Jankowski S. - Geografia biblijna

Stan isław Jan k o w sk i SD B

GEOGRAFIA BIBLIJNA

WARSZAWA 2007

PRZED M O W A M yśl o n a p i s a n i u G eografii b ib lijn ej j a k o p o m o c y d l a s t u d e n t ó w te o lo g ii z r o d z iła się p o d c z a s p r z y g o t o w y w a n i a m a t e r i a ł u d o w y k ł a d ó w d l a I r o k u W y d z ia łu T eologicznego UM K w T o ru n iu w ro k u a k a d e m ic k im 2 0 0 2 /2 0 0 3 . K o n s u l t u j ą c d o s t ę p n e w j ę z y k u p o l s k i m o p r a c o w a n i a , d o s t r z e g ł e m p o tr z e b ę u z u p e ł n i e n i a ic h n i e c o i n n y m p o d e j ś c i e m d o t e m a t u . N a s u n ę ł o się b o w i e m s p o s trz e ż e n ie , że je że li m a m y m ó w i ć o geografii biblijnej, to n ie m o ż e c h o d z i ć t y lk o o o p i s te r e n ó w , k t ó r e b y ły s c e n ą h i s t o r i i b i b l i j n e j , a le r ó w n i e ż o to, j a k te t e r e n y - o d Persji p o E g ip t o r a z przez G r e c j ę p o R z y m - w id z i, r o z u m i e i p r z e d s t a w i a P i s m o Ś w i ę te , ze s z c z e g ó ln y m s k u p i e n i e m u w a g i - c o o c z y w is te - n a Z ie m i O b i e c a n e j . T ak z a r y s o w a ła się, p o n i e k ą d s p o n t a n i c z n i e , trzy c zę ścio ­ w a s t r u k t u r a tej k sią żk i. - część p ie r w s z a (g e o g ra fia fizy c zn a ) p o ś w i ę c o n a p r z e s t r z e n i Izraela, z u w z g l ę d ­ n ie n ie m najw a żn iejsz y ch ce ch p o ło ż e n ia i u k sz ta łto w a n ia p ozostałych kra­ jó w w c h o d z ą c y c h w s k ła d Ż y z n e g o P ó łk s ię ż y c a i K u l t u r o w e g o Półkola; - część d r u g a (geo g rafia h i s t o r y c z n a ) u w z g l ę d n i a j ą c a d z i e je t y c h z ie m , a d o ­ k ł a d n i e j i c h p o d z i a ł c h r o n o l o g i c z n y , p r z y n a l e ż n o ś ć o r a z z w ię z łą c h a r a k t e ­ r y s ty k ę k o l e j n y c h i c h g o s p o d a rz y ; ~ w re s z c ie cz ęść tr z e c ia (g eografia te o lo g ic z n a ) , b i b l i j n a stricto sensu, t y m sa­ m y m k l u c z o w a w p rz y ję te j k o n c e p c j i , s k u p i a j ą c a u w a g ę n a t e k s t a c h z a w ie ­ r a ją c y c h e l e m e n t y o c h a r a k t e r z e g e o g r a f i c z n y m , a le p o d k ą t e m h i s t o r ii z b a w i e n i a , c z y li p r z e s tr z e ń i czas j a k o n a c z y n i a sa c ru m . Z m a t e r i a ł u , k t ó r y z n a l a z ł się w m o i m p o s i a d a n i u d z i ę k i m o ż liw o ś c i k o ­ r z y s ta n ia z b o g a t y c h z b i o r ó w É c o le B i b l i q u e e t A r c h é o l o g i q u e F r a n ç a is e o raz d z i ę k i g o ś c i n n o ś c i S ió s tr E l ż b i e t a n e k w N o w y m D o m u P o ls k im w J e ro z o li­ m ie , ty l k o cz ęść m o g ł a zo s ta ć w y k o r z y s t a n a , a b y o b s z e r n o ś c i ą n i e p r z y s ła n ia ć g łó w n e j m y ś li to w a rz y sz ą c e j r e d a k c ji n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n i a . C h o d z i ł o o to, a b y p o m ó c - w p ie rw s z e j k o le jn o ś c i s t u d e n t o m te o lo g ii - sp o jrz e ć n a z i e m i e b i b l i j n e n i e ty l k o w z r o k i e m p o c z ą t k u j ą c e g o g eo g ra fa , h i s t o r y k a czy p o l i t o l o g a s t a r o ż y t n o ś c i , lecz o p r ó c z tego, i p o n a d to, d o s t r z e c w z r o k i e m o ś w i e c o n y m S ło ­ w e m B o ż y m d u c h o w y w y m i a r s t w o r z e n i a , k t ó r e d o b r e i p i ę k n e , s łu ż y p o m o c ą

5

w ado ra cji i k o n te m p la c ji Stwórcy, a także - co n ie jest spraw ą b ła h ą w obec rozm iarów dew astacji i d eg radacji środo w iska n a t u r a l n e g o - w ola o p o sz a n o ­ w an ie n a le ż n e d la n a t u r y jako pew n e j postaci sacrum. O d d a ję te n tekst w ręce w y m a g a ją c y c h C zytelnik ów , czynię to z p rz e k o n a ­ nie m , że ich uw agi i sugestie, p o d y k to w a n e o c z e k iw a n ie m na „lepsze", przy­ czynią się d o p o g łę b ie n ia te m a tu , d o u b o g a c e n ia ś w ia d o m o śc i co d o roli, jaką z zrządzenia S tw órcy p e łn i rzeczywistość ziemska, w id zialn a , w historii zb aw ie­ nia, w d ą ż e n i u d o d u ch o w e j, nie w id zia ln e j; ty m sa m y m niniejsza p u b lik a c ja o ziemskiej O jczyźnie C h r y s tu s a u p o d o b n i się w p e w n y m sensie d o niej samej - sta n ie się jeszcze bardziej d o b r e m w sp ó ln y m . Na z a k o ń cz en ie tej P rzed m ow y p ra g n ę w yrazić szczere i se rd e cz n e p o d z ię k o ­ w an ie k się d zu prof. dr. hab. W a ld e m a r o w i C h r o s to w s k i e m u za c e n n e uwagi, sugestie oraz za Słowo Wstępne, zaś Z a s ł u ż o n e m u W y d a w n ic t w u ADAM za w y d a n ie tej Geografii biblijnej.

SŁOWO WSTĘPNE PRZEWODNICZĄCEGO STOWARZYSZENIA RIBLISTÓW POLSKICH

St.J. A le k s a n d ró w Kujawski, 31 stycznia 2 0 0 7 r.

6

Kilka bard z o w aż nych o k o lic zn ości p rzyczyn iło się d o o g r o m n e g o w zrostu za in te re so w an ia geografią b iblijną. Po pierwsze, p o n ty f ik a t Ja n a Pawła II (1978-2005), o b o k d o ty c h c z a s p o d k r e ś la n e g o w y m ia r u historii zbaw ienia, w yraźnie d ow artościow ał i u w y p u k l i ł n ie m n ie j d o n io s ł y i b r z e m ie n n y w sk u tk i w y­ m ia r geografii zbaw ien ia. Przyczyniły się d o tego zwłaszcza w ie lo le tn ie przy­ gotow ania, a n a s tę p n i e uroczyste o b c h o d y W ielkiego Ju b ile u s z u R oku 2000, podczas k tó ry ch O jciec Ś w ię ty o d b y ł kilka p ie lg rzy m e k d o krajów biblijnych, w ty m p rze de w szystkim n i e z a p o m n i a n ą pie lg rzy m k ę d o Ziemi Świętej. Po dru g ie, z m ia n y sp ołe cz no -p olityc zn e w naszej części E uropy ożyw iły w bez­ p re c e d e n s o w y sp o só b zjawisko p ie lg rzy m o w an ia, w k tó r y m p o d r ó ż o w a n iu d o Ziemi Świętej oraz pozostałych krajów b ib lijn y c h przy p a d ła rola z u p e łn ie w yjątkowa. Każdego roku tysiące p ie lg rzy m ó w u d a j ą się d o krajów i miejsc w z m i a n k o w a n y c h na k a rta c h Pism a Św iętego, w ra ca jąc ze w z m o ż o n y m za­ p o tr z e b o w a n ie m na jeszcze głębszą i p ełniejszą w ied z ę o geograficznych i to­ pograficznych realiach b iblijn ej h istorii zb a w ienia, n a której g r u n c ie w yrosła wiara w Jezusa C h r y s tu s a oraz pow stał i o k rz e p ł Kościół. Po trzecie zaś, o tej oko liczn ości w y ra ź n ie w s p o m in a a u t o r niniejszej książki, u tw o r z o n e zostały w Polsce n o w e u n iw e rsy te c k ie w ydzia ły teologiczne, gdzie w y jątkow e znacze­ nie i rolę s łu s zn ie przypisuje się w s z e c h s tro n n y m s t u d i o m b ib lijn y m . S tu d e n c i teologii, także w s e m in a r ia c h d u c h o w n y c h , p iln ie p o trze b u ją o d p o w i e d n i c h p o d r ę c z n ik ó w i pom oc y, a p o n ie w a ż n ie było ich w n a d m ia rz e , pojaw iła się k o n ie c z n o ść rzetelnych o p r a c o w a ń u w z g lę d n ia ją c y c h n ajn ow szy sta n w iedzy z o m a w i a n y c h tem atów . W ł a ś n ie n a ta k im g r u n c ie trzeba u m ie ś c ić niniejszy p o d rę c z n ik . Autor, ks. d r S tan isław Jankow ski SDB, jest p r a c o w n i k ie m n a u k o w y m n a W ydziale T eologicznym U n iw e r s y te tu M ikołaja K o p e rn ik a w T o r u n i u i w W yższym S e m i­ n a r i u m D u c h o w n y m we W ło c ła w k u , a także - i to o d d łu g ie g o czasu - c e n io ­

7

n y m i k o m p e t e n t n y m p rz e w o d n ik ie m p ie lg rz y m e k i p o dróży s tu d y j n y c h d o krajów b ib lijn y ch . W sw o im b o g a ty m d o r o b k u m a m ię d z y in n y m i d o sk o n a ły p rz e w o d n ik p o Ziem i Świętej. Z nając kraje b ib lijn e , r o z u m ie p r z y d a tn o ś ć tej w iedzy d o pełniejszego n a ś w ie tle n ia w y d a r z e ń o p isa n y c h na k a r ta c h Pisma Świętego, a także b ib lijn y c h b o h a te r ó w wiary. Książka p o d e j m u je i rozwija trzy istotn e a s p e k ty o d n o ś n y c h studiów , a m ia n o w ic i e geografię fizyczną, geografię histo ry c zn ą oraz geografię teologiczną. O ile geografia fizyczna d o c z ek a ła się kilk u prezen tacji, o tyle d w a pozostałe k i e r u n k i b a d a ń , a szczególnie geografia teologiczna, były prz e d sta w ia n e z n a c z n ie rzadziej. W n i k liw a le k tu r a Biblii nie zostawia w ątp liw o ści, że pow stała z w iary i d la wiary, a w ięc zawarte w niej referencje h isto ry c zn e i geograficzne są p o d p o r z ą d k o w a n e z a in te re s o w a n io m teo logicznym . W artość niniejszej książki p o d n o s i w ięc ze b ra n ie i zestaw ienie w całość n a jw a żn iejsz y ch in fo rm ac ji n a te tem aty, w z b o g a c o n e o d u ż ą liczbę m a p i ilustracji, które m a ją p rze m aw ia ć d o wyobraz'ni c z y te ln ik ó w tego p o d ­ ręcznika, a także, co oczywiste, d o w yobraz'ni cz y te ln ik ó w i słu c h a c z y ksiąg św iętych. Przejrzysty u k ła d książki s ta n o w i r e z u lta t z n a jo m o ś c i ziem i realiów bib lijn y ch oraz d u ż e g o d o ś w ia d c z e n ia d y d a k t y c z n e g o w zakresie n a u c z a n ia Pisma Ś w ięte go w s e m i n a r i u m d u c h o w n y m i n a u n iw e r s y te c k i m w ydziale teologicznym . Ks. d r S tan isław Jankow ski SDB jest c z ło n k ie m zw yc za jn ym Stowarzyszenia Biblistów Polskich (SBP). N aszym s ta t u t o w y m c e le m jest „ p ogłębia n ie zn a jo ­ m ości Pism a Ś w ięte go poprzez b a d a n ia n a u k o w e i ro z p o w s z e c h n ia n ie Słowa Bożego z g o d n ie ze w sk a z a n ia m i Kościoła, w y ra ż o n y m i w sp o só b szczególny przez S o b ó r W a ty k a ń sk i II". P o d rę cz n ik Geografia biblijna w p isu je się w n u r t realizow ania tego zaszczytnego celu. U tw o rz e n ie SBP w g r u d n i u 2 0 0 3 r. sta­ ło się is to tn y m im p u l s e m d o dalszego o ż y w ie n ia i rozw oju w iedzy b ib lijnej i p o p u la ry z o w a n ia Biblii. S ta n o w i rów nież kolejny z n a k „wiosny biblijnej", która wciąż trw a i stale w y d aje no w e b ło g o sła w io n e owoce. U w ażn y w zgląd n a w ie lo ra k ie in fo rm a c je o ch a ra k te rz e g eog raficzny m i to p o g rafic zn y m lepiej o d s ła n ia teolo g ic zn e z n a cz en ie Pism a Ś w ięte go i zaw artego w n i m orędzia. Sprzyja z a r ó w n o b a d a n i o m n a u k o w y m , ja k i r o z p o w s z e c h n i a n iu Słow a Boże­ go. Dzięki t e m u lepiej stają się w id o c z n e ż y c io d a jn e przejawy Bożej o b e c n o śc i w świecie, a także ro śn ie ś w ia d o m o ś ć ciągłości naszej w iary z w ia rą ludzi, o k tó r y c h m o w a n a k a r ta c h ksiąg św iętych.

Ks. prof, d r h ab . W a ld e m a r C h rostow ski Przew odniczący S tow arzyszenia Biblistów Polskich

Warszawa, 2 m a ja 2 0 0 7 r.

WSTĘP G eografię o k re śla się ja k o n a u k ę b a d a ją c ą „ogół zjaw isk i p ro ce só w z a c h o ­ d z ą c y c h w o b r ę b i e p o w ło k i ziem skiej, zw iązki m ię d z y d z i a ła ln o ś c ią cz ło w ie­ ka i ś r o d o w is k ie m p r z y r o d n i c z y m " 1. G eo g rafia fizyczna z a jm u je się n a t u r a l ­ n y m i s k ł a d n i k a m i p o w ło k i ziem skiej - ic h o b ie g ie m , e k s p lo a ta c ją i z m i a n a ­ m i - oraz p r o c e s a m i w niej z a c h o d z ą c y m i; p o lit y c z n o - e k o n o m ic z n a z kolei z a jm u je się g o sp o d a rc z ą i p o lit y c z n ą d z i a ła ln o ś c ią c z łow ie ka oraz w p ły w e m , jaki w y w ie r a o n n a w yg ląd i s ta n p o w ło k i ziemskiej; wreszcie należy w y ­ m i e n ić geografię h is to ry c z n ą , k tó r a stara się o d tw o r z y ć w a r u n k i m a te r ia ln e , h isto ry c z n e i p o lity c z n e , m a ją c e miejsce w przeszłości (c h o d z i o k lim a t, florę i fau nę; g r a n ic e p a ń s tw , a g lo m e r a c je m ie jsk ie i wiejskie; o k u l t u r ę m a te r ia l­ ną: narz ędzia, u p r a w a z ie m i itd .)2. G eografia h is t o ry c z n a zazębia się często z arc h e o lo g ią . W p r z y p a d k u geografii b ib li jn e j n ależ y u w z g lę d n ić p o n a d t o a s p e k t teologiczny. Po d ejm u jąc te m a t o b e c n o śc i m a te r ia łu in te resu ją ce g o geografa w księgach Starego i N o w ego T e s ta m e n tu , należy p o dkreślić, że P ism o Św ięte zawiera w ie­ le. in fo rm ac ji z a ró w n o geograficznych, jak i historyczny ch. „Geografia b ib li jn a ” z zało żen ia (treść nazw y) zawęża pole sw ego za in te re so w a n ia d o obszaru, na k tó r y m rozgrywała się historia o p is a n a w Biblii; o p isu je zjawiska, w a r u n k i i środ ow isko geograficzne i k u ltu r o w e krajów zw ią za n y ch z Biblią: nie tylko Pa­ lestyny, ale i Syrii, M e z o p o ta m ii oraz Egiptu. „Geograficzny k o n te k s t w y darzeń b ib lijn y c h sta n o w iła n ie tylk o Z iem ia Ś w ię ta w jej b ib lijn y c h g ra n ic a c h w y z n a ­ czonych w f o rm u le 'od D a n d o Beer Szeby’ (1 S m 3, 20; 2 S m 3, 10; 24, 2. 15; 1 Kri 5, 5; 2 K m 30, 5), lecz także kraje są siednie, bliższe i dalsze, o d M ezopo­ ta m ii n a w sch o d z ie p o Egipt n a p o ł u d n i u , czyli rozległe połacie w sch o d n iej części b a s e n u Morza Ś ró d z ie m n e g o , o b e j m o w a n e n a z w ą Żyznego Półksiężyca,

1 Słownik wyrazów obcych, wyd. E uropa, Warszawa 2 00 1, wyd. 1. 2 Zoh. A. S c h w a r z e n b a c h , Die Geographische Terminologie des A lten Testaments, L eid en 1954; Y. Elitzur, Ancient Place Names in the Holy Land, Presentation a n d History, W i n o n a Lake, In., 2004.

9

oraz A n a to lia na p ó łn o c y "3. J e d n o c z e śn ie rozszerza swoje za in te re so w an ie na w y m ia r d u c h o w y , gdzie m a te r ia ln e konkrety, inte resują ce geografa czy h isto ­ ryka, p e łn ią rów nież rolę p o m o c y d y d a k ty c z n y c h służących p rz y b liż a n iu rze­ czywistości nie w id zia ln e j. N iezw ykle d o b i t n i e te n p o d w ó jn y c h a r a k te r Ziemi Izraela, Ziemi Świętej, ujął Jan Paweł II: „Ziemia, d o której w yrusza człow iek p ro w a d z o n y w e z w a n ie m Bożym, n ie należy w y łąc zn ie d o ziemskiej geografii. A b ra h a m , k tó ry uw ierz y ł B ożem u w e z w a n iu , jest tym , któ ry w yrusza w drogę ku ziem i o b ie ca n ej, n ie należącej d o tej ziem i"“1. W k o n se k w e n cji geografia ż a d n eg o i n n e g o kraju nie jest tak szczegółowo s tu d i o w a n a w c e lu z ro z u m ie n ia jego historii, jak geografia Izraela5. Na w łaściw e z r o z u m ie n ie geografii bib lijn ej rz u tu ją zatem w sp o só b istotny d w a cz y n n ik i: 1° n a t u r a ln y - treść Pism a Św iętego, p o d o b n i e jak całą h isto ­ rię, kształtow ały: ziemia, k lim a t i czło w iek6 i 2° n a d p r z y ro d z o n y - tej p raw d y w p rz y p a d k u geografii biblijnej n ie w o ln o przeoczyć. 1° - P ierw iastek lu dz ki Ziemia, na której przyszło żyć Izraelowi, jest uw aż a­ n a za ko le b k ę jego cywilizacji, wyrosłej na p o d ło ż u w iary religijnej w w y b ra ństwo, w o b ie tn ic ę ziem i i s p e łn ie n ie p o s ła n n ic tw a pośród in n y c h narodów . - K lim a t ziem i Izraela sprzyja m ą d ro śc i, m ó w i T a l m u d 7. Tę w y p o w ie d ź m o ż­ na r o z u m ie ć w sensie d o s ło w n y m i p r z e n o śn y m . K lim a t tej części św iata, to znaczy w s c h o d n ie j części b a s e n u Morza Ś ró d z ie m n e g o , należy d o n a j­ bardziej sprzyjających człow iekowi; n a jw id o c z n ie j d zięk i n i e m u naro d z iła się cyw ilizacja euro p e jsk a z jej filozofią i s z tu k ą oraz religiam i żydow ską i chrz eśc ija ńsk ą8. G d y c h o d z i o z n a c z e n ie p r z e n o śn e - o d staroży tności lud z k o ść zawdzięcza n a ro d o w i ż y d o w s k ie m u w iele w najróżniejszy ch d zie­ d z in a c h , ta k ic h chociażby, jak sztu ka, m e d y c y n a , n a u k i przyrodnicze, h u ­ m a n isty k a . - E le m e n t ludzki, Izraelici m ieszkający w Z iem i O b ie c a n e j, lecz p ośród ży­ w io łu p o g ań stw a, czuli się zawsze w y sta w ie n i na n ie b e z p ie c z e ń stw o synkre-

3 W. Cliro.stovv.ski, Jan Pauiet II na śladach historii zbawienia, w: C o llectan e a Théologien 74, 4 (2004), 43. Pozostałe ziem ie biblijne, które dzisiaj należą d o Turcji, C y p r u , Grecji, Malty, Italii, z ko nieczn ości zo staną p rzed staw io n e tylko p ob ieżn ie. P rz em ó w ien ie O jca Świętego, Ja n a Pawia II, w z w iązku z zam ierzon ą, lecz nie urzeczyw ist­ n i o n ą pielgrzy m k ą d o Ur C h ald e js k ieg o w Iraku, z okazji W ielk iego Ju b i l e u s z u 2 0 0 0 r„ tekst w: O sservatore R o m a n o (wyd. poi.) 4 / 2 0 0 0 , 7-8, zob. W. Ciirostowski, Jan Paweł II na śladach historii zbaw ienia, art. cyt., 4 5 n . 5 A. J. Brawer, The Land o/ Israel - from "The Brook of Egy/rt" to the Litanii. I. N a m e an d Con­ cept, w: E. A. Speise r (ed.), At the Dawn o f Civilization. A Background of Biblical History, Tel-Aviv

1964, 9. 6 C z y n n ik i te nie wy stę p u ją n ig d y o s o b n o , p r zeciw n ie - w p ły w ają n a siebie i w a r u n k u j ą się w zajem n ie. Historia Izraela w pel ni to potw ierdza. 7 Miszna, tr a k t a t Baba Balhra 158, za: S. D a t n e r i A. Kam ieńska, Z mądrości Tal mudu, War ­ szawa 1992, wyd. 3., 100. H Cywilizacje Egiptu i M e zop otam ii n i e są z n o w u aż tak odiegle, ab y n ie trakto w ać ich w szero kich g r a n i c a c h Morza Ś ród z iem n eg o .

10

ty z m u religijnego, u t r a t y w łasnej tożsam ości, k u ltu r y , tradycji itd. W szak n a przestrzeni sw y ch dziejów stale byli o c a la n i przed sk a ż e n ie m swojej in nośc i, swoje przeżycia postrzegali jako ilustrację p l a n u Boga, w którego wierzyli jako w O jca i Zbawcę. 2° - Pierw iastek n a d p r z y ro d z o n y jest d o przyjęcia dzięk i wierze, której p o ­ c h o d z e n i e i h isto rię o bjaw ia P ism o Święte, p o d o b n i e ja k n aśw ietla głębszy sens dziejów stw orzen ia, w szczególności zaś Z iem i Świętej. Historia w iary o b ­ ja w io nej zaczęła się w p ra w d z ie w M e zo p o ta m ii, w U r9, ale rozwijała w Ziemi O b ie c a n e j i n a diasporze. W liczącej już cztery tysiące lat wierze A b r a h a m a i jego p o to m s tw a , najw a żn iejsz y m w y d a r z e n ie m było przyjście na św ia t Syna Bożego (ok. 6 r. przed n. e.), Jego życie, ś m ie rć n a krzyżu i z m a r tw y c h w s ta ­ n ie w p o r a n e k w ie l k a n o c n y (30 r. n. e.). Misja p o w ie rz o n a A p o sto ło m , w y­ rażona w p o le c e n iu będziecie m oim i ś w ia d k a m i w Jerozolimie i w całej Judei, i w Samarii, i a ż po krańce ziemi (Dz 1, 8), w łączyła w o r b itę w y d arze ń opisy ­ w an y c h n a k a r ta c h Pisma Ś w iętego ju ż n ie ty lk o b as en Morza Ś ró d z iem n eg o , ale całą Z iem ię - „planetę ludzi". W ty m sensie Jero z o lim a stała się c e n t r u m nowej ziemi, ziem ską stolicą o d k u p i o n e j lud z k o ści i o d b i c i e m Jerozolim y n ie ­ bieskiej. W św ietle w y m i e n i o n y c h w ą tk ó w Z iem ia Ś w ięta jawi się: jako przestrzeń życia - d z ie d z ic tw o n a ro d o w e Izraela; jej u k sz ta łto w a n ie , k lim a t i bogactw a - jako zn a k i b ło g o sła w ie ń stw a i próby; jej p o g ań scy w sp ó łm ie sz k a ń c y i sąsiedzi - jako p r z y p o m n i e n i e o zagrożeniach, ale też jako p o le religijnego p r o m ie ­ n io w an ia. Geografia b ib li jn a m u s i u w z g lę d n ić z a te m n ie tylko te m a ty czysto przyrodnicze, lecz także o b e c n o ś ć i o d d z i a ły w a n ie p ie rw ia stk a n a d p r z y ro d z o ­ nego. S łu szn ie w ięc w i n n a być postrzegana, w myśl z n a n e g o p o w ie d z e n ia E. R e n an a , jako „piąta Ewangelia". N a k o n ie c kilka u w ag n a t u r y m e to d o lo g ic z n e j. D aty dotyczące czasów Sta­ rego T e s ta m e n tu , czyli czasów przed C h r y s tu s e m , inaczej m ó w ią c „przed naszą erą", n a ogół są p o d a w a n e bez „przed Chr.", p o d o b n i e m a się rzecz, gdy c h o d z i o czasy N ow ego T e s ta m e n tu , a w ięc „po C h r .” czy „naszej e ry ”. U ściślenia „ p r z e d /p o Chr." w y stę p u ją w tedy, g dy b y były w ątp liw o ści, czy d a n e w yd arze­ nie m ia ło miejsce „przed” czy „po C hrystusie". P o d o b n ie nie zaznacza się liebr. / gr. w p rz y p a d k a c h , kiedy z k o n te k s tu w y n ik a , że c h o d z i o wyraz hebrajski czy grecki. S k ró ty n ajbard zie j p o w sz e c h n e n ie są w yszczególnione, naz w y cza­ so p is m p o d a w a n e w form ie pełnej, ty lk o n ie k tó r e p u b lik a c je książkowe, częś­ ciej c y to w a n e, p o d a w a n e są w fo rm ie sk ró tó w r o z w in ię ty c h na k o ń c u książki przed bibliografią. Teksty Pisma Ś w ięte g o c y to w a n e za Biblią Tysiąclecia, Poz­ n a ń 1980, w y d 3.

9 Ur to j e d n o z najstarszych m iast su m e ry js k ic h , później babilo ń sk ich .

11

I. ŹRÓDŁA I POMOCE DO GEOGRAFII BIBLIJNEJ Geografia b ib li jn a n ależy d o u p r z y w ile jo w a n y c h działó w tej d y sc ypliny przyrodniczej, m .in. dzięki dużej liczbie z a r ó w n o źródeł historycznych, co u ła tw ia p o z n a n ie geografii fizycznej, jak i historycznej, k tó re d la egzegezy biblijnej są w ażne. Źródła, k tó r y m i d y sp o n u je m y , d z ie lim y na: sta ro ż y tn e i n o w o ży tn e .

S zczególnym ź ró d łe m w ia d o m o ś c i na te m a t geografii Palestyny pozostaje n a d a l Stary i N ow y T estam e n t. Jak ju ż p o w ie d z ia n o , Biblia zawiera w iele m a te ­ riału o d n o ś n i e d o z a g a d n ie ń geograficznych, ch o c ia ż w ujęciu i r o z u m i e n iu w ła ś c iw y m d la czasów, w k tó ry c h pow stawała, j u ż na sa m y m jej p o cz ątk u s p o ty k a m y in fo rm ac je o c h a rak te rz e geograficznym (zob. Rdz 2-11), dotyczą­ ce całego wówczas z n a n e g o św iata, regionów , rzek, gór, b o g ac tw n a tu ra ln y c h , flory, fauny, zjawisk n atu ry , narodów , w y d a r z e ń o ch a ra k te rz e g eo p o lity c zn y m itd.

1.1. Źródła starożytn e 1.2. Źródła i p o m o c e w sp ó łc z e sn e C h o c ia ż Stary T e s ta m e n t w y d aje się być p r z y k ła d e m najstarszego tekstu m ó w ią c e g o o rea liac h geograficznych Bliskiego W s c h o d u , to w rzeczywistości najstarsze in fo rm a c je d o tyczące geografii p o c h o d z ą z Ebla (2 8 0 0 - 2250), Egip­ tu (od ok. 1 9 0 0 )l0, Mari (1800 - 1750), U g a r it (XIV - XIII w.), K a n a a n u (XVI - VIII w.), Asyrii (883 - 626), B ab ilo n ii (626 - 538), z o k resów perskiego (538 - 332), h e l le n isty c z n e g o (332 - 63) i rzy m skiego (63 przed Chr. - 70 p o Chr.), a w ięc z o k resó w w spó łczesny ch p o w s ta w a n iu tekstów b ib lijn y c h z Q u m r a n , M asady i i n n y c h miejsc na P u sty n i Judzkiej, ja k ró w n ież póz'niejszych: z a p o ­ kryfów żydow sk ich i c h rz eśc ija ń sk ich oraz z p is m ra b in a c k ic h , w czesn ochrześ­ c ija ń s k ic h i p o g a ń s k i c h 11. Z p o g a ń s k ic h sta ro ż y tn y c h źródeł w y m i e ń m y histo ry k ó w greckich: Her o d o ta (484 - 420), K sen o fo n ta (428 - 353), S tr a b o n a (63 przed Chr. - 2 1 p o Chr.), P liniusza Starszego (23 - 7 9 ) 12, P tolem eusza (11 w. p o Chr.). O próc z źródeł pisa n y ch na uw agę zasługują s ta ro ż y tn e mapy: m a p a Bliskie­ go W s c h o d u z n a le z io n a w a r c h i w u m A s s u r b a n i p a l a 13, m oz aik a z M a d ab y (VI w. p o Chr.) przed staw iająca te re n Ziemi Świętej oraz T ab u ła P e u tin g e r ia n a z 1265 r.H .

10 Istnieje wiele st a ro ży tny ch list miejscow ości (zob. Rdz 10, 2; Joz 13-21; por. Dz 2, 9-11), lis­

ty z Tel ei-A m arn a (XIV w. przed Chr.), spisy p o d b i t y c h m i a s t przez faraonów; Ra mzesa II (1290-1224) i S zeszonka (ok. 920), a także liczne figurki e k s ek ra cy jn e i teksty złorzeczące, z czasów h e lle n isty c z n y c h w s p o m n i e ć trzeba c h o ć b y p a p i r u s y z O x y r r h y n c h o s czy a r c h i w u m Z en on a. 11 Szczegółowe o m ó w i e n i e źródeł p o z a b ib lijn y c h m o ż n a zn aleźć m .i n. w: O. Keel M. Kiihler - C hr. U eh lin ger, Orle utul Landschaften der Btbel. EIn H a n d b u c h und Studien-Reisefilhrer zum Helltgen Land. Band 1: Geographisch-geschichlliche Landeskunde, G ó t t i n g e n 1984, 387-462; p o n a d t o Y. Elitzur, Ancien! Place Names ..., dz. cyt. 12 Pliniusz Starszy zginął w 79 r. p o C hr. po d czas w y b u c h u Wezuw iu sza, który po grzebał Pompeje. 13 C h o d z i o tabliczkę (XI w. przed Chr.), p r a w d o p o d o b n i e kopię starszego oryginału, przed­ stawiającą Babilonię w c e n t r u m świata, wokół której rozmieszczone są kraje, góry i rzeki. Całość otacza „rzeka Amer" (Ocean), za którą to rzeką jest sie d em krain; dotarli d o n ich trzej mityczni bohaterowie; U tn ap isztim , zn any z p o e m a tu Gilgamesz, król A k k ad u Sargon i niejaki N u r Dagan. 1,1 Jest to kopia o ry g i n a ł u p r a w d o p o d o b n i e z Ul w. po Ch r. przedstaw ia ją ca na wąskiej taśm ie m a t e r i a ł u sy stem d r ó g I m p e ri u m R o m a n u m .

12

O b o k o p isó w im presji i w y d a r z e ń z p o d ró ży d o krajów bib lijn y ch (niektóre z n ic h są bard z o in te r e s u ją c e 15), w XIX w. pojaw ia się n o w y rodzaj literatu ry św iadczącej o za c ie k a w ie n iu kraja m i b ib lijn y m i - p u b lik a c je naukow e. W XIX w. b u d z i się b o w ie m z a in te re so w a n ie Z iem ią Świętą, n a jp ie r w wśród archeologów , geografów, ale także w śró d bad a cz y in n y c h dziedzin. D łu gą listę ty c h pierw szych ro zpoc zyna w 1838 r. E. R o b i n s o n 16. W drugiej pot. XIX w. pow stają Towarzystwa Palestyńskie, np. Palestine Exploration Fo­ urni (1865 r.) czy Deutsche Palästina Verein. W t e d y d o k o n a n o rów nież n ie­ zw ykle c e n n e j d o k u m e n t a c j i obiektó w , a m ia n o w ic ie e w id e n c ji kartograficz­ nej Palestyny Z a c h o d n i e j 17. O b e c n ie , co jest rzeczą zro z u m ia łą i n a t u r a ln ą , d o b r e p o z n a n ie realiów geograficznych b ib lijn ej Z iem i Świętej g w a ra n tu je i u ła tw ia n a w iele sp o so b ó w p a ń s tw o Izrael, któ re uw aża się za spadkob iercę i k o n t y n u a t o r a Izraela biblijnego. O p r a c o w a n ia en c y k lo p e d y c z n e , p u b lik a cje o ch a ra k te rz e m o n o g ra fic z n y m , p rac e p o p u la ry z a to r s k ie czy wreszcie reklamy, są n a z n a c z o n e ś w ia d e c tw e m zw ią za n ia Ż ydów z Erec Izrael18. Dzisiaj oprócz

15 Np. R. d e C h a t e a u b r i a n d , Opis podróży z Paryża do Jerozolimy, Warszawa, brak ro ku w y d a ­ nia; A. L am artin e, Podróż na Wschtkl, Warszawa 1986, Polskie opisy Ziemi Święte); zob. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotk a (1584-88), Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu 1582-1584, War­ szawa 1962; J. Słowacki, IJsty do m a tki. 16 Pierwszy zlokalizował trafnie wiele biblijnych miejscowości (m.in. Kafarnaum). G.A. S m i t h jest a u t o r e m The Historical Geography of the Holy Land, (wyd. 1. 1894), które należy d o klasyki. W y b ó r tekstów z li t e ra tu r y po dróżniczej d o Zie m i Świętej o p u b l i k o w a ł w XIX w. T. Tobler (1807-1877), Itinera et descrlptlones Terrae Sanclae lingua lat lna saec. IV-'XI exarata, Genève 1877 |NB. wyd. p o ś m i e r t n e za sp raw ą A. Molier'a, Itinera Hierosolyniitana et Descriptiones Terrae Sanclae bellis s u a i s anterlora latlna lingua exarata, Genève 1885. 17 C.R. C o n d e r i H.1-1. Kitchener, Survey o f Western Palestine. Memoirs of the Topography, Orography, Hydrography a n d Archeology, L o n d o n 1881-1883, 3 vols,, p o dziś dzień jest p u n k t e m o d n i e s ie n ia d la h istory k ów i geografów Palestyny; Keel O. - Kiihler M. - U e h l i n g e r Chr., Orle un d Landschaften der Bibel, dz. cyt.; zob. też E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki. Geografiahlstorla-kultura, P oznań, 1965, wyd. 2. 10 E. O r n i a n d E. Efrat, Geography o f Israel, T h ir d Revised E ditio n , Je rus alem 1976 |Bibliogr-J.

13

w ielu rodzajów m a p Izraela, ro zporządzam y d o s k o n a ły m i atlasam i, a także d o k u m e n t a cj ą s a te 1i t a r n ą 19.

2. ONOMASTYKA Z iem ie b iblijn e, o d Ira n u na w schod zie, p o Turcję i Libię n a zachodzie, od A rm e n ii na p ó łn o c y po S u d a n na p o ł u d n i u , n a przestrzeni w ieków nosiły n a j­ przeróżniejsze nazwy. Z n a jo m o ść tych nazw, lecz przede w szy stkim ich treści, zakresu, as p ek tó w i tła, p o m a g a u n i k a ć z b ę d n y c h n i e p o r o z u m ie ń , dyskusji i sporów. J e d n e n a z w y są p o c h o d z e n i a sta roż ytn e go, i n n e współczesne. Te p ie­ rwsze d zielą się na takie, które w y stę p u ją w P iśm ie Ś w ię ty m i na takie, które sp o ty k a m y w te k sta ch p o z a bibilijnyc h.

2 .1 . N a z e w n ic tw o starożytn e O d k ą d człow iek posłu g u je się m ow ą, z p e w n o śc ią n a d a w a ł naz w y także o b i e k to m in te re su ją c y m geografa: górom , d o l i n o m , z b i o r n i k o m w o d n y m itd. Wiele d a w n y c h n az w p rzetrw ało w p am ięci, podczas gdy przestały istnieć sam e obiekty. Księga Rodzaju rozdział d r u g i zaw iera w iele n a z w geograficznych, któ ry ch id e n ty fik ac ja i lokalizacja jest dzisiaj n ie m o ż l iw a 20. P o d o b n ie m a się rzecz, gdy c h o d z i o n ie k tó re naz w y w in n y c h źródłach: Egiptu, M ita n n i, Ebla, Ugarit, w d o k u m e n t a c h hety ck ic h , g re c k ic h czy rz y m sk ic h 21. R ów nież kraj, k tórego p rz e z n a c z e n ie m by ło stać się ziem ią Izraela i ojczy­ zną C h ry stu s a , n a przestrzeni w ieków n o sił różne nazwy, często u ż y w a n e za­ m ie n n ie . J e d n e n a z w y p o c h o d z iły o d n arod ów , które te ziem ie zam ieszkiw ały (jak K a n a a n o d Kananejczyków, P alestyna - o d Filistynów, J u d a / J u d e a - o d p o k o le n ia Judy), i n n e m iały c h a r a k te r m ity c z n y lu b teologiczny. N azw y bi>l) Mapy C.R. C o n d e r a i H.H. K itch en er a były s p o r z ą d z o n e w skali: 1:20 000; 1:100 000; 1:250 0 0 0 i 1:1.000 0 00. W s półczesnych m a p n ie s p o s ó b wyliczyć, w każdej księ garni, sklepie z p a m i ą t k a m i m o ż n a ich zn aleźć wiele. W y m i e ń m y t y t u ł e m p r z y k ła d u c h o ć b y R. Cleave, Sate­ litarny Atlas Ziemi Świętuj. Ilustrowany Suplement do S tudent Maj) M anual. T om 1. Podkowa Leśna 1993. 2(1 Estori ha-Puri, ś redn iow iecz n y geograf żydowski, uważał, że d o jego czasów sytuacja n iewiele się zm ien iła, i n n e g o zdania jest Y. Elitzur, Ancient Place N a m e s ..., dz, cyt., 1-13. 21 Np. sp ó r o A tlan ty d ę: nie w iem y a n i gdzie się znajdow ała, a n i kiedy przestała istnieć, a w iedzę na jej t e m a t zawdz ięczam y l u d o w e m u p o d a n i u Platona. D o k u m e n t y doty czące sta­ r o żytn eg o Bliskiego W s c h o d u (w wyborze) zebrał J. B. Pritch ard , Ancient Near Eastern Texts Rela­ ting to the Old Testament, T h ir d E d ition w i t h S u p p l e m e n t , P rinceton, NJ, 1969. O b e c n i e istnieje ju ż nowy, obsz erniejszy zbiór w y d a n y przez Brtll'a w Leiden: W. W. Hallo (G eneral Editor), The Context of Scripture. V o l u m e O n e. C an onical Compositions from the Biblical World; V o lu m e Two. M on u m en tal Inscriptions Compositions from the Biblical World; V o lu m e Three. Archivai Documents Compositions from the Biblical World, Leiden, o d p o w i e d n i o 1997, 2 0 0 0 i 2002.

M

b lijn e Palestyny m o ż n a podzielić także na geograficzne: K anaan, Palestyna, Izrael, Sam aria, J u d a / J u d e a i teologiczne: Z iem ia Św ięta, Z iem ia O b ie c a n a , D ziedzictw o. In n y podział: p o z a b ib lijn e i b i b li jn e 22. Nazwy w ystępujące poza Biblią. Dla S u m e ró w (pol. 111 tysiąclecia) ziemia, która m iała się stać w przyszłości Ziemią Izraela, sta n o w iła część terenów, które nazywali ku r martu-kl (= Kraj Z achodni), Akkadyjczycy (od poł. 111 tys.) nazywali te tereny m a t a m u ru (= kraj A morytów ); Egipcjanie (do X1V/X11I w.) nazywali relertu, później haru (od H urytów ?) i ¡mi-, d r u g a g r u p a nazw: palasztu (asyr.) i [xleszet (hbr. Wj 15,14; Iz 14,29. 31). Palaistine a lb o Syria lie Palaistine (gr.) i Palaestina (łac.) p o ch o d z ą o d peliszlim, czyli F ilistynów 23. Ta o sta tn ia nazwa stała się za sprawą R zym ian po to c zn y m o k reśle n ie m terenów m ię d zy Morzem Ś ró d z iem n y m na zachodzie i J o r d a n e m na w schodzie, góram i L ib a n u na p ó łn o ­ cy i p u s ty n ią Synaj na p o ł u d n iu . Po s t ł u m i e n i u pierwszego pow stania Żydów przeciw R z y m ia n o m (66-70 r. p o Chr.) te r y to riu m Palestyny zostało p odzielo n e na trzy części: Palaestina Prima, Secunda i Tertia24. W czasach najnow szych d aw ­ ną nazw ą o k reśla n o tereny M a n d a tu Brytyjskiego (1920-1948)25. Syria - (hbr. 'aram = Syria, LXX = ziem ie p o d Asyrię?) K sen o fo n t wylicza Syrię o b o k Asyrii i Arabii. Później G recy w y ró ż n ili Syrię G ó r n ą i D olną, tę o s ta tn ią n azw ali Celesyria, włączali d o niej b ib li jn ą ziem ię P a le sty n ę /K a n a a n . H e ro d o t p o słu g u je się naz w ą Syria n ie k o n s e k w e n tn ie , w łącza w jej granice różne te re n y 26. K a naan (hbr. = n iz in n y kraj, p ó łn o c n y kraj), to nazwa, która w ystępuje w p is m a c h z N uzi, o b e j m u je także z a c h o d n i ą Syrię (K in a h h u = K in a h - XV w.). N azw a K a naan oznacza nieb iesk o l u b p u r p u r o w o u b a r w i o n e szaty; w języku a k k a d y jsk im k i n a lm u to kupiec. W te k sta ch z Ebla (XXIII w.) pojaw ia się ter­ m i n ka-na-na-um. W form ie iqnu w y stę p u je w U g a r it (XIV w.), a w listach z Tel el-A m a rna (XIV w.) mtUkina(h)hi kraj K a n a n e jc z y k ó w 27. 22 W tej książce n i e k i e d y p o słu g u jem y się t y m i n a z w a m i z a m ie n n ie . 23 Nazwy Palestyna użył p o raz pierwszy H e r o d o t „w P ales tynie Syrii" (zob. i. 105; li. 106 itd.), p o n i m Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, Poznań 1962, i, 6 . 2 (1 13); viii. 10.3 (430); (NB. Józef używa 15 razy na z w y Palestyna w sw o ic h p ism ac h ). O Ż y d ach m ów i o n jako o zamiesz­ k ujących Palestynę. H i e r o n i m m ów i o Judei, która teraz n azy w a się Palestyna (In Ezuch. 37,17); H. Haag, Geografia Palestyny, w: L. Stefaniak (red.), Archeologia Palestyny, Poznań 1973. 103n. Nazwa Palestyna w yw od zi się o d Filistynów, n a m o c y tych sa m ych reguł rządzących językiem, jak Grecja o d p l e m i e n i a Graików, a W i o c h y o d l u d u W olsków (Volsci - Włosi), Polacy od Polan. 2,1 O d reformy a d m i n i s t r a c y j n e j D io klecjan a (295 po Chr.) ta o s t a tn i a o tr z y m a ła nazwę Palaestina salutarls, wcześniej była u ż y w a n a też nazwa Ara bia Petrea. 25 „Palestyna... Nazwa zawierająca taki ł a d u n e k treści historycznej, w y w o łu jąca tyle obrazów, o w ia n a ta k im czar em , jest tak siln ie zako tw iczo na w p am ięci ludzkiej, że prze trw ała wszystkie z m i e n n e koleje wieków. Jeszcze i dziś pozostaje w p o w s z e c h n y m użyciu na przekór d ecy zjo m p olity czn y m , które rozc złonkowały św ię tą ziemię," 1-1. Daniel-Rops, Życie codzienne w Palestynie Z f t czasów Chrystusa, Poznań 1965, 3. 26 Por. Herodot, Dzieje, Warszawa 2003, ks. VII, 89. 27 Według Rdz 9, 18; 10, 1. 10. 15n Kanaan pochodzi o d w n u k a Noego, Kanaana, syna Chama.

15

Nazwy występujące w Biblii. Jest ich kilka, często używ anych zam iennie. Ka­ naan m ia ł stać się now ą ojczyzną A b ra h a m a i jego poto m k ó w (Rdz 12, 5; 15, 18n; 17, 8 itd.). Nazwa K anaan przetrwała d o czasów Nowego T estam en tu (Dz 7, 11), nie tylko jako określenie Ziemi Izraela, ale i Fenicji (Mt 15, 22 i par.). A ram N a h a r a jim (Syria m iędzyrzeczna), czyli M e zop otam ia, ta k określa Sta­ ry T e s t a m e n t Syrię P ó łn o c n ą (Rdz 24, 10), Padan A ram (Syria D olna) to i n n a n azw a M e z o p o ta m ii (zob. Rdz 21, 18; 23, 18; 35, 9), wreszcie Sedeharam (Pola Syrii) (Oz 12, 12). Z ia n ia - (Ha'arez, Erec Israei (R ut 1, 1; R dz 12,5; 1 K m 13, 2), Ziem ia Jahwe (lz 14, 3; O z 9, 3), Ziemia Izraela (Ez 7, 28; M t 2, 20), Ziemia O biecana (Pwt 9, 28; H b r 1 1 ,9 ), Ziem ia Św ięta (Za 2, 16). W yraża religijny c h a r a k te r d a ru , k tó r y m jest ziem ia (Łk 21, 23; Dz 13, 19). Judea - (hbr. Jehuda, Joz 20, 7; ara m . Jehud Ezd 5, 1.8; 7, 14; gr. loudaia) określa p o ł u d n i o w ą część Palestyny, a d o k ła d n ie j tereny w okół i na p o ł u d n i e o d Jerozolimy; została n a d a n a przez Persów w z m o d y fik o w a n ej postaci jako Jehud o k o lic o m Jerozolim y (zob. Ag 1, 1; 2, 2 . 2 1 ; N e h 5 , 14). N azw ą Judaea zosta­ ła o b ję ta p r o w in c ja u tw o r z o n a przez R z y m ia n p o u s u n i ę c i u A rc helausa , sy n a H eroda W ielkiego (6 r. po Chr.), n a której czele s ta n ą ł pro k u ra to r. W N o w y m T esta m e n c ie Judea to region różny o d Galilei, Sam arii, I d u m e i i Perei. Transeufralea (Zarzecze, Ezdr 4, 10-20; 6, 8; 7, 25; N e h 2, 7.9; 3, 7), to z a c h o d ­ nia sa tra p ia sięgająca o d E ufra tu p o Morze Ś r ó d z ie m n e i o d Cylicji n a p ó łn o c y po p o to k el-Arisz n a p o ł u d n i u . W 1 M ach 11, 6 0 Tram eufratea to Celesyria.

P ro k la m o w a n e w 1948 r. p a ń s tw o Izrael {Medinal Isracl) uw aża się za k o n ty ­ n u ac ję p a ń s tw a żydow skiego sprzed 1900 lat. Z tego t y t u ł u Izrael re w in d y k u je praw o d o te re n ó w b ę d ą c y c h n ie g d y ś p o d b e rłe m D aw ida i S a lo m o n a . O b e c n ie trw ają t r u d n e i s k o m p lik o w a n e ro zm o w y n a te m a t u tw o r z e n ia p a ń s tw a pale­ styńsk iego n a tzw. Z a c h o d n i m Brzegu, o b e j m u ją c y m tereny wokół Jerozolimy (Judea), Je ry c ha i N a b lu s (Samaria) i w strefie Gazy. Dzieje się to niestety pod o strzałem arty lerii i pośród eksplozji w ysad z an y c h w pow ietrze a u t o b u s ó w ż ydow skich i d o m ó w Palestyńczyków.

2 .2 . N a z e w n ic tw o w sp ó łc z esn e N a o k re śle n ie sta ro ż y tn e g o Bliskiego W s c h o d u w XIX w. pojaw iła się n az w a Żyzny Półksiężyc. O b e jm u je o n a o b sz ar b u jn e j w egetacji o d Z atoki Perskiej (Ku­ wejt, Iran, Irak, Syrię, p o łu d n io w o - w s c h o d n ią Turcję, L iban, Jo rd an ię , Izrael), po E gipt n a zachodzie. I n n e o k re ś le n ie - Kulturowe Półkole, zn a c z n ie m łodsze, o b e j m u je Lewant, Azję Mniejszą, Cypr, Grecję. O b a regiony sta n o w ią k o le b k ę cyw ilizacji europejskiej, a ic h w k ła d w rzeczyw istość b ib lijn ą jest ró w n ie oczy­ wisty, jak w p o w sta n ie cyw ilizacji europejskiej. O b a środo w iska w z a je m n ie na siebie o d d ziaływ ały, u b o g a c a ły się, m o d e lo w a ły 28.

28 H. Nieh r, U eon teslo religloso deWlsraele antico, Brescia 2 002, 17. Na p o w iązan ia p o m i ę ­ dzy ś w ia t e m s e m ic k im i h elleńs ko -h ellen is ty czny m coraz więcej zwraca się o b e c n i e uwagi, cze­ go re z u l t a t e m są p u b l i k a c j e p o d z n a m i e n n y m t y t u ł e m „Jerozolima i Ateny", zob. cho ciażb y J. J. C ollin s, Between Ath ens a n d Jerusalem. Jewish Identity in the Hellenistic Diaspora, G r a n d Rapids, Ml, 2000, 2 ml ed.; J. P. Brown, Ancient Israel a n d Ancien t Greece. Religion, Politics, a n d Culture, M in n e ap o lis , Mn, 200.3; a l b o J. Zielinski, Jerozolima, Ateny, Aleksandria. Greckie źródła pierwszych n urtów filozofii chrześcijańskiej, W roclaw 2 0 0 0 , czy też mój a r t y k u ł Dwie mądrości te służbie człowieka, w: S t u d i a W łocławskie 6 (2003) 226-240.

16

17

WYKAZ SKRÓTÓW BIBLIJNYCH S tary T e sta m e n t Rdz - Księga Rodzaju Wj - Księga Wyjścia Kpt - Księga K apłańska Lb - Księga Liczb Pwt - Księga P ow tórzonego Prawa Joz - Księga Jozuego Sdz - Księga Sędziów Rt - Księga Rut: 1 S m - 1 Księga S a m u e la 2 S m - 2 Księga S a m u e la 1 Kri - 1 Księga Królewska 2 Kri - 2 Księga Królewska Ezcl - Księga Ezdrasza Ne - Księga N eh e m ia sza T b - Księga Tobiasza jd t - Księga J u d y ty Est - Księga Estery 1 M ch - 1 Księga M achabejska 2 M ch - 2 Księga M ach abejska Hi - Księga H ioba Ps - Księga Psalm ów Prz - Księga Przysłów Koh - Księga K oheleta P up - Pieśń n a d p ie śn ia m i M dr - Księga Mądrości Syr Księga S y ra ch a Iz - Księga Izajasza Jr - Księga Jerem iasza Lm - L a m e n ta c je Ba - Księga B a ru c h a Ez - Księga Ezechiela D n - Księga D a n ie la Oz - Księga Ozeasza Jl - Księga Joela A m - Księga A m o sa A b - Księga A bdijasza

18

jon - Księga Jonasza Mi - Księga M icheasza Na - Księga N a h u m a Ha - Księga H a b a k u k a So - Księga Sofoniasza Ag - Księga Aggeusza Za - Księga Z achariasza Ml - Księga M alachiasza

Część pierwsza GEOGRAFIA FIZYCZNA

N o w y T esta m en t M t - E w angelia wg św. M ateusza M k - E w angelia wg św. Marka Lk - E w angelia wg św. Łukasza J - E w angelia wg św. Ja n a Dz - Dzieje A postolsk ie Rz - List d o R z y m ia n 1 Kor - 1 List d o K o ry n tia n 2 Kor - 2 List d o K o ry n tia n G a - List d o G a la tó w Ef - List d o Efezjan Flp - List d o F ilipia n Kol - List d o Kolosan 1 Tes - 1 List d o T esaloniczan 2 Tes - 2 List d o T esa lonic za n 1 T m - 1 List d o T ym oteu sza 2 T m - 2 List d o T ym oteusza T t - List d o Tytusa F lm - List d o F ile m o n a H b r - List d o H ebrajczyków Jk - List d o św. Ja k u b a 1 P - 1 List św. Piotra 2 P - 2 List św. Piotra 1 J - 1 List św. Jana 2 J — 2 List św. Jana J u d - List św. Ju d y A p - A p o k a lip sa św. Jana

G eo g rafia fizyczna to o p is zjaw isk i o b ie k t ó w n a t u r a l n y c h na d a n y m tere­ nie. G eo g rafia Z iem i Św iętej jest o p is e m s t a n u i w y g lą d u f r a g m e n t u Ziemi, n a k tó r y m m ia ły m iejsce w y d a r z e n ia z a m ie sz c z o n e w Biblii. S k ą d i n ą d w ia­ d o m o , że o b e c n y s ta n s k o r u p y ziem skiej jest r e z u lta t e m trw a ją c e g o kilka m il ia r d ó w la t p ro ce su , n a k tó r y n a prze strzen i o s t a tn ie g o m i l i o n a la t coraz w iększy w p ł y w m ia ł człow iek. N ie inaczej i p o d t y m w z g lę d e m prze d staw ia się s y tu a c ja w p r z y p a d k u Izraela. W ty m ro zdz iale o m ó w i o n a z o s ta n ie n a j­ p ie rw h is to ria Z iem i (geologia), n a s t ę p n i e p r z e d s ta w io n e z o s ta n ą o g ó ln ie ce chy Bliskiego W s c h o d u i w s c h o d n i e j części b a s e n u Morza Ś r ó d z i e m n e ­ go, w reszcie p o sz cz eg ó ln e regiony Z ie m i Św iętej: D o lin a N a d m o r s k a , część c e n t r a l n a (Galilea, S a m a ria , J u d e a , Negew), r o z p a d lin a J o r d a n u (Rift), Zajord a n i a i Synaj.

I . G EO LO G IA S tu d iu ją c m a p ę fizyczną Izraela, zau w aża się, że p o w ie r z c h n ia skorupy ziemskiej w ty m rejo nie jest b o g a to u k sz ta łto w a n a . D o m in u ją d w a fe n o m e n y geologiczne: góry i depre sja w u k ła d z ie p ó łn o c -p o łu d n ie ; w u k ła d z ie n a t o ­ m ia st w s ch ó d -za ch ó d kraj p o p r z e c in a n y jest w ąw o za m i. To skrzyżow anie każe myśleć o p ełn ej n ie p o k o jó w historii tego w y c in k a naszej p la n e ty zapisanej rów n ież w ziemi. S k o ru p a ziem ska w ty m rejonie p o d le g a ła n a przestrzeni m il io n ó w lat bard zo z ł o ż o n e m u procesow i f o r m a c y jn e m u . G eologia p ró b u je z r e k o n s tr u o ­ wać te n proces oraz p o d a ć ce ch y jego g łó w n y ch e ta p ó w n a p o d sta w ie zjawisk o d n o to w a n y c h w b u d o w ie s k o ru p y ziemskiej (ery i okresy geologiczne) i na

19

jej p o w ie r z c h n i (flora, f a u n a )29. Ponieważ jest: to z a g a d n ie n ie obszerne, poza ty m n ie c h o d z i o p o w ie la n ie p o d r ę c z n ik ó w geologii czy p aleo n to lo g ii, d la teg o o g ra n ic z a m y się d o p o d sta w o w y c h inform acji. N iew iele w iem y o w yglądzie Z iem i o d jej „narod zin" w najstarszym okresie, z w a nym a r c h eo zo icz n y m , a w ięc na przestrzeni trzech m ilia r d ó w lat. O b r a c a ­ my się tu w kręgu hipotez. Pew ne jest: to, że by ł to czas f o rm o w a n ia się p ie rw o t­ nych k o n ty n e n tó w . Dzisiejszy Bliski W s c h ó d , P ółw ysep A rabski i p ó ł n o c n a A fryka w erze p r ek a m b ry jsk iej m ia ły sta n o w ić już je d e n ląd, zw any G o n d w a ną, o d d z i e lo n y M orzem Tetydy o d in n e g o p ie r w o tn e g o k o n t y n e n t u , A ng ary a lb o Laurazji (Płyta Rosyjska)30. Najstarszą form acją geologiczną w są siedztw ie Palestyny z o k re su p re k a m b ry jsk ie g o jest m a s y w S y n a ju (A suan w Egipcie, góry p o łu d n io w e j J o rd a n ii i A rabii należą d o tej sam ej e p o k i) 31. Pod k onie c tego d łu g ie g o okresu, trw ającego - ja k się o b lic za - o k o ło d w ó c h m ilia rd ó w lat, góry te zn a c z n ie straciły na w ysokości w s k u te k erozji. W okresie paleo z o icz n y m (pierw szorzęd) i m e z o z o icz n y m (drugorzęd) Pale­ styna, Syria, p ó ł n o c n a A ra b ia były za le w a ne w ie l o k r o t n ie przez Morze Tetydy, które p o zostaw ia ło p o sobie osady w postaci skał w a p ie n n y c h (Synaj), p ia­ skowca (P usty nia Ju d z k a) oraz glin. S kały w a p i e n n e i k redo w e z późnej kredy dzisiaj s ta n o w ią zasadniczy b u d u l e c c e n t r a l n e g o pasa gór Palestyny32. Palesty­ na spoczyw a w ięc n a p o k ła d a c h g r a n itu , jej p o w ie r z c h n ię sta n o w i n u b ijs k i piaskow iec ( b u d u l e c pie rw o tn y ) oraz późniejsze osady: c e n o m a ń s k i w ap ie ń , s e n o n ia ń s k a k re d a i k r z e m io n k i oraz w a p ie ń eoceński. Nie m o ż n a p o m in ą ć bazaltu , b o w ty m okresie m iała też m iejsce d z ia ła ln o ś ć w u l k a n i c z n a n a Negewie i w p ó łn o c n o w s c h o d n ie j G alilei (Jezioro G alilejskie to d a w n y krater), na w zgórzach G o la n oraz w Libanie. Być m oże w ty m okresie r u c h y te k to n ic z n e s p o w o d o w a ły o d d z i e le n ie części afroarabskiej G o n d w a n y od części indyjskiej. W paleozoicie pojaw iły się pierw sze formy życia (ryby, insekty, płazy), które 29 Historia Ziemi liczy ok. 4 tnld lat; d z i e l o n a jest n a n as tęp u jące etapy geologiczne: prek a m b r (4 miel - 5 7 0 m in ), paleo zo ik (570-245 m in ), m ezo zo ik (245-66,4 m in ), k en ozoik dzieli się na trzeciorzęd (6 6 , 4 - 1 , 6 m in ) i czw artorzęd (1, 6 m i n - dzis'). Trzeciorzęd dzielon y jest na m niejsze okresy: pa le o c e n (66,4 - 57, 8 min), eo cen (57,8 - 36,6 m in ), oligo cen (36,6 - 23,7 min), m i o c e n (23,7 - 5,3 m in ), p llo cen (5,3 - 1,6 min); czwartorzęd d zielo n y jest na pl ejstoce n (1,6 m i n - 10 tys.) i h o l o c e n (10 tys. - dzis'), za: Geologia w: Encyklopedia Brttannica, t, 13; Keno­ zoik w: W ielka Encyklopedia PWN, t. 13. I n n ą d a t a c j ę p o d a j e W.S. LaSor: era ar c h a ic z n a (4,5 - 1,5 mld), p roterozo iczna (preka m b r, 1,5 m l d - 6 0 0 m in), p aleozoiczn a (600-220 m in), m ezozoiczna (220-70 m in ), trzeciorzęd (era ke nozoiczna, 70-1 m in), czw a rto rzęd (1 m i n - cłzis). W r a m a c h tej o statn iej p lejstoce n d a t o w a n y jest na 1 m i n - 10 tys. i h o l o c e n - jak wyżej), zob. Palestine. Ul. Geology, w: G. W. Bromiley (ed.), The International Sta nd ard Bibie Encycloped ia,Gnmd Rapids, Mi, 1986, t. 3, 6 3 4 n . I n n e d atacje, zob. M. Klimaszewski, Geomorfologia, Warszawa 2003, 44-45. 30 Inni uważają że Afryka, Arabia i p ółw ysep D ek an (Indie) stan ow iły o s o b n e k o n ty n en ty . 31 To tzw. Masyw Nubijsko-Arabski. 32 W Libanie, w Galilei i w Z ajo rdanii w tych fo rm a c ja c h sk a ln ych w ystę puje żelazo, a także sz la c h e tn e i p ó łsz la c h e tn e k a m i e n i e (m alachit, az ury t, turkus). W o k o licach Elatu m a l a c h i t i a z u r y t w ystę pu ją razem, tworząc bard zo interesującą ko lo rystycznie k o m b i n a c j ę niebieskozieloną, stąd k a m i e ń ten nazyw a się k a m i e n i e m e l a e k i m (Elat stone).

20

w n a s tę p n y c h o k resa ch pod le g ały dalszym z m i a n o m e w o lu c y jn y m . K lim at w ty m czasie - jak się przypuszcza - był p u s t y n n y lu b d o p u s ty n n e g o zbli­ żony. W trzeciorzędzie (era k eno z o ic zn a ) ląd, k tó ry m ia ł się stać o b e c n y m Bli­ skim W s c h o d e m , p o n o w n i e w y n u r z y ł się i połączył z Azją. W ty m okresie u k ształto w ał się zasadniczy zarys dzisiejszych k o n t y n e n t ó w i o c e a n ó w (po­ w stał O c e a n A tla n ty ck i, n a s tą p iło z a m k n ię c ie Morza Tetydy, z którego p o ­ w stało Morze Ś ró d z ie m n e , A ustralia o d d z ie liła się od A n tark ty d y ). Na k o n ­ t y n e n t a c h E u ro py i Azji m ia ły miejsce procesy górotwórcze: n a s tą p iło w y­ piętrzen ie się Alp, Karpat, T a u ru su , K auk azu , H im alajów ). Na te re n a c h dzi­ siejszej Palestyny r u c h y górotw órcze n a s tą p iły w okresie e o c e n u . W okresie m i o c e n u zaznaczyła się d r u g a faza górotw órcza, w n a s tę p stw ie której pow sta­ ły późnej d o lin y E z d r e lo n 33, el-B uqei’ah, Parali i Beer-szeba34. Pierwsze są p o ­ c h o d z e n i a górotw órczego, d r u g ie - częściow o erozyjnego. O kres trzeciorzędu zam yka p o w sta n ie depresji J o r d a n u (ok. 1 m i n lat te m u). Płyta sta now iąc a o b e c n ie te ry to ria Palestyny i J o rd a n ii pękła, tw orząc ro z p a d lin ę o d Hermon u n a p ó łn o c y aż p o jezioro N iasa w Afryce ró w n ik o w e j35. N astąp iło je d ­ n ocz eśn ie prze ch y le n ie z a ch o d n iej, „ o d ł a m a n e j” części p ie rw otne j płyty w k i e r u n k u morza, dzięki c z e m u pow stała D o lin a N a d m o r s k a i linia brzego­ wa. Z w s c h o d n i e g o k ra ń c a tej p ły ty pow stał grzbiet c e n tr a ln e j, górzystej części Izraela. P o n a d to m ia ła wówczas m iejsce d z ia ła ln o ść w u lk a n ic z n a . Trzeciorzęd o d zn a cz ał się b ard z o c ie p ły m k lim a te m , co p o zw o liło rozw in ąć się bujnej we­ getacji, a także faunie. Pod k o n ie c trzciorzędu (p lioc en) pojaw iły się formy istot człe k o k szta łtn y c h ( h o m in id y : a u s tra lo p ite k , p ite k a n t r o p , n ea n d erta lcz y k ) z o s t a t n i m o g n iw e m e w o lu c y jn y m homo habilis. C zw arto rzęd dzieli się na d w a p odokresy: p le isto c en (1 m i n - 10 tys.) i h o lo c e n (do c h w ili obecnej). P leistocen c h a r a k te ry z o w a ło cz te ro k ro tn e zlo­ d o w a c e n ie na k o n t y n e n c i e e u r o p e js k im 36. N a te re n ie Palestyny ty m zlodow a­ c e n io m o d p o w ia d a ły okresy zw a n e p lu w ia ln y m i, czyli o b fity c h opadów . Są to: Wielki okres p lu w ia ln y A, o d p o w ia d a ją c y G u n z o w i i M in d e lo w i w E uropie (6 0 0 0 0 0 -3 0 0 0 0 0 lat te m u), p lu w ia ln y B (współczesny Kissowi, 2 0 0 0 0 0 -1 2 0 0 0 0 lat te m u ) i p lu w ia ln y C (współczesny W iirm o w i, 7 0 0 00-14 0 0 0 ) 37. C haraktery-

33 D o lina Ezd relon (hbr. Emeą Yizre'el) o d d z ie la G ó r y Galilei (najwyższy szczyt Har Merom 1200 ni n.p.m.) o d ł a ń c u c h a S am arii (najwyższy szczyt Baal Hazor 1016 in n.p.m.). 33 1’Iaskowyż Berszeby o dd ziela p o ł u d n i o w ą sekcję G ó r J u d z k i c h (najwyższy szczyt M a m ­ ie 1020 m n.p.m.) o d górzystego N egew u z jego najw yższy m szczytem Har R a m o n (1035 in

n.p.m.), 35 T e n d e n c ję d o p o w sta n ia tej ro zp ad lin y w dzisiejszym kształcie poprzedziła formacja geo ­ logiczna, której r e zu ltatem był p r a w d o p o d o b n i e ł a ń c u c h jezior i a k w e n ó w na linii pólnoc-poludnie . 3,1 To Giinz, M in d e l, Riss i Wiirm. 37 Ten o s t a tn i okres p l u w i a l n y m iędzy 4 8 0 0 0 a 3 2 0 0 0 lat t e m u byl przerwany przez okres suchy.

21

styczne dla tego o k resu są m arglow e osady w d o lin i e J o r d a n u , szczególnie w i­ d o c z n e w o k o lic a c h Morza M artw ego ( Q u m r a n , pó łw y se p el-Lisan), w p a r tia c h górskich d w u m e t r o w e j gru b o ści o sa d y k redo w e (tzw. n ari). Fleistocen w ch o d z i już w o b r ę b zainteresow ali a rc heolog ii z racji pojaw iający ch się ś w ia d e c tw d z iała ln o śc i istoty lu d z k ie j38. W ty m czasie, przed m i l i o n e m lat, pojaw ił się na te re n a c h Palestyny homo sapiens sapiens. N ie b ra k u je ucz ony ch, którzy jesz­ cze dzisiaj w yznają, w p ra w d z ie z m o d y fik o w a n ą , teorię k o n k o r d y z m u , p rzy n a j­ m niej w o d n i e s i e n i u d o istoty lu d z k ie j39.

2 . G EO G R A FIA FIZYCZNA KRĄJÓW BIBLIJNY CH Ziem ia Ś w ięta s ta n o w i f e n o m e n sui generis, in te resu ją cy n a u k i p r z y r o d n i­ cze, jak geografia, geologia, zoologia czy b o ta n ik a , s ta n o w i też e p i c e n t r u m h i­ storii i k u ltu ry . N ało ż en ie się tych d w ó c h w y m ia rów , fizycznego i d u c h o w e g o , u c z y n ił z niej p r z e d m io t za in te re so w an ia lu d z i p r a g n ą c y c h p o z n a ć św ia t i jego niezw y kłości ju ż w czasach starożytn ych, p o c z y n a ją c o d ta k ic h sła w n y ch p o ­ staci, jak grecki „historyk" H e r o d o t i P lin iu sz Starszy, p rzy ro d n ik , a u t o r znanej Historia naturaiis. Z iem ia Ś w ięta z n a jd u je się w c e n t r u m obszarów biblijnych, o b ję ty c h też naz w am i, które się przyjęły w śró d biblistów : Żyzny Półksiężyc i K u lturow e Półkole. R ozm ieszczenie lu d ó w M ezo p o ta m ii

2 .1 . Żyzny P ółk siężyc N azwę Żyzny Półksiężyc w XIX w. u k u ł J.H. Breasted, brytyjski eg ip tolog i p o d ró ż n ik . O b e jm u je o n a tereny, n a k tó r y c h rozgrywała się większość historii o p isa n y c h w Biblii: M e zo p o ta m ię i Syrię n a w s c h o d n i m k ra ń c u , Egipt z S y n a ­ je m na z a c h o d n i m oraz Liban, K a n a a n i Z a jo rd a n ię w c e n t r u m 40. N azw a Kul18 W ar cheolo gii jest to e p o k a k a m i e n n a (od p a l e o l i t u d o neolitu). w C h o d z i o u siło w a n ie "pogodzenia" b ib lijn e g o o p i s u stw orzenia św ia ta i człowieka z geo ­ logią. A d a m m iałb y być stw o r z o n y / p o j a w i ć się p tzed o k r e sa m i zlo do w ace ń , które u to żsam ia się z o k r e sa m i p l u w i a l n y m l . O g ól j e d n a k przy jm u je p o jaw ienie się A d a m a p o o s t a t n i m zlo­ d o w a c e n iu ! Tego ro dzaju zakusy go d zen ia d a n y c h b ib lijn y c h z d a n y m i n a u k p rzy ro d n icz y ch n ależy t r ak to w ać z b ard zo d u ż ą rezerwą, a b y się n ie okazało, że p o m i n i ę t e / z i g n o r o w a n e zostały i n te n c je tekstu biblijnego. ‘,0 J. 1-1. Breasted, Ancient Times. A Htstory o/ i/te Early World, N ew York 1944, 135, tak pisze o Ż yznym Pólksiężyeiu: „To w ielk ie półkole, Żyzny Półksiężyc, m oże być również p o r ó w n a n e d o brzegów p u s t y n n e j zatoki - nie w o d nej, ale piaskowej - n a którą sp og ląd ają otaczające ją góry. Jej rozciągłość w ynosi 5 0 0 mil w z d ł u ż p ó ł n o c n e j g ran icy P usty n i Arabskiej. Ta p u s t y n n a zatoka |...| jest w a p i e n n y m płaskow yżem o zbyt d użej wysokości, ab y być n a w a d n i a n ą przez Tygrys i Eufrat |...|. M im o to, p o n i e w i e l k i c h z im o w y c h o p a d a c h , d u ż e obszary p ó ł n o c n e j częś­ ci p u s t y n n e j zatoki p o k ry te są skąpą trawą, a źródła n a krótki okres z a m ien iają t e n obsz ar w pastwisko. Historię z a c h o d n ie j Azji m o ż n a okr eślić jak o o d w i e c z n ą w alkę p o m i ę d z y górsk im i

22

Litrowe Półkole - p r z y p o m n i jm y - o d n o s i się d o przestrzeni m ię dzy Izraelem a G recją z jej k o lo n ia m i.

2 .1 .1 . M ezopotam ia, Syria i L iban G recka n az w a Mezopotamia. (hbr. A ra m N a h a r a im = A ra m d w ó c h rzek, por. polskie Międzyrzecze) o d n o s i się, n a jo g ó ln ie j m ó w iąc, d o te re n ó w m iędzy E ufra tem i Tygrysem, k tó ry c h źródła z n a jd u ją się w g ó ra c h P ontu, we w s c h o d ­ niej Turcji (okolice jeziora W an) i w raz z liczn ym i d o p ły w a m i zm ierzają d o Zatoki Perskiej41. P ró b u ją c określić bardziej d o k ł a d n i e o m a w i a n ą strefę geogra­ ficzną, m o ż n a pow iedzieć, że na M e z o p o ta m ię składają się zró ż n ico w an e p o d l u d a m i p ó ł n o c y a p u s t y n n y m i n o m a d a m i w y k orzystu jący m i k r ó tk o tr w a le pastwiska. la walka toczy się dalej - o w ł a d a n i e n a d Ż yznym Półksiężycem i brzegam i p u s t y n n e j zatoki", cyt. za Satelitarny A tlas Ziemi Świętej. Ilustrowany S uplem ent do Student M ap M an ua ł. T om I, Podkowa Leśna 1993, 8 . 41 E ufratowi dają p o czątek d w i e rzeki: Knra-Su, któ ra bierze p o czątek w o k o licach m iasta E rz u r u m oraz M u r a t - jej źródła z n a jd u ją się w p o b l i ż u jeziora Wan. Początek Tygrysu Jest w p o b liż u m iasta Elazig, n a s t ę p n i e przep ływ a jezioro 1-lazar, p o t e m przez Kurdystan sc h od zi n a p o ł u d n i e , w p o b l i ż u B ag dadu zbliża się n a o dległość p a r u kilo m etró w d o Eufratu.

23

w z g lę d e m rzeźby te re nu , k l i m a t u i m ie sz k a ń c ó w regiony: górzysty K urdystan, śro d k o w y i d o l n y bieg E ufratu i Tygrysu o k lim a c ie g orąc ym , s u b tr o p ik a ln y m . P o łu d n io w a część M e zo p o ta m ii jest p o c h o d z e n i a a lu w ia ln e g o . Są to tereny ró w n i n n e , z u ro d z a jn ą ziem ią i rozległym i b a g n a m i. Poza zasięgiem E ufra tu i Tygrysu i ich d o p ły w ó w rozciąga się: step n a za c h ó d od E u fra tu i p u s ty n i a na p o łu d n i o w y za ch ó d , p u s ty n i a n a w s c h ó d o d Tygrysu. N ie m a l cały te re n sta­ rożytnej M e z o p o ta m ii zajm uje o b e c n ie p a ń s tw o Irak'12, graniczący: o d p o ł u d ­ nia z K uw ejtem , n a w sch o d z ie z Ira n em , n a p o ł u d n i o w y m z a ch o d z ie z A ra b ią S audyjską, na z a ch o d z ie z J o r d a n ią i Syrią, n a p ó łn o c n y m z a ch o d z ie z Turcją. Na te re n ie M e z o p o ta m ii istniały w sta ro ż y tn o śc i w ielk ie m ocarstw a: S u m er, A kkad , B a bilonia, Asyria, N ow a B a bilonia. Później M e z o p o ta m ia w ch o d z iła w skład im p e r i u m perskiego, po n im k rólestw a S ełeucydów . Była k o le b k ą je d ­ nej z najstarszych cyw ilizacji - su m eryjskiej. P o łu d n io w ą M e z o p o ta m ię Pismo Św ięte naz yw a C h a ld e ą . Tereny m iędzy dorzeczem Eufratu na w schodzie, p a s m e m górskim A m a n u i T au ru su na północy, Morzem Ś ró d z ie m n y m n a zachodzie i P ustynią Syryjską na p o ł u d n i u o b e jm u je Syria43. Pod w zg lę d em morfologii tereny Syrii są n a t u r a l­ nym p r z e d łu ż e n ie m w k ie r u n k u z a c h o d n i m środkow o-północnej Mezopotamii: górzysta o d północy, stepow o -p ustyn na od p o łu d n ia , na zachodzie o d c z u w a się bliskość Morza Ś ródziem nego. P o d o b n ie jest p r z e d łu ż e n ie m w k ie r u n k u p ó łn o c ­ nym morfologii Ziemi Kanaan: D o lin a N ad m o rsk a , p a s m o gór, Rift i płaskowyż w sch o d n i. S tanow i część tej samej formacji geologicznej, je d n o cz eśn ie jest bar­ dzo o d m i e n n a p o d w zględem wysokości, k lim a tu i urodzajności. Wraz z Liba­ n e m i Izraelem stan ow i c e n tr a ln ą część Żyznego Półksiężyca. Z racji swojego położenia Syria, p o d o b n ie jak K anaan, dośw ia d cz ała na przestrzeni w ieków k onsekw encji wielkości i kryzysów sąsiadów: M ezop otam ii i Egiptu.

2 .1 .2 . Egipt i Synaj Egipt (hbr. M izraim = Dwa Egipty, tj. G ó r n y i D olny)44 leży n a z a c h o d ­ n i m k r a ń c u Ż yznego Półksiężyca (stanow i jego lewy róg, patrząc o d p o łu d n ia ) . Egipt jest „ w c iśnię ty” m ię d z y P u sty n ię Libijską na z a ch o d z ie i pas gór od-

'l2 h a k liczy o b e c n i e 4 1 8 3 17 k m 2 pow. i 22,8 m i n miesz kańców, stolicą jest Bagdad. 'IJ Syria jest re p u b lik ą prezy d en ck ą, liczy 15,7 m i n m iesz k ań có w (1995 r.) na 185 0 0 0 k m 2 p ow ierzch ni, stolicą Syrii jest Damaszek. 'H Egipt, urzęd ow a nazwa: R e p u b lik a A rab ska Egiptu, liczy 9 9 7 74 0 k m 2, 6 2 ,1 1 0 2 75 m iesz k ań có w ( 2 0 00 r.). Stolicą jest Kair. O d z a c h o d u gran iczy z Libią, n a p o ł u d n i u z S u d a n e m , na w s ch o d zie z Izraelem, na p ó ł n o c y m a Morze Ś ró d z ie m n e . Egipcjanie nazyw ali swój kraj Dwa Kraje (= G ó r n y i Dolny), a l b o Czarny Kraj (od m u ł u n a n o s z o n e g o przez w ylew y Nilu) w o d r ó ż n i e n i u o d C z e rw o n e g o Kraju, czyli p usty n i. N azw a Egipt p o c h o d z i p r a w d o p o d o b n i e o d Hi-ku-Plah = Dom-Ducha-Boga-Ptaha, po dczas g d y d l a G ó r n e g o E giptu istniała o s o b n a n azwa pa-to-rest = p o ł u d n i o w y kraj. O b o k bib lijnej n a z w y Dwa Egipty (Mizraim), sp o ty k a się w Biblii n azw ę opi so wą: o d Migdol d o Syene.

24

M a p a S yrii

dzielających go o d Morza C z e rw o n e g o n a w sch odzie. Na Egipt składają się: D elta (trójkąt o p o d sta w ie ok. 2 5 0 k m i w ysokości 160 km ) i d o lin a N ilu d o 1 K atarakty (dziś Jezioro Nassera z a m k n ię te j e d n ą z n ajw iększych ta m - ta m ą a s u ań sk ą ( z b u d o w a n ą w la ta c h 1960-1970 przez Zw iązek Radziecki jako d a r przyjaźni d la n a r o d u egipskiego). O d p o ł u d n i a Egipt graniczy z S u d a n e m , w staro ż y tn o śc i z w a n y m ziem ią Kusz l u b E tio p ią 45. Należy także w sp o m n ie ć ■|5 Na siatce kartograficznej Egipt m o ż n a zn aleźć m ięd zy 30° a 32° d łu g ości w s cho dn iej oraz m iędzy 24° a 31 °3 0' szerokości p o ł u d n i o w e j (szerokość Delty i od Morza Ś ró d z ie m n e g o d o

25

0 oazie Fayuin (ok. 100 k m na p o ł u d n i o w y z a c h ó d o d Kairu). Z lo tu ptaka Egipt p r z y p o m i n a p a p i r u s - b odaj najbardziej c h a r a k te ry s ty c z n ą d la tego kra­ ju roślinę: d łu g ą łod ygę za k o ń c z o n ą p ió r o p u s z e m k w ia tu . D o lin a N ilu ta k o d b ie g a sw y m i c e c h a m i o d w i d o k u M e zo pota m ii, jak k u l­ tu r a E giptu różni się o d k u l t u r M e zo p o ta m ii. O b a kraje łączy j e d n o - całkow i­ ta zależność o d rzeki. K lim a t E giptu jest suchy, p u s ty n n y , o p a d y m a ją miejsce tylko w m ie sią c a c h z im o w y c h n a p ó łn o c y (w Delcie). Że byt Egiptu zależał od rzeki, trafn ie za uw aż ył H erodot, n az yw ają c go „d a rem N i l u ”'16, sa m i zaś Egipcja­ n ie dzielili swój rok n a trzy pory: a k h e t - w y le w (Nilu), peret - w y n u r z a n i e się zalanych g r u n t ó w i stornu - pora su c h a. Ja k b a r d z o E gipcjanie byli ś w ia d o m i zależności o d w ylew ów N ilu , św iadczą sta ro ż y tn e k r o n ik i egipskie i rozmiesz­ c z o ne n a całej d łu g o śc i rzeki m ie r n ik i p o z i o m u w o d y oraz kanały, k tó r y m i były n a w a d n i a n e tereny dalej i wyżej p o ło ż o n e 47. N a d brzegam i N ilu n a ro d z i­ ła się najstarsza o b o k sum eryjskiej (M ez o p o tam ia) k u ltu r a , której b o g ac tw o 1 w k ła d w ś w ia t Biblii jest n ie podw a ża ln y. Między k o n t y n e n t e m a fry k a ń sk im i az ja ty c k im z n a jd u je się p ó łw y se p Sy­ naj. Synaj n ig d y n ie należał d o Izraela, poza k r ó tk im o k re se m o k u p a c ji 1967-1981, należy j e d n a k o n i m w s p o m n ie ć z racji w y d a r z e ń biblijnych. Synaj to tró jk ą t praw ie r ó w n o r a m i e n n y o wysokości 3 6 0 km, u p o d sta w y szeroki na o k o ło 2 0 0 k m i p o w ie r z c h n i 6 1 2 0 0 k m 2. N a p ó łn o c y granic ą S y n a ju jest brzeg Morza Ś ró d z ie m n e g o , o d z a c h o d u o b le w a ją go w o d y Zatoki Sueskiej, od w s c h o d u E la c k ie j/A k a b a (obie są w y s u n i ę t y m i k u p ó łn o c y f r a g m e n t a m i Mo­ rza C zerw onego). Synaj p r z y p o m i n a k lin p o m ię d z y d w o m a b lo k a m i skalny­ mi, a zarazem przegrodę m ię d z y w o d a m i Morza Ś ró d z ie m n e g o i C zerw onego. W przekroju p i o n o w y m S ynaj p r z y p o m i n a z a to p io n y d o po ło w y statek, które­ go d z i ó b (m asyw S y n a ju na p o ł u d n i u ) w y n u r z a się z Morza C zerw oneg o, rufa zaś pozostaje z a to p io n a w M orzu Ś r ó d z ie m n y m . Morze Ś ró d z ie m n e z Czer­ w o n y m zostało p o łą c z o n e K a n a łe m S u esk im , z b u d o w a n y m w la ta c h 1859-1869 w e d łu g k o n ce p cji EM. d e Lessepsa (161 k m d łu g o śc i)48. Najwyższy szczyt S y n a ju to Dżebel K a th e r in (2637 m n.p.m.). Z n a c z n ie bardziej z n a n y jest in n y szczyt - D żebel M usa (Góra Mojżesza, 2 4 6 0 m n.p.m .), gdzie Bóg zawarł z Izraelem przym ierze (zob. W j 19-24). P o łu d n io w a część S y n a ju to m a sy w

M a p a E g ip t u

I Katarakty), to przestrzeli p o n a d 1200 km . W okresie p le jsto c e n u dzisiejsza Delta była zatoki), którą z cz asem w y p e ł n i ł y n a n i e s i o n e przez Nil osady.

26

‘,6 C o zn alazło również wyraz w staro ży tnej rzeźbie przedstaw iającej Nil jako b r o dateg o m ężczyznę o to c z o n e g o d ziećm i - w y o b r a ż e n i e m p row incji E gip tu ( n o m ó w ). Nil liczy 6 6 7 0 km i jest - o b o k A m a z o n k i i Missouri - n ajdłu ższą rzeką św ia ta. Na t e m a t N i l u zob. E. Ludwig, N il. Życiorys rzeki, Lwów, wyd. m ię d z y w o je n n e . 1,7 Przybór w o d y rozp oczyna! się zw ykle wraz ze w s c h o d e m gw iazd y Sotis (Syriusz) p o ­ prz edzającym w s c h ó d słońca, co m i a ł o miejsce w p o c z ą t k a c h lipca d o czasu z b u d o w a n i a tam y asuańskiej. S tan kan ałó w , ich d łu g o ść i d r o ż n o ść był w s k a ź n ik ie m siły l u b słabości państwa. Pań stwo sła be n i e m i a ł o śro dk ów n a b u d o w ę i kon se rw ac ję n o w y c h kanałów, stare sz ybko zarastały. Do p r zen o sz en ia w od y z niższego p o z i o m u n a wyższy służył system, k tó ry jeszcze dzisiaj jest w Egipcie w użyciu. ■|s Już fara on ow ie połączyli o b a m orza k a n a ł e m p r zek o p an y m d o w s c h o d n i e j o d n o g i Nilu. O. Verdi na uroczystość otw arcia K anału Su esk ieg o s k o m p o n o w a ł Aidę.

27

w y so k ic h gór, k ilk u oaz i w ąw ozów b o g a ty c h w źródła w o dne; część c e n t r a l n a - płaskow yż zw any et-Tih - jest p o z b a w io n a w o d y i d la te g o nie za m ie szk a n a. Na p ó łn o c y pas n a d m o r s k i jest bardziej przyjazny człow iekowi, ro ślin n o śc i i zw ierzynie. K lim a t S y n a ju jest suchy, p o d z w ro tn ik o w y , r o ślin n o ść p u s t y n n a i p ó łp u s t y n n a . W o az ac h (najw iększa z n i c h to oaza Feiran) sp o ty k a się p l a n ­ tacje p a lm y d aktylow ej. Na S y n a ju z n a jd u ją się złoża r u d m ie dzi i żelaza, m i ­ n era łó w (m a n g a n , fosfaty, ropa naftow a) w ilościach n a g ran ic y o p ła c a ln o śc i w y d o b y w a n ia .

2 .2 .

K u ltu row e P ó łk o le

K u ltu r o w e m u P ółkolu E u ro p a zawdzięcza p rze de w szystkim alfabet, system u t r w a l a n i a in fo rm acji, który w y n ale źli F enicjanie, z m odyfikow a li Grecy, Rzy­ m ia n ie przyswoili jako alfabet łaciński, a S ło w ia n ie w s c h o d n i jako cyrylicę. I n n y m w a ż n y m d a r e m L ew a n tu d la Grecji, a przez nią d la reszty k o n t y n e n ­ tu, był p ie n iąd z , fenicki w yn ala ze k, k t ó r e m u Persowie n a W s c h o d z ie n a d a li naz w ę darejek (od perskiego króla Dariusza), w E u ro p ie przyjęła się nazw a m oneta (od M inerw y-M onety, p o d której strażą zn a jd o w ał się w R zym ie b ity pieniądz). E u ro p a zawdzięcza K u ltu r o w e m u P ółkolu także swoją nazw ę, p o ­ c h o d z ą c ą o d m ity cz n ej księżniczki fenickiej, córki króla S y d o n u , A genora, którą w ła d c a O l im p u , Zeus, u p r o w a d z ił n a Kretę49. W k i e r u n k u z a c h o d n i m podążali n a j p ie r w Żydzi, zakład ając liczne ośrodk i, później ch rześc ija ń stw o rozp rzestrzen iło się w postaci za ad a p to w a n e j d o św ia ta greckiego. W p r a w d z ie k o le b k ą chrz eśc ija ń stw a jest Z iem ia Izraela, to już w p ie rw sz y m p o k o le n iu d zia ła ln o śc ią A p o sto łó w i in n y c h u c z n ió w C h r y s tu s a została o b ję ta Fenicja, Syria, Cypr, Azja Mniejsza, Grecja, Rzym, n ie m ó w ią c o Egipcie50. P odam y n aj­ p ie rw s u m a ry c z n y o pis geografii b a s e n u Morza Ś ró d z iem n eg o .

basen Morza Ś ró d z ie m n e g o za c h o w u je swą c e n t r a l n ą pozycję w w ym ia rz e cza­ sow ym i p rze trz en n y m . W szak jego w yjątk ow e z n a cz en ie uja w n ia się d o p ie ro przez w y d a r z e n ia o p is a n e w Biblii, zwłaszcza w N o w y m T estam encie.

2 .2 .1 . B asen Morga Śródziemnego - charakterystyka ogólna

2 .2 .2 . Cyl>r

Morze Ś r ó d z ie m n e to te m a t b u d z ą c y z a in te re so w a n ie o d d a w n a . Już w sta­ rożytn ości towarzyszyła m ie s z k a ń c o m jego obrzeży myśl o c e n tr a ln o ś c i m are nostrum ów czesnego św iata. W yra zem „ ś ró d z ie m n o c e n try z m u " były c hoc ia żby sta ro ż y tn e rzym skie mapy, ja k ta z A u t u n i poglądy, któ re p o d z ie la ł S tra b o n , m ó w ią c y o znacznej wyższości Morza Ś ró d z ie m n e g o n a d O c e a n e m , o b le w a ­ jącym ziem ię dookoła! Takie o p i n i e były w y ra ze m lo k a ln e g o p a trio ty z m u , zwłaszcza gdy w eź m ie się p o d uwagę, co z kolei o sw o ic h z ie m ia c h sądzili A ra­ bowie, Persowie czy Żydzi51. Dla z a in te re so w a n y c h h isto rią i geografią b ib lijn ą

C y p r (hbr. Killirn52, o d fenie. Kition - stolicy wyspy w I ł/l tysiącleciu, gr. Kyproa) to trzecia co d o w ielkości w yspa n a M orzu Ś ró d z ie m n y m (dł. 2 5 0 km, szer. 97 km, 9 2 8 2 k m 2). Z racji p o ło ż e n ia (74 k m o d p o ł u d n io w e g o wybrzeża Turcji i 97 o d w ybrzeży Syrii), n ie w ia d o m o , ja k zaklasyfikować Cypr: czy jako należący d o L ew antu, czy d o Azji Mniejszej. N iezależnie o d tego C y p r o d g ry w a ł w starożytności w ażną rolę w o d n i e s i e n i u d o Azji Mniejszej i d o L ew antu ze w zg lę d u n a strategiczne p o ło ż e n ie i n a bogac tw a n a t u r a ln e , w któ-

Nazwa E uro pa w y w o dzi się z z a c h o d n i o s e m i c k i e g o rd zenia 'rb = zach ód. 50 Z n a m i e n n e w y d aje się m ilczen ie N ow ego T e s t a m e n t u oraz zTódel o k resu p oapostols kiego n a t e m a t rozw oju chrześcija ń stw a na w s c h ó d o d D a m a s z k u i A n tio c h ii. 51 Zob. J. C a r p e n t i e r i Er. L e b ru n (red.), Historiet św iata śródziemnomorskiego, W rocław 2003, IBibliografiaj; R. Matvejević, Brewiarz, śródziemnomorski, Sejny 2003; zob. także liczne eseje Z. Ku-

28

biaka, zeb r a n e w Uśmiechu Kore, Warszawa 2000; w Nou/ym brewiarzu Europejczyka, Warszawa 2001; J. Parandowskiego, Z antycznego św iata. Warszawa 1978 i in. 52 I n n a heb rajsk a nazw a C y p r u to Elisza (Ez 27, 7), n a po dsta w ie p o d o b i e ń s tw a n azw tej wyspy w teksta ch z Mari, Hatuszasz i Tel el-Amarna. I n n e źródła u p a t r u j ą Eliszę w Eolii, na p o ł u d n i u Italii, w pó locnej Afryce. Nazwa Kypros w y s tę p u je w Iliadzie (XI, 21) i Odysei (IV, 83; VIII, 363; XVII, 4 42 ...).

29

re w y p o saż y ła go n a t u r a 55. Ś w iad cz ą o ty m znaleziska arc heo logiczni': n a Cy­ prze z L e w a n tu i z Azji, na lą dzie s ta ły m p r z e d m io ty p o c h o d z ą c e z ojczyzny A fr o d y ty 5'1. W yspa ju ż w sta ro ż y tn o śc i s ły n ę ła ze swej urody. W przeważającej części górzysta (najw yższy szczyt 1951 m n.p.m .), m a u r o d z a jn e d o lin y ¡.pięk­ n e plaże, jest dzisiaj tu ry s ty c z n y m rajem . N ie d z iw i z a in te re s o w a n ie C y p r e m m ie s z k a ń c ó w lą d u stałego, z k tórego w yspę w id a ć ja k n a d ło n i. W yspę k o lo n iz o w a li A syria i Egipt, później F enicja­ nie, G recy i Persowie, P to lem eusze, S e le u c y d z i i R z y m ia n ie (58 r. prze d C h r.)55. N iez ależ n ie o d o ficjaln y c h k o lo n iz a to ró w n a C y p r p rzybyw ali o s ie d le ń c y z ró żn y c h nacji, w śró d k tó r y c h n ie b r a k o w a ło Ż y dów (zob. 1 Ma 15, 23; 2 Ma 12, 2)56. W S a la m in ie (m ia sto i p o r t w e w s c h o d n i e j części wyspy) o d k r y t o r u i­ ny k ilk u ż y d o w sk ic h synagog. W 116 r. p o C h r. w yspa była te a tr e m k rw a w y c h r o z r u c h ó w m ię d z y m ie jsc ow ą lu d n o ś c i ą p o g a ń s k ą i ży d o w sk ą57. C y p r stał się p ie rw sz y m e t a p e m pierwszej p o d r ó ż y apostolskiej Barnaby, Pawła i M arka (Dz 13, 4-13), ale przed n i m i E w an g e lię n a w y sp ie r o z p o w sz e c h n ia li u c h o d z ą c y przed p r z e ś la d o w a n ie m m ie s z k a ń c y Jerozolimy, którzy trafili także d o Fenicji i A n t i o c h i i n a d O r o n t e s e m (Dz 11, 19-20). Z C y p r u p o c h o d z ili jud e och rze ścijanie, jak B a rn a b a (Dz 4, 3 6 n ) i M n a z o n (Dz 21, 16). C h r z e ś c ija ń s tw o m u s i a ło trafić na w yspę b a r d z o szybko, skoro w ś r ó d pie rw sz y ch n a w r ó c o n y c h Dzieje Apostolskie w y m ie n ia j ą w ła ś n ie B a rn a b ę. Był o n lewitą, w y r ó ż n ił się ty m , że o d d a ł d o dyspozycji w s p ó ln o ty swój m a ją t e k (Dz 4, 36), był ś w ie tn y m m ó w cą i g o r liw y m a p o s to łe m . To o n zaręczył za Szawła, o tw a r ł m u d r z w i d o g m in y jerozolim skiej i s ta n ą ł n a czele pierwszej w y p ra w y m isyjnej. Później rozstał się z P aw iem i w ró c ił na C y p r (Dz 9-27 - 15, 39). Paweł n a C y p r n ie zawitał, w id z ia ł go tylko p o lewej s tr o n ie b u rty , g d y w ra c a ł z trzeciej p o d r ó ż y m isyjn ej (Dz 21, 3; zob. 27, 4).

51 S t r a h o n i P liniu sz Starszy wyliczaj:) b o g a c t w a n a z i e m n e (oliwa, w in o , zboże, d r e w n o ) i k o p alin y (szlache tne k a m i e n i e , r u d y m ie d z i i żelaza, sól, a ł u n , gips, m ik a i w iele inny ch). Ko palnie r u d miedzi, n ależąc e w sta rożytn oś ci d o najb o g a ts z y c h , w s w o im czasie, byty w łas­ nośc ią H ero d a Wielkiego, k tóry czerp ał z n i c h d u ż e zyski, co p o zw alało m u n a p o d e j m o w a n i e inwestycji z iście kró lew sk im r o z m a c h e m . vl Najstarsze znaleziska p o c h o d z ą z o k r e su br ą z u śr e d n i e g o (ok. 1800 r.). A propos m ito lo g ii, w ierzenia gre ckie zlokalizowały n a Cyp rze n a r o d z i n y b o g in i m iłości, S. Botticelli n a r o d z i n y A f r o d y t y / W e n u s przedstaw ił na z n a n y m obrazie. 55 Na w yspie o d k r y t o ślady o b e c n o ś c i przed staw ic ie li k u l t u r y m in ojsk iej (przedgreckiej) i filistyńskiej. Nie sp o s ó b o m a w i a ć całej h istorii C y p r u , ale należy w s p o m n i e ć c h o ć b y o krzy­ żo wcach czy o w sp ółc zesny m p r o b l e m ie C y p r u p o d z i e l o n e g o m ię d z y Turcję i s u w e r e n n e p a ń s t w o C y p r (od 1973 r.), s<’ W d r u g ie j poi. II w. przed Chr. d i a s p o ra żydow ska na C yp rze należała d o bardziej p rosp e­ rujących, jeśli wierzyć Józefowi Flawiusz ow i, zob. D aw ne dzieje Izraela, XIII, 10, 4. r’7 Miało w t e d y zginąć n a wyspie n ie m n i e j niż 2 4 0 tys. G r e k ó w i i n n y c h p o g an . H a d r i a n k rw aw o s t ł u m i ł to p o w s ta n ie żydowskie, j a k i r ó w n o c z e ś n ie w C yrenajce; o c a la ły c h Ż ydów u s u n ą ł z wyspy i zakazał im wstępu.

30

2 .2 .3 . A z ja M niejsza Azja M niejsza to p ó łw y se p o s a d z o n y w k o n t y n e n c i e az ja ty c k im m ię d z y K au k a ze m i P łytą A ra b s k ą 58. Jej n a t u r a l n ą g ra n ic ę z trze ch str o n s ta n o w i m o ­ rze (na p ó łn o c y C z a r n e i M a rm a ra, n a z a c h o d z ie Egejskie, n a p o ł u d n i u Ś ró d ­ ziem ne); g ran ic ą w s c h o d n i ą , u m o w n ą , je st lin ia m ię d z y u jściem rzeki Halys d o Morza C z a r n e g o i zato k ą lssos n a p o ł u d n i u (36° d łu g o ś c i w sc h o d n ie j). Azja Mniejsza p r z y p o m i n a k s z ta łte m o tw a r tą p raw ą d ło ń , której w n ę tr z e s ta n o w i Płaskowyż A nato lijsk i (9 00 - 1200 m n.p.m.), otoczony: na p ó łn o c y g ó ra m i P o n tu i B itynii, n a za c h o d z ie Myzji ( 1 5 0 0 - 2 5 0 0 m n.p.m .), na p o ł u d n i u góra-

58 Geo graficzna i h istory czna Azja Mniejsza (gr. A na to lia , łac. Asia Minor) to na jwiększa część w s p ółc zesne g o p a ń s t w a tu r e c k ie g o (7 79 4 5 2 k m 2, 6 5 m i n l ud no śc i).

31

W o jo w n ic y hetyccy

m i T a u r u s ( 2 1 0 0 - 3 0 0 0 m n .p .m .)59; część z a c h o d n i a , ż ł o b io n a d o l i n a m i rzek Kaikus, H e r m u s , Kayster i M e ande r, p r z y p o m i n a złąc zo n e p a lc e 60. Patrząc n a m a p ę Azji Mniejszej, n a s u w a się jej d ł u g a i n ie s p o k o jn a historia, z n a c z o n a z a s ie d la n ie m , p o d b o j a m i i ciągłą m ig ra cją n aro d ó w . Ś w ia d c z ą o ty m n a p o t y k a n e w szędzie k u rh a n y , r u in y m ia st, ś w ią ty ń , k o n c h y teatrów, w p is a n e w m a lo w n ic z y krajo braz, su ro w y i s u g e s ty w n y zarazem. To tereny, k tó r y c h dzieje o d b ija ją się e c h e m także w S ta r y m T esta m e n c ie . C o p r a w d a m ie s z k a ń c y Azji zjaw iają się ta m jako s p o r a d y c z n i a k to rz y d r u g o r z ę d n y c h ról, ale jest to zapowiedz' N o w ego T e s t a m e n tu , w k tó r y m Azja P rz ed n ia (d ru g i p r z y d o m e k o m a w i a n e g o t e r y t o r iu m ) była ś w i a d k i e m i u c z e s tn ik ie m w a ż n y c h w y d a r z e ń

59 Najwyżs zy szczyt w o m a w i a n e j części Turcji to gór a A rgaeus (Erciyas Dag 3 8 2 3 m), we w s c h o d n i e j Turcji d o m i n u j e m ajes ta ty c zn y A r a ra t ( 5 1 57 m). G d y c h o d z i o ł a ń c u c h górski Tauru su, k tó r y o d d z i e l a A n a t o l i ę o d n a d b r z e ż n e j Cylicji, k o m u n i k a c j ę u m o ż l i w i a ł a pr zełęcz z w an a Bram y Cylicji (Portae Cyliclae). Kto m i a ł k o n t r o lę n a d ti) przełęczą m iał w ład zę n a d j e d n ą l u b d r u g ą stron ą. D ariu sz Ili p o p e ł n i ł fataln y b tąd, o p usz czając tę przełęcz i w ycofując się n a d issos. A l e k s a n d e r W ielk i p o k o n a ł go bez t r u d u i W s c h ó d stał przed n i m o t w o r e m , N ie d a l e k o na p o ł u d n i e o d tej przełęczy leży Tars, r o d z i n n e m ia sto św. Pawła. 60 S tąd w y brzeża na p ó ł n o c y i na p o ł u d n i u n ie są o d p o w i e d n i e d o r o z b u d o w y portów, n ajw ięk sze m iasta p o rto w e p o w sta ły w z a c h o d n i e j częs'ei Azji Mniejszej, lecz i on e, poza je d n y m - S m y r n ą (dziś Izmir), z m a r ły śm iercią n a t u r a l n ą z p o w o d u c o fn ięcia się m o rza ( z a m u l e n i e przez rzeki). Dzisiaj z p o r t u d a w n e g o Efezu czy M iletu d o m orza jest ki lka kilo m etró w .

w życiu św. Pawła i w dzieja ch s i e d m i u Kościołów z A pokalipsy, a także w z ło ty m ok resie rozw oju ch rz eśc ija ń stw a (IV - VII w.)61. Z a n i m to nastąpiło, Azja zdążyła zapisać w iele stro n , także in te r e s u ją c y c h geografa biblijnego. Najstarsze śla d y za sie d len ia A n a to lii sięgają n e o l i t u ( ę a t a l H ü y ü k - VII ty­ siąclecie), n a js ły n n ie js z y m m ie jsc e m s ta ro ż y tn y m n a t e r e n a c h Azji Przedniej jest Troja62, p u n k t styczny ze S ta r y m T e s t a m e n t e m sta n o w ią Hetyci, k tó ry c h k ró lestw o (istniejące n a przestrzeni p raw ie ca łego I! tysiąclecia) w o kresie swe­ go a p o g e u m (1 3 6 0 - 1170) za jm o w a ło całą c e n t r a l n ą i w s c h o d n i ą część Azji Mniejszej, n a p o ł u d n i e sięgało K a n a a n u 63. S tolicą kró lestw a H ety tó w była Hattu sz a6'1. Ś w ie tn o ś c i H e ty tó w o k o ło 1 170 r. kres poło ż y ły h o r d y L u d ó w Morza, k tó r y c h j e d n a część skierow ała się d o D e lty N ilu , lecz została o d p a r ta , d r u g a zaś d o w ybrzeży Syrii, ta m ia ła w ięcej szczęścia - p o k o n a ł a kró lestw o H etytów (uległo zn isz c z e n iu wówczas i Ugarit). W r e z u lta c ie tej nagłej inwazji po n ie ­ d a w n e j jeszcze p o tę d z e p o zostały n ie w ie lk ie księstw a n e o h e ty c k ie , Karkemisz i H a m a t. Stary T e s t a m e n t w s p o m i n a H e ty tó w w ie le razy. N ie wszystkie teksty m a ją c h a r a k t e r historyczny, n ie k tó r e p o c h o d z ą z e p o k i p o w y g n an io w e j (jak tekst o z a k u p ie groty M a k p e la przez A b r a h a m a o d Efrona, Rdz 23, 3-20). Nie m o ż n a n ie w s p o m n i e ć H ety tó w U riasza (2 S m 11; 12, 9 n ) i A b im e le k a (1 Sm 26, 6). A c h a b i h ety ck i król H a m a t u u tw o r z y li koalicję a ntyasyry jską przeciw S a lm a n a s s a r o w i 111 p o d Q a r q a r w 8 5 3 r.65 Przenosząc się w czasy późniejsze w id z im y w VI1/V1 w. n a z a c h o d n i m , jońsk im w y b rz eż u Azji w iele k w i tn ą c y c h m ia s t grec k ich, któ re stały się kolebką k u l t u r y greckiej i k o le b k ą filozofii (Efez, Milet, H a li k a r n a s i inne); z n a jd u ją c e się głębiej k ró le stw o frygijskie ze stolicą w G o r d i u m zostało p o d b ite przez kró­ lestw o Lidów ze stolicą w S ardes (jego o s t a t n i m k r ó le m był Krezus, 560-546). W p o ło w ie VI w. k r ó le s tw o m Azji po ło ż y ła kres inw azja perska, w n as tę p stw ie czego Azja zna la zła się w g r a n ic a c h Persji. W m iędzyczasie w c e n tr a ln e j części A n a to lii (okolice dzisiejszej A n k a r y ) o sie d lili się G alaci, którzy przybyli aż

61 Kres rozwojowi, a precyzyjniej w o ln o śc i c h rześ cija ń stw a n a obszarze Azji Mniejszej po łożyła inwazja Turków, kt órzy o d XIV w. parli co raz bardziej n a zachó d; zatrzy m ała ich d o p i e ­ ro b i t w a p o d Le p a n to (1571 r.) i p o d W i e d n i e m ( 1 68 3 r.). 62 Dzisiaj Hisa rlik (najstarsze zas iedlenie tzw. Troja i - lii tysiąclecie), o d k o p a n e i zid en ty fi­ k o w an e z Troją H o m e r a przez H. S c h l i e m a n n a . 63 Hetyci, to n a r ó d , k tó ry po wstał z p o łączen ia l u d n o ś c i tubylczej, zwanej Hatti, z n ap ły w o w ą p o c h o d z e n i a ind o -eu rop ejsk ieg o (ok. XX w.). W y r ó ż n ia się trzy okresy w dziejacli Hetytów: d a w n e g o i m p e r i u m 1600-1480), to ok res b u d o w a n i a p a ń s t w a na d r o d z e po db ojó w ; śred n ieg o i m p e r i u m (1480-1360) to okres o sła b ie nia ; n o w e i m p e r i u m (1360-1170) w y r ó żn iające się nową d y n a m i k ą i p o d b o j a m i te r e n ó w Syrii i będącej p o d k o n t r o lą E giptu Fenicji. O b a m o carstw a zawarły rozjem w Kadesz w Syrii w 1259 r., ustala ją c jak o g r a n i c ę w p ł y w ó w o b u stro n p ó ł n o c n y Liban, b ęd ący za razem p ó ł n o c n ą g ran icą Izraela w e d ł u g Joz 1, 4; 2 S m 24, 6 . 6,1 Dziś Boghazkóy, 160 k m n a p ó ł n o c n y w s c h ó d o d A n k ary , o d k o p a n e przez I-I. W incklera w 1906 r., teksty h ety ck ie o d czy tał w 1915 r. czeski u c z o n y B. Hrozny. 65 U w i e c z n ił y t e n fakt teksty asyryjskie, zob. J. B. P ritch a rd (ed.), Anc/etit Near Eastern Taxis Relating to Ihe O Id Testament, P rin c eton , NJ, 1969, wyd. 3., 279A.

33

z te re n ó w dzisiejszej Francji! Po śm ierci A l e k s a n d r a W ielk iego (323 r.) Azja została p o d z i e lo n a p o m ię d z y s p a d k o b ie r c ó w M a c e d o ń czy k a . N ow a k a r ta h i­ storii Azji o tw ie ra się w raz z w k r o c z e n ie m le g io n ó w rz y m sk ic h w jej g ran ic e (197 r.). W ystarczy p ó ł w ie k u , a t e r y t o r i u m Azji z o s tan ie r o z p a rc e lo w a n e p o ­ m ię d z y rzym skie prow incje: Azji n a z a ch o d z ie , B ity n ii i P o n tu n a pó łnocy, G alacji w c e n t r u m , Cylicji n a p o ł u d n i o w y m w s c h o d z ie 66. Ten p o d z ia ł Azji z d ru g ie j p o ło w y I w. p o C h r. w y m ie n ia j ą Dzieje A postolskie. Dzieje A posto lskie in te resu ją się Azją, g dyż była o n a t e r e n e m apostolskiej d z ia ła ln o śc i św. Pawła. Pierwsza p o d r ó ż (Dz 13-14), o d b y t a częściow o m o ­ rzem, częściow o lą d em , ob ję ła p o łu d n i e : Pam filię (Perge i Attalię), Pizydię (A n t io c h i a Pizydyjska) oraz U k a o n i ę ( I k o n iu m , Listę i D erbe)67. Trasa dru g iej p o d ró ży (Dz 16-18) w io d ła z A n t i o c h i i n a d O r o n t e s e m przez L ikaon ię, ja k w pierwszej podróży, dalej d o A n ti o c h i i Pizydyjskiej i d o kraju G a la tó w (rdzen**' W skład w y m i e n i o n y c h pro w in cji w c h o d z iły p o m n iejsze , j a k o t y m ła tw o się z o r i e n t o ­ wać, s t u d i u j ą c atlas y historyczne. 57 Podróż ta trw ała o k o ł o trzech lat (45-48) i m o g ła liczyć d o 1 2 0 0 / 1 3 0 0 k m . L ik a on ia st a n o w i ła część p o łu d n io w i] rzymskiej p r o w in c ji Galacji. Jeśli List d o G a l a t ó w był a d reso w a ny d o p o ł u d n i o w y c h Galatów, czyli m ie sz k a ń c ó w L ik a o nii, k t ó r y c h Paweł o d w i e d z i ł po dczas pier­ wszej podróży, to List ten byłby najw cze śn iejsz ym p i s m e m N ow eg o T e s t a m e n t u (49 r.?l).

34

n a Galacja, o kolic e A n c y r y /A n k a r y ) , skąd Paweł za m ie rz ał u d a ć się d o rzy m ­ skiej p r o w in c ji Azji (Efez). W o b e c n ie p rz e w id z ia n y c h przeszkód skierow ał się d o B itynii, ale ta m też n ie m ó g ł dojść, w ięc przez Myzję u d a ł się d o Troady, a s t a m tą d d o E u ro p y 68. Pierwszy o d c i n e k trzeciej p o d r ó ż y (Dz 18-21), z A n t i o ­ c h ii n a d O r o n t e s e m d o Pizydyjskiej, Paweł p o w tó rzy ł, dalej u d a ł się d o rzy m ­ skiej p r o w in c ji Azji, ty m razem bez przeszkód. W Efezie p rze byw a ł przez d łu ż ­ szy czas, n a s tę p n i e o d b y ł p o d r ó ż d o M a c e d o n ii. Sw oją d z ia ła ln o ś ć n a te re n a c h Azji Mniejszej zakończył w Milecie, skąd p o p o ż e g n a n i u u d a ł się d o Jerozoli­ m y 69. Paweł n ie ty lk o o d n o t o w a n ą w D ziejach A p o s to ls k ic h o b e c n o ś c ią w y­ ró żn ił Troadę, Efez, Milet. D o K olosan, p r a w d o p o d o b n i e , d o Laodycejczyków i d o F ile m o n a skierow ał o s o b n e p is m a (zob. listy św. Pawła Ef, Kol, Flm). O Poncie, Galacji, K apadocji, Azji i B ity n ii w s p o m i n a św. P iotr (1 P 1, 1). O s o b n y rozdział s ta n o w ią Kościoły z A p o k a lip s y św. Jana: Efez, S m y rn a , P ergam on, T iatyra, Sardes, F iladelfia i L aodycea (Ap 2-3). Były to zn a c z n e m ia sta rzymskiej p ro w in c ji zw anej A sia Procomsularis. Każde z ty c h m ia st jest s c h a r a k te ry z o w a n e w k o n w e n c ji teologiczno -du szpasterskiej: Efez jako z a jm u ­ jący pierw sze miejsce, L aodycea ja k o m ia s to o b o j ę t n e itd., najb ard zie j j e d n a k in tryguje c h a rak te ry sty k a P e rg a m o n u - miasta, gdzie jest tron szata na (Ap 1, 13). P r a w d o p o d o b n i e jest to aluzja d o m o n u m e n t a l n e g o ołta rza Zeusa, k tó r y o b e c ­ nie z n a jd u je się w M u z e u m w Berlinie. Każde z ty c h m iast, ja k i n ie w y m ie n io ne np. Kolosy, H ierapolis, Tralle, Milet, m ia ło za so b ą sław ne, często tragiczne dzieje. W cz asach zaś, k ie dy działa li św. Paweł oraz a u t o r A p o k a lip s y były o ś r o d k a m i życia chrześcijańskiego. Ja k w szędzie j e d n a k i o n e n a p o t y k a ły na p r o b le m y życia c o d z ie n n e g o ( tr u d n o ś c i e k o n o m ic z n e , prześlad o w a n ia, m a rg i­ nalizacja przez w iększość p o gańską) i p r o b le m y n a t u r y poważniejszej (kryzys tożsam ości, t r u d n o ś c i w a u t e n ty c z n e j in te r p re ta c ji E w angelii i n a u k i A p o sto ­ łów, infiltra cja e l e m e n t ó w eto su pogańskiego). Ich k o n d y c ja i o d p o w ie d ź ze strony O b ja w ie n ia pozostaje d la Kościoła w szystkich czasów ź r ó d łe m m ą d r o ­ ści i u m ie ję tn o ś c i s a m o o k re śle n ia . Po K ościołach za łoż onych przez Pawła i i n n y c h A postołów , p ozostały dziś na te re n ie Turcji s m u t n e ruiny. R o z m ia ra m i, e l e m e n t a m i a r c h i t e k t u r y i w ystroju m ó w ią o m i n i o n e j św ie tn o ści, p o tę d z e i z n a c z e n iu . W s p o m n i e ć przy okazji należy o historii, której n ie u n ic e s t w i ły k o le jn e inwazje: c h o d z i o pierw szych s ie d e m soborów , któ re m ia ły m iejsce w Azji, dalej o sp u śc iź n ie teologicznej K apad ocji sły n n e j z życia m o n a s ty c z n e g o i p is a n ia ik on, o Efezie szczycącym się g r o b e m J a n a Teologa (= E w angelisty?) i m ie jsc e m p o b y tu Maryi z ostat68 D ruga p o d r ó ż (łata 50-53) liczyła ok. 1600 kin; w y r ó żn ia się d w i e m a in t e r w e n c j a m i „D u c h a Świętego" w p r o g ra m ew ang e li za cyjn y św. Pawia (zob. Dz 16, 6 . 7), pro pozycję w yjaśn ie­ nia tego szczegółu m o ż n a znaleźć w m o i m art. Sen w Troadzle czyli św. Paweł u progu Europy (Dz. 16, 9-1 OJ, w: Minister Verbi, R Podeszwa i W. S zczerbiński (red.), G n i e z n o 2 0 03 , i 17-128. 69 Podróż ta (lata 53-58, 1800 k m ) ró w n ież o b f i tu j e w d r a m a t y c z n e epizody, jak r o zru c hy w Efezie (nie b r a k ir o nii w t y m tekście św. Łukasza!), w y p a d e k E u ty c h a, czy wreszcie wstrząsają­ ce p o ż e g n a n i e w Milecie, gdzie Paweł skie rował d o zeb r a n y c h slowa-testam ent.

35

częściej w s p o m i n a n y c h reg io n ó w Hellady, należy w y m i e n i ć M ace d o n ię, lessalię, Beocję, A ttykę, A chaję, S partę, z w ysp (na M orzu Egejskim jest ich ok. 400, z tego o b e c n ie 100 z a m ie szk a n y ch ) - Rodos, Kretę, Sam os, S am o tra k ę, Lesbos, Patm os. S am i G recy nazyw ają siebie Hellenoi, a swoją ojczyznę - Hellada. S ta­ ry T e s t a m e n t G recję naz yw a Jawan, o d cz w a rte g o sy n a Jafeta, k tórego czterej synow ie: Elisza, Tarszisz, K ittirn i D id a n i m , d ali p o cz ątek „m ie s z k a ń c o m w y­ brzeży i wysp" (Rdz 10, 4)70. H e l l e n o w ie /G r e c y p o d o b n i e jak F en icjanie, to lu d z ie morza; to o n i zakła­ dali k o lo n ie w o d le g ły c h z a k ą tk a c h Morza C z a r n e g o (Pont, Krym, G ruz ja = Kolchida), Ś r ó d z ie m n e g o (Sycylia, S a rd y n ia, p o ł u d n i o w a część P ółw yspu A p e ­ n iń s k ie g o = M agna G raecia, C yrenajk a), n ie m ó w ią c o w s c h o d n i m w ybrzeżu Morza Egejskiego - Jonii. D ziało się to g łó w n ie n a przestrzeni V111-V1 w. przed Chr. R d z e n n a G recja to część P ó łw y sp u B a łk a ń sk ie g o na p o ł u d n i e o d góry O l im p (ok. 8 0 tys. k m kw.). Na p ó łn o c o d O l i m p u ( 2 9 2 0 m n.p.m .) rozciągała się Ma­ c e d o n ia , na w s c h ó d o d niej Tracja (dziś Bułgaria), a n a p ó ł n o c o d tej osta tn ie j były ju ż z iem ie S cytów (dziś R u m u n ia ) . Na z a c h ó d o d M a ce d o n ii był Epir (dzisiejsza A lb an ia), o d E piru na p ó łn o c - lliria, dalej D a lm a c ja (C h o rw a cja i S ło w enia ) i P a n o n ia (W ęgry)71. N a tę część G recji na przestrzeni 11 i p ie rw ­ szych stu lec i 1 tysiąclecia spły w a ły przez P ółw ysep B ałkańsk i z p ó łn o c y i na wyspy Morza Egejskiego coraz to n o w e l u d y ze szczepu in d o e u ro p e jsk ie g o : A ch a jó w (2000-1900), D orów i J o n ó w (1500-1200). P o c h o d z e n ie i wcześniej­ sze dzieje ty c h lu d ó w rozpływ ają się w m g le m itologii. Jo n o w ie zamieszkali w A ttyce (okolice Aten), n a w y s p a c h i n a w s c h o d n i m w ybrzeżu Morza Egej­ skiego, o n i też m ie li d a ć p o c z ą te k językow i g r e c k ie m u , stylowi jo ń s k i e m u w a r c h ite k t u r z e oraz później filozofii72. G recja jest górzysta, ty lk o n ie w ie lk ie d o lin y p o zw a lają na rozwój r o ln ic tw a (do w ięk szy c h należ ą D o lin a Tessalska i Beocka). N a t e r e n a c h Grecji jest b ardzo m a ło rzek; te zaś, które są, najczęściej w y sy ch a ją l a t e m 73. K lim a t ś r ó d z i e m n o ­ m orski p ozw a la n a p la n ta c ję w in o r o ś li (Grecja s ły n ę ła i sły n ie n a d a l z w y b o r ­ nych w in , k tó re d o c e n i a ł m .in . Horacy), gaje o liw k o w e ( d o lin a ltea, Peloponez,

n ic h lat Jej ziem sk ieg o życia. Dziś w s p o m n i e n i a p o h e lle n i s ty c z n y m d ó w p o j e d n y m i d r u g i m św iecie Przemija postać tego św ia ta (por, 1

d o Azji Mniejszej jedzie się p o w y p o c z y n e k , i c h rz e ś c ija ń s k im d z ied z ictw ie. W id o k i sia­ p o d s u w a j ą na myśl z n a n y zw ro t św. Pawła: Kor 7, 31).

2 .2 .4 . Greeja f e r m i n G recja n ie zawsze słu ż y ł n a o z n a c z e n ie p o łu d n io w e j części P ółw y­ sp u B ałkańskiego. W s ta ro ż y tn o śc i p o s łu g i w a n o się n a z w a m i r e g io n a ln y m i m ia st-p a ń s tw (gr. polis), póz'niej n a z w a m i p ro w in c ji rzym skich . Z w ażniejszych,

36

70 P r a w d o p o d o b n i e sa m a nazwa Jaw an jest a d a p t a c j ą greckiego Jonioi, Jończycy. Grecja i jej m ie sz k a ń c y są w s p o m i n a n i po ok. 10 razy w S t a r y m i N o w y m tes ta m e n cie. 71 Grecja liczy ok. 135 tys. k m 2, 10 m i n m ieszkań có w . G r a n ic z y o d p ó ł n o c y z A lbanią, M a ced on ią, z kt órą toczy sp ó r o n i e p r a w n e p rzy w łaszczenie sobie n azw y histo ry cznego kró­ lestwa, dalej graniczy z Bułgarią i Turcją. Linia brzegowa Grecji należy d o najd łuższych w Eu ro­

pie - 5 tys. km. 72 Relacje p o m i ę d z y a u t o c h t o n a m i i przybysz ami n iegd y ś były l e m a t e m mitów, p o e m a t ó w i d r a m a tó w , w s pó łc ześnie są n a d a l t e m a t e m ro zpra w historyków. Jak p i e r w o t n ą k u l t u r ę zastąpiła k u l t u r a m in o jsk a, a tę m y ceń sk u itd. jest nie lada łam ig łó w k ą. Z ajm o w ał się t y m u nas niegdyś prof. T. Zieliński. Zob. m .in. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002, wyd. 10, 1 10-270. 73 Grecja o d c z u w a d r a m a t y c z n i e b r ak wody, zwłaszcza taka ag lo m eracja jak Ateny (4 m in . miesz kańców).

37

częściej w s p o m i n a n y c h reg io n ó w Hellady, n ależy w y m i e n i ć M a ce d o n ię, Tessalię, Beocję, Attylcę, A chaję, Spartę, z w y sp (na M orzu Egejskim jest ich ok. 400, z tego o b e c n i e 100 za m ie sz k a n y c h ) - Rodos, Kretę, S am os, S a m o tr a k ę , Lesbos, Patmos. S a m i G recy nazy w ają siebie Hellenoi, a sw oją ojczyznę - Hellada. Sta­ ry T e s t a m e n t G recję n a z y w a Jawan, o d cz w a rte g o s y n a Jafeta, k tórego czterej synow ie: Elisza, Tarszisz, K ittim i D id a n i m , d a li p o c z ą te k „ m ie s z k a ń c o m w y­ brzeży i wysp" (Rdz 10, 4 ) 70. H e l l e n o w i e / G r e c y p o d o b n i e ja k F en icjanie, to lu d z ie morza; to o n i zakła­ dali k o lo n ie w o d le g ły c h z a k ą tk a c h Morza C z a r n e g o (Pont, Krym , G ru z ja = Kolchida), Ś r ó d z ie m n e g o (Sycylia, S a rd y n ia , p o ł u d n i o w a część P ółw yspu A p e ­ n iń sk ie g o = M agna. Graecia, C y rena jka ), n ie m ó w ią c o w s c h o d n i m w ybrzeżu Morza Egejskiego - Jo nii. D ziało się to g łó w n ie n a p rze strzeni VłIł-VI w. przed C h r.

R d z e n n a G recja to część P ółw y sp u B a łk a ń sk ie g o na p o ł u d n i e o d góry O l i m p (ok. 8 0 tys. k m lew.). N a p ó łn o c o d O l i m p u ( 2 9 2 0 m n.p.m.) rozciągała się Ma­ c e d o n ia , n a w s c h ó d o d niej Tracja (dziś Bułgaria), a n a p ó ł n o c o d tej osta tn ie j były ju ż z iem ie S cy tó w (dziś R u m u n ia ) . N a z a c h ó d o d M a ce d o n ii był Epir (dzisiejsza A lb an ia), o d E piru n a p ó ł n o c - lliria, dalej D alm ac ja (C h o rw a c ja i S ło w en ia ) i P a n o n ia (W ę gry)71. Na tę część Grecji na przestrzeni 11 i p ie r w ­ szych stu lec i 1 tysiąclecia sp ły w a ły przez P ółw ysep B ałk ański z p ó łn o c y i na wyspy Morza Egejskiego coraz to no w e lu d y ze szczepu indoe u ro p e jsk ie g o : A ch a jó w (2000-1900), D orów i J o n ó w (1500-1200). P o c h o d z e n ie i w cześniej­ sze dzieje ty c h lu d ó w rozpły w ają się w m gle m ito lo g ii. J o n o w ie zam ieszkali w A ttyce (okolice Aten), n a w y sp a c h i n a w s c h o d n i m w y b rz eż u Morza Egej­ skiego, o n i też m ie li d a ć p o c z ą te k językow i g r e c k ie m u , sty low i j o ń s k i e m u w a r c h ite k t u r z e oraz później filozofii72. G recja jest górzysta, ty lk o n ie w ie lk ie d o lin y pozw a lają na rozwój r o ln ic tw a (do w ięk szy c h należą D o lin a Tessalska i Beocka). N a t e r e n a c h Grecji jest b ardzo m a ło rzek; te zaś, któ re są, najczęściej w y sy ch a ją l a t e m 73. K lim a t ś r ó d z ie m n o ­ m orski p ozw a la n a p la n ta c ję w in o r o ś li (Grecja s ły n ę ła i sły n ie n a d a l z w y b o r ­ n ych w in , k tó re d o c e n i a ł m .in. Horacy), gaje o liw k o w e ( d o lin a ltea, Peloponez,

n ic h lat: Jej ziem skieg o życia. Dziś w s p o m n i e n i a p o h e lle n i s ty c z n y m d ó w p o j e d n y m i d r u g i m św iecie Przemija postać tego św ia ta (por. 1

d o Azji Mniejszej jed zie się p o w y p o c z y n e k , i c h rz e ś c ija ń s k im d z ied z ictw ie. W id o k i śla­ p o d s u w a j ą n a myśl z n a n y zw rot św. Pawła: Kor 7, 31).

2 .2 .4 . G recja T e r m in G recja nie zawsze słu ż y ł na o z n a c z e n ie p o łu d n io w e j części P ó łw y­ sp u B ałkańskiego. W s ta ro ż y tn o śc i p o s ł u g i w a n o się n a z w a m i r e g io n a ln y m i m ia st-p a ń s tw (gr. polis), później n a z w a m i p ro w in c ji rzym skich. Z w ażniejszych,

36

70 P r a w d o p o d o b n i e sa m a nazwa Ja w an jest a d a p t a c j ą greckiego Jonio/, Jończycy. Grecja i jej m ie sz k a ń c y są w s p o m i n a n i po ok. 10 razy w S t a r y m i N o w y m T estam encie. 71 Grecja liczy ok. 135 tys. k m 2, 10 m i n m ieszkań có w . G r a n i c z y o d p ó ł n o c y z A lb an ią, M a ced on ią, z k tó rą toczy sp ó r o n i e p r a w n e p rzy w łaszczenie sob ie n a z w y h isto ry czn eg o kró­ lestwa, dalej graniczy z Bułgarią i Turcją. U n i a brzegowa Grecji należy d o n ajd łu żs zy ch w Euro ­

pie - 5 tys. km. 72 Relacje p o m i ę d z y a u t o c h t o n a m i i przybysz ami n ie g d y ś były t e m a t e m m itów, p o e m a t ó w i d r a m a t ó w , w spó łc ześn ie są n a d a l l e m a t e m ro zpra w historyków, j a k p i e r w o t n ą k u l t u r ę zastąpiła k u l t u r a m in o jsk a, a tę m y ceńsk a lid. jest n ie lada łam ig łów ką. Z ajm o w ał się t y m u n as n iegd y ś prof. T. Zieliński. Zob. m.in. J. Wolski. Historia /towszechna. Starożytność, Warszawa '2002, wyd. 10, 110-270. 73 Grecja o d c z u w a d r a m a t y c z n i e brak wody, zwłaszcza taka ag lom eracja jak A teny (4 m in . m iesz kańców).

37

Kreta) d o sta rc za ją tysięcy litrów w y b o r n e j oliw y. G recja m a n ie c o k o p alin , lecz n a j c e n n ie j s z y m jest biały m a r m u r (góra P e n te lik o n na p ó łn o c o d A te n i w yspa Paros). K lim at, su ro w a m orfolo gia t e r e n u i u s y tu o w a n ie na sk rzy ż o w a n iu dróg m o r s k ic h i lą d o w y c h , n ie w ą tp li w i e p rzy c zy n iły się d o w y s tą p ie n ia j e d y n e g o w s w o im ro d za ju f e n o m e n u „greckosci , k tó r ą s y m b o liz u ją H o m e i i A k io p o l - język i sz tu ka, myśl i p i ę k n o 74. P rz ez n acz en iem tego w ła ś n ie z a k ątk a E uropy b yło b o w ie m stać się k o le b k ą cyw ilizacji starego k o n t y n e n t u , ja k k o lw ie k ten przyw ilej m u s i dzielić z w y b rz e ż e m jo ń s k i m Azji Mniejszej, gdzie n a r o d z iła się filozofia i z w y b rz eż em k a n a n e j s k im , gd zie Izrael otrzy m ał, rozw ijał i spisał nad p rz y ro d z o n eO b jaw ie n ie . Z a n i m to n as tą p iło , d o c h o d z i ł o d o k o n t a k t ó w sp o ra d y c z n y c h i o k a z jo n a l­ nych, n ie zawsze przyjaznych n a przestrzni wieków. W e p o c e h ellen isty cz n ej przy b rały po sta ć h e ro ic z n e g o o p o r u Ż y d ó w w o b e c p rz e śla d o w a ń A n t i o c h a IV E pifanesa i jego n a s tę p c ó w (167-152). Za Ja n a H y rk a n a (134-105) s z u k a n o w G r e k a c h / S p a r t a n a c h s p rz y m ie rz e ń c ó w p rzeciw S e ie u c y d o m , p o d o b n i e jak w R z y m ia n a c h (1 Mch 12, 1-23)75. ja k k o lw ie k n ie b e z k o n f lik to w e n a prze­ strzeni w iek ó w w s p ó lis te n ie n ie ty c h d w ó c h św iatów , g reckiego i b ib lijnego, p rz e o b ra z iło się w s p o tk a n ie -sy m b o l w p r z e m ó w ie n iu św. Pawła na A re o p ag u w A t e n a c h (Dz 17, 16-34). Paweł przybył d o A te n po d cz as dru g iej p o d ró ży apostolskiej (lata 49-53, zob. Dz 15, 41 - 18, 22) z M a ce d o n ii, gdzie d ziała ł n a j p ie r w w F ilippi, w T e ss a lo n ik a c h oraz w Berei. D o m a c e d o ń s k ie g o p o r tu N e a p o lis (dzisiaj Kavala), p r z y p ły n ą ł z Troady, gdzie m ia ł sen, aby w y ru szy ć n a k o n t y n e n t eu ro p e jsk i (Dz 16, 8 n ) 76. Z A te n skierow ał się d o K o ry n tu na P eloponezie, stolicy rzymskiej p ro w in c ji A chai. D a w n y K o r y n t77, dzisiaj ty lko ruiny, z n a jd o w a ł się u p o łu d n io w o - w s c h o d n ie g o k r a ń c a Z atoki K orynckiej, z o k n e m n a z a c h ó d - p o r t L e c h a io n u n a s a d y P rzesm yku (Isimos), łączącego P elo p o n e z z lą d e m sta łym . N a w s c h ó d zdą ża ły sta tk i z d r u g ie g o p o r t u kory n c k ie g o - K enchr. Liczący 6, 5 k m d łu g o ś c i K an a ł K oryncki, w y b u d o w a n y w la ta c h 90. XIX w. jest realizacją p o m y słu N e r o n a . N a d r u i n a m i K o ry n tu , n ie ­ gdyś s ły n n e g o z w ielkości (ok. 6 0 0 tys. m ie sz k a ń c ó w ), b o g a c tw a i rozwiązłości, w z n o si się skała - A k ro k o r y n t, k tó r y przez w ie k i słu ż y ł ja k o ś w ią ty n ia A fro d y ­ ty, p o te m ja k o tw ie rd z a b iz anty jska, w e n e c k a i tu rec k a. Św. Paweł k ilk a k r o tn ie o d w ie d z a ł K o ry n t w czasie trzeciej p o d r ó ż y apostolskiej (Dz 18, 23 r- 21, 16; zob. 1-2 Kor) z p o w o d u p r o b le m ó w , jak ie m i a ł tamtejszy, założony przez n ie g o Kościół, d o k tó reg o też - w o b e c n i e m o ż n o ś c i k olejn y ch p o d ró ż y - skierow ał 7'( J a k i m ś p o w t ó r z e n i e m , w se nsie a n a l o g i c z n y m tego zjawiska, k tó rego a p o g e u m p rzy p ad a na V-iV w. przed Clir., byl ren esa n s włoski (XV-XVI w. p o Chr). 75 Por. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIII, 5, 8 , s.621n. 7<> O z n a c z e n i u tego s n u zob. m ó j art. Sen w Trandzie, art. cyt. 77 Dzieje K o r y n t u były n ie m n ie j d r a m a t y c z n e niż Aten . O b a m iasta m iały d e s p o t y c z n y c h w ładców, zw an y c h tyrannol (stąd tyrani). W 146 r. przed Ch r. zr ó w nali je z ziem ią ba r b a r z y ń sc y legioniści rzym scy p o d w o d zą k o n s u l a Lucjusza M u m m i u s z a . Miasto o d b u d o w a ł w sto lat póź­ niej J u liu s z Cezar, które o d t ą d n o siło o ficjaln ą n a z w ę Laus lulia Corinthus.

38

III ¡wdróż, a p o s t o l s k a i p o d r ó ż w i ę z i e n n a św. P a w i a

k ilk a listów 78. P o n a d to Paweł o d w ie d z ił M a c e d o n ię jeszcze d w a razy, za ró w n o u g r u n t o w u j ą c w ia rę zało ż o n y ch przez siebie w s p ó ln o t, ja k i kw estu jąc na rzecz Kościoła w Je ro z o lim ie (Dz 20, 1-6). D o w ie r n y c h w Filippi i w T essalon ikach skierow ał o s o b n e listy, k tó re weszły w sk ła d N o w eg o T e s t a m e n tu (1-2 Tes i Flp). Trzecią p o d r ó ż kończył, p ły n ą c z tow arzyszącym i m u o s o b a m i z Troady; p o te m zaw in ęli d o M ity len y n a Lesbos, n a s t ę p n i e d o Assos, p rz e p ły n ę li o b o k C h io s i S am o s d o M iletu, gdzie n a s tą p iło p o ż e g n a n i e z p r e z b ite r a m i i b is k u p a m i Azji (Efezu i i n n y c h miast). Z M iletu, p ły n ą c n a p o ł u d n i e , za w inęli n a Kos, p o te m na R odos (Lindos) i d o Patary n a lądzie sta ły m , by w y lą d o w a ć w Fenicji (Tyr), skąd już lą d e m przez P to le m a id ę (Akko), C ezareę N a d m o r s k ą spieszyli d o Jero­ zolim y n a św ię ta S z a w u o t (Zielone Ś w ię ta ) 79. O s o b n y m te m a t e m , m o g ą c y m in te reso w ać geografa, jest w ię z ie n n y rozdział w biografii św. Pawła (Dz 23-28). Droga w k a j d a n a c h w io d ła n a j p ie r w z Je­ rozo lim y przez A n t i p a t r i s d o Cezarei, gdzie przez d w a lata Paweł przebyw ał w w ię z ie n iu (Dz 24, 27). Kiedy p o Feliksie n a s ta ł n o w y p r o k u r a to r Ju d e i, Festus, o d e s ła ł o n Pawła d o R z y m u (Dz 25, 12). C h o c ia ż zbliżała się jesień, pora

78 Ich g ł ó w n e f ra m g e n l y ziożyly się n a d w a k a n o n i c z n e Listy d o Ko ryn tian . 79 U derza st o s u n k o w o szczegółowy op is trasy i m iejsc p o sto ju p od czas tego o st a tn i e g o o d c i n ­

ka trzeciej podróży. Łukasz p e w n i e c h c e w t e n s p o s ó b u w y p u k l i ć , że to ostatnie c h w i l e w olności Pawia i że j u ż go więcej nie zobaczą (Dz 20, 38).

39

Kreta) dostarczaj;) tysięcy litrów w y b o rn e j oliw y. G recja m a n ie c o k o p a lin , lecz n a jc e n n ie js z y m jest biały m a r m u r (góra P e n te lik o n n a p ó ł n o c o d A te n i w yspa Paros). K lim at, su ro w a m o rfologia te re n u i u s y t u o w a n i e na sk rzy ż o w a n iu d ró g m o r sk ic h i lą d o w y c h , n ie w ą tp li w i e przyc zy n iły się d o w y s tą p ie n ia j e d y n e g o w sw o im ro d za ju f e n o m e n u „greckości", k tó r ą s y m b o liz u ją H o m e r i A k ro p o l - język i sz tuk a, myśl i p i ę k n o 7'1. P rz e z n a c z e n ie m tego w ła ś n ie za k ątk a Eu ro py było b o w ie m stać się ko le b k ą cyw ilizacji starego k o n t y n e n t u , ja k k o lw ie k ten przyw ilej m u s i d zielić z w y b rz e ż e m j o ń s k i m Azji Mniejszej, gdzie n a ro d z iła się filozofia i z w y b rz eż em k a n a n e js k im , gdzie Izrael o trzy m ał, rozw ijał i spisał n ad przy rod zo n e O bj aw ie n ie. Z a n i m to n as tąp iło , d o c h o d z i ł o d o k o n t a k t ó w s p o r a d y c z n y c h i o k a z jo n a l­ nych, nie zawsze przyjaznych n a przestrzni wieków. W e p o c e h e llen isty cz n ej przy b rały postać h e ro ic z n e g o o p o r u Ż ydów w o b e c p r z e śla d o w a ń A n t i o c h a IV E pifanesa i jego n a s tę p c ó w (167-152). Za J a n a H y rk a n a (134-105) s z u k a n o w G r e k a c h / S p a r t a n a c h s p rz y m ie rz e ń c ó w p rzeciw S e le u c y d o m , p o d o b n i e jak w R z y m ia n a c h (1 M ch 12, 1-23)75. J a k k o lw ie k n ie b e z k o n f lik to w e n a prze­ strzeni w ie k ó w w s p ó łis te n ie n ie ty c h d w ó c h św iatów , greckiego i b ib lijn e g o , prze o b ra ziło się w s p o tk a n ie -sy m b o l w p r z e m ó w ie n iu św. Pawła n a A re o p a g u w A te n a c h (Dz 17, 16-34). Paweł przybył d o A te n po d cz as d ru g ie j p o d ró ży apostolskiej (lata 49-53, zob. Dz 15, 41 - 18, 22) z M a ce d o n ii, gdzie działa ł n a jp ie r w w Filippi, w T e ss a lo n ik a c h oraz w Berei. D o m a c e d o ń s k ie g o p o r t u N ea p o lis (dzisiaj Kavala), p r z y p ły n ą ł z Troady, gdzie m ia ł sen, aby w y ru szy ć na k o n t y n e n t e u ro p e jsk i (Dz 16, 8 n ) 76. Z A te n skierow ał się d o K o ry n tu na Peloponezie, stolicy rzymskiej p r o w in c ji A chai. D aw n y K o r y n t77, dzisiaj tylko ruiny, z n a jd o w a ł się u p o łu d n io w o - w s c h o d n ie g o k r a ń c a Z atoki K orynckiej, z o k n e m na z a c h ó d - p o r t L e c h a io n u n a s a d y Przesm yku (/simos), łączącego P elop one z z lą d e m sta łym . N a w s c h ó d zd ążały sta tk i z d r u g ie g o p o r t u kory n c k ie g o - K enchr. Liczący 6, 5 k m d łu g o ś c i K a n a ł K oryncki, w y b u d o w a n y w la ta c h 90. XIX w. jest realizacją p o m y słu N e r o n a . N a d r u i n a m i K o ry n tu , n ie ­ gdy ś s ły n n e g o z w ielk ości (ok. 6 0 0 tys. m ie sz k ań có w ), b o g a c tw a i rozwiązłości, w z n o si się skała - A k ro k o r y n t, k tó ry przez w ie k i słu ż y ł ja k o ś w ią ty n ia A fro d y ­ ty, p o te m ja k o tw ie rd z a b iz antyjska, w e n e c k a i tu rec k a. Św. Paweł k ilk a k r o tn ie o d w ie d z a ł K o ry n t w czasie trzeciej p o d ró ż y apostolskiej (Dz 18, 23 - 21, 16; zob. 1-2 Kor) z p o w o d u p r o b le m ó w , jak ie m ia ł tamtejszy, zało żony przez n ie go Kościół, d o któ reg o też - w o b e c n ie m o ż n o ś c i k olejnych p o d r ó ż y - skie ro w a ł 7'’ J a k i m ś p o w t ó r z e n i e m , w se nsie a n a l o g i c z n y m tego zjawiska, którego a p o g e u m p rzy p ad a na V-1V w. pr zed Chr., byt r en esa n s wioski (XV-XV1 w. p o Chr). 75 l’or. Józef Fiawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIII, 5, 8 , s.6 21n. O z n a c z e n iu tego s n u zob. m ó j art. Sen te Tmadzie, art. cyt. 77 Dzieje K o r y n tu były nie m n iej d r a m a t y c z n e niż Aten. O b a m iasta m ia ły d e s p o ty c z n y c h wł adców, zw any ch tyrannoi (stąd tyrani). W 146 r. pr zed C h r. zrów nali je z ziem ią b arb arzy ń scy legioniści rzy m scy p o d w odzą k o n su la Lucjusza M u m m i u s z n . Miasto o d b u d o w a ł w sto lat póz'nicj J u liu s z Cezar, które o d t ą d n o siło oficjalną n azw ę Laus lulla Corlnthus.

38

III p o d róż a p o s t o l s k a i p o d r ó ż w i ę z i e n n a ś w P a w ł a

kilka listów 78. P o n a d to Paweł o d w ie d z ił M a c e d o n ię jeszcze d w a razy, za ró w n o u g r u n t o w u j ą c w ia rę zało ż o n y ch przez sie b ie w s p ó ln o t, ja k i k w estu jąc n a rzecz Kościoła w Je ro z o lim ie (Dz 20, 1-6). Do w ie r n y c h w F ilippi i w T essalonik ach skierow ał o s o b n e listy, które weszły w sk ła d N o w eg o T e s t a m e n tu (1-2 Tes i Flp). Trzecią p o d r ó ż kończył, p ły n ą c z tow arzyszącym i m u o s o b a m i z Troady; p o te m za w inęli d o M ity le n y n a Lesbos, n a s t ę p n i e d o Assos, p r z e p ły n ę li o b o k C h io s i S am o s d o M iletu, gdzie n a s tą p iło p o ż e g n a n i e z p r e z b ite r a m i i b i s k u p a m i Azji (Efezu i i n n y c h miast). Z M iletu, p ły n ą c na p o ł u d n i e , za w in ęli na Kos, p o te m na Rodos (Lindos) i d o Patary n a lądzie sta łym , by w y lą d o w a ć w Fenicji (Tyr), skąd ju ż lą d e m przez P to le m a id ę (Akko), Cezareę N a d m o r s k ą spieszyli d o Jero­ zolim y n a św ię ta S z a w u o t (Zielone Ś w ię ta ) 79. O s o b n y m te m a t e m , m o g ą c y m in te re so w a ć geografa, jest w ię z ie n n y rozdział w biografii św. Pawła (Dz 23-28). D roga w k a j d a n a c h w io d ła n a j p ie r w z Je­ rozolim y przez A n t i p a t r i s d o Cezarei, gdzie przez d w a lata Paweł przebyw ał w w ię z ie n iu (Dz 24, 27). Kiedy p o Feliksie n astał n o w y p r o k u r a t o r Ju d e i, Fest:us, o d e s ła ł o n Pawła d o R z y m u (Dz 25, 12). C h o c ia ż zbliżała się jesień, pora

78 Ich g ł ó w n e f r a m g e n t y złożyły się n a d w a k a n o n i c z n e Listy d o K o ry ntian. 79 U derza s t o s u n k o w o szczegółowy op i s trasy i miejsc po stoju pod czas tego o s t a tn i e g o o d c i n ­

ka trzeciej podróży. Łukasz p e w n i e c h c e w t e n s p o s ó b u w y p u k l i ć , że to ostatnie c h w i l e w o lno śc i Pawła i że j u ż go więcej nie zobacz/f (Dz 20, 38).

39

na żeglugę n ie o d p o w i e d n i a , o p i e k u n Pawła, s e t n i k Juliusz, zd e c y d o w a ł się, ry­ zykując wiele, n a p od róż, o tr z y m a ł b o w ie m u rlo p . P ły n ąc n a p ó łn o c , zaw in ęli d o S y d o n u , p o t e m w z d łu ż brzegów Cylicji ( ta m w głębi m ó g ł Paweł dostrzec ś w ia tła r o d z in n e g o Tarsu) i Pamfiiii, d o ta rl i d o M yry w Licji ( r o d z in n e m ia sto św. Mikołaja!), gdzie z m ie n ili sta te k na p ły n ą c y z A le k s a n d r ii d o Italii. Podróż w y d łu ż a ła się, b o p o ra coraz m n ie j o d p o w i e d n i a d o żeglugi. Propozycja Pawła, by p r ze zim o w a ć n a Krecie (D obre Porty)80 została o d r z u c o n a . S ta te k p o r w a n y przez w ia t r p ó łn o c n y , po d w ó c h ty g o d n i a c h d r y fo w a n ia rozb ił się u brzegów M alty81. Pasażerowie w p ra w d z ie wszyscy ocaleli, ale byli z m u s z e n i p r z e z im o ­ wać n a wyspie, d o p ie r o w cz esn ą w io s n ą u d a ł o się z n o w u w y ru szy ć w drogę; przez S y ra k u z y d o p ł y n ę l i d o P u te o li i dalej, ju ż d ro g ą lądow ą, d o ta rli d o Rzy­ m u (zob Dz 27-28)02. G recja stała się d la m ło d e g o c h rz e śc ija ń stw a p o m o s t e m n a za c h ó d , jak kilka w ie k ó w wcześniej L ew a n t p o słu ż y ł za p o m o s t w ro z p rz e s tr z e n ie n iu się k u l t u r y greckiej na o b sz ary Ż yznego Półksiężyca. Jak A le k s a n d e r W ielki u c h o ­ dzi za tw ó rcę o lkou m en e - w sp ó ln e g o d o m u w ielu n aro d ó w , to n ie w ą tp li w i e c z ło w ie k ie m s y m b o l e m w ią z a n ia o b u ś w ia tó w jest Paweł z Tarsu, H eb rajczy k z H ebrajczy k ó w i o b y w a te l rzymski (Dz 16, 22. 35-39; 22, 23-29).

2 .2 .5 . Ita lia Italia, ja k k o lw ie k najb ard zie j o d d a l o n a o d b ib li jn e g o e p i c e n t r u m , weszła w zasięg jego o d d z i a ły w a n ia p rze d e w szy s tk im z d w ó c h p o w odó w : przy m ierza zaw artego z R z y m e m przez J u d ę M a c h a b e u s z a (1 Ma 8), o d n o w i o n e g o prze? a r c y k a p ła n a J o n a t a n a (1 Ma 12, 1-4)83 i przez w łą c z e n ie ziem Izraela w g ra n ic e I m p e r i u m R o m a n u m (63 r. przed C hr.)8'1. D o tego m o ż n a d o łą cz y ć coraz licz­ niejszą, o d III w. przed C hr. d ia s p o rę ży d o w sk ą w grodzie R o m u lu s a . Szerokie 80 Na Krecie Paweł u s t a n o w i ł b i s k u p e m Tytusa, sw ego uczn ia, d o k tórego skierował List z pas ters kim i in st r u k c j a m i . W Liście t y m w yraża się o K reteń czy k ach krytycznie, c y t u j ą c zresztą j e d n e g o z ich w ła s n y c h a u t o r ó w (zob. T t I, 12). 81 M alta (90 k m n a p o ł u d n i e o d Sycylii), d a w n a k o l o n i a fenicka, została p o d b i t a przez Rzy­ m i a n w 2 1 8 r. i d o ł ą c z o n a d o pro w in cji Sycylii. 82 N i e w i e l u b y ło śm iałkó w , którzy w porze jes ie n n o -z i m o w e j w y r u sz a li w m orze. Mogli to zro bić a l b o n i e ś w i a d o m i n ie b e z p i e c z e ń s t w , a l b o szaleńcy, s ta w iający n a j e d n ą szalę w łas­ ny los, j a k H e r o d W ielk i w 4 0 r. przed Ch r., k i e d y u d a w a ł się d o R z y m u po p o m o c przeciw inwazji P artów (zob. Józef Flawiusz, D a w n e dzieje Izraela, XIV, 14, 3). A propos Dz 27, op is mo rskiej p o d r ó ż y św. Pawia zas łu gu je w o c z a c h k r y t y k ó w n a n ajw y ższe u z n a n i e j a k o tekst godny Homera. 83 Por. Józef Flawiusz, Daw n e dzieje Izraela, XII, 10, 6 ; XIII, 5, I 1. 83 O d 75 4 r. przed C hr. ( u m o w n a d a t a zało żen ia R z y m u , o b c h o d z o n a w W ie c z n y m Mieście c o r o c z n ie 2 1 k w i e t n i a ) g r a n ic e włości g r o d u n a d T y b re m w y d ł u ż a ł y się b a r d z o szybko, w c h ł a n i a ­ jąc coraz dalsze n a r o d y i ich ziem ie. Było to n a s t ę p s t w o zw ycięskich wojen , a te były d y k t o w a ­ ne zw yczajną z a c h ł a n n o ś c i ą , lecz z czasem również k o n ie c z n o ś c ią d o p ł y w u k a p ita łu , b o g a c tw n a t u r a l n y c h , ż y w no ś ci i rąk d o pracy. W 3 0 r. przed C h r. już cały basen Morza Ś r ó d z i e m n e g o zn ajd o w ał się w g r a n i c a c h I m p e r i u m , które w II w. p o C hr. p o d b i ł o jeszcze wyspy b ry tyjs k ie i ziem ie G e r m a n ó w p o Labę.

40

przyw ileje n a d a ł Ż y d o m Ju liu sz Cezar, c o w o b e c p o lity k i rzymskiej (z g r u n t u to ta litarn ej, w myśl której religia u rz ę d o w a p o k r y w a ła się z racją sta n u ), było d la Żydów, w y zn a w c ó w a b s o l u t n e g o m o n o t e i z m u , szczególnie w ażne. Przy­ w ileje te n ie zostały n ig d y przez R z ym cofn ię te, n aw e t w n a s tę p stw ie d w ó c h p o w s ta ń ży d o w sk ic h w Palestynie (6 6 -7 0 /7 3 i 132-135) i n a d iaspo rze (Cypr, C y ren a jk a , Egipt, 116-1 17)85. O p ró c z w s p o m n i a n y c h tekstów S tarego T e s t a m e n tu z Pierwszej Księgi Machabejskiej, o R z ym ie i Italii m ó w ią n a jo b sz e rn ie j Dzieje A postolskie, a także List św. Pawła d o R z y m ia n . Dzieje A p o sto ls k ie to p rze d e w szystkim w ię z ie n n a o dysea A p o sto ła N a r o d ó w d o R z y m u (Dz 27-28), List d o R z y m ia n to przygoto­ w a n ie tamtejszej d ia s p o ry żydowskiej i g m in y chrześcijańskiej n a p la n o w a n y przyjazd Pawła d o R z y m u , p o d r o d z e d o H isz p a n ii (Rz 15, 24)8b. W N o w y m Te-

85 O g r a n i c z e n i a przywilejów i represje m iały c h a r a k t e r lo k aln y i doraźny, n a w e t jeśli roz­ c ią g n ię ty w czasie. W P ales tyni e wyraziły się te k o n s e k w e n c j e także z m i a n a m i o c h arakterze p o lity c z n y m i a d m i n i s t r a c y j n y m , p o p o w s ta n i u Bar Koch by z m i a n ą n a z w y Je ro zolim y n a Aelia Capltollna i zakaz em w s tę p u Ż y d o m w jej m u ry , z w y j ą t k i e m ro cznicy z b u r z e n ia św ią t y n i - Teiszfl beAb. W espazjan w p r o w a d z i ł p o n a d t o zarz ądzenie, że p o d a t e k p ła c o n y d o t ą d przez Żydów na ś w ią t y n ię jero zo lim s k ą (skoro została zb u r z o n a ) p o w i n i e n być p łaco n y przez n i c h na o d b u ­ d o w ę ś w ią t y n i Jowisza n a K apitolu , k tó ra w 6 8 r. też została s p a l o n a p odczas niepokojów, gdy p o śm ierci N e r o n a d o t r o n u cezarów p r e t e n d o w a l i k o le jn o Gal ba O t o n i Witeiiusz. 88 Początki g m i n y chrześcijańsk iej g in ą w m r o k a c h . Ze starszej, lecz o bszern ej litera tu ry, zob. E. Dąbrowski, Dzieje Pawia z Tarsu,Warszawa 1953, 367-382.

41

S t a t e k eg ip s ki

s ta m e n c ie Italia (= Półw ysep A p e n iń s k i) jest w s p o m n i a n a k ilk a k r o tn ie (Dz 18, 2; 27, 1. 6; H b r 13, 24), jak ró w n ie ż m iejscow ości italskie: S y ra k u zy n a Sycylii, F o ru m A p p iu s z a i Trzy G ospody , Puteoli, R e g iu m , Rzym (Dz 28, 12nn). Z n a le z ie n ie się Z iem i Ś w iętej w g r a n ic a c h Imperium Rom anian, rozsian a po w szystkich p r o w i n c ja c h i m ia s ta c h d ia s p o r a żydow ska, w zg lę d n y sta n ła d u p r a w n e g o i p o k o ju (pax romana), szlaki k o m u n i k a c y j n e i je d e n język s t a n o ­ w iący p o m o s t p o m ię d z y n a r o d a m i - grecka koine - o kazały się p o d ło ż e m p rz y g o to w a n y m przez O p a tr z n o ś ć , aby E w an g e lia d o ta r ł a bez przeszkód „aż po k rań c e ziemi".

2 .2 .6 . Drogi m orskie i (if ciotce Im perium O ile p o d ró ż u ją c p o Ż yzn ym Półksiężyciu, n ie m u s i a n o p rze p ra w iać się przez morze, to w g ra n ic a c h K u ltu ro w eg o Półkola p o d r ó ż o w a n i e lą d e m było w p r a w ­ dzie m ożliw e, lecz o zn a c z a ło często o g r o m n a d ł o ż o n e j drogi, a ty m s a m y m w y d ł u ż e n ie czasu i t r u d u podróży. P o d ró ż o w a n ie m o r z e m sk rac ało w p ra w d z ie d ro g ę i jej uciążliwość, lecz n a r a ż a ło na n ie b e z p ie c z e ń s tw o b u rz y i c h o r o b ę m orską. W j e d n y m i w d r u g i m p r z y p a d k u groziły n a p a d y , rozboje, ś m ie r ć l u b n iew ola ze strony z o g ra n iz o w a n y c h b a n d . Część ty c h c i e m n y c h s tr o n ówczes­ n eg o p o d r ó ż o w a n i a przeżył św. Paweł, a w cześniej p r o ro k Jona sz (Jon 1-2)87. 87 I m p e r i u m Rzym skie, ś w i a d o m e wagi b e zp iecz n y ch d r ó g n a lądzie i n a m orzu, z cz asem u p o r a ł o się z plagą rozb ojów i p iractw a, d o p e w n e g o st o p n i a oczywiście. 1’o m p e j u s z Wielki zapisał się w historii rzym skiego p o r z ą d k u ty m , że w 6 4 r. przed C hr. z d u s i ł g n i a z d a p ir a tó w we w s c h o d n i e ] części Morza Ś ró d z ie m n e g o , J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002, 3 6 5 n . Przygoda Jonasza t c h n i e b u d u j ą c ą l e g e n d ą (midrasz), za to z p e w n o ś c ią realn e e c h o n ieb ezpiecz eń stw , jak ie c zy hały na p o d r ó ż u j ą c y c h n a m o rzu , z n a j d u j e m y we w s p o m n i e n i a c h św. Pawia, zob. 2 Kor i I, 2 5 n .

42

S t a t e k , j a k i m m ó g ł p o d r ó ż o w a ć św. P a w e ł

Podróż w ię z ie n n ą św. Pawła o p isa ły Dzieje A p o sto lsk ie (zob. Dz 27-28). Jeśli Pierwsza Księga M a c h a b e jsk a (1 Ma 8; 12) w s p o m i n a o d e le g a c ja c h d o R zy m u i Sparty, to z całą p e w n o śc ią u d a ł y się o n e ze swoją m isją d rogą m orską. Rzym z a sły n ą ł z p o m y słu i b u d o w y d r ó g b ity c h i mostów, n ie k tó r e (np. w H iszpan ii) słu ż ą d o dzisiaj. W ś ró d ty c h d r ó g n ależy w y m i e n i ć najstarszą i sław ną, z w a n ą też k ró lo w ą d r ó g rzy m sk ich , A p p ia An tica. Z b u d o w a n a za k o n s u la A p p iu s z a (koniec IV w. przed Chr.), łączyła n a j p ie r w R zym z C a p u ą , później z B r u n d i s i u m (dzisiaj Brindisi). K o n ty n u a c ją jej była Via Egnatia, k tó ­ ra n a w ysokości dzisiejszego m i a s t a / p o r t u g reckiego Ig u m e n its a , p rze cin a ła z z a c h o d u n a w s c h ó d P ółw ysep B ałkański, łącząc Tessalonike, F ilippi, N e a p o ­ lis (Kavala), d o c h o d z i ł a d o H e l l e s p o n t u i przez całą Azję Mniejszą w io d ła d o A n t i o c h i i n a d O r o n t e s e m . I n n e d a w n e d ro g i rzym skie, z w a n e k o n s u la r n y m i, to arte rie k o m u n i k a c y j n e o ty c h sa m y c h n a z w a c h , któ re dzisiaj w y c h o d z ą z R z y m u . Ja k b o g a te skojarzenia h isto ry c z n e i o so b is te są w s ta n ie przyw ołać takie n a z w y jak: Via A p p ia Antica, Ostiense, Salaria, Aurelia, Flaminia, Latinal Drogą A p p ijsk ą przy b y ł d o R z y m u Paweł, ja k o w ięz ie ń , zaś ja k o o b y w a tej rzym ­ ski został ścięty przy Via Ostiense. Czas p o d ró ż y lądow ej zależał o d ś r o d k ó w „ lo k o m o c ji” i c h a r a k t e r u podróży. Inaczej p o ru sz a ła się p o cz ta p a ń s tw o w a , inaczej p r y w a t n i p o d r ó ż n i. H e r o d o t po daje, że p o d r ó ż g o ń c a z S ardes d o S uzy tr w a ła trzy m ie sią ce (praw ie 2 tys. km), d ro g a m o r sk a z A te n d o Efezu C y c e r o n a 16 d n i, galery (statki n a wiosła) m o g ły tę d ro g ę (200 m il m o r s k ic h ) p o k o n a ć w tr z y / c z t e r y d n i, z A le k s a n d r ii d o R z y m u o d 10 d o 2 0 d n i, ale z R z y m u d o A le k s a n d r ii, przy p rz e c iw n y c h w ia t r a c h - n a w e t trzy m iesiące!88 Z R z y m u d o K o ry n tu czy z p o w ro te m - m o ­ 88 O p o d r ó ż o w a n i u w staro ży tności L. Casson, Podróże w starożytnym świecie, W roclaw 1981.

43

gła tr w a ć o d je d n e g o d o d w ó c h ty g o d n i. Listy św. Pawia, ja k o blic za ją h isto ry ­ cy, m o g ły być w d r o d z e o d d w ó c h t y g o d n i 89.

2 .3 . Z iem ia Ś w ię ta - p o ło ż e n ie P ołożona na przejściu p o m ię d z y Afryką i Azją, Morzem Ś ró d z ie m n y m i Pu­ stynią Arabską, m ię d zy f ra g m e n te m ł a ń c u c h a górskiego na północy, ciągnącego się o d Pirenejów p o H im alaje i pasem p u s t y n n y m (Sahara i p u sty n ie Półwyspu Arabskiego) n a p o łu d n i u , Ziem ia Ś w ięta sta n o w i część za ch o d n ie g o r a m ie n ia Ży­ znego Półksiężyca i jego f ra g m en tu , ja k im jest L ew an t (Syria, Liban, Izrael). Z po­ w o d u swego położenia, dozna w ała n ie u s ta n n ie inwazji ze strony w ielk ich potęg W s c h o d u i P o łu d n ia (Mezopotam ii, Syrii i Egiptu), ja k również o d strony morza: za sprawą F ilistynów i R z y m ia n w starożytności, krzyżowców w średniow ieczu i A n glików w czasach najnow szych (I w o jn a światowa). To w łaśnie u sy tu o w a n ie Ziemi Świętej w y w arło n ie m a ły w p ły w n a historię, k u ltu r ę i religię jej m ie sz k ań ­ ców 90. Z Bożego zrządzenia m iała stać się g łó w n ą sceną biblijnych w ydarzeń, W ję zy k u k artog rafów u s y t u o w a n i e b ib lijn e j Z iem i Ś w iętej to t e r y t o r iu m m ię d z y 3 0 ° 3 0 ' a 33° 18’ szerokości p ó ł n o c n e j oraz 34° 15' a 37° d łu g o śc i w s c h o d n ie j.

2.3.1. G ranice G r a n ic e Palestyny n ie s ta n o w iły p r o b l e m u d la najeźdców , s ta n o w ią te m a t s p o r n y d la w sp ó łc ze sn y ch p o lity k ó w i strateg ó w (granice polityczne). Był to zresztą p r o b l e m o tw a r ty w dalek ie j i bliższej przeszłości.

d o Jeziora G alilejskiego, dalej d o Morza M artw ego. P rz e d łu ż e n ie m J o r d a n u i Morza M a rtw e g o jest w ąw óz A ra b a i zato k a E la t/A k a b a , o d d ziela ją ca Pół­ w ysep Synajski o d P ółw yspu A rabskiego. O d p o ł u d n i o w e g o z a c h o d u Z iem ię Ś w iętą zam yk a p u s t y n i a Negew, któ ra p r z e c h o d z i w P u sty n ię Synaj. G ra n ic a geograficzna m ię d z y N egew em i S y n a je m i p o lity c z n a m ię d zy Izraelem i Egip­ tem b ie g n ie p o linii w y zn a cz o n ej przez Z atokę E l a t / A k a b a i ujście p o to k u el-Arisz d o Morza Ś ró d z ie m n e g o . N ajw iększa o d le g ło ść dzieli H e r m o n od Ela­ tu (4 2 0 km). W najszerszym p u n k c i e Izrael liczy 140 k m (od Morza Ś ró d z ie m ­ n ego d o p u s t y n i P ółw ysp u A rabskiego), 8 0 k m (na w ysokości Jaffa - Jerozoli­ m a - Jerycho) i 4 0 k m n a p ó łn o c y (Rosz ha-N iqra - Hule).

b. G ra n ice b ib lijn e P rz edsta w ienie g ra n ic Izraela z czasów b ib lijn y c h jest z a d a n i e m t r u d n y m c h o c ia ż b y z d w ó c h p o w odów : p o pierw sze g ra n ic e często się z m ie n ia ły i nie istnieje ż a d n a d o k u m e n t a c j a k a rto g rafic zn a z t a m t y c h czasów; p o w tó re w iele p u n k t ó w o d n i e s i e n i a (obiekty, m iejscow ości) dziś n ie istnieje, naw et przyb li­ żo n a ic h lokalizacja jest w ysoce p r o b le m a ty c z n a . M ożna przyjąć ty lk o b ard zo o g ó ln y o p is g r a n ic b ib lijn e j Z iem i Świętej. K o n su lta c ja za p o m o c ą atlasó w . b ib lijn y c h jest w ty m w y p a d k u n ie z a stą p io n a . Stary T e s t a m e n t określa o b sz ar Z iem i O b ie c a n e j p o d łu g g ra n ic n a t u r a l ­ nych, a więc: o d P oto ku Egipskiego (el-Arisz, zob. Rdz 15, 18; Joz 1, 4) d o D a n (1 Kri 3,20); od D an na północy do Berszeby n a p o łu d n iu (por. Sdz 20,1; 1 Sm 3,20). W linii prostej to o d le g ło ść 23 5 km . W e d łu g k o n c e p c ji „Wielkiej Ziemi Świętej", tj. o d el-Arisz92 d o W ielkiej Rzeki - E u fra tu (Rdz 15,18), d roga liczy ok. 7 0 0 km.

a. G ra n ic e fiz y c z n e

c. G ra n ice w s p ó łc z e s n e

G r a n ic e Z iem i Ś w iętej są d o ść ła tw e d o o p is a n ia d la geografa (gran ice fizycz­ ne). O d z a c h o d u n a t u r a l n ą g ra n ic ą Z iem i Ś w iętej jest Morze Ś r ó d z ie m n e , n a p ó łn o c y góry L ib a n u n a linii p o t o k u N a h r el-Litani (Leontes), D o lin a Belcaa (el-Bika) i góry A n t y l i b a n u ( H e rm o n ). J o r d a n , k tó r y w y p ły w a ze zboczy Herm o n u , s ta n o w i g ra n ic ę w s c h o d n i ą b ib li jn e g o i w sp ó łc ze sn eg o Izraela91, p ły n ie

O b e c n y sta n g ra n ic n a te r e n a c h b ib lijn e j Z iem i O b ie c a n e j jest k o n s e k w e n ­ cją nie tylko d z i a ła ń w o je n n y c h , ale p rze de w szy stk im o ż y w io n e j działa ln o śc i d y p lo m a ty c z n e j oraz z je d n e j stro ny p o lity k i r u c h u syjonistycznego, z drug iej zaś p a ń s tw z a c h o d n i c h , zwycięzców w 1 i w II w o jn ie św ia to w ej93. Po rozpadzie im p e r i u m o sm a ń s k ie g o (po 1-ej w o jn ie światowej), d a w n e tereny b ib lijn e z n a­ lazły się p o d a d m in is t r a c ją b ry ty jsk ą (M andat). D z ia ła n ia w o je n n e p o m ię d z y im i g r a n ta m i ży d o w sk im i a b r o n ią c y m i sw y c h praw d o ziem i P alestyńczyka­ mi, d o p r o w a d z iły d o p o w s ta n ia p a ń s tw a Izrael (1 9 4 8 r.). Powstała w te d y Strefa Gazy i Z a c h o d n i Brzeg (Judea i S a m a ria oraz Stare Miasto Jerozolimy). Efektem k o n f lik tu cz erw cow ego (196 7 r.) było w łą c z e n ie w g r a n ic e Izraela w s c h o d n ie j Jerozolim y (Stare Miasto) i przejęcie p o d k o n tr o lę Izraela Strefy Gazy, Zachod-

89 Zależy oczywiście skąd i du kogo były w y sy ła ne. Szczególnie r o zw in ęła się sw ego czasu dysk usja n a t e m a t więzienia, z k tórego Paweł pisał d o Pilipiun. 90 „Historia k ażd eg o k raju i l u d u zależy w d u żej m ierze o d jego geo graf iczn eg o u s y t u o w a n i a . Nie c h o d z i ty lko o n a t u r a l n e c z y n n i k i j a k k lim a t, gleba, topografia, itp., ale także o geo p o lity cz­ ne zależności o d są sia d u ją c y c h obsz arów . To szczeg óln ie się sp raw d za n a przyk ładzie Palestyny, m ałeg o i w z g lę d n ie b i e d n e g o kraju, któ reg o rola w y n i k a ze sz czególnego u s y t u o w a n i a n a m o ś ­ cie łącząc ym k o n t y n e n t y i na sk rzy żo w a n iu w ę d r ó w e k n a r o d ó w .” Y. A h a r o n i , The L and of the Bible. A Historical Geography, P h i l a d e l p h i a 1979, 3. 91 Izrael z a jm u je o b e c n i e część wzgórz G o l a n n a o d c i n k u o d l- le rm o nu d o J a r m u k i po K u n eitr ę n a w scho d zie, t r a k t u ją c te tereny jako strefę b e zp iecz eń stw a o d g rad zającą go o d Syrii, z k tórą r o z m o w y p ok ojo w e u t k n ę ł y w m a r t w y m p u n k c i e .

44

92 N iektó rzy ro z u m ie ją przez Potok Egipski w s c h o d n i ą o d n o g ę N ilu w p a d a ją c ą d o morza przy m ieście P eluzjum , zob. M. Har-El, Landscape, Nature, a n d M a n in the Bible. Silies a n d Events. in the Old Testament, J e ru s a l e m 2003, 247-249. 93 D u c h o w y m o jc e m s y j o n i z m u byl N a t a n B i r n b a u m , lecz fak tyczne p o d w a l i n y pod ten r u c h położył T eo d o r Herzl (1860-1904) swoją książką Der Judensiaat (1896).

45

n ieg o Brzegu, a także S y n a ju i wzgórz G o la n . Pokój z E gipte m zw rócił Egip­ t o w i ' S y n a j 9'1. O b e c n y s ta n g ra n ic Izraela i te re n ó w p o d jego adm in istra cji] p r z y p o m i n a biblijni] Z iem ię Ś w ię tą z czasów D aw ida. D ług ość g ra n ic Izraela w y n o si łącznie 1017 km , w ty m z E giptem 2 6 6 k m i ze Strefą G azy 51 k m i z J o r d a n ią ok. 3 5 0 k m i n ie c o p o n a d 100 k m z L ib a n e m .

2 .3 .2 . Pow ierzchnia P o w ierzc h n ia bib lijn ej Z iem i Ś w iętej przekraczała p e w n ie n ie c o 25 tys. k m 2, była w ięc n ie w iele m n ie jsz a o d Sycylii czy Belgii. P okryw ała się z te re n a ­ m i o b e c n i e z a jm o w a n y m i przez p a ń s tw o Izrael (bez w zgórz G olan). O b e c n i e Izrael liczy 2 0 7 7 0 k m 2 (w ty m 2 0 3 3 0 k m 2 lą d u i 4 4 0 k m 2 p o w ie r z c h n i w ód) oraz o k o ło 7 5 0 0 k m 2 tzw. te re n ó w z a ję ty ch ( Z a c h o d n i Brzeg, Strefa Gazy i w zgórza G olan).

2 .4 . P o sz c ze g ó ln e region y Jak ju ż w cześniej zostało w s p o m n i a n e , Z ie m ia Ś w ięta s ta n o w i f r a g m e n t z a c h o d n i e j części Żyznego Półksiężyca, a jeszcze d o k ł a d n i e j - p o ł u d n i o w y frag­ m e n t L e w a n tu . Dalsze z b liże n ie o b i e k t y w u (zo o m in g ) p o zw a la w y o d r ę b n i ć ją z b lis k o w s c h o d n ie g o k o n te k s tu geograficznego, a także o d c z y ta ć jej p o d ział na m n ie jsz e je d n o s tk i - regiony. P rz y p o m n ijm y , że rzezba te re n u Palestyny jest e f e k te m d łu g ie g o i zło żo n e g o p ro c e su geologicznego, d z i a ła n ia k lim a tu , w reszcie in g e re n cji człow ieka. P o w ie rz c h n ia Ziem i Świętej jest u r o z m a i c o n a i o b f itu je w u n i k a l n e formy geologiczne. W p rzekroju p io n o w y m ( p ó łn o c - p o łu d n ie ) p r z y p o m i n a g ig a n ­ tyczn e g o d i n o z a u r a na w s c h o d n i m w y b rz e ż u Morza Ś ró d z ie m n e g o : głow a to górzysta G alilea, szyja - D o lin a E zdrelo n, lewa ła p a - w zgórza K a rm e lu , praw a to Mały H e r m o n i Tabor, grzbiet - g óry S a m a ri i i Ju d e i, o g o n - Negew. Rów J o r d a n u - to ja k b y z a g łę b ien ie ziem i p o d cięż arem owej bestii.

2 .4 .1 . D o lin a N adm orska D o lin a N a d m o r s k a jest częścią w yb rzeża Morza Ś ró d z ie m n e g o , któ re bieg­ n ie p o linii p ó łn o c - p o ł u d n ie , o d „ n a sa d y ” p ó łw y s p u Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja) n a półn o c y , przez L iban, Izrael, Strefę Gazy, p o cz y m skręca w k i e r u n ­ ku p o łu d n io w o - z a c h o d n im , dalej przez p o t o k el-Arisz i K anał S ueski d o c h o d z i d o D elty N ilu. Izraelski o d c i n e k brzegu o d g ra n ic y z L ib a n e m (hbr. Rosz ha-Niqra, ar. RasN a q u r a ) d o g ra n ic y z E gip tem (el-Arisz), liczy ok. 2 4 0 km . P oniew aż skalny cypel Rosz ha-N iqra w rz y n a się g łę b o k o w morze, tw orząc m ię d z y D o l in a m i
46

Tyru i A kk o n a t u r a l n ą przeszkodę, ju ż w s ta ro ż y tn o śc i d la u ł a tw ie n i a k o m u ­ nikacji m ię d z y o b u d o l i n a m i w y d r ą ż o n o t u n e l (Scalae Tyrorum). Dzisiaj jest o n atra k cją tu rysty czn ą. D o lin a N a d m o r s k a m a ró żn ą szerokość: o d k ilk u k ilo m e tr ó w na północy, k ilk u s e t m e tr ó w przy K arm e lu , d o k ilk u d z ie s ię c iu k ilo m e tr ó w na p o ł u d n i u (Szefela). Dzieli się n a trzy m n ie jsz e d o lin y : D o lin ę A k k o i o d d z i e lo n e o d niej w zgórzam i K a r m e lu d o l i n y p o ł u d n io w e : S z a ro n i Szefelę. Każda z n i c h m a w ła s n e ce chy c h a ra k te ry sty c z n e . O d n i e p a m i ę t n y c h czasów D o lin a N a d m o r ­ ska była o d c i n k i e m Via m aris łączącej Egipt z P ó łn o c ą (Fenicja) i W s c h o d e m (Syria i M e zo p o ta m ia ). Jej p o k ła d y p o c h o d z e n i a m o rsk ie g o d a t u je się częścio­ wo n a starszy i m ło d s z y p lio c en , częściow o zaś n a o k res jurajski.

a. D o lin a A kko i w zg ó rza K arm el D o lin a A kk o o d p ó łn o c y z a m k n i ę t a jest przez w s p o m n i a n ą skałę Rosz ha-Niqra, dzisiaj jest to zarazem g ra n ic a z L ib a n e m . O d p o ł u d n i a zam yka ją p ó ł n o c n e zbocze K arm e lu . C a łą D o lin ę A k k o przy d o b r e j p ogo d zie w id ać z K a rm e lu ja k n a d ł o n i (40 km). Za czasów S tarego T e s t a m e n tu D o lin a A kko należała d o p o k o le n ia Aszera, ale fak ty c zn ie po zo staw a ła p o d w p ły w e m Fe­ nicjan, n a co w skazują r e z u lta ty w y k o p a lis k c h o c ia ż b y w A k k o (starożytna P to le m a id a ) 95. Jest to region m o c n o u p rze m y sło w io n y . R ó w n ie ż r o ln ic tw o jest tu r o z w in ię te ( d o b ra ziem ia i o p t y m a l n e w a r u n k i k lim a ty c z n e ). N ajw ięk sze ag lo m e ra c je m iejskie to Hajfa (ok. 3 0 0 tys. m ie sz k ań có w ), A kk o (50 tys. m iesz­ k a ń c ó w ), N a h a rija (20 tys. m ie s z k a ń c ó w ) 96. Hajfa jest też n a jw ię k s z y m i n a j­ w aż n iejszy m p o r t e m Izraela. S tało się to na przestrzeni d ru g ie j poł. XX w., wcześniej, d o XIX w., była n ie w ie lk ą o s a d ą rybacką. 05 A kk o było też j e d n ą przed tw ierd zą Atiit:, której nowi. % W śtód pom niejszych ty żydowskiego) czy Kiryat wiele zawdzięczają).

z o s t a t n i c h tw ierd z krzyżowców, która p ad ła w 1291 r. na kró tko b r o n i li tem plariusze. W 17 98 r. tw ierd za A kk o o p a r ł a się N a p o l e o ­ m iejscow ości sp o t k a m y tu Kiryat Bialik (nazw isko w y b i t n e g o p o e­ M asa ryk (nazw isk o p r e z y d e n t a C zech, k t ó r e m u Izraelczycy bard zo

W zgórza K arm el sta n o w ią k o m p le k s w z n ie s ie ń w kształcie z b liż o n y m d o tró jk ą ta o b o k a c h ok. 3 0 km . N ajw yższy szczyt w z n o s i się n ie c o p o n a d 5 0 0 m n.p.m . P ó ł n o c n o - z a c h o d n im n a r o ż n ik ie m K arm e l n ie m a l d o ty k a morza. Poroś­ n ię ty n is k i m d r z e w o s t a n e m (d ą b ś r ó d z ie m n o m o r s k i, p inia, krzewy), k a m i e n i ­ sty, n ie n a d a je się d o ro ln ic tw a, a n i n a w e t d o w y p a su . Z a m iesz k an y g łó w n ie przez d ru zów . P ó łn o c n e i z a c h o d n i e zbocza z a b u d o w a n e są przez rozrastającą się sz y b k o Hajfę. W sta ro ż y tn o śc i K arm e l był m ie jsc e m k u ltó w p o g a ń s k ic h , co u p a m i ę t n i a m. in. k o n f ro n ta c ja p ro ro k a Eliasza z k a p ł a n a m i fenic kiego boga Baala (1 Kri 18, 20-40).

b. Szaron i Szefela G r a n ic ę m ię d z y o b u d o l i n a m i s ta n o w i p o to k J a rk o n (Joz 19, 46), k tó r y w p a d a d o Morza Ś r ó d z ie m n e g o n ie c o n a p ó ł n o c o d Tel A w iw u . O b ie d o lin y są gęsto z a l u d n i o n e i m o c n o u p r z e m y sło w io n e . K ib u c e k o n c e n t r u j ą się t u na s a d o w n i c t w i e (głó w n ie ow oce cytru sow e). Już w cz asach s ta ro ż y tn y c h d o lin y te były z n a n e z u ro d z a jn o śc i. D o lin ę S z a ro n o p ie w a p r o ro k Izajasz (Iz 53, 2; zob. P n p 2, 1), o Szefeli w s p o m i n a Księga S ęd zió w (Sdz 1, 9; 15, 5). P ó łn o c n ą część Szefeli w cz asach S ędziów i m o n a r c h i i (Xll-VIł w.) zam ie szk iw a li Filisty­ ni (federacja p ię c iu miast). P o łu d n io w a część Szefeli, m n ie j u r o d z a jn a i m n ie j zdrow a, należ ała d o p o k o le n ia Judy. O b e c n i e dzięk i n a k ł a d o m prac y i k a p i ta ­ łu stała się te r e n e m z a l u d n i o n y m i r o ln ic z y m . N a p o g r a n ic z u S z a r o n u i Szefeli z n a jd u je się n a jw ię k sz a a g lo m e ra c ja m iejska Izraela Tel Awiw-Jafa, d o której d ołą cz y ły Lod, Petah Ticjwa, R a m l e h i i n n e (1,5 m i n m ieszk ańców ); p o ł u d n i o ­ w o -z a c h o d n i n a r o ż n i k Szefeli z a jm u je p a le s ty ń s k a Strefa Gazy.

2 .4 .2 . C e n tr a ln a strefa P alestyny C e n t r a l n a część b ib lijn e j P alestyny m a c h a r a k t e r górzysty. Jest k o n t y n u a c j ą w k i e r u n k u p o ł u d n i o w y m gór L ib a n u . To p as o szerokości 40-60 k m , o g r a n i­ czony o d z a c h o d u D o lin ą N a d m o r s k ą , a o d w s c h o d u d o l i n ą J o r d a n u i M o­ rza M artw ego. P rzerw any przez d o l i n ę E zd relo n , któ ra o d d z ie la D o ln ą G alileę o d Sam arii-Judei, n a p o ł u d n i e o d H e b r o n u o b n iż a się s to p n io w o , by przejść w płask ow yż N eg e w u . Kilka szczytów w t y m ł a ń c u c h u przekracza 1000 m n .p .m . (zob. niżej - horografia). G rz b ie t c e n t r a l n e g o ł a ń c u c h a g órskiego sta­ n o w i r ó w n o c z e ś n ie d ział w odny, w ą w o z y i p o to k i sp ły w a ją o d p o w i e d n i o w k i e r u n k u M orza Ś r ó d z ie m n e g o a lb o d o d o l i n y J o r d a n u .

a. Galilea G alilea (ha-Galll) dzieli się n a p ó ł n o c n ą , z w a n ą G ó r n ą i p o ł u d n i o w ą - Dol­ ną. N a d G ó r n ą i D o ln ą G a lile ą d o m i n u j e szczyt M e ro m ( 1 2 0 8 m). O p a d y sięgają i 0 0 0 m m , w z im ie n ie r z a d k im g o śc ie m jest m róz i śnieg. W czasach S tarego T e s t a m e n t u G alileę za m ie sz k iw a ły p o k o le n ia Z a b u l o n a i N eftalego. Po p o d z ia le kró lestw a D aw id a n a Izrael i J u d ę (ok. 9 2 5 r.), G alilea należała d o se ce syjnego Izraela. N a s k u t e k w ielow iekow ej o k u p a c ji przez Syrię, później

48

D o l i n a E zd re lo n

z n a jw a ż n ie jsz y m i m iejscow ościam i

przez Asyrię, siała się „Galileą p o g a n ” (Iz 8, 23; Ml 4, 15). Przez P om p ejusza zo­ stała p o d d a n a p o d zarząd ld u m e jc z y k a A n t y p a t i a , a p o te m jego syna, H ero d a W ielkiego. Po śm ierci H ero d a (4 r. przed C hr.) G alilea p r z y p a d ła jego synow i, A n ty p a s o w i. Jezus N azarejczyk był w ięc p o d d a n y m A n ty p a s a (Łk 23, 7). W D olnej G alilei z n a jd u ją się ta k ie m ia sta jak Nazaret, Kana, Seforis; w G ó r ­ nej - Zefat, Metula. G ó r n a G alilea n ie n a d a je się, z racji swej rzeźby d o u p r a w r o lnic zy ch, za to D o ln a jest bardziej rolnicza.

b. D o lin a E zd relo n D o lin a E zdrelon (Etnet/ Izre'el = Bóg s ie j e / z i a r n o Boże, 2 5 0 k m 2) przeryw a ł a ń c u c h górski p ó łn o c - p o ł u d n ie . O d z a c h o d u z a m k n i ę t a przez K arm el, n a p ó ł­ n o c y przez zbocza D oln ej G alilei, n a w s c h o d z ie przez J o rd a n , Mały H e r m o n (515 m n.p.m.) i T ab o r (58 8 m n.p.m .), n a p o ł u d n i u przez ł a ń c u c h w zgórz Gelboe (ok. 5 0 0 m n.p.m.). W y p ły w a ją z niej d w a p o toki, Kiszon d o m o rza i Ha rod d o J o r d a n u . W z a c h o d n ie j części D o lin y E z d re lo n ( n ie m a l u stó p K arm e lu ) o d czasów p r z e d k a n a n e js k i c h d o b iz a n ty js k ic h (3 5 0 0 lat przed C hr. - VI w. po Chr.) z n a jd o w a ła się forteca M egiddo, k tó ra p e ł n iła rolę stra ż n ic y n a d całą D o ­ liną. Jizreel, n a w s c h o d n i m k r a ń c u Doliny, król A c h a b o b r a ł n a stolicę. Przez E zd relon szedł szlak k o m u n i k a c y j n y Via niaris, łączący Egipt z M e z o p o ta m ią . D o lin a E zd relo n była are n ą w ie lu b ite w 97. W iększe m iasta: w c e n t r u m d o lin y A fula (ok. 3 0 tys, m ie sz k a ń c ó w ) i n a w s c h o d n i m k r a ń c u Bet-Szean (ok. 5 0 tys. m ie sz k ań có w ). D o lin a E zd relo n jest o b e c n i e z a s o b n y m z a k ą tk ie m ro ln ic zy m . Do n a jw ię k sz y c h u p r a w należy baw e łn a, ze zbóż pszenica.

c. S am a ria D o lin ę E zdrelon o d p o ł u d n i a za m y k a ją G ó ry S am arii. Pierwsze p a s m o to wzgórza G ilb o a (alb o G elboe), z n a n e z b it w y S a u la z F ilis ty n a m i (1 S m 31) oraz tr e n u D aw id a p o śm ierci tego kró la i jego s y n ó w (2 S m 1). Po z a c h o d n ie j stro n ie , w śród o s t a t n i c h wzgórz s a m a r y js k ic h , za czasów króló w S a l o m o n a i A c h a b a z n a jd o w a ła się tw ie rd z a T aa n ak , k tó ra strzegła d o s tę p u d o S a m a rii o d półn o c y . K lim a t S a m a rii jest bardziej su r o w y niż w D o lin ie N a d m o rsk ie j, w z im ie pojaw ia się śnie g i mróz, w lecie n o c ą gęste mgły, o p a d y w a h a ją się w g ra n ic a c h 8 0 0-900 m m . G ó ry S a m a rii p o p r z e c in a n e g ł ę b o k im i w ą w o z a m i n ie pozw a lają na rozwój ro ln ic tw a , a n i przem ysłu. Dzięki t e m u w ie le za k ątk ó w z a c h o w a ło p ie r w o tn ą rzeźbę te re n u , poza j e d n y m w y ją t k ie m - b r a k lasów, które przed w ie k a m i p o ­ k ry w a ły tutejsze góry i w z n ie sie n ia . W sercu S am a rii, w c i e n i u z n a n y c h z Biblii gór: H eb a l (940 m n.p.m.) i G a r iz im (821 m n.p.m .), z n a jd o w a ł o się b ib lijn e m ia sto S y e h e m , z n a c z n e już w II tysiąc lec iu (dziś Tel el-Balata = p r z e d m ie ś c ie p a le sty ń sk ie g o m iasta N ab lu s ) i wzgórze S z o m r o n , które stało się e p o n i m e m 1,7 O d Tulino.sisa 111 (1490-1 43 6 p.n.e.) d o g e n e r a ła Al len by 1917 r. A p o k a lip s a zlo kalizo wała n a niej o b r a z o w o o sta te c z n e starcie zas tępó w d o b r a i zia ( H a rm a g e d o n , A p 16, 16).

50

całego re g io n u - S am a ria. O m r i, król S am arii, w y b r a ł to m ia sto na stolicę sw e­ go k ró lestw a (1 Kri 16, 24n). R ó w n ie ż H e ro d W ielki m ia ł w S a m a rii j e d n ą ze s w o ic h rez y d en cji królew skich. Tu m ia ł zostać p o c h o w a n y św. Ja n C h rzciciel, ścięty p r a w d o p o d o b n i e w tw ie rd z y M a c h e r o n t za M orze m M a rtw y m ; w S a m a ­ rii c h rz eśc ija n ie i m u z u ł m a n i e czczą jego grób. O b e c n i e S a m a ria należy d o A u t o n o m i i Palestyńskiej, jej n ajw iększ e sk u ­ piska to m ia sta N a b lu s (80 tys. m ie sz k ań có w ), D ż e n in (30 tys. m ie sz k ań có w ) i T u lk a r m (15 tys. m ie sz kań ców ). S a m a rię z a m ie szk u je p rze de w szystkim l u d ­ n o ść p alestyńsk a. O b o k o s a d n ik ó w żydo w sk ich , żyjących w k ib u c a c h , na górze G a riz im m ieszka w s p ó ln o ta S a m a r y t a n (jest ich ty lk o n ie c o p o n a d 5 0 0 osób!). W ła d z e p a ń s tw a Izrael k o n s e k w e n t n i e realizują p o lit y k ę ro zm iesz cz ania na te re n a c h S a m a rii coraz to n o w y c h o sie d li ży do w sk ich , cz y m nie przyczyniają się d o z m n ie jsz e n ia nap ięc ia.

d. J u d ea Z p u n k t u w i d z e n i a geografii fizycznej J u d e a jest k o n t y n u a c j ą S am a rii: rzeźba te r e n u , k lim a t, flora są p o d o b n e . N ajw y ż szy p u n k t w J u d e i to M a m re ( R a m a t al-C halil, 1020 m n.p.m .). I n n e z n a c z ą c e m iejsca z n a j d u j ą się na w y ­ sokości: B e tle jem - 77 7 m n.p.m ., G ó ra O l i w n a - 8 1 5 m n.p.m ., Je ro z o lim a (plac ś w ią t y n n y ) - 7 5 0 m. n .p .m . N a w s c h ó d o d lin ii el-Bireh-JcrozolimaH e b r o n rozciąga się P u s ty n ia J u d z k a , n ie g d y ś p o r o ś n i ę t a la sam i („puszcza"). P róby cz ęściow ego p r z y w r ó c e n i a d a w n e g o d r z e w o s t a n u w id a ć tu i ów dzie. W iele też p o w s ta ło tu o sie d li ż y d o w sk ic h . J u d e a , p o d o b n i e ja k S a m a r i a jest m a ło p rz y ja z n a d l a r o ln ic tw a . U p ra w ia się j e d y n i e w in o r o ś l, o liw k i, ze zbóż - pszenicę, ow ies, ję c z m ie ń . Część l u d n o ś c i p a le s ty ń s k ie j o d d a j e się p a s te r­ stw u . N a jw ię k s z e s k u p is k a w J u d e i to J e ro z o lim a (5 5 0 tys. m ie sz k a ń c ó w ), H e b r o n (1 2 0 tys. m ie sz k a ń c ó w ), R a m a l l a h (60 tys. m ie sz k a ń c ó w ), B etlejem (40 tys. m ie sz k a ń c ó w ).

2 .4 .3 . R ozp ad lin a Jo rd a n u R o z p a d l in a J o r d a n u s ta n o w i część ro w u te k to n ic z n e g o c iąg n ą ce g o się od gór L ib a n u i A n t y l i b a n u ( H e rm o n ) przez Morze C z e r w o n e p o A frykę R ó w n i­ kową. Tę część Izraela c h a r a k te ry z u je najg łęb sza d e p re sja w s k o ru p ie ziemskiej (400 m p on iż ej p o z i o m u m o rza przy M orzu M a r tw y m ) 98. Izraelski o d c i n e k tego rowu, o d H e r m o n u d o E latu, liczy 4 2 0 k m w linii prostej.

a. Ź ródła J o r d a n u i je z io r o H u le Trzy źródła (el-Hasbani, L ita n n i i Banias) w y p ły w a ją ze zboczy H e r m o n u i „dają życie” Jo r d a n o w i. N ajbardziej z n a n e , b o ła tw o d o s tę p n e , jest Banias. Na ó s m y m k ilo m e tr z e wszystkie trzy łączą się w rzekę Jo rd a n . Na d w u n a ­ sty m k ilo m e tr z e J o r d a n tw orzył jeszcze d o n i e d a w n a rozlew isko 6 n a 5 km <,s Dla p o r ó w n a n i a , d n o s ł y n n e g o k a n i o n u

K olo rad o z n a jd u je się 200 m p. p. m.

51

b. J e z io r o G a lile jsk ie i D o lin a J o r d a n u Je zio ro G a lile jsk ie , z w a n e też T y b e r i a d z k i m a l b o G e n e z a r e t (hbr. Yum Kinneret), n a le ż y d o n a j b a r d z ie j m a l o w n i c z y c h z a k ą tk ó w Z ie m i Św iętej. O p r a w i o n e w z b o c za w y g asłeg o w u l k a n u , leży w d e p r e s ji 2 1 0 m w z g lę d e m p o z i o m u m o rza . G ł ę b o k i e 4 0 m , m a 21 k m d łu g o ś c i i 12 k m szerokości (= 165 k m 2), k s z t a ł t e m p r z y p o m i n a s t a r o ż y t n ą cy trę . Przylegają d o n ie g o trzy n ie w i e lk i e , u r o d z a j n e d o lin y : G i n o s a r ( p ó łn o c n y - z a c h ó d ) , el-B aticha ( p ó łn o c n y - w s c h ó d , gdzie J o r d a n w p a d a d o je zio ra) o raz przy u jśc iu J o r d a n u ( p o c z ą te k d o l i n y J o r d a n u ) . D zię ki je z io r u b o g a t e m u w ry by i ży z n y m w y ­ brz e ż o m , o k o lic a b yła z a l u d n i o n a o d c z as ó w p r e h i s t o r y c z n y c h 09. D o sprzyja­ jących w a r u n k ó w trz e b a d o d a ć ta k że k l i m a t . O k o lic e je zio ra c h a r a k t e r y z u j e w lecie k l i m a t b a r d z o ciepły, w ilg o tn y , w z i m ie t e m p e r a t u r a u m i a r k o w a ­ n a 100, w je s ie n i i n a w i o s n ę z d a rzają się n a g ł e i g w a ł t o w n e w ia t r y p o ł u d n i o ­ we (M k 4, '35-41). N a jw ię k s z y m m ia s te m w o k o lic y je ziora jest T y b e r ia d a (80 tys. m ie s z k a ń ­ c ó w ) 101. N a p o ł u d n i e o d jeziora w 1 9 1 0 r. p o w s ta ł p ie rw sz y k ib u c (g o spod ar­ stw o roln e, o d p o w i e d n i k p o lsk ie g o PGR-u), z a ło ż o n y przez e m i g r a n t a z Polski, D a w id a Ben G u r i o n a , pó źn iejszeg o w i e l o le t n ie g o p r e m i e r a Izraela. D o lin a J o r d a n u (ar. al-Ghor). O d c i n e k p o m i ę d z y Je zio rem G alilejsk im a M orzem M a r tw y m liczy w lin ii prostej 105 k m i o p a d a d o p o z i o m u 4 0 0 rn pon iż ej lu stra m o rza (stąd n a z w a rzeki J o r d a n , h b r. ja ra d = zstępow ać, s c h o d z ić szybk o w d ó ł ) 102. D o lin a J o r d a n u rozszerza się o d 5 k m n a p ó łn o c y d o 25 na p o ł u d n i u . G ł ę b o k i e k o ry to o str o m y c h b r ze g ach (ar. ez-Zor, d ż u n g la), k tó r y m J o r d a n p ły n ie , cz y n i rzekę t r u d n o d o s t ę p n ą . W a r tk i jej n u r t sp o w o d o w ał, że p ły n ie m e a n d r a m i ; w o d a często p o d m y w a brzegi, k tó r e o b s u w a j ą się, tw orząc n a t u r a l n e ta m y i b lo k u ją c bieg w ody. Im bardziej k u p o ł u d n i o w i , ty m w egeta­ cja D o lin y jest uboższa, aż p r z e c h o d z i w p u s ty n i ę . J o r d a n w zb o g a c a ją d o p ły w y z o b u stron: z lewej s tr o n y - J a r m u k i J a b b o k (w adi Zercpa), a z prawej - p o to ki H arod, Farah, D u q a i Q ilt. N a jw ię k sz e a g lo m e r a c je w D o lin ie J o r d a n u to żydow skie Bet-Szean (ok. 5 0 tys.)103 i p a le sty ń s k ie J e ry c h o (5 tys. m ie sz k a ń c ó w , zarazem na jw ię k sz a oaza w ty m rejo n ie Bliskiego W s c h o d u ) , poza ty m k ilk a ki b u c ó w i k ilk a p a le s t y ń ­ sk ic h osad. J e ry c h o z a o p a t r y w a n e w w o d ę z w zgórz j u d z k i c h (En D u k a i En Fara) o d c i n a się o d p u s t y n n e g o k r a jo b r a z u soczystą zie le n ią p alm , sykom or,

99 W w ad i e l - A m o u d z n a l e z i o n o sz k ielet czło w iek a p a le s ty ń s k ie g o sp rzed 3 0 tys. lat.

- je z io ro H u le (ar. el-Hule). Dzisiaj to je z io ro jest cz ęściow o o s u sz o n e , częś­ c io w o z a m i e n i o n e w staw y r y b n e . Jest p o ł o ż o n e n a w ysokości 7 0 m n .p.m . O d tego m ie jsc a J o r d a n w a r tk o o p a d a w d ó ł d o Jeziora G alilejsk ieg o (różnica p o z i o m ó w n a p rze strzen i 3 0 k m w y n o s i 2 5 0 m); przeciskając się w ś r ó d zło­ m ó w b a z a l tu p o w u l k a n i c z n e g o , p rz e p ły w a je zio ro i p o d ą ż a d alej n a p o ł u d n i e w k i e r u n k u M orza M artw ego. N a jw ię k sz e s k u p is k a m ie jskie to K iryat S z m o n a (25 tys. m ie s z k a ń c ó w ) i M e tu la (15 tys. m ie sz k a ń c ó w ).

52

100 ś r e d n i a t e m p e r a t u r a w zim ie w y n o s i 14°C, a w lecie 29°C, o p a d y mieszczą się w g r a n i ­ cach 300 mm. 101 Z ało żo n e w 20 r. n.e. przez H e r o d a A n l y p a s a i n a z w a n e t a k n a cześć ceza ra Tyberiusza. 102 O d c i n e k 105 k m w linii prostej J o r d a n w rzeczywistości p o tr a ja (rzeka liczy 3 2 0 km). 1113 Bet-Szean m a b o g a t ą h isto rię, u d o k u m e n t o w a n ą w te k s ta c h e g ipskic h . W S t a r y m Testa­ m e n c i e z n a n e jest z lego, że na jego r n u r a c h p o w i e s z o n o ciała kr óla S aula i jego trzech s y n ó w (1 S m 31, 8 n). W .c z a sa c h N o w ego T estam en tu Bet-Szean w c h o d z i ł o w skład D e k a p o l u , federacji d ziesięciu miast.

53

tanraryszków , w i n n i c i h i b i s k u s u (Syr 24, 14). Ś r e d n i a t e m p e r a t u r a roczna w y n o si 20°C. J e r y c h o z n a n e jest też ja k o n ajstarsze m ia s to św ia ta . M arek A n t o n i u s z p o d a r o w a ł J e ry c h o K leopatrze, a O k t a w i a n p o zw y c ięstw ie n a d n im i ( A k c ju m 31 r.) przekazał je H e ro d o w i, k tó r y w J e ry c h o zw y k le sp ę d za ł okres zimy, tu też u m a r ł w 4 r. przed C h r. W J e ry c h o m ia ły m iejsce z n a n e z E w angelii w y d a r z e n ia : u z d r o w ie n ie B a rt y m e u s z a (Mk 10, 46-52 i par.) i n a ­ w ró c e n i e Z a c h e u s z a (Łk 19, 1-10) l(M.

c. M orze M artw e i A raba Morze M artw e, z w a n e też: S ło n e, W s c h o d n i e , Asfaltowe, A r a b a 105 (hbr. Yam, ar. B a lu Lut, Morze Lota). Morze M a rtw e leży w d e p re sji 4 0 0 m w zglę­ d e m p o z i o m u m o rza, liczy 7 0 k m d łu g o ś c i i 17 k m szerokości (= 1010 k m 2) 106. Jo rdan d o sta rc z a o k o ło 6 m i n m 3 w o d y d z i e n n ie , p o ło w a tej ilości p o c h o d z i z p o d z i e m n y c h poto ków . Z a so len ie w y n o s i o k o ło 29% . L ustro w o d y o b n iż a się sy s te m a ty c z n ie n a s k u t e k s il n e g o p a r o w a n i a i e k s p lo a ta c ji złóż soli w p o ł u ­ d n io w e j części M orza M artw eg o. D o n ie d a w a M orze M a rtw e b yło p rz e d z ie lo n e p ó łw y sp e m , k tó r y m i a ł k sz ta łt języ k a lu d z k ie g o w p r z e k ro ju p io n o w y m , stąd jego n a z w a a ra b s k a al-Lisan i h e b r a js k a ha-Liszpn. O b n i ż e n i e p o z i o m u lustra a k w e n u spraw iło, że o b a brzegi, w s c h o d n i (jo rd a ń sk i) i z a c h o d n i (izraelski), na w ysoko ści tego p ó łw y s p u połą cz y ły się. W eg etacja u w y brzeży św ia d cz y o o b e c n o ś c i p o to k ó w p o d z i e m n y c h , n ie z a le ż n ie o d p o to k ó w o k r e s o w y c h w p o ­ rze deszczowej. K lim a t w o b r ę b i e M orza M a rtw e g o i w ą w o z u A ra b a jest gorący (50°C), p u s ty n n y , u b o g i w o p a d y (p oniże j 100 m m w roku). D o bardziej z n a n y c h z d a w n y c h czasów m ie jsc w o k o lic a c h M orza M a rtw e g o należą: n a w s c h o d n i m w y b rz e ż u M a c h e r o n t i ź ró d ła Kalliroe, a n a z a c h o d n i m - Q u m r a n , E n Feszha, E n G edi, M asada, dziś p o n a d t o k u r o r t En Bokek oraz za k ła d y e k s p lo a ta c ji soli Morza M a rtw e g o w S e d o m 107. N a skalę p rze m ysłow ą e k s p o rtu je się zasoby Morza M artw ego, sól p o ta s o w ą i k o s m e ty k i p r o d u k o w a n e n a bazie lo k a ln y c h m in e r a łó w . W ą w ó z A ra b a jest p r z e d ł u ż e n i e m d o l i n y J o r d a n u , łączy Morze M a rtw e z Z ato k ą E l a t / A k a b a (ok. 180 km). Im d alej n a p o ł u d n i e A r a b a w z n o s i się d o p o z i o m u m orza, n a w ysoko ści Petry (70 k m prze d E la tem ) sięga 9 0 m n.p.m .,

KH J e ry c h o - jak w y k aza ły w y k o p a lis k a a r c h e o l o g i c z n e p r o w a d z o n e na Tel es-S ultan - ju ż w VIII ty siąc le ciu przed C h r. by ło w a r o w n y m g r o d e m ; m i ę d z y 1949 a 1967 r. w okół Je ry c h o zn a jd o w a ły się d w a o b o z y u c h o d ź c ó w p a l e s t y ń s k i c h z t e r e n ó w zajęty ch przez po w sta łe p a ń s t w o Izrael, z k t ó r y c h każd y liczył p o 3 0 tys. m iesz k ań có w . 105 Zob. Rdz 14, 3; Lb 34, 3;. 12; P w t 3, 17; 4, 19; Joz 3, 16; 12, 3; Ez 47, 18; Joel 2, 20; Józef Flawiusz, D aw n e dzieje Izraela V, 1, 22; W ojna ży dowsk a I, 33. 5; 4, 7, 2; Pliniusz, Naturalis historia 5, 15, 15; 10(1 Dzisiaj są to j u ż d w a b aseny p o ł ą c z o n e n i t k ą k a n a ł u , k tó r y z a o p a t r u j e Irasen p o ł u d ­ n i o w y w o d ą z z n a c z n ie w iększego - p ó łn o c n e g o . 107 W o k o l i c a c h S e d o m u tradycja lo k alizuje b i b l i j n e m iasta S o d o m ę t G o m o r ę (zob. Rdz D olina Jordanu

54

1 3 , 1 0 ; 1 9 ).

55

p o c z y m z n o w u o b n i ż a się d o Morza C z e r w o n e g o . Ś r o d k ie m A raby b ie g n ie g ra n ic a p o m i ę d z y Izraelem i J o r d a n ią , d alej ś r o d k i e m Morza C z e r w o n e g o (od Ta by E giptu z J o r d a n ią , a jeszcze b ardziej n a p o ł u d n i e - E giptu z A ra b ią S a u ­ dyjską). M niej w ięcej 3 0 k m przed E la te m p o praw ej s tr o n ie z n a jd u je się sta­ ro ż y tn a T i m n a , gd zie n ie g d y ś w y d o b y w a n o r u d y m ie d zi. N a p o ł u d n i o w y m k r a ń c u D o lin y A ra b a z n a jd u ją się b liź n ia c z e m iasta: izraelski Elat i jo r d a ń s k a A k a b a - o b a są p o r t a m i , k u r o r t m i i c e n t r a m i szlifierni sz la c h e tn y c h k a m ie n i. Za czasów S a l o m o n a w tej p ó ł n o c n e j części za to k i A k a b a / E l a t był p o r t Esjon C e b e r (Lb 33, 25; 1 Kri 9, 26 -2 8 )l08.

2 .4 .4 . P o łu d n ie - Negew N egew tw orzy w ra z z t e r y t o r i u m n a l e ż ą c y m d o E g ip tu p ó łw y s e p Synaj. O d z a c h o d u N eg e w g ra n ic z y z P u s ty n ią S ynaj, n a w s c h o d z ie z w ą w o z e m A raba. Ma fo rm ę tró jk ą ta , k tó r e g o p o d s ta w ą jest lin ia M orze M a r tw e - M o r z e Ś r ó d z ie m ­ n e na p ó ł n o c y (120 km), a sz cz ytem Z a to k a E l a c k a / A k a b a (170 km). Negew zn aczy p o ł u d n i o w y (Rdz 13, 14), ale jest: też n a z w ą w ła s n ą p o ł u d n i ­ ow ego r e g io n u Izraela. N eg e w w p ó ł n o c n e j części jest k o n t y n u a c j ą m o rfo lo g ii Ju d e i, s t o p n i o w o p rz e c h o d z i w ste p o w y płaskow yż, z d a t n y jeszcze p o d u p r a w y i p la n ta c je . N a p o ł u d n i e o d Berszewy, stolicy r e g io n u , te re n staje się p u s t y n ­ ny. F e n o m e n g eo lo g icz n y - k r a te ry p o c h o d z e n i a erozyjnego: M akdesz Ra­ m o n , M akdesz G a d o l i M akdesz K atan. Część N e g e w u s ta n o w ią P u sty n ia Zin (Lb 13, 21) i P u s ty n ia Pa r a n (Rdz 21, 21; Lb 10, 12; 12, 16). N ajw yższe szczyty N e g e w u w jego c e n t r u m to H ar R a m o n (1 0 3 3 m n.p.m .) i n ie c o n a p o ł u d ­ nie o d tegoż H ar Saggi (1 0 6 0 m n.p.m.). D o bardziej m a lo w n ic z y c h „zakąt­ ków" N e g e w u n ależ y N a h a l A w d a d . M i m o u b ó s t w a f a k tu r y n a z ie m n e j, N egew zaw iera n ie c o b o g a c tw m i n e r a l n y c h . N a z n a c z n e j g łę b o k o śc i z n a jd u ją się zaso­ by w o d y o ligo c eń sk iej, n ie c o r u d m ie d z i (T im n a), a także złoża fos fatów. Izrael usiłu je z a g o sp o d a ro w a ć N egew i n s t a la c ja m i p rz e m y s ło w y m i oraz k ib u c a m i . Z w iększych ag lo m e ra c ji, o b o k Berszewy (1 5 0 tys. m ie sz k a ń c ó w ) n ależy w y­ m i e n i ć A ra d, M izpe R a m o n , D i m o n ę (od 3 0 d o 5 0 tys. m ie sz k ań có w ). N egew z a m ie szk u je także l u d n o ś ć a u t o c h t o n i c z n a - B e d u in i. W czasach S tarego Te­ s t a m e n t u N egew z a m ie sz k iw a li E d o m ic i, a p o n i c h Id u m e jc z y c y (zob. niżej),

2 .4 .5 . T ran sjo rd a n ia T e r m i n e m T r a n s jo r d a n i a o k reśla się te re n y na w s c h ó d o d g ó r n e g o b ie­ gu J o r d a n u i Jeziora G alilejsk ieg o na p ó łn o c y , d alej o d J o r d a n u d o ln e g o i Morza M a rtw e g o w c e n t r u m oraz n a w s c h ó d o d w ą w o z u A raw a i Zatoki A k a b a / E l a t n a p o ł u d n i u . T r a n s jo r d a n i a to p łaskow y ż o w ysokości 80 0 -1 0 0 0 m (k ilka szczytów sięga w ysokości 12 00-1300 m), p rz e c h o d z ą c y na w sc h o d z ie w P u s ty n ię A ra b sk ą (A rabia S audyjska). Płaskow yż Z a jo rd a n ii p o c ię ty jest głę­

M apa Negewu

56

108 Zob. Z. Ziółkowski, Esjon-Geber (Nowe umiejscowienie porlu królu Salo m o na n a Morzu CzentJonym), w: R u c h Biblijny i Litu rg iczn y 19, 6 (19 66 ) 377-381.

57

b o k im i w ą w o z a m i. Idąc o d p ó łn o c y : J a m i u k , Ja b b o k , A m o n , R u m . J a r m u k s ta n o w i dzisiaj g ra n ic ę p o m ię d z y Syrią i J o r d a n i ą 109. P ó ł n o c n a część tego tere­ n u , w zgórza G o la n , p ozostaje o d 1967 r. p o d k o n tr o lą Izraela. G e o lo g ic z n ie J o r d a n ia s ta n o w i k o n t y n u a c j ę p ły ty P ó łw y sp u A rab skiego, której „ o d ła m a n y " z a c h o d n i f r a g m e n t to n i e w M orzu Ś r ó d z ie m n y m (Izrael), lin bardziej n a w s c h ó d i p o ł u d n i e , ty m k l i m a t J o r d a n ii p rz e c h o d z i w p u s t y n ­ ny, gorący. N a tej prze strzen i (ok. 5 0 0 k m ) m ieszczą się in te r e s u ją c e z b ib li jn e g o p u n k ­ tu w id z e n ia n a s tę p u j ą c e j e d n o s t k i te ry t o ria ln e . Płaskowyż G o la n , to b ib li j­ ny Baszan. G r a n ic ą z a c h o d n i ą B a sz a n u b y ło Jezioro G alilejskie, n a p ó ł n o c y góra H e r m o n , p o ł u d n i o w ą s ta n o w i ł p o t o k J a r m u k . N a w s c h o d n i m k r a ń c u w zgórz G o l a n w z n o s i się n ajw y ższy szczyt, D żebel D ru z ( 1 8 3 9 ni n.p.m ,). G ó ry B a sza n u B iblia o k re śla ja k o góry w ysokie (Ps 68, 16). N az w a h e b r a js k a Baszan znaczy żyz n a r ó w n i n a , c o zresztą stw ie rd z a się, zw ie d z a ją c w zgórza G o la n , z a r ó w n o p o s tr o n ie zajętej przez Izrael, ja k i p o s tr o n ie syryjskiej. R o ś lin n o ś ć step ow a, w y so k ie tr a w y i z a d r z e w ie n ie słu ż y ły h o d o w l i b y d ła i były ź r ó d łe m z a m o ż n o ś c i jej m ie sz k a ń c ó w . Dzięki tej w ła ś n ie ż y z n o ­ ści zie m i z n a n e było bydło, p i ę k n e k ro w y (A m 4,1) i g ro ź n e byki B a sza n u (Ps 22,13). N a p o ł u d n i e o d w zgórz G o la n , a d o k ł a d n i e j p o m i ę d z y p o t o k a m i j a r m u k n a p ó ł n o c y i J a b b o k n a p o ł u d n i u - w c z asach S tareg o T e s t a m e n t u rozciągały się zie m ie G ile a d u . Flora tu z n a c z n ie bo g atsza niż n a p o ł u d n i u , w kraju A m m o n i t ó w i w M oabie. M ię d zy J a b b o k i e m a A m o n e m rozciąga się region, n a z y w a n y el-Belqa (ze sto licą k ra ju , A m m i i n e m , i z t a k i m i z n a n y m i m ie jsc o w o ścia m i, ja k M a d a b a , N ebo), k tó r y s ta n o w i c e n t r a l n ą część Zajordanii. W cz asach S tareg o T e s t a m e n t u były to te re n y z a jm o w a n e n a j p i e r w przez A m m o n i t ó w , a p ó źn iej przez p o k o le n ia R u b e n a i G a d a . Jeszcze bard ziej n a p o ł u d n i e , m ię d z y w a d i el-M u d ż ib ( A m o n ) i w a d i H asa (= b ib lijn y Zared?), a w ięc n a t e r e n a c h M o a b u , n a u w a g ę i z w ie d z e n ie z a słu g u ją r u i n y fortecy z czasów krzyżowców, Krak d es C h e v a lie r s o raz m ia s ta M a 'a n i Tafiła, w reszcie na s a m y m p o ł u d n i u A k ab a . N ajw yższy szczyt w M o a b ie to D żebel M u b a r a k (1 72 7 m n.p.m.). Na t e r y t o r i u m w sp ó łc ze sn ej J o r d a n i i d o n a s t a n i a o k u p a c j i islam skiej (6 4 0 r.), d o s k o n a le p r o s p e r o w a ło w ie le m iast. Z aw d z ięc za ły to tzw. D ro d z e królew skiej łączącej D a m a sz e k z M orzem C z e r w o n y m . Po m i a s ta c h tych, czy to z czasów g re c k o rz y m s k ic h (Geraza, A m m a n , M a d ab a ), czy z o k r e s u w y p r a w k rzy ż o w y c h (Krak, A d ż lu n , Zarka), pozo stały ty lk o ru in y . N a szcz eg ó ln ą u w a g ę z a słu g u je góra N e b o (8 0 8 m n.p.m .), gdzie Mojżesz m i a ł z a k o ń c z y ć sw oje życie (zob. P w t 34, 5). M a d a b a sły n ie z p ię k n e j m a p y -m o z a ik i P alestyny (VI w. p o Chr.) W p o ł u d n i o w e j części J o r d a n ii z n a jd u je się j e d e n z n a j s ły n n ie js z y c h n a ś w ię ­ cie f e n o m e n ó w g eo lo g ic z n y c h - Petra, Przed 1 w o jn ą ś w ia to w ą D a m a s z e k był 100 P o w ie r z c h n ia J o r d a n i i w y n o s i 9 2 3 0 0 k m 2, liczy ok. 5,3 m i n m iesz k ań có w , stolicą jest A m m a n . J o r d a n i a jest m o n a r c h i ą , n a t r o n i e zas iada oise cn ie h a s z e m i c k i król A b d u l l a h .

58

p o łą c z o n y lin ią kolejow ą z A k a b ą lin ią k olejow ą, k tó ra p o d c z a s d z i a ła ń w o ­ j e n n y c h 191 4 -1 9 1 8 była o b i e k t e m a t a k ó w B e d u i n ó w p o d w o d z ą s ły n n e g o L aw ran c e'a z A ra bii.

3 . HORO I HYDROGRAFIA O m ó w i o n e d o t ą d c e ch y fizyczne p o sz cz eg ó ln y c h re g io n ó w Z ie m i Ś w iętej p o z w a la ją w y o b ra ż a ć ją so b ie ja k o w przew ażającej części k r a in ę górzystą. Tak rzeczyw iście jest, 3 / 4 p o w ie r z c h n i Izraela z a jm u ją góry i w z n ie s ie n ia . P ism o Ś w ię te o k re śla Z ie m ię Ś w ię tą ja k o „kraj g ó r i d o l i n ”. Ziemia, którą idziecie posiąść, jest krajem gór i dolin, pijącym w od ę z. deszczu niebieskiego. To ziem ia, którą stale nawiedza. Pan, Bóg wasz, n a której spoczyw ają oczy Pana, Boga wasze­ go, od p o c z ą tk u roku a ż do końca (Pw t 11, 11-12; por. 8, 7n; Lk 1, 39).

3 .1 . G óry O d p ó ł n o c y n a d b ib li jn ą Z ie m ią K a n a a n d o m i n u j e góra H e r m o n (ar. D że b el es-Szeikh, 2 8 1 4 m n.p.m .), k tó ra s ta n o w i o s ta tn ie , p o ł u d n i o w e o g n iw o górsk ie­ go ł a ń c u c h a A n t y l i b a n u 110. W ł a ń c u c h u L i b a n u ( m ię d z y D o lin ą Bekaa i M o­ rzem Ś r ó d z ie m n y m ) n a jw y ż sz y m s z cz y tem je st D żeb el S a n n i n ( 2 7 5 0 m n.p.m .). Na te re n ie Izraela ty lk o kilka szczytów p rzekracza w ysoko ść 1000 m etrów : w G alilei H ar M e ro m ( 1 2 0 8 m n.p.m.), w S a m a rii Baal H azo r ( 1 0 1 6 m n.p.m .), w J u d e i R a m a t al-Chalil ( 1 0 2 0 m n.p.m .), n a N eg e w ie H ar R a m o n ( 1 0 3 5 m n.p.m .) i H ar Saggi ( 1 0 6 0 m n.p.m .). S p o ś ró d ju ż n ie n ajw yższy ch, lecz b a r­ dziej z n a n y c h n ależ y w y m ie n ić : w G a lile i - T ab o r (5 8 8 m n.p.m .), K arm e l (51 1 m n.p.m.), Mały H e r m o n (515 m n.p.m .), N a b i S a'in (4 8 8 m n .p .m .),T u ra n (5 4 8 m n.p.m .), K a rn e H a t t i n ( 3 1 6 m n.p.m .); w S a m a ri i - G a r iz im (868 m n.p.m .) i Ebal (9 4 0 m n.p.m .), w J u d e i - N a b i S a m w il (895 m n.p.m .), S k o p u s (827 m n.p.m.), G ó ra O l i w n a (815 m n.p.m .), n a w s c h ó d o d B e tlejem - Herod i o n (75 9 m n.p.m .), „nad" J e r y c h e m - G ó r a K uszenia (98 m n .p .m . = 3 5 0 m n a d J e ry c h e m !) P ó łn o c n o - w s c h o d n i a część P alestyny (G alilea i w zgórza G o la n ) prze d m i ­ l i o n a m i la t była t e r e n e m w u l k a n i c z n y m , czego p o zo stało ścią są o g r o m n y c h ro z m ia ró w głazy b azaltow e, o k r u c h y lawy i c z e r w o n a ziem ia. N a te re n ie Izraela trz ę sie n ia z ie m i n ie są cz y m ś w y ją t k o w y m . O s t a t n i e p o w a ż n e trzę sie n ie ziem i m ia ło m ie jsc e w 1927 r. W cześniejsze o d n o t o w a n o w la ta c h 1903, 1837, 743. M niej o d c z u w a l n e w strzący w y s tę p u ją n a w e t k ilk a n a ś c ie razy w cią g u roku. O tr z ę s ie n iu zie m i w s p o m i n a A m 1, 1 i M t 27, 51. n o p w t 3 ^ 9 p 0 d aje d o d a t k o w o f e n ic k ą n a z w ę S i r i o n i a t n o r y c k ą Senir, co o znacza, że była to góra w a ż n a z relig ijn eg o p u n k t u w i d z e n i a (zob. Ps 29, 6 ).

60

I n te r e s u ją c y m zjaw isk iem g e o lo g ic z n y m są n a N eg e w ie k ra te ry p o c h o d z e ­ n ia ero zyjnego, z w a n e makdesz/- M a k d e sz G a d o l, M a k d esz R a m o n i M akdesz K atan, k tó re p o w sta ły n a s k u te k w y w i a n i a przez w i a t r p iasku z tw a r d y c h skał. Dzięki t e m u u tw o r z y ły się f o rm a cje g e o lo g ic z n e p r z y p o m i n a ją c e kratery. N aj­ bardziej su g e s ty w n y w i d o k p rz e d sta w ia M a k desz R a m o n o d stro ny m ia sta Mizpe R a m o n .

3 .2 . G roty O m a w ia ją c horografię, n ie s p o s ó b n ie w s p o m n i e ć o g rotac h, k tó ry c h w P ale sty n ie jest w iele, a n ie k tó r e są szcz eg ó ln ie w ażne. Do n ajbardzie j z n a n y c h należą: n a zb o c z a c h H e r m o n u - B an ias (grota b o ż k a Pana z czasów rzym skich); g r o ty w w adi el-A m u d , D żebel Q a fz e h n a p o ł u d n i e o d N azare­ tu, w K a r m e lu i w a d i C h a r i t u n w J u d e i p e ł n iły f u n k c ję „m ieszkań" p r e h is ­ to ry c z n e g o cz ło w ie k a p alesty ń sk ieg o . W w a d i S arar o d k r y t o grotę ze stalak­ ty ta m i i s t a l a g m i t a m i (grota Nes H a rim ). N a jw a żn ie je sze j e d n a k i n a jb a r ­ dziej z n a n e w św ie cie b ib li jn y m są gro ty Q u m r a n oraz M u r a b a 'a t, w k tó ry c h p rz e c h o w a ły się te k sty S tarego T e s t a m e n t u oraz i n n e z o k re su C h r y s tu s a i p o w s ta n ia Bar K och by (1 w. i p o c z ą te k II w. n.e.).

3 .3 . D o lin y Poza n a jw ię k sz ą d o l i n ą - N a d m o r s k ą z jej trz e m a częściam i: d o l i n ą A kko n a p ó ł n o c o d K a r m e lu , S z a ro n i Szefela n a p o ł u d n i e , i d r u g ą co d o rozległości - D o lin ą E zd relo n , m o ż n a w y lic zy ć ty lk o k ilk a n ie w i e lk i c h d o l i n n a te re n ie Ziemi Świętej. 1 tak: w G a lile i - H ula, Battof, T u r a n i Bet-Szean. D o lin y w o k ó ł Jeziora G alilejskiego: G in o sa r, Betsaida i d o l i n a J o r d a n - J a r m u k na p o ł u d n i e o d jeziora. W ś ró d p ó ł n o c n y c h wzgórz S a m a rii, z n a n a z histo rii Józefa, d o l i n a D o t a i n (zob Rdz 37, 17). W c e n t r u m S a m a rii, u s tó p G a r iz im i Ebala, ro zpo­ ściera się D o lin a P atria rc h ó w ; bard ziej n a p o ł u d n i e rozciągają się n ie w ie lk ie m a lo w n ic z e d o l i n y L u b b a n i Szilo. W J u d e i s p o ty k a m y ty lk o n ie c o szersze d n a w ąw ozów , j e d y n i e n a w s c h ó d o d Betlejem z n a jd u je się n ie c o rozleglejsze Pole Pasterzy (ar. Bet S a h u r ). N eg e w w p ó ł n o c n e j części je st bardziej płask o w y że m n iż d o lin ą . O p ró c z d o l i n w y m i e ń m y w ą w o z y (hbr. n a h a l, ar. wadi), k tó r y m i góry P alestyny są p o p r z e d z ie la n e . W a d i S air o d d z i e la G a lile ę G ó r n ą o d Dolnej, w a d i al-A rah o d d z i e la w zgórza K a r m e lu o d S a m a rii, r ó w n o c z e ś n ie łączy D o lin ę N a d m o r s k ą z D o lin ą E zd relo n . W a d i F arah p r z e c in a góry S a m a rii z p ó ł n o c n e ­ go z a c h o d u k u p o ł u d n i o w e m u w s c h o d o w i i w p a d a d o D o lin y J o r d a n u , n a t o ­ m ia s t N a h a l ł s z k a n d e r u n (ar. w a d i el-H aww arit) bierze p o c z ą te k w N a b lu s , p r z e c in a S a m a r i ę w k i e r u n k u z a c h o d n i m i w p a d a d o Morza Ś ró d z ie m n e g o .

61

Z in not-

O d m iejsc o w o ści A n a t a (b ib lijn e A n a t o t ? n ie c o na p ó ł n o c o d Jerozo lim y) d o D o lin y J o r d a n u s c h o d z i N a h a l Perat (ar. w a d i Qelt), n a t o m i a s t N a h a l S oreq (ar. w a d i Sarar) o p a s u je Je ro z o lim ę o d p ó ł n o c y i z a c h o d u i zdąża d o D o lin y N a d m o r s k ie j i ja k o N a h a l R u b i n w p a d a d o m orza. B iorący p o c z ą te k n ie c o na p ó l n o c n y - z a c h ó d o d starej J e ro z o lim y w a d i al-Dżoz, p o d b i b li jn ą n a z w ą C e d r o n przeciska się m ię d z y S ta r y m M ia s te m Je ro z o lim y i G ó rą O liw n ą . N a p o ł u d n i e o d M iasta D a w id o w e g o d o C e d r o n u d o łą c z a G e h e n n a i raz em zdążają d o Morza M artw ego. W adi C h a r i t u n , b io r ą c p o c z ą te k o d S a d z a w e k S a l o m o n a (na p o ł u d n i e o d Betlejem), ró w n ie ż k o ń c z y swój bieg w M orzu M a rtw y m . Po p rze ciw n ej s tr o n ie W ą w ó z T e r e b i n t u zdąża przez D o l i n ę N a d m o r s k ą d o Morza Ś r ó d z ie m n e g o . Z N eg e w u d o Morza Ś r ó d z i e m n e g o zm ierza ją też w a d i el-Aza i w adi el-Arisz. Przez N egew w k i e r u n k u w ą w o z u A ra b a s c h o d z i N a h a l Zin.

3 .4 . H yd rografia A k w e n y i w o d y bieżące. S p o ś ró d c z te r e c h żyw iołów : ziem i, sło ń c a , p o w ie tr ­ za i w ody, Izraelow i n a jb a rd z ie j d o s k w ie r a b r a k w ody. To s p o strz eż en ie o d n o s i się d o ilości i w ielkości a k w e n ó w , d o w ó d b ieżą cy c h , a także d o o p a d ó w . H eb rajsk ie słow o y a m m o ż e o z n a c z a ć z a r ó w n o morze, jezioro, ja k i n a w e t rze­ kę. Izraelici n ie byli l u d ź m i m o rz a ja k F e n ic ja n ie , czy Grecy. D o m o r z a m i e ­ li s t o s u n e k o b o j ę t n y 111. M orze Ś ró d z ie m n e , n a z y w a n e „m orzem " (Lb 13, 29) a l b o „ w ie lk im m o r z e m ” (Lb 34, 6), g r a n ic z y z b i b li jn ą z ie m ią o d z a c h o d u . O d p o ł u d n i a g łę b o k o w ląd wciska się Morze C z e r w o n e , a d o k ł a d n i e j je g o w s c h o d ­ n ie r a m ię (Z atoka E la c k a / A k a b a ) i r a m i ę z a c h o d n i e (Zatoka Sueska). O b ie zatoki o b e j m u j ą ja k b y r a m i o n a m i P ó łw y se p S ynaj. N a jw ię k s z y m z b i o r n i k i e m w e w n ę t r z n y m w o d y sło n e j jest, z n a n e już, Morze M artw e. D ru g i c o d o w ie lk o ś c i a k w e n w e w n ę t r z n y to s ł o d k o w o d n e J e z io ro G a l i ­ lejskie. N ie g d y ś tr z e c im z b i o r n i k i e m w o d n y m b y ło je z io r o H u le (ar. el-Hule), k tó r e z o s ta ło z a m i e n i o n e w s ta w y z m y ślą o h o d o w l i ryb. W Bet N a t o f n a p ó ł n o c n y z a c h ó d o d N a z a r e tu Izraelczycy z b u d o w a l i s z t u c z n e jezioro. T a k im s z t u c z n y m z b i o r n i k i e m w o d n y m , z b u d o w a n y m p r a w d o p o d o b n i e ju ż za c z asów r z y m s k i c h a l b o b i z a n t y j s k i c h są S a d z a w k i S a l o m o n a (na p o ł u d n i e o d B etlejem ). J e d y n ą rzeką Z ie m i Ś w iętej jest: J o r d a n , k tó r y w y p ły w a ze zboczy H e r m o n u , d alej p ły n ie g ł ę b o k im ja re m , p rz e p ły w a Je zio ro G alilejskie, by p o p o k o n a n i u ok. 3 2 0 k m i ró żn ic y 2 0 0 m p o z i o m u z n i k n ą ć w M orzu M a rtw y m . D ział w o d n y w Izraelu b ie g n ie m n ie j w ięcej g r z b ie te m g ó r G alilei, S a m a ­ rii i J u d e i. N a p ó ł n o c y ( p o ł u d n i o w y L ib a n ) sp ły w a d o M orza Ś r ó d z i e m n e g o

111 H isto ria Jon a sza m o że słu ży ć t u jak o sw eg o r o d z a ju sa ty ra n a żeglarski a n t y t a l e n t Żydów. Dzisiaj n a s k u t e k sy t u a c j i p o l i t y c z n e j p a ń s t w o Izrael d o c e n i a r ó w n i e ż p o t r z e b ę z n a j o m o ś c i morza.

62

___ T unel króla E zechiasza i S a d z a w k a ;

S a d z a w k a B e l e z d a - r e k o n s t r u k c j a (.1 5)

C zerpanie w o d y |n z y pom ocy żu r a w ia

p o t o k Litani; z D o lin y E z d r e lo n w k i e r u n k u m o rz a p ły n ie - r ó w n o le g le d o p ó ł n o c n y c h zboczy K a r m e lu - p o t o k Kiszon, a z D o lin y N a d m o r s k ie j p o to k i ls z k a n d e r u n 1 Ja rkon. D o J o r d a n u w p o b l i ż u Bet-Szean o d z a c h o d u sp ły w a H aro d , z gór S a m a ri i w a d i Farah, ze w zgórz n a p ó ł n o c n y w s c h ó d o d Je ro z o lim y w a d i D u k a i Q e lt, z głębi T r a n s jo r d a n i i s p ły w a ją d o J o r d a n u J a r m u k i J a b b o k , a d o Morza M a rtw e g o A r n o n (w ad i M u d i i b ). D zięki c e n o m a ń s k i m i t u r o n i a ń s k i m s k a ło m o s a d o w y m te re n y Izraela o b f itu ją w źródła. O p r ó c z ź r ó d e ł J o r d a n u n ależ y w y m i e n i ć źró d ła T a b g h a (gr. Heptapegon), g orąc e źró d ła w T y b e ria d z ie (hbr. H a m a l Tlberias), E n Dor, ź r ó d ło M aryi P a n n y w N a z arec ie (ar. En Silti M arłam ), E n F arah (Sam aria), E n D u k a i es-S u lta n (Jerycho). D o M orza M a rtw e g o sp ły w a ją w o d y z p o to k ó w p o d z i e m n y c h i ze źródeł: E n Feszka i En G e d i, n a w s c h o d n i m w y b rz e ż u ju ż w s ta ro ż y tn o ś c i były z n a n e g o rąc e źró d ła Kalliroe, d o k tó r y c h u d a w a ł się król

H erod. W Je ro z o lim ie n ależ y w y m i e n i ć G i h o n i Rogel, na p o ł u d n i e o d Betle­ je m ź r ó d ło A r u b oraz ź r ó d ło w B e ersz ew ie1n . S t u d n i e p o z w a l a j ą c z e r p a ć „w o d ę żyw ą" z g łę b i z ie m i, c y s te r n y ty lk o p r z e c h o w u j ą w o d ę d e s z c z o w ą . N a t e r e n i e Izrae la je st w ie l e s t a r y c h s t u d ­ ni, s p o ś r ó d k t ó r y c h n a j s ł y n n i e j s z e to s t u d n i a P a t r i a r c h ó w w B eerszeb ie (Rdz 21 , 25; 26, 19-21) i s t u d n i a J a k u b a w S y c h e m (J 4, 11). D o w y s c h n i ę t e j s t u d n i w r z u c o n o Józefa (R dz 37, 2 2 n ) , J e re m ia s z a w r z u c o n o zaś d o c y s te r n y (Jr 3 8, 1-13). W z w ią z k u z c h r o n i c z n y m b r a k i e m w o d y n a B liskim W s c h o d z ie , już w odle g łej sta ro ż y tn o ś c i k o p a n o s t u d n i e i d r ą ż o n o cy stern y w sk a la c h przy d r o g a c h 113. R z y m ia n ie w p ro w a d z ili n o w o ść d o a r c h i t e k t u r y - a k w e d u k ty , d o ­ p ro w a d z a ją c e w o d ę d o m ia s t z o d le g ły c h n ie ra z ź ró d e ł (np. d o Cezarei N a d ­ m orskiej z K arm e lu ). Prawie k aż de m ia s to m ia ło sy stem k a n a łó w i a k w e d u k ­ tów, k a ż d e m u s i a ł o m ie ć o d p o w i e d n i ą liczbę sa d za w e k i cystern. N ie k tó re p rac e n a d z a o p a t r z e n ie m m ia sta w w o d ę w y k o n a n o jeszcze w cz asach kananejsk ic h w M e g id d o , Gezer, H a z o r 114; w J e ro z o lim ie k a n a ł i sa d z a w k a Ezechiasza (2 Kri 20, 20; Syr 48, 17), S a d z a w k a S u ł t a n a (ar. Birkal es-Sullan), cysterna 112 S t a r o ż y t n e m i a s t a w Palesty nie z n a j d o w a ł y się w p o b l i ż u źr ódeł, np. Hazor, Megiddo,

Gezer. 113 P ra w dziw y ł a ń c u c h cy stern z b u d o w a l i N abatejczy cy n a sz laku od zatoki A k a b a d o

Gazy. 11,1 Z w y kłe ź r ó d ła z n a j d o w a ł y się na z e w n ą tr z m u r ó w m iasta, np. Je ro zolim a, Gezer, M egid­ do, Hazor. W o b e c zbliżające go się zagrożenia z a s y p y w a n o d o jś c ie d o źró dła (2 Krn 32, 4n).

S t r u t h i o n p o d k o n w e n t e m Ecce Homo S ió s tr S y jo ń s k ic h i S a d z a w k a Owcza, z w a n a Betesda 0 5, 2n). P oncjusz Piłat, rzym ski p r o k u r a t o r J u d e i (26-36 p o Chr.), w sła w ił się w y b u d o w a n i e m a k w e d u k t u z a o p a tru ją c e g o Je ro z o lim ę w w o d ę ze ź r ó d e ł A ru b , z n a jd u ją c y c h się p o d H e b r o n e m 115. W S ta r y m Mieście w Je ro z o lim ie za u w aż y ć m o ż n a liczne pozo stało ści z czasów t u r e c k ic h po sy­ s te m ie z a o p a t rz e n ia m ia sta w w o d ę (tzw. fo n ta n n y ) . W o k o lic a c h C ezarei N a d ­ m orskiej istnieją f r a g m e n t y a k w e d u k t u , k t ó r y m n ie g d y ś s p o w a d z a n o w o d ę z K a r m e l u 116. N a p o ł u d n i e o d B e tlejem m o ż n a p o d z i w i a ć trzy p o k a ź n y c h roz­ m ia r ó w r e z e r w u a ry na w o d ę - S a d z a w k i S a l o m o n a 117. Król H e r o d z b u d o w a ł a k w e d u k t , c z y n n y d o dzisiaj, z m yślą o z a o p a t r y w a n i u w w o d ę ze źró d ła Q e lt jego p a łac ó w w J e r y c h o 118. W s p ó łc z e s n e o sią g n ię c ia te c h n i k i p o z w o liły Izraelow i w y b u d o w a ć arte rie w o d n e o du że j prze p u sto w o ści, z a o p a t r u ją c e kraj w w odę, ale i o b ją ć w ię k ­ szość te r e n ó w u p r a w n y c h siecią i r y g a c y jn ą 1i9. O b e c n i e sto s o w a n a jest ju ż te c h ­ n o lo g ia o d s a l a n i a w o d y m o rskiej n a sk alę przem ysłow ą.

m a ty c z n y c h : ś r ó d z i e m n o m o r s k ą (D o lin a N a d m o r s k a ), u m i a r k o w a n ą (górzyste p a r tie G alilei, S am arii-Judei i p ó ł n o c n y N e g e w ) 121, p o d z w r o t n i k o w ą (D o lin a J o r d a n u ) , p u s t y n n ą (Morze M a rtw e i Arawa). K lim a t Izraela jest w y n i k i e m k ilk u c z y n n ik ó w : p o ło ż e n ie na s ty k u k o n ­ t y n e n t ó w Azji i A fryki, są sie d z tw o m o rz a i p u s ty n i , oraz k o n f ig u ra c ja te r e n u (góry i depresja), n ie m ó w ią c o in g e re n c ji c z ło w ie k a (dew astacja środow iska). Już w cześniej zostało p o w ie d z ia n e , że n ie z a le ż n ie o d tej o s ta tn ie j przyczyny, k l i m a t w t y m re jo n ie z m i e n i a ł się n a p rze strzen i e p o k i o k re só w geologicz­ nych, p o n ie w a ż u le g a ł z m i a n i e r ó w n ie ż w E u ro p ie , w A fryce i w Azji Przedniej. W ok resie p a l e o l i t u d o l n e g o i ś r e d n ie g o k l i m a t był w ilg o tn ie js z y i cieplejszy. Pierw szym s p is a n y m ś w i a d e c t w e m o k lim a c ie P alestyny jest k a l e n d a r z z G ezer (ok. X w. p.n.e.), k tó r y w ylicza k o le jn o ść p ra c r o ln ic z y c h w po sz cz eg ólnyc h p o r a c h roku. W Izraelu d z i e ń trw a la te m 14 g o d z in , z im ą 10 g o d z in . Z m ie rz c h z a p ad a b a rd z o szybko, zwłaszcza la tem .

4 . KLIMAT

4 .1 . P ory roku

U k ła d p a s m g ó rsk ic h na półn o c y , o b s z a r ó w p u s t y n n y c h na p o ł u d n i u i a k w e n ś r ó d z ie m n o m o r s k i, d e t e r m i n u j ą k l i m a t Ż y znego Półksiężyca, ty m b a r­ dziej L e w a n tu , O b e c n y k l i m a t L e w a n tu u sta lił się p o o s t a t n i m o k re sie pluw i a l n y m 120. jest to k l i m a t ś r ó d z i e m n o m o r s k i , zb liż o n y d o s u b t r o p i k a l n e g o ( s u c h e lato i z im a z o p a d a m i) . K lim a t Izraela to f e n o m e n sui generis. N a s to s u n k o w o n ie w ielk iej prze­ s trzeni w y s tę p u ją z n a c z n e r ó żn ic e k lim a ty c z n e . W y ró ż n ia się k ilk a stref kli­

W Izraelu istn ieją d w i e p o ry roku; lato - p o ra g orąc a i s u c h a (hbr. ąais, m a j - w r z e s i e ń ) oraz zim a - po ra c h ł o d n a i deszczow a (hbr. choref, selav, paźd z i e r n i k - k w i e c i e ń ) . P ism o Ś w ię te często o n i c h m ó w i (Rdz 8, 22; Ps 74, 17; P np 2, 11; Prz 20, 4; lz 18, 6; Jer 8, 20; A m 3, 15); o le t n i c h u p a ł a c h (Mt 6, 30); o z im ie (Mk 13, 18). W czasach b ib li jn y c h ro k ro ln ic zy za cz y n ał się jesienią (m ie siąc Tiszri, Rusz ha-sz.ana)122, k o ń c z y ł p o w i n o b r a n i u (Wj 23, 16; 34, 22). W e d łu g k a le n d a r z a p as tersk ie g o ro k z a c z y n a ł się w io s n ą (m iesiąc N izan). W Izraelu, a także w i n n y c h cz ę ś c ia c h Ż y zn e g o Półksiężyca w egetacja ro zpoczy­ na się w lu t y m . W i o s n a w t a m t y c h s t r o n a c h to s u g e s ty w n y sp e k ta k l, o d d a n y p ió r e m a u t o r a Pieśni n a d pieśniami: Bo oto m in ę ła j u ż z i m a , desz.cz. u sta ł i przeszedł. / Na zie m i w i d a ć już. kwiaty, n adszedł czas przycinania winnic, i głos synogarlicy j u ż słychać w naszej krainie. / Drzewo figow e w y d a ło z a w i ą z k i owoców i w in n e krzew y k w itn ą c e j u ż p a c h n ą (Pnp 2, 11-13)

1 Ak w e d u k t (en, sp row ad za jący w o d ę ze źródeł 1 A r u b p o d H e b r o n e m , liczył 6 8 k m . Piłat w y b u d o w a ł go za p i e n i ą d z e z a b r a n e ze sk a rbca ś w i ą t y n n e g o , cz y m b a r d z o ziryto w ał Żydów. 11,1 A k w e d u k t t e n został z b u d o w a n y z rozkazu cesarza H a d r i a n a po s t ł u m i e n i u p o w s ta n i a Bar Kociłby (po 135 r. p o Chr.), służył m i a s t u aż d o jego u p a d k u po inwazji arab sk iej w 6 4 0 r. W cześniej z b u d o w a ł p o d o b n y k a n a ł król Her od. 117 j e d y n ą p o d s t a w ę d o p o w i ą z a n i a ty ch s a d zaw ek z S a l o m o n e m d a je Księga Kohełeta, gdzie w s p o m i n a się, iż S a l o m o n w ś ró d liczn y ch inwestycji, z b u d o w a ł także staw y (Koli 2, 6 ). P r a w d o p o d o b n i e p o c h o d z ą z cz asów H e r o d a W., k t ó r y stą d z a o p a tr y w a ł w w o d ę H e r o d ło n ( n a t r a f i o n o n a śla d y a k w e d u k t u ) . 118 Nic s p o s ó b w y m i e n i ć wszystk ich prac z w i ą z a n y c h z z a o p a t r y w a n i e m w w o d ę c h o c i a ż b y n a t e r e n i e b i b l i j n e g o Izraela. O i n n y c h k r a j a c h w s p o m n i j m y m i m o c h o d e m ; z a r ó w n o M e z o p o ta ­ m ia, j a k i Egipt zależa ły o d sieci k a n a ł ó w i s t a n u ich u t r z y m a n i a . E c h o tej p r a w id ło w o śc i m o ż n a o d c z y t a ć w Rdz 2, 6 . 118 Z 3 0 tys. h a n a w a d n i a n y c h w 1 9 48 r„ o s i ą g n ę ł o 165 tys. h a w 1980 r., i p o n a d 2 5 0 tys. w 2 0 0 0 r. w yk orzystu jąc 9 0 % rezerw w o d n y c h (jezioro Galilejskie, s z t u c z n e sta w y i s t u d n i e artezyjskie). 120 Bardziej szczegółow e o m ó w i e n i e zjawisk k l i m a t y c z n y c h na t e r e n i e Izraela zob. O. K e e l / M. K i i c h l e r / C h r . U e h l i n g e r , Orle utul U tnd sc ha ftc n der Bibel..., dz. cyt., s. 41-47; E. O r n i a n d E. Efrat, Geograpky o f Israel, dz. cyt., s. 135-i 63.

66

O d p o ło w y m a ja traw y i b y lin y p o d w p ł y w e m co ra z m o c n ie j p alącego s ło ń c a usy c h ają , o c z ek u ją n a s tę p n e j w iosny. Pora ż n i w p r z y p a d a na k onie c k w i e t n i a - p ie rw sz ą p o ło w ę maja. Z b ió r b a w e łn y m a m ie jsc e d o p o ło w y wrześ121 W J e r o z o l i m i e m o ż n a o b s e r w o w a ć tę g r a n i c ę k l i m a t y c z n ą w po rze letniej szczeg ó ln ie w i e c z o r e m i w n ocy, k i e d y n a d c i ą g a j ą c e o d z a c h o d u o b ł o k i n a d m i a s t e m za n ik a ją . R ó w n ie ż w z i m i e jest to z a u w a ż a l n e , g d y w J e r o z o l i m i e p a d a śnieg, za G ó r ą O l i w n ą p a d a j u ż ty lko deszcz. 122 W 2 0 0 7 r. Rosz h a s z a n a p r z y p a d a 13 września, j a k o p o c z ą t e k 5 7 6 8 r. Czas jest liczony przez Ż y d ó w o d s t w o r z e n i a .świata.

67

nia; ow o ce - ja b łk a , w i n o g r o n a , figi - o d p o ło w y lipca d o p o ło w y września, o liw k i w li s t o p a d z i e 123.

4 .2 . T em p eratu ry O z r ó ż n ic o w a n i u k lim a ty c z n y m s ta n o w ią o p a d y i te m p e r a t u r a . Ta o s ta tn ia c h a r a k te r y z u je się d u ż y m w a h a n i e m . G l o b a l n a t e m p e r a t u r a Izraela w y n o si 2 0 °C n a D o lin ie N a d m o r s k ie j, 17°C w części c e n t r a l n e j (górzystej), 2 5 °C w D o lin ie J o r d a n u . N ajw yższe t e m p e r a t u r y sięgają 4 0 °C , ch o c ia ż zdarzają się w lecie d n i w y ją tk o w o g orąc e (5 4 °C - 1941), czy z i m n e ( - I 3 ° C w G alilei w 1950 r). Strefa D o lin a N a d m o r s k a ju d e a i S a m a ria D o lin a J o r d a n u

lato (V111)

zim a (1)

24 -26°C 22-26°C 28-34°C

12°C 8-10°C 12-13°C

ś r e d n ia 20 °C 17°C 25 °C

Z a jo rd a n ia o d z n a c z a się jeszcze w iększą a m p l i t u d ą te m p e r a t u r : o d -5°C d o +27°C. S tą d strefy w e g e ta c y jn e : ś r ó d z i e m n o m o r s k a ( u m ia r k o w a n a ) , p o d z w r o t ­ n ik o w a ( d o l i n a J o r d a n u ) i s u b t r o p i k a l n a ( k o ry to J o r d a n u ) oraz p u s t y n n a (Negew).

4 .3 . O p ad y

i

1

Jak wszędzie, ró w n ie ż w Izraelu w egetacja zależy o d o p a d ó w . Położenie Izrae­ la n a p o g r a n ic z u d w ó c h stref: ś r ó d z ie m n o m o r s k ie j s u b t r o p i k a l n e j i p u s t y n n e j s uc hej, spraw ia, że w porze zim ow ej tw orzą się w t y m re jo n ie częste i głę b o k ie niże o b f itu ją c e w o pady. W a r to d o d a ć ciek a w o stk ę, że w m e d i a c h Izraela p od k o n ie c p o ry letniej (po ło w a s ie r p n i a / p o ło w a w rz eśn ia) t e m a t e m s ta ły m jest p r o g n o z o w a n i e o p a d ó w n a n a d c h o d z ą c ą p o rę deszczow ą. O ile E gipt i M e zo p o ­ ta m ia n ie są ta k za le żne o d o p a d ó w ( ta m n a w a d n i a n i e z a p e w n ia sieć kan ałów ), to Izrael zależy w y łą c z n ie o d d eszc zu l2‘'. R oc znie o p a d y p rzy n o sz ą ok. 10 m i n m 5

n iii iv v vi vil vi» ix x xi xii

L

PŁASKOWYŻ KUFRINDSZI

K l i m a t P a le s t y n y - o p a d y

68

123 Zob. B. Szczep a no w iez, A tlas roślin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2003. 12,1 Polityk a a g r a r n a Izraela ckiżymi n a k ł a d a m i f i n a n s o w y m i p r ó b u j e p r z y n a j m n i e j , częś­ cio w o u n i e z a l e ż n i ć się o d o p a d ó w , pow iększając areał o b j ę t y s z t u c z n y m n a w a d n i a n i e m . O s t a t n i o Izrael zawarł w i e l o l e t n i a u m o w ę z Turcja n a d o s t a w ę w o d y w z a m i a n za t e c h n o l o g i e i sprzęt wojskowy. W o d a będzie d o s t a r c z a n a d o Izraela s p e c ja ln ie d o tego c e l u z b u d o w a n y m i t a n k o w c a m i.

69

wody, z czego 60 -70 % w y p a r o w u je , dalsze 5 % sp ły w a d o mórz, a reszta w siąka w g r u n t . S zczegó lną rad o ść p o w o d u je pie rw sz y deszcz w żydow ski N o w y R ok (Kosz liaszana). P ism o Ś w ię te często w s p o m i n a o o p a d a c h (Pw t 11,14; O z 6,3; Jer 5,24; Jl 2,23; Jk 5 ,7 ) 125. O p a d y d eszc zu w y s tę p u ją w Izraelu o d d r u g ie j p o ło w y wrześ­ nia (najw c ześniej) d o p o c z ą tk ó w m a ja ( n ajp ó ź n iej), 8 0 % o p a d ó w p r z y p a d a n a listopad-m arzec. Deszcz (hbr. m a la r ) w y s tę p u je w p e w n y m u s ta l o n y m rytm ie : deszcz w czesny, b a r d z o w yczekiw any, ja k o w ie lk i d a r Boga (joreh l u b moreli, P w t 11, 14; Hi 29, 23; Jer 5, 24; A m 4, 7 n ; O z 6, 3; Jl 2, 23); deszcz z im o w y (geszęm) obfity, często ulew ny, w reszcie deszcz p ó źn y a l b o w io s e n n y (m a lkosz O z 6, 3; P n p 2, l i n ) . Pierwszy z n i e b u z d a t n i a zie m ię d o orki i zasiew ów (Za 10, 1), d r u g i g r u n t o w n i e n a w a d n i a ziem ię, o s ta tn i jest w aż n y w procesie d o jr z e w a n ia zbóż i owoców. Rosa (Rdz 27, 28; P w t 33, 28; O z 13,3; 14, 6) w y s tę p u je w porze letniej, dzięk i c z e m u r o ś lin n o ś ć m o ż e się o p rze ć u p a ł o m . N ie r z a d k o w ciąg u lata w porze n o c n e j w y s tę p u ją m g ły n ie s io n e z p o ł u d n i a , o d N ilu , przez p r ą d y p o w ietrz n e. O p a d y ś n ie g u (szelecj) w y s tę p u ją w z im ie g łó w n ie w p a r t i a c h g ó rsk ic h (Ga­ lilea, S a m a ria , J u d e a ; na H e r r n o n i e ś n ie g je st zawsze), c h o c ia ż t r u d n o m ó w ić o ich r e g u la rn o ś c i (Hi 37, 6; 38, 22; Ps 6 8, 15). K iedy t e m p e r a t u r a sc h o d z i pon iż ej zera, w p ó ł n o c n y c h i c e n t r a l n y c h p a r t i a c h kraju, p o ja w ia się także lód (Hi 6, 16; D n 3, 50; Syr 43, 20). N ie r z a d k o ś n ie g p a ra liż u je r u c h n a d r o g a c h (zob. 1 M ch 13, 22). O p a d y (około 6 0 d n i) są j e d n a k z ró ż n ic o w a n e , za le żnie o d re gionu: D o lin a N a d m o r s k a - p r z e c ię tn ie 6 0 0 m m : K arm e l - 8 0 0 m m ; Tel A w iw 5 1 6 m m ; G aza - 4 2 0 m m ; N azaret - 5 0 0 m m ; N a b l u s - 6 0 0 m m ; J e ro z o lim a - ok. 5 5 0 / 5 6 0 m m 126; Betlejem - 5 9 0 m m ; J e ry c h o - 100 m m ; Beerszewa 2 1 0 m m ; N egew - 100 m m ; Elat - 25 m m . N ie b e z p i e c z n e są deszcze n a p u s t y ­ ni, w je d n e j c h w il i w ąw o zy stają się r w ą c y m i p o to k a m i, d ro g i w ów czas stają się n i e p r z e j e z d n e 127.

4 .4 . W iatry W ia tr y o k reśla się w e d ł u g k i e r u n k u , z k tó re g o wieją, a l b o w e d łu g skutkó w , jakie p o w o d u ją . 1 ta k w i a t r p ó ł n o c n y (wieje o k o ło 3 0 d n i w r o k u ) p r z y n o ­ si b u r z e i o c h ł o d z e n ie . W i a tr z a c h o d n i , d o m i n u j ą c y w tej strefie, p rzyn osi o c h ł o d z e n i e w lecie, deszcz w z im ie (wieje + /- 7 0 d n i w cią g u roku). C h a r a k ­ terystyczny d la tej strefy k lim a ty c z n e j jest w i a t r z p u s t y n i (lz 40, 7; O z 13, 15; Ps 103, 16), w ieje o k o ło 5 0 d n i w cią g u r o k u - stą d n a z w a a ra b sk a ham sin - p o d o b n y d o w ło sk ie g o scirocco, jest szcz eg ó ln ie d o k u c z liw y . Jeszcze bardziej p rzy k ry jest w ia t r z p o ł u d n i o w e g o w s c h o d u , t e m p e r a t u r a d o c h o d z i wówczas d o 5 0 ° C (Łk 12, 54-56). Na szczęście w ieje rz a d k o (ok. 10 d n i w roku). N a d Je­ zio re m G a lile jsk im w ia t r p o ł u d n i o w y po trafi być n ie b e z p ie c z n y (Mk 4, 35-41 i par.). W gó rzystych p a r t i a c h k ra ju o d w c z e sn e g o p o p o ł u d n i a o d s tro n y m orza w ieje o rze źw iając a bry za (zob. Rdz 3, 8). B o g a ctw o zjaw isk k lim a ty c z n y c h , a za raze m ich d r a m a t y z m w z b o g a c iły ję­ zyk Biblii p o r ó w n a n i a m i , p r z e n o ś n ia m i, s y m b o l ik ą , np. Bogactwa niesprawied­ liw ych w y schną j a k potok i p rze m in ą j a k w ie lk i grzmot, co się rozlega w czasie ulew y (Syr 40, 13)128. P o d o b n ie w z b o g a c iły języ k b ib lijn y flora i f a u n a ty c h terenów .

5 . FLORA, FAUNA, BOGACTWA NATURALNE E kspansja cz ło w ie k a w p ły w a dzisiaj n ie ty lk o n a k lim a t, ale r ó w n ie ż na sta n flory i f a u n y 129. L e w a n t jest d la tej tezy d o s ta te c z n y m p o tw ie r d z e n ie m . P o r ó w n a n i e s t a n u w egetacji i z w ie rz y n y z czasów b i b li jn y c h ze s t a n e m o b e c ­ n y m uzm ysław ia, ja k d ra s ty c z n ie o d b i ł a się n a f o r m a c h życia r o ś lin n e g o i zw ierzęceg o d z ia ła ln o ś ć człow ieka.

5 .1 . Flora

125 T e m a t w o d y przewija się przez P ism o Ś w ię te p o n a d 7 0 0 razy! O p a d y w e d ł u g Biblii są

z n a k i e m Bożego b ło g o s ł a w ie ń s t w a (Pw t 32, 28), p o d c z a s g d y sus za - g n i e w u Bożego i kary (Jl 1, 12-18; Ag I, 10; 1 Kii 17-18; por. Łk 4, 2 5 n ) . Ten w a ż n y t e m a t zostan ie r o z w i n i ę t y w części III. 126 W L o n d y n i e ta s a m a m n ie j więcej ilość o p a d ó w (ok. 5 5 0 m m ) r o zło żo n a jest n a 3 0 0 d n i , a w J e ro z o lim ie n a 50. P o m ięd zy p o sz czegó ln ym i p o r a m i d e s z c z o w y m i n a p rzestrzen i lat m ają miejsce w a h a n i a i to czasem zn acz n e: 9 7 9 m m (1911), 22 3 m m (1958); ś r e d n i a za lata 1851-18 9 0 - 5 89 ,5 m m ; 1 8 91-1930 - 5 6 5,5 m m ; 1 9 3 1-19 70 w y p a d a 5 0 3,7 m m . I2' Przy szosach, w m iejscach, g d zie j e z d n i a się o b n i ż a , m o ż n a zau w a ży ć s ł u p k i z o z n a k o w a ­ n i e m p o z i o m u : 0,5 m; 1 m; 1,5 m. S łuży to o r i e n t a c j i , jaki jest p o z i o m w o d y n a j e z d n i w tych m iejsca ch. W 196 3 r. w Petrze, w J o r d a n i i , m i a ł a m iejsce trag ed ia. G r u p ę 2 0 t u r y s t ó w zaskoczyła g w a ł t o w n a ulewa w w ad i es-Siq, oc a la ły trzy u c z e s tn ic z k i w y praw y , u t o n ą ł m .in . z n a n y b ib łista fran c u sk i J. S t e i n m a n .

70

N a s to s u n k o w o n ie d u ż e j p rze strzen i Izraela z r ó ż n ic o w a n ie flory jest duże . Bogatsza w G alilei i w D o lin ie N a d m o r s k ie j, u b o ższa w c e n tr a ln e j, górzystej części k raju , jeszcze u b o ż s z a w D o l i n i e J o r d a n u i n a N egew ie, a n i e m a l n ie o ­ b e c n a w p o ł u d n i o w e j części w y b rz eż y Morza M a rtw e g o ( S e d o m ) 130. 128 Ten a s p e k t b ęd zie r o z w i n i ę t y w części lii. 129 M. B ednarz , Ziemia u m i ł o w a n a przez Pana, dz. cyt. s. 201-219; O. Kee l/M . K u c h l e r / C h r .

U e h lin g e r , Orle utul Landsclutflen der BI be:/..., dz. cyt., s.54-181; O r n i E. a n d El rat: E., Geography uf Israel, dz. cyt. 164-190. 130 Flora L e w a n t u jest t e m a t e m w i e l u o p r a c o w a ń , np . G. E. Post, Flora oj Syria, Palestina a n d Synal, Beyrut, 1932-1933, 2 vols; H N. M o l d e n k e - A. L. M o l d e n k e , Pkmts of the Bibie, N ew York 1952; zob. też B. Szczep a n ow icz, A lia s roślin biblijnych..., dz. cyt.

71

S cena p rze d sta w ia ją c a w y tła c z a n ie o liw y

W egetacja w P ale sty n ie „ w y b u c h a ” n a w i o s n ę ( lu ty /m a r z e c ) . W t e d y d o lin y i zb o cza w zgórz p o k r y w a ją się z ie le n ią i b a r w n y m k o b ie r c e m kw iatów . R ó w ­ n ież p u s t y n i a o d m i e n i a sw ą s z a r o p ło w ą szatę, p o d o b n ą d o sierści w ie lb łą d a , n a s e le d y n o w o z ie lo n ą . Pod k o n ie c k w i e t n i a j e d n a k coraz bardziej p a lą c e s ł o ń ­ ce spraw ia, że tr a w y i b y lin y usychają, z a n i m je kto ś wyrwie. S p o ś r ó d k w i a t ó w i r o ślin Izraela w y m i e ń m y a n e m o n y (lilie p o ln e ), hiz o p , osty; w ś r ó d krze w ó w h i b is k u s , b o u g e t w i l ę , o l e a n d r y , d r z e w o gorczy-

czne. Z p o s p o l i t y c h d rz e w o b o k so sny ś r ó d z i e m n o m o r s k i e j : cedr, cyprys, d ą b , ta m a r y s z e k , e u k a l i p ­ tu s ( s p ro w a d z o n y z A u stralii), tereb in t, p a l m ę d a k t y l o w ą , d r z e w o św. J a n a ( k a ru b y ), s y k o m o r ę , akację. W c z a s a c h b i b l i j n y c h rosło n a t e r e n a c h Z ie m i Ś w ięte j d r z e w o b a ls a m o w e , k tó r e z o s tało w y n is z c z o ­ ne przez p o w s t a ń c ó w ż y d o w s k ic h ( w o jn a żyd o w sk o -rzy m sk a 66-70 p o Chr.), ab y n ie d o s t a ł o się w p o s ia ­ d a n i e R z y m ia n . D rzew a ow ocow e: ja b ł o n i e , śliwy, b r z o s k w in ie , g r u ­ sze, m o r e le , o liw k i, d r z e w o figowe, c y tru s o w e , m ig d a ło w e , o rz e c h o w e , g r a n a t u , m a n g o . D u ż y a re a ł z a jm u j ą p l a n t a c j e b a n a n o w c ó w . S z c z eg ó ln e m ie jsc e z a jm u j e w Iz ra e lu w in o r o ś l. W i n n i c e ś w ia d c z ą o b o g a c t w i e ich Pr a s a d o t ł o c z e n ia o l i w y w łaścic ieli. J u d e a , K a rm e l, d o l i n a J o r d a n u , w g ó rz a G o l a n d o s ta rc z a ją w i n o g r o n , z k t ó r y c h p o c h o d z ą w i­ na: „G olan", „Y arden”, „ B inya m ina", „ C a r m e l ”, „ A s h q e l o n ”, „ A v d a d ”, „Tabor" „ C r e m is a n " 131. D rz ew o sta n z czasów b ib lijn y c h , n i e m a l u n i c e s t w i o n y po d cz as licznych w o je n i d ł u g i c h w ie k ó w o k u p a c ji, Izrael s y s te m a ty c z n ie u z u p e łn ia , sadząc c o ro c z n ie tysiące n o w y c h drzew, g łó w n ie w gó rzysty ch p a r t i a c h kraju . I tu, p o d o b n i e ja k w c a ły m b a s e n ie Morza Ś ró d z ie m n e g o , w ie l k i m za g ro ż e n ie m d la d r z e w o s t a n u le śn eg o są pożary. To plaga, k tó ra c o r o c z n ie p o c h ł a n i a d ziesiątki h e k t a r ó w lasów. S p o śró d zb ó ż u p r a w n y c h trze b a w y m i e n i ć pszenicę, ję c z m ie ń , ryż, k u k u r y ­ dzę. W D o l i n i e N a d m o r s k ie j i G e n e z a re t oraz w J e ry c h o u p r a w ia się m elony, a także o k o p o w e. Izrael z n a n y jest też z u p r a w y i e k s p o r t u d o sk o n a łe j jakości bawełny, u p r a w ia n e j w d o l i n a c h E zd relo n , Bet-Szean, A k k o i Szefela, nie m ó ­ w iąc o lcib u ca ch r o zsia n y ch n a te r e n a c h p u s t y n n y c h N e g e w u . N ależy w sp o ­ m n i e ć także o zjaw isku c h a r a k te r y s t y c z n y m d la ta m te j strefy w egetacyjnej, tj. o o azach. D zięki o b e c n o ś c i w o d y w śró d szczerej p u s t y n i pojaw iają się wyspy b a r d z o b u jn e j w egetacji. N a p o g r a n ic z u P u s ty n i Ju d z k iej, w d o l i n i e J o r d a n u oaza J e ry c h o zaw d zięcza sw oje is t n ie n i e o b f i t y m ź r ó d ło m . W o d y z En D u k a 131 S zczegó lną r e n o m ą cieszą się w i n a p o c h o d z ą c e z w i n n i c n a le ż ą c y c h d o izraelskiej gałęzi r o d u R o th s h ild ó w .

72

73

i En Fara, s p ły w a jąc w k i e r u n k u J o r d a n u , zraszają p o d r o d z e zarośla, p o le tk a i p l a n t a c j e m ie s z k a ń c ó w tego n ajstarszego m iasta.

5 .2 . F auna H isto ria f a u n y n a te r e n a c h b ib lijn e j P alestyny sięga d a l e k o w przeszłość p r e h isto ry c z n ą . Pod k o n ie c tr z e c io rz ę d u n a p o d n o s z ą c e się d n o T ety d y p rzy­ w ę d r o w a li z głęb i A fryki p ie rw si p r z e d sta w ic ie le f a u n y n a z ie m n e j, pojaw iły się ta k że form y f au n y w o d n e j (ry by z r o d z in y Cichlidae). W ok resie p lio c e n u , g d y u k s z ta łto w a ł się ju ż lą d o w y p o m o s t p o m i ę d z y A n a t o l i ą i Syrią a Afryką, przez P ale sty n ę s c h o d z iły z kolei n a p o ł u d n i e formy, któ re zdążyły się roz­ w i n ą ć n a p ó ł n o c n y c h te r e n a c h (od G recji p o Persję). O n e to d a ły p o c z ą te k f a u n ie dzisiaj za jm u ją c e j te re n y A fryki stepow ej. W g r o ta c h K a r m e lu z n a le ­ z i o n o f r a g m e n t y kości ta k ic h s te p o w y c h zw ierząt, jak h ie n a , a n t y l o p a k u d u , a tak że w s c h o d n i sło ń , d z ik ie b y d ł o i k o lc h ic k i e b ażanty. N a p rze strzen i w ie ­ ków zagęszczenie z a l u d n i e n i a , wojny, n ie k o n t r o l o w a n y u b ó j z w ie rz ą t d o p r o ­ w a d z iły d o c a łk o w ite g o w y g in ię c ia d zikiej z w ie rz y n y l u b d r a s ty c z n e g o jej og ra­ n ic ze n ia. Lew, la m p a r t, nie dz'w ied ź i b a w ó ł w y g in ę ły o s ta te c z n ie w XIII lu b w XIV w. Pod k o n ie c XIX w. C.R. C o n d e r p o c ie sz a ł się, że w iększość zw ie rzy ny w y m i e n i o n e j w Biblii jeszcze je st o b e c n a n a te re n ie Palestyny. O d c z a s ó w S ta r e g o T e s t a m e n t u f a u n a w ię c b a r d z o z u b o ż a ła . N ie m a w ie l­ k ic h d r a p ie ż n ik ó w , o s t a t n i e g o k r o k o d y l a w i d z i a n o n a p o c z ą t k u XX s tu l e c ia w p o t o k u Ja rk o n . P rz etrw ała d r o b n a z w ie r z y n a : lisy, szakale, h ie n y , g órskie kozice, a n t y lo p y . Ze z w ie r z ą t d o m o w y c h w y m ie n ić , należy: ow ce, kozy, osły, w ie l b łą d y , k o n ie , k r o w y 132. Z u b o ż a ł y r ó w n i e ż g a t u n k i p ta c tw a . R z a d k i e są orły, częściej w i d a ć sępy, ja s tr z ę b ie , k r u k i . P o s p o lite są g o łę b ie i s y n o g a rlic e , p o d o b n i e w r ó b l e i szpaki. Przez te re n y Izraela p r o w a d z i trasa p r z e lo tu p t a ­ c t w a w ę d r o w n e g o , w ty m b o c i a n ó w . J e z io r o G a lile jsk ie je st b o g a t e w ryby. N a jb a r d z ie j z n a n a r y b a to ry b a św. P iotra (piscis c / ir o n m ) 133. W zo o w Je ro z o li­ m ie z n a j d u j ą się p r z e d s ta w ic ie le w s z y s tk ic h ż y jąc y ch w P a le s ty n ie g a t u n k ó w , o d m i a n i r o d z a jó w fauny, w łą c z n i e z g a d a m i i p ła z a m i (węże, ż ó łw ie, jasz­ c z u rk i, żaby itp.) i sk o rp io n y . Na p o ł u d n i u w ą w o z u A ra b a, o p o d a l k i b u c u J o ta p a t a , z n a j d u j e się p a r k safari, gdzie z w ie r z ę t a żyją n a w o l n y m p o w ie t r z u (strusie, gazele, a n t y l o p y i in n e ). N i e d a w n o s p r o w a d z o n o n a te re n y Izraela la m p a r ta . O c h r o n ą p r z y r o d y P ale sty n y z a jm u j e się s p e c ja ln y resort, k tó r y m a l5’ N i e k t ó r e z ty ch zwierząt, jak k oń, osioł czy w i e l b ł ą d , były u z n a n e przez część tradycji b ib lijn e j (i przez tr ady cję ra b i n a c k ą ) za zw ierzęta nieczyste. O ośle i w o ł u w tradycji bib lijnej, zob. E. N ielsen , Ass a n d ox in the Old Testament, w: S t u d ia Orlen talia łom ml Pedersen Sep tu ag en a­ rio A.D. VII ID. NOV. A N N O MCML III a collegls disci/mlis amicis diente i, H a u n i a e MCMLII1, 262274. Osio ł, c h o ć nieczysty, byl d l a życia c o d z i e n n e g o nieo d zo w n y . I " W Jeziorze G a lile jsk im żyje 2 6 g a t u n k ó w ryb, z k t ó r y c h Żydzi, z g o d n i e z p r zep isam i kosz ern ości, sp oż y w ają ty lko te, które m a ją ości i łu skę (zob. Kpi 11, 9n).

74

75

i

p o d sw o ją o p i e k ą r e z e r w a ty p r z y r o d y i o d p o w i a d a za p o l i t y k ę w o b e c ś r o d o ­ w isk a n a t u r a l n e g o .

5 .3 . B o g a c tw a n a tu r a ln e P rzyrod a n ie w y p o sa ż y ła z ie m i Izraela w w ie lk ie b o g a c tw a n a t u r a l n e . N ie są to te re n y r o p o n o ś n e , n ie o b f itu ją w r u d y , złoża m in e r a łó w , s z la c h e tn y c h i p ó łs z la c h e t n y c h k a m ie n i , stą d n ie lic z n e w z m i a n k i o ty c h d a r a c h n a t u r y na t e r e n a c h K a n a a n u . P o z y ty w n ą s tr o n ą tego s t a n u rzeczy ju ż w s ta ro ż y tn o ś c i było to, że z p o w o d u b r a k u b o g a c tw n a t u r a l n y c h z ie m ie b i b l i j n e n ie były o b i e k t e m sz cz eg ó ln e g o z a in te re s o w a n ia k o n k w is ta d o r ó w . W z m i a n k a o r u d a c h żelaza i m e ta li k o lo r o w y c h w P w t 8, 9 jest w y id e a liz o w a n a , n ie p o c h o d z i z r a p o r tu geologa, n ależ y d o język a teolo g ic zn e g o . N ie z a le ż n ie o d s y tu a cji S tary Testa­ m e n t n a w ią z u je d o s z la c h e tn y c h kruszców , c e n n y c h m i n e r a ł ó w i k a m ie n i , jak i bardziej p o s p o li ty c h d a r ó w n a tu ry . Z ło to szcz eg ó ln ie c e n n e d la swej rzadkości, ale i d la trw ało śc i o raz o d p o r ­ ności n a korozję. N ie w y s tę p u je n a t e r e n ie Izraela, było m a t e r i a ł e m im p o r t o ­ w a n y m . Trafiało się w Egipcie, ale p o c h o d z i ł o g łó w n ie z O firu , H aw ili, Tarszisz, A ra b ii i I n d i i 13'1. Biblia w y m i e n i a k ilk a p ostaci, w ja k ic h złoto w ystę p u je: czyste (Wj 25, 36.38), oczyszczone (1 K m 28, 18), w reszcie k u t e (1 Kri 10, 17). Jego za sto so w a n ie to n a j p ie r w o z d o b a o b i e k t ó w s a k r a ln y c h i k ró le w sk ic h , było też a r t y k u ł e m p ł a t n i c z y m (Joz 7, 2 i), s t a n o w i ł o p o d s ta w ę i ź r ó d ło b o g a c tw a (Rdz 13, 2), słu ż y ło ja k o p o d a r u n k i (1 Kri 10, 10; M t 2, 11).

I3'! 1 Kil 10, 14 p o d aje, że r o cznie d o s t a r c z a n o S a l o m o n o w i 6 6 6 t a l e n t ó w złota (i t a l e n t = 3 4 , 3 0 kg), wielkość a b s o l u t n i e n i e r e a l n a (por. 1 Kri 9, 14). W a r to zwrócić uw ag ę n a ró żn eg o t y p u „in w en tarze" złota czy to w po sta ci czystej, czy w y r o b ó w (np. 1 Krn 29, 3n).

76

M a p a P a le sty n y - b o g a c t w a n a t u r a l n e i te r e n y u p r a w n e

S re b ro u z y s k iw a n o w d r o d z e w y t o p u (zob. Jer 6, 28-30; Ez 22, 17-21), o b e c n i e r ó w n ie ż w d r o ­ dze p ro ce só w c h e m ic z y c h . T ech­ n ik ę u z y s k iw a n ia sre b ra o p a n o w a ­ n o d o ś ć w cz eśnie (11 tysiąclecie), w cześniej n iż żelaza (XIII w.). Sre­ b r o było to w a r e m i m p o r to w a n y m : z Tarszisz, z A ra b ii (2 K rn 9, 14. 21; Jer 10, 9; por. Hi 28, 1). S re b ro Skorpion s łu ż y ło d o w y r o b u p r z e d m io tó w użytku dom ow ego, zd o b n ictw a i b iż u te r ii (Rdz 20, 16; W j 3, 22; 11, 2; 26; 2 K rn 2). S łu ż y ło ró w n ie ż c e l o m k u lt o w y m , z a r ó w n o u p o g a n , jak i u Żydów. Miedz'135 to najstarszy m e tal, k tó re g o wejście w krąg k u l t u r y m a te r ia ln e j ( w y t o p i o b r ó b k a ) s ta n o w i p o c z ą te k e p o k i c h a l k o l i t u (IV tys.). N a jb o g a tsz e złoża r u d m ie d z i z n a jd o w a ły się n a C y p r z e 136, w A r m e n i i oraz n a p ła sk o w y ż u A n a to l ijs k i m (środk ow a Turcja). N a p o ł u d n i o w y m N eg e w ie (T im n a) b y ły /s ą złoża, ale u b o g ie . K o p a ln ia w T i m n i e była e k s p lo a t o w a n a o d 11 tysiąclecia przez E gipcjan, a późn iej przez króla S a l o m o n a . M im o n ie o p ła c a l n o ś c i Izrael n a d a l e k s p lo a t u je złoża w T i m n i e 137. S to p m ie d z i i c yn y d a je brąz, tw a rd sz y o d sa m ej m ie d zi, d z ię k i c z e m u n a c z y n ia , narz ęd zia pracy i p rze d e w sz y s tk im b r o ń były lepszej jakości 138. Do czasu o d k r y c ia żelaza i o p a n o w a n i a t e c h n i k i jego o b r ó b k i (XIV w.) brąz był p o w s z e c h n ie stosowany. Król D a w id sp ro w a d z ił z Syrii, p o p o k o n a n i u kró la H a d a d ez era, złote u z b r o je n ie oraz w ie le b r ą z u (2 S m 8, 7 n), S a l o m o n zużył z n a c z n ą ilość b rą z u na o z d o b i e n i e ś w i ą t y n i (1 Kri 7, 13n). N ic przeto d z i w n e ­ go, że N a b u c h o d o n o z o r w y w ió z ł p o te m z m ia sta ś w ię te g o m ie d ź i brąz w śró d i n n y c h ł u p ó w (2 Kri 25, 1 3-1 7= Jer 52, 17-23). Z cz asem brąz p o słu ż y ł tak że d o bicia m o n e t. M osiądz (stop m ie d z i i c y n k u ) n ie był z n a n y w sta ro ż y tn o śc i. Żelazo to m e ta l, o b o k m iedzi, k tó re g o r u d y w y s tę p u ją n a te re n ie Z iem i Św iętej w ilościa ch s y m b o lic z n y c h . Pierwsze w y ro b y z żelaza sięgają IV ty-

1 )r’ Nie zawsze w i a d o m o , czy t e r m i n he b r . o z n a c z a miedz' czy brąz, co u k a z u je p o r ó w n a n i e różnych t ł u m a c z e ń w i n n y c h ję zyk ach, ale zestawiając np. Rdz 4, 22: BT m a brąz, a UF m iedź. 1,(1 S tąd n a z w a łaciń s k a cu fm m i o d gr. n a z w y wyspy Ky|rros. 157 W czasach S a l o m o n a w y d o b y w a n o d o 5 5 0 0 t o n m ied zi, a p o r t Esjon G e b e r n a d Z ato ­ ką A k a h a / E l a t n a z w a n o P i t t s b u r g h i e m s ta ro ży tn ej Palestyny. W p i ecach o s i ą g a n o t e m p e r a t u r ę

10 8 0 ° C . 118 jak d o s z ło d o łączen ia cy n y z m ied zią, t r u d n o po w iedzieć, m oże to kw estia p r z y p a d k u , a l b o g e n i a l n a in t u i c j a , d o ść że na p r z e ło m ie IV i lii tysiąc lecia p ojaw ia się brąz w M e z o p o ta m ii, p ó ź n ie j w Egipcie (ok. 2 7 0 0 przed Chr.), wresz cie w K a n a a n ie , izraelici, g d y przybyli d o Karma­ m i, zastali sto s o w a n ie b r ą z u na sz eroką skalę ( k o n i e c XIII w. przed Chr.).

78

Piec d o w y t o p u m e t a l u

siąclecia, s u r o w ie c p o c h o d z i ł z m e te o ry tó w . Ż elazo p o c h o d z ą c e z w y t o p u r u d y pojaw ia się w p o ło w ie II ty siąclecia za sp ra w ą H etytów . S tary T e s t a m e n t przy­ pisuje s z tu k ę o b r ó b k i m e tali, w ty m żelaza, T ubal-K ain o w i (Rdz 4, 2 2 ) i39. Je­ śli p ie rw s z y m i k o w a la m i o b r a b i a j ą c y m i żelazo w K a n a a n ie p r a w d o p o d o b n i e nie byli Filistyni, skoro Jo z u e zastał p r z e d m i o t y z żelaza p o d c z a s z d o b y w a n ia Ziem i O b ie c a n e j (Joz 6, 4; 22, 8; 17, 16; por. Lb 31, 22), to j e d n a k w n e t stali się m is trz a m i w sz tu c e kow alstw a (1 S m 13, 19-22; 17). O d k ą d Izrael s ta ł się m o n a r c h ią , a m b ic j ą k r ó ló w by ło u n i e z a l e ż n i e n i e się o d sąsiadów , z a r ó w n o gdy c h o d z i o d o s t ę p d o żelaza, ja k i jego o b r ó b k ę . S z la c h e tn e k a m ie n i e . O d n i e p a m i ę t n y c h czasów c z ło w ie k in te re so w a ł się p e w n y m i m i n e r a ł a m i d la ich rzadkości i p ię k n a , d l a k o lo ru , tw ard o śc i, blasku, o d c ie n i, przejrzystości i d la jeszcze i n n y c h c e c h u z n a n y c h za w y j ą t k o w e l‘,°. S z la c h e tn y k a m i e ń to jak g d y b y o g n is k o soczew ki sk u p ia ją c e j i m a teria liz u jącej o d b la s k i p ię k n a , w o b e c k tó re g o e s te ty c z n a n a t u r a cz ło w ie k a n ie m oże po zostać o b o ję tn a . J e d n e w ię c słu ż yły o z d o b i e (b iżu teria), i n n e o d p o w i a d a ł y religijnej n a t u r z e cz ło w ie k a ( am u lety ). O d 111 ty siąclecia p o c h o d z ą d o w o d y na d z ia ła ln o ś ć ju b il e r s k ą w M e z o p o ta m ii, a ta k że w Egipcie. N ajb a rd z ie j z n a n ą k o p a ln ią t u r k u s ó w b yło S e r a b it e d -K ad im n a S y n a ju , gdzie m o ż n a zw iedzać sz to ln ie z czasów e g ip s k ic h (XIV w .)1'11. N a jb a r d z ie j p o p u l a r n y i c e n ą d o r ó w n u ­ jący z ło tu był lapis lazuli, sp ie k u z y s k iw a n y przez w y p a l a n i e m i e s z a n in y k ilk u

1 n N a r ó d T u b a l ó w zam ies zk iw ał p o d k o n i e c II tys. przed C h r. tereny p ó ł n o c n o - z a c h o d n i e Azji Mniejszej, dzisiejsza Turcja (Ez 27, 13; por. R d z 10, 2), p ro w ad ził o ż y w i o n y h a n d e l z Tyrem. Z n a j o m o ś ć o b r ó b k i żelaza m o g li zawdzię czać H e t y t o m . Je rem iasz (Vi w. przed Chr.) w iedział, iż żelazo p o c h o d z i „z p ó ł n o c y " (jer 15, 1 2 ). H0 W s p ó ł c z e s n ą klasyfikację m i n e r a ł ó w p o d a ł w 1895 r. E. S. Dana. 1,11 T u rk u s y z n a l e z i o n o przy sz kielecie z e p o k i n e o l i t u (z ok. 7 5 0 0 r.).

79

m i n e r a ł ó w 142. I n n e c e n n e k a m i e n i e były s p r o w a d z a n e z In d ii, A ra bii, E tiopii, Azji Mniejszej. Teksty b ib li jn e w iele razy m ó w k i o s z l a c h e tn y c h k a m i e n i a c h , d a ją c d o w ó d i z n a jo m o ś c i, i z a in te r e s o w a n i a n im i . S ta n o w iły część w y stro ­ ju p e k t o r a ł u a r c y k a p ł a n a (Wj 28, 17-20), k o r o n y kró la Tyru (Ez 28, 13; por. A p 21, 19n.; Hi 28, 16-19; Iz 54, 1 l n ; Ez 27, 16)143. N ie bez z n a c z e n i a d l a życia c o d z ie n n e g o , ale i religijnego były w o n n o ś c i ; k a d z id ło , olejki, m aści. W c h o d z i ły w sk ła d ko sm e ty k ó w , służ yły ja k o a k c eso ­ ria litu rg ic z n e . W Egipcie p o tw ie r d z e n ie ic h z a sto so w a n ia p o c h o d z i z o k r e s u V D y n a s tii (2494-2345). „Z a g łęb iem ” ty c h spe cy fikó w była E tio p ia i A rabia, z której w i ó d ł „ k a d z id la n y sz lak ” n a d M orze Ś r ó d z ie m n e , p o r ó w n y w a ln y w i n t e n s y w n o ś c i d o „ je d w a b n e g o s z l a k u ”. C e n a k a d z id ła była w ysoka, o d 8 7 ,5 d o 175 d o la r ó w za f u n t a n g . 144. A r a b o w ie n a d a l d o sta rc za ją su ro w c ó w n a j s ły n n ie js z y m fa b r y k o m p e r f u m Francji, N ie m ie c , USA, Ja p o n ii. Izrael n a p rze strzen i swej h isto rii byl s ta ły m o d b i o r c ą p r o d u k t ó w i p ó ł p r o d u k t ó w z tej branży. A b r a h a m swojej d r u g ie j ż o n ie n a d a ł im ię K etura (= K adzid ło, R dz 25, 1-6). K rólow a S aby p rzy w io z ła S a l o m o n o w i o p r ó c z sz la c h e tn y c h k ru sz c ó w i k a m i e n i ta k że w o n n o ś c i (1 Kri 10, 2. 10; por. Iz 60, 6; Jer 6, 20). D u ż e ilości k a d z id ła i w o n n y c h olejk ó w z u ż y w a n o w ś w ią ty n i. S c e n a n a m a s z c z e n ia Jezusa o le jk ie m n a r d o w y m (Mk 14, 3; J 12, 3; por. P n p 1, 12; 4, 13n) n a b i e r a d o d a t ­ kow ego zn a c z e n ia , o cz y m b ę d z ie jeszcze m o w a później.

6 . DEMOGRAFIA N a te r y t o r i u m Izraela (20 3 3 0 k m 2) m ie sz k a 6 1 16 5 3 3 Izraelczyków (li­ p ie c 2 0 0 3 r.); n a te r e n a c h A u t o n o m i i P alestyńskiej (7 5 0 0 k m 2) 145 m ie sz k a o d p o w i e d n i o : n a Z a c h o d n i m Brzegu 1 3 3 3 tys., w Strefie G azy 8 0 0 tys. i n a w z g ó rz a c h G o l a n - 2 8 tys.146. Przyrost n a t u r a l n y 1,39% (lato 2 0 03), u r o d z i n 1 8 , 6 7 / 1 0 0 0 , ś m i e r te l n o ś ć 6 , 2 / 1 0 0 0 . R u c h l u d n o ś c i ( im ig r a c ja /e m i g r a c ja ) 1 , 3 9 /1 0 0 0 . Ś r e d n ia d łu g o ś ć życia 7 9 ,0 2 la t ( d a n e z lip c a 2003). Izraelczycy s t a n o w ią 8 0 ,1 % m ie s z k a ń c ó w t e r y t o r i u m Izraela, A ra b o w ie 19,9%.

H2 Lapis lazuli pojawił się w e d ł u g j e d n y c h n a t e r e n a c h o b e c n e g o p ó ł n o c n e g o A f g a n i s t a n u , w e d ł u g i n n y c h w Persji w 111 ty siącle ciu. N a j w i ę k s z y z b ió r lapis la zu li z n a l e z i o n o w g r o b o w c u

T u ta n ch am o n a. N3 Z naw cą k a m i e n i s z l a c h e t n y c h byl z n a n y p r z y r o d n i k s ta ro ż y tn o ś c i P lin iu sz Starszy. '■i'1 W e d ł u g k u r s u z 1964 r. H5 W tej liczbie mieśc i się 187 tys. izraelskich o s a d n i k ó w n a Z a c h o d n i m Brzegu ( t h e West Bank), ok. 2 0 tys. n a w zgó rzach G o l a n , p o n a d 5 tys. w Strefie Gazy oraz ok. 177 tys. n a te r e n ie w s c h o d n i e j Jero zo lim y (do 1967 r. p o d p a n o w a n i e m Jo rdanii). |,,h Wzgórza G o l a n zamieszkują w większości Druzowie, k tórych w ca łym Izraelu jest ok. 5 0 tys., 9 0 tys. w L ib a n ie o raz 100 tys. w Syrii,

80

Część druga GEO GRAFIA HISTORYCZNA Miejsca n a b i e r a ją z n a c z e n ia dzięk i w y d a r z e n i o m , k tó r y c h spraw cą jest czło­ wiek. Z ie m ia m a sw oje dzieje, ale stają się o n e h is to rią dzięk i człow iekow i, któ ry śledzi je, o d c z y tu je i in te r p re tu je . J e d n a k ż e sta ło się tak d o p ie ro , k ie dy cz ło w ie k d o r ó s ł d o o b ję c ia prze strzen i i czasu myślą. In te r p r e ta c ja rzeczyw isto­ ści zależy o d ś w i a t o p o g l ą d u r a c jo n a ln e g o l u b religijnego. Biblia łączy o b a te p o rz ą d k i w całość, k tó r ą ok reśla się j a k o historię zb a w ie n ia . G eografia h istoryc z­ n a s ta n o w i tło h istorii, k tó r a przez i n t e r w e n c j ę Boga w dzieje św ia ta i ludzi, osiąga p e ł n i ę treści, a za raze m cel, k tó r y m je st zb a w ie n ie . Przestrzeń o p i s a n a w części p o p r z e d n ie j sta ła się k o le b k ą cyw ilizacji, której zn a c z e n ie t r u d n o p rzecenić, z a r ó w n o g d y c h o d z i o w sp ó łc z e sn ą E uropę, jak o resztę św ia ta. Z tego t y t u ł u z n a jo m o ś ć d ziejó w ty c h d w ó c h obszarów, Ż yzne­ go Półksiężyca i K u ltu r o w e g o P ółk ola je st k o n i e c z n a d o z r o z u m ie n i a Biblii, jej treści i ciąg ły c h o d n i e s i e ń d o realiów, w k tó r y c h żyli jej lu d z c y w spółautorzy . G eografia h is to ry c z n a zazębia się w s p o s ó b n a t u r a l n y z h isto rią i a r c h e ­ ologią, d la te g o w t y m m ie jsc u z o s ta n ą o m ó w i o n e pierw sze fazy z a sie d len ia d a w n e g o K a n a a n u przez człow ieka. C h o d z i o czasy p r e h is to ry c z n e i przedizraelickie. Czasy b i b li jn e (czasy S tareg o i N o w e g o T e s t a m e n tu ) i p o b ib l i j n e zo staną p o t r a k t o w a n e z k o n ie c z n o ś c i sy n te ty c z n ie .

I. ZIEMIA - PLANETA LUDZI Z ie m ia ja k o p l a n e t a m a swoje dzieje, k tó r e p r z e d s ta w io n e zostały w rozdzia­ le p o ś w ię c o n y m geologii. N a Z ie m i c z ło w ie k czuje się „u s ie b ie ”, b o jest o n a n a t u r a l n y m m ie jsc e m , w k tó r y m się pojaw ia, żyje, i u m ie r a . W y p ra w y w prze­ strzeń k o s m ic z n ą p o tw ie rd z a ją ty lk o p rz e św ia d c z e n ie , że Z iem ia jest d o m e m człow ieka, w ięcej - ł o n e m m a tk i, w k t ó r y m się p o c z y n a , form uje, dojrzewa.

81

Malowane skorupy naczynia (wczesna epoka brązu)

Złota Igla do sukien (późna epoka brązu)

Kadzielnica z Et-Tell (wczesna epoka brązu)

Brązowa figurka bogini z Megiddo (późna epoka brązu)

Uzda z Meglddo (średnia epoka brązu)

Naczynie z wężem (epoka żelaza Ii)

Pieczęć Jaazaniasza (epoka żelaza II)

Pierścień z pieczęcią (średnia epoka brązu)

Najstarsza moneta hebrajska, IV w. przed Chr. (epoka żelaza III)

ków) iskry p ie r w o tn e j in te lig e n c ji stały się o g n is k a m i k u l t u r y M e z o p o ta m ii i E g iptu , oraz p o m n ie js z y c h , ja k F enicja i w y b rz eż e jo ń sk ie , Izrael i A ttyka. Może z d u m ie w a ć ja k r ó ż n o r o d n e form y p r z y b ra ła in w e n c ja je d n o s t k i z g a t u n ­ ku Homo sapiens o g r a n ic z o n a p i e r w o t n i e d o s z tu k i przeżycia. K u ltu r a m a te ­ rialna, regu ły życia s p o łe cz n eg o , p o trz e b y d u c h o w e z ich ro z lic z n y m i o d g a łę ­ z ie n ia m i, to rysy cyw ilizacji, które n a r o d z iły się n a s ty k u trzech k o n t y n e n t ó w : Afryki, Azji i E u r o p y 147. B iblia cz e rp ie treści, m a t e r i a l n e i d u c h o w e z tego p odło ża, ja k ro ś lin a z gleby, n a której w yrosła. Te d w ie p o d s ta w o w e p r a w d y o c h a r a k te r z e e g z y s te n c ja ln y m r ó w n ie ż Biblia u w z g lę d n ia . C z y n i to w ję z y k u b lis k im geografii, np. k ie d y u k a z u je c z łow ie k a jako istotę w zię tą z ziem i (Rdz 2, 7n; Ps I 3 9 ) HR, czy w k o n d y c ji w ęd ro w ca , n o m a d y , p ie lg r z y m a ( R d z ' 12, 1; P w t 8, 12-16; 26, 5-9; 2 Kor 5, 1-6). C a łe życie u p ły w a p o d z n a k i e m wyjścia, p r z y p o m i n a o ty m k a ż d y d z i e ń i h o r y z o n t kry­ jący n ie z n a n e . N ie jest w ięc o b o ję tn e , jak c z ło w ie k ją w id zi, tra k tu je , ja k z niej korzysta. Z ie m ia o d g r y w a w życiu n i e w ą t p l i w i e isto tn ą rolę, ja k o żyw ic ie lk a i ja k o n a u c z y c i e l k a 149.

1.2. L udzka s p o łe c z n o ś ć

Dzban na wino (okres hellenistyczny)

Głowica kolumny (okres hellenistyczny)

Fragment Pisma Świętego z Qumran (okres rzymski)

Płaskorzeźba przedsta­ wiająca odesłanie Arki Przymierza przez Filistynów (okres rzymski)

Lampa chrześcijańska (okres bizantyjski)

Z n a l e z i s k u a r c h e o l o g i c z n e j a k o p r z y k ł a d y k u l t u r y m a t e r i a l n e j B lis k ie g o W s c h o d u

O d o k o ł o 2 m i n lat, a w ięc o d k ą d c z ło w ie k w ta je m n ic z y s p o s ó b stal się istotą r o z u m n ą , w taki w ła ś n ie s p o s ó b t r a k t u je Z ie m ię - ja k o d o m , w k tó r y m m ie sz­ ka, i ja k o zagon, k tó r y obsiew a, z g łę b i k tó r e g o w y d o b y w a |Ukryte b o g a c tw a i k tó re g o b r o n i d o osta tk a ; g d y m u p rzy jd z ie ją zostawić, d o z n a j e c i e r p ie n i a n ic z y m n i e u k o jo n e g o . W s ią k a w n ią je g o p o t i krew, w n ią zostają w p is a n e śla d y t r w a n i a i p r z e m ija n ia człow ieka.

1 .1. Z iem ia - śr o d o w isk o lu d z i W g r a n i c a c h Żyznego Pótksiężycia i K u ltu r o w e g o Półkola dzięk i w a r u n ­ k o m szcz eg ó ln ie sp rzy ja ją cy m e w o lu c ji (k lim a t, w egetacja, sk rz y ż o w a n ie szla-

82

N ie z a le ż n ie o d a n tr o p o l o g ó w , z k tó r y c h j e d n i o p o w ia d a ją się za m o nofilety z m e m , i n n i za p o l i f i l e t y z m e m 150, je ste śm y dzisiaj lepiej u ś w i a d o m i e n i o d ­ n o ś n ie d o praw dy , k tó r ą m i n i o n e p o k o l e n i a - poza tr a g ic z n y m i p o m y łk a m i s p o w o d o w a n y m i przez id e o lo g ie - u z n a w a ły za p e w n ik , że s ta n o w i m y je d e n g a t u n e k lu d z k i. L u dzkość p rzebyła d ł u g ą d r o g ę ew o lu c ji i jest n i e w ą tp li w i e cz y m ś f a s c y n u ją c y m śledzić eta p y jej rozw oju. B iblia s w o im i tw i e r d z e n i a m i n ie k w e s t io n u je ew o lu c ji, n a w e t n ie w d a je się w d y sk u sję na te n t e m a t 151. Z a d o w a la się s t w i e r d z e n i e m „rzekł Bóg, i stało się tak" (Rdz 1, 3n). S k u p i a sw oją u w a g ę n a c z ło w ie k u , k tó re g o u k a z u je jak o istotę w y r ó ż n i o n ą przez S tw ó rc ę s p o śr ó d w sz y s tk ic h stw o rze ń . J a k im i d r o g a m i zam ysł Boga sta ł się fak te m , ty m p r o b l e m e m ju ż się n ie zajm uje. Trzeba o ty m p a m ię ta ć , ab y n ie w y s u w a ć w o b e c O b j a w i e n i a w niej zaw artego o cz ek iw a ń , 1.17 N ie p o m n ie js z a m y , a n i n ie ig n o r u je m y i n n y c h o g n i s k c y w ilizacy jn y ch , jak Indie, C h i n y czy o b i e A m e r y k i , t y lk o n ie z a j m u j e m y się n i m i , poza t y m ich w p ł y w n a ś w ia t Biblii był p rak ­ tyczn ie żaden. 1.18 T e r m i n o l o g i a h e b r a jsk a w y r a ź n ie o t y m p r z y p o m i n a : c z ło w ie k z ziem i [tułam - atltim ah ) wzięty, d o niej w ra c a (Rdz 3, 19). 1-19 W, C h ro stow skf, Czyja ziem ia święta - l>amnama historyczna, w: C o l l e c t a n e a T h co lo g ic a 74, 2 (2004) 9 n. 150 Teorie w yznając e, że l u dzko ść p o c h o d z i o d j e d n e j pary ( m o n o fi l e t y z m ) i o d w i e l u par i z ró żn ych k o n t y n e n t ó w (polifiletyznlj. 151 Tylko t e n d e n c y j n a i n te r p re ta c ją e n c y k l i k i Piusa XII H u m a ń i generis (1 9 5 0 r.) pozwala o b w o ły w ać, że Kościół zakazuje w ie r z e n ia w „d og m at" ew o lu cji K. D a r w in a , po dczas gdy jest to tylko teoria!

83

W y r ó b ceg ieł

k tó r y c h n ie za m ie rz a zaspokoić, a n i sta w iać p y ta ń , n a które n ie myśli dać o d p o w i e d z i 152. Z a n i m c z ło w ie k d o sz e d ł d o tego „odkrycia", m u s i a ł p o k o n a ć d łu g ą drogę.

1 .2 .1 . Od ja s k in i do m iasta N a t e r e n a c h Ż y zn e g o Półksiężyca c z ło w ie k p o ja w ił się p r a w d o p o d o b n i e w ok resie p a l e o l i t u 153. Przed z i m n e m i d es z c z e m s c h r o n i e n i a s z u k a ł w m iej­ sc ac h p r z y g o d n y c h , id e a ln e d la tego c e lu były n a t u r a l n e groty. To w ła ś n ie w n i c h p r z e c h o w a ły się n ajstarsze śla d y o b e c n o ś c i i d z ia ła ln o śc i człow ieka ta m te j e p o k i, ja k f r a g m e n t y s z k ieletó w u p o lo w a n e j zw ie rzyny i coraz d o s k o n a ­ lej o b r a b ia n e : k r z e m ie ń , d r e w n o , zw ierzęce kości. Ś cia n y grot często służ yły d o u w i e c z n i a n i a przygód ło w ie c k ic h , a także - być m o ż e - o b r z ę d ó w (w E u ro p ie « np. A lta m ir a , L ascaux i w iele innyc h). W Z iem i Ś w iętej groty w g ó ra c h G a ­ lilei, na K a rm e lu , w J u d e i p r z e c h o w a ły in te r e s u ją c y m a te r ia ł a r c h e o lo g ic z n y i a n t r o p o l o g ic z n y g łó w n ie z g ó r n e g o p a l e o li tu . M niej w iem y, ja k żył w okresie m e z o litu , b o z tego czasu z a c h o w a ły się ty lk o z n i k o m e śla dy życia osiadłego. W raz z u p ł y w e m tysiącleci c z ło w ie k w y sze d ł z grot, zaczął b u d o w a ć szała­ sy, p o te m d o m y ( k o n ie c m e z o litu , n eolit). S ta ł się bardziej n ie za leż n y o d p ó r roku, coraz śm iele j s k ła n ia ł n a t u r ę d o słu ż e n ia . W n e o lic ie c z łow ie k był już w s ta n ie u tr z y m a ć się przy życiu n ie ty lk o d z ię k i z b i e r a c tw u i ło w ie c tw u ; d zięk i o p a n o w a n i u sz tu k i u p r a w y ziem i, m a g a z y n o w a n i u n a d w y ż e k plo nów , 152 N a t e m a t a n t r o p o l o g i i b i b l i n e j zob. m .i n . A. O e l i n , Człowiek te Piśmie S w lfly m , Paris 1971. I5i G w o li p r z y p o m n i e n i a m a t e r i a ł u z archeolo gii: Prehisto rię dzieli się n a n a s tę p u ją c e o k r e ­ sy: p a l e o l i t d o l n y ( 6 0 0 00 0-70 000), ś r o d k o w y (70 0 0 0 - 3 5 00 0), g ó r n y (35 0 0 0 - 14 000), m ezo lit (14 0 0 0 - 1 0 000), n e o l i t (10 0 0 0 - 8 000), c h a l k o l i t (5 0 0 0 - 3 200), okres bri|zu (3 2 0 0 - 1 200) i żelaza (1 2 0 0 - 5 5 0 ) .

85

m ó g ł p o d ją ć n o w y rodzaj d z ia ła ln o ś c i - h a n d e l w y m ie n n y , w c h o d z i ł przez to w k o n t a k t z m ie s z k a ń c a m i coraz o d le g lejszy c h regionów , rozw ijał język. W n e o lic ie z a u w aż a się n a s tę p u j ą c e zjawiska: c z ło w ie k k o lo n iz u je ( p o d b ija ) coraz to n o w e tereny; p rz e c h o d z i o d z b i e r a c tw a d o u p r a w y zbóż i ziół (uszla­ c h e t n i a n i e roślin); h o d o w l a z w ie rz ą t i k o rzy sta n ie z ich p r o d u k t ó w (m leko, w ełna, m ięso) cz y n i go s y ty m i z a m o ż n y m , z n a c z n ie późn iej z a k r z ą tn ie się w o ­ kół d o s k o n a l e n i a ras z w ie rz ą t (owiec i kóz, por. R dz 30, 32-42), s to s u jąc praw o M e n d la, któ re ja k w i a d o m o zostało o d k r y t e i s f o r m u ł o w a n e d o p i e r o w XIX w.; p o ja w ia się p ierw sza c e r a m ik a . M o ż n a w ię c m ó w ić o praw d ziw e j rew olucji (G. C h ild ey ). W V111 tysiąc lec iu poja w ia się n o w y ty p o s a d n i c t w a - ag lo ­ m e ra cja m iejsk a (w VII tysiąc lec iu is tn ia ło ju ż w a r o w n e m ia s to - Jerycho). U pro g u czasów h isto ry c z n y c h - tzn. o d k ą d n a u c z y ł się pisać ( p o cz ąte k 111 ty-

siąclecia), c z ło w ie k Ż yznego Półksiężyca m ie sz k ał w trz e c h t y p a c h z a b u d o ­ wali: p o d n a m i o t e m , na wsi i w m i e ś c i e 154. T en o s ta tn i ty p życia o sia d łe g o był m o ż liw y d z ię k i owej żyznej strefie, któ ra stw a rz ała n a t u r a l n e p o d ło ż e p o d urb an iz ac ję: lu d z ie się g r o m a d z ili w liczniejsze sk u p isk a, by s ta n o w ić w ię k ­ szą siłę o b r o n n o -z a c z e p n ą , dalej taki z b io ro w y styl życia u m o ż liw ia ły zbiory z pól, p o trzecie - im w iększe sk u p isk o , ty m w iększe z a p o tr z e b o w a n ie n a p ło ­ d y ziem i, ale i na w y tw o r y rąk, a w ięc rozwój r ę k o d z ie ln i c tw a i rzem iosła.

1 .2 .2 . O d ¡m stioisku do roli P ie r w o tn ie istn ia ły d w a źró d ła p o ż y w ie n ia człow ieka: rośliny o raz m ięso u p o lo w a n y c h zw ierząt. W raz z u p ł y w e m czasu n a s t ą p i ł w tej d z i e d z in ie za­ s a d n ic z y p rze ło m . O d p o c z ą t k u n e o l i t u zaczął się n a d o b r e p roces o s w a ja n ia n i e k tó r y c h zw ierząt. P ew n ie najw c ze śn ie j zostały u d o m o w i o n e ow ca i koza, krowa z n a c z n ie p ó ź n i e j 155. N ie w i a d o m o , k ie d y u d o m o w i o n o psa, p r a w d o p o ­ d o b n i e złożyły się n a to w z a j e m n e korzyści: pies służył ja k o p o m o c p o d cz as p o lo w a n ia , ale p e w n i e jeszcze w cześniej ja k o stróż, za c o m ia ł ła tw iejszy d o ­ stęp d o p o ż y w ie n ia (zob. M t 15, 27). W c ze śnie m u s i a ł zostać u d o m o w i o n y osioł, p o c h o d z ą c y p r a w d o p o d o b n i e ze w s c h o d n i e j A fryki (Som alia). Służy ł 15,1 T e m a t y te zostań;; ro z w i n i ę t e w części 111. 155 O w c a i koza p e w n i e p ochodzi) z p łask ow y żu irań sk ieg o. J e d n a z figurek z p r z e ł o m u 111

i II tysiąclecia p rzed staw ia „ d o brego pasterza" z o w cą n a r a m i o n a c h . Krowa została u d o m o w i o ­ na w E u ro p ie w o k resie n e o l i t u , na Bliskim W s c h o d z i e po jaw ia się jak o zwierzę u d o m o w i o n e w IV tysiąc leciu.

86

87

ja k o zw ierzę p o d w ie rz c h i siła p o c ią g o w a (Pwt: 22, 10), słu ż y ł der t r a n s p o r t u w k a r a w a n a c h n a d ł u g o przed ty m , ja k zo stał u d o m o w i o n y w ie l b łą d . Z Księgi R odz aju w iem y, że o s łe m p o s łu g iw a li się A b r a h a m , Józef i jego bracia. M niej p e w n e są o k o lic z n o ś c i czasu i m ie jsc a o s w o je n ia ko n ia . Koń, w e d ł u g j e d n y c h został o sw o jo n y p r a w d o p o d o b n i e n a j p i e r w n a s te p a c h E ła m u , w e d ł u g i n n y c h przez S cy tó w n a te r e n a c h dzisiejszej Rosji eu ro p e jsk ie j, n a p o c z ą t k u 11 ty siąc le­ cia; p e w n e jest, że na te re n y P alestyny k o n ia sp ro w a d z ili H yksosi (XVII w .)156. K onie słu ż y ły n a j p i e r w ja k o zaprzęg d o r y d w a n ó w , a w ięc p ie r w o tn e j po staci fo rm a cji zb ro jn e j zw anej w o jsk a m i p a n c e r n y m i . S a lo m o n , król o d u ż y c h a m b i ­ c ja c h n o w a to r s k ic h , n ie m ó g ł n ie p o s ta w ić n a k o n ie , ja k p ó ź n ie j N a p o l e o n n a a r m a t y (zob. (1 Kri 10, 26 -2 9 )157. M uła, zw ie rzę p rz e d e w szy s tk im p o d w ierzch , Izraelici p r a w d o p o d o b n i e s p ro w a d z a li o d s ą s i a d ó w 158. M u ły są b a r d z o p o p u ­ la rn e n a obszarze Bliskiego W s c h o d u i b a s e n u Morza Ś r ó d z ie m n e g o . J a k k o lw ie k śla d y o b e c n o ś c i w i e l b ł ą d a p o tw ie r d z a ją zna le ziska a r c h e o l o ­ g ic z n e n a t e r e n a c h S u m e r u i w E gipcie w IV tysiąc lec iu, to p o s p o li ta jego o b e c n o ś ć na B liskim W s c h o d z ie d a t u j e się d o p i e r o p o d k o n ie c II tysiąclecia (w Egipcie w cz asach p e rsk ic h - V w.). B rak w z m i a n k i o w i e l b ł ą d a c h w sta-

, v ' Z agadk ę s t a n o w i fakt, że na N eg ew ie z n a l e z i o n o ( 1 9 5 6 r.) d w a f r a g m e n t y kości u d o ­ m o w i o n e g o konia, p o c h o d z ą c e z o k r e s u c h a l k o l i t u (lii tysiąclecie). r>7 P rz yw ołany tekst p o d a j e jak o p o c h o d z e n i e k o n i reg ion Kue (Cylicja), r y d w a n ó w Musri (Egipt) oraz ich ceny: r y d w a n 6 0 0 syk!i srebra, k o ń 150. R y d w a n ó w S a l o m o n n a b y ł 1400, a k o n i 1 2 tys. I5H N a m u l e uciekał A b s a l o m (2 S m 18, 9). M u l i c a D a w i d a p o słu ż y ła d o a k t u p r o k l a m a c j i S a l o m o n a j a k o p r a w o w i t e g o n a s t ę p c y D a w id a (1 Kri 1, 33. 44. 48). Prawo ży d ow skie zakaz y w ało krzy żo w an ia zw ier ząt, stąd p r a w d o p o d o b n i e s p r o w a d z a n o je o d sąsiadów.

88

S ceny p r z e d s t a w i a j ą c e w i e l b ł ą d y

r o b a b i l o ń s k i c h te k s ta c h s p r z e d a ż y -k u p n a m ię d z y 19 50 a 1 5 3 0 159. Przypusz­ cza się, że d r o m a d e r ( w ie lb łą d j e d n o g a r b n y ) p o ja w ił się n a t e r e n a c h Żyznego Półksiężyca w d r u g ie j p o ło w ie II ty siąclecia i że p o c h o d z i ł z A rabii; z Baktrii n a Azję Ś ro d k o w ą ro zp rze strzen ił się n a t o m i a s t w ie l b łą d d w u g a r b n y . Za cza­ sów A b r a h a m a (XVIII w.) w ie l b łą d m ó g ł ju ż być w o to c z e n iu c z ło w ie k a ra­ czej ja k o p e w i e n z b y te k niż ja k o zw ierzę ju c z n e . W p o d a n i a c h o p a t r i a r c h a c h n ie jest w y k l u c z o n a nieścisłość, g d y c h o d z i o w z m i a n k i o w i e l b ł ą d z i e 160. Z drugiej strony w ydarze nia w s p o m n ia n e w Księdze Sędziów (zob. Sdz 6, 5; 7, 12) m o ż n a tr a k to w a ć ja k o p o tw ie r d z e n ie o s w o je n ia w i e l b ł ą d a jeszcze w e p o c e przedk ró lew skiej. 159 W s p o m n i e n i e o „ośle z n a d m o r s k i e g o k raju" w t e k s ta c h su m e ry js k o -ak k ad y js k ich m oże się o d n o s i ć d o w i e l b ł ą d a , tw ierdzi N. M. S arn a, T h e JPS Torah Comm entary. Genesis Br'shyl. The Traditional Hebrew Text w i t h the N e w JPS Translation. C o m m e n t a r y by, P h i l a d e l p h i a - New York - J e r u s a l e m 5 7 4 9 / 1 9 8 9 , 96, 160 W z m i a n k i o w i e l b ł ą d a c h w Rdz 24; 31 i 37, 25 w e d ł u g części egzege lów byłyby a n a ­ c h r o n i z m a m i , zob. K iu c h i N„ G a n ia ł (Came!), w: N e w Intern ational Dictionary o f Old Testament Theology fi? Exegesis, W. A, V a n G e m e r e n ( G en eral Editor) C arlisle 1997, Vols 1-5; N, M. S arna tw ierdzi, że n a j p i e r w w i e l b ł ą d a m i p o s łu g iw a ły się k o b ie ty (Rdz 31, 17), zob. wyżej.

89

Bardzo w cz eśnie u c z ło w ie k a Bli­ skiego W s c h o d u m u s i a ło pojaw ić się zjawisko w p ł y w u lic zn yc h stad n a a u t o r y t e t w śró d są sia d ó w i na p r z e k o n a n ia religijne o p r z y c h y ln o ­ ści ś w ia ta bogów. P osiadać liczne s ta d a jest p o d z i e ń dzisiejszy na Bli­ s k im W s c h o d z ie z n a k ie m b o g a c tw a i a u t o r y t e t u . P o d o b n ie jest w Biblii. B o g a c tw e m i m ir e m cieszyli się A b ­ r a h a m (Rdz 13, 2), J a k u b (30, 43), w y c h o d z ą c y z E giptu lzraelci (Wj 12, 38; Joz 22, 8), H io b (Hi 1, 3; 42, 12). W o k resie m o n a r c h i i k ró lo w ie n ie o m ie s z k a li n a k ł a d a ć p o d a t k u o d p o ­ g ło w ia p o s i a d a n y c h z w ie rz ą t (1 S m 8, 17). Dzięki k a p i ta ł o w i w s ta d a c h , J a k u b m ó g ł pojąć d w ie ż ony (Rdz 30, 28-43) i p o je d n a ć się z b r a t e m (Rdz 32, 14-16). S ta d a ow iec, kóz, w iększej rogacizny s ta n o w iły h ara cz p ła c o n y przez l e n n i k ó w s u z e r e n o m (jak Mesza, król M o a b u , na rzecz kró la Izraela (2 Kri 3, 4). Za S a l o m o n a kraj był w ie l k i m r y n k i e m sprze­ d aży i k u p n a m ię d z y E g ip te m i C ylicją (1 Kri 10, 2 8 n ; Ez 27, 14). I n n y n u r t p ie r w o tn e j cyw ilizacji p r o w a d z ił d o w y b o r u o s ia d łe g o t r y b u życia o p a r te g o n a u p r a w ie zbóż oraz n a p l a n ta c ji o liw e k ' i w in o r o ś li. Ta m o ż liw o ść n io sła z so b ą o k r e ś lo n e k o n s e k w e n c je , z je d n e j s tr o n y c z ło w ie k stał się nie za leż­ ny o d p rz y g o d n y c h r e z u lta tó w p o s z u k i w a ń p o ż y w ie n ia ; zw ie rzyn y ło w n e j b yło coraz m n ie j, p o ry r o k u n a r z u c a ły r y tm o w o c o w a n i a zbóż, krzew ów i drzew. Z d r u g ie j s tro n y w ią z a ł się z m ie jsc e m . M a g a z y n u ją c ziarn o , o liw ę i s u s z o n e ow oce był w o ln y o d p ó r roku. M ógł r o z w in ą ć s z tu k ę k u l i n a r n ą . W e w szystk ich s t a n o w is k a c h a r c h e o lo g ic z n y c h z o k r e s u n e o l i t u i czasów p ó ź n ie js z y c h z n a le ­ z i o n o m a g a z y n y oraz n a c z y n i a słu ż ąc e d o g r o m a d z e n i a za pasów ż y w n o ś c i 161. N ie c h r o n i ł o to oczy­ w iście jeszcze m iesz­ k a ń c ó w Ż y zn e g o Pół­ księżyca przed klęską g ło d u , k tó re się z d a­ rzały często. /Pierwszą przyc zyną g ł o d u był d ł u g o t r w a ł y b r a k desz­ czu, a n a s t ę p n i e najaz­ d y o b c y c h wojsk, sza161 P r z e d m i o ty słu ż ą c e t y m c e l o m w Knosso s (Kreta) czy A k ro tiri (S a n to rin i) , n ależą d o n a j p o k a ź n ie js z y c h , n i e u s t ę p u ją im „kadzie" z M u z e u m Izraela w Jero zo lim ie.

90

r a ń c z a 162. M im o częstej klęski gło ­ d u , o d n e o l i t u zaczął się n o w y roz­ dział w relacjach z przy ro d ą - czło­ w ie k sta ł się n ie ty lk o k o n s u m e n ­ tem, ale i g o s p o d a rz e m , z ziem ią za dzierzgnął w ięź o p a r t ą n a o d p o ­ w ie d z ia ln o ś c i i trosce za p o w ie rz o ­ ny so b ie św iat. D o dziś o b ie form y życia, pastersko-koczow niczego i rolniczo- . osiadłego, w s p ó łis tn ie ją n a Blis­ kim W s c h o d z ie ; o k a z u ją się n a ra­ zie trwalsze, niż o s ią g n ię c ia t e c h n i ­ ki. N ie m o ż n a w sza k n ie za u w aż y ć p o g łę b ia ją c y c h się m ię d z y n i m i różnic. P o d a n ie b i b l i j n e o K ainie i A b lu (pierw szy był r o ln ik ie m , d r u g i pasterzem ), u k a z u je p e w ie n s ta n n a p i ę c ia p o m i ę d z y o b u k u l­ tu r a m i; p ó źn iej o b ie k u l t u r y zos­ tały p o łą c z o n e w tradycji litur-- ~ gicznej Izraela w j e d e n cyk l ś w i ą c ' teczny: ś w ię to p asterskie (Pascha) i N a r z ę d z i a ro lnicze i ś w ię to r o ln ic z e (Przaśniki). E c h e m k oczow niczej przeszłości Izraela jest też Ś w ię to N a m i o t ó w (Sukkot), o b c h o d z o n e n a p o c z ą t k u n o w e g o roku. W c h r z e ś c ija ń s tw ie Paschę zastą p iła W ie lk a n o c . Z o b u tradycji, pasterskiej i rolniczej, Je zu s c z e r p a ł m a te r ia ł d o przy p o w ie ści, w k tó r y c h p rzybliżał ta je m ­ nice kró lestw a B o ż e g o 163. *.

1 .2 .3 . K ilk a ciek aw o stek z ży cia codziennego lu d zi B ib lii Byłoby rzeczą cie k a w ą prześledzić rozw ój prze jaw ó w k u l t u r y c o d z ie n n e j człow ieka czasów b ib li jn y c h w całej rozciągłości; c o jadł, w c o i ja k się u b ie ra ł, czy i ja k im i k o s m e t y k a m i się p o słu g iw a ł. In te r e s u ją c e b y ło b y p o z n a ć znacze-

162 O g ło d zie Biblia w s p o m i n a nier az, p o d o b n i e jak teksty p o z a b i b l i j n e , zob. np. Rdz 41, 29-31; 2 Kri 4, 38; Dz 1 1, 28; Kul: 1, 1). S tary T e s t a m e n t przytacza w strząsające wręcz obrazy sp o w o d o w a n e klęs ką g ł o d u w o b l ę ż o n y m mies!cie (zob. 2 Kri 25, 1-3), z k a n i b a l i z m e m w łączn ie (2Krl 6 , 24-29). P o d o b n i e r e la c jo n u je Józef Flaw iusz o g ło dzie w o b l ę ż o n e j J e ro z o lim ie w 7 0 r. p o Chr., W ojna żydowsk a, V, 429-438; VI, 193-219. 4 2 1 . 43 1. O g ło dzie za czas ów ceza ra K lau d iu s za ( p r a w d o p o d o b n i e lata 46- 48 p o Chr.) w s p o m i n a , o p r ó c z Dz 11, 26, także Józef Flaw iusz D a w n e dzieje Izraela, XX, 101. 163 Korzysta! tak że z życia ry b a c k ie g o i k u p ie c k ie g o , zob. A. Ja nk ow ski, Królestwo Boże w przypowieściach, N i e p o k a l a n ó w , 1992, w y d . 2.

91

n ie p r z y p is y w a n e n i e k t ó r y m gesto m jak: ta n iec , r o z d z ie ra n ie szat, sypan ie gło w y p o p io łe m , w p r a w i a n i e się w ek staz ę itp. Je d z e n ie to p o d sta w o w y w a r u n e k u tr z y m a n ia się przy życiu. Nie jest spraw ą o b o ję tn ą , n ie tylko co, ale i ja k się spożywa. M ożna przypuszczać, że d o ść w cześnie przy z a sp o k a jan iu g ło d u pojaw iła się p e w n a opraw a, ja k rów n ież s a m e p o k a r m y n a b r a ły w ludzkiej ś w ia d o m o ś c i głębszego znaczenia. D o te m a t u w ró c im y jeszcze w części 111, w ty m m iejscu w yliczym y tylko p o d sta w o w e e l e m e n ­ ty „ m e n u ” m ie sz k a ń c ó w s ta ro ż y tn e g o Bliskiego W s c h o d u .

/ f

J f

| I I

«

no rybę, zwłaszcza w o k o lic a c h bliskich w o d y 166. W a żn ą rolę w jad łospisie p e łn iła sól, była n ie o d z o w n y m s k ła d n ik ie m nie tylko posiłków, ale n aw et sk ła d a n y c h ofiar. S to so w a n o już o d b ard z o d a w n a różne przypraw y ro ślinn e, jak k m in e k , kolendrę, kapary, pieprz. G orzkie zioła, sałata, ogórki i c e b u la były u p rzy w ile jo ­ w an y m s k ła d n ik ie m k u c h n i . Z n ap o jó w najważniejsza była w oda, której nie sp o ­ sób przecenić, zaraz za nią plasuje się w św iecie b ib lijn y m w in o . W inorośl z n a­ na była już w III tysiącleciu. Pochodzi p r a w d o p o d o b n ie z gór K aukazu, in n i uważają, że z Persji. W Izraelu w in o ro śl znalazła d o s k o n a łą glebę oraz z n a k o m i­ tych w in o g r a d n ik ó w . W i n o - m o ż n a po-

W ja d ło sp isie Ż yd ów z czasów b iblij­ nych, p o d o b n i e jak ich są siad ó w bliż­ szych i d alszych oraz w cześniejszych m ie s z k a ń c ó w ta m t y c h stron, „figurowały p rze tw ory zbożow e (przede w szy stkim z p szenicy i ję czm ienia), ow oce (rodzynki, figi, granaty, o liw ki, d ak ty le, jabłka), m ię ­ so wołowe, c ielę cin a i b a r a n in a , wreszcie jarzyny obficie s k r a p ia n e o liw ą " 16'1. Pod­ staw ę p o siłk u s ta n o w ił c h le b , k tó ry był m ą k ą z a c z y n io n ą z w odą; p ie c z o n o go na g o r ą c y m k a m i e n i u ( p o d p ł o m y k ) 165. P o p u la r n y m p o k a r m e m w arstw u b o g ic h była soczewica, w św iecie b ib lijn y m stała się' sław na, gdy J a k u b za m iskę soczewi­ cy n a b y ł przyw ilej p ie rw o r ó d z tw a (zob. Rdz 25, 29). B ie d n a lu d n o ś ć nie gar­ dziła także s u sz o n ą szarańczą (zob. Kpi 11, 22; M t 3, 4), ch o c ia ż n ie b r a k dowodów, że s ta n o w iła o n a rów nież część ja d ło s p is u stołów dygnitarzy. Mięso poja­ w ia ło się n a s to łac h u boższych w a rstw rzadko, było lu k su s e m , częściej spożywa-

U g n ia la n ie ciasta

Kvl A. C h o u r a q u i , Życie codzienne ludzi Biblii, Warsz awa 1995, 94, t a m też r o z w in ię c ie tego t e m a t u ; zob. także D. Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, Warszawa 1965, 28 0-299. iM A r a b sk ie ch l e b k i , pita, l u b żyd ow ska m a c a t o w ł a ś n i e n i e k w a s z o n y c h l e b . M ąkę u zy skiw a­ no, rozcier ając z i a r n o w r z u c o n e w w y ż ł o b i o n y k a m i e ń i n n y m m n i e j s z y m k a m i e n i e m .

1(,(’ M ieszkań cy m iejscow ości p o ł o ż o n y c h n a d Je zio rem G a lile jsk im t r u d n i l i się p o ło w e m i s u s z e n i e m ryb, któ re p ó ź n ie j s p r z e d a w a n o w głębi kraju. T ra dycja ży dowska w y p raco w ała b ardzo szczegółowe przepisy o d n o ś n i e d o s p o ż y w a n i a p o k a r m ó w m ię sn y c h , d o tego t e m a t u jeszcze powrócim y.

92

93

Kobiety p rzy k r o sn a c h S a n d a ły

w iedzieć - o d zawsze należ ało d o k a n o n u k u c h n i ż y d o w sk iej167. N ie m n ie j ce­ n i o n e jest drzew o o liw n e i jego owoc, a także uzyskiw any zeń p r o d u k t - oliwa, a jej zastosow anie jest wręcz w sz e c h stro n n e : w sektorze k u l i n a r n y m , ko sm etycz­ nym , m e d y c z n y m , a także litu rg ic z n y m - żeby w y m ie n ić n a jw a ż n ie js z e 168. „O w oce zie m i oraz pracy rą k lu d z k ic h '' były s p o ż y w a n e p o d c z a s posiłków : p o ł u d n i o w e g o i w iec zo rn eg o . Posiłek u ro cz y sty Żydzi sp oż yw a li w p o sta w ie p ó łle ż ą c e j169. N ie z n a n o sztućców , talerze za stę p o w a ł c h l e b , n a k tó r y n a k ł a d a ­ n o m ię so i i n n e potraw y. C h l e b m a c z a n o w so sa ch i p r z y p r a w a c h p o d a w a n y c h w o d p o w i e d n i c h m is ec zk ac h . Przed p o s ił k ie m i p o p o s ił k u u m y w a n o ręce. S zcz egó ln ym ro d z a je m p o s iłk u były uczty, n a k tó re ocz yw iśc ie m o g li so b ie p o ­ zw olić ty lk o m a ję t n i. Te zawsze m ia ły u roczystą o p r a w ę i b r a ło w n i c h u d z ia ł w ie lu z a p ro szo n y c h gości, tr w a ły też p o w ie l e d n i (zob. Est 1; M k 6, 2 1 n n ) 170. P ie r w o tn ie c z ło w ie k c h r o ­ n ił się przed z i m n e m , przyod z ie w a ją c skóry upolow a­ n ych zw ierząt. W e łn ę zaczęto w y k o rz y sty w ać do tk a c tw a o d VII tysiąclecia w A n a to lii, a len w Egipcie w p o ło w ie VI tysiąclecia. W yso ką c e n ę m ia ły tk a n i n y b arw ione K r o sn a p u r p u r ą (to sp e c ja ln o ś ć Fe-

167 Należy w s p o m n i e ć o p i w i e i o t r u n k a c h u z y s k i w a n y c h d rog ą f e rm e n t a c ji z fig, dak ty li, g r a n a t ó w i m i o d u . Sycera to n a p ó j u zys kiw an y ze s f e r m e n t o w a n y c h d a k t y l i , a l b o z n i e k t ó r y c h

zbóż i m i o d u . lhR I I. Sch itfe r-S ch u eh ard t, Lol Ina. Im grancie storla cli mi piccolo /ru tto . A n d r i a I 9 8 8 2. I(>‘’ W cz a s a c h N o w eg o T e s t a m e n t u t e n styl s p o ż y w a n i a p o siłk u n a b r a ł szczególnej w y m o w y - m ial u ś w i a d a m i a ć Ż y d o m , że są w o ln i, byt w ięc m an ifestacją g o d n o ś c i, z której byli zawsze d u m n i - jak o c z ł o n k o w i e N a r o d u w y b r a n e g o . I7(> W d o m u żyd o w s k im w czas ach b i b l i j n y c h , a tr w a ta p r a k t y k a p o dziś d zień , u cztą szczególną jest wieczerza p a s c h a l n a (Pesah = Pascha).

n i c j a n ) 171. Bisior ( t k a n i n a l n i a n a b a r d z o d e l i k a t n a ) był sz czeg ólnie p o s z u k iw a ­ ny przez n a jb o g a ts z y c h (zob. też Ł k 16, 19), słu ż y ł d o w y r o b u szat k a p ł a ń s k i c h 1 w y p o s a ż e n i a ś w ią ty n i. G d y c h o d z i o d o k u m e n t a c j ę n a t e m a t u b io r u , n a j b a r ­ dziej u p r z y w ile jo w a n y p o d t y m w z g lę d e m je st Egipt. W ystrój g ro b o w c ó w i ry­ s u n k i n a z w o ja ch p a p i r u s ó w zaw ierają d l a b a d a c z y h isto rii u b i o r u o g r o m n e b o ­ g a c tw o zTódłowe. N ie p o s ia d a m y n a t o m i a s t ż a d n y c h m a te r ia łó w ilu s tra c y jn y c h z t e r e n ó w Iz r a e la 172. G d y c h o d z i o strój m ęski, n a p o t y k a m y na w z m i a n k i d o szat z d ł u g i m i r ę k a w a m i (Rdz 37, 3), płaszcza (Wj 22, 2 5 n ; P w t 24, 13) i t u n i k i (Mt 5, 40; j 19, 23), p rz e p a se k w o k ó ł b i o d e r (W j 12, 11; Łk 12, 35). W czasach C h r y s tu s a płaszcze były w y p o s a ż o n e w frędzle, k tó re m ia ły św ia d cz y ć o p o ­ b o żn o ś ci ich w łaścicieli. Do prac y p r z e p a s y w a n o się ln ia ­ n y m l u b s k ó rz a n y m p a ­ s k ie m (Prz 31, 17). G a r d e r o ­ bę m ężczyzn y u z u p e ł n i a ł y s a n d a ł y i pas; p a n a m ło d e g o z d o b i ł d o d a t k o w o zawój na głow ie (lz 61, 10). K ap ła n i m ie li s p e c ja ln ą g a r d e ro b ę (Stary T e s t a m e n t w y m i e n i a także s p o d n i e (W j 28, 32; Kpi 6, 3) oraz efod. Strój ża­ ł o b n y i p o k u t n y to w ó r oraz w ł o s ie n n ic a (Rdz 37, 34; 2 S m 3, 3 l n ; 1 Kri 21, 27; Jr 6, 2 6 i Cd.)173. S trój k o b ie ­ ty s ta n o w iła s u k n ia , płaszcz T o a leta egipska - k a r y k a tu r a 171 B a r w n i k t e n p o z y s k i w a n o z ś l i m a k ó w m o r s k i e c h z w a n y c h Murex brantlarls i Murex mmcti/tis. Nb. na 1 g r a m tego b a r w n i k a p o t r z e b a 8 0 0 mięczaków. 172 W g r o t a c h M u r a b a 'a t z n a l e z i o n o f r a g m e n t y płaszczy. 1,3 Gest rozdarcia szat m ial k ilk a z n a c z e ń - g n i e w u , pro testu , żalu, p o ku ty.

95

i c h u s t a l u b w e l o n n a głowę. E l e m e n t e m s tro ju k o b ie ty zawsze była b i ż u t e ­ r i a 174. Jak się w y d aje , k o b ie ty iz raelskie n ie z a s ła n ia ły twarzy, ja k to c z y n ią m u z u ł m a n k i w s p u ś c iź n ie p o d a w n y c h zw yc za jac h. Strój lu d z i b o g a t y c h był o d p o w i e d n i o droższy, bardziej w y k w i n t n y i u r o z m a i c o n y 175. W stro ju lu d z i z a m o ż n y c h d u ż e z n a c z e n ie p e ł n iły k o sm e ty k i. W g r o b o w c u w s p o m n i a n e g o fa r a o n a z n a le z io n o w iele r e k w iz y tó w słu ż ą c y c h p ie lę g n a c ji cia­ ła. Także Biblii n ie je st o b c a ta te m a ty k a . M o ż n a by n a w e t po w ied z ie ć, że Żydzi w t a m t y c h cz a s a c h m ieli b a r d z o w y o strz o n y zmysł p o w o n ie n i a . Izaak w p r a w ­ dzie ju ż n ie w idział, ale w ę c h m ia ł n a d a l spraw ny, skoro z a p a c h szat Ezawa kojarzył m u się z w o n ią pola, „które p o b ło g o s ł a w ił Pan" (Rdz 27, 27). Aloes, m irra, kasja, n a r d (zob. Ps 45), to k o s m e ty k i p o w s z e c h n i e sto so w a n e, przez b o g a t y c h i n a jb o g a ts z y c h , gdyż ich ce n a, p o d o b n i e ja k i dzisiaj a u t e n t y c z n y c h p r o d u k t ó w n a jb a r d z ie j r e n o m o w a n y c h firm , była b a r d z o w y so k a (J 12, 3).

1.3. K a len d a rz - m ie r z e n ie cza su O d b a r d z o d a w n a c z ło w ie k z a u w a ż y ł p e w n ą re g u la rn o ś ć w przyrodzie, n a z i e m i i n a n ie b ie . W y k o rz y sta n ie o w y c h r e g u la r n y c h z m i a n d o m ie r z e n ia czasu, by ło j e d n y m z p ie rw sz y c h przejaw ów m o ż liw o śc i lu d z k ie g o ttm ysłu. Re­ z u l t a t e m w y siłk ó w p o d ję ty c h w ty m c e lu s ta ł się k a le n d a rz , k tó r e g o rolą - ja k sw ego czasu za u w aż y ł E. D u r k h e i m - jest d a w a ć w yraz r y tm o w i zbiorow ej d z i a ła ln o śc i, a za raze m z a p e w n ia ć tej d z i a ła ln o ś c i r e g u l a r n o ś ć 176. W czasach sta ro ż y tn y c h na Bliskim W s c h o d z ie z n a n o d w a k a le n d a rz e - księ­ życowy i słoneczny. Pierwszy był w użyciu w B a b ilo n ii, d r u g i w E g ip c ie 177. Także n a te re n ie K a n a a n u p o s łu g i w a n o się k a le n d a rz e m , o cz y m św ia d cz y z n a le z io n a l7‘! B iżuteria była w użyciu m i e s z k a ń c a Palestyny o d e p o k i n atufijs kiej (X tysiąclecie). M alar ­ s t w o n a ś c i e n n e n e k r o p o l i i e g ips kic h ś w ia d czy o s z e ro k i m s t o s o w a n i u przez k o b i e t y eg ipskie b iżu terii. R ó w n i e ż sk a rb T u t a n e h a m o n a (1 3 52 -13 44 ) zawierał w iele b i ż u t e r i i i o z d ó b . 175 Nie m o g ą c ze z r o z u m i a ł y c h racji, o m ó w i ć sz czegółow o g a r d e r o b y s t a ro ż y tn y c h m iesz­ k a ń c ó w Bliskiego W s c h o d u , w y p a d a d o d a ć , że i s tn ia ła z as ad n icza r ó żn ica w stro ju lu dzi b o g a t y c h i b i e d n y c h , co d o ilości i jakości m a t e r i a ł u , k roju, kolo rysty ki i f a s o n u (zob. Łk 7, 25). Szaty s t a n o w i ły tak że c e n n y a r t y k u ł w h a n d l u w y m i e n n y m czy w r e g u l o w a n i u z o b o w ią z a ń p ł a t n i c z y c h (por. Sdz 14, 12; 2 Kri 5, 5). C i e p ł a g a r d e r o b a na z im ę była przejaw em z a p o b ie g ­ liwości g o s p o d y n i (Prz 3 1 , 2 1 n). 176 É. D u r k h e i m , T h e Ele menniry Forms of Religions Life ( t łu m . z franc.), L o n d o n 1911, 1 1, cyt. za: Sh. T a l m o n , The Gezer C a le n d a r a n d ihe Seasonal Cycle of A n cient C a n a a n , w: ten że, King, Cu U a n d C a l e n d a r in Ancien! Israël, Jé r u s a l e m 1986, 89. P ro b l e m r a c h u b y cz asu w s ta ro ż y tn o ś c i n a B lisk im W s c h o d z i e o m ó w i ł R. d e Vaux, Instytucje Starego Testamentu, t. 1. N o m a d y z m i jego pozpstalości, instytucje rodzinne, instytucje cywilne. T o m 11. Instytucje wojskowe, instytucje religijne, Po zn ań 2 0 04 , 192-209, zob. Bibliografia, 564-566. 177 K a le n d a r z egipski byl o p a r t y n a w y l e w a c h N ilu , k tó r y zacz y nał p rzy b iera ć w lipcu, osiągając najw y ższy p r z y b ó r n a wysokośc i Memlis, n i e c o n a p o ł u d n i e o d dzisiejszego Kairu 2 6 września. Prz yb ór N i l u w Izraelu o b ja w ia się o b f i t y m i c h m u r a m i w g o d z i n a c h n o c n y c h oraz m g lą i rosą.

96

w G ezer in skry pcja zw a n a „k a le n d a rz e m z G e ­ zer”178. W S ta r y m T estam e n cie n a p o t y k a m y na ślady stosow a nia i k a le n d a rz a sło ne cz nego , i księżycow ego179. W p e w n y m m o m e n c i e p o d ­ jęto p r ó b ę ich z s y n c h ro n iz o w a n ia . R óżnicę p o ­ m iędzy czasem sło n e c z n y m a księżycow ym w y ró w n y w a n o , d o d a ją c d o roku księżycowego w c y k lu 19-letnim co trzy lata, je d e n m iesiąc l8°. Tak p ow stał k a le n d a rz księżycowo-słoneczny. Ka­ len d arz księżycowy znalazł zastosow anie w litu r ­ gii Kościoła, d r u g i reguluje życie św ieckie. Także w n az w a c h m iesięcy n a p o t y k a m y śla d y trzech „k alen darzy ”; k a n a n e jsk ie g o (Abib, Ziw, E ta n im , Bul), b a b ilo ń sk ie g o (Nisan, A d ar itcl.) i n u m e ­ rycznego (m iesiąc pierwszy, d r u g i itd.). K alend arz p o r z ą d k u je u p ły w a ją c y czas. Pod­ staw ową je d n o s tk ą czasu b ib lijn e g o jest „ d z ie ń ” (joni), k tó ry s k ła d a się z n o c y (la jla ) i d n i a (jotn). Z apadającą n o c p o p rze d za w ieczór (erew), p o ra­ n e k (boker), k tó ry p o niej następuje, w y p rz ed z a dz ie ń (Rdz 1, 5). Przed nie w o lą .babiloń ską (przed 5 8 6 r.) w użyciu c o d z ie n n y m był p r a w d o p o d o b ­ nie system egipski - teksty z tego o k resu zdają się sugerować, że n o w y d z ie ń zaczynał się z w s c h o ­ d e m słońca. O d niew oli b ab ilo ń sk ie j przyjął się K alendarz system b a b ilo ń s k i (przynieśli go repatrianci?), ob o w iąz u ją cy w Izraelu d o dzisiaj. W Piśmie Ś w ię ty m s p o ty k a m y p o d ział d o b y n a m niejsze je d n o s tk i, straże i„godziny" no c liczyła trzy l u b cztery s tr a ż e 181 - ale należy p a m ię ta ć , żejest to p o d ział 178 O p r ó c z hasła „K alendarz z Gezer" w S ł o w n i k a c h , zob. Sh. T a l m o n , The Gezer Calendar, art. cyt., 89-1 12, K alen d ar z m ó w i o o ś m i u o k r e s a c h p rac s e z o n o w y c h , o d jesie ni d o ko ńca lata i o r o k u p o d z i e l o n y m n a 1 2 miesięcy. Po cho d zi z p o c z ą tk ó w I tysiąclecia, p r a w d o p o d o b n i e z czasów S a l o m o n a (lata 950-925?). 179 W e d ł u g k a l e n d a r z a sł o n e c z n e g o było liczo n e t r w a n i e p o t o p u (Rdz 7, 1 I i 8 , 13), a także lata życia H e n o c h a (3 65 lat, zob. Rdz 5, 23). 180 D o k ł a d n i e j - 7 razy w ciąg u 19 lat d o d a w a n o t r z y n a sty m iesiąc (szana mejibberel). W e d ł u g u s t a lo n e g o p o r z ą d k u w y p a d a ł o to co trzy, a n i e k i e d y c o cztery lata. Miesiąc p o hebrajsk u n a z y w a się jerali = księżyc (zob Syr 43, 6 -8 ), ale p o w s z e c h n i e j u ż y w a n a jest n azw a clunlesz = n o w y księżyc). S k u t k i różnicy p o m i ę d z y czasem s ł o n e c z n y m i k siężycow y m u k a z u j e „ r u c h o ­ mość" p o s t u m u z u ł m a ń s k i e g o , r a m a d a n u . Rok bez m iesiąc a w y r ó w n u j ą c e g o nazy w a się sza na per uta = rok zwykły. 181 „G odziny" b i b lijn e j n ie należy r o z u m i e ć j a k o liczącej 6 0 m i n u t , lecz j a k o p o r y d n i a (por. J i 1,9). N o c d z i e l o n a była n a j p i e r w na trzy „straże", o d czasów h el l e n i s t y c z n y c h (od lii w.) na cztery straże.

97

sto s u n k o w o późny. Podział d w a nasi og o d zin n y , k tóry sp o ty k a m y w Ewangelii Janowej (J i 1, 9), przyjął się d o p ie r o w czasach rzym skich (1 w. przed Chr.). Sied e m d n i składa się na ty dzień (sząwića). Jest: to sió d e m k a szczególnie w ażna w dziejach Izraela, ale nie jest - jak się w ydaje - jego w yłąc znym pom ysłem . Już w Babilonii z n a n o ideę p ow strzym yw nia się o d pracy w 7., 14., 21. i 28. d n i u miesiąca, a 15. dzień czczono p o d nazw ą sząp atu [dzień] środka, jako dzień u spo­ kojenia serca (bogów), pow iązany z p o k u tą i m o d litw ą . Być może, iż w łaśnie ta m należy szukać p oczątków p o działu czasu Izraelitów na 7-dniow y tydzień. Z an im przyjął się ry tm tygodniow y, izraelici kierowali się p e w n ie po części zwyczajem egipskim , p o części b ab ilo ń sk im . Kiedy ostatecznie został przyjęty porzą d ek sied­ m io dniow y, o sta tn i dzień, sobota (szabat), stał się d n i e m ś w ię ty m (Rdz 2, 3). N o w y Testament: w p ro w a d ził w ty m względzie istotną innow ację, tydz ień zaczyna się o d niedzieli - pierwszego d n ia now eg o tygodnia. Cztery ty g o d n ie tworzą miesiąc (chodesz). Miesiąc biblijny był księżycowy (Ps 104, 19), liczył p rz e m ie n n ie 29 i 3 0 d n i, aby o d n o w iu d o n o w iu (molad) było 29 i pół dnia. R ó w n ie ż g dy c h o d z i o p o c z ą te k n o w e g o ro k u , z n a jd u je m y w S ta r y m Tes­ t a m e n c i e e c h o n a j d a w n ie js z y c h cyw ilizacji: rolniczej i pasterskiej. W p r a w d z ie w o b u p r z y p a d k a c h rok (sząna) liczył d w a n a ś c i e m ie się cy (I Kri 4, 7; Jr 52, 31; Ez 31, 1; D n 4, 26), ale rok pasterski za c z y n a ł się n a w io s n ę m ie s ią c e m A b i b / N isan; g łó w n e ś w ię to w io s e n n e , Pascha, p r z y p a d a w p o ło w ie tego pie rw sz ego m iesiąca. R ok ro ln ic zy za cz y n ał się n a t o m i a s t jesienią, w porze p ie rw sz y c h deszczów. O s ta te c z n ie przyjęto, że rok r o z p o c z y n a ł się „ s ió d m y m m iesiącem ", z w a n y m Tiszri (zob. Kpi 23). U rz ę d o w y ro k żydow ski (Kosz ha-sząna) i dzisiaj za cz y n a się pie rw sz ego d n i a m ie sią c a Tiszri ( w r z e s ie ń -p a ź d z ie r n ik ) '82 . G ł ó w n y m i „sprawcam i" z m i a n k a l e n d a r z o w y c h są s ło ń c e i księżyc. W e d łu g Rdz 1 , 1 4 s ło ń c e i księżyc w skazują, k ie d y jest d z ie ń , a k ie d y n o c i o d m ie r z a j ą czas: d n i , m ie się ce i lata. Tę isto tn ą ich rolę p o e ty c k o ujął Syrach: „Widok wschodzącego słońca m ó w i / n a m / , ż.e jest ono c zym ś najb ard ziej godnym p odziw u, dziełem Najwyższego. W p o łudnie wysusza ono ziemię, a któż m oże w y trzym ać jego upał, J a k rozżarza się p o d m u c h e m piec, przy pracach w y m a g a ją c y c h żaru, ta k słońce trzy razy mocniej rozpala góry, w y d a je ognistą parę, a świecąc prom ienia m i, oślepia oczy. (...) Księżyc leż świeci zawsze w swojej frorze, ab y u sta la ć czas i być w iecznym zn a k ie m . Księżyc w y z n a c z a dni świąt, to źródło św iatła, które się zm niejszą osiąg­ n ą w szy /winię. Miesiąc od niego m a swoje imię. Z w ię ksza ją c się d ziw n ie wśród odm ian, jest la ta r n ią obozową w o jska n a wysokościach, świecącą n a sklepieniu niebieskim '’ (Syr 43,2-8).

IH2 Początek ro ku jest t a k m o d y f ik o w a n y ( o p ó ź n i a n y o j e d e n dzień ), ab y D zień P o j e d n a n i a ( h m Kil>l>ur) nie w y p a d ł w p i ą t e k l u b n ie d z ie lę ( d w a d n i p o d rząd ścisłego p o s t u i bez ognia), a N ow y Rok (Kos?. Ila-sz.ana) w szab at, b o w sz ab at n i e m o ż n a by było n o sić ł u ł a w u ( o d p o w i e d ­ n i k a p a l m w N ied ziele Palm ow ą, zob. Kpi 23, 40).

98

Liczenie czasu w yk ra c z a ją c e poza r am y ro k u z a słu g u je także n a u w a g ę z rac­ ji religijn ych i sp o łe c z n y c h - cy kl lat s z a b a to w y c h , z a m y k a n y s i ó d m y m ro­ kiem , i cykl la t ju b il e u s z o w y c h , z a m y k a n y p ię ć d z ie s ią ty m r o k i e m 183. Z każ­ d y m z ty c h cykli zw ią za n y był zespó ł z o b o w ią z a ń religijnych i sp o łe cz n y ch , któ re o m a w i a Kpi 2 5 18'1. W a ż n y m ź r ó d ł e m w i e d z y n a ' t e m a t l ic z e n ia c z a s u w ś w ie c ie b i b l i j n y m są te k s ty p o z a b i b l i j n e : p i s m a z Q u m r a n , S a m a r y t a n , a p o k r y f y , te k sty p o g a ń s k ie , 1 H e n o c h 72-82 (Ul w. p r z e d C h r .) o p i s u j e w s p o s ó b w y c z e r p u j ą ­ cy o b a k a l e n d a r z e s ł o n e c z n y i księ ży c o w y , p o d o b n i e Księga J u b i l e u s z ó w (poi. 11 w. p r z e d C h r . ) 185. Z t y c h p i s m w ie m y , że c o s i e d e m la t Ż y d zi d o d a w a ­ li m ie s ią c , p o d o b n i e j a k E g ip c ja n ie . Za s y s t e m e m s ł o n e c z n y m o p o w i a d a ł a się w s p ó l n o t a z Q u m r a n . Q u m r a ń c z y c y , in a c z e j n iż m i e s z k a ń c y J e ro z o lim y , o b c h o d z i l i ś w i ę t a w e d ł u g k a l e n d a r z a s ł o n e c z n e g o . N ie je st w y k l u c z o n e , że r o z b ie ż n o ś ć p o m i ę d z y E w a n g e l i a m i S y n o p t y c z n y m i (Mt, Mlc, Łk) a E w a n ­ g elią J a n o w ą p o c h o d z i w ł a ś n i e s tą d , ż e j a n m ó g ł się k ie r o w a ć k a l e n d a r z e m C j u m r a ń s k i m 186. W B a b i l o n i i w u ż y c iu b y ł ta k ż e k a l e n d a r z , k t ó r y d z i e l i ł ro k n a 7 o k r e s ó w p o 5 0 d n i (h a m u ś t u ), d o k t ó r y c h d o d a w a n o d n i w y r ó w ­ n a w c z e ( s a p a ttu m ) d o r o k u s ł o n e c z n e g o 187. Je g o ś l a d e m je st ś w i ę t o Pięć­ d z i e s i ą t n i c y (Szaw u ot). W e w s z y s tk ic h s y s t e m a c h s c h e m a t t y g o d n i o w y był p r ze strzeg a n y z sza­ b a t e m ja k o d n i e m n a j w a ż n i e js z y m , p o d o b n i e ja k P ascha była o b c h o d z o n a w p e ł n i ę księżyca p o w i o s e n n y m z r ó w n a n i u d n i a z n o c ą (p o 21 m arca). Tak d o p a s o w y w a n o k a l e n d a r z , a b y P a sc h a w y p a d a ł a zawsze 15 d n i a N is a n ,

l8’ Rok j u b i l e u s z o w y (libr. dor, ak k a d . d arttm ) w y w o d z i się p r a w d o p o d o b n i e z j e d n e g o z k a l e n d a r z y p o c h o d z e n i a m e z o p o t a m s k ie g o , o p a r t e g o n a s i e d m i u 5 0 - d n i o w y c h c y k l a c h (Hatmis­ iu). I stn ie n ie t a k ie g o k aled arza u Asyryjczyków , B a b il o ńcz y k ów , w Syrii i Palesty nie w czesnego o k r esu w yk aza li J. i I-I. Lewy, T h e Or/g/n o j the W eek a n d the Oldest West Aslatic Calendar, w: H U C A 17 (19 42-1 943) 1-152; zob. też J. M o r g e n s te rn , T h e C a le n d a r oj the Book oj Jubilees, its Ortgln a n d its Character, w: V etus T e s t a m e n t o m , 5 (1955) 34-76 18-1 h , Witczyk, Czasy święte, w: G. W itaszek (red.), Życie religijne w Biblii, L u b li n 1999, 287-306; W. C h r o sto w s k i, Jubileusze w Starym Testamencie, w: A. D u r a k (red.), Lc.idz.kie Sympozja Liturgiczne, Krak ów 2 0 0 0 , t. 2, 31-55. 185 K alen d ar z s ł o n e c z n y liczący 3 6 4 d n i ( p o czątek r o k u n a w i o s n ę ) i księżycowy z 354 d n i a m i , po 12 m iesięc y i 52 ty g o d n ie, m i esiąc e liczyły n a p r z e m i a n p o 29 i 3 0 d n i . Zagad-nien ie k a l e n d a r z a w Księdze Jubileu szó w przedstaw i! J. M o r g e n s te rn , T h e C a le n d a r oj the Book oj Jubilees, art. cyt. 186 K a le n d a r z r a b i n a c k i o p i e r a się na d a n y c h p o c h o d z ą c y c h ze S tareg o T e s t a m e n t u , lecz je u z u p e ł n i a i uściśla. O d czas ów R. Hiltela II ( 3 5 8 / 3 5 9 r. p o Chr.) Żydzi przeszli n a m a t e m a ­ tyczny s p o s ó b o b l i c z a n i a p o c z ą t k u n o w e g o m iesiąca. Przed tą in n o w a c j ą o p i e r a n o się n a o b se r­ wacji - w i a d o m o ś ć o n o w y m księżycu p o s y ł a n o c o m iesiąc d o g ł ó w n y c h o ś r o d k ó w d i a s p o ry przez u m y ś l n y c h p o sła ńców . O g ó l n i e żydowski sy stem r a c h u b y czas u jest s k o m p lik o w a n y , zoli. P. d e B e n e d e tti, II calendarlo tli Israele, w: AA.VV., V a dem écum per il lellore della Bibbla, Brescia 1996, 247-249. 187 Z o b J. i I-i. Lewy, T h e Origin o j th e W e e k a n d the Oldes t West A s l a t i c C a le n d a r , art. cyt.

99

a Ś w ięto N am io tó w 21 w rz eśn ia).

(Sukkof)

w

p ełn ię

po

jesiennym

przesileniu

(po

1 .4 . K o m u n ik a c j a C z ło w ie k w p r z e c iw ie ń s tw ie d o zw ierząt, zwłaszcza ptaków , p rzem ieszcza się, k ie ru ją c się r o z u m e m . Niegdyś' k ie ro w a ł się p o tr z e b ą żywnos'ci d la sie b ie i d la s w o ic h trzód. Z czasem w y b ie r a ł się w o d le g łe s tro n y ró w n ie ż p o w o d o w a ­ ny c iek a w o ś cią i c h ę c i ą p o z n a n ia . P o m ag a ły m u w ty m n a j p ie r w dro g i w o d n e (Nil, E ufrat, D u n a j). K iedy n a u c z y ł się b u d o w y w ięk s zy c h łodzi, w y ru s z y ł na morze, k tó re z n a t u r a l n e j prze szk o d y sta ło się s p r z y m i e r z e ń c e m . P o k o n y w a ­ nie p rze strzen i p u s t y n n y c h u ł a t w i ł o o d k r y c ie oaz i z'rodel w o d y oraz o s w o ­ je n ie w i e l b ł ą d a ( d o s k o n a ły m a te r ia ł d o s t u d i u m tego z a g a d n i e n ia d o sta rc z a p ó łw y s e p Synaj). N a jp i e r w o tn ie j s z y m ś l a d e m sy ste m a ty c z n y c h w yjść i p o w r o ­ tó w c z ło w ie k a była ścieżka, p o te m droga, z a s tą p io n e dzisiaj przez ulice, szosy, a u to s tr a d y , ko ry tarze p o w ie trz n e .

1 .4 .1 . Drogi Drogi c z ło w ie k a były w y z n a c z a n e n ie przez i n s t y n k t lecz przez in te lig e n c ję . W m ia r ę rozw oju ś w ia d o m o ś c i p r z e m ie r z a ł o n coraz to w ięk sze odleg łości; b ę d ą c istotą r o z u m n ą , ucz y ł się je też o d m i e r z a ć 188. Z p e w n o ś c ią j e d n ą z n a j­ starszych je d n o s t e k o d le g ło śc i była d ro g a j e d n e g o d n i a (Rdz 30, 36; 31, 23; Wj 3, 18; Lb 1 1 , 3 1 ; j o n 3, 4; 1 Meli 7, 45; Łk 2, 44). Poz'niej p o ja w iły się je d ­ n o s tk i o d le g ło śc i w iększe i m niejsze, jak: d r o g a sz a b a to w a (Dz 1 , 1 2 ; por. W j 16, 2 9 = ok. 1 km), m ila rzym ska (Ml: 5, 41 = 1 4 8 0 m), s t a d i o n (Łk 24, 13 = = 184,7 m ) l u b m n ie j d o k ł a d n e : r z u t k a m i e n i e m (Łk 22, 41), o d le g ło ś ć n a strzał z l u k u (Rdz 21, 16). D o m n ie js z y c h m i a r d łu g o ś c i na le ż a ł ło k ie ć (0, 5 m; zob. Lb 35, 4 n ; Joz .3, 4). To z a g a d n i e n ie w p r z y p a d k u geografii b ib lijn e j n ależy poszerzyć i o i n n e aspekty. O ile R zym z a sły n ą ł w pierw szej k o le jn o ś c i z b ity c h d r ó g (Via A p p i a z jej p r z e d ł u ż e n i e m na Półw yspie B a łk a ń s k im , Via E g natia, p ro w a d z ą c a aż d o A n ­ tio c h ii n a d O r o n t e s e m ) , to trz e b a w ied z ie ć, że n a W s c h o d z ie istn ia ły p r a w ­ d z iw e m a g is tr a le k o m u n i k a c y j n e starsze o d w a tysiąclecia. Dzisiejsza d o s k o ­ n ała sieć d r ó g w Izraelu (ok. 4 tys. km), u ła tw ia j ą c a p rz e m ie s z c z a n ie się z j e d n e g o k o ń c a k r a ju n a d r u g i i d o ta r c ie z ła tw o ś c ią d o n a jo d le g le jsz y c h n a w e t miejsc, w d u ż e j m ie rze była w y ty c z o n a ju ż w z a m ie rz c h łe j sta ro ż y tn o śc i. W y m i e ń m y n ajw ażn iejsze.

IBtt Zostają t u u w z g l ę d n i o n e t y lk o m i a r y o d leg ło śc i geogr afic znych.

100

101

I z E m a u s-N ik o p o łis kierow ał się n a w s c h ó d przez Bet H o ro n . Do Je ro z o lim y od z a c h o d u m o ż n a było dojs'ć też o d g a ł ę z ie n i e m , z Jaffy, przez R a m l e h i w ąw óz el-Wad (hbr. Sz.aar Hagay), czyli o b e c n ą a u t o s t r a d ą Tel A w iw - Jerozolim a. Z n a c z n ie m n ie j uczęszczana, p o m i m o że n ajk ró tsza , była d r o g a przez S a m a rię z p o w o d u w ro g o ści S a m a r y t a n (Łk 9, 51; por. J 4, 4).

1 .4 .2 . Środki k o m u n ik a cji Z a n i m c z ło w ie k u d o m o w i ł zw ie rzęta p o d w ie r z c h i pociągow e: osła, w iel­ błąda, k o n ia oraz m u ła , w ę d r o w a ł pieszo w p o s z u k i w a n i u zw ie rzyny ło w n ej, żeby n a w ią z y w a ć k o n ta k ty , z p o w o d u p r o w a d z o n y c h w ojen. Dzięki w y n a la z k o ­ wi koła ( p rz e ło m łłl i II tysiąclecia), ś r o d k i e m lo k o m o c ji i p r z e n o s z e n ia cięża­ rów sta ł się wóz, r y d w a n (poł. 11 tysiąclecia) - z a p o w ie d ź przyszłych p o ja z d ó w pancernych. I n n y m ś r o d k i e m k o m u n i k a c j i , k tó r y s łu ż y ł n ie tyle d o p rze m ie s z c z a n ia się, co d o p r z e sy ła n ia w ia d o m o ś c i , by ł sy stem z n a k ó w ś w ie tln y c h , o p ty c z n y c h (dym), w reszcie a k u s ty c z n y c h ( ta m - ta m ) 191.

1 .4 .3 . Język

Wozy - starożytn e śro d k i k o m u n ik a c ji

Via Maris (Wj 13, 1 7n; Iz 8, 23) łączyła E gipt z M e z o p o ta m ią , p rz e c h o d z iła przez K a n a a n , d o D a m a s z k u i dalej przez A l e p p o d o M e z o p o t a m i i 189. D ru g a w a ż n a arteria, tzw. Droga Królewska, a l b o Szlak K adzidlany, (zob. Lb 21, 22) łączyła Z ato k ę E l a t / A k a b a z D a m a s z k ie m przez Bosrę; jeszcze i n n a p ro w a d z iła z Z atoki E l a t / A k a b a d o G azy z p r z e d ł u ż e n i e m d o P e lu z ju m (Delta N i l u ) 190. B ib lijn a P ale sty n a była p o c i ę ta r ó w n ie ż lic zn y m i, d r u g o r z ę d n y m i d r o g a m i, które t r u d n o tu ta j szczegółow o o m a w ia ć . W s zystkie p r o w a d z iły d o c e n t r u m życia re ligijneg o i p o lity c z n e g o Izraelitów - d o Jerozolim y. W c z asach C h r y s ­ tu sa trzy d ro g i łączyły G alileę z J u d e ą (Jerozolimą). N ajb a rd zie j uczęszcz ana była d r o g a w io d ą c a z G alilei d o Je ry c h a przez Bet S zean b rz e g ie m J o r d a n u , z J e ry c h a d ro g a p ro w a d z iła z b o c z a m i w a d i Qelt. (tę d r o g ę w e d łu g s y n o p t y k ó w o d b y ł Jezus, id ąc d o Je ro z o lim y - por. Łk 18, 31. 35; 19, 1. 28-29). U częszczany był też t r a k t w io d ą c y d o Je ro z o lim y o d z a c h o d u , przez D o l i n ę N a d m o r s k ą , 11,11 Przed w ą w o z e m el-Arah d r o g a się rozdzielała: j e d e n szlak p row adzi! dalej w z d ł u ż m orza n a p ó ł n o c d o Fenicji, d r u g i przez ó w w ą w ó z d o d o l i n y E zd re lo n, o b o k T a b o r u i K a f a r n a u m w gór ę J o r d a n u d o M ostu C ó r e k J a k u b a (Beiutt Yaqub), n a s t ę p n i e przez w y ż y n ę G o t a n d o D am as zk u . 11,0 Ten o s t a t n i o d c i n e k Gaza - P e l u z j u m n osił też n a z w ę „Droga Filistyńska" (Wj 13, 17).

102

O b o k p r z e m ie s z c z a n ia się, w a r u n k i e m k o m u n i k a c j i był zawsze języ k żyw y i pisany, ale h isto rię języków m o ż n a śle d zić d o p i e r o o d m o m e n t u , gdy p o w sta­ ło p ism o . N ajstarsze zapisy (IV tys.) za w d z ię c z a m y S u m e r o m , z a m ie s z k u ją c y m te re ny dzisiejszego p o ł u d n i o w e g o Iraku. S em ic i, któ rzy zajęli m iejsce S u m eró w , przejęli o d n i c h n ie ty lk o tereny, ale i p o m y sł m e m o r y z o w a n i a in form acji. Języki s e m ic k ie dzielą się na grupy: w s c h o d n i ą z a k a d y jsk im na c z e le 192, p o łu ­ d n io w ą z a r a b s k im i e tio p sk im , p ó łn o c n o - z a c h o d n ią z ję zy k a m i b ib lijn y m i (aram e jskim i h e b r a js k im ) oraz u garyc kim , f en ic k im , k a n a n e j s k im i moabiclcim . O s o b n ą g r u p ę s ta n o w ią języki n ie s e m ic k ie : e l a m ic k i, hety cki, egipski, sta­ roperski i grecki; u w s p ó łc z e ś n io n a w ersja tego o s ta tn ie g o , z w a n a kolnę, od IV w. przed C h r. zastą p iła języ k a ra m e js k i i w cześniejszy o d ara m e js k ie g o - a k k a d y jsk i w roli ję zyka m i ę d z y n a r o d o w e g o , j a k i m dzisiaj jest a n g i e ls k i193. W koine p o w sta ły n ie k tó r e księgi S tareg o T e s t a m e n tu , ca ły N o w y T e s ta m e n t, 191 Król H ero d w s w o im n i e w i e l k i m k r ó lestw ie m iał lak u s y t u o w a n e tw ierdze, że z Jednej by! k o n t a k t w i z u a l n y z in n ą ; za p o m o c ą u m ó w i o n y c h s y g n a łó w w ciąg u k ilk u c h w i l wiedział, gdzie i co się działo. 192 W a k a d y j s k i m zach ow ał się d o naszych czas ów p o e m a t Gilgatnesz, o r y g in ał powstał w S um er ze! 195 Nie rozw ijam y te m .itu d o k u m e n t ó w sp isanych w tych językach, gdyż to z a g a d n i e n i e bliż­ sze jest ar cheologii i historii. D o d a jm y tylko, że w 1’ales ty nie za czasów C h r y s tu s a język aram ej­ ski był p ow s zech nie m ó w i o n y m językiem , p o d czas g dy greką p o s ł u g i w a n o się w spraw ach urzę­ d o w y c h z w ła d z a m i o k u p a c y j n y m i , a h e b r a js k im w liturgii. W S t a r y m T estam en cie sp oty k a m y nie ty lko p o jed yn cze słowa ar am ejskie (Rdz 31, 47; Jr 10, I I), w N o w y m T estam en cie (Talitha k u m Mk 5, 41, Eioi, Eloi, lama sa ba c h tha ni Mk 15, 34, i in.), ale również dłuższe f ra g m e n ty (D n 2, 4 - 7, 2 8 i Ezdr 4, 8 - 6 , 18; 7, 1 2-26), nie m ó w ią c o a r a m a i z m a c h , tzn. o f o rm a c h językow ych, w których w ystę puje s ł o w n i c tw o heb rajsk ie l u b greckie, ale rządzi n i m sk ła d n ia aramejska.

103

wii/uw rnib eU a0 im kil., (jrocki. uk1i0z0 ym w rilęukiću tio uąCułu ki., nazwa d siyrknyjs . wizortm lieiu uk pookitrIdKnKi)rip Cahki.i, ok1300przedClu w pruzkui,i Chr (ujó źaw ukc.zG phrzuebdraCjih kZn1o0l0iep uk.SOOpizodChr. llbkC l)rllu giipusgkliiloy p t/m ą) 'alof glow»wolu ñ u ¿f < l< A K '"7 A huí b t—i 71 u r i 9 '$ 2 B B ,j ( l iitnl 0 d i u w i o n k o "\ 1 ) C \ i r dnlcl » drzwi D 1 A A (1 A <1 męiżicsztoyn zynrym Im ii i- zun E n X E =1 T \ ręknmi ...T s jod > dlort 1 1 7 ? . 1 -kaf k rim m c/kn K 2 ń \|/ 1 K 7 W lHl.l ... 7 M 1 M O wąz N * I N 3 6 7 li ? O O-* » ¡ n i oko O 0 y 0 a po )• Uda P ') 1 0 r n g ł o w a © ]) R ■ n q p Ś \ <3 yiijM ii L4.J » p.iIm pilu $ w VI/ w <• £ S ... 1 krzyZ T + X /' X n X •i T u 10 11 5 7 1 3 4 0 2 »

o

Sy n ap sa rozw oju p is m a k lin o w e g o

R o zw ój a lfa b e t u

część li t e r a t u r y m i ę d z y t e s t a m e n t a l n e j i z n a c z n a część p i ś m i e n n i c t w a ch rz e ś­ c ija ń s tw a w s c h o d n i e g o ( lite r a tu r a p atry sty cz n a). Rolę p o d o b n ą d o koine, w c h r z e ś c ija ń s tw ie z a c h o d n i m d o n i e d a w n a p e ł n iła ła cin a . N a te re n ie P alestyny w c z asach S tareg o i N o w e g o T e s t a m e n t u były w u ży c iu ró żn e d ia le k ty , p o k tó r y c h r o z p o z n a w a n o p o c h o d z e n i e c z ło w ie k a (Sdz 12, 6; M(: 26, 73), z p o w o d u w y m o w y , s ł o w n i c t w a (Pwf 3, 9). M ie szk a ń cy b ib lijn e j Palestyny byli k ilk u jęz y cz n i (2 Kri 18, 2 6 = Iz 36, 1 l ) 19/ Ja k w św ie tle Pism a Ś w ię te g o n ależ y r o z u m i e ć w ielość języków, b ę d z ie o m ó w i o n e w części 111.

2 . L U D Y Ż Y Z N E G O P Ó Ł K SIĘ Ż Y C A

iż p i e r w o t n ą k o le b k ą S em itó w , z k tó re g o to p n i a w y w o d z ą się Żydzi, była Pu­ s ty n ia A rabsk a. P o niew aż Żyzny Półksiężyc przyciągał b o g a c tw e m r o ślin n o śc i i z a s o b a m i m ie s z k a ń c ó w u b o g ie g o i p u s t y n n e g o P ó łw y sp u A rabskiego, stąd in filtra c ja i p ró b y za w łaszczen ia p ó ł n o c n y c h , ż yz nych te r e n ó w przez k o c z o w n i­ ków z p u s ty n i , a w k o n s e k w e n c ji n a p ię c ia , k o n f l i k t y i p r z y m u s o w e w ę d r ó w k i słabszych w bardziej b e z p ie c z n e strony. T ereny K a n a a n u p o d le g a ły ty m sa­ m y m k o le jo m losu, o d k ą d istota lu d z k a p o ja w iła się w ty m rejonie. I n fo r m a ­ cje h is to ry c z n e p o d a w a n e w e d łu g ź r ó d e ł b i b l i j n y c h 196 i p o z a b ib lijn y c h należy o d p o w i e d n i o o c e n i ć i u p o r z ą d k o w a ć . Jest to z a d a n i e w y m a g a ją c e o strożności i p ow ściągliw ości. W ty m m ie jsc u z o s ta n ą p o r u s z o n e ty lk o najw a żniejsz e fak­ ty z zakresu geografii histo ry czn ej.

N ie w d a ją c się w d y sk u sję z b ib l i j n y m i d a n y m i o p o d z ia le lu d z k o ś c i n a trzy rasy: S e m itó w , Jafetytów i C h a m i t ó w (zob. R dz 10, l n . ) 195, p r z y jm u je się, l0'1 O sy tu a cji językow ej na te r e n ie b ib lijn e j Palesty ny zob. W. C h ro sto w s k i, Sytuacja Języko­ w a na terenie Palestyny w epoce przedchrześcijańskiej, w: Przegląd Powszechny 247, 4 (19 8 5) 46-61. 195 Tzw. T ab lic a N a r o d ó w (Rdz 10) jest n a j w a ż n i e j s z y m st a r o ż y t n y m ś w i a d e c t w e m ś w i a d o ­ m o ści etn iczn o-g eo graficzn ej: „the T able o t N a t i o n s , for all its r e s h u f f l i n g a n d d is lo c a tio n s , r e m a i n s a n a c h i e v e m e n t r e m a r c a b l e for its w i d e sc o p e a n d a n a l y t i c a l a p p r o a c h . As s u c h , it s t a n d s o u t as a p i o n e e r i n g effort a m o n g t h e e t h n o g r a p h i c i n q u i r i e s o f t h e a n c i e n t w o rld" It. A. Speiser, Man, ethic divisions of' w: G. A. B u t t r i c k (gen. ed.), The interpreter’s Dictionary of the Bible. An Illustrated lincyclopedia, Nashville-N ew York 1962, 111, 237.

104

19,3 C h o d z i o w y r ó ż n i a n e w Pięcioksięgu tradycje: J a h w i s t y c z n ą , Elohistycznii, D eutero no micziu) i K apłań sk ą, z k t ó r y c h k ażda p r z e c h o w y w a ł a i przek azała d o w s p ó ln e g o skarb ca właś­ ciw e so b ie w i a d o m o ś c i h isto r y czn e i geo graf iczn e, często p r z e m i e s z a n e z p o d a n i a m i m ity czn y ­ m i i le g e n d a m i . Z a d a n i e m k ry ty k i literack iej i h isto ry czn ej jest w y s e le k c jo n o w a ć te treści, które są w a ż n e d l a h istory ka, geog rafa itd.

105

2 .1 . P r z e d iz r a e ls c y m i e s z k a ń c y P a l e s t y n y Z nalezisk a a r c h e o lo g ic z n e n a te re n ie Palestyny potw ierdzaj:] h ip o te z ę o o b e c n o ś c i istoty lu d z k iej n a ty m te re n ie ju ż w d o l n y m p a le o lic ie (olc. 6 0 0 tys. lat te m u ). Jego śla d y z n a le z io n o w g r o ta c h G alilei, K a rm e lu , w w ą w o z a c h S a m a rii i J u d e i 197. O k a z a ło się, że c z ło w ie k p a le sty ń sk i był „k re w n y m " n e a n ­ d e rta lc z y k a . Z a jm o w a ł się p o l o w a n i e m i z b ie r a c tw e m . Z n a ł t e c h n i k ę o b r ó b ­ ki k r z e m ie n i a i k rze san ia o gn ia . Pod k o n ie c m e z o li tu zaczął o sw ajać d r o b n ą zw ie rz y n ę (owca, koza, p tactw o); m ie s z k a ł ju ż nie w g ro ta c h , lecz w szała­ sach, o sia d a ł w p o b liż u ź ró d e ł i s t r u m i e n i . W n e o lic ie o b o k o sa d i p o c z ą tk ó w

S ce n a p rz e d s ta w ia ją c a o b lę ż e n ie m ia sta

,,>7 N ie k tó r z y przesuw a ją tę g r a n ic ę d o i .4 m i n lat. P o t w i e r d z e n i e m m i a ł y b y być w y k o p a l i s ­ ka n a Tel el-U beidiye, 2 5 k m n a p o ł u d n i e o d jeziora G e n e z a re t. Istota l u d z k a p r z y w ę d r o w a ł a na tereny przyszłej P alestyny p r a w d o p o d o b n i e z g łębi Afry ki (Kenia, Etiopia), gdzie przed trzem a m i n lat p ojaw iła się istota c z łe k o k s z ta łtn a (au str a ło p ite k ), k tó r y przeszedł d ł u g ą d r o g ę ew o lu cji k u s t a d i u m Homo hahllts i Homo ereetns. N ie p o r u s z a m y o b sz e rn ie j p o sz czeg ó lny ch faz b y tno śc i człow ieka p r z e d h i s t o r y c z n e g o na ziem i p alesty ńskiej, gd yż t y m z a g a d n i e n i e m z a jm u je się a r c h e ­ ologia. C e n n e g o m a t e r i a ł u a r c h e o l o g i c z n e g o z najsta rszeg o o k r e s u (p aleolit d o l n y ) d o sta rczyły g roty K a r m e l u (Mogaret el-Tabun) i n a P u s t y n i Ju d z k ie j ( U m m el-Qatafa). E c h e m e p o k i k a m i e n ­ nej w S t a r y m T e s t a m e n c i e m o że być przepis, że o b r z e z a n i e p o w i n n o być d o k o n a n e za p o m o c ą noża k a m i e n n e g o (zob. Wj 4, 25; Joz 5, 2; por. Rdz 4, 22).

106

R o zm ieszczenie p le m io n k a n a n e js ld c h i in n ych

r o ln ic tw a , n a p o t y k a m y n a pierw sze, i ja k d o t ą d najstarsze, w a r o w n e m ia sto - Jerycho , z f o rty fik a c ja m i z VII tys. W ty m o k re sie m a ją też m iejsce p o c z ą t­ ki w y tw ó rc zo śc i o c h a r a k te rz e a rty s ty c z n y m ( o zd o b y n a n a c z y n ia c h , b ro n i, p ojaw ia się biż u teria ). W d z i e d z in ie religijności zaznacza się k u l t sił n atu ry . W ok resie c h a l k o l i t u n a s tę p u j e rozwój r o ln ic tw a , r o z p o c z y n a się m a g a z y n o w a ­ nie zboża, b u d o w a n e są p iw n ic e . Pojawiają się d o m y z su sz o n ej gliny oraz te c h ­ n o lo g ia w y t o p u r u d y m ie d zi. N a s t ę p u je rozwój h a n d l u w y m i e n n e g o , naw et z o d le g ły m i te r e n a m i z a m o r s k im i. U rb a n iz a c ja na szeroką skalę rozwija się od w cz esn e g o b rą z u (olc. 3 2 0 0 r.). N ie jesteśm y w s ta n ie p o w ie d z ie ć w iele n a t e m a t p ie rw sz y ch m ie sz k a ń c ó w Palestyny. D o p ie r o o późniejszej lu d n o ś c i w ie m y n ie c o więcej. N a p r z e ło m ie II i 1 tysiąclecia P ale sty n a była z a l u d n i o n a przez ró żn e p le m i o n a , z k tó r y c h b li­ żej z n a m y A m o r y t ó w i K a n a n e jc z y k ó w 198. Z a n i m j e d n a k to ucz y n im y , należy w s p o m n ie ć , ja k się p rz e d sta w ia w e d ł u g w sp ó łc ze sn ej e t n o lo g ii klasyfikacja lu ­ d ó w z a m ie s z k u ją c y c h sta ro ż y tn y b ib lijn y Bliski W s c h ó d , a jak ich p rze dstaw ia Księga R odzaju. Ó w c z e s n a lu d z k o ść d z i e lo n a jest przez e t n o lo g ó w n a d w ie g łó w n e grupy: s e m i c k o c h a m i c k ą i in d o e u r o p e js k ą . D o pierw szej g r u p y należ ą ta k ie n a r o d y b ib lijn e , jak: A kadyjczycy, A m o r y c i, A ram ejczycy, A ra b o w ie , K ananejczycy, E g ipcjanie i Kuszyci. D o d r u g ie j - Hetyci, Filisty ni, Scytow ie, Persowie, Medowie, Grecy, Indoaryjczycy. N ie p r z y p is a n i d o ż a d n e j g r u p y pozostają: S u m e r o ­ wie, E lam ici, Kasyci, C h o ry c i, A natolijczycy, m ie s z k a ń c y C y p r u i Krety (Kaftoru?). W e d łu g T ablicy N a r o d ó w (Rdz 10) p o p o t o p o w a lu d z k o ść dzieli się na p o to m k ó w S em a, C h a m a i Ja feta (Rdz 10, 1). Tereny n a p ó ł n o c i z a c h ó d od Ż yznego Półksiężyca z a m ie szk iw a li Jafetyci; C h a m i c i to l u d y na p o ł u d n i e od Morza C z e rw o n e g o : Kusz, Egipt, K a n a a n , Put; w reszcie S em ic i - to lu d y za-

W ę d ró w k a A b r a h a m a d o Z ie m i O b ie c a n e j ¡n zęz tereny przyszytych s ą s ia d ó w

198 N ie w s p o m i n a m y o A n a k i t a c h (zob Joz 11, 2 l n : por. Lb 13, 28; Pwt 1, 28; 2, 1 1 , 2 1 ) i o R e f a i m i t a c h (Pwt 2, 21). Ci o s t a tn i , przed p r z y b y c i e m Izraelitów, m ie li zam ieszk iw ać Transj o r d a n l ę (Rdz 15, 18-20). Jest wys oce p r a w d o p o d o b n e , że c h o d z i t u o p o d a n i e o ch a r a k te r z e m ito lo g ic z n y m , t a k sa m o , j a k o E m i l a c h , Z a m z u m l t a c h i i n n y c h (Rdz 10, 20. 23; 14, 5n ), zob. niżej.

109

Aramejczycy przed faraonem

m ie sz k u ją c e w s c h o d n i ą i c e n t r a l n ą część Ż yzne go P ó łk się ż y c a 199. Ż a d e n n a r ó d n ie z a jm o w a ł z a c h o d u (W ielkie Morze). Takie r o zm iesz cz en ie p o t o m k ó w N o e ­ go zd a je się w sk az yw ać na c e n t r a l n e m ie jsc e g ó ry S afon (na p ó ł n o c y Fenicji), góry św iętej ś w ia ta s e m ic k ie g o (F e n ic ja n i Syryjczyków ), a Je ro z o lim y w e d łu g k o n c e p c ji żydow skiej. K ananejczycy. P rz ec h o d ząc d o o m a w i a n i a m ie s z k a ń c ó w ziem i K a n a a n , n ie m o ż e n ie po ja w ić się p y ta n ie: k im byli i sk ą d się w y w o d z ili K a n a n ejc zy c y ? N ie m a p e w n o śc i, czy by ło to p l e m i ę w y w o d z ą c e się z A fryki (ch a m ici), czy też g r u p a a u t o c h t o n i c z n a , zaw dzięczająca sw ą n a z w ę p u r p u r z e z racji jej p r o ­ d u k c ji i h a n d l u ty m to w are m , czy m o ż e została n a d a n a w p e w n y m m o m e n ­ cie g r u p i e m ie sz ańców , któ rzy w bliżej n ie o k r e ś l o n y m czasie o s ie d lili się n a w s c h o d n i m w y b rz e ż u Morza Ś r ó d z i e m n e g o (Rdz 10, 15-19)? H ip o te z n ie brak. E. L ipińsk i uw aża, że K a n a n ejc zy c y to n a z w a o g ó ln a na o k r e ś le n ie l u d ó w rasy

|Q<’ S i m y T e s t a m e n t zawiera 22 listy na r o d ó w , z n a j d u j ą c y c h się w jego „polu widzenia", k tóre zawieraji| o d d w ó c h d o dzies ięciu n a z w n a r o d ó w . N ajbard ziej z n a n e są te, k tó re o d n o s z ą się d o l u d ó w z a m ie s z k u ją c y c h ziem ię K a n a a n (zob, P w t 7, 1; Jor 3, 10). W n ajczęstszych listach w y m i e n i a j ą c y c h sześć zam iast s i e d m i u n a r o d ó w , b r a k Girgaszy tów. Z n aczący jest też p orząd ek , w j a k i m po jaw iają się n a z w y p r z e d i z r a e l i d d c h n a r o d ó w : s y n ó w Jafeta jest 14 (7x2), C h a m a 2 8 (7x4), p o d o b n i e S e m a (7x4) - w y r a ź n a t e n d e n c j a , by uzyskać liczbę 70! N i e k t ó r e i m i o n a z listy n a r o d ó w (Rdz 10) i d e n t y f ik u j e się z p o s t a c i a m i z n a n y m i ze źró d eł p o z a b i b l i j n y c h , j a k np. Elisza, sy n Ja w ana, to nie k t o in n y jak U l i s s e s / O d y s c u s z (Rdz 10, 4), zas' T o garm a, s y n G o m e r a , to p r a w d o p o d o b n i e T u g d a m tn e , w ó d z C y m c r ó w (Rdz 10, 3; por. Hz 27, 14), w ś ró d s y n ó w Kusza jest f ara on n u b ijsk i S a b t e k a (Rdz 10, 7). O n a r o d a c h w y s tę p u j ą c y c h na k a r t a c h S tareg o Testa­ m e n t u , zob, A. T sch irsch n itz, Dzieje l u d ó w biblijnych. Warszawa 1994.

Poselstwo etiopskie przed faraonem

z a c h o d n i o s e m i c k ie j, k tó re się tu o sie d liły u p o c z ą tk ó w czasów histo ry c zn y c h . N ie w y k lu c z o n e , że w p e w n y m m o m e n c i e n a te re n y z a m ie s z k a n e przez Kananejczyków n a s tą p iła zn a cz ąc a in filtra c ja l u d ó w h u r y c k ic h , w ty m F ilisty n ó w (poi. II tysiąc lec ia)200. W e d łu g S tareg o T e s t a m e n t u K a n a n ejc zy c y najczęściej o tw ie ra ją spis n a r o d ó w z a m ie s z k u ją c y c h Z ie m ię O b ie c a n ą . O b o k K ananejczyków K a n a a n z a m ie sz k iw a ły też i n n e g r u p y e t n ic z n e , które P ism o Ś w ięte k ilk a k r o tn ie w y licza w d o ść d o w o ln e j k o le jn o śc i i skła dzie (zob. R dz 15, 20; Wj 3, 8. 17; W j 34, 11; por. P w t 7, 1; Joz 3, 10; Sdz 3, 5; Ezd 9, 1; N e h 9, 8). A m o r y c i - (= a k a d . a m u rru ? libr. ’eniorl = m ie s z k a ń c y Z a c h o d u ? ) , to n aró d , k tó r y w p o ło w ie 111 tysiąclecia przy b y ł n a o b sz a ry Syrii i K a n a a n u z M e z o p o ta m ii. Z te k stó w k lin o w y c h ( k o n ie c III tysiąclecia) w y n ik a , że byli to n o m a d z i i p ó ł n o m a d z i o d o ść niskiej k u ltu r z e . P o d b ili U r 111, późn iej p a n o w a li w B a b ilo n ii (ich n a j w y b i t n i e j s z y m k r ó le m był H a m m u r a b i , 1792-1750) oraz w Mari. T eksty z Tel e l-A m a rn a p o tw ie r d z a ją o b e c n o ś ć A m o r y t ó w w p ó ł n o c ­ n y m Egipcie (XIV w.). Z p o ja w i e n ie m się „ lu d ó w m o r z a ” i H etytów , A m oryiuu E. L ipiński, Can an éen, w: P.-M. Boga ert et al„ Dictionnaire Encyclopédique de la Bible, T u m h o u t 2 00 2 , wyd. 3, 233.

ci z n i k n ę li ze s c en y histo rii (XIII w.). T e r y to r iu m , n a k t ó r y m u tr z y m a li się najd łu ż e j, G re c y n a z w a li Syrii), w Biblii s p o ty k a się n a z w ę „Aram". O s ta te c z n a je d n a k ż e id e n ty f ik a c ja A m o r y tó w po zo staje w sferze p r z y p u sz c z e ń i n i e p e w ­ n o ś c i201. S a b ejcz y cy (Rdz 10, 7. 25-28) to l u d z a m ie s z k u j ą c y p o ł u d n i o w e k r a ń c e ó w c z e s n e g o z n a n e g o św ia ta , p r a w d o p o d o b n i e d zisiejszy J e m e n l u b E tiopię. T r u d n i ł się h a n d l e m c e n n y m i t o w a r a m i, z ło te m , k o r z e n ia m i , k a d z i d ł e m (Ez 27, 22; Iz 60, 6; Jer 6, 20). K rólow a S ab y złożyła w iz y tę S a l o m o n o w i (1 Kri 10, ln ). G ig a n c i. N a k o n ie c tego ro zd z iału o m ie s z k a ń c a c h Ż yznego Półksiężyca czasów p r z e d b ib lijn y c h w y p a d a w s p o m n i e ć o g i g a n ta c h {nel)ilim /gibborim)2Q2. M ów ią o n i c h R dz 6 , 4 203; P w t 2, 10. 21; 9, 2; Lb 13, 28. 33. To e c h o d a w n y c h le g e n d i p o d a ń l u d o w y c h . G ig a n c i m ie li z a m ie s z k iw a ć górzyste p a r tie Kanaa n u , w e d ł u g Księgi J o z u e g o w y w o d z ili się z K iryat A rb a (Joz 14, 15; 15, 13n). Teksty b i b li jn e n ie są k o n s e k w e n t n e w p rze k azie trady cji n a ich te m a t , u to ż ­ sa m ia ją ich z A n a k i t a m i , N e f ilita m i, E m it a m i, Z a m z u m i t a m i i R e fa im ita m i. O p is u ją ic h ja k o n a r ó d p o tę ż n e j b u d o w y , b u d z ą c y p o s tr a c h u z w y k ły c h ludzi. T radycja b i b l i j n a w y w o d z i p o c h o d z e n i e g ig a n tó w o d „synó w Bożych" i „córek lu d z k ic h " (Rdz 6, 4)20'1. D o r o d u g ig a n tó w m i a ł n ależ eć N e m r o d (Rdz 10, 8n), a także G o l i a t z G at, Filistyn, k tó re g o p o k o n a ł D aw id (2 S m 17). Tekst b ib lijn y zaznacza, że „byli sła w ni" (Rdz 6,4), lecz „ p o z b a w ie n i m ą d ro śc i" (Ba 3, 26-28). Syr 16, 7 (LXX) m ó w i o n i c h „Nie przepuścił [Pan] d a w n y m olbrzym om , którzy się z b u n to w a li u fn i iv sw ą siłę" (zob. Metr 14, 6).

2 .2 . W i e l k i e m o c a r s t w a n a W s c h o d z i e i Z a c h o d z ie O b s z a r Ż y zn e g o Półksiężyca z a l u d n i a ł y o d z a m ie rz c h łe j przeszłości róż­ n e n a r o d y i szczepy, g łó w n ie p o c h o d z e n i a se m ic k ie g o . P o to m k o w ie n i e ­ k tó r y c h z n ic h , a l b o przybyszów z i n n y c h s tr o n , stw orzy li z cz asem potęgi, 201 A. B o u d a rt , A m on ie, w: P.-M. Bogaert e t al., Dictlonnaire Encyclopediątte de la Bibie, Turn h o u t 2 0 0 2 , w y d . 3, 48. 202 O G i g a n t a c h zob., G. Mussies, Giants, w: K. v a n d e r T o orn , B. Becking, P. W. v a n d e r Horst (eds.), Dictionary o{ Deities a n d Demons In the Bible, L eid en 1995, 649-653; n b . Fidiasz p rzedstaw ił b i t w ę g i g a n t ó w z b o g a m i O l i m p u ( g i g a n t o m a c h i ę ) n a t y m p a n o n i e P a r t e n o n u (V w.). N ie k tó r z y o d noszą p o d a n i a o g i g a n t a c h d o m i e j s c o w y c h jaskin iow ców , trog lod ytó w , co stara) się sw eg o czasu skorygować G. E. W r i g h t , Troglodytes a n d Gia nts In Palestine, w: Journal of Biblical Literature, 57 (1938) 305-309. 203 To j e d e n z t r u d n y c h tek s tó w S tarego T e s t a m e n t u , czego ś w i a d e c t w e m jest b o g a t a lite­ ratu ra, bez p r z e k o n u j ą c y c h - j a k d o t ą d - rezu ltató w . M o ty w g i g a n t ó w należy d o t e m a t y k i m i to lo g ic z n e j u n i w e r s a l n e j , zob. też a p o k r y f Henoc/i etiopski. Księga C z u w a ją cyc h ( H e n 6-36), R. R u b i n k i e w i c z , Księga Henocha Etiopska, w: t e n ż e (opr.), A po kryfy Starego Testamentu, War ­ szawa 2 0 0 0 , w y d . 2, 144-189, zwl. 145-154. 2l),i W e d ł u g Targu m u P s e u d o - J o n a ta n a sa m h a z z a y i Uziel sp a d li z n ieba.

112

Asyryjski żołnierz na koniu

które n a d a w a ły k u rs historii. Z ostały p o n i c h ś la d y z a p is a n e w ziem i, k tó ­ re w y d o b y w a n a ś w ia tło d z i e n n e a r c h e o lo g ia i teksty, któ re o d c z y tu ją i o p r a c o w u j ą filologow ie. W te n s p o s ó b b o h a t e r o w i e przeszłości prze m aw ia ją, są p o z n a w a n i i r o z u m i a n i. Dzisiaj w ie m y j u ż d o ś ć d u ż o o c e n t r a c h sta ro ż y t­ nych k u ltu r , o M e z o p o ta m ii i Egipcie, n ie w y łąc za ją c m ie s z k a ń c ó w L e w a n tu . K ojarzenie s ta ro ż y tn y c h n a z w ze w s p ó łc z e s n y m i i „ n a k ła d a n ie " n a dzisiejszą m a p ę Bliskiego W s c h o d u o b i e k t ó w w y m i e n i a n y c h w Biblii: n a ro d ó w , kró­ lestw, im p e rió w , ich gran ic , id e n ty f ik a c ja o d k r y w a n y c h r u i n z n a z w a m i m ia st itd., n ie jest łatw e; o d n i e s i e n i a d o n a z w i o b ie k tó w , któ re m o g ły b y p o m ó c w ich id e n t y f i k o w a n i u a l b o ju ż n ie istnieją, a l b o ich o p isy są zbyt o g ó l n i k o ­ we. D łu g a jest lista n aro d ó w , któ re „zna” S ta ry T e s ta m e n t, ich p o c h o d z e n i e , d zieje i z m ie r z c h najczęściej t o n ą w m r o k a c h l u b p o d t r z y m u j ą w ie d z ę o n ic h p o s p o łu le g e n d a i m ito lo g ia . P rz y p a d k o w e śla d y p o bardziej u p r z y w ile jo w a ­ n ych przez los o d k r y w a ją a r c h eo lo d z y .

2 .2 .1 . M ezopotam ia (A syria i B a b ilo n ia ) M e z o p o ta m ia - ja k ju ż w i a d o m o z p o p r z e d n ie j części - to te re n y m ię d z y E u fr a te m i Tygrysem. M e z o p o ta m ia , ja k w y k a z u je a rc h e o lo g ia , to k o le b k a n a j­ starszej, o b o k E giptu, c yw iliza cji Bliskiego W s c h o d u 205. Z p o w o d u b r a k u n a ­ tu r a l n y c h gran ic , była ł a t w y m ł u p e m d la w ę d r o w n y c h b a n d i lu d ó w , które sz u k a ły le pszych w a r u n k ó w życia. S tą d h is to ria tego r e g io n u to k a ru z e la ciągle z m ie n i a ją c y c h się m ie s z k a ń c ó w i p a n u j ą c y c h . 30r’ Najstarsze d o t ą d z n a n e w aro w n e miasto J e rycho (Tell cs-Sultan) o d k r y t o w d o l i n i e Jo rdanu .

N ajstarsz y m i m i e s z k a ń c a m i p o ł u d n i o w e j M e z o p o ta m ii byli S u m e r o w ie (od ak a d . Sum eru)206. N ie n ależeli d o rasy se m ic k iej. Pojawili się w o k o lic a c h d o l ­ n e g o b ie g u o b u rzek w d r u g ie j p o ło w ie IV tysiąclecia. Ich m ia sta to: Eridu, Ur, U r u k ( b ib lijn e Erech?), Larsa, Lagasz, N in a , G irsu , U tn m a , S z u r u p p a k , lsin

306 M. Bielicki, Z a p o m n i a n y św iat Sumer ów, Warszawa 1966; W. R, B od ine, Sumer ians, w : A. J. H o e r t h , G. L. M a ttig n y & E. M. Y a m a u c h i (eds.), Peoples of the O ld Testament World, G r a n d Rapids, Mi., 1994, 19-42.

115

Postacie p isa rz y

i N ip p u r . S u m e r y js k ie w a r o w n e m ia s ta w o k re sie n e o l i t u , w IV ty siąc lec iu n ie m ia ły m u r ó w o b r o n n y c h , c o w sk azy w ało by, że był to w z g lę d n ie s p o k o jn y czas w historii. S u m e r o m z a w d zię cz am y w y n a la z e k p is m a i jak ju ż p o d a n e było w cześniej, p o e m a t o G ilg a m e s z u . S u m e r o w i e zostali w y p a rc i przez Akadyjczyków ok. 190 0 r., w n a s tę p s t w i e czego z n i k n ę l i ze sceny. S tary T e s t a m e n t n ie w sp o m in a o Sum erach. A k ad y jc zy c y to s e m ic k ie p l e m i o n a , k tó r e p o ja w iły się w p ó ł n o c n e j części M e z o p o ta m ii, za ło ż y cie lem k r ó le stw a był S a r g o n W ielk i (2334-2279), stolicą zostało m ia s to A k a d w p o b liż u B a b ilo n u . A k a d y jc z y c y przejęli o d p o d b i t y c h S u m e r ó w religię, języ k i lite r a tu r ę , tw o rz ą c c h a r a k te r y s t y c z n y d la całej p ó ź n ie j­ szej cyw iliza cji m e z o p o ta m s k ie j s y n k r e ty z m kulturow o-relig ijny. Za sp ra w ą za­ m ie s z k u ją c y c h p a s m o górskie Zagros G u d e jc z y k ó w p a n o w a n i e A k a d y jc z y k ó w nie b y ło s p o k o jn e ; G u d e jc z y c y n a p a d a l i n a te re n y d o rze cza Tygrysu i Eufra­ tu, a n a w e t n a p e w ie n czas p a n o w a li n a d je g o p ó ł n o c n ą częścią (ty lk o p o ł u ­ d n i e z a c h o w a ło ja k ąś a u t o n o m i ę ) . Z n ac zą ce w h isto rii A k a d u b y ło p a n o w a n i e Iii D y n a stii z Ur, za łożonej przez U r- N a m m u (2112-2004). G r a n ic e k ró lestw a sięgały n a p ó ł n o c aż p o d S ip p a r i Aszur, a n a w s c h o d z ie p o Elam. N a t e n czas p r z y p a d a r e n e s a n s k u l t u r y su m e ry jsk ie j. K w itło b u d o w n i c t w o , s z tu k a , litera­ tura, o św ia ta . W św ie tle w y k o p a lis k o k a z u je się, że A k ad y jc zy c y o c a lili w iel­ kie d z i e d z ic t w o s u m e ry jsk ie . O s ią g n ię c ia S u m e r ó w w ty m zakresie są n ie d o p rz e c e n ie n ia ; ich w p ł y w n a S em itó w , któ rzy zajęli ic h z iem ie d ro g ą p o d b o j u , spraw ił, że s ł y n n e p o w ie d z e n i e Graecia v icia Romain vieil (= z w y c ię ż o n a G recja p o k o n a ł a R zym ) m ia ło p r e c e d e n s : p o d b i c i m i l i t a r n i e przez S e m it ó w S u m e ro -

wie p o k o n a l i ich n a p o lu d u c h a : religii i k u ltu r y . Nie są jeszcze z b a d a n e ślady w p ł y w u S u m e r ó w n a część z a c h o d n i ą Bliskiego W s c h o d u i n a Europę! M e z o p o ta m ią rządziły k o le jn o im p e r ia z m ie n i a ją c e się, ja k żołnierze na w ar­ to w ni. Asyria, n a j p o tę ż n ie jsz e i m p e r i u m na p rze strzen i IX-V11 w., p a n o w a ła n a d c a ły m n i e m a l Ż yznym P ó łksiężycem (sięgając n a z a c h o d z ie aż d o Jero­ zolimy). S to lic ą Asyrii n a j p ie r w był Aszur, p ó źn iej N in iw a . Za sp raw ą Asyrii n ie p o d le g ł o ś ć u tr a c iła Syria w 7 3 4 r., Izrael w 721 r. (zob. 2 Kri 17). Podczas k a m p a n i i S e n n a c h e r y b a (705-681) w 7 0 0 r. zostały z d o b y te tw ie rd z e Lakisz i A szdod. J e ro z o lim a była o b le g a n a , lecz n ie została z d o b y ta (2 Kri 19, 3 5 n ) 207. O s t a t n i m w ła d c ą asy ry jsk im był A s s u r b a n ip a l (668-626), p o k tó r y m zostało b o g ate a r c h i w u m (ok. 3 0 tys. ta b lic z e k z a p is a n y c h p i s m e m k lin o w y m ) . U pa­ d e k Asyrii był t e m a t e m w y ro c z n i proroków : Izajasza i N a h u m a . W 6 1 2 r. A syria została p o k o n a n a przez w o d z a z b u n t o w a n e j B a b ilo n ii, Nab o p a la sa ra (626-605), k tó re g o za stą p ił N a b u c h o d o n o z o r (605-562), n i e w ą tp li­ w ie n ajw ięk sz y w ła d c a i m p e r i u m n e o b a b ilo ń s k ie g o . N a b u c h o d o n o z o r p o d b i ł p o ł u d n i o w e k rólestw o, Ju d ę , z b u r z y ł Je ro z o lim ę i św ią ty n ię , z n a c z n ą część jej 207 Epicki o p i s w y p r a w Asyrii zawiera iz 5, 25-30.

117

m ie s z k a ń c ó w u p r o w a d z i ł n a d Eufrat: (586 r.). I m p e r i u m neobab ilo ń s k ie b yło d o p e w n e g o s to p ­ n ia p o w tó r z e n ie m im p e riu m z czasów H a m m u r a b i e g o , stąd nazw a. Po N a b u c h o d o n o z o r z e n a s tą p i ł szybki sc h y łe k i u p a d e k B a bilonii. O d p o ło w y VI w. n a a re n ie b lis k o w s c h o d n ie j rządziła n i e p o ­ d z i e ln i e Persja, k ró le stw o zało­ ż o n e przez C y r u s a II (559-530). I o n o po d w ó ch w iekach podzie­ liło los p o p r z e d n ik ó w . A le k s a n ­ d e r M a ce d o ń sk i, zw a n y W ie lk im (336-323), p o k o n a ł persk ie g o kró­ la D ariusza 111 K o d o m a n a (336-331) i w łąc zy ł Żyzny Półksiężyc w strefę p r o m i e n i o w a n i a Grecji. Na o b sz a r k o le b k i cyw ilizacji w s c h o d n i e j n a ło ż y ło się Półkole, k tó re m ia ło się stać k o le b k ą cy­ W o jo w n icy perscy w ilizacji z a c h o d n ie j. Na prze strzeni w ie k ó w Me­ z o p o t a m i a była w id o w n ią , na której po ja w iały się i znikały, r ó w n ie g w a łto w n ie , k o le jn e im pe ria: b a b i l o ń ­ skie, asyryjskie, n e o b a b ilo ń s k ie , perskie i h e l l e n i s t y c z n e 208. I m p e r ia te p o d b i j a ­ ły z iem ie leżące n a z a c h ó d o d E u fr a tu z p o w o d u ich u r o d z a jn o ś c i i b ogac tw a: A ra m e jc z y k ó w z Syrii, F en ic jan , Izraelitó w z K rólestw a P ó łn o c n e g o , J u d e jc z y ­ ków z Królestw a P o łu d n io w e g o . Te w s c h o d n i e potęgi były zawsze g ro ź n e d la s u w e r e n n e g o b y tu n ie w ie lk ie g o n a r o d u żydow skiego. N ie bardziej w szak o d E giptu - p o łu d n i o w o - z a c h o d n i e g o sąsiada, k tó r y r ó w n ie ż w o k r e s a c h kryzy­ sów i w ła s n e j p o lity c z n e j słabości, był żyw o z a in te re s o w a n y ty m , co się dzieje za jego w s c h o d n i ą g ranic ą, a w ięc w K an a a n ie . Z n a m i e n n e , że S tary T e s t a m e n t p o c z ą te k h isto rii b ib lijn e j lo k a liz u je w łaś­ nie w M e z o p o ta m ii, a d o k ł a d n i e j - w jej p o ł u d n i o w e j części - w U r c h a l d e j ­ skim . W e d łu g Księgi R odzaju, n a p o ł u d n i u M e z o p o ta m ii n ależy sz u k a ć kraju S in e a r (Rdz 10, 10). Z kolei m ia s to W a rka (U ru k ) było o jczyzn ą G ilg a m e s z a ( 2 8 0 0 r.). Być m oże, iż z n a d e jś c ie m A m o r y t ó w A b r a m , m ie s z k a n ie c Ur, w raz

20H W n po rząd kowy w a n i u d a l i lokalizacji p r z e m i a n na Bliskim W s c h o d z i e na przestrzeni całych wieków , a na w e t tysiącleci, p o m o c ą m o g ą p o słu ż y ć atlasy bib lijn e, k t ó r y c h p o ja w iło się w Polsce j u ż k ilka (zob. Bibliografia).

118

ro d z in ą p r z e n ió sł się w s p o ­ kojniejsze strony, n a p ó łn o c , do C h a ra n u , n astępnie u dał się d o K a n a a n u (Rdz 11,3 ln). Z a n i m o s ta te c z n ie o s ia d ł w H e­ b ro n ie, przez ja k iś czas p rzeby­ w ał w E gipcie209. W M e z o p o ta ­ m ii rozgryw ają się akcje ksiąg Jona sza i Tobiasza, w Persji księgi Estery. Bardzo ż y w o tn a i p r ę ż n a n a p rze strzen i c a ły c h w ie k ó w była m e z o p o ta m s k a d ia s p o ra żydow ska, p o c z y n a ­ jąc o d pierw szej d e p o r ta c ji z K rólestw a P ó łn o c n e g o (722 r), p o te m z P o łu d n io w e g o (5 9 6 r„ 5 8 6 r., 581 r.), aż p o czasy redakcji T a l m u d u (V-Vlll w. p o C h r.)210. z

S c en a p o k o n a n ia Li hi je ż y k ó w przez fa ra o n a

2 .2 .2 . E gipt O b o k M e z o p o ta m ii k o le b k ą in n e j najstarszej c yw iliza cji Bliskiego W s c h o ­ d u był Egipt. S ta r o ż y tn y Egipt s k ła d a ł się z D o ln e g o i G ó r n e g o 211. E gipt G ó r ­ ny, to w ąski pas c ią g n ą c y się m n ie j w ięcej o d s ta r o ż y tn e g o m ia sta M em fis na

R y d w a n y e g ip sk ie

209 Posuwał się o d c i n k a m i s ta ro ży tn ej arterii k o m u n i k a c y j n e j , zwanej Via nunis. 210 Tej w ł a ś n i e d ias p o rze, z p ierw szeg o jej o k r e su , p o św ię cił swoją rozpra wę h a b i l i t a c y j n ą W. C h ro slo w s k i, Ogród Eden - za po z n a n e św ia dectw o asyryjskiej diaspory, Warsz awa 1996; zob. też Asyryjska diaspora Izraelitów - w y z w a n i a i per spektywy badawc ze, w: Asyryjska dias/rora Izraelitów i inne stadia, Warsz awa 2 0 0 3 , 15-34, p i e r w o d r u k Collectanea Theologica 70, I (2 00 0) 7-24. 211 S tąd t y t u ł y f a ra o n ó w „Pan G ó r n e g o i D o l n e g o Egiptu", a w n a z w i e hebrajskiej (Micrajim, n b. fo rm a p o d w ó j n a ) fakt ten żyje d o dziś.

I 19

p ó łn o c y d o 1 k a t a r a k ty N ilu na p o ł u d n i u , o to c z o n y o d w s c h o d u i z a c h o d u p u s ty n i ą . Jego stolicą były Teby - w a ż n e i p o tę ż n e c e n ­ t r u m ś w i ą t y n n e . E g ipt Dolny, rozłożony w D elc ie N ilu teren, żyzny i bogaty, p e ł n i ł rolę żyw i­ ciela k raju. Z je d n o c z e n ie o b u p a ń s t w n a s tą p i ło ok. 3 0 0 0 r. za f arao n a N a r m e r a , k tó r y p r z e n ió sł stolicę z T eb d o Memfis. Egipt na prze strzen i w ie k ó w był p o ­ tę ż n y m im p e r i u m , k t ó r e m u n ie były j e d n a k ż e o sz c z ę d z o n e okreRamzes II sy kryzysów, w strząsy pałac o w e i re w o lu c je oraz o k u p a c je . Na p rze strzeni tysiąca lat, d o p o ło w y VI w. E gipt s ta n o w ił d l a są siadów n a w s c h o ­ dzie realne, w iększe l u b m n ie jsz e z a g ro ż e n ie 212. O k o ło 1700 r. Egipt p o d b ili Hyksosi, k tó r y c h ja rz m o zrzucił z siebie około 1550 r. W z g lę d n ie g o śc in n y d o tego czasu d la przybyszów z zewnątrz, w ty m d la Ż ydów (dla ia k u b a i jego licznej rodziny, zob. Rdz 46-47), uległ ksenofobii i stał się d la nie-Egipcjan d o m e m niewoli. W ielu o sie d le ń có w było z m u s z o n y c h o p u ś c ić w te­ d y kraj n a d N ile m 213. N ie trzeba z a p o m in a ć , że d zięki niezależności o d o p a ­ d ó w atm osferycznych, Egipt był r a tu n k i e m , k ie d y w Ka­ n a a n ie nastaw a! czas g łodu z p o w o d u suszy, c o p e w n ie zdarzało się dość często. Szu­ kali w Egipcie r a t u n k u A b ra­ h a m (Rdz 12, 9-20) i syn o w ie Ja k u b a , k tó ry c h Józef sprow a­ d z ił w raz z ojcem d o u rodza j­ nej ziem i R a m z e s /G o s z e n ( w s c h o d n ia część D elty N ilu, Gwardia przyboczna faraona i strażnik hetycki Rdz 47, 11. 27), póz'niej

2,2 W 5 2 5 r. Egip t p o d b i ł król perski Kambyzes, w 3 3 2 r. A l e k s a n d e r Wielki. 213 Mojżesz w y p r o w a d z ił ro d a k ó w p r a w d o p o d o b n i e w o s t a t n i c h d z i es ięcio leciach XIII w. (za XIX Dyn astii: za R am zesa 11? za M e rn e p t a h a ? ).

120

121

uc h o d z ą c y przed N a b u c h o d o n o z o r e m w 5 87 r. (2 Kri 25, 26; Jer 43, 7n). Stąd w Egipcie rów nież była liczna i prężna diaspora, jak k o lo nia na wyspie Elefanty­ li ie, później w A leksandrii, w L eon to polis (dziś Tell el-Jahudija), czy O xyrrh ynchos. Egipt „towarzyszył" dziejom Izraela przez cały czas, jak i później diasporze żydowskiej i chrz eśc ija ństw u pierw szych wieków. C hrze śc ijaństw o rozwijało się w Egipcie p ręż n ie aż d o p o d b o ju przez islam w 6 4 0 r. p o Chr. M im o tego p o z y ty w n e g o rysu, Egipt na przestrzeni w sp ó ln y c h dziejów z Izraelem, nigdy nie był p a r tn e r e m d o końca lojalnym . Prorocy, jak Izajasz (zob. np. Iz 30), czy Ezechiel (zob. Ez passim), b r u ta l n ie w ykazyw ali iluzoryczność nadziei p o k ła d a ­ nej bez krytycz nie w Egipcie i w jego efem erycznej raison d ’é tal. N iezależnie od persp e k ty w y politycznej Egipt, p o d o b n i e jak Asyria, już w S tary m T estam encie w łączony jest w p ow szechny pla n zbaw ien ia (zob. Iz 19, 16-25). Do E giptu należał półw ysep Synaj, na któ ry m , w e d łu g Księgi Wyjścia, s c h r o n ił się Mojżesz (Wj 2, l i n ) . Tam o tr z y m a ł m isję w yzw o le n ia Izraela z niewoli, ta m m ia ło miejsce przym ierze Boga z Izraelem (Wj 2, 11 - 3, 22)2H i czterdziestoletnia - w e d łu g tradycji biblijnej - w ęd ró w k a ku g r a n ic o m Ziemi O biecanej. Do S y n a ju (góra Horeb) p ielg rzym ow ał p rorok Eliasz (1 Kri 19, 8-14), a być m oże i św. Paweł (Gal 1,17).

CA owy H e t y t ó w w g r y s u n k u egip s kieg o

2 .2 .4 . G recja i Rzym 2 .2 .3 . H etyci i inne narody A z ji M niejszej O b ec n o ść istoty rozum nej na półwyspie m ałoazjatyckim na przełom ie X i IX ty­ siąclecia (neolit) potw ierdziły wykopaliska przeprow adzone w o kolicach A ntalii i Konji. Pozostałości po przedhetyckich lu d a c h i po H etytach znajdują się w ce n ­ tralnej A natolii (przełom 111 i II tysiąclecia). Pierwsze św iadectw a pisane o tych zie­ m iach p o ch o d z ą od k u p có w asyryjskich (ok. 1900 r.). Im p e r iu m hetyckie osiągnę­ ło szczyt swej potęgi ok. 1350 r., p o k o n a n e zostało p od koniec XII w. przez „Ludy morza", później zaś d o b ite przez Frygijczyków i C y m erów (Vllł/V il w.). Miejsce C y m eró w zajęli Lidyjczycy, których stolicę, Sarcles, zdobył w 5 4 6 r. C yrus Wielki, biorąc d o niewoli ich króla, słyn n e g o z bogactw a Krezusa215. Inaczej przedstawiała się sytuacja na wybrzeżu jońskim , które o d XII w. zaczęli kolonizować przybysze z dzisiejszej Grecji. Wybrzeżu jo ń s k ie m u przy p a d ł w udziale zaszczyt, stać się ko­ lebką filozofii i cywilizacji helleńskiej, a przez nią - europejskiej. Nowe porządki i linie granic nastały za A lek sandra Wielkiego, później za d ia d o c h ó w (od 3 34 r.), aż d o p o d b o ju całego Półwyspu przez Rzym (początek II w. przed Chr.). Panow anie rzymskie na d łu g ie wieki ustaliło status quo Azji Mniejszej216.

•!H Dzisiaj u p a m i ę t n i a ten laki i lokalizuje, o p ierając się n a tradycji, k aplica P łon ącego krze­ w u oraz s t u d n i a Mojżesza w klasztorze św. Katarzyny. ■ m S tąd t e r m i n „krezus” oznacza b a r d z o bo gateg o człowieka, p o d o b n i e jak „mecenas", z a n im zaczął oznaczać ad wokata, oznaczał rzymskiego patrycjusza. Mecenasa, sły n nego o p i e k u n a sztuki. J " ’ Dzisiejsza Turcja jest sp a d k o b ie rc z y n ią k o lejn ych tw o ró w p o lityczn ych , które j e d n e p o d r u g i c h w m ięd zy czas ie przejm owały w ła d z ę n a d z i e m i a m i o b j ę t y m i ewangelizacją ,św. Pawia, o p i s a n ą w Dziejacli A p o s tols kich (Dz 13-21).

122

Grecja, z n a n a bardziej p o d n a z w ą H ellada, z n a jd o w a ła się d a l e k o o d sta­ ro ży tn e g o Ż yznego Półksiężyca, bo na p o ł u d n i u P ó łw y sp u Bałkańskiego, k tó ­ ry w rz y n a się w Morze Ś r ó d z ie m n e . J e d n a k ż e to w ła ś n ie Grecji p rz y p a d ła w u d z ia le rola d u sz y K u ltu ro w eg o Półkola, k tó reg o s ta n o w iła z a c h o d n i kra­ niec. Z p o c z ą t k ie m e p o k i żelaza (ok. 1300 r.) n a Półw yspie B a łk a ń sk im poja­ w iły się n a j p ie r w p l e m i o n a do ry ck ie , p o n ic h achajskie. N a p ie ra ją c z p ó łn o c y (przybyły z te re n ó w o b e c n e j U k ra in y ? z głębi Azji?), spy c h ały d o ty c h c z a s o ­ w y c h m ie s z k a ń c ó w coraz bardziej na p o ł u d n i e , aż ci m u s ie li sz ukać n o w y c h ojczyzn na w y sp a c h a lb o za m o rzem . Z h istorii arc h a ic z n e j H ellad y w y ło n i ł a się cy w ilizacja, której E uropa i ś w ia t zawdzięczają n ie z m i e r n ie wiele. H e lla d a n ie była m o n o l i t e m e tn ic z ­ nym , p o lity c z n y m , a n i a d m in is t r a c y jn y m . S ta n o w iły ją liczne społeczności lo k a ln e, tzw. poleis (m iasta) z w ła s n y m p ra w o d a w s tw e m , rządem , s ą d e m i woj­ skiem . Z n o w y c h ojczyzn w ę d ro w a li k u z a m o r s k im „zie m io m o b i e c a n y m ”, gdzie zak ła d ali k o lo n ie . Jak A t e n o m za w dzię cz am y a r c h ite k t u r ę , k a n o n y este­ tyki i styl rządzenia, k tó ry n a z w a n o dem okracją, ta k k o lo n io m g rec k im na w s c h o d n i m w y b rz e ż u egejskim jesteśm y w i n n i - jak ju ż p o w ie d z ia n e zostało wyżej - u m ie ję tn o ś ć filozoficznego p a trz e n ia n a św iat, zaś w y s p o m g rec kim poezję i d r a m a t. G re ck ie m ia sta -p a ń stw a często ry w alizo w ały z sobą, p ro w a d zi­ ły b ra to b ó jc z e wojny, w śród k tó r y c h n a jb a rd z ie j z n a n a i tragiczna była w ojna p e lo p o n e s k a ( m ię d zy A te n a m i i S p artą, 430-404 r.). B o gactw o k u ltu r o w e Hel­ lady rozniósł p o ów cz esn y m św iecie A l e k s a n d e r W ielki, k ła d ą c p o d w a li n y po d n o w y tw ó r p o lity c z n y - o ikou m en e - w sp ó ln y d o m w ie lu n a r o d ó w m ó w ią ­ cych je d n y m ję z y k ie m - kolnę, d a ją c ty m s a m y m p o c z ą te k cyw ilizacji h e l l e n i ­

123

sty c zn e j217. Dlatego, g d z ie k o lw ie k św. Paweł się znalazł: w Azji, w Grecji, na Malcie czy w Rzymie, s p o tk a łb y nie ty lk o ro d ak ó w (dia­ sp o ra żydowska), z k tó r y m i m ó g ł­ by się p o r o z u m i e ć w ojczystym ję z y k u a r a m e js k im (Dz 22, 2), ale i z k a ż d y m p rz y g o d n ie s p o tk a n y m p o g a n i n e m dzięki z r o z u m ia ł e m u przez w szystkich językowi. P o d w a lin y p o ło ż o n e przez A lek­ s a n d r a M a c e d o ń sk ie g o p o d k u l t u ­ rę h e lle n isty c z n ą , n o w y z d o b y w c a jego d a w n y c h włości, Rzym, n a d ­ b u d o w a ł w ła s n y m i s t r u k t u r a m i p r a w n y m i i a d m in is t r a c y jn y m i. Rzym nie na le ż a ł d o cyw ilizacji W s c h o d u , ale o d k ą d p o ja w ił się na k o n t y n e n c i e a z ja ty c k im i n a Blis­ k im W s c h o d z ie ( p o cz ąte k II w.)218, de facto w szedł w krąg geografii biblijnej. Po t r a k t a t a c h p o k o jo ­ w y c h z a w arty ch z M achabeuszam i (1 M ach 12, 1-4), p ro w a d z ił w o b e c Ż y d ó w p o lit y k ę toleran cji, a naw et przywilejów, d o k tó r y c h d a l e k o było i n n y m p o d b i t y m n a r o d o m . W 6 3 r. przed C hr. Pom pejusz, w ez w a ny n a a rb itra s p o r u m ię d z y b ra ć m i, Hyrkan e m i A r y s to b u le m , f o rm a ln ie a n e k to w a ł K rólestw o H asm o n ejskie, p o z b a w ia ją c Ż y d ó w n ie ­ p o d le g ło śc i d o 1948 r.l W iele też razy i n te r w e n io w a ł d o ra ź n ie , z m ie n i a ją c k ształt m a p y a d m i ­ nistra cy jn e j Palestyny, ale to już bardziej d o m e n a h istorii niż geografii h istoryc zne j, p o d o b n i e ja k d w a w ielk ie p o w s ta n ia Ż ydów (66-70 i 132-135), k tó re sk o ń c zy ły się s p a le n i e m ś w ią ty n i

217 w T a m , Cy wiliza cja hellenistyczna, Warszawa 1957; K. K u m a n ie c k i, Historia k u ltu ry sta­ rożytnej Grecji i Rzymu, Warsz awa 1 95 4 ', 19 889. 218 W b i t w i e p o d Magnezji) (1 90 r.) Rzym p o k o n a ł A n tio c lr a 111, króla Syrii.

124

i o p ró cz zw y czajnych n a s tę p s tw d z i a ła ń w o je n n y c h (m o rd w ie lu tysięcy n ie ­ w in n y c h istn ie ń , d e p o r ta c je , sprzedaż w niew olę, u c h o d ź c t w o , zniszczenia), to o s ta tn ie s p o w o d o w a ło także z m i a n ę n a z w y Je ro z olim y na Aela C a p ito lin a . H ellada, Rzym i rzym skie p ro w in c je o d Syrii, przez Galację, Azję i M a ced onię, po H iszpanię, były t e r e n e m pracy e w a n g eliza cy jn e j A postołów : Pawła, Jana, A ndrzeja, B a rn a b y i ich uczniów .

2 .3 . N a j b liż s i s ą s ie d z i Z k art Starego T e s ta m e n tu z n a m y naz w y s ie d m iu n a r o d ó w sąsiadujących z b ib lijn ą Z iem ią Świętą. Byli to Aram ejczycy (Syryjczycy), F enicjanie i Filisty­ ni, Moabici i A m m o n ic i, Edomici, A m alekici. P o d o b n ie przed jej p o d b o je m przez Jozuego, zam ieszkiw ało ją sie d em n a rodó w : Hetyci, Girgaszyci, Amoryei, Kananejczycy, Peryzyci, H iw w ici, Jebuzyci (zob. P w t 7, l n ; J o z 3, 10). D o tej listy należy d o d a ć także późniejszych S a m a ry ta n . Pamięć o tych n a r o d a c h - poza S a m a r y t a n a m i - jest dzisiaj w s p o m a g a n a n ik ły m i pozostałościam i ich k u ltu r y m aterialnej. Część w iedzy o tych n a r o d a c h p o sia d am y na p odstaw ie źródeł p o ­ śred n ic h . B iblijne w s p o m n ie n ia o inn yc h, jak np. o Izm aelitach i M a d ia n ita c h (zob. Rdz 37, 25n), dostarczają d o d a t k o w y c h p r o b le m ó w egzegetom i history­ kom.

2 .3 .1 . Syryjczycy S poty ka się kilka n azw Syrii (hbr. eber ha n n a h a r, aram . a bar nahara, gr. /re­ ran iou potamou, czyli „Zarzecze", d la kogoś zza Eufratu; G recy znali d w ie nazwy: Syria i Coele-Syria). Syria stała się ojczyzną A ram ejczyków p o p o k o n a n i u Amorytów. Byli n a z y w a n i „Fenicjanam i" n a lądzie, gdyż p o d o b n i e jak Fenicjanie z Tyru i S y d o n u , byli u t a le n t o w a n y m i k u p c a m i. Stolicą Syrii był Damaszek (lz 7, 8). Jako n a r ó d w ojow niczy Syryjczycy sta n o w ili ciągłe zagrożenie d la sąsia­ dów, ty m bardziej d la słabszych Izraelitów, z k tó r y m i - poza k ró tk im i okresam i pokoju - prow adzili ciągłe wojny. Zagony syryjskie n ieraz zapuszczały się daleko w głąb Królestwa P ó łn o c n e g o (2 Kri 5, 2), a naw et Judy. W szak i sa m a Syria' zn a jdow ała się w sta n ie ciągłego zagrożenia o d strony M ezop otam ii (Asyrii, Babi­ lonii, Persji). Z n ik n ę ła z m a p y ów czesnego św ia ta w 73 4 r„ p o d b ita przez Asyrię (2 Kri 16, 9). W czasach perskich z Syrii i Palestyny została u tw o rz o n a satrapia, która przetrw ała d o czasów m a c h a b e js k ic h (I M ch 3, 32; 7, 8). M im o u t r a t y n ie p o d leg ło ści, prze trw a ła k u l t u r a Syryjczyków. Prężność i rozległość ich k o n t a k t ó w h a n d l o w y c h , p o lity c z n y c h i k u l t u r a l n y c h sprawiła, że język aram ejski, b ę d ą c lingua franca. o d p o ło w y II tysiąclecia, się g n ą ł głęboko w w iek i ery chrześcijańskiej. D o n aszych czasów d o t a r ł jako język syryjski219. 219 Istnieją jeszcze w górzystych r e jo n a c h Syrii wioski, gdzie m ó w i się język iem zb liżo n ym d o aram ejskieg o z czasów C h ry stu s a.

125

R ąrnpt

w Gileącjzie

F e n ic ja n ie

• Rąbbą //

cn

Jłei-ozolim ąZ .-V - • , iii li fcMecjebą L Di bon [nJ ^ ż /s a O

^

i

;Kir-Cheres —

Syria z a istn iała p o n o w n i e za czasów h e lle n is ty c z n y c h (111 - 1 w.), gdy Seleukos 1 N ik a t o r (312-281) o b ją ł rządy n a d w s c h o d n i ą częścią i m p e r i u m Alek­ s a n d r a W ielkiego, rozciągającą się o d Morza Ś r ó d z ie m n e g o d o I n d i i 220. Syria, c h o ć s y ste m a ty c z n ie p o z b a w ia n a o d le g ły c h p ro w in cji, stała się p o tę ż n y m p a ń ­ stw e m za A n t i o c h a 111 (223-187) i A n t i o c h a IV E pifanesa (1 7 5 -1 6 4 /3 ). Z iem ię Ś w iętą w ła d c y Syrii o k u p o w a li o d 198 r., k ie d y o d b ili ją P to le m e u sz o m , d o zw ycięskiego p o w s ta n ia M a c h a b e u s z ó w (ok. 150 r.). A n e k to w a n a przez Rzym w 63 r„ s ta n o w iła część I m p e r i u m R zym skiego, p o te m B izantyjskiego, wreszcie O sm a ń sk ie g o . W ok resie w y p ra w krzy żow ych A n t i o c h i a - n ajw ażniejsze m ia ­ sto Syrii, była stolicą księstw a A n tio c h ii. S u w e r e n n y m p a ń s tw e m Syria stała się p o w y g a śn ię c iu m a n d a t u fra n c u sk ie g o ( 1 9 4 6 r.).

2 .3 .2 . F en icja n ie i F ilisty n i Fenicję d o ść d o b r z e z n a m y dzięki ź r ó d ło m f e n ic k im i o b c y m , p isa n y m i i n n y m zn alezisk om . D u ż o na t e m a t Fenicji i jej m ie s z k a ń c ó w m ó w i Stary i N ow y T e s ta m e n t. Z n a c z n ie m n ie j k o m p le tn a jest nasza w ied z a na te m a t Filistynów. Fenicjanie, n aró d p o c h o d z e n ia sem ickiego, zajm ow ali w czasach starożyt­ nych w s c h o d n i pas w ybrzeża Morza Ś ró d z ie m n e g o od A le k s a n d r e tty (dziś lszk e n d e r u n , Turcja) na p ó łn o c y d o K arm e lu n a p o ł u d n i u . W czasach hellenistycz­ nych Fenicja należała d o Cele-Syrii. O b e c n ie tereny starożytnej Fenicji zajmuje

K rólestw o D a w id a p o d z ie lo n e na : k ró lestw o Izraela i Ju d y f!'X w.)

126

220 Później na s k u t e k działali w o j e n n y c h sta n jego posiadło ści zna c z n ie się skurczył, utracił cały Ś ro d k o w y W s c h ó d , tj. dzisiejszy Iran, Pakistan i Afganistan.

p a ń s tw o Liban, którego nazw a p o c h o d z i o d g ó r p o k ry w a ją cy ch n ie m a l całe jego te ry to riu m . F en icjanie byli lu d ź m i morza. Miasta: Byblos, Tyr, S y d o n , Akko, A rbad, to p o rty morskie, k tó rych statki zawijały d o najodleglejszych zakątków wybrzeży ś r ó d z ie m n o m o r s k ic h . K artag ina (Q art Hadaszt) była fenicką k o lo n ią zamorską. W 6 0 0 r. żeglarze feniccy o p ły n ę li Afrykę. Fenicjanie jako pierwsi uprościli system zapisyw ania tekstu. System te n stał się p o d sta w ą alfa b etu h e ­ brajskiego, greckiego i p o c h o d n y c h o d tego o sta tnie g o, ła cińskiego i cyrylicy. Potęga m orsk a, bo gactw a, jakie z g ro m a d zili w ła d c y Tyru i S y d o n u , idolatria, k tó r a m ia ła postać w y r a fin o w a n y c h p r a k t y k relig ijn y ch 221, przysporzyły F e n ic ja n o m sławy, ale i p rzy n io sły nieszczęścia. B ogactw o b u d z i ł o p o ż ą d a n i e sąsiad ó w - E giptu, Asyrii, B a b ilo n ii, Persji, p óźniej A le k s a n d r a W ie lk ie g o 222. P ra k ty k i religijne F e n ic ja n c h ę t n i e n a ś la d o w a ł lu d izraelski (2 Kri 10, 18-27), stąd gro m y c isk a n e n a Fenicję przez proroków , zwłaszcza E zechiela (Ez 27-28), by p rzy to c zy ć ty lk o fra g m en t: „Twoje bogactwo, twoje towary i twoje ła d u n k i, twoi sternicy i twoi żeglarze, n a p ra w ia ją cy twoje okręty i twoi klienci, wszyscy tiuoi wojownicy przeby­ w a ją cy u ciebie i cały twój lud zn a jd u ją c y się u ciebie u toną w głębi m orza w d n iu twego u p a d ku . (...). Głośno la m e n tu ją n a d tobą, podnosząc gorzkie wołanie, posypują głowy zie m ią i ta rz a ją 'się w popiele. Przez, w zg lą d n a ciebie golą sobie głowy i przy w d ziew a ją wory. Płaczą n a d tobą w ucisku serca, sk arżą c się gorzko. Podnoszą n a d tobą la m en t serdeczny i n a r z e k a ją : „Któż j a k Tyr został zniszczony w sercu mórz?" (Ez 27, 27. 30n).

221 F e n icjan ie czcili Ela, Baala, A s z e rę /A s z ta r te i M a m o n a , a także 18, 19), ich p a n t e o n jest o p isa n y w p i s m a c h z U g a r it (Ras Szatnia). 222 A l e k s a n d e r W ielki, w s w o im p o c h o d z i e n a p o d b ó j W s c h o d u Tyryjczyków, usy p a ł więc gro blę m ięd zy l ą d e m i w y sp ą (Tyr p i e r w o t n i e m u zd ob ycie m iasta. To cy k lo p o w e d zieło p o zo stało d o d z iś - Tyr (ar.

128

M o lo c h a (Sdz 10, 6; 1 Kri n a p o t k a ł n a zacięty o p ó r byt wyspą), co u m o ż l i w i ł o Sur) jest p ó iw y sp e m .

W o j n a E g ip c ja n z. F i l i s t y n a m i - p ł a s k o r z e ź b a e g i p s k a

To j e d n a k nie p rze szk a dzało k r ó lo m izraelskim i ich p o d w ł a d n y m pozosta­ w ać w d o b r y c h k o n t a k t a c h z F e n ic ja n a m i. Już S a l o m o n za an gażow ał rzemieśl­ nik ó w fe n ic k ic h d o b u d o w y ś w ią ty n i (2 S m 5, 11; 1 Kri 5, 15-25) i d o z b u d o ­ w a n ia floty m orskiej (1 Kri 9, 26-28; 10, 11-12); król A c h a b pojął księżniczkę sy dońską , Jezabel, za ż o n ę (i Kri 16, 31). N ie p rze szka dzało to też Eliaszowi, Elizeuszowi, a n i Jezusow i i A p o s to ło m działa ć na te re n ie Fenicji (Mt 15, 21; M k 3, 8; Dz 11, 19; 15, 3; 21, 3-6). Jezus n a w e t p rze ciw sta w ia Tyr i S y d o n m ia ­ sto m galilejskim : Betsaidzie, K orozain i K a f a r n a u m (Mt 11, 21; Łk 10, 13). Filistyni. O ile dzięki w y k o p a lisk o m co raz bardziej o d s ła n ia się przeszłość Izraela, to ciągle pozostaje n ie d o sy t, g dy c h o d z i o z n a jo m o ś ć in n y c h w y m ie ­ n ia n y c h w S ta r y m T e sta m e n c ie m ie s z k a ń c ó w K a n a a n u . C h c ia ło b y się w ie­ dzieć więcej, np, o j e b u z y t a c h , poza ty m , że za jm o w a li m ia sto J e b u z / U r u s a l i m czyli Je ro z o lim ę (Joz 15, 8. 63; 2 S m 5, 6. 8; Za 9, 7); o H ety tac h , o d któ ry ch A b r a h a m k u p i ł grotę M a kpela w H e b r o n ie (Rdz 23, 3-20). N ajlepiej w ty m r a n ­ k in g u w y p a d a ją Filistyni, a c z k o lw iek i w ich o b raz ie jest w iele biały ch plam . N ie w ie m y skąd przybyli; czy m o ż n a ich u to ż s a m ia ć z „ lu d a m i morza", które w XII w. n a j p ie r w p r ó b o w a ły osiąść w D elcie N ilu, p o te m o sia dły na w y b rz e­ żu a z ja ty c k im ? G d zie leżało Kaftor, ich p o p r z e d n ia ziem ia (Pwl; 2, 23; Jer 47, 4; A m 9, 7)? była to Kreta? G recja? Możliwe, że po d cz as g d y je d n e p le m i o n a

129

Szunem ßet-5ze

i Ja b esz

I w G ilead zie

»Eben Haezer ¿S zilc R am a

•

Betel •

)50

C ilT

B et C h o f o n ■• - 3 1'11' • Łc|ln. Geze r • A jja lo n

G ib b e to n

,

• O ft a

jjie t- A w e n i

G ilg al

_ ^Mikmas ® G eba

w _ Gibea Saulowa K iriat-Jearlm

Z o ra

E sz ta o l

• J e b u s , J e r o z o li m a

A B e t-S z e m e s z Soko

-i

R ei la

* B e t-5 u r • H ebron

• G aza

Ge rar

• Slklag

M a j h i w a lk F ilisty n ó w z Iz ja e lm i za S a u k t

o sie d liły się na p o ł u d n i o w y c h w y b rz eż ac h dzisiejszej Turcji, łamirjc potęgę królestw a hetyckiego, Filistyni jako j e d n o z ich o d g ałęz ień , zna(ez'łi w o ln ą przestrzeli w Szefeli, gdzie założyli federację p ię c iu miast: E kron, A szdod, G at, A szkelon i Gaza. F ilistyni z n i k n ę li ze sc en y p r a w d o p o d o b n i e w n a s tę p stw ie w y p ra w y faraon a N e c h o (609 r.), a lb o p o d c z a s k a m p a n ii A le k s a n d r a W iel­ kiego, k tó ry o k r u t n i e spacyfikow ał o p ie ra ją c e się m u m ia sta A szke lon i G azę (332 r.).

130

Filistyni, n a r ó d żeglarzy i żołnierzy, w y z n a ją c y boga D ag o n a i B elzebuba, rozporządzał wyższą k u l t u r ą m a te r ia ln ą niż Izraelici, znal sz tu k ę o b r ó b k i że­ laza; z tego p o w o d u Izraelici byli z m u s z e n i p o c z ą tk o w o korzystać z ich kowali (1 S m 13, 19-22). Przede w szystkim byli za g ro ż e n ie m ja k o silą m il ita r n a . Pod Afek zd obyli arkę Przym ierza (1 S m 5), któ rą zw rócili d o p i e r o na s k u te k n aw ie­ dzają cy c h ich klęsk (1 S m 5-6). Z ich ręki poległ S a m s o n (Sdz 16). Z w ycięstw o D aw id a n a d G o lia te m (1 S m 17; p o r 2 S m 21, 19; 1 Krn 20, 5) n ie w ygasiło w F ilisty n a c h w o jo w n ic z y c h zapędów . Ich zagony n a d a l zapuszczały się w głąb te ry to rió w izraelskich. S au l i jego sy n o w ie zginęli z rąk F ilistyn ów na zb o ­ czach G ilb o e , n ie d a le k o Bet S z e a n u (1 S m 31). Żydzi gardzili F ilisty n am i, jako n a r o d e m n ie o b rz e z a n y c h . T raktow ali ich ja k o o k u p a n t ó w w łas n o ści Ja h w e i bezczeszczących jej św iętość (1 S m 17, 26; 31, 4); o czekiw ali kary na n ic h w D n iu S ą d u (Abel 19; Sof 2, 4-7; Za 9, 5-7; lz 11, 11). W e p o c e h e lle n isty c z n e j m iejsce F ilisty n ó w zajęła i n n a e t n ic z n ie lu d n o ść : Idum ejczy c y i Grecy, ale naz w a „Palestyna'' p ozostała, co więcej - o b ję ta nią została, ja k p o w ie d z ia n o wyżej, cała Z ie m ia O b ie c a n a . W m ieście filistyńskim , A szkelon, u r o d z ił się H erod W ielki. W Jo p p ie , i n n y m m ieście filistyńskim , już w czasach p i e r w o tn e g o Kościoła św. P iotr m ia ł w id z e n ie o isto tn y m dla ew angelizacji p o g a n z n a c z e n iu (Dz A p 10). P rz e p ro w a d z a n e przez Izraelczyków w y k o p alisk a n a t e r e n a c h d a w n y c h filisty ń sk ic h m ia st o d s ła n ia ją ich ślady, pozw alają rokować nadzieję, że z czasem p o z n a m y ich lepiej.

2 .3 .3 . B aszan i G ilea d Baszan to kraj n ajbardzie j w y s u n i ę t y na p ó łn o c , gd y c h o d z i o ziem ie za J o r d a n e m , zw an y też przez Izraelitów A rg o b i o k re śla n y jako kraj 6 0 w arow ­ nych m ia s t (joz 13, 30). Izraelici przed w ejściem d o K a n a a n u p o k o n a li Oga, króla Baszanu (Lb 2 1 ,3 3 n n ). Baszan p ie r w o t n i e m ieli za m ie szk iw a ć o lb rz y m i (Rdz 14, 5). Przy p o d ziale Baszan p r z y p a d ł p l e m i e n i u M anassesa (joz 13, 30). Były to tereny w y s ta w io n e na n aja z d y ze stro n y Syrii (2 Kri 10,32n). Za czasów A ch a b a, J o r a m a i J e h u Baszan n a le ż a ł d o D a m a s z k u (1 Kri 22, 3; 2 Kri 8, 28; 10, 33). P o d b ił go na k ró tk o J e r o b o a m 11 (2 Kri 14, 25). Za H ero d a W lk . Baszan został p o d z ie lo n y na cztery części: G a u la n iti s , T ra c h o n itis , A u r a n iti s i B a tanea i w łą c z o n e w g r a n ic e jego królestw a. T r a c h o n i tis jest w y m i e n i a n a w N o w y m T esta m e n c ie (Łk 3, 1). Iturea - o b e j m o w a ła p r a w d o p o d o b n i e trzy pozostałe - należała d o Filipa, sy n a H e ro d a W ielkiego. J a k k o lw ie k nazw a G ile ad , zależnie o d k o n te k s tu , w yraża różne treści (im io ­ na o s ó b i n a z w y k ilk u o b ie k tó w geograficznych), to p rze de w szystkim o d n o s i się d o p ó ł n o c n e g o Z a jo rd a n ia l u b d o ca łe go Z a jo rd a n ia (Pw t 3, 10; 34, I). Na p o ło w ie te r y t o r i u m G ile a d u o sie d liła się p o ło w a p o to m k ó w Makira, sy n a M anassesa (Joz 13, 31). W lasach G ile a d u zg in ął A b s a l o m (2 S m 18,6). Królo­ w ie izraelscy i ju d z c y często w alczyli o ziem ie G i le a d u z k ró la m i D am a sz ku. P am ięć o je d n y m z n ic h , C h a z a e lu z D a m a sz k u , k tóry „zmlócil je s a n ia m i ż e la z n y m i” u w ie c z n i ł p r o ro k A m o s (Am 1, 3; por. 2 Kri 10, 32n). W G ileadzie

131

132

133

rosły d rzew a balsam ow e , c e n i o n e d la w o n n o ś c i (Jr 8, 22). W czasach N ow eg o T e s t a m e n tu p o ł u d n i o w y G ile ad nazyw ał się Perea (Mt 4, 15. 25; J i, 28), gdzie rów n ież Jezus n a u c z a ł (Mt 19, I; Mk 10, 1; J 3, 26; 10, 40).

2 .3 .4 . A m m ou i M oab P ołudniow i) część Płaskowyżu Z ajo rd a n ii, noszącą także n a z w ę Ar (Pwt 2, 9), w czasach S ęd ziów i M o n a rc h ii zam ie szk iw a li A m m o n i c i i M oabici, p o ­ to m k o w ie Lola (Rdz 19, 36-38; P w t 2, 9. 19; Ps 83, 9 ) 221. Tereny A m m o n i t ó w i M o a b itó w były a r e n ą w ie lu w y d a r z e ń o p is a n y c h w Biblii: n a j p ie r w Izraelici rozbili wojska królów Oga, króla Baszanu, i S ic h o n a , króla C h e s z b o n u (zob. Lb 21, 25-35; P w t 2, 24-3,7). T r a n s jo r d a n ia była tr a k t o w a n a ja k o część Z iem i O b ie c a n e j. O d V w. przed Chr. d o 11 w. po C h r. za J o r d a n e m było K rólestw o N a b a te jc z y k ó w 22'1. A m m o n i c i - Księga Rodzaju (Rdz 19, 36-38) przyp isuje A m m o n i t o m p o ­ c h o d z e n i e o d Lota (i jego m łodszej córki). Z am iesz kiw ali tereny n a w s c h ó d od J o r d a n u i m ię d z y w ą w o z e m J a b b o k n a p ó ł n o c y 225 i w ą w o z e m A r n o n na p o ­ ł u d n i u . Z ie m ie A m m o n i t ó w były n a z y w a n e Miszpr czyli R ów nina (Pw t 3, 10; Joz 13, 9). W kraju A m m o n it ó w , na górze N e b o z m a r ł Mojżesz (Pw t 34, 1-6). Stolicą A m m o n i t ó w było m ia sto R abba, gdzie zg in ął Uriasz H ety ta (2 S m 11,1 n). N a t e r e n a c h A m m o n i t ó w o sie d liło się p o k o le n ie G a d a i R u b e n a (Joz 13, 24-28). A m m o n i c i byli w ro g a m i Izraelitów (Sdz 11; 1 S a m 11; 2 S a m 10; 11, 1; 12, 9. 26. 31; A m 1, 13n; 2 Kri 24, 2; Ez 25, 2 n n ; N e 4, 1; 1 M ch 5). S zczególnym przejaw em ich w rogości b yło zn ie w a ż e n ie posłów D a w id a 226. Po n ie w oli b a b ilo ń sk ie j A m m o n i c i sprzeciw iali się o d b u d o w i e życia s p o łe c z n e ­ go i religijnego r e p a tr i a n tó w (Neh 4, 1-2). W czasach g re c k ic h d a w n a stoli­ ca A m m o n i t ó w przyjęła nazw ę Filadelfia i n ależała d o federacji D ek a p o lu . W cz asach in su rek c ji m ach a b ejsk iej, p o w s ta ń c y prow a d zili w o jn ę rów nież z A m m o n i t a m i (2 Ma 4, 26; 5, 7). A m m o n i c i czcili Mil kom a, jako n a c z e ln e bó stw o n a r o d o w e g o p a n t e o n u . Czcił go S a lo m o n , c z cz o n o go i później, o czym św ia dcz ą w y p o w ie d z i p ro ro k ó w (2 S m 12, 30; 1 Kri 1 1, 5 n n , 33; S of 1, 5). M oab - to rozległy ste po w y płaskowyż na w sc h ó d od Morza Martw ego, od w ąw ozu A r n o n na p ó łn o c y d o Ze red na p o ł u d n i u . N azw a p o c h o d z i o d M oa b i­ tów, l u d u mieszkającego tu w czasach Starego T e sta m e n tu , którzy wg Rdz 19,36-38, razem z A m m o n i t a m i byli p o to m k a m i Lota (i jego starszej córki)227. „Zasłu­ gą” M o a bitó w było d o p ro w a d z e n ie Izraelitów d o n ie w iern o ści w o b ec J a h w e (Lb 221 Przed M o a b i ła m i i A m m o n i t a m i mieli te teren y zam ieszkiw ać Emici, p o c h o d z ą c y od Relaifów i A n a k i t ó w (Pwt 2, 1On). Mamy tli d o c z y n i e n i e z e c h e m legen dy, k tó ry ch jest więcej w S t a r y m Testamencie, zwłaszcza w o d n i e s i e n i u d o zam ierzch łej historii. 2H O N a bafejczy kac h zob. niżej. 225 J a b b o k z n a n y jest z walki J a k u b a z A n i o ł e m (Rdz 32,22-28). 228 Ogolił k a ż d e m u po ło w ę gło wy i b ro d y (2 S a m 10; 1 K m 19). 22, Zob. E. Dąbrowski, Nowy Testament im lit’ epoki. Geografia, historia, kultura, P o znań 1965, 27 n .

134

25), kiedy przez ich tereny w y p ad ła Izraelitom trasa d o Ziemi O biecanej. Za czasów Sędziów i później m o n a r ­ chii, Izrael był w stanie ciągłej wojny z M oabem . N iek tó re epizo d y tej woj­ ny m iały d r a m a ty c z n y przebieg (np. Sdz 3, 12-30; 1 S m 14, 47; 2 S am 8; 2 Kri 3, 4-27). Prawo Izraela s ta n o w i­ ło, że Moabici i A m m o n i c i nie mieli nigdy wejść d o społeczności Izraela (Pwt 23, 4; N eh 13, In). Ale była też jasn a karta w historii M oabitów - Rut, b o h a te r k a księgi n azw anej jej im ie n ie m , p r a b a b k a króla D aw ida (zob. R u t 4, 17). Może d la teg o ścigany przez S aula D aw id u M o a bitów szukał azylu. G łó w n y m b ó stw e m p a n t e o n u Moabitów był Kemosz (Sdz 11, 24).

2 .3 .5 . D ek ap ol D eka pol to tw ó r sto s u n k o w o m ło d y na tle geografii p o litycz nej Bliskiego W s c h o d u . Miasta Z ajo rd a­ W o jo w n ik m o a h sk i nii o d czasów A le k s a n d r a W ielkiego coraz bardziej staw ały się greckie, co w y rażało się n ie ty lk o w n a r o d o w o ­ ści m ie sz kańców , ich języku, ale i w a r c h ite k tu rz e . Kiedy w 63 r. przed Chr. P om pejusz W ielki zdob ył Syrię i Palestynę, z dziesięciu m ia st u tw o rz y ł fede­ rację, n a z w a n ą D e k a p o le m . W skład D e k a p o lu w ch o d z iły : S cy to p o lis (dziś Bet Szean), D am a sz ek , H ippos, D ion, G eraza, G a d a ra , Rafana, K anata, Pełła i Filadelfia (dziś A m m a n ) . Z a d a n ie m z w ią zk u ty c h m ia s t była o c h r o n a h a n d l u i dró g przed z b ó je c k im i n a p a d a m i. Jezus często p rz e m ie rz a ł tereny D ek a p o lu , d o k o n u ją c u z d r o w ie ń i n a u c z a ją c (Mk 5, 1-20; 7, .31). P r a w d o p o d o b n i e po w y b u c h u p o w s ta n ia żydow skiego, lecz jeszcze przed o b lę ż e n ie m Jerozolim y (m ię d zy 6 6 a 6 8 r.), d o Pełli s c h r o n il i się ch rz e śc ija n ie g m in y jerozolim skiej.

2 .3 .6 . Edom Biblijny E d o m to te re n N egew u, p o łu d n io w e j części Izraela. N azwa E d o m p o ­ c h o d z i o d E d o m itó w , p o to m k ó w Ezawa, sy n a Izaaka i b rata J a k u b a , który n o sił p r z y d o m e k E d o m (czerwony, Rdz 25, 30; 36, 1. 8 n . 43; P w t 2, 4-8; 23 , 8 ) 228.

228 E d o m znaczy „czerw ony”, być m oże nazw a la m a swoje źr ó d ło w c z e r w o n y m kolorze gór.

135

Idumejczycy, pojawiaj:] się w sąsiedztw ie Ż ydó w w czasach perskich (538-332). P r a w d o p o d o b n i e po d nac iskiem N abatejczyków z z a jm ow a nych terenów przesunęli się bardziej na p ółn oc, w okolice H e b r o n u i p o łu d n io w e j Szefeli. Szczyt: znaczenia osiągnęli za czasów hellen isty cz n y ch i częściowo rzymskich (do p o cz ątk u II w. p o Chr.). M a ch a b eu sz e toczyli z n im i w ojnę (1 M ch 5, 3. 65; 2 M ch 10, 15-23; 12,32-37). Ich n a jw y b itn ie js z y m p rzedstaw icielem był król Herod (37-4 przed C hr.)229. Dzięki te m u Żydzi cieszyli się później licznym i przywileja­ mi ze strony R z y m u 230. Przedstawiciele tego n a r o d u zn a jd u ją się w rzeszy idącej za Jezusem (Mk 3, 8). W ielu ld u m e jc z y k ó w podczas w ojny żydowsko-rzymskiej (66-70 po Chr.) w alczyło po stro n ie p o w sta ń có w przeciw Rzymowi.

2 .3 .7 . A m a le k ic i, N abatejczycy Z a n i m Izraelici d o ta rli d o Z iem i K a n a a n , p o d c z a s 40-letniej w ę d r ó w k i przez p u s ty n i ę m u s i e li się „przebijać" przez te ry to ria p l e m i o n zam ie szk u jąc y ch zie­ m ie na w sc h ó d i n a p o ł u d n i e o d Izraela. C h o d z i o A m alek itó w . A m a le k ic i - n a r ó d za m ie szk u jąc y P ółw ysep Synajski i Negew. Mieli p o ­ c h o d z ić o d A m a le k a , sy n a Elifaza, sy n a Ezawa i T im n y (Rdz 36, 12. 16). Za­ grodzili Izrae litom drogę, lecz zostali p o k o n a n i przez Jo z uego p o d Refidim (Wj 17, 8-13). Z p o w o d u o k az an e j w rogości A m a le k ic i n ig d y n ie m ieli wejść d o w s p ó ln o ty Izraela, lecz m ieli być u w a ż a n i za w rogów na zawsze (Wj-17, 14-16; por. P w t 25, 17-19). Później g ro m ili ich S ęd ziow ie (Sdz 3, 13n; 6, 33; 7, 12), S aul (1 S m 15, l n . ) 231 i król D a w id (1 S m 30, 8-20). Za czasów kró la Ezechiasza, te ry to ria A m a l e k it ó w zajęli p o to m k o w ie S y m e o n a (1 K rn 4, 43). N ab atejczycy - g r u p a p l e m i o n w y w o d z ą c a się z głębi P ółw yspu A rabsk ie­ go. Pojawili się w są sie d z tw ie Izraela w V w. Z ajm o w ali w s c h o d n i ą część E do­ m u oraz tereny na w s c h ó d o d Arawy. Ich stolicą była Petra - „m iasto pałaców i św ią ty ń , k tó reg o m ieszkańcy , g d y żyli, p ław ili się w luksusie, a p o śm ierci za jm ow a li w s p a n ia łe grobow ce"232. O d IV w. przed C h r. d o pocz. w. II p o Chr. p od k o n tr o lą N ab a te jc z y k ó w z n a jd o w a ły się p o ł u d n i o w e tereny ld u m e i, na k tó r y c h k w itły tak ie m iasta, ja k N isa n a, S ziw ta, A w d ad , M amszit, K u rn u b . Zaw dzięczały o n e sw ą z a so b n o ść p o ło ż e n iu n a szlak u h a n d l o w y m , łączącym zatokę A k a b a z G azą i E g ip te m 233. N abatejcz y cy k o n tr o lo w a li b o w ie m drogi

I n n e n a z w y to: G ó ry E d o m u , a lb o Seir (Iz 21, 11). W d r o d z e d o K a n a a n u izraelici u n i k a l i zbrojn ej k o n f ro n ta c ji z E d o m i t a m i (E dom ici nie pozw olili im przejść przez swoje tereny, Lb 20, 14-20). W czasach h e lle n is ty c z n y c h roz­ p o w s z e c h n iła się zgrecyzow ana naz w a I d u m e a . H ero d W ielki, król J u d e i (36-4) był lclum ejczy kiem .

136

229 Ojciec H eroda, A n t y p a t e r , n a czele n a j e m n i k ó w ż y d o w s k ic h ocalił Ju liusza Cezara, kiedy te n by i o b lę ż o n y w A le k s a n d rii w 4 6 r. przed Chr . iJ0 Zob. Józef Fławiusz, Wojna Żydowska XIV, 8, 1. 231 Saul j e d n a k oszczędził króla A m alek itów , Agaga, za co został o d s u n i ę t y o d władzy, Agaga zaś osob iście zgładzi) p r o ro k S a m u e l. P o t o m k i e m Agaga m iał być H a m a n (Esc 3, 1). 2)2 I-I. B. Ridgaway, The Lord's Land, N ew York 1876, 154, cyt. za: Clea ve 1C, Satelitarny atlas Ziemi Świętej. Ilustrowany supplement do Student M ap M an ua l, t o m I.. Nikozja, C y p r - Podkowa Leśna, Polska 1993, 212. Pefrę zd ob yły wojska cesarza T ra jana w 106 r. p o Chr., a p o n o w n i e o d k r y ł J. L B u r c k h a r d f w 1812 r. 235 Kiedy w czasach b i z a n ty jsk ic h bardziej p o p u l a r n y stal się szlak zwany Drogą Królewską (od Morza C z erw o n e g o , przez Petrę, Bosrę d o D am as zku ), m iasta te p o d u p a d ł y . Przestały istnieć z inwazją isla m u (638). O d a w n e j zam o żn o ś ci ty ch m iast św ia dczą w y ko paliska n a Negewie.

137

Góry Efraima

138

139

p o łu d n io w e , sp ro w ad za li z A rabii kad z id ło , z I n d ii korzenie, z C h i n je d w a b . N a jp ie r w n a s tę p c y J u d y M a ch a b eu sz a, a p óźniej H erod W ielki toczyli z Nabatejczyk am i ciągłe w o jn y 23"1. Król N abatejczyków , Aretas IV, w s p o m n i a n y jest przez św. Pawła (2 Kor 11,31). Za o s ta tn ie g o ich władcy, R a b b e la 11, zostali p o k o n a n i przez R z y m ia n (10 6 po Chr.), ich k ró lestw o sta ło się p r o w in c ją rzy m ­ ską (Palaesllna Terlia). W n e t też o n ic h s łu c h zaginął. Reszty d o k o n a ł a inw azja isla m u w 6 4 0 r.

2 .3 .8 . Sam a ryta n ie S a m a r y t a n i e (hbr. SzpnFronim) to najstarsi, o b o k Żydów, m ie s z k a ń c y b ib lij­ nej Palestyny, p o to m k o w ie w prostej linii S a m a r y t a n z czasów Starego i N o w e­ go T e s t a m e n tu . Ich p o ja w ie n ie się n a h o r y z o n c ie dziejów nie jest p o z b a w io ­ ne n i e p e w n o ś c i i n ie d o p o w i e d z e ń . Fakt te n s p o w o d o w a n y jest ro zbieżnością m ię d z y trad y c ją b ib li jn ą i s a m a r y ta ń s k ą o d n o ś n i e d o genezy tego dzisiaj naj­ m n ie jsz eg o lic z e b n ie n a r o d u św iata. W e d łu g 2 Kri 18, 24-41 S a m a r y t a n i e to n ac ja i religia zarazem, która pow stała ze z la n ia się o c a la ły c h przed d e p o r ta c ją m ie s z k a ń c ó w Królestw a P ó łn o c n e g o p o d b i t e g o w 7 22 r. przez S arg o n a 11 oraz sp ro w a d z o n y c h przez n ie g o z Asyrii k o lo n is tó w 235. S a m a r y t a n i e stali się p r o b l e m e m d la r e p a tr i a n tó w ju d z k i c h za N e h e m ia sz a , k ie d y ci podjęli p r o g ra m resta u racji życia religijnego, s p o łe cz n eg o i sa m o rz ą d o w e g o . S a m a r y t a n ie w id zieli w t y m zagrożenie d la w ła s n y c h in te ­ resów (zob. Ezd 4, 2n. 10; Ne I, 10. 19n; 3, 3 3 - 6, 19). S a m a r y t a n i e n a t o m i a s t każą n a z y w a ć s i e b i e S z a m erim (= Stróże, w ie r n i) . U tr z y m u j ą , że w p r a w d z i e m i e s z k a ń c y p ó ł n o c n e g o k r ó le s tw a , ic h p r z o d ­ kow ie, zo stali d e p o r t o w a n i d o A syrii, a le p o 5 0 l a t a c h p o w ró c ili, n a w y ­ g n a n i u z a c h o w a li n i e n a r u s z o n ą w ia r ę M ojżesza, a ta k ż e te k s t Tory, k t ó r ą Mojżesz o t r z y m a ł o d Boga. To Izrae lic i s p r z e n ie w ie r z y li się tr a d y c ji za s p r a ­ w ą H eie g o , k t ó r y za ło ż y ł s c h i z m a t y c k i e s a n k t u a r i u m w Szilo, p o d c z a s g d y m i e j s c e m p r a w o w i t e g o k u l t u była o d p o c z ą t k u gó ra G a r iz im . S a m a r y t a n i e u t r z y m u j ą , że czas d z ie li się n a d w a eta p y : n a czas ła sk i ( R a 'u ta h ) i czas klęski (F a n u ta h ). P ierw szy o k r e s t r w a ł 2 9 9 la t (od w y jśc ia z E g ip tu ), d r u g i t r w a d o dziś. N a k o ń c u czasu p r z y jd z ie M esjasz - T a h eb (= O d n o w i c i e l , zob. P w t 18, 18; por. J 4, 25). S a m a r y t a n i e p r z e strz e g a ją za sa d y e n d o g a m i i , z w ią z k ó w m a ł ż e ń s k i c h w e w n ą t r z w ła s n e j w s p ó l n o t y , n ie u z n a j ą m a ł ż e ń s t w m ie s z a n y c h . N a czele w s p ó l n o t y stoi a r c y k a p ł a n ; o b c h o d z ą trzy g łó w n e ś w ię ta , j a k Ż ydzi. P asc h ę o b c h o d z ą n a gó rze G a r i z i m w e d ł u g o b r z ę d ó w s t a r o t e s t a m e n t a l n y c h , ś w i ę t u j ą s z a b a t, u r o c z y ś c ie o b c h o d z ą D z ie ń P o je d n a ­ nia. Ic h credo r e lig ijn e je st bliższe Q u m r a n n iż j u d a i z m o w i p o ś w i ą t y n n e 2W H erod otr z y m a ! z tego p o w o d u su r o w ą n a g a n ę o d Rzym u. 235 O S a m a r y t a n a c h w ź r ó d ła c h asyry jskich, zob. 1. E p h a l , "The Saniaritan(s)" In the Assyrian Sources, w. Ah, Assyria ... Studies in Assyrian History a n d A ncient Near Eastern Historiography pre­ sented to Hay/m Tadmor, e d i t e d by M. C o g a n a n d I. E ph 'a l, S cript« H ier o s o l y m i t a n a , vol. XXX111, J e ru s a le m 1 9 9 1 ,3 6 -4 5 .

140

m u . P ię c io k s ią g s a m a r y t a ń s k i je st bliższy te k s to w i g u m r a ń s k i e m u i S eptua g i n c ie niż m a s o r e c k i e m u 236. Żydzi gardzili S a m a r y t a n a m i , naz yw ają c ich głupim narodem przebywającym w Sychem (Syr 50, 2 6 )237. A p o g e u m k o n f lik tu p rz y p a d a na czasy hasm o n ejsk ie. Ja n H y rk a n l w 128 r. zb u rz y ł S a m a r y t a n o m ś w ią ty n ię n a górze G a riz im za ich k o la b o ra cję z w ł a d c a m i z A n t i o c h i i 238. S a m a r y t a n ie w rew an ż u zbezcześcili ś w ią ty n ię jerozolim ską. Z p o w o d u rzezi S a m a r y t a n w 3 6 r. p o C hr. Piłat został o d w o ła n y ze s ta n o w isk a p r o k u r a to r a Ju d e i. W 5 2 9 r. p o C hr. S a m a r y t a n ie w zn ie cili p o w s ta n ie przeciw w ła d z y b izantyjskiej, zburzyli w iele kościołów. Dalsza h isto ria S a m a r y t a n , to dzieje coraz bardziej top n ie ją ce j e n k la w y e tn ic z ­ nej i religijnej, ta k że dzisiaj s ta n o w ią o n i raczej atra k cję turystyczną. S a m a r y t a n m o ż n a w ięc u zn a ć za w yznaw ców religii, która zachow ała na swój sp o só b w ie rn ie d aw n e , rygorystyczne przepisy życia religijnego ju d a iz m u okresu Drugiej św ią tyni, Z p ew n o śc ią nie m o ż n a traktow ać jako o b ie k ty w n y c h źródeł ani 2 Kri 17, a n i k r o n i k s a m a r y ta ń s k ic h (są to teksty polem iczne). „Ich o d r ę b n a tożsam ość ukształto w ała się później", p a n u j e do ść p ow sze chna op inia, że tożsa­ m ość S a m a ry ta n w czasach N ow ego T e s ta m e n tu była ju ż u f o r m o w a n a 239.

2 .4 . I z r a e lic i N aród izraelski na przestrzeni swej d łu g ie j h istorii n o s ił rów nież i n n e n a ­ zwy. Poniew aż n az w y te m o ż n a ła tw o znaleźć w s ło w n ik a c h i e n c y k lo p e d ia c h , przeto w y m i e n i a m y je tylko: Hebrajczycy, Żydzi, Izrael, Ja k u b , Judejczycy, Juda, N aró d w ybrany . C z ło n k o w ie tego n a r o d u u tr z y m u ją , że w y w o d zą się o d A b ra­ h a m a . A b r a h a m był u w a ż a n y za A ra m e jcz y k a (Pwt 26, 5). Ezechiel m ów i, że o jc em Izraelitów był A m o r y ta, a ich m a tk ą H e ty tk a (Ez 16, 3. 4 5 )2"10. 2i<> w rzeczywistości tekst Tory, który S a m a r y t a n i e posiadają, m o że p o c h o d z ić najpóźniej z ko ńca czasów perskich, ki edy to k a p ł a n Manasses, k tó ry poją! za ż o n ę có rkę S a n b a l l a t a 111 ( p rzyw ódcy S a m a r y ta n ), m u sia ł u c h o d z i ć z Je rozolim y i być m o że zabrał z so bą w t e d y egzem ­ plarz Tory. Zaw łaszczenie Tory przez S a m a r y t a n z p e w n o ś c i ą n a s t ą p i ło przed o sta te czn y m zer­ w a n i e m z sob ą o b u ty ch w s p ó ln o t, ale kiedy już Pięcioksiąg mial na sob ie z n a m i ę zb io ru ksiąg św ię tych. Przed p ar u laty j e d e n ze zwojów p ad ł ł u p e m złodziei. 2)? W T a l m u d z ie w iele jest w y p o w ie d z i m a ł o p o c h l e b n y c h na t e m a t S a m a r y t a n . Żydzi n azywali S a m a r y t a n p o g a r d liw ie „m ies zk ań cam i K u ty” (Kutfm), głosili, że S a m a r y t a n i e mieli być n a w r ó c e n i przez Iwy ( T alm u d b ab ilo ń sk i, traktat: Kldduszin 75a-76a) że tylko n iew iele są p las o w an i p o n a d p o z i o m e m p o gan, n iek tórzy r a b in i (np. Akiva) traktow ali ich jak o prozelitów. Kiedy pojaw iło się ch rześcija ń stw o , Żydzi woleli m ieć d o c z y n i e n i a z S a m a r y t a n a m i niż z w yz n a w c a m i Jezusa. 238 W e d łu g Józefa Flawiusza, Da w ne dzieje Izraela XI, 8, 4, m iała zostać z b u d o w a n a za o sta t­ n iego króla perskiego, Dariusza III K o d o m a n a (335-330). S ło w n ik w ied zy biblijnej, Warszawa 1996, 7 01 A p o d a je b ł ę d n i e po Chr.! 238 Zob. R. Coggins, S a m a r yta n ie w: B, M. Metzger i M. D. C o o g a n (red. naukowa), W. Chrostowski ( k o n su ltacja w y d a n i a polskiego), S łow n ik w iedzy biblijnej, Warszawa 1996, 700-702. 2‘10 C h o d z i o język p r o rok a k r y ty k u ją c y k o n d u i t ę religijną w sp ółc zesn ych m u rodaków.

141

2 .4 .1 . Patriarch ow ie Księga R odzaju to dzieje A b r a h a m a (Rdz I I , 27 •— 25, 1 I) i dzieje J a k u b a (Rdz 25, 19 - 50, 13)’’*1. A b r a h a m p o c h o d z i ł z Ur, w C h a ld e i ( p o ł u d n i e M e­ zo p o tam ii). K ierow any n ie z n a n y m i n a m p o w o d a m i u d a ł się d o C h a r a n u na p ó łn o c y (Rdz 11, 31), by prze nieść się d o K a n a a m i. N a jp ie r w o s ia d ł k oło Syc h e m , p o te m w Betel, p o k r ó tk im i d r a m a t y c z n y m poby cie w Egipcie, rozbił n a m i o t w M amre, o p o d a l H e b r o n u . M ieszkał też przez jakiś' czas w Beerszewie i w Gerarze. A b r a h a m za trzy m y w a ł się, gdzie były p astw isk a i w oda, i w p o ­ bliżu św ię ty c h dęb ó w . Jego g ró b z n a jd u je się w H e b ro n ie , w grocie M akpela, któr;) n a b y ł o d Hetyty, Efrona. P o d o b n ie wiele m a te ria łu geograficznego i topograficznego zawiera saga J a k u ­ ba (Rdz 26-49), zwłaszcza okres jego w y g n an ia : po d ró ż z Beerszewy przez Betel (d aw n e Luz) d o Paddan-A ram w M e zop otam ii, p o w ró t przez wzgórza G ile ad (po­ tok Jabbok), o s ie d le n ie w Mamre, p o b y t w Gerarze, o sta tn ie lata w Egipcie (Zie­ m ia Goszen). J a k u b został p o c h o w a n y w grocie M akpela i tam , w M a u z o le u m Pa­ triarchów, spoczyw a d o dziś razem z d z i a d k ie m i ojcem , z b a b k ą - Sarą, m a tk ą - Rebeką oraz żo n ą Leą. Rachela zmarła, w ydają c na św ia t swego d ru g ie g o syna, B e n ia m in a, na d ro d ze d o Betlejem, ta m też została p o c h o w a n a (Rdz 35, ¡9). Jej grób czczą Żydzi przy p ó łn o c n y c h rog atk a ch Betlejem.

W ę d r ó w k i /><•(Iricir c h m e

2 ,1 Dzieje Izaaka są w p l e c i o n e w sagi A b r a h a m a i jego sy na, J a k u b a (Rdz 25, 19 - 35, 29).

142

143

2 .4 .2 . D w an aście pokoleń J a k u b m ia ł 12 s y n ó w i j e d n ą córkę, D in ę (Rdz 35, 23-26; 34, 1). A d o p to w a ł E fraima i Manassesa, s y n ó w Józefa (Rdz 48, 8-20). Sagę r o d u J a k u b a w ień c zy jego b ło g o s ła w ie ń s tw o oraz p o j e d n a n i e Józefa z b rać m i. P o to m k o w ie J a k u b a o p u ś c ili Egipt p o u p ły w ie dłuż sze g o c z a s u 24’, k ie d y z a p a n o w a ł faraon, „któ­ ry nie z n a ł Józefa'1 (Wj 1, 8) i p o d ją ł kroki zm ierzające d o ich w y n isz c z e n ia (Wj 1, 10-22). Z Izrae lita m i wyszło w ie lu „cudzoziem ców '', k tó r y c h tożsam ości P ism o bliżej n ie o k reśla (Wj 12, 38). W e d łu g tetralogii (Wj - Pwt) wszyscy o n i sta n o w ili s p o łe cz n o ść zdążający ch d o Z ie m i O b ie c a n e j. Droga u c h o d ź c ó w n ie w io d ła w z d łu ż w y brzeża (Via man's), lecz przez „morze sito w ia ” d o góry Synaj, sz lak iem w y z n a c z o n y m przez oazy i m iejscow ości, k tó r y c h lokalizacja o b e c n ie jest n i e m o ż l i w a 243. Wejście u c h o d ź c ó w d o K a n a a n u p o p r z e d z ił p ra w ie 40-letni ich postój w Kadesz Barnea, przejście przez ziem ie E d o m it ó w i M o a b itó w (Joz 1-5)244. In teg rac ja p o k o le ń , w y p r a c o w a n ie p e w n e g o sty lu k u ltu r o w e g o i religijnego w śró d d w u n a s t u p o k o le ń , m u s i a ł o być p ro c e se m d ł u g o t r w a ł y m i n ig d y n ie u k o ń c z o n y m . Zresztą k to c h c ia łb y w id z ie ć w dzisiejszym s p o łe c z e ń ­ stw ie ż y d o w sk im m o n o li t, byłby d a le k i o d praw dy.

2 .4 .3 . Od p od b o ju K a n aa n u do w yg n an ia babilońskiego W św ietle Joz 13-21 p o k o le n ia izraelskie rozparcelow ały K a n a an następująco; Z ajordan ię zasiedliły, idąc o d północy; poło w a p o k o le n ia Manassesa (Gilead), p o k o le n ie G a d a i R u b e n a (tereny A m m o n it ó w ) . K an a an został p o d z ie lo n y n a ­ stępująco, idąc o d p o łu d n ia ; S y m e o n (Negew), J u d a (Góry Ju d z k ie o d Jerozolimy d o H eb ro n u ), B e n ia m in (pas o d Jerycha przez j e r o z o l i m ę / j e b u z d o D oliny N a d ­ morskiej), Efraim ( p o łu d n io w a S a m a ria = W zgórza Efraima, d o Sychem ), d r u g a połow a p o k o le n ia Manassesa (od S y c h e m d o d o lin y Ezdrelon). Z a c h o d n ia G a­ lilea przy p a d ła p o k o le n iu Asera, c e n t r a l n a N e f ta le m u , w s c h o d n i a Z a b u lo n o w i, wreszcie n a p ó łn o c y osiadł Dan, k tóry nie zd o łał w yw alczyć sobie miejsca na D o lin ie Szefeli. Lewici otrzy m ali 4 9 miast, sp ośród k tó ry c h 7 cieszyło się przy­ w ilejem azyłu d la n ie u m y ś ln y c h zabójców. Z czasem p o k o le n ia w ym ieszały się, lecz p a m ię ć o przynależn ości p o ko leniow ej przetrw ała u Ż ydów w d u ż y m pro­ cen cie d o dzisiaj245. Podział te n m a w iększą w artość religijną niż historyczną. 242 A n i d a t a o s i e d le n ia się Izraelitów w Egipcie, a n i o p u s z c z e n i e tego kraju, g d y sta ł się im nieprzyjazny, n ie jest z n an a. Przypuszcza się, że m o gli się osie dlić w XVII w., zaś w p o ło w ie X111 w. o p u śc ić go. To j e d n a z m o ż l i w y c h wersji. 2',} Lok alizacja t o p o n i m ó w b ib lijn y c h zw iąza n ych z w ę d r ó w k ą przez p u s t y n i ę , m u s i pozo s­ tać h ip o te ty c z n a , np. Di-Zalrab, Jo tw a ta, C h a s e r o t itd. przy w o łują n a z w y b ib lijn e, n ie ich lo k a­ lizacje. 2'H Trwa żywy sp ó r o c h a r a k te r tekstów biblijnych r elacjon ujących trasę w ęd ró w k i i w ydarze­ nia. Uw aża się, że wyjście z Egiptu m ia ło miejsce e ta p a m i, a t y m sa m y m i o sie d la n ie w Kanaanie. Nie miejsce tu na dyskus ję na te złożone tem aty. Z ajm uje się n i m i egzegeza. 2'15 Łukasz w y m i e n i a p o k o l e n i a Zacharia sza, A nny, Józefa i Maryi (Lk 1, 5. 26; 2, 36; por. Mt 1, 1-16; Lk 3, 23-38; T o b I, I n n . Paweł był d u m n y ze swej p rzy n ależn o ś ci d o p o k o l e n i a B e n ia m i n a (FIp 3, 5).

144

Terytoria z a m ie s z k a n e przez d w a n a ś c ie p le m io n

145

GALAZA X „ MQAB M iejsco w ości za cz a só w S ę d z ió w E h u d a i Jefteg o

146

M a p a k ró lestw a Ju d y za E zech iasza

147

n a z w a n e a m fik c jo n ią przez p e w n e p o d o b i e ń s t w o d o o śro d k ó w w G re cji246. I stn ie n ie takieg o o ś r o d k a k u l t u nie przeczyło, a n i n ie k w e stio n o w a ło o d r ę b n o ­ ści p o m ię d z y Izraelem i Jud ą , co więcej m ia ła się o n a okazać głębsza niż dąż e­ nia D aw ida d o u tw o r z e n ia j e d n e g o n a r o d u , k tó ry w ty m celu z c e n tra liz o w a ł w ład z ę i ograniczy! nieza leż n o ść poszczeg ólnych p o k o le ń . S a lo m o n poszedł dalej, nie ty lk o z b u d o w a ł ś w ią ty n ię , ale u s p r a w n ił f u n k c jo n o w a n ie a p a r a tu władzy, p o d z ie lił kró lestw o na okręg i a d m i n i s t r a c y j n e z o k re ślo n y m i o b c i ą ­ ż e n ia m i e k o n o m ic z n y m i, so c jaln y m i, m il ita r n y m i . Z tego p o w o d u po śmierci S a lo m o n a , ok. 9 2 5 r., dziesięć p o k o le ń p ó ł n o c n y c h u tw o r z y ło sep araty sty cz n e K rólestw o P ó łn o c n e , zw a n e Izrae lem 247. W 7 2 2 r. K rólestw o P ó łn o c n e zostało w c h ło n i ę te przez Asyrię, z kolei w 5 8 7 r. król b a b ilo ń s k i, N a b u c h o d o n o z o r , p o d b i ł k ró lestw o Judy. W n astęp stw ie takiego o b r o tu w ydarzeń , p o niew oli babiloń skiej (po 5 3 8 r.) repatrianci stali się mniejszością, s k u p io n ą w Jerozo lim ie i w najbliższej okolicy, żyjąc w sta ły m konflikcie z lu d n o śc ią miejscową; naw et z w s p ó łp le m ie ń ca m i, którzy u n ik n ę li niewoli, lecz n ie u n ik n ę li w p ły w ó w pog ańskich , relacje były bard zo n a p ię te (księgi Ezdrasza i N ehemiasza). R e p atrianci, w yróżniający się ra­ d y k a liz m e m religijnym, b ęd ą nieśli kaganiec wiary, o b ja w ien ia i tradycji, tj. wartości, które s ta n ą się zaczątkiem r u c h u , z którego w yrosną ju d a iz m , Q u m r a n i chrześcijaństw o, jako o k reśle nie wszystkich p o to m k ó w A b r a h a m a przyjmie się nazwa „Żydzi" (od hebr. Jelm(l(im), gr. loudaioi, łac. Judaei). W czasach Nowego T e sta m e n tu pojawią się nowe, nie w ystępujące wcześniej, konfiguracje społecz­ ne: faryzeusze, saduceusze, h ero d ia n ie, zeloci, esseńczycy i inni.

2 .4 .4 . Okres D rugiej Św iątyni O k res Drugiej Ś w iąty n i, szczególnie ważny i interesujący z a rów no dla Żydów, jak i d la chrześcijan, jest u p rzy w ile jo w a n y m w y c in k ie m w dziejach Izra­ ela z p o w o d u k u m u la c j i i in te n s y w n o ś c i w y d a rz e ń z n a n y ch z a rów no dzięki źród łom , jak i z racji bogactw a o p rac o w a ń . P anu jący d o tą d porządek, że władzę n a d Palestyną spraw ow ał ten, k to a k t u a l n i e był potęgą, Egipt czy M ezopotam ia, od czasów A le k s a n d r a W ielkiego został z a c h w ia n y przez m ocarstw o p o ch o d z e ­ nia europejskiego: z h e lle n iz o w a n ą M a cedo nię, a p o niej Rzym. Ten o sta tn i na dłu g ie w ieki p o zb a w ił Ż ydów s u w e r e n n e j ojczyzny i w p e w n y m m o m e n c i e sam podzielił los n a r o d ó w i królestw, które na przestrzeni w ieków podbił.

W ojny D a w id a

2.4.4.1. Kondycja polityczna Żydów Z a n i m Żydzi znaleźli się p o d o k u p a c ją rzym ską (63 r. przed Chr). przeżyli d w ie i n n e niewole: perską i syryjską. Perska za stąp iła o m ó w i o n ą wcześniej nie-

W cz asach p o p rz e d z a ją c y c h w p r o w a d z e n ie w Izraelu m o n a r c h i i z siln y m o ś r o d k ie m p o lity c z n y m i religijn ym (pałac i ś w ią ty n ia ) w Jerozolim ie, rolę d u c h o w e g o c e n t r u m i s y m b o l u je d n o ś c i p o k o le ń p e ł n i ł o miejsce, gdzie prze­ byw ała A rka Przym ierza (Betel, G ilgal, Szilo, Kiryat-jearim). Zjawisko to zostało

24<> A m f ik c jo n ią Co .symbol j e d n o ś c i p o k o l e ń l u b n a r o d u , federacji istniejącej w o p a r c i u o sanktuarium . - 17 Tym s am y m m iało się okazać, że różnice na płaszczyźnie tradycji, zwyczajów, instytucji, języ­ ka i k u l t u r y mater ialnej s*«| trwalsze o d woli politycznej i racji stanu. Zróżnicowanie o b u wspólnot politycznych okazało się źr ódłem wzbogac enia naszej wiedzy na temat przeszłości Ziemi Izraela.

148

149

SA M A RIA ►O no Lo4

• Neballat • Hadicj Betel

Grttaim

Beerot#

*Sena|a

• Aj

Bet^Gugai

) s "cho Kafi>a# K iH aW earim #

•

^ O Aszm w et Chąsor Jet-ozolima - ? / V w to t

™ «N ob

• » A n an ia Bet-Hakkei-em . \ \ J Betlejem# \^\

, • Sanoacb •Aunut

^ \/

A * ka •Acjullaro

\

Magabis#

&

• N etofá #Tekoa

•. • N eb o ,„M k •Bet-Sur Lakisz • Kirtat-Aeba

P U M EA

Siklag En-kimmon

Kabseei# #Je5Zug Bcef-Szebai M oM a#

• Pibon

• Bet-Pelet M a p a „s a t r a p i i " (Jeliud)

M a p a królestwa D a w id a i S a lo m o n a

150

w o lę b a b i lo ń s k ą (53 8 r.), a perską - grecka A le k s a n d r a W ielk ieg o (332 r). Za czasów p e r sk ic h Palestyna s ta n o w iła część sa tra p ii S a m e rin a , z a n im pow stała ja k o o d r ę b n a s a tra p ia Jehud. T e r y to r iu m tej m i n i s a tra p ii o g ra n ic z a ło się d o Jerozolim y i okolic, jej p rzedstaw iciel n o sił t y t u ł peha. O d k ą d W s c h o d e m z a w ła d n ą ł A le k s a n d e r W ielki, przestały istnieć im p e ria i królestw a: Azji Mniejszej, Egiptu, M e z o p o ta m ii, Persji. Powstał n o w y tw ó r p o li­ tyczny - olkoun icne - j e d n o im p e r i u m w ie lu n arod ów . Ję zy k ie m w s p ó ln y m sta­ ła się koine. W n e t j e d n a k m ia ło się okazać, ja k b a rd z o tw ó r A le k s a n d r a był nie-

151

/GALILEA i

Seffori Jizreel 4 Scytopolis

SAMARIA Sąmąrią# ►Apolonią •Antipątrls Uoppą #M e4yną

• Sychem

Jerycho

JUDEA Je ro ^ Iim a

►Aszkąlon Mąreszą

• Bethąząrą • Bet-Sur • Hebron

ID U M E A

Palestyn a za M a c h a b e jc z y k ó w

152

trwały. Po jego śm ierci (323 r.), d i a d o c h o w i e p o r w a li jego sc h e d ę n a strzępy. P alestyną z a w ła d n ę li P to le m e u sz e z E giptu (301-198) - p o 198 r. przeszła p o d p a n o w a n ie S e le ucydów . Pod P to le m e u s z a m i Żydzi p ale sty ń sc y nie cierpieli p rz e śla d o w a n ia z p o w o d u swej wiary. S y tu a c ja z m ie n i ła się, g d y Palestyna z n a ­ lazła się p o d rz ą d a m i S eleucydów . D z ia ła n ia A n t i o c h a IV E pifanesa (175-164), króla o szczególnie w y b u ja ły c h d ą ż e n i a c h to ta lita r n y c h , d o p r o w a d z iły d o w y b u c h u p o w s ta n ia m a c h a b e js k ie g o (167-142), k tó re p rz y n io sło Jerozolim ie i k ilk u s ą s ie d n i m m ia s to m n ie p o d le g ło ść . Był to p o c z ą te k e p o k i hasm onej-

153

m arię, A n t y p a s G alileę, a Filip ziem ie n a w s c h ó d o d J o r d a n u . Po zesłaniu A rc h e la u s a n a b a n ic ję (6 r. p o Chr.) z Ju d e i została u tw o r z o n a p r o w in c ja ce­ sarska z p r o k u r a t o r e m jako p r z e d s ta w ic ie le m w ła d z rzym sk ich. N a k ró tk i czas (41-44) Palestyna zna la zła się p o d b e r łe m w n u k a H e ro d a W ielkiego, A gryppy I. Po jego nagłej ś m ie rc i (zob. Dz 12) cesarz K la u d iu sz p rz y w ró c ił rządy p r o k u ­ ratorskie. N ajb a rd zie j z n a n y m z p r o k u r a to r ó w był P o ncjusz Piłat (26-36), n a j­ o k r u tn ie js z y m F iorus (66-68). F lo ru s spro w o k o w a ł w y b u c h p o w sta n ia Ż ydów przeciw R z y m i a n o m (66-70). Po c z te re c h la ta c h cię ż k ic h z m a g a ń Jero zolim a została z b u r z o n a , ś w ią ty n ia sp a lo n a , l u d n o ś ć częściow o w y m o r d o w a n a , częś­ cio w o s p r z e d a n a w n iew olę; o caleli ty lk o ci, którzy zdążyli u s u n ą ć się na czas za J o r d a n l u b d o E g iptu, l u b m ieszkali n a te r e n a c h n ie o b ję ty c h p o w sta n ie m . Po d r u g i m p o w s ta n iu , z w a n y m p o w s ta n ie m Bar K och by (132-135), Żydzi u tr a ­ cili swoją o jczyzn ę d o 1948 r. W s y m b o lic z n e j liczbie w ojczyźnie byli wszak zawsze o b e c n i.

skiej. S k o ń czy ła się w 63 r., k ie dy P om pejusz w łączył t:e te ry to ria d o rzymskiej p ro w in c ji Syrii. Po o kresie niepoko jów , w y w o ła n y c h o b e c n o ś c ią n o w eg o o k u p a n t a i w p r o ­ w a d z e n ie m przez Rzym z m ia n a d m in is t r a c y jn y c h , n a s tą p i ło k ró lo w a n ie H ero­ da, zw a n e g o też W ie lk im (37-4 przed Chr.). T erytoria o d d a n e m u przez n o w e ­ go g o sp o d a rz a L e w a n tu p o k r y w a ły się p raw ie z g r a n ic a m i k rólestw a D aw ida (w ład a ł G alileą, S am a rią, J u d e ą i Pereą za J o r d a n e m ) . Po ś m ierci H e ro d a Rzym p o d z ie lił k ró lestw o p o m ię d z y trzech jego synów : A rc h e la u s d o s ta ł J u d e ę i Sa­

154

2.4.4.2. O braz społeczeństwa N iew o la b a b i lo ń s k a w p ły n ę ł a na p r z e ż y w a n ie przez Izrael wiary, ja k rów n ież na jego s t r u k t u r ę spo łeczną. Tracąc s u w e r e n n o ś ć , Izrael został też p o z b a w io n y m o n a r c h ii, z k tó r ą w iąz ał m e sja ń sk ie n ad z ie je i o c z e k iw a n ia . Po n ie w oli część p re ro g a ty w m o n a r s z y c h przejął S a n h e d r y n , rada zło żo n a z kap łan ó w , później ró w n ież ze św ie c k ic h . W e p o c e h e lle n isty c z n e j z p o w o d u p rz e śla d o w a ń religij­ n ych i p o w s ta ń p rzeciw S e le u c y d o m n a s tą p iła pola ry z ac ja po sta w sp o łe c z e ń ­ stwa, co zaow o co w ało p o ja w i e n ie m się różnych frakcji religijno-politycznych. Frakcje te przyjęło się określać, c h o c ia ż n i e a d e k w a tn ie , t e r m i n e m sekt. Stąd to o d 11 w. przed C h r. d o ro k u 70 p o C h r. na sc e n ie religijnej i politycznej w y stę p u ją s a d u ce u sze , faryzeusze, zeloci, h e r o d ia n ie , k tó r y c h s p o ty k a m y także w N o w y m T estam e n cie; d o w y m i e n i o n y c h trzeba d o d a ć es seń c zyk ów (miesz­ k a ń c ó w Q u m r a n ? ) , sykaryjczyków. Trzeba też w s p o m n i e ć żyjący n a wsi „lud z i e m i” (hbr. cmi ha-arec) oraz u b o g i c h (hbr. 'anaw im ). S ad u ce u sz e, faryzeusze i pozostali m ie li w ła s n ą to ż sa m o ść klasow ą, d u c h o w o ś ć i wizję k rólestw a m e ­ sjańskiego, co w y z n a c z a ło ich p ro g ra m religijny i polityczny. P alestyna z a m ie s z k a n a była p o n a d t o przez prze d staw ic ie li nacji pogańskiej. Pod t y m w z g lę d e m n ig d y n ie była czysta, c h o c ia ż n ie b r a k w S ta r y m Testa­ m e n c ie ś la d ó w d ą ż e n i a d o jej oczyszczenia z p o g a n (Ezdr 9; N e h 13). N a ty m bard z o z ró ż n ic o w a n y m i b a r w n y m tle p o ja w iło się za sp raw ą Jezusa z N aza­ retu chrz eśc ija ń stw o . Z jego p o w o d u z m ie n i a ła się fiz jo n o m ia Z iem i Świętej, k ształt jej granic, a r c h ite k t u r a ; c h r z e śc ija ń stw o sta ło się też n a t c h n i e n i e m d o p o w sta n ia liczn ych tekstów p o ś w ię c o n y c h jego kolebce. 2.4.4.3. K lim a t religijny K lim a t religijny o k re su D rugiej Ś w i ą ty n i m o ż n a by określić jako okres o d ­ ro d z e n ia religijności żydowskiej, k tó rą przyjęło się określać m i a n e m j u d a i z m u D rugiej Ś w ią ty n i. Później, w o kresie p o ś w i ą t y n n y m , ju d a i z m te n został zastą-

155

I

O

A

100 200

^

300 400 500 ni

m iasto Daw ida

(fcl rozbudow a dokonana p rze z S alom ona C

„inna czę ść" Jerozolim y

O

m iasto helleńskie

®

Studnia Rogel (Smocza Studnia)

1 - 4 bram y m iasta Jebusytów 5 - 1 4 bramy w c za sa c h królów i N eh e m ia sza 1 5 - 1 6 bram y m iasta

1 2 3 4 5

ś w ią ty n ia o łta rz c a ło p a le n ia d z ie d z in ie c d la k o b ie t P ię k n e W ro ta p r z e d s io n e k p o g a n

6 s a la S a lo m o n a 7 s a la k ró le w s k a 8 „ w ie ż y c z k a " ś w ią ty n i 9-11 w ie ż e H ip p ik u s , F a z a e l i M a r ia m m e

Jerozolim a w c z a sa c h N ow ego T e sta m e n tu

Je r o z o lim a to c z a s a c h S ta r e g o T e s t a m e n t u

p io n y przez j u d a i z m ra b in a c k i i przez ch rz eśc ija ń stw o , z k tó r y c h k aż de n a swój sp o s ó b o d w o ł u j e się d o s t a r o t e s t a m e n ta l n y c h k o rze ni i d o j u d a i z m u D rugiej Ś w i ą ty n i ja k o s p o s o b u p r ze ży w an ia d z i e d z ic tw a wiary. Z n i k n ą ł o n ze z b u rz e­ n ie m ś w ią ty n i, p o d o b n i e ja k s p o s ó b p rz e ż y w a n ia przez Izrael w iary n a z y w an e j m ojżeszow ą z n i k n ą ł p o z b u r z e n iu pierwszej ś w ią ty n i przez N a b u c h o d o n o z o -

156

ra2‘!8. Na fiz jo n o m ię j u d a i z m u o k r e s u D rugiej Ś w i ą ty n i w p ły n ę ł y w a r u n k i p o lity c z n e (n iew o la b a b ilo ń s k a , o k u p a c ja perska, p o te m grecka i rzymska), p r ą d y myślowe, ja k m e s ja n iz m i a p o k a lip t y k a , wreszcie se p a r a ty z m religijny

248 Wiar a juko tuka przetrwału dzięki p r o ro k o m o k r e su niew oli, dzięki tradycji i p a m i ę ­ ci, z m i e n i ł y się n a t o m i a s t zasady jej interpretacji ( a k c e n t o w a n i e stro ny p raw n ej) oraz liturgia (pojawiła się liturg ia sy n a g o g a l n a o b o k św ią ty n n ej).

157

i m oralny , w łaś ciw y m n ie jsz o ścio m e t n ic z n y m i k o n fesyjny m (hawdala). R z u ­ c a ją c y m się w oczy przejaw em ow ego s e p a r a ty z m u było u n i k a n i e k o n t a k t u z tym , co p o g a ń s k ie i nieczyste. W o b r o n i e tożsam ości, czystości religijnej i e tn ic z n e j został w z n ie sio n y rodzaj „płotu" (geder, J d t 8, 18)249. Po roku 70 po Chr. na scenie pozostały tylko d w ie z tych tradycji religijnych: a) faryzeusze, którzy w Ja m n ii (opodal Jafy) podjęli dzieło dostosow ania ju d a i­ zm u d o n ow ych w a r u n k ó w p o św ią ty n n y c h - p o m n ik i e m ich w ysiłku stała się najpierw Miszna, a później T alm ud ; b) chrześcijaństwo, które w n e t o tw arło się na św iat pogański (głównie za sprawą n aw ró co n e g o faryzeusza, Pawła z Tarsu zob. Dz 7nn). Między o b u r u ch a m i, w yrastającym i z ju d a iz m u Drugiej Świątyni, a tym sa m y m - przynajm niej po części - z d u c h a Starego T estam entu, w n e t p o ­ wstała głęboka przepaść na linii praw d w iary i stosowania jej zasad w praktyce. F orm a ln y m n astępstw em tych rozbieżności była e k s k o m u n ik a judeochrześcijan z synagogi (tzw. birkat ha-minim), ze strony chrześcijańskiej oświadczenie, że nie ju d a iz m rabinacki jest Izraelem pełn i czasów, lecz w sp ólno ta w yznawców Jezusa, gdyż Jezus jest o b ie ca n y m w Pismach (= w S tary m Testamencie) Mesjaszem i Sy­ n e m Bożym: My bowiem jesteśmy prawdziwie ludem obrzezanym - my, którzy spra­ wujemy kult te Duchu Bożym i chlubimy się w Chrystusie Jezusie, a nie pokładamy ufności te ciele (Flp 3, 3). Jak się m ają d o siebie pew nik, że Bóg nie cofnął swoich o b ie tn ic Izraelowi (Rz 1 1, 29) oraz d o g m a t, że o b ie tn ic e te w y pełniły się w Jezusie C hrystusie (Mt 5, 17; Łk 4, 21; Dz 13, .33), pozostaje praw dą wiary, za d a n ie m d o dialogu m iędzyreligijnego i w ezw aniem stron d o pokory w obec łaski i stylu dzia­ łania Bożej mądrości.

3 . G E O G R A F IA I P O L IT Y K A G eografia p o lity c z n a to re z u lta t g o s p o d a ro w a n ia przestrzenią przez p o lit y ­ ków. G d y c h o d z i o Izrael, p o łą c z e n ie geografii i p o lity k i o k a z a ło się n a prze­ strzeni o s t a t n i c h w ie k ó w szczególnie t r u d n e i k o n f lik to g e n n e . Tezę tę ilu stru ją d o b i t n i e czasy n o w o ż y tn e , któ re c h a r a k te r y z u je - o p ró c z o d k r y w a n i a n o w y c h k o n t y n e n t ó w i ich kolonizacji - ró w n ież w e w n ą trz ż y d o w sk i r u c h n a rzecz p o w r o t u d o u tr a c o n e j ziem i o jc ó w 250. Żydzi n ig d y n ie u tra c ili nadziei, że

Wagę p r zy w iązy w an ą przez Żydów d o separacji o d wszystkiego co pogańskie n i e c h zilu­ struje cho ciażb y i laki fakt, że delegacje Żydów d o R z y m u żywiiy się t a m su s zo n y m i figami i orzecham i, aby nie popaś ć w sta n nieczystości r y tu aln ej uniem o żliw iającej im w y p e ł n i a n i e ob o w iązk ó w określo n ych przez kult, zob. Józef Flawiusz, Autobiografia, 3, Poznań 1986, 9 6n ; zob. też E. Schiirer, The history of fhe Jewish (reojile in the age o/ Jesus Christ, v o l u m e II, A New English E d ition Revised a n d E dited by G. Vermes - F. Millar - M. Black, E d i n b u r g h 1979, 475-478. 2,0 Żydzi zawsze byli o b e c n i w Palestynie, w okresie n iew o li b ab ilo ń sk iej, czy też p o u p a d k u po w s ta ń w 7 0 i 135 r. p o Ch r. O b lic z a się, że w 1 w. b y io w P ales tyni e ok. 3 m i n m ieszkańców , w t y m 2,5 m i n Żydów. W czasie n a j a z d u Persów w 6 1 4 r. - ok. 2 0 tys. Żydów, w 1550 r. wszyst­ kich m i e s z k a ń c ó w w P ales tynie by ło ok. 2 0 0 tys., w 1 80 0 ok. 275 tys.

158

k ied yś Bóg pozw oli im w rócić „na O jczyzny ł o n o ”. O d O ś w ie c e n ia (d ru ga poł. XVIII w.), tę s k n o ta za ziem ią u t r a c o n ą i p o d e j m o w a n e n a rzecz urzeczyw ist­ n ie n ia tej n a d z ie i d z i a ła n ia p r zy b rały z n a cz ąc o n a sile. Po p o w s ta n iu p a ń s tw a Izrael (1 9 4 8 r.) b r a m y kraju o tw a r ły się d la p o w ra c a ją c y c h z d ia s p o ry Żydów. Każdy Żyd wie, iż d e c y d u ją c się na p o w r ó t d o lirec Izrael, przyspiesza, a naw et u m o ż liw ia , ty m s a m y m przyjście Mesjasza251.

3 . 1 . N a r ó d b e z z ie m i N a jp ie r w m ię d z y 5 8 7 a 164 r. przed Chr., p o te m m ię d z y ro k ie m 7 0 a 1948, Żydzi p o zo staw a li bez w ła s n e g o pa ń s tw a . C h o c ia ż w b ib lijn e j ojczyźnie zawsze były o b e c n e w iększe czy m n ie jsz e ich k o lo n ie , to we w s p o m n i a n y c h o k re ­ sa ch byli ja k b y „nie u siebie", lecz w n a jle p s z y m razie ja k o to le ro w a n a przez k olejn ego o k u p a n t a m niejszość. Izrael prze trw a ł n a d iasporze m ię d z y Ira n e m na w sc h o d z ie a H isz p a n ią n a zach o d z ie , J e m e n e m i M a ro k ie m na p o ł u d n i u a A nglią, Francją i K ry m e m na p ó łn o c y , n ie m ó w ią c o t e r e n a c h E u ro p y Ś rod­ kowej i W s c h o d n ie j. S pecyfika k a ż d eg o z w y m i e n i o n y c h r e g io n ó w nasączyła p o to m k ó w A b ra ­ h a m a „innością", w łączając języki, ryty i p r a w a 252. M im o ro zp ro sze n ia i w spo ­ m n i a n y c h „na le cia ło śc i”, Żydzi z a chow a li w ła s n ą to ż sam o ść i je d n o ś ć dzięki religii, trosce o czystość w łasn ej rasy oraz d z ię k i w ie r n o ś c i tr a d y c jo m p ie lę g n o ­ w a n y m p rze de w szystk im w ś r o d o w isk u r o d z in n y m . N ie b a g a t e ln ą rolę o d e g ra ­ ła tę s k n o ta za u t r a c o n ą ziemią, której p r z e jm u ją c y w yraz d aje poezja J e h u d y H alew iego czy śpiew c h ó r u n ie w o l n ik ó w w o perz e G. V erdiego „Nabucco". Z k o ń c e m XIX w. dzięk i r u c h o w i s y j o n i s ty c z n e m u sen o ojczyźnie zaczął n a ­ b ierać o z n a k b liskiego s p e łn ie n ia .

3 .2 . R u c h s y j o n is t y c z n y W 1897 r. o d b y ł się w Bazylei S yjon istyczny z o rg a n izo w an y przez d la ideo logii s y jo n i z m u p u b lik a c j i rok wcześniej, w ykazyw ał, że Żydzi

(Szwajcaria) Pierwszy Ś w ia to w y Kongres T eo d o ra Herzła, a u t o r a f u n d a m e n t a l n e j Der J u d e n sla a t2 i i . W tej pozycji, w y d a n e j m a ją praw o d o w ła s n e g o p a ń s tw a i że to

251 W e d ł u g T a l m u d u Mesjasz przyjdzie b o w i e m d o p i e r o w tedy, g d y o s t a tn i Żyd po w róci d o ojczyzny. 252 Dias pora pr zyczyniła się d o p o w s ta n ia d w ó c h g łó w n y c h „obrządków" w r a m a c h współ­ czesn eg o j u d a i z m u - sefardyjsk ieg o i as zkenazyjskiego. 2,3 P u b lik acja T. Herzla m ia ła związek z aferą Dreyfusa, k a p i t a n a wojsk f ra n c u s k i c h oskarżo ­ n eg o o ko lab o rację z P ru s am i (w ojna fran cusko-pru ska 1 87 0 r.) i s p o w o d o w a n i e t y m sa m ym klęski Francji. Po l a t a c h Dreyfus został zreh ab ilito w an y . P o ch o w an y n a c m e n t a r z u M o n t p a r n a s ­ se w Paryżu.

159

p o m ię d z y l u d n o ś ć żydow ską i ara bską w e d łu g k r y te r iu m większości e tn ic z ­ nej. W rogość lu d n o ś c i arabskiej p o d sy c a ło jej d o ty c h c z a so w e d o ś w ia d c z e n ie z ży d o w sk im i i m i g r a n ta m i. D n ia 14 m a ja 1948 r. D aw id Ben G u r i o n p ro k la ­ m o w a ł p o w s ta n ie p a ń s tw a Izrael. K o n flik t w o je n n y m ię d zy stro n ą żydowską i ara b sk ą p rz e rw a ło d o p ie r o zaw ieszenie b r o n i (luty-czerw iec 1949). Na m o cy roze jm u p a ń s tw o Izrael m ia ło liczyć o k o ło 2 0 tys. k m 2, a tereny o k u p o w a n e przez J o r d a n ię (Z a c h o d n i Brzeg) i przez E gipt (Strefa Gazy) o k o ło 5 tys. k m 2. Pó k olejnych k o n f lik ta c h zbrojnych: 1956 (K a nał Sueski), 1967 (wojna 6-dniowa), 1973 (w ojna s ą d n e g o dn ia), n a d s z e d ł czas n a p o kojow e u r e g u lo w a n ie zadaw ­ n io n y c h k o n flik tó w : z E gipte m (1978) i z J o r d a n ią (1996). Z Syrią i L ib a n e m Izrael jest w s ta n ie zaw ieszenia b r o n i 255. N a d a l też pozostaje o tw a r ta sprawa p ań s tw o w o ś c i Palestyny. P lan p o k o jo w y „Mapa drogow a" (2002 r.) znalazł się w impasie. P e rsp ek ty w y n ie rysują się o p ty m i s ty c z n e n aw e t d la optym istów . K o nflikt n a te r e n a c h b ib lijn e g o i w sp ó łc ze sn eg o Izraela m a złożony c h a r a k te r i s a m e wysiłki d y p l o m a t y c z n e n ie są w s ta n ie go rozwiązać. Wszystko w sk az u ­ je, że n a tę ziem ię należy spojrzeć jeszcze z in n e j strony - o d strony O b ja w ie n ia i refleksji teologicznej. p a ń s tw o m o ż e pow stać j e d y n ie n a b ib lijn y c h te re n a c h , z n a jd u ją c y c h się p o d ­ ówczas p o d o k u p a c ją tu rec ką. W y p r a c o w a n y w Bazylei p ro g ra m i etap y jego realizacji, u s z cz eg ó ło w io n e m e to d y d z i a ła n ia ( g ro m a d z e n ie śro d k ó w n a w y k u p ziem i o d lu d n o ś c i arabskiej i z a sie d la n ie jej im i g ra n ta m i) , były rea lizow a ne z g o d n ą p o d z i w u k o n se k w e n c ją , d e t e r m i n a c j ą i u m ie ję tn o ś c i ą p o k o n y w a n ia przeszkód. P otw ierd za ją to statystyki. W 1882 r. na 4 5 0 tys. m ie s z k a ń c ó w Pa­ le styny b yło 24 tys. Żydów, w 1914 r. by ło ich 8 5 tys. W ciągu kolejnych 1 0 .la t p r zy b y ło d o Palestyny dalszy c h 55 tys. im i g r a n t ó w 25“1. W k o le jn y ch fa­ la ch ¡ m ig rac y jn y ch (hbr. 'alija) p rzy b y w ały k o le jn e d ziesiątk i tysięcy Żydów, ze Z w iąz k u R adzieckiego, z Polski, z Rzeszy N ie m ie c k ie j i i n n y c h krajów, jak: Turcja, H isz p an ia , R u m u n i a , M aroko. W p r z e d e d n i u 11 w o jny św iatow ej było w P ale styn ie 4 5 0 tys. Żydów, w ty m 150 tys. z d o ln y c h d o p o s łu g i w a n ia się b ro n ią . Po d ru g ie j w o jn ie św iatow ej, w czasie której z ginęło w o b o z a c h i w i n n y c h o k o lic z n o ś c ia c h o d 4 d o 6 m i n Żydów, d o Palestyny p rzy b y ło n a ­ s tę p n e 100 tys. im ig ra n tó w .

3 .3 . P o w s t a n i e p a ń s t w a I z r a e l O g ło s z o n a przez O N Z w spraw ie p o w s ta n ia p a ń s tw a Izrael rezolucja N r 241 (29.1 1.1947) w y w o ła ła k o n f lik t zbrojny m ię d z y żydow sk ą a ara b sk ą l u d n o ś c ią Palestyny. Tę o s ta tn ią w sp o m a g a ły Egipt, Jo r d a n ia , Syria i L iban. C h o d z i ł o n ie ty lk o o u z n a n i e przez O N Z przyszłego p a ń s tw a Izrael (po w y g a śn ię c iu m a n d a ­ tu b ry ty jsk ie g o - z d n i e m 14.05.1948), ale i o p o d z ia ł t e r y t o r i u m Palestyny 25‘( Lata o d 19 20 d o 19 48 r. to w P ales tynie okres m a n d a t u brytyjskiego.

160

3 .4 . S y t u a c j a w s p ó ł c z e s n a W s p ó łc z e ś n i m i e s z k a ń c y t e r e n ó w K a n a a n u , a d z isia j p a ń s t w a Izrael, sta ­ n o w ią m o z a i k ę p o d w z g l ę d e m e t n i c z n y m , r e lig ijn y m , p o l i t y c z n y m i k u l ­ t u r o w y m . D la ja ś n ie js z e g o p r z e d s t a w i e n i a s y tu a c j i m o ż n a przyjąć w tr y b ie r o b o c z y m trzy k r y te r ia p o d z i a ł u m ie s z k a ń c ó w : e t n i c z n e , re lig ijn e i p o l i ­ tyczne. E tn ic z n ie - m ie s z k a ń c y dzisiejszego Izraela to lu d n o ś ć se m ic k a (Żydzi i A ra b o w ie) i n ie s e m ic k a ( O r m ia n ie , D ru z o w ie, Czerkiesi, przybysze z Europy, Azji, A m eryki). Żydzi dzielą się na o b y w a te li (Israeli) u r o d z o n y c h w Izraelu (sabra) i n a im i g r a n tó w foiim). Izraelczycy s ta n o w ią 8 0,1% lu d n o ś c i Izraela, a A ra b o w ie i i n n i 19,9% (d a n e z 1996 r.). R eligijnie - m ie s z k a ń c y Izraela to w yznaw cy: j u d a i z m u (wśród Ż ydów m ają miejsce „ o b rz ą d k i”: sefardyjski i aszkenazyjski; o s o b n ą g r u p ę sta n o w ią tzw. „ p o b o ż n i” chasydzi); isla m u (A rabow ie, d zielą się na d w ie g łó w n e g r u ­ py w y z n a n io w e : szyitów i s u n n it ó w ) ; m nie jsz o ści - d ru zo w ie , bahajow ie; c h rz eśc ija n ie (A rabow ie, rezydenci). P odział c h rz eśc ija n na te re n ie Izraela 0 w iele bardziej się zaznacza niż gdzie indziej, szczeg ólnie w m ie jsc ac h św ię ty ch (kościół N a r o d z e n ia w Betlejem; w Je ro z o lim ie - Bazylika G r o b u C h ry stu s a 1 kościół G r o b u M atki Bożej). N ajliczniejsze w s p ó ln o ty chrześcijańskie: praw o­ sła w n a (z p o d z i a łe m n a Kościoły naro d o w e: grecki, rosyjski, koptyjski, syryjski, etiopski, o rm ia ń sk i); k ato lic k a (obrządki: ła c iń s k i i w s c h o d n i e - grecki, maro255 Syria o d r z u c a k olejn e ap ele Izraela i ON Z o n a w i ą z a n ie relacji pokojowych .

161

nicki, o r m ia ń s k i, koptyjski); wreszcie Kościoły p ro te sta n c k ie . N ie m o ż n a nie w s p o m n ie ć o g r u p ie Żydów, którzy przyjęli chrzest. W y z n aw c ó w j u d a i z m u jest 8 0.1% , m u z u ł m a n ó w (głów nie s u n n i t ó w ) 14,6%, ch rz eśc ija n o g ó łe m 2,1%, in n y c h 3,2% (d a n e z 1996 r.). P olitycznie - m ie sz k a ń c y Izraela d zielą się n a Izraelczyków ( lu d n o ś ć p o c h o ­ d z e n ia żydow skiego i ara bska m ieszkająca w Izraelu o d 1948 r., któ ra przyjęła o b y w a te ls tw o izraelskie) i na r e z y d e n tó w (p o siad a ją cy praw o p o b y tu ). Pale­ styń c zy c y to l u d n o ś ć nie m a jąc a o b y w a te ls tw a izraelskiego, lecz m ieszkająca na t e r e n a c h za ję tych przez Izrael p o d c z a s w ojny 6-dniowej (1967), to m iesz­ k a ń c y A u t o n o m i i Palestyńskiej o b e jm u ją c e j Z a c h o d n i Brzeg (Sam aria, Ju d e a) i Strefę Gazy.

4 . D E M O G R A F IA H IST O R Y C Z N A W ied za w sp ó łc ze sn a na t e m a t liczby m ie s z k a ń c ó w sta ro ż y tn e g o Bliskiego W s c h o d u , p o d o b n i e zresztą ja k G recji czy I m p e r i u m R o m a n u m w poszczegól­ nych o k r e s a c h jest p rz y b liż o n a i o p ie ra się n a r a c h u n k u s z a c u n k o w y m . D an e liczbow e w Biblii - w y ró ż n ia się p o d ty m w z g lę d e m z całego p i ś m i e n n i c t w a s ta ro ż y tn e g o - należ y brać o stro żnie, z u w z g l ę d n i e n i e m k o n te k s tu k u l t u r o w e ­ go, w ty m także z a m iło w a n ia Ż yd ów d o liczb i d o n a d a w a n ia im zn a c z e n ia sy m b o lic z n e g o .

sie 2.25-1.8 tys. sta n lu d n o ś c i miejskiej m ó g ł być n astę p u ją c y : U r u k (koniec III tysiąclecia) 25-50 tys., U r (111 d y n a s tia ) d o 3 4 tys., Ebla (2.9-2.4 tys.) ok. 4 0 0 0 0 . Rozwój ag lo m e ra c ji miejskiej w M e z o p o ta m ii: U r u k 3 7 0 0 r, - 14 tys., 3 1 0 0 r. - 5 0 tys., 2 8 0 0 r. - 8 0 tys., ale 2 5 0 0 r. - ty lk o 5 0 tys.; A k k a d - 2 3 0 0 r. 3 6 tys. B a b ilo n o k o ło 1600 r. m ó g ł liczyć d o 6 0 tys., N i n i w a n ie c o m n ie j niż 25 tys.; N i m r u d o k o ło 8 7 9 r. m ia ło liczyć d o 70 tys. W Egipcie - M em fis 2 0 0 0 r. - 6 0 tys.; Teby 1800 r. - 4 0 tys., 1400 r. 8 0 tys.; A w aris 16 00 r. 100 tys.258 Z m ie n ił się zn a cz n ie m o d e l i tr y b życia w g r a n ic a c h Żyznego Półksiężyca, o d k ą d znalazł się p o d b e z p o ś r e d n im w p ły w e m k u l t u r y helleńskiej. N astąp ił d y n a m ic z n y wzrost aglom eracji miejskich. L u d n o ś ć ze wsi dążyła d o m iast w n adziei na łatwiejsze, przyjem niejsze i ciekawsze życie, a także z myślą o szyb­ k im w z b o g a c e n iu się. W e d łu g D em e triu sz a z F ale ro n u (350-287), pisarza, filo­ zofa i bib lio tekarza Biblioteki A leksandryjskiej, A teny na prze ło m ie 1V/H1 w. liczyły 21 tys. obyw ate li i 6 0 tys. cu dzoziem ców . A n tio c h ia nad O r o n te s e m czy A le k s a n d r ia w Egipcie, w te d y jeszcze niew ielkie, w n e t z w ie lo k ro tn iły liczbę m ie sz k a ń c ó w 259. Miasto Rodos n a w yspie o tej sam ej n az w ie w 3 0 5 r. liczyło tylko 24 tys. m ieszkańców , w ty m 6 tys. m ężczyzn zd o ln y c h d o n osz enia bro­ ni. A n tio c h ia n a d O ro n t e s e m w czasach św. Pawła (poł, I w. po Chr.) liczyła 3 0 0 m o ż e 4 0 0 tys., Seleucja, założona w 3 12 r. w p o b liż u starożytnego Babilo­ n u przez Seleukosa 1 (312-280), z p rz e z n a c z e n ie m na stolicę królestwa, szybko osiągnęła 6 0 0 tys. Rzym w okresie najw iększego r o z k w itu za H a d r ia n a liczył d o 1200 tys. mieszkańców . Inaczej przedstaw iała się sytua cja Izraela, na co w p ły n ę ły specyficzne c z y n n ik i ziemi, jej m ie sz k ań có w i ich historii.

4 .1 . Ś w ia t sta r o ż y tn y 4 .2 . Izra el Jak się p rz e d sta w ia ło z a l u d n i e n i e Ż yznego Półksiężyca w staro ż y tn o śc i, jest z a g a d n i e n i e m o t w a r t y m 256. N ie w ie m y ilu m ie s z k a ń c ó w liczył E gipt za R a m ­ zesa II (1290-1224), B a b ilo n ia za H a m m u r a b i e g o (1728-1686), Asyria za S enn ah e r y b a (705-681), Persja za C y r u s a 11 (550-529), G recja za A le k s a n d r a W ie lk ie ­ go (336-323), Syria za A n t i o c h a IV E pifan esa (175-164), Rzym za O k ta w ia n a (30 przed C h r. - 14 po Chr.) i za T ra ja n a (98-117). Nasze o b lic z e n ia pozostają w sferze h ip o te z i p rzy p u sz cz eń , w szak n ie są całko w ic ie teoretyczne. Za p u n k t w yjścia m o ż e służyć o b sz ar m ia s t z n a n y d zięki arc h eo lo g ii. P ro b le m s ta n o w i liczba m ie s z k a ń c ó w n a h e k t a r zam ie szk a n ej p o w ie r z c h n i. O to t y t u ł e m egzem plifikacji, d a n e k ilk u m ia st Ż yznego Pół­ księżyca w 111 i 11 ty sią c le c iu 257. N ajstarsze d o t ą d o d k r y t e m iasto, Jerycho, na p r z e ło m ie VIII i VII tysiąclecia m o g ło liczyć 1-1.2 tys. m ie sz kań ców . W okre-

256 Klasyczną pozycją pozostaje p raca E. Meyer, Die Bevolkerung des Altertums, w: J. C o n r a d (hrsg.), Handwiirterhuch der Staatswissenschaften, l e n a 1899, B a n d II. 257 O p i e r a m y się tu t a j na „research n o t e ” G. M odelski Early World Cities. Extending the census to the fourth m il k l e n n i u m , w: h t t p : / / s e a r c h . n e t s c a p e . e o m / n s / s e a r c h ? q u e r y = d e m o g r a p h y .

162

Stary T e s t a m e n t w iele razy m ó w i o s ta ty s ty k a c h lu d n o ś c i. Księga Rodzaju ro zp o c zy n a dzieje lu d z i o d A d a m a i Ewy, je d n e j pary, rozrastającej się z czasem w coraz to n o w e n arody. Początek nowej lu d z k o ści d a ł p o p o to p ie N o e (zob. Rdz 9-10). O d N o eg o p o c h o d z ili, o c a le n i z p o t o p u jego sy no w ie : Sem, Jafet i C h a m . O d S e m a (stąd nazwa: rasa se m ic k a ) p o c h o d z ił A b r a h a m , o d A b r a h a ­ m a n a r ó d żydowski. Księga R odzaju o d n o to w u je , że w ra z z J a k u b e m „zstąpiło" d o E giptu 70 o s ó b (zob. Rdz 46, 27; por. W j 1, 5; Dz 7, 14), wyszło zaś „około 6 0 0 tys. m ę żc zy z n z d o ln y c h d o n o s z e n ia m ie c z a ” (W j 12, 37). 258 D a n e te p o c h o d z ą z c y t o w a n e g o o p r a c o w a n i a G. M odelskiego. Dziś p a n u j e p rzek o n a­ nie, że po czątek u r b a n iz a c ji d ali S u m e r o w i e , o d 3 6 0 0 d o 2 5 0 0 ty lko t a m istniały m iasta. Dla u z u p e ł n i e n i a w a r t o wspomnieć', że w po ło w ie II tys. najstarsze m ia sto w Europie, Knos sos na Krecie, liczyło 30 tys., k tórą to liczbę o sią g nęły M ykeny w 13 60 r. Najstarsze m iasto w środkowej Afryce, A x u m (Etiopia), ro z w i n ę ł o się d o p i e r o o k o ł o 3 0 0 r. po Chr., a w Z a c h o d n i e j Afryce d o p i e r o o k o ło 1000 r. 259 S p o śr ó d w i e l u o p isó w A le k s a n d r i i m o ż n a s k o n s u l t o w a ć A. S w id e r k ó w n y Hellenilui, W ize runek epoki od A le ksandra do A ugusta, Warszawa 1978, 105-126.

163

Pochód z w y c ięz c ó w

z je ń c a m i

P ism o Ś w ięte w s p o m i n a w p r a w d z ie o s p is ach lu d n o ś c i, wszak w z m i a n k i te, ja k k o lw ie k m a jąc e swoje zn aczenie, p o w i n n y być b r a n e p o d uw ag ę z d u ż ą dozą k r y ty c y z m u . Pierwsza w z m i a n k a , w Wj 30, 11-16, n ie m ó w i o w y n ik a c h spisu. O d w ó c h n a s tę p n y c h pisze Księga Liczb. W e d łu g Lb 1, 1-46 p o d S y n a­ je m m ia ło z n a jd o w a ć się 6 0 3 5 5 0 m ę żc zy z n powyżej 2 0 roku życia, lewitów było 22 2 7 3 (Lb 3, 43; por. w. 3 9 i Wj 38, 26). W e d łu g Lb 4, 4 8 lew itów m ię ­ dzy 3 0 a 5 0 r o k ie m życia m ia ło być 8 580, w e d łu g Lb 2 6 . liczba Izraelitów na p u s ty n i w y n o s iła 601 7 3 0 oraz 23 tys. le w itó w 2'50. Tak w ie lk a liczba Izraelitów o c a lo n y c h z E giptu i p rze b y w a jąc y ch n a p u s t y n i jest m a ło p r a w d o p o d o b n a , w o c z a c h R. d e V a u x m a o n a i n n e z n a c z e n i e 261. W a rto przy okazji w s p o m n ie ć w y d a r z e n ia o n ie c o i n n y m charakterze. 1 tak: sie d e m d z ie s ię c iu d w ó c h H ebrajczy k ó w o tr z y m a ło c h a r y z m a t n a t c h n i e ­ n ia p r o ro c k ieg o (Lb 1 1, 24-27); b u n t frakcji K oracha, D a ta n a i A b ir a m a spow o­ d o w a ł 14 9 5 0 ofiar (Lb 16, 35; 1 7, 14), nie w ia d o m o , ilu było u k ąszo n y c h przez węże, w s p o m n i a n a jest ty lk o w ielk a liczba (Lb 21, 6). W starciu sił w ie rn y c h

2(10 W y j a ś n i e n i e różnic p o m i ę d z y Lb 3, 39. 4 3 i 26, 6 2 n i e jest: prosie. Może zależy od ró żn ych źródeł, a m o ż e o d i n t e n c j i a u l o r a tek s tu . Szczegółowe p r z e d s t a w ie n ie d a n y c h tego spi­ su i ich k o n f r o n t a c j a z r e z u l t a t a m i i n n y c h spisów, zob. S. Lach, Księga Liczb. W stęp - prz ekład Z oryginału - k o m e n t a r z - ekskttrsy IPŚST 2, 2|, P o zn ań 1970, 59-69. 72-82. 233-239. 21,1 Egipt m u s i a ł a b y o p u ś c i ć k i l k u m i l i o n o w a g rup a, co jest n iem o żliw e, gdyż cały kraj w 2. poi. XIII w. m ógł liczyć wszystkich m i e s z k a ń c ó w o d 2 d o 3 m i n . Liczby b i b l i j n e pe łnią w ty m p r z y p a d k u z p e w n o ś c ią i n n ą niż i n f o rm a c y j n a rolę. W e d ł u g R. d e Vaux wyrażają myśl, jak w cz asach ju ż zn a c z n ie późniejszych p r ó b o w a n o so bie w y jaś nić c u d o w n y wręcz przyrost lu d n o śc i, a także z n a c z e n ie d a w n y c h po k o leń , zwłaszcza n ajpo tężniejs zeg o - p o k o le n ia J u d y i n a jm n ie jsz e g o - p o k o l e n i a S y m e o n a , zob. R. d e Vaux, Instytucje Starego Testamentu, Poznań 2002, 75-77.

164

D a w id o w i z w o jsk a m i z b u n t o w a n e g o A b s a i o m a p ole gło 20 tys. zb ro jn y c h (2 S m 18, 7). O spisie p rz e p ro w a d z o n y m z woli króla D a w id a w s p o m i n a 2 S m 24. P anuje p o w s z e c h n e p rz e k o n a n ie , że p o d a n e w tej p e r y k o p ie w y n ik i są zaw yżone. Część p ó ł n o c n a kró lestw a (Izrael) liczyła 8 0 0 tys. „ w o jo w n ik ó w ”, część p o łu d n io w a (Juda) m ia ła liczyć 5 0 0 tys. (2 S m 24, 9)262. K rólestw o D aw ida m u s i a ło b y w ta­ k im razie liczyć 6-8 m i n m ie sz kańców , a w ięc co n a j m n ie j tylu, ilu liczy w sp ó ł­ czesny Izrael razem z A u t o n o m i ą Palestyńską, i b yłoby gęściej z a sie d lo n e niż n ie je d e n kraj e u ro p e jsk i dzisiaj! Jaka była f a k ty c zn a liczba m ie s z k a ń c ó w m ia s t i wsi w posz cz ególnyc h o k r e s a c h e p o k i S tareg o T e s t a m e n tu , nie w ie m y 263. O p ró c z b ib lijn y c h d a n y c h d o ty c z ą c y c h spisó w lu d n o ś c i, naszą w ie d z ę n a t e m a t d e m o g ra fii Izraela czasów b ib lijn y c h c z e rp ie m y ze ź ró d e ł p o ś r e d n ic h . Pierwsza Księga Królewska p o d a je sta ty sty k i r o b o tn ik ó w z a t r u d n i o n y c h przez S a l o m o n a d o ró żn y c h prac z w ią za n y ch z b u d o w ą św ią ty n i: 3 0 tys. p r z y m u s o ­ w y ch r o b o tn ik ó w d o s p r o w a d z e n ia drzew a z L ib a n u , p ra c u ją c y n a trzy z m ia ­ ny, p o n a d t o 70 tys. tragarzy i 8 0 tys. p ra c u ją c y c h w k a m i e n i o ł o m a c h , 3 3 0 0 n a d z o rc ó w (1 Kri 5, 27-30; por. 1 Krn 2, 1. 17). Ź ró d ła m i są też in fo rm a c je o k o n t r y b u c j a c h i d e p o r t a c j a c h p o d c z a s k a m p a n i i w o je n n y c h . W e d łu g 2 Kri 15, 19n w 7 3 8 r. król M e n a c h e m ( 7 5 2 - 7 4 2 ) , złożył Asyrii o k u p w wysokości 1000 ta le n t ó w srebra, któ rą to s u m ę uzyskał, o p o d a t k o w u j ą c głow y r o d ó w i za­ m o ż n y c h Izraelitów w w ysokości 5 0 syk ló w o d oso by (hbr. gibbore chail). To by o zn aczało, że K rólestw o P ó łn o c n e liczyło 6 0 tys. p rz y w ó d c ó w znacz n ie jszy c h rodzin. Liczba p o d d a n y c h M e n a c h e m a w y n o s iła b y przeto o d 3 0 0 d o 4 0 0 tys. o s ó b z tego kręgu; w szystkich p o d d a n y c h m o g ło b y być d o 8 0 0 tys. K rólestw o Judy, trzy razy m n ie jsz e o d P ó łn o c n e g o , m o g ło liczyć o d 2 0 0 d o 3 0 0 tys. W p o ło w ie VIII w. cały Izrael liczy! p r a w d o p o d o b n i e n ie c o p o n a d 1 m i n m iesz­ kańców . A rc h iw a Tiglat-Pilesera 111, rejestrujące jego k a m p a n i ę w 7 3 2 r., zaw ie­ rają w yk az m ie s z k a ń c ó w „miast" G alilei liczących o d 4 0 0 d o 6 5 0 o s ó b 26'1, były to w ięc s k u p is k a n ie w ielkie. Tell Beit-Misrim ( d a w n e D ebir) liczyło 2-3 tys. m ie sz kańcó w . Król asyryjski, S a rg o n 11 (722-705), u p r o w a d z i ł z p o d b ite j S a m a ­ rii 27 2 9 0 jeńców , spro w ad za ją c w to m iejsce k o lo n is tó w z m ia s t asyryjsk ich (2 Kri 17 , 24-41 )265. W e d łu g k r o n ik S e n n a c h e r y b a , te n król asyryjski z d o b y ł

203 W e d ł u g l K r n 21, 5 Israel liczył I 100 tys. m ęż czyzn, J u d a 4 7 0 tys.; l K r n 27, .34. 2(,! A.M.M. Jone s, T he Urbanization of Palestine, w: J o u r n a l o f R o m a n S t u d i e s 21 (1931) 78-85; tenże, T he Cities o f the Eastern Roman Provinces, O x f o rd 1971, w yd . 2., 269-277; E. Gar ba, The Social, economic a n d political history of Palestine 6.3 BCE-CE 70, w: W. H o rbu ry, W. D. Davies, J. S t u r d y (V o lu m e Editors), 7'lie Ca mbridge History of Judai sm, Vol. 111. The Early Roman Period, C a m b r i d g e 1999, 112. 2M Zob. J. B. P ritc h a rd (eel.). Ancient Neat Eastern Texts Relating to the Old Testament, dz. cyt„ 28.313. D o k u m e n t ten w y m i e n i a cyfry d e p o r t o w a n y c h także z i n n y c h p o d b i t y c h w tej k a m p a n i i rejonów. 2(15 Zob. J. B. P ritc h a rd (ed.), Ancient Ne at Eastern Texts Relating to the Old Testament, dz. cyt., 285A. Miasto S a m ar ia m o g ł o liczyć d o 3 0 tys. m iesz k ań có w .

166

Scena przedstawiająca izraelskich jeńców (asyr.)

w 701 r. 4 6 miast, (bez Jerozolim y) oraz z n a c z n ą liczbę wsi, z k tó r y c h u p r o w a d z ił 2 0 0 tys. 150 m ężczyzn, k o b ie t i dzieci, co w y d a je się liczbą w y g ó ro w a n ą 266. M niej u p rz y w ile jo w any , gdy c h o d z i o u d o k u m e n t o w a n i e su k c esó w w o je n ­ nych, zdaje się być N a b u c h o d o n o z o r ( 6 0 5 - 5 6 2 ) . Ź ró d ła p o z a b ib li jn e milczą, a b ib lijn e co d o tego n ie są zgodne. W e d łu g Jr 52, 28-30 w trzech k a m p a n i a c h (597, 5 8 7 i 58 2 ) p rzeciw k r ó le s tw u Judy, u p r o w a d z i ł łą c z n ie 4 6 0 0 osób. I n n e d a n e p o d a je 2 Kri 24, 14 - m ia ło być u p r o w a d z o n y c h d o B a b ilo n ii 10 tys. żoł­ nierzy i rzem ieślników , przy cz y m d a n e te o d n o s z ą się ty lk o d o 5 97 r., w e d łu g 2 Kri 24, 16 m ia ł u p r o w a d z ić ty lk o 7 tys. n o t a b l i i 1 tys. rzem ieślnikó w , b ra k d a n y c h z po zo stały ch k a m p a n i i (587 i 5 8 2 r.)267. Biorąc z a g a d n i e n ie d e p o r t o ­ w a n y c h en bloc, m o ż n a w s p o s ó b rozsą d n y przyjąć, że d ep o rta c ja (e ) burzy ciela pierwszej ś w ią ty n i objęła(y) c o n a j m n ie j 10 tys. z n a m i e n i t y c h Judejczyków. P ozostaw ieni zostali prze d staw ic ie le najniższej klasy społecznej, m ie sz k a ń c y wsi (2 K rn 36, 21; Kpi 26, 33n). Kolejny e t a p h isto rii n a r o d u ży d ow skiego przy n o si n o w y m a te r ia ł sta ty ­ styczny. C h o d z i o ok res restauracji za czasów Ezdrasza i N eheiriiasza i liczby

266 P r a w d o p o d o b n i e c h o d z i ł o o 2 .1 5 0 d e p o r t o w a n y c h , zob. J. 13. P ri t c h a rd (ed.), A ncient Neal Eastern Texts Relating to the Old Testament, dz. cyt., 288A. 267 2 K in 36, 20-21 w s p o m i n a o j e d n e j d e p o r t a c j i i to o g ó l n i k o w o (bez p o d a n i a liczby u pro w ad zo n y ch ).

167

kilka tysięcy m ieszkań ców . Za to dzięk i księdze Ezdrasza z n a m y liczbę m a ł­ że ń stw m ie sz an y ch , które zostały z m u s z o n e d o rozejścia się. T akich m a łż e ń s tw o d n o t o w a n o 114 (Ezd 10, 18-4.3)268. I n n e d a n e o d n o s z ą się już d o czasów m a c h a b e js k ic h . Nie m o ż n a przyjąć jako realnej liczby 8 0 tys. ofiar represji A n t i o c h a IV Epifanesa (175-164) w śród m ie s z k a ń c ó w Jerozolimy, skoro Je ro z o lim a za czasów C h ry stu s a , a w ięc o koło 2 0 0 lat później, m o g ła liczyć o d 2 4 d o 3 0 tys. m ie s z k a ń c ó w 269. W 1 w. po C hr. w r o z p ro sz e n iu m o g ło żyć 5-6 m i n Żydów. S t r a b o n tw ierdzi, że n ie było tak iego zakątka, gdzie n ie byłoby m o ż n a ich s p o t k a ć 270. W A le k s a n d rii d w ie na pięć d z i e ln i c były z a m ie sz k a n e przez Ż y d ó w 271. Bardziej szczegółowe d a n e sta ty sty c zn e m a m y z o k re su k o n f lik tu żydowsko-rzymskiego (lata 66-70). Jeśli w ierzyć Józefowi F law iuszow i, już na p o cz ątk u w ojny ś m ie r ć p o n io s ł o 2 0 tys. Ż y d ó w w C ezarei N a d m o rsk ie j, w Scytopolis - 13 tys., w A szk e lo n - 2,5 tys., w P to le m a id z ie - 2 tys. W o b lę żo n e j Je­ rozo lim ie m ia ło zginąć o k o ło 2 0 0 tys. Z d a n i e m J. K lau s n era na ok. 1 m in m ie s z k a ń c ó w w Palestynie za p a n o w a n i a R z y m ia n i H e ro d a W ielkieg o (lata 63 przed C h r. - 3 9 p o Chr.) m ia ło p o n ie ś ć śm ie r ć ok. 2 0 0 tys. Ż y d ó w 272. J. Juster oblic za o b e c n o ś ć Ż y d ó w w P alestynie p o d k o n ie c o k re su D rugiej Ś w ią ty n i n a 5 m i n 273, w e d łu g A. H a rn a c k a , w c z asach Jezusa w Palestynie żyło o koło 7 0 0 tys. Żydów, po d cz as gdy n a d ia sp o rz e m ia ło ich być 4-4,5 m in , s ta n o w iąc 7% o g ó łu lu d n o ś c i I m p e r i u m R z y m sk ie g o 27-1. W R z ym ie Żydzi zam ieszkiw ali d z ie ln c ę z w a n ą Regio Transtiberina, naw ięcej p o c h o d z iło z d a w n y c h w y z w o le ń ­

d o ty c zą ce r e p a tria n tó w . Nie z n a m y d o k ł a d n e j liczby m ie sz k a ń c ó w Jerozolimy, p r o w in c ji J e h u d i sa tra p ii S a m e r i n a w o k resie restau racji ( 5 3 8 - 3 3 2 ) , nasza w iedza jest: tu f ra g m e n ta r y c z n a . Z Z o r o b a b e l e m m ia ło w ró c ić 4 2 3 6 0 r e p a t r i a n ­ tów (hbr. 'o/iin), n ie licząc śpiew aków , ś p ie w ac zek (20 0 osób) oraz n ie w o ln ik ó w (7337) (Ezd 2, 64; N e h 7, 66). N e h 11 w ylicza m ie sz k a ń c ó w Je roz olim y po p o w ro c ie z niew oli, a k o n k r e tn i e za czasów A rtak se rk se sa I ( 4 6 5 - 4 2 4 ) , p o d a ją c liczbę k a p ł a n ó w (822), lew itów (284) i o d ź w i e r n y c h (172). W y k o p a lis k a w y k a ­ zały, że w ok resie p e rsk im ty lk o w s c h o d n i a część Je ro z olim y była za m ie szk a n a, jak za czasów je b u z e js k ic h i za D aw ida, m ia s to m o g ło z a te m liczyć zale d w ie

168

268 N e h 7, 6 7 n wylicza także liczbę ko ni, w i e l b ł ą d ó w i osłów. Na k a r t a c h Star eg o Testa­ m e n t u s p o t k a m y wiele i n n y c h info rm acji o s t a n ie li c z b o w y m p o k o leń , poszczególnych g r u p sp ołeczn ych i zaw od ow ych. Nie jest n aszy m c e l e m w y czerp ująca prezen tacja tych d a n y c h i ich k ryty czna oce na. w ) Józef Fluwiusz po daje, że Jerozo lim a pr zed z b u r z e n i e m liczyła 120 tys. J. Je re m ias uważa za racjonalni ) cyfrę 55 tys. tu ż przed o b l ę ż e n i e m m iasta, jeśli przyjąć „m atą'' Jerozolim ę, a 9 5 tys. jeśli się p rzy jm ie wersję „dużej Jerozolimy", czyli m iasta z t e r y t o r i u m w łą c z o n y m za spraw ą tzw. „trzeciego m u r u " , którego b u d o w ę rozpoczął A g r y p p a 1 w 41 r. p o C h r. , Je msalém en tiempos de jesús. Estudio economía) y social del m u n d o del Nuevo Testamento, M a d rid 1977, 101 ti, + N o ta 147; zob. też tegoż, Die Ein w ohnerz ahl Jerusalems zur Zeit Jesu w: Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 6 6 (1943) 24-42 (= Abba. Studien zu r neuteslamentlichen Theologie u nd Zeitgeschichte, G ö t t i n g e n 1966, 335-341. 270 O p i n i ę S t a b o n a cytuje Józef Fiawiusz, Daw ne dzieje Izraela, XIV, 7, 2, Poznań 1962, 666. 271 Filon, In P la c a m i 8, 55; Legalio a d C a l u m 20; Józef Fiawiusz, Wojna żydowska, 11, 18, 8, Poznań 1980, 199. 272 J. K l a u s n e r, Jesus von N a zareth. Seine Zelt, sein Leben u n d seine Lehre, B e rlin 1934, 242. 273 J. Juster, Les Juifs d ans l'Empire romain, leur condition juridique, économique et sociale. Tome premier, Paris 1914, 210, n. 2. 27'' A. H a r n a c k , Mission u n d Ausbreitung des Christentums, Leipzig 19092, B and 1, 7; w e d lu g j. Justera, tam że, i m p e r i u m liczyło d o 100 m i n Żydzi st a n o w i li 7%, w e d ł u g G u l m a n n a , Dia­ spora w: Encyclopédie/ Judaica, t. 5, 1088-98 d i a s p o ra m i a ł a liczyć 5 m i n czyli 1,8% lu d n o śc i I m p e ri u m .

169

ców. Ich liczna o b e c n o ś ć m u s ia ła stw a rz ać n ie lada p r o b le m d la w ładz, skoro K lau d iu sz w y d a li! Ż ydów z m ia sta z p o w o d u ro z r u c h ó w jakie w y w o ły w a li na tle C h r y s tu s a (Dz 18, 2)275.

4 . 3 . N o w y T e s t a m e n t i p i e r w o t n y K o ś c ió ł W N o w y m T e sta m e n c ie z n a jd u je się ty lk o je d n a w z m i a n k a o spisie l u d n o ­ ści „w c a ły m ś w ie c ie ” (Lk 2, 1). Mowa o spisie za czasów cezara A u gusta, ale bez p o d a n i a re z u lta tó w (Lk 2, ln ). Ze z'rôdet rzy m sk ich wiemy, że R zym d o celów p o d a t k o w y c h zarządzał spisy l u d n o ś c i co 14 la t276. Z a g a d n ie n i u te m u p o ś w ię c o n o w iele uw agi w lite r a tu r z e bez p r z e k o n u ją c y c h o s ta te c z n ie a r g u ­ m e n tó w . E w angeliści, m ó w ią c o p u b lic z n e j d z ia ła ln o ś c i Jezusa, n aw ią z u ją d o ść częs­ to d o kategorii ilości. Ale i w ty m p r z y p a d k u nasza d o c ie k liw o ś ć n ie zosta­ je u sa ty sfa k c jo n o w a n a . E w ange lie s y n o p ty c z n e p o słu g u ją się o g ó ln ik o w y m i s f o r m u ło w a n ia m i co d o liczby z a in te re s o w a n y c h Jezusem : tłum y, liczne tłu ­ my, rzesze, w ie lk a liczba, w ielu. P o d o b n ie o g ó ln e ujęcia p r e z e n tu je cz w arta E w ang e lia (J 2, 1 1. 23; 4, 1 1; 6, 69; 7, 31; 8, 30. 31; 10, 42; 11, 45; 12, 1 ?, por. A p 7, 4). Tylko z okazji r o z m n o ż e n ia c h l e b a E w angelie m ó w ią o p ię c iu tysiącach sa m y c h ty lk o m ężczyzn (Mt 14, 21; Mk 6, 44; Łk 9, 14; J 6, 10), w d r u g i m w y p a d k u w y m ie n ia się cztery tysiące (Mt 15, 38; M k 8, 9). Dzieje A p o sto lsk ie s k r u p u l a t n i e o d n o t o w u j ą przyrost p ie rw o tn e j g m in y chrześcijańskiej. N a jp ie r w księga ta m ó w i o J e d e n a s tu , k tó r y c h liczbę k a n o ­ n ic z n ą d w a n a ś c i e u z u p e ł n i a w y b ó r Macieja n a A p o sto ła (Dz 1, 15-26). Z A p o ­ stołam i, k tó r y c h i m i o n a Dzieje w y m ie n ia ją , są o b e c n i M a tk a Jezusa, Maryja, Jego bracia i n ie w ia sty (w. 14). W d n i u Z ie lo n y c h Ś w ią t jest 120 o s ó b (w. 15), d o k tó r y c h przyłącza się 3 tys. o s ó b (Dz 2, 41). N a s tę p n a d u ż a g r u p a to 5 tys. (Dz 4, 4; por. 21, 20n). Pew ną bliżej n ie o k r e ś lo n ą liczbę n a w r ó c o n y c h w sp o ­ m in a ją jeszcze Dzieje w z w ią zku z d z ia ła ln o ś c ią św. Piotra w D o lin ie N a d m o r ­ skiej (zob. Dz 9, 35. 42) i n i e z n a n y c h z im i e n i a c z ło n k ó w g m in y je rozolim skiej w A n t i o c h i i (Dz 11, 11, 21. 24). Pierwsi n eofici r e k r u to w a li się s p o m ię d z y Żydów, w n e t j e d n a k zaczęli in te re so w a ć się w s p ó l n o t ą n azarejczyków po g an ie, zw ani p r o z e lita m i277, n ależący ju ż w jakiejś m ie rze d o w s p ó ln o ty Izraela. D rugi List K le m e n sa podaje, że o k o ło 140 r. c h rz eśc ija n było tylu, ilu Żydów, co się w y d a je j e d n a k p e w n ą p rze sad ą (2 Klenr 2, 3). O b lic z a się, że d o k o ń c a 275 S w eto niu sz , Cla udius, 25. 276 N a t e m a t spisu l u d n o ś c i za K w iry n iu sza zob. E. S ch ü rer, T he History o f the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C. - A.D. f 35!. A N ew English Version Revised a n d Edited by G. Verm es & F. Millar. V o l u m e I, E d i n b u r g h 1973, 399-427; łatw iej d o s t ę p n y jest E. Dąbrowski, N owy Testament na tie ejto/d. Geografia - Historia - Kultura, P o znań 1965 w yd . 2, 167-169. 277 Prozelici, to poganie, którzy sy m pa ty z ow ali z religią Żydów, przyjm owali praw o n o ach ick ie, w k tó r y m niektórzy u p a t r u j ą prawo n a t u r a l n e (zob. Dz 15, 20. 29; por. Rdz 9, 4; Kpi 17, 10-16).

170

Palestyna w latach 5 3-66

1 w. Kościół m ó g ł liczyć d o 5 0 tys. w yznaw ców . Bo Reicke u tr z y m u je , że w c h w i ­ li w y b u c h u p o w s ta n ia przeciw R z y m o w i (66 r.) m o g ło być d o 4 4 tys. chrześci­ ja n w P alesty nie i 3 2 0 tys. w k o ń c u 1 w. n a te re n ie ca łe go I m p e r i u m 278.

278 Bo Reicke, Neutestarnentliche Zeitgeschichte, Berlin 1982, w y d. 2, 3 0 2 n ; L v. Har lton, w y s u w a przy pu szc zenie, że p o d k o n i e c 111 w. c h r ześ cija ń stw o m o g ł o liczyć d o 2 m i n , zob. Die Zahl der Christem zu Beginn des 4. Jahrhunderts, w: Z eitsch rift für T h e o l o g ie u n d Kirche 5 8 ( 1934) 234- 252

ców. Ich liczna o b e c n o ś ć m u s ia ła stw arzać n ie lad a p r o b l e m d la w ładz, skoro K lau d iu sz w y d a li ł Ż y dów z m ia sta z p o w o d u r o z r u c h ó w jakie w y w o ły w ali na tle C h r y s tu s a (Dz 18, 2)275.

4 .3 , N o w y T e s ta m e n t i p ie r w o tn y K o ś c ió ł W N o w y m T e sta m e n c ie z n a jd u je się ty lk o j e d n a w z m i a n k a o spisie l u d n o ­ ści „w c a ły m św iecie" (Lic 2, 1). M ow a o spisie za czasów cezara A u gusta , ale bez p o d a n i a re z u lta tó w (Lk 2, ln). Ze ź ró d e ł rzy m sk ich wiemy, że R zym d o c elów p o d a t k o w y c h zarządzał spisy lu d n o ś c i c o 14 la t276. Z a g a d n ie n i u te m u p o ś w ię c o n o w iele uw agi w lite ra tu rz e bez p rz e k o n u ją c y c h o s ta te c z n ie a rg u ­ m e n tó w . E w angeliści, m ó w ią c o p u b lic z n e j d z ia ła ln o ś c i Jezusa, n aw ią z u ją d o ść częs­ to d o kateg o rii ilości. Ale i w t y m p r z y p a d k u nasza d o c ie k liw o ś ć n ie zosta­ je u sa ty sfa k c jo n o w a n a . E w ang e lie s y n o p ty c z n e p o słu g u ją się o g ó ln ik o w y m i s f o r m u ł o w a n i a m i co d o liczby z a in te re s o w a n y c h Jezusem : tłum y, liczne t ł u ­ my, rzesze, w ie lk a liczba, w ielu . P o d o b n ie o g ó ln e ujęcia p r e z e n tu je cz w arta Ew angelia (J 2, 1 1. 23; 4, 11; 6, 69; 7, 31; 8, 30. 31; 10, 42; 11, 45; 12, 11; por. A p 7, 4). Tylko z okazji r o z m n o ż e n ia c h l e b a E w ang e lie m ó w ią o p ię c iu ty siąc ach sa m y c h ty lk o m ężczyzn (Mt 14, 21; M k 6, 44; Lk 9, 14; J 6, 10), w d r u g i m w y p a d k u w y m i e n i a się cztery tysiące (Mt 15, 38; M k 8, 9). Dzieje A p o sto ls k ie s k r u p u l a t n i e o d n o t o w u j ą przyrost p ie rw o tn e j g m in y chrześcijańskiej. N a jp ie r w księga ta m ó w i o J e d e n a s tu , k tó r y c h liczbę k a n o ­ n ic z n ą d w a n a ś c i e u z u p e ł n i a w y b ó r Macieja n a A p o sto la (Dz 1, 15-26). Z A p o ­ s tołam i, k tó r y c h i m i o n a Dzieje w y m ie n ia j ą , są o b e c n i M a tk a Jezusa, Maryja, Jego brac ia i n ie w ia sty (w. 14). W d n i u Z ie lo n y c h Ś w ią t jest 120 o s ó b (w. 15), d o k tó r y c h przyłącza się 3 tys. o s ó b (Dz 2, 41). N a s t ę p n a d u ż a g r u p a to 5 tys. (Dz 4, 4; por. 21, 20n). P ew ną bliżej n ie o k r e ś lo n ą liczbę n a w r ó c o n y c h w sp o ­ m i n a j ą jeszcze Dzieje w zw ią zk u z d z i a ła ln o ś c ią św. Piotra w D o lin ie N a d m o r ­ skiej (zob. Dz 9, 35. 42) i n ie z n a n y c h z i m i e n i a c z ło n k ó w g m in y jerozolim skiej w A n t i o c h i i (Dz 11, 11, 21. 24). Pierwsi n e o fic i r e k r u to w a li się s p o m ię d z y Żydów, w n e t j e d n a k zaczęli in te reso w ać się w s p ó ln o tą nazarejczyków p o g an ie, zw a n i p r o z e l i t a m i 277, należ ąc y już w jakiejś m ie rze d o w s p ó ln o ty Izraela. D ru g i List K le m e n s a podaje, że o k o ło 140 r. c h rz eśc ija n było ty lu, ilu Żydów, co się w y d a je j e d n a k p e w n ą p rze sadą (2 K lem 2, 3). O b lic z a się, że d o k o ń c a 275 S w eto n iu sz , Cla udius, 25. 276 Na t e m a t spisu l u d n o ś c i za K w ir y n iu sz a zob. E. S ch u rer, T he History o[ the Jewish People In the Age of Jesus Christ (175 B.C. - A.D. 135). A N e w English Version Revised a n d Edited by O. V erm es &. p. Miliar. V o l u m e I, E d i n b u r g h 1973, 399-427; łatwiej d o s t ę p n y jest E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki. Geografia - Historia - Kultura, P o znań 1965 wyd. 2, 167-169. 277 Prozelici, to poganie, którzy sy m p aty zow ali z religią Żydów, przyjm ow ali praw o noachickie, w k t ó r y m n iektórzy u p a t r u j ą praw o n a t u r a l n e (zob. Dz 15, 20. 29; por. Rdz 9, 4; Kpi 17, 10-16).

170

1 w. Kościół m ó g ł liczyć d o 5 0 tys. w yznaw có w . Bo Reicke u tr z y m u je , że w c h w i ­ li w y b u c h u p o w s ta n ia przeciw R z y m o w i (66 r.) m o g ło być d o 4 4 tys. chrześci­ ja n w P ale stynie i 3 2 0 tys. w k o ń c u 1 w. na te re n ie całego I m p e r i u m 278.

278 Bo Reicke, Neute stam enlllche Zeitgeschichte, Berlin 1982, wyd. 2, 3 0 2 n ; L. v. Har lton, w y s u w a przy pu szczen ie, że p o d k on iec 111 w. c h r ześ cija ń stw o m o g ło liczyć d o 2 m i n , zob. D/e Zahl der Christem zu Beginn des 4. Jahrhunderts, w: Z eits ch rift fü r T h e o lo g ie u n d Kirche 58 (1934) 234-252

171

Część trzecia I

GEOGRAFIA TEOLOGICZNA

D ocz esność w y z n a cz ają d w ie w sp ó łrz ę d n e : czas i przestrzeń. O b ie są p rzed ­ m io t e m z a in te re s o w a n ia różnych d z i e d z in n a u k i , ró w n ie ż filozofii i religii. W e d łu g tej o s ta tn ie j przestrzeń jest „z a m ie sz k a n a ” n ie ty lk o przez „naturę", ale i przez św ia t boski. C z ło w ie k z n a jd u je się n a prze cię ciu o b u ty c h w sp ó ł­ rzędnych, któ re O b ja w ie n ie b ib lijn e p rec y zuje i u z u p e ł n i a w ła s n y m w k ła d e m . W e d łu g Biblii c z ło w ie k jest istotą, k tó ra żyje n ie ty lk o w r a m a c h czasu i prze­ strzeni, ale i d w ó c h in n y c h porządków : m a t e r ia ln e g o - cz aso p rz estrze n n eg o oraz n ie m a t e r i a l n e g o - d u c h o w e g o . Z tej szczególnej „ s tr u k t u r y ” człow ieka p ły n ą o k r e ś lo n e na s tę p stw a . P ierw szym z n i c h jest w y m ó g , by p a m ię ta ć , że za­ n im zobaczy się c z łow ie k a n a tle realió w d o cz es n y ch , trzeba w iedzieć, kim jest w św ie tle O b ja w ie n ia . To, k im jest człow iek, p o m a g a o kreślić rów nież specy­ fika jego śro dow iska. Tę specyfikę o d s ła n ia Biblia, k ie d y tr a k tu je środ ow isko jako ł o n o m a tk i, a c z łow ie ka ja k o o c z ek u jąc eg o n a d z i e ń rozw iązania. W św iet­ le pow yższego n ie m o ż n a n ie u w z g lę d n ia ć w y m i a r u te o lo g ic z n e g o sam ej rze­ czyw istości ziemskiej. G eografia b ib li jn a z racji p o ło ż e n ia a k c e n t u na teologię p o w i n n a być p o strz e g a n a jako r e z u lta t d o ś w ia d c z e n ia c z ło w ie ka w id zą ce g o się w przestrzeni b ęd ą ce j w ła s n o ś c ią Boga i Jego d a r e m .

I . G E O M A N C JA I T E O L O G IA ZIEM I Dzięki ro z u m n e j n a tu rz e istota lu d z k a jest w s ta n ie o d cz y ty w ać w spółrzęd­ ne czasu i przestrzeni w ich sensie d o s ło w n y m i p rze nośnym , m oże dostrze­ gać w n ic h za ró w n o wartości czysto fizyczne, ja k i metafizyczne. Ponieważ jest św ia d o m a praw rządzących ty m i w s p ó łrz ę d n y m i (nie m oże być wszędzie i nie m o ż e n ie przemijać), d o z n a je bó lu . Reakcje n a te o g ran ic ze n ia m o g ą być różne, c h o ć b y i takie: a lb o przypisze te n ból ciału, w id z i a n e m u jako w ięzienie

173

d u c h a , w k o n se k w e n c ji śm ierć będzie w y z w o le n ie m ( w a ria n te m będzie uciecz­ ka w z a p o m n i e n i e czy też w nie św iad o m o ść). I n n a reakcja, w yrastająca z reli­ gijnej n a t u r y ludzkiej, p o d y k tu je m u p o d d a n i e się w y ro k o m św iata boskiego (fatalizm). A n i pierwsza, a n i d r u g a e w e n tu a l n o ś ć n ie jest na m ia rę godn o śc i człowieka. Podejście d o czasu i przestrzeni g o d n e człow ieka to r o z u m ie n ie i prze­ żyw anie ich w e d łu g Biblii zg o d n ie z myślą S tw órcy o b ja w io n ą na jej kartach. O ile teza, że egzystencja c z łow ie k a u p ły w a w czasoprzestrzeni, n ie w y m a g a d o w o d u , to sposób, j a k czło w ie k p o w i n i e n p o jm o w a ć i przeżyw ać czasop rze­ strzeń, jest ju ż p r z e d m io te m dyskusji. Zaw ężając t e m a t d o a p e k t u religijnego, histo ria i e m p i r i a p o tw ie rd z ają , że is tn ia ło w przeszłości i n a d a l istnieje reli­ gijne p rz e ż y w a n ie czasoprzestrzeni, ja k a n i m i z m , religie Żyznego Półksiężyca i K u ltu r o w e g o Półkola, po dzisiejsze religie W s c h o d u i Z a c h o d u . Z anim p oja w i­ ła się B iblia ze s w o im prz e sła n ie m , a p o te m obok niej, u p r a w i a n o refleksję n a d ś w ia te m (kosm ologia), in te r e s o w a n o się przeszłością (historia), w y z n a w a n o ł u s ił o w a n o s o b ie przybliżyć ś w ia t d u c h a (religie). 1 ta k jest n a d a l. G e n e z a religijnego tr a k t o w a n ia cz asoprz estrze ni kryje się p o części w o b se r­ wacji św iata: c z ło w ie k p ie rw o tn y o d k r y w a ł o ta czający go św ia t jako n ie b e z ­ pieczny, zagrażający. A by przeżyć, m u s i a ł się b ro n ić. J e d n y m ze sp o so b ó w o b r o n y było z j e d n y w a n ie sił b o sk ic h (w k tó r y c h is tn ie n ie w ierzył dzięk i swej r o z u m n e j i religijnej naturze), przez p r a k ty k i m a g icz ne, ofiary, o d p o w i e d n i e z a c h o w a n ia n a o k re ś lo n y c h m ie jsc a c h i w o k r e ś lo n y c h m o m e n t a c h . Zespół ty c h p r z e k o n a ń i z a c h o w a ń przyjęło się n a z y w a ć g e o m a n c ją . P ism o Ś w ię te za­ w ie ra o d n i e s i e n i a rzeczyw istości w id z ia ln e j d o jej n a d p r z y r o d z o n y c h przyczyn i uczy w iąz ać o b a te św iaty: m a te r ia ln y i d u c h o w y , fizyczny i n a d p rz y ro d z o n y , m .in. przez p o z n a w a n ie , Jak z r e d a g o w a n e są teksty b ib lijn e , np. o p isy stw o ­ rzenia (Rdz 1, 1 — 2, 4a i 2, 4b-24), Psalmy, refleksje n a d w y d a r z e n ia m i, oraz w y ro c z n ie pro ro ckie. C z ło w ie k zawdzięcza śro d o w isk u n a t u r a l n e m u do cz esn ą egzystencję. Nie m oże w ięc go ignorować, a n i d o m iejsca sw ojego d ocz esn eg o istn ie n ia o d n o s ić się w sp o só b n ie o d p o w ie d z ia ln y czy niefrasobliw y. O z n a c z e n iu s to s u n k u czło­ w ieka d o przyrody św iadczy w ielość dysc y p lin , k tóre ty m t e m a t e m się zajmu-

174

S c e n a s k ł a d a n i a o f i a r (ręym .)

ją279. In ny jest „status” przyrody i jej przedstaw icieli w św iecie pogańskim , gdzie przyroda jest częścią św ia ta boskiego. Takie p r z e k o n a n ie w yzn aje zresztą też w ie­ le filozofii i religii n ie rn onoteistycznych. Poglądy na świat, jego po ch o d z en ie, sens i przeznaczenie wyraża m ię d zy in n y m i rodzaj literacki zwany m i t e m 280.

2 . PR Z E ST R Z E Ń W D O Ś W IA D C Z E N IU B IB L IJN Y M W języku przenośni przestrzeń to jak gdyby p o je m n ik w y p e łn io n y wszystkim, co istnieje. W yobrażam y ją sobie jako w n ętrz e kuli niezw ykłych rozm iarów 281, w której poruszają się Ziemia, „słońce i in n e gwiazdy" (Dante). Przestrzeń jest fak­ tem fizycznym, lecz także p rz e d m io te m refleksji religijnej. W Biblii jest o n a widzia­ na jako naczynie w y p e łn io n e dziełem stworzenia, noszącym znam ię sakralności.

2 .1 . S a k r a ln o ś ć p r z e s t r z e n i w u j ę c i u b i b l i j n y m Na sa k ra ln y c h a r a k t e r przestrzeni w skazują p rze de w szystkim trzy aspekty: p o c h o d z e n i e stw orzenia, jego s t r u k t u r a oraz p e ł n i o n e przez stw o rze n ia funkm Jedni] z tych d y sc y p lin jest np. ekologia - te m a t ten zostanie po ruszony również na d al­ szych stronach. 280 jąa te m a t m i t u jako p ierw o tn eg o sp o s o b u w y rażania p raw d najgłębszych zob. Jan Pa­ weł Ii, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupi enie ciała a sakramenlalnoś ć małżeństwa (Kateche­ zy środowe 5. IX. 1979 - 2. IV. 1980; 11. XI. 1981 - 9. II. 1983; 23. V. - 28. XI. 19841, C itta del V aticano 1986, 34. „Mit jest form:] w y rażenia treści religijnej ch arak tery styczn ą/w la ściw .] dla św ia­ ta starożytnego* J. G onzález Echegeray, El cresciente fértil y la Biblia, Estella 2000, wyd. 2, 260. 281 Kulistą koncepcję kosmosu zakłada A. Einstein, kiedy mówi o „zakrzywieniu" linii i płaszczyzny.

175

cje. Ś w ia t p o g a ń s k i w yczuw ał sa k ra ln y c h a r a k t e r w id z i a ln e g o św iata, c z e m u d a w a ł w yraz n a w iele sposobów . S zczególn ą czcią z tego t y t u ł u cieszyły się ciała niebiesk ie: S łońce , Księżyc, g w ia z d y 282. S ło ń c e c z c z o n o we w szystkich religiach p o g a ń s k ic h św ia ta s ta ro ż y tn e g o ja k o bóstw o: R a / A t o n w Egipcie, Szem esz w M e z o p o ta m ii, H e l i o s / A p o l l o w G re c ji283. W ierze n ia religijne w p ły ­ nęły też z a p e w n e n a p o w sta n ie s y m b o l ik i zw iązanej ze w s c h o d e m s ło ń c a 28'1. N ależy też w s p o m n ie ć o o b r z ę d a c h z w ią z a n y c h z z i m o w y m i l e tn im przesile­ n ie m (św ięto zw ycięstw a S ło ń c a w Rzym ie, u nas n o c k u p a ł y 2 3 / 2 4 czerwca, czy o b r z ę d y d r u i d ó w w S t o n e h e n g e ) 285. P o d o b n ie w a ż n ą rolę p e ł n i ł Księżyc i jego fazy - n ó w i p e ł n ia (por. Gal 4, 10; Kol 2, 16). W p ł y w gw iazd n a los czło­ w iek a w y d a je się być d la w ie lu ta k s a m o realny, ja k to, że św ie c ą 286. Z n a m ię s a k ra ln o śc i m ia ły w religiach p o g a ń s k ic h zjawiska atm o sfery cz n e: deszcz, rosa, c h m u r y , p io ru n y , b o rządziły n i m i bóstw a, o d k tó r y c h u s p o s o b i e n ia zależał los ziemi. Pierw szym tw ie r d z e n ie m Biblii w o d n i e s i e n i u d o stw o rz e n ia jest w ła ś n ie to, że zaw dzięcza o n o swe is t n ie n ie Bogu-Stwórcy, k tó re g o Biblia w ie l o k r o t n ie o kreśla ja k o „świętego" (zob. Iz 6, 3; Kpi 19, 2 i i n .). R ó w n ie ż pierw szy o pis stw o rz e n ia (Rdz 1, 1 - 2, 4a) za k ła d a s a k ra ln y c h a r a k te r przestrzeni i każe tr ak to w a ć całe stw o rz e n ie jako o p a t r z o n e z n a k ie m sa k ra ln o śc i. C ia ła n i e b i e ­ skie strac iły zna cz en ie, ja k im cieszyły się w religiach p o g a ń s k ic h , p e ł n i ą ty lko fu n k cje w y z n a c z o n e im przez S tw ó rc ę 287. W Biblii zjawiska a t m o sfe ry c z n e są z n a k ie m bliskości, często in te r w e n c ji J a h w e w p o r z ą d e k n atury. O ile sfera n ie b ie s k a p o strze g an a była w s ta ro ż y tn o śc i ja k o rządząca Z iem ią i jej losem , to Z ie m ia jaw iła się człow ie k o w i ja k o z n a c z n ie bliższa, a także w ja k im ś s t o p n i u p o d d a n a jego władzy. J e d n a k ż e i na Z iem i do strze g ał śla d y o b e c n o ś c i n u m e n , a w ięc ró w n ie ż sa k ra ln o śc i. Z iem ia to w p ie rw sz y m rzędzie g óry i d o lin y, ale i p u s ty n ia . O d n o ś n i e d o gór c z ło w ie k żyw ił o d w ie c z n e prze­ k o n a n ie , że są to m iejsca bliższe św ia ta boskiego; n a g ó ra c h z a k ła d a ł w ięc s a n k t u a r i a i s k ła d a ł ofiary, o d p r a w ia ł obrzędy, z a n o sił m o d ły . N a o b sz a r a c h 282 Wokół ciał n ie b ie s k ic h powsta ła j e d n a z n ajsta rszy ch n a u k „ ta je m n y c h '’ - astrologia. We współc zesnej t e n d e n c j i ś w ia top og lą d ow ej, przygotowujące] nad ejście er y W o d n i k a , as trologia z n o w u cieszy się coraz w ięk szym u z n a n i e m . 283 t e k s ta c h k l i n o w y c h z n a jd u je się i taka m o d l i t w a d o Słońca: „O Szamas z, rycerzu i atleto, i ty, Ai, jego m a łż o n k o , rzucajcie zawsze wasze łaskawe sp o jrzen ie n a m oje p o b o ż n e czyn y ” cyt. za O. Ravasi, Terra Santa. Geografia cieiTanima, M i l a n o 1988, 106. 284 N ieg d y ś w a ż n ą rolę p e łn iła o r i e n t a c j a (skierow anie k u w s c h o d o w i) w a r c h ite k tu rz e , liturgii, d u c h o w o ś c i . Pewne p r ą d y z zakres u tzw. religijności świeckiej r o zw inęły tę sy m b o lik ę , m o d y f ik u j ą c ją oczywiście d o po trzeb w ł a s n e g o credo. 285 Uroczystość n a r o d z i n C h r y s t u s a „zastąpiła” rzy m sk ie ś w ię to Salls invictl. 286 Biblijny p r o ro k Izajasz, z a p o w iad a ją c nadejście kresu po tęg i B abilo nii, uw a ż a n e j za c e n t ­ r u m astrologii, m ówi: „gwiazdy n ie b ie s k ie i O r i o n / nie b ędą jaś n ia ły s w y m św ia t łe m , / sł o ń c e się za ćm i o d sa m e g o w s c h o d u , / i s w o im b las k ie m księżyc nie zaświeci" (lz 13, 10). 287 1 w S tary m Testam encie m o ż n a sp o tk a ć p o r ó w n a n i e Boga, czy Jego p r z y m io tó w d o Słońca (Ps 84, 12), czy w N o w y m Testam encie - C h r y stu s a „Słońce w sch od zące z wysoka" (np. Lk 1, 78).

176

... ..

.i,..

i i . --

.

.c _

Ł■ ;

Typy ołtarzy

in te r e s u ją c y c h geografię b ib lijn ą w iele gór to m iejsca w y r ó ż n io n e s ty g m a te m sakralności: O lim p , Parnas, Safon, Ararat; w sam ej Biblii; Moria, S ynaj, Syjon, Tabor, Kalwaria, H e r m o n . Tym s a m y m c e lo m i f u n k c jo m co góry n a t u r a l n e , służyły s z tu c z n e w zn ie sie n ia: p i r a m i d y i zikuraty. Jeśli się zważy, ja k w iele w y d a r z e ń n a t u r y religijnej d ziejących się n a g ó ra c h o d n o t o w u j e Biblia, będ z ie m o ż n a t e n fakt o d c z y ta ć jako p o t w ie r d z e n ie sa k ra ln o śc i ziem i i t r a n s c e n d e n ­ ta ln y c h p o tr z e b i tę s k n o t człow ieka. I n n e „ u ś w i ę c o n e ” o d czasów p re h is to ry c z n y c h o b ie k ty s a k ra ln e to: groty, źródła, rzeki, s t u d n i e . W Biblii - rzeka J o r d a n , s t u d n i a A b r a h a m a w Beer-Szebie, J a k u b a w S y c h e m . Także k a m i e n i e cieszyły się z n a m i e n i e m św ię to ści (np. K aaba w Mekce; d o l m e n y i m e n h ir y , p ę p e k św ia ta w Delfach, w Rzymie; ka­ m ie ń ze s n u J a k u b a Rdz 28, 10-22). Dalej - św ię te gaje, ogrody, „raje": pierw sze n a t u r a l n e , d r u g i e ja k o d z ie ło człow ieka, a trzecie - s y m b o l d o b r a u tr a c o n e g o . N ie o b o j ę t n a p o d w z g lę d e m s a k ra ln o śc i jest także p u s ty n ia . C h o c ia ż na p u ­ sty n i m ie sz k ają d e m o n y , to jest o n a w p ie rw sz y m rzędzie przestrzenią, gdzie Bóg o b ja w ił się ja k o żywiciel i p r z e w o d n i k (Pw t 8, 2-11), gdzie z a p o w ied z ia ł u z d r o w ie n ie sw eg o n a r o d u z c h o r o b y n ie w ie r n o ś c i (Oz 2, 16). S t r u k t u r ę św ia ta czło w ie k sta ra ł się o d z w ie r c ie d lić w e w ła s n y c h uję­ ciach: k o n c e p c je u r b a n is t y c z n o - a r c h ite k to n ic z n e m iast, św ią ty ń , d o m ó w . W d a w n y c h cz asach przed p r z y s tą p ie n ie m d o b u d o w y d a n e g o o b i e k t u za spra­ w ą w r ó ż b itó w zasięgano z d a n ia b ogów (dziś n ie k tó rz y u ciek a ją się d o różdżkarzal). Teksty s ta ro ż y tn e po w ierd z ają p r a k ty k ę s k ła d a n i a w ofierze p ie r w o r o d ­ n e g o s y n a kró la d a n e g o m ia sta (zob. Joz 6, 26; 1 Kri 16, 34). R z y m ia n ie m ie li zwyczaj z a k ła d a ć m ia sta n a p la n ie p r z e c in a ją c y c h się d w ó c h g łó w n y c h d róg p o d ł u g s tr o n św iata: cardo ( p ó łn o c - p o łu d n ie ) i d e c u m a n u s (w schód-zachód), m iejsce ich przecięcia się słu ż y ło ja k o r y n e k {forum). Także d o m y b u d o w a n o w e d łu g s tr o n św iata. W ś r e d n io w ie c z u k a t e d r y i k la szto ry swoją a r c h i t e k t u r ą m ia ły o d z w ie r c ie d la ć Raj, a lb o J e ro z o lim ę n ie b iesk ą. W XVII w. w k rąg a r c h i­ te k to n ic z n y c h z a in te re s o w a ń c z ło w ie k a w łą c z o n e zostało p l a n o w a n ie parków i o g r o d ó w 288. W ś w ie c ie s t a r o ż y t n y m n i e o b o j ę t n e b y ły s tr o n y św ia ta : s t r o n a p ó ł n o c n a s y m b o l i z o w a ł a zło, p o ł u d n i o w a d o b r o , w s c h ó d życie, n a d z ie ję , przyszło ść, a z a c h ó d k r a i n ę u m a r ł y c h . O p r ó c z ty c h z n a c z e ń w s c h o d u i z a c h o d u , p ó ł ­ n o c y i p o ł u d n i a , i n n e w a ż n e e l e m e n t y p r z e s tr z e n i to k i e r u n k i : w e r t y k a l n y i h o r y z o n t a l n y o r a z d ł u g o ś ć , szerokość, w y s o k o ś ć i g łę b o k o ś ć . W B ib lii d o w y s o k o ś c i i g łę b o k o ś c i p r z y r ó w n y w a n e są p r z y m i o t y Boga: Jego m ą d r o ś ć , d o b r o ć , c i e r p l i w o ś ć (Ps 36, 6 n ; Rz I 1, 33; Ef 3, 18). H o r y z o n t a l n e - b l i s k o / d a le k o . A u t o r b ib l i j n y pyta: Bo któ ry ż n a ró d w i e l k i m a bogóio t a k bliskich,

288 I n n a jest filozofia o g r o d u / p a r k u w E u ro p ie (sy m etria, logika) - m a o d d a w a ć id eę p a n o ­ w a n i a czło w iek a n a d pr zy ro dą, na D a le k im W s c h o d z i e (Chiny, zwłaszcza Ja p o n i a ) - sk ła n ia ć go d o k o n t e m p l a c j i n a tu r y , d o resp ek tu w o b e c niej n a l e ż n e g o d u c h o m , kt óre w niej są o b e c n e (wszystko jest d u c h e m ! i k a m i e ń , i drzewo, i woda, i k w i a t etc.).

178

j a k Pan, Bóg nasz, ilekroć Go w z y w a m y ? (P w t 4, 7). N a w r a c a ją c y się g rz e sz n ik w o ła nie stój ode m n ie z d a l e k a (Ps 22, 20). P o w s z e c h n o ś ć z b a w i e n i a w y ra ża się w N o w y m T e s t a m e n c i e w ty m , że o b e j m u j e o n o ty c h , k tó r z y są blisk o i ty c h , c o są d a l e k o (Ef 2, 17). Bóg Izraela je st Bogiem pośród swego lud u (Lb 11, 20; O z 11, 9); l u d n i e k i e d y p y ta ł Czy też Pan jest rzeczywiście wśród nas, czy nie? (Wj 17, 7). W N o w y m T e s t a m e n c i e Bóg w s w o i m S ło w ie z a m ie s z k a ł p o ś r ó d nas, rozbił n a m io t m ię d z y n a m i (J 1, 14). W t e n s p o s ó b Bóg-Stw órca „zbliżył się" d o sw e g o s t w o r z e n i a r ó w n i e ż n a p ła sz c z y ź n ie rela­ cji o so b o w e j. Przejdźmy d o p rez enta cji n a jw a żn iejsz y ch e l e m e n t ó w przestrzeni: Nieba, Szeolu i Ziemi.

2 .2 . N i e b o - S z e o l - Z ie m ia W e d łu g w y o b r a ż e ń m ie s z k a ń c ó w s ta r o ż y tn e g o B liskiego W s c h o d u prze­ strz e ń p o d z i e l o n a je st n a trzy „części”: N i e b o (s z a m a j i m ), Z ie m ię ( ’e rec ) i O t c h ł a ń (s z e o l) 289. N i e b o w z n o s i się „nad" z iem ią, o d c h ł a ń rozciąga się „pod" nią. S ta r o ż y t n ą w izję ś w ia ta c h a r a k t e r y z o w a ł g e o c e n t r y z m . B ib lijn e w y o b r a ż e n ie o b u d o w i e ś w ia ta n ie o d b i e g a ł o o d ty c h w y o b ra ż e ń . Z iem ia była p ła sk ą tarczą o p o w ie r z c h n i u r o z m a ic o n e j g ó r a m i, d o l i n a m i i rzek am i zewsząd o b l a n a m o r z e m . W g łę b i Z ie m i był Szeol - m ie jsc e d la zm arły ch , n a z y w a n y c h też „ c ie n iam i" (lz 14, 9; Ez 31, 14. 16; 32, 18). Izrael p o d z ie la ł p o g lą d y k o s m o l o g ic z n e w sp ó łc z e s n y c h m u sąsiadów , z d r u g ie j s tr o n y zaś róż­ n ił się r a d y k a l n i e p o g l ą d e m n a t e m a t p o c h o d z e n i a św ia ta , jego u r z ą d z e n ia i p r a w n i m rzą d ząc ych. N i e b o 290 w z n o si się n a d Z iem ią, ale n ie b e z p o ś r e d n io . N a jp ie r w jest firm a ­ m e n t (r a c / i'a ) - coś w ro d za ju przeźroczystej k o p u ły rozpostartej n a d Z ie m ią 291, opartej o szczyty najw yższych gór (Hi 26. 1 1). N a f i r m a m e n c i e rozm ieszczo ne są ciała n ie b ie s k ie (s e b a o t = gw iazdy), ze w s c h o d u n a z a c h ó d p o ru sza ją się S ło ń ce i Księżyc, w y zn a c z a ją c p o ry d n i a i nocy. S ło ń c e w nocy, a Księżyc za d n i a o d b y ­ 289 O ile język grecki rozporz ądza t e r m i n e m na o k r e ś l e n i a (wsz ech)ś wiata - kosmos (lac, imiwsrsum), język h eb rajsk i tak ieg o t e r m i n u n ie zna, całą rzeczywistość stw o r z o n ą o d d a j e złożeniem s e m a n t y c z n y m „N ieb o i Ziemia" 290 H eb rajsk a f o rm a s z a m m a j t m (gr. oitranos) jest f o rm ą p o d w ó j n ą , w łaś ciw ą p r z e d m i o t o m w y s tę p u j ą c y m parzyście, p o d o b n i e j a k i w j ę z y k u p o l s k i m . W e d ł u g s t a ro ż y t n y c h p r z e k o n a ń ż y d o w s k ic h slricto sensu m o ż n a m ó w i ć o dwóch n i e b a c h - c h o c i a ż trad y cja ży d o w sk a „r o zb u­ d o w a ł a ” je d o s i e d m i u „warstw": n i e b o i n i e b o najwyżs ze; n i e b o najw yższe jest z a m ie s z k iw a ­ ne w y ł ą c z n i e przez Boga, istotę Najwyżs zą, N a j d o s k o n a l s z ą i N ajśw iętszą. W n i e b i e niższym przeb yw ają d u c h y s t w o r z o n e - a n i o ł o w i e , k t ó r y c h p ó źn iejs za reflek sja religijna, u t r w a l o n a w li t e ra tu r z e m i ę d z y tesla m e n t a l n e j ( a p ok ry fy i i n n e p i s m a ży d o w s k ie p o zab ib lijn e), zróż­ n i c o w a ł a i z h ie r a r c h iz o w a ła , stą d m a m y n i e t y lk o a n i o ł ó w , c h e r u b i n ó w i serafinów, ale i a r c h a n io łó w . 291 D latego w a r c h i t e k t u r z e sa kralnej k o p u la jest s y m b o l e m nieba.

179

wają p o d z ie m n i! w ę d r ó w k ę z z a c h o d u na w s c h ó d , aby się pojaw ić o u sta lo n e j porze i n:i w y z n a c z o n y m m iejscu. N ad f i r m a m e n t e m są w o d y g órn e, z k órych p o c h o d z i deszcz i rosa. Ponad w y m i e n i o n y m i sferam i n ie b ie s k im i roztacza się N ie b o najwyższe, gdzie przebyw a Bóg. N ie b o jest m ie s z k a n ie m Boga (Ps 2, 4; Iz 4 0 , 2 2 ; 6 3 , 15; Mt 6, 9) i C h r y s tu s a (J 3, 13-31; Mk 16, 19; Lk 24, 5 i; Dz l, 9 n ) . Bóg „z góry" patrzy, widzi, czuw a, rządzi i sądzi, posyła aniołów , a także c h m u ­ ry, w ia t r i deszcz, śn ie g i błyskaw ice 292. N ie b o jest także o k re ś la n e ja k o „m iejsce” p rz e b y w a n ia an io łów , d u c h ó w d o s k o n a ły c h i św ię ty c h (Mt 18, 10; A p 7, 1 1 i in.), jest p rz e z n a c z o n e d la s p ra w ie d liw y c h , o tr z y m a ją je przy „ z m a r tw y c h w s ta n i u d o życia”. Sw. Paweł naz yw a N ie b o „naszą ojczyzną" (Flp 3, 20). W N o w y m T e sta m e n c ie n a z y w a n e jest także K rólestw em Bożym i K rólestw e m n ie b ie s k im . D o sfery N ie b a należy p ow ietrze oraz p ta c tw o (Rdz 1, 26; Mt 6, 26). Szeol - ( in n e nazw y: G ehenna, O tchłań , Piekło, Czeluść, gr. Hades, Abaddon, zob. A p 20, 13-14) z n a jd u je się n a p r z e c i w n y m k r a ń c u stw o r z o n e j rze­ czyw istości, a w ięc „pod" zie m ią (Hi 7, 9; 33, 24; Ps 63, 10; Ez 32, 18). W e d łu g tr a d y c ji r a b in a c k ie j Szeol n ależ y d o s i e d m i u d z ie ł Boga p o w o ła n y c h d o ist­ n ie n ia , z a n i m s tw o rz y ł O n N i e b o i Z ie m ię 293. Szeol, p ie kło, to w p ie rw s z y m rzędzie „miejsce" p r z e b y w a n ia s z a ta n a i jego a n i o ł ó w (Mt 25, 46; A p 19, 20; 20, 10). W S ta r y m T e s t a m e n c i e b y ło p o j m o w a n e ja k o p o d z i e m n e k ró le ­ stw o ś m ie rc i, „m iejsce” p o b y t u w sz y s tk ic h z m a r ły c h (Lb 16, 33; Ps 9, 18; 49, 14n; Iz 38, 10; 57, 2) - z m arli p rz e b y w a ją t a m ja k o „cienie" w m il c z e n i u (Ps 31, 18). J e d n a k S tary T e s t a m e n t ju ż d o s tr z e g a ł is to tn ą ró ż n ic ę m ię d z y z m a r ły m i, k tó rz y s p r a w ie d liw ie p o s tę p o w a li za życia na zie m i i ty m i, k tó ­ rzy p o s tę p o w a li n ie g o d z iw ie ; d la p ie rw s z y c h czas p o b y t u w S zeo lu s k o ń c zy się z m a r t w y c h w s t a n i e m , k tó re r o z u m i a n o ja k o p o w r ó t d o życia n a ziem i, d r u d z y p o z o s ta n ą t a m n a zawsze; d r u g a ró ż n ic a - s p r a w ie d liw i d o czasu z m a r t w y c h w s t a n i a z n a jd u ją się bliżej „ p o w ie r z c h n i" S zeolu, g rzesznicy idą „na s a m o d n o ”. W e d ł u g j e d n y c h p rz e k a z ó w w S zeo lu p a n u j ą c i e m n o ś c i (Iz 14, 9 n ; Mt 8, 12; 22, 13; 25, 30), w e d ł u g i n n y c h w y p e ł n i a je w iec zn y o g ie ń (lz 66, 24; M k 10, 48). Zejście d o S z e o lu tra d y c ja r a b i n a c k a lo k a liz o ­ w ała w Bet S zea rim , n a z y w a ją c je „B ramą Szeolu", i n n a o p i n i a w sk az u je n a G ro tę Pana w Banias, m iejsce z n a n e p o d n a z w ą H a m a t (Lb 13, 21; 34, 8;

■ ’-'U W e d ł u g p r z e k o n a ń lud zi b ib lijn y c h deszcz i c h m u r y są o d siebie niezależn e jak św ia tło i słońce! m Są to: Prawo (Tora), P o k u ta (Teszuwa), Raj (Eden), Piekło (Szeol), Tron Boży (Merkawa), Ś w i ą t y n i a (ile kal) i linię Mesjasza, zob. T a l m u d b a b i l o ń s k i , t r a k t a t Pesachim 53. W arto przy­ toczyć w t y m m iejscu s ł y n n ą tereyn ę D a n t e g o z Boskiej Komedii-. „Przeze m n i e d rog a w m iasto u t r a p i e n i a , / Przeze m n i e d ro ga w w i e k u i s te m ęki, / Przeze m n i e d ro ga w n a r ó d zatracen ia. / j a m d z i e ł o wielkiej, sp raw iedliw ej ręki. / W z n i o s ł a m ię z g r u n t u Potęga w s z e c h w ł a d n a , / Mądro ść najwyżs za, Miłość p i e r w o ro d n a ; / Starsze o d e m n i e t w ory nie istnieją, / C h y b a w ie­ czysta - a j a m nicp o ży ta! / Ty, któ ry wchodzisz, że gnaj się z nadzieją...” (Piekło, pieśń 111, i-9, p rzekład E. Porębowicza).

180

Joz 13, 5; Sclz 3, 3; Ez 47, 15-20 etc.)29'1. W e d ł u g N o w e g o T e s t a m e n t u p ie r w ­ szym a k t e m z m a r t w y c h w s t a ł e g o C h r y s t u s a było w y p r o w a d z e n i e z S zeolu p r z e b y w a ją c y c h ta m s p r a w i e d l i w y c h (1 P 3, 19; 4, 6; por. p ie ś ń w ie l k a ­ n o c n ą Wesoły dzień d ziś nastał). J a k k o l w i e k n ie m o ż n a o d r z u c ić is t n ie n i a piekła, nie o d r z u c a ją c n a u k i O b j a w i e n i a n a je g o te m a t , to w ś w ie tle tegoż O b j a w ie n ia n a le ż y o p o w ie d z ie ć się też za t w i e r d z e n i e m , że p ie k ło n ie jest p r z e z n a c z o n e p o z y t y w n y m a k t e m w oli Boga d l a n ik o g o , lecz s t a n e m w y b r a ­ n y m przez istotę r o z u m n ą i w o ln ą , ś w i a d o m i e i d o b r o w o l n i e w b r e w Bogu i s o b ie (Mt 13, 4 2 .50; 25 , 4 2 ) 295. Z ie m ia s ta n o w i c e n tr a ln y f r a g m e n t o m a w i a n e j trzyczęściowej przestrze­ ni stw orzonej. S ta ro ż y tn i m ie s z k a ń c y Ż y zn e g o Półksiężyca w y o b ra ża li sobie Z iem ię jako o k rą g łą tarczę, w sp a r tą n a s ł u p a c h z a to p io n y c h w p o d z i e m n y c h w o d a c h (Hi 9, 6; Ps 75, 4). Morze o k a la ją c e Z ie m ię łą cz yło się z w o d a m i p o d ­ z ie m n y m i i g ó r n y m i. W o d y n ie z a topią Z iem i, gdyż n ie p rzekroczą g ra n ic y w y zn a cz o n ej im przez S tw órcę (Hi 38, 9-12; Jr 5, 22). W e d łu g ów czesnej w ie­ dzy Z ie m ia rozciągała się m ię d z y bliżej n ie o k r e ś lo n ą „kra iną n a w schodzie" i m o r z e m n a zach o d z ie , gdzie m ia ła się z n a jd o w a ć k r a in a Tarszisz oraz „wyspy", n ajdalej na p o ł u d n i e w y s u n ię ta była k r a in a Kusz, p ó ł n o c też z a m y k a ło m orze (Morze Kaspijskie?). Z iem ia w Biblii jest też w id z i a n a ja k o s y n o n i m d ocz esn ości, s y m b o l lu d z ­ kiej egzystencji, czło w ie k przecież został „z ziem i w z ię ty ” i „do ziem i p o w ró c i”. Bóg n i e b o za trzy m a ł d la siebie, a ziem ię d a ł lu d z io m , pozostaje j e d n a k o n a „ p o d n ó ż k ie m stó p Je g o ” (lz 66, 1). Z am iesz k iw ały ją n arod y, k tó r y c h listę za­ w iera Rdz 10, a k tó r y c h g ra n ic e są w e d łu g liczby s y n ó w Izraela (Pw t 32, 8). Na ziem i w szak są miejsca, gdzie z n a m ię s a k ra ln o śc i jest szczególnie cz yte lne i o d c z u w a ln e , to m iejsca św ięte.

2 .3 . M ie js c a ś w i ę t e C z ło w ie k p ie r w o tn y był bardziej u w r a ż l iw io n y na tr a n s c e n d e n c j ę niż czło­ w ie k w spółczesny, m i m o że s w o je m u w y c z u le n i u d a w a ł w yraz w p r y m i t y w ­ ny sposób. D o ta k ic h w yra zó w religijności p ie r w o tn e g o człow ieka należ ało o ta c z a n ie czcią religijną miejsc u w a ż a n y c h za siedliska istot b osk ich, a w ięc wzgórz, źródeł, gajów i grot. M itologie s ta ro ż y tn e p r z e c h o w a ły w iele szczegółów -‘H ITamat (hbr. lebo h a m a t) id e n t y f ik o w a n e jest z el-Lebwe w D o lin ie Beqa', n i e c o na pół­ n oc o d Baalbek, 8 5 k m n a p ó l n o e n y - w s c h ó d od B ejrutu. Jak zło żo ną p r o b l e m a t y k ę rep re zen tu je la nazw a w S t a r y m T e sta m e n c ie u k a z u je analiza tekstó w J, S i m o n s a , The Geographical a nd To/wgra/Mca l Texis o[ the O Id Testament. A Concise G i m m e n t a r y In 'X'XXll C/inj)leres, Leiden, 1959, 98-102. *** W yrażenia te na leży w łaściw ie rozum ieć: tę w ażn ą t a j e m n i c ę w iary O b j a w i e n i e podaje w form ie właściwej dla sem ic kie go, o b r a z o w e g o s p o s o b u k o m u n i k o w a n i a p r a w d wiary, a więc i p ra w d y dotyczącej pieklą.

WrłP^y"''"

Zikkurat

o d n o ś n i e d o p r a k ty k zw ią za n y ch z ta k im i m ie jsc am i, izraelici w y k a z y w a li za­ in te r e s o w a n ie n im i , m i m o że p ro ro c y - głosiciele i o b r o ń c y j a h w i z m u - zw al­ czali je. Pogański k u l t sil przy ro d y był j e d n a k b a rd z o a tra k cy jn y i o d r a d z a ł się w Izraelu z k a ż d y m p o k o le n ie m , ty m bardziej, k ie d y kró lo w ie p ro p ag o w ali te k u lty (np. Jezabel, Atalia). O d k ry c ia arch eo lo g ic zn e o d s ło n iły w iele miejsc k u l t u i przybliżyły ob raz kan a n e jsk ic h w yży n (hbr. bam otj296. Były to k a m i e n n e kręgi n a szczytach w z n ie ­ sień, w e w n ą trz k tó ry c h zn ajd o w ały się ołtarze d o s k ła d a n ia ofiar. Także św ięte drzewa l u b słu p y (aszery), stele (m a seb y), gaje, źródła oraz g r o ty /n is z e skalne służyły jako miejsca k u l t u (zob- Wj 34, 14; Sdz 6, 2 5 n . 28. 30; 1 Kri 14, 23; 2 Kri 17, 10; 2 Krn 3 3 m 3; lz 17 , 8)297. W K a n a a n ie drze w a m i ś w ię ty m i były d ę b y (Rdz 12, 6; 13, 18) i te r e b in ty (2 Kri 16, 4; 17, 10; Jr 2, 20; 17, 2; Ez 6, 13), podczas g d y w św iecie greck im - gaje la u ro w e 298. 296 S p o śró d miejsc k u l t u p o g ań s k ieg o na t e r e n a c h Izraela w y m i e ń m y Hazor, Megiddo, Tabor, Arad. 297 W y o b r a ż e n ia kananejskiej b o g in i Aszery n o siły tę s a m ą na zwę, po dczas g dy m aseby (I.mn. masebol) byty k a m i e n n y m w y o b r a ż e n i e m Baala, a w ięc m ę s k im e l e m e n t e m w ikonografii pogańskiej. W islam ie e c h e m grot k uity czn y cli jest m ih rab , a m a s e b - m in aret. 208 Miejsca św ię te w y k l u c z o n e były d l a d o t k n i ę t y c h przez los: śle pych, c h r o m y c h , t r ę d o ­ w a ty c h i tr a p i o n y c h przez i n n e c h o r o b y (2 S m 5, 8; Kpi 21, 16-24; J 5, 1-19).

182

Za czasó w p a t r i a r c h ó w , sęd ziów , a ta k ż e w p i e r w s z y c h w i e k a c h m o n a r ­ c h ii w I z r a e lu b y ło w ie le m ie jsc k u l t u J a h w e , n i e z a le ż n y c h o d m ie jsc a p r z e b y w a n i a A rk i P rz y m ie rz a i N a m i o t u S p o t k a n i a (Gilgal, Betel, Szilo, K iryat-Jearim , S y jo n ). Były to m ie jsc a, k tó r e w e d ł u g p r z e k o n a n i a „ w y b r a ł s o b ie P a n ” (por. Pwt: 26, 2). Król Jozjasz w r a m a c h r e fo rm y relig ijn ej (627-622) u s u n ą ł rów nież w szystkie p r z y b y tk i w y żyn , które z b u d o w a li królowie Izra­ ela (2 Kri 23, 4-24; 2 K rn 34, 3-13). j e d y n y m m i e js c e m p r a w o w ite g o k u l t u w Iz ra e lu m i a ł a być o d t ą d ś w i ą t y n i a S a l o m o n a w J e r o z o lim i e . Z k a r t S ta ­ rego T e s t a m e n t u i d z ię k i p i s m o m Józefa F la w iu sz a z n a n a je st tr a g ic z n a h is t o r i a tej n a jw ię k s z e j ś w ię to ś c i Izraela. P ierw szą ś w i ą t y n i ę z b u d o w a ł s y n D a w id a , S a l o m o n (1 Kri 6-7; 2 K rn 3, I n n ) 299. Z b u r z o n ą przez N a b u c h o d o n o z o r a (587 r.) o d b u d o w a ł Z o r o b a b e l (5 1 5 r.), p r z e b u d o w a ł H e ro d W ielki, a d r u g a ś w i ą t y n i a p e ł n i ł a sw ą f u n k c j ę d o z b u r z e n i a jej przez R z y m ia n (70 r. p o C h r . ) 300. D o m iejsc ś w ię ty c h czło w ie k u d a w a ł się w pielgrzym ce. Pielgrzym ka to p r a k ty k a religijna, któ ra w yraża się w p o d r ó ż o w a n i u . Będąc p o k o n y w a n ie m przestrzeni, p ie lg rz y m k a jest w ejściem w o b r ę b sacrum, aby zje d n a ć sobie p rzy c h y ln o ść bogów, p rzebłagać za g n ie w a n y ch , czy też p o z n a ć ich w y r o k i301. Jerozolim a, M ekka, Rzym, S a n tia g o d e C o m p o s te l a to n ajsły n n ie jsz e miejsca p ie lg r z y m o w a n i a 302. D o ś w ią ty n i je rozolim sk iej zo b o w ią z a n y był p ie lg rz y m o ­ wać d o ro sły Izraelita trzy razy d o roku, n a św ię ta Paschy, S z a w u o t i S u k k o t (Pwt 16, 16). P r a w d o p o d o b n i e w o k r e s ie n ie w o l i b a b i l o ń s k i e j , k i e d y ś w i ą t y n i a była z b u r z o n a , a z n a c z n a część n a r o d u z n a j d o w a ł a się „ n a d r z e k a m i B a b ilo n u " , p o ja w iła się f o r m a z a stę p c z a ś w i ą t y n i - sy n a g o g a . N a b o ż e ń s t w a w s y n a ­ g o d ze p o le g a ły n a l e k t u r z e tekstów , k tó r e z c z a s e m sta ły się t e k s t a m i b i b l i j ­ n y m i, n a m o d l i t w a c h i w y g ła s z a n iu n a u k o b j a ś n i a j ą c y c h s e n s o d c z y t y w a ­ n y c h tekstów . B liższych o k o l i c z n o ś c i p o j a w i e n i a się sy n a g o g i n ie znam y, w i e l u e g z eg e tó w je st s k ł o n n y c h p r z y p is a ć jej p o w s t a n i e p r o ro k o w i E z e c h ie ­ low i (zob. Ez 8, 1; 14, 1). W c z a s a c h C h r y s t u s a s y n a g o g i b yły r o z p o w s z e c h ­ n i o n e , c h o c i a ż li t u r g i a w ś w i ą t y n i z racji s k ł a d a n y c h o fiar b y ła w ażniej-

299 Dias pora egipska w y zn aw a ła d ość d a l e k o idącą niezależno ść od Jerozolimy, czego prz ejawem były ś w i ą t y n i e na wyspie E le fa n tyn ie, a pó źn iej w D o l n y m Egipcie, dziś Tell el-Yehud iyeh. Pierwszą bu rzy li kilka razy tu b y lc y p o d b u r z a n i przez k a p ł a n ó w l ok aln y ch b ó stw (V l / V w. przed Chr.), a d r u g ą kazał zburzyć W espazjan w 6 9 r. po Chr. 300 Jak po d czas ni ewoli b abilo ńskiej p r o ro k Ezechiel o d m a l o w y w a ł przed o czam i wspólwygn a ń c ó w o b r a z now ej ś w ią t y n i (zob Ez 40-44), tak p o z b u r z e n i u d ru g iej ś w ią ty n i, r a b in i u trw alili w T a l m u d z ie ob r a z trzeciej św ią ty n i. 301 Nie j a k ie k o lw ie k przem ieszc zanie się m o ż n a zaliczyć d o p ielg rzy m o w an ia, ty lko m ają­ ce o d n i e s ie n ie d o sacrum. M oż n a oc zywiście „pielg rzy m o w ać” d o dziel sztuki, d o szczególnie c e n n y c h o b iektó w , ale t r u d n o u z n a ć za p ie lg r z y m o w a n ie wyjazd na wakacje, w in teresach oraz wyjazd służbowy. T e m a t p ie lg r z y m o w a n ia zo stan ie ro z w i n i ę t y w o s o b n y m paragrafie. 302 O chr z e ś c ija ń sk im se nsie p ie lg r z y m o w a n ia i jego b ib lijn y c h k o rzeniach zob. niżej.

183

Z*'

A s z ta r o t a

Sy n a g o g a w K a fa r n a u m (rek o n stru k cja )

sza303. W d ia s p o r z e is t n ia ł y je szcze m ie js c a m o d l i t w y z w a n e p r o z e u c h a m i (gr. proseuche), k tó r e z n a j d o w a ł y się w p o b l i ż u s t r u m i e n i l u b rzek, b o d o r y t u a l n y c h o b m y ć k o n i e c z n a jest w o d a b ie ż ą c a (Dz 16, 13). C z ło n k o w ie w s p ó l n o t ju d e o c h r z e ś c ija ń s k ic h , o p ró c z u d z i a łu w życiu reli­ g ijn y m Izraelitów, o d p o c z ą t k u g ro m a d z ili się po d o m a c h n a sp ra w o w a n ie p a ­ m ią tk i Pana, czyli E u c h a ry s tii (Dz 2, 4 6 n ; 5, 12). Tak n a r o d z ił się kościół, jako m iejsce m o d l i t w y chrześcijan. W e d łu g p rz y p u sz c z e ń B. P ixnera, część p a r te ru W i e c z e rn ik a jest p o zo stało ścią p o synagodze-kościele pierwszej g m in y jerozo­ lim sk ie j304.

2 .4 . N a m i o t , w i e ś , m ia s t o , p o l e , o g r ó d W s ta ro ż y tn y m św iecie p o g a ń s k im m iejsca św ię te ozn a cz ają przestrzeń prze­ z n a c z o n ą d l a św ia ta boskiego, reszta p o w ie r z c h n i Z iem i służy człow iekowi.

.u k a liz a c ja m ia st le w ic k ic h

184

303 Pod k o niec o k r e su Drugiej Ś w i ą t y n i w Jero zo lim ie, a więc w c i e n i u św ią t y n i, m i a ł o ist­ nieć wiele synagog! W e d ł u g T a l m u d u ( t r a k t a t Ketubim, 105) T ytu s m ial zbu rzy ć w J ero zolim ie 3 9 4 synagogi! W R zym ie w 1 w. było 13 synagog. S y nago ga st a n o w i ła c e n t r u m życia w s p ó ln o t y w diasporze. 30,1 B. Pixner, Nazoreans on M ount Zton (Jérusalem), w.- S. C. M i m o u n i (dir.), Le judéo-christianis­ me dans tous ses états. Actes d u C o l l o q u e d e Jé ru s a le m 6-10 Juillet 1998, Paris 2001, 289-316.

185

Plan nowej świątyni według wizji Ezechiela (Ez *10-48).

JE

0 - o łtarz S - świątynia Ko - komnaty

D ziedziniec z e w n ę trz n y

Kk - kuchnie k ap łan ów B - budynek z Ez 41,12 K - kuchnie Br - bramy

h iBr*

■

D ziedziniec z e w n ę trz n y

Synagoga w K a fa r n a u m (w nętrze)

N ie inaczej b y ł o / j e s t z Z iem ią O b ie c a n ą . Z ie m ia Ś w ię ta została p rz e z n a c z o n a przez Boga ja k o przestrzeń, w której Izrael m ia ł realizow ać sw oją m isję Jego św ia d k a i czciciela. Każda z form życia: p o d n a m i o t e m , n a wsi i w mieście, w o d c z u c i u Izraela z tej racji p r z e s ią k n ię ta była treśc ia m i teolo g ic zn y m i. N a m i o t (hbr. 'ochel, gr. skene). O d n e o l i t u czło w ie k z n a jd o w a ł s c h r o n i e n i e przed n i e p o g o d ą i c h ł o d e m p o d n a m i o t e m , dzięk i t e m u , że n a u c z y ł się go w y ­ rabiać ze skór zw ierząt, późn iej tk a ł z sierści w ie l b łą d ó w i kóz (św. Paweł był z z a w o d u tk a c z e m n a m io tó w , Dz 18, 3). Po d z i e ń dzisiejszy o d M a g h re b u po A fg a n is ta n n a m i o t to d o m lu d z i p u s ty n i . W i e lu A rabów , zw a n y ch B e d u in a m i, n a d a l p ro w a d zi k o cz ow nicz y tr y b życia305. N a m i o t sta n o w i in te g ra ln ą część k u l t u r y m a teria ln ej lud zi Biblii. Pod n a ­ m io t a m i m ieszkali p atriarchow ie , po cz yn ając o d A b r a h a m a i Izaaka, d o Ja k u b a i jego s y n ó w (Rdz 12, 8; 13, 5; 25, 27; por. H b r 11,9). Pod n a m io te m przebywali Hebrajczycy, w y c h o d ź c y z „ d o m u n ie w o li”, i ich p o to m k o w ie n a p u sty n i. W e p o ­ ce królewskiej, za p a n o w a n ia Je h u (845-818 przed Chr.), d o życia p o d n a m io te m pow rócili R ekabici z inspiracji J o n a d a b a , sy n a R ekaba (2 Kri 10, 15-24; Jer 35). W b ib li jn e j k u l t u r z e religijnej n a m i o t o t r z y m a ł głębsze z n a c z e n ie . O p ró c z z n a c z e ń d o s ł o w n y c h i h is to ry c z n y c h , n a m i o t n a p r o w a d z a n a myśl treści sym-

aj,

200 łokci 100 metrów

P la n ś w ią ty n i w g Ez 4 0 -4 8

b o lic z n e i te o lo g ic z n e . Pod w p ł y w e m l e k t u r y te k stó w b ib lijn y c h , n a m i o t ko­ jarzy się n a j p i e r w z N a m i o t e m S p o tk a n ia . Z b u d o w a n y w e d ł u g o tr z y m a n y c h o d Boga in s t r u k c ji (Wj 25-27), o d czasów S a l o m o n a (ok. 9 7 0 -9 3 0 przed Chr.) został z a s tą p io n y przez ś w i ą t y n i ę (1 Kri 6-8; zob. 2 S m 7, 6n). S tą d n a m i o t jest tak że s y n o n i m e m Przym ierza. W ty m w ł a ś n i e s e n s ie użyła t e r m i n u n a m io t IV E w a n g e lia , m ó w ią c , że S łow o Boże rozbito n a m io t m ię d z y n a m i (gr. eskenosen, z a m ie s z k a ło m ię d z y n a ?ni, J 1, 14). E c h e m życia Ż y d ó w p o d n a m i o t e m p o d c z a s w ę d r ó w k i przez p u s t y n i ę je st Ś w i ę to N a m i o t ó w (hbr. S u k k o t = Kucz­ ki, K pł 23, 33-44; N e 8, 13-18). N a m i o t kojarzy się r ó w n ie ż z ty m c za so w o ścią p o b y t u w d a n y m m ie js c u i z p r z e m ija ln o ś c ią życia człow ieka: dopóki jestem w tym nam iocie, bo w iem , że bliskie jest zw inięcie mojego n a m io tu , (2 P 1, 13n; zob. Iz 38, 12). Także c ia ło l u d z k ie p o s tr z e g a n e jest ja k o n a m i o t (2 Kor 5, 1. 4: BT - p rzy b y te k ). P o n iew aż m ia sto , o c z y m b ę d z ie p o w ie d z ia n e dalej, n io s ło z s o b ą b a la s t r ó ż n o r a k i c h p r o b le m ó w ; n a t u r y o r g a n iz a c y jn e j, socjal­ nej, e k o lo g ic z n e j i d u c h o w e j, część Iz ra e litó w p o z o s ta ła przy k o c z o w n ic z y m s ty lu życia, ja k R e k ab ici. W c z asach b i z a n t y j s k i c h w i e l u lu d z i p o d e j m o w a ło

305 S ło w o Beduin p o c h o d z i od a rab sk ieg o bedewln = p u s t y n n i koczownicy, o d b ed aw = p u s t y n i a . S a m t e r m i n A r a b w p o t o c z n y m użyciu n i e jest a n i ad e k w a tn y , a n i precyzyjny.

186

187

życie n a p u s ty n i , ja k o form ę n a ś l a d o w a n i a Jezusa*06. Z tego s a m e g o d u c h a w yw odzi] się z a k o n y o regule e r e m ic k ie j ( k a m e d u l i , k a r tu z i, na W s c h o d z ie a n a c h o r e c i) , W ieś (hbr. kefar, ¡ w a z a , gr. kome). O d czasu zdobycia Ziem i K a n a a n zde cy ­ d o w a n a w iększość Izraelitów sp ędzała swoje życie we w sia ch i o s a d a c h , przez które w te r m in o lo g ii hebrajskiej r o z u m ie się a g lo m e ra c je p o z b a w io n e m u ­ rów (1 S 6, 18), c h r o n i o n e przed d z ik im i z w ie r z ę ta m i przez p ło t k a m i e n n y l u b kolczaste zarośla. L u d n o ś ć wsi to l u d n o ś ć o d d a ją c a się p rac y na roli, ale pozostająca w zależności o d m iasta. W m ie śc ie m o ż n a było sprze dać p ło d y ziemi, k u p ić w y ro b y miejskie, w m u r a c h m ia s ta znaleźć s c h r o n i e n i e n a czas n ie b e z p ie c z e ń stw a . Z a ró w n o Stary, jak i N o w y T e s t a m e n t często w s p o m in a ją 0 w siach, w y m ie n ia j ą je z n a z w y (np. K a f a r n a u m = Kefar N a h u m , Em aus, Betfage, Betania). W okresie D rugiej Ś w i ą ty n i wsie za m ie szk iw a ła l u d n o ś ć n a ­ z y w a n a p o g a r d liw ie „ lu d e m ziemi" ('ani lui-'arec), z p o w o d u niskiej k u l t u r y 1 n ie z n a jo m o ś c i Prawa (J 7, 49). Wieś w o b u T e s t a m e n ta c h zdaje się nie m ie ć szczególnych treści s y m b o l ic z ­ nych i te olog ic zny c h, m o ż n a się ich ty lk o d o m y ślać . W ieś zam ie szk u je zw ykle większość d a n e g o n a r o d u , stąd m o ż e u c h o d z i ć za s y m b o l c o d z ie n n o ś c i, pracy „w pocie czoła" (Rdz .3, 17-19). W sie najczęściej rozsiane w d o l i n a c h , w śród pól, w yrażają h o r y z o n t a l n y w y m i a r ludz k iej egzystencji. U w agę Łukasza, że Jezus w y p o w ie d z ia ł b ło g o sła w ie ń stw a na dolinie (Łk 6, 17-49), należy ro zu ­ mieć, że swoje o rę d z ie kieruje w p ie rw sz y m rzędzie w ła ś n ie d o ludzi z i e m i 307. Lud wsi p r z y jm u je E w angelię o t w a r t y m sercem , w p rz e c iw ie ń s tw ie d o miast, zwłaszcza d o Jerozolimy. Pole, ogród, pastwisko. Na p o lu i w ogrodzie człow iek przebywa w b ez p o śred ­ n im ko n ta k cie z przyrodą. O n e też są m iejscem pracy, o d p o w ie d z ia ln o śc i i troski (Rdz 2, 5n, 9; 3, 18; Mt 13, 24-30). U praw a pola z a p ew n ia p o ży w ie n ie d la w łaś­ ciciela, ale Biblia p rz y p o m in a , że ziem ia jest; d a n a wszystkim lu d z io m , p o w in n a wszystkich żywić, dostarczając c h l e b a także „dla u b og ie go i d la przybysza" (Kpi 23, 22). U m ie ć się dzielić - tego uczy Bóg d o rosłych, jak rodzice dzieci. Pole (hbr. sade, gr. agros) w p r z e c iw ie ń s tw ie d o s k u p is k lu d z k ic h je st o tw a r ­ te, prze b yw a n a n i m nie tylk o człow iek, ale i zw ierzyna, także ta d r a p ie ż n a . O tw a r te po le m o że w ięc sta n o w ić zagrożenie. N a p u s ty m , o t w a r t y m p o lu tak­ że c z ło w ie k m oże być z a g ro żen iem d la człow ieka. Kain zabił b r a ta (Rdz 4, 8n), bracia sp rzedali Józefa w n iew o lę (Rdz 37, 15-27), S au l ścigał D aw id a (1 Sm 23-24), ktoś in n y w p a d ł w ręce z b ó jcó w (Łk 10, 30-37). W szczerym p o lu d e ­ c y d u ją się też dalsze losy ludzi i w sp ó ln o t: ta je m n ic z y Ktoś p o k a z a ł Józefowi d rogę d o braci (Rdz 37, 15), z o b a w y przed o jc em n a p o lu J o n a t a n zawarł »'• Na Pustyni Judzkiej w czasach bizantyjskich (V-VII w.) żyło kilkanaście tysięcy eremitów, sk up ion yc h wokół k ilk un astu laur, po których pozostały d o dzisiaj tylko ruiny oraz kitka małych klasztorów (ni. in. Mar Saba w wadi C c dro n: Mar Koziba w wadi Qelt, klasztor na Górze Kuszenia). 307 M ieszk ań cy wsi (o z n a n i z o m a w i a n y c h wyżej g r u p sp o łe c z n y c h Vnn ha-’arec. O wsi, zoli. C.S. Bartnik, Mistyka wsi. L u b lin 2000.

188

przy m ierze z D a w id e m (1 S m 20)308, J a h w e o ca lił p o r z u c o n e dziecko-Jerozolim ę (Ez 16, 5n), p o ja w ił się o p a trz n o ś c i o w y S a m a r y t a n i n (Łk 10, 33n). Ju ż te te ksty każą w id zieć w p o lu głębszą treść - pole to n a t u r a l n e środow isko, ale i przestrzeli, w której pisze się h isto ria zba w ienia. Bielejące ła n y zboża m ó w ią 0 bliskiej porze żn iw a, ale p o w in n y się kojarzyć też ze zb liża ją cym się czasem z b a w ie n ia (zob. J 4, 35n). O b o k po la, k tó r e g o u p r a w ą z a jm u j e się r o ln ik , p a s tw is k o (hbr. śade, gr. agros) to „królestw o" pasterza, g d z ie w y p a s a sw oje trzody. Pole trz e b a u p r a ­ w iać w p o c ie czoła, p a s tw isk o jest d a n e . Jeśli w p o b l i ż u je st w o d a , jeśli n i e b o zsyła w o d p o w i e d n i e j porze deszcz - pasterz jest szczęśliw y ja k r o ln ik , jego t r z o d y są tłu s te, ja k p o la t a m t e g o u r o d z a j n e 309. P ism o Ś w ię te często n a w ią ­ zuje d o m o t y w u pasterza i p as tw isk a. P salm 23, o s n u t y n a m o t y w a c h życia pasterskiego, s t a n o w i p o c h w a ł ę ta k ie g o życia. P o słu g u je się je g o o b r a z e m d o z i lu s tr o w a n ia p r a w d h isto rio z b a w c z y c h , ja k tro sk a l u b jej b r a k u lu d z i o d p o w i e d z i a l n y c h za Izrael czy Kościół (Ez 34; J 10, 1-21). Pasterze w E w a n ­ gelii Ł ukaszow ej są u p r z y w ile jo w a n ą g r u p sp o łe c z n ą , której a n i o ł z n ie b a z w ia stu je n a r o d z i n y C h r y s t u s a (Łk 2, 8-20)310. C h r y s t u s w p r z y p o w ie ś c ia c h w y k o rz y stu je m o t y w y z życia p a s te rsk ie g o (Mt 18, 12-14; Ł k 15, 4-6). M o ty w p asterza E w a n g e lie o d n o s z ą d o M ęki C h r y s t u s a (Mt 26, 31 i par., zob. Za 13, 7). O b r a z o w y języ k i realia z życia p asterskieg o, u ś w i a d a m i a j ą zn aczące 1 w a ż n e sp ra w y życia d u c h o w e g o cz ło w ie k a , k tó r y jest w aż n iejszy n iż ow ca (Mt 12, 12) i p ta k i n ie b ie s k ie (Mt 6, 2 5n). O g ró d (hbr. gan, gr. kepos), N a tle s t o s u n k o w o u b o g ie g o w ro ślin n o ś ć Ży­ z nego Półksiężyca, o b o k n a t u r a l n e j oazy, o g ró d s ta n o w i w ażny p u n k t w egzy­ stencji człow ieka. O g ró d n ie jest d a r e m n a tu ry , jest d z i e łe m k u l t u r y - myśli, p l a n u i w y k o n a n i a z w y k o rz y s ta n ie m e l e m e n t ó w go tow ych: drzew, krzewów, roślin o z d o b n y c h , wody. D latego jest p o w ie d z ia n e : Bóg „założył ogród w Eden" (Rdz 2, 8). K ohelet zwierza się, że założył liczne o g r o d y ja k o m iejsce o d p o c z y n ­ ku i rozkoszy (Koh 2, 5), bo ogród to m iejsce relaksu , radości, s y m b o l życia, obfitości, b o g a c tw a 311. Pieśń n a d p ie ś n ia m i w iększą część „akcji" um ieszcza w ogrodzie. W O g ro d z ie z w a n y m O l iw n y m , G e ts e m a n i, rozgrywa się d ram a-

508 W y m i e n i o n e w t y m tekście 4 razy „p ole” kojarzy się z historii) Kaina i Abla, gdzie „pole" w y stę p u je 2 razy - w y m o w n e zestawienie! 309 P ochwalę życia wiejskiego, rolniczego i pasterskiego z n a jd u je m y zarów no w starożytnej literaturze pięknej, jak i naszej rodzimej, polskiej: zob. Wergiliusza ilemgiki i Bukoliki oraz naszych c h o ć b y Koch an ow skieg o Wsi spokojna, wsi wesoła..., czy u t w o r y S z y m o n a Szy m onowie« . 310 Trzeba p a m i ę t a ć , że pasterze n a ogól nie cieszyli się d o b r ą sławą, zob. J. Je rem ias , poimen i in., w: G. F rie d rich (hrg.), Theologisches Wörterbuch z u m Neuen Testament, S t u t t g a r t 1965, B and Vi., 4 8 7n .; H. S tra ck u n d P. Billerbeck, K o m m en tar z u m Neuen Testament au s T a lm u d und Midrasch. B a n d II. Das Evangelium na ch Markus, L u ka s u nd Johannes und Die Apostelgeschichte erläutert a us T a lm u d und Midrasch, M ü n c h e n 1924, I 14-1 16. 311 S tąd u t r a c i ć og ród, to u tr a c ić p o d s t a w y egzystencji, w dalszej p e r sp e k ty w ie także cel życia, g o d n o ść , w o lno ść , szczęście (zob. Rdz 3).

189

tyczna sc e n a m o d l i t w y i p o j m a n i a Jezusa, zob. Mt 26, 36-56 i par.)31-, w og ro ­ dzie, w g ro b ie w y k u t y m w skale, zostało z ło ż o n e ciało Jezusa (J 19, 41). O g ró d to przestrzeń, w której m ia ły m iejsce k lu c zo w e w y d a r z e n ia histo rii zb aw ien ia: od g rz e c h u d o z m a r tw y c h w s ta n ia i o tw ie ra ją na m ia sto - n ie b ie s k ą Jerozoli­ m ę (zob. A p 21). I n n ą posta cią o g r o d u jest sad i w in n ic a . W i n n i c ą Pana jest Izrael (zob. Iz 5, 1-7). M i a s t o - (hbr. 'tr, gr. polis) N aj­ w ięcej ś la d ó w p o so b ie pozostaw ił cz ło w ie k sta ro ż y tn y w m ia s ta c h , które zakład ał, zasiedlał, b u r z y ł i o d b u d o ­ w y w ał. S tąd są o n e k o p a l n ią w ied z y o przeszłości. M iasta bardziej n iż wsie d o z n a w a ły tragicznyc h s k u tk ó w prze­ g r a n y c h w o j e n 313. N ajstarsz y m z n a ­ n y m m ia s te m jest J e ry c h o (VII tysiąc­ lecie). Z ało życielem p ierw szego m ia sta m ia ł być w e d łu g Księgi R odz aju Kain (Rdz 4, 7). O d n i e s i e n i e Pisma Ś w ię te g o d o m ia sta jest z ło ż o n e 313. Z je d n e j strony lic zn e teksty m ó w ią o m ie śc ie jako 312 w | v E w an g elii „ogród" p osia da d o d a t k o w ą w y m ó w i; z d w ó c h ty tu łów : jest m iejsce m a t a k u „C ie m no ści" na Jezusa i o b j a w i e n i a Jego Boskiej to żsam o ści (NB. t r z y k ro tn e „Ja jes tem" J 18, i-i 1), i gdzie z n ajd o w ał się g ró b w y k u t y w skale, w k t ó r y m n i k t jeszcze nie byt złożony (I 19, 41; 20, 15). 313 W sp o s ó b szczególny jest to s t w i e rd z e n i e p r a w d z iw e w o d n i e s i e n i u d o Jerozolimy, która n a p rzestrzeni swojej ju ż p o n a d 3000-letniej h isto rii była 4 0 razy b u rzo n a. 3 1 W. Chroslo w sk i, Biblijna wizja miasta, w: Res P u b lica 4, 3 (1990) 2-9; tenże, Miasteczka, miasta, metropolie, regiony. Biblijna w iz ja miasta, w: T y g o d n ik W s p ó l n o ta , N r 29 (1991) 1.

190

n a t u r a l n y m ś r o d o w is k u ży­ cia, u k a z u ją je ja k o d a r Boży (Pw t 6, lOn; Joz 24, 13), z a p o ­ w ia d a ją , że s p r a w i e d l i w y m Bóg sa m z b u d u j e m ia sto (PIbr 11, 10). Z d r u g ie j zaś s tro n y P ism o o d n o s i się d o m ia sta z d y s ta n s e m . Mia­ sto n ie sie z s o b ą n i e b e z p i e ­ c z e ń s tw a d l a d u c h a : „widzę przemoc i niezgodę w mieście. C i e ś l e p r z y p ra c y O b ch o d zą je w ciągu d n ia i nocy po jego mitrach, a złość i ucisk są ui pośrodku nie­ go. Pośrodku niego jesl za głada, a z. jego p la c u nie z n ik a k r z y w d a i podstęp" (Ps 5 5 10-12; zob. Rdz 19, I n n ; P w t 8, 12-17; Ez 9; P n p 5, 6-8; Mt 1 1, 20-24). N e g a t y w n a o c e n a cyw iliza cji m iejsk iej u k a z a n a je st n a jb a r d z ie j n a p rzy k ła­ dzie p ię c iu g rze sznyc h m ia s t S o d o m y , G o m o r y , Ad my, S e b o im i Beli (Soaru) (Rdz 18-19)315. U w ag a a u t o r ó w b ib li j n y c h s k u p ia się g łó w n ie n a Jero z o lim ie, h isto ry c z n e j sto lic y N a r o d u w y b r a n e g o , k tó r a k ie d y ś też b ę d z ie o b r a z e m lzraela-Reszty i o d b i c i e m J e ro z o lim y n ie b ie s k ie j (Iz 62, 1-9; A p 21, l n ) 3ib. Póki co, p r z e c iw s ta w io n a jest jej n a w e t N in iw a , b o ta o s t a t n i a p o s ł u c h a ­ ła n a w o ł y w a n i a p r o r o k a Jo n a s z a d o n a w r ó c e n i a (Jon 3; zob. M t 12, 41; Lk 11. 32). C h r y s t u s przestrzega m ia s ta s o b ie w sp ó łc z e sn e , że o d r z u c e n ie Jego w e z w a n ia d o n a w r ó c e n ia , s p o w o d u je los b ard z iej su r o w y n iż ten , k tóry s p o tk a ł t a m t e m ia s ta pogań sk ie: «Biada tobie, Korozain! B iada lobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które u was się dokonały, j u ż d a w no w worze i ui popiele by się nawróciły. Toteż p o w ia d a m wam : Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż. w a m . A ty, K a farna um , czy a ż do nieba m asz być wyniesione? Aż. do O tchłani zejdziesz. Bo gdyby w Sodomie dzia ły się cuda, które się w tobie dokonały, zostałaby a ż do dnia dzisiejszego. Toteż p o w ia d a m wam : Ziemi sodomskiej lżej będzie w dzień s ą d u niż. tobie». (Mt 11, 21-24) C e c h ą c h a r a k te ry s ty c z n ą w szystkich d a w n y c h m ia st były m u r y (hbr. geder, gr. leichos). M u ry s ta n o w iły g w a ra n c ję b e z p ie c z e ń stw a m ie sz k a ń c ó w (2 S m 5, 6-9). Psalm ista w ysław ia Jerozolim ę, d u m n y z jej m u r ó w (lz 26, 1; Ps 48, 13n). W czasie n ie w o li b a b ilo ń sk ie j Je ro z o lim a była p o z b a w io n a m urów . Ich rek on­ stru k cja była p r z e d m io te m tę s k n o ty P salm isty (Ps 51, 20) i p iln y m za d a n ie m , 315 P ism o Ś w ięte aż 50 razy p o d e j m u j e w ą te k grzesz nych miast. 315 Hebrajsk a fo rm a p o d w ó j n a Je rusz ithylm o zn acz a d wie Jerozolimy: ziemski) i niebieski).

191

W b r a m a c h , n a p la c a c h i u lic a c h toczyło się życie m iast. W b r a m a c h (hbr. sz.a'ar, gr. p yle) g ro m a d z ili się m ieszkańcy, w y m ie n ia l i w ia d o m o ś c i, o p in ie , plotki. W y k o p a lis k a o d s ło n i ły p rz e m y śln e a r c h i t e k t u r y b r a m m ie js k ic h 318. Bram a, to p u n k t w yjścia z m ia sta i wejścia, m iejsce o d b y w a n i a sądów, n a r a d p u b lic z n y c h i s p o tk a ń , m iejsce o p in io tw ó r c z e , gdzie się z d o b y w a ło zna cz en ie i sław ę (Ps 127, 5; Prz 31, 23). W b r a m a c h p r z e k a z y w a n o w i a d o m o ś c i d o b r e i złe (2 S m 18, 24n). N e h e m ia s z , aby u n i e m o ż l i w i ć ł a m a n i e sz a b a tu , w p ią te k p o p o ł u d n i u kazał za m y ka ć b r a m y (Ne 13, 19n). Bramy, place (hbr. rehov gr. p la te ia ), u lic e (hbr. huz, gr. hodos) i m iejsca „wyżej p o ło ż o n e " w y b ie r a Mądrość, by prze m aw ia ć, uczyć i u p o m i n a ć , k ie row a ć a p e le i w zy w ać d o r o z u m n e g o d z i a ła n ia (Prz 1,20-23; 8, I n n ) . To m iejsca w ażne, z p u n k t u w id z e n ia m e d ia l­ nego, d la prze k azu o rę d z ia zbaw ien ia.

3.

C ZA S JA K O W A R T O ŚĆ R E L IG IJN A

Do bardziej z n a c z ąc y ch o sią g n ię ć c z ło w ie k a ju ż we wczesnej s ta r o ż y tn o ­ ści należy z p e w n o śc ią , o p ró cz o d k r y ć geograficznych, u ś w i a d o m i e n i e sobie d ru g ie j w s p ó łrz ę d n e j d o cz es n o ści - czasu. Refleksja n a d czasem p rzyn iosła w efekcie d w a osiągnięcia: p ró b y o d p o w ie d z i n a p y ta n ie czym jest czas oraz k a len d a rz . O ile k a l e n d a rz jest fa k te m d o k o n a n y m , to p y ta n ie czym jest czas, pozostaje n a d a l o tw a rte . O d k ry c ia są efe k te m ciekaw ości i odw agi, k a le n d a rz w y n i k i e m zm ysłu p rak ty c zn e g o , a p rze de w szystk im u w aż n ej o bserw acji z m ia n na n ie b o s k ło n ie ; p o s z u k iw a n ie o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , cz y m jest czas - u d r ę k ą myślicieli. Z a n i m szerzej p o w ie m y o s p o s o b a c h o rganiz ac ji czasu (kalendarze), w y p a d a p o św ię cić słow o jego k o n c e p c jo m . któ re p o sta w ił so b ie N e h e m ia s z p o p o w ro c ie z n ie w o li (Ne 2, 1 1-20; 6, 15)317. Restauracja m u r ó w o b o k s tro n y p rak ty c z n e j - p o c z u c ie b ez pie cz eństw a , m ia ła w y m o w ę s y m b o l ic z n ą - m ia sto o to c z o n e m u r a m i by ło s y m b o l e m Boga, któ ry bro n i Izraela (Za 2, 9). Miasto o p a s a n e m u r e m każe też myśleć o s p o łe c z n o ­ ści zwartej, kierującej się p ra w e m i sp raw ie d liw o śc ią. Bóg sk ła d a Je ro z o lim ie o b ie tn ic ę , że ją o d b u d u j e i otoczy m u r e m ze sz la c h e tn e g o k a m ie n ia ; „O nieszczęśliwa, w ichram i sm agana, niepocieszona! Oto Ja. osadzę twoje k a m ie n ie n a m alach icie i fu n d a m e n t y twoje n a szafirach. Uczynię b lan k i tw ych m u ró w z, rubinów, bramy twoje z. górskiego kryształu, a z. drogich ka m ie n i - cały obwód tw ych m urów" (Iz 5 2 1 ln ), J e ro z o lim a e s c h a to lo g ic z n a będz ie o to c z o n a m u r e m z d w u n a s t u w arstw sz la c h e tn y c h k a m i e n i (Ap 21, 17-20).

117 M u ry sta ro ży tnej Je ro zolim y stanow ili d la a r c h e o l o g ó w nie lada łam ig łów kę.

3 . 1 . K o n c e p c j e c z a s u i k a le n d a r z e T e m a t czasu z a jm u je po cz esne m iejsce w śró d z a in te re s o w a ń myślicieli za jm u ją c y c h się filozofią i teologią - w ystarczy przy w o ła ć św. A u g u s t y n a 319. To z a n te re s o w a n ie w y p ły w a z p o tr z e b ludz k iej p a m ię c i, o r ie n ta c ji, organizacji i p o rz ą d k u . C z ło w ie k czuje się p o d d a n y czasowi i jego p ra w o m , z d ru g ie j strony usiłuje n a d n i m w jakiejś m ierze z a p a n o w a ć przez k a l e n d a r z i ro zk ła d y jazdy, przez g r o m a d z e n ie d o k u m e n t ó w i u p r a w i a n i e n a u k h istoryc znyc h . Tak jest o b e c n ie , ta k było ju ż kiedyś, ró w n ie ż w św iecie Biblii. 318 Zob. S. G ąd ec k i, Archeologia biblijna, G n i e z n o 1994, t. 1-2; W.E A i b r i g h t, Archeologia Palestyny, Warszawa 1964; L. S tefan iak (red.), Archeologia Palestyny, Poznań 1973. 319 Zob. W y zn an ia XI, 28. 38. 31. 41; IV, 10, 15. K o m e n ta r z y d o w y p o w i e d z i n a t e m a t czasu . u św. A u g u s ty n a jest wiele. Tu o d w o ł u j e m y się d o G. M adeca, Le c h a n t et le temps. Méditation avec A ugustin philosophe, théologien et pasteur (Confessions, livre XI), w: S cien ce et Esprit. Revue d e T h é o lo g ie et P h i l o s o p h i e 53, I N u m é r o Spé cial ( 2 0 0 ! ) 1 1 1-121.

193

192

.„éviÆM

w E u ro p ie został w p r o w a d z o n y d o p o w s z e c h n e g o użycia k a le n d a rz s ło n e cz­ ny, zw any ju li a ń s k i m i jego p o p r a w io n a wersja - k a l e n d a rz greg o riań sk i322. P o d o b n ie m ia ła się rzecz z s y s te m e m m e try c z n y m .

3 .2 . C z a s w B i b l i i - o la m , c h r o n o s , k a ir o s Biblię h e b ra jsk ą ro z p o c z y n a w yraz Beresz.il („na p ocz ątk u ") należący d o k a ­ tegorii czasu. M o ż n a by to r o z u m ie ć ja k o p o d k r e ś le n ie z n a cz en ia czasu w ca­ ły m P iśm ie Ś w ię ty m . N ie p o d e j m u ją c s p o r u w kwestii, czy bardziej znaczący jest d la Pism a Ś w ięte g o czas, czy przestrzeń (p o w ie d z ie liśm y na p o cz ątk u , że w równym s t o p n i u Biblia p o ru sza kw estie przestrzeni i czasu), trzeba przyznać, że z a in te re s o w a n ie Biblii czasem i ty m , co n a tę kateg o rię się składa, jest uderzające. N ależy p o d z iw ia ć a u t o r ó w b ib li jn y c h za s k r u p u l a t n o ś ć w zb iera­ n i u d o k u m e n t a c j i , w w y siłk u o c a la n ia o d z a p o m n i e n i a przeszłości w p isa n y m w n ią ś w ia d e c tw e m potęgi i m ą d ro śc i Boga. O b ie p o z n a n e ju ż wcześniej k o n c e p c je czasu, l i n e a r n a i cykliczna, w ystę­ p u ją w S ta r y m T e sta m e n c ie p ara le ln ie . Księga K o heleta ta k je przedstaw ia:

Egipski zegar słoneczny

Istnieją d w ie p o d sta w o w e k o n c e p c je czasu: c y k lic z n a i lin e a r n a . C y klicz­ ny system czasu w y z n a w a ły filozofie i religie p ogań skie, li n e a r n ą sp o ty k a m y w Biblii, ja k k o lw ie k i o n a częściow o u w z g lę d n ia k o n c e p c ję cy k liczną. O ile cy k lic z n o ść czy lin e a r n o ś ć czasu m a m n ie jsz e z n a c z e n ie d la jego rac h u b y , to m a d u ż e z n a c z e n ie w p r z e ż y w a n iu go ja k o k ateg o rii religijnej. Czas bez ż a d n y c h d o o k r e ś le ń , to „coś z n a c z n ie w ięcej ( n ig d y zaś m n ie j) niż n a s tę p s tw o w y d a r z e ń d o k o n u j ą c y c h się w św ie c ie ”320. O d n i e s i e n i e d o czasu w yraża się w k a l e n d a r z u . O d n a j d a w n ie js z y c h czasów w o b ie g u były d w a k alendarze: księżycowy i słoneczny. W życiu c o d z i e n n y m był w u ży c iu k a l e n d a rz słoneczny, w życiu z w y c za jo w y m i religijn ym p o d z ie ń dzisiejszy w iele ś ro d o w isk u ży w a k a le n d a r z a księżycowego. W g r a n ic a c h Ż yzne­ go Półksiężyca k a le n d a rz był ściśle z w ią za n y z w ie r z e n ia m i o d n o s z ą c y m i się d o w y d a r z e ń n a N ie b ie i na Ziemi. N o w y R ok ( b a b ilo ń s k ie ś w ię to A l a t u przy­ pa d a ją c e w porze w io se n n e j) p r z y p o m i n a ł s tw o rz e n ie św ia ta przez M a rd u k a , o czym m ó w i p o e m a t E n u m a Elisz321. M u sia ło u p ł y n ą ć w iele czasu z a n im

320 Czas, w: L. Ryken, J. C. W ilh o lt, T. L o n g m a n III (W. C hro sto w s k i red. wytl. polskiego), S ło w n ik sym boliki biblijnej, dz. cyt., 123. 321 Zob. H. McCall, Mity Mezopotamii, Warszawa 2 0 0 0 , 59-67; H. W. F. Saggs, W ielko ść i up a ­ dek Babilonii, Warsz awa 1973, 362-371.

194

Pokolenie przychodzi i pokolenie odchodzi, a zie m ia trw a po wszystkie czasy. Słońce wschodzi i zachodzi, i n a miejsce swoje spieszy Z powro­ tem, i z n o w u la m w sch o d zi■ Ku p o łu d n io w i ciągnąc i k u północy w ra­ cając, kolistą drogą wieje w i a t r i z n o w u w ra ca n a drogę swojego krąże­ nia. (...) To, co było, jest tym, co będzie, a to, co się stało, jest tym, co zn ow u się stanie: więc nic zgoła nowego nie m a pod słońcem. Jeśli jest coś, 0 czym by się rzekło: «Patrz, to coś nowego» - to j u ż to było w czasach, które były przed n a m i. (...) W szystko m a swój czas, i jest w y zn a c z o n a godzina n a w szystkie sprawy pod niebem: Jest czas rodzenia i czas um ierania, czas sadzenia i czas w y ry w a n ia tego, co zasadzono, czas z a b ija n ia i czas le­ czenia, czas burzenia i czas b u d o w a n ia , czas p ła c z u i czas śm iechu, czas zaw o d zen ia i czas pląsów, czas rzu c a n ia k a m ie n i i czas ich zbierania, czas pieszczot cielesnych i czas w s tr z y m y w a n ia się od nich, czas s z u k a n ia 1 czas tracenia, czas za c h o w a n ia i czas w y rzu c a n ia , czas rozdzierania i czas zszy w ania, czas m ilc zen ia i czas m ó w ie n ia , czas m iło w a n ia i czas nienawiści, czas w ojny i czas pokoju. (...) To, co jest, j u ż było, a to, co m a być kiedyś, j u ż jest; Bóg przyw raca to, co przem inęło (Koh 1, 4-6. 9-10; 3, 1-8. 15.

322 Nazwa pierwsze go p o ch o d zi o d Juliusza Cezara, k tóry prowadzi! „swój" kalend arz w r. 45 przed Chr. dzięki e g ip s k ie m u as t ro n o m o w i Sosigenesowi, zob. J. Finegan, Handbook of Biblicat Chmnolugy, Peabody, Ma, 1992, s. 66. Kalen dar z gregoriański p o ch o d zi o d papieża Grzegorza XIII (1582 r.j. Istnieje kilka kalendarzy, lecz system gregoriański przyjął się jako system globalny.

195

N iez ależ n ie o d k oncepcji czasu, jakie w y stę p u ją w sferze św ia to p o g lą d u , należy o d n o t o w a ć jeszcze podział czasu n a p o d sta w ie k r y t e r i u m soteriologicznego. P oniew aż w e d łu g O b ja w ie n ia p o n a d wszystkie w y d a r z e n ia histo rii w y rasta W c ie le n ie Słowa Bożego - O n o je st c e n t r u m h istorii - stą d dzieje stw o rz e n ia d zielą się n a d w a etapy: przed. W c ie le n ie m (czas O b ie t n ic y ) i od W c ie le n ia (czas Pełni). Przyjście C h r y s tu s a n a Z iem ię jest p r z e ło m e m w ł a ń c u ­ c h u czasu, w y ra ż o n e t e r m i n e m p ełn ia czasu (Mk 1, 15; Gal 4, 4; Ef 1, 10)323. O w a p ełn ia czasu m a ja k b y „dwie s tro n y m e d a lu " : patrząc o d strony Boga - jest zre aliz ow aną zap o w ied z ią zbaw ien ia, lu d z i o m zaś d a n a jest ja k o czas n adz ie i z b a w ien ia. W z w ią zku z tym , S e p t u a g i n t a i N o w y T e s t a m e n t korzystają ze z n a n e g o grece jeszcze i n n e g o r o z ró ż n ie n ia czasu, na: czas fizyczny (chronos) i czas egzy ste n cja ln y (kairos). Kairos to czas w łaściw y, o d p o w i e d n i , szansa niep o w t a r z a l n a 32'1, nad a rz a ją c a się okazja, p o d a n a ręka; w e d łu g N o w eg o Testa­ m e n t u czas pełni to czas szansy zb a w ien ia . W a r u n k i e m skorzystan ia z k airosu z b a w ie n ia jest nawrócenie. O b o k p o d z ia łu czasu w ed le k r y t e r i u m s o te rio lo g ic z n e g o Biblia zna p o d z ia ł czasu o p a r t y n a zw yc za jnym n a s tę p s tw ie w y d a r z e ń (gr. chronos) na: przeszłość (hbr. cjedeni) i przyszłość (’achor)325. Tę s a m ą treść fizyczną czasu w yraża w ie k (hbr. 'olam , gr. eon): to czas życia człow ieka, czas p o k o le n ia . Z n a n e były też m ia ry czasu takie, jak: sto lat (Iz 65, 20) i tysiąc lat (Ap 20, 2 n n ) 326. I n n ą treść czasu w yrażają zw roty: w ie k o b e c n y (hbr. ha-'olam ha-zeli) i w ie k przyszły (hbr. h a -o la m ha-ba '): d o c z e s n o ść i przyszłość esc h a to lo g ic z n a . O b o k d y c h o t o m ic z n y c h k o n c e p c ji czasu w Biblii m a m y d o c z y n ie n ia z trze­ m a jego ro dzajam i: n a t u r a l n y m , h isto ry c z n y m i czasem Królestwa. O z n a c z a to, że n ie k tó r e w y d a r z e n ia , po w tarz ają ce się w r y tm ie d n ia , ty g o d n ia czy roku,

m o g ą p e ł n ić fu n k c ję p r z y p o m i n a n i a w y d a r z e ń n ie p o w ta r z a ln y c h . Ż ydow ska Pascha (hbr. pesah), c e le b ro w a n a coro c zn ie , p rzyp o m in a je d y n ą w dziejach tego n a r o d u Paschę o c a le n ia z E giptu. P o d o b n ie jest ze ś w ię te m N a m i o ­ tów (S u k k o t), Ś w ia te ł (H a n u k a ) czy Losów (Purim). N ie inaczej m a się rzecz w c hrz eśc ija ń stw ie. Ś w ięta: Boże N a r o d z e n ie , W ie lk a n o c , Z esłanie D u c h a Ś w ię­ tego, czy n ie d z ie la - są p a m i ą t k ą (gr. a n a m n esis) n i e p o w t a r z a ln y c h w y d arze ń , n a z y w a n y c h z grecka e f'a p a x }27, k tó r y c h c e le m i s k u t k i e m było zbaw ienie. W ś ró d te m a t ó w sz cz eg ó ło w y ch s k ła d a j ą c y c h się n a k a te g o r ię czasu, w e­ d ł u g tego o s t a t n i e g o p o d z i a ł u w a ż n y i w y m o w n y p r z y p a d e k s t a n o w i b i b li jn a m ia r a czasu, np. trz e c h d n i (Wj 3, 18; M t 12, 40; 15, 32; M k 8, 31; J 2, 19; Dz 9, 9 etc.). W y r a ż e n ie to częściej m a z n a c z e n i e te o lo g ic z n e , n iż d o s ło w n e , o z n a c z a m i a r ę czasu, w k t ó r y m m i a ł o u ja w n i ć się sz cz eg ó ln e d z i a ł a n i e Boga. I n n a j e d n o s t k a czasu, o któ rej n ie m o ż e z a b r a k n ą ć w z m i a n k i , to g o d z in a . G o d z i n a m a d o n i o s ł ą treść w P iśm ie Ś w i ę ty m , p r z e d e w szy s tk im w C z w artej E w a n g e lii328. T ym t e r m i n e m E w a n g e lis ta w y ra ż a czas in t e r w e n c j i zbawczej Boga ale też czas d e c y d u j ą c y d la lo su c z ło w ie k a ( g o d z in a próby, c ie m n o ś c i, o s t a t n i a g o d z in a ). W a ż n e w b ib li jn e j k a te g o r ii czasu są w y r a ż e n ia teraz i d z isia j329, blisk ie g r e c k ie m u t e r m i n o w i kairos, o k t ó r y m w s p o m n ie liś m y w cześniej. T e r m in y te w y ra ża ją d z ie ją c ą się w czasie ideę z b a w ie n ia , łaski, p o ­ m o c y Boga w o s ią g n ię c iu z b a w ie n i a n ie p o w t a r z a l n e j , p r z y w ią z a n e j d o lego w ła ś n ie m o m e n t u . Z b a w ie n ie d zieje się hic et n u n c , czego w ierz ący n ie m oże n ie u w z g ę d n i ć (Ps 95, 7; H b r 3, 8. 15; 4, 8).

123 C zas n a ró w n i z przestrzen ią, w e d łu g N ow ego T e sta m e n tu , należy d o d o m in iu m C h ry s­ tu sa (H b r 2, 8; por. 1 Kor 15, 28; Ef 1, 22). W litu rg ii W ie lk o so b o tn ie j podczas o b rz ę d u św ięce­ n ia p a s c h a lu c e le b ra n s w y p o w ia d a 'z n a m ie n n e słow a: „Jego jest: czas....” C h ry s to c e n try z m jest: w ażn y m u z u p e łn ie n ie m lin e a rn e j k o n c e p c ji czasu, ja k ą w y zn aje ju d a iz m - c e n tr u m h isto rii zajm u je ta je m n ic a W cielen ia S yna Bożego, k tó ry sta w szy się c zło w iek iem , n a ro d z ił się w o z n a ­ czo n y m czasie. ,-'1 G ru p a s e m a n ty c z n a Kairos (100 razy), z b liż o n e treścią „dzisiaj” (gr. sem eron, 41 razy), „teraz" (gr. nyn, 166 razy) oraz in n e 132 razy, ja k w id ać przew ijają się b ard zo często n a k a rta c h N ow ego T e sta m e n tu , w czym w y ró żn ia się Pawei i jeg o u cz e ń Ł ukasz. O n i d w aj m ają n a jb a rd z ie j p o g łę b io n ą .św iad o m ość czasu, jak o „m iejsca" zb aw ien ia. 525 Przeszłość jest „przed", bo jest ju ż z n a n a , przyszłość nie jest: z n a n a , n ie w id z ia n a , a w ięc jak g d y b y „z ty lu ”. T eraźniejszości jak o takiej nie ma, b o to, c o jest, ju ż jest przeszłością. G ra m a ty ­ ka h eb ra jsk a te n fak t u w z g lę d n ia - n ie m a czasu teraźn iejszeg o , jest ty lk o czas w y rażający ideę hycia trakcie w ykonyw ania czynności (o d p o w ie d n ik an g . present contlnuous). 326 W P iśm ie Ś w ię ty m sp o ty k a m y o soby żyjące d łu ż e j, np. A b ra h a m (175 lat), M ojżesz (1 2 0 lat) itd., ale tu c h o d z i o p ew n ą n o rm ę . O sy m b o lic z n e j r a c h u b ie czasu w A p o k alip sie , zob. A. Jan k o w sk i, Symboliczna rachuba czasu w Apokalipsie, w: tegoż Apokalipsa świętego Jana. W stę p - p rzek ład z o ry g in a łu - k o m e n ta rz , |PSN T X ll|, P oznań 1959, 301-303. Tę sy m b o lic z n ą r a c h u b ę czasu w y k o rzystał w śre d n io w ie c z u J o a c h im d a Piorę, d o sw ojej teo rii m iie n a ry sty c z n e j, ja k k o lw ie k ju ż w cześniej istn ia ły różne h erezje i ru c h y m ile n a ry sty c z n e i c h ilia sty c z n e .

P rz edsta w ion y wcześniej p o d z ia ł na czas m a te r ia ln y i czas z b a w ie n ia każe spojrzeć n a ń r ó w n ie ż w e d łu g k r y t e r i u m sa cru m i pro fa n u m lu b określa ją c go p ra k ty c z n ie - ja k o św ią te c z n y i po w sze d n i. P ozostaw im y na b o k u p y ta n ie, jak to w y g ląd a w i n n y c h kręg a ch religijnych i k u ltu r o w y c h , s k u p im y u w a g ę na św iecie b ib lijn y m , n a ju d a i z m i e i chrz e śc ija ń stw ie . O ile d n i p o w sz e d n ie nie s ta n o w iły p r o b l e m u , ja k je liczyć i prze ży w ać330, to d z i e ń św ią tec zn y n a s u w a ł

196

3 .3 . C zas w B ib lii - d n i ś w ię te i d n i p o w s z e d n ie

327 A nam nesis to w s p o m n ie n ie , k tó re u o b e c n ia s a k ra m e n ta ln ie n ie p o w ta rz a ln e w y d arzen ie zbawcze, a także zap o w iad a jeg o e sc h a to lo g ic z n e d o p e łn ie n ie w św iecie przyszłym . 328 T e rm in „godzina" w y stę p u je w IV E w an g elii 2 6 razy, 106 razy w cały m N o w y m Testa­ m en cie. 329 S zczegó ln ie św. Ł ukasz p o d k re śla zn a c z e n ie z w ro tu „ o d tą d /o d teraz” (gr. apo lou m m : Lk 1, 48; 5, 10; 12, 52; 16, 16; 22, 18. 69). R ó w n ież „dzisiaj" (gr. sem eron) jest b rz e m ie n n e w treść teo lo g iczn ą. 330 W szak p e w n e w y d a rz e n ia n ad aw a ły ró w n ież d n io m p o w szed n im o d ś w ię tn e zn aczen ie: u rodziny, przejście sy n a p ie rw o ro d n e g o p o d o p ie k ę ojca, o żen ek , p ogrzeb, ale i w yjście ze sta­ d e m n a w y p as (św ięto pastersk ie) czy p o c z ą te k /k o n ie c zbiorów , zw łaszcza zboża i w in a (d o ż y n ­ ki, św ię ta rolnicze).

197

Ż y d o m d w a isto tn e p y ta n ia: ja k go ok reślić i ja k w yrazić jego sa k ra ln y c h a r a k ­ te r331. N ajw ażniejszym d n i e m ś w ię ty m Starego T e s t a m e n tu jest szabat, a w N o w y m T estam e n cie niedziela. S zabat (stąd p o c h o d z i rów nież polskie słow o sobota), s ió d m y d z i e ń tygodnia, jest d n i e m św ię ty m , gdyż ta k im u c z y n ił go Stw órca Bóg pobłogosławił ó%v siódm y dzień i uczyn ił go świętym , tu tym bowiem d n iu odpo­ czął po całej swej pracy (Rdz 2, 3)332. Św ięcenie, czyli respe k tow an ie sakra ln eg o c h a r a k te r u sió d m e g o d n ia , jest także treścią III przykazania D ekalogu, P am iętaj 0 d n iu szabatu, a b y go uśw ięcić (Wj 20, 8; por. 31, 13; P w t 5, 13; Iz 58, 13n). W y­ jątkow ość sz a b a tu w oczach Żydów w yrażają także takie nazwy, jak: Królowa 1 O b l u b i e n i c a 333. Ś w ięce n ie s o b o ty polega n a d o d a t k o w y c h m o d l i t w a c h i p o ­ w str z y m y w a n iu się o d prac, z k tó r y c h człow iek czerpie różnego ty p u korzyści334.

331 U Ż ydów ty m p ro b le m e m zajm u je się T a lm u d , szczególnie tra k ta t Szabat, a w Kościele k a to lic k im z a g a d n ie n ie to w y ło żo n e i p rz y p o m n ia n e zostało o s ta tn io w A d h o rtacji Ja n a Pawia II D/es D om inlca. 332 N ie zn a m y g en ezy sz a b a tu jak o d n ia św ię teg o . P ra w d o p o d o b n ie to jeszcze je d e n z d a w n y c h zw yczajów s e m ic k ic h w y ró ż n ia n ia i p rzeży w an ia c y k lic z n e g o p o rz ą d k u czasu. 333 N a p rz y w ita n ie sz a b a tu śpiew a się h y m n u ło ż o n y przez k aba listę R. S a lo m o n a A lkabetza z Safed w 1529 r. L ękali dotli „Pójdź", p rzy jacielu m ó j, n a p rz e c iw o b lu b ie n ic y , o b e c n o ść S o b o ty p rzy w itajm y ." Zob. Lekliah Dodi w: M. N u lm a n , T/te Encyclopedla of lew ish Prayer. Ashkenazlc and Sepharcltc Rites, N o rtlw a le , NJ - L o n d o n 1996, 2 2 3n.; S. S pitzer, Modły Izraelitów na dni powszednie i święta, uroczystości i posty, oraz obrządki I ceremonie religijne, K raków bez d a ty (re p rin t W arszaw a 1991), 187. Podczas śp ie w u tego h y m n u z g ro m a d z e n i w sy n a g o d ze zw racają się k u g łó w n e m u w ejściu n a z n a k p o w ita n ia sz ab atu . 3M O d zak azu w y k o n y w a n ia ja k iejk o lw iek pracy (W j 20, 10) w y ją te k sta n o w i 39 rodzajów prac (melachot), w y m ie n io n y c h w trad y cji ra b in a c k ie j, k tó ry c h z a n ie c h a n ie sp o w o d o w ało b y p o d w ó jn ą szkodę. O p ra c a c h zakazanych i c z y n n o ś c ia c h d o z w o lo n y c h , zob. N. Kameraz-Kos, Św ięta i obyczaje żydowskie, W arszaw a 1997, 27-37.

198

In n e podstaw ow e św ię ta w Izraelu to Pascha, Szaw uot, S ukko t, Jom Kippur, Hanuka i P u r im 335. Ś w ięce n ie d n i a św iętego p o w i n n o p rz y p o m in a ć , że p a n e m świata i czasu jest Bóg, człow iek jest tylko zarządcą. Do Boga należy czas, O n na wieki zasiada n a tro n ie i Jego im ię trw a przez pok o le n ia, O n jest zawsze ten sam i Jego lata n ie m a ją k o ń ca (Ps 102, 13. 28). C h rz e śc ija ń s tw o przejęło p r a k ty k ę ś w ię c e n ia d n i a s ió d m e g o z isto tną m o ­ dyfikacją. D n i e m ś w ię ty m d la c h rz eśc ija n jest o d p o c z ą tk u „pierwszy d z ie ń ty g o d n ia " - u p a m i ę t n i a j ą c y z m a r tw y c h w s ta n ie C h r y s tu s a (] 20, 1. 19. 26; Dz 20, 7; 1 Kor 16, 2). D zie ń ś w ię ty ch rześcijan, w o d r ó ż n i e n i u o d Żydów, rozp oc zyn a więc, a n ie kończy, cykl tygod n io w y . A p o k a li p s a n ie d zie lę nazyw a „ d n ie m P a ń s k im ” (ky ria k e hem era, A p 1, 10). D zień p o w sze d n i, „świecki", n ie jest w y łąc zo n y ze sfery św iętości. P o w in ie n być ró w n ie ż u ś w ię c a n y przez m o d l i t w ę i przez z a c h o w y w a n i e przykazań. Sie­ d e m razy n a d z i e ń Psalm ista w y c h w a la Pana (Ps 1 19, 164); p o b o ż n y w y zn a w ­ ca j u d a i z m u trzy razy na d z i e ń o d m a w i a A m i d ę 336. C h r z e ś c ija n in p o d o b n ie , u św ię ca czas przez c o d z i e n n ą m o d li tw ę , której postacią szczególnie w ażną, jest: litu rg ia g o d z in ( p o p u l a r n i e zw a n a b r e w ia rz e m ) 337. 335 Pascha, S u k k o t i H a n u k a to św ięta, k tó re trw ają cały ty d z ie ń . 33(1 Po zb u rzen iu św ią ty n i w 7 0 r. p o C h r. m o d litw a ta zastąpiła ofiary sk ła d an e rano, w p o łu d n ie i w ieczorem . O d m aw ia się ją n a stojąco i - jeśli p ry w atn ie, to szeptem , jeśli zbiorowo, to głośno. 337 P o tw ierd zen ie c o d z ie n n e j m o d litw y w c h rz e ś c ija ń stw ie sięga czasów N ow ego lestam en tu , zob. 1Kor 14, 26; Hf 5, 19; Kol 3, 16; Jk 5, 13; Dz 16, 25.

199

4 . NATURA U s y tu o w a n i e Z iem i Świętej n a p o g ra n ic z u d w ó c h stref w egetacyjn ych, m u ­ siało u ś w ia d a m i a ć jej m ie s z k a ń c o m zależn ość o d k lim a tu , a p rze de w szystk im od o p ad ó w . Z tego p o w o d u b lis k o w s c h o d n ie religie c h a r a k te ry z o w a ło przeko­ n a n ie , iż istnieje ścisły zw iązek p o m ię d z y p r zy ro d a i p a n t e o n e m . Powietrze, w oda, z iem ia i o g ie ń to przejawy in g e re n c ji b og ów w ś w ia t w idzialny. B u dziły grozę i p r z y p o m i n a ł y o k o n ie cz n o ści z a b ie g a n ia o ich p rzychylność, a p rzy n a j­ m n ie j o u ś m i e r z e n ie ich g n ie w u . P rzychylność b o g ó w w yrażała się w deszczu, któ ry in t e r p r e t o w a n o jak o „z a p ło d n ie n ie " ziem i, p o d cz as g dy susza była z n a ­ k iem z a g n ie w a n ia z ich strony, jeżeli c z ło w ie k n ie m oże ig n o ro w ać fak tu, że n a tu rz e zaw dzięcza swoją d o c z e s n ą egzystencję, to we w ła s n y m in te resie nie m o że też o d n o s i ć się d o niej ja k o p o d ło ż a sw eg o is t n ie n ia n ie o d p o w i e d z ia l n ie , czy c h o c ia ż b y n iefraso b liw ie. O z n a c z e n i u s t o s u n k u c z łow ie ka d o p rzy ro d y św ia dcz y dzisiaj w ielość d y sc y p lin , które ty m t e m a t e m się z a jm u ją oraz w iara cz łow ie k a „w natu rę". W e d łu g Biblii n a t u r a o d S tw órc y o tr z y m a ła sty gm at, dzięki k t ó r e m u stała się z n a k ie m w i d z i a ln y m p r z y b liżając y m rzeczywistość n ie w id z ia ln ą . N a n a t u r ę w e d łu g sta ro ż y tn y c h m yślicieli sk ła d ały się o d w ie c z ­ ne żywioły, w e d ł u g O b ja w ie n ia jest o n a d z i e łe m Boga-Stwórcy.

4 .1 . Ż y w ioły T e r m in ży w ioły (gr. stoichcia tou kosm ou) w y w o d zi się z m ito lo g ii - „oj­ c e m ” ży w io łó w m ia ł być p ie rw o tn y c h a o s 338. O b e c n y w greckiej refleksji fi­ lozoficznej, p r z e n ik n ą ł d o l it e r a tu r y ap o k ry fic z n e j i a p o k a lip ty c z n e j. O d n o s i się - n a jo g ó ln ie j m ó w ią c - d o zasad, k tó r y m p r z y p is y w a n o p r z y m i o ty boskie i k tó r y m ś w ia t zaw dzięczał z a is tn ie n ie i tr w a n ie . Kiedy indziej z n o w u ży w ioły p o jm o w a n o ja k o e l e m e n t y p r a m a te r ii, z której pow stał św ia t za sp raw ą bogów: M a rd u k a , O zyrysa czy D em iu rg a . Z aliczane są d o n ic h : ziemia, w o d a /m o r z e , ogień, w iatr, c ie m n o ś c i. U S y ra c h a te e l e m e n t y w y m i e n i o n e są w p o sz erzo n y m zestawie S y ra c h - w a r to to w ied z ie ć - j e d n e u z n a je za p o tr z e b n e i p o ży tec zn e d la c z łow ie ka sz lac h etn e g o : „woda, ogień, żela zo i sól, / m ą k a pszenna, m leko i m iód, / krew winogron, oliw a. i odzienie"; i n n e zaś zalicza d o k a r za grzechy i te m a ją c h a r a k te r niszczycielski: „Scj wichry, ... Ogień, grad, głód i śm ierć -... Kły d zjk ic h zw ierzą t, skorpiony i żm ije, m iecz m ściw y (Syr 39, 26. 28n). W szyst­ ko j e d n a k , n aw e t żywioły, m a ją sens, cel i prze zn ac ze nie, d la te g o „Nie m o żn a 1,8 Na te m a t ch ao su , zob. ch o ciażb y h asło „C haos” w: L. Ryken, J. C. W ilh o it, T. L o n g m a n III, (W. C h rostow ski, red. w yd. polskiego), Słownik symboliki biblijnej, dz. cyt., 8 7 n , gdzie n a te m a t różnicy p o m ięd zy m ity czn y m i b ib lijn y m ro z u m ie n ie m c h a o su czytam y m .in. „Podczas gdy w m ita c h Bliskiego W sc h o d u m o żn a zauw ażyć sta ty c zn e, niero zw iązy w aln e, d u a listy c z n e n a p ię ­ cie p o m ię d z y c h ao sem a p o rząd k iem , w B iblii pojaw ia się d y n a m ic z n e n ap ię c ie o ch arak terze h isto ry czn y m , istniejące m iędzy ch ao sem a o so b ą Stwórcy".

200

m ówić. To od tam tego gorsze, a lb o w iem w szystko u zn a n e będzie z.a dobre w swoim czasie (Syr 3 9 , 3 4 ) 339. W iara w żyw ioły w r o z u m i e n i u g reck im , p o g a ń s k im , była zw a lc z a n a przez św. Pawła raz em z i n n y m i b ł ę d a m i (Gal 4, 3. 9; Kol 2, 8. 20; zob. też H b r 5, 12; 2P 3, 10). W Piśm ie Ś w i ę ty m żywioły, ja k k o lw ie k w ro ­ gie w o b e c Boga-Stwórcy, są p o d p o r z ą d k o w a n e Jego w szechm o cy. Z obac zm y to teraz bardziej z bliska. Z iem ia (hbr. 'a d a m a , ’erez, gr. ge) - razem z N ie b e m , jest p ie rw sz y m dzie­ ł e m stw ó rc z y m Boga (Rdz I, 1). U w o l n i o n a sp o d p a n o w a n i a wody, m a w y d a ­ wać rośliny, któ re służą za p o ż y w ie n ie i drzew a rodzące ow oce oraz zw ierzęta (Rdz 1, 9 n . 24n). W e d łu g d r u g ie g o o p is u s tw o rz e n ia (Rdz 2, 4b-24) Z iem ia d o p i e r o dzięk i cz ło w ieko w i osiąga p e ł n ię s w o ic h m o ż liw o śc i p r o d u k c y jn y c h i celow ość z a m ie rz o n ą przez S tw ó rc ę (w. 5n). Z iem ia n a różny sp o s ó b u cz estnicz y w losie człow ieka: n a j p ie r w jest tw o ­ rzywem, z k tó re g o Bóg u le p ił c z łow ie k a (Rdz 2, 7), w k o ń c u o s ta tn ią stacją jego docz esn ej w ę d r ó w k i (Rdz 3, 19). W ięź c z ło w ie k a z ziem ią n ajb ard zie j w yraża stw ie rd z e n ie : z ziem i w zięty i do ziem i pow raca (Rdz 3, 19). Z ie m ia m a w so b ie coś z w łaściw o ści ł o n a m a tk i (Ps 139, 13-15). T en zw iązek istnieje także w p o r z ą d k u m o r a l n y m - z iem ia p o n o s i k o n s e k w e n c j e g n ie w u Bożego: prze­ klęta n iech będzie ziemia, z. twojego pow o d a (Rdz 3, 17). P rz ek le ń stw o z p o w o d u g rz e c h u c z łow ie ka z iem ia o d w z a je m n ia , rodzą c osty i ciernie (Rciz 3, 17n). Przyj­ m u je krew A b la (Rdz 4, lOn), w y k o n u je w y ro k Boga n a b u n to w n i k ó w , Korac h a i jego s p rz y m ie rz e ń c ó w (Lb 16, 3 ln ) . Także susza, k tó ra sp o ty k a ziemię, jest tr a k t o w a n a ja k o kara za grzech cz ło w ie k a (zob. 1 Kri 17, I n n ) . Z drugiej s tro n y ziem ia p e ł n i p o z y t y w n ą rolę w histo rii zb a w ie n ia , jest p r z e d m io te m ob ie tn ic y , a przez n ią o b r a z e m Królestw a Bożego, jest też m ie jsc em p o k u t y i n a w r ó c e n ia , służy o c a le n ie m N iew ieście, za k tó rą W ą ż w y p u ś c i ł rzekę, ab y ją uniosła (Ap 12, 15. 16). Ten o s ta tn i, a p o k a lip ty c z n y obraz, n ie p rze słan ia i n n e g o d o cz e s n e g o se n su ziemi, że została cz ło w iek ow i za d a n a , ab y ją u p ra w ia ł, d o b y w a ł z niej żyw ność i b o g a c tw a m in e r a ln e . Z ie m ia w ie lo ra k o słu ż y człow ieko w i: jest b u d u l c e m d la n ie go sa m e g o (człow iek jest „ p ro c h e m z z i e m i” R dz 2, 7), n a jego dom y , m iasta i wieże (Pw t 8, 12; R dz 11, 3n); żywi, d a ją c c h le b , w i n o i oliw ę; p o życiu b o ­ g o b o jn y m i s p r a w ie d liw y m p rzyg arnia go i d o łą cz a d o p rz o d k ó w (Rdz 49, 33; Lb 20, 24; 27, 13; 1 Kri 2, 10; 1 M ch 2, 69; 14, 3 0 i in.). Z iem ia ja k o dziedz i­ ctw o, jest sk a rb e m , k tó reg o za ż a d n ą c e n ę n ie w o l n o o d s tą p ić i n n e m u , naw et k ró lo w i3"10. G ro b y ojców stają się p u n k t e m o d n i e s i e n i a d la s y n ó w i n a s tę p ­ n ych p o k o le ń (N eh 2, 3n). W k lu c z u litu rg ic z n y m , k u lty c z n y m i te o lo g ic zn y m ziem ia jest w ez w a n a, aby w ie lb ić Boga: N iech a j cała. ziemia. Cię w ielb i i n iech a j śpiew a Tobie, n ie ch a j im ię Twoje opiew a (Ps 66, 4).

339 Jest to sul generls k o m e n ta rz d o Rdz 1, 1 - 2 , 4a. 330 T ragiczn a h isto ria N ą b o ta , to h isto ria w ie rn o śc i czło w iek a w o b ec ziem i - d zied zictw a przodków , zob. 1Kri 21; por. p o w ieść B. P rusa Placówka.

201

W o d a (hbr. m a jim , gr. hydor) z je d n e j s tr o n y jest n ie o d z o w n y m e l e m e n t e m w szelkiego życia, w n a d m i e r n y c h zas' ilo ś cia ch m o ż e być za gro żeniem . C z ło ­ w iekow i p o n a d t o w o d a jest p o tr z e b n a d o h ig ie n y i d o oczyszczeń ry tu a ln y c h . Powyższe s tw ie rd z e n i a każą w id zieć w o d ę ja k o isto tn ą d la przyrody, ja k rów ­ nież b o g a tą w z n a c z e n ia p r z e n o ś n e i te o logiczne. Z n a c z e n ia te z n a jd u ją o d b i ­ cie ju ż w najsta rsz y ch z n a n y c h d o t ą d te k s ta c h re ligijnych341. W Biblii w o d a m a trzy g łó w n e znaczenia: „k osm iczną siłę, n a d któ rą tylko Bóg jest w sta n ie sp raw ow ać ko n tro lę ; ź ró d ło życia; ś ro d e k u m o ż liw ia ją c y o czyszczen ie”342. We­ d ł u g k o sm o lo g ii b ib lijn e j ś w ia t jest d o s ł o w n i e z a n u r z o n y w w odzie, ziem ia z n a jd u je się p o m ię d z y w o d a m i d o l n y m i i g ó r n y m i. W d o l n y c h w o d a c h zie­ m ia n ie to nie, b o w spiera się na p o d z i e m n y c h s ł u p a c h (Ps 24, 2; 104, 5), g ó r n e w o d y o d d z i e la o d ziem i f i r m a m e n t . W o d y d o l n e n ie z a to p ią ziemi, gdyż Bóg zakreślił im granice, k tó r y c h n ie przekroczą (Rdz 1, 9n; Ps 104, 6-9; Prz 8, 2 7 n n ) , w y b ija ją za to ź r ó d ła m i, d a j ą c y m i p o cz ątek rzekom (Rdz 7, 11; 8, 2; Hi 38, 16); g ó r n e spływ ają n a z iem ię w postaci deszczu (Ps 104, 13)343. W o d a n ie jak o prze p ły w a przez św iat, p o d tr z y m u ją c n a n i m życie. Raz tylko w o d y w targ n ę ły , by zalać ziemię: była to k ara Boża za grzechy lu d z i (Rdz 6, 5 8, 9). K luczow e z n a c z e n ie w o d y p o słu ż y ło IV E w angelii za o b ra z życia, którego ź ró d łe m jest D u c h Ś w ię ty (J 4; 7; 7,37-39), K ościołow i służy d o u d z i e la n ia c h r z tu w im ię O jca i S y n a i D u c h a Ś w ięte g o (Mt 28, 19; Rz 6, 1-7; 1 P 3, 21). M orze344 to szczegó lna po sta ć wody, a zarazem i n n a zgoła jakość w ję zyku religijnym . U w ie c z n io n e w lite ra tu rz e p ię k n e j przez H o m era , J. C o n r a d a czy E. H em in g w a y a, w św iecie m i t u było b ó s tw e m (w M e z o p o ta m ii E n k i/E a , w U g a r it Jam ) l u b p o d w ł a d a n i e m boga (Posejdona w m ito lo g ii greckiej, N e p ­ t u n a w rzymskiej). W j e d n y m i w d r u g i m p r z y p a d k u m orze było w ro g ie m n a ­ czeln y ch b ó s tw d a n e g o p a n t e o n u . W Biblii m o rze jest s tw o rz e n ie m , w k tó r y m igra L e w ia ta n i roi się o d fauny morskiej: O to morze w ielkie, długie i szerokie, / a w nim jest bez lik u ży ją te k / i zw ierzą t w ie lk ic h i m a łyc h (Ps 104, 25). Po­ zostaje n a uw ięzi: S zaleją /m orskie /alej, lecz. bezsilnie, hu czą bałw any, lecz się nie m ogą d alej p o sunąć (Jr 5, 22; zob. Hi 38, 8-11). Przygoda Jo n a sza p o z o s ta n ie s y m b o l e m b r a k u zm ysłu żeglarskiego u Żydów, z k tó reg o za to sły n ę li F eni­ c ja n ie i Grecy. P o d o b n e u s p o s o b i e n ie z d ra d zają A postołow ie-rybacy, k tó r y c h

3'n W m ito lo g ia c h , gdzie te m a te m w io d ą c y m jest k o sm o g o n ia, w oda w y stę p u je jak o e le­ m e n t znaczący. 342 L. R yken, J. C. W ilh o it, T. L o n g m a n 111, (W. C h ro sto w sk i, red. w yd. polskiego), Słow nik sym boliki biblijnej, W arszaw a 2 0 0 4 , 1111. 3-13 O b o k c y to w a n e g o w łaśn ie hasła „Woda" w: L. R yken, J. C. W ilh o it, T. L o n g m a n 111, (W. C h ro sto w sk i, red. w yd. polskiego), Słow nik sym boliki biblijnej, 1111-1115, zob. także J. de F raine - M.-F. L acan, Morze w: X, L eon-D ufour (red.), S łow nik teologii biblijnej, P oznań 1973, 5065 08; M.-E. B o ism ard , Woda, w: la m ie, 1058-1062. 3'M M. C zajkow ski, Morze w B iblii, w: Folia P o m eran iae. Z eszyty T eologiczno-H istoryczne I n s ty tu tu T eo lo g iczn eg o w Tczewie, t. 1, 1 (1996) 15-21; J. A. K loczow ski, Żywioł morza w Piśmie świętym , w: W D rodze 10, n r 1 1-12 (1982) 47-55.

202

Jezus ratuje, uciszając żyw ioł (Mk 4, 35-41 i par.). Przygodę Jonasza p rz y p o m i­ nają przeżycia św. Pawła z p o dróży w ię z ie n n e j d o R z y m u (Dz 27). W z m ia n k i 0 m o r z u w A p o k a lip s ie u k azują je w k o n te k ś c ie e sch a to lo g ic zn e j k o n fro n ta cji d o b r a ze złem; morze, jak o a n t a g o n is ta k ró lestw a m esjań skiego, o sta te czn ie prze stan ie istnieć (Ap 21, 1). O b o k n u r t u myśli b iblijnej, d o p a t r u j ą c e g o się w m o r z u ikony zła i e c h a w p ły w ó w o ś c ie n n y c h m itologii, m orze jest w y k o ­ naw cą Bożych w y ro k ó w (Wj 14-15) i razem z z iem ią oraz n ie b e m jest w ezw ane, by w ie lb ić Boga: N iech a j Go ch w a lą niebiosa i ziem ia, / m orza i wszystko, co w n ich się porusza (Ps 69, 35). O g ie ń ( h b r.’es?;, gr- pyr). Z d o b r o c z y n n y c h i niszczycielskich m ożliw ości o g n ia czło w ie k zdawał so b ie spraw ę o d d a w n a . Jego żar p r z e m ie n ia ł w id zia­ ne w n ie w id z ia ln e , c ie p ło c h r o n i ł o przed z i m n e m , ś w ia tło przed c i e m n o ś c ią 1 d r a p ie ż n ą zw ierzyną. S tąd gdy o p a n o w a ł u m ie ję tn o ś ć krzesania ognia, u tw ie r d z ił się w p r z e k o n a n iu , że u ja rz m ił siłę boską, gd y zaś n a u c z y ł się n im p o słu g iw a ć - sk ła d a ją c ofiary i u p r a w ia ją c kow alstw o - uznał, że sa m w szedł w krąg boskiej działa ln o śc i. W y ra zem ta k ieg o p r z e k o n a n ia było p o s łu g iw a n ie się o g n ie m ja k o karą i k re m a c ja zm a rły c h . Boską n a t u r ę o g n ia u ś w ia d o m iły p i e r w o t n e m u człow ie k o w i b o d a j n a jb ard zie j s p a d ają ce z n ie b a pio ru n y . Takie było p o w s z e c h n e p r z e k o n a n i e 345. T y m c zasem „w reiigii izraelskiej o gie ń m a j e d y n ie w artość z n a k u , p o n a d k tó r y m trzeba przejść, ab y znaleźć Boga”346. Rzeczywiście, w religii Izraela o g ie ń tylko tow arzyszy te o fa n io m (Rdz 15, 17; Wj 3, 2; 19, 18; Ez 1, 27; D n 7, 9; A p 4, 5 i.in.), c h r y s to f a n io m (Ap 1, 14; 2, 18; por. Dz 26, 13), z s tą p i e n iu D u c h a Ś w ię te g o (Dz 2, 3). T ron Boży jest p ł o n ą ­ c y m o g n ie m (D n 7, 9n), o to c z e n ie to S erafini (= istoty p ło n ą c e jak ogień, Iz 6, 2; H b r 1, 7). O g ie ń sta n o w i tło in te r w e n c ji Ja h w e w historię, by d o k o n a ć sądu,' np. n a d S o d o m ą i G o m o r ą (Rdz 19, 24), p o u c z a ć (Pwt 4, 36), p o tw ie r ­ dzić a u t e n t y c z n o ś ć ś w ia d e c tw a Eliasza (1 Kri 18, 38). N ie brak w szak tekstów, w k tó r y c h Bóg jest p o r ó w n a n y d o ognia, jak: Bóg jest ogniem traw iącym (Pw t 4, 24; por. Iz 33, 14). P o n a d to o g ie ń p e łn i w Biblii funkcje, szczegól­ n ie w ażne, teologiczne: oczyszcza i przeistacza. O czyszczenie przez o gień było p r a k ty k o w a n e w śro d o w isk u k u lty c z n y m (zob. Lb 31, 2 2 n ; 1 P 1, 7; A p 3, 18; por. Ps Sal 17, 47), zaś ofiary c a ło p a ln e były r y te m sto s o w a n y m we w szystkich religiach sta ro ż y tn y c h (zob. Rdz 4, 4; Kpi 1, 3 n n ) , p o d o b n i e ja k k a d z ie ln e (1 Kri 9, 25; A p 8, 4; FIp 4, 18)347. Także u c z u c ia c z łow ie ka p o r ó w n y w a n e są d o

3-15 W m ita c h g re c k ic h o g ień byl w ła sn o śc ią bogów , zazd ro śn ie przez n ic h strzeżo n ą, k tó rą je d n a k P rom eteusz p o św ięci! się w y k raść i o b d a rz y ć n ią lu d zi. 3‘Ui B. R en au d - X. L eon-D ufour, Ogień, w: X. L eon-D ufour (red.), Słownik teologii biblijnej, P oznań 1973, 615-620; L. Ryken, j. C. W ilh o it, T. L o n g m a n iii, (W. C hrostow ski, red. w yd. polskie­ go), Słownik symboliki biblijnej, 635-638. Z o g n ie m zw iązan a jest sy m b o lik a p ło n ący ch świec. 347 W religiach p o g ań sk ich , zw łaszcza u F en icjan i K ananejczyków , p rak ty k o w an o ofiary z dzieci d la M olocha (boga ognia), zob. Ez 16, 20; 20, 26; Jr 7, 31), co by ło zakazane w Izraelu (Kpi 18, 21; Pw t 18, 10), m im o to się zdarzało (1 Kri 16, 3; 17, 17; 21, 6; 23, 10). O M o lo ch u zob. St. Lach, Księga Kapłańska. Wstęp ~ przekład z oryginału - komentarz - ekskursy |PSST U, 1|, Poz-

203

ognia: n a m ię t n o ś c i, zazdrość, gniew, wreszcie m ił o ś ć 3“18. O g ie ń i żar, n a rów ni z i n n y m i d z ie ła m i Boga są w ezw an e, by błogosław ić, c h w a lić i w yw yższać Fana (D n 3, 66). W ia tr (hbr. m a li, gr. p n eu m a /a n e m o s) - d la lu d ó w s ta ro ż y tn y c h był czym ś t a je m n ic z y m przez to, że d o ś w ia d c z a ło się je g o o b e c n o ś c i w s k u tk a c h , jakie p o w o dow ał, sa m p o zostaw a ł n ie w idzia lny, stą d był z n a k ie m św ia ta d u c h a . Na lądzie, n a p u s ty n i czy n a m o r z u w ia t r u c h o d z i ł za żywioł, k tó re g o nisz­ czycielska siła b u d z iła lęk, postać ł a g o d n e g o p o w ie w u była zaś zap o w ied z ią och ło d y . W P iśm ie Ś w i ę ty m w ia tr jest zjaw iskiem ta je m n ic z y m (J 3, 8). H u ra g a n (Syr 16, 21; Iz 21, 1), k tó ry b u d z i lęk, czy orze źw iając y p o w ie w w porze p o p o ­ łu d n io w e j (Rdz 3, 8), są z n a k ie m in g e re n c ji Boga w p o r z ą d e k n a t u r y 349. Bóg j e d n a k nie u to ż s a m ia się z ż a d n ą z postaci w i a t r u z n a n y c h Biblii. D o św iad c zy ł tego Eliasz: G w ałto w n a w ich u ra ro zw a la ją ca góry i druzgocąca ska ły jszłaj Inz.ed Pa­ nem; ale Pan nie był w w ichurze. A po w ich u rze - trzęsienie zjem i: Pan nie był w trzęsieniu zjem i. Po trzęsieniu ziem i p o w sta ł ogień: Pan nie był w ogniu. A po tym ogniu - szm er łagodnego p o w iew u 350 (1 Kri 19, l i n ; por. Wj 33, 18-23). P rzechod ząc d o N ow ego T e s ta m e n tu , w s p o m n i e ć należy w ię z ie n n ą po d ró ż św. Pawła d o R z y m u (Dz 27) oraz w ia t r - z n a k zs tą p ie n ia D u c h a Ś w ięte g o w d n i u P ięć d zie sią tn ic y (Dz 2, 2). W iatr, w śró d w ie lu i n n y c h skojarzeń, n a s u w a a u t o r o m b ib lijn y m także postaw ę lu d z i c h w ie jn y c h , m o r a l n ie d w u z n a c z n y c h czy d zia ła ją c y c h p o d w p ły w e m p o b u d e k n ie z a słu g u jący c h n a uw ag ę (zob. Jk 1, 6; J u d 0, 12; zob. też A p 6, 13). W szystkie w ich ry niebieskie są w e z w a n e d o w ie l b ie n i a Pana (D n 3, 65). Ś w ia tło i c ie m n o ś c i. Ś w ia tło ( h b r or, ner, gr. phos), d z ie ń (hbr. jorn, gr. he­ m em ) w k rę g a c h k u l t u r o w y c h i religijnych Bliskiego W s c h o d u , a także K u ltu ­ rowego Półkola, to s y n o n im y d o b r a i tego, co p o z y ty w n e . Ś w ia tło to pierw sze n a ń 1970, 233-23.5. in n e g o rodzaju p rzy p ad k iem jest gotow ość A b ra h a m a d o złożenia sw ego sy n a Izaaka w c a ło p a ln e j ofierze Bogu (zob. Rdz 22). O fiary k ad zieln e były rów nież stosow ane. W czasach prześlad o w ań chrześcijan ofiara k ad zieln a przed posągiem cezara czy b o gini Rom y była ró w n o zn aczn a z w y p arciem się C h ry stu sa i pow ro tem d o pogaństw a. 3‘m Z ob. Prz 6, 27; O z 7, 6 n ; ł Kor 7, 9; S yr 8, 10: Nie p od pa laj węgli grzesznika, abyś nie spłonął w ogniu ich płom ienia; w reszcie P n p 8, 6: żar Jej (miłości) to żar ognici, płom ień Pański (alb o wielki/ogrom ny, n b . to je d y n e m iejsce w tej k się d ze, gdzie w y stę p u je a lu z ja d o im ie n ia Bożego. 3-w P ierw szego d o św ia d czy ł n ie je d e n raz O d y seu sz (zob. H om er, Odysea), o d r u g im w sp o m i­ n a B iblia jeszcze w in n y m m iejscu (zob. D n 3, 50). 350 T ekst h e b ra jsk i ąol detnama daąąah, o d d a n y przez BT przez „szmer łagodnego powiewu" je s t n ie p rz e tłu m a c z a ln y , ale m oże bliższe o ry g in a ło w i było b y n a s tę p u ją c e tłu m a c z e n ie : glos/ odgłos/szmer zapadającego milczenia, ja k c h c ia ł M a rtin B uber.

204

dzieło Stwórcy, o d d z i e lo n e o d c i e m n o ś c i i n a z w a n e d n i e m ( c ie m n o ść nocą), zostaje też o c e n i o n e ja k o „dobre" (Rdz 1, 4n). W S ta r y m T e sta m e n c ie Bóg nie jest św ia tłe m , ja k i św ia tło nie jest Bogiem, ale towarzyszy Bogu, jest Jego o k r y ­ ciem , Bóg jest św ia tłe tri o kryty ja k płaszczem (Ps 104, 2), o b lic ze Boga jaśnieje ś w ia tłe m (Ps 4, 7). W N o w y m T e s ta m e n c ie Bóg jest u to ż s a m io n y ze św ia tłośc ią (1 J 1 , 5 ; por. Jk 1, 17). Jezus p ow ie o sobie, że jest św ia tłem świata. (J 8, 12; zob. też 1, 4. 5. 7. 8. 9; 12, 46). W z n a c z e n i u p r z e n o ś n y m ś w ia tło posłu ż y ło d o k o m u n i k o w a n i a p ro ce su ksz tałcenia, ośw iaty, k u ltu r y , etycz neg o p o stę p o ­ w ania . S y m b o l e m św ia tła w Biblii jest n ie ty lk o s ło ń c e i d zień , ale także oko (Mt 6, 22). N ie m ó c w idzieć, to tyle co pozostaw ać poza p raw d ą, o b ja w ie n ie m , d o b r e m . Jezus p rzy w ra ca św ia tło o c z o m n a znak, że p rz y n ió sł lu d z i o m o b ja ­ w ienie, a w ięc z n a jo m o ś ć Boga (J 9, 39n). Z n a c z e n ie c i e m n o ś c i (hb r. choszęk, gr. sk o tia ) jest z r ó ż n ic o w a n e . „W m a ­ te ri a ln e j i d u c h o w e j rze czy w isto ści c i e m n o ś ć s t a n o w i s y m b o l p e w n y c h w a ż n y c h l u d z k i c h d o ś w i a d c z e ń " 351: je st b r a k i e m ś w ia tła (Biblia), l u b b y te m s a m o i s t n y m ( w i e r z e n ia p o g a ń s k ie ). O ile p e w n e w z m i a n k i o c i e m n o ś c i zdają się o d w o ł y w a ć d o p i e r w o t n y c h w y o b r a ż e ń o rze czy w isto ści przed s t w o r z e n i e m ś w ia ta ( p i e r w o t n e w o dy, c i e m n o ś c i , c h a o s , zob. R d z 1, 2), to j e d n a k n ie p o z w a ­ lają o n e n a w n io s e k , j a k o b y B iblia p o d z i e la ła z a p a t r y w a n i a p o g a ń s k ie j teodycei o i s t n i e n i u c i e m n o ś c i ja k o s a m o i s t n e g o b y tu . „W całej B iblii c i e m n o ś ć sta ­ n o w i p r z e c i w i e ń s t w o św ia tła , n i e z a l e ż n i e o d tego, czy m a c h a r a k t e r d o s ło w n y (fizyczny), czy s y m b o l i c z n y ”352. B ib lia je st w y c z u l o n a n a o b a te m a ty , ś w ia tła i c i e m n o ś c i , to g łó w n ie js z e z jej w ą t k ó w 353. Z szerokiej p a l e ty z n a c z e ń p r z e n o ś ­ n y c h c i e m n o ś c i w y m i e ń m y d w a : z a p a d a ją c e c i e m n o ś c i czy d o g a s a ją c a la m p a o z n a c z a ją k o n i e c czegoś (życia, p o m y ś l n o ś c i, h is to rii) „ ś w ia tło w n a m i o c i e się skończy" (Hi 18, 6), a p r z e z w y c ię ż a ją c y c i e m n o ś c i ś w i t - z a p o w ie d ź n o w e g o d n ia , p o c z ą t e k n o w ej h isto rii. C i e m n o ś c i o m p r z y p i s a n e c e c h y n e g a t y w n e są s y n o n i m e m tego, c o m o r a l n i e złe; to sfera d z i a ł a n i a sił d e m o n i c z n y c h , p o ­ d o b n i e j a k w fizyc zny c h c i e m n o ś c i a c h p o l u j ą d r a p i e ż n e z w ie r z ę ta i dz ia ła ją przestępcy. M im o d a l e k o id ą c e g o z b l iż e n ia z d a r z e ń d z ie ją c y c h się p o d o s ło ­ n ą c i e m n o ś c i , w o d r ó ż n i e n i u o d ś w ia ta p o g a ń s k ie g o B ib lia n ie p r z y jm u je d u a l i z m u o n t o l o g i c z n e g o , ale p o s łu g u j e się z e s t a w i e n i e m ś w ia tło - c ie m n o ś ć , ab y o d d a ć p r a w d ę o c h a r a k t e r z e m o r a l n y m i s y m b o l i c z n y m . Ś w i a t ł o i c i e m ­ n o ść rze czyw iście u b o g a c i ł y języ k w i e l o m a p o r ó w n a n i a m i , p r z e n o ś n i a m i i s y m b o l i k ą . S e n s p rz e n o śn y , a p r z e d e w s z y s tk im m o r a l n y i d u c h o w y c i e m ­ n o ś c i b ard z iej się przyjął n iż z n a c z e n i e d o s ł o w n e . Bóg p a n u j e n a d c i e m n o ś c i a ­ mi, z m r o k ó w ś m i e r c i w y z w o lił sw ój lu d , ś w i a t ł e m , które, w c i e m n o ś ­ c i a c h św ie ci, o ś w ie c ił w sz y s tk ic h , k tó r z y d a li M u w ia r ę (J 1, 4-9). Czas zba351 L. R yken, J. C. W llh o it, T. L o n g m a n Ul, (W. C h ro sto w sk i, red. w yd. polskiego), Słownik sym boliki biblijnej, 108. 352 Tamże, 109. 353 P o n ad 2 2 0 razy w B iblii T ysiąclecia w y stę p u je „ ś w ia tlo /ś w ia tlo ś ć ”, „ c ie m n o ś ć /m ro k ” ok. 2 1 0 razy.

205

w ie n ia , to czas św ia tła , w z y w a ją c y d o p o s t ę p o w a n i a , j a k w ja s n y d z i e ń (Rz 13, l i n ) . C i e ń (hbr. isel, gr. skia ) to a n i św iatło, a n i m ro k , d la c z łow ie ka O r i e n t u to strefa, gdzie n ie o p e r u je b e z p o ś r e d n io palące, słońc e, a w ięc m iejsce o sło ­ nięte, z d o b r o c z y n n y m c h ł o d e m . Ma przeto w przeważającej liczbie w y s tą p ie ń w Piśm ie Ś w i ę ty m zn a c z e n ie p o z y ty w n e : w cieniu Tw ych skrzyd eł spoczyw am bezpiecznie (Ps 17, 8; 57, 2; 91, ln). „O cienić" (gr. episkiazp) ozn a cz a z a w ła d n ą ć przez Bożą m o c (por. Łk 1, 35). I n n e w a ż n e zn a c z e n ie c ie n ia - to przemijalność, u lo tn o ś ć , efe m e ry c z n o ść c z łow ie k a (Hi 8, 9 i in.).

4 . 2 . K u lt s i l w i t a l n y c h M uzykanci asyryjscy

Baal z. kas Szamra (fenicki bóg urodzaju)

M iędzy c z ło w ie k ie m i p rz y ro d ą oży­ w io n ą , zwłaszcza zw ie rzętam i, m o ż n a d o strze c trzy typy relacji: pierw sza o p a r ta n a z b ie r a c tw ie i p o lo w a n i u ( k o n s u m p ­ cja), d r u g a na t r a k t o w a n iu przy ro d y re­ ligijnie (kult), trzecia n a u p r a w ie i h o ­ d o w li (k u ltu ra). O d n e o l i t u istnieją o n e r ó w n o c ze śn ie . Relacja religijn a m ię d z y c z ło w ie k ie m i p r zy ro d ą zasługuje n a u w a ­ gę ty m bardziej, że P ism o Ś w ięte w tej sp raw ie ró w n ie ż z a jm u je sta now isko . Żyzny Półksiężyc z racji d o ść j e d n o ­ r o d n y c h w a r u n k ó w fizycznych, s ta n o w i s t o s u n k o w o j e d n o l i t y o b sz ar także p o d w z g lę d e m p o d o b i e ń s t w w w ie r z e n ia c h z a m ie sz k u ją c y c h go naro d ó w . O b o k sie­ bie m o ż n a p osta w ić egipsk iego boga S łońca, Ra (z jego lo k a ln y m i o d p o w i e d ­ n i k a m i A t u m e m , H o r u s e m i O zy ry ­ sem - u b ó s t w i e n i e m sił ży ciow ych zie­ mi, w o d y i gleby), T a m m u z a (D u m u zi) z M e z o p o ta m ii i Baala, sy n a Ela z K a n a a n u . W s p ó l n a im b o w ie m była „ o d p o w ie d z ia ln o ść " za p ło d n o ś ć ludzi, zw ie rząt oraz u rodza j z i e m i35'*. Żeń-

3M „O to czas jeg o d e s z c z u :/ Baal u sta la p o g o d ę .../ D obyw a g łosu w c h m u r a c h , Zsyła błysk na ziem ię" z tek stó w z U g arlt, cyt. za: S. M oscati, K u ltu ra starożytna lud ów semickich, W arszawa 1963, 148. Tani też o b sz e rn ie j o w ie rz e n ia c h S e m itó w z a c h o d n ic h na te m a t życia, p ło d n o śc i, u ro d zaj u.

206

Muzykanci aramejscy

M u z y k a s y r y j s k i i e g ip s k i

207

Starożytne in stru m e n ty m u z y c zn e

skim i o d p o w i e d n i k a m i w y m i e n i o n y c h b ó s tw byty: w Egipcie Izycla, siostra i żo n a O zyrysa, z n a n a też ja k o H atora; w M e z o p o ta m ii - ln a n n a ; w K a n a a n ie - A n a t, a także Aszera i A sztarte - z w ią z a n e z k u l t e m p ło d n o ś c i (w y stęp u ją jako siostry, k ie dy iirdziej jako żony Baala); egipskiej M aat (M ądrość) o d p o ­ w ia d a m e z o p o ta m s k a Me. Nie m iejsce tu n a p re z e n ta c ję s ta ro ż y tn y c h m itó w i d o g m a t ó w 355. Przyw ołajm y w ięc tylk o d w a przejaw y religijności p o g a ń s k ie g o W s c h o d u : id o la tr ię i p r o sty tu c ję sa k ra ln ą. S ta r o ż y t n e religie p o g a ń s k ie c e c h o w a ła id o la tría , k u l t w y o b ra ż e ń istot b o ­ skich: d zieł rąk lu d z k ic h , ciał n ie b ie s k ic h , zjaw isk n a tu ry , lecz także k u lt zw ie rząt i drzew. W g w ia z d a c h , sło ń c u , księżycu, w z w ie rz ę ta c h u p a t r y w a ­ n o w c ie le n ie istot b o sk ic h l u b ich p rz y m io tó w : siły, a u t o r y t e tu , m ądrości, d u c h o w o ś c i. T erio la trią ( k u lt zw ierząt) w y r ó ż n ia ł się Egipt, ale nie były o d niej w o ln e L ew a n t i M e z o p o ta m ia . M uzea ca łego św ia ta p o sia d a ją w sw y ch z b io ra c h m u m i e św ię ty c h zw ierząt. Także d rzew a cieszyły się czcią religijną w sta ro ż y tn o śc i. W Egipcie n ie by ło k u l t u ś w ię ty c h drzew (ubog i drze w ostan, je d y n y p o s p o li ty przedstaw iciel to p alm a). W ś ró d K an a an e jcz y k ó w za to k u l t 355 W sta ro ż y tn y c h w ie rz e n ia c h p a n u je d u ż y c h a o s, tr u d n o o logikę i sy stem aty k ę. W iele w ierzeń i „d o g m ató w " n aw za je m się w y k lu cza, p o w o d u ją c w ra ż e n ie a b s u rd u i b a la m u c tw a , Reli­ gie Izraela i c h rześcija ń stw o , o p a rte na O b ja w ie n iu , k tó re u w aża n e jest: za z'ródlo i f u n d a m e n t ś w ia d o m o śc i w y zn aw ców ty ch religii, w łączają w ła d z e ro z u m u w z g łę b ia n ie i u sy stem aty zo w a­ n ie o b ja w io n y c h p raw d . Zob. E n cy k lik i Ja n a Pawia II Fieles el ralin oraz Veritalis splendor.

208

św ię ty c h drzew był pow szechny, Jerem iasz m ó w i o k u lc ie d rze w (Jr 2, 27). Pod n i m i u p r a w i a n o p r o s ty tu c ję s a k ra ln ą (Jr 3, 6; Ez 16; 23 passim ). P łodność. Sfera s e k s u a ln a o d zawsze in try g o w ała ta je m n ic z o śc ią , d y n a m i k ą i n a s tę p s tw a m i. U p a t r y w a n o w niej prze­ d łu ż e n ie życia w czasie i w przestrzeni. Dla z a jm u ją c y c h się śr o d o w is k ie m ży­ c io w y m Biblii z a g a d n i e n ie jest w a ż n e z racji bliskości i rea ln y ch w p ły w ó w Kanejczyków na p o g lą d y Izraelitów. P łod­ ność to c e n t r a l n y t e m a t m it ó w kananejsk ic h 356. Liczne w y p o w ie d z i p ro ro k ó w Starego T e s t a m e n t u (zob. c h o c ia ż b y O z 2; Jer 3; Ez 16; 20; 23), któ rzy starali się „otw ierać ocz y” Izraelito m , u k a z u ją c reli­ gie p o g a n jako k u l t fałszywych bogów (1 Kri 17; O z 2, 8) p o tw ie rd z ają , że w p ły ­ w y te n ie były h ip o te ty c z n e . W o cz ac h pro sty ch Izraelitów Baal zd a w ał się m ie ć przewagę n a d J a h w e z k ilk u p o w o d ó w :

Bóstwo hetyckie

356 K an an e jsk ieg o boga Ela w y o b rażał byk (por. zio ty cielec, Wj 32, 4; 1 Kri 12, 25-33).

209

I) k o n k r e tn e g o w y o b r a ż e n ia go (posągi); 2) przy­ p isy w a n y c h m u p o w s z e c h n ie przez m ie s z k a ń c ó w „zasług", g dy c h o d z i o u rod za j ziemi; 3) atra k ­ c yjno ści o b r z ę d ó w religijnych o p a r ty c h na p ro ­ s ty tu c ji sak ralnej. M u siało u p ł y n ą ć w iele czasu, z a n im Izrael d o s z e d ł d o ś w ia d o m o ś c i, że to n ie Baal z a p e w n ia ł ziem i deszcz, lecz Jahw e. Jere­ miasz m ó g ł w ięc zadać retory czn e pyta n ie: Czy są wśród bożków pogańskich tacy, którzy by zesłali desz.cz? Czy m oże niebo zsyła krople deszcz u? Czy raczej nie Ty, Panie, na sz Boże? W Tobie p o k ła d a ­ m y nadzieję, bo Ty uczyn iłeś to w szystko (Jer 14, 22; zob. Ps 65, 10-14; Syr 43, 18 . 2 0 ) 357. Postawę Izraelitów w o b e c m is te r iu m życia i p ło d n o ś c i w y ra ża ło z n a c z e n ie p rz y p is y w a n e o b r z e z a n i u (zna k przym ierza, tzn. conditio sine ą u a non ży­ cia, p o m y ś ln o ś c i i po k o ju ) oraz szczegółowe przepisy o b o w ią z u ją c e k o b ie ty w o kresie m e n ­ stru acji, czyli w s ta n ie „nieczystości r y tu a ln e j" i p o w y d a n i u d z ie c k a n a św ia t (zob. Kpł 12, 1-8; 15, 19-27); ow e przepisy d o ty c zy ły i m ę żczyzn (Kpł 15, 16-18). W ą tk ie m u z u p e łn ia ją c y m b lis k o w s c h o d n ie w ie­ rzenia i p rak ty k i zw ią za ne z p ło d n o śc ią i u ro d za­ je m był k u l t śmierci, która m ia ła swego „ p a tr o n a ” na obszarze Żyznego Półksiężyca i K ultu row eg o Półkola: w śró d Sernitów Mot, w Grecji Tanatos. D użą p o p u la r n o ś c ią cieszył się fenicld bóg, M oloch, o k tó r y m była już mowa. Izrael nie czcił śmierci, za to m ia ł s z a c u n e k d la zm arłych. P am ięć o n ic h i o ich gro b ac h u w a ż a ł za o b o w iąz ek i w yraz m iłości w o b e c ojców, s y m b o l ciągłości tradycji. G ro b y przo d k ó w były d o w o d e m praw a ich p o to m k ó w d o ziemi, na której ta m ci żyli i w której spoczęli (Ne 2, 3n). P rzejaw em o d c ię c ia się Izraela o d p o g a ń s k ic h p r a k ty k religijnych s k u p i o ­ nych n a k u lc ie sił w ita ln y c h , a zarazem ś r o d k i e m prew en c ji przed ta k im k u l t e m , był w S ta r y m T e sta m e n c ie zakaz r ze źb ie n ia oraz m a lo w a n ia lu d z i i zw ierząt: N ie będziecie sobie czynili bożków, nie będziecie sobie sta w ia li posągów a n i stel. N ie będziecie u m ieszcza ć w w aszym kra ju k a m ie n i rzeźbionych, a b y im o d d a w a ć pokłon, bo Ja jestem Pan, Bóg wasz. (Kpł 2 6 , l ) 358. 357 W N o w y m T esta m e n c ie sp o tk a ł się z ty m św. Paweł w K oryncie (1 Kor 6, 12-19). 358 Ten zakaz, ja k w y k azu ją w y k o p alisk a, n ie byl p rzestrzegany s k r u p u la tn ie przez Ż ydów (np. m o zaik i z sy n ag o g w Bet Alfa lu b w Jerycho). C h rz e śc ija ń stw o o d sa m eg o p o c z ą tk u nie m ia ło tr u d n o ś c i z w łaściw y m ro z u m ie n ie m tego zakazu. W szak n ie k tó re o d ła m y p ro te sta n ty z ­ m u s k r u p u la tn ie p rzestrzegają tego zakazu.

210

4 . 3 . P r z e s ła n ie t e o l o g i c z n e p r z y r o d y Stary T e s t a m e n t w iele razy p o tw ie rd z a is t n ie n i e p o g a ń s k ic h k u ltó w flory i fauny. N ie k tó re drzewa, krzewy i zboża u c h o d z iły za św ięte: dąb, cedr, tamaryszek, w in o ro śl, pszenica. S p o śró d f au n y n ie k tó r e zwierzęta: węże, p taki, pła­ zy, g ady i ssaki. Biblia w y m i e n i a n a d t o zw ierzęta m ity c z n e , R a h aba , L ew ia tan a i n ie o k re ś lo n e bliżej bechem ot ( p r a w d o p o d o b n i e h ip o p o ta m y ) . J e d n o c z e śn ie zawiera k atechezę, jak należy postrzegać n ie tylko w y b r a n y c h przedstaw icieli s tw o rz o n e g o św iata, ale i całą przyrodę. W św ie tle p ie rw sz e g o o p i s u s tw o r z e n ia (Rdz 1, 1-2, 4a), ro ślin y zostały s tw o r z o n e ( d o s ł o w n i e „ w y p r o w a d z o n e " z ziem i) trze cie g o d n i a (w. 1 ln ) , p ią ­ tego d n i a f a u n a w o d n a i p t a c t w o (w. 21); sz óstego d n i a n a rozkaz S tw ó rc y p o ja w iła się f a u n a n a z i e m n a Bdg u c z y n ił różne ro d za je d z ik ic h zw ierzą t, b ydła i w szelk ic h zw ie rz ą t p e łza ją c y c h po zie m i (w. 25). D zie ło s tw o r z e n ia z o s tało o p a ­ t r z o n e k o m e n t a r z e m : Bóg w id z ia ł, że w szystk o b y ło „ b a rd z o d o b re " (w. 3 1). To s tw ie r d z e n i e n ie d o p u s z c z a p o d z i a ł u p r z y r o d y n a „d o b rą " i „złą”. Lista roślin i z w ie r z ą t w p r a w d z i e o d b ie g a o d s y s t e m a ty k i L in n e u s z a , w sza k a u t o r o w i Księ­ gi R o d z a ju (Rdz 1) n ie c h o d z i ł o o n a u k o w y k a t a lo g d z i e ł stw o r z o n y c h , lecz o opis, k tó r e g o id e o w e z a ło ż e n ia i c h a r a k t e r lite r a c k i ju ż o d d a w n a są roz­ p o z n a n e . U ś c iś le n ie s e n s u / c e l u s tw o r z e n ia z n a j d u j e m y w Księdze M ądrości: Bóg S tw o rzył bow iem w szystko po to, a b y było, i byty Lego ś w ia ta niosą zdro­ wie: n ie m a w n ic h śm iercionośnego ja d u a n i w ła d a n ia O tc h ła n i n a tej ziem i (M dr 1, 14 )359. Flora jest u w a r u n k o w a n a p o r a m i r o k u 360. Inaczej przedstaw ia się na w ios­ nę, in n y jest jej w yg ląd w lecie i je sienią. S praw cą w io sn y jest w P iśm ie Ś w i ę ty m Bóg. Poetycko ujął to a u t o r Ps 65: N a w ied ziłeś ziem ię i naw odniłeś, ubogaciłeś ją obficie. / Stru m ień Boży w o d ą jest wezbrany, zboże im przygotowałeś. T a k przygotow ałeś ziemię: / bruzdy jej naw odniłeś, w yrów nałeś jej skiby, deszczam i ją spulchniłeś i pobłogosław iłeś jej płodom . / Rok u w ień czyłeś sw ym i dobram i i Twoje ślady o p ływ a ją tłustością. / Stepowe p a stw isk a są. pełne rosy, a wzgórza przepasują, się weselem . / Ł ą k i się stroją, trzodam i, d o im y o kryw a ją się zbożem , roznoszą o krzyk i radości, a n a w et śpiew ają. (Ps 65, 10-14).

359 T ekst w B iblii P o znańskiej jest bard ziej k laro w n y : „O n p rzecież w szystko stw orzył, by istn iało , i p o ży teczn e są isto ty żyjące n a ziem i: n ie m a w n ie b zabójczej tru c iz n y a n i n ie k ró lu je n a d ziem ią K raina śm ierci", Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami, M. Peter i M. W o ln iew icz (red.), P oznań 1984, w yd. 2, t. 2, 645. 390 B, S zczepanow icz, Atlas roślin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii i sym bolika, Kraków 2003.

Urodzaj jest z n a k ie m błogosław ieństw a, nagród«] za w iern o ść przymierzu: Jeśli będziecie słu c h a ć pilnie n a ka zó w , które w a m d ziś daję, m iłu ją c Pana, Boga waszego, i słu żą c M u z. całego serca i z. całej duszy, ześle O n desz.cz n a w aszą ziem ię we w łaściw ym czasie, jesienny ja k i wiosenny, i zbierzecie w asze zboże, mosz.cz. i oliwę. Da też. traw ę na ¡rolach d la waszego bydła. Będziecie m ieli żywności do syta (Pw t 11, 13-15). Pod w p ły w e m pakjcego coraz m o c n e j s ło ń c a traw a oraz byliny w n e t w i ę d n ą i u sy c h ają - to też o b raz prze mijał ności człow ieka: Dni czło w ieka są ja k tra w a ; kioitnie j a k k w ia t n a polu: / ledw ie m uśn ie go w iatr, ju ż go nie m a, / i miejsce, gdzie był, ju ż go nie poznaje. (Ps 103, 15n; zob. też 37, 2; 90, 5n). N ad p rz y ro d ą w im i e n i u S tw órcy w ła d z ę s p raw u je c z ło w ie k (Rdz 1, 26 n ; zob. Ps 8, 6-9). W O g ro d z ie E d e n o tr z y m a ł z a d a n ie „ u p r a w ia n ia i strzeże­ nia", co oz n a c z a w ładzę, więź' z p r zy ro d ą i o d p o w ie d z ia ln o ś ć za p o w ierz o n y so b ie św iat. G o d n y n a ś la d o w a n ia r o ln ik k op ie k a n a ł n a w a d n ia ją c y ziem ię (Rdz 2, 5), w i n n i c ę otacza r n u r e m i ją p rz y c in a (lz 5, In), o k o p u je i o k ła d a n a w o z e m d rze w o figowe (Lk 13, 6-9), w zie m ię w siewa d o b r e z ia r n o (tylko ktoś zły zasiewa c h w a st, Mt 13, 24-30). Z iem ia w d z ię c z n a za w ło ż o n y w n ią t r u d przy n o si p l o n o b f ity (Mk 4, 8). Staje się tłe m i o p r a w ą d la lu d z k ie g o szczęś­ cia i m iłości (Pnp passim ). C z ło w ie k nie m a j e d n a k w ła d z y a b s o lu tn e j n a d przyrodą, n ie je st też u p r a w n io n y , by e k s p lo a to w a ć jej zasoby m e to d ą r a b u n ­ kową, co s y m b o l ic z n ie w yraża zakaz s p o ż y w a n ia ow o có w z drzew a w iadom ości dobra i z.la (Rdz 2, 1 6n)361, a także z n a m i e n n y przepis o d n o ś n i e d o k orzystania z b o g a c tw ziem i p o wejściu d o Z iem i O b ie c a n e j: Kiedy w ejdziecie do kraju i za sadzicie drzew a owocowe wszelkiego g a tu n ­ ku, będziecie u w a ża ć ich owoce z.a nieobrzezane. Trzy la ta pozostaną one „nieobrzezane", nie będziecie ich jeść. W czw a rtym roku w szystkie ich owoce będą pośw ięcone ja k o d a r radosny d la Pana. W p ią ty m roku będziecie je d li ich owoce, aby pom nożył się w a sz dochód z. nich. Ja jestem Pan, Bóg wasz! .(Kpi 19, 23-25)362.

A p 22, 2), to o b o k zboża, o brazy b a rd z o częste, k t ó r y m i p o słu g u je się lite ra tu ra b ib li jn a d o z ilu s tr o w a n ia rzeczywistości n ie w id z ia ln e j. C z ło w ie k s p r a w ie d liw y jest p o r ó w n y w a n y d o d rzew a o w o cu ją ce g o (Ps 1, 3), grzesznik d o u sc h łe g o (Mt 3, 10; Lk 23, 31). D rzew em z ie lo n y m jest Izrael (Jr 11, 16), S ługa Jahwe, Jezus C h r y s tu s (Iz 53, 2; Lk 23, 31). Izrael jest też p o r ó w n a n y d o drzew a o l i w n e ­ go, w któ re zostały w szc ze p io n e d z ik ie gałązki, s y m b o liz u ją c e św ia t pogańsk i (zob. Rz 11, 17-24). P ię k n o i d łu g o w ie c z n o ś ć c e d r ó w L ib a n u p o słu ż y ły a u t o ­ ro m b ib li jn y m d o z o b ra z o w a n ia treści d u c h o w y c h (Ps 104, 16). O s ty i cie rn ie p e łn ią rolę ilustracji p rze ciw n o śc i ży ciow ych i w a d m o r a l n y c h (Rdz 3, 18; Sclz 9, 7-15; M k 4, 7. 18 i par.). F aun a. Jeszcze b ogatszy jest w P iśm ie Ś w i ę ty m m a te r ia ł przed staw ia ją cy p o w ią z a n ia c z ło w ie k a ze ś w ia te m zw ierząt. A d a m o tr z y m a ł n a d ś w ia te m zw ie­ rząt w ła d z ę ( n a d a w a n ie z w ie rz ę to m nazw, Rdz 2, 19), ale i o b o w ią z e k opieki. W ła d z a cz ło w ie k a n a d z w ie rz ę ta m i jest o g ra n ic z o n a , p r z y p o m i n a o ty m w iele przepisów, ja k np. zakaz sp o ż y w a n ia krw i zwierząt: Jeżeli kto z. d o m u Izra ela a lb o spośród przybyszów , któ rzy o sie d lili się m ię d z y n im i, b ęd zie sp o ży w a ł ja k ą k o lw ie k krew, zw rócę oblicze m oje p rze ciw ko te m u c z ło w ie k o w i sp o ży w a ją c e m u krew i w y łą c zę go spośród jego lu d u . Bo życie c ia ła je st w e krw i, a Ja d o p u ściłem ją d la w as ¡tylko j n a o łta rzu , a b y d o k o n y w a ła p rze b ła g a n ia z.a w a sze życie, po­ niew aż. krew je st p rze b ła g a n ie m z a życie. Jeżeli k to z. Izra elitó w a lb o Z przybyszów , któ rzy się o sie d lili m ię d z y w a m i, u p o lu je zw ie rzy n ę j a ­ d a ln ą , zw ie rz ę lu b ¡Haka, w y p u ści jego krew i p rzy k ry je ją z ie m ią (Kpi 17 -10n. 13)363. W e d łu g k r y t e r i u m kultow ej p rz y d a tn o ś c i, B iblia d zieli zw ierzęta n a a) „czy­ ste", n a d a ją c e się n a ofiarę, i „nieczyste”, któ re n ie m o g ą być s k ła d a n e w ofiarze, a k o n t a k t z n i m i p o w o d u je sta n nieczystości (zob. Kpi l i ) 36'1; b) w o d n ie s ie ­ n iu d o c z łow ie k a zw ierzęta dzielą się n a s ta n o w ią c e n ie b e z p ie c z e ń s tw o i takie, które są cz łow ieko w i przyjazne, a n aw e t k o n ie cz n e. Ad a) W c a ły m s ta ro ż y tn y m św iecie zw ierzęta służ yły w p ie rw sz y m rzędzie d o s k ła d a n i a ofiar, u m o ż liw ia ją c s p e ł n i a n i e n a jw a żn iejsz eg o o b o w ią z k u czło­

S p o śró d krzewów i drzew w y m i e ń m y n ie k tó r e tylko, szczególnie b o gate w treści religijne. W i n n y krzew (J 15, 1-17), d rz e w o n a d w o d ą (Ps 1, 3; Ez 47, 12; .»ii Xreść leg o zak azu w y rażo n eg o ję z y k ie m m ity c z n y m jest: b ard zo b o g ata. M ożna w niej w id zieć n ie ty lk o p o d sta w ę zakazu m o ra ln e g o , ale tak że przestrogę m ąd ro ścio w ą, czy u św ia d o ­ m ie n ie o g ra n ic z o n e g o praw a d o k o n su m p c ji zasobów n a tu r a ln y c h . Czy n ie lic z e n ie się z praw a­ m i przyrody, z o b o w ią z k ie m o c h ro n y śro d o w isk a n ie p o w o d u je ś m ie rc io n o ś n y c h n astęp stw : z a tru ta w o d a, po w ietrze, żyw ność, m u ta c ja k o d u D NA? m Być m oże c h o d z i tu o e c h o d a w n y c h zw yczajów , k tóre d y k to w a ły ta k ą p ra k ty k ę , zaś tra­ dycja k a p ła ń s k a n a d a ła jej u z a s a d n ie n ie teo lo g iczn e, zw iąza n e ze św ię to ścią Z iem i O b ie c a n e j, zob. St. Lach, Księga K apłańska, dz. cyt., 24 ln .

363 Z akaz sp o ż y w a n ia krw i n ie jest zakazem a b s o lu tn y m . W yraża o n p ie rw o tn e ta b u , że w łaśn ie we k rw i k ry je się isto ta życia. Egzegeza k a to lic k a n ie p o d z ie la sta n o w isk a w y z n a ń , k tó ­ re tra k tu ją te n zakaz ja k o a b so lu tn y . Krew m a n ie w ą tp liw ie b a rd z o b o g atą treść sy m b o lic z n ą i teo lo g iczn ą, k tó rą n ależy u w z g lę d n ić . L. R yken, J. C. W ilh o it, T. L o n g m a n Ili, (red.), W. C hrostow ski, red. w y d . p o lsk ieg o , Słow nik sym boliki biblijnej, W arszaw a 2 0 0 3 , 326-328. 5M P raw od aw stw o ra b in a c k ie , zaw arte w T a lm u d z ie i w in n y c h d o k u m e n ta c h , trad y cji ży­ dow skiej, jest b ard z o o b sz e rn e i szczegółow e, zob. Dietary Law, w: R. J. Zwi W erblow sky a n d G. W ig o d er (eds.), The Oxford Dictionary of the Jew ish Religion, N ew York • O x fo rd 1997, 200-202 (Bibliogr.).

213

w ieka w o b e c Boga - a k t u adoracji, w dzię cz n o ści, p r z e b ła g a n ia i p r o ś b y 365. W religii Izraela ty lk o r y t u a l n i e czyste zw ierzęta n a d a w a ły się n a ofiarę, c o nie p o m n ie js z a ło podstaw ow ej w artości in n y c h s tw o r z e ń 366. I n s ty tu c ja k rw a w y c h ofiar w Izraelu u sta ła z c h w i l ą z b u r z e n ia ś w ią ty n i; w e d łu g Listu d o H eb raj­ czyków s e n s ich s k ła d a n i a wygasł, gd y Jezus C h r y s tu s złożył ofiarę d o s k o n a łą (zob. H b r 10)367. Trzeba je d n a k ż e p a m ię ta ć , że ju ż s t a r o t e s t a m e n t a l n i p rorocy „odkryli", że ofiara ze zw ierząt n ie m o ż e s ta n o w ić istoty k u l t u (zob. Iz 1, 11-17; Mi 6, 6-8; H b r 10, 1-18). W A p o k a lip s ie C h r y s tu s p rz e d sta w io n y jest ja k o Ba­ ranek za b iły (Ap 5, 12), d zielą cy tr o n z B ogiem (Ap 7, 17), n a górze Syjon w śró d z b a w io n y c h (Ap 14, 1), ja k o O b l u b i e n i e c now ej Jerozolim y - Kościoła (Ap 21, 9). Ad b) Z w ierzę ta i człow iek. Z w ierzęta d r a p ie ż n e : lew, n ie d ź w ie d ź , bawół, h ie n a , szakal i i n n e n ie b e z p ie c z n e : żmija, wąż, s k o rp io n , p o n ie w a ż sta n o w ią r e a ln e za grożen ienie , posłu ż y ły ja k o s y m b o l zła i wszystkiego, czego c z ło w ie k p o w i n i e n u n ik a ć . P o d o b n ie p ta k i d r a p ie ż n e , płazy, ro b ac tw o , gryzo nie, m u ­ chy, ko m ary, osy, sz a ra ń c z a 368. O ile j e d n e s ta n o w ią zagrożenie z racji swej siły i w ielkości, i n n e są g ro źn e z p o w o d u z a c h o w a n ia l u b też liczby. J e d n e i d r u g ie m o g ą stać się plagą i karą Bożą: (Wj 7, 14 - 10, 29; M d r 16-19). Sowa i k r u k n ie b u d z i ły sy m p a tii, ja k k o lw ie k nie m o ż n a z a p o m i n a ć o posłu d z e, jaką sp e łn ił w ła ś n ie k r u k w o b e c Eliasza, d o sta rc za ją c m u c h l e b a (1 Kri 17, 4. 6). D r o b n a d r a p i e ż n a zw ie rzy n a i p ta c tw o n o c n e , za m ie szk u jąc e r u in y i zarośla stały się o b r a z e m u n ic e t w i e n i a i k ary za b a ł w o c h w a ls tw o p o g a n i za n ie w ie r­ no ść Izraela (zob. Iz 34, 11; 27, lOn). Inaczej p rze d staw ia się w ięź cz ło w ie k a ze ś w ia te m zw ie rząt m u przyjaznych, a n aw e t n i e z b ę d n y c h d o życia. Tym z w ie r z ę to m zaw d zię cz am y p o ż y w ie n ie i p o m o c . Służą, d źw ig a ją c ciężary, u ła tw ia j ą p o d r ó ż o w a n ie , p o m a g a ją w u p r a ­ w ie roli. Z w ierzę za sług uje też n a s o b o t n i o d p o c z y n e k (Wj 20, 10; P w t 5, 14) i na n a g r o d ę za sw oją pracę: N ie za w ią żesz p yska w a łu m łó cą cem u (Pw t 25, 4). C z ło w ie k ja k o istota r o z u m n a p o w i n i e n u w z g lę d n ia ć k o n d y c ję fizyczną zw ie­ rząt: n ie p o w i n n o się zaprzęgać słabszego z siln iejszy m , osła i w o łu (Pw t 22, 10); z w ierzęciu p r z y g n ie c io n e m u przez n a d m i e r n y ciężar, n aw e t g d y b y było w łas­ nośc ią w roga, należy przyjść z p o m o c ą (Wj 23, 5; P w t 22, 4); p o d o b n i e zwie31.5 Kpi 1 1 zaw iera k a talo g zw ierząt czystych i nieczy sty ch ; p rzep is te n został z n iesio n y z n a s ta n ie m „p ełn i czasów " (zob. Dz 10, 9-16). 31.6 C iek a w o stk ę i zag adkę sta n o w i p o le c e n ie Tory, że p ie rw o ro d n e osia, c h o c ia ż te n jest zw ierzęciem n ieczy sty m , m a być w y k u p io n e , w p rz e c iw n y m razie złamiesz nut kark (W j 13, 13; 34, 20). 367 N a tę fu n k cję C h ry stusa-O fiary, k tó ra została u rz e c z y w is tn io n a n a krzyżu, w skazuje Jan C h rzciciel w IV E w an g elii, k ied y d w u k r o tn ie p rzed staw ia C h ry stu s a ja k o B aranka (J 1, 29. 35), C h ry stu s jest tu u k az a n y jak o B a ran ek P asc h aln y (zob W j 12, 1-14) i jak o S iuga Ja h w e (zob. Iz 53, 7).,, 368 Ż ydzi m ieli w strę t d o m u c h , stą d p rz e m ia n o w a n ie „B eelzebul” n a „B elzebub" = B a a l/P a n m u c h . S zarań cza w s p o m in a n a w P iśm ie Ś w ię ty m ja k o plaga czy kara, n ie ty lk o kiedyś' (M t 3, 4: Mk 1, 6), ale i d zisiaj sta n o w i często je d y n e p o ż y w ie n ie m iesz k ań có w S a h elu .

214

rzę za b łą k a n e , należące d o wroga, trzeba zw rócić w łaścicielow i (Wj 23, 4; P w t 22, ln ). Prawo zezw alało na r a to w a n ie zw ierzęcia w szabat (Mt 12, 1 l n ) 369. To ty lk o n ie k tó r e p rzy k ła d y z bib lijn ej listy n a k a z ó w h u m a n i t a r n e g o tr a k to ­ w a n ia zwierząt. W ś ró d zw ie rząt przyjaznych człow iekow i szczególną pozycję za jm u je owca, w śró d p ta c tw a gołąb. S to s u n e k d o ow cy u ja w n ia , czy pasterz jest d o b r y czy zły (Ez 34; J 10, 1-16)370. O w c a b u d z i też u c z u c ie p rz y w ią z a n ia (2 S m 12,3). P o d o b ­ n ie s y m p a tią d a r z o n e są g o łę bie i sy n o g a rlic e 371. N ie b ra k w Piśmie Ś w ię ty m a p r o b a ty d la u c z u c ia w o b e c zwierząt, w iele z n i c h to istoty p o tu ln e , p o k o r n e i w iern e ; pies, zw ierzę nieczyste, w Księdze T obiasza tr a k to w a n y jest z w id o c z n ą s y m p a tią , ja k o towarzysz dro g i (Tb 6, 2; l ł , 4). A n io ł i pies!372 W ż a d n y m w y­ p a d k u nie w o ln o z n ę ca ć się n a d zw ie rzętam i, a n a w e t ich bić. O resp e k to w an ie p o d s ta w o w y c h praw p rzy ro d y u p o m n i a ł a się lu d z k i m gło sem oślica Balaam a (Lb 22 , 22-30)373. P rz ez n acz en iem zw ierząt jest służyć człow ie k o w i jako p o k a r m , p o m o c d o d ź w ig a n ia ciężarów i p o k o n y w a n ia drogi. B iblia n ie w a h a się czy n ić zw ierząt n a r z ę d z ie m kary Bożej za grzechy ludzi: jeśli będziecie postępow ać M nie na prze­ kór i nie zechcecie M nie słuchać, ześlę n a w as sid m ia kro tn e ka ry z.a wasze grzechy, ześlę na w as d zik ie zw ierzęta, które pożrą wasze dzieci, zn iszczą bydło, zm niejszą za lu d n ien ie, la k że wasze drogi opustoszeją (Kpi 26, 21n). A u to r Księgi Mądrości jest przeko nany , że S tw órca m ógł był stw orzyć zw ierzęta z n a c z n ie groźniejsze o d tych, które istnieją ja k o n arzędzia kary za grzechy ludzi; tego je d n a k nie uczynił, gdyż k ie ru je się „litością'’ (zob. M d r 11, 15-2); tę litość rozciąga O n na

369 Brawo ra b in a c k ie „zaw ieszało" o b o w ią z y w a n ie sz a b a tu w 3 9 sy tu a c ja c h w o p arciu o zasadę u n ik n ię c ia p o d w ó jn ej szkody. 370 Dla C h ry stu s a d o b ry pasterz stal się o k azją d o z ilu stro w a n ia za p o m o cą przypow ieści 0 pasterzu sz u k a ją c y m zag u b io n e j ow cy m iło sie rd z ia Boga. k tó ry szuka, co było zginęło (M t 18, 12-14: Lk 15, 3-7). S am sie b ie nazy w a dobrym Pasterzem, p o n iew aż o d d a je sw oje życie za owce 1 po w tó re „zna" sw oje ow ce i o n e Jego zn ają (zob. ) 10, 1-16). T em at d o b re g o p asterza p o siad a b o g atą lite ra tu rę . 371 Izrael p o ró w n y w a n y jest d o g o łę b ic y (lz 59, 1 1; P n p 6, 9), w N o w y m T estam en cie jest o n a o b ra z e m D u c h a Ś w ię te g o (M t 3, 16 i par.). G o łą b jest s y m b o le m p r o s to lin ijn o ś c i (M t 10, 16), ale i b ra k u z d o ln o ś c i k o jarzen ia n a jp ro sts z y c h p ra w d n a tu r y relig ijn ej. Efraim jest ja k gołąb głu pi i naiw ny (Oz 7, 11), d la te g o trz e b a być i ja k g o łą b , i ja k w ąż je d n o c z e ś n ie ! (zob. M t 10, 16). 372 T ylko sta ry ju ż pies, Argos, ro zp o zn ał w racająceg o p o la ta c h tu ła c z k i O d y seu sza (Odyseja XVI, 743). Bies jest zw ierzęciem n ieczy sty m i p o g a rd z a n y m , „zap lata psa" to w y n a g ro d z e n ia za u słu g i h o m o s e k s u a ln e (Pw t 23, 19). Koty w B iblii n ie w y stęp u ją, poza Ba 6, 21; k ilk a razy sp o ­ tyka się w z m ia n k ę o „d zik ich k o tach " (lz 13, 21; 34, 14: Jr 50, 39). 373 J a k k o lw ie k p ra w o d a w s tw o o o c h r o n ie z w ie rz ą t je s t s łu s z n e , w y ję te z szerszeg o k o n ­ te k s tu , m o że sta ć się n a rz ę d z ie m id e o lo g ic z n e j m a n ip u la c ji. P ism o Ś w ię te p rzed ta k ą a lte r ­ n a ty w ą i p rzestrzeg a, i b r o n i, p r o p o n u ją c k o n te k s tu a ln e , to zn acz y te o lo g ic z n e tra k to w a n ie z w ie rz ą t i całej p rz y ro d y . R e flek sja p a s to ra ln a i k a te c h e ty c z n a p o w in n a iść w k i e r u n k u w sk a z y w a n y m przez B ib lię, je śli n ie c h c e m y , a b y z d o m in o w a ły id e o lo g ie w g r u n c ie rzeczy o b c e n a tu rz e .

215

świat: zw ierząt, d la te g o kazał N o e m u w p ro w a d z ić d o arki p o parze zwierząt, „aby ocalały" o d zagłady p o to p u (Rdz 6, 19n; p o r 7, 2 n ) 374, m a n a d n i m i litość, jak n a d l u d ź m i n ie ś w ia d o m y m i w łasn ej grzeszności (Jon 4, 11). Z w ie­ rzęta pozostają w o b r ę b ie Jego troski, ocala O n nie ty lk o ludzi, ale i zw ierzęta (Ps 36, 7). Z w ierzęta m a ją praw o d o ż y w ie n ia się ty m , co zo s tan ie n a p o lu p o zb iora ch: „a siódmego pozw olisz jej Izjem ij leżeć odłogiem i nie d o ko n a sz zbioru, ab y mogli jeść ubodzy Z twego ludu, a resztę zje d zą d zik ie zw ierzęta" (Wj 23, 11). A by dzik ie zw ierzęta, z n a c z n ie tr u d n ie js z e d o u s u n ię c i a niż lu dzie, n ie zaję­ ły Z iem i O b ie c a n e j przed Izraelitam i, Bóg z d e c y d o w a ł s to p n i o w e u s u w a n i e m ie sz k a ń c ó w K a n a a n u (Wj 23, 29; P w t 7, 22). Z n a k i e m p o k o ju d la Izraela bę­ dzie b r a k d z i k ic h zw ierząt w kraju (Kpi 26, 6). W cz asach m e s ja ń s k ic h dzikie zw ierzęta z m ie n i ą n a t u r ę z k rw io że rc zy ch n a traw ożerne:

Z d ru g ie j strony n ie m o ż n a z a p o m in a ć , że świat: zw ierząt ró w n ież jest o b ję ty Bożym p l a n e m o d n o w y : oto w szystko czynię now ym (Ap 21, 5), p rze dsta­ w iciele fauny służą przed T ro n e m Boga (Ap 4, 6 n n ) 377. C z ło w ie k u d o s k o n a lo ­ ny przez Boga c i e r p i e n i e m i d o ś w ia d c z e n ie m zaw rze przym ierze Z ka m ie n ia m i i p rzyja źń z. p olną zw ierzyn ą (Hi 5, 17. 23), b ę d z ie żył w sy m b io z ie z przyrodą. Z w ierzęta w c h o d z ą także w zespół środków , za p o m o c ą k tó r y c h Bóg k o m u n i ­ kuje człow iekow i sw oją d o b r o ć i p rzyc h ylność. Liczne s ta d a są z n a k ie m b ło g o ­ sła w ień stw a , w te n sp o s ó b n a g ra d z a za w ie r n o ś ć Jego Przymierzu:

W te d y w ilk za m ie szka w raz z. b a rankiem , pa n tera z. koźlęciem razem leżeć będą, cielę i lew paść się będą społem i m a ły chłopiec będzie je poganiał. Krowa i n iedźw iedzica przestaw ać będą przyjaźnie, m łode ich razem będą legały. Lew leż ja k w ół będzie ja d a ł słomę. N iem o w lę igrać będzie n a norze kobry, dziecko w łoży sw ą rękę do kryjó w ki ż.mii. Zła czyn ić nie będą a n i Zgubnie d zia ła ć po całej św iętej m ej górze, bo kraj się n a p ełn i znajom ością Pana, na k s zta łt wód, które p rzepełniają morze. (Iz 11, 6-9).

Przy okazji będ z ie d o b r z e w s p o m n i e ć także o z w ie rz ę ta c h m ity cz n y ch . N ie ­ które z n ic h , ja k B e h e m o t (Hi 40, 18), L ew ia tan (Hi 3,8; 4 1 , 7 ; Ps 74, 14; 104, 26; Iz 27, l ) 378, R a h a b (Hi 26, 12; Ps 89, 11; Iz 51, 9), czy o g ó ln ie p o tw o r y m o rsk ie (Rdz 1, 21; Ps 148, 7; Syr 43, 25; lz 27, 1), każą myśleć w pierwszej kolejności o w a le n ia c h i d e lfin a c h ; in n e , ja k zjawa Lilit: i istoty b u d z ą c e grozę (lz 34, 13-15), a lb o sa ty ry (Kpi 17, 7 [BT tłu m a c z y sa ty ró w przez ,,demony"|), c zczo ne przez p o g an , to stw o ry pow sta łe w lu d z k iej w y o b ra ź n i i p r z e k azy w a n e w p o d a n i a c h lu d o w y c h . Wreszcie - zwłaszcza w A p o k a lip sie , gdzie teriom orfia jest szczególnie r o z b u d o w a n a , s p o ty k a m y n a z w y istot, z k tó r y m i zw iązana jest myśl teologiczna. C h o d z i o Bestię i S m o k a (Ap 12; 13; 17; p o r D n 7, 1-8), k tó r y c h id e n ty fik a c ja , ja k i p la sty c zn e ich p r z e d sta w ie n ie , n a p o t y k a n a pow aż­ n e t r u d n o ś c i 379. Tekst b ib lijn y często o d w o łu je się d o f au n y m ity cz n ej, aby zilustrow ać, cz y m jest zagrożenie, zto i śm ie r ć (zob np. Ps 22), a także e s c h a to ­ logiczne starcie d o b r a ze złem (Ap 12-13)380. Tak w ięc B iblia uczy zdrow ego s t o s u n k u d o zw ie rząt i całej przyrody; ocze­ kuje o d c z ło w ie ka s z a c u n k u , a n a w e t głębszego r o z u m i e n i a s e n su ich istnie­ nia, roli, ja k ą p e ł n i ą i prze znac ze n ia. C z łow iek, c h o c ia ż za jm u je pozycję w y­

Św ięty Paweł w bistrze (Dz 14, 15-18) i na A reopagu w A ten a ch (Dz 17, 2231) starał się u św ia d o m ić sw oim słuc hac zom , że przekonanie rellgii pog ańskich up atru jący c h w naturze, w zjawiskach klim atycznych, w zw ierzętach i w drzew ach obecno ść istot boskich lu b też sił bo sk ic h 375 było błędn e. W skazane teksty u k a­ zują, jak podejście Biblii d o przyrody jest rad y k a ln ie różne o d m yślenia pogańskie­ go. Pismo Święte m a krytyczny, żeby nie pow iedzieć „obrazobórczy” s to s u n e k d o przyrody376. W edług Biblii nie m a miejsca na k u lt gwiazd, drzew, zwierząt. Taki k u lt jest przez Biblię krytykowany, a naw et w yśm iew any (Ps 115; M dr 15, 1-19; Rz 1, 23). Wszystko, co istnieje, jest stworzone, stąd n ic z e m u nie przysługuje k u lt reli­ gijny poza Bogiem - Sprawcą stworzenia. C złow iek m a rozum, aby u m ia ł trafnie odczytyw ać porządek w pisany w przyrodę (zob. Rz 1, 18nn).

17,1 Tę ro zb ieżn o ść w liczb ie zw ierząt d o z a b ra n ia d o arki, ja k i w s p o m n ie n ie o „czystości” tychże, egzegeci tłu m a c z ą d w o m a ró żn y m i ź ró d ła m i, z k tó ry c h p o c h o d z ą te teksty. m N ie b ęd ziem y rozw ijać tego w ą tk u , gdyż jest z n a n y ’z h isto rii poszczeg ó ln y ch n aro d ó w : św ięte gaje, d rzew a, zw ierzęta, jak apis, k ro k o d y l, so kół, p aw ian w Egipcie, to ty lk o ilu stracje k u ltu sil p rzy ro d y w d a w n y c h czasach, k tó re to p ra k ty k i od ży w ają d zisiaj, m ulatis m ulandis z d u ż y m p o w o d z e n ie m za spraw ą ru c h ó w la n so w a n y c h przez ekologistów , p rzyjaciół zw ierząt i na tu rai ¡stów. 376 Je d n y m z zarzu tó w sta w ian y ch Ż y d o m i c h rz e ś c ija n o m przez G reków i R z y m ian , była w łaśn ie asebela, b ezb o żn o ść, a lb o a teizm . Za w p ro w a d z e n ie zresztą ro z u m u w p rzeży w an ie praw d relig ijn y ch S o k ra tes został skazany n a śm ie rć w p ierw szy m d e rn o k ra tc z n y m sp o łe c z e ń stw ie św ia­ ta, w A te n a c h .

216

Błogosławiony będzie oivoc twego łona, plon twej roli, p rzychów ek tw ych zw ierzą t, przyrost twego większego b ydła i pom iot b ydła m niejszego (Pwt 28, 4).

377 C ztery zw ierzęta z A p o k alip sy , to m o ty w z a c z e rp n ię ty z E zech iela (zob. Ez 1, 5n; są o n e a n ty te z ą czte re c h b estii z D n 7, i -8). 378 B e h em o t i L ew iatan , to w e d łu g IV Księgi E zdrasza (4 Ezd 6, 4 9 n ) stw o rz e n ia p iąteg o d n ia . 379 Do ta k ic h sz czeg ó ln ie tr u d n y c h p rzy p ad k ó w n ależy „liczba B estii” (A p 13, 18), zob. A. Jankow ski, Liczba Bestii ( 1 3 , 1 8 ) , w: tegoż, Apokalipsa świętego Ja n a . W stę p - p rz e k ła d z o ry g i­ n a łu - k o m e n ta rz , |PSN T X l!|, P o zn ań 1959, 31 1-3 15; o te r ia riu m w A p o k alip sie , zob. G. Biguzzi, L'Apocallsse e I suol enigm /, Brescia 2 0 0 4 . P lasty czn eg o p rz e d sta w ie n ia m a te ria łu terio m o rficzn ego A p o k alip sy p o d jął się n ie d a w n o z m a rły Ja n L e b e n ste in , zob. jeg o ilu stra c je d o A p o k alip sy w tłu m a c z e n iu Cz. M iłosza, w yd. E d itio n s d u D ialo g u e, Paris 1986. 380 O m ó w ie n ie ik o n o g rafii zw ierząt g ro źn y ch d la czło w iek a w y k racza poza ram y tej książki. O p u szczam y te n ciek aw y sk ą d in ą d te m a t ró w n ież d la te g o , że jest ła tw o d o stę p n y d o k o n su l­ tacji w k ażd y m sło w n ik u s y m b o lik i b ib lijn e j, ja k c h o ć b y L urkera, czy L. R yken, J. C. W ilh o it, T. L o n g m a n lii, (W. C h ro sto w sk i, red, w y d . polsk ieg o ), Słow nik sym boliki biblijnej, dz. cyt.

217

ją tk o w ą w c a ły m d ziele stw o rze n ia (Ps 8), p o w i n i e n kierow ać się o d p o w i e ­ d z ia ln o ś c ią za p o w ie r z o n e so b ie d o b r a , za śro d o w isk o n a t u r a l n e , o b e j m u ją c e - rzecz ocz y w ista - także florę i fau n ę . N a p łaszczy źnie p rak ty c zn e j b ib li jn e r o z u m i e n ie p rzy ro d y p o s tu lu je o g r a n ic z e n ie r o z m ia r u i m e to d ek s p loatacji b o g a c tw n a t u r a l n y c h , troskę o środow isko, n ie d r ę c z e n ie zwierząt, m iło ść d o przyrody, k tó rą w id z im y i p o d z iw ia m y u św. F ranciszka z A syżu - p a t r o n a ekologii, d o k ła d n ie j - teoekologii. Te w a ż n e im p lik a c je d o m a g a ją się o s o b n e ­ go o m ó w ie n ia .

te g o n a p y t a n i e , j a k c z ło w ie k p o w i n i e n p o s t ę p o w a ć w z g lę d e m św ia ta , na k t ó r y m ż y je 381. P ism o Ś w ięte p o dkreśla, że ziem ia, k tó rą Bóg d a ł A d a m o w i, była d o b r a , jak wszystko, co stw o rzył (Rdz 1, .31). W s za k a n i ziem ia, a n i n i e b o n ie m a ją n a ­ t u r y boskiej, są ty lk o stw o r z e n ia m i, co stw ie rd z a ją teksty Starego T e s ta m e n tu , od Księgi R o dz aju p o D ru g ą M a ch a b ejsk ą (zob. np. 2 M ch 7, 28). Izrael, jako p ie rw o r o d n y p o śró d n arodó w , n ie p o w i n i e n z a p o m n ie ć , że o tr z y m a ł ziem ię od Boga: A ciemię ich d a ł n a własność, ( .. .) / ja k o d zied zictw o słudze sw em u Izraelo­ wi, bo Jego ła sk a na w iek i (Ps 136, 21. 22). Kraj, k tó r y m się cieszy, jest ziemią d o b rą , bogatą, św iętą:

4 . 4 . E k o lo g ia b i b l i j n a W ty m paragrafie zostanie d o k o n a n a sy nte za d o tych czaso w eg o w y k ła d u za­ g a d n i e ń zw iązan ych z r o z u m i e n ie m i p r z e d sta w ia n ie m św iata w id z ia ln e g o przez Pismo Święte. Z konieczn ości w ystąpią w ięc p e w n e pow tórzenia, c h o d z i w szak o prze d staw ie nie p r o b le m ó w ekologii w ujęciu, które sp o ty k a m y w Biblii. Dla n ik o g o n ie jest ta je m n ic ą , że p r o b l e m o c i e p le n ia atm o sfe ry stał się p r o b l e m e m p aląc y m . P erspekty w y są zatrw ażające. W ciąg u p ó łw ie c z a rysu­ n e k k o n t y n e n t ó w m o ż e się z m ie n i ć n ie d o p o z n a n ia . Poziom m órz n a s k u te k to p n i e n i a lo d o w c ó w A rk ty k i i A n t a r k t y d y p o d n ie s ie się o metr. Efekt ciep la r­ n ia n y z a m ie n i lądy w p u s ty n ie , w o d a s ło d k a b ęd z ie n a wagę złota. B rak u z g o d ­ n i e ń m ię d z y n a r o d o w y c h , eg o izm ko rp o ra cji przem ysłow ych, z d o m i n o w a n i e u b o g ie g o p o ł u d n i a przez b o g atą p ó łn o c , rażąca n ie sp ra w ie d liw o ść społeczn a, to ty lk o n a jb a rd z ie j rzucające się w oczy zjawiska p o c z ą tk u XXI w ie k u . A jeśli się d o d a d o tego h a n d e l o d p a d a m i p rz e m y sło w y m i, b e z m y śln o ść i b r a k o d p o ­ w ie d z ia ln o ś c i w tr a k t o w a n i u m a te r ia łó w n u k l e a r n y c h i śm ieci, w p r o w a d z a n ie d o sy s te m u k a r m i e n i a zw ierząt h o d o w l a n y c h p r o d u k t ó w g e n e ty c z n ie m o d y f i­ k o w a n y c h i h o r m o n a l n y c h , b r a k oczyszczalni ścieków, k w a ś n e deszcze, w yci­ n a n i e lasów tr o p ik a ln y c h , za w ra c a n ie b ie gu rzek, k a r y g o d n ie p rz e p ro w a d z a n e o s u s z a n ie g r u n tó w . Efekty już n ie kazały n a siebie d ł u g o czekać n a w ie lu o d c i n k a c h : c h o r o b a sz alonyc h krów, dzieci z n a s tę p s t w a m i c h o r o b y p o p r o ­ m ie n n e j , w zrost c h o r ó b n o w o tw o r o w y c h i m u t a n t y w irusów , u m ie r a ją c e lasy, g in ą c e m a s o w o g a t u n k i zw ierząt, k a t a s tro f a ln e p o w o d z ie i tajfuny. To n ie k tó r e z plag n a w ie d z a ją c y c h ziem ię za a r o g a n cję i b r a k p o c z u c ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i, śle p o tę i e g o iz m „w spółczesnych faraonów ". P r z e d s ta w io n y sz k ic n a jb liż sz e j p rzy sz ło śc i n ie je st n ie s te ty n ie re a ln y . Istn ie je z a g r o ż e n ie , p o n ie w a ż n i e s ł u c h a się g ło s u z d r o w e g o r o z s ą d k u , k t ó ­ ry w s p ó ł b r z m i z g ło s e m O b j a w i e n i a , p o u c z a j ą c e g o , ja k p a trz e ć , w id z ie ć , r o z u m i e ć i t r a k t o w a ć „ziem ię, p l a n e t ę lu d z i", k t ó r a być m o ż e je st j e d y n a w s w o i m r o d z a ju w c a ł y m w s z e c h ś w ie c i e . C z y m o ż n a ją o c a lić o d k a t a ­ stro fy ? jeśli tak, to w ja k i s p o s ó b ? C h o c i a ż w B iblii n i e s p o t k a m y syste­ m a t y c z n e g o w y k ł a d u o ek o lo g ii, p o d o b n i e j a k w p r z y p a d k u w i e l u i n n y c h z a g a d n i e ń , to z d u ż ą ł a tw o ś c i ą m o ż n a s f o r m u ł o w a ć o d p o w i e d z P is m a Ś w i ę ­

218

A lb o w iem Pan, Bóg twój, w p ro w a d zi cię do ziem i pięknej, ziem i obfitującej w potoki, źródła i strum ienie, które tryskają at; d olinie oraz n a górze - do Ziemi pszenicy, jęczm ien ia , winorośli, drzew a figowego i granatow ego - do Ziemi oliw ek, oliw y i m io d u - do ziem i, gdzie nie o d czu w a ją c nied o sta t­ ku, nasycisz się chlebem , gdzie ci niczego nie za b ra k n ie - do ziem i, której ka m ie n ie za w iera ją żelazo, a z jej gór w yd o b yw a się miedź.. N ajesz się, nasycisz i będziesz błogosław ił Pana, Boga twego, za p iękn ą ziem ię, którą ci d a ł (Pw t 8, 7-10). C z ło w ie k w zię ty z ziem i m a ją u p raw ia ć. Z ie m ia w y m a g a pracy, k o p a n ia rowów, n a w a d n i a n i a (Rdz 2, 5. 6. 15). Z ie m ia O b i e c a n a jest in n a , niż ziem ie u p r a w n e p o g an . Izraelici p a m ię t a li z iem ię egipską, n a której praca była bard zo uciążliwa: Gdyż. ziem ia, którą idziecie posiąść, nie jest podobna do ziem i egipskiej, ską d wyszliścle, a w którą posiaw szy na sien ie doprow adzaliście wodę ja k do ogrodu w arzyw nego przy pom ocy nóg. Z iem ia, którą idziecie posiąść, jest krajem gór i dolin, pijącym w odę z. deszczu niebieskiego. To ziem ia, którą stale n a w ied za Pan, Bóg w asz, n a której spoczyw ają oczy Pana, Boga waszego, od p o cz ą tku roku a ż do końca, (Pw t 11, 10-12). Z iem ia p rz e z n a c z o n a d la Izraela jest w Biblii o k r e ś la n a jako m lekiem i m io ­ dem płyn ą ca , o bogatej rzeźbie te re n u , b a r d z o m a lo w n ic z a (Pwt 1 1, 9)382. Tak

381 E kologia sta ła się także te m a te m e k u m e n ic z n y m . W 1986 r. w A syżu z in ic ja ty w y Ś w ia­ tow ego F u n d u sz u na. rzecz N a tu ry m ia ło m iejsce sp o tk a n ie p rzed staw ic ie li p ięciu w ielk ich religii w ce lu p o d jęcia k ro k ó w d la ra to w an ia p rzyrody. O sie m religii p rzy stąp iło d o org an izacji O c h ro n a i R eligia (P ro te c tio n e t R eligion): b ah ajo w ie, b u d d y śc i, ch rześcija n ie , h in d u iś c i, dżinniści, żydzi, m u z u łm a n ie i sik h o w ie , zob. J. O 'B rien , M. P alm er, A tla s des religions d ans te Monde, Paris, 1994. M ożna p o w ied zieć, że coś d r g n ę ło w sp raw ie p o le p sz e n ia k o n d y cji św ia ta i ap e lu o sz a n o w a n ie n a tu ry , ale glos ro zsąd k u n a d a l p o zo staje g ło sem w o łająceg o n a p u stk o w iu . 382 C zy są podstaw y , a b y w y ra ż e n ie „ziem ia m le k ie m i m io d e m p ły n ą c a ” ro z u m ie ć jak o zie­ m ię w szelkiej o b fito ści, u ro d z a ju , b o g actw a, zastan aw ia się E. L evine w art. The Promised Land

219

ją w idzieli w y sia n i n a przeszpiegi e m is a riu s z e Mojżesza (Lb 13, 26). To ziem ia u r o d z a jn a , z iem ia o d p o c z y n k u (Wj 33, 14; P w t 3, 20; 12, 10; Joz 1, 13). Stary Testament: wystrzega się p rz y p isy w a n ia ziem i u ro d za jn o ści, ja k o b y c h o d z iło 0 s k u te k d z i a ła n ia sil n a t u r a ln y c h . D o p ie ro p o d błogosław iącą ręką Boga staje się o g r o d e m Eden. Taki jest zresztą ró w n ież o b r a z św ia ta czasów m e s ja ń s k ic h (Iz 11, 6-9). Z racji sw eg o p o c h o d z e n i a zie m ia m a p r a w o d o s z a c u n k u , d o tr a k t o w a n i a jej ja k o św iętej. P o n iew aż jest w ła s n o ś c ią Boga, zanieczyszcza ją i p r o fa n u je , wszystko, c o G o o b r a ż a i jest M u obce , a w ię c zło w każdej posta ci, niegodziw ość, grzech. D w a rodzaje c z y n ó w sz c z e g ó ln ie p l a m i ą ziem ię: i d o la tr ía 1 p rze lew krw i. I d o la t r ía - była j u ż o ty m m o w a - je st n a j w i ę k s z y m g r z e c h e m w r o z u m i e n i u b i b l i j n y m - to n i e u z n a w a n i e p r a w d z iw e g o Boga i o d d a w a n i e czci J e m u n a le ż n e j c z e m u ś , co B ogiem n ie jest. P og an ie b a ł w o c h w a l s t w e m zanieczyszczają zie m ię i u n i e m o ż l i w i a j ą Izraelo w i czcić G o poza w ł a s n ą zie­ m i ą 383. Izrael został w y b ra n y , aby p a m ię t a ć , o d kogo n a p r a w d ę p o c h o d z ą d a r y p r z y p is y w a n e n a tu rz e . O b e j m u j ą c ją w p o s ia d a n i e , p o w i n n i byli u s u n ą ć p o g a n , aby ci jej n ie bezcześcili p r a k t y k a m i b a ł w o c h w a lc z y m i. N ie b o g o w ie b o w i e m z a p e w n ia ją z ie m i u ro d z a j. Niestety, Izraelici n i e p o w ie d z ie li w s w y c h sercach: „Chcemy bać się Pana, Doga naszego, który d a je w sw oim czasie desz.cz wczesny i późny, któ ry za p e w n ia n a m u sta lo n e tygodnie ¿niw " (Jr 5, 24). P oniew aż id o la ­ tría u p r a w i a n a w Z ie m i Św iętej była k w a li f i k o w a n a w P iśm ie Ś w i ę t y m ja k o grzech sz c z e g ó ln ie ciężki, stą d o s k a r ż e n ie ze s tr o n y Boga b r z m i w y ją tk o w o surow o: O dpłacę im przede w szystkim w dw ójnasób za niepraw ość i ich grzech, za to, te zbezcześcili m oją ziem ię tru p a m i sw oich b a łw a n ó w i n a p ełn ili sw oi­ m i obrzydliw ościam i m oje dzied zictw o (Jr 16, 18; zob. 2, 7). A oto in n y tekst będący oskarżeniem Izraela za jego pow iązania z poganam i: Lecz się zm iesza li z. poganam i i n a u c zy li się ich uczynków ; poczęli czcić ich bałw any, które się stały d la n ic h p u ła p k ą . I sk ła d a li w ofierze sw ych synów i swoje córki z.łym duchom . I krew n ie w in n ą przelali: »krew synóte sw oich i córek, które złożyli w ofierze posągom kananejskim «. of m i Ik a n d Iwney. w: Estudios Bíblicos, 58 (2000) 145-166 i d o c h o d z i d o w n io sk u , że p o d ty m w y ra ż e n ie m n ależy ro z u m ie ć zgoła coś in n e g o - m le k o i m ió d to p e w n e m in im u m w ystarczają­ ce d o zasp o k o jen ia e le m e n ta r n y c h w y m o g ó w życiow ych, aby o b ie tn ic e zw iąza n e z P rzym ierzem nie były g o ło sło w n e , a je d n o c z e ś n ie n ie d a w a ło p o d sta w d o p o czu cia sam o w y starczaln o ści, a co za ty m idzie o b y w a n ia się bez Boga. jar [iro ro k E zechiel „o d k ry je”, że Bóg jest o b e c n y ró w n ież w ziem i po g an , a d o k ła d n ie j tam , gdzie jest je g o n a ró d (Ez 1, 3n), dzięk i cz e m u ró w n ież w y g n a n ie c T obiasz m ia ł m o ż n o ść czcić Boga ziemi swego w ygnania (Tb 13, 8).

220

K w ia t, a n e m o n u

l ziem ia krw ią się sk a la ła , a oni się sp la m ili sw oim i czyn a m i i sw oim i w y stęp ka m i dopuścili się w ia ro ło m stw a (Ps 106, 36-38). Przelew krwi to drugi najcięższy grzech, jakim człowiek grzeszy wobec Boga, w o­ bec stworzenia, kiedy odbiera życie, n a d którym nie m a się władzy i w obec ziemi: Nie będziecie bezcześcili kraju, w którym m ieszkacie. Krew bezcześci ziem ię i nie m a innego za d o śću czyn ien ia z.a krew przelaną, ja k tylko krew tego, który ją przelał. N ie p la m cie przeto ziem i, w; której m ieszkacie, pośrodku której jest. rów nież m oje m ieszka n ie. Ja bowiem , Pan, m ieszka m pośród Izra­ elitów" (Lb 35, 33-34). Ś w ięto ść ziem i w y m ag a , ab y n aw e t o d c h o d y były z a k o p y w a n e (Pwt 23, 14)384. Ziemia, p o d o b n i e jak czło w ie k i zw ierzęta, m a o b o w ią z e k re sp e k to w a n ia sz ab a tu . Jak c z ło w ie k sa m m a o b o w ią z e k z a c h o w y w a ć szabat, ta k też powi38,1 N ie p o w in n o się w y rzu cać g d z ie k o lw ie k o d p a d ó w , nieczy sto ści, a n i ja k ic h k o lw ie k in n y c h śm ieci.

n ie n z a p e w n ić ziem i m o ż n o ś ć szabatow ego r y t m u p lo n o w a n i a . Z ie m ia w ięc co s ió d m y rok p o w i n n a leżeć o d ło g ie m , w o ln a o d upraw y. Pr zęz sześć ła t będziesz, obsiew ał ziem ię i zb iera ł jej płody, a siódmego pozw olisz jej leżeć odłogiem i nie d o ko n a sz zbioru, a by m ogli jeść ubodzy Z twego ludu, a resztę zjedzą d zik ie zw ierzęta. T a k też. Iw stąpisz Z twoją w in n icą i z. tw oim ogrodem oliw nym . Sześć d n i będziesz pracow ał, a d n ia siódm ego zaprzestaniesz pracy, aby odpoczęły tw ój w ó ł i osioł i odetchnęli syn twojej niew olnicy i cudzoziem iec. (Wj 32, 10-12). 1 jeszcze: W te d y zie­ m ia będzie obchodzić swoje sza b a ty przez w szystkie d ni swego spustoszenia, a w y będziecie w kraju nieprzyjaciół. W te d y zie m ia będzie odpoczyw ać i obchodzić swoje szabaty. Przez w szystkie dni swego spustoszenia będzie obchodzić szabat, którego nie obchodziła w la ta c h szabatow ych, kiedy w niej m ieszkaliście (Kpi 26, 34n). Z ie m ia i jej u r o d z a jn o ś ć zależą o d o p a d ó w , d e s z c z u w czesnego, g ł ó w n e ­ go i p ó ź n e g o (Kpł 26, 4; P w t ł ł , 14; 28, 12; Ps 84, 7; Jr 5, 24; O z 6, 3; Jk 5, 7), ale też o d b ło g o s ł a w ie ń s tw a Ja h w e . Z ie m ia Ś w ię ta je st u r o d z a jn a , b o sp o c z y w a n a niej b ło g o s ł a w ie ń s tw o Pana, o n o sp ro w a d z a n a z ie m i ę o b f i­ tość życia, u ro d z a j, radość, szczęście i p o kój. Ja k b a r d z o w szystko zależy o d b ło g o s ł a w ie ń s tw a Stw órcy, u k a z u je Rdz 3, gdzie z n a jd u je się s ły n n y o p is n a d u ż y c i a d a r u Bożego d o c e ló w n i e z g o d n y c h z je g o n a t u r ą . K o n s e k w e n c ją tego c z y n u d la z ie m i jest jej p r z e k le ń s t w o p rze k lę ta n ie ch będzie z ie m ia z. tw e­ go p ow odu, ... C ierń i oset będzie ci ona ro d ziła (Rz 3, 17.18). P r z e k le ń s tw o jest n a s t ę p s t w e m g n i e w u B ożego385. To bowiem m ów i Pan Zastępów, Bóg Izraela: T a k ja k się rozpętał m ój gniew i oburzenie n a m ieszka ń có w Jerozolimy, ta k się rozpęta m ój gn iew jn zeciw w a m , którzy chcecie się u d a ć do Egiptu. Staniecie się przedm iotem złorze­ czenia, zgrozy, przekleństw a i obelgi, a m iejsca lego ju ż w ięcej nie ujrzycie (Jer 42, 18; 44, 8; P w t 29, 26). P rzeklęta z p o w o d u lu dzkiej n ie p ra w o ś c i z iem ia a l b o zostaje zala­ n a przez w o d y p o t o p u (Rdz 6, 5 - 8, 22), a l b o staje się p u s t y n i ą d o s ło w n ie i w p rz e n o ś n i (Pw t 11, 17; 28, 24; 1 Kri 8, 35; 17, 1; 18, 41-45; Jr 4, 26; 6, 8; 50, 12; Ez 6, 14; 29, 9 n ,12; O z 2, 5; J1 4, 19). K iedy j e d n a k ś w ia t p o j e d n a się z Bogiem , n a w e t p u s t y n i a s ta n ie się zie m ią u r o d z a jn ą , o g r o d e m k w i t n ą c y m (lz 35, 1; 41, 18; Ps 107, 35). W i n n y m m ie jsc u p ro ro k Izajasz kreśli o b ra z :ia5 „G niew Boży" n ależy ro z u m ie ć w z n a c z e n iu , ja k ie n a d a je te m u zw rotow i P ism o Ś w ięte, a n ie w z n a c z e n iu p o to czn y m . „G niew Boży" oznacza, że Bóg się nie zgadza na n ie s p ra w ie d ­ liw ość, n ie p o rz ą d e k , zlo. N ie m oże to lero w ać n a ru s z a n ia zasad w p isa n y ch w n a d a n e przezeń p rzy k azan ia, k tó ry c h je d y n y m celem jest d o b r o czło w iek a, a je d y n y m m o ty w e m tro sk a Boga o to d o b ro .

222

czasów m e sja ń sk ic h , b ę d ą c y m etaforą rzeczywistości o b ie c a n e j żyjącym z Bo­ g iem w p r z y m ie r z u m iło ści i przyjaźni (Iz 11, 6-8). Na n ad e jśc ie czasów m e sja ń s k ic h z przyjściem C h r y s tu s a w skazuje E w an­ gelia św, Marka, g dy m ó w i, że Jezus na p u s t y n i prze b y w a ł w śró d zwierząt, a a n io ło w ie M u u słu g iw a li (Mk 1, 13). S u g e s ty w n e o b raz y p o k o ju ek o lo g ic z n e g o czasów m e s ja ń s k ic h nie m ogą prze sło n ić praw dy, że n a d a l d ziała na ś w ie cie zło, o cz y m p r z y p o m i n a A p o ­ kalipsa w wizji S m o k a w alczącego z N iew ia stą i jej p o to m s tw e m (zob. A p 12-13; 17). Z iem ia w e d łu g Biblii jest m a terią , z której Bóg w y p ro w a d z ił rośli­ ny, zw ierzęta i lu d z i (Rdz 1). Przyroda o ż y w io n a m a swoje miejsce w dziele stw orzenia, a także ja s n o o k r e ś lo n e relacje. W szystkie stw o rze n ia m a ją w spól­ ne ź ró d ło istn ie n ia , u t r z y m a n i a i g w a ra n c ję b ło g o sła w ie ń stw a (zob. Ps 104; 147, 9). O d p o w ie d z ią ze strony stw o rz e n ia n a d a r is tn ie n ia jest w ie lb ie n ie Stw órcy: N iech a j Cię w ielbią, Panie, w szystkie d zie ła Twoje (Ps 145, 10). W c h ó ­ rze stw o rze n ia c z ło w ie k pierw szy głosi c h w a łę Pana, by w szelkie ciało w ielbiło Jego św ięte im ię (Ps 145, 21); także d zik ie zw ierzęta i bydło wszelakie, to, co roi się n a ziem i, i p ta ctw o skrzydlate, n aw e t p o tw o r y żyjące w m o r z u (Ps 148, 10. 7 b), są w ezw ane, by w ie lb ić Boga razem z cz ło w ie k iem .

5 . B O G A C T W A ZIEM I „Izrael n ig dy nie m ia ł bogactw, dzięki k tó r y m jego m ieszkańcy m ogliby po­ czuć się niezależni od Boga"386. Prawdziw ość tego stw ie rd z en ia ilustrują w id o k i zdewastowanej przyrody regionów, gdzie w ystępu ją złoża b ogac tw n atu ra ln y ch : tajga syberyjska, in te r io r Brazylii, w yrobisk a p o k o p a ln ia c h o d k ry w k o w y c h w p o łu d n io w e j Afryce, p o p o szukiw aczach d i a m e n t ó w w Liberii; w Polsce: Ko­ nin , A dam ów , Bełchatów, Turoszów i in n e . Bogactwa n a t u r a ln e , b ędące d a re m Stwórcy, m ogą stać się prz e k le ń stw e m d la środow iska z p o w o d u niczym n ie k o n ­ trolow anej z a c h ła n n o śc i człowieka. Lepszy jest skrom ny dobytek sprawiedliwego n iż w ielkie bogactwo niezbożnych (Ps 37, 16 [tłum . BP]). Jakie treści kryją się w fakcie, że p e w n e m e tale czy m in e r a ły uw aż am y za c e n n e i przypisujem y im naw et w ładzę n a d s o b ą ? Czy O b ja w ie n ie i n a to p y ta n ie m a o d p o w ie d ź ?

5 .1 . Z ło t o C z ło w ie k o d zawsze u p a t r y w a ł w złocie n a d z w y c z a jn e przym ioty: wartość, trw ałość, o d p o r n o ś ć n a zniszczenie. P ew nie te c e ch y się przyczyniły d o zw ią­ zania go ze ś w ia te m b o skim . N a d r o d z e in d u k c ji d o c h o d z i ł d o w n io s k u , że to, 3tlb L. R yken, J. C. W ilh o it, T. L o n g n ia n 111, (W. C h ro sto w sk i, red. w yd. polskiego), Słownik symboliki biblijnej, 524 .

co trw ałe, o d p o r n e na zniszczenie, w yraża treści n a d z w y cz ajn e . Z łoto służ yło w ięc w p ie rw sz y m rzędzie d o w y p o s a ż a n ia p rzy b y tk ó w ś w i ą t y n n y c h i tych, którzy najb liż si byli n a t u rz e b o gów - k ró lo m ; stało się wreszcie c e le m s a m y m w so b ie - p o s ia d a n i e złota o zn a c z a ło n ie ty lk o b o gactw o, ale i u c z e s tn ic tw o w p r z y w ile ja c h bogów. Pozostaje n a d a l w czołów ce p r z e d m io tó w n ajbardzie j p o sz u k iw a n y c h i p o ż ą d a n y c h 387. Z łoto cieszy się sz c z e g ó ln y m z a i n t e r e s o w a n i e m w P iśm ie Ś w i ę t y m 1 w k u l t u r z e żydow skiej, j e s t p o sre b rz e n ajczęściej w s p o m i n a n y m w Biblii s u r o w c e m 388. W Izraelu, p o d o b n i e j a k to b y ło w r e lig ia c h n a r o d ó w o ś c i e n ­ nych, w pierw szej k o le jn o śc i s łu ż y ło d o c e ló w k u l t u (Wj 25-26; 1 Kri 6-7; por, M t 2, 11), d o p o d k r e ś l a n i a s p l e n d o r u m o n a r c h ó w (Rdz 41, 42; Est 4, 1 1; 2 K m 1, 15), b y ło z n a k i e m w ła d z y (Iz 60, 17; Ez 28), b o g a c tw a (Rdz 13, 2) i ś r o d k i e m p ł a t n i c z y m , (2 Krn 36, 3). Z ło to je st s y m b o l e m tego, c o n a j c e n n i e j ­ sze, ale w ie d z ie ć należy, iż są w a rto śc i c e n n ie js z e n iż o n o ; Bóg, Jego Prawo, Mą­ drość, w iara , życie (Hi 22, 25; 28, 15; Ps, 19, 13; 1 19, 72. 127; Prz 3, 14; 8, 10; 16, 16; 1P 1, 7. 18). D la lu d z i p o s tr z e g a ją c y c h ś w ia t ty lk o w k a te g o r ia c h d o c z e s n y c h , złoto jest p r z e d m i o t e m p o ż ą d a n i a , d la te g o p o w i n n i p a m ię t a ć , że z b y t n i a fasc y n ac ja z lo te m grozi id o l a t r i ą (W j 20, 23; 32, 2-4; S dz 8, 24; Dz 17, 29). U p a t r y w a n i e b o w i e m w złocie z b a w ie n ia , z a b e z p ie c z e n ia prze d n ie sz c z ę śc ie m i ś m i e r c ią (Hi 31, 24), c z y n i e n i e c e lu życia z g r o m a d z e n i a go, jest w Biblii g r z e c h e m (Ez 7, 19). D la te g o Bóg za k az u je k r ó lo m g r o m a d z e n i a n a d m i e r n i e złota i sre b ra (Pw t 17, 17). O s t a t e c z n i e i złoto, i w szystkie i n n e b o g a c tw a zie m i na le ż ą d o Boga (Ag 2, 8). P o d o b n i e przestrzega p rze d g r o m a ­ d z e n i e m b o g a c tw (Pw t 7, 25; por. M t 6, 19; Lk 12, 16-21; Dz 20, 33; A p 3, 17). T rw a łość złota p o s łu ż y ła też d o z i lu s tr o w a n ia w y tr w a ło ś c i s p r a w i e d l i w y c h w g o d z i n i e p r ó b y (Hi 23, 10; Za 13, 9; Ml 3, 3; Prz 17, 3; A p 3, 18).

5 .2 . S r e b r o

y

S r e b r o 389, to ró w n ież m e ta l ce nny, stą d s y m b o l w ielkiej w arto ści i boga­ ctw a (Hi 3, 15; 22, 25; lz 60, 17; Za 9, 3), jest j e d n a k m n ie j c e n n e n iż m ą d ro ś ć (Hi 28, 15; Prz 3, 14; 8, 19; 10, 20; 16, 16; 22, 1). S łu ż y ło ja k o p o w sz e c h n y ś ro d e k płatniczy, stą d t e r m i n „srebrny p i e n i ą d z / s r e b r n i k ”. S re b ro p o r ó w n y w a ­ ne jest d o czystości Bożego słowa (Ps 12, 6), d o słow a m ą d re g o (Prz 25, 11) i d o sk rzy d e ł g o łę b ic y (Ps 68, 13). Ale też - ja k o s k o r o d o w a n e - m o ż e słu ż y ć d o z o b ra z o w a n ia d u c h o w e g o ze p su c ia n a r o d u (Iz 1, 22; Jr 6, 30). D la oczyszczenia i d la s p r a w d z e n ia srebro p o d d a w a n e jest p r ó b ie o g n ia (Ps 66, 10; Iz 48, 10). 387 O w arto ści u p a try w a n e j w zlocie n ie c h św ia d czy także i to, że istn ie ją wagi b ęd ące w sta n ie w ażyć 0 ,1 2 1 3 8 5 g ran ia, n ie m ó w iąc o k o n tro li, jakiej p o d d a w a n i są ro b o tn ic y w k o p a ln ia c h złota. 388 Z łoto w B iblii heb rajsk iej (UH) jest w y m ie n io n e ok. 4 0 0 razy. 389 S re b ro w y stę p u je w BH 4 2 2 razy, w BT 2 7 4 razy.

224

Posłużyło d o p r z y o z d o b ie n ia Arki Przym ierza (Wj 27, 10. 17), u p o g a n było u ż y w a n e d o o d le w a n ia figur b ó stw (Wj 20, 23; P w t 29, 17 i Id.). O d człow ieka zależy d o b r y l u b zły u ż y te k ze s r e b r a / p i e n i ą d z a . Za s r e b r o bracia sprzedali Józefa (Rdz 37, 28), Ju d a sz Jezusa (Mt 26, 15; 27, 5); d la A n a n ia s z a i Safiry sre­ b ro sta ło się p o w o d e m g rz e c h u ch c iw o śc i i k ła m s tw a (Dz 5, 1-11). Św. J a k u b przestrzega b o g a ty c h przed k r z y w d z e n ie m b ie d n y c h ; A teraz wy, bogacze, za p ła czcie wśród n a rze ka ń na u trapienia, ja k ie was czekają. Bogactwo w asze zb u tw ia ło , sza ty w asze sta ły się żerem d la moli, złoto wasze i srebro zardzew iało, a rdza ich będzie św ia d ectw em przeciw w a m i toczyć będzie cia ła w asze n ib y ogień. Zebraliście w d n ia c h ostate.cz.11 ych skarby. O to w oła z a p ła ta robotników , żn iw ia rzy pól w aszych, którą za trzym a liście, a k r zy k ich doszedł do u szu Pana Zastępów. Żyliście beztro­ sko n a ziem i i wśród d o sta tkó w tuczyliście serca w asze ta d n iu rzezi. Potępi­ liście i za b ili sprawiedliwego: nie sta w ia w a m oporu. (Jk 5, 1-6). Z p o r ó w n a ń sreb ra d o w artośc i wyższego rzędu, p rzytoczm y je d n o : o b i e t n i ­ ce Boże są czyste ja k „ w y p r ó b o w a n e srebro, bez d o m ie s z k i ziemi, s ie d m io k r o ć oczyszczone" (Ps 12, 7). Lud Boży jest s re b re m , któ re d o p i e r o m u s i być oczysz­ c z o n e przez p ró b y ja k przez o g ie ń (lz 48, 10; Ir 6, 2 9 n ; por. 1 Kor 3, 12. 15; 2 T m 2, 20n).

5 . 3 . I n n e m e t a le Metale, jak miedz', żelazo oraz sto p y (brąz a l b o spiż) w y stę p u ją w o b u Testa­ m e n t a c h , ró w n ie ż są n a z n a c z o n e b o g a tą s y m b o l ik ą religijną. M iedź to n ajstarszy m etal, a brąz to najstarszy stop. Z p o w o d u pospolitości m ie d ź nie była ta k c e n n a , ja k d w a o m ó w i o n e m e ta le (lz 60, 17; D n 2, 31-45), ale i o n a była u ż y w a n a w k u lc ie (Lb 17, 4; 1 Kri 7; I K rn 4). Szyb ko stała się n o ś n ik i e m treści s y m b o l ic z n y c h i religijnych. J e d n y m z n a jsły n n ie jsz y c h w y ro ­ b ó w m ie d z i a n y c h w S ta r y m T e sta m e n c ie był w ąż m ie d z i a n y - (Lb 21, 9n ; zob. też 2 Kri 18, 4). M ie d ź / b r ą z s y m b o l iz u j e to, co kojarzy się ze s z tu k ą w o jen n ą , ze z n ie w o le n ie m , z b r a k ie m u c z u ć i lu d z k ic h reakcji, w skazuje także n a tw ar­ dość, siłę, b r a k litości, trw ało ść (zob. 2 Kri 25, 7; Hi 6, 12; 40, 18; Iz 45, 2; 48, 4; Jr 1, 18; 15, 20; D n 7, 19; Mi 4, 13); n a s u w a myśl o p ró ż n o śc i (1 Kor 13, 1) i o n ie z ło m n o ś c i (Kpł 26, 19; P w t 28, 23). Może o z n a cz ać lu d z i cz y n ią c y c h zło, n ie p rz y jac ió ł Boga (Jr 6, 28). O łó w u ż y w a n y d o ś ć p o w s z e c h n ie dzięk i m ię k k o śc i i trw ałości, ale także z p o w o d u cięż aru g a t u n k o w e g o służył przy b u d o w ie . Metal m a ło w artościow y, w ję zy k u p r z e n o ś n y m w y ra ża ł gorszą jakość (Ez 22, 18), ale także sąd Boży (Ez 22, 20).

225

C y n a o d o s t a t n i c h w iek ó w IV tysiąclecia słu ż y ła d o p r o d u k c ji brązu. W y­ m i e n i a n a s p o r a d y c z n ie i tylko w S ta r y m T esta m e n c ie , n ie stała się n o ś n ik i e m szczególnych treści s y m b o lic z n y c h czy religijnych. Żelazo w p rz e c iw ie ń s tw ie d o p o p r z e d n i c h m etali, nie p ojaw ia się w teks­ ta c h k u lto w y c h , m a w Biblii „świecki" c h a r a k te r, co więcej - służy d o w yraża­ n ia idei a n ty te t y c z n y c h w s t o s u n k u d o sacrum . W szystko to m o ż e d la tego, że w p o c z ą t k a c h e p o k i żelaza jego p o c h o d z e n i e i o b r ó b k a były sp o w ite n i m b e m ta jem n icz o ści. Kowale byli postrze g an i ja k o czarn o k się żn icy , a ich p o g ań s k i p a t ro n , w G recji Hefajstos, był b o g ie m p o d z ie m i. W e d łu g Rdz 4, 22 TubalKain, w n u k K aina był p ie rw sz y m k ow alem , a w ięc o jc e m sz tu k i kowalskiej. N ie w ą tp liw ie p o ja w ie n ie się żelaza n a r y n k u s ta n o w iło z n a k p o s tę p u , a p o ­ słu g u j ą c y m się żelazem d a w a ło przewagę n a d i n n y m i (zob. Joz 17, 16. 18; Sdz 1, 18; 4, 3. 13). W ję zy ku p r z e n o ś n y m żelazo o zn acza szczególną tw ardość, z d e c y d o w a n ie , b e z w z g lę d n o ść (Am 1, 3; D n 7, 19). R ó w n ie ż Mesjasz będz ie pasł rózgą Żelazną (Ps 2, 9; A p 2, 27; 12, 5; 19, 15), co należy r o z u m ie ć d w o ja ­ ko; z d e c y d o w a n e i n ie b u d z ą c e w ą tp liw o ś c i p a n o w a n i e n a d w ro g a m i i b ra k to le ran cji d la zła. „Kark z żelaza" to o b ra z sz czegó lnego u p o r u w o b e c w ezw a­ n ia d o n a w r ó c e n ia (lz 48, 4). P ow ied ze n ie Żelazo żelazem się ostrzy, a czło w iek ura b ia c h a ra kte r bliźniego (Prz 27, 17), w yraża m ą d ro ś ć lu d o w ą p o c h o d z ą c ą z o b se rw ac ji s t o s u n k ó w m ię d z y l u d z k ic h .

5 .4 . K a m ie n ie p o s p o lit e , s z la c h e tn e i k le jn o ty K am ień, jako m a te r ia ł p ospolity służy d o b u d o w y d o m ó w , ś w ią ty ń (Mk 13, 1n), m u r ó w / t w i e r d z (1 P 2, 6; lz 28, 16, zob. przypis!); a także jako tw orzyw o dzieł sztuki (Dn 5, 23) d o w y ro b u w y o b ra że ń bóstw p o g a ń s k ic h (lz 37, 19; Dz 17, 29) i różnych p rz e d m io tó w c o d z ie n n e g o u ży tk u , ja k stągw ie i in n e n a c zy n ia 0 2, 6; zob. Wj 7, 19). W b u d o w n ic t w i e szczególnie ważny b y ł/je s t k a m i e ń naroż­ n y /w ę g ie ln y oraz z w o r n ik (Ps 118,-11171, 2; Dz 4, 11; Ef 2, 20). N ie m o ż n a nie w s p o m n ie ć o k a m ie n ia c h , które p e łn iły f u n k cje w w ażnych zd a rzen iac h biblij­ nych, ja k w s p o m n ia n y k a m ie ń ze s n u J a k u b a (Rdz 28, 20-22), k a m ie ń , k tó r y m był z a m k n ię ty g rób Łazarza i Jezusa, a o d s u n i ę t y podczas wskrzeszenia Łazarza i z m a r tw y c h w s ta n ia Jezusa 0 11, 38-40; M t 27, 6 0 i par.; 28, 2 i par.), k a m ie n ie użyte na b u d o w ę św ią ty n i (Mk 13, 1). K a m ie ń w języku b ib lijn y m m oże o z n a ­ czać o p ó r przyrody (2 Kri 3, 19; Iz 5, 2), narzędzie kary Bożej ( J o z 10, 11; M t 18, 6 i par.), b rak ludzkiej wrażliw ości na bie d ę bliź n ie g o i n a głos Boga (serce ka­ m ie n n e , zob. Ez J 1, 19; 36, 26). Bóg jest p o r ó w n y w a n y d o „ka m ie nia żywego" (1 P 2, 4), podczas gdy bogow ie p og ańscy są k a m i e n i e m (Pwt 4, 28). Także C h r y ­ stus w N o w y m T estam e n cie p o r ó w n y w a n y jest d o k a m ie n i a (Dz 4, 11; Ef 2, 20; 1 P 2, 4), d o skały idącej z w ę d r u ją c y m przez p u s ty n i ę Izraelem (1 Kor 10, 4; por. Ps 18, 2). Wierzący w C h r y stu s a są „żywymi k a m i e n i a m i ” św ią ty n i, któ rą jest C h r y s tu s (1 P 2, 4).

226

O b o k k a m ie n i zw yczajnych, p o s p o lity c h , w Biblii są w s p o m i n a n e k a m ie ­ n ie s z lac h etn e . Żydzi zawsze d o c e n ia li w arto ść d r o g ic h k a m ie n i, znają się na n i c h i - jako najlepsi ju b ile r z y - po trafią w y d o b y w a ć ich u k r y ty blask i d a ­ w ać im p i ę k n ą o p raw ę. G ie łd y A n tw e r p ii, L o n d y n u , N ow ego J o rk u i Izraela o b rac ają k le jn o ta m i, s p e łn ia ją m a rz e n ia kobiet, realizują lo k a ty k a p ita łu , prze­ pro w a d za jąc tran sa k cje w ie lo m ilia r d o w e . H istoria k le jn o tó w p o tw ie rd z a za in ­ te re so w an ie ty m i c u d a m i przy ro d y i ręki ludz k iej o d n a jd a w n ie jsz y c h czasów. G r o b o w ie c T u t a n c h a m o n a , skarby Priam a, A g a m e m n o n a , Inków i A zteków są t e m a t e m p o c z y tn e j lit e r a t u r y 390. P ism o Ś w ię te daje w yraz z a in te re s o w a n iu n a r o d u żydow skiego c e n n y m i m in e r a ł a m i n ie ty lk o w te k sta c h h isto ry c zn y c h , ale p rze d e w szystkim w o p i­ sach teologicznych. K lejno ty św ia d cz y ły o d z ia ła ln o śc i k u p ie ck ie j (Ez 27, 16. 22), o b o g a c tw ie króla Tyru (Ez 28, 13), S a lo m o n a , Ezechiasza (2 Krn 32, 27), A sw eru sa (Est 5, lc), s z a c u n k u i o d d a n i u o k a z a n y m o b d a r o w a n e m u (1 Kri 10, lOn) oraz w i e r n o p o d d a ń c z e j słu ż b ie (1 K rn 29, 2. 8). S z la c h e tn e k a m ie n i e , w ystrój p e k t o r a łu a rc y k a p ła n a , sy m b o liz o w a ły syn ó w Izraela (Wj 25, 7; 28, 9-21). O ile o p is Je ro z o lim y i ś w ią ty n i w Księdze E zechie­ la k o n c e n t r u j e się n a p la n ie i na w y m i a r a c h (zob. Ez 40-42), w A p o k alip sie u z u p e ł n i o n y jest listą sz la c h e tn y c h k a m i e n i i m etali, z k tó ry c h no w a Jerozo­ lim a jest z b u d o w a n a (Ap 21, 9-21; zob. Iz 52, l i n ) ; takie b yło ju ż m a rz en ie starego Tobiasza; Bram y Jerozolimy będą o d b u d o w a n e z szafiru i ze szm aragdu, a w szystkie m u ry twoje z. drogich ka m ien i. W ieże Jerozolimy będa zb u d o w a n e z.e Złota, a w a ły ochronne ze szczerego złota. Ulice Jerozolimy w yłożone będą ru b in a m i i k a m ie n ia m i z. O firu (Tb 13, 17). O b l u b i e n i c a z Pieśni n a d p ie ś n ia m i „widzi" U m iło w a n e g o s tro jn e g o w dro g ie k a m ie n ie ; Ręce jego ja k w alce z.e złota, w ysa­ d za n e drogim i k a m ie n ia m i. Tors jego - rzeźba z. kości słoniowej, p o kryta szafiram i (Pnp 5, 14). W odzow ie, j a k H olofernes, k r u s z c a m i i k a m i e n i a m i m ie li o z d o b i o ­ n e n a m i o t y (Jdt 10, 21). C e n n ie js z a w szak jest M ądrość, źró d ło życia, szczęścia i b o g a c tw a (M dr 7, 9; por. 1 Kri 3, 4-15)391. P rz e c iw ie ń stw e m k a m i e n i s z lac h etn y c h , z a r ó w n o gdy c h o d z i o postać, jak i w artość są p ro ch , g lina, błoto, p o p ió ł itp. W y lic z o n e rzeczow niki sy m b o liz u ją treści o różnym z n a c z e n iu , p o z y t y w n y m i n e g a ty w n y m , ja k m a rn o ść , rzeczy bez w artości, ale i liczebność, m n o g o ść . P opiół w y stę p u je jako e l e m e n t p o k u t ­ ny (Joz 7, 6), z n a k żalu i b ó lu (2 S m 13, 19), u n i c e s t w i e n i a (Wj 32, 20; P w t 9, 21). P ro c h e m w z n a c z e n iu b ib lijn y m jest w p ie rw sz y m rzędzie człowiek! 390 Bodaj n a jsły n n ie jsz e książki z tej d z ie d z in y to C.W . C e ra m a Bogowie, groby / uczeni, W ar­ szawa 1959, H e in ric h a A le x a n d ra Stolln Sen o Troi o p isu ją c a życie H. S c h lie m a n n a , o d k ry w cy Troi. S k arb P riam a, d o 1945 r. w M u z eu m w B erlin ie, o b e c n ie z n a jd u je się w M u zeu m P uszkina w M oskw ie! No commenl! 391 R ów nież w lite ra tu rz e ap o k ry ficz n ej sp o ty k a się w ie lo k ro tn e w z m ia n k i o sz lach etn y ch k a m ie n ia c h , zob. Testament Salom ona, Testament Abraham a, Józef l Asenel. Józef Flaw iusz, Dawne dzieje Izraela, XVII, 8, 3, P o zn ań 1962, 8 1 3 w s p o m in a o w y stro ju m ar, n a k tó ry ch sp oczyw ało c ia ło króla H ero d a p o śm ierci.

227

6 . C Z Ł O W IE K B IB L IJN Y Kim jest cz ło w ie k ? Istnieje isto tn a różnica w p o jm o w a n i u istoty ludzkiej na W s c h o d z ie i Z achod zie. Z ac hó d, m a m y na myśli n a j p ie r w filozofię grecką, p o te m jej p o c h o d n e , uważa, że c z ło w ie k to istota s k ła d a ją c a się z p ie rw ia stk a d u c h o w e g o i m a te r ia ln e g o , z d u sz y i ciała, przy czym, ja k c h c ia ł Platon, ciało jest: w ię z ie n ie m duszy. N ie k tó re kręgi myśli greckiej u p a t r y w a ły w c z ło w ie k u trzy e l e m e n ty : d u sz ę (j)syche), d u c h a (pneum a) i c iało (somfl)392, gdy jeszcze i n n e - ty lk o cielesność. W Piśm ie Ś w i ę ty m w w ie lu m ie jsc ac h pojaw ia się t e m a t c z ło w ie k a 393. N ajbard ziej z n a n e teksty z zakresu a n t r o p o l o g ii bib lijn ej, to opisy stw o rze n ia człow ieka, któ re z n a jd u ją na s a m y m p o c z ą tk u S tarego T e s t a m e n tu (Rdz 2, 4-24); „w głębi" Księgi te w y p o w ie d z i są u z u p e ł n i o n e w a ż n y m i e l e m e n t a m i (zob. Syr 15, 14-20; 17, 1-14). Kilka isto tn y ch a s p e k tó w należy przytoczyć. Z racji c h a r a k t e r u niniejszej prac y u w z g lę d n im y bardziej a s p e k ty f e n o m e n o lo g ic z n e niż teolo giczne, te o s ta tn ie wszak pozostają w tle.

6 .1 . B e n ’a d a m - c z ł o w i e k Na W s c h o d z ie , o w iele bardziej niż n a Z ac ho dzie , n aw e t k ró lestw o czy p a ń s tw o o p a r te były n a w ięz ac h k r w i / c i a ł a (basar), n a p o c h o d z e n i u b io logicz­ n y m 39'1, na w ię z a c h języka (laszon) i m iejsca (zob. niżej). C złow iek, ja k w ierz o ­ no, p o c z y n a ł się z krw i k ob ie ty i n a s ie n ia m ężczyzny (por. Ps 139; Hi 10, 9n). N aro d zin y p o t o m k a m ęsk iego byty w y d a r z e n i e m g w a r a n t u ją c y m p r z e d łu ż e n ie ro d u w czasie i przestrzeni. A n tr o p o l o g i a b i b l i j n a o d b ie g a o d s c h e m a t ó w w y p r a c o w a n y c h przez sy­ s te m y filozoficzne. W e d łu g P ism a Ś w ię te g o c z ło w ie k jest i c ia łe m , i d u c h e m , to znaczy, że istn ie je j e d n o c z e ś n i e ja k o istota c i e le s n a i ja k o istota d u c h o w a . Jest prochem z. zie m i i d u szą ży ją cą , m a w ie le c e c h p o d o b n y c h d o ś w ia ta z w ie rz ą t i no si w s o b ie p ie r w ia s te k życia bosk ie g o . C z ło w ie k p o r ó w n y w a n y jest d o p r o c h u , mgły, m ary, zjawy. L iczne te k s ty o tej p r a w d z i e p r z y p o m i n a ­ ją, n ie ty lk o im ię d r u g i e g o sy n a A d a m a i Ewy, z a m o r d o w a n e g o przez b r a ta (Rdz 4, 2-10), ale i k a ż d e g o ich p o t o m k a (Ps 38, 6. 8. 12; 61, 10; 143, 4), cale życie d o c z e s n e (Ps 77, 33), r ó w n ie ż d z ie ła l u d z k ie są m a r n o ś c i ą (Iz 49, 4). O za le żn o śc i istoty lu d z k ie j św ia d c z y też p ie rw sz y ty tu ł , k tó r y o n a n o si - jest s y n e m / c ó r k ą N N . O z n a c z a to, że sw oje życie „zawdzięcza" k o m u ś i n n e m u , 592 Św. Paweł p o słu g u je się ty m i te r m in a m i, p o zo staje je d n a k w ie rn y k o n cep cji czło w iek a jak o je d n o śc i. 393 A n tro p o lo g ia b ib lijn a jest dzisiaj d y sc y p lin a d y n a m ic z n ie się rozw ijającą. 19'1 K luczow e te rm in y to: btiii = d o m i miszpaha = p o k o le n ie . P am ięć o p o c h o d z e n iu p rz e c h o w y w a n o w sp e c ja ln y c h rejestrach im io n zw an y c h loledot = g en ealo g ie (por. I K m i-9; Mt 1, 1-17; Lk 3, 23-38).

228

ale też że jest w łą c z o n a w ł a ń c u c h p o k o le ń i trad y c ji, stą d ta k w a ż n e są w Biblii g e n e a l o g i e 395. S p o m ię d z y in n y c h stw o rze ń czło w ie k jest w y ró ż n io n y k ilk o m a istot­ n y m i c e c h a m i: 1 - nosi w so b ie o b r a z i p o d o b i e ń s t w o sw ego S tw órcy (Rdz 1, 2 6 n n ) , w e d łu g in n e j relacji, jest istotą u k s z ta ł to w a n ą „ w ła sn o r ę c z n ie ” przez S tw ó rcę i żyjącą dzięki Jego t c h n i e n i u (Rdz 2, 7); 2 - jest prochem i d uchem , z ziem i wzięty, d o niej w róci (Rdz 3, 19)396; 3 - jest istotą r o z u m ­ ną i w o ln ą, o d p o w ie d z ia ln ą za swoje czyny; 4 - jest istotą, u k i e r u n k o w a n ą na życie we w s p ó ln o c ie i p o tr z e b u ją c ą w s p ó l n o t y d o rozwoju; u z d o l n i o ­ ny d o za ło ż en ia ro d zin y i w y c h o w a n i a p o to m s tw a , d o o rg a n iz o w a n ia się i tw o rz e n ia spo łeczności; m ia sto (grecka polis), k r ó le s tw o czy p a ń s tw o , staje się drogą rozw oju i p o s tę p u w do sk o n a ło ści. Biblia u tr z y m u je , że to ze w z g lę d u n a c z ło w ie k a istnieje św iat. L udzie otrzy­ m ali św ia t o d S tw órc y z w y ra ź n ie s f o m u ło w a n y m ce le m : aby cz y n ili sobie z iem ię p o d d a n ą (Rdz 1, 27), ab y ją u p r a w ia li i jej strzegli (Rdz 2, 15). Z a m ie ­ rzony przez S tw ó rc ę s t o s u n e k c z ło w ie ka d o ś w ia ta to straż (szum ar) i słu ż b a f aboda). Swój s to s u n e k d o św ia ta c z ło w ie k u k a z u je i realizuje przez p r a c ę 397. Praca n ie jest karą, jest w id z i a n a ja k o d ro g a rozw oju człow ieka, a zarazem ja k o d o s k o n a le n i e w y g lą d u ziemi. Przez prac ę czło w ie k ró w n ież u p o d a b n i a się d o sw ego Stw órcy. Jezus to p o d o b n i e ń s t w o u n a o c z n i ł swoją pracą (J 5, 17; Rdz 2 ) 398. ’ O b e c n y sta n Ziem i, jak i sa m e g o c z ło w ie k a n ie o d p o w i a d a w p e łn i p ie rw o t­ n y m za m y sło m Stw órcy, a to z p o w o d u z ł a m a n ia przez c z łow ie ka przym ierza, jakie Bóg zawarł z n i m i w jego o so b ie z c a ły m s tw o r z e n ie m . W k o n s e k w e n ­ cji ziem ia, rodzi osty i ciern ie, staw ia o pór, u cz estn icz y w te n s p o s ó b w w i­ nie c z łow ie k a (Rdz 3, 17n). W sza k n ie jest to sy tu a c ja d e f i n i t y w n a . Prorocy oraz b ib li jn a lit e r a tu r a a p o k a lip t y c z n a o d s ła n ia ją p e r s p e k ty w y czasów osta­ te cznych, g dy całe stw orzenie, N ie b o i Z iem ia, z o s tan ą o d n o w i o n e (Iz 65, 17n; 66, 22; 2 P 3, 13; A p 21, 1). Z ie m ia O b ie c a n a , a przez n ią cała Z iem ia, jawi się 395 N ic tak n ie zu b aża czło w iek a, ja k b rak o sa d z e n ia w śro d o w isk u ro d z in n y m , w p a m ię ­ ci p o k o leń . R ó w n ież o d stro n y p raw n ej w trad y cji żydow skiej k o n d y cja mamz.er'a (dziecko n ie z n a n y c h rod zicó w a lb o p o zan ialżeń sk ie) jest n ie d o p o zazd ro szczen ia. 39(5 Im io n a b ib lijn y c h b o h a te ró w są n ajczęściej a lb o teo fo ry czn e, a lb o to te m ic z n e . Jako zn a­ czącą p rze sła n k ę d o a n tro p o lo g ii b ib lijn e j n ależy u z n a ć im io n a pierw szej o p isa n ej w B iblii p ary ludzkiej: A d am (isto ta lu d zk a), Ewa (klaw a - m a tk a żyjących), d alej K ain (K u p io n y /N a b y ty ), A bel ( P u c h /M g la /C ie ń ) , S et (D o d a n y /D a n y w zam ian ), De b o ra (Pszczoła), R ach ela (Koza), K aleb (Pies), Lea (Krowa), T am ar (Palm a), Jo n a sz (G o łąb ), Jezus (Jahw e zbaw ia) i in. S zczeg ó ln ie im ię A bel n a su w a liczn e skojarzenia: to te n sam te r m in , k tó ry m p o słu g u je się K ohelet: Marność' n ad m arn o ściam i i wszystko m arność. 397 S tary T e sta m e n t w y m ie n ia o k o ło 25 zaw odów . W trad y cji żydow skiej ojciec jest zo­ bow iązany w y u czy ć sy n a d w ó c h zaw odów : z n a jo m o śc i Tory i zaw o d u zap ew n ia ją ceg o u trz y m a ­ nie ro d zin y i sieb ie. 398 B iblijny se n s i cel p racy p rz y p o m n ia ł w swej e n c y k lic e La borem exercens Ja n Paweł 11 (1980), n r 9.

229

w ty m k o n te k ś c ie jako „szkoła", w której c z ło w ie k m a się uczyć prac y i słu ż b y Bożej, korzystając ze sw o ic h w ład z d u c h o w y c h i cielesn ych, staw ać się coraz bardziej sobą.

6 .2 . M ę ż c z y z n a i k o b ie ta C z ło w ie k bliski zw ie rz ę to m dzięk i ta k im f u n k c jo m , jak: o d d y c h a n i e , je d ze­ nie, traw ie n ie, r u c h , ro z m n a ż a n ie , n ie z n a jd u je j e d n a k ws'ród n i c h istoty sob ie p o d o b n e j , n ie m a ta m d la sie b ie p a r t n e r a (Rdz 2, 2. 20. 23). W s p o m n i a n e f u n k c je - m i m o p o d o b i e ń s t w a n a p o z i o m ie fizjologii - ró żn ic u ją się w w y ­ m iarze d u c h o w y m - m o g ą stać się c z y n n o ś c i a m i m o r a l n ie d o b r y m i l u b zły­ mi, n a b r a ć w y m o w y s y m b o lic z n e j i teologicznej. W y p o s a ż o n y w r o z u m i wolę, c z łow ie k z d o ln y jest d o tw o rz e n ia relacji, więzi m ię d z y o s o b o w y c h , d o b u d o w a n i a w s p ó ln o ty (zw ierzęta tw orzą ty lk o stada!), d o d ia lo g u , przyjaźni, m iłości, d o p o m n a ż a n i a d o b r a w myśl w y b r a n e ­ go celu , d o w y b o r ó w m ię d z y d o b r e m i złem , d o o d p o w ie d z ia ln o ś c i za p o d ję te decyzje. B in a r n y c h a r a k t e r lu d z k ie g o is t n ie n i a n ie oz n a c z a d u a l i z m u , jest o k o ­ licznością p o d k re śla ją c ą w y jątk ow ość istoty ludzkiej. W fakcie, że m ężc zy z n a opuszcza ojca i m a tk ę i złączy się ze sw ą żoną (Rdz 2, 24), m o ż n a się d o p a trz y ć zasady k o m p l e m e n t a r n o ś c i , k tó ra s ta n o w i j e d e n z filarów m a łż e ń stw a . W m a ł­ ż e ń stw ie o b o je się w z a je m n ie d o p e ł n i a j ą p rz e d e w szy stkim n a płaszczyźnie d u c h o w e j, ale ró w n ie ż n a i n n y c h p ła szc zy z n ac h ta k dalece, że j e d n o n ie m a l u za le żn ia w y p e ł n i e n i e z a d a ń życiow ych przez d ru g ie. Powyższą zasadę u z u p e ł ­ n ia zasada p o m o c n ic z o ś c i i jeszcze bardziej prz y m ie rz e - jako więź' m iłości, na której straży stoi prawo, czyli m a łż e ń stw o . Z a r ó w n o w S ta ry m , ja k i w N o w y m T e s ta m e n c ie s p o ty k a m y cztery typy m a łż e ń stw : m o n o g a m ic z n e , p o lig a m ic z n e , j e d n o r o d n e i m ieszane. S tary Te­ s t a m e n t w y k a z u je preferencję d la m a łż e ń s tw m o n o g a m i c z n y c h (jede n m ę ż ­ cz yzna i j e d n a kobieta), ale jest „w y ro zu m iały " d la zw iązków p o lig a m ic z n y c h ( jede n m ę żc zy z n a i więcej kobiet), wreszcie w y ra ź n ie preferuje m a łż e ń s tw a z w ła s n e g o k ręgu etn ic z n e g o , a jest n i e c h ę t n y m a łż e ń s tw o m m ie s z a n y m . In a ­ czej p rze d staw ia się sy tu a cja w N o w y m T esta m e n c ie , gdzie są u z n a w a n e w y­ łą c z n ie m a łż e ń s tw a m o n o g a m ic z n e , za to do strze g a się o tw a rc ie n a m a łż e ń ­ stw a m ie sz an e, p o d w z g lę d e m e t n ic z n y m i religijnym . P oligam ia. Jak p o tw ie rd z a b o g a ta d o k u m e n t a c j a , p o lig a m ia w s ta ro ż y tn y m św iecie s e m ic k im była zjaw iskiem p o w s z e c h n y m , c z y m ś n o r m a l n y m , w p i s u ­ ją c y m się w c a ło k s z ta łt etosu lu d z i ta m te j e p o k i (zob. P w t 21, 15). M ożna przytoczyć z d a n ie P. G relota: „R odzina p o p rz e d z a je d n o s tk ę i s a m a p rz e d łu ż a się przez n i ą ”. Poligam ia była s p o s o b e m g w a r a n c ji n a p r z e d łu ż e n ie ro d u . Poli­ g a m ię w Izraelu p o w i n n o się w id zieć w k o n te k ś c ie k u l t u r o w y m ów czesn ego Bliskiego W s c h o d u , ale p rze de w szystk im w św ie tle celow ości m a łż e ń stw a , a w ięc w o d n i e s i e n i u d o ciągłości p o k o le ń i d o troski o z a p e w n ie n ie p o t o m ­

230

s tw u p o d s ta w o w y c h w a r u n k ó w życia. Poligam ia była tr a k to w a n a p ra g m a ty c z ­ nie, ja k o sp o s ó b z a p e w n ie n ia rodo w i ży w o tn o ści oraz po w ięk szenia. T e m u ce­ lowi służyły też in s t y tu c je za p ożyczone a l b o „ p o d p a trz o n e " u sąsiadów: lewirat, n a ło ż n ic e czy n ie w o ln ic a n ie p ło d n e j żony. W S ta r y m T e sta m e n c ie najczęściej trafiają się zw iązki je d n e g o m ężczyzny z d w o m a ż o n a m i. Nie b r a k p rz y p a d ­ ków, zwłaszcza w a ż n y c h osobistości, g dy m ąż był o to c z o n y liczn ym i ż o n a m i 399. W ie lo ż e ń stw o było o d n o t o w y w a n e ja k o fakt, bez a k c e n t ó w w artościujących. Poligam ia w Biblii n ie była zalecana, za to n a w e t królow i o d r a d z a p o jm o w a ­ nie w ie lu żony, aby się n ie o d w r ó c iło jego serce o d Pana (zob. P w t 17, 17). C h o c ia ż n ie rz a d k o w iązały się z ty m p r o b le m y n a t u r y porządkow ej (Rdz 30, 14-17), d e c y d o w a n o się na w ie lo ż e ń s tw o d la wyżej p rz e d sta w io n y c h racji. W j u d a iz m ie r a b i n a c k i m w ie lo ż e ń s tw o było d o p u s z c z o n e . T em u s a m e m u celow i - d z ie tn o ś c i m a łż e ń s tw a - służyła in s ty tu c ja żon d r u g o rz ę d n y c h , k tó re n ie m ia ły praw pie rw sz y ch żon, a ich dzieci praw dzie­ d ziczny ch. Pełniły rolę o to c z e n ia męża, p o d k r e ś la ły jego s p le n d o r, bog ac tw o i wigor. K o n k u b in y , p o d o b n i e jak pierw sze żony, m ia ły n a t o m ia s t ścisły o b o ­ w iąz ek w iern o śc i. N ie w ie r n o ś ć n a ło ż n ic y była k a r a n a śm iercią, w najlep szym p r z y p a d k u - tr w a ły m u s u n i ę c i e m z d w o r u , n a w e t g dy c h o d z iło ty lk o o m oż­ liwość n ie w ie r n o ś c i (2 S m 20, 3). M o n o g a m ia . W S ta r y m T e s ta m e n c ie za uw aż a się nie tylko a p r o b a tę d la je d n o ż e ń s tw a , ale w ręcz preferencję. M o n o g a m ia była u w a ż a n a za ideał przy­ n a j m n ie j przez część tradycji religijnej Izraela. To m a łż e ń s tw a N o eg o i jego sy n ó w (Rdz 6, 18n), później p a tria r c h ó w : A b r a h a m a (Rdz 11, 26), Izaaka (Rdz 2 4 n) i Józefa (Rdz 41, 45), Mojżesza (Wj 2, 21), E lim ele ka i jego syn ó w (Rt 1, 14), Booza (Rt 4, 10. 13). N ie n ależ y z a p o m i n a ć o H io b ie (Hi 2, 9), Iza­ jaszu (lz 8, 3), E zech ie lu (Ez 24, 16-18). N ie b r a k tekstów su g e ru ją c y c h jednoże ń stw o (zob. P s - 128, 3; Prz 5, 18n; 12, 4; 18, 22; 19, 24; Syr 9, 9; 31, 10-31); tek sty należące d o tradycji ja h w isty c zn ej, n a j e d n o ż e ń s t w o w y ra ź n ie wskazują (np. R dz 3, 8n), p o d o b n i e trad ycja prorocka, j e d n o ż e ń s tw o n a r z u c o n e było k a p ł a n o m (Kpł 2 1 , 7 - 13). W iększość egzegetów przy jm u je, że m o n o g a m ia była w S ta r y m T e sta m e n c ie zjaw iskiem d o m i n u j ą c y m , w N o w y m T e sta m e n c ie jest je d y n y m z w ią zk iem u z n a n y m za z g o d n y z za m y słem Stw órcy i p o d n ie s io n y m d o s ta n u s a k r a m e n t u (Ef 5, 21-3.3; 1 Kor 7; J 2, 1-12). M ałżeństw a e n d o g a m ic z n e to m a łże ń stw a zaw ierane w ew n ątrz tej samej g r u ­ py etnicznej, religijnej l u b klasowej. S iln a te n d e n c ja e n d o g a m ic z n a w d a n y m społeczeństw ie tłu m a c z y się o c h r o n ą su b s ta n c ji etnicznej, majątkowej oraz re­ ligijnej. Im niniejsza d a n a społeczność, ty m te n d e n c ja ta jest bardziej wyraźna. Tak było w Izraelu na przestrzeni w ieków w Z iem i O b ie c a n e j i na diasporze. W te k s ta c h m ó w ią c y c h o n ajsta rsz y ch d z ie ja c h Izraela (okres P atriarchów ) s p o ty k a m y się z e n d o g a m i ą bard z o ścisłą. A b r a h a m p o ś l u b i ł swoją k u z y n k ę Sarę (Rdz 20, 12), p o d o b n i e było z Izaakiem (Rdz 24, 2-7. 10. 15), którego m

Król D aw id m iał ich sie d em , S a lo m o n trz y s ta i sze ś ćs e t n a ło ż n ic (= dw orek).

231

żona, Rebeka, z a k lin a ła z kolei sw ego syna, J a k u b a , aby p o s tą p ił p o d o b n i e (Rdz 27, 46; 28, 1-30). Tak też p o s tą p ił Tobiasz Starszy, k tóry p o ś lu b i ł k o b ie tę „ze sw ego rodu" (Tob 1, 9; por. 7, 10-18). Troska o czystość krwi, jako w a r u n e k czystości wiary, w y su w a się przy z a w ie r a n iu m a łż e ń s tw w Izraelu na pierw sze miejsce. Nie bez z n a c z e n ia był c z y n n i k m a teria ln y , któ ry w a r u n k o w a ł n ie za­ leżność i prestiż społeczny. Nie bez w p ł y w u n a t e n d e n c j ę p r o e n d o g a m i c z n ą w Izraelu była w rogość sąsiadów, z k tó r y m i ja k o z liczniejszym i i silniejszym i, Izrael m u s i a ł się liczyć. Tylko siln a w ola separacji (hebr. h a v d a la ) m o g ła u c h r o ­ nić Ż ydów o d w c h ło n i ę c ia ich przez sąsiadów , a co za ty m idzie przed u tr a t ą w łasnej tożsam ości e tn ic z n e j i religijnej'100. M a łże ń stw a m ieszane, a l b o inaczej egz o g am icz n e, to m a łż e ń s tw a zawar­ te przez osoby p o c h o d z ą c e z różnych ś ro d o w isk n a r o d o w o śc io w y c h , w y z n a ­ nio w y c h , sp ołe cz nych, k u ltu r o w y c h . Każde śro d o w isk o zd ra d za w iększą l u b m niejszą n ie c h ę ć w o b e c ta k ic h związków. Izrael n ie był p o d t y m w z g lę d e m w y ją t k ie m w śród sąsiad ó w bliższych i dalszych. Z auw aża się wszakże w ś r o d o ­ w isku ż y d o w sk im p e w n ą e w o lu c ję o p i n i i i po sta w w o b e c ta k ic h m a łże ństw . 0 ile w ok resie królew skim , a w ięc przed u t r a t ą n ie p o d le g ło ś c i (58 6 r.), takie m a łż e ń s tw a nie n a p o t y k a ły na szczególne przeszkody, to p o p o w ro c ie z n ie ­ woli (okres perski) pojaw iła się in ic ja ty w a zm ierzająca d o ro zw ią zan ia ta k ic h zw iązków p o m ię d z y r e p a tr i a n ta m i. Teksty Ezdrasza (Ezd 9-10) i N e h e m ia s z a (Ne 10, 3 0 n ; 13, 1-3. 23-30) m ó w ią w p r a w d z ie o p r z y s tą p ie n iu d o ro zw ią zan ia ta k ic h m a łże ń stw , j e d n a k osta te czn y w y n i k tej in ic ja ty w y p o zo s tał nie zn a n y . Pew ne jest n a to m ia s t, że ow a in ic ja ty w a d a ła i m p u l s clo troski o czystość w iary 1 rasy n a r o d u w y b ra n e g o . W św ie tle d o ś w ia d c z e n ia h isto ry c z n e g o m a łż e ń s tw a m ie sz a n e groziły n a r o d o w i u tr a t ą tożsam ości religijnej, a co z a te m idzie synk r e ty z m e m (zob. Wj 34, 16; P w t 7, 2-4). D o in ic ja ty w y Ezdrasza i N eh e m ia sza , n a z y w a n y c h ró w n ież o jc a m i j u d a i z m u , n a w ią z a ło praw o r a b in a c k ie , b ę d ą c e w m o c y d o dziś. Inaczej prze d staw ia się p o d ty m w z g lę d e m postaw a p ie rw o t­ nego ch rz eśc ija ń stw a, d la k tórego w k ła d św. Pawła jest istotny. Paweł u z n a je zasadę, że jeśli s tr o n a p o g ań s k a godzi się na n a w r ó c e n ie w s p ó łm a łż o n k a , takie m a łż e ń s tw o jest „święte" i dzieci są „święte” (1 Kor 7, 12-14). Biblijne m a łż e ń stw o p o d w zg lędem histo ry c zn y m i społe cz n y m n ie jest zjawi­ skiem bez zaplecza, przeciw nie, w yrasta „z przeszłości”, ja k gałęzie z p n ia drzewa z a k orzenion ego głę b o k o w ziemi. Tym zap leczem była rodzina, klan, plem ię.

6 .3 . D o m , r o d z i n a , k l a n , p o k o l e n i e S taro ży tn y Bliski W s c h ó d z jego s t r u k t u r ą s p o ł e c z n o ś c i f r o d z i n n e j m oże służyć za p e w ie n m o d e l d la ro d zin y w spółczesnej. Jej w ie l o p o k o le n io w o ś ć i rozgałęzienia p r z y p o m i n a ją też rafę koralow ą, która w yrasta ze w sp ó ln e g o 100 S a m a ry ta n ie clo d ziś p ra k ty k u ją e n d o g a m ię .

232

pnia. P rotoplasta r o d u był tr a k to w a n y z p e r s p e k ty w y p o k o le ń ja k o heros, posta ć c h a r y z m a ty c z n a . Każdy c z ło n e k d a n e j s p o łe cz n o ści z n a jd u je w n im swoją to żsam ość. D la te g o z w ro t w rod za ju Józefie, syn u D a w id a (Ml: 1, 20), czy Józef z d o m u D a w id a (Lk 2, 4) i p o d r ó ż d o m ia sta r o d z in n e g o Betlejem, jest w k o n te k ś c ie ca łego Bliskiego W s c h o d u ś w i a d e c tw e m owej ś w ia d o m o ś c i sta n o w iąc ej rodzaj d o k u m e n t u tożsam ości. N a oznaczenie rodziny Stary T estam e n t używ a w ie lu term inów , nie „zna" n a ­ tom iast wyrazu na określenie małżeństwa. „Rodzina” (hbr. bait - d o m ) w rozu­ m ie n iu Starego T estam e n tu jest pojęciem szerokim, o b e jm u je nie tylko rodziców i ich dzieci, ale również dziadków, w n u k i oraz dość dłu g i p ro m ie ń linii bocznej. Stąd w yrażenia „brat" i „siostra" oznaczają także bliższych i dalszych kuzynów. „Rodziny" składają się na „klan/szczep” (hbr. m iszp a h a = pokrew ieństw o, ród), dla których p u n k t e m o d n ie sie n ia jest protoplasta rocki. W m ia rę przyrostu „pokoleń” (hbr. dor) rody tworzą „szczep/pokolenie”, a szczepy składają się na „naród" (hbr. cmi). Należy je d n a k zaznaczyć, że te rm in y „dom" i „pokolenie” często były używa­ ne z a m ie n n ie i traktow a ne jako synonim y. Język grecki o d d aje hebrajski te rm in bait przez oikia, a miszpaha. przez patria. Inny te r m in hebr. moledet znaczy p o to m ­ stwo, miejsce urodzenia, ojczyznę, ród, a także naród. R o d z in a n a B liskim W s c h o d z ie była s t r u k t u r ą złożoną, w ielo cz ło n o w ą. N o w o pow stająca ro d z in a n ie o d łą c z a ła się o d „podłoża", nie „szła n a swoje". Miało n a t o m i a s t m iejsce zjawisko a b sorbe ji, p r z y jm o w a n ia d o r o d u d r u g ą stro­ n ę skojarzonego w ła ś n ie m a łż e ń stw a . Najczęściej to p a n n a m ł o d a przy c h o d ziła d o ro dziny m ęża, z n a c z n ie rzadziej zdarzały się m a łż e ń s tw a , w k tó r y c h m ąż w c h o d z ił d o ro d z in y żony. Poszczególne m a ł ż e ń s t w o w c h o d z iło w skład ro d zi­ n y / d o m u , jako k o le jn a je j/je g o k o m ó rk a . W p r z y p a d k u w ie lo ż e ń stw a krąg takiej sp o łe cz n o ści z n a c z n ie się rozszerzał i p o w o d o w a ł, że istn iały „domy" w „ d o m u ”. W k o nste la cji „ d o m u / r o d z i n y ” b ib lijn e j p o d s ta w o w ą k o m ó r k ą była „m ała rodzina" sk ła d ająca się z męża, żon(y) i ich dzieci. W m ia r ę rozw oju dziejów na niej s k u p ia się coraz bardziej myśl a u t o r ó w b ib lijn y c h . D o ro d zin y zaliczała się także czeladz', słu ż b a, n ie w olnicy, a n a w e t „o bcy”. Za p o jm o w a n ą ż o n ę mąż był z o b o w ią za n y przekazać jej ro d z ic o m m ohar, czyli rodzaj o k u p u 401. N ow y T e s t a m e n t u w z g lę d n ia ró w n ież realia m a łż e ń s tw a i ro d zin y św ia ta h e l le n i­ stycznego, g reck iego i rzymskiego, c h o c ia ż p o d s ta w o w y m s t a n d a r d e m pozosta­ w ała ro d z in a żydowska. Trzy typy r o d z in w y ró ż n ić m o ż n a w te k sta c h b ib lijn y c h : m a tr ia r c h a ln ą , p a t r i a r c h a l n ą i fra tria r c h a ln ą , zależnie o d tego, k to u c h o d z ił za gło w ę rodu: m a tk a , ojciec czy najstarszy brat. R o d z in a m a t r i a r c h a l n a to ty p rodziny, w której rolę głow y r o d u p e ł n iła m a tk a ; p a t r i a r c h a ln a , to rodzina , w której

',()l O k u p przy czy n iał się d o trw ało ści m ałż e ń stw a , w w y p a d k u ro zw o d u staw ał się re n tą o d e sła n e j żony w d o m u jej ojca. H eb rajsk i te r m in n a p o jęcie żony, c{anah, m a b o g ate o d c ie n ie znaczeniow e.

233

żona, R ebeka, z a k lin a ła z kolei sw ego syna, J a k u b a , aby p o s tą p ił p o d o b n i e (Rdz 27, 46; 28, 1-30). Tak też p o s tą p ił Tobiasz Starszy, k tó ry p o ś lu b i ł k o b ie tę „ze sw ego ro d u " (Tob 1, 9; por. 7, 10-18). Troska o czystość krwi, jako w a r u n e k czystości wiary, w y su w a się przy z a w ie r a n iu m a łż e ń s tw w Izraelu n a pierw sze miejsce. N ie bez z n a c z e n ia był c z y n n i k m a teria ln y , k tó ry w a r u n k o w a ł nie za­ leżność i prestiż społeczny. N ie bez w p ł y w u n a te n d e n c ję p r o e n d o g a m ic z n ą w Izraelu była w rogość sąsiadów, z k tó r y m i ja k o z liczniejszym i i silniejszym i, Izrael m u s i a ł się liczyć. Tylko s iln a w ola sep arac ji (hebr. hcw dala) m o g ła u c h r o ­ n ić Ż y dów o d w c h ło n i ę c ia ich przez sąsiadów, a co za ty m idzie przed u tr a t ą w łasnej to ż sam o ści e tn ic z n e j i religijnej400. M a łże ń stw a m ie sz ane, a l b o inaczej egz o g am icz n e, to m a łż e ń s tw a zawar­ te przez o so b y p o c h o d z ą c e z różnych śro d o w is k n a r o d o w o śc io w y c h , w y z n a ­ n io w y ch , sp o łe cz n y ch , k u ltu r o w y c h . Każde śro d o w isk o zd ra d za w iększą l u b m niejszą n i e c h ę ć w o b e c ta k ic h związków. Izrael n ie był p o d ty m w z g lę d e m w y ją tk ie m w śró d są siad ó w bliższych i dalszych. Z au w a ża się wszakże w ś r o d o ­ w isku ż y d o w sk im p e w n ą e w o lu c ję o p i n i i i p o sta w w o b e c ta k ic h m a łże ństw . 0 ile w o kresie kró lew skim , a w ięc przed u t r a t ą n ie p o d le g ło ś c i (5 86 r.), takie m a łż e ń s tw a nie n a p o t y k a ły n a szczegó lne przeszkody, to p o p o w ro c ie z n ie ­ w oli (okres perski) pojaw iła się in ic ja ty w a zm ierza ją ca d o r o zw ią zan ia ta k ic h zw iązków p o m ię d z y r e p a tr i a n ta m i. Teksty Ezdrasza (Ezd 9-10) i N e h e m ia s z a (Ne 10, 3 0 n ; 13, 1-3. 23-30) m ó w ią w p r a w d z ie o p r z y s tą p ie n iu d o ro zw ią zan ia ta k ic h m a łże ń stw , j e d n a k o sta te c z n y w y n ik tej in ic ja ty w y p o z o s ta ł nieznany. P ew ne jest n a t o m ia s t, że owa in ic ja ty w a d a ł a i m p u l s d o troski o czystość w iary 1 rasy n a r o d u w y b ra n e g o . W św ie tle d o ś w ia d c z e n ia h isto ry c z n e g o m a łż e ń s tw a m ie sz a n e groziły n a r o d o w i u tr a t ą toż sam ości religijnej, a co z a te m idzie synk r e ty z m e m (zob. W j 34, 16; P w t 7, 2-4). D o in ic ja ty w y Ezdrasza i N e h e m ia sz a , n a z y w a n y c h ró w n ie ż o jc am i j u d a i z m u , n a w ią z a ło p raw o r a b in a c k ie , b ę d ą c e w m o c y d o dziś. Inaczej p rze d staw ia się p o d ty m w z g lę d e m postaw a p ie r w o t­ n e g o chrz eśc ija ń stw a, d la któ reg o w k ła d św. Pawła jest istotny. Paweł u z n a je zasadę, że jeśli s tr o n a p o g a ń s k a godzi się n a n a w r ó c e n ie w s p ó łm a łż o n k a , takie m a łż e ń s tw o jest „święte" i dzieci są „św ięte” (1 Kor 7, 12-14). B iblijne m a łż e ń s tw o p o d w z g lę d em h isto ry c z n y m i s p o łe cz n y m nie jest zjawi­ skiem bez zaplecza, przeciw nie, w yrasta „z przeszłości", jak gałęzie z p n ia drzewa zak o rzen io n eg o g łę b o k o w ziemi. Tym zapleczem była rodzina, klan, plem ię.

6 . 3 . D o m , r o d z in a , k l a n , p o k o l e n i e S ta ro ż y tn y Bliski W s c h ó d z jego s t r u k t u r ą sp o łe cz n o ści ro d z in n e j m o ż e służyć za p e w ie n m o d e l d la ro d zin y w spółczesnej. Jej w ie lo p o k o le n io w o ś ć i rozgałęzienia p r z y p o m i n a ją też rafę koralow ą, k tó ra w yrasta ze w sp ó ln e g o 'l00 S am a ry ta n ie d o d ziś p rak ty k u j.) e n d o g a m ię .

232

pnia. P rotoplasta r o d u był tr a k to w a n y z p e r s p e k ty w y p o k o le ń jako heros, postać c h a r y z m a ty c z n a . Każdy c z ło n e k d a n e j sp o łe cz n o ści z n a jd u je w n im swoją tożsam ość. D lateg o zw rot w ro d za ju Józefie, synu D a w id a (Mt 1, 20), czy Józef z d o m u D aw ida (Lic 2, 4) i p o d r ó ż d o m ia sta r o d z in n e g o Betlejem, jest w k o n te k śc ie całego Bliskiego W s c h o d u ś w ia d e c tw e m owej ś w ia d o m o śc i stano w iąc ej rodzaj d o k u m e n t u tożsam ości. Na oznaczenie rodziny Stary T estam e n t używa w ielu term inów , nie „zna” na­ tom iast wyrazu na określenie m ałżeństw a. „Rodzina" (hbr. bail = d o m ) w rozu­ m ie n iu Starego T estam e n tu jest pojęciem szerokim, o b ejm u je nie tylko rodziców i ich dzieci, ale również dziadków, w n u k i oraz dość długi p ro m ie ń linii bocznej. Stąd wyrażenia „brat” i „siostra" oznaczają także bliższych i dalszych kuzynów. „Rodziny" składają się na „ldan/szczep" (hbr. m iszpaha = pokrew ieństw o, ród), dla których p u n k t e m o d n ie sie n ia jest protoplasta rodu. W m iarę przyrostu „pokoleń" (hbr. dor) rody tworzą „szczep/pokolenie", a szczepy składają się na „naród" (hbr. 'ani). Należy je d n a k zaznaczyć, że te rm in y „ d o m ” i „pokolenie" często były używa­ ne z a m ie n n ie i traktow ane jako synonim y. Język grecki o d d aje hebrajski te rm in bait. przez oikia, a m iszpaha przez patria. Inny te r m in hebr. moledet znaczy p o to m ­ stwo, miejsce urodzenia, ojczyznę, ród, a także naród. R o d z in a n a B liskim W s c h o d z ie była s t r u k t u r ą złożoną, w ielo cz ło n o w ą. N ow o p o w sta jąc a ro d z in a n ie o d łą cz ała się o d „ p o d ło ż a ”, n ie „szła na sw oje”. M iało n a t o m i a s t m iejsce zjawisko absorbcji, p r z y jm o w a n ia d o ro d u d r u g ą stro­ n ę skoja rz on ego w ła ś n ie m a łż e ń stw a . Najczęściej to p a n n a m ło d a p rzy c hodziła d o ro dziny męża, z n a c z n ie rzadziej zdarzały się m a łż e ń stw a , w k tó r y c h mąż w c h o d z ił d o ro d zin y żony. Poszczególne m a łż e ń s tw o w c h o d z iło w skład rodzi­ n y / d o m u , ja k o k o le jn a je j/je g o k o m ó rk a . W p r z y p a d k u w ie lo ż e ń stw a krąg takiej s p o łe cz n o ści z n a c z n ie się rozszerzał i p o w o d o w ał, że istniały „d om y” w „dom u". W k o nstelacji „ d o m u / r o d z i n y " b ib lijn e j p o d s ta w o w ą k o m ó r k ą była „m ała r o d z in a ” sk ła d ająca się z męża, żon(y) i ich dzieci. W m ia r ę rozw oju dziejów na niej s k u p ia się coraz bardziej myśl a u t o r ó w b ib lijn y c h . D o rodziny zaliczała się także czeladz', służba, n ie w o ln icy , a n aw e t „ob cy”. Za p o jm o w a n ą żo n ę m ąż był z o b o w ią za n y przekazać jej r o d z ic o m m ohar, czyli rodzaj o k u p u 401. N ow y T e s t a m e n t u w z g lę d n ia rów nież realia m a łż e ń s tw a i ro dziny św ia ta h e l le n i­ stycznego, g reckiego i rzymskiego, ch o c ia ż p o d s ta w o w y m s t a n d a r d e m pozosta­ w ała ro d z in a żydowska. Trzy typy r o d z in w y ró ż n ić m o ż n a w te k sta c h bib lijn y ch ; m a tr ia r c h a ln ą , p a t r i a r c h a ln ą i fra tr ia r c h a ln ą , zależnie o d tego, k to u c h o d z i ł za głow ę rodu: m a tk a , ojciec czy najstarszy brat. R o d z in a m a t r i a r c h a l n a to ty p rodziny, w której rolę głow y r o d u p e łn iła m a tk a ; p a t r i a r c h a ln a , to rodzina, w której

■|ul O k u p p rzyczy n iał się d o trw ało ści m ałż e ń stw a , w w y p a d k u ro zw o d u staw ał się ren tą o d e sła n e j żony w d o m u jej ojca. H eb rajsk i te r m in n a p o jęcie żony, q t m a h , m a b o g ate o d c ie n ie znaczeniow e.

233

rola k ie ro w n ic z a i sędziow ska o d p o w ie d z ia ln o ś ć sp oczyw ała n a b a r k a c h ojca; fra tr ia r c h a t n a t o m i a s t to rodzina , w której w ła d z a i p rzy w ileje przy sług iw ały n a jsta rsz e m u b ra tu . Izrael o d w o łu je się d o A b r a h a m a , sw ego p rotop la sty , d o Izaaka oraz J a k u ­ ba, ojca d w u n a s t u p o k o le ń Izraela'102, któ re z b ie g ie m w iek ó w rozrosły się w naród.

6 .4 . N a r ó d i n a r o d y S p o śró d w szystkich m ie sz k a ń c ó w sta ro ż y tn e g o Żyznego Półksiężyca, a także K u ltu ro w e g o Półkola, n a r ó d żydow sk i w y ró ż n ia ł się o w iele bardziej ja sn ą ś w i a d o m o ś c i ą w łasnej o d r ę b n o ś c i e tn ic z n e j i religijnej. M iał też swoje kry teria p o d z ia łu ludzi, n ie ty lk o w e d łu g k lu c z a rasow ego i religijnego, ale i m o r a ln e g o , n a s p r a w ie d liw y c h i grzeszników. J e d n a k ż e p o d z i a ł na m y - N a­ ród W y b r a n y i inni - p ozostałe n aro d y , jest w Biblii d o m in u j ą c y . Język h e b r a jsk i zna d w a p o d sta w o w e t e r m i n y na o d d a n i e treści, k tó rą w y­ rażają p olskie słow a „naród" i „lud": ’arn i goj(im ) (gr. laos i demos). C h o c ia ż należą d o tej sam ej kategorii s e m a n ty c z n e j, to ich treść religijna i p o lity c z n a w o d b io r z e Żyda jest różna. 'Am, u ż y ty w liczbie m no g ie j, o d n o s i się d o naro-

,|U2 E fraim i M anasses byli sy n a m i Józefa, lecz J a k u b icli a d o p to w a ł, dzięk i c z e m u liczba p o k o le ń N a ro d u W y b ra n e g o uzyskała k a n o n ic z n i] cyfrę d w u n a s tu (zob. Rdz 48, 8-20). Jezus, p o w o łu jąc d w u n a s tu A postołów , c h c ia ł ty m sam y m w skazać, że K ościół, b ę d ą c k o n ty n u a c ji] N a ro ­ d u W y b ra n e g o P ierw szego Przym ierza, jest zarazem N a ro d e m W y b ra n y m N ow ego Przym ierza.

234

d ó w za m ie sz k u ją c y c h ziemię, p o d o b n i e ja k goj(im), d o p o g an ; 'am w lp. o z n a ­ cza n a r ó d w yb ra ny, Izraela'103. O ile p o d p e w n y m i w z g lę d a m i n a r ó d żydow ski zdaje się d a w a ć powody, by być p ostrze gany jako w y z n a w c a segregacji rasowej'10'1, to gdy się u w z g lę d ­ ni g łó w n e k r y t e r i u m p o d z ia łu lu d z k o ści n a m y i inni, p o m ó w i e n i e o rasizm traci p o dsta w ę. K ry t e r iu m to jest n a t u r y religijnej: m y, to znaczy w ierzący w je d n e g o , j e d y n e g o i p ra w d z iw e g o Boga; inni, to p o zostałe narody, które w y zn a ją w ia rę w boga, l u b b ogów fałszyw ych (zob. 1 Kor 8, 4-7). Z po w o ­ d u d ł u g i c h i d r a m a ty c z n y c h d o ś w ia d c z e ń , b lis k ic h k o n t a k t ó w z p o g a ń s tw e m i ich następstw , Żydzi stali się b a r d z o czuli n a p u n k c i e w łasnej o d r ę b n o ś c i. Po n ie w oli b a b ilo ń s k ie j zaczęli coraz r a d y k a ln ie j kierow ać się ideą h a w d a li - o d s e p a r o w a n ia o d w szystkiego, co p o g a ń s k ie (zob. Ezcl i Ne). S tąd p o tę p ie ­ n ie także p r zy m ierzy i u k ła d ó w p o lity c z n y c h z p o tę ż n y m i są siad a m i, Egiptem i Asyrią (Iz 30, 1-7; 31, 1-9)405. A p o k ry f ic z n a IV Księga Ezdrasza m ó w i o Izrae­ lu „pierw orodny, je d n o ro d z o n y , go rliw y n aś lad o w c a, najdroższy", ze w zg lę d u n a k tó rego ś w ia t został stw o rzo n y (4 Ezd 6, 57). A o i n n y c h n a r o d a c h ; „są o n e nic zy m ; p o d o b n e są d o śliny, a ich m n ó s t w o p rzyró w na łe ś, a ich m n ó ­ stw o p r z y r ó w n a łe ś d o k ro p li w o d y u w i a d r a ” (tam że, 5 6 ) 406. Dla sp raw ie d li­ wości i o b i e k t y w i z m u trzeba zaznaczyć, że Żydzi z n a jd o w a li modus vivendi w św iecie p o g a ń s k im z je d n o c z e ś n ie p ie lę g n o w a n ą religijną a u t o n o m i ą 407. Przeciw wagę d la h a w d a li s ta n o w ił u n iw e r s a liz m ja k o s t r u k t u r a n o ś n a hi­ storii z b a w ien ia, któ ra bierze swój p o c z ą te k o d A b r a h a m a : przez ciebie będą o trzym yw a ły błogosław ieństw o lu d y całej ziem i (Rdz 12, 3; 17, 5; Rz 4, 16n). Izrael żywi w t y m w zględzie jeszcze je d n o , f u n d a m e n t a l n e d la siebie, przeko­ n a n ie , a m ia n o w ic ie , że Bóg - n ie za leż n ie o d o k o lic z n o ś c i h isto ry c z n y c h - nie w y rz e k n ie się sw o jego n a r o d u , d zied z ictw a , w łas n o ści (Ps 94, 14; Jr 31, 37; Rz 11, ln ). W „pełni czasów" realizacja za m ysłu z b a w ie n ia m ia ła w yk ro czy ć poza g ran ic e h isto ry c z n e g o Izraela408.

',03 Goj m a zn a c z e n ie p e jo ra ty w n e , w y p ły w a o n o z p rz e św ia d c z e n ia Żydów , że w szyscy in n i, to czciciele bóstw m arnych (Jon 2, 9); zob. u Izajasza k ry ty k ę b a łw o c h w a lstw a (lz 4 4 , 9-20). ',(H N ie rz a d k o w relacjach Ż ydów z in n y m i o d g ry w a ł ja k ą ś rolę k o lo r skóry (Jr 13, 23). ■|05 Tego ro d zaju u k ła d y były o k re śla n e jak o „nierząd", gdyż z d ra d z a ły P rzym ierze z Jah w e d la przym ierzy z ty m i, którzy zbaw ić n ie byli w sta n ie (zob. Ez 16, 26. 28. 29. 34; 2.3, 7. 17. 30). ,,oc’ St. M ędnla (przel.), IV Księga Ezdrasza, w: R. R u b in k ie w ic z (oprać.), Apokryfy Starego Tes­ tamentu, W arszaw a 2 0 0 0 , w yd. 2, 383. ■lor PrZyk|.a t|e m teg o m oże być n a p rzestrzen i w iek ó w Polska, z a n im n ie w łączy ły się w o b u s tr o n n e relacje o b c e interesy. 408 papieska K om isja B ib lijn a, Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej, n r 33-36, w yd. p o lsk ie K ielce 2 0 0 2 , 66-74. S fo rm u ło w a n ie w m o d litw ie w ielk o p iątk o w ej „lud, k tó ry niegdyś był n a ro d e m w y b ran y m ", (p o d k re ś le n ie m oje), n ie o d d a je p rczy cy jn ie m yśli b ib ­ lijnej.

235

6 .5 . R o d z in a lu d z k a , p r o b le m j ę z y k ó w Fakt:, że Księga Rodzaju ukazuje rodzaj ludzki jako p ochodzący od jednej pary, m a dla teologicznej interpretacji dziejów znaczenie zasadnicze: wszyscy ludzie są uczestnikam i jednej i tej samej rodziny ludzkiej. Tę jed ność rodzaju ludzkiego relatywizuje kolor skóry i języki. Kolor skóry zdaje się stwarzać bariery przede wszystkim psychiczne, a języki bariery organizacyjne. Nie miejsce na analizę tych zjawisk socjokultu row ych. Nie m o ż n a ich je d n a k nie dostrzegać i nie m oż na w o­ bec nic h nie zająć stanow iska inspirow anego wiarą biblijną, tym bardziej, gdy się m a dzisiaj przed sobą perspektyw ę św iata jako globalnej wioski. O ile P ism o Ś w ięte zdaje się p o d p e w n y m w z g lę d e m n aw et lansow ać wyż­ szość je d n e j rasy n a d i n n y m i (sem ickiej n a d n ie s e m ic k im i, Izraela n a d n a ro ­ dam i), to n ie w o l n o z a p o m i n a ć o te ksta ch, k tóre głoszą w s p o m n ia n y wyżej un iw ersa lizm ja k o wizję ludzk ości żyjącej w zgodzie, cieszącej się w z a je m n y m p o s z a n o w a n ie m , m ie sz k a ń c ó w Ziem i d arz ą c y c h się życzliwością, kieru jący ch z a sa dam i sp raw ie d liw o śc i i so lid a rn o śc i. Prorocy, np. Trzeci Izajasz (lz 56-66), roztoczyli w sw o im czasie (1V/1II w.) wizję czasów m e sja ń sk ic h z Jerozolim ą jako stolicą w szystkich n arodó w . W e d łu g tej wizji n a r o d y w ezm ą u d z ia ł w k u l­ cie J a h w e i d o s tą p ią p o w sz e c h n e g o z b a w ie n ia s p r a w ie d liw y c h i n aw ró co n y c h . Zginą n a t o m ia s t n iegodziw cy, grzesznicy i n ie u z n a ją c y Ja h w e jako Boga (Za 14; Iz 60; 66, 5-24 itd.) 'I09. Dp tej wizji naw ią że późn iej A p o k a lip sa św. Jana (Ap 7, 4-9). Jezu s n ie robi ró żn ic y m ię d z y lu d ź m i, głosi sło w o z b a w ie n i a d o Ż ydów i d o p o g a n , ta k też n a k a z u je c z y n ić A p o s t o ł o m (Mt 28, 19; Dz 1, 7)'"°. Św. Paweł w p r o w a d z a n o w ą, o r y g i n a l n ą k o n c e p c j ę n aro d ó w , z j e d n o c z o n y c h n ie w o k ó ł ziem skiej Jerozolim y, lecz w okół C h r y s tu s a , n a z y w a ją c ic h z g ro m a ­ d z e n ie , Kościół, C ia ło C h rystu sa (1 Kor 10, 16n; Ef 1, 2 2 n ; Kol 1, 24). Z n a c i­ sk ie m p o d k r e ś la u n i w e r s a l n y zasięg zbaw czego d z ie ła C h r y s tu s a . W szyscyśm y bow iem w je d n ym D u ch u zostali ochrzczeni, la b y sta n o w ić/ jed n o Ciało: czy to Żydzi, czy Grecy, czy to n iew olnicy, czy w olni. W szyscyśm y leż zostali napojeni je d n ym D uchem (1 Kor 12, 13), to tu ju ż nie m a G reka a n i Żyda, obrzezania a n i n ieo b rzeza n ia , barbarzyńcy, Scyly, n ie w o ln ik a , wolnego, lecz w szystkim we w szystkich Ijest/ C hrystus (Kol 3, 11; zob. Gal 3, 28). W e d ł u g Pawła u n i w e r ­ salizm z b a w ie n i a u c i e le ś n ia i o b r a z u je w ł a ś n i e Kościół - C ia ło C h r y s tu s a . W A p o k a li p s ie B a b ilo n , S o d o m a i G o m o r a są to ż sa m e z cyw iliza cją grze­ c h u , z p o r z ą d k i e m o b c y m , a n a w e t w r o g i m Bogu, p r z e d s ta w io n y m w o b raz ie W ielkiej N ie r z ą d n i c y (Ap 17-18).

Z a j ę c i u Z i e m i O b i e c a n e j ¡»zez, p o k o l e n i e I z r a e l a

236

•109 Rzeczywisto lin ia p o d z ia łu m ięd zy c z ło n k a m i sp o łeczn o ści lu d zk iej przebiega n ie w edług k o d u rasow ego, lecz m o raln eg o : sp ra w ie d liw i i grzesznicy, praw i i n ieg o d ziw i. 'lm Mt 10, 5n zdaje się przeczyć te m u u n iw e r s a ln e m u p o s ła n n ic tw u e w an g e liza cy jn em u A postołów . K o n tek st teg o te k s tu jest je d n a k in n y ; zob. A. B anaszek Zakres misji chrześcijańskich na podstawie n ak a z ó w misyjnych Ewangelii Mateusz a (10 5b-6; 28, 19), w: W arszaw skie S tu d ia T eologiczne 3 (1985-1 9 9 0 ) 137-146.

237

7 . ETAPY B Y T O W A N IA C Z Ł O W IE K A B IB L IJN E G O U p ły w ają ce n a g ra n ic y d w ó c h stref k lim a ty c z n y c h i d w ó c h sy stem ó w wege­ ta cy jn y c h życie c z łow ie ka b ib lijn e g o u k a z u je się jako p a r a d y g m a t ludzkiej egzystencji ró w n ież w jej o d n i e s i e n i u d o św ia ta n a d p r z y ro d z o n e g o , jawi się ja k o b y to w a n ie n a g ra n ic y d w ó c h w y m ia ró w : d o c z e s n e g o i w iecznego. Is­ tota lu d z k a istnieje w b a rd z o wąskiej przestrzeni m ię d z y życiem i śmiercią, jej egzystencja o k a z u je się efe m erycz na, n ie trw a ła , w ie lo ra k o zagrożona. Nie jest o b o ję tn e , gdzie czło w ie k - w ty m w y p a d k u b o h a t e r b ib lijn y c h dziejów - mieszka, jaki jest je g o s t o s u n e k d o m iejsca p r z e b y w a n ia ; n ie jest też o b o ję tn e , ja k żyje, czym rozporządza. Przede w szystkim n ie jest o b o j ę t n a jego postaw a w o b e c Boga, k tó r y m u się o b ja w ia po p rze z d z ie ło s tw o rz e n ia i poprzez dzieje. W Biblii w szystko m ów i d o człow ieka, p rzekazuje m u o rę d z ie doty c zą ce jego sam ego, jego losu, etosu i ko sm o su . N ależy te miejsca, z n a n e ju ż z geografii i historii przyw ołującej rozgryw ające się n a n i c h w y d a rz e n ia , zobaczyć p od k ą t e m e k o n o m i i zbaw ienia.

7 .1 . O g r ó d E d e n

Języki. W e d łu g Księgi Ro dzaju r ó ż n o r o d n o ś ć języków jest n a s tę p s t w e m ludzkiej pychy, k tó ra dążyła d o z b u d o w a n i a w ieży sięgającej n ie b a . N az w a Ba­ bel (= b ra n ia n ie b a, Rdz 11, 1-9; Dz 2, 1-12) n a w ią z u je p r a w d o p o d o b n i e d o ba­ b ilo ń s k ic h zik k u ra tó w , które Żydzi d e p o r t o w a n i d o M e z o p o ta m ii o d c z y ty w a li jako p o g a ń s k ie ś w i ą t y n ie /o łta r z e , ale r ó w n ie ż jako przejaw pychy i pow iązali je z liczbą języków, k tó r y m i m ó w ili p r ze d staw ic ie le i n n y c h n aro d ó w , d e p o r t o ­ w a n y c h n a d E ufrat p o d o b n i e ja k oni. N a d r u g i m k r a ń c u h istorii zbaw ienia, w N o w y m T estam e n cie, w opisie zesłania D u c h a Ś w ięte g o w d z i e ń P ięćdzie­ sią tn ic y (Dz 2, 1-41), z g r o m a d z e n i w J e ro z o lim ie p ie lg rzy m i ze w szystkich str o n ó w cz esn e go św iata, r o zu m ieją p r z e m a w ia ją c y c h A postołów . W św ietle w y p o w ie d z i św. Pawła (1 Kor 14), język - o p r ó c z tego, że jest zjaw iskiem k u l­ tu r o w y m - jest płaszczyzną p o r o z u m i e n i a n a t u r y d u c h o w e j, a ta zależy o d postawy, nie o d zaso bów s ło w n ic tw a i z n a jo m o ś c i s k ła d n i. To p e w n ie m ia ł na myśli Paweł, g dy tw ierdził, że g d y b y n a w e t m ó w ił ję z y k a m i lu d z i i aniołów , a m iło ści by n ie m iał, byłby n ic z y m (1 Kor 13, 1). Miłość też jest g łó w n y m c z y n n i k i e m sp a ja ją c y m n a r o d y we w s p ó ln o tę - ro­ d z in ę n aro d ó w . P rz y p o m n ijm y tezę z Listu d o Efezjan - C h r y s tu s przyszedł zburzyć m u r w rogości o d d z ie la ją c y j e d n e n a r o d y o d d r u g i c h (Ef 2, 14) p o to, aby zg ro m a d z ić w j e d n o r o zp ro szo n y c h (zob. J 11, 52).

238

Po sui generis w y z n a n i u w iary Izraela (Rdz 1 , 1 - 2 , 4a), d r u g i o p is stw orze­ nia (Rdz 2, 4 b - 2 4 ) ukazuje, ja k św ia t p o w i n i e n w yglądać. A u to r w y cz u lo n y n a realia g eograficzne p o słu g u je się n i m ja k o p o m o c ą w p rz y b liż e n iu id e a ln e ­ go o b r a z u stw o rze n ia. O p is te n p o c z ą te k dziejów c z łow ie ka „osadza” w ogro­ dzie E d e n '111, k tó r y u m ie sz cza „na w schodzie". O g ró d ten, zw any „R ajem ”'112 w Rdz 2-3, jest p o k a z a n y ja k o n a t u r a l n e śro d o w isk o p r z e z n a c z o n e d la człow ieka jako jego ojczyzna. D w ie ce ch y tego śro d o w isk a rzucają się w oczy: bo g ac tw o form życia (drzew o życia, flora i faun a , w y p ły w a ją c e z E d e n u cztery rzeki, ziem ia p o d u p raw ę) oraz k o n d y c ja życia (b ez p iec ze ń stw o , pokój, szczęście). Ś ledząc sta ro ż y tn e przekazy religijne, za uw aż a się, iż p a m ię ć o p i e r w o tn y m szczęściu była cz y m ś p o w sz e c h n y m , ja k p o w s z e c h n y m było p o d a n i e o u trac ie tego szczęścia w d r a m a ty c z n y c h o k o lic z n o ś c ia c h , gdzie k lu c zo w ą rolę p e ł n ił

1 Zob. o ogrodzie, wyżej w: III, 2. 5. A u to r tek stu wykorzysta! ów czesną zn ajo m o ść geografii, nie p o w in n o w ięc dziw ić, że n ap o ty k am y dzisiaj tru d n o śc i z identyfikacji) i lokalizacja zam ieszczonych w ty m opisie nazw. Przenosząc się w ep o k ę o d k ry ć geograficznych, Krzysztof K o lu m b byl przekona­ ny, że o d k ry ł ziem ski raj, „el parayso terrenai", zob. Selected Documents llluslratlng the Four Voyages of Columbus, M illw ood 1967, vol. 2, 3; o p o c h o d z e n iu idei raju, m .in. J. P. Brown, Ancien! Israël and Ancien! Greece. Religion, Politlcs, and Culture, M in n eap o lis, MN, 2003, 148n. •U2 w w ie[u jęz y k a c h e u ro p e jsk ic h , d aw tiy cii i n o w o ży tn y ch , u p o d ło ża te rm in ó w o d d a ­ jący ch id eę „raju ” jest p ersk ie słow o pardes i p o c h o d n e o d n ieg o g reck ie paradetsos. B iblia h e b ­ rajska używ a n a to m ia s t w y ra ż e n ia gan - ogró d . ‘,l3 Jak to w id ać n a p rzy k ład zie p o e m a tu Gllgamesz,

239

H isto rię E d e n u m o ż n a o d c z y ty w a ć n a w ie l e sp o so b ó w , r ó w n ie ż w k lu c z u m ą d r o ś c io w y m , w p o w i ą z a n i u z o b j ę c i e m przez Izrael i u t r a t ą Z ie m i O b i e ­ c a n e j 414. H is to r ia R a ju m o ż e w ię c s łu ż y ć ja k o p a r a d y g m a t o n a s tę p s t w a c h , ja k ie p o w o d u j e n i e w i e r n o ś ć w o b e c Boga i Jego p r z y m ie r z a , ja k o p rz e s tr o ­ gę, ja k o że w ra z z p o w i e r z o n y m d o b r e m z w ią z a n a je st o d p o w i e d z i a l n o ś ć za nie. E d en , p o d o b n i e j a k Z ie m ia O b i e c a n a , to dar, k tó r y m o ż n a u tr a c ić . W ś w ie tle „ z a p e w n i e n i a ” w ęża (R dz 3, 4) m o ż n a s f o r m u ło w a ć n a s t ę p u j ą c y w n i o s e k p r a k ty c z n y : n ie k a ż d e m u s ło w u / o ś w i a d c z e n i u / z a p e w n i e n i u w o l­ n o d a w a ć w iarę , t y lk o p o p a r t e m u przez g o d n e w ia r y ś w ia d e c tw o . Raj m o ż n a w re szc ie o d c z y t a ć - n ie p r e t e n d u j ą c d o w y c z e r p a n i a listy m o ż l i w y c h i n t e r ­ preta cji tego o b r a z u - ja k o s y m b o l w r o d z o n e g o o d c z u c i a i s t n i e n i a Boga, Jego praw a, gdzie c z ło w ie k je st odbiciem sw e g o Stw órcy, a ś w i a t z n a k ie m Jego o b e c n o ś c i. H istoria b ib li jn a p oucza, że a n i Raj, a n i Z ie m ia O b i e c a n a n ie są n a szczęście d o b r e m u t r a c o n y m n a zawsze. D obro, ja k im je st przestrzeń p r z e w id z ia n a przez Boga d la człow ieka, aby d o r a s ta ł d o p e łn i czło w ie cz eń stw a , m o ż e m u zostać p r z y w ró c o n a p o d w a r u n k i e m n a w r ó c e n ia (hbr. leszuw a, gr. m eta n o ia ), d rog a d o tej prze strzeni prow adzi przez p o k u tę , z n a n ą w h isto rii Izraela ja k o w y g n a ­ nie, rozp ro sze n ie (g a lu t, zob. niżej)415.

7 .2 . „ D o m n i e w o l ł ” Egipt w P iśm ie Ś w i ę ty m jest z n a n y n ie z p ir a m id czy sfinksa (nie m a 0 n i c h ża dnej w z m ia n k i) , ale z tego, że był to dom niew oli Izraela (Wj 1-13). Egipt w Piśm ie Ś w i ę ty m m a z n a c z e n ie p o li w a l e n t n e , jest a r c h e ty p e m to ta lit a ­ r y z m u i s y n o n i m e m d u c h o w e g o z n ie w o le n ia . W p ie rw sz y m p r z y p a d k u c h o ­ dzi o w y m i a r p o lity c z n y 416; w d r u g i m o w y m i a r m o r a l n y - dom n iew oli to w r o z u m i e n i u O b ja w ie n ia sta n g rze ch u . Na tle histo rii Wyjścia E gipt jawi się jako o k o lic z n o ś ć o b ja w iają ca Boga W ybaw cę. „Dzięki" Egiptow i Bóg się o b ja w ił jako Zbawca, w o b lic z u p rz e m o c y i n ie sp ra w ie d liw o ś c i - jako S p ra w ie d liw y 1 Potężny. Z p u n k t u w id z e n ia historii sto s u n k ó w m ię d z y n a ro d o w y c h , Egipt n ig d y n ie był a n i p e w n y m , a n i lojalnym p a r t n e r e m Izraelitów. S p o ty k ały ich ze stro­ ny E giptu najazdy: za p a n o w a n ia Szeszonka ( 9 4 5 - 9 2 4 , zob. 1 Kri 14, 2 5n ) i N ek o ( 6 0 9 -5 9 4 ) ; pierwszy o b r a b o w a ł św ią ty n ię , a d ru g i o b o k n ałożo nej kontry,,H C o w ła ś n ie z ty tu łu m ąd ro ścio w eg o c h a r a k te r u te k s tu R dz 2 ,4 b - 3, 24 m o ż n a przyjąć jak o w zorzec sy tu a c ji, w której c h o d z i o d o b r o u tr a c o n e przez n ie w ie rn ą s tro n ę z p o w o d u n ie d o trz y m a n ia um ow y. ',i5 H isto ria p a tria rc h ó w (Rdz 12-50) u k azu je, ja k im i d ro g a m i m o ż liw y jest p o w ró t „na ojczyzny łono". ‘Ilh „Egipt" jest tam , gdzie ty ra n ia , gdzie w ład za jest c e lem sam y m w so b ie , je d n o s tk a p o d ­ p o rz ą d k o w a n a racji s ta n u , praw a osoby id eo lo g ii p a ń stw a .

240

Ł u czn icy

bucji n a rz u c ił Jerozolim ie „swojego” króla, E liakim a (2 Kri 2 3 , 3 3 n ) 417. Stąd w religijnej wizji Izraela, g łó w n ie za sprawą proroków, sy m p a ty z o w a n ie z Egiptem, zaw ieranie z n i m p r zy m ie­ rzy i koalicji418, wreszcie sz u k a n ie n a d N ile m ocalen ia, u c h o d z iło za ro­ dzaj politycznej id o la trii (Ez 16, 26. 34; 23, 7). Pow iedzenia w rodzaju: nigdy ta m nie wrócicie (Pwt 17, 16), B iada tym, którzy zstępują do Egip­ tu po pomoc, p o kła d a ją nadzieję «; koniach, m a ją ufność w mnóstwie rydwanów oraz w bardzo w ielkiej sile jazdy, a nie p o kła d a ją ufności w Świę­ tym Izraela a n i się nie radzą Pana (lz 31, 1), a lb o Efraim jest ja k gołąb n a iw n y i głupi: w zyw a ją Egipt, idą do Asyrii (Oz 7, 11), czy Tak, oni m uszą w ędrow ać do Asyrii; Egipt ich zbierze,

Łuk

4.7 Ś ledząc a n a lo g ie p o m ię d z y h isto rią Polski a d z ie ja m i Izraela S tareg o T e sta m e n tu (jesl ich w iele!), tr u d n o się o p rzeć sk o ja rzen iu p o lity k i sta ro ż y tn e g o E g ip tu w o b ec Izraela z p o lity k ą sąsiadów w s to s u n k u d o Polski w czasacli n o w o ż y tn y c h i n ajn o w szy ch . 4.8 T ak c z y n ił D aw id, S a lo m o n , ale i p ó źn iejsi k ró lo w ie, zob. 2 S m 20, 23-26; 1Kri 4, 1-6; Oz 7, 1 i; 2 Kri 17, 4; Iz 30, 1-5; Jr 2, 18 itd.

241

a M em fis pogrzebie, oset pokryje skar­ by ich ze srebra, a ich n am ioty porosną cierniam i (Oz 9, 6) i w iele in n y c h w y­ pow ied z i wyraża krytyczny sto s u n e k S tarego T e s ta m e n tu d o Egiptu. N ie m o ż n a n ie p a m ię ta ć , co na t e m a t E giptu m a d o p o w ie d z e n ia Księga Modrości. O tó ż w p ra w d z ie jest o n razem z K a n a a n e m kara n y z p o w o d u g rz e c h u id o la trii, p o s tę p o ­ w a n ia w b re w p ra w u n a t u r y i cz y n ó w p rze ciw z d r o w e m u rozsądkow i (Mdr 11-19), to j e d n a k kary te, plagi i i n n e d o ś w ia d c z e n ia m ia ły n a c e lu d o p r o ­ w a d z ić p o g a n d o u z n a n i a Boga i Jego ju ry sd y k c ji n a d c a ły m stw o r z e n ie m Łucznicy (Mdr 11, 15 - 12, 2), m ia ły c h a r a k te r leczniczy, a n ie w e n d y k a ty w n y ! M im o pow yższych zastrzeżeń w o ­ bec Egiptu, n ie m o ż n a p o m i n ą ć faktu, że E gip t o k az ał się ziem ią s c h r o n i e ­ nia, r a t u n k u i p o m o c y z a r ó w n o w p r z y p a d k u A b r a h a m a (Rdz 12, 10), J a k u b a i jego s y n ó w (Rdz 42-50; por. Oz 11, 1), sk a z a n y c h na w y g n a n ie (1 Kri 11, 40; Jer 4 2 n ), jak i w o d n i e s i e n i u d o Jezusa (Mt 2, 13-15). Egiptow i zaw dzięczał Mojżesz rozległą k u ltu r ę , dzięk i której m ó g ł w y p ro w a d z ić Izraelitów (Dz 7, 22). P o n a d to m ę d rc y Izraela szczodrze korzystali z m ą d ro ś c i E giptu, w łączając całe jej f ra g m e n t y d o s w o ic h ksiąg (por. Prz 22, 17 - 23, 1 1). Egipt w raz z i n n y m zaprzysięgłym w ro g ie m Izraela, Asyrią, jest w p is a n y o s ta te c z n ie w p o w sze ch n y p la n zbaw ien ia: W ów dzień będzie pięć m ia st w kraju egipskim , m ó w ią cych ję zyk iem karianejskim , które przysięgać będą n a Pana Zastępów; jed n o z n ic h będzie zw a n e Ir-Haheres. W ów d zień będzie się z n a jd o w a ł o łta rz Pana pośrod­ k u kra ju Egiptu, a przy jego granicy stela na cześć Pana. Będą to zn a k i i św iadectwa, o Panu Zastępów w kra ju egipskim . K iedy wobec ciem iężycieli za w ezw ą Pana n a pomoc, pośle im w yb a w iciela , który będzie ich bronił i ocali. W ted y Pan d a się pozn a ć Egipcjanom ; Egipcjanie z a ś n ie tylko u zn a ją Pana te ów dzień, ale czcić Go będą o fia ra m i ze zw ierzą t i z p o ka r­ m ów, sk ła d a ć też będą. śluby Panu i w y p e łn ią je. C hoć Pan d o tk n ie ciężko Egipcjan, przecież ich uzdrowi; oni za ś naw rócą się do Pana, który ich w y ­ słucha. i uleczy. W ów dzień będzie o tw a rta droga z. E giptu do Asyrii. Asy­ rie?. p rzyjdzie do Egiptu, a Egipt do Asyrii. Lecz. Egipt słu żyć będzie Asyrii. W ów dzień Izrael, trzeci kraj z. Egiptem i z. Asyrią, będzie błogosławień­ stw em pośrodku ziem i. Pan Z astępów pobłogosławi m u, m ów iąc: «Błogosła-

242

Wyprawy wojenne króia Asyrii Salmanassara III (IX w.)

w iony niech będzie Egipt, m ój lud, i A syria, dzieło m oich rąk, i Izrael, moje dziedzictw o» (lz 19, 18-25), Kiedy o m a w i a się rolę E giptu o d stro n y histo rii z b a w ien ia, w a r to zdać sobie spraw ę z is t n ie n i a jeszcze in n y c h p u n k t ó w w id z e n ia , k tó re B iblia u w z g lę d n ia im plicite - c h o c ia ż b y a s p e k t psychologiczno-egzystencjalny. W y ra żen ie „dom niewoli" m a n ie ty lk o c h a r a k t e r historyczny, p o lity cz n y czy teologiczny. N a p r zy k ła d zie Izraela o k a z u je się, c o się d o k o n u j e w c z ło w ie k u z n i e w o lo n y m . Izrael u p o r c z y w ie c h c ia ł w ra ca ć d o E giptu, p o n ie w a ż p a m ię ta ł, że m ia ł ta m z a p e w n io n e m i n i m u m egzystencji. W p r a w d z ie był w niew oli, m u s i a ł ciężko pracow ać, ale o tr z y m y w a ł racje żyw n o śc io w e. B ierna wegetacja s ta n o w iła sw e­ go ro d za ju k o m f o rt psychiczny, d o k tórego c z ło w ie k ła tw o się przyzwyczaja p o d k aż dą szerokością geograficzną. D r u g i m p o w o d e m „tęsknoty" za Egip­ te m była c h ę ć z rz u c e n ia z sieb ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i za swój los. K on ieczność p o d e j m o w a n ia decyzji, rozterka c o d o w y b o r u , w i d m o o s c y lo w a n ia p o m ię d z y złem w ię k s z y m i m n ie jsz y m , n ie w ą tp li w i e s ta n o w ią c e n ę w oln o śc i. W ta k im k o n te k śc ie E gipt to p e w ie n s c h e m a t m y śle n ia i w arto śc io w a n ia . Ten w ą te k przewija się w Piśm ie Ś w ię ty m , ale w szedł też n a stałe d o k a n o n ó w l u d z k ic h z a c h o w a ń . A syria i B a b ilo n ia z p e w n ą m o d y f ik a c ją pow ielają w zorzec E giptu jako „ d o m u niewoli". Pobyt w n ie w o li tych d w ó c h p o tę g był o d c z y ta n y przez Izrael jako kara za n ie w i e r n o ś ć w o b e c P rzym ierza i w ła s n e g o s u m i e n ia , p o w ró t zaś u k a z a n y jako n o w e Wyjście, O c a le n i e i k o n ie c p o k u ty : «Pocieszcie, pocieszcie m ój lud!» - m ów i w a sz Bóg. / Przemawiajcie do serca Jeruzalem / i w ołajcie do niego, / że czas jego służby [lepiej niew oli - przyp. mój] się skończył, / Że nieprawość jego odpokutow ana, / bo odebrało z. ręki Pana karę w dw ójnasób / z.a w szystkie swoje grzechy (Iz 40, 1-3)419. W N o w y m T e sta m e n c ie Egipt o tr z y m a u z u p e ł n i a j ą c ą k w alifikację te o lo ­ giczną - s ta n ie się s y m b o l e m g r z e c h u i śm ierci, z k tó r y c h w y p ro w a d z ił Jezus C h r y s tu s przez sw oją ś m ie rć i z m a r t w y c h w s t a n i e (Ap 11, 8). W „w yjściu” Jezu­ sa u c z e s tn ic z y m y przez ch rz est (zob. Rz 6). Egipt, a z n i m A syria i B a bilon ia, p e ł n i ł w ię c rolę p o m o c y d y d a k t y c z n e j d o p r z y b liż e n ia - t a je m n ic y O d k u p i e n i a . W yjście Izraelitów z E giptu ozn a cz a na płaszczyz'nie histo ry c zn e j z a k w e s t io n o w a n ie w ła d z y to ta lita rn e j, o c a le n ie ich o d zagłady (szoah), p rz y w ró c e n ie je d n o s tc e praw osoby, n a r o d o w i p raw a d o s a m o s ta n o w i e n ia , na p łaszczyźnie teologicznej - z a p o w ia d a O d k u p i e n i e . D o s p e łn io n e j o b ie tn ic y d roga z E giptu p row a dzi j e d n a k ż e przez p u s ty n ię .

419 D alszy ciąg c y to w a n e g o te k s tu Izajasza m ów i o p o w ro cie przez p u s ty n ię d o Z iem i O b ie ­ can ej.

244

7 .3 . P u s t y n i a - p r z e s t r z e ń d o p r z e b y c ia P u sty n ia to przestrzeń p o z b a w io n a n ie ty lk o wegetacji, ale i dróg. Przy­ c z y n ą tego zjawiska jest b ra k wody: nie m a flory, f a u n a n ie zapuszcza się w n ie p rz y ja z n e życiu rewiry, czło w ie k n ie m a p o w o d ó w d o p o d ró żo w an ia. Pism o Ś w ięte postrzega p u s ty n i ę n ie ty lk o jak o zjawisko geograficzne, n ab iera o n a w te k s ta c h o b u T e s ta m e n tó w w y m o w y teo logicznej i sym b o licz n ej. P u sty n ia w Biblii s ta n o w i fizyczną przestrzeń m ię d z y Egiptem a K a n a a n e m , Z iem ią O b ie c a n ą . W św ietle h istorii Wyjścia, p u s t y n i a o znacza etap m iędzy ju ż o c a le n ia i jeszcze nie s p e łn io n e j o b ie tn ic y . Przestrzeń tę przyszło Izraelitom p o k o n y w a ć przez czterdzieści lat z p o w o d u b u n t u , n ie w ie r n o śc i i niewiary. N ajd łu ższ y p o b y t w y p a d ł im w Kadesz B a rn e a 420. W e d łu g Księgi P ow tó rz o n eg o Prawa p u s t y n i a fizyczna to e ta p w sensie cz a s o w y m i d u c h o w y m . Pobyt na p u s ty n i tr w a ł czterdzieści lat - liczba la t je d ­ n eg o p o k o le n ia . Ta zbież n o ść zdaje się tłu m a c z y ć , dla cz eg o sp o m ię d z y im p o ­ nującej liczby ucho dz'ców (h ip e rb o la ) d o K a n a a n u weszli ty lko Jozue i Kaleb (Lb 14, 30); in n i, którzy „ pa m ię ta li" Egipt, u m a r l i n a p u s ty n i. Do K a n a a n u - Ziemi O b ie c a n e j weszło no w e p o k o le n ie , które n ie z n a ło niewoli. P u sty n ia była także szkołą form acji Izraela ja k o n a r o d u Jahwe. Bóg się o b ja ­ w iał Izrae litom ja k o O patrzn ość-Ż y w iciel (daw ał c h l e b , w odę, a n a w e t mięso, zob. P w t 2, 7) i Przew odnik-W ychow aw ca (pro w ad z ił ich p o bez d ro żac h p u s ty ­ ni ja k o s ł u p d y m u za d n i a i ja k o k o l u m n a o g n ia w nocy, a b y mogli iść we dnie i w nocy (Wj 13, 21; P w t 1, 33). O b ie f u n k c je w y rażają w y c h o w a n ie , k tó r y m Bóg ja k o O jciec f o rm u je N a r ó d w y b r a n y n a ś w ia d k a p o śró d n a r o d ó w p o g a ń ­ sk ic h (Iz 43, 10-12; 44, 8; 55, 4). Ideę p u s t y n i ja k o szkoły w y c h o w a n i a wyraża w p ie rw sz y m rzędzie Księga P o w tó rz o n eg o Prawa: Pan niósł cię, ja k niesie ojciec swego syna (Pw t 1, 31) i tę myśl rozwija n ie c o dalej: P am iętaj n a w szystkie drogi, któ rym i cię p ro w a d ził Pan, Bóg twój, przez te czterdzieści la l na pustyni, a b y cię ulrapić, w ypróbow ać i poznać, co jest w tw ym sercu; czy strzeżesz Jego n a k a z u , czy też nie. U trapił cię, d a ł ci od­ czu ć głód, ży w ił cię m a n n ą , której nie zn a łe ś a n i ty, a n i twoi przodkowie, bo ch cia ł ci d a ć poznać, ż.e nie sam ym ty lko chlebem żyje człow iek, ale czło w iek żyje w szystkim , co pochodzi z ust Pana. Nie zniszczyło się n a tobie twoje odzienie a n i tw oja noga nie o p u ch ła przez te czterdzieści lat. U znaj u> sercu, ż.e ja k w ychow uje czło w iek swego syna, la k Pan, Bóg twój, w ycho­ w u je ciebie (Pwt 8, 2-5; por. 1 1 ,2 ).

■no j rasa w W j-Pw t (zob. np. Lb 33) jest tr u d n a d o w y z n a c z e n ia z p o w o d u ju ż w sześniej w sp o m n ia n e j o k o liczn o ści: n ie sp o só b z id en ty fik o w ać w y m ie n ia n e p o d ro d z e m iejscow ości, n ie m a p ew n o ści c o a u t o r /r e d a k to r m ial n a m yśli, k ied y w y m ie n ia tę czy in n ą oazę, górę itd. K lasycznym p rz y k ła d e m jest spraw a id e n ty fik a c ji sam ej G ó ry P rzym ierza (Synaj = D żebel M usa?, S erbal?, tia r K arkom ?).

245

W ych o w aw cz e p o s u n ię c ia Boga w z g lę d e m Izraela byty p o d ję te na p u sty n i; byś poznał, Ż.e Pan jest Bogiem, a poza N im nie m a innego. Z niebios p o zw o lił ci słyszeć swój glos, a b y cię pouczyć. N a ziem i d a ł ci zobaczyć swój ogień ogromny i słyszeć swoje słow a spośród ognia (Pwl; 4, 3 5 n). Z ac y to w an y f r a g m e n t zw raca uw ag ę na jeszcze je d e n w ażny a s p e k t p u s ty n i - to przestrzeń próby. N a p u s ty n i wszelkie form y życia p o d d a n e Sij najcięższej p r ó b ie (Iz 6, 1 ln). P u sty n ia n a z y w a n a jest w ie lk ą i straszną (Pw t 1, 19), to o b ­ szar za m ie szk a n y przez d e m o n y , Azazela (Kpł 16, 8-26; por. M k 1, 12n i par.; Łk 8, 29). Izraelici z a p a m ię ta li p u s t y n i ę jako czas próby, oczyszczenia i p o k u t y (Ps 95; Lb 20, ln ), p o n ie w a ż był to zarazem czas b u n t u i id o la tr ii (złoty cielec, W j 3 2 ) 421. Wreszcie p u s t y n i a o b ra z u je „przejście" o d b ło g o sła w ie ń stw a ziem i przez Boga (za sp raw ą deszczu), d o p r z e k le ń stw a z p o w o d u grze ch ó w ludzi. G n ie w Boga n a grzech o b ja w ia się w po staci suszy (Jer 4, 26). 1 o d w r o t n i e p u s t y n i a „zak w itnie" i „zazieleni się", g d y Bóg w cz asach o s ta te c z n y c h zleje o b fito ść swej łaski, ja k rosę i deszcz. Ten m o ty w zo s tan ie p o d ję ty przez trad ycję m e sja ń sk ą z w ią za n ą z p o w r o t e m z n ie w oli bab ilo ń sk ie j: N iech się rozweselą, p u styn ia i spieczona ziem ia , / niech się raduje step i n iech rozkw itnie! /N ie c h w y d a k w ia ty ja k lilie polne, / n iech się rozradu­ je, ska czą c i w y k rzy k u ją c z. uciechy. (...). Bo trysną zdroje w ód n a p u styn i / i stru m ien ie na stepie; / spieczona zie m ia zm ie n i się w pojezierze, / sprag­ niony kraj M' krynice w ód ; / badyle w kryjó w ka ch , gdzie legały sza k a le / - n a trzcinę z. sitow iem . / Będzie lam droga czysta, / którą n a zw ą Drogą Św iętą. / Nie przejdzie n ią nieczysty, / i głu p i nie będą się ta m wałęsać. / N ie będzie tam lwa, / ni zw ierz n a jd zik szy / nie w stąpi n a nici a n i się tam zna jd zie, ale ta m te n d y pójdą w yzw oleni (łz 35, l-2a. 6b-9; zob. 32, 15; 5 1 , 3 ; Ps 107, 33-36; etc.). Poniekąd w o d p o w ie d z i n a powyższe proroctw o, Ja n C hrzciciel rozpoczął swoją działa ln o ść w łaśn ie na p u sty n i, po przed zając Jezusa, k tóry też n a p u s ty n i o d b y ł swoje 40-dniow e „rekolekcje”, z a n im zaczął głosić „Ewangelię Królestwa". P u sty n ia pełn i w ięc funkcję w ielo p o sta cio w eg o p a ra d y g m a tu : w y c h o w a n ia przez oczyszczenie, pouczenie, s ty m u lo w a n ie do jrze w an ia w p o d sta w o w y c h w ar­ tościach lu d z k ic h i n a d p rz y ro d z o n y ch . Nie m o ż n a też p o m in ą ć isto tnego zna­ czenia p u s ty n i jako s y m b o l u doczesności, przez którą człow iek zm ierza k u „no­ wej ziemi" Królestwa Bożego'122, a którą o b ra z u je i za po w iad a Ziem ia O b ie c a n a . 'u l U p ro ro k ó w p u s ty n ia jest w y id e a liz o w a n a (Oz 2, 16), za k tó ry m b ici (Jr 35) i Q u m rań czy cy . 4 0 -d n io w y p o b y t Jezusa n a p u s ty n i p ra g n ie zać Jego ludzki] n a tu r ę (w o ln o ść w y b o ru Boga) oraz d a ć p o g ląd o w ą i Jego P rzym ierzu. 'm „Pustynia" w: L. R yken, J. C. W ilh o it, R. L o n g m a n 111 (eds.), W. kow y w yd. poi.), Słow nik sym boliki biblijnej, W arszaw a 2 0 0 3 , 849-852.

246

to id e a łe m poszli Rekaprzed e w szystkim u k a ­ lekcję w ie rn o śc i Bogu C h ro sto w sk i (red. n a u ­

7 .4 . Z ie m ia O b ie c a n a - N o w a Z ie m ia R o z d zielo n a p o m ię d z y p o to m k ó w s y n ó w N oego, Setna, Jafeta i C h a m a (Rdz 10) z iem ia została z a l u d n i o n a przez 7 0 / 7 2 n a r o d y w ed łu g liczby synów Izraela (Pw t 32, 8; por. Rdz 10; W j 1, 15)423. Izraelowi została o b ie c a n a , a póź­ niej d a n a ja k o „dziedzictw o" z iem ia K an a an . D a n a Izraelowi ziem ia była d o ­ b r e m sub conditione, w św ie tle N o w ego T e s t a m e n tu - a n t y ty p e m nowej ziem i (Iz 65, 16; A p 21, 1). S tary T e s ta m e n t, zwłaszcza Pięcioksiąg, s k u p ia się na te m a c ie ziem i bard z o często424. Z ie m ia K a n a a n u k a z a n a n a j p ie r w ja k o o b i e tn ic a d la Izraela425, staje się ziem ią, k tó rą Izrael m a zdobyć, p o zd o b y c iu zaś m a ją u p r a w ia ć z z a c h o ­ w a n i e m P rzym ierza i praw a szab a to w eg o ziem i. Z ie m ia K an a an , to ziem ia „dana", „o trz ym ana " o d Boga. Nosi c e ch y w y id e a liz o w a n e : jest „ d o b ra ” (Pwt 1, 25), zasobna, u r o d z a jn a (Pw t 6, 10n; 8, 7-10; 1 1, 11-12), m lek ie m i m iodem p ły n ą ca (Pwt 11, 9. 14; Lb 13 , 2 6 )426. B ogactw o i u ro d za j ziem i Izrael zaw­ dzięcza Bogu, s w e m u W y b a w icielo w i. W przyszłości k aż d y będ z ie siedział p o d s w y m w ła s n y m d rz e w e m figow ym (1 Kri 4, 25; Mi 4, 4). D aw id zostaje przy w i­ ta n y w M a c h a n a i m o w o c a m i ziem i (2 S m 17, 28; por. 1 S m 25, 18). W ejście w p o s i a d a n i e zie m i K a n a a n m u s i a ł o w y w o ła ć sw ego ro d z a ju w strząs d u c h o w y . Izraelici s ta n ę li prze d n o w y m s t y l e m życia: przejście o d życia koczo­ w n ic z e g o d o o s ia d łe g o d o k o n a ł o się ta k szybko! N o w e śro d o w isk o , no w e w y z w a n ia , te n a t u r y religijnej n a p ie r w s z y m m ie jsc u . Z e t k n ię c ie z k u l t u r ą , a p rze d e w sz y s tk im z w ie r z e n i a m i tu b y l c ó w m u s i a ł o d o p r o w a d z i ć d o r a d y k a l­ nej k o n f r o n ta c j i. B o g ow ie lo k a ln i byli in n i , „cieleśni" w p o r ó w n a n i u z B ogiem ojców. H a r m o n i a p o m i ę d z y w ie r z e n i a m i K a n a n e jc z y k ó w i p rz y r o d ą jaw iła się w o s t r y m k o n t r a ś c i e z „a b strak c y jn ą " w ia r ą w y z n a w a n ą przez Izraelitów. Proces d y s t a n s o w a n i a się i s e p a ra c ji o d k u l t ó w l o k a ln y c h z j e d n e j strony, a z d ru g ie j a s y m ila c ja e l e m e n t ó w p o g a ń s k ic h n a p ła szc zy ź n ie k u l t u r y o g ó ln ie pojętej, b ę d z ie t r w a ł przez całe d zieje Izraela427. J e d n ą z ty c h form a s y m ila c ji by ł język (sło w n ic tw o , o b raz o w o ść , g a t u n k i lite ra c k ie ) i p e w n e sposoby, b ę d ą c e w o b ie g u ',23 T en szczegół zn a la z ł w trad y cji egzegetycznej ra b in a c k ie j (targ u m y ) ciek aw ą in te rp re ta ­ cję, d o ro z w in ię c ia k tó rej n ie ste ty b ra k tu ta j m iejsca, zob. c h o c ia ż b y S. Łach, Księga Powtórzonego Prawa. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - ekskursy |PŚST II, 3 |, P o zn ań 1971, 2 7 6 n . ‘,24 To szóste c o d o często tliw o ści w y stę p o w a n ia słow o h e b ra jsk ie (2 5 0 5 razy; Ja h w e - 6 8 2 8 razy, sy n - 4 9 8 8 razy; lu d - 2 9 5 4 razy; słow o - 2 6 5 4 razy. Bóg - 2 6 0 2 razy). ‘,25 Z ależnie o d trad y cji, k tó re jak o źró d ła sk ła d ają się n a Pięcioksiąg, sp o ty k a się w yrażen ia: ziem ia o b ie c a n a /d a n a „tobie", „tw oim o jc o m ”, „P atriarch o m ". •126 \j(/ C h ro sto w sk i, Ziem ia Izraela te ekonomii zbaw ienia i świadomości żydowskiej, A te n e u m K ap łań sk ie 82, 1 J485J (1 9 9 0 ) 63-76. ,|27 Jeśli się u w z g lę d n i, żc D zieło D e u te ro n o m is ty (Księgi Joz - 2 Kri) zo stało o sta te c z n ie zred ag o w an e w o k resie n iew o li b a b ilo ń sk ie j, to o p isy e k s te rm in a c ji K an an ejczy k ó w i in n y ch m iesz k ań có w Z iem i O b ie c a n e j, ja k ie z n a jd u je m y w Joz i Sdz, n a b io rą now ej w y m o w y - c h o ­ dzi o m e to d ę p rew en cji w o b ec w szystkiego, c o zagraża w ie rn o śc i P rzym ierzu i je d n o ro d n o ś c i e tn ic z n e j i relig ijn ej Izraela.

247

wyprąwy wojenne Jozuego Kinneret

m iąsti Gibconitów

Begrot

południow y i...

w y r a ż a n ia treści religijnych. S p o s ó b m ó w i e n i a p o g a n o b o g a c h p o m ó g ł Izra­ e l i t o m w ypraccrw ać w ła s n e treści te o lo g ic z n e , za p o m o c ą k tó r y c h w yrażali w ia rę w Ja h w e . P o d o b ie ń s t w o w y ra ż e ń n ie o z n a c z a ł o za p o ż y c z e n ia treści. Z a n im z a k o ń cz y m y te n rozdział, n ależy w s p o m n i e ć o p r z e k o n a n iu Izraeli­ tów o c e n t r a l n y m u s y t u o w a n i u Z iem i Ś w iętej w s t o s u n k u d o całego ów czesne­ go św iata. Z kolei c e n t r u m Ziemi Świętej s ta n o w iła Je ro z o lim a z górą Syjon i św ią ty n ią , w której Bóg m ie sz k ał w śró d sw ego lu d u . Je ro z o lim a była c e n t r u m św ia ta ja k o stolica, a ś w ią ty n ia - m iejsce k u l t u szczytem u p rzy w ile jo w an y m , k u k tó r e m u się w stępuje (por. Ps 122; 2 K rn 36, 2 3 )‘128. Ta s t a r o t e s t a m e n ta l n a k o n c e p c ja przyjęła się w c h rz e śc ija ń stw ie b iz a n ty j s k im i z a c h o d n i m o kresu w y p ra w krzyżow ych, co u w id a c z n ia ją ów cz esne mapy. P o d su m o w u ją c , o p is objęcia w p o s ia d a n i e Z iem i K a n a a n (Joz .3-4; zob. też 24) im p l ik u je k ilk a w aż n y ch aspektów : przejście przez J o r d a n sta n o w i pen­ d en t d o przejścia przez Morze C z e r w o n e /S ito w ia ; ozn a cz a k o n ie c p r ó b i szkoły; p o cz ątek sp e łn io n e j o b ie tn ic y i k o n ie c z n o ś ć pracy w ziemi, gdyż ustala m a n n a i przepiórki; to faza o d n o w i o n e g o p rzy m ierza - w p r o w a d z e n ia na n o w o obrze­ zania; przejście przez J o r d a n sta n o w i kres w ę d r ó w k i przez pustynię-doczesność, s y m b o l śm ierci. W e d łu g Księgi J o z u eg o Z ie m ia O b i e c a n a była k rese m w ęd ró w k i uchodz'ców z E giptu (Joz 5, 10-12; 23-24), s ta n o w iła d o p e ł n i e n i e h isto ry c zn e­ go o c a le n ia Izraelitów, u rz e c z y w is tn ie n ie p la n u , k tó ry m ia ł się stać czytelny d o p ie r o z p e r s p e k ty w y czasu. Wejście Izraela w p o s ia d a n i e ziem i K a n a a n stało się iko n ą e k o n o m i i z b a w ien ia, której o s ta tn ią fazę u k a z u je A p o k a lip sa (Ap 21; Rdz 12, 1; 15, 18n; 17, 8).

K a je s z <

¿efozol]m ą północny sojusz królów kąiKWcjskich

K in n cre t)

M ą jo n N

• Jo k n e ąm

Nąfat-Pgj; #Meg(łWo • T ąnąk

T ąppuąch • Szilo •Tim nat- Setącb

7 .5 . D ia s p o r a Gllcjąl^

Bet-C boi-o n..»** / • ,.« Beerot Kąrirą ę ~~~— “

• S ib s a a

J e ry c h o

KiHąt:-Jeanm #

Ht

.

•.•Jgi.myt

Aseką

¿ S iS S fe

.. • A rjulląm

.

łifikiSO

A belSzittim

D iaspora (gr. diaspeirein, rozpraszać) znaczy rozproszenie. T e r m in e m ty m z w y kło się o b e jm o w a ć lu d z i m ie sz k ają cy c h poza w ła s n y m śro d o w isk ie m n a t u r a l n y m , ja k im jest ojczyzna. W ś ró d przyczyn em igracji, któ ry ch efektem jest dia spo ra , d w i e się w y su w a ją na czoło - w zglę d y e k o n o m i c z n e (em igra­ cja zarobkow a) i k o n ie c z n o ś ć p o lity c z n a (banicja, d e p o r ta c je , uchodz'ctwo). W S ta ry m T e sta m e n c ie s p o ty k a m y o d d a l e n i a o d w ła s n e g o środow isk a spow o­ d o w a n e p r z y c z y n a m i p sy c h o lo g ic zy m i, e k o n o m ic z n y m i, p o lity c z n y m i. J a k u b m u s i a ł u c ie k a ć przed g n ie w e m b r a ta (Rdz 27, 4 2 n n ) , J e ro b o a m przed S a lo m o ­ n e m (1 Kri 1 1, 40). H istoria Izraela czasów b ib lijn y c h w skazuje n a trzy m asow e przesiedlenia; z S a m a rii (722 r.), z j u d y (niew ola b a b ilo ń s k a , 587-538), wreszcie z Palestyny

«A n a b

Cborm a

• AcacI

M a p a p o d b o j u K a n a a n u z a J o z u eg o

248

‘,2S O s ta tn ie sio w o B ib lii h e b ra jsk ie j jest b a rd z o w y m o w n e , czeg o n ie s te ty n ie o d d a je p o l­ skie tłu m a c z e n ie B iblii Tysiąclecia: o ry g in a ł b rz m i „i n ie c h w stęp u je", a n ie ja k w BT „n iech idzie".

249

- Żydzi znaleźli się w d ia sp o rz e z p o w o d u n ie w ie r n o ś c i w z g lę d e m Ja h w e i Jego przym ierza. Pierwszy p r z y p a d e k takiej w ła ś n ie d ia s p o r y s p o ty k a m y na s a m y m p o c z ą t k u Księgi R o dz aju (Rdz 3, 23n). W y g n a ń c e m był Kain (Rdz 4. 12n). Te p o je d y n c z e p rz y p a d k i u c h o d ź c t w a s p o w o d o w a n e n a r u s z e n ie m zasad u s ta lo n y c h m ię d z y lu d ź m i, to ty lk o zapowiedz' d ia s p o r y ja k o kary d la k ażdego za ł a m a n i e praw a Bożego (Wj 34, 24; Kpi 18, 24; 20, 23), w pierwszej kolejnoś­ ci d la Izraela za ł a m a n i e przym ierza z Bogiem:

h n n n n

k a d z ie n u wodt*

k a m n a iy g ó rn e N a j ś w i ę ts z e

■ ■

przekrój podłużny □

□

□

□

Ś w ię te

□ p rz e d ­ s io n e k

przekrój poprzeczny z w idokiem n a M ie jsce N a jś w ią ts z e tc z a ś ć p r z y k r y t a z a z n a c z o n a im ią k resk o w a n a,)

P la n ś w i ą t y n i S a l o m o n a

(70 p o Chi'.)'’29. Dzieje i k o n d y c ję d ia s p o ry żydowskiej z n a m y d o ść d o b r z e dzięki źró d ło m . Na p rzy k ła d na życie k o lo n ii żydow skiej na E le fa n ty n ie d u ż o św ia tła rzuciły z n a le z io n e ta m p ap iru sy ; o życiu g m in y alek sa n d ry jsk ie j w ie ­ my dzięk i P ilo n o w i i Józefowi F law iu sz o w i430. Ż y d o m z A le k s a n d r ii zaw dzię­ czam y grecki p rze k ład Starego T e s t a m e n t u ( S e p tu a g in ta ) oraz n ie k tó r e księgi d e u t e r o k a n o n i c z n e (Syr, Mdr). W p r z y p a d k u d ia s p o ry żydow skiej d o c h o d z i jeszcze je d e n istotn y c z y n n ik . Stary T e s t a m e n t główni] przyczynę d ia s p o ry w id z i w racjach te ologic znyc h 42<) C zas d o 5 8 6 r. przed C h r. Żydzi przyjęli n azy w a ć o k resem Pierw szej Ś w ią ty n i, a okres m ięd zy 5 1 5 r. przed C h r, a 70 r. po C h r. n azy w ają o k re se m D rugiej Ś w ią ty n i. Trzeci okres, a w ięc p o ro k u 70, trw ał d o 1948 r., gdy p o w sta ło p a ń s tw o Izrael. 430 O d iasp o rze żydow skiej w E gipcie zob. J. M eleze-M odrzejew ski, Żydzi n ad Nilem. Od R a m ­ zesa II do H ad ria na , K raków 2000.

250

G dy w y d a cie n a św ia t syn ó w i w n u k ó w i dożyjecie Starości w tym kraju, a sprzen iew ierzycie się i u czyn icie sobie posągi, p o d o b izn ę czegokolw iek, cz y n ią c to, co jest zje w o cza ch Pana, w aszego Boga, d ra żn ią c Go: biorę d z iś n ieb o i zje m ię p rzeciw ko w a m n a św ia d kó w , że p ręd ko zostaniecie w y tra c en i z p o w ierzc h n i ziem i, do której idziecie przez. Jordan, a b y ją posiąść. N ied łu g o b a w ić będziecie n a niej, gdyż. n a pew no zostaniecie w y ­ tępieni. Rozproszy w a s Pan m ię d z y n a ro d a m i i m a ło z. w a s zo sta n ie wśród o bcych ludów , d o k ą d w a s Pan u p ro w a d zi do niew oli. (Pw t 4, 25-27; 29, 27). D iaspo ra jako czas u t r a t y ziemi, ja k „n iegdyś” został u tr a c o n y Raj, to je d n a str o n a m e d a lu . D ru g a u k a z u je d ia s p o rę w p o z y t y w n y m , m e s ja ń s k im św ie t­ le. Dzięki refleksji religijnej proroków , ta k ic h ja k Ezechiel czy D euteroizajasz (Iz 40-55), s ta tu s Ż y d ó w -p rze sie d leń c ó w n a b r a ł in n e j jakości, d ia s p o ra stała się k u ź n i ą now ej religijnej i d u c h o w e j toż sam ości Żydów, w k o n s e k w e n c ji m ó w i się o reiigii żydow skiej z tego o k re su ja k o o ju d a iz m ie D rugiej Ś w i ą t y n i 431. O d zajęcia Bliskiego W s c h o d u przez A l e k s a n d r a W ie lk ie g o język ara m ejsk i w ży­ c iu c o d z i e n n y m został z a stą p io n y przez grecką koine, w tw órczości literackiej pojaw iła się a p o k a lip t y k a , s p e łn ia ją c a rolę l it e r a tu r y d r u g ie g o o b ie g u . N ajw aż­ niejsza j e d n a k była d e f i n i t y w n a redakcja Pięcioksięgu, Proroków i Pism (księgi m ą d ro śc io w e i Psalm y)432. W p ie rw sz y m okresie dziejów c h rz e śc ija ń stw a (lata 30-80 p o Chr.), d ia sp o ra żydow ska p e ł n iła w a ż n ą rolę p o m o s t u w ew angelizacji św ia ta pogańskiego, razem z ty m i sp o śró d p o g a n , k tó r y c h n a z y w a n o p r o z e lita m i, a l b o „bojący­ m i się Boga" (zob. Dzieje A postolskie). Później, n a przestrzeni wieków, Żydzi i ch rz eśc ija n ie pisali swoje w ła s n e k a r ty historii, n ie rz a d k o m o c n o się zazę­ biające. C z y ta jąc dzisiaj o p r a c o w a n ia d ru g ie j strony, o d n o s i się w rażenie, że w d ia lo g u ch rześcijańsko -żydow skim pozostaje w ie le prac y d o w y k o n a n ia ,

431 Nu ju d a iz m D ru g iej Ś w ią ty n i sk ła d ała się cala m o zaik a o d ła m ó w i u g ru p o w a ń , ja k fary­ zeusze, sa d u c e u sz e , esseń czy cy i in n i. 432 W sp raw ie p o w sta n ia S tareg o T e sta m e n tu b ad ziej w sk azan e jest m ó w ie n ie terminus ad quem n iż a quo. W d w ó c h p ierw szy ch d z ie s ię c io le c ia c h 11 w. p o C h r. istn ieje ju ż cały S tary Testa­ m e n t jak o z b ió r ksiąg k a n o n ic z n y c h , w e d łu g n a z e w n ic tw a ży d o w sk ieg o „ b ru d zący ch ręce” tzn. św ię ty c h . W d ru g ie j p o ło w ie 1 w. p o C h r. p o w staje też N ow y T estam en t.

251

a n i e k t ó r y m o p r a c o w a n i o m ciągle d a le k o d o u w z g lę d n ie n ia w szystk ich źródeł, d o b e z s tr o n n o ś c i i o b i e k t y w i z m u '133.

7 .6 . Po k r a ń c e t i e m i . . . C h rz e ś c ija ń s tw o zaw dzięcza sw e p o w s ta n ie Jezusow i z N azaretu. Jego i n ­ terp retac ja S tarego T e s t a m e n tu i j u d a i z m u so b ie w sp ó łc ze sn eg o w skazyw ały n a to, iż n a s ta ł czas z a p o w ia d a n y w z'ródłach, n a które się pow oływ ał. Z a n im o ty m szerzej pow iem y, zaznaczmy, że spo sób , w jaki Jezus to czy n ił i znaki, k tó r y m i p o tw ie r d z a ł pra w d z iw o ść s w o ic h słów, były b a rd z o w y m o w n e . D la­ tego p o Jego śm ierci i z m a r t w y c h w s t a n i u p o ja w ił się b a r d z o d e lik a tn y , i dla przyszłości Kościoła d ec y dują cy , p r o b l e m r o z u m i e n i a Jezusa w k o n te k śc ie h i­ sto ry cz n y m i e tn ic z n y m . Z p e w n e j już p e r s p e k ty w y n ie ty lk o p r z y p o m i n a n o sobie, co Jezus c z y n ił i m ó w ił, lecz p rze d e w szy s tk im z a d a w a n o so b ie pyta n ie: Kim O n w łaś ciw ie jest? (Mt 8, 27; Mk 4, 41; Ł k 8, 25; por. J 19, 8). O dpow iedz', że Jezus jest S y n e m Bożym u Ż y d ó w p o w o d o w a ła zgorszenie, d la p o g a n była glupstiuem (1 Kor 1, 2 3 n ; por. J 6, 6 6n ), d la w ie lu je d n a k - Ż ydów i p o g a n - stała się ź r ó d łe m wiary, za k tó rą o d d a l i życie. Z gorszenie w r o z u m i e n i u A p o ­ sto łó w o b r ó c ił o się w o d r z u c e n ie Jezusa. Jak B iblię o tw ie ra o p is Raju ja k o „m iejsca” p r z e z n a c z o n e g o d la czło w ieka (Rdz 2, 8n), ta k też ją zam yka o b i e t n i c a K rólestw a n ie b ies k ieg o jako „miej­ sca’’ z b a w io n y c h . W y p o w ie d z i w E w a n g e lia c h o K rólestw ie w skazują n a jego d u c h o w ą , n a d p r z y r o d z o n ą n a t u r ę . O k re śle n ia : Królestwo Boże w w as jest (Łk 17, 21; por. M t 13; 18), czy Królestwo to nie spraw a tego, co się je a lbo pije, ale to spraw iedliw ość, pokój i radość w D uch u Świętym (Rz 14, 17), d ają d o zro­ z u m ie n i a , że n ie c h o d z i tu o t r a k t o w a n ie K rólestw a Bożego cz asop rz estrze nne, lecz ja k o rzeczywistość, któ rą P ism o Ś w ięte naz yw a też t e r m i n e m „ ta je m n i­ ca". Będąc in n e j n a t u r y niż wszystko, o c z y m każe m yśleć słow o k ró lestw o ziem skie, K rólestw o Boże ( n a z y w a n e ró w n ie ż n ie b ie s k im ) nosi w s o b ie ja k ie ś p o d o b i e ń s t w o d o rzeczywistości ziemskiej. Jego g ło sicie lem i w id z i a ln y m z n a ­ k ie m jest Kościół (w s p ó ln o ta w ierz ący c h w Jezusa, Mesjasza i Założyciela tegoż ,|33 C z ęsto o d n o s i się w ra ż e n ie , iż w ś w ie tle ż y d o w s k ic h o p r a c o w a ń s to s u n k u c h rz e ś c ija n d o w y z n a w c ó w j u d a i m u ci p ie rw si b y li w p rz e sz ło śc i sk a ż e n i s y n d r o m e m b e z in te re s o w n e j n ie n a w iś c i, c z y li a n t y j u d a i z m u . P o szc zeg ó ln e p r z y p a d k i, n a w e t częste, n ie u p o w a ż n ia ją d o z d a ń u o g ó ln ia ją c y c h . T ak im p rz y k ła d e m o so b y s ta w ia n e j w te n d e n c y jn y m ś w ie tle je s t p a p ie ż P iu s XII i n a r ó d p o lsk i ja k o a n ty s e m ic k i w o k re s ie II w o jn y św ia to w e j. Z p o k a ź n e j ju ż li t e r a tu r y d o ty c z ą c e j d ia lo g u c h rz e ś c ija ń sk o -ż y d o w sk ie g o w ję z y k u p o ls k im , zob. d w ie p ra c e (z b io ry a r ty k u łó w ) ks. W. C h ro s lo w s k ie g o R o zm o w y o dialogu, W arszaw a 1 9 9 6 i Dialog tv cien iu A u s c h w it z , W arszaw a 1999, St. G ą d e c k ie g o , Kio sp o ty ka Jezusa, sp o ty ka j u d a i z m . Dialog chrześcijańsko-iydowski w Polsce, G n ie z n o 2 0 0 0 , S. M u siał, C z a rn e jest cz arn e, K raków 2 0 0 3 i lec. W. C h ro s lo w s k ie g o w: C o llecta n ea Theologica LXX1V, 2 (2 0 0 4 ) 2 6 3 -2 6 8 ; w ięcej M. M ik o ła jc z y k , Bibliografia d ia log u chr ześcijańsko-żydowsk iego u> Polsce za lata 1 9 4 5-1 9 95 , W arszaw a ¡9 9 7 .

252

Królestwa), któ ry realizuje w olę Boga, by g r o m a d z ić tych, co sit blisko i tych, co są d a l e k o Ef 2, 17). Rozszerzanie się Kościoła, przyrost w y zn a w c ó w Jezusa i Jego E w angelii jest w N o w y m T e sta m e n c ie r o z u m i a n e ja k o w zrost Królestwa. K rólestw o n ie b ie s k ie b u d u j e słow o Boże, g ło sz o n e przez A p o sto łó w i ich n a ­ stę pców w Izraelu, S am a rii, aż p o „krańce ziemi". Izrael - był p ie rw sz y m a d r e s a te m o ręd z ia z b a w ien ia, D obrej N owiny. Pod­ czas swojej apostolskiej d z ia ła ln o śc i Jezus ty lk o sp o ra d y c z n ie przekraczał gra­ nice Izraela ( u d a w a ł się w o ko lic e Tyru i S y d o n u , zob. Mt 15, 21; por. Mk 7, 24-30), a i w te d y n ie spieszył się z o k a z a n i e m p o m o c y p o g a n o m : Nie jest dobrze za b ra ć clileb dzieciom a rzu cić psom (Mt 15, 26)',3T U c z n io m zakazał iść d o p o g an , p o sy ła ł ich d o Ż ydó w Idźcie raczej do owiec, które poginęly z. dom u Izraela (Mt 10, 5n). D ojjiero przed ro z s ta n ie m z n im i , po sła ł ich n a cały św ia t Idźcie w ięc i n a u cza jcie w szystkie narody... (Mt 28, 19). W t e d y m ó w ił d o nic h , że '13'1 Jezus w y ra ź n ie zam ierzał sp ro w o k o w ać o d p o w ied z' owej kobiety, aby p o d k re ślić p o trzeb ę w iary w y trw ałej, niezrażającej się p ierw szy m i, często ty lk o p o z o rn y m i, p rzeszk o d am i.

253

b ę d ą Jego ś w ia d k a m i w Jerozolimie i w całej Judei, w S a m a rii i po krańce ziem i (Dz 1, 8). J a k k o lw ie k dzisiaj t r u d n o z r e k o n s tr u o w a ć p o sz cz ególne fazy rozw oju pier­ w o tn e g o Kościoła, to z d u ż y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m m o ż n a przyjąć, że d z ia ła ln o ść w y z n a w c ó w Jezusa, A p o sto łó w i in n y c h , o ży w ia ła się w raz z u p o ­ w s z e c h n i a n ie m się wieści o Jego z m a r t w y c h w s t a n i u . P r z y p o m i n a n o so b ie Jego c u d a , w y p o w ie d z i i k o n tro w ersje z p rz e d s ta w ic ie la m i faryzeuszy, sa d u c e u sz y i i n n y c h frakcji żydow skich, k o ja rz o n o z te k s ta m i S tareg o T e s t a m e n tu , p y ta n o 0 m iejsce Tory w Jego życiu i n a u c z a n iu , ale też o Jego m iejsce w Torze. Dzieje A p o stolsk ie m ó w ią o d z ia ła ln o śc i Piotra w Jerozolim ie, póz'niej L iddzie i w Jafie (Dz 9-10). I n n e źródła, w p ra w d z ie późniejsze (E uzebiusz z Cezarei), podają, że d o w y b u c h u p o w s ta n ia Ż ydó w prze ciw R z y m o w i w 6 6 r. po C hr. w yzna w c y Jezusa byli w całej Palestynie. C h o c ia ż r u c h religijny w y w o ła n y przez Jezusa sp o w o d o w a ł p o ja w ie n ie się także b łę d n y c h in te r p re ta c ji z a r ó w n o tekstów sta­ r o te s t a m e n ta ln y c h , ja k i Jego w ła s n y c h w y p o w ie d z i (pow stały herezje ebion itów, nazarejczyków i inne), to dzięk i A p o s to ło m n a u k a Jezusa (jako d e p o z y t przekazany n a s t ę p n y m p o k o l e n i o m Kościoła) i jej a u t e n t y c z n a inte rp re tac ja, pozostała n i e n a r u s z o n a i stą d g o d n a wiary. S a m a ria - d r u g i m e t a p e m ew angelizacji była S a m a ria (Dz ł, 8). Działal­ ność p ie rw sz y ch m is jo n a rz y w S am a rii, d i a k o n a Filipa, p o n i m Piotra i Jana, o d n o t o w u j ą Dzieje A p o stolskie (Dz 8, 4-24). P o p rz ed z o n a o n a była d z ia ła ln o ś ­ cią Jezusa 0 4), później u c z n ió w z m u s z o n y c h o p u ś c ić sw oje d o m y z p o w o d u w ielk ieg o p rz e ś la d o w a n ia Kościoła (Dz 8, 1). W o b e c s ta w ia n ia S a m a r y t a n za w zór p r z y jm o w a n ia E w angelii, p o sta w y w o b e c p o tr z e b u ją c y c h (Lk 10, 30-37) 1 w dzię cz n o ści (Lk 17, 11-19), każe tr a k to w a ć p r z y p a d e k w rogości w o b e c Je zu ­ sa jako m a ło w ażny e p iz o d (Lk 9, 51-54; J 4, 9). S a m a ria była w a ż n y m e t a p e m na d r o d z e rozw ijającego się Kościoła, p rzejaw em o tw a r c ia n a ś w ia t nieżydowski, z a n im w k ro c z y ł n a d ro g ę ew ang elizacji p o gan. Ś w ia t p o g ań s k i - ja k ju ż w i a d o m o z p r z e d s ta w io n e g o wyżej w y o b ra ż e n ia ś w ia ta przez c z ło w ie k a bib lijn eg o , z a m ie s z k a n a z iem ia d zieliła się n a d w a obszary: Z ie m ię Ś w ię tą i ziem ię p o g an . W tradycji ra b in a c k ie j g ra n ic e Ziemi O b ie c a n e j były p r z e s u n ię te - w myśl b ib lijn e j wersji Wielkiej Z ie m i Świętej - p o d b r a m y D a m a s z k u 435, n ie b r a k o w a ło j e d n a k p r z e k o n a ń , że stricte ziem ią Izraela była Jude a. Już G alilea u c h o d z i ł a za z iem ię z a s ie d lo n ą przez p o g a n (stąd „Galilea pogan"). Ew angelizację m ie s z k a ń c ó w ty c h ziem, a w ięc pogan, p o d ją ł św. Paweł, n a j p ie r w zagorzały w ró g nowej n a u k i. Z asa dnic zą i n n o w a ­ cją Pawła w p r z e p o w i a d a n i u E w an ge lii p o g a n o m było p o m in i ę c ie obrzezania. N ik t w w y z n a w c ó w Jezusa n ie m ia ł w ą tp liw o śc i, że d ro ga d o z b a w ie n ia p ro ­ w adzi przez chrzest. J e d n a k c h rz eśc ija n ie z g m in y je rozolim skiej i n ie k tó r y c h

M a[>a P a le sty n y

254

za c z a s ó w J e z u s a

,|35 J e d n a z o p in ii ra b in a c k ic h u trz y m u je , że k to k u p u je |z ie m ię | w Syrii, to ja k g d y b y k u p o ­ wał na p rz e d m ie śc la c h Jerozolim y, zob. M iszna, tr a k ta t C h a l l a h IV, 11. A le o d czasów ś re d n io ­ w iecza n ie było ju ż ró żn icy w tra k to w a n iu S y rii i p o zo stały ch ziem p o g ań sk ich .

255

Bożego, m ia ł Paweł. D lateg o też n a j p ie r w p rze ślad o w a ł chrześcijan, a po n a w r ó ­ c e n i u głosił E w ang e lię n a j p ie r w p o sy n a g o g a c h diaspory, d o p ie r o gdy byw ał o d rzu c o n y , zw rac ał się d o p ogan : N a leża ło głosić słowo Boże n a jp ierw w am . Skoro je d n a k odrzucacie je i sa m i u zn a jecie się; za niegodnych życia wiecznego, zw ra ca m y się do pogan (Dz 13, 46; zob. 18, 6). P rz e k o n a n ia o p ie rw sz eń stw ie Izraela w zbaw czych p l a n a c h Boga n ie p o rzu c ił ró w n ie ż później, kiedy gło­ sił E w an g e lię p o g a n o m i pisał d o n i c h Listy, k ie d y p o g a n z r ó w n a ł z Ż ydam i w p raw ie d o łaski i z b a w ie n ia (zob. Rz 9-1 1).

8 . D E M O G R A F IA T E O L O G IC Z N A

P ie rwsze p o d r ó ż e św. P a w i a

i n n y c h o ś r o d k ó w p a le s ty ń s k ic h uw ażali, iż p o g a n i n p r a g n ą c y zostać w y z n a w ­ cą Jezusa, n a j p i e r w p o w i n i e n p o d d a ć się o b r z e z a n i u (zob. Dz 15, l. 5). Piotr z p o w o d u u d z i e le n ia c h r z tu s e tn ik o w i K o rn e liu sz o w i i jego r o d z in ie w C e­ zarei, s p o tk a ł się z z a r z u ta m i ze s tr o n y o w y c h r a d y k a ln y c h ju d e o c h r z e ś c i ja n (Dz 1 1, 1-18). Tę s a m ą ś w ia d o m o ś ć p ie rw s z e ń s tw a Izraela, ja k o a d r e s a ta słowa

256

D em o g ra fia teo lo g ic zn a o b ra c a się p raw ie w y łą c z n ie w sferze liczb s y m b o ­ licznych. Ter n a r z u c a k o n ie c z n o ść o d c z y ty w a n i a ich w e d łu g klucza p rze n o śn i i sy m b o li. T ra k to w a n ie liczb d o s ło w n ie p ro w a d z iło b y w w ie lu w y p a d k a c h d o p o w a ż n y c h n i e p o r o z u m ie ń , tekstow i o d e b r a ł o b y w iary g o d n o ść , p rzesłaniu sens. Tekst b ib lijn y staw ia so b ie za cel u k a z a n i e ró w n ież za p o m o c ą iiczb potęgi d z i a ła n ia Bożego. W ty m m ie jsc u z w ró cim y u w a g ę n a bardziej c h a r a k ­ terystyczne tek sty z d a n y m i d e m o g ra fic z n y m i; m a te r ia ł w ty m zakresie jest bogaty. Księga R odz aju ro z p o c z y n a relację o l u d z k ic h d zieja ch o d historii pierwszej pary. N a p rz e d s ta w ia n ie d alszy c h e ta p ó w h istorii sk ła dają się genealogie, listy im io n , statystyki. W historii A b r a h a m a , p o n a d o p is e m dziejów jego w łasnych s y n ó w '136, d o m i n u j e z a p o w ie d ź lic zn e g o p o to m s tw a (j a k g w ia zd y na niebie i ja k p ia sek na m orskim brzegu, zob. Rdz 22, 17n; por. 15, 5 i in.). Realizację tej o b ie tn ic y b ę d ą u k az y w ać liczne teksty S tarego T e s t a m e n tu . Ten w ą te k p o d e j­ m u je w s w o im czasie N o w y T e s t a m e n t (Gal 3, 6n). D w u n a s t u s y n ó w J a k u b a (Rdz 35, 22-26; n ie w s p o m i n a się tu córki J a k u ­ ba, Diny, Rdz 34, 1) sta n o w i liczbę k o sm icz n ą, p e ł n ą s y m b o lic z n y c h treści. W h istorii W yjścia liczba u c h o d ź c ó w jest w y ra ź n ie prze sad z o n a i przez to w y­ m o w n a . W ie lo k r o tn o ś ć liczby sześć w skazuje, że o c a le n i z Egiptu Izraelici, to jeszcze nie wszyscy zb a w ien i, ich p ełn ą liczbę s p o tk a m y d o p ie r o w A pokalipsie, gdzie m ó w i się o 144 tys. (= 12 x 12 x 1000) z b a w io n y c h z p o k o le ń Izraela, a także o n ie zliczonej liczbie z b a w io n y c h ze w szystkich n aro dów , lu d ó w i ję­ zyków; ci z kolei n a s u w a ją myśl o „ c u d z o z ie m c a c h ”, którzy razem z Izraelitam i o p u ś c ili E gipt p o d w o d zą Mojżesza (zob. Wj 12, 3 7 n ; A p 7, 4-9). W e d łu g Pwt 7, 7 Izrael jest „najm n iejsz y '’ s p o śró d n aro d ó w , ale se n s tej w y p o w ie d z i kryje się n ie w statystyce ( jak k o lw iek b a r d z o ogólnikow ej), lecz w p o d k r e ś le n iu m o ­ ty w u , k tó r y m Bóg się kierow ał, w y b ie r a ją c Izrael n a sw oją szczególną w łasność (por. też Ps 106-107). S ie d e m d z ie s ią t tysięcy z g in ęło n a s k u te k grze ch u D aw ida ‘,3h O b o k Izaaka z S ary (Rdz 21, In ) i Izm aela z H agar (Rdz 16, In ), A b ra h a m m iał jeszcze sześciu sy n ó w z K etu ry (Rdz 25, ln ).

257

(2 S m 24, 15). Bóg z a p o w ia d a o c a le n ie tylko 7 tys. mężów, którzy n ie zgięli ko­ lan przed Baalem, in n y c h w ytraci król Izraela J e h u , a lb o C hazael, król A ra m u (1 Kri 19, 18; por. llz 1 1, 4). O c a lo n a od zasłużonej kary N in iw a liczyła 120 tys. m ie sz k a ń c ó w (Jon 4, 11). I n n e w y p o w ied z i z tego zakresu; „Reszta Izraela” (Iz 1, 9)'i37, „trzódka rnala'’ (Łk 12, 32). W E w an g e liac h znaczące są nie tylko bliżej n ie o k re ś lo n e po d w z g lę d em liczby tłum y, rzesze, w ielu. Ewangeliści przy­ taczają liczby n a k a r m io n y c h c u d o w n i e r o z m n o ż o n y m c h l e b e m ; 5 tys. m ęż­ czyzn (Mt 14, 21 i par.), in n y m razem 4 tys. m ężczyzn (Mt 15, 38, por. M k 8, 1-10). A by u ś w ia d o m ić m o c słowa Jezusa i działa ją cy ch w Jego im i e n i u A p o ­ stołów, Łukasz m ó w i o tysiącach n a w r ó c o n y c h na s k u te k ich p rz e p o w ia d a n ia (Dz 2, 41; 4, 4). Z historii św. Pawła w D ziejach A p osto lsk ich d o w ia d u j e m y się, że cz te rdz iestu szczególnie g o rliw y ch Ż y dów zaprzysięgło Pawłowi śm ierć (Dz 23, 12n). Szczególną rangę teolog iczn ą m a ją d w ie in fo rm ac je dotyczące statystyki: u s ta n o w ie n i e D w u n a s tu (Mt 10, 1-4 i par.; Dz 1, 13), rozesłanie sie­ d e m d z ie s ię c iu d w ó c h u c z n ió w (Łk 10, In. 1 7 n)‘,3a oraz sto dw ad z ieścia o só b o cz ekujących n a zstąpienie D u c h a Ś w ięte go (Dz 1, 15; zob. też Dz 19, 7).

9 . PIEL G R Z Y M O W A N IE JA K O P R A K T Y K A RELIG IJN A jak c o d z ie n n o ś ć m a swoje o d z w ie r c ie d le n ie w przeżyciu religijnym, tak w p ie lg rz y m o w a n iu z n a jd u je o d b ic ie jej w y c in e k - prze m ieszc zanie się, o d b y w a n ie drogi*139. P ielg rzym ow anie jest p r a k ty k ą religijną z n a n ą we wszyst­ kic h religiach, w w n ie k tó r y c h zaś za lecaną czy n aw et n a k a z a n ą 440. Pielgrzy­ m o w a n ie d o Z iem i Świętej, będącej a r e n ą w y d a rz e ń o p isa n y c h w Biblii, to p ra k ty k a religijna Ż ydów i chrześcijan, p ie rw sz ych ze w zg lę d u n a św ią ty n ię , d r u g ic h ze w zglę d u n a Jezusa C h ry stu s a , ale także m u z u ł m a n ó w ze w zglę du 'H7 klei; Reszty ro zp o w szech n ili prorocy jeszcze w czasach przed niew olą b a b ilo ń sk ą , zn a­ czen ia m esja ń sk ieg o i so te rio lo g iczn eg o n a b ra ła po n iew o li i w N ow ym T estam en cie, zob. R Dreyfus, Reszla, w; X. L eon-D ufour (red.), Słownik teologii biblijnej, P oznań 1973, 853-855; L Ryken, j. C. W ilh o it, T. L ongnran 111 (W. C lu o sto w sk i red. w yd. polskiego), Słownik sym boliki biblijnej, dz. cyt., 8 59. ,iH N aw iązan ie przez E w angelistów d o D w u n a s tu P atria rch ó w n ie ulega w ątp liw o ści. Koś­ ciół jest N ow ym Izraelem , L udem Bożym czasów o sta te czn y ch , o b e jm u ją c y m w szystkie narody, d o k tó ry ch C h ry stu s posyła sw oich A postołów (zob. Mt 28, 19). Ł ukaszow a liczba sie d e m d z ie się ­ ciu d w ó ch u c z n ió w także m a o d n ie s ie n ie d o S tarego T e sta m e n tu , k o n k re tn ie d o w y la n ia d u c h a na sie d e m d z ie się c iu (dw óch) przed staw icieli Izraela (zob. Lb 1 I, 24-26), a lb o i d o sie d e m d z ie się ­ ciu „dusz", k tó re zstąp iły z Ja k u b e m d o E giptu (Rdz 46, 27; W j I, 5). 'IW N in iejszy tek st ukazał się w z m ie n io n e j w ersji Pielgrzymowanie ja ko praktyka jubileuszo­ w a, w: S tu d ia W łocław skie, W łocław ek 2 000, t. 3, 93-1 10. 110 S p o śró d religii staw iający ch p ielg rzy m o w an ie w ran d z e przy k azan ia, jak o n ajb liższą bi­ blijnej i ch rześcijań sk iej tradycji, należy w y m ie n ić islam , gdzie pielg rzy m k a d o M ekki (al-luijj) n ależy d o n ajw ażn iejszy ch p ra k ty k religijnych (pozostałe cztery to: w iara w A llah a i jego p ro ro ­ ka, M ah o m eta, ja łm u ż n a , post R a m a d a n oraz p ię c io k ro tn a m o d litw a w ciągu d n ia ). Szerzej na te n te m a t o raz o p ielg rzy m o w an iu w in n y c h relig iach , zob. Pielgrzymowanie..., art. cyt., 9 5 n.

258

_

n a podróż M a h o m e t a d o m e cz etu o d d a l o n e g o (a l-A ą sa ) przed w s tą p ie n ie m d o n ie b a 441. Dla chrześcijan istnieje p o n a d t o szczególne p o w iąz an ie m ię d zy z n a­ c z e n ie m przeslrzenno-czasow ym (historia) i d u c h o w y m Z iem i Świętej (Tajem­ nica W cielenia). D latego w y d arze n ia o d n o sz ą c e się d o z b a w ien ia człowieka w jej g r a n ic a c h m a ją d w a w y m ia ry szczególnie wyraz'ne, czas i przestrzeń, i na d w a sposoby m og ą być przeżyw ane: „w r y tm ie w y z n a c z o n y m przez kalendarz, w k tó r y m d e c y d u ją c ą rolę p e łn ią «czasy święte», o d z w ie r c ie d lo n y m w cy k lac h liturgicznych , oraz w w y m ia rz e przestrzeni, w której istnieją «miejsca święte», d o s tę p n e i o d d z ia ły w u ją c e dzięk i p ie lg r z y m o w a n iu " 442. G eografia i w iara prze­ to w z a je m n ie się ośw ietlają, co z n a jd u je szczególny wyraz w żydowskości Jezu­ sa, „Ponieważ żydow skość Jezusa n ie jest cz y m ś d o d a t k o w y m bądz' d r u g o p la ­ n o w y m , lecz s ta n o w i in te g ra ln y s k ła d n ik e k o n o m i i z b a w ie n ia 443, Jego ziemska ojczyzna z jej p o ło ż e n ie m i u w a r u n k o w a n i a m i w p ły n ę ł a w znacznej mierze n a Jego życie i n a u c z a n ie , a n aw e t n a isto tn e e l e m e n t y Jego lo su ’’444. Nie m oż­ na w ięc nie w idzieć Z iem i Świętej jako w yjątk o w e g o c e lu pielgrzym o w an ia. Z zrządzenia O p a tr z n o ś c i w śród 104 p ie lg rzy m e k J a n a Pawła 11 d o św iata, nie licząc n a w ie d z e ń Kościołów lo k a ln y c h W ło c h , znalazła się także pielgrzym ka do m iejsc zw ią za n yc h z historią zb a w ien ia z okazji W ielkiego J u b ile u s z u Roku 2 0 0 0 d o Egiptu, Jo rd an ii, Izraela, A u t o n o m i i Palestyńskiej, Syrii, Grecji i na M a ltę445.

9 .1 . I s t o t a p ie lg r z y m o w a n ia T e rm in „pielgrzym ow anie" byw a u ży w a n y z a r ó w n o w sensie szerszym, jak i ścisłym. W sensie szerszym o znacza u d a w a n ie się d o miejsc szczególnych z ra­ cji n ie z w y k ły c h w idoków , w aż n ych w y d arze ń , d la c e n n y c h p o m n i k ó w ludzkiej myśli. W sensie ścisłym p ie lg rz y m o w a n ie to p o d ró ż p o d ję ta z m o ty w ó w reli­ gijnych. A by m o ż n a było m ó w ić o p ie lg r z y m o w a n iu w sensie religijnym w i n n y być s p e łn io n e trzy po d sta w o w e w a r u n k i: m u s i za istn ieć in te n c ja od b y cia podróży jako pielgrzym ki, c e le m takiej p o d ró ż y m u s i być miejsce u w a ż a n e za święte, wreszcie m u s i ta k a p o d ró ż fakty czn ie się o d być. W ś ró d p o b u d e k religijnych należy w yliczyć s p e łn ie n ie ś l u b u czy ob ie tn ic y , p o d z ię k o w a n ie za o tr z y m a n e d o b ro , d la p o b o ż n o ś c i, dla w y ra ż e n ia i n te n s y w n e j prośby, w celu w y n a g r o ­ d z e n ia za w y rz ą d z o n e zło - p o k u t a za grzechy. G d y c h o d z i o miejsce św ięte, od zawsze w ierzo no, że w o k re ślo n y c h m ie jsc ac h św ia t boski o b jaw ia dobro czy nZob. Koran, S u n t XVII. -1-12 \yj C h ro sto w sk i, Jan Paweł II na stadach historii zbawienia, w: C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 74, 2 (2004) 34. ‘i-n \y/ C hro sto w sk i, Żydowskość Jezusa, w; C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 63, 2 (1993), 45-60. -M-l w C h ro sto w sk i, ./«)! Paweł II n a śla d a c h historii zbawienia, 39. ‘H5 N ie u d a ło się O jc u Ś w ię te m u n aw ied zić ojczyzny A b ra h a m a - Ur w Iraku.

259

ną m oc, jest: bardziej o tw a r ty i d y sp o n o w a n y w y s łu c h a ć proszących, okazać p rzyc h ylność ludzkiej istocie. D o d a tk o w o in te n c j i religijnej i św iętości miejsca m u si o d p o w i a d a ć c h a r a k te r sam ej p o d ró ży - klasyczna pie lg rzy m k a to droga o d b y ta pieszo. D latego „Pielgrzym różni się o d tu ry sty tym , że jego wysiłek fizy­ czny i in te l e k t u a l n y m a je d n o c z e ś n ie c h a r a k te r d u c h o w y , czyli jest p ołą cz on y z po d ró żą w głą b siebie, d o z a k am ark ó w serca i s u m i e n ia . T urysta ogląda, p o d z iw ia i z a p a m ię t u je o d w ie d z a n e miejsca; pielgrzym czyni to sam o, lecz p o n a d t o «ogląda» siebie, zastanaw ia się n a d sw o im p o s tę p o w a n ie m i życiem. Na p ie lg rzy m k o w y ch szlakach szuka d róg i sp o s o b ó w o d n o w y w e w n ę trz n e j, zaś po d o b r z e od b y te j pielgrzy m ce w raca d o d o m u te n sam, ale nie taki s a m ”446. P ielg rz y m o w an ie to czyn religijny, k tóry p r z e m ie n i a p o k o n y w a n ą przestrzeń w w artość w e w n ę trz n ą , d u c h o w ą , przez co jego p o d m i o t „wraca d o d o m u ten sam, ale n ie taki sam". Skoro Bóg jest wszędzie je d n a k o w o obecny, czy p ie lg rz y m o w a n ie m a sens? Na to p y ta n ie należy o d p o w ied z ie ć, że p ie lg rz y m o w a n ie j e d n a k m a sens, pon ie w a ż jest z n a k ie m przeżyw ania przez człow ieka, który jest istotą cielesn o -d u ch o w ą, rzeczywistości n iew id zia ln e j. Religijne i litu rg ic z n e przeżyw anie p raw d w iary m a c h a r a k te r para d o k saln y ; jest to wszak najw łaściw sze określe­ nie prze ży w an ia sfery, która w ykracza poza i ponad kateg orie logiki i ro z u m u . P aradoks b o w ie m u ś w ia d a m i a o g ra n ic z o n o ś ć m oż liw ośc i ludzkiej percepcji, z r o z u m ie n ia i t łu m a c z e n ia tego, czego oko nie w idziało, a ni ucho nie słyszało (1 Kor 2, 9)447. S łu szn ie w ięc zauw aża ks. W. C hrostow sk i, że „Miejsca św ięte, p o d o b n i e ja k cała geografia zbaw ienia, o d z w ie rc ie d la ją p a ra d o k sy w y n ik a j ą ­ ce z n a t u r y Boga oraz Jego o b e c n o ś c i i d z i a ła n ia w św iecie i d la lud zi"448. W u z a s a d n ie n iu p otrzeb y p ie lg rz y m o w a n ia z p o m o c ą przy c h o d zi P ism o Święte, w k tó r y m n a p o t k a m y w iele aluzji o p ie lg r z y m o w a n iu jako p raktyce p o w sz e c h n ie o b e c n e j w życiu religijnym Izraela.

9 .2 . P ie lg r z y m o w a n ie Ż y d ó w

Geneza. G d y c h o d z i o genezę p ie lg r z y m o w a n ia w Izraelu, egzegeci u p a ­ trują jego p o c z ą tk i w z e tk n ię ciu się Izraelitów p rzybyłyc h d o K a n a a n u z lu d ­ nością miejscow ą. „Podpatrzyli” K ana nejc zyków i przejęli o d n i c h tę praktykę; stąd w p o c z ą tk o w y m s t a d i u m nosiła cechy p r z y p o m i n a ją c e k a n a n e jsk ie ko■1-16 C h ro sto w sk i, Jan Paweł II na śladach historii zbawienia, 34. '|j|7 N a tr u d n o ś ć „po co pielgrzym ow ać d o m iejsc św ię ty c h , skoro Bóg jest wszędzie", rów nież d aje o d p o w ied z' Lisi o pielgrzymowaniu do miejsc związanych z. historią zbawienia Ja n a Pawia II, ogłoszony 29. VI. 1999 r., gdzie O jciec Ś w ięty w skazuje n a g łęb o k ą a n a lo g ię p o m ięd zy u św ięca­ n iem czasu i u św ię c a n ie m p rzestrzeni, gdyż przestrzeń, p o d o b n ie jak h isto ria, „m oże p rzech o ­ w yw ać z n a k i n ad zw y c zajn y ch zbaw czych in te rw e n c ji Boga" (Nr 2), zob. też W. C h ro sto w sk i, .km Paweł II na śladach historii zbaw ienia, art. cyt., 36. 'Ha W, C h ro sto w sk i, Jan Paweł II na śladach historii zbawienia, 39.

260

rżenie. P ielg rzym ow anie w Izraelu m u s i a ło w ięc być p r a k ty k o w a n e od bardzo w czesnych czasów. M. N o th w po d ró ży Eliasza d o góry Ploreb (1 Kri 19, 8 n n ) w idział p o tw ie rd z e n ie p rak ty k i p o d r ó ż o w a n ia d o świętej góry S y n aj449, z kolei A. A lt w decyzji J a k u b a u d a n i a się d o Betel d o p a t r y w a ł się ec h a pielgrzym ow a­ nia d o tego w ła ś n ie miejsca, zw iązaneg o z h istorią jego m ło d o ś ci (Rdz 35, 1-7; zob. 28, 10-22)450. T r u d n o też u z n a ć za ca łkow icie literacką inw encję, gdzie jest m o w a o p ie lg r z y m o w a n iu Elkany i A n n y co roku d o s a n k t u a r i u m w Szilo (1 S m 1), czy naw et później S a lo m o n a d o G i b e o n u (1 Kri 3, 4-15). Jeżeli naw et byłyby to o brazy u h isto ry c zn ia ją ce p ra w d y n a t u r y religijnej, to o p a r te zostały z całą p ew n o śc ią na rzeczywistej prak ty c e o d b y w a n ia ta k ic h p ielgrzy m ek d o lokal nyc h sa n k t u a r i ó w. W okresie przed m o n a r c h ią być m o że też ju ż o b c h o d z o n o d o r o c z n e św ię­ to Przymierza, podczas którego o d n a w i a n o w y d a r z e n ie spo d S ynaju. Z takiej okazji był« z r o z u m ia łe u d aw a ć się d o miejsca, gdzie zna jdow ała się Arka Przymierza, aby „stanąć przed o b lic z e m Jahwe". I n n ą okolicznością, d la której p o k o le n ia u d a w a ły się d o s a n k t u a r i u m Przymierza, było zagrożenie ze stro­ ny sąsiadów. W c i e n iu N a m i o t u S p o tk a n ia o d b y w a n o narady, p o d e j m o w a n o decyzje, o b i e r a n o strategię i w y ty c z a n o ta k ty k ę obrony. W okresie m o n a rc h ii ta d o r a ź n a p r a k ty k a przeobraziła się w re g u la rn e p ie lgrzy m ow anie, czego ślad z n a jd u je m y m. in. w „p salm ach pielg rzy m o w an ia" (Ps 121-134). Historia. O ile n ie w iele m o ż n a pow iedz ie ć o p o c z ą tk a c h pielgrzym o w a­ nia w Izraelu, to m o ż n a ro zsądnie przypuszczać, że ja k n a in n y c h o d c i n k a c h życia religijnego, rów nież p r z e m ia n ę św ia d o m o ś c i co d o pielgrzym ow ania Izrael zaw dzięczał p ro ro k o m . U pro ro k ó w n a tra fia m y n a jp ie r w na k rytyk ę przejawów religijności, b ęd ą c y c h pozostałością po p o g a ń s k ic h treściach (zob. Iz 1, 12-13; Jr 7, 2 n n ; A m 4, 4n; 5, 5 n, 21 n), fo rm a liz m o b rzę d ó w i brak szczerości. P ra w d o p o d o b n i e reform y królów ju d z k ic h p od w p ły w e m p roro­ ków d o p r o w a d z iły rów nież d o centraliza cji k u l t u (zob. 2 Kri 23, 1-25), a tym sa m y m d o z m ia n w stylu p ie lgrzy m ow ania. N a k a r ta c h Starego T e s t a m e n tu z n a jd u je m y b ogaty m a te r ia ł dotyczący his­ torii s a n k t u a r i ó w izraelskich, o b e jm u ją c y p a m ię ć o ich p o w s ta n iu i w s p o m n ie ­ n ia z późniejszych w y d a rz e ń (np. Betel i S ychern zob. Rdz 12, 8; 28, 10nn; 31, 13; 35, 15). T akim m iejscem było także G a b a o n . Z dru giej strony pielgrzy­ m o w a n ie ja k k o lw ie k często w s p o m in a n e , n igdz ie n ie jest w p ro st op isane, nie w iem y w ięc ja k w yglądało, jakie były obrzędy, teksty służące d o liturgii itd. Tylko o g ó ln e wskazanie: O b o w ią z e k p ie lg rz y m o w a n ia d o miejsca, które w ybie­ rze sobie Pan (Pwt 16, 16), czy to z Ziemi Izraela, czy spoza jego granic, z n a jd u je

'HV M. N o th , Geschichte Israels, G o ttin g e n 1 9 544 19. 94. 127. 133; zob. J. A. W h a rto n , Pilgrimage w.- G. A. B u ttrie k (ed.), The Interpreter's Dictionary of the Bible, N ash v ille 1962, Vol. 3, 8 1 4 n . ‘,5° A. A lt, Die W allfahrt von Sichern Nach Betel, w: Kleine Schriften zur Geschichte des Volkes Israel, M ü n c h e n 1953, Erster B and, 7 9 n n .

261

się w Prawie Mojżesza (Wj 23, 17; P w t 16, 16)451. Mogło to oznaczać, że nakaz p ie lg rz y m o w a n ia był wcześniejszy o d reform y religijnej, której efe k tem m, in. była m o n o p o liz a c ja k u l t u przez ś w ią tn ię jerozolimski], Ale z a n im za spraw ą reform y króla Jozjasza c e n t r a l n y m m ie jsc em k u ltu w Izraelu stała się ś w ią ty n ia (2 Kri 23, 19-20; por. 2 Krn 24, 33), c e le m piel­ grzy m e k były s a n k t u a r i a lo k a ln e (Wj 5, 1 itd. 1 S m 1, 3; 1 Kri 12, 26n; Oz 4, 15; A m 5, 5 i in.), służyły rów n ież jako m iejsce zw yczajnych s p o tk a ń lu d u (Ps 29, 2). U jaw nia ła się w n ic h c e n tr a ln o ś ć i jednos'ć. Tam w id z ia ło się zn a k i (Ps 27, 4; 63, 2-3; 68, 24; 84, 7 itd.); w yrocznie, p o m o c i w y s łu c h a n e modllitw y ( lS t n 1, 17; Ps 27, 7; 85, 8 itd.); były s k ła d a n e ofiary, p a l o n o k a d z id ło i o d b y w a n o p o k u t ę za grzechy. Z s a n k t u a r i u m zw ią za ne było ś w ię to w a n ie i post, ta k jak w artości metafizyczne: św iatło, p ra w d a i życie. Po n ie w o li b ab ilo ń sk ie j p ie lg rzy m o w an ie Ż yd ów z d ia sp o ry stało się n a k a ­ zem praw a (Wj 23, 17; 34, 23; P w t 16, 16), było w szak rów nież po trze b ą serca (zob. Ps, 6 1 , 5 ; 84, 2.1 1) i m a rz e n ie m życia (Ps 43, 3n). Później, ju ż w czasach Nowego T e s ta m e n tu , p ie lg rzy m o w an ie d o ś w ią ty n i będzie p r a k ty k ą regular­ ną, wystarczy w s p o m n ie ć o b e c n o ś ć d w u n a s t o l e t n i e g o Jezusa w Jerozolim ie (Łk 2, 41), czy liczne w z m i a n k i w C zw artej E w angelii o Jego p o d r ó ż o w a n iu „na ś w ię to ” d o Je roz olim y452, n ie m ó w ią c o in n y c h księgach N ow ego T e s ta m e n tu (zob. Dz 18, 22; G a 2, ln). P r z e j a w y . N ie m a m y nigdzie w S ta ry m T esta m e n c ie o p isu , ja k m og ły pielgrzym ki w yglądać. W Ps 6 8 m a m y szczątkow y o pis procesji zm ierzającej d o św ią ty n i. P ielg rz y m o w an iu towarzyszyła radość; k tó ra w zrastała w m iarę zbliżan ia się d o miejsca św ięteg o (Ps 27, 1-6; 42-43; 84; 122). Pielgrzym ka m ia ła p o m ó c Żydow i n a u c z y ć się lękać Pana, to znaczy w y p e łn ia ć Jego przykazania rów nież „w drodze". Dorosły Żyd był zo b o w ią za n y przez praw o o d b y ć trzy razy d o ro k u pie lg rzy m k ę d o ś w ią ty n i (hbr. szalosz regali tri, zob. P w t 14, 23; Iz 2, 3; por. T a lm u d , tr a k t a t B aba B alhra 12 lb). Więcej m a te r ia łu zawierają teksty p o za b ib lijn e. T ra kta t Miszny B iku rini p o daje o p is karaw any p ie lgrzym ów na ś w ię to P ięćdziesiątnicy (hbr. Sz.au/uot), z którego d o w ia d u j e m y się, że ci, którzy m ieszkali n ie d a le k o Jerozolim y nieśli świeże ow oce fig i w in o g r o n a , ci z dalszych s tr o n - szuszone figi i rodzy nki; w ół p ro w a d z o n y na przedzie p o c h o d u m ia ł p o z ła c a n e rogi i k o ro n ę z gałązek o liw n y c h ; m u z y k a z fletu towarzyszyła p ie lg r z y m o m aż d o b r a m Jerozolimy. W e d łu g Józefa Flawiusza pielgrzym i z B a b ilo n ii g ro m a d z ili się w N e e rd a /N a a rd a (N ehardea) i w Nisibis, skąd g r o m a d n i e w y ru s zali ku Jerozolim ie, zabiera­ jąc z so b ą p o d a t e k ś w ią ty n n y o d lokalnej d ia s p o ry 453. W Jero z o lim ie p a n o w a ła w czasie ś w ią t p ie lg rzy m k o w y ch n ie tylko o d ś w ię tn a , lecz rów nież r o d z in n a 451 Przepis ten , z d a n ie m egzegetów red ak cy jn ie późniejszy, w skazuje na p ra k ty k ę z p ew n o ś­ cią przedkrólew ską. •ui y rzy p icrWsze E w angelie, zw ane S y n o p ty c z n y m i, m ów ią ty lk o o je d n e j takiej podróży-pielgrzym ce, ale to z przy jęty ch założeń teologicznych. 455 Józef F law iusz, D aw ne dzieje Izraela, (XVIII, ix, 1, |3 1 1-312| ), P oznań 1962, 865.

atm osfera, dzięki której każdy pielgrzym m ó g ł liczyć n a k ąt d o sp a n ia i miejs­ ce na p o siłek (por. M k 14, 12-16 i par.)454. Po z b u r z e n iu ś w ią ty n i (70 r. po Chr.) ze z m i e n n y m n a t ę ż e n ie m Żydzi p ielgrzym ow ali na wzgórze S yjon d o r u i n św ią ty n i, a d o k ła d n ie j d o o ca lałego jej f ra g m e n tu , któ ry istnieje d o dziś - M u r u Płaczu.

9 .3 . P ie lg r z y m o w a n ie c h r z e ś c ij a n O p ie lg r z y m o w a n iu chrześcijan d o ziemskiej ojczyzny C h r y stu s a m oż­ na m ó w ić o d IV w., k ie d y ch rz eśc ija ń stw o uzyskało praw o o b yw ate lstw a w rz y m sk im św iecie religijnym. W p r a w d z ie istnieją wcześniejsze p o tw ie rd z e ­ n ia p o d r ó ż o w a n ia w yzna w c ów Jezusa cło Palestyny, n ie m a ją o n e j e d n a k c h a ­ r a k te ru pielgrzym ek, raczej p o w o d o w a n e były ciekaw ością j a k w y gląda ły m ie j­ sca w s p o m n i a n e w E w an geliach. Pierw szym z na w ie d z a ją c y c h w ty m w łaśn ie d u c h u był b is k u p M elito z Sardes (2. pot. II w.); należy w y m ie n ić Orygenesa, k tó r e m u zaw dzięczam y dzieło zawierające k atalo g miejscowości bib lijn ych, zw ane O nom astikon. Za ty m i d w o m a idą n a s tę p n i, ju ż praw d ziw i pielgrzym i - św. H ie ro n im , Egeria, pielgrzym z B o rd e a u x 455, A n o n i m z Piacenzy i inni. Z n a m i e n n ą jest rzeczą, że p ie rw o tn y Kościół n ie p rzyw ią zyw ał wagi ani d o miejsc zw iązanych z Męką, Ś m ierc ią i Z m a r tw y c h w s ta n ie m C h ry stu s a, ani d o in n y c h , ja k m iejsce N aro d z in , C h r z t u , czy P rz em ien ie n ia. P r a w d o p o d o b ­ nie z pierwszej p o ło w y II. w. p o c h o d z ą graffitti zn a le z io n e na śc ia n ie d o m k u Maryi w N azarecie i w o b r ę b ie d o m u św. Piotra w K afarn au m . To je d y n e a n o n i ­ m ow e p o tw ie rd z e n ia „z ain tereso w a n ia” m ie jsc a m i zw ią za n y m i z życiem o sób blisk ich Jezusa. T r u d n o j e d n a k m ó w ić o r u c h u p ie lg rz y m k o w y m d o Nazaretu, czy K afarn au m , m o g ły to być św ia d e c tw a lo k a ln ej w s p ó ln o ty judeochrześcijan. Pow iedzm y też otw arcie: ch rz eśc ija ń stw o pierw szych w iek ów n ie za m ie­ rzało zawłaszczyć ziemskiej ojczyzny C h r y s tu s a n a w e t wówczas, gdy w y zn a w a­ nie w ia ry przez n a w ie d z a n ie miejsc u św ię c o n y c h przez h isto rię zb a w ien ia nie łą czyło się ju ż z ryzykie m p rześladow ań. B u d o w a n o m o n u m e n t a l n e św ią ty n ie na m iejscach n ajw ażniejszych zbaw czych w y d arze ń , o d czasów aposto lskich istn iało z o r g a n izo w an e życie religijne m ie jsc o w y ch g m in , ale n ie g łoszono haseł w sty lu „Ziemia Ś w ięta d la ch rz e śc ija n ”456. 4M S. S c h e c h te r (ed.), A bol de-Rabbi N a t h a n 35, 1. 3, V ie n n a 1887; o m ó w ie n ie tego te k s tu , zob. M. B. L crner, The E x tern a! T ractales, w: S h. S afrai (ed.), The U teralure of the Sages. First Part: O ra! Tora, H a l a k h a , Mishna, Tosefta, Talm ud, Externa! Tractales, IC o m p e n d ia R eru m lu d a ic a r u m ad N o v u m T c s ta m e n tu m . S e e tio n T w o|, A s s e n /M a a s tr ic h t - P h ila d e lp h ia , Pen., 1987, 367-379. 455 Jego Itfn eram m i burdtgalense, (ok. 3 3 0 r.) jest pierw szy m p rzew o d n ik iem p o m iejscach b ib lijn y ch . 456 Jeżeli m iały m iejsce n ap ię c ia p o m ię d z y sp o łe czn o ścią żydow ską a ju d eo ch rześcija ń sk ą, to były n astęp stw em in n y ch przyczyn. D o pow ażniejszej zm ian y stan o w isk a n a ty m o d c in k u

263

262 ilitr '

_____... ....

Działo się ta k p r a w d o p o d o b n i e dlatego, że od s a m eg o p o c z ą tk u chrześ­ cijaństw a m ia ła m iejsce siln a sp iritu a liz ac ja w y m i a r u geograficznego i miejsc w y ró ż n io n y c h t a je m n ic ą o d k u p ie n ia . N ie liczyła się w ięc Jero z o lim a ziemska, lecz n ie b ie s k a (Gal 4, 24-26; A p 21); w ażniejsze było s p o tk a n ie z o d p o w ie ­ d z ia ln y m i za g m i n ę je roz olim ską niż n a w ie d z e n ie Kalwarii (Gal 2); głoszenie Z m a r tw y c h w s ta n ia s ta n o w iło istotę p r z e p o w ia d a n ia , n ie zas'opis w y g lą d u G ro ­ b u C h ry stu s a . Nic d z iw n e g o , że H ie r o n im b ędz ie później tw ierdził, iż b ram y n ie b a ta k s a m o są o tw a r te w Brytanii, ja k w Je roz olim ie (List 5 8 d o Paulina). Za n aszych d n i n o w y im p u ls n ie tylko d o s a m e g o p o d r ó ż o w a n ia d o Ziemi C h ry stu s a, lecz ró w n ież d o prze ży w an ia p ie lgrzym ki jako ta je m n ic y zb aw ie­ n ia d o k o n u ją c e j się w przestrzeni, d a ł Ja n Paweł 11 w Liście o p ielgrzym ow aniu do miejsc zw ią za n yc h z. historią zb a w ien ia , w k tó r y m przy gotow yw ał Kościół n a p r ze ży w an ie W ielkiego J u b ile u s z u R oku 2 0 0 0 rów nież jako d o św ia d c z e ­ nia przestrzeni św iętej'157. W ielki Ju b ile u s z 2 0 0 0 chrześcijaństw a, p ie lg rzym ka O jca Ś w ięte g o d o krajów w y b ra n y c h przez O p a tr z n o ś ć n a miejsce i tło his­ torii z b a w ien ia, o sobiste św ia d e c tw a w y z w o lo n e z głębi serca w s p o t k a n i u z tym u p r z y w ile jo w a n y m f r a g m e n t e m naszego g lo b u , prow ad zą d o w n io sk u , że „Dzięki p ie lg r z y m k o m w y m ia r geografii z b a w ie n ia jest coraz m o c n ie j o b e c ­ ny w ś w ia d o m o ś c i chrześcijańskiej'“158. Na k o n ie c należy w rócić d o w ą tk u , dzięki k tó r e m u d a w n a Z iem ia K anaan, późniejsza Z iem ia O b ie c a n a , ja k i i n n e ziem ie, stały się sc e n ą w y d a r z e ń zbawczych, to znaczy d o słowa Bożego: „C zytanie fra g m e n tó w Pism a Ś w ię­ tego w m iejscach, k tó r y c h o n e doty c zą - jeżeli to m o ż liw e w o ry g in a le - to d o ś w ia d c z e n ie a b s o l u t n i e w yjątkowe. Jego b ło g o s ła w io n e s k u tk i znają d o b rze pielgrzym i, łączący swoją o b e c n o ś ć w m ie jsc a c h św ię ty c h z le k tu r ą Biblii. N ic nie p rze m aw ia d o człow ieka z siłą d o r ó w n u j ą c ą tej, ja k ą rodzą skojarzenia i przeżycia w y w o ła n e o g lą d a n ie m n a w ła s n e oczy k rajo b raz ó w i p o m n i k ó w przeszłości, o k tó r y c h m o w a na k a r ta c h ksiąg ś w ię ty c h ’''159. Dla p ielg rzym a Ziem ia Ś w ięta staje się n a p r a w d ę „piątą Ewangelią".

do szło w o k resie w y p raw krzyżow ych, k tó ry ch e p ilo g ty lk o u w y d a tn ił, że n ie była to m eto d a zg o d n a z n a tu r ą sam eg o chrześcijaństw a. ',57 C y to w a n y w yżej a rty k u ł ks. W. C h ro sto w sk ieg o Jan Paweł II na ila d a ch historii zbawie­ nia, jest d o sk o n a ły m k o m e n ta rz e m d o wyżej w s p o m n ia n e g o Listu Ja n a Pawła II, d la te g o ty lk o d o tego a r ty k u łu w ty m m iejscu jeszcze raz o d sy ła m , p ra g n ę je d n o c z e ś n ie przyw ołać zb ió r p o ety ck ich refleksji ab p . K. W ojtyły pow stałych na k a n w ie Jego p ielg rzy m k i d o Z iem i Św iętej w g r u d n iu 1963 r., Wędrówka do Miejsc Świętych, w y d a n e m .in. w: Karol W ojtyła, Poezje i dra­ maty, K raków 1979, w yd. 1, 71-75. •I5H <$/ C h ro sto w sk i, Jan Paweł II na śladach historii zbaw ienia, 41. •159 w C h ro sto w sk i, Jan Paweł II na śladach historii zbaw ienia, 56.

264

ZAKOŃCZENIE G eografia bib lijn a, p o d o b n i e ja k i n n e „szczegółowe geografie", zajm uje się o p is e m realiów w p isa n y c h w tę szczególną ziemię, której prze zn ac ze n iem było stać się te a tre m w y d a r z e ń ok reśla n y ch w ję zyku te ologiczny m jako historia zb a w ien ia , c h o c ia ż w o d b io r z e p o to c z n y m ziem ia ta jest też, jak się okazuje, u p rz y w ile jo w a n y m z a k ą tk ie m g lo b u ziem sk iego ze w zg lę d u na fakty, obiekty, osobliwości. Z racji celu, k tó r e m u m a słu żyć n iniejsza p u b lik a cja, należy wyp u n k to w a ć przede w szystkim w n io sk i n aśw ietlają ce specyfikę tej Ziemi. 1. N ie jest m o ż liw e opisać w r a m a c h p u b lik a c ji o c h a rak te rz e podręczniko w y m w szystkich zjawisk fizycznych, h istoryc znyc h czy k u ltu r o w y c h , skła da­ jących się na b ib lijn ą Z iem ię O b ie c a n ą , o k re ś la n ą także jako Z iem ia K anaan, Ziem ia Ś w ięta, Palestyna, bąd ź Erec Izrael. T r u d n o też przekazać to, co m a w p a m ię c i ktoś, k o m u było d a n e znaleźć się w k raja ch biblijnych , gdy m a w p a m ię c i obrazy krajów o śc ien n y c h : E giptu, Jo rd an ii, Syrii, L ib a n u , Iraku, Turcji, C y p r u , Grecji. Bardziej n iż w p r z y p a d k u ja k ie g o k o lw ie k i n n e g o kraju d o Z iem i Świętej trafn e w y d a je się p o w ie d z e n ie J. W. G oethego: „Kto ch c e zro­ z u m ie ć poetę, m u s i o d b y ć p o d ró ż d o jego kraju". 2. P o n ad wszystkie k ry teria i płaszczyzny p o z n a w a n ia , p o ró w n y w a n ia i oce­ ny m a te r ia łu c z e rp a n e g o z a u to p sji l u b za p o ś r e d n ic tw e m św ia d e c tw osób trzecich, d la c h r z e śc ija n in a najw ażniejszą ce c h ą Z iem i Świętej jest to, że była o n a p r z e d m io te m o b ie tn ic y Boga d a n e j p a tri a r c h o m ; w n a s tę p n y c h o k resa ch historii po strze g an o ją jako o b ie tn ic ę s p e łn io n ą (już za Jozuego, p o d o b n ie w naszych czasach, k ie dy p ow stało p a ń s tw o Izrael), ty m c z a se m o n a pozostaje n a d a l ziem ią o b ie tn ic y - o b r a z e m Królestwa N iebieskiego. 3. N iepokoje, któ re n ie przestają wstrząsać Z iem ią Izraela, d o ty k a ją c tragicz­ nie jej w sp ółczesn ych m ieszkańców , o d w ie c z n y c h o sie d le ń c ó w ja k i n ie d a w ­ n ych r ep a trian tó w , są n ie tylko efe k tem p olityki, ale m o g ą być też „znakiem" p r z y p o m i n a ją c y m o n a d a l c h a r y z m a ty c z n y m ch a ra k te rz e tej ziemi. Kto wie, czy n ie należy n a jp ie r w patrzeć n a b ib lijn ą Z iem ię O b ie c a n ą p o d o b n i e jak na treść p rz y n a jm n ie j k ilk u in n y c h f u n d a m e n t a l n y c h pojęć, jak chociażby: w św ietle Pisma Ś w iętego treść słowa „Izrael" n ie sprow adza się tylko d o p o c h o ­

265

dzący ch o d A b r a h a m a w edług ciała Żydów; p o d o b n i e treść pojęcia „życie” nie w y cz erpu je się w jego b io logicz ny m przejawie, a n i „śmierć" w u s ta n iu funkcji o r g a n iz m u . O tó ż p o d o b n i e w y d aje się być z „ziemią” - słow o to n ie zawęża się d o geograficznego, historycznego, a ty m m n ie j p o lity cz n eg o a sp ek tu . Przed m a p ą Ziem i O b i e c a n e j / K a n a a n u / P a l e s t y n y / i z r a e l a w św ietle powyższego zda­ jem y so b ie sprawę, że stoim y przed s y m b o l e m przestrzeni, w którą „zstąpiła" n a d p rz y ro d z o n o ść , aby u czynić ją p o c z ą tk ie m i z n a k ie m nowego n ie b a i n o w e j Ziem i (Iz 65, 17; 66, 22; A p 21, 1). 4. Styl d z ia ła n ia Stwórcy, które p ozw ala śledzić O b jaw ie n ie , p r z y p o m i n a kształt klepsydry: n a jp ie r w zauw aża się przejście o d w y m ia r u u n iw e r s a ln e g o d o je d n o s tk o w e g o (kosm o s-cz ło w iek /lu d zk o ść -A b rah a m ), p o te m h o r y z o n t z n o ­ w u s to p n i o w o się rozszerza o d k o n k re tn e j je d n o s tk i d o w s p ó ln o ty (od A b r a h a ­ m a d o N a r o d u W y bra nego , o d C h r y s tu s a d o w s p ó ln o ty n ow ego stw orzenia). Poprzez geografię b iblijną, p o cz y n ając od jej w y m i a r u fizycznego, a kończąc na w y m ia rz e teologicznym , Bóg-Stwórca obja w ia się w Jezusie C h r y s tu s ie jako O jciec lu dzk ości i Zbawca człow ieka nie m n ie j c z y te ln ie niż w historii bi­ blijnej. 5. Ś w ia t w id z ia n y o k ie m Biblii o d s ła n ia z d u m ie w a ją c y r o z m a c h dzieła stw orzenia, po k tó r y m człow iek n ie p o w i n i e n się po ru sza ć ja k „barbarzyńca w o g ro d z ie ” (Z. H erbert), lecz jako k a p ł a n w ś w ią ty n i, której p i ę k n o przewyższa wszystko, co istota lu d z k a sa m a jest w s ta n ie stworzyć. Już pierw szy opis stw o ­ rzenia (Rdz 1, 1 - 2, 4a) na taki w n io s e k nap ro w ad z a, w n io s e k ty m bardziej zresztą oczywisty, że tekst te n w yszedł ze śro d o w isk a kap łańskiego, w rażliw ego na w artości sa kra ln e, a ty m s a m y m i estetyczne, bo p i ę k n o i sacrum m a ją się d o siebie p o d o b n ie , jak p ra w d a i d o b r o oraz d o b r o i p ię kn o. Pewien pielgrzym d o ziem bib lijn y ch , k tó ry p ię tn a ś c ie lat później m ia ł zostać papież em , zostawił „opis” tej w yjątkow ej ziemi, k tó rego f r a g m e n t n ie c h będzie w o ln o przytoczyć na za k o ń c z e n ie tej „Geografii biblijnej":

BIBLIOGRAFIA (w w y b o r z e )

1. P u b lik a c je o b co ję z y c z n e A b e l F.-M., G éogr aphie de la Palestine, P aris 1 933. A b e r b a c h M., Labor, Cr afts a n d C om m erce in A n cien t Israel, J e ru s a le m 1994. A h a r o n i Y., T h e L a n d o f the Bible: A Historical Geography, P h ila d e lp h ia 1979. A lfa ro J. 1., La tierra p r o m e tid a sa c ra m e n to de la llberación del exilio, R ev ista B ib lic a 4 6 n.s. (1 9 8 4 ) 1 17-129. A s h b e l D., C l i m a t e , w: S p e ise r E. A. (ed.), At th e D a w n o f C iviliz a tio n . A B ackg rou nd o f Bib­ lical History, T el-A viv 1 9 6 4 , 38-45. A v n im e le c h M., Geology, w: S p e ise r E. A, (ed.), A t the Daunt o f Civiliz atio n. A B a ckgro u nd of Bib lical H istory, Tel-A viv 1 9 6 4 , 28-37. B aly D., Basic Bib lical Geography, P h ila d e lp h ia 1987. B aly D., T h e Geography of the Bible. A S t u d y In Historical Geography, N e w York 1957. B arcley J., T h e Jews o f th e Diaspora, w: B arcley ). a n d S w e e t J. (eds.), Early C h r istian thought in its Jew ish context, C a m b r id g e 1 9 9 6 , 27-40. B a rth é lé m y D., L'intégration de l'espace et d u tem ps d a n s la n o uvelle Jérusalem , M a rg u e ra t D., Z u m s te in J., B o n n a r d P. (eds.), La m é m o ir e et le tem ps |L e M o n d e d e la B ib le, 23],

Tej ziem i t r u d n o pow iedz ie ć „jesteś p i ę k n a ”. Brązowieją głazem n a w is ły m zbocza, w n ik a j ą w pochyłość c h m u r . S a m o c h o d y prują pow ietrze i deszcz. D a r m o sz ukać c h o ć b y śla d u zieleni. Ludzie odeszli daleko. N ie s p o s ó b tu ta j żyć. Droga nie prow adzi d o ty c h miejsc, lecz o d n ic h ucieka. (...) C a la ziem ia p rzyc h odzi d o tej je d n e j Z iem i i przez nią Z iem ią się staje, tak jak staje się tym , co jest, W szystko przez TEGO, KTÓRY JEST.

G e n è v e 1 9 9 1 , 179-190. B e a u m o n t P., B lak e G. H., W a g sta ff J. M. (eds.)., T h e M i d d le East. A Geographica l Study, L o n d o n 1 9 8 8 2. B e n e d e tti P. d e ,

II ca l e n d a r i o dl Israele, w: AA.VV., V a d e m e c u m per il lettore d elta Biblia,

B rescia 1 9 9 6 , 2 4 7 -2 4 9 . B e r n h a r d t K.-H., Die U m w e l t des A lt e n Testam ents. I. Die Q u e lle n u n d ihre Erforschung, G ü ­ te rs lo h , 1967. B o d e n h e im e r F. S., F auna, w: S p e ise r E. A. (ed.), A t the D a w n o f Civiliz a tio n . A Back-ground o f B ib lica l History, Tef-Aviv 1 9 6 4 , 58-64.

(Bp Karol Wojtyła, W ęd ró w ka do m iejsc św iętych)

B o d in e W. R„ S u m e r ia n s, w: H o e r th A. J., M a ttig n y G. L. &. Y a m a u c h i E. M. (eds.), Peoples of the O l d T esta m e n t World, G r a n d R a p id s, Mi., 1 9 9 4 , 19-42. B orow ski O ., D a ily Life in B ib lica l Times, A tla n ta 2 0 0 3 .

267

266 «laHM«

B o u d a rt A., A m o riie, w: B o g a e rt P.-M. e t al., D iction na ire Encyclo ped iqu e de la Bibie, T u rn h o u t 2 0 0 2 3, 48. B reasted J. H., A n cien t Times. A History o f the Early World, N ew Y ork 1944. B ro w n J. P., A n c i e n t Israel a n d A n c ie n t Greece. Religion, Politics, a n d C ulture, M in n e a p o lis , M n„ 2003. B ru e g g e m a n n W., T h e L and. Place as Gift, Promise, a n d C h a l l a n g e in Bib lical Faith, P h ila ­ d e l p h i a 1 9 7 7 J. C le m e n ts , R. E., (ed.), T h e World o f A iicieni Israel. Sociological, A n th rop olo gical a n d Politi­

World, L e id e n , o d p o w ie d n io 1 997, 2 0 0 0 i 2 0 0 2 . H a llo W. W., Origins. The A n c ie n t N e a r Eastern B a ckg ro u n d o f So m e Modern Wester il Institu­ tions, L e id e n 1996. Har-El M„ L andscape, N a t u r e a n d M a n in the Bible. Sities a n d Events in the O l d Testament, Je ru s a le m 2 0 0 3 . H ari A., L'écologie el la Bible, P aris 1995. H o p k in s D. C., T h e H ig h la n d s o f C a n a a n , S h e ffie ld 1985.

ca l Perspectives. Essays by M em bers o f the Society for O l d T estam ent Study, C a m b r id g e

H o p k in s 1. W. )., Jerusalem. A S t u d y in Urban Geography, G r a n d R a p id s, Mi, 1970.

1991.

H o rb u ry W., L and, s a n c t u a r y a n d worship, w: B arcley J. a n d S w e e t J. (eds.), E arly Chr istian

C o llin s J. )., Betw een A t h e n s a n d Jer usalem. Jew ish I d en tity in the Hellenistic Diaspora, G r a n d R a p id s , Mi, 2 0 0 0 2. C o n d e r C. R„ K itc h e n e r H. H „ S urvey o f Western Palestine. M em oirs o f the Topography, Orog­ raphy, Hydrogra phy a n d Archeology, L o n d o n 1 8 8 1 -1 8 8 3 , 3 vols. D av ies W. D., T h e Gospel a n d the L and, B erkeley 1 974. D e n h a m 14.M., T h e E astern Mediterr anean: A Sea-Guide to Its Coasts a n d Islands, E d in b u r g h , 1964. D u B u it M., G eographie de la Terre Sa lute, P aris 1 958. D u ja r d in J., Terre promise - Terre d u e - Terre d p arlager?, C h e m in s d e D ia lo g u e «Quite ton pays , 5 (1 9 9 5 ) 37-61. E litz u r Y„ A n c i e n t Place N a m e s in the Holy L and. Preservation a n d History, W in o n a Lake, In., 2 0 0 4 . E p h ’al 1., "The S a m a r i l a n ( s ) “ in the A ssyrian Sources, w: A h, Assyria... S tu dies in A ssyrian History a n d A n c i e n t N e a r Eastern Historiography pre sented to H a y i m T adm or, e d ite d by C o g a n M. a n d E p h ’al 1., S c r ip ta H ie r o s o ly m ita n a , vol. XXX11I, J e ru s a le m 1 991, 36-45. E sler Ph. P., T he M e d ite rr a n e a n C o ntex t o f Early C h r istia n ity , w: te n ż e (ed.), T he Early Chris­ t i a n World, L o n d o n 2 0 0 0 , Vol. I, 3-25. F a n u li A., L'uomo e il suo h a b i t a t se condo Gen I; w: D e G e n n a r o G. (a c u r a d i), L'antropologia bi blica, N a p o li 1 9 81, 71-99. F in e g a n J., H a n d b o o k o f Bib lical C hronology, P eab o d y , M a, 1992. F ra n k fu r te r D. (ed.), Pilgrimage a n d Holy S pace In L ate A n t i q u e Egypt, L e id e n 1998. F ritz V., Die Grenzen des L andes Israel, w: G a lii G, & W e in fe ld M. (ed.), S tu d ies in Historical Geo graphy & Bib lical Historiography Presented to Z ech a r la K alla i, L e id e n 2 0 0 0 , 14-34. G a rb a E., T h e Social, ec o no m ic a n d po litica l history o f Palestine 6 3 BCE-CE 70, w: H o r b u ry

thought in its Jewish context, C a m b r id g e 1996, 2 0 7 -2 2 4 . H o u s to n J, M„ T h e Geographical Setting o f th e Bible, w: T he Expositor's Bible C o m m e n t a r y , G r a n d R a p id s, Mi, 1979, Vol 1, 83-99. Isaac B., R o m a n A d m i n is t r a t i o n a n d U rb a n iz a tio n , w: K a s h e r A., R a p p a p o r t U., F u k s G. (eds.), Greece a n d Rome in Eretz Israel. Collected Essays, J e ru s a le m 1 990, 151-159. J e re m ia s J., Die E in w o h n e r z a h l Jer usa lem s z u r Zeit Jesu, Z e its c h r ift d e s D e u ts c h e n P alästin aV e re in s 6 6 (1 9 4 3 ) 24-42, [= w: A b b a . S tu d ien z u r n eu t e s l a m e n l l ic h e n Theologie und Zeitgeschichte, G ö t t i n g e n 1966, 335-3411J e re m ia s J., Jentsa lén en tiempos de Jesús. Estudio económ ico y social del m u n d o del Nuevo Testamento, ( tlu m . z n ie m . Jerusa lem z u r Zeit Jesu), M a d rid 1977. Jo n e s A. 14. M., T h e Cities o f the Eastern R o m a n Provinces, O x fo rd 1 9 7 12, 269 -2 7 7 ; Jo n e s A. H. M., T h e U r b a n iz a tio n o f Palestine, J o u r n a l o f R o m a n S tu d ie s 21 ( 1931 ) 78-85; K ed ar B. Z., W e rb lo w sk y R. J. Z., Sacred Space: Shrine, City, L and. Proceedings o f the Intern a ­ tio na l Conference in M em ory o f Joshua Prawer, H a m p s h ire - J e ru s a le m 1998. Keel O., K ü h le r M., U e h lin g e r C h r., Orte u n d L a n d s c h a f t e n der Bibel. Ein H a n d b u c h u nd Sludien-Reiseführer z u m Heiligen L and. B a n d 1: Geographisch-geschichtliche L a n d e s k u n ­ de, G ö t t i n g e n 1984. Kerkeslager A., Jewish Pilgrimage a n d Jewish Identity in Hellenistic a n d Early Rom an Egypt, w: F ra n k fu rte r D. (ed,), Pilgrim age a n d Holy Space in La te A n ti q u e Egypt, L eiden 1998, 99-225. K ille b re w A, E., B ib lica l Peoples a n d E thnicity. A n A rcheological S t u d y o f Egyptians, C a n a a n ites, Philistines, a n d Early Israel 1300-1 1 0 0 BCE., A tla n ta 2 0 0 5 . K iu c h i N ., G a m a l (C am el), w: V a n G e m e re n W. A. (G e n e ra l E d ito r), N e w In tern a tio n a l Dic­ t io na ry o f O l d T esta m en t Theology & Exegesis, C a rlis le 1 9 9 7 , vol. 1, 8 7 3 -8 7 4 . L ev in e B, A., T h e N e xt Phase in Jewish Religion: T h e L a n d o f Israel as Sacred Space, w: C o g a n

W., D av ies W. D., S tu rd y J. (V o lu m e E d ito rs), T h e C a m b r i d g e History o f J u d a is m , Vol. 111.

M., E ic h le r B. L., T igay J. 14. (eds.), T e h illa h le-Moshe. B ib lica l a n d J u d a ic Studies in H onor

T h e Early R o m a n Period, C a m b r id g e 1 9 99, 9 4 -1 6 7 .

o f M oshe G reenberg, W i n n o n a Lake, In., 1997, 2 4 5 -2 5 7 .

G ita y Y., Geography a n d Theology in the B iblical Narrative: T h e Q uestion o f Genesis 2-12, w: w: B reck R. S. (ed.), Prophets a n d Paradigms. Essays in H onor o /G . M. Tucker, S h e ffie ld 1 9 9 6 , 2 0 5 -2 1 6 . G o n z a le z E c h e g a ra y J., El C rescienle Fertil y la B ib lia, E stella (N avara) 2 0 0 0 2. M abel N. C , T h e L a n d Is Mine, M in n e a p o lis , M il, 1 995. H a llo W. W. (G e n e ra l E d ito r), T he Con tex t o f Scripture. V o lu m e O n e : C a n o n i c a l C omposi­ tions from the Bib lical World: V o lu m e Two: M o n u m e n t a l Inscriptions C ompositions from

268

the B iblical World: V o lu m e T hree: A r c h i v a l D o cu m en ts Compositions from the Biblical

L ev in e E„ T he Promised L a n d o f m i l k a n d honey. Estudios Bíblicos, 5 8 (2 0 0 0 ) 145-166. Lew y J. i H., T h e O rig in o f the W e e k a n d the Oldest West A s i a t i c C a le n d a r , H e b re w U n io n C o lle g e A n n u a l 17 (1 9 4 2 -1 9 4 3 ) 1-152. L ip iń sk i E., La terre prom ise héritage de Dieu, w: Essais sur la R évélation et la Bible, Paris 1970, 115-132. L ip iń s k i E., C a n a n é e n , w: B o g a e rt P.-M. e t al., Diction n aire E ncyclopédique de la Bible, T u rn h o u t 2 0 0 2 3, 2 2 7 -2 2 8 .

269

East in H onor o f ) . M a x w e l l Miller, IJ o u rn a l for th e S tu d y o f th e O ld T e s ta m e n t S u p p le ­

M a tth e w s V. H., Historical Geography, w: Social W o rld of the H e b m v Prophets, P eab o d y , Ma.,

m e n t S eries, 3431, S h e ffie ld , 2 0 0 1 , 2 5 5 -2 7 6 .

2 0 0 1 , 3-18,

S h iff m a n L. 14., T h e L a n d o f Israel in the Temple Scroll, w: B ib lica l A rchaeology Today. 1990.

M ille r P. D. jr., T h e Gift o f God. T h e D euteron om ic Theology o f the L and, I n te r p r e ta tio n ,

P ro c e e d in g s o f th e S e c o n d I n t e r n a t i o n a l C o n g re s s o n B ib lic a l A rc h e o lo g y , J e ru s a le m

2 3 (1 9 6 9 ) 4 5 1 -4 6 7 .

J u n e 1 990 , J e ru s a le m 1 9 9 3 ,3 9 8 - 4 1 0 .

M o ld e n k c 14 N., M o id e n k e A. L., Plants o f the Bible, N e w York 1952.

S im o n s j., T he G eog ra ph ica l a n d Topogra phica l Texts o f the O l d Testament. A Concise C o m ­

M o rg e n s te rn )., T h e C a l e n d a r of the Book o f Jubilees, its O rig in a n ti its C ha ra cter, V ê tu s Tes-

m e n t a r y in X X X I I Ch apter s, L e id e n 1959.

t a m e n t u m , 5 (1 9 5 5 ) 34-76.

S m it h G. A., T he Historical Geogr aphy of the H oly L a nd , 1 8 9 4 1 |w ie le w y d a ń ].

M u ssics G., G ia n ts , w: T o o rn K. v a n d e r, B e c k in g B., H o rs t P. W. v a n d e r (eds.), D iction ary of

S p e ise r E. A. (ed.), A t th e D a w n o f C iviliz a tio n . A B a ckg ro u n d o f B ib lical History, Tel-Aviv

Deities a n d D em o n s in th e Bible, L e id e n 1 995, 6 4 9 -6 5 3 .

1964.

N o th M., El n ttin d o del A n l i g u o T esta m e nto [ tln m . z n ie m . Die W ell des A lt e n Testame nts!,

T o b le r T., Bib liographia geogr aphica Palae stinae, L eip zig 1867.

M a d rid 1 976, 23-1 18.

V o lo k sin e Y., Les d e p l a c e m e n ts p i e u x en Egypte pharaonicjue: sites et p ra tiq u es cultuelles, w:

N tilm a n M., T h e Encycloped ia o f Jew ish Prayer. A s h k e n a z i c a n d Seph ardlc Rites, N o r th v a le ,

F r a n k f u r te r D. (ed.), Pilgrimage a n d Holy Sp a ce in L a te A n t i q u e Egypt, L e id e n 1998,

NJ - L o n d o n 1996.

51-97.

O 'B rie n J., P a lm e r M., A t l a s des religions d a n s le M onde, Paris, 1994.

W e rb lo w sk y R. J. Z w i a n d W ig o d e r G. (eds.), T h e Oxford D ictio na ry o f the Jewish Religion,

O r n l E. a n d E frat E., Geography of Israel, J e ru s a le m 1 9 7 6 3,

N ew Y ork • O x fo rd 1997.

P a le s tin e E x p lo r a tio n F u n d , S urvey o f Western Palestine, 3 vols, L o n d o n 188 1 -1 8 8 8 .

W e rb lo w sk y R. J. Z w i, Das „Land" in den Rellglonen, w: S tre c k e r G. (hrsg.), Das L a n d in bi-

P ix n e r B., Nazorean s on M o u n t Zion (Jerusalem), w: M im o u n l S. C. (dir.), Le judéo-cluistian-

b lisch er Zeit. J e ru s a le m -S y m p o s iu m 1 9 8 1 , G o t t i n g e n 1 9 8 3 , 1-6.

isme dim s ions ses états. Actes d u Colloq ue de Jéru salem 6 -1 0 Juillet 1 9 9 8, P aris 2 0 0 1 ,

W h a r to n J. A., Pilgrimage w: B u ttr ic k G. A. (ed.), T h e Interpreter's D iction ary o f the Bible,

2 8 9 -3 1 6 .

N a sh v ille , N Y ,1 9 6 2 , Vol. 3, 8 1 4 -8 1 5 .

Post G. E., Flora of Syria, Palestina a n d Synal, B e y ru t 1 9 3 2 -1 9 3 3 , 2 vols;

W ró b e l M. S., A rchaeological a n d T extu a l Evidence in the Process o f Israelite S e ttle m e n t in

P reuss H. D., Israel's L and, vv: O ld Testament Theology, E d in b u r g h 1995, Vol. 1, 117-128.

C a n a a n , w: P in d u r o w ie G. 1 P. (red.), „C jytt ... c z ł o w i e k a o dd a m u za p ła tę" (Prz 12, I4b).

P ritc h a rd J. B., A n cien t N e a r Eastern Texts R ela ting to the O ld T estam ent, T h ir d E d itio n w ith

Księga p a m i ą t k o w a k u czci księd za Profesora Józefa H om elskiego, T a rn ó w 1 9 9 9 , 98-11 1.

S u p p l e m e n t , P rin c e to n , N .J ., 1969.

Z im m e rli W., T h e 'L an d' in the Pre-exIlic a n d Early Post-Exilic Prophets, w: B u tle r J. E., C o n ­

R avasi G., Terra S a n t a . Geografia d e l l ’a n i m a , M ila n o 1988. R eick e Bo, N e u te s t a m e n t l i c h e Zeitgeschichte, B e rlin 1 9 8 2 2.

ra d W., a n d O l l e n b u r g e r B. C . (eds.), U n d e r sta n d in g the Word. Essays in H onor o f 13. W.

Sa frai Z., T h e Econom y o f Romctn Palestine, L o n d o n a n d N ew Y ork 1994.

A nderson, I J o u rn a l fo r th e S tu d y o f th e O ld T e s ta m e n t S u p p l e m e n t S eries, 371, S hief-

S c h iife r-S c h u c h a rd t H., L'oliva. La grande storia di un piccolo frutto, A n d r ia 1 9 8 8 2.

fie ld 1 985 , 2 4 7 -2 6 2 .

S c h m i d t F., Jew ish Representations o f the In h a b i te d E a r t h D u rin g the Hellen istic a n d R o m a n Periods, w: K ash er A., R a p p a p o r t U., F u k s G. (eds.), Greece a n d Rome in Eretz Israel. C o l­

11. P u b lik a c je p o ls k o języ czn e

le c te d Essays, J e ru s a le m 1 9 90, 119-134.

A lb r ig h t W. F„ A rcheologia Palestyny, W arszaw a 1964.

S c h ü r e r E., T h e History o f the Jew ish People in th e Age o f Jesus Christ (1 75 A. D. 135). A N ew E n g lis h V e rsio n V o lu m e 1, E d in b u r g h

A m ir B en D av id , Z i e m i a Ś w ięta , (P rz e w o d n ik Pascahtl, B ielsk o B iała 1998.

B. C. -

B a h a t D., A t l a s biblijnej Jerozolimy, W arszaw a 1999.

R ev ised a n d E d ite d by V e rm e s G. & M illa r F.

B aldi D., W O jc z y źn ie Chrystusa. P rzewodnik po Z iem i Św iętej, A syż 1 982.

1973; V o lu m e 11, R e v ise d a n d E d ite d by V e rm e s G., M illa r F.,

B a n a sz e k A., Zakres m isji chrześcijańskich n a po d sta w ie n a k a z ó w m isy jn ych Ew an gelii M a t e u ­

B lack M., E d in b u r g h 1979; V o lu m e 111, 1, R e v ised a n d E d ite d by V e rm e s G., M illa r F.

sza ( 1 0 5 b-ó; 2 8, 19), W arsz aw sk ie S tu d ia T e o lo g ic z n e 3 (1 9 8 5 -1 9 9 0 ), 137-146.

a n d G o o d m a n M., E d in b u r g h 1986; V o lu m e 111, 2, R e v ised a n d E d ite d by V e rm e s G.,

B a rto n R. i in., Grecja k o n t y n e n t a l n a , W arszaw a 1999.

M illa r F., a n d G o o d m a n M., E d in b u r g h 1987.

B e d n a rz M., Z i e m i a u m i ł o w a n a przez Boga. Geografia Z iem i Świętej, T a rn ó w 1999.

S c h w a r z e n b a c h A., Die geographische Terminologie im h eb räisch e n des A lt e n Testaments, Lei­

B ielick i M., Z a p o m n i a n y ś w i a t S um er ó w , W arszaw a 1966.

d e n 1954.

B izan M., M oja Z i e m i a Ś w ię ta , W arszaw a 2 0 0 2 .

S c o tt J. M., Geography in Early J u d a is m a n d C h ristian ity. T h e Book o f Jubilees, (S o c iety for

B r o s n a h a n T., Turcja. Część z a c h o d n i a , B ielsko-B iała 1 9 9 7 2.

N ew T e s ta m e n t S tu d ie s M o n o g r a p h S eries, 1 1 3 1, C a m b r id g e 2 0 0 2 .

B ro w n R. E., N o r th R., Geografia bib lijn a , w: B ro w n R. E. i in . (red.), C h ro sto w s k l W. (red.

S e te rs J. V an , Prologue o f History. T h e j a h w i s t as Historian in Genesis, L o u is v ille , K en, 1992.

w y d . p o lsk ie g o ), K a to lic k i k o m e n t a r z biblijny, W arszaw a 2 0 0 1 , 1 6 3 1 -1 8 6 0 .

S eters V an J., T h e Geography of Exodus, w: D e a r m a n J. A., G r a h a m M. P., M ille r J. M., T h e L a n d T h a t I W i ll S h o w You. Essays on the History a n d A rchaeology o f the A n cien t N e a r

271

270 -mtÊmc

B u ja k F„ Najstarszy opis Ziem i Św iętej polskiego pochodzenia, w: te n ż e , Stu dia geograficznohistoryczne. W arszaw a 1925, 138-148.

D ą b ro w sk i E., Nowy Testament n a tle ejroki. G eografia, historia, kultura, P o z n a ń 1965". D u b in M. S., Cypr, |P r z e w o d n ik P ascal], B ielsko-B iała 1997.

B u r to n R„ C a v e n d is h R„ C u d a św iata. Przew odnik po sk arbach cyw ilizacji, W arszaw a 1997.

E liad e M., S a cru m i profanum , W arszaw a 1996.

B ystrort J. S., Polacy w Ziem i Św., Syrii i Egipcie I 1 4 7 -1 9 1 4 , K raków 1930.

G ać J., M oja Z iem ia Św ięta, Ł ó d ź 1 992,

C a r p e n t i e r J. i L e b r u n Fr. (red.), H isto ria św iata śródziemnomorskiego, W ro c la w 2 0 0 3 .

G a n o c z y A., Slw órczy czło w iek i Bóg Stwórca, W arszaw a 1982.

C a sso n L., Podróże w starożytnym świecie, W ro c la w 1 981.

G a n s in ie c Z., T abu la Peutlngeriana, w: F ilo m a ta 1 9 8 (1 9 9 6 ) 4 0 2 -4 1 0 .

C e ra m C.W ., Bogowie, groby i uczeni, W arszaw a 1 959.

G ą d e c k i S., A rcheologia b ib lijn a , G n ie z n o 1 9 9 4 , to m 1-2.

C h a t e a u b r i a n d R. d e , Opis podróży z Paryża do Jerozolim y, W arszaw a, ( b ra k ro k u w y d a n ia ].

G ą d e c k i S., G óra Syn aj, G n ie z n o 1991.

C h o u r a q u i A., Życie co dzienne lu d zi B ib lii, W arszaw a 1995.

G ą d e c k i S t„ Kto spotyka Jezusa, spotyka ju d a iz m . D ialog chrześcljańsko-żydowski w Polsce,

C h ro s to w s k i W., S. G ą d e c k i (tek st), M arkow ski S. (fot.), Ziem ia Apostołów Paw ła i Ja n a - A zja

G n ie z n o 2 0 0 0 . G e h n A., C złow iek w Piśmie Św iętym , P aris 1 9 7 1 .

M niejsza, K rak ó w 2 0 0 1 . C h ro s to w s k i W., S. G ą d e c k i (tek st), M a rk o w sk i S. (fot.), Z ie m ia Apostoła Paw ła - G recja,

G ia p iń s k a M. ( s c e n a riu s z i realizacja), Ś la d a m i Przym ierza z. Bogiem, |f iim |, W arszaw a

K rak ó w 2 0 0 3 . C h ro s to w s k i W „ Sytu acja językow a n a terenie Palestyny w epoce przedchrześcijańskiej, Prze­

G o d fre y Fr., Pielgrzym w Z iem i Św iętej, P lerzlia 1997

g lą d P o w sz e c h n y 2 4 7 , 4 (1 9 8 5 ) 46-61. C h ro s to w s k i W., B ib lijn a w iz ja m iast a, Res P u b lic a 4, 3 (1 9 9 0 ) 2-9. C h ro sto w s k i W., Z iem io Iz ra e la tu eko n o m ii z b a w ien ia i świadom ości żydowskiej, A te n e u m K a p ła ń s k ie 8 2 , 1 |4 8 5 | (1 9 9 0 ) 6.3-76. C h ro s to w s k i W„ M iasteczka, m iasta, m etropolie, regiony. B ib lijn a w iz ja m iasta, T y g o d n ik

G ry g le w ic z F., M a pa z M ada b y, R u c h B ib lijn y i L itu rg ic z n y 14, 3-4 (1 9 6 1 ) 125-129. G rz e śk o w ia k J., Teologiczne przesłanki odpow iedzialności za środowisko przyrodnicze, R o c zn ik i T e o lo g ic z n o -K a n o n ic z n e 2 7 / 6 (1 9 8 0 ) 5-28. H aag H., G eografia fizyczna (Palestyny), w: L. S te f a n ia k (red.), Archeologia Palestyny, P o zn ań 1 971, 103-120. H e r b e r t Z., Labirynt n a d m orzem , W arszaw a 2 0 0 0 .

W s p ó ln o ta , n r 2 9 (1 9 9 1 ) I. C h ro s to w s k i W„ „Z iem ia m lekiem i m iodem płynąca". M edytacja n ad geografią historyczną Palestyny, R u c h B ib lijn y i L itu rg ic z n y 4 4 (1 9 9 1 ), 131-138. C h r o s to w s k i W., Żydowskość Jezusa, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 6 3 , 2 (1 9 9 3 ), 45-60. C h ro s to w s k i W., O gród E den - zapoznane św iadectw o asyryjskiej diaspory, W arszaw a 1996. C h ro s to w s k i W., Rozmowy o dialogu , W arsz aw a 1996. C h ro s to w s k i W., D ialo g w c ie n iu Auschw itz, W arsz aw a 1999. C h ro s to w s k i W., Jubileu sze w Starym T estam encie, w: A. D u r a k (red.), L ąd zk ie Sym pozja Litur­ giczne, K rak ó w 2 0 0 0 , t. 2, 31-55. C h ro s to w s k i W., A syryjska diaspora Izraelitów - w y z w a n ia i perspektywy badaw cze, w: tegoż Asyryjska diaspora Izraelitów i inne studia, W arszaw a 2 0 0 3 , 15-34, [ p ie r w o d r u k C o lle c ­ ta n e a T h e o lo g ic a 7 0, 1 (2 0 0 0 ) 7-24]. C h ro s to w s k i W., C zyja Ziem ia Św ięta - panoram a historyczna, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 74, 2 (2 0 0 4 ) 9-45. C h ro s to w s k i W., Ja n Paweł II na śla d a ch historii z b a w ien ia , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 74,

H e ro d o t, Dzieje, W arszaw a 2 0 0 3 . Iw a sz k ie w ic z P„ Teodozjusz „O położeniu Ziem i Świętej". W s tę p |i p rz e k ła d ], M e a n d e r 4 5 , 7-9 (1 9 9 0 ) 2 2 5 -2 3 7 . Iw aszk ie w icz P. (w y b ó r i o p rać,), Do Ziem i Św iętej. N ajstarsze opisy pielgrzym ek do Ziem i Św iętej (IV-VIII w.), K rak ó w 1996. Ja n P aw eł 11, LIst o pielgrzym ow an iu do m iejsc z w iąz an ych z historią zb a w ien ia , 2 9 . VI, 1999 r., W a ty k a n 1 9 9 9 . Ja n k o w sk i A., Królestwo Boże w przypow ieściach, N ie p o k a la n ó w , 1 9 9 2 2. Ja n k o w sk i A., Sym boliczna rach u ba czasu w A p oka lipsie, w : teg o ż A p o ka lip sa świętego Jana. W s tę p - p rz e k ła d z o ry g in a łu - k o m e n ta rz , |P Ś N T XII), P o zn ań 1959, 301-303. J a n k o w sk i S., O bietnica Ziem i w S tary m T estam encie, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 74, 2 (2 0 0 4 ) 47-62. Ja n k o w sk i S., Pielgrzym ow anie ja k o p ra k tyk a ju b ileu szow a , S tu d ia W ło c ła w sk ie , W ło c ła w e k 2 0 0 0 , t. 3, 93 -1 1 0 . Ja n k o w sk i S„ Przew odnik j>o Ziem i Św iętej, R z y m 1983.

4 (2 0 0 4 ), 33-58. C la v e R., S a te lita rn y a tl a s Ziem i Św iętej. Ilustrowany suplem ent do S tu d en t M ap M a n u a l, to m I, N ik o z ja , C y p r - P od k o w a L eśn a, P olska 1993. C o g g in s R., S a m a ryta n ie, w : M etzger B. M. i C o o g a n M. D. (red. n a u k o w a ), C h ro s to w s k i W. ( k o n s u lta c ja w y d a n ia p o lsk ie g o ), S ło w n ik w iedzy biblijn ej, W arszaw a 1996, 7 0 0 -7 0 2 . C z a jk o w sk i M„ M orze w B ib lii, F o lia P o m e ra n ia e . Z eszy ty T e o lo g ic z n o -H is to ry c z n e I n s ty tu ­ tu T e o lo g ic z n e g o w T czew ie,

1999.

1, 1 (1 9 9 6 ) 15-21.

J a n k o w sk i S,, Z iem ia Św ięta. Izrael. I n fo r m a to r tu ry sty c z n y , W arszaw a 1999. J e lo n e k T„ Po śla d a c h M ęki Pańskiej, K rak ó w 1993. J e lo n e k T., Śla d a m i M ęki Pańskiej, K rak ó w 1998. Jó z ef F law iu sz , D aw ne dzieje Izraela, P o z n a ń 1 962. K arneraz-K os N „ Św ięta I obyczaje żydow skie, W arsz aw a 1997. K lim asz ew sk i M., Geom orfologia, W arszaw a 2 0 0 3 .

D a n ie l-R o p s H., Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, P o z n a ń 1965.

K lu g m a n A., Polonica w Ziem i Św iętej, K rak ó w 1 994.

D ą b ro w sk i E., Dzieje Paw ia z Tarsu, W arszaw a 1953.

K ochav S., Izrael. Ludzie, historia, tradycja, W arszaw a 1 996.

272

273

K o n ie c z k a L , Z i e m i a S w i f t a = S a n t a Terra, C h ic a g o 1 9 8 9 2.

P ritc h a rd J. B. (red .), W i e l k i a t l a s biblijny, W arsz aw a 1 9 9 4 .

K o rw in S. A., S t o s u n k i Polski z. Z ie m ią Ś w ię tą , W arsz aw a 1958.

R a d z iw iłł M. K. S ie ro tk a , Podróż do Z ie m i Świętej, Syrii i E giptu 1 5 8 2 -1 5 8 4 , W arsz aw a 1962.

K raw czy k R„ S ta ry T esta m e n t a ekologia, A te n e u m K a p ła ń s k ie 78,1 (1 9 8 6 ) 13-23.

R o g e r s o n .)., B iblia i geografia, w: W i e l k i e k u l t u r y ś w ia ta . Ś w i a t Biblii, W arszaw a 1996.

K r o p i w n i c k i .]., P ie lg r zy m ka d o Z ie m i Św iętej, W arsz aw a 2 0 0 1 .

R u b in k ie w ic z R. (o p ra ć .), A p o k r y f y Starego T e s t a m e n t u , W arsz aw a 2 0 0 0 2.

K u m a n ie c k i K„ Historia k u l t u r y staroży tnej Grecji i R z y m u , W arszaw a 1 9 5 4 1, 1 9 8 8 9.

R u b in k ie w ic z R., Księga l l e n o c h a Etiopska, w: te n ż e (o p r.), A /io k r y fy Starego T esta m e ntu ,

L S te f a n ia k (red .), Arc heologia Palestyny, P o z n a ń 1 973. L a m a r tin e A., Podróż n a W sch ó d , W arsz aw a 1986. L a n g k a m m e r 1-1., B iblia a ekolog ia, Z eszy ty N a u k o w e K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie ­ g o 3 6 , 1-4 (1 9 9 3 ) 3-12. L aS o r W. S., Palestine. III. Geology, w: B ro m ¡ley G . W. (ed.), T h e I n t e r n a t i o n a l S t a n d a r d Bibie E ncyclopedia, G r a n d R a p id s , M i, 1 9 8 6 , t. 3, 6 3 4 n . L e o n -D u fo u r X. (red .), S ł o w n i k teologii biblijnej, P o z n a ń 1973. L oska T., P alestyna - kraj Jezusa. Histor yczne kor zenie na sz ej w ia r y , K rak ó w 1993.

W arszaw a 2 0 0 0 2, 144-189. R y k e n L , T. L o n g m a n lii, J. C . W ilh o it: (red .), C h r o s to w s k i W. (red . w y d . p o lsk ie g o ), S ł o w n i k s y m b o l i k i biblijnej. Obrazy, symbole, m o ty w y , metafory, fig u r y stylistyczn e I g a t u n k i litera­ c k i e w Piśmie Ś w i ę t y m , W arsz aw a 2 0 0 3 . S aggs H. W. E, W i e l k o ś ć i u p a d e k B ab ilo n ii, W arsz aw a 1 973. S a ile r G., B loss H. S., Izrael. P rze w od nik tury styczny, W ro c la w 1 9 9 2 . S ita rz

E., G eogr afia h isto ryczna | PalestynyJ, w: S te f a n ia k L. (red .) A rch eo log ia Palestyny, Po­

z n a ń 1 973 , 121-144.

L u d w ig E., Nil. Życiorys rzeki, Lwów, w y d . m ię d z y w o je n n e .

S k u c h a P., Z i e m s k a o j c z y zn a Jezusa, W arszaw a 1985.

M a lin a A., Ś w ięto ś ć zie m i, Jerozolimy i ś w i ą t y n i w c z a s a c h Now ego T e s t a m e n t u (K ellm I, 6-9),

S o m e r v ille C ., Kreta, W arszaw a 1 997.

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 7 4, 2 (2 0 0 4 ) 63-81. M a n ik o w sk a 1-1. i Z a re m s k a 1-1. (red.), Peregrinationes. Pie lg rzym ki w k u l t u r z e d a w n e j Europy, I C o llo q u ia M e d ia e v a lia V a rso v ie n s ia , Y. 11|, W arsz aw a 1995. M a ty sia k B. W., Geografia kr a jó w „żyznego półksiężyca", S tu d ia W a r m iń s k ie 3 6 (1 9 9 9 ) 57-69.

S tra n g e .)., A t l a s bib lijny. W arsz aw a 1 995. S try k o w sk i H „ Palestyna, w: D ą b ro w sk i E. (red .), Podręczna E n c y k l o p e d i a B ib ilijn a, P o z n a ń 1 960, II 192 -2 0 3 . S try k o w sk i 14., Palestyna, w: S t u d i a Biblijne, L u b lin 1 9 5 9 , 127 -1 4 8 .

M c C all I-i., M ity M ezo p o ta m ii, W arszaw a 2 0 0 0 .

S z a fra ń sk i A.L., Chrześcija ńsk ie p o d s t a w y ekologii, L u b lin 1 993.

M é leze-M o d rzejew sk i J., Żytlz.i n a d Nilem . O d R a m ze s a II d o H a d r i a n a , K rak ó w 2 0 0 0 .

S z a le ń c o w a A., P rze w od n ik po Egipcie, K rak ó w 1 9 9 4 .

M e n d e c k i N., M a d e b a - n ajsta r sz a m a p a Palestyny, R u c h B ib lijn y i L itu rg ic z n y 5 2 , 4 (1 9 9 9 )

S z c z e p a n o w ic z B., A t l a s roślin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Bib lii i s y m b o l i k a , K rak ó w

.342-343. M ik o ła jc z y k M., Bibliografia d ialo gu chrześcijańsk o-ży dowsk ie go w Polsce zet l a t a 1 9 4 5 -1 9 9 5 , W arszaw a 1997-

2003. S z c z e p a ń s k i J. A., Podróż d o zje m i greckiej z N e a p o l u ś l a d a m i J u l i u s z a S łowackie go, K rak ó w 1979.

M o sc a ti S,, K u l t u r a sta ro ż y tn a l u d ó w se m ic k ic h , W arsz aw a 1963.

S z c z e p a ń sk i W., Palestyna za c z a s ó w C hrystu sa, W arsz aw a 1 920.

M ru k W., P ie lg r zy m o w a n ie do Z iem i Św iętej w drugiej p oło w ie X IV w i e k u , K rak ó w 2 0 0 1 .

S z k la rc z y k B., Z iem ia Ś w i ę t a (geografia i historia), M a te ria ły P ro b le m o w e 13, 9 (1 9 8 1 ) 35-42.

M u rp h y -O ’C o n n o r J., P rzew od nik po Z ie m i Św iętej, W arsz aw a 1 9 9 6 1, 2 0 0 1 3.

S zlag a J. B„ A t l a s y biblijne. Przyczynek d o historii ka rto g ra fii biblijnej, R o c z n ik i T e o lo g ic z n o -

M u sia ł S., C z a r n e jest cz a rne, K rak ó w 2 0 0 3 |rec. W. C h ro s to w s k i, C o l le c ta n e a Th eo log ica 74, 2 (2 0 0 4 ) 2 6 3 -2 6 8 ],

- K a n o n ic z n e 2 0 , 1 (1 9 7 3 ) 95-9 8 . S w id e r k ó w n a A. H e lle n lk a . W i z e r u n e k ep oki od A l e k s a n d r a d o A u g u s t a , W arsz aw a 1978.

M u szy ń sk i 1-1., Geografia biblijna, w: E n c y k lo p e d ia K a to lic k a , L u b lin , t. V, kol. 9 7 9 -9 8 1 .

T a rn W ., C y w i l i z a c j a h ellen istyc zna , W arsz aw a 1957.

O r d y k B., S a ła ta Z., S z a l o tu Izrael, W arszaw a 1991.

T ilb u r y N,, Izrael. P ra ktyczn y p r z e w o d n ik , B ielsko-B iała 1 9 9 4 .

P asz k iew icz P., Z a d ro ż n y T. (red.), Jerozolima w k u l t u r z e europejskiej - J e m s a l e m in E u rop ea n

T k a c z R., Listy d o s i e d m i u Kościołów ( A p 2,1-3,22). S t u d i u m historyczno-egzegelycz.ne, KSB 11,

c ulture , W arsz aw a 1997. P a u sa n ia s, U stóp boga A p o llo n a . Z P auzytniasz a „ W ę d rów k i po H ella dz ie " księgi VIII, IX, X. T łu m . z gr. N ie m irsk a -P lis z c z y ń s k a J„ P o d b ie lsk i H., W ro c ła w 1989. P aw ło w sk i Z., O j c z y z n a Jezusa: Z i e m i a i jej z n a c ze n ie w E w a n g elii w g św. M a r k a , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 7 4 , 2 (2 0 0 4 ) 83-95. P ik o r W., Sp ór o ty t u ł w łasno ści do Z ie m i Izr aela p o d cz a s w y g n a n i a ba b ilo ńskieg o w św ietle Księgi Ezechiela, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 7 4, 2 (2 0 0 4 ) 9 7 -1 2 0 . P io tro w ic z L , W s c h ó d staro żytny |m a p a , I: 2 5 0 0 0 0 0 ], W arsz aw a |b r a k r o k u w y d .|. P isarek S„ Przegląd n o w y c h a t l a s ó w bib lijnych, R u c h B ib lijn y i L itu rg ic z n y 4 2 , 4 (1 9 8 9 ) 3 0 9 -3 1 3 .

274

W arsz aw a 2 0 0 4 . T ro ń sk i B., S m a k Z ie m i O b ieca n ej, P o z n a ń 1 9 9 0 . T s c h ir s c h n itz A., Dzieje l u d ó w biblijnych, W arsz aw a 1994. V a u x R. d e , Instytucje Starego T e sta m e n tu , P o z n a ń 2 0 0 2 , W isz n ie w sk i M„ Podróż, do W ioch, Sycylii i M a lty , W arsz aw a 1 9 8 2 . W itczy k H., Czasy święte, w: W itaszek G. (red.), Życie religijne w Biblii, L u b lin 1999, 287-306. W itc z y k Pl„ S tw o rzenie a ekologia w św ietle Rdz. 1,1 - 2 ,3 , C z ło w ie k i p rz y ro d a 10 (1 9 9 9 ) 41-56. W o jty ła K„ W ę d ró w k a do Miejsc Ś w iętyc h, w: Poezje i d r a m a t y , K rak ó w i 9 7 9 1, 71-75. W o ln ie w ic z M., O j c z y z n a Jezusa. L u dzie, kra j i dzie ń po wszedni, K a to w ic e 1986.

275

W o ls k iJ . (red .), A t l a s historyczny ś w i a t a , W arszaw a 1 986. W o lsk i J., Historia pow szechn a . Starożytność, W arsz aw a 2 0 0 2 10. W ró b e l M. S., C h w a l e b n a Pasja. Z Jezusem n a j e r o z o l i m s k im s z l a k u m ę k i k u z m a r t w y c h w s t a ­ niu, K ra k ó w 2 0 0 4 . W ró b e l M. S„ P ie lg r z y m k a do Z ie m i Św iętej - zr e a l i z o w a n e m a r z e n i e J a n a P a w ia II, w: C h ro -

PR YM ASO W SK A SER IA B IB LIJN A

sto w sk i W. (re d .) Jo h a n n es Paulus II - Im M e m o r i a m . Księga P a m i ą t k o w a S to w arzyszenia

(O fic y n a W y d a w n ic z a „ V o c a t io ”, W a r sz a w a , 1 9 9 4-)

B ib lis tó w Polskich ku czci O j c a Święteg o J a n a P a w ła II, W arsz aw a 2 0 0 6 , 4 5 7 -4 6 5 . Z ie liń s k i J., Jerozolima, Ateny, A le k s a n d r i a . G reckie źr ó d ła pierw szych n u r t ó w filozo fii chrześci­ ja ń s k ie j, W ro c la w 2 0 0 0 .

R e d a k c ja n a u k o w a s e rii: ks. p ro f. d r h a b . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i

Z ió łk o w sk i Z., Esjon-G eber (Norce u m ie js c o w ie n ie p o rtu króla S a l o m o n a n a M orzu C zerw onym ), R u c h B ib lijn y i L itu rg ic z n y 19, 6 (1 9 6 6 ) 3 7 7 -3 8 1 .

1. R e m ig iu s z P o p o w s k i S D B , M i c h a ł W o jc ie c h o w s k i (p rz e ł.), G recko-po lski N o w y Testam e n t . W y d a n i e i n t e r l i n e a n t e z k o d a m i g r a m a t y c z n y m i , W a rs z a w a 1 9 9 4 , 1 9 9 5 , 1 9 9 6 ,

Z ió łk o w sk i Z., S p o t k a n i a z. B ib lią, W arsz aw a-P o z n ań , [k ilk a w y d a ń ].

1997, 2 0 0 0 , 2003.

A tl a s b ib lijn y , W arsz aw a 1990. A t l a s m iejsc b iblijnych, B ielsk o B iała 1999.

2. J a m e s A . P r i t c h a r d ( re d . n a u k o w a ) , W a l d e m a r C h r o s t o w s k i ( k o n s u l t . n a u k . w y d . p o l.), W i e l k i a t l a s b i b l i j n y ,

Erec Izrael. Geografia Palestyny, Łódz' 1948. Pismo Ś w ię te Starego i N owego T e s t a m e n t u w p r z e k ł a d z i e z j ę z y k ó w oryginaln ych. O p r a c o w a ł

n i e z p e ł n ą l o k a l i z a c j ą g r e c k i c h h aseł, k l u c z e m p o lsk o -g r e c k im o r a z i n d e k s e m f o r m

z e s p ó ł b ib lis tó w p o ls k ic h z in ic ja ty w y b e n e d y k t y n ó w t y n ie c k ic h , P o z n a ń 1 9 8 0 3.

czasow nikow ych,

Pismo Ś w i ę t e Starego I Norcego T e s t a m e n t u w p r z e k ł a d z i e z j ę z y k ó w ory g in a ln y ch ze w s t ę p a m i I k o m e n t a r z a m i , P eter M. i W o in ie w ic z M. (red .), P o z n a ń 1 9 8 4 2.

5. B r u c e M. M e tz g e r, M ic h a e l D. C o o g a n ( re d . n a u k .) , s u l t . w y d . p o l.), S ł o w n i k w i e d z y b i b l i j n e j .

W a l d e m a r C h r o s to w s k i ( k o n ­

W a rs z a w a 1 9 9 6 , 1 9 9 7 , 1 9 9 9 , 2 0 0 4 .

P o p o w sk i SDB, S ło w n ik

gre cko -p ols ki N o w e g o T e s t a m e n t u , W a rsz a w a

1997, 1999. 8.

B ru ce

M e tz g e r, D a v id

G o ld s te in , J o h n

F erg u so n

(k o n s u lt.

n a u k .) , W a l d e m a r

C h r o s t o w s k i ( k o n s u l t . w y d . p o l.), W i e l k i e w y d a r z e n i a c z a s ó w b ib l i j n y c h , W a rsz a w a

Z i e m i a Z b a w i c i e l a , zd ję c ia : S. M ark o w sk i, te k s t: W. C h r o s to w s k i i T. S z y m a , K rak ó w 2 0 0 0 .

1998.

Ziem ie bib lijne, L u b lin 1 993. J. 1. P acker, M .C. T e n n e y (red. n a u k o w a w y d . oryg.), W a ld e m a r C h r o s to w s k i (red. n a u k . w y d .

W a rsz a ­

1999, 2004. 7. R e m ig iu s z

Z i e m i a Ś w i ę t a , ( k o n s u lta c ja b ib lijn a W. C h r o s to w s k i) [m a p a , 1 :5 0 0 0 0 0 [, W arszaw a-W rocław 1 993.

d o B ib l i i T ysią c le cia ,

6. M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i ( p rz e ł. i o p r a ć .) , S y n a p s a c z t e r e c h E w a n g e l i i , W a rs z a w a 1 9 9 7 ,

Z i e m i a J ezusa z L istem J a n a Pawła II i Jego p o e m a t e m „ W ę d ró w k a do miejsc ś w i ę t y c h " , re d a k ­ cja 1. K u m iń s k a , W p ro w a d z e n ie : M. M a liń s k i, z d ję c ia : A. B u jak .

S tare g o i N o w e g o T e s t a m e n t u

w a 1991, 1997, 1999, 2004.

sz aw a-W ro cław 2 0 0 0 . Tu był Chrystus. Z i e m i a Ś w ię ta , [film |.

W a rs z a w a 1 9 9 4 , 1 9 9 5 , 1 9 9 7 .

4. J a n F lis, K o n k o r d a n c j a

Ś w i a t hellenistyczny. W s c h ó d star ożytny, p a ń s t w o perskie, i m p e r i u m A l e k s a n d r a W ielkiego, P rz y b y te k D. i H a jk ie w ic z 1. (red . m a p ), M a z u r C . i in . (red . i o p r. k o m p u te r o w e ), W ar-

W a rs z a w a 1 9 9 4 , 1 9 9 7 , 2 0 0 1 .

3. R e m ig iu s z P o p o w s k i S D B , W i e l k i s ł o w n i k g re cko-p ols ki N o w e g o T e s t a m e n t u . W y d a ­

9. P a u l J. A c h t e m e i e r (re d . n a u k .) , W a l d e m a r C h r o s t o w s k i ( k o n s u l t . n a u k . tr z e c ie g o w y d . p o l.), E n c y k l o p e d i a b i b l i j n a ,

p o i ) , S ło w n ik tł a B iblii, W arszaw a 2 0 0 7 .

W a rs z a w a 1 9 9 8 , 1 9 9 9 , 2 0 0 4 .

10. J a n u s z F r a n k o w s k i, B i b l i a w p r z e k ł a d z i e k s i ę d z a J a k u b a W u j k a z 1 5 9 9 r. T r a n s k r y p ­ c j a t y p u „B" o r y g i n a ln e g o t e k s t u z X V I w. i w s t ę p y , 11.

D a n B a c h a t,

W arsz aw a 1 9 9 9 , 2 0 0 0 , 2 0 0 4 .

W a l d e m a r C h r o s t o w s k i ( o p r a ć . w y d . p o l.), A t l a s b i b l i j n e j Je rozo limy,

W a rs z a w a 1 9 9 9 , 2 0 0 4 . 12.

P io tr B rik s,

P o d rę czn y s ł o w n i k h e b r a j s k o - p o l s k l i a r a n i e js k o - p o l s k i S ta re g o T e s t a m e n ­

tu , W a rs z a w a 1 9 9 9 , 2 0 0 0 . 13.

R y sz a rd

R u b in k ie w ic z SD B

( o p r a ć , i w s tę p y ), A p o k r y f y S ta re go T e s t a m e n t u , W a r­

sz a w a 1 9 9 9 , 2 0 0 0 . 14. A n n a K u s 'm ire k (p rz e ł. i o p r a ć .) , H e b r a j s k o - p o l s k i S t a r y T e s t a m e n t - K sięg a R o d z a j u . W y d a n i e i n t e r l i n é a m e z k o d a m i g r a m a t y c z n y m i , t r a n s k r y p c j ą o r a z i n d e k s e m rdzeni, W a rs z a w a 2 0 0 0 .

276

277

15.

R e m ig iu s z P o p o w s k i S D B

(p rz e k h , w p r o w . i p r z y p is y ) N o w y T e s t a m e n t .

na W ie lk i J u b ileu s z Koku 2 0 0 0 , 16. C r a ig S. K e e n e r, 17.

K rz y s z to f B a rs k i, W a l d e m a r C h r o s to w s k i ( re d . n a u k . w y d . p o i.),

7. 8.

R a y m o n d E. B r o w n SS, J o s e p h A . F itz m y e r SJ, R o l a n d E. M u r p h y O C a r m (re d .

9.

n a u k .) , W a l d e m a r C h r o s t o w s k i ( re d . n a u k . w y d . p o i.), K a t o l i c k i

k o m e n t a r z biblij­ 10.

W a rs z a w a 2 0 0 1 , 2 0 0 4 .

F ritz R ie n e c k e r , G e r h a r d M a ie r,

W a l d e m a r C h r o s to w s k i

2003.

( re d . n a u k . w y d . p o i.),

L e k s y k o n b i b l i j n y , W a rsz a w a 2 0 0 1 .

11.

c h a bejskiej, W a rs z a w a 2 0 0 2 . s to w s k i (re d . n a u k . w y d . p o i.), S ł o w n i k s y m b o l i k i b ib lijn e j, W a rs z a w a 2 0 0 3 . B o g u s ła w W id ia , S ł o w n i k a n t r o p o l o g i i N o w e g o T e s t a m e n t u , W a rsz a w a 2 0 0 3 .

22.

A n n a K u ś m i r e k ( o p ra ć , i w s tę p y ), H e b r a j s l w - p o l s k i S t a r y T e s t a m e n t - Pię cioksiąg. P r z e k ł a d i n t e r l i n e a r n y z. k o d a m i g r a m a t y c z n y m i , t r a n s l i t e r a c j ą o r a z i n d e k s e m rd zeni, W a rs z a w a 2 0 0 3 .

23.

12.

25.

Jeroboam I - reformator religii Izraela. Studium egzegetycz.no-teologiczne 1 K ri 1 1 ,2 6 - 1 4 ,2 0 , W a r s z a w a 2 0 0 4 . 15. M a r iu s z R o s ik , Jezus a judaizm w świetle Ewangelii według św. Marka, W a rsz a w a 16.

R. j . C o g g in s , J.L. H o u k l e n ( re d . n a u k .) , W a l d e m a r C h r o s to w s k i (re d . n a u k , w y d . p o i.), S ł o w n i k h e r m e n e u ty k i b i b lijn e j, W a r s z a w a 2 0 0 5 .

18.

2 6 . J. 1. P a c k e r, M .C . T e n n e y ( re d . n a u k o w a w y d . o ry g .), W a l d e m a r C h r o s to w s k i (re d . n a u k . w y d . p o i.), S ł o w n i k t ł a B ib l i i , W a rs z a w a 2 0 0 7 .

19. 20.

RO ZPRAW Y I ST U D IA B IB LIJN E

21.

( O fic y n a W y d a w n ic z a „ V o c a t io ” , W a r sz a w a , 1 9 9 6 -) 22. R e d a k c ja n a u k o w a s e rii: ks. p ro f, d r h a b . W a l d e m a r C h r o s to w s k i 1. W a l d e m a r

C h r o s to w s k i , O g r ó d E d e n - z a p o z n a n e ś w i a d e c t w o a s y r y j s k i e j d i a s p o r y ,

23. 24.

2. M i c h a ł W o jc ie c h o w s k i, J e z u s j a k o Ś w i ę t y w p i s m a c h N o w e g o T e s t a m e n t u , W a rs z a w a 1996.

Słowo Boże ( Ł k 8,4-21 ). S t u d i u m z. teologii św. Ł u k a s z a , W a rs z a w a

1997. 4 . R y sz a rd R u b i n k i e w i c z S D B ( p rz e t. i re d .), I n t e r p r e t a c j a B ib l i i u» Kościele. D o k u m e n t P a p ie skiej K o m i s j i B ib l i j n e j z k o m e n t a r z e m b i b l i s t ó w p o l s k ic h , W a rs z a w a 1 9 9 8 . 5. F r a n c i s z e k M ic k ie w ic z S A C , J u l i a n W a r z e c h a S A C (re d .), „Ty, Panie, j e s te ś n a s z y m O jc e m " (Iz. 5 4 , 7 ) .

2004. K rz y s z to f B a rd s k i,

Pokarm i napój m iło śc i. S y m b o liz m w ponaddoslownej interpretacji Biblii w tradycji Kościoła, W a rs z a w a 2 0 0 4 . P io tr B rik s, K o n iec świata czy apokalastaza? Pozytywne aspekty koncepcji eschatolo­ gicznych w Biblii Hebrajskiej, W a rs z a w a 2 0 0 4 . W a l d e m a r L in k e CP, Jerozolima jako miejsce i uczestnik sądu Bożego w Apokalipsie według św. Jana, W a rs z a w a 2 0 0 5 . M a re k B a r a n i a k SJ, Prorok ja k Mojżesz (Pwt 18,9-22). Hermeneutyka prawa o urzę­ dzie proroka w Izraelu, W a rs z a w a 2 0 0 5 . B a r b a r a S trz a łk o w s k a , Rozporządzenia dotyczące kobiet w Kpi 15, W a rs z a w a 2 0 0 6 . D a r i u s z S z t u k S D B , „Żyć dla Boga" w e d łu g św ię te g o Pawła. Studium egzegetyczno-teo­ logiczne formuł dotyczących proegzystencji chrześcijanina, W a r s z a w a 2 0 0 6 . M a te k P a r c h e m , Świątynia według zwoju z groty 1 1 w Qumran, W a rs z a w a 2 0 0 6 . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i (re d .), „Żyjemy dla Pana’ (R? 14,8). S t u d i a o f ia ro w a n e S. Pro/. E w ie J. Jezierskiej OSU, W a r s z a w a 2 0 0 6 . W a l d e m a r R a k o c y C M , Ś w ięty Łukasz wobec niewiary Izraela - krytyka i nadzieja, W a rs z a w a 2 0 0 6 .

W a rs z a w a 1 9 9 6 .

3. M ir o s ła w K ie d z ik ,

Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1-3, W a r­

14. T o m a s z T u ło d z ie c k i ,

17.

2005.

Chrystusa luedług czwartej Ewangelii, W a rs z a ­

szaw a 2 0 0 3 .

( re d . n a u k . w y d . p o i.), K o m e n t a r z h i s t o r y c z n o - k u l t u r o w y d o B ib lii H e b r a js k ie j, W a r­ szaw a

A n n a K u s ń n ire k , P o s ła n n ic tw o J e z u s a

13. Z d z is ła w P a w ło w s k i,

D a v id H . S t e r n , K o m e n t a r z ż y d o w s k i d o N o w e g o T e s t a m e n t u , W a rs z a w a 2 0 0 4 .

2 4 . J o h n 14. W a l t o n , V ic to r 14. M a tth e w s , M a rk W . C h a v a la s , W a l d e m a r C h r o s t o w s k i

Listy do siedmiu Kościołów (Ap 2,1 - 3 , 2 2 ) . Studium historyczno-

wa 2003.

L e la n d R y k e n , J a m e s C . W i l h o i t , T r e m p e r L o n g m a n 111 (re d .), W a l d e m a r C h r o ­

21.

R o m a n T k acz SAC,

-egz.egetycz.ne, W a rs z a w a 2 0 0 3 .

19. S t a n i s ł a w G ą d e c k i, G r e c k o - l a c i ń s k o - p o l s k a s y n o p s a d o Pierwszej i D ru gie j Księgi M a ­ 20.

chwalebnego Chrystusa. Doktryna Ef 4 , 7 - 1 6 na tle paralel nowotestamenlowych, W a rs z a w a 1 9 9 9 . P io tr B rik s, Radość Boga w Starym Testamencie, W a r s z a w a 2 0 0 0 . M i c h a ł W o jc ie c h o w s k i, Apokryfy z Biblii Greckiej, W a rs z a w a 2 0 0 1 . M a re k P a r c h e m , Pojęcie Królestwa Bożego w Księdze Daniela oraz jego recepcja w pismach c/umrańskich i w apokaliptyce żydowskiej, W a r s z a w a 2 0 0 2 . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i , Asyryjska diaspora Izraelitów i inne studia, W a rsz a w a

6. S ta n i s ł a w C h h j d , K ościół

K o m e n t a r z h i s t o r y c z n o - k u l t u r o w y d o N o n tego T e s t a m e n t u , W a rs z a w a 2 0 0 0 .

ny, 18.

P rzekład

W a rs z a w a 2 0 0 0 .

B i b l i a o B ogu O j c u , W a r s z a w a 1 9 9 9 .

W a l d e m a r C h r o s t o w s k i (re d .), „Bóg jest miłością" (IJ 4 ,1 6). Studia dla Księdza Profe­ sora Józefa Kudasiewicza to 8 0 . rocznicę urodzin, W a rs z a w a 2 0 0 6 . 2 6 . D a r i u s z K o te c k i, D u c h Święty w zgromadzeniu litu rg ic z n y m w świetle Apokalipsy św. Jana, W a rsz a w a 2 0 0 6 . 2 7 . J o a n n a N o w i ń s k a S M , Motyw» wojny dobra ze złem w» Apokalipsie św. Jana, W a rsz a w a 25.

2006.

przyjaciel lekarstwem życia" (Syr 6 ,1 6). Kon­ cepcja przyjaźni to Księdze Syracydesa, W a rs z a w a 2 0 0 7 .

2 8 . J o l a n t a J u d y t a P u d e ł k o P D D M , „W iern y

279

AD M ULTO S AN N O S (O fic y n a W y d a w n ic z a „ V o c a t io ” , W a rsz a w a , 1 9 9 8 - ) R e d a k c ja n a u k o w a serii.- ks. p ro f. d r h a b . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i

1. J a jestem Józef, brat wasz". Księga Pamiątkowa ku czci Arcybiskupa Henryka Józefa Muszyńskiego Metropolity Gnieźnieńskiego tp 65. rocznicę urodzin, Warszawa 1998. 2. „Mów Panie, bo słucha sługa Twój". Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Ryszar­ da Rubinkiewicza SDB w 60. rocznicę urodzin, Warszawa 1999. 3. „Słowo Twoje jest jjrawdrj". Księga Pamiątkowa dla. Księdza Profesora Stanisława Mędali CM w 65. rocznicę urodzin, Warszawa 2000. 4. „Pan moim światłem”. Księga Pamiątkowa, dla Księdza Profesora Jerzego Chmielą w 65. rocznicę urodzin, Warszawa 2000. 5. „Duch i Oblubienica mówią: ". Księga Pamiątkowa dla Ojca Augustyna Jankowskiego O SB w 85- rocznicę urodzin, Warszawa 2001. 6. „Żywe jest słowo Boże i skuteczne". Księga Pamiątkowa dla Ks. Prof. Bernarda Wodec­ kiego SVD w 50. rocznice święceń kapłańskich, Warszawa 2001. 7. „Stworzył Bóg człowieka na swój obraz". Księga Pamiątkowa dla Biskupa Profesora Mariana Gołębiewskiego w 65. rocznicę urodzin, Warszawa 2002. 8. „Pieśniami dla mnie Twoje przykazania". Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Janusza Frankowskiego w 50. rocznicę święceń kapłańskich i 75. rocznicę urodzin, Warszawa 2003. 9. „Miłość wytrwa do końca". Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora Stanisława Pi­ sarka w 50. rocznicę świeceń kapłańskich i 15. rocznicę urodzin, Warszawa 2004. 10. „Oto idę". Księga pam iątkowa dla Biskupa Profesora Jana Bernarda Szlagi w 65. rocz­ nicę urodzin, Warszawa 2005.

280

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH In d e k s n ie o b e jm u je b ib lio g r a fii

A chaja 37. 38 A dam ów 223 A dma, m iasto 191 A dżlun 58 Aela C a p ito lin a (lerozolim a) 125 Afek, m iasto 131 A fganistan 80, 127, 186 Afryka 20, 29, 43, 44, 51, 67, 74, 83, 87, 106, 110, 128, 163, 223 Afula, m iasto 50 A kaba - m iasto 57, 58, 60 Akaba, zatoka (Zatoka Elacka) 27, 45, 55, 57, 62, 6 5 ,7 8 ,1 0 2 ,1 3 7 A kej urn 55 A kkad (Akad), m iasto-państw o 12, 24, 116, 163 Akko, d o lin a 47, 61, 73 Akko, m iasto 39, 47, 128 A krokorynt, skala 38 Akropol 38 A krotiri 90 ai-Arah, w adi 61 A lbania 37 A ieksandretta 127 A leksandria 40, 43, 122, 137, 163, 169, 250 A leppo, m iasto 102 Alpy 21 Al ta m ira 85 A m an, pasm o górskie 24 A m azonka, rzeka 27 A m er 12 A m eryka 83, 161 A m m nn, m iasto 58, 135 A m on 134 el-Am ud, wadi 61 A nala, m iasto 32 A natolia 10, 32, 33, 74, 94, 122 A natol ijski Płaskowyż 31, 78 Ancyra, p. A nkara A ngara 20

A nglia 159 A nkara 33, 35 A m alia, m iasto 122 A n tark ty d a 21, 218 A n tio ch ia (Pizydyjska) .34, 35 A n tio ch ia (Syryjska) 28, 127, 170 A n tio ch ia nad O ro n tesem (ob. A ntakya) 30, 34, 35, 43, 100, 163, 170 A n tio ch ii księstwo 127 A n tip atris, m iasto 39 A n tw erp ia 227 A n ty lib an 44, 51, 60 A p en iń sk i Półwysep 37, 42 Ar 134 Araba, wąwóz 45, 55, 57, 62, 74 A rabia 15, 20, 24, 57, 60, 76, 78, 80, 89, 140 A rabia S audyjska 24, 57 Arabska P ustynia (p ustynia Półwyspu Arabskie­ go) 22. 44, 45, 57, 105 Arabski Półw ysep 20, 45, 58, 105, 137 Arad, m iasto 57, 182 el-Arah, wgwóz 102 Aram 112, 258 A rarat 32, 178 Arawa 57, 67, 137 A rbad, m iasto 128 Argaeus, góra 32 el-Arisz (Potok Egipski) 16, 45, 46, 62 A rktyka 218 A rm en ia 14, 78 A rn o n , wąwóz 58, 64, 134 A rub, z'ródlo 65, 66 Assos, m iasto 39 A suan 20 Asyria 1 2 ,1 5 , 24, 30, 50, 114. 117, 122, 125, 128, 140, 149, 162, 166, 235, 241, 242, 244 Asyż 218 Aszdod, m iasto 117, 130 Aszkelon, m iasto 130, 131, 169

281

Aszur, m iasto 1 16, 1 17 Ateny 16. 37, 38, 43, 123, 163, 216 A tlantycki O cean 15, 21, 50, 125, 128, 140, 149, 166, 235, 241 A tlan ty d a 14 Atllt, tw ierdza 47 Attalia 34 A ttyka 37, 83 A u ranitis 131 A ustralia 21, 73 At Hun 28 Awaris, m iasto 163 Awdad, m iasto 57, 137 A xum , m iasto 163 el-Aza, w adi 62 Azja 16. 21, 28-36, 38, 39, 43, 67, 83. 89, 122-125, 151, 161, 272 Azja M niejsza (Azja Przednia) 16, 28, 31, 32, 35, 38, 43, 46, 67, 79, 80, 122, 151 B aal Hazor, góra 21, 60 Baalbek, m iasto 181 Babilon, m iasto 1 16, 163, 176, 183, 237 B abilonia 12, 24, 96, 98, 99, 111, 114, 117, 118, 125, 128, 149, 162, 167, 244, 262 Bagdad, m iasto 23 Baktria 89 Bałkański Półwysep 36, 37, 43. 100, 123 Banias, grota 61, 180 Banias, źródło 5 1 Baszan, zw. Argob 58, 131, 134 Batanea 131 el-Batlcha, d o lin a 53 Battof 61 Bazylea 159, 160 Bccr-Szeba (Beer-Szewa), m iasto 9, 21, 45, 57, 65, 70, 142, 178 Beer-szeba, d o lin a 21 Bejrut 181 Beka’a, d o lin a 44, 60 Bela (Soar), m iasto 191 Belgia 46 cl-Bclqa 58 Bełchatów 223 Beocja 37 Beocka D olina 37 Beren, m iasto 38 Berlin 35, 227 Bet Alfa 210 Bet H oron 103 Bet Natol 62 Bet Szearim 180 Betania 188

282

Betel 142, 148, 183, 261 Betesda (Sadzawka Owcza) 66 Betfage 188 Betlejem 51, 60-62, 65, 66, 70, 142, 161, 233 Betsalda, d o lin a 61 Betsaida, m iasto 129, 191 Bct-Szean, d o lin a 61, 73 Bet-Szcan, m iasto 50, 53, 64, 102, !31, 135 eł-Bireh 51 Birkat es-Stiltan 65 Bitynia 31, 34, 35 B izancjum (Im perium Bizantyjskie) 127 Bliski W schód 12, 14, 16. 19-21, 53, 65, 87, 88, 90-92, 96, 109, 114, 117-1 19, 124, 135, 162, 179, 200, 204, 230, 232, 233, 251 Bosra 102, 137 Brazylia 223 B rundisium , m iasto (ob. Brindisi) 43 B rytania 264 Bułgaria 37 el-l3uqei'ah, d o lin a 21 Byblos 128 C a m p David 46 C apua, m iasto 43 Ça tal 1-lüyük 33 C edron, w adi 62 Celcsyria 16, 127 Cezarea N adm orska (Palestyńska) 39, 65, 66, 169, 256 C h ald ea 24, 142 C h a ran 119, 142 C h a ritu n , wadi 61, 62 C haserot 144 C heszbon 134 C h in y 83, 140, 178 C h io s 39 C horw acja 37 Cylicja 16, 32. 34, 40, 88, 90 C ypr 10, 16, 28-30, 41, 78, 109, 265 C yrena) ka 30, 37, 4 1 C zarne Morze 31, 37 C zerw one Morze 25, 27, 51, 57, 58, 62, 109, 137, 249 D alm acja 37 D am aszek 24, 28, 58, 102, 125, 131, 135, 137, 255 Dun, m iasto 9, 45 D ebir 166 D ekan 20 D ekapol 53, 134, 135 Delfy 178

Delta (Nil) 25, 26, 102, 121, 129 Derbe 34 D im ona, m iasto 57 Dion, m iasto 135 Di-Zahab 144 Dobre Porty, m iasto 42 D olina N adm orska 19, 21, 24, 46-48, 61, 62, 67, 69, 70, 71, 73, 102, 144, 169 D otain, d o lin a 61 D unaj 100 Ducia, p otok 53, 64 Dżebel D ruz 58 Dżebel K atherin, góra 27 Dżebel M ubarak 58 Dżebel Musa (Góra Mojżesza) 27, 245 Dżebel Qafzeh 61 Dżebel S a n n in 60 Dżebel es-Szeikh 60 D żenin, m iasto 51 al-Dżoz, wadi 62 E bal, góra 60, 61 Ebla, m iasto 12, 14, 15, 163 Eden 189, 212, 220, 239, 240 Edom 135-137 Efez 32, 33, 35, 39, 43 Efraima W zgórza 144 Egejskie Morze 31, 37, 123 Egipt 5, 9, 10, 12, 14, 16, 20, 22, 24, 25, 27, 30, 41. 44-47, 50, 57. 66, 69, 76, 78-80, 83, 88, 90,94-96, 102, 109, 111, 114, 118, 119, 121, 122, 128, 137, 140, 142, 144, 149, 151, 153, 155, 160-163, 165, 176, 197, 208, 216, 222, 235, 240-242, 244, 245, 249, 257-259, 265 Ekron, m iasto 130 Ela m 88, 116 Elat, m iasto 20, 45, 51, 55, 57, 70 Elat, zatoka patrz A kaba, zatoka Elazig, m iasto 23 E lefantyna, wyspa 122, 183, 250 Elisza 29, 37 Emaus, m iasto 103, 188 En Bokek 55 En Dor 64 En Duka, wzgórze 53, 64, 73 En Fara, wzgórze 53, 74 En Farah, źródło 64 En Feszka 55 En G edi 55, 64 En S lttl M arłam (źródło Maryi Panny) 64 Eolia, kraina 29 Epir 37 Erec Izrael, p. Izrael 13, 16, 159, 265

Erech, m iasto 1 15 Eridu, m iasto 1 15 E rzurum , m iasto 23 Esjon Geber, m iasto 57, 78 Etiopia 25, 80, 106, 112, 163 Eufrat 16, 22-24, 45, 100, 114, 116, 118, 125, 238 Europa 7, 21, 28, 35, 37, 38, 67, 81, 83, 85, 87, 88, 117, 122, 123, 149, 159, 161, 163, 166, 178, 195 Ezdrelon, dolin a 21, 46, 48, 50, 61, 64, 73, 102, 144 F arah , d o lin a 21 Farah, p otok 53, 61, 64 Fayum, oaza 27 Fciran, oaza 28 Fenicja 16, 28, 30, 39, 47, 83, 102, 110, 127, 128 Filadelfia, m iasto 35, 134, 135 Filippi, m iasto 38, 39, 43 Forum A ppiusza, m iasto 42 Francja 34, 80, 159 G ab n o n 261 G adara, m iasto 135 Galacja 34, 35, 125 G alilea 16, 19, 20, 46, 48, 50, 60-62, 67, 69-71, 85, 102, 106, 144, 154, 155, 166, 255 G alilea D olna 48, 50, 61 G alilea G ó rn a 48, 50, 61 G alilejskie jezioro, p. G enezaret G arizim , góra 50, 51, 60, 140, 141 Gat, m iasto 112, 130 G au lan itis 131 Gaza, m iasto 65, 130 Gaza, strefa 17, 45, 46, 48, 70, 80, 102, 137, 161, 162 G e h e n n a 62 G elboe, wzgórza (G ilboa) 50 G enezaret (jezioro Galilejskie, Jezioro Tyberiadzkie) 20, 45, 52, 53, 57, 58, 61, 62, 66, 71, 73, 74, 93, 106 Geraza, m iasto 58, 135, 142 G etscm ani 189 Gczer, m iasto 65, 67, 97 G ib eo n 261 G ih o n , źródło 65 G ilboe 131 G ilead 58, 131, 134, 142, 144 Gilgal 148, 183 G inosar, d o lin a 53, 61 G irsu, m iasto 115

283

G olan, wzgórza 20, 44, 46, 58, 60, 73, 80, 102 G om ora 191, 203, 237 G o n d w an a 20 G o rd lu m , m iasto 33 G o s z e n 121, 142

Góra K uszenia 60 Grecja (H ellada) 5, 10, 16, 23, 28, 36-38, 40, 74, 116, 118, 122-125, 129, 149, 162, 176, 210, 226, 259, 265 G ruzja 37 H ajfa 47, 48 HaliUarnas 33 Halys, rzeka 31 H am at 33, 64, 180 Har Karkom, góra 245 Har M erom, szczyt 21, 60 Har R am on, szczyt 21, 57, 60 Har Saggi 57, 60 Harod, p otok 50, 53, 64 Hasa, w adi 58 el-Hasbani, źródło 51 H attusza (ob. Boghazkóy) 33 Hatuszasz 29 Hawila 76 Hazar, jezioro 23 Hazor, m iasto 65, 182 Hebal, góra 50 H ebron 48, 51, 66, 119, 129, 137, 142, 144 Hellada, p. Grecja H ellespont, cles!n ln a 43 H erm on 21, 44-45, 51, 58, 60-62, 70, 178 Herrnus, rzeka 32 H erodion, góra 60 H ierapolis, m iasto 35 H im alaje 21, 44 Hippos, m iasto 135 H isarlik 33 H iszpania 41, 43, 125, 159, 160 H oreb 122, 261 H ula, d o lin a 61 Mule (el-Hule), jezioro 45, 51, 52, 62 Id u m ea 16, 136, 137 Igum enitsa, m iasto 43 lk o n iu m 34 Iliria 37 Indie 20, 76, 80, 83, 127, 140 Ir - H aheres 242 Irak 10, 16, 24, 103, 259, 265 Iran 14, 16, 24, 127, 159 lsin, m iasto 115 lssos, zatoka 3 1 ,3 2

284

Istmos (Przesmyk) 38 Iszin (lsin) 115 Iszkenderun 127 Italia 10, 29, 40, 41, 42 ltea, d o lin a 37 Iturea 131 Izrael 5, 10, I I. 13-17, 19, 21, 23, 24, 27, 28, 33, 38, 40, 44-48, 51, 53, 55, 57, 58, 60, 62, 64-67, 69, 70-74, 76, 78-80, 83, 88, 90, 93, 95-98, 100, 102, 117, 118, 122, 128, 129, 131, 134, 135, 137, 140, 141, 148, 149, 155, 156, 158-163, 166, 170, 179, 181-183, 186, 189-192, 199, 203, 210, 213, 214-216, 219, 220, 222-224, 226, 227, 230-232, 234, 235, 237, 239-242, 244-247, 249, 251, 253, 255-262, 265, 266 Ja b b o k , wąwóz 53, 58, 64, 134, 142 Juffa (Jafa) 45, 103, 158, 255 Jam n la 158 Japonia 80, 178 Jarkon, potok 48, 64, 74 Jarm uk, wgwóz 44, 53, 58, 61, 64 Jcbuz, m iasto 129, 144 Je h u d , satrapia 16, 151, 168 Jem en 112, 159 Jerozolim a 5, 11, 16, 17, 30, 35, 39, 41, 45, 51, 62, 64-67, 70, 74, 80, 90, 99. 102, 103, 110, 117, 125, 129, 135, 141, 144, 148, 149, 153, 155, 161, 167-170, 178, 183, 185, 188-192, 214, 222, 227, 237, 238, 241, 249, 255, 262, 264 Jerycho 17, 45, 53, 55, 66, 70, 73, 86, 102, 109, 114, 144, 162, 190, 210 Jizreel, m iasto 50 Jonia 37 Joppa, m iasto 131 Jordan, rzeka 15, 19, 21, 44-46, 50-53, 55, 57, 62, 6 4 ,6 7 , 69, 74, 102, 131, 134. 154, 155, 178, 249, 251 Jordania 16, 20, 21, 24, 46, 57, 58, 70, 80, 160, 161, 259, 265 Jo rd an u D olina 22, 48, 53, 55, 61, 62, 67, 69, 71, 73 Jotapata, kibu c 74 Jotw ata 144 Judea (juda) 11, 14-17, 19, 39, 45. 46, 51, 57, 60-62, 66, 67, 69, 70, 73, 85, 102, 106, 117, 125, 136, 141, 149, 154, 155, 162, 166, 167, 249, 255 Judzka P ustynia 12, 20, 51, 73, 106 Judzkie G óry 21, 144

K adesz Barnea, m iasto 144, 245 Kadesz, m iasto 33 K afarnaum , m iasto 102, 129, 188, 191, 263 Kaftor 109, 129 Kaikus, rzeka 32 Kair 24, 27, 96 Kalliroe 55 Kalliroe, źródła 55, 64 Kalwaria 178, 264 Kana Galilejska 50 K anaan 12, 14-16, 22, 24, 33, 60, 76, 78, 79, 81, 96, 102, 105, 109-112, 118, 119, 121, 129, 131, 136, 137, 142, 144, 161, 182, 188, 206, 208, 216, 242, 245, 247, 249, 260, 264-266 K anata, m iasto 135 Kapadocja 35 Kara-Su, rzeka 23 Karkemisz 33 Karmel 46-48, 50, 60, 61, 64-66, 70, 73, 74, 85, 106, 127 Karne H attin 60 Karpaty 21 K artagina 128 Kaspijskie Morze 181 Kaukaz 21, 31, 93 Kavala, p. N eapolis 38, 43 Kayster, rzeka 32 Kenchry, m iasto 38 Kenia 106 Kiryat Arba 112 Kiryat Bialik 47 Kiryat M asaryk 47 Kiryat Szm ona, m iasto 52 Kiryat-Jearim 148, 183 Kiszon, potok 50, 64 Knossos, m iasto 90, 163 Kolchida 37 Kolorado, kan io n 51 Kolosy, m iasto 35 Konin 223 Konja, m iasto 122 Korozain, m iasto 129, 191 K oryncka Zatoka 38 Koryncki Kanał 38 K orynt 38, 43, 210 Kos, wyspa 39 Krak des C hevaliers 58 Kreta 28, 37, 38, 40, 90, 109, 129, 163 Krym 37, 159 Kue, region 88 K ulturow e Półkole 5, 16, 22, 28, 42, 81, 82, 118, 123, 174, 204, 210, 234 K uneilra 44

K urdystan 23, 24 K urnub, m iasto 137 Kusz, krain a 25, 109, 181 Kuwejt 16, 24 Lagasz, m iasto I 15 Lakisz, m iasto 115 l.uodycea, m iasto 35 Larsa, m iasto 115 Lascaux 85 Laurazja 20 el-Lebwe 181 Lechaion, m iasto 38 Leontes 44 L eontopolis 122 Le pan to 33 Lcsbos, wyspa 37, 39 Lewant 16, 28-30, 40, 44, 46, 66, 71, 114, 154, 208 Liban 15, 16, 20, 22-24, 33, 44, 46-48, 51. 60, 62, 80, 128, 160, 161, 166, 213, 265 Liberia 223 Libia 14, 24 Libijska P ustynia 24 Licja 40 Lidda 255 L ikaonia 34 el-Lisan, półw ysep 22 Lista 34 Listra 216 Lltani, źródło 51, 64 Lod, m iasto 48 L ondyn 70, 227 L ubban, d o lin a 61 Luz 142 Ł aba 40 M a a n , m iasto 58 M acedonia 35, 37-39, 125, 149 M achanaim 247 M acheront, tw ierdza 51, 55 M adaba 12, 58 M adaba 12, 58 M aghreb 186 M agnezja 124 M akdesz K atan 57, 61 M akdesz G adol 57, 61 M akdesz R am on 57, 61 Makpela, grota 33, 129, 142 M alta 10, 40, 124, 259 Mały H erm on 46, 50, 60 Mamre, góra (R am at al-Chalil) 2 1 ,5 1 Mamrc, m iasto 142

M amszit, m iasto 137 Mari, m iasto 12, 29. I l i M arinara Morze 3! M aroko 159, 160 Martwe Morze 22, 45, 48, 51, 52, 53, 55, 57, 62, 64, 67, 71, 134 Masada 12, 55 Masyw Nubijsko-Arabski 20 M eander, rzeka 32 M egiddo, forteca 50, 65, 182 Mekka 178. 183, 258 Memfis 96, i 19, 121, 163, 242 M erom, szczyt 48 Metuta, m iasto 50, 52 M ezopotam ia 9-11. 16, 22-24, 27, 44, 47, 50, 66, 69, 78, 79, 83, 102, 111, 114-1 19, 125, 142, 149, 151, 163, 176, 202, 206, 208, 238 Migdol, m iasto 24 Milet, m iasto 32, 33, 35. 39 M issouri 27 M itanni 14 M itylcna, m iasto 39 Mizpe R am on, m iasto 57, 61 M oab 58, 90, 134, 135 Mogaret ei-Tabun, grota 106 Moria, góra 178 Moskwa 227 el-M udżib (A m on), w adi 58, 64 M uraba'at, grota 61, 95 Musri 88 Mykeny 163 Myra, m iasto 40 Myzja 31, 35 N a b i Sam wil, góra 60 Nabi Sa'in, góra 60 N ablus, m iasto 17. 50, 51, 61, 70 N ahal A w dat 57 N abal iszk an d eru n 61 N ahal Perat 62 N ahal R ubin 62 N ahal Soreq 62 N ahal Zin 62 N aharija, m iasto 47 N ahr el-Litani, potok 44 Nassera Jezioro 25 Nazaret 50, 6 1 .6 2 , 64, 70, 155, 263 Neapolis, m iasto (oh. Kavala) 38, 43 Nebo, góra 58, 134 Nebo, m iasto 58 N eerda / N aarda (N ehardea) 262 Negew 19-21, 45, 46, 48, 57, 60-62. 67, 69-71, 73, 7 8 ,8 8 ,1 3 5 ,1 3 7 ,1 4 4

Nes l larim , grota 61 Niasa, jezioro 21 N iem cy 80, 160 N ikopolis, m iasto 103 Nil 24-27, 33, 45, 46, 70, 96, 100, 102, 121, 129, 241 N im ru d , m iasto 163 N ina, m iasto 1 15 N inlw a, m iasto 117, 163, 191, 258 N ippur, m iasto 116 Nisana, m iasto 137 N isibis 262 Nowy Jork 227 Nuzi 15 O fir 76, 227 O lim p 28, 37, 178 O liw n a G óra 51, 60, 62, 67 O tom ańskle Im perium 127 O x y rrhynchos 12 P addan-A ram 142 Pakistan 127 P alestyna 9, 12-17, 20-22, 41, 44, 46, 48, 58, 60, 61, 65, 67, 72, 74, 78, 88, 96, 99, 102, 104, 106, 109, 124, 125, 131, 135, 140, 149, 151, 153, 155, 158, 160, 161, 169, 171,249, 255, 263, 265, 266 Palestyńska A u to n o m ia 51, 80, 162, 166, 259 Pam filia 34, 40 P anonia 37 Pa ran, p u stynia 57 Parnas 178 Patos, wyspa 38 Paryż 159 Pa tara, m iasto 39 Patm os, wyspa 37 Patriarchów D olina 61 Pella, m iasto 135 Peloponez 37, 38 Peluzjum , m iasto 45, 102 P entelikon, góra 38 Perea 16, 134, 154 Pergam on 35 Perge 34 Persja 5, 33, 74, 80, 93, 118, 119, 125. 128, 151, 162 Perska Zatoka 16, 23 Pctah, Tlqw a, m iasto 48 Petra, m iasto 55, 58, 70, 137 Pireneje 44 P lttsb u rg h 78 Pizydia 34

Pole Pasterzy (Bet S chur) 61 Polska 5, 23, 53, I 18, 160, 198, 223, 235, 241 Pompeje 12 Pont 23, 31, 34, 35, 37 Prusy 159 P tolem aida, m iasto 39, 47, 169 Put 109 Putcoli. m iasto 40, 42 Q a rq a r 33 Q elt, źródło 62, 64, 66, 102 Q ilt, potok 53 Q uin ran 12, 22, 55, 61, 99, 140, 149, 155 R abba, m iasto 134 Rafana, m iasto 135 R am allah, m iasto 5 i Ram at al-Chalil 51, 60 R am leh, m iasto 48, 103 R a m z e s / Goszen 121 Refidim, m iasto 137 Regium, m iasto 42 Rift 19, 24 Rodos, m iasto 163 Rodos, wyspa 37, 49 Rogel, źródło 65 Rosja 88 Rosz hn-Niqra 45, 46, 47 Rum , wt|wóz 58 R um unia 37, 160 Rzym (Im perium R o m an u m ) 5, 12, 28, 34-36, 38, 40, 41-43, 61, 62, 66, 73, 98, 100, 116, 122-125, 127, 137, 140, 149, 154, 155, 158, 162, 169-171, 176, 183 Rzym (m iasto) 39-41, 43, 163, 169, 178, 183, 185, 203, 204 S aba 80, 112 Safon, góra 1 10, 178 Sahara 44 Salie! 214 Sair, w adi 61 Salam ina, m iasto 30 S alom ona Sadzaw ki 62, 66 Sam aria, kraina I I, 15-17, 19, 21, 45, 46, 48, 50, 51, 60-62, 64, 67, 69, 70, 103, 106, 144, 154, 155, 162, 166, 249, 253, 255 Sam aria, m iasto 51, 166 Sam arii G óry 50 Samos, wyspa 37, 39 Sam otraka, wyspa 37 S antiago de C om postela 183

S an to rin ! 90 Sarar, w adi 61, 62 Sardes, m iasto 33, 35, 43, 122, 263 S ardynia 37 Scytopolis 135, 169 S cboim , m iasto 191 Sedom , m iasto 55, 71 Seforis, m iasto 50 Seir 136 Seleucja, m iasto 163 S erab it ed-Kadim 79 Scrbal, góra 245 Sinear, kraj 118 S ip p ar I 16 es-Siq, w adi 70 Skopus, góra 60 S łow enia 37 Sm yrna (ob. Izm ir) 35 S o a rl9 i S odom a, m iasto 191, 203, 237 Som alia 87 Sparta 37, 43, 123 S to n eh en g e 176 S tru th io n 66 S u d an 14, 24, 25 Sueska Zatoka 27, 62 Sueski Kanał 27, 46, 161 es-Suitan, źródło 64, 65 S u m er 24, 88 Suza, m iasto 43 S ychem (Tel el-Balata), m iasto 50, 65, 141, 142, 144, 178, 261 Sycylia 37, 40, 42, 46 S ydon, m iasto 28, 40, 125, 128, 129, 191,253 Syene, m iasto 24 Syjon 178, 183, 214, 249, 263 Synaj, góra 144, 165, 178, 245, 261 Synaj, półw ysep 15, 19, 20, 22, 24, 27, 28, 45, 46, 57, 62, 79, 92, 100, 122, 137 Synaj, p u sty n ia 45, 57 Syrakuzy, m iasto 40, 42 Syria 9, 15, 16, 20, 22-24, 28, 29, 33, 44, 47, 48, 58, 74, 78, 80, 99, 111, 112, 117, 118, 125, 127, 131, 135, 154, 160-162, 259, 265 Syryjska P ustynia 24 Szaron, d o lin a 47, 48, 61 Szefela, d o lin a 47. 48, 61, 73, 130, 137, 144 Szilo 61, 140, 148, 183, 261 Sziwla, m iasto 137 Szom ron, wzgórze 50 S zu ru p p ak , m iasto 115 Szwajcaria 159

287

Ś ró d ziem n e Morze 9-11, 15, 16, 19, 21, 24, 25, 27-29, 31, 37, 40, 42-46, 48, 57, 58, 60-62, 73, 80, 88, 110, 123, 127 T ium ak, tw ierdza 50 Tabgha 64 Tabor 46, 50, 60, 73, 102, 178, 182 Tafiia 58 Tars, m iasto 32, 40, 158 Tarszisz, k rain a 37, 76, 78, 181 Taurus, góry 21, 24, 32 Teby, m iasto w Egipcie 121, 163 Tel Awiw (Tel Awlw-Jafa) 48, 70, 103 Tel el-Am arna, m iasto 12, 15, 29, 111 Tel es-Sultan 55 Tel el-U beidiye 106 Tell Belt-Mlsrim 166 Tell el-Jahudija 122, 183 T ereb in tu W ąwóz 62 Tessalia 37 Tessatoniki, m iasto 38, 39, 43 Tessalska D o lin a 37 Tetydy Morze 20, 2 1 ,7 4 Tiatyra, m iasto 35 et-Tih, płaskowyż 28 T lm n a 57, 78, 137 T rach o n itis 131 Tracja 37 Traiie, m iasto 35 T ransjo rd an ia 57, 64, 109, 134 Troada, m iasto 35, 38, 39 Troja 33, 227 Trzy G ospody, m iasto 42 T ulkarm , m iasto 51 Tu ran, d o lin a 61 Tu ran, góra 60 Turcja 10, 14, 16, 23, 24, 29, 30, 32, 35, 37, 46, 69, 78, 79, 122, 127, 130, 160, 265 Turoszów 223 Tyberiada, m iasto 53, 64 Tygrys, rzeka 22-24, 114, 116 Tyr, m iasto 39, 47, 79, 80, 125, 128, 129, 191, 227, 253 Tyru D o lin a 47

288

U g a rit 12, 14, 15, 33, 128, 202, 206 U kraina 123 U m m ei-Oatafa, grota 106 U m m a, m iasto 115 Ur, m iasto-państw o sum eryjskie, później ch ald ej­ skie 10, U , 111, 115, 116, 118, 142, 163, 259 U ruk (biblijne Erech) 1 15, 118, 163 USA 80 el-Wad, wąwóz 103 Wan, jezioro 23 Warka, m iasto 118 W ezuw iusz 12 W ęgry 37 W iedeń 33 W iochy 15, 259 Z a c h o d n i Brzeg 17, 45, 46, 80, 161, 162 Zagros, pasm o górskie 116 Z ajordanla 19, 20, 22, 57, 58, 69, 131, 134, 135, 144 Za red 58 Zarka, m iasto 58 Zarzecze 16, 125 Zebed 134 Zefat, m iasto 50 Zerqa, w adi 53 Ziem ia O b iecan a 5, 10, 11, 15, 16, 45, 79, 111, 122, 131, 134, 135, 144, 1 8 6 ,2 1 2 ,2 1 6 ,2 1 9 , 229, 231, 240, 244-247, 249, 255, 264-266 Ziem ia Św ięta 7-13, 15, 16, 19, 22, 42, 44-46, 53, 60-62, 73, 78, 85, 125, 127, 155, 186, 200, 220, 222, 249, 255, 258, 259, 263-265 Zin, p u sty n ia 57 ZSRR (Związek Radziecki) 25, 160 Żyzny Półksiężyc 5, 9, 16, 22-24, 40, 42, 44, 46, 66, 67, 81, 82, 85, 87, 89, 90, 104, 105, 109, 1 10, 112, 117, 118, 123, 162, 163, 174, 181, 189, 194, 206, 210, 234

INDEKS OSÓB A b d u lla h , król Jordan ii 58 Abel 91, 189, 201, 229 A bim elek 33 A blram 165 A braham 10, 1 I, 16, 33, 80, 88, 89, 90, 121, 129, 141, 142, 149, 159, 163, 178, 186, 196, 204, 231, 234, 235, 242, 257, 259, 266 A bram 118 A bsalom 88, 131, 166 A chab 33, 50, 129, 131 Adam 22, 163, 213, 219, 228, 229 A frodyta 30, 38 Agag, król A m aleldtów 137 A gam em non 227 Agenor, król S ydonu 28 A gryppa 1, w n u k Heroda W lk. 155 Ai 176 Akiva 141 A leksander W ielki (zw. M acedońskim ) 32, 34, 40, 118, 121-124, 127, 128, 130, 135, 149, 151, 162, 251 A lkabetz z Safed S alo m o n 198 A lienby E d m u n d , general 50 A lt A. 261 A m alek 137 Amos 60, 1 3 1 A naniasz 225 A nat 208 Andrzej Apostoł 125 A nna, prorokini 144 A nna, żona Elkany 261 A n o n im z Piacenzy 263 A n tio ch Ul, król Syrii 124, 127 A n tio ch IV Epifanes 38, 127, 153, 162, 169 A ntypas, p. Herod A ntypas A n ty p ater 50, 137 A pollo 176 Appiusz, konsul 43 A rchelaus, syn Heroda W lk. 16, 154, 15.5

Aretas IV, król N abatejczyków 140 A rtakserkses 1 168 A rystobul 124 Aser 144 A ssurbanipal 12, 117 Asw erus 227 Aszfarte (Aszera), bogini kananejska 47, 128, 182, 208 A talia, królow a 182 A ton 176 A tum 206 August, cesarz, p. O k taw ian August A ugustyn, św. 193 Azazel 246 B aal 48, 60, 128, 182, 206, 208-210, 214, 258 Balaam 215 Bar Kochba (Szymon bar Kozeba) 4 1 ,6 1 , 66, 155 Barnaba, apostoł 125 B arnaba, lew ita 30 Bartym eusz 55 Belzebub 131, 214 Ben G u rio n Dawid 53, 161 B eniam in 142, 144 B irn b au m N atan 45 Booz 231 Botticelli S an d ro 30 B uber M artin 204 C ezar (Caius iu liu s Caesar) 38, 41, 137, 170, 195 C h a m 15, 109, 110, 163, 247 C h a te a u b ria n d Franęois-Rene de 13 C hazaei z D am aszku 131, 258 C h ildey G. 86 C o n d e r C.R. 74 C o n rad Joseph 202 Cyceron (Marcus T ullius Cicero) 43 Cyrus II 1 18, 122, 162

289

D ag o n 131 Dan 14-1 Dana E.S. 79 D ante 175, 180 Dariusz 28 Dariusz iii K odom anus 32, i 18, Da tan 165 Dawid, król 17. 46, 48. 50, 53. 126, 131, 134, 135, 137, 166, 168, 183, 188, 189, 247, 257 Debora 229 D cm etriusz z baleronu 163 D em iurg 200 D id an im 37 Dina (c. Jakuba) 144, 257 D ioklecjan 15 Dreyfus Alfred 159 D urkheim Em ilc 96

141 62, 78, 88, I 12, 149, 150, 154, 231, 233, 241,

E fraim 144, 234, 241 Efron 33, 142 Egeria 263 E instein A lbert 175 El 128, 206, 209 Ellakim , król 241 Eliasz, prorok 48, 122, 129, 203, 204, 214, 261 El ¡faz 137 Eilm elek 231 Elisza 37, HO Elizeusz 129 Elkana 261 Enki / Ea 202 Estera I 19 Estorl ha-l’url, geograf żydowski 14 Eulyeh 35 Euzebiusz z Cezarel 255 Ewa 163, 228, 229 Ezaw 96, 135, 137 Ezdrasz 149, 167, 169, 217, 232, 235 Ezechiasz 65, 137, 227 Ezechiel, prorok 122, 128, 141, 183, 217, 220, 227, 231, 251 Fel iks, p ro k u rato r Judei 39 Eestus, p ro k u rato r Judei 39 Ekliasz 1 12 Eilip, d iak o n 255 Filip, syn Heroda W ielkiego 131, 155, 255 Eilon 250 Fiol e Jerach i ni da 196 Elorus, p ro k u rato r 155 Franciszek z Asyżu, św. 218

290

G ad 58. 134, 144 Gal ba 4 I Gllgam esz I 16, 118 G oethe Jo h a n n W olfgang von 265 G oliat z G at 112, 131 G o m er 110 G relot E 230 Grzegorz XIII 195 H a d ad e zer 78 H ad rian 30, 163 l lagar 257 llalew i Jehuda hen Sam uel 159 H am an 137 H an im u rab i 111, 118, 162 H arnack A. 169 H atora 208 Hefajstos 226 Heli 140 H elios 176 H em ingw ay Ernest 202 H enoch 97, 99 H erbert Zbigniew 266 Herod A n ty pas, syn Heroda W lk. 50, 53, 155 Herod Wielki 16, 30, 40, 50, 51, 55, 65, 66, 102, 131, 136, 137, 140, 153-155, 169, 183, 227 l lerodot 12, 15, 22, 27, 43 I-Ierzl T eodor 45, 159 H ieronim św. 15, 263, 264 1-1i llel II 99 H iob 90, 231 H irkan 141 H olofernes 227 H om er 38, 40, 202 Horacy 37 Morus 206 Hrożny 13. 33 Izaak 96, 135, 186, 204, 231, 234, 257 Izajasz, prorok 48, 1 17, 122, 176, 222, 231, 235, 237, 244, 251 ln a n n a 208 Izmael 257 lzyda 208 Ja fet 37, 109, I 10, 163, 247 Jahw e 16, 131, 134, 176, 183, 189, 2 0 3 ,2 0 9 ,2 1 0 , 2 1 3 ,2 1 4 , 222, 229, 235, 237, 245, 247, 249, 251, 261 Ja k u b 90, 121, 134, 135, 142, 144, 178, 186, 226, 232, 234, 242, 249, 257, 258, 261 Jakub, św. 18, 225 Jam , bóstw o w Ugarit: 202

Jan C hrzciciel, św. 51, 214, 246 Jan Ewangelista, św. 35, 98, 99, 125, 237, 255 Jan H yrkan 38, 124, 141 Jan Paweł 11 10, 208, 229, 259, 260, 264 Jan Teolog 35 Jawan 37, 110 Jehu, król 131, 186, 258 Jerem ias J. 169 Jeremiasz 65, 79, 169. 188, 189, 209, 210, 225 Jeroboam 11 131, 249 Jezabei, królowa 129, 182 Jezus C hrystus (Nazarejczyk) 11, 14, 28, 50, 61, 80, 91, 95, 102, 129, 134, 135, 137, 155, 158, 169. 170, 176, 180, 181, 183, 188-191, 196, 199, 203-205, 213-215, 223, 225, 226, 229, 234, 237, 238, 242, 244, 246, 252, 253, 255, 256, 258, 259, 262-264, 266 Jo n a d ab 186 Jonasz, prorok 42, 62, 119, 191, 202, 203, 229 Jo n atan , arcykapłan 40, 112, 188 Joram 131 Jowisz 41 Jozjasz, król 183, 262 Jozue 79, 112, 124, 137, 245, 249, 265 Józef Flnwiusz 30, 91, 141, 169, 183, 250, 262 Józef, maż Marii 144 Józef, syn Jakuba 61, 65, 88, 121, 144, 188, 225, 226, 231, 232, 233, 234, 242, 249, 257, 261, Juda (pokolenie ju d y ) ¡41, 144, 149, 165 Juda M achabeusz 40, 124, 140 Judasz 225 Juliusz, setnik 40, 4 1 Ju sterJ. 169 K a in 91, 188-190, 226, 229, 251 Kaleb 229, 245 Kanaan, syn C h am a 15 Kambyzes 121 Kemosz, bóstw o M oabitów 135 Ketura 80, 257 K ittim 37 K laudiusz, cesarz 91, 155, 170 K lau sn erj. 169 K lem ens 170 Kleopatra 55 Kohelet 18, 189, 195 K olum b Krzysztof 239 Korach 165, 201 Korneliusz 256 Krezus 33, 122 IKrólowa Sabyl 80, 112 Ksenofont 12, 15

K w lryniusz 170 Kusz I 10 L a m a rtin e A lp h o n se 13 Lawrence T h o m as Edward (Lawrence o f Arabia) 60 Lea 1 4 2 ,2 2 9 Lebenstein Jan 217 Lesseps F erd in an d Marie de 27 L ew iatan 202, 2 1 1 ,2 1 7 Liii I: 217 L lnneusz 2 1 1 Lipiński E. 1 10 Lot 134 Lucjusz M um m lusz 38 Ł azarz 226 Łukasz św. 18, 35, 39, 144, 188, 196, 197, 258 Matu: 208 Maciej (apostoł) 170 M ahom et 258, 259 M akir 131 M am on 128 Manasses, kap łan 131, 141, 144 Matrasses, syn Józefa 144, 234 M arduk 194, 200 Marek A n to n iu sz 55 Marek, św. 18, 30, 223 Maria, m atka Jezusa (Matyja) 35, 144, 170, 263 Me 208 M ecenas 122 M eiito z Sardcs (biskup) 263 M enachem 166 M endel G regor 86 M erncptah, faraon 121 Mesjasz 140, 158, 159, 226, 252 Mesza, król M oabu 90 Mikołaj, św. 40 M ilkom 134 Milosz Czeslaw 217 M inerw a 28 M nazon 30 Mojżesz 58, 121, 122, 134, 140. 196, 220, 231, 242, 257, 262 M oloch, bóg ognia 128, 203, 210 Mot 210 N ab o p alasar 1 17 N abot 201 N a b u ch o d o n o z o r 78, 117, 118, 122, 149, 156, 167, 183 N aluim , prorok 117, 188

291

N apoleon 47, 88 Narm er, faraon 121 N eftali 48, 144 N ehem iasz 18, 140, 149, 167, 192, 193, 232 Neko 240 N em rod 112 N ep tu n 202 N eron 38, 4 1 Noe 15, 110, 163, 216, 231, 247 N oth M. 261 N ur Dagan 12 O dysetisz 110, 204, 215 Og, król Baszanu 131, 134 O k taw ian August, cesarz 55, 162, 170, 193 O m ri, król 51 O rygenes 263 O to n 41 Ozyrys 200, 206, 208 P a n 61 Paweł z Tarsu, ¿w. (Szaweł) 30, 34-36, 38-44, 122, 124, 125, 140, 144, 158, 163, 180, 186, 196, 201, 203-204, 210, 216, 228, 232, 237, 238, 255, 257, 258 Piotr, św. 18, 35, 74, 131, 170, 255, 256, 263 Pius XII 83, 252 Pixner B. 185 Platon 14, 228 Pliniusz St, 12, 22, 30, 80 Pom pejusz W ielki 42, 50, 124, 135, 154 Poncjusz Piłat 66, 141, 155 Posejdon 202 Priam 227 Prom eteusz 203 Ptolem eusz, historyk (11 w.) 12 R a 176, 206 Rabbel 11, król Nabutejezyków 140 Rachela 142, 229 Radziw iłł Mikołaj Krzysztof „Sierotka" 13 Ramzes 11 12, 121, 162 Rebeka 142, 232 Reicke Bo 171 Rekab 186 Renan E rnest 11 R obinson E. 13 Roma, bogini 204 Rom ul us 40 R o th shildow ie 73 Ruben 58, 134, 144 Rut 16, 18, 135

292

S abteka, faraon 1 10 Safirn 225 S aim anassar III 33 S alom on, król 17, 50, 57, 66, 76, 78, 80, 88, 90 97, 112, 129, 134, 149, 166, 183, 1 8 7 ,2 2 7 231, 241, 249, 261 San ba Hat 111 141 S am erin, satrapa 151, 168 S am son 131 S am uel, prorok 137 Sara 142, 231, 257 Sargon U W ielki 116, 140, 166 Surgon, król A kkadu 12 Saul, król 50, 53, 131, 135, 137, 188 S c h lie m a n n H einrich 33, 227 Seleukos 1 (N ikator) 127, 163 Sem 109, 110, 163, 247 S e n n a c h e ry b 117, 162, 166 Set 229 S ichon, król C h eszb o n u 134 Słowacki Juliusz 13 Sokrates 216 Sosigenes, astronom 195 S te in m a n j. 70 S trab o n 12, 28, 30, 169 Sym eon 137, 144, 165 Syrach 98, 200 Szamasz, rycerz 176 Szawel, p. św. Paweł Szemesz, bóstw o 176 Szeszonk 12, 240 Szym onow ie Szym on 189 T a m a r 229 T am inuz 206 T anatos 210 Tarszisz 37 Tiglat-Pileser 111 166 T im n a 137 Tobiasz 18, 119, 215, 220, 227 Tobiasz Starszy 232 T ogarm a 110 Trajan 137, 162 Tu bal Kain (w n u k Kaina) 79, 226 T ugdam m e 110 T u ta n c h a m o n 80, 96, 227 T utm osis III 50 Tyberiusz 53 Tytus 40, 185 U lisses 1 10 U tn ap isztim 12 Uriasz (Uriasz Hetyta) 33, 134

Ur-Namm u I 16 Uziel 1 12

W iteliusz 41 W ojtyła Karol 264, 266

V au x R. de 165 Verdi G iuseppe 27, 159

Z a b u lo n 48, 144 Z achariasz 18, 144 Zacheusz 55 Z enon 12 Zeus 28, 35 Zorobabel 168, 183

W e n u s 30 W espazjan 4 1, 183 W inckler H. 33

C ZĘŚĆ D R U G A G E O G R A F IA H IS T O R Y C Z N A ....................................................................................................................... 1.

Z

ie m ia

-

p l a n e t a l u d z i ........................................................................................................................................

Z ie m ia - środowisko i . u d z i ..........................................................................................................................

82

1 .2 .

L ud zk a

83

1 .2 .2 . 1 .2 .3 .

s p o ł e c z n o ś ć .......................................................................................................................................

Od jaskini do m ia sta ...................................................................................................................... Od pastwiska do roli ...................................................................................................................... Kilka ciekawostek z Życiacodziennego ludzi Biblii ..............................................

1 .3 . K a l e n d a r z -

5 7

2.

1 .4 . K o m u n i k a c j a ...........................................................................................................................................................

100

L

u d y ż y z n e g o p ó ł k s i ę ż y c a ................................................................................................................................

2 .1 . P r z e d iz k a e ł s c y W 1.

s t ę p ..............................................................................................................................................................................................

Ź ródła

i po m oce

d o g e o g r a f ii

b ib l ijn e j

.............................................................................................

1.1. Źródła starożytne..................................................................................................... 1.2. Źródła i pomoce współczesne................................................................................ 2.

O

no m asty ka

2 .1 . 2 .2 . 3.

S

9

k r ó t y b ib l ijn e

(s i g l a )

1. 2.

G G

e o l o g ia

14

e o g r a f ia

2 .1 . 2 .2 . 2 .3 . 2 .4 . 3.

H

3 .1 . 3 .2 . 3 .3 . 3 .4 . 4.

K

4 .2 . 4 .3 .

6.

b ib l ijn y c h

..............................................................................................

16

19 19 22 22

................................................................................................................................................................................

66

Pory r o k u ................................................................................................................... Temperatury .......................................................................................................................................................... O p a d y ....................................................................................................................... W ia try .......................................................................................................................

67

135

141 142 144 144 149

Naród bez z i e m i ................................................................................................................................................. Ruch syjonistyczny ................................................................ Powstanie państwa I z r a e l ....................................................................................................................... Sytuacja współczesna ....................................................................................................................................

159

e m o g r a f i a h i s t o r y c z n a ....................................................................................................................................

162

3 .3 . 3 .4 . D

Patriarchowie ........................................................................................................................................ Dwanaście p oko leń ......................................................................................................................... Od podboju K a na a n u do wygniania b a b ilo ń skieg o ........................................ Okres Drugiej Ś w ią ty n i ................................................................................................................

140

158

3 .1 .

4.

135

..........................................................................................................................................

3 .2 .

69

131 134

137

e o g r a f ia i p o l i t y k a

61

69

123 125

Amalekici, Nabatejczycy ............................................................................................................. S a m a r y t a n i e ........................................................................................................................................

2 .4 .4 .

62

U9 122

2 . 3 . 6 . E t i o m ...........................................................................................................................................................

2 .4 .3 .

G

112 114

127

2 .4 .2 .

3.

106

125

2 .4 .1 .

61

104

2 .3 .2 .

2 .3 .8 .

46

60

s ą s i e d z i .................................................................................................................................................

2 . 4 . I z r a e l i c i ....................................................................................................................................................................

44

Góry .............................................................................................................................................................................. G roty.......................................................................................................................... D o lin y ....................................................................................................................... Hydrografia..............................................................................................................

iZ a c h o d z i e .........................................................................

103 103

2 .3 .1 .

2 .3 .7 .

28

60

s c h o d z ie

Syryjczycy .................................................................................................................................................. Fenicjanie i Filistyni ...................................................................................................................... 2 . 3 . 3 . Baszan i G ilead .................................................................................................................................. 2 . 3 . 4 . A m i n n i i i M o a b .................................................................................................................................. 2 3 .5 . D e k a p o l .....................................................................................................................................................

18

............................................................................................................................................

i h y d r o g r a f ia

W

100

159 160 161

71

4 .1 . Ś w ia t

s t a r o ż y t n y .................................................................................................................................................

162

f a u n a , b o g a c t w a n a t u r a l n e ......................................................................................................

71

4 . 2 . I z r a e i .............................................................................................................................................................................

163

5 .1 .

F lo ra .......................................................................................................................... F a u n a ....................................................................................................................... 5.3. Bogactwa naturalne.................................................................................................

71

4 .3 . N o w y T e s ta m e n t i p ie rw o tn y

Ko ś c ió ł .............................................................................................

170

5 .2 .

74

4 .4 . 5.

-

l im a t

4 .1 .

f i z y c z n a kr ą i ó w

Żyzny Półksiężyc....................................................................................................... Kulturowe Półkole .......................................................................................................................................... Ziemia Święta - położenie..................................................................................... Poszczególne regiony .......................................................................................................................................

oro

2 . 3 . N a jb l iż s i

...........................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

ie l k ie m o c a r s t w a n a

P a l e s t y n y ................................................................................................

Mezopotamia (Asyria i B a bilo nia ) .................................................................................... 2.2.2. E g i p t ........................................................................................................................................................... 2 . 2 . 3 . Hetyci i inne narody Azji Mniejszej ................................................................................ 2 . 2 . 4 . Grecja i R z y m .....................................................................................................................................

14

C ZĘŚĆ PIE R W SZA G E O G R A F IA F IZ Y C Z N A ..............................................................................................................................................

m ie s z k a ń c y

2 .2 .1 .

12 13

........................................................................................................................................................................

Nazewniciu/o starożytne......................................................................................... Nazewnictwo współczesne .......................................................................................................................

2 .2 . W

12

91 96

Drogi .............................................................................................................................................................. 1 .4 .2 . Środki k o m u n ik a c ji ......................................................................................................................... IA.3. J ę zyk ..............................................................................................................................................................

P r z e d m o w a ....................................................................................................................................................................................................

85 87

m ie r z e n ie c z a s u ....................................................................................................................

1 .4 .1 .

S ł o w o w s t e p n e P r z e w o d n i c z ą c e g o S t o w a r z y s z e n i a B i i i l i s t ó w P o l s k i c h ................................

81

1.1.

1 .2 .1 .

SPIS TREŚCI

81

F

D

294

lora

,

e m o g r a f ia

...................................................................................................................................................................

76 80

295

'•mpł1'

C Z Ę Ś Ć T R Z E C IA G E O G R A F IA T E O L O G IC Z N A 1.

G

e O M A N C JA

i

2.

P

rzestrzeń

w

2 .1 . 2 .2 . 2 .3 . 2 .4 . 3.

C

3 .2 . 3 .3 . 4 .

N

4 .2 . 4 .3 . 4 .4 . 5.

B

5 .2 . 5 .3 . 5 .4 . 6 .

C

181

JA K O W A RTO ŚĆ R E L IG IJN A ................................................................................................................................

193

195

.........................................................................................................................................................................................

200

Ż y w i o ł y ........................................................................................................................................................................... Kult sił w i t a l n y c h .................................................................................................................. Przesłanie teologiczne p r z y r o d y ............................................................................................................... Ekologia b ib l i j n a .................................................................................................................................................... Z

193

197

200 206 211 218

i e m i .................................................................................................................................................................

223

Złoto ..................................................................................................................................................................................... Srebro .................................................................................................................................................................................. Inne m e t a l e ................................................................................................................................................................. K am ienie szlachetne i k l e j n o t y ...............................................................................................................

223

z ł o w ie k b i b l i j n y

..........................................................................................................................................................

'adam - c z ł o w i e k ....................................................................................................................................... M ę ż c z y z n a i k o b i e t a .......................................................................................................................................... D o m , rodzina, klan, po kolen ie .................................................................................................................. Naród i n a r o d y ........................................... R o dzina lud zka , problem j ę z y k ó w .....................................................................................................

224 225 226 228

6 .1 . B e n

228

6 .2 .

230

6 .3 . 6 .4 . 6 .5 . 7.

175 179

Koncepcje czasu i k a le n d a r z e ...................................................................................................................... C z a s w Biblii - olam, chronos, k a t r o s ............................................................................................ C z a s w Biblii - dni święte i dni pow szednie ..................................................................

ogactw a

5 .1 .

175

b ib l ijn y m

185

atura

4 .1 .

173

............................................................................................

d o ś w ia d c z e n iu

Sakralność przestrzeni w ujęciu b i b l i j n y m .................................................................................... Niebo - Szeol - Z i e m i a ................................................................................................................................... Miejsca ś w i ę t e .......................................................................................................................................................... N amiot, wieś, miasto, pole, o g r ó d ........................................................................................................

zas

3 .1 .

T E O L O G IA Z I E M I ..............................................................................................................................

E ta py

232 234 237

.................................................................................................

239

Ogród (w) E d e n ....................................................................................................................................................... „ D o m n i e w o l i " ........................................................................................................................................................... Pustynia - przestrzeń do przebycia ........................................................................................................ Ziem ia O biecana - N ow a Z i e m i a ........................................................................................................ D i a s p o r a ........................................................................................................................................................................

239

7 . 6 . P o k r a ń c e z i e m i .......................................................................................................................................................

252

7 .1 . 7 .2 . 7 .3 . 7 .4 . 7 .5 .

b y t o w a n ia c z ł o w ie k a

8.

D

e m o g r a f ia t e o l o g i c z n a

9.

P

ie l g r z y m o w a n ie j a k o

b ib l ijn e g o

240 245 247 249

.......................................................................................................................................

257

.......................................................................................

258

9 . 1 . 1slota

p ie lg r z y m o w a n ia . ................................................................................................................................... Pielgrzymowanie Ż y d ó w ................................................................................................................................... Pielgrzymowanie c h r z e ś c ij a n ......................................................................................................................

259

9 .2 .

260

Z A K O Ń C Z E N I E .....................................................................................................................................................................

265

B I B L I O G R A F I A .....................................................................................................................................................................

267

INDEKSY......................................................................................................................

281

9 .3 .

296

pra ktyka

r e l ig ijn a

263

!

ffF"