie. Mały Jędruś tak polubił tę smutną historię, że przez długi czas dopominał się co wieczór: – Papo, papo, opowiedz mi o Lulu. Więc Czesław opowiadał, zawsze zaczynając od swojego śpiewanego wstępu. – Kiedyś zabiorę cię do wielkiego teatru na Straszny dwór, syneczku. To opera pana Moniuszki. Kiedyś. Jak już będziemy mogli przeprowadzić się do dużego miasta. – Wiesz, kochana moja – zwrócił się do żony pewnego jesiennego popołudnia – postanowiłem na razie przerwać pisanie pamiętnika. Mania była zdumiona, jej mąż pisał zawsze, od kiedy pamiętała. Nie przerwał swoich zapisków nawet w Paryżu, choć tam najmniej miał na to czasu, gdyż całymi dniami zwiedzali tę stolicę świata. – Mówiłeś, że pisanie pomaga ci oderwać się od tego wszystkiego, co nas tu otacza – powiedziała, czując kobiecym sercem, że myśli męża znów zaczynają zwracać się tam, gdzie chciałaby, żeby już nigdy nie podążały. Czesław nie ciągnął tematu. Gdy zjedli podwieczorek i wypili herbatę, otworzył jednak swój brulion, by dopisać parę zdań, mających być zakończeniem ukazanych tam zdarzeń i myśli. W tej chwili, gdy kończę kreślić te wspomnienia, jest jesień. Siedzę i patrzę w okno. Na dworze smętnie, tak smętnie… Tak ołowiane ciężkie niebo, taka brzydka aura, taki potop rozkisłego błota wkoło tu na drogach. I spadają liście. Ciągle, z wolna lecą liście z drzew. Z nieustającą, długą monotonią lecą ku dołowi. Żółte, ogniście czerwone – i wzorzystą swoją płachtą przyściełają brudną ziemię.

Ogołoconymi konarami obmokłych drzew targają niecierpliwe wichry. Trzeszczą i skrzypią drzewa, lecą liście, kraczą wrony, o szyby tłucze złośliwy, nudny deszcz. Przerwał pisanie, nasłuchując odgłosów domowego życia. Po kuchni krzątała się najęta pomocnica, dziewka ze wsi, dochodząca codziennie na parę godzin. Maria nuciła cichutko, przeglądając jakąś grubą książkę. Chciał spytać żonę, co czyta, ale odstąpił od tej myśli. Nie był teraz w nastroju do wymieniania się poglądami. Żadnymi. Z dylematem, który go gnębił, musiał rozprawić się sam. Jak zawsze. Raptem Mania odłożyła książkę i jakby wyczuwając nastrój męża, usiadła przy fortepianie. Zaczęła grać nokturny Chopina, melancholijne i przygnębiająco bolesne. Czesław znowu ujął pióro i otworzył brulion. Marząc o swoim dalszym życiu, widzę w nim żonę i syna. I taki nasz dom, jak ten, który dziś mamy, nawet w tym mało przyjaznem miejscu. Lecz z drugiej strony serce wciąż mi się rwie do tej wielkiej ofiary z siebie. Duch obowiązku przemawia do mnie, a ja męczę się tem rozdwojeniem zmagających się we mnie prądów. I patrząc teraz na cudnego mojego syna, słuchając nokturnów, które gra mi żona – tak myślę i myślę, czy mam do tego prawo? Czy nie powinienem po prostu wyjść z domu i odartą z onych ozdób smutną drogą wrócić do ołtarza, kędy dnia jednego powiedziano do mnie: Ty jesteś kapłan do końca wieka, według obrządku Melchizedeka… … O życie, życie, moje smutne życie!..

w Październiku 1913 roku Czesław Porfirogeneta Zamknął brulion. 14 Duch objawia się, gdzie zechce; natchnienie nie zależy od woli; Wulgata (Ewangelia wg św. Jana).

Dzisiaj – epizod szósty Ten zegar stary od stu lat kuranty swe wydzwania…

Janusz wjechał wolno na parking obok budynków z czerwonej cegły. Matylda pierwsza wysiadła z samochodu i rozejrzała się niecierpliwie. Kiedy jej towarzysz trzasnął drzwiczkami volvo, zawołała, wskazując widoczne poprzez korony starych drzew kontury drewnianej budowli ze spadzistym dachem krytym blachą: – Zobacz, oni to nazwali pałacykiem myśliwskim? Przecież to wspaniała ogromna rezydencja! – Radziwiłłowie lubili widać komfort i rozmach. – Janusz też był pod wrażeniem, mimo że wcześniej oglądali zdjęcia w Internecie. – Ciekawe, czy książę Antoni przypuszczał, że to wszystko przetrwa w tak świetnym stanie? – Dobrze, że chociaż tutaj coś przetrwało – westchnęła w odpowiedzi Matylda, przypomniawszy sobie pałac w Ołyce. Podążyli dobrze utrzymaną alejką wśród bujnej zieleni w stronę miejsca, które miało być ostatnim etapem wędrówki śladami jej dziadka. Nie robili sobie zbyt wielkich nadziei, że uda im się odkryć tutaj wspomnianą w pamiętniku tajemnicę. Minęło tak wiele czasu, walec historii zrobił swoje, właściwie od początku liczyli się z porażką. Ale przynajmniej nie będą mieli sobie nic do zarzucenia. O ile pałacyk myśliwski Radziwiłłów w Antoninie z daleka prezentował się okazale, to z bliska oszołomił ich i oczarował bajkowym wręcz urokiem. Licząca prawie dwieście lat letnia rezydencja magnatów została w całości wykonana z modrzewia. Zgodnie z projektem sławnego berlińskiego architekta Fryderyka

Schinkla do ośmiobocznego korpusu głównego dobudowano cztery trójkondygnacyjne skrzydła. Niezwykła konstrukcja wciąż wyglądała nadzwyczaj wytwornie, każdy element został pieczołowicie dobrany, z widoczną dbałością, by budowla stanowiła integralną część malowniczej leśnej okolicy. Idąc wysypaną żwirem alejką, Matylda przypominała sobie, co opowiedział jej o Antoninie Olek podczas ostatniej rozmowy telefonicznej. Nazwa posiadłości wzięła się od imienia księcia Antoniego Radziwiłła, pruskiego namiestnika w Wielkim Księstwie Poznańskim. Reprezentacyjna rezydencja dość szybko przekształciła się w stałą siedzibę rodziny. W pałacu nigdy nie brakowało znamienitych gości, książę przyjaźnił się z największymi artystami, sam także był utalentowanym wiolonczelistą i kompozytorem. Oprócz przedstawicieli europejskich dworów w Antoninie bywał Chopin, Humboldt oraz wielu innych znanych ludzi ze świata kultury i nauki. Aleksander nie pierwszy już raz okazał się prawdziwą skarbnicą wiedzy o interesujących ich wydarzeniach z przeszłości oraz miejscach. I to on tak naprawdę sprawił, że niezbyt wyraźne wzmianki dziadka o jakiejś wielkiej tajemnicy, którą pozostawia swym spadkobiercom, uznali za coś więcej niż objaw wyjątkowo żywej wyobraźni Czesława. Olek dzwonił co jakiś czas, by dodać im otuchy w chwilach zniechęcenia i coś podszepnąć, gdy uważali, że tkwią w ślepym zaułku. Matylda pomyślała, że gdyby nie jego entuzjazm i wiara, nie byłoby ich tutaj. Janusz pchnął wysokie drewniane drzwi do korytarza i po pokonaniu parunastu stopni znaleźli się w przestronnej Sali Kominkowej, w której teraz mieściła się pałacowa restauracja. Stojąc na dole, można było podziwiać ciągnące się na trzech kondygnacjach galeryjki z wejściami do poszczególnych pokoi. Konstrukcja sufitu została oparta pośrodku na masywnym filarze, ozdobionym myśliwskimi trofeami. Był tam również kominek. Ze ścian spoglądały portrety księcia, członków rodziny Radziwiłłów oraz Fryderyka Chopina.

– Dzień dobry państwu – przywitał ich elegancki mężczyzna w garniturze. – Czym możemy służyć? – Rezerwowaliśmy nocleg – odparła Matylda i podała ich nazwiska. – W takim razie witamy. – Mężczyzna się uśmiechnął. Poprowadził ich do kontuaru, na którym leżała księga gości. Otworzył ją i coś sprawdził. – Państwa pokój znajduje się na pierwszym piętrze. Chcą państwo od razu tam pójść, czy może najpierw coś zjeść? – Ja bym zjadł… Janusz nie dokończył zdania, ponieważ przerwała mu Matylda, której wpadł do głowy pewien pomysł. – Czy dużo macie teraz gości? – Akurat niewielu – odparł uprzejmie ich rozmówca. – W takim razie chcielibyśmy obejrzeć wolne pokoje i sami wybrać sobie któryś. Dopłacimy, jeśli będzie trzeba. – Nie widzę problemu. Janusz spojrzał tęsknie w kierunku wytwornie nakrytych stolików, lecz stłumił protest, mając jedynie nadzieję, że posiłek nie odwlecze się zanadto z powodu fanaberii Matyldy. Mężczyzna w garniturze, będący zapewne kierownikiem hotelu, poprowadził ich do bocznego skrzydła, gdzie znajdowały się schody, wiodące na wyższe piętra. Wszystkie drzwi miały tabliczki informujące, kto niegdyś zamieszkiwał dany pokój. Zajrzeli z ciekawością do apartamentu Fryderyka Chopina, ze stylowymi meblami z epoki oraz tapetą z motywem przypominającym herb szlachecki. Był najdroższy, więc Janusz ucieszył się w duchu, że jego towarzyszka jedynie spojrzała pobieżnie i ruszyła dalej. Na pierwszym piętrze wolny był jeszcze pokój Ferdynanda. Matylda, jeszcze zanim weszła do środka, posłała Januszowi porozumiewawcze spojrzenie, mówiące: Tutaj zanocujemy! Sprawa była oczywista, bo gdzie mieliby się zatrzymać, jeśli nie w apartamencie zajmowanym dawniej przez księcia Ferdynanda Radziwiłła, ordynata przygodzickiego i ołyckiego, w którego

zamku dziadek Czesław spędził niegdyś kilka miesięcy, i z którym wiązała się wspomniana w pamiętniku tajemnica? Gdzie jeszcze mieliby szukać wskazówki? – Widzę, że podoba się państwu ten pokój? – Kierownik natychmiast zauważył ich nieukrywane zainteresowanie. – Jest rzeczywiście piękny, z widokiem na park i bardzo szczególną atmosferą… – Bierzemy go – zdecydowała Matylda, nie słuchając jego słów. – Ale jeszcze chcielibyśmy obejrzeć inne. Rozumie pan, szkoda byłoby nie zobaczyć wszystkiego w tak niezwykłym miejscu. – Jak sobie państwo życzą. – Nie okazywał zniecierpliwienia. – Są jeszcze wolne pokoje na drugim i trzecim piętrze. Janusz zdusił cisnące mu się na usta słowa protestu, gdyż wiedział z doświadczenia, że i tak niczego by nie wskórał. Zresztą jego partnerka miała rację, należało wykorzystać okazję zwiedzenia pałacu i zajrzeć, gdzie tylko się da. Oboje uważali, że ich próby rozwikłania tajemnicy zbliżają się do finiszu. Od jakiegoś już czasu mieli wrażenie, że najprawdopodobniej dziadek Matyldy puścił wodze fantazji, chcąc ubarwić opowieść o swoim życiu. Może celowo, a może po prostu sam dał się zwieść pozorom, dorabiając niebanalne wyjaśnienia prostych w istocie faktów. Sam zaczął z czasem w to wszystko wierzyć… Tajemnicza dama, która skradła coś księciu Radziwiłłowi w Ołyce i przez pomyłkę wręczyła swój łup Czesławowi, mogła istnieć naprawdę. Nic dziwnego, iż dziadek był nią tak zafascynowany, że za wszelką cenę pragnął dodać wagi całemu wydarzeniu. Tyle że nie był historykiem, więc spoglądając na trzymane w ręku dokumenty, wyobraził sobie zbyt wiele. No i musiał przecież mieć świadomość, że cokolwiek napisze, po latach nikt nie będzie w stanie tego zweryfikować… Na drugim piętrze weszli do pokoju księżnej Luizy. Nie różnił się od pozostałych, były tu dwa łóżka przykryte wykwintnymi narzutami, kilka stylowych mebli, z okna roztaczał się widok na parkowe alejki. Wiszący na ścianie obraz

w złoconych ramach przedstawiał młodą kobietę, pochylającą się nad leżącą w łóżeczku dziewczynką. Obok był zegar z wahadłem i kunsztownie zdobioną tarczą. Matylda długą chwilę stała zapatrzona w tę scenę, jakby w pokoju niczego więcej nie było. Wreszcie potrząsnęła głową jak ktoś budzący się ze snu i z ociąganiem wyszła na korytarz. Jeszcze przez kwadrans chodzili galeryjkami wokół Sali Kominkowej, oglądając inne pomieszczenia, jednak nic więcej nie zwróciło ich uwagi. – To co, decydują się państwo na pokój Ferdynanda? – Tak, zaraz przyniosę nasze rzeczy z samochodu – rzucił pospiesznie Janusz, jak gdyby pragnął zagłuszyć coraz głośniejsze burczenie w brzuchu. – Albo lepiej najpierw coś zjedzmy. – Nie! – zawołała Matylda. Obydwaj popatrzyli na nią w zdumieniu. – Nie będziemy nic jeść…? – zdumiał się Janusz. – Czemu, nasza kuchnia jest znakomita – zawtórował mu kierownik. – Nie miałam na myśli jedzenia – odparła. – Chciałam powiedzieć, że nie weźmiemy pokoju Ferdynanda, tylko ten księżnej Luizy. Janusz tylko westchnął bezgłośnie. Kierownik bez komentarza udał się z nimi pod drzwi wybranego pokoju i wręczył Matyldzie klucz. – Proszę się rozgościć. Zostawiam państwa, obowiązki wzywają – pożegnał się i prędko ruszył w kierunku schodów, jak gdyby w obawie, że Matylda znów się rozmyśli. – Czemu tak nagle zmieniłaś zdanie? – zainteresował się Janusz, kiedy zostali sami. – Wydawało mi się, że jeśli mielibyśmy coś tutaj znaleźć, to właśnie w pokoju Ferdynanda. – Nie wiem… Po prostu ten pokój jakoś do mnie przemawia. Poczułam to od razu, kiedy tylko weszłam. Możesz się śmiać, ale usłyszałam jakby dawno zapomnianą melodię i mam przeczucie, że nigdy nie byłam tak blisko rozwiązania zagadki… Może się mylę, ale cóż nam w końcu pozostało, oprócz zdania się na przeczucie?

– Właściwie od początku nie robiliśmy niczego innego. – Prawda. A teraz usłyszałam… – Pewnie jak mi burczało w brzuchu – mruknął z przekąsem. – Nie nazwałabym tego dawno zapomnianą melodią – odgryzła się Matylda. – No dobrze, chodźmy. Jak jesteś głodny, to nie ma z ciebie żadnego pożytku. Zajęli stolik w Sali Kominkowej. Janusz przez dłuższą chwilę wahał się między schabem z kością, jajkiem i łososiem a kaczką Luizy w pomarańczach. Wreszcie zdecydował się na kaczkę, wyszedłszy z założenia, że ten kotlet będzie zapewne mniejszy od połowy tłustej kaczki. Wciąż zamyślona Matylda wybrała filet z okonia. Zamówili też butelkę czerwonego wina. Jak szaleć, to szaleć. Obiad trwał dłużej niż zwykle, ale spełnił z nawiązką ich oczekiwania. Potem Janusz ruszył niespiesznym krokiem do samochodu po ich rzeczy, Matylda zaś wspięła się po skrzypiących lekko schodach na drugie piętro. Weszła do pokoju, zamknęła drzwi i oparła się o nie plecami. Wypite do obiadu wino leciuteńko szumiało jej w głowie, akurat na tyle, by umysł pozwolił myślom zboczyć nieco z utartych ścieżek. Naprawdę nie wiedziała, czemu w ostatniej chwili zmieniła decyzję, i wybrała właśnie pokój księżnej Luizy. Wzrok pisarki powędrował ku obrazowi, na którym leżąca w łóżku dziewczynka wskazywała dłonią stary zegar. Matylda zamarła, po czym jak w transie zbliżyła się do płótna. Poruszyła ustami, bezgłośnie nucąc kołysankę, którą śpiewał dziadek, kiedy była malutką dziewczynką: Ten zegar stary od stu lat Kuranty swe wydzwania.

Maman, ach spójrz na cyferblat, Toż na nim przysiadł anioł…

Stała przed obrazem, wpatrując się w namalowanego na nim aniołka. Siedział na małej wskazówce zegara, spoglądając w stronę dziecięcego łóżeczka. Kiedy Janusz wrócił z torbą i plecakiem, natychmiast zauważył dziwny wyraz twarzy swej przyjaciółki. – Stało się coś? Wyglądasz, jakbyś zobaczyła ducha. – Nie zobaczyłam, tylko usłyszałam. We własnej głowie. – Czyli coś sobie jednak przypomniałaś? – Tak. Tylko nie jestem pewna, czy to ma jakiekolwiek znaczenie. Zastanawiam się… Janusz usiadł na łóżku i wodził wzrokiem za spacerującą po pokoju Matyldą. – To zastanówmy się razem. – Zaraz, niech pomyślę… – Znów zatrzymała się przed obrazem, przesunęła dłońmi po grubych złoconych ramach i popukała w nie kostkami palców. – Nie, to nie to… Ale przecież to musi mieć znaczenie… Nagle chwyciła obraz, zdjęła go ze ściany i obróciła. Z tyłu było tylko sztywne, nasiąknięte farbą płótno. Bez żadnych znaków czy napisów. – Mogłabyś mi wyjaśnić, co za sztuczki wyczyniasz? Matylda westchnęła i po krótkich manipulacjach umieściła obraz na miejscu. Następnie wyjęła z bocznej kieszeni torby podróżnej pamiętnik i zaczęła go kartkować. Wreszcie podsunęła brulion obserwującemu wszystko cierpliwie Januszowi, wskazując palcem odpowiedni fragment pisanego atramentem tekstu. – Czytaj.

Posłusznie wykonał polecenie. Po niedługiej chwili zmarszczył brwi i z nagłym błyskiem w oczach spojrzał w kierunku obrazu. – Czekaj, nic nie mów, zaczynam rozumieć… – Uniósł rękę, jakby się obawiał, że straci wątek. – Jesteśmy w pokoju księżnej Luizy, jej córeczka zmarła w wyniku strasznego wypadku. Mała Lulu w trakcie zabawy wpadła na służącego, który niósł wielki samowar pełen wrzątku. Poparzyła się tak okropnie, że lekarze nie dali rady jej uratować. Parę tygodni później, tuż przed śmiercią, ujrzała anioła siedzącego na wskazówce zegara, który pokazywał drugą trzydzieści. Wszyscy myśleli, że dziewczynka ma halucynacje, ale Lulu zmarła następnego dnia właśnie o tej godzinie… – Tę właśnie historię opowiedział dziadkowi Doroszewicz w Ołyce. A dziadek opisał ją w pamiętniku. Janusz zerknął do brulionu. – Tutaj pisze, że często opowiadał ją w formie bajki Jędrusiowi, twojemu ojcu. I śpiewał mu kołysankę o starym zegarze z siedzącym na nim aniołkiem… – Nie tylko jemu! – zawołała z ożywieniem Matylda. – Mnie także! Miałam wtedy zaledwie kilka lat, dlatego tak długo nie mogłam sobie tego przypomnieć. – Ta historia bardzo nim wstrząsnęła… – Aż tak bardzo, że opowiadał ją synkowi, a potem wnuczce? Możliwe, ale… – Znów na długą chwilę zapatrzyła się w obraz na ścianie. – W tym musi być coś więcej. Dziadek podkreślał w pamiętniku, że tylko potomek, który odwiedzi miejsca jego pobytu, zdoła dostrzec i zrozumieć wskazówkę. Powinnam była wcześniej się domyślić, ale nie mogłam sobie przypomnieć tej kołysanki. – Czekaj, bo zaraz się zagalopujesz. Przecież ten obraz nie kryje żadnego sekretu, a dziadek nie mógł liczyć, że jego potomek rozbierze pałac w Antoninie deska po desce. – Racja – przyznała Matylda, starając się nie poddać zniechęceniu. – Musimy pokombinować. On chyba specjalnie tak

wszystko zamotał, wychodząc z założenia, że lepiej, by tajemnica przepadła, niżby miał ją odkryć ktoś niepowołany. Swoim zwyczajem pozostawił sprawę do rozstrzygnięcia Opatrzności… Janusz wrócił do pamiętnika i kolejny raz przeczytał fragment o śmierci poparzonej dziewczynki. – Słuchaj, z tekstu wynika, że mała Lulu oraz jej siostra są pochowane w sarkofagu znajdującym się na wysepce antonińskiego stawu… Matylda była zdumiona. – Dziwne. Powinny przecież spocząć w tutejszej kaplicy. Olek mówił, że jest to grobowiec rodziny Radziwiłłów. Córki pochowali oddzielnie…? Zaniepokojony Janusz, zauważywszy nagłe ożywienie partnerki, zapytał niepewnie: – Co ci chodzi po głowie? Nie będziemy przecież demolować grobu. Dziadkowi na pewno nie o to chodziło. – Ale cała ta historia nie znalazła się w pamiętniku przypadkiem. I jeszcze trafiliśmy na ten obraz! Jednak masz rację, on by nie dopuścił, żeby jego potomkowie bezcześcili miejsce pochówku małych księżniczek… Czekaj, potrzebujemy więcej informacji. Złapała telefon i prędko wyszukała w jego pamięci właściwy numer. Po pięciu sygnałach ktoś odebrał. Matylda usiadła obok Janusza i odsunęła nieco od ucha telefon, żeby jej partner słyszał rozmowę. – Cześć, Olek, nie jesteś zajęty, masz chwilkę? – O, to znów moja ulubiona pisarka – ucieszył się ich przyjaciel. – Mów śmiało, dla ciebie zawsze mam czas. Z twojego tonu zgaduję, że wpadliście na coś nowego? – Nie… niezupełnie – Matylda się zająknęła. – To pewnie fałszywy trop, ale wyobraź sobie, że tu, w Antoninie, w pokoju księżnej Luizy, wisi obraz przedstawiający scenę opisaną w pamiętniku. Czytałeś go, zwróciłeś może uwagę na bajkę dla Jędrusia? – Coś sobie przypominam, ale słabo… Lepiej opowiedz

wszystko. Streszczenie historii zajęło ze dwie minuty. – Ciekawe – podsumował krótko jej rozmówca. – Jakie wyciągasz wnioski? – No i właśnie tu jest problem. Nie przeszukamy pałacu deska po desce, a tym bardziej parku. Wprawdzie dziadek mógł ukryć coś w starym zegarze, ale nie widzieliśmy tutaj takiego, poza tym zegary się nakręca i, bo ja wiem, oddaje do renowacji, naprawia? Minęło ponad sto lat, dawno ktoś by owo coś w nim znalazł. Myśleliśmy nawet o sarkofagu dwóch małych Radziwiłłówien, Luizy i Heleny, ale to nie ma sensu. Dziadek na pewno by sobie nie życzył, by ktoś otwierał trumny ze szczątkami dzieci. – Jakie znów trumny, o czym ty mówisz? – No w sarkofagu na wysepce. Dziadek napisał, że pochowano tam dwie zmarłe córeczki księcia. – Nic podobnego. To tylko symboliczny nagrobek, choć rzeczywiście przez lata sądzono, że spoczywają pod nim ich szczątki. Matyldzie mocniej zabiło serce, głośno wciągnęła powietrze. – Jesteś pewien? – Oczywiście. – W głosie Aleksandra dało się dostrzec niemal urazę. – Posłuchaj, to dziewiętnastowieczny zabytek, wzorowany na sarkofagu Scypiona Brodatego, znajdującym się w Watykanie. Książę sprowadził go do Antonina z Berlina, wcześniej stał w parku pałacu Radziwiłłów przy Wilhelmstrasse. Rzeczywiście, przez długi czas miejscowi ludzie uważali, że właśnie w tym sarkofagu spoczywają córki księcia. Ale tak naprawdę księżniczki pochowano w Królewcu, później zaś ich trumny przewieziono do kaplicy w Antoninie. Matylda milczała długą chwilę, przetrawiając tę wiadomość. – Halo, jesteś tam? – Jestem. Dzięki za wyjaśnienia, choć pewnie to znów ślepy zaułek… – Co zamierzacie zrobić?

– Sama nie wiem. – Westchnęła smętnie. – Jutro musimy wracać, obowiązki wzywają. Ale moglibyśmy spróbować dostać się jakoś do tego sarkofagu… – Nie róbcie tego! – zawołał Aleksander. – To byłoby przestępstwo, dewastacja dzieła sztuki. Zresztą, mówiąc prawdę, nie jestem pewien, czy jednak nie pochowano w nim dziewczynek. Jedni myślą tak, drudzy inaczej… Urwał na chwilę, ale podjął rozmowę, nim Matylda zdążyła się wtrącić: – Mam inny pomysł. Może znajdziecie czas za parę dni, żebyśmy się spotkali i zastanowili, czy nie dałoby się jakoś oficjalnie zwrócić do zarządcy pałacu z prośbą o otwarcie sarkofagu? Pomogę wam, użyję swoich kontaktów. – A jak odmówią? Wyśmieją mnie, kiedy pokażę pamiętnik dziadka. – Matylda machnęła ręką i wzruszyła ramionami, jakby rozmówca mógł ją widzieć. – Wiesz, my chyba nawet poznaliśmy zarządcę. Oprowadził nas po pałacu i był szalenie uczynny. – Spojrzała na swego towarzysza, przysłuchującego się rozmowie. – Pogadamy z nim jutro, jedyna okazja. Jak myślisz, Janusz? – Niezła myśl. Co nam szkodzi, najwyżej odmówi. – Ale i tak nasze wyprawy były wspaniałe – dodała Matylda. – Mamy fantastyczny materiał na powieść. – Cieszę się, że jesteście zadowoleni. Tylko nie róbcie niczego pochopnie, nie ma co się spieszyć. Najlepiej naradźmy się razem, kiedy wrócicie. – Naturalnie, zadzwonię, jak już będziemy w Warszawie. To na razie, muszę kończyć. Dzięki za pomoc i wsparcie, nie zapomnimy wspomnieć o tobie w książce. Olek zaczął jeszcze coś mówić, lecz Matylda zakończyła rozmowę. Odłożyła telefon na stolik i w zamyśleniu popatrzyła w okno. – Dość obcesowo potraktowałaś naszego przyjaciela. – Janusz pierwszy przerwał milczenie. – Więc jutro wyjeżdżamy? – Taki mieliśmy przecież plan. – Tak, grunt to trzymać się planu… Modyfikując go,

stosownie do okoliczności. – Właśnie – zgodziła się Matylda. – A okoliczności wymagają, żebyś pojechał do miasta i dokonał niezbędnych zakupów. Spojrzał jej uważnie w oczy. Po chwili jego twarz rozjaśnił domyślny uśmiech. – Tak, przyda się nam parę drobiazgów, których nie wozi się na co dzień w samochodzie, prawda? – Wstał, przeciągnął się, następnie wyjął z plecaka kluczyki i portfel. – Jak się pospieszę, zdążę na kolację. A ty co będziesz w tym czasie robiła? – Zajrzę do kaplicy Radziwiłłów. A potem pospaceruję sobie po parku… Tuż po drugiej w nocy drzwi pokoju księżnej Luizy uchyliły się cicho. Janusz nasłuchiwał przez moment, potem oparł się o barierkę galeryjki drugiego piętra i spojrzał w dół. Sala Kominkowa tonęła w półmroku, którego nie zdołała rozproszyć włączona lampka w prowadzącym do wyjścia korytarzu. Janusz poprawił plecak, skinął na Matyldę i oboje ruszyli w kierunku schodów, ostrożnie stawiając krok za krokiem. Deski skrzypiały leciutko, nie na tyle jednak, by obudzić kogokolwiek w pałacu. Zgodnie z przewidywaniami główne drzwi okazały się zamknięte. Jednak za dnia Matylda odkryła inną drogę opuszczenia budynku. Poprowadziła Janusza wąskim korytarzykiem i po chwili znaleźli się w bocznym skrzydle, naprzeciwko wysokiego okna. Podejrzewali, że w tak pełnym cennych przedmiotów pałacu zamontowano jakiś system alarmowy, jednak nie powinien zadziałać w przypadku normalnego otwarcia okna od środka. A szyb nie zamierzali przecież tłuc. Tak czy inaczej, nie można było tego sprawdzić inaczej niż empirycznie. Matylda wzięła głęboki oddech, przekręciła klamkę i zdecydowanym ruchem otworzyła okno. Nic się nie stało, w budynku nadal panowała niezmącona cisza. Parapet znajdował się nadspodziewanie wysoko, jednak po przełożeniu nóg i oparciu ich na wystającym gzymsie dało się bez

trudu zeskoczyć. Utrzymany w stylu angielskim park oświetlały nieliczne latarnie, lecz tylko w pobliżu pałacu, dalej żwirowe alejki tonęły w mroku. Kiedy Janusz dokonywał sprawunków w mieście, Matylda obeszła teren, więc teraz poprowadziła swego towarzysza, wskazując właściwy kierunek. Bezchmurna noc sprzyjała ich eskapadzie; kiedy wzrok przyzwyczaił się do ciemności, blask księżyca i gwiazd wystarczył, by nie zabłądzić wśród bujnej parkowej roślinności. W ciągu kilku minut dotarli nad brzeg stawu. Niegdyś na wysepkę wiódł kamienny mostek, lecz obecnie nie pozostało po nim śladu. Janusz wydobył z plecaka gumowy ponton i za pomocą nożnej pompki zaczął napełniać go powietrzem. Ponton był niewielki, przeznaczony bardziej dla dzieci niż dorosłych, ale na ich potrzeby powinien w zupełności wystarczyć. Kiedy nabrał właściwego kształtu, wsiedli ostrożnie i odepchnęli się od brzegu. Wiosłując dłońmi, bez trudu pokonali kilka metrów dzielących ich od wysepki. Nie zamienili ani słowa, słychać było jedynie delikatny plusk wody i szum poruszanych wiatrem liści. Ponton łagodnie dotarł do brzegu, Janusz wysiadł pierwszy, wciągnął go kawałek dalej i podał rękę Matyldzie. Od dość dobrze widocznej bryły z białego marmuru dzieliło ich parę kroków. Sarkofag nie był duży, jak gdyby rzeczywiście przeznaczony dla dziecka. Został umieszczony na postumencie, gdyż inaczej zasłaniałaby go wysoka trawa i trzciny. Janusz włączył latarkę, pewien, że parkowe drzewa i krzewy skutecznie ich zasłonią, nawet gdyby ktoś w pałacu cierpiał na bezsenność. Oboje dokładnie przyjrzeli się skromnie zdobionym bokom sarkofagu i leżącej na wierzchu płycie. Miała kilka centymetrów grubości, i ze względu na stosunkowo małą powierzchnię, na pewno była lżejsza niż płyty w normalnych grobowcach. – Jak myślisz, damy radę dostać się do środka? – zapytała szeptem Matylda. – Trudno powiedzieć. – Janusz przyglądał się spojeniom płyty z bocznymi ścianami sarkofagu. – To nie wygląda na zacementowane. Ale nie mam pojęcia, jak skonstruowany jest ten

sarkofag. Pamiętaj, że to jedynie replika tego starożytnego, znajdującego się w Watykanie i miał być pomnikiem ku pamięci Luizy i Heleny. Może wcale nie jest pusty w środku, a płytę przytwierdzono na amen? – Więc do roboty. Nie przekonamy się, póki nie spróbujemy. Janusz zgasił latarkę, oparł dłonie blisko prawego rogu płyty i pchnął ją z całej siły. – Kurczę – stęknął, nasłuchując zgrzytu kamienia. – Nie idzie… Matylda stanęła obok, zaparła się mocno nogami i położyła ręce na zimnym marmurze. – Teraz! – syknęła przez zęby. Pchnęli razem. Płyta drgnęła i przesunęła się odrobinę. Natychmiast wstąpiły w nich nowe siły, zwłaszcza że najtrudniej było poruszyć oporny marmur. Dalej już poszło łatwiej, każde popchnięcie przesuwało płytę o kolejne centymetry. – Jeszcze kawałek… – Janusz naparł ostatni raz i przez chwilę oddychał głęboko. Matylda była bardziej niecierpliwa. Złapała latarkę i zwinnie wspięła się na postument. Zaświeciła w głąb otworu. – I jak, jest tam coś? – Nie… z tej strony widać trochę kurzu, kamyki i nic poza tym. – Starała się ukryć rozczarowanie. – Spróbuję zajrzeć głębiej. Wsunęła do środka rękę z latarką i pochyliła się, żeby zlustrować przestrzeń pod płytą. Serce omal nie wyskoczyło jej z piersi, kiedy dostrzegła obwiązany starannie sznurkiem pakunek. Nie był większy niż pudełko od butów. – Przytrzymaj mnie za nogi, bo wpadnę. Coś widzę, ale nie wiem, czy dosięgnę… Czując, jak dłonie Janusza dociskają jej stopy do krawędzi postumentu, na którym stała, wyciągnęła się, na ile tylko mogła, i końcami palców chwyciła za sznurek. Obawiała się, że sznurek pęknie, gdyż musiał być bardzo stary, wytrzymał jednak, kiedy przyciągnęła pakunek ku sobie. Oddała latarkę Januszowi, chwyciła w ręce paczkę i zeskoczyła na trawę. Najrozsądniej

byłoby zabrać znalezisko do pokoju i tam się nim zająć, ale żadne z nich nie wytrzymałoby kolejnych minut niepewności. Janusz wyjął scyzoryk i przeciął konopny sznurek. To coś było starannie owinięte kilkoma warstwami nawoskowanego papieru przypominającego pergamin. Rozwinął je powoli, wstrzymując oddech. Ich oczom ukazała się ozdobna drewniana szkatułka wielkości złożonej małej szachownicy. Pod nią leżał brulion w twardych tekturowych okładkach. Wzruszenie na długą chwilę odebrało Matyldzie mowę. Wreszcie zdołała wyszeptać: – Nie wierzę... Po prostu nie wierzę, że naprawdę to znaleźliśmy. – Była w autentycznym szoku. Zapomniała, gdzie jest, usiłując otworzyć misterny zamek szkatułki. – Więc dziadek nie kłamał… – A ja cały czas myślałem, że to będzie tylko fajna przygoda do opisania w powieści. – Janusz był nie mniej przejęty. Jednak pierwszy odzyskał poczucie rzeczywistości. – Słuchaj, niedługo zacznie świtać, nic tu po nas. W zasadzie popełniliśmy przestępstwo, musimy zrobić porządek, zatrzeć ślady i zwijać się czym prędzej. Potem będziemy to sobie oglądać, ile dusza zapragnie. Stanowczym ruchem wyjął Matyldzie z rąk szkatułkę i razem z brulionem schował do plecaka. Umieszczenie marmurowej płyty na miejscu zajęło im mniej czasu niż jej odsunięcie, gdyż adrenalina wyzwoliła dodatkowe siły. Kiedy szli w stronę pontonu, byli brudni i spoceni, buty zapadały im się w grząskiej ziemi przy brzegu wysepki. Nie przejmowali się tym zupełnie, niedługo umyją się, przebiorą i… Matylda już wkładała nogę do pontonu, kiedy raptem zalała ich fala ostrego światła. Zaskoczeni spojrzeli w stronę odległego o mniej niż dziesięć metrów drugiego brzegu stawu. Mrużąc oczy, usiłowali rozpoznać postać trzymającą w ręku silną latarkę. – Nie ruszajcie się i nie róbcie niczego głupiego! I tak nigdzie nie uciekniecie.

Stanęli w bezruchu niczym dwa zające w świetle reflektorów, zbyt zaskoczeni, by cokolwiek przedsięwziąć. – Bardzo ładnie. A teraz spójrzcie na to, żebyście nie sądzili, że to jakieś żarty. Mówiący na moment oświetlił drugą rękę. Miał w niej pistolet. – Olek?! – zawołała Matylda. Już wcześniej głos mężczyzny wydał jej się znajomy, lecz dopiero kiedy tamten przestał im świecić prosto w oczy, rozpoznała napastnika. – Co ty robisz… – Stój, gdzie stoisz! – rozkazał tonem, jakiego nigdy u niego nie słyszała. Zimnym, wypranym z emocji. Wycelował broń prosto w pisarkę. – To nie jest zabawka, a zapewniam, że wiem, jak się tym posługiwać. – Matylda, on mówi poważnie. – Janusz nie spuszczał oczu z nieruchomej dłoni trzymającej pistolet. – Czego chcesz? – Tego, co znaleźliście w sarkofagu. – Tam nic nie było. Tylko jakieś śmieci. – Naprawdę? – zapytał drwiącym tonem Aleksander. – Cały czas was obserwowałem, złodzieje powinni się zachowywać bardziej dyskretnie. – Nie jesteśmy złodziejami – oburzyła się Matylda. – To moja własność. – Można z tym polemizować, skarb państwa miałby inne zdanie. – Ale ty nie zamierzasz przekazać niczego skarbowi państwa, prawda? – Jesteś bardzo domyślna. Szkoda, że nie byłaś taka wcześniej… Nagle wszystko zrozumiała. – To ty podrzuciłeś mi pamiętnik w Szczepankowie? – No proszę, jednak umiesz kojarzyć fakty. – Ale tam był mnich w habicie… – Proste zagranie dla odwrócenia uwagi od mojej skromnej osoby. Oraz nadania pojawieniu się pamiętnika pewnej tajemniczości, żeby rozpalić waszą ciekawość. Jak widać, udało

się znakomicie. – Więc czytałeś go wcześniej. Zorientowałeś się, jaka kryje się w nim tajemnica i zacząłeś szukać potomka autora? – To nie było trudne, mam doświadczenie w szperaniu w archiwach. Kiedy się zorientowałem, że jedyną żyjącą krewną Czesława jest moja dobra znajoma… – Postanowiłeś mnie wykorzystać. Janusz od dłuższej chwili zastanawiał się, czy zdążą uciec z linii strzału i ukryć się za sarkofagiem, nim Olek zareaguje. To było ogromne ryzyko i nie zamierzał go podejmować, ale chciał być przygotowany na każdą ewentualność. Ich niedawny sprzymierzeniec musiał zauważyć, że tamten rozgląda się dyskretnie i coś kalkuluje, gdyż przestrzegł go: – Nie próbuj odgrywać bohatera, jestem naprawdę dobrym strzelcem! Matylda z trudem przełknęła ślinę. – Nie zabijesz nas przecież. Nie dla jakichś starych szpargałów… Aleksander zaśmiał się dziwnie. W jego śmiechu nie było jednak wesołości, prędzej podszyta pogardą drwina. – Nie chciałbym tego, naprawdę. Ale się nie zawaham i lepiej, żebyście mi uwierzyli. Nawet nie jesteście w stanie pojąć, jak to jest być konserwatorem dzieł sztuki, przez całe życie stykać się z cennymi przedmiotami i o żadnym nie móc powiedzieć, że należy do mnie. Byłem kimś w rodzaju rzemieślnika do wynajęcia, który ma zrobić swoje, a potem może iść precz. Obserwowałem, jak bogacą się hochsztaplerzy i politycy, możni tego świata zasięgali mojej opinii, lecz nic ponadto. I przez całe życie czekałem na taką okazję jak ta. Nie pozwolę, by mi umknęła. Janusz zastanawiał się, czemu Olek im to mówi. Chciał ich przekonać do swoich racji, gdyż mimo wszystko miał wyrzuty sumienia? Albo po prostu zabójstwo traktował jako ostateczność, bo zbrodnia sprawiłaby, że już nigdy nie czułby się bezpiecznie. Nieważne, jaki był powód, Janusz postanowił zyskać na czasie,

choć nie sądził, aby im to w czymkolwiek pomogło. – Nie ciebie jednego zaślepiła wizja bogactwa – powiedział. – Mylisz się. Pieniądze nie są tu najważniejsze. – A co jest? – Nie zrozumiecie pewnie… – Tamten zamilkł, jakby się nad czymś zastanawiał. Po chwili westchnął i zaczął mówić dalej: – Spróbuję wam wyjaśnić, bo naprawdę nie chciałbym robić wam krzywdy. Znalezienie choćby małej części skarbów templariuszy wiąże się ze splendorem i sławą, jaką trudno sobie nawet wyobrazić. Taki odkrywca natychmiast stanie się znany i szanowany, w środowisku znawców sztuki i historyków jego nazwisko będzie powtarzane z czcią i zazdrością. A to uznanie nie należy się nikomu innemu, tylko mnie! Bo to ja natrafiłem na ten pamiętnik, przeglądając archiwum ojców karmelitów w pewnym włoskim klasztorze. Matylda wstrzymała oddech, bo zachodziła w głowę, jak też pamiętnik trafił w ręce Olka. – Ale co dziadek tam robił i czemu im go zostawił?! – Nie wiem, nie wymagaj za wiele. Czasy po rewolucji były burzliwe, a on był raczej niespokojnym duchem i wiecznie go gdzieś nosiło. Może zostawił go z dyspozycją, by odesłano rodzinie po jego śmierci, ale nikt o tym nie pamiętał. Albo sam zamierzał tam po niego wrócić? – Na dworze pojaśniało nieco przed nadciągającym świtem, dzięki czemu dostrzegli, jak Aleksander wzrusza ramionami. – To mnie mało obchodziło. Przeczytałem go i natychmiast zrozumiałem, jak cenny może się okazać. Ty byś niczego nie dostrzegła, prawda? Matylda milczała. – Widzę, że już rozumiesz. Sprawdziłem wszystkie dostępne informacje o Zakonie Ubogich Rycerzy Chrystusa i pojąłem, że to jedyna taka okazja w moim życiu. Odwiedziłem wszystkie wskazane w pamiętniku miejsca, ale cóż mogłem znaleźć, nie mając pojęcia, o jakiej wskazówce wspominał twój dziadek? Wtedy zacząłem szukać jego krewnych i dotarłem do ciebie. – Roztoczyłeś wspaniałe wizje i namówiłeś nas na wyprawę.

– To było genialne, nieprawdaż? I musisz też przyznać, że to mnie się należy całe to znalezisko, bo i tak nie zrobiłabyś z niego właściwego użytku... Ty będziesz miała swoją książkę. Ja wieczną sławę – zakończył z niespodziewanym patosem. – Olek… – Matylda usiłowała zebrać myśli. – Przecież to się nie uda. Znamy prawdę, opowiemy, co zrobiłeś… Aleksander roześmiał się drwiąco. – A wszyscy natychmiast uwierzą dwójce pisarzy, czyli zawodowym łgarzom? Nie będziesz miała niczego na poparcie swoich słów. Zupełnie niczego! Poza mglistymi wynurzeniami swojego dziadka. Mam już przygotowaną historię odnalezienia dokumentów. Nie tu, w pewnym znacznie bardziej prawdopodobnym miejscu. A kiedy obwieszczę wszystko światu, nikt nie będzie zadawał zbędnych pytań. Bo tak to już jest, że do każdego wielkiego odkrycia próbują się podłączyć różnej maści oszuści i żądni sławy szaleńcy. Tak właśnie zostaniesz potraktowana! – Ale dziadek wyraźnie wspomina o dokumentach… – Nie on jeden, wierz mi. Moje wyjaśnienia będą znacznie bardziej wiarygodne. I poparte dowodami. A teraz kończmy z tym, niedługo zrobi się widno. Rzućcie mi szkatułkę, widziałem jak Janusz chował ją do plecaka. – Uniósł dłoń z pistoletem. – I pamiętajcie, ja nie mam już nic do stracenia. Nie dopuszczę, żeby ktoś inny przywłaszczył sobie moje odkrycie! – Przywłaszczył?! – Matylda, on ma rację. – Janusz uspokajającym gestem dotknął jej ręki. Na twarzy człowieka, którego jeszcze niedawno uważali za przyjaciela, dostrzegł skrajną determinację. – To zresztą tylko papiery, nawet nie wiadomo, czy mają jakąkolwiek wartość, poza historyczną. Nie odpowiedziała, ale też nie próbowała go powstrzymywać, kiedy wyciągał z plecaka zdobioną szkatułkę. Misterny ornament świadczył o niespotykanym obecnie kunszcie dawnych rzemieślników. Przedmiot był cenny sam w sobie, a cóż dopiero zawartość… Janusz odegnał napływające do głowy myśli,

wziął odpowiedni zamach i rzucił szkatułkę na drugi brzeg stawu. Olek chwycił ją w locie. – Bardzo dobrze. Teraz weźmiesz scyzoryk i podziurawisz ponton. No już! Janusz, starając się nie okazywać buzujących w nim emocji, wbił ostrze w burtę, a potem zdecydowanym ruchem przeciął wzdłuż plastikowe dno dmuchanej łódeczki. Widząc, jak napastnik oddala się pospiesznie, pomyślał, że to nie powinno tak się skończyć. Ale czasem po prostu nie ma wyboru. Matylda odprowadzała wzrokiem niedawnego przyjaciela, aż przestał być widoczny wśród bujnej parkowej roślinności. – Myślisz, że naprawdę byłby zdolny nas zabić? – Nikt nie wie, do czego naprawdę jest zdolny, kiedy w grę wchodzą największe namiętności. A jego największą namiętnością jest chyba sława i uznanie środowiska. – Janusz przez moment słuchał uruchamianego gdzieś niedaleko silnika samochodu. Warkot przybrał na sile, a potem prędko ucichł. – Nie, nie jestem pewien, czy by strzelił. Ale dobrze, że nie musieliśmy się przekonać… Zdjęli wierzchnie ubrania, Janusz upchał je do plecaka, który przerzucił na odległy o parę metrów brzeg stawu. To samo zrobił z ich butami. Porośnięta rzęsą woda robiła nieprzyjemne wrażenie, dno było zapewne muliste i pełne gnijących szczątków roślin, lecz nie zamierzali czekać, aż ktoś przyjdzie im z pomocą. Trwałoby to kilka godzin i wymagało składania wyjaśnień, czego woleli uniknąć. Janusz szedł przodem, w najgłębszym miejscu woda sięgała mu do ramion. Matylda odetchnęła głęboko i po prostu pokonała te kilka metrów, dzielące ich od brzegu, wpław. Wyszli na mokrą od rosy trawę, wytarli się jako tako, zużywając wszystkie jednorazowe chusteczki, jakie mieli, i włożyli ubrania. Bez kłopotu dostali się do pałacu przez okno, zamknęli je za sobą, po czym niezauważeni przez nikogo przemknęli do pokoju księżnej Luizy. Szybki prysznic i włożenie świeżej odzieży nie zajęło wiele czasu. Zabrali swoje rzeczy i opuścili pokój, zostawiając klucz w drzwiach. Po kilku minutach wsiedli do

czarnego volvo. Janusz przekręcił kluczyk w stacyjce i włączył cichą muzykę. Po jakiejś godzinie jazdy zauważyli stację benzynową. Tylko tam można było dostać o tej porze kawę. Napełnili termos i pojechali dalej. Wkrótce Janusz wypatrzył obszerną leśną zatoczkę z ławkami i drewnianymi wiatami. Ustawił volvo za ścianą krzewów, co czyniło je niewidocznym od strony drogi. Sami wybrali wiatę na skraju, osłoniętą paroma drzewami. – Szkoda, że tak się to wszystko skończyło – westchnęła Matylda, nalewając kawę. – A mogło być zupełnie inaczej. – Janusz wypił spory łyk i przetarł powieki, zapuchnięte po nieprzespanej nocy. – Tak niewiele brakowało… – Powinnam była prędzej się domyślić, już w Paryżu. Tylko ktoś zainteresowany tą tajemnicą mógł włamać się do pokoju hotelowego i przetrząsnąć nasze rzeczy, nie kradnąc niczego. A jedynie Olek wiedział, gdzie jesteśmy i czym się zajmujemy. – Trudno go było podejrzewać, był skarbnicą informacji, podsuwał nam kolejne tropy. Prawdziwy pasjonat. – Chciałabym być przy tym, jak otwiera szkatułkę… – Ja również. Ale od czegóż mamy wyobraźnię? Matylda przymknęła powieki, na jej ustach pojawił się uśmiech. Janusz rozwiązał sznurki plecaka, wyjął z niego rzeźbioną drewnianą szkatułkę wielkości małej szachownicy i położył na stole. – Tak – roześmiała się Matylda – jego mina musi być teraz bezcenna. – Dobrze, że znalazłem coś w tym stylu na bazarze. Wystarczyło trochę ją pobrudzić i nie miał szansy się zorientować. – Przesunął palcem po zdobionej pokrywie. – Właściwie wczoraj nie wyjaśniłaś mi dokładnie, dlaczego raptem zaczęłaś go podejrzewać? – Bo to nie było nawet podejrzenie. Ot, raczej trudne do wyjaśnienia odczucie, że Olek nie jest do końca taki, za jakiego chciałby uchodzić… To wrażenie narastało powoli w trakcie

naszych wędrówek, składały się na nie drobiazgi, niby bez znaczenia, ale złożone do kupy nie dawały mi spokoju. Nie chciałam wyjść na niewdzięczną, sfrustrowaną własnymi niepowodzeniami idiotkę, gdyby okazało się, że zupełnie niesłusznie go posądziłam. Janusz zmarszczył brwi, uniósł dłoń i zaczął wyliczać na palcach: – Tajemniczy mnich w Szczepankowie, który prawdopodobnie podrzucił pamiętnik… Kiedy pokazaliśmy brulion Olkowi, okazało się, że zna historię templariuszy znacznie dokładniej, niżby można się tego spodziewać po konserwatorze dzieł sztuki… To on nakłaniał nas do poszukiwań… On jedyny, poza nami, znał każdy nasz krok… W Paryżu mieliśmy wrażenie, iż ktoś nas obserwuje, a potem było to dziwaczne włamanie do pokoju… W paru miejscach informowano nas, że ktoś już pytał o podobne sprawy, co my… – A po co ktoś nieznający treści pamiętnika miałby się tym interesować? – wtrąciła Matylda. – W Ołyce Ojczulek powiedział mi, że oprowadzał jakiegoś starszego mężczyznę. A jeszcze Olek wygadał się przez telefon, że zażywa nitroglicerynę, której kapsułkę znalazłam w Szczepankowie w pobliżu miejsca, gdzie widziałam postać w habicie. Ale szalę przeważyło to, że wczoraj ten spryciarz tak usilnie zniechęcał nas do otwierania sarkofagu. Kiedy się zorientował, że zamierzamy to zrobić, nagle niby to przestał być pewny, że nie pochowano tam dziewczynek, a potem namawiał, by wystąpić o zgodę do zarządcy. To zupełnie do niego niepodobne. Janusz pokiwał głową. – Proponował spotkanie za parę dni, a tymczasem zamierzał nas ubiec. – Ale nie był pewien, czy posłuchamy jego sugestii, postanowił więc wziąć sprawy we własne ręce… – I pomyśleć, jak niewiele brakowało, by osiągnął swój cel, a nas wystawił do wiatru. – Co zrobimy z dokumentami ze szkatułki?

– Cóż, nie znamy łaciny, a bogactwo jakoś mnie nie pociąga. Oddamy do jakiegoś muzeum, niech kustosz i historycy zrobią z tego właściwy użytek. Matylda napiła się kawy, widać było, że myśli już o czymś innym. – Będzie mi brakowało naszych wędrówek. Pamiętnik kończy się tuż przed rewolucją październikową w Rosji. Ciekawe, co działo się z dziadkiem i jego żoną później? Janusz wydobył z plecaka brulion, który był zapakowany razem ze szkatułką. – Myślę, że tutaj znajdziemy odpowiedź. – Popatrzył na swą towarzyszkę z przekornym błyskiem w oku. – Znając twojego dziadka, niewykluczone, że szykuje nam się kolejna wyprawa… Dojechali do domu już bez przystanków, po drodze nawet nie rozmawiali o tym, co zaszło. Jednak żadne z nich nie przestało się zastanawiać nad tymi wydarzeniami. I chyba mieli podobne przemyślenia. – Ale klejnotu, tego wisiora czy medalionu zdobionego drogimi kamieniami nie było w szkatułce… – Matylda nawet nie usiłowała ukryć żalu. – Cóż… Opowiadałaś, że dziadek po wojnie miał dom w Sochaczewie. A domów nie kupowało się za urzędniczą pensję. – Sądzisz, że wrócił po niego, kiedy urodził im się syn i rewolucja wygnała ich z Rosji? – Tak musiało być. Wiemy przecież, że jeszcze zaglądał do sarkofagu w Antoninie, skoro zostawił tam dalszą część pamiętnika. – A czemu pierwszej tam nie umieścił? – Kiedy chował szkatułkę, ciągle pisał pamiętnik. Zostawił go, według słów Olka, w jakimś włoskim klasztorze, ale nie pytaj mnie czemu. Być może nie chciał, by cała jego spuścizna spoczywała w jednym miejscu? Jeśli były w nim wskazówki, jak odnaleźć sarkofag, nie mógł leżeć w tym sarkofagu, to by nie miało sensu… Matylda przestała słuchać; bez słowa wpatrywała się w to

coś, co Janusz nazwał mapą. Arkusz był tak zetlały, że nie próbowali go składać, w obawie, iż się pokruszy. Obydwoje wyciągnęli swoje telefony i robili zdjęcia tej kartki pod różnymi kątami. Janusz zrobił też kilka zdjęć swoim aparatem fotograficznym. Potem bardzo, bardzo delikatnie złożył jednak mapę i wsunął ją w foliową koszulkę. Raptem Matylda prawie podskoczyła w fotelu, bowiem oglądany przed chwilą szkic wyświetlił jej się w głowie. Gdy po raz pierwszy spojrzała na ten plan, pewne miejsce natychmiast zwróciło jej uwagę. Teraz właśnie o nim pomyślała. Pomyślała też o przedsięwzięciu, które pozwoliłoby im przedłużyć trochę tę przygodę. Rozwiązanie zagadki pamiętnika już za nimi, a co dalej? Jak teraz wrócić do zwykłego, szarego życia? Choćby nie wiem jak urozmaicanego różnymi spotkaniami czy zagranicznymi wyjazdami. Spojrzała na Janusza. A on drgnął, znał bowiem to spojrzenie. Takie spod spuszczonych rzęs, z przymrużonymi oczami i w szczególny sposób zmarszczonym czołem. – No dobrze, mów. – Pieczołowicie odłożył na stół koszulkę z mapą. – Widzę przecież, że coś wykombinowałaś. – Owszem, masz rację – Matylda skierowała palec w stronę stołu. – Zauważyłeś może, że jedna z gwiazdek wskazuje Pragę? Przecież od dawna chcieliśmy tam pojechać. Może byśmy trochę poczekali przed podjęciem ostatecznej decyzji, co z tym zrobimy. – Masz na myśli… – Janusz nie dokończył. Doskonale wiedział, co jego partnerka ma na myśli. – Mam na myśli – na jej ustach pojawił się leciutki uśmiech – że jeszcze w Pradze nas nie było. – Tak, tak, ale na przykład w Chinach też nas nie było… – mruknął Janusz, po chwili jednak spostrzegł, że mówi chyba tylko do siebie. Matylda bowiem przepadła dla świata. Czytała drugą część pamiętnika dziadka…

POSŁOWIE Matylda to ja, Maria Ulatowska. A ksiądz Czesław Cesarz to mój rodzony, najprawdziwszy dziadek. Mój dziadek… postać absolutnie autentyczna. Żył dość długo, ostatnie swoje lata spędził z nami w kamienicy przy Kruczej. Tak, właśnie w tej kamienicy…15 Pamiętam go dość słabo, gdyż byłam wtedy dzieckiem. W ogóle nie miałam pojęcia, że w przeszłości był księdzem. Dookoła istniało mnóstwo różnych fascynujących rzeczy, choćby powojenne gruzy na naszym „kruczym” podwórku. Cóż z tego, że odgrodzonych płotem? Jakaś tam przeszłość? Dzieje mojej rodziny? Nie byłam zainteresowana. Nie wtedy… Dziadek zamieszkiwał kąt w kuchni naszego mieszkania, a właściwie tej jego części, jaką rodzinie udało się zatrzymać po wojnie. Ta nasza część, taka od kuchennego wejścia, to były dwa pokoje, duża kuchnia, łazienka i oddzielna ubikacja. Plus długi korytarz, przemyślnie odgrodzony od reszty mieszkania jakimś przepierzeniem z płyt pilśniowych czy czegoś podobnego. Dziadzio Czesio zajmował schowek za grubą welurową kotarą koloru wiśniowego, gdzie stał tapczanik, mała szafka i stolik z lampką. Tak, świetnie pamiętam ten kolor kotary i kilka frędzli, wystrzępionych na dole. Sama przyczyniłam się do niszczenia tego dołu, gdyż siadałam po turecku na podłodze i prosiłam dziadka o różne bajki. Znał ich sporo, opowiadał je chętnie. Ale najbardziej lubił mi czytać. Chyba na pamięć znał Pana Tadeusza, a ja nauczyłam się za nim także. Do tej chwili pamiętam niektóre fragmenty. Czasami, ale tak rzadko, że zaciera się to w mojej pamięci, nucił mi coś – już teraz wiem co – piosenkę o starym zegarze… Nie bardzo lubiłam to jego śpiewanie, bo głos miał chyba już

słaby i drżący. Wolałam Pana Tadeusza. Pamiętam też, ale jak przez mgłę, mały jasnożółty domek w Sochaczewie. I babcię, która gładząc po głowie mojego tatę, użalała się nad nim: „Taki jesteś zmęczony, Jędrusiu. Połóż się i odpocznij”. Tak naprawdę to bardziej zmęczona była moja mama, która wychowywała dwoje dzieci, mnie i mojego maleńkiego wówczas brata. Ale dla babci Mani istniał tylko jej synek. Jędruś. Domek, którego już nie ma, stał gdzieś na uboczu, teraz ta część miasta nazywa się Duranów. Niedaleko przebiegały tory kolejowe. Uwielbiałam, siedząc wśród łanów zbóż – chowałam się tam, bo nie wolno mi było zbliżać się do szyn – obserwować pociągi, ciągnięte przez stare lokomotywy, sapiące, gwiżdżące i wydmuchujące wielkie kłęby pary. – Znowu chodziłaś podglądać pociągi? – irytowała się babcia. A dziadek? Dziadek, przysięgam, mrugał do mnie zza swoich binokli. Jego awanturnicza dusza podróżnika rozumiała przecież moje potrzeby. Gdybym wtedy wiedziała to, co wiem teraz… Gdybym mogła przypuszczać, że prawdziwe życie mojego dziadka, tego księdza Czesława, było bardziej fascynujące nawet od Pana Tadeusza! Pamiętnik dziadka, a właściwie jego pierwsza część, przez wiele, wiele lat leżał sobie spokojnie w starym kufrze. Każdy z nas ma przecież takie kufry, walizy, pudła, do których „zajrzy się kiedyś”, a dopóki to „kiedyś” nie nadejdzie, przenosi się te rzeczy z piwnicy na strych, zabiera przy kolejnych przeprowadzkach… Aż wreszcie kiedyś ktoś wyciąga zawartość na światło dzienne, zafascynowany starą okładką tajemniczego brulionu… I powstaje książka. 15 Kamienica przy Kruczej, Maria Ulatowska, wyd. Prószyński i S-ka, 2012.

Fotografia z 1904 r., zrobiona w Berdyczowie, w czasie, gdy dziadek był tam wikarym Takim – po latach – ujrzała go Maria, miłość jego życia i późniejsza żona, moja babcia. To właśnie ten konterfekt stał zawsze na panieńskim biureczku Mani, a jeśli gdziekolwiek wyjeżdżała, wędrował wraz z nią.

Maria Pomian-Wężycka (ukochana księdza Czesława). Zdjęcie, które przesłała mu po pierwszym spotkaniu w Berdyczowie. Tam narodziła się ich miłość. Po raz pierwszy spotkali się w majątku rodziców Mani (miała wówczas siedem lat, Czesio – dziesięć), podczas ucieczki Czesia z domu. „Uciekłem z domu, aby już nigdy więcej doń nie powrócić” – napisał w pamiętniku. A jednak powrócił, a właściwie sprowadzono go. Znajomość z Manią i jej starszym bratem, Włodziem, urwała się

na wiele lat. Natomiast nie urwała się znajomość Marii i Ludmiły, młodszej siostry Czesława. To Ludmiła przywiozła Marię ze sobą na wakacje do brata, w czasie gdy był on już wikarym w Berdyczowie.

Ksiądz Czesław, jego siostra, Ludmiła (w środku) i jego ukochana, Mania. Zdjęcie zrobione właśnie w czasie pierwszego – po latach – spotkania Czesława i Marii. Ot, na wieczną rzeczy pamiątkę – i rzeczywiście, proszę spojrzeć, przetrwało i doskonale zachowało się do dziś.

Pamiątka z mszy prymicyjnej, odprawionej przez – już księdza – Czesława Cesarza 13 sierpnia 1903 r.

Pierwszy narzeczony Mani, Tatar polski i dedykacja na jego

zdjęciu. Maria porzuciła go „z rozkazu” Czesława, pisząc podyktowany przez niego list.

„Z plusów ziemi” – powieść autorstwa Czesława Porfirogenety. To historia pierwszej miłości mojego dziadka, jeszcze przed studiami seminaryjnymi. Książeczka nie do kupienia, chyba że w jakimś zakurzonym antykwariacie. Jej egzemplarz, wraz z oryginalnymi ilustracjami, obrazkami stworzonymi do książki przez znanego ówcześnie malarza Konstantego Gorskiego (bądź Górskiego, używał obu nazwisk), znajduje się w zasobach Muzeum Literatury w Warszawie. Prace Górskiego brały udział w odbywającej się w 1900 roku Wystawie

Światowej w Paryżu. Tworzył on portrety, karykatury, rzadziej sięgał po tematykę historyczną i baśniową. Ilustrował książki i czasopisma, m.in. „Wędrowca”, „Tygodnik Ilustrowany” i „Tygodnik Polski”. Był wybitnym organizatorem zagranicznych wystaw malarstwa, za co został odznaczony orderem Legii Honorowej i nadawanym w Austrii Krzyżem Zasługi. Dziadek mój bardzo sobie cenił fakt, że ten artysta zgodził się ilustrować jego książeczkę.

Sochaczew. Dziadek ze swoimi uczniami (uczył łaciny i języka niemieckiego). Rok 1930.

Owoc wielkiej miłości – synek Marii i Czesława. Długo na niego czekali, doczekali się w roku 1910. Synuś przyszedł na świat w Kostromie. To mój tata, Andrzej Cesarz. Na tym zdjęciu Jędruś ma rok i trzy tygodnie.

A tu Andrzejek czteroletni. Ciekawe, czy ten strój świadczy o tym, że dziadek chciał, aby jego syn został księdzem? Na moje szczęście nie został…

Półtoraroczna Rysiunia, wnuczka dziadka Czesława, niepodobna do Niego w ogóle. Może trochę z charakteru..., tak... władcza, dominująca i uparta.

„Jędruś”, a raczej zupełnie już dorosły Andrzej, mój ojciec; mój brat, Wojtek (w dniu Jego Komunii Świętej) oraz ja, autorka (tu piętnastoletnia).

Fotografia z 1 marca 1930 r., zrobiona już w Sochaczewie, gdzie dziadek z żoną i synkiem mieszkał aż do 1953 r. (rok śmierci babci).

Spis treści W S T Ę P Część pierwsza. Preludjum Rozdział I Dzisiaj – epizod pierwszy Rozdział II Rozdział III Rozdział IV Rozdział V Dzisiaj – epizod drugi Rozdział VI Rozdział VII Część druga. Dzieje miłości na Podolu Rozdział VIII Rozdział IX Rozdział X Rozdział XI Rozdział XII Rozdział XIII Rozdział XIV Rozdział XV Część trzecia. Dzieje miłości w Paryżu Rozdział XVI Rozdział XVII Rozdział XVIII Rozdział XIX Rozdział XX Rozdział XXI Dzisiaj – epizod trzeci Część czwarta. Dzieje miłości. Sekularyzacja Rozdział XXII Rozdział XXIII Dzisiaj – epizod czwarty Rozdział XXIV Rozdział XXV Dzisiaj – epizod piąty Rozdział XXVI Dzisiaj – epizod szósty P O S Ł O W I E