Kowalski K. - Tezeusz w labiryncie

Krzysztof Zygmunt

Ko w alski

Krzak

Spis treści

R o z d z i a ł I: C Z Y M JE S T M IT ? ......................................................................9 R o z d z i a ł II: M IT O T E Z E U S Z U , A R IA D N IE I M IN O T A U R Z E ... 19

T ezeu sz.........................................................................................19 A r i a d n a ....................................................................................... 24 M in otau r...................................................................................... 26 R o z d z i a ł III: P A R A L E L E ................................................................. 31

W ątek stary ja k św ia t................................................................ 31 G ilgam esz.................................................................................... 32 Lemminkainen - syn Północy.................................................... 37 Herakles i in n i............................................................................ 42 Szklana g ó r a ......................................................................

60

R o z d z i a ł IV: L A B I R Y N T .................................................................................. 65

D e fin ic ja ...................................................................................... 65 Labirynty klasyczne....................................................................67 G m ach .......................................................................................... 35 J a sk in ia ....................................................................................... 91 Taniec...........................................................................................94 R o z d z i a ł IV: L A B IR Y N T W C ZA SIE I W P R Z E S T R Z E N I

97

Antyk europejski.........................................................................97 Europa północna....................................................................... 190 N a skałach i w kościołach........................................................ 102 Inne kontynenty...................................................................... 193 R o z d z i a ł VI: L A B IR Y N T I D U C H O W E O D R O D Z E N I E

111

Droga duszy do krainy zm arłych............................................. 111 K u „Nowemu Jeruzalem” ......................................................... 123 Sekrety in icjacji........................................................................127

R ozdział V II: T E Z E U S Z W T A J E M N IC Z O N Y .............................. 137 H eros........................................................................................ 137 Tajemnica la b iry n tu ...............................................................

141

Tajemnica A ria d n y ................................................................... 148 R o zdział V III: M IT I P S Y C H O L O G IA G Ł Ę B I .............................. 153 Inicjacja Tezeusza..................................................................... 153 Indyw iduacja.............................................................................154 Doświadczenie J u n g a ...............................................................158 R ozdział IX: A R C H E T Y P Y ............................................................165 Etapy indywiduacji...................................................................165 C ie ń ................................................................. A n im a ......................................................................................

166

173

W ielka M a t k a ...........................................................................177 Stary M ęd rzec......................................................................... 183 J a ź ń .......................................................................................... 186 M a n d a la ....................................................................................189 R ozdział X : „K A M IE Ń F IL O Z O F IC Z N Y ” I „ZŁO TY K W IA T ” .... 197 R ozdział X I: Z A K O Ń C Z E N IE ........................................................209

L ite ra tu ra .............................................................

214

Słow niczek .................................................................................216 ✓

Źródła ilu s tra c ji ........................................................................218 N oty o A u to ra ch ......................................................................... 219 W s z y s tk ie n a r o d y w sc h o d n ie , lu d y In d ii, P e rso w ie i S y ry jc zy c y u k a z y w a li św ię te tajem n ice w m itach religijn y ch ; m ę d rc y i filo z o fo w ie w szystk ich religii znali p r a w d z iw e znaczenie, pod czas g d y ignorant w i­ dzi tylko zew n ętrzn y sym bol, korę, która je u k ry w a. Orygenes (ok. 185-ok. 254 r.)

R ozdział I

CZYM JEST MIT? Gdy słyszy się o mitycznych wydarzeniach, postaciach, zwierzętach, czynach itp. - wiadomo od razu i bez dodatko­ wych wyjaśnień, że informacje te są co najmniej niespraw­ dzalne. W epoce naukowego paradygm atu poznawczego niesprawdzalność równa się nienaukowości i w efekcie ozna­ cza degradację do rzędu nieprawd. Dlatego musiało dojść we współczesnym świecie do powszechnego utożsamienia tego, co „mityczne”, z tym, co „nieprawdziwe”. Narodziny tej opozycji były nieuniknione także z innego jeszcze powodu, mianowicie twierdzenia naukowe są najpóźniejszymi owo­ cami myśli ludzkiej, natomiast prawdy „mityczne” to bardzo wczesne efekty rozpoznawania rzeczywistości. Naukowa formacja myślowa nie była możliwa przed roz­ powszechnieniem się racjonalizmu i empiryzmu, mity nato­ miast powstawały tysiące i dziesiątki tysięcy lat wcześniej, gdy obowiązywał religijny, magiczny i animistyczny para­ dygmat poznawczy. Tak więc, w oczywisty sposób, m it jest nienaukowy, co więcej, jest on przeciwieństwem nauki. 9

Określenie „mityczny”, a więc „nienaukowy” ma w po­ tocznym rozumieniu odcień pejoratywny. Nauka sama przy­ czyniła się w pewnym stopniu do takiego pojmowania mitu. Myśl oświeceniowa sprowadziła mit do kategorii kłamstw fabrykowanych przez kapłanów na użytek manipulowania masami, wiązała go z ciemnotą i zabobonem. Jednakże odium fałszu nałożone na mit nie trwało dłużej niż samo oświecenie. Już wówczas, pomimo owej negatywnej oceny, rodziło się mitoznawstwo porównawcze. Wraz z upływem czasu dostrzegano coraz inne pozytywne cechy mitu, jak np. to, że stanowi on pierwociny racjonalnego myślenia, twórczości artystycznej itd. Dziś mit - jako taki - jest przedmiotem rzetelnego zain­ teresowania nauki. Rehabilitacja mitu nie oznacza zniesie­ nia opozycji „mityczne” - „naukowe”, dotyczy nieutożsamiania „mitycznego” z „nieprawdziwym”. Współczesna nauka widzi ten problem inaczej. Przede wszystkim godzi się nad­ mienić, że podobnie jak wiele pojęć złożonych, np. „komizm”, „szczęście”, „kultura” - także „mit” z najwyższym trudem poddaje się definiowaniu. M it miał złożoną postać już w momencie swych narodzin. M ity powstawały w ramach archaicznej formacji myślowej, na podstawie religijnego, magicznego, animistycznego pa­ radygmatu poznawczego. Z kolei tenże paradygmat był or­ ganicznie związany z archaiczną umysłowością. Mamy pra­ wo nazywać ją archaiczną nie tylko ze względu na wiek. Człowiek archaiczny to przedstawiciel paleolitu: pitekantrop (paleolit dolny), neandertalczyk (paleolit środkowy) i „homo sapiens” (paleolit górny). Jedną z ważniejszych róż­ nic anatomicznych w stosunku do obecnej populacji („homo sapiens sapiens”) był nie w pełni rozwinięty płat czołowy mózgu u ludzi paleolitu dolnego i środkowego. Jak sądzi A. Wierciński (1981), w konsekwencji praczłowiek przeży­ wał bez porównania częstsze stany halucynacyjne. Nie prze­ sądzając o przyczynach, stan taki istotnie, jak się wydaje, miał miejsce. Mówiąc inaczej, człowiekowi pierwotnemu 10

„roiło się w głowie” od tworów jego własnej nieświadomości. Były wśród nich kształty zoomorficzne, antropomorficzne, mieszane i sytuacje Jak ze snu”. Praludzie częściej i mocniej przeżywali stany pobudze­ nia, wzmożonego samopoczucia. Jest zrozumiałe, że kon­ takty owego „łowcy mamutów” z innymi ludźmi, z florą i fauną, z przyrodą nieożywioną nacechowane były bez po­ równania większymi emocjami, niż ma to miejsce w społe­ czeństwach cywilizowanych. Nic przeto dziwnego, że w warunkach naturalnej skłon­ ności do halucynacji, wizji, stanów transowych, przy du­ żych emocjach towarzyszących nocom i dniom, realnie ist­ niejącej rzeczywistości, następowało deifikowanie ludzi, animizowanie przedmiotów, mistycyzowanie działań. Człowiek pierwotny „wyczuwał naturalną energię”, owe bezosobowe siły typu „mana”, jakie notuje etnologia u współczesnych społeczeństw pierwotnych. Dla człowieka archaicznego, tak jak i dla nas, kamień był kamieniem, woda wodą, ale nie tylko, ponieważ rzeczy­ wistość odbierał on w kontekście stanów transowych. Real­ ność i nadrealność stapiały się w jedno. Obrazy świata ze­ wnętrznego, postrzegane zmysłami, oraz obrazy kreowane przez nieświadomość nakładały się wzajem na siebie. W efek­ cie rzeczywistość składała się wówczas z dwóch podstawo­ wych elementów: zmysłowego i wizyjnego. Rzeczywistość roz­ poznawano dwoma sposobami: ekstatyczno-wizyjnym, któ­ ry uważany jest dziś za bezwartościowy, złudny, mamiący, prowadzący myśl ludzką na manowce, oraz sposobem zmy­ słowym, dostarczającym wiedzy uznawanej dziś za jedynie prawdziwą (rozwinięciem zmysłowego sposobu poznawania rzeczywistości jest poznanie naukowe). Człowiek archaiczny stąpał po ziemi pewną stopą. Skłon­ ność do stanów wizyjnych nie oderwała go od rzeczowej praw­ dy natury. Najlepszym tego dowodem jest fakt, że przetrwał epoki lodowcowe, międzylodowcowe i towarzyszące im wiel­ kie zmiany klimatyczne. Człowiek pierwotny nie tylko trwał, 11

ale także odczuwał potrzeby poznawcze, stawiał pytania 0 początki życia, ognia, siebie samego, o narodziny i śmierć. Oczywiście, nie było wówczas racjonalnych odpowiedzi na te racjonalne pytania. Natomiast zaistniały warunki do na­ rodzin mitów. W nich ujmowano, zgodnie z ówczesnymi możliwościami, wiedzę o świecie. Można powiedzieć, że mity na swój sposób spełniały rolę dzisiejszych teorii naukowych i filozoficznych, odpowiadały bowiem na tego samego rodzaju pytania: co? kiedy? dlacze­ go? Główna różnica tkwi w tym, że m ity konstruują odpo­ wiedzi na bazie poznania zmysłowego i zarazem doznania wizyjnego. W ten sposób, już w momencie narodzin były one tworem dwu rodzajów poznania, ale stanowiły jednoli­ tą syntezę. Wątpliwe, aby jakiekolwiek wierzenia zdołały przyoblec się w uporządkowany kształt, nim człowiek nie opanował umiejętności narracyjnych. Przyjmuje się, że pitekantrop nie znał jeszcze mowy składniowej. Ze skutków sądząc o przy­ czynie, wydaje się, że umiejętność tę opanował dopiero ne­ andertalczyk. Najstarsze przejawy kultu, jakie obserwuje archeologia, pochodzą z paleolitu środkowego, są to groby neandertalczyków. Wydaje się przeto, że neandertalczyk pierwszy porozumiewał się mową składniową i, co za tym idzie, on pierwszy potrafił konstruować całościowe narracje ujmujące rzeczywistość w mity. Wydaje się, że m it jako zja­ wisko należy synchronizować z pojawieniem się najstarszych grobów, przed około 50 000 lat. To, co powiedzieliśmy dotychczas, odnosi się do archaicz­ nego sposobu widzenia świata. Ale świat człowieka archa­ icznego bynajmniej nie był „archaicznie ubogi”. Suma jego obserwacji (i wizji) obejmowała niebo, ziemię, społeczeństwo 1 człowieka jako jednostkę. Przy czym człowiek archaiczny dostrzegał tu wzajemne powiązania. Toteż m it jest opowie­ ścią wielowarstwową w dwojaki sposób: nie tylko ze wzglę­ du na sposób poznania, ale także ze względu na materię poznania. Jak zauważa A. Wierciński, w mitach występuje 12

jednocześnie wiele warstw znaczeniowych. Odnajdujemy w nich odwzorowania kosmiczne, biologiczne, historyczne, etnogenetyczne, społeczne oraz humanistyczne, bo dotyczące problemów jednostki ludzkiej. Jedną z lektur szkolnych jest Odyseja. Jakże wyraźnie rysują się w niej, mieszają i prze­ nikają dwa światy: realny i nadrealny (w izyjny), przedsta­ wiane tam jako jedność. A przecież uzasadnione jest także dopatrywanie się w Odysei odniesień etnogenetycznych, historycznych, społecznych, a przede wszystkim humani­ stycznych, jako że Odyseusz, wędrując, doświadcza kondy­ cji ludzkiej, doznaje przemian świadomości, zstępuje w głę­ biny nieświadomości. Trudno byłoby podać przykłady mitów niepolifonicznych. W opowieści o Izydzie i Ozyrysie odnajdujemy odwzoro­ wania kosmiczne, biologiczne, zapewne też historyczne i etnogenetyczne; w dziejach Adama i E w y natrafiam y na kosmogonię, ale również na odniesienia do biologii, społe­ czeństwa i jednostkowego rozwoju świadomości i osobowo­ ści; m it Atlantydy zaw iera wątek kosmogoniczny, społecz­ no-polityczny, a niewykluczone, że także historyczny i etnogenetyczny; polifoniczne są m ity o Edypie, Gilgameszu, Orfeuszu, K orze - córce Demeter, Ikarze, Indrze, Quetzalcoatlu itd. M it ma właściwości syntetyzujące, mówi o fun­ damentalnych problemach ludzkiej egzystencji na tle na­ tury i kultury i w powiązaniu z nimi. Dlatego też odpowia­ da nam definicja W.Y. Tindalla: „ M it jest p o d o b n ą d o sennego m arzenia opow ieścią, w której w ę z ło w e p roblem y jednostki są p o w ią za n e ze społecznością, epoką i w szechśw iatem . Będąc rów nocześnie w y razem i usank­ cjonowaniem (podanych treści), mit organizuje ludzkie d o św iad ­ czenie p rzez połączenie rzeczywistości z fantazją, św iad om ości z p odśw iadom ością, teraźniejszości z przeszłością, człow ieka z naturą i jednostki ze społeczeństw em " (N a g a n o w s k i, 1971).

M it sankcjonuje podane treści - jest to bardzo ważne stwierdzenie. Jak zauważa Mircea Eliade, mity rozgrywają 13

się zawsze „na początku”, ich bohaterami są przeważnie herosi i bogowie, rzadko zwykli ludzie. Zgodnie z logiką wia­ ry postępki bogów, herosów, świętych stanowią dla ludzi wzorce do naśladowania, wręcz domagają się naśladowa­ nia. Czy mity muszą rozgrywać się ab initio. Tak, o ile mają zaspokajać potrzeby poznawcze człowieka. Nie tylko jednost­ ki ludzkie, ale całe społeczności stają wobec sytuacji gra­ nicznych: totalne zagrożenie, nowe sposoby zdobywania po­ żywienia, nieznane technologie, pojawianie się nowych ja ­ kości, np. w formie rzemiosł, miast, ideologii, ludów itp. Nie ma bodaj mitologii na świecie, w której bogowie i herosi nie uczyliby ludzi pracy na roli, rzemiosł, rozniecania ognia, obróbki metali, reguł postępowania społecznego. „Zasadnicza funkcja mitu - p o w ia d a więc M . Eliade - polega na - »u stalan iu « w z o rc ó w wszelkich o b rz ę d ó w i w szelkich zna­ czących czynności ludzkich: od ży w ian ia się, działalności sek­ sualnej, pracy itp. Zach ow u jąc się jako istota lu d zk a w pełni od pow iedzialn a, człow iek naśladuje w z o rc o w e gesty b o g ó w i herosów, p o w tarza ich czyny, czy chodzi o z w y k łą funkcję fi­ zjologiczną jak o d ży w ian ie się, czy też o działalność społeczną, ekonomiczną, kulturow ą, w o jsk o w ą itp." (Eliade, 1970).

Jednakże, zauważmy, z takiej roli mitu wynika pewien szczególny jego aspekt. Powtarzanie rytualne sytuacji za­ istniałych „onego czasu”, traktowanie ich jako wzorców i matryc jest w istocie narzędziem petryfikacji istniejącego stanu, zaprzeczeniem historyzmu. M it w takim ujęciu siłą rzeczy staje w sprzeczności z tendencjami zmienności, roz­ woju, postępu. Rozmaite nurty dwudziestowiecznej humanistyki nauko­ wej wniosły wiele nowego do wiedzy o micie. N ależy tu wy­ mienić funkcjonalizm Bronisława Malinowskiego, strukturalizm Claude’a. Levi-Straussa, symbolizm Ernsta Cassirera, szkołę socjologiczną Emila Durkheima. Każde z tych ujęć wypowiada cząstkową prawdę o micie, wszystkie zaś razem, akcentując różne jego aspekty, wzbogacają pogląd na mit z punktu widzenia nauki jako całości.

Naszym zdaniem na szczególną uwagę zasługuje podej­ ście Karola Gustawa Junga, tj. zastosowanie psychologii głębi do badań nad mitami. W niniejszej książce pójdziemy tropem wskazanym przez szwajcarskiego uczonego. Według Junga, aby odnaleźć źródła mitu i zrozumieć jego istotę, należy sięgnąć do ludzkiej psyche, lub mówiąc językiem po­ tocznym - w głąb duszy. Człowiek jest istotą świadomą, ta cecha wyróżnia go spośród świata zwierząt. Jednakże czło­ wiek ma także nieświadomość. N ie trzeba było dopiero no­ woczesnej psychologii akademickiej, aby skonstatować ten fakt. W ie o tym każdy od momentu, gdy zda sobie sprawę, że śni. W potocznym rozumieniu rola nieświadomości ogra­ nicza się do rejestrowania okruchów wrażeń uznanych przez świadomość za nieważne i niepotrzebne. Od czasów Zygmunta Freuda z nieświadomości czyni się rodzaj „ciemnicy” (w powszechnym odczuciu!), do której wtrącane są, na wieczne zapomnienie, pragnienia i przeży­ cia nieakceptowane indywidualnie i społecznie, naganne z punktu widzenia moralności - słowem to wszystko, o czym wolelibyśmy zapomnieć, nie wiedzieć. Popularny pogląd skłonny jest przypisywać nieświadomości rangę „wyrostka robaczkowego”, swego rodzaju ewolucyjnej pamiątki po wcze­ śniejszych fazach rozwojowych. Jak jest naprawdę? Bicie serca, ruch robaczkowy jelit, działalność gruczołów, przemiana materii itd. odbywają się bez udziału świadomo­ ści. Człowiek, jak każda żywa istota, na poziomie fizjolo­ gicznym funkcjonuje nieświadomie. A le nie tylko to. Cała sfera popędowego życia człowieka także rozgrywa się poza świadomością. Jung definiuje popędy jako działania (i chęci do działa­ nia) niezależnie od woli, bez świadomej motywacji. Jeżeli „rozumiemy” popędowe działania, dzieje się tak „po fakcie”. Sprowadzanie popędów do fizjologii jest nieporozumieniem, ponieważ to popęd uruchamia działanie stosownych gru­ czołów, a nie odwrotnie. Czym zatem uruchamiany jest po­ pęd? Przez nieświadomość. 15

Istnieje jeszcze jedna czynność nieświadomości mająca kapitalne znaczenie dla człowieka. W snach ludzi wszyst­ kich ras i kultur pojawiają się wspólne elementy, symbole, personifikacje. W jaki sposób i w jakim celu nieświadomość wyłania je z siebie? Czy można tu mówić o sposobie i celu? Czy wszystko to nie jest dziełem przypadku? W ten sposób powiada Jung - manifestują się archetypy. Początkowo na­ zywał je „praobrazami”, potem „pierwotnymi obrazami”. Za­ pytajmy: praobrazami czego? Jakiej pierwotności dotyczą? Na podstawie snów oraz roli „ciemnicy” powierzonej nie­ świadomości łatwo wyrobić sobie o niej pogląd jako o czymś w rodzaju „grochu z kapustą”, lamusa, bezładnej mieszani­ ny wszystkiego, cokolwiek się tam znajdzie. Tymczasem nie­ świadomość jest na swój sposób uporządkowana, chociaż świadomość nie spostrzega tego ładu. Pokłady psychiki, które nazywamy nieświadomością, for­ mowały się w ogromnie odległej przeszłości, gdy świadomość właściwa człowiekowi była w powijakach lub nie było jej jesz­ cze wcale. Jednakże wówczas, tak jak i dziś, każda, istota spotykała się z sytuacjami określanymi jak o graniczne, w rodzaju: trudność nie do przezwyciężenia, obecność dru­ giej płci, niebezpieczeństwo, narodziny, śmierć. Nieświado­ mość na trwałe zakodowała te graniczne sytuacje, a przede wszystkim sposób reagowania na nie. W postaci archety­ pów tkwią one w niej. i są uporządkowane. Archetypy są punktami orientacyjnymi w nieświadomo­ ści, jak gdyby właściwymi jej kierunkami kardynalnymi, do­ minantami. Obrazy uderzająco podobne u ludzi różnych ras, kultur i epok są manifestacjami archetypów. Poprzez nie wypowiada się podświadomość: sięgnij w głąb swej psyche, w «ru n do rzeczy znasz te sytuacje instynktownie. A n hołypy s.j odbiciem instynktowych, to znaczy psychicznie konin /ny» h reakcji na określone sytuacje; dzięk i s w y m w r o •! .o tny in p n h lys|łozycjom doprow adzają, omijając świadom ość,
Ifi

w ydaje się on racjonalny; w gospodarce psychicznej spełniają one rolę rozstrzygającą, g d y ż reprezentują lu b uosabiają p e w n e in­ stynktowne dane pierwotnej, ciemnej psyche, rzeczywiste, lecz nie­ w idzialne korzenie św iadom ości" (Jacobi, 1993).

Te podstawowe przeżycia, instynktowna, nieświadoma pamięć i wiedza o nich wiążą się z tą częścią psychiki, która jest uwarunkowana filogenetycznie. Dlatego ludzie wszyst­ kich ras, kultur i epok mają wspólne zasadnicze cechy psy­ chiki, ukształtowane niezmiernie dawno. Dlatego można mówić nie tylko o nieświadomości indywidualnej, ale i o zbio­ rowej. Dlatego pewne symbole, personifikacje pojawiają się w fantazjach, snach, wizjach koherentnie z archetypami, stanowiąc bezsprzecznie osobiste przeżycie psychiczne, za­ razem jednak przystające do mitów uniwersalnych. W ujęciu Junga, m it jest zjawiskiem, którego źródła biją w najgłębszych warstwach psychiki. Jest on projekcją nie­ świadomości indywidualnej i wspólnej zarazem, odziedzi­ czonego wspomnienia z przeszłości; nie odziedziczonych idei, lecz odziedziczonych sposobów psychicznego funkcjonowa­ nia w obliczu granicznych sytuacji. M it jest opowieścią o jakim ś wydarzeniu, występują w nim postacie, rozgrywa się akcja. M it jest jak film bądź przedstawienie teatralne. Poprzez uczestniczące postacie (personifikacje), scenografię i akcję nieświadomość manife­ stuje swoje treści. Świadomość jest widzem. Autorem, reży­ serem i scenografem jest nieświadomość. Kanwą są treści archetypowe. Baśniowe i mityczne elementy wspólne róż­ nym kulturom, ja k np. narodziny z dziewicy, zabijanie smo­ ka, stworzenie świata, uformowanie człowieka z ziemi, w ę­ drówka przez ciemność, stanowią obrazowanie procesów psy­ chicznych wspólnych całej ludzkości. Podobieństwa mitów wynikają z identyczności ludzkiej psychiki w zakresie fundamentalnych przeżyć. M ity obja­ śniają i organizują doświadczenie ludzkości jako sui generis „wzorzec psychicznego postępowania”. A więc mit jako wzorzec także w ujęciu Jungowskim. 17

M it jako wzorzec zachowań społecznych - jak ujmuje go M. Eliade - nie stoi w sprzeczności z ujęciem Junga, prze­ ciwnie, uzupełnia je. N ie widzim y tu opozycji, lecz różne zakresy tego samego w gruncie rzeczy zjawiska: przystoso­ wania człowieka (w sensie osoby i zbiorowości) do psychicz­ nej rzeczywistości właściwej gatunkowi homo. Człowiek jest niewątpliwie jednostką, ale - także niewątpliwie - jest isto­ tą społeczną. Człowiek ma swą własną, wyłączną nieświa­ domość, ale zbudowana jest ona częściowo z elementów iden­ tycznych jak u innych. Dlatego każdy przeżywa m it indy­ widualnie, lecz przeżycia te są podobne. W następnych rozdziałach przystąpimy do rozważań nad mitem o Tezeuszu, Ariadnie i Minotaurze. Jak Czytelnik będzie mógł przekonać się, nasze ujęcie i interpretacja tego mitu zgadzają się z wypowiedzią wczesnochrześcijańskiego filozofa Orygenesa (ok. 185-ok. 254 r.), którą uczyniliśmy mottem naszej książki; powtórzmy ją:

R ozd ział I I

MIT O TEZEUSZU, ARIADNIE I MINOTAURZE

„w szystkie n aro d y w schodnie, ludy Indii, Persow ie i Syryjczy­ cy u k a z y w a li św ięte tajemnice w mitach religijnych; m ędrcy i filozofowie wszystkich religii znali p ra w d z iw e znaczenie, p o d ­ czas g d y ignorant w id z i tylko zew n ętrzn y sym bol, korę, która je u k ry w a " (cyt. za: M ichell, 1973).

Starożytni wiedzieli, czym są mity. Filozof i teolog chrze­ ścijański Klemens Aleksandryjski (ok. 150-ok. 215 r.), nota bene nauczyciel Orygenesa, powiada: „Wszyscy teologowie wśród Greków i nie-Greków ukazywali istotę rzeczy i praw­ dę przekazywali w zagadkach i symbolach, w alegoriach i metaforach”. Jedną z tych zagadek i metafor spróbujmy rozszyfrować.

18

Tezeusz Odwiedza król króla: ateński Ajgeus trojzeńskiego Pitteusa. Ten ostatni ma córkę, której narzeczony opuścił Trojzenę nie dopełniwszy ceremonii zaślubin. Ojciec, by oszczę­ dzić córce wiecznego narzeczeństwa-dziewictwa, korzysta z okazji i odurzonego winem króla Aten układa na spoczy­ nek. Gdy zbudził się Ajgeus, ujrzał się w łożu królewny Ajtry. Pojął ją i rzekł: gdyby urodził się chłopiec, nie oddawać go obcym, ale wychowywać i baczyć, co zeń wyrasta. Jeżeli kie­ dyś zdoła odsunąć głaz skrywający te oto sandały i miecz, niechaj przybywa z nimi do mnie, nie mam bowiem dotąd potomka. Od wielu mitycznych bohaterów żąda się takiego wyczy­ nu. Sandały i miecz są symbolami władzy królewskiej. Po­ dobnym zadaniom musieli sprostać na przykład Odyn, Ga­ lahad, Artur. Ajgeus odszedł do Aten. Obiecał ongiś Medei, 19

że udzieli jej schronienia, w zamian za co ona sprawi mocą swej magii, że urodzi mu się syn. I stało się: Ajgeus przyjął Medeę umykającą z Koryntu, poślubił ją, a ona urodziła mu syna. A le i w Trojzenie Ajtra powiła chłopca. Gdy doszedł szes­ nastego roku, matka zaprowadziła go do pewnej skały za miastem i spytała: - Czy potrafisz odsunąć ten głaz? Była to pierwsza praca Tezeusza. Matka wyznała mu wszystko, tak­ że to, o czym nie wiedział Ajgeus. Oto tej nocy, której gościł w jej panieńskim łożu, gdy spał odurzony winem i miłością, ona, Ajtra, wiedziona nakazem Ateny, wymknęła się na po­ bliską wyspę, gdzie oczekiwał jej Posejdon. Oddała się tej nocy po raz drugi. Gdy wróciła, Ajgeus spał jeszcze, niczego nieświadomy. Niezwykłe-okoliczności towarzyszące narodzinom to ko­ lejna cecha, jaką dzieli Tezeusz z innymi mitycznymi bohaterami, są wśród nich: Herakles, Minos, Perseusz, Jazon, Odys, Achilles, Edy& a nawet Mojżesz. Tezeusz rusza do Aten. N ie wybrał bezpieczniejszej dro­ gi m orzem ^rągnął bowiem - wzorem Heraklesa - dokonać wielkich czynów. Los, pozornie przychylny, piętrzy jednak przed nim trudności. Kandydat na herosa musi staczać licz­ ne walki. Wieść o jego zwycięstwach wyprzedzała jego kroki i szybko dotarła do Perifetesa, mordującego ludzi olbrzymią pałką z brązu. Tezeusz zatłukł go na śmierć jego własną bronią. Wypadło mu przechodzić koło Przesmyku Korynckiego, gdzie Sinis zginał wierzchołki dwóch sosen i przywiązaw­ szy do nich ofiarę, puszczał drzewa, aby prostując się roz­ szarpywały ciało. Tezeusz sprawił, że ostatnim, którego roz­ darły sosny, był sam Sinis. W Krommejon zastał krainę leżącą odłogiem, mieszkań­ cy nie wychodzili na pola z bojaźni przed ludożerczą lochą. Tezeusz upolował bestię. Skiron zastąpił mu drogę przy nadmorskim urwisku, do­ magając się obmycia swych nóg. M iał on zwyczaj strącać

niespodziewanie w morze pochylonego do jego stóp wędrowca. Tezeusz zuchwale odmówił spełnienia żądania i sam zrzucił Skirona z urwiska. W pobliżu Eleuzis natknął się na siłacza Kerkiona, który w yzyw ał przechodniów do zapasów, po czym gniótł ich w śmiertelnym uścisku. Tezeusz chwycił go za nogi, poderwał ku górze, a ten, padając, roztrzaskał sobie głowę o ziemię. Przy gościńcu Prokrust ofiarowywał podróżnym osobli­ wą gościnę: wysokich kładł w krótkim łożu, obcinając im wystające nogi, niskich zaś rozciągał w stawach na długim łożu. Tezeusz postąpił z Prokrustem tak, jak ten ze swymi ofiarami. Wieści o czynach Tezeusza dotarły do Aten wcześniej niż on sam. Medea przeczuwała w nim rywala do tronu dla swe­ go syna poczętego z Ajgeusem. Toteż gdy tylko Tezeusz poja­ wił się w Atenach, przekonała króla, że przybysz żywi skryte, złe zamiary i należy go otruć winem podczas uczty. Lecz gdy Tezeusz wyciągnął miecz, jak gdyby nim chciał dzielić pie­ czyste, Ajgeus rozpoznał ów miecz. Medea umknęła. Ajgeus uznał Tezeusza wobec zgromadzenia za syna i prawowitego następcę. A le to jeszcze nie kulminacja; najbardziej heroicz­ ny wyczyn ma Tezeusz dopiero przed sobą. Ponure wydarzenia miały miejsce pod Maratonem. Sza­ lał tam byk Posejdona, sprowadzony ongiś przez Herakle­ sa. Tezeusz podziwiał Heraklesa, wzorował się na nim, pra­ gnął mu dorównać, toteż szczególnie chętnie podjął się ujarz­ mienia tego akurat byka. Tryumfalnie wlókł go pod górę na Akropol, by złożyć w ofierze. Niestety, wraz z przyczyną nie ustał skutek. Ofiarą byka padł bowiem wcześniej między innymi syn Minosa, toteż władca K rety nałożył na Ateny haracz: co dziewięć lat mają oddać siedmiu młodzieńców i siedem dziewic do labiryntu Minotaurowi na pożarcie. W ła­ śnie nadchodził kolejny termin haraczu. Tezeusz wyrusza dobrowolnie wśród ofiar. U podstaw tej decyzji nie leży altruistyczne poświęcenie siebie zamiast kogoś innego. Tezeusz w gruncie rzeczy nie 21

jest jedną z ofiar, chociaż płynie z nimi. Ta dramatyczna wyprawa jest dla niego wyjątkową okazją, by zmierzyć się z potworem; jeśli nawet zginie, to nie jako ofiara, lecz w heroicznej walce, podjętej świadomie, bez przymusu. Tej przygody nie podejmuje podobnie jak poprzednich, niejako a vista, przeciwnie, starannie się do niej przygoto­ wuje. Pierwsze kroki kieruje do wyroczni, która radzi mu, aby w tym przedsięwzięciu zyskał przychylność Afrodyty. Szczególną opiekę roztacza nad nim Posejdon, udziela mu rad, a nawet nie uchyla się od uczynienia „znaku”; gdy M i­ nos chełpi się pokrewieństwem z Zeusem, Posejdon pomaga wówczas Tezeuszowi wyłowić pierścień wrzucony umyślnie do morza przez Miñosa. [Istotne, archetypowe znaczenie postaci Posejdona i Afrodyty omówimy w dalszych rozdzia­ łach]. Tezeusz składa bogom stosowne ofiary przed wyrusze­ niem na wyprawę. N ie zaniedbuje też bardziej przyziem­ nych środków: powierza statek doświadczonym żeglarzom oraz zastępuje dwie spośród ofiarowywanych dziewic dwo­ ma młodzieńcami (w przebraniu kobiecym), zdolnymi w ra­ zie potrzeby wesprzeć go już na Krecie. Wyprawa kreteńska staje się ważna w biografii Tezeusza nie post factum , nie tylko poprzez to, że się znakomicie uda­ ła. Przykłada on do niej wielką wagę, jeszcze nim się doko­ nała i — uwaga! - bez względu na rezultat. Wyczynem jest tutaj już samo podjęcie wyprawy, o czym świadczy słynny epizod z żaglami. Wyruszając, zabiera ze sobą drugi kom­ plet żagli - białych. Gdy będzie wracał zwycięzcą, powinien zrzucić czarne, pod jakim i wyruszył, i wciągnąć białe. To zresztą staje się przyczyną tragedii. Tezeusz zapomniał o umówionym znaku. Ajgeus, ujrzawszy statek powracają­ cy pod czarnymi żaglami, z rozpaczy rzucił się w morze; od jego imienia wzięło ono nazwę: Ajgejskie, Egejskie. Celem wyprawy były śmiertelne zapasy z potworem. Tym­ czasem przygoda rozpoczęła się od miłości. W przybyszu zakochała się królewna Ariadna. Ofiarowała mu podarek 22

najbardziej kobiecy, wręcz symbolicznie kobiecy - kłębek wełny. Zapewne własnoręcznie snuła i zwijała tę nić, jak było w zwyczaju ówczesnych kobiet. Gdy Tezeusz przekra­ czał próg labiryntu, w jednej ręce trzymał miecz - wspania­ ły męski dar Ajgeusa, w drugiej zaś kłębek Ariadny - dar kobiecy. Ona sama stała u wejścia do labiryntu, trzymając w dłoni koniec nici. Tezeusz zagłębiał się w czeluść, nić roz­ wijała się z tyłu za nim. Dotarł do potwora, mieczem pozba­ wił go życia i ruszył w powrotną drogę; odnajdywał ją, zwi­ jając nić przed sobą. Ta nić wyprowadziła go z labiryntu i przywiodła wprost ku Ariadnie. W tym miejscu m it rozdwaja się. Jedna z wersji mówi, że Tezeusz poślubia Ariadnę, inna, że porzuca ją samotną na wyspie Dia (obecnie Naksos) niedaleko Krety. Jak się wyda­ je, w gruncie rzeczy nie ma tu sprzeczności, ponieważ w obu wersjach Tezeusz de facto zdobywa Ariadnę - kobie­ tę znającą tajemnicę labiryntu, królewnę, dziewicę, najpięk­ niejszą z pięknych. A więc dokonało się. Wyprawa kreteńska jest głównym czynem Tezeusza. Bój na śmierć i życie ze smokiem bądź potworem czeka każdego herosa. Przypomnijmy: Edyp po­ konuje Sfinksa, Odys - Polifema, Jazon - smoka strzegące­ go złotego runa, Perseusz - Gorgonę, zaś Herakles, jako arcyheros, wręcz wiele potworów: Lwa Nemejskiego, Hydrę, smoka Ladona, Geriona, Cerbera, olbrzyma Antajosa. Z potworami rozprawiają się zresztą także herosi innych kultur: sumeryjski Gilgamesz, chiński I, perski Rustam, tu­ recki Oguz, germańscy Beowulf i Zygfryd, polski Krak, fiń­ ski Vainamóinen, japoński Susanoo, afrykański SudikaMbambi. Również bogowie walczą z potworami: grecki Zeus, hebrajski Jahwe, babiloński Marduk, egipski Re, indyjski Indra, hetycki Teszub, germański Tor. Wróćmy wszakże do Tezeusza. Wstępuje on na tron po zmarłym tragicznie Ajgeusie. Ustanawia teraz prawa, re­ guluje wiele spraw. Naśladując wciąż Heraklesa, który uczy­ nił swego ojca Zeusa patronem Igrzysk Olimpijskich, Tezeusz 23

czyni Posejdona patronem Igrzysk Istmijskich. Pod rząda­ mi Tezeusza Ateny stają się potężne. -Jffiuelu jeszcze czynów dokonał Tezeusz, ale żaden nie dorównał już zdobyciu labiryntu, nawet wyprawa do Hade­ su. Podczas niej utracił zresztą siły fizyczne i pozycję w A te­ nach. Opuścił więc miasto. Burza zniosła jego okręt na w y­ spę Skyros, gdzie podstępny Likomedes, pragnąc zagarnąć majątek Tezeusza na tejże wyspie, strącił go ze skały. Ateńczycy odnaleźli grób bohatera na szczycie jednej z gór; orzeł rw ał tam szponami ziem ię; zaczęto kopać niezwłocznie w tym miejscu i wnet natrafiono na kamienny sarkofag, a w nim na kości oraz miecz. Badacze religii i mitów zauważyli, że pomimo różnorod­ ności biografie bohaterów różnych kultur pod pewnymi względami są zdumiewająco podobne. Lord R.F. Raglan usta­ lił i opublikował charakterystykę wzorcową herosa. Uwzględ­ niliśmy ją, prezentując postać Tezeusza. Wrócimy do tego wzorca w jednym z następnych rozdziałów.

Ariadna Była królewną kreteńska, córką króla Minosa i jego mał­ żonki Pazyfae, siostrą przyrodnią (po matce) potwora Mino­ taura. Jej narodzinom, dzieciństwu i latom młodzieńczym nie towarzyszą żadne wyjątkowe okoliczności, wyjąwszy niepowszedniość królewskiego domu jako takiego. Ariadna wkracza na mityczną scenę wraz z przybyciem Tezeusza na Kretę - pokochała tego herosa. Wyjawiła mu sekret, jak wyjść z labiryntu, po czym, gdy wyszedł, opuściła u jego boku swą rodzinną wyspę. Jak wyglądała? Powiada Homer: [...] cudny taniec, który Dedai w Krecie Wymyślił Aryjadnie, prześlicznej kobiecie. (Homer, 1974)

Z jednej strony, tradycja homerycka jest oczywiście w aż­ ną wskazówką i należy ją brać pod uwagę, z drugiej zaś 24

strony - de gustibus non est disputandum. N a szczęście istnieją bardziej konkretne, materialne przesłanki do wno­ szenia o urodzie królewny kreteńskiej. Niewykluczone, że przedstawiano ją podobnie do słynnej figurki z K rety zwa­ nej „tancerką”: długa do ziemi, falbaniasta, rozkloszowana spódnica, serdak z obcisłymi rękawami nie sięgającymi łok­ ci, otwarty z przodu, całkowicie odsłaniający nagie piersi; silnie wcięta talia, kruczoczarne włosy, urok młodości. M it mówi o specjalnej marmurowej posadzce do tańca, jaką w Knossos zbudował Dedal dla Ariadny. Jej imię, tłu­ maczone jako „bardzo święta”, wskazuje, że królewna mo­ gła być zarazem kapłanką, a będąc nią —tancerką. N ie wie­ m y na pewno, czy królewny kreteńskie bywały kapłankami i tancerkami zarazem, a jeśli nawet bywały - czy figurka „tancerki” z K rety wzorowana jest na rzeczywistym wyglą­ dzie kobiet z kreteńskiego domu królewskiego bądź kolegium kapłańskiego. Jednakże rzecz jest prawdopodobna. Jak się wydaje, w tym kręgu, w tego typu estetyce, w tym typie urody wolno doszukiwać się piękna Ariadny, „prześlicznej ko­ biety”. W tradycji greckiej Ariadna uchodziła za solarną dziewi­ cę, córkę słońca, wiosenną pannę. Takie jest jej mistyczne powinowactwo. Słońce w swej wędrówce dobowej i rocznej obrazuje misterium zmartwychwstania, stąd Ariadna jest uosobieniem i symbolem odrodzenia. Jeżeli w ogóle była ka­ płanką (i zarazem tancerką), to właśnie kultu odrodzenia. Imię Ariadna oznacza: miła, wspaniała, przenajświętsza. Nadto na Krecie miała imiona oznaczające: promienista, jasnoświecąca. N a Naksos i Krecie czczono ją jako boginię przyrody, która stała bardzo blisko Afrodyty i symbolizowa­ ła płodność ziemi. Gaj, w którym pokazywano jej grób, na­ zywany był gajem Afrodyty-Ariadny. Ta Afrodyta-Ariadna była boginią życia, miłości i śmierci. Wierzono, że corocznie znikała i ponownie ukazywała się na wiosnę. Jedna z wersji mitu, jak wspominaliśmy, mówi o rozsta­ niu Ariadny z Tezeuszem, ponoć porzucił ją samotną na 25

wyspie Dia (obecnie Naksos), dokąd przybył po nią Dioni­ zos. Znamienne, że w tej wersji spotkanie z herosem stano­ wi w jej biografii jedynie krótkotrwały epizod, jak gdyby fabularne przejście do zasadniczej części jej życia u boku Dionizosa - boga p a r excellence odradzającego. Znamienne również, że Ariadna właściwie wcale nie po­ maga Tezeuszowi w dokonaniu heroicznego czynu, nie pod­ powiada, nie radzi, jak zgładzić potwora, mimo że zna go lepiej - wszak to jej brat przyrodni. Jej rola zaczyna się w momencie, gdy bohater wstępuje w otchłań labiryntu. Przez cały czas, gdy heros zapuszcza się coraz dalej i głę­ biej, gdy z każdym krokiem przybliża się do śmierci tkwiącej na dnie otchłani, w centrum labiryntu - Ariadna jest „po­ tencjalną możliwością” ponownego ujrzenia światła. Gdy wreszcie dokonało się i Minotaur padł z ręki Tezeusza, „potencjalna możliwość” realizuje się. Bohater, który dotarł do kresu, do samej śmierci, nigdy by się stamtąd nie wydostał o własnych siłach, bez pomocy Ariadny, nawet z odciętą głową Minotaura. Ze względu na symboliczne treści, których depozytariuszką jest Ariadna, mit jest opowieścią o wyjściu z labiryntu w sensie fizycznym i mistycznym, dosłownym i przenośnym. N a progu labiryntu, w którego najgłębszym zakamarku czai się śmiertelny potwór, stoi Ariadna, podaje herosowi kłębek, trzyma w ręku koniec nici, „bardzo święta”, „prze­ śliczna”, wiosenna panna słoneczna.

Minotaur Tauros po grecku znaczy byk; Mino-taur, czyli byk Minosa. Najdonioślejsze wydarzenie dla Minotaura, paradok­ salnie, rozegrało się nim przyszedł na świat. Minos uchybił Posejdonowi, nie złożył w ofierze nadzwyczaj pięknego byka zesłanego mu przez boga. Inna wersja głosi, że winowajczynią była jego żona Pazyfae, nie oddając należnej czci Afrodycie. W obu wersjach jednak skutek jest ten sam: Pazyfae zapłonęła nienaturalną 26

namiętnością do tego akurat zwierzęcia. Dedal sporządził drewnianą krowę, obciągnął ją skórą, Pazyfae ukryła się w środku, włożyła nogi w zadnie kończyny sztucznej jałów ­ ki i tak zaniesiono ją na pastwisko: „Najstraszniejsze pra­ gnienie, jakie kiedykolwiek szarpało wnętrznościami kobie­ ty, zostało zaspokojone” (J. Parandowski). Owocem zwyrodniałego związku był nieokiełznany, żąd­ ny krwi Minotaur - mężczyzna z byczym łbem. A by ukryć hańbę królewskiego domu i uchronić Kretę przed potworem, zamknięto go w labiryncie wybudowanym przez Dedala. Minotaur był okropny, odrażający i przerażający, przy czym jego potworność miała charakter nie tylko estetyczny, ze­ wnętrzny, lecz także charakterologiczny, wewnętrzny. Mó­ wiąc o charakterologicznym aspekcie tej ucieleśnionej ohydy, nie na miejscu byłoby stosowanie określenia „nieetyczny”, „niem oralni’ itp., gdyż Minotaur nie sprzeniewierzył się żad­ nym normom, o żadnych bowiem nie wiedział; nie mówiąc o tym, że sam zrodził się w efekcie przekroczenia wszelkich norm. Jego potworność nie wynika z zachwiania proporcji pomiędzy pierwiastkami dobra i zła, chyba jedynie w tym znaczeniu, że pierwiastka dobra nie ma w nim wcale. W londyńskiej Tate Gallery znajduje się obraz pędzla G.F. Wattsa przedstawiający Minotaura. Lewą ręką miażdży on ptaszka, spogląda gdzieś w dal ku horyzontowi, zda się ani się nie interesując swą ofiarą, ani nawet nie wiedząc, że ją uśmiercił; ten potwór beznamiętnie niszczy wszystko, cze­ gokolwiek się dotknie. Minotaur nie stał się potworem nagle, w wyniku jakie­ goś porażającego jego psychikę wydarzenia, ani też nie stop­ niowo, w rezultacie powolnej degradacji moralnej, podobnie jak Dorian Gray. On się nim urodził. Wina i przyczyna leżą poza Minotaurem. Błąd człowieka (wszystko jedno - Minosa czy Pazyfae) spowodował rozpętanie potwornych sił. Ale też człowiek spę­ tał je na powrót, w labiryncie. Tam potwór pędzi życie w zamknięciu. Poza ofiarami nie widuje nikogo. Sam ich 27

zresztą nie zdobywa, dostarczają mu ich; a raczej należało­ by powiedzieć, że wydarzenia toczącego się życia dostarcza­ ją ofiar. Minotaur trwa pasywnie, ponieważ labirynt uniemożli­ wia mu aktywny kontakt ze światem, a światu z nim. Siłą rzeczy jego potworność ma charakter potencjalny. Żeby ze­ tknąć się z nią, trzeba szczególnych starań, trzeba się doń przedrzeć, przedostać, droga jest wyjątkowo trudna - cały labirynt stoi na przeszkodzie. Oglądają go ofiary, lecz jest to ostatni widok w ich życiu. Tylko heros - zobaczywszy go ujrzy jeszcze świat. Dla ofiar zetknięcie z nim jest ciosem, wyrokiem losu wbrew ich woli. Heros natomiast szuka go dobrowolnie, wielkim nakładem sił - to ważna wskazówka zanotowana przez mit. Prócz herosa i (nielicznych mimo wszystko) ofiar nikt nie widuje potwora, pozostali wiedzą o nim, ale nie z własnego, osobistego doświadczenia. Minotaur to potwór wyjątkowo trudny do autopsji. Charakteryzując go, trzeba mieć na uwadze jego pocho­ dzenie. Występek, jakiego dopuściła się Pazyfae, ma pewne semantyczne implikacje, mianowicie Minotaur jaw i się jako owoc przekroczenia wszelkich granic w sposób przechodzą­ cy wszelkie wyobrażenie, a więc jako wcielenie potworności totalnej. I jeszcze jeden aspekt ma kapitalne znaczenie, jeśli cho­ dzi o pochodzenie Minotaura: był on bratem przyrodnim Ariadny. Ona - uosobienie odrodzenia, on - śmierci; dobro i zło rodzeństwem. Przychodzi na myśl cała seria przysłów w rodzaju „niedaleko pada jabłko od jabłoni”. Mimo pozo­ rów, nie ma tu sprzeczności, oba pierwiastki - dobro i zło tkwią immanentnie w naturze człowieka; dobre i złe dzieci jednej i tej samej matki. Z tymi dwojgiem styka się Tezeusz w największej i najważniejszej przygodzie swego życia. Schemat tego mitu (i jak zobaczymy wielu innych) opie­ ra'się na trzech głównych postaciach, są nimi: heros, dziew­ czyna i potwór. Heros podejmuje niezwykle ryzykowne, nie 28

dla wszystkich wykonalne (dla większości niewykonalne), zadanie. Wypełnia je. Często, jeśli nie najczęściej, polega ono na zmierzeniu się z potworem. Zarazem nagrodą i efek­ tem jest dziewczyna, dziewica, królewna. Oboje - dziewczy­ na i potwór - są niezbędni herosowi. Jego musi pokonać, aby osiągnąć kulminacyjny punkt heroicznego życia. Za­ znaczmy raz jeszcze: dla dalszej interpretacji naszego mitu ta triada - heros, potwór, dziewczyna - ma najważniejsze znaczenie. N a czym właściwie polega potworność, którą uosabia Minotaur? Czy należy o niej mówić w kategorii konfliktu natury z kulturą? Skąd bestia w człowieku? Być może w ogóle nie sposób wyrazić tego werbalnie. Żaden język, „ani ten życiowo-praktyczny, ani polityczny, ani język teo­ rii, wiary, moralności, nie są w stanie przekopać się do miej­ sca podziemnego, gdzie spoczywa grzech niewinny, uroda ohydna, życie uśmiercone, śmierć żyjąca [...] A ty, przeto, jeśli chcesz dotrzeć do źródła, musiałbyś zstąpić w podzie­ mia” (Gombrowicz, 1987). Takie zstąpienie za każdym razem, zawsze i wszędzie będzie (jest) czynem heroicznym.

29

R ozd ział I I I

PARALELE Wątek stary jak świat Trudno określić bezwzględny wiek mitycznego wątku o bohaterze, czyli herosie. Najstarszą zapisaną pełną wer­ sję zawiera sumeryjski epos Gilgamesz z początku III ty­ siąclecia p.n.e. Jednakże w samym eposie pobrzmiewają echa opowieści jeszcze starszych: o praojcu Ea, który popłynął do krainy podziemnej, aby walczyć z potworem Kur, oraz o Lugalbandzie, który wyprawił się do krainy Zabu poprzez rzekę śmierci i powrócił żyw. Należy pamiętać, że pierwociny literatury nie wiążą się z kreacją, tak jak dziś to rozumiemy. Najstarsze utwory lite­ rackie świata nie zostały wymyślone, stworzone w jednora­ zowym akcie twórczym, lecz spisane utrwaliły, istniejącą od niepamiętnych czasów, tradycję ustną. W ten sposób powsta­ ły: egipskie Teksty p ira m id i Księgi umarłych, aryjska Rigweda, biblijna Genesis, perskie Awesta i Szahname, grec­ ka Iliada, indiańska księga Popol Vuh, japońska K ojiki, 31

skandynawska Edda, początkowa część K roniki Galla Ano­ nima, fińska Kalevala i wiele, wiele innych. Tak więc, jeśli w Gilgameszu odnajdujemy postacie odpowiadające wzor­ cowi herosa mitycznego, mamy prawo przypuszczać, że wzo­ rzec istniał w tradycji ustnej bez porównania dawniej. Oprócz wielkiej starożytności wątek ów odznacza się rów­ nież powszechnością. Spotykamy go poza basenem śródziem­ nomorskim, w krajach zaalpejskich i zakarpackich, w Azji, Afryce. Czy poszczególne wersje pozostają w jakimś związ­ ku pomiędzy sobą i czy są wariantami wersji najstarszej? Przypuszczalnie tak, jeśli zgodzimy się, że istnieją zależno­ ści i powiązania pomiędzy kulturami. Jednakże śledzenie koneksji mitycznego wątku i szkicowanie poprawnego ich obrazu to śliska droga, wiodąca jakże często na manowce. N ie mamy danych, aby na nią bezpiecznie wkraczać i nie ma takiej potrzeby.

Gilgam esz „ W id o k jego ciała jest niezrów nany. G ło w ę jak b y k nosi w y s o ­ ko. C iosu oręża jego z niczym nie zró w n asz, d ru ży n a jego staje

„Isztar p o g n a ła go z nieba na ziem ię. K ie d y d o p a d ł bykołak U ru k u , kiedy sp a d ł n a ziemię, ch rap iący w ściekłe, cw ałem z b ie g ł ku w ielkiej rzece Purattu, w sied m iu łykach ją w ych łep tał i rzeka w y sc h ła [...] O d chrapnięcia je g o d ó ł się uczynił, w d ó ł runęło stu m ę ż ó w z U ru k u , o d chrapnięcia d ru g ie g o dół się uczynił, w d ó ł run ęło d w u stu m ę ż ó w z U ru k u ".

Tę bestię ujarzmił Gilgamesz wraz z przyjacielem Enkidu. N ie wyciągając daleko idących wniosków, nie sposób jed­ nak przeoczyć podobieństwa bykołaka do byka Posejdona szalejącego na Krecie i pod Maratonem, którego ujarzmili: najpierw Herakles, a potem ostatecznie Tezeusz. Największym wszakże wyczynem Gilgamesza była wy­ prawa w góry Labnanu po ogromne cedry na wrota do świą­ tyni boga słońca Szamasza. Cedrowego lasu strzegł potwór Humbaba:

n a o d g ło s bębna. B óg słońca go u ro d ą obd arzy ł, niebieski Sza-

„ Z ę b y m a H u m b a b a jak kły sm oka, lw a oblicze [...] N a czubku

masz, a bó g burzy A d d u m ęstw em obdarzył. N a ich obraz przez

o g o n a s w e g o i członka m a d w a łb y w ę ż ó w ja d o w ity c h ".

w ielkich b o g ó w stw o rzo n y boską siłę p o sia d a " ( Gilgamesz, 1980).

Dodajmy do tego jeszcze, że urodziła go bogini Ninsun, czyli Wielka Matka - a otrzymamy wzorcową postać herosa, którego nie powstydziłby się sam Herakles. Pełne przygód było życie Gilgamesza. Królował w mezopotamskim Uruku. Wojował. Epos opiewa między innymi jego wielkie zwycięstwo nad Akką, władcą Kiszu. Nad rzeką Purattu rosło niezwykłe drzewo wierzbowe. W jego korzenie wpełzł wąż, w listowiu uwił gniazdo ptak Imdugud, w pinu mieszkała upiorzyca Lilit. Bogini Isztar zapragnęła mieć łoże i krzesło z tego drzewa. Gilgamesz podjął się spełnić jej życzenie. Zabił węża, przepędził ptaka, 32

przerażona upiorzyca zburzyła swe legowisko i umknęła. Gilgamesz wyrwał drzewo i ofiarował je bogini na łoże i krze­ sło. W zamian uczyniła sławny bęben wraz z pałką. Pewnego razu, gdy Gilgamesz uraził Isztar, obrażona upro­ siła najwyższego boga Anu, aby stworzył straszliwego byka:

Epos nie stwierdza explicité, że stwór ten ma tułów czło­ wieka, jednak można tego domniemywać, albowiem nie czy­ tamy opisu jego zwierzęcego korpusu, natomiast, iż „ręce mu zadrżały”. Humbaba, podobnie jak Minotaur, jest po­ tworem z urodzenia, złem ucieleśnionym: „[...] ubijmy go powiada Gilgamesz - wypędźmy ze świata wszelkie zło”. Podobnie jak Tezeusz w swej najważniejszej kreteńskiej przygodzie, tak i sumeryjski heros tym razem nie działa ad hoc, przeciwnie, starannie się do wyprawy przygotowuje. Zasięga opinii starszych, sporządza specjalną broń, powia­ damia swą „wszystkowiedzącą” matkę, składa ofiary, a przede wszystkim zapewnia sobie przychylność boga słońca Szama­ sza - tak jak Tezeusz miał oparcie w Posejdonie. 33

Droga jest daleka i uciążliwa, sam zaś bór, w głębi którego czatuje potwór, ma cechy labiryntu: „ U s z li jedn ą w io rstę i zab łąd zili. D ru g im razem przeszli d w ie trzecie w iorsty i zabłąd zili. Szli po raz trzeci".

Walka z bestią ma nieoczekiwany i dający w iele do my­ ślenia przebieg. Gdy smok, jeszcze z daleka, ciska w śmiał­ ków okropne błyski, prą oni nieustraszeni do przodu. Są już o krok, już w jego gnieździe, Gilgamesz „ w tw arz g o chlasnął, ja k b y kto całow ał! H u m b a b a z trw o g i z a d z w o n ił zębam i, ręce m u zadrżały. T w a rz w tw a rz stanęli [...] Z b liż y ł się H u m b a b a zbladły, łz y m u z ócz ciekną, d o tyłu się u m k n ął p rze d G iłgam eszem [...]"

Jest przerażony, błaga ó litość, ofiarowuje się być niewol­ nikiem. Wydawałoby się, że już jest po walce, że pozostaje już tylko formalność - ostatni, decydujący cios. Tymczasem właśnie teraz następuje nieoczekiwany moment - Gilgamesz lituje się nad potworem, skłonny jest go ułaskawić. Następu­ je twardy dialog pomiędzy Enkidu i Giłgameszem. Sytuacja jest następująca: potwór stoi z boku i czeka, aż ci dwaj dojdą do porozumienia w sprawie jego życia lub śmierci. Gilgamesz się waha, lecz Enkidu jest nieubłagany: „Ubić musisz srogiego Humbabę i wszelkie zło wygnać ze świata”. „Jak usłyszał G ilg a m e s z s ło w a tow arzy sza s w e g o E n k idu , jak w ręku uniósł b o jo w y topór, w y r w a ł sw ój m iecz zza pasa, jak po szyi g o rąb n ął G ilg a m e sz, a przyjaciel E n k id u cios d ru g i zadał! O d trzeciego ciosu ru n ął H u m b a b a [...]"

Ryc. 1. Gilgamesz uśmiercający lwa. Niniw a w Babilonii. M uzeum Luwru w Paryżu. W edług W. Szczepańskiego.

34

Słoneczny Szamasz otrzymał cedrowe wrota do swojej świątyni. Tezeusz zabiciem Minotaura nie kończy serii he­ roicznych czynów, między innymi podejmuje wyprawę do Hadesu. Gilgamesz, podobnie, po zabiciu Humbaby nie usta­ je w bohaterskich poczynaniach, on także udaje się do kra­ iny zmarłych, gdzie dowiaduje się „prawa ziemi” o niezby­ walnym losie człowieka.

35

Zbieżności na tym się nie kończą. Sumeryjski heros, po­ dobnie jak grecki, ma na swym koncie także dokonania po­ kojowe, tj. mądre władanie swą krainą: „[...] wstąp, a przejdź się po murach U ruku, p o d w alin y ich obej­ rzyj, s p r a w d ź dłon ią cegły. C zy liż te cegły nie są w yp alon e? C z y ż nie kładło tych m u r ó w siedm iu m ędrców ? Jedna trzecia obszaru to miasto, jed n a trzecia to obszar o gro d ó w , jed n a trze­ cia jest p ó l zatapianych i ziem i, która należy do Isztar. Razem trzy części i jeszcze ich o b w ó d o garn ą w a ro w n e m ury U ru k u . I to takoż b y ł trud G ilgam esza, władcy, który wszystko w idział, a przejrzał, w id z ia ł rzeczy zakryte, w ie d z ia ł tajem ne" [...]

Jak widać, również w tym micie spotykamy główne po­ stacie poznane wcześniej w micie o Tezeuszu: jest heros, jest potwór... a gdzie dziewczyna? W najbardziej spopularyzo­ wanej wersji mitu Gilgamesz zdobywa cedry strzeżone przez Humbabę. Ale istnieją także inne wersje. Według jednej z nich (pisze o tym włoski mitoznawca P. Santarcangeli) he­ ros zdobywa nie tylko cedry, ale i dziewicę. A poza tym... „D la króla U ru k u w a ro w n e g o huczą na bębnie, zanim w o ln o im będzie zw iązków ' dopełnić, dla króla G ilgam esza huczą na bęb­ nie, iżby w o ln o im było wstąpić w m ałżeństwo; on w ó w c za s ma sp ra w ę z oblubienicą. O n czyni to najpierw, m ałżonek p o n im ".

Wolno sądzić, że nie jest to uzurpacja, trywialne nad­ użycie władzy, skoro „na bóstw naradzie tak zrządzono”. Wydaje się, że ius prim ae noctis w Uruku, tzn. w eposie, ma związek z wzorcową postacią herosa. Król (Gilgamesz) był­ by wcieleniem mitycznego herosa, panna młoda wcieleniem mitycznej dziewicy, zaś ius prim ae noctis odtwarzałoby mi­ tyczną sytuację - zdobycie dziewicy przez herosa. Zagadkową postacią w eposie jest Enkidu. Urodzony w stepie, wychowany z dzikimi zwierzętami, równy Gilgameszowi urodą, odwagą, siłą. Idzie z nim ramię w ramię, a równocześnie stawia mu opór. Postać tę można rozpatry­ wać w wielu aspektach ( nota bene mity roją się od bliźnia­ czych par bohaterów). Z naszego punktu widzenia Enkidu 36

wydaje się alter ego głównego bohatera, jego zwierzęcym ,ja” - i tak też go traktujemy.

Lemminkäinen - syn Północy Wydarzenia rozgrywają się na krańcach zamieszkałego świata, na terenach, o istnieniu których antyczny świat śród­ ziemnomorski nie miał pojęcia. Dalej są ju ż tylko wieczne śniegi, pustka, kres; nawet Lapończycy już tam nie koczu­ ją. O tych mitycznych wydarzeniach opowiada fiński epos Kalevala. Czyny trzech wielkich postaci i wielu pomniejszych sta­ nowią jego osnowę. Wśród run Kalevali odnajdujemy rów­ nież wątek herosa, potwora i dziewczyny. Realizują go po trosze wszyscy trzej główni bohaterowie, lecz najpełniej i w sposób niezredukowany, nieprzekształcony - tylko je ­ den z nich: Na wyspie mieszka Ahti, Chłopak zgrabny i piękny. (.Kalevala , 1974)

W eposie występuje on pod trzema imionami, zwie się t akże Kaukomieli, a najczęściej Lemminkäinen. Gdyby tę postać próbować bliżej określić poprzez wskazanie podobnej w mitologii greckiej, należałoby przywołać Achillesa jako bratnią duszę wojowniczego A hti - Lemminkäinena. Pewnego razu postanowił udać się do krainy Północy na wesele, mimo że nikt go nie zapraszał: Tylko nicponie tam jeżdżą Zaproszeni na ucztę, Mnie zaprasza na Północ Srebrny księżyc na niebie! Mieczem na jego tarczy Odpisałem, żejadę. Mamy tu do czynienia z wyłożonym wprost imperatywem i kodeksem heroicznym. Gdy matka będzie go ostrzegać przed 37

niebezpieczeństwami, Ahti uzupełni ten kodeks następującą regułą: Nigdy pra wdzi wy śmiałek Nie cofnie się ze strach u. Śmierć można w porę minąć, Jeśli się o niej wie. A więc śmiałek nie porywa się na heroiczne przedsięwzię­ cie nieświadom, co czyni. Wie, że zagrodzi mu drogę ognista rzeka, skoczy nań płonącym wodospadem, w którym o ster­ czący głaz ostrzy szpony krwiożerczy orzeł; wie, że stanie nad przepaścią z rozpalonych kamieni i że dotrze do wą­ skiego przesmyku pilnowanego przez wilka i niedźwiedzia. Ale na wszystkie przestrogi ma niezmienną odpowiedź: To są niebezpieczeństwa? Tojest śmierć dla mężczyzny? Niech się kobiety boją Skakać przez strumień z ognia!

Trzeba się zmierzyć ze śmiercią, Aby ją umieć pokonać. Taka postawa człowieka najwyraźniej miła jest wielkim bogom. Przypomnijmy - po stronie Tezeusza podczas jego wyprawy stoi potężny brat Zeusa - Posejdon; nad Gilgameszem czuwa sam słoneczny Szamasz; Ahtiemu pomaga Ukko - najwyższy z bogów fińskiego panteonu. Cel wyprawy jest tuż, ale najgorsze dopiero przed śmiał­ kiem. Ahti przeciął nożem fatalne ogrodzenie i utorował wąskie przejście ku głównej bramie zamczyska Pani i Pana Północy: Wąż mu przegrodził drogę Długi, gruby, stuskrętny, Bez przerwy bąblejadu Z jego pyska dymiły. Leżał skręcony w spiralę, Jak wyostrzony świder, Żądłem mógłprześwidrować Na wylot konia z jeźdźcem. Wąż miał tysiącjęzorów, A każdyjęzor syczał Słowa winnym języku. Jego olbrzymie oko Wielkości dwóch przetaków Bez przerwy się wytaczało Na zewnątrz łba z orbity, Zionąc ogniem w Ahtiego. •

Pomimo tych przeszkód, a raczej dla tych przeszkód, he­ ros porywa się na niebezpieczną wyprawę. Jeśli spojrzymy na formalne pobudki podjęcia wypraw przez Tezeusza, Gilgamesza i Ahtiego, stwierdzimy, że pierwszy miał po temu powody realistyczne, drugi mistyczne, trzeci psychologicz­ ne. N ie wierzmy oczywiście pozorom, ponieważ dokładniej­ sza analiza mitu wykazałaby bez trudu obecność wszyst­ kich trzech elementów we wszystkich trzech wypadkach. Poza tym u podstaw heroicznych wypraw leży jeszcze coś innego, co zresztą nie wyklucza wymienionych czynników. Do tej fundamentalnej - teraz niewymienionej - przyczyny wrócimy w drugiej części książki. Sprawdziły się przestrogi. Lecz Ahti również dotrzymał sło­ wa, przebrnął przez wszystkie zapory i stanął u celu przed zatrutą palisadą strzeżoną przez potężne smoki, przed bramą z żywych węży - jej próg stanowiły jadowite kły stugłowego potwora. Chwila jest decydująca, niebezpieczeństwo wielkie, ale śmiałka przecież wiedzie heroiczny imperatyw: 38

Ahti stanął jak wryty. I w tym bezruchu toczy się niesa­ mowity, heroiczny bój: Skamieniał nagle w kamień, By uśpić czujność węża, Zanim nie znajdzie sposobu. I stał tak skamieniały, Myślał do środka, do wewnątrz, N ie dając nawet znaku 39

Jakiegokolwiek, że żyje. Kiedy przypomniał sobie Zaklęcie na węża czarnego, Zdjął z siebie kamienną skórę I takim słowem przemówił: [...] Zwiń teraz w kłębekjęzor, Skromnie usuń się z drogi. N ie wstydź się swej skromności, Przed tobą człowiek stoi. Teraz wypadki potoczyły się szybko. Ujarzmiony potwór usuwa się, Ahti wchodzi do siedziby władców Północy i tu napotyka kolejne przeciwności: odmawiają mu gościny, czy­ nią wstręty. Dziewka służebna podaje mu ohydną zupę z resztek jedzenia, częstuje go piwem, w którym pływają węże, jaszczurki, ropuchy. Ahti usuwa wszelkie plugastwo i wypija napój. Atmosfera jest nieprzyjemna, ciężka, z każ­ dą chwilą gęstnieje. Pan Północy występuje z szeregiem nieprzyjaznych ge­ stów i zachowań, używa swej czarnoksięskiej mocy. Jednak Ahti niweczy te poczynania odpowiednimi zaklęciami. Wro­ gość jest już nieskrywana. Dochodzi do zbrojnego starcia, Ahti ucina głowę Panu Północy, zresztą w rzetelnym poje­ dynku. Pani Północy czarami przemienia bór w wojsko, roz­ poczyna się pościg. Ahti uchodzi, lecz Jeszcze myśli o uczcie weselnej”. To jest logiczne, wszak Przebił swoją odwagą Trzy dni piekielnej próby I wyszedł na wierzch cało. Pościg jest bezowocny. Ahti przybywa do matki i zadaje to pytanie, które bohater taki jak on, realizujący mityczny wzorzec bohatersko-heroiczny, powinien był zadać: Doradź m i takie miejsce, Którego nie zna śmierć.

40

Otrzymuje odpowiedź, jakiej nie otrzymałby (tak chce mit) zwykły człowiek, ale nie heros: Matka Lemminkainena Z najtajniejszej pamięci Otwiera skrytkę dla syna, Nie zna jej żaden człowiek; [...] Znajdziesz wyspę zieloną Za dziewięciu morzami. Niezwykłe to było miejsce, i nie dlatego, że odludne i od­ ległe: Rzędem na brzegu wyspy Panna przy pannie siedziały. Mit jest konsekwentny. Skoro bohater sprostał heroicznym próbom, otrzymuje, co mu się, w myśl logiki mitu, należy. N ie dziwmy się „pannie zwielokrotnionej”, nie ma to istotnego merytorycznego znaczenia. Przekonamy się wkrótce, że m it dopuszcza taki wariant - swego rodzaju jedność wielości: Naraz zgodnie krzyknęły: - Płynie! - Ale kto płynie, Tego nie mówi serce Jeszcze dziewczynie żadnej. Wszystkie razem westchnęły... [...] Wszystkie rolkamijesteśmy Dla twojej sosnowej łodzi, Gdy się wraz ułożymy Na piasku jak wrzeciona, Rozpędzisz się i z morza Wjedziesz na wyspę po nas. [...] Stu bohaterów na raz Możemy godnie przyjąć. Ponieważ jednak A hti jest jeden, przyjmują go stokrot­ nie: „smakował dziesięciokrotnej miłości”. 41

Herakles i inni Jak się przekonaliśmy, dramatyczne wydarzenia będące udziałem Tezeusza, Minotaura i Ariadny nie są wyłączną własnością kultury greckiej; na dwóch biegunach archaicz­ nego świata - w Mezopotamii i Karelii - rozgrywają się po­ dobne wypadki. Przypatrzmy się mitom jeszcze innych kra­ in, a przekonamy się, że ten mitologiczny standard jest wszechobecny, ogólnoludzki. O wnioskach z tego płynących pomówimy później. Dziele legendarnego tureckiego wodza Oguza wplecione są w rzeczywiste realia etniczne i polityczne. Jednakże spo­ za mitu narodowego i państwowego wyziera wzorcowa po­ stać dobrze nam już znanego bohatera oraz - szczególnie nas tu interesujący - dramat trzech postaci: herosa, potwora i dziewczyny. Ay Han była najszlachetniejszą z kobiet. Pewnego razu biały ptak uniósł ją na szczyt bożej góry. Gdy sfrunął z nią z powrotem, pozostawił „światło” w jej namiocie i w niej sa­ mej. Dziecko, które urodziła po tym wydarzeniu, było niepo­ spolite, miało wzrok orła - królewskiego ptaka, i piąstki we krwi - znamię wojownika i zwycięzcy. Malec raz tylko ssał pierś matki. W dwie godziny po narodzinach przemówił, żą­ dając kumysu i mięsa - pożywienia mężczyzn. Czterdzieści dni później już chodził. Nikt nie dorównywał mu siłą ani zręcz­ nością. Rósł zjednoczyciel i wódz plemion tureckich. Najpoważniejszą przeszkodę na drodze do tego celu sta­ nowiły Chiny. W pewnym momencie, za sprawą kapłana Chińczyków, „[...] sm ok zw alił się na Turk El jak ta czarna chmura. M iał osiem­ naście głów , siedem ogon ów , dw adzieścia osiem nóg, z każdej paszczy ział ogniem ośm iu pieców chlebowych. Siedem o g o n ó w wzniecało kurz, po d w a korce z ogona. N o g i miał długie na czter­ dzieści sążni, a uszy na d w ie stopy szerokie. Zam ieszkał w C za r­ nym Lesie. O d jego oddechu wyschły krynice, a niebotyczne drze­ w a utraciły liście. Przestały zielenić się p astw isk a" (w e d łu g

Oguz przyjmuje wyzwanie, przy czym robi to w znamien­ ny sposób, mianowicie nie korzysta z okazji, że smok usnął, przeciwnie, dokłada starań, aby go rozbudzić. Można w ta­ kim postępowaniu dopatrywać się pychy, teatralnego gestu, upiększenia literackiego. Nam wszakże wydaje się, że chodzi tu o świadome stoczenie walki z potworem, ta decyzja jest całkowicie dobrowolna, a bohater świadom jej konsekwencji; ta walka, wpleciona wprawdzie w „rację stanu” - jest równo­ cześnie od niej niezależna, to rozgrywka między herosem i potworem. Oguz jako zjednoczyciel Turcji chce, aby smok zniknął, ale Oguz jako heros chce go zwyciężyć; Oguz „naro­ dowy” pragnie, aby smok był zwyciężony, Oguz „psycholo­ giczny” zamierza sam go zwyciężyć, osobiście, stanąłby do tej walki także wówczas, gdyby nie istniała „racja stanu”. Oguz przywiązał żubra do drzewa na przynętę. Gdy smok się ocknął, pożarł żubra i zwęszył człowieka. Oguz siedział na drzewie. Zeskoczył teraz tuż przed smokiem, chwycił go za ucho i zaczął je wykręcać: „Sm ok był silny, bronił się zaciekle. Z osiem nastu gardzieli mio­ tane płom ienie p o d p aliły las, a siedem o g o n ó w w zniecało kurz tak w ielki, że nie b y ło w id a ć palących się drzew . O g u z w s k o ­ czył n a sm oka, siad ł okrakiem na szyi, g d z ie osiem naście g łó w łączyło się z tułow iem , zaplótł n ogi i ściskał... ściskał... ściskał... ściskał..." (w e d łu g S e p e tę io g lu , 1977).

Zgodnie z wzorcowym scenariuszem heros powinien te­ raz zdobyć dziewczynę wyswobodzoną z mocy potwora. Oczy­ wiście są dziewczyny w Chinach, smok bowiem zażądał za wwoje usługi właśnie dziewic „świeżych jak kwiat”, złota i jedwabiu. Jednakże mit nie zadowala się tym rozwiąza­ niem pro form a , Oguz nie po to walczy z Chinami, aby an­ gażować się w uwalnianie tamtejszych dziewic. I oto co naatępuje tuż po walce: niebiosa chcą uwieńczyć zwycięzcę, leci ku niemu gołąb z zieloną gałązką w dziobie. Nagle, nie wia­ domo skąd, wzbija się jastrząb i dopada gołębia... świsnęła ul rżała Oguza, przeszyła napastnika. Wówczas pada w to

Sepetęioglu, 1977).

42

43

miejsce tajemniczy snop światła, a z niego wyłania się dziew­ czyna, Panna Świetlista, córa Nieba. Oguz długo i mądrze rządzi swoją krainą, tak jak wzor­ cowemu herosowi przystało. Sygrdrifa była walkirią, tzn. jedną z dziewic mitologii skandynawskiej, które unosiły się nad polami bitew, zwia­ stując śmierć wojownikom i odprowadzając ich do Walhalli. Pewnego razu ważyła się zmienić wyrok Odyna, przyniosła zwycięstwo wojowi, któremu Odyn przeznaczył śmierć. Za karę najwyższy bóg skazał ją na małżeństwo - walkirie bo­ wiem traciły nadprzyrodzoną moc, gdy oddały się mężczyź­ nie, stawały się wówczas zwykłymi kobietami. Sygrdrifa wybłagała jedynie, aby jej przyszły mąż był przynajmniej najdzielniejszym z ludzi. Odyn przystał. Zakuł ją w zbroję, otoczył pierścieniami z ognia i tarcz. Tak czekała uśpiona walkiria na bohatera, który ją zbudzi... Sygurd przyszedł na świat jako pogrobowiec sławnego króla Sygmunda. Matka ponownie wyszła za mąż za króla duńskiego, toteż chłopiec wychowywał się na dworze jako królewicz. Był waleczny i żądny sławy. Zmusił pewnego ja ­ snowidza, aby wyjawił przyszłość, czego trzeba dokonać, by zasłużyć na miano najdzielniejszego z ludzi. Wiedząc już o co chodzi, nie wahał się ani chwili, ruszył w drogę. Hen, daleko, na wrzosowiskach Gnitaheidi straszliwy smok Fafnir, „lśniący i chciwy”, Jadem plujący” strzegł legendar­ nego skarbu. Sygurd odszukał ścieżkę, którą potwór cha­ dzał do wodopoju, wykopał na ścieżce dół i skrył się w nim. Fafnir zlazł ze skarbu i szedł pić. Gdy przełaził nad dołem, Sygurd pchnął go od spodu mieczem w serce. Wyskoczył z dołu, stanęli oko w oko: Kto cię podjudził? — spytał Fafnir. Sygurd rzekł: Śmiałość własna judziła, ręce dokonały I ostry mój miecz; Nikt odważnym nie będzie na starość, Jeśli w dzieciństwie był lękliwy [...] 44

Fafnir rzekł: [...] Hełm grozy przeci w synom człowieczym Miałem, gdym na skarbach leżał; Myślałem, żem najmocniejszy, Kogokolwiek bym spotkał. [...] Sygurd rzekł: Lśniący smoku, wielki szum robiłeś I twardą wykazywałeś dzielność [...] Radę znalazłem na ciebie, a teraz jadę Do tego złota, co we wrzosie leży [...] tEdda poetycka, 1986)

Smocza ścieżka doprowadziła go wprost do kryjówki wko­ panej w ziemię, belki oraz drzwi i odrzwia były żelazne, lecz stały otworem. Wszedł i zagarnął skrzynie złota, zabrał hełm grozy i miecz. Wszystko to załadował na konia i ruszył ku Franklandii, tam gdzie, wedle słów jasnowidza, Śpi na gór szczycie królewska córa Świetlana w zbroi [...] Run nauczy ciebie, rozsławionego, Tych, które każdy wiedzieć by chciał, I mówić mową każdego człowieka, I leków, i leczenia [...] Luna biła od góry; to niezwykły pierścień ognia - zdoła go przekroczyć tylko ten, kto jest bez trwogi. Sygurd wszedł do środka. Był drugi pierścień z tarcz wbitych w ziemię. Pośrodku spała postać cała zakuta w zbroję. Nie dało się zdjąć zbroi, gdyż niemal wrośnięta była w ciało. Sygurd rozciął ją mieczem, tym samym, którym pchnął smoka. Wtedy przebudziła się Sygrdrifa, piękna walkiria. Połączyła ich miłość i małżeński węzeł. I )ramatyczne i tragiczne były dalsze losy Sygurda i Sygrdrify, lecz to osobne dzieje, niezwiązane z naszym tematem, silnie natomiast wkomponowane w tło etniczne i historyczne. Repliką tego wątku w mitologii germańskiej są dzieje Zygfryda i Brunhildy. 45

Wersja skandynawska zawarta jest w Eddzie, germań­ ska w Pieśni o Nibelungach. Obie zrobiły literacką karierę, lecz Sygurd-Zygfryd nie jest jedynym bohaterem folkloru i tradycji skandynawskiej wyruszającym na poszukiwanie śpiącej panny. Idźmy tropem jednego z nich, młodego Svejdala; oto fragmenty pieśni skandynawskiej (Pieśni ludowe celtyckie..., 1959). Słuchaj, młodyjunacze, Igraj sobie z daleka. Jest dziewka w obcym kraju, Od dawna ciebie czeka. Nie zaznasz ty otuchy N i we śnie ukojenia, Aż odczarujesz pannę, Co czeka wyzwolenia. Byłjunak Svejdal, Skórzaną czapkę bierze, Idzie wraz do świetlicy, Gdzie siedzieli rycerze. Bawicie się panowie, Miodem poicie gardła, Gdy ja m uszę iść w góry, Mów ić z tą, co umarła. Siedzicie, cni panowie, Miód pijecie i wino, Gdy mnie iść między głazy, Budzić ma tkęjedyną. [...] Jam tojest, młody Svejdal, Jam to jest, syn twój miły, Rady prosić przychodzę U matczynej mogiły. [...] Nie mam zaznać otuchy N i we śnie ukojenia, Aż odczaruję pannę, 46

Co czeka wyzwolenia. Skoro już się ocknęłam W moim grobie głębokim, Będę, synku, czuwała Nad każdym twoim krokiem. Dam ja tobie rumaka, Będziesz zeń miał wygodę. Gna po runi zielonej I umie brnąć przez wodę. Dam ci, synku, taki miecz, Na nim cudowne runy. Kiedy zabrniesz w bór ciemny, Blask wyda na kształt łuny. Dam ci pierścień, co będzie Lśnił na palcu jak płomień. Gdy znajdziesz dumną pannę, Zaraz cię pozna po nim. [...] Jechał przez morza dzikie, Jechał przez puszcze leśne, A ż dojechał do zamku, Tam panna leży we śnie. [...] Stoi tej panny d worzec Śród zielonej dąbrowy. Ścianyjego z marmuru, Bramy — kruszec stalowy. Sklepienia są z żelaza, A bramy stal błyszcząca, Ośmnaście zim będzie, Jak nie widziała słońca. Lwy i dzikie niedźwiedzie U wrót leżą na straży, Svejdalowi wejść wolno, Inny człek się nie waży. [...]

Popędziłjunak Svejdal', Przejechałpierwszą bramę, Ile zamków tam było, Odmykały się same. Lwy i srogie niedźwiedzie Do nóg pana padały, Konary i liście złote Do ziemi się kłaniały. Kłaniała się do ziemi Złota lipy korona, Powstała dumna panna Z długiego snu ockniona. [...] Witaj, młody Svejdalu, Witaj, dostojny panie! Bogu winniśmy w niebie Nasze odczarowanie. Pito zdrowie obojga Śród radości niemałej, Okrzyknięto go królem, Godzien był takiej chwały. Dzieje Tristana i Izoldy mają ustaloną reputację jako wzruszająca opowieść o potędze miłości. Jednakże szkiele­ tem tej pięknej legendy jest wzorcowy wątek heroiczny. Tristan, syn pary królewskiej, jest arcypieśniarzem i arcywojownikiem zarazem, urodą olśniewa kobiety i mężczyzn. Niestety, za sprawą ojca traci dziedzictwo. Jak więc w idzi­ my, m it wyposażył go we wszystko, co potrzebne kandyda­ towi na herosa, łącznie z klasycznym wręcz celem - odzy­ skaniem tronu. Rozpoczyna się heroiczny żywot. Wymienianie wszyst­ kich czynów byłoby nużące; walczy na wojnach i w turnie­ jach, m ierzy się z rycerzami Okrągłego Stołu, a nawet z samym Królem Arturem . Zwycięża olbrzyma Marchołta, który co cztery lata przybywał z Irlandii do Kornwalii po haracz trzydziestu piętnastoletnich chłopców i dziewcząt 48

przeznaczanych na pożarcie smokowi, który pustoszył kraj i żądał ofiar ludzkich. Król Irlandii gotów był dać rękę córki każdemu, choćby królowi Kornwalii, kto zgładziłby bestię. Dlatego właśnie w imieniu króla Kornwalii przybył po królewnę najdziel­ niejszy z rycerzy - Tristan; miał zabić smoka i przywieźć Izoldę Jasnowłosą. Piękna była Izolda Jasnowłosa, toteż nie brakowało śmiał­ ków. Niestety, za każdym razem, gdy wyruszali przeciw smokowi, powtarzało się to samo: buchał dym, dawał się sły­ szeć ryk potwora i rozdzierający krzyk człowieka. „Tristan spokojn ie zjechał w dolin ę i w krótce ujrzał sm oka sto­ jącego n a d je d n y m z m artw ych ju ż rycerzy. S traszliw y b y ł to potwór, o potężnych lśniących szponach, błękitno-zielonej łu­ sce i paszczy, która ziała ogn iem p rzez białe ostre kły. Tristan pochylił kopię, natarł n a sm oka znienacka, osłaniając się szczel­ nie tarczą; p o tw ó r obrócił się na d ź w ię k kopyt i o tw o rz y ł pasz­ czę, b y Tristana pochw ycić. Lecz d o b rze w y m ie rz y ł pan Tristan i kopia w d a r ła się w paszczę sm oka, głębo k o , a ż p ra w ie do serca. Tristan skoczył p o n ad jego g ło w ą , a potw ór, w y jąc z bólu i wściekłości, p o ra ził konia językiem płom ien i i natychm iast zaczął go pożerać. Lecz kopia, choć jej d rze w c e szybk o się z w ę ­ gliło, p o zo sta w iła ostry grot w trzew iach bestii i sm ok z w y ­ ciem p o w ló k ł się w stronę skaln ego w ą w o z u , zostaw iając na w p ó ł p o żartego konia. P o b ie g ł z a nim Tristan ile sił w nogach i d o p a d ł g o u w y lo tu doliny. G o d z in ę całą trw ała zażarta w a l­ ka, Tristan u sk a k iw a ł za skały, chroniąc się p rzed niszczyciel­ ską siłą piekących płom ieni, a choć w ie lo k ro ć zran ił sm oka, przecież nie m ó g ł g o zabić. Lecz grot kopii z k a żd ą ch w ilą był bliżej serca bestii, a ż w reszcie p o tw ó r padł, rzucając się w przed­ śmiertnych d rgaw k ach . Tristan skoczył i zan u rzy ł w nim miecz po rękojeść, i ju ż z a c h w ilę sm ok nie żył, łecz zdychając zionął tak potężnym strum ieniem jad u i płom ieni, że tarcza m łodzień­ ca roztopiła się i zsunęła z je g o ram ienia, on sam zaś p a d ł na ziem ię na p ó ł zatruty oddech em bestii. P o ch w ili jed n ak poczołgał się d o m a rtw e g o sm oka, odciął m u język i w ło ż y ł go do sa k w y [...]" (Lan celyn , 1979).

49

Odcięty język posłużył jako koronny dowód, gdy oszukań­ czo usiłowano odebrać Tristanowi zwycięstwo i nagrodę. N a statku wiozącym herosa i dziewczynę do Kornwalii wypełnia się przeznaczenie. Wypijają oni napój miłosny przeznaczony dla Izoldy Jasnowłosej i króla, przyszłego małżonka. Rozpoczyna się słynny dramat honoru i namięt­ ności. W szelako szkieletem jest tu wzorcowy wątek hero­ iczny. Rozpoznajemy go również w dalszych losach Trista­ na. Musi on uchodzić z Kornwalii, gdy wychodzi na jaw jego niedozwolona miłość do królowej. Ttym samym traci, jak mogłoby się wydawać, szansę na zostanie królem, co przy­ stoi herosowi. A jednak m it daje mu tę szansę. Tristan przybywa do Bretanii, gdzie poślubia tamtejszą księżniczkę. Wiemy, co to oznacza — panowanie lege artis. Że Tristan nie korzysta z okazji, by stać się „mądrym królem” , że nie żyje „długo i szczęśliwie”, że nie idzie w ślady starego Ajgeusa, zmylony wieścią o czarnych żaglach - wszystko to już odrębna spra­ wa, zasługa namiętności silniejszych nawet od herosa. Mówi nam o tym mit, ale nie czyni tego ze szkodą dla starego wzor­ cowego wątku bohaterskiego, przeciwnie - na nim tę opo­ wieść buduje. Legenda o Tristanie i Izoldzie rozgrywa się w Irlandii, Kornwalii, Bretanii - starych celtyckich krainach, i stam­ tąd też pochodzi. Japoński bóg wiatru i burzy, kołyszący Oceanem Susanoo podczas swego pobytu na Wysokiej Równinie Niebios nie zyskał sympatii innych bogów. Nieokrzesaniem, niewcze­ snymi żartami spowodował, że wypowiedziano mu pobyt wśród nich. Susanoo przybył na ziemię, nieznaną sobie kra­ inę. Tu natknął się na dziwną scenę: para staruszków obsy­ pywała pieszczotami piękną dziewczynę, rozdzierająco la­ mentując. Jak się okazało, mieli osiem córek. Niestety, strasz­ liwy smok Yamataorochi (Ośmiokrotny) co roku pożerał jed­ ną; pochłonął ju ż siedem panien, a ta była ostatnia; właśnie nadszedł okrutny termin. 50

Susanoo podjął się uratowania dziewczyny pod warun­ kiem, że otrzyma ją za żonę. Zrozpaczeni rodzice przystali. Śmiałek przystąpił do dzieła. Naszykował osiem wielkich kadzi wypełnionych wódką ryżową sake i zaczaił się z mie­ czem. Niedługo czekał. Wkrótce zbliżył się potwór długi na osiem gór i dolin, porośnięty mchem i drzewami. Z cielska wyrastało osiem głów i osiem ogonów. Smok zwęszył sake i zanurzył osiem łbów w osiem kadzi i wyżłopał wszystko. Legł odurzony. Tego oczekiwał Susanoo, wypadł z ukrycia, świsnął miecz... Staruszkowie i dziewczyna słyszeli przeraźliw e ryki cwiartowanego potwora, pobliska rzeka spływała krwią, ale nie trwożyło to pięknej panny imieniem Kushiinda - dla niej te odgłosy były zapowiedzią wesela z bohaterem. I tak też się stało. Omawiany mitologem występuje również na Czarnym Lądzie. Kalunga z Angoli opowiadają następującą historię. Pewien człowiek wybrał się na targ. Pod jego nieobecność nn wioskę napadły ludożercze „makiszi”. Mało kto się urato­ wał, niedobitki koczowały na okolicznych polach, żywiąc się czym popadnie. Wśród uratowanych znalazła się również żona owego człowieka. W tym najtrudniejszym czasie mał­ żonkom urodził się syn, jego imię: Sudika-Mbambi, tzn. P io­ run. Chłopiec był niezwykły, mówił jeszcze w łonie matki, wychodząc zaś z niego miał ze sobą kij, nóż i drzewko życia. Matka zasadziła je nie zwlekając i zaraz potem powiła bliź­ niaczego chłopca. Bliźniacy rozpoczęli życie od wybudowania rodzicom domu. Następnie Sudika-Mbambi ruszył szukać pomsty na „makiszi”. Towarzyszyły mu cztery „kipalende” - istoty zdolne do wszelkiej pracy i posługi. Gdy byli już w głębi buszu, „kipalende” zbudowały dom. Przenocowali w nim, a nazajut rz jeden „kipalende” został w domu, pozostali ruszyli na poH/ukiwania. Pod ich nieobecność przyszła jakaś starucha I zaproponowała owemu „kipalende” małżeństwo ze swą wnuczką, o ile ją - staruchę - pokona. Wygrała! Rozciągnęła 51

go na ziemi i przycisnęła kamieniem. Dopiero wieczorem uwolnili go powracający poszukiwacze. Przez następne dni to samo powtarzało się z coraz innym „kipalende”. A ż wresz­ cie w domu został Sudika-Mbambi, zabił staruchę i poślubił jej wnuczkę. Wtedy „kipalende” pozazdrościli mu, wykopali dół i Sudika-Mbambi weń wpadł... Ale nie zginął. Na dnie odnalazł dziurę, wiodła do krainy umarłych. Drogę wskazywała stara kobieta. Domu władcy krainy strzegł zły pies, ale Sudika obłaskawił go samymi słowami (Herakles ujarzmił Cerbera gołymi rękami). Pies nie upilnował również córki, porwał ją pięciogłowy smok. Sudika ruszył na spotkanie potwora. Po drodze stawił czoła olbrzymim mrówkom, czerwonym mrówkom, pszczołom, osom. Gdy nadciągnęła bestia - odrąbał jej głowy. Wówczas ojciec dziewczyny zażądał, aby Sudika złowił ogromną rybę, która zagarnęła krowy i świnie. Niestety, ryba wciągnęła herosa do wody i połknęła go. W tym czasie bliźniak spo­ strzegł, że drzewko życia marnieje i nie zwlekając ruszył z pomocą. Przebył tę samą drogę co Sudika-Mbambi i wydo­ był kości brata z brzucha ryby; przyoblekły się one ciałem i Sudika-Mbambi poślubił córkę pana krainy śmierci. Wrócili w swoje strony i żyli szczęśliwie aż do momentu, gdy bliźniak zbuntował się; Sudika-Mbambi bowiem miał dwie żony, on zaś ani jednej. Wówczas bracia rozdzielili się. Jeden jest piorunem na wschodzie, drugi odpowiada mu echem na zachodzie. Wątek herosa, potwora i dziewczyny w wielu epizodach i wersjach zawiera tradycja indoirańska. Aby się o tym prze­ konać, nie trzeba szukać w mniej znanych i trudno dostęp­ nych przekazach, wystarczy sięgnąć po Wedy czy Szahnam e - Księgę Królewską. Z tej ostatniej zaczerpnęliśmy dzie­ je Gusztaspa. Ojciec nie wyznaczył go sukcesorem tronu. Gusztasp opuszcza swoją krainę. Przeprawia się przez morze, trafia do Indii, potem do królestwa Rum (Bizancjum). Wszędzie wykazuje się odwagą i siłą. 52

Pewien król miał trzy córki. Pierwsza wybrała Gusztaspa na męża pod wpływem natchnienia, wiedziona proro­ czym snem - ujrzała go jako bohatera. Drugą królewską córę zdobył Gusztasp zabijając „wilka niby słonia, o ciele smoka i kolorze rzeki, co ma głowę i kły dzika”. Pierwsza córka powitała go po tym wyczynie w znamienny sposób, /, widoczną atencją i „spali radośnie” - jak gdyby dokonało się coś, czego przedtem brakowało. Trzecia królewna była do zdobycia za cenę zabicia najokropniejszego potwora: „T rucizn ą jest je g o tchnienie, a o n - tchnieniem A ry m a n a [...] Stale razi (A ry m a n , tj. Z ły D u c h ) strzałam i z nieba, stale w y p r o w a d z a z m orza sm oka [...] je g o d y m i ja d w y p a la ją zie­ m ię [...] z każdej strony m a w ę ż o w e z ę b y " (Składan kow a, 1981).

Gusztasp strzelił do potwora, przebił go mieczem i „wylał mózg jego na twardy kamień”. Po tym wyczynie Gusztasp dalej wiedzie waleczny ży­ wot, zwycięża w turniejach, gromi wojska. W końcu jego sława dociera do ojca, pierwotna decyzja o sukcesji zostaje zmieniona, tron przypada mężnemu herosowi. Może rzą­ dzić długo i szczęśliwie, jak przystało postaci realizującej wzorzec heroiczny. Rama, Rawana, Sita - heros, potwór i królewna - trzy główne postacie, wokół których osnuty jest indyjski epos liamajana. Pewien maharadża (wielki król) nie miał syna ani z pierw­ szą żoną, ani z pozostałymi. Aby temu zaradzić, złożył ofia­ rę z konia, wymagającą wielu trudów, zabiegów i czasu. Wypełnił wszystko skrupulatnie. Ofiara została przyjęta, ukazała się olbrzymia postać ze szmaragdową brodą, z ocza­ mi jak kwiaty lotosu. Trzymała czarę z boskim nektarem. Maharadża dał pić pierwszej żonie dwa łyki, pozostałym ¿imom po łyku. Wszystkie trzy poczęły. Pierwsza urodziła najstarszego syna Ramę, druga bliźniaczych chłopców, trze­ cia także syna. Wszyscy oni są wybitnymi postaciami mito­ logii indyjskiej, ale naszą uwagę skupimy na Ramie. Był on 53

w połowie boską istotą (dwa łyki), odznaczał się prawością, mądrością, siłą i urodą. Szybko wsławił się niezwykłymi czy­ nami. M iędzy innymi zabił okropną wiedźmę Tatakę, wy­ zwolił z mąk żonę świętego, którą uwiódł sam Indra, poko­ nał Parasu-Ramę, olbrzyma z toporem, uśmiercił monstrum Viradhę. Sława jego czynów rozniosła się szeroko po świecie... Dotarł m.in. do króla Dżanaki. M iał on córkę - Sitę narodzoną w skibie ziemi (Sita tzn. skiba). Ojciec nie chciał oddać jej ręki ani najpiękniejszemu, ani najbogatszemu, ani najlepiej urodzonemu: Sitę moją chowam na nagrodę mocy, Najgodniejszą - za siłę potężną. Przybywali tu nie raz królowie, Aby prosić o rękę mej córy. Ja zaś na to: Ręka mej Sity Przeznaczona za nagrodę mocy. {Dywan wschodni, 1921)

Sprawdzian był jasno określony: należało podnieść sław­ ny łuk Sziwy, przechowywany w domu króla Dżanaki. Do­ tychczas nikt tego nie dokazał. Dopiero Rama podniósł (z uśmiechem) łuk i napiął tak silnie, że łuk pękł. Zachwy­ cony król oddał mu rękę królewny zrodzonej w skibie ziemi. Zawiłe koleje losu (nie będziemy ich tu referować) spra­ wiły, że Rama, wyznaczony uprzednio następcą tronu, zresz­ tą wedle wszelkich reguł jako najstarszy syn, musi jednak opuścić królestwo swego ojca i udać się na odludzie. Herosbanita nie pozostaje wszakże bezczynny. Broni puszczań­ skich pustelników i ascetów przed demonicznymi Rakszasami, burzącymi ołtarze, zakłócającymi spokój, modlitwy itp. Pewnego razu Rama sam jeden stawia czoła, zwycięsko, całej armii złożonej z czternastu tysięcy Rakszasów. Zabija wodza tej armii i okalecza jego siostrę. Brat i siostra to ro­ dzeństwo najwyższego władcy wszystkich Rakszasów, Rawany, dziesięciogłowego potwora, wcielenia zła. Siostra udaje się ze skargą do straszliwego brata, do jego siedziby: 54

Ow na tronie pozłocistym, ze słoniowej kości litym, Wpłaszczu siedziałpłomienistym, z dworem swym niesamowitym. Dziesięć twarzy miał ów potwór, rąk dwadzieścia w koło wierci, Gęba wieczny twrorzy otwór, jako bywa gęba śmierci. Oczy barwy miał miedzianej, postać wielką jak tytany, Pierś szeroką. Białe zęby wyglądały z krwa wej gęby. Potwór Rawana mści się. Podstępnie porywa Sitę i unosi ją do swej siedziby na wyspie, którą „widać” z południowego krańca ziemi indyjskiej. W literaturze fachowej panują dwa poglądy: że chodzi tu o rzeczywistą wyspę Cejlon, noszącą dziś nazwę Sri Lanka, albo też o mityczną wyspę zła, przeci­ wieństwo mitycznych wysp błogosławionych. Dodajmy, że sło­ wo lanca oznacza wyspę. Dla nas ważniejsze jest co innego, .luk pisze A. Lange we wstępie do polskiego przekładu-stresz­ czenia Ramajany: „najszczegółowiej z dawnych pisarzy opi­ nał Lankę uczony arabski z X I w. nazwiskiem Albiruni, który wcale nieźle zapoznał się z literaturą i filozofią indyjską i kilkakrotnie też wspomina o Ramie i Ramajanie. Podał on ciekawy rysunek twierdzy na wyspie Lance według podań mieszkańców”. A. Lange zamieszcza ten rysunek - klasycz­ ny labirynt typu knosseńskiego, siedmiopętlowy! Tak więc w Ram ajanie heros, potwór i dziewczyna są nie tylko uwikłani wspólnie w dramatycznej akcji, ale także cenI rnlnym miejscem tej akcji okazuje się labirynt, i to jaki! W wirze pasjonujących fabularnych wydarzeń Ramajany lut wo umykają szczegóły o dużym znaczeniu dla konstrukcji i logiki mitu. Oto Sita, gdy potwór unosi ją do twierdzy-labiryntu, rzuca na ziemię kolejno kawałki swej garderoby i klej­ noty, aby zaznaczyć przebytą drogę. I rzeczywiście, według tych znaków, jak po sznurku [!] zostanie odnaleziona. Trud­ no nie skojarzyć tych znaków z nicią Ariadny. Na marginesie, trudno też nie zauważyć różnicy pomię­ dzy obiema kobietami: Ariadnę posiadł Tezeusz po zabiciu Minotaura, Sitę posiadł Rama przed zabiciem Rawany. A więc? Okazuje się jednak, że mit respektuje „ustalone” /,«H ild y. Sita, gdy ma okazję umknąć potajemnie z siedziby 55

potwora, przy pomocy syna wiatru, sprzymierzeńca Ramy —odmawia. N ie chce uchodzić po kryjomu, oczekuje spełnie­ nia losu, a jest nim wyswobodzenie przez herosa. Odmawia też z innego powodu: nie godzi się jej siadać na grzbiecie stworzenia płci męskiej. M it na swój sposób zachowuje Sitę w dziewictwie. Wpraw­ dzie Sita jest małżonką Ramy, ale Rama nie jest zwykłym człowiekiem (dwa łyki); dla reszty świata jest Sita nieskala­ ną dziewicą. M it jest mimo wszystko konsekwentny, w swej logice dopuszcza taką sytuację. Znamienna jest ostatnia sce­ na eposu. Gdy Rama odtrąca Sitę, argumentując, że zbyt długo przebywała pod dachem potwora płci męskiej, Sita wstępuje na stos. Oczywiście bogowie zdejmują ją z niego. Rama zaś powiada, że konieczna była ta próba, aby wszy­ scy przekonali się o cnocie Sity. Wybiegliśmy nieco naprzód, wracajmy do przerwanego wątku. Następuje kulminacyjny moment eposu: Na koniec sztandar tuż przy sztandarze Walczyli teraz obaj mocarze. Toż Rama chwyci strzałę wężową, Strąca Biesowi głowę za głową, Patrz, zaraz inna rośnie na nowo. Ledwie odrośnie, zmiecie ją Rama, Lecz zmartwychwstaje wiecznie ta sama [...] Takprzez dni siedem i siedem nocy Bohaterowie walczą wysocy... Wreszcie Rama, natchniony bożym duchem, sięgnął po cudowną strzałę, którą niegdyś Brahma dał Indrze, gdy ten szedł walczyć o „trzy krainy bytu”, tzn. niebo, ziemię i pie­ kło. Potwór Rawana padł ugodzony w serce. Rama tryum­ fuje. Wiemy już, że Sita okazała się godną partnerką hero­ sa. Rama odzyskuje teraz swoje królestwo, a więc realizuje kolejny ważny punkt heroicznego scenariusza. W swym państwie włada długo i szczęśliwie. Wypełniło się wszystko, czego wymaga wzorzec mityczny od herosa. 56

Jak prezentuje się na tle wyżej wymienionych postaci oraz tylu innych, których nie sposób wymienić (Edyp, Jazon, Odys, Bellerofont itd.), najsłynniejszy heros śródziemnomorski? W jego wypadku znajduje zastosowanie porzekadło: nieda­ leko pada jabłko od jabłoni. Herakles jest synem samego Zeusa. A le i ze strony matki dziedziczy wspaniałą tradycję, .lego dziadkiem - ojcem matki - był Perseusz, także syn Zeusa. Z takimi parantelami, po mieczu i kądzieli, byłoby dziwne, gdyby Herakles okazał się kimś przeciętnym. Dziad Heraklesowy - Perseusz - wsławił się uśmierce­ niem potwornej Meduzy, z wężami zamiast włosów, z okrop­ nymi zębami, z twarzą tak przerażającą, że od jej widoku umierał patrzący. Wędrując z uciętą głową Meduzy, natknął *ię Perseusz na wybrzeżu afrykańskim na niecodzienny w i­ dok: piękną dziewicę, całkiem nagą, jedynie z ozdobami, przykutą do skały; Andromedę - ona to bowiem była - prze­ znaczono na pożarcie potworowi morskiemu. Perseusz zabił «moka i poślubił olśniewającą dziewczynę. Jego wnukowi przydarzy się pod Troją podobna przygoda: wyswobodzi przykutą do skały nagą pannę przyozdobioną jedynie klejnota­ mi, ofiarowaną morskiemu smokowi. I lerakles miał ojca najwspanialszego z możliwych, spo­ śród śmiertelnych i nieśmiertelnych. Matka - Alkmena była kobietą godną podziwu, tak co do ciała, jak i ducha. Ale i okoliczności jego narodzin należały do najniezwy klej szych. Władca Olimpu zapłodnił wiele ziemianek, jednak tym ra­ zom, wyjątkowo, jeden jedyny raz przybrał postać męża Alkmony. Wstrzymał też słoneczny rydwan Heliosa, by noc była dłuższa, miał się bowiem narodzić ktoś taki, jakiego jeszcze ulo było i już nie będzie. Herakles już jako młodzieniec prześcignął wszystkich mężczyzn walecznością, siłą, zręcznością, umiejętnością jazdy korniej, szermierki, strzelania z łuku itp. Mimo tego, nie li­ cząc zduszenia węży w kołysce, do osiemnastego roku życia whiseiwie niczego nadzwyczajnego nie dokazał. Pierwszym jugo słynnym czynem było zdobycie... pięćdziesięciu dziewic, 57

córek króla Tespiosa. Logika mitu dopuszcza swoiste zjawi­ sko „zwielokrotnienia panny”, zapoznaliśmy się z nim na przykład w Kaleuali i w legendzie perskiej. Dalsze dzieje Heraklesa potwierdzają, że reguły mitu są respektowane, jeśli nawet Herakles posiadł dziewczyny awansem, potem zasłużył na nie, nawet z nawiązką. Niezliczone były czyny Heraklesa. Dwanaście prac to zaledwie ich część, zresztą - z naszego punktu widzenia bardzo interesująca. Pierwsze cztery prace to nic innego, jak walka z potworami: olbrzymi Lew Nemejski, jego skóry nie imało się ni żelazo, ni kamień, ni brąz; Hydra z ośmioma jadowitymi głowami; Łania Kerynejska, o której niektóre wersje mówią wprost, że była wałęsającym się potworem pustoszącym pola; Dzik Erymantyjski, ogromny, okrutny. Piąta praca - stajnia Augiasza - to wytchnienie od po­ tworów. Ale ju ż prace: szósta, siódma i ósma to ponownie walki z potworami: Ptakami Stymfalijskimi pożerającymi ludzi; z bykiem kreteńskim (uśmiercił go ostatecznie Tezeusz); z dzikimi klaczami karmionymi ludzkim mięsem. Wykonując pracę dziewiątą (przepaska Hipolity) i dzie­ siątą (trzoda Geriona), Herakles nie spotyka się z potwora­ mi. Jednakże ponownie stają na jego drodze w pracach: je ­ denastej i dwunastej, przy czym tym razem są to potwory wprost „pokazowe”: piekielny Cerber i wiecznie czujny smok Ladon, strzegący jabłek w ogrodzie Hesperyd. N a marginesie tej ostatniej pracy przypomnijmy, czym w istocie były owe jabłka, które Gea (Gaja, Ziemia) ofiaro­ wała Herze. M iały one właściwości odradzające, odmładza­ jące, zjedzenie ich powodowało jak gdyby życie od nowa. Ten motyw nie ogranicza się tylko do kręgu kultury greckiej i śródziemnomorskiej. Na przykład w mitologii skandynaw­ skiej występują również jabłka o cechach podobnych jak hesperydzkie. Kusi się nimi piękną Gard, aby była powolna Freyowi: „Jabłka szczerozłote mam tu, starość oddalające” . Mitoznawcy wiedzą, że złote jabłka mogłaby z powodzeniem

58

trzymać w fartuszku Ariadna, i nie byłoby to wbrew logice i semantyce mitu. Będziemy jeszcze o tym mówić. Wróćmy wszakże do Heraklesa. Sumując, w dwunastu pracach rozprawił się z czterema niekwestionowanymi po­ tworami (Lew, Hydra, Cerber, smok Ladon) oraz pięciokrot­ nie z bestiami o cechach wyraźnie potwornych (byk, dzik, lania, ptaki, klacze). Lecz i na tym nie koniec. W swych wędrówkach natknął Nię koło Troi na zupełnie nagą dziewicę przykutą do skały: była to Hezjone, przeznaczona na ofiarę smokowi morskie­ mu. Pomińmy skomplikowane kulisy tej sprawy, w każdym razie Herakles podjął walkę z owym monstrum. Gdy smok rozwarł paszczę, bohater skoczył w nią w pełnej zbroi. Przez trzy dni siał spustoszenie w brzuchu smoka. Zwyciężył. Pó­ dl ubił Hezjone. Herakles zapisał na swoim koncie imponujący bilans walk z potworami; pod tym względem nie dorównuje mu żaden heros świata. Można powiedzieć, że bilans ten jest godny zdobywcy pięćdziesięciu panien - córek Tespiosa - u progu bohaterskiego życia. Gdy do tego dodamy jeszcze wszystkie inne zdobyte kobiety, walki, między innymi z centaurami, zmaganie z olbrzymem Antajosem, synem Ziemi, wyprawę do Tartaru - otrzymamy biografię, z której można by wy­ kroić kilka wzorcowych heroicznych życiorysów. Z tradycji indoeuropejskich wywodzą się, w taki czy inny sposób, mitologie niezliczonych plemion i ludów Eurazji, tak­ że słowiańskich, w tym i polskich. N ie jesteśmy w stanie wszystkich ich tu przytoczyć, ani też nie jest naszym celem '•»ulowianie w miarę choćby pełnego ich katalogu - byłby i roN/.tą nużący. Wspominamy o tym, by zasygnalizować uni­ wersalny charakter wątku herosa, potwora i dziewczyny, niezmiennego w swej głównej warstwie mimo regionalnych odmienności. Czyż Krak pokonujący smoka, zdobywający królewnę i zakładający nową dynastię różni się tak bardzo od perskiego herosa?

59

We wspomnianej przez nas wzorcowej postaci herosa opi­ sanej przez R.F. Raglana mamy do czynienia z wieloma waż­ nymi elementami bohaterskiej biografii i wieloma czynami dokonanymi przez herosa. W poszczególnych krajach te ele­ menty wzorcowe są nieco odmienne, jednak jeden kompleks występuje w każdej heroicznej biografii: zabicie smoka i zdo­ bycie dziewczyny. Ten kompleks w biografii bohaterskiej jest centralny i uniwersalny. I nim się głównie zajmujemy w na­ szej książce.

Szklana góra M it żyje własnym życiem, obrasta w szczegóły, rodzi od­ miany. N iekiedy główny jego wątek populizuje się, tzn. przekształca w baśń - opowieść najszerzej dostępną, w mit „zdegradowany”, przestarzały, z którego ulotniły się treści poznawcze. Tego rodzaju baśniowej transkrypcji uległ wą­ tek o pokonywaniu potwora bądź dokonywaniu jakiegoś innego, nadzwyczaj trudnego czynu grożącego śmiercią, uwieńczonego ostatecznie zdobyciem królewny (dziewicy) i królestwa. Dawno, dawno, za górami, za lasami, za siedmioma rze­ kami, za siedmioma górami żył król. Dobrze działoby się w jego państwie, gdyby nie smok pożerający trzody i ludzi. Król nie pozostawał bezczynny, był jednak bezsilny. Uciekł się więc do środka ostatecznego: obiecał rękę swej córki, a wraz z nią koronę temu, kto uwolni kraj od potwora. Z bliska i z daleka przybywają śmiałkowie. Królewicze, ksią­ żęta, znakomici rycerze porywają się na smoka, zostawiając w jego jamie życie lub honor, gdy sromotnie umykają. Żad­ nemu się nie wiedzie. Nieoczekiwanie pojawia się prosta­ czek i ku zdumieniu wszystkich pozbawia smoka życia. Kró­ lewna i królestwo są jego. Inną, nie mniej znaną baśniową transkrypcją tego hero­ icznego wątku jest opowieść o szklanej górze. Opowieść jest w gruncie rzeczy bardzo podobna, niezwykłym wyczynem 60

jest w tym wypadku osiągnięcie szczytu śliskiej szklanej góry. 'l\i także występują: król, królewna, współzawodnicy, a na­ grodą jest ręka królewny i korona. Przybywają śmiałkowie, królewicze, książęta, rycerze. Usiłują wspiąć się na szczyt. Nadaremnie, kolejno tracą życie - spadając z dużej wysoko­ ści, bądź stają się pośmiewiskiem - obsuwając się ze zbocza już na początku wspinaczki. I znowu, jak w poprzedniej wersji, gdy wydaje się, że nikt nie zdoła dotrzeć do w ierz­ chołka, niespodziewanie pojawia się prostaczek i na czaro­ dziejskim rumaku galopuje na szczyt; powraca z królewną ona i korona są jego. Kolejną rozpowszechnioną wersją tego wątku jest baśń o zaklętej królewnie (dziewicy). Ttym razem niezwykły w y­ czyn polega na uwolnieniu jej z rąk wiedźmy, z głębi nie­ przebytej puszczy. Osoby ju ż znamy: król, królewna, współ­ zawodnicy - królewicze, książęta, rycerze. Ich wysiłki speł­ zają oczywiście na niczym, dopiero prostaczkowi udaje się dotrzeć do fatalnego miejsca i powrócić z odczarowaną dziewczyną. Uradowany król oddaje mu córkę i tron. W tym miejscu nie od rzeczy będzie przytoczyć historię zapisaną w słynnym Papyrus H arris nr 500, drukowanym po raz pierwszy w Journal Asiatique w 1877 roku. Papirus pochodzi z okresu XX dynastii, a więc z około 1200 r. p.n.e. .lak zobaczymy, już kultura starożytnego Egiptu znała wła­ sną wersję opowieści o królewnie zamkniętej w wieży i o pro­ staczku. Pewien król nie miał męskiego potomka. Gdy po usilnych modłach bogowie mu go zesłali, wychowywał go w odosob­ nieniu. Pomińmy te tajemnicze i niejasne okoliczności. N ie ­ wykluczone (jak wynika z dalszego toku opowiadania), że syn królewski był w rzeczywistości po prostu synem woźni­ cy lub że pojawiła się macocha. Zapewne splotły się tu dwa OHobne wątki. Tak czy inaczej „dano mu wszelki rodzaj broni; [... ] zawieziono go na stronę wschodnią (tzn. do Syrii) i powiedziano: idź, dokąd pragniesz 61

[...] poszedł w ięc na chybił trafił p rzez tę ziemię, żyjąc pierw oci­ nam i wszelkiej dziczy tego kraju [...] Książę N a h aran n y (kraina w Syrii) nie m iał żadnego dziecka prócz córki. O w ó ż ten z b u d o ­ w a ł dom , którego siedem dziesiąt okien oddalon e były o d ziem i 0 siedem dziesiąt łokci - i w e z w a ł wszystkich sy n ó w książęcych ziem i K haru (w Palestynie) i rzekł im: Ten, co dosięgnie lotem okna mej córki - otrzym a ją za żonę. P o jakimś czasie nasz boh a­ ter przybył do miejsca osobliwych zaw odów . Zapytano go: - Skąd p rzy by w asz, m ło d y człowieku? - O n im rzekł: - Jestem synem żołnierza kierującego w ozem , z ziemi egipskiej. Matka moja um ar­ ła, ojciec ożenił się po raz drugi. G d y przyszły dzieci, macocha zaczęła m nie n ienaw idzić - i oto uciekłem p rzed nią [ . . . ] - C ó ż w y tu robicie? - P rzep ęd zam y czas w ten sposób: ulatujem y d o góry, a ten co dosięgnie okna królew n y N ah aran n y - otrzym a ją za żonę. Ó w na to: jeżeli pozw olicie, to zaklnę b o g ó w i polecę z wam i! Poszli tedy latać w górę - jak to czynili codziennie a książę stał w oddali, aby w idzieć spraw ę: i oto oblicze córy księcia N ah aran n y zw róciło się ku niemu. Ó w ó ż , g d y minęło nie m ało dni, książę jął p róbow ać lotu w ra z z synam i innych książąt 1 dosięgną! okna córy księcia N ah aran n y; o n a go u cało w ała i uścisnęła całym ciałem [...] Książę dał m u córkę za żonę; dał m u dom , w asali, pola, b y d ło i w szelk ie rzeczy d o b re "

( Dywan

wschodni, 1921).

Prostaczek herosem? Czy też heros prostaczkiem? Przyj­ rzyjmy się bliżej tej postaci. Gdy ma przed sobą smoka, nie podąża utartym szlakiem, nie rzuca się na niego z bronią jak wszyscy przed nim - ale widząc bezskuteczność działań typu pa r force, ucieka się do fortelu, podsuwa bestii śmier­ telny kąsek. Patrząc bezstronnie, trzeba stwierdzić, że jest sprytniejszy od najtęższych rębajłów, trzeźwo ocenia sytu­ ację, po prostu postępuje inteligentnie. Gdy przychodzi mu zdobyć szklaną górę, czyni to przy pomocy czarodziejskiego rumaka. Prostaczek zazwyczaj ma dwóch braci, jest spośród nich naj­ młodszy, mają go za „głupiego Jasia” i spychają na niego wła­ sne obowiązki, są chełpliwi i leniwi. Lekceważący, pobłażliwy 62

stosunek starszych braci do młodszego jest stosunkiem „cwa­ niaków” do człowieka uczciwego, pracowitego, który nie uchyla się od zadań, jakie nakłada życie. Prostaczek otrzy­ muje niezwykłego rumaka właśnie za to, iż jest człowiekiem prawym i czystego serca. Bardzo ładnie pokazuje to wersja trzecia, w której śmia­ li *k chcący dotrzeć do siedziby wiedźmy więziącej dziewczy­ nę musi przebyć puszczę-labirynt. Łatwo w niej zabłądzić, czyhają tam liczne niebezpieczeństwa. Kolejni współzawod­ nicy wdzierają się w nią gwałtem, obalają drzewa, ranią i zabijają zwierzęta. Prostaczek przeciwnie - szanuje las i jogo mieszkańców, w zamian za co przychodzą mu one z pomocą w trudnych i decydujących momentach. Nasz bo­ hater jaw i się tu jako człowiek żyjący w harmonii ze świa­ tom, także pozaludzkim. Sumując, baśniowy prostaczek jest człowiekiem przede wszystkim czystego serca, nadto skromnym, pracowitym, inteligentnym, wrażliwym, prawym i oczywiście dzielnym I ambitnym, skoro staje do niezwykle trudnego współzawod­ nictwa, a ponadto wychodzi zeń zwycięsko. Wszystko to są cechy predysponujące go do roli herosa. Skąd więc owa po­ zorna maska prostaczka? Czy kryje się tu jakiś głęboki sens psychologiczny lub mityczny? Tak. Ale wyjaśnimy to dopie­ ro w jednym z dalszych rozdziałów, gdy zajmiemy się psy­ chologiczną interpretacją omawianego wątku.

63

R ozd ział I V

LABIRYNT

Definicja Zdarza się, że przedmiot badań z trudem i nie w pełni poddaje się definiowaniu. Sytuacje tego rodzaju powodują dynkomfort psychiczny badaczy, ale nie dezorganizują ba­ dań. Medycyna rozwija się bez jediióznacznej definicji za­ równo zdrowia, jak i śmierci; biologia obywa się bez jedno­ myślnego określenia, czym jest życie; fizycy badają światło I próżnię, nie mając ujednoliconych poglądów na istotę świa11« I próżni. I nic w tym dziwnego, jakże bowiem zdefinio­ wać przedmiot badań przed ukończeniem badań, w trakcie Ich trwania, gdy przybywają fakty nie mieszczące się w do­ tychczasowych próbach definicyjnych? 'liik właśnie mają się sprawy odnośnie do labiryntu. Słow­ nik mitów i tradycji kultury W. Kopalińskiego, a więc źró­ dło niejako „z urzędu” kompetentne, podaje: ¿Labirynt -i- sta­ rożytna budowla, o rozmyślnie skomplikowanym układzie iiil, korytarzy i przejść, z której osoba niewtajemniczona nie 65

może znaleźć wyjścia”, Definicja ta nie obejmuje zatem większości labiryntów na świecie - rytych na skałach, ukła­ danych z kam ieni, wkom ponowanych w architekturę wnętrz i ogrodów, malowanych, mozaikowych, nie wspo­ minając już o labiryntach tańczonych. Oto garść innych definicji: / „System mniej lub bardziej splątanych dróg, z których tylko jedna prowadzi do celu" ( Wielka Encyklopedia Powszechna PWN). „Budowla złożona z wielkiej liczby pomieszczeń i przejść roz­ łożonych w ten sposób, że gdy się tam zapuści, nie można zna­ leźć z niej wyjścia" ( Dictionnaire de la langue française). „W budynku sieć mogących wprowadzić zamęt przejść; w ogro­ dzie zagmatwanie dróg" (Encyclopaedia Britannica). Zarzuty postawione pierwszej definicji pozostają aktual­ ne przy następnych. Poza tym, jak łatwo zauważyć, defini­ cje próbują ogarniać zewnętrzne kształty i formy labiryntu, nie dotykając rzeczy najważniejszej - jego funkcji. Mówiąc dosadniej, opisują jego budowę, nie mówiąc, jak działa: czemu ma służyć ta gmatwanina dróg, komplikowa­ nie drogi i utrudnianie wyjścia; dlaczego trudno poruszać się w nim bez przewodnika; dlaczego tylko wtajemniczeni; w co wtajemniczeni?... % M a rację P. Santarcangeli, autor .Księgi labiryntu (1J382), mówiąc: v-----------------------------------„Im więcej łamiemy sobie głowę, tym lepiej zdajemy sobie spra­ wę, że przedmiot naszego zainteresowania, będąc labiryntem także i pod tym względem, nie da się rozwikłać przez definicję która ujmowałaby go całkowicie i bez dwuznaczności". Ponieważ jednak największe dwuznaczności powstają wówczas, gdy analizowane jest „coś”, co nie zostało, pomimo ewidentnych trudności, określone - wolimy podać naszą definicję, niezależnie od jej niedoskonałości. Wyniknie z niej, czym się zajmujemy, a czym nie. ,

W naszym studium zajmujemy się nie labiryntami jako takimi, nie wszystkimi, nie w ogóle, lecz labiryntami o szcze­ gólnej budowie i przeznaczonymi do szczególnych celów. Jakie to cele, powiemy w następnych rozdziałach. Formą labiryntu, która nas interesuje, jest regularny, sy­ metryczny i zgeometryzowany, kolisty, kwadratowy lub wielokątny system drogowy bądź korytarzowy; jest w nim tra­ sa wiodąca do centrum; trasa ta bywa spiralą, a częściej okrężnym meandrem naprzemiennie prawoskrętnym i lewoskrętnym. Takimi labiryntami zajmujemy się w naszym studium.

Labirynty klasyczne Labirynty, które nas interesują, powstawały w ciągu wielu tysiącleci, w różnych krainach i kulturach. Aby ułatwić po­ ruszanie się w tym materiale, podzielimy je na cztery kate­ gorie, zdając sobie sprawę z arbitralności i niedoskonałości każdego formalnego podziału. Generalnie ujmując, wyróżniamy labirynty trasowane płaskie (klasyczne), labirynty-gmachy, labirynty-jaskinie oraz labirynty tańczone. Rozpocznijmy od pierwszej kategorii. O przynależności do niej decyduje forma, a nie rozmiary czy miejsce, w jakim się znajdują. Te labirynty trasowane nazywamy też klasycz­ nymi. Jak napisaliśmy wyżej, do labiryntów klasycznych zaliczamy regularne, symetryczne i zgeometryzowane skom­ plikowane systemy drogowe o formie kolistej, kwadratowej lub wielokątnej. Zawsze zaznaczone jest centrum, obojętne, czy jest ono pustym miejscem, czy też widnieje w nim scena walki z Minotaurem, inny potwór, kopczyk, krzyż, kobieta, budowla czy jeszcze coś innego. Z rr~ ——— — W tych labiryntach kołowych, kwadratowych czy ośmio­ kątnych droga wiodąca do centrum bywa różna i, jak się wydaje, nie tylko dostosowuje się do zewnętrznych ram, ale podlega swym własnym regułom. Geometria tej drogi, jak 67

AuSc fe» ¡¿JCfat&ućng / ‘L^Uou.eu zauważył W. A. Daszewski (1977), jest głównym kryterium podziału labiryntów klasycznych, niezależnie od tego, czy są koliste, kwadratowe czy wielokątne. Najczęściej spotykaną trasą labiryntową są meander i spirala. Występują one w labiryntach kwadratowych i ko­ listych, biegną na przemian raz w prawo, raz w lewo, za­ taczając niejako pełne pętle i wracając do punktu wyjścia (oczywiście w jego pobliże). Meander wewnątrz kwadrato­ wego labiryntu łamie się zawsze pod kątem prostym, zgod­ nie z logiką zewnętrznej formy, w którą jest wpisany. Do­ dajmy, że taki właśnie w ariant widnieje na tabliczce z Pylos - najstarszym ze znanych przedstawień klasycznych labiryntów (patrz ryc. 2 )/ Innyip wariantem drogi jest serpentyna. Można ją okre­ ślić jako^,półmeander”. O ile pełńy meander zawraca o 360 stopni, o tyle serpentyna zawraca zaledwie do połowy, o 180 stopni. Trasa serpentynowa występuje już wśród wzorów geometrycznych młodszego paleolitu, ale w labiryntach

O i

9

Hyc, 3. Prahistoryczny labirynt z otoczaków na w yspie Wier (Finlandia). Według P. Santarcangelego.

Ryc. 2. W yobrażenie labiryntu na tabliczce glinianej z Pylos (Grecja). Około 1200 r. p.n.e. W edług M. Gimbutas.

/ostaje zastosowana, sądzimy, dość późno, dopiero w antyUu rzymskim. Kolejnym wariantem drogi, wciąż w ramach typu klaNycznego, jest (spiralą- Wydaje się, że klasyczny labirynt spit uIny jest swego rodzaju syntezą kół współkoncentrycznych I Mpirali. Spiralna trasa labiryntów jest często spotykana, między innymi wśród późnych antycznych labiryntów mo­ zaikowych. Interesującym przykładem jednoczesnego zastosowania dwóch wariantów trasy jest labirynt ułożony z otoczaków na wynpie Wier w Finlandii: centrum jest otoczone spiralną pęI h|jednokierunkową, zewnętrzne zaś koła są zakreślone peł­ nymi pętlami biegnącymi w dwu kierunkach (patrz ryc. 3). W mimie pętli jest siedem: trzy wewnętrzne, trzy zewnętrzne 69

i jedna pomiędzy nimi. Gdyby więc liczyć pętle, otrzymaliby­ śmy sekwencję, licząc od centrum: 3-4-7 lub 4-3-7. W obrębie labiryntów klasycznych wszystkie rodzaje tra­ sy mogą prowadzić albo wprost do centrum, albo segmenta­ mi - wówczas, gdy wewnętrzna przestrzeń labiryntu po­ dzielona jest na sektory. W takim wypadku meander, ser­ pentyna lub spirala wypełniają kolejno sektor po sektorze, przechodząc ciągłą linią do następnego - aby w ostatnim trafić ostatecznie do centrum. Wewnętrzna geometria labiryntów klasycznych odzna­ cza się dwiema cechami występującymi łącznie: ■ po pierwsze - trasa wiedzie do centrum, gdy tak nie jest - mówimy o pseudolabiryntach, ■ po drugie - wiedzie drogą nie wprost (choć bywa i tako­ w i); ale zawiłą, omijającą centrum raz z lewej, raz z prawej. Zauważmy, że czy to w wypadku meandra, czy spirali, wędrowiec znajduje się na przemian z jednej, a potem z dru­ giej strony centrum. Meander wiedzie przemiennie na lewo i na prawo. Ten sam skutek osiąga w praktyce spirala, po­ suwający się nią wędrowiec znajduje się przemiennie, w mia­ rę pokonywania pętli na lewo i na prawo (także na górze i na dole) w stosunku do centrum. Wspomnieliśmy już o liczbie pętli, omawiając labirynt z wyspy Wier. Czy liczba pętli klasycznych labiryntów ma jakieś znaczenie? Ile razy trzeba zatoczyć pętlę meandro­ wą bądź spiralną, aby dotrzeć do centrum? Jeśli zadamy sobie trud przebycia labiryntów (porównaj ryciny), łatwo przekonamy się, w jak wielu z nich, kolistych i kwadrato­ wych, ze Śródziemnomorza, Alp, Półwyspu Iberyjskiego, północnej Europy, Am eryki -J iczb a pętli wynosi siedem. Tak rzecz wygląda ju ż na słynnej płytce z Pylos z najstar­ szym znanym labiryntem, datowanym na ok. 1200 r. p.n.e. Siedem pętli jest wręcz regułą w labiryntach starych. Sie­ dem pętli spotyka się także w labiryntach młodszych - sek­ torowych, układanych techniką mozaikową w domach patrycjuszy rzymskich.

Ryc. 4. M oza ik ow e w yobrażenie labiryntu z okresu rzym skiego w Stolac (dawna Jugosławia). W edłu g W. A . Daszewskiego.

Prócz siódemki zwraca uwagę dziewięć jako liczba pętli labiryńtd’ Również liczba sektorów w labiryntach wielodzielnych nie jest dowolna. Zdecydowanie przeważają cztery sektory, rzadziej osiem. W labiryntach czterosektorowych niemal zawsze liczba elementów towarzyszących, jak haszty, bra­ my, budowle, ptaki itp. - wynosi osiem, a ósemka to podwo­ jona czwórka. Ponadto czwórka wkomponowana jest immanentnie w labirynt kwadratowy. N ie sądzimy, aby kwadratowy kształt najstarszego zna­ nego labiryntu z Pylos był dziełem przypadku, tak jak nie sądzimy, aby kolista forma klasycznych labiryntów była przy­ padkowa. Liczby: siedem, dziewięć,, cztery, osiem miały w archaicznym światopoglądzie bezdyskusyjnie ręligijnomagiczny charakter, tak jak forma okręgu i kwadratu miały charakter symboliczno-sakralny. W labiryntach klasycz­ nych ich cechy formalne mają związek z fundamentalnymi

40

71

0

zjawiskami, o których powiemy później. Teraz przypatrzmy się bliżej labiryntom klasycznym. Swego czasu sensacją archeologiczną było odkrycie we włoskiej dolinie Camonica rytów naskalnych. Jak się oka­ zało, nie jest to jedyne alpejskie sanktuarium pradziejowe, ’■*> w którym człowiek umieszczał na skałach znaki, symbole, -przedmioty, postacie ludzkie i zwierzęce. V Wśród petroglifów znajdują się także labirynty. Są one '! niewielkie, od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów średnicy, o formie kolistej i charakterystycznej skompliko­ wanej drodze, wiodącej przemiennie na prawo i na lewo ku centrum. Występują w połączeniu z innymi wyobrażenia­ mi, jednakże trudno jest określić, które z nich pozostają we wzajemnych istotnych relacjach, ryto je bowiem na prze­ strzeni blisko dwóch tysięcy lat i nie wiadomo dziś - w sto­ sunku do większości - które są starsze, a które młodsze; jeśli człowiek widnieje tuż przy labiryncie, powstanie tych rytów mogło dzielić kilkanaście wieków. Włoska Val Camonica nie jest jedyną alpejską galerią sztuki naskalnej, inne są dużo gorzej rozpoznane, i wciąż przybywa nowych odkryć. N a jednej tylko skale „Naąuane V w dolinie Camonica, wśród 876 rytów, umieszczono siedem labiryntów. A ile jest w całej Camonica? Ile jest w odkrytej niedawno, na wysokości 2300 metrów, francuskiej „Vallée des Merveilles” (Dolinie Cudów), gdzie prace inwentaryza­ cyjne dalekie są od zakończenia? Analogiczne, koliste, regularne labirynty zachowały się na skałach Półwyspu Iberyjskiego, w prowincji Pontevedra (Hiszpania). Są to bardzo piękne okazy z Pena de Mayor, Mogor, Campinos i Quteiro. Rejon Półwyspu Iberyjskiego jest stosunkowo słabo rozpoznany archeologicznie, można się tam spodziewać jeszcze niejednej niespodzianki, w tym nowych labiryntów. Podobnie w południowej Skandynawii;, wśród bogactwa tamtejszych petroglifów znajdują się liczne labirynty dato­ wane na późną epokę brązu i okresy późniejsze. 72

Dwa bardzo piękne okazy przetrwały w Anglii (Tintagel) oraz w Irlandii (Hollywood). W chwili obecnej nie jest możliwe podanie liczby labiryn­ tów naskalnych, ich liczba sięga prawdopodobnie kilkuset. Petroglify europejskie wiążą się, generalnie, z epoką brązu i żelaza i tak też trzeba datować labirynty naskalne. Wyda­ je się, że powstawały one pod wpływem szeroko rozumiane­ go oddziaływania kultury minojskiej, a potem mykeńskiej, taki wektor byłby zrozumiały. Występowanie labiryntów na skałach nie jest przypad­ kiem, przy czym istotny jest tu nie związek ze skałą jako taką, lecz ze skałą j ako m iejscem .^ - zwią­ zek labiryntujSŁo-znak n z migjaggm kultowym, sakralnym. Zresztą sam labirynt jako taki, jako znak graficzny miał charakteFsäkralny w staroż^faiościr-Dlatego nie przywią­ zujemy nadmiernej wagi do miejsca, gdzie go umieszczono. Oto etruska waza z Tragliatelli, na niej graficzna opowieśćmisterium: jeźdźcy, kolisty labirynt, kopulujące pary; chcia­ łoby się powiedzieć, że to scenariusz na wzór wyprawy Tezeusza. Zapewne miejsce umieszczenia labiryntu i jego forma — kolista lub kwadratowa ca do tajemaięy, drogą miątęrBną,.ta zaś może być wkompo­ nowana w ,ramy koliste, kwadratowe*, inne. N a domu Lukrecjusza w Pompei widnieje rysunek kwa­ dratowego labiryntu z analogicznym układem wewnętrz­ nym jak w labiryntach kolistych, ponadto towarzyszy mu napis: „labyrinthus h ic habitat M inotaurus”. Żadnej po­ staci nie umieszczono w środku ani obok, napis wyjaśnia wszystko bez ogródek, odsyła do konkretnego kompleksu mi­ tologicznego, do określonej tradycji. Labirynty naskalne nie są podpisywane, bo nie mogły być, są dziełem twórców kul­ tur barbarzyńskich nie dysponujących pismem. Wszelako cho­ dzi tu o ten sam wątek — kwadratowy labirynt z Pompei i koliste labirynty naskalne, różniąc się formą (koło, kwadrat), 73

j

mają podobny układ wewnętrzny. Że w wypadku labiryn­ tów naskalnych chodzi o ten sam wątek, sugerują postacie rogate, a więc „potworne”, spotykane niekiedy obok. Kwadratowy, zgeometryzowany labirynt (taki sam J iic habitat M inotaurus”) odnajdujemy na monetach z Knossos, na słynnej tabliczce glinianej z Pylos, na ateńskim Akro­ polu. Zgeometryzowane labirynty widnieją na pieczęciach palestyńskich i mezopotamskich. Ten motyw geometryczny, zminiaturyzowany i zgeome­ tryzowany, był wręcz powszechny w antyku rzymskim. Występował na gemmach, ścianach domów, przedmiotach użytkowych i dekoracyjnych. Według starego manuskryp­ tu odnalezionego we Florencji labirynt miał być umieszczo­ ny na ceremonialnych szatach ostatnich cesarzy rzymskich. „I niechaj będzie wyobrażony na diarodinie (szacie cesar­ skiej) labirynt ze złota i pereł, gdzie byłby Minotaur szma­ ragdowy z palcem na ustach../” ' Labirynt - czyli tąiemnica; ;to jest stokroć ważniejsze niż taka czy inna jego forma, a nawet chciałoby się powiedzieć, że tylko to jest w nim ważne, a jeśli forma, to element skom­ plikowania i naprzemienności skrętów - raz w lewo, raz w prawo, ku śmierci i ku życiu. Labirynt z Minotaurem z palcem na ustach jest wręcz ilustracją tego zagadnienia. , - N ie tylko, antyk posługiwał się labiryntem j ako małą for­ mą ikonograficzną. Widzimy go w_średniowiecznych manu­ skryptach; kolisty bądź kwadratowy, prawie zawsze regu­ larny. Jeden z XII-wiecznych manuskryptów przedstawia Jerycho jako labirynt.. Widzimy go na emaliowanej szkatuł­ ce z Limoges, w Księdze warsztatowej - średniowiecznym podręczniku grafiki w paryskiej Bibliotece Narodowej, na XII-wiecznej pergaminowej Mappa M undi przechowywa­ nej w katedrze w Hereford. Średniowieczna kultura chrześcijańska asymiluje ten archaiczny temat w znamienny sposób: „ecce Minotaurus vorat omnes quos labyrinthus im plicat: infernum hic notat, hic Zabulum ” („Oto Minotaur pożera wszystkich, których 74

labirynt obejmuje, ten oznacza piekło, ten Zabulon” ) —czy­ tamy objaśnienie rysunku labiryntu z XI-wiecznego bawar­ skiego manuskryptu, przy czym dodatkowy rysunek umiesz- . czony obok uściśla, że działo się tak, dopóki nie pojawił się Chrystus. Labirynt jest wykorzystywany jako znamienny element /CL ówczesnej moralistyki, przy tym brano go z „dobrodziejf stwem inwentarza”, a więc nie sam znak (skomplikowana i trudna drąga). ale także mit, do którego należy labirynfcr^“ ’ IX-wieczny labirynt z manuskryptu w St. Gallen nosi na­ zwę „domus D edali”. Rysunek labiryntu w XII-wiecznym manuskrypcie monachijskim jest podpisany „cum Minothauro pugnat Theseus Labyrinto” („z Minotaurem walczy Tezeusz w labiryncie”). Podobnie jak w wypadku labiryntów naskalnych z epok brązu i żelaza, także trudno jest podać przybliżoną choćby liczbę labiryntów w średniowiecznych manuskryptach: Za­ poznanie się tylko z ju ż publikowanymi wymagałoby tyta­ nicznej cierpliwości, a przecież niepublikowanych, niezna­ nych, spoczywających gdzieś w zakam arkach bibliotek miejskich, prywatnych, i przede wszystkim klasztornych, jest bez porównania więcej. Można mieć pewność, że w nieopracowanych, nieznanych wręcz manuskryptach kryje się naprawdę w iele labiryntów. Stan poznania manuskryp­ tów we wszystkich zresztą krajach daleki jest nawet od do­ statecznego. W róćm y jed n ak do antyku. W roku 1965 polscy ar­ cheolodzy odsłonili w N ea Paphos na C yprze słynną ju ż dziś m ozaikę z I I I wieku p.n.e. przedstawiającą labirynt, a w nim - w jaskini lub na tle jaskini - centralną scenę walki Tezeusza z Minotaurem. Zabytek ma wielką wartość estetyczną i poznawczą; polski badacz W.A. Daszewski po­ święcił labiryntom osobną monografię. M iędzy innymi ska­ talogował on starożytne sceny figuralne przedstawiające wal­ kę Tezeusza z Minotaurem. Odnalazł je na mozaikach, ma­ lowidłach ściennych, naczyniach ceramicznych, reliefach, 75

rzeźbach, grawiurach, monetach, z towarzyszeniem znaku labiryntu lub bez (np. rzeźby). W książce La mosaïque de Thésée (1977) przedstawił 62 tego rodzaju sceny z Italii, Francji, Szwajcarii, Anglii, Austrii, Jugosławii, Hiszpanii, Portugalii, Algierii, Tunezji, Libii, Grecji, Cypru. ^ j^ c z n a J n h io ili^ D lo z a ik o w e są szczególnie imponu­ jące: barwne, precyzyjnie wykonane, du żejsięgają kilku­ nastu metrów), koliste lub kwadratowe. W ielka liczba okazałych labiryntów mozaikowych daje do myślenia. Praw­ dopodobnie w kulturze rzymskiej funkcjonowały one jako motyw dekoracyjny. Labirynty naskalne i labirynty mo­ zaikowe łączy forma, ale dzieli miejsce występowania. Pierwsze widzimy w miejscach odludnych, sanktuaryjnych. Drugie uderzają swą familiarnością, ich widokiem sycą się na co dzień domownicy i wszyscy odwiedzający dom goście i przybysze. Antyk rzymski był w pewnym sensie sukcesorem kultu­ ry greckiej. W klasycznej kulturze helleńskiej graficzny znak labiryntu także był rozpowszechniony i wprowadzony do codziennego życia. Jak wiadomo, poszczególne greckie ośrod­ ki biły własne monety, na których umieszczano często cha­ rakterystyczne symbole pełniące rolę wizytówek, np. amfo­ ry, kiście winogron, kłosy zboża, gałązki oliwne itp. N a monetach kreteńskich z V I-V wieku p.n.e. spotyka­ my klasyczne labirynty, kwadratowe i koliste na jednej stro­ nie, a niekiedy na dwóch. Do dziś zachowało się niewiele takich egzemplarzy, lecz przecież emitowano ich setki, a nawet tysiące; były w obiegu praktycznie w całym Śródziemnomorzu. Labirynt z Knossos jako znak graficzny po­ przez monety towarzyszył codziennej wymianie handlowej, przewijał się przez niezliczone ręce, nie tylko greckie. Kultura minojska należała do przeszłości od tysiąca lat, a mimo tego labirynt, jeden z jej fundamentalnych symboli duchowości (nawet, jeśli nie nosił już pełni sakralnej treści), odgrywał rolę podobną do tej, jaką odgrywa godło.

76

Wraz z końcem starożytności labirynt nie odszedł w za­ pomnienie. Tak ja k antyczne labirynty mozaikowe stano­ wią rzucającą się w oczy grupę, podobnie wyróżniają się labirynty^w średniowiecznych gotyckich kościołach. Istniej ą przesłanki, aby mniemać, że były liczne; szczytowy moment ich.powstawania przypada na ^ H wiek. Z czasem wiele z nich usunięto, zgodnie z oficjalnymi zarządzeniami władz kościelnych, gdyż bawiące się w nich dzieci (w naturalny sposób) zakłócały spokój domu bożego. W iele uległo zagła­ dzie, dzieląc los świątyń, w których się znajdowały; przy­ czyną były wojny, pożary, przebudowy, niszczycielskie zapęcK rewolucji francuskiej. /Labirynty kościelne odznaczają się regularnym kształtem, kolistym, kwadratowym i wielokątnym (ośmiokątnym); Umieszczane na posadzce osiągają pokaźne, nieraz kilku­ nastometrowe rozmiary/ na takie proporcje pozwalały roz­ miary świątyń. Trasa labiryntu w Chartres, średnicy dzie­ więciu metrów, wynosi 250 metrów. Przy wejściu do katedry w Lukce, na ścianie zachował się kolisty, niezniszczony labirynt o średnicy 50 cm, wraz z napisem: J iic quem creticus edit Dedalus est lahyrinthus de quo nulius uadere q u iv it q u i fu it intus n i Theseus gratis Ariadnae staminé ju tu s ” („Oto labirynt, który zbu­ dował kreteński Dedal. N ik t z niego wyjść nie mógł, kto był wewnątrz, z wyjątkiem Tezeusza, którego wspomogła nić Ariadny”). Labirynty zachowały się w rzymskich kościołach Santa Maria in Aquiro i Santa M aria di Trastevere, także w Ra­ wennie, w kościele San Vitale. Piękny labirynt zachował się we wczesnochrześcijańskim (V -V I wiek) kościele w Orleansville w Algierii. We Francji labirynty istniały w katedrach gotyckich w Sens, Bayeux, Chartres, Amiens, Reims, Arras, Poitiers, Saint-Omer, Pont-l’Abbe, Chalons-sur-Mame, Caen, Auxerre. W wypadku tego ostatniego labiryntu dokument z 1412 r. nazywa go wprost ,JDedalum”.

77

Rye. 5. Średniowieczny labirynt m ozaikow y z katedry w Chartres (Fran­ cja). W edług P. Santarcangelego.

W Niemczech labirynty istniały w dwóch, a może trzech kościołach Kolonii, jeden w Quedlinburgu. W Anglii na pewno były labirynty w kościołach w Can­ terbury, Bourn, Alkborough, Ely. Na podstawie źródeł ikonograficznych i pisanych wiado­ mo o labiryntach ogrodowych od średniowiecza do baroku. Powielały one formy labiryntów kościelnych, a więc klasycz­ nych. Niestety, tego rodzaju obiekty są z natury nietrwałe. Zachowane napisy towarzyszące labiryntom gotyckim nie pozostawiają wątpliwości, o jakie treści tu chodzi, z jaką tradycją mamy do czynienia, choć nie można mieć pewno­ ści, czy w średniowieczu nie zagubiono już istoty sprawy, czy nie spłycono prastarego wątku, czy nie wchodzi w grę 78

zjawisko synkretyzmu. Wydaje się jednak, że gotyccy mi­ strzowie wiedzieli w czym rzecz, skoro „ Tlieseus in tra vit m onstrum que biform e necavit” (Tezeusz wszedł i zabił po­ twora dwukształtnego”) - jak czytam y pod labiryntem z umieszczoną w centrum sceną walki herosa z potworem w kościele San Michele M aggiore w Paw ii. Labiryntowi na ścianie XV-wiecznego kościoła w Sibbo (Finlandia) nie to­ warzyszy żaden napis, ale w jego centrum jest umieszczo­ na postać kobieca. Wydaje się, że wiedza ta, bez większych deformacji, mo­ gła trwać do jjgnesansu. N a jednym z obrazów przypisywa­ nych Tintoréttowi widnieje labirynt ogrodowy, klasyczny, kolisty, z równo przystrzyżonego żywopłotu; na innym re­ nesansowym płótnie pędzla Bartolomeo Véneto widzimy por­ tret szlachcica odzianego w szatę z klasycznym, kolistym labiryntem na piersiach; młody ten mężczyzna wskazuje kciukiem na centrum labiryntu, wzrok skierowany jest wprost na widza; jak wiadomo, emblematy umieszczane na obrazach w owej epoce nie były czczą dekoracją. Za ich po­ mocą kodowano i wyrażano treści czytelne dla wtajemni­ czonych, gdyż chodziło o tajemnicę. Jak wiadomo, renesans był epoką nawrotu do starożyt­ nych źródeł kultury. N ic też dziwnego, że wśród rekw izy­ tów i tem atów malarskich znalazły się labirynt i m it o Tezeuszu. Skatalogowanie labiryntów na obrazach, rycinach i grawiurach, drzeworytach i miedziorytach wobec kolosalnej licz­ by tych dzieł jest pracą gigantyczną i chyba niepotrzebną. W swej sztuce posłużyli się labiryntem Lucas Corneliusz, nadworny malarz Henryka V III, Hans Holbein, Maso da Finiguerra oraz wielu bezimiennych, tzn. nieznanych dziś z nazwiska artystów. Gdy w 1838 roku zła pogoda uwięziła E. von Baera na małej wysepce W ier w Zatoce Fińskiej, w czasie przymuso­ wej bezczynności odkrył on tam osobliwy wzór ułożony z kamieni. W trakcie swych wędrówek po wybrzeżu Laponii 79

odnalazł inne podobne figury trasowane kamieniami. Były to labirynty. Tak więc okazało się, że labirynty ryte na ska­ łach i umieszczane w średniowiecznych kościołach nie są jedynymi labiryntami północnej Europy. Dla tej części świa­ ta wręcz charakterystyczne są labirynty na ziemi, z reguły blisko morza, często na plażach, wyznaczane większymi i mniejszymi kamieniami. Zwróciły one oczywiście uwagę badaczy, zaczęto je inwentaryzować, opisywać, klasyfikować. N ie wdając się w morfologiczne szczegóły, możemy powiedzieć, że reprezen­ tują one typ klasyczny: kolisty, rzadziej kwadratowy, zgeometryzowany, od kilku do kilkudziesięciu metrów średnicy. Układ wewnętrznej drogi w większości nie różni się od trasy labiryntów naskalnych, mozaikowych - czyli powiela wzór grecki wyryty 1200 lat p.n.e. na tabliczce z Pylos. /Jak już mówiliśmy, labiryntom rytym na skałach towa­ rzyszą liczne inne figury i znaki/Z tym, że w wypadku petroglifów niezmiernie trudno orzec, które z sąsiadujących wyobrażeń łączy istotna więź; trudno to określić metodami bezpośrednimi, badacze uciekają się do dedukcji, by wyeli­ minować przypadkowe zbitki. Labirynty trasowane kamie­ niami w północnej Europie aktualizują ten problem. Istnie­ ją przesłanki, aby domniemywać, że miejsca ich usytuowa­ nia nie są przypadkowe. Wspomniany już E. von Baer za­ uważył, że marynarze, którzy zeszli z nim na ląd, starali się nie uszkodzić labiryntów. Wiadomo także, że właśnie do starej marynarskiej (żeglarskiej) tradycji należało wykonywanie tańca labiryntowego na wybrzeżach. Przypomina się tu nie­ odparcie Tezeusz tańczący na wyspie Delos. W tym kontek­ ście usytuowanie labiryntów trasowanych kamieniami ma swoją wymowę, zwłaszcza że obserwowano już w czasach nowożytnych marynarzy tańczących „dla rozrywki” w nad­ brzeżnych labiryntach. Kamienny labirynt w Visby na Gotlandii położony jest pomiędzy plażą a „Górą Szubienicy”; do niedawna wznosiła się na niej kamienna szubienica. Tbgo rodzaju miejsca rzadko 80

nie miewają niczego wspólnego z archaicznymi miejscami sakralnymi. Labirynt w Visby jest taki, jak klasyczny wzór kreteński. Według radzieckiego badacza A.A. Kuratowa północnoeuropejskie labirynty nie stanowiły samoistnych struktur. Na Wyspach Sołowieckich stwierdzono istnienie około pięciuset rozmaitych kamiennych konstrukcji, wśród nich labirynty. I tu, jak w wypadku petroglifów, nie da się w chwili obecnej (z archeologiczno-technicznych powodów) stwierdzić w za­ jemnej zależności lub jej braku/Niemniej występowanie la­ biryntów w sąsiedztwie innych struktur, w tym grobowych, jest fa k tem / Tenże A.A. Kuratow podaje przybliżone zestawienie ka­ miennych labiryntów północnej Europy. Ogółem znanych mu jest blisko 125 okazów, w tym: w Szwecji 12, w Norwegii 4, w Finlandii 50, w Anglii 3, kilka w Danii, Islandii i N iem ­ czech, w europejskiej części Rosji 45 (region Murmańska 10, Karelia 6, region Archangielska 29). Zestawienie to jest w przybliżeniu pełne dla Rosji i Finlandii, natomiast dla po­ zostałych z wymienionych krajów całkowicie niewystarcza­ jące. Np. z samej tylko Szwecji inny badacz, J. Kraft, zna blisko 280 labiryntów trasowanych kamieniami oraz około 20 rytych na skałach. Ponadto należy zdawać sobie sprawę, że wiele labiryntów tego rodzaju uległo zniszczeniu za spra­ wą przyrody i ludzi, a także wiele jeszcze zapewne zostanie odnalezionych. W centrum niektórych labiryntów jest lub był kopczyk z kamieni bądź pokaźnych rozmiarów głaz. Nieodparcie na­ suwa się porównanie z innymi labiryntami, na przykład mozaikowymi, w których widzim y pięknie wykonane sceny walki Tezeusza z Minotaurem; także labirynty kościelne, w centrum których także „coś” jest. N ie wiadomo, kiedy dokładnie powstawały labirynty tra­ sowane kamieniami, nie wiadomo, czy zachowana forma klasyczna, kreteńska, odpowiada kreteńskiej treści. Dlate­ go nie można pochopnie orzec, że trasowane kamieniami 81

Ryc. 6. Współczesne m otyw y ludow ej sztuki indo-tybetańskiej przed­ stawiające labirynty. W edług P. Santarcangelego.

82

labirynty były obiektami „hic habitat M inothaurus”. Jak pamiętamy, na ścianie XV-wiecznego kościoła w Sibbo (Fin­ landia) widnieje labirynt, a w jego centrum postać kobieca. Dlatego trzeba by raczej powiedzieć, że w trasowanych ka­ mieniami labiryntach północnej Europy habitat mysterium. Jego znakiem ów głaz lub kopczyk w cen tru m / Forma labiryntu klasycznego odpowiada określonym tre­ ściom, jest do nich specjalnie dostosowana^Znamienne, że najstarszy labirynt klasyczny z Pylos jest jednocześnie skoń­ czoną, ostateczną formą labiryntu, jego postać nie ulegnie już zmianie, nie licząc artystycznych estetyzujących waria­ cji na tem aty labiryntowe. Współczesne labirynty sypane kolorową mąką ryżową czy innym proszkiem w Tybecie i Indiach są co do typu takie same, jak te wyryte na skałach Półwyspu Iberyjskiego, Skandynawskiego i w Alpach w epo­ ce brązu. Osiągnąwszy formę klasyczną (knosseńską), labi­ rynt nie podlega przemianom zewnętrznym, ponieważ nie ma takiej potrzeby, jest formą w pełni adekwatną do treści, jest doskonały. / Ale „nie od razu Kraków zbudowano”. Klasyczny labi­ rynt, taki jak na tabliczce z Pylos, nie pojawia się ex nihilo, już raczej ex machina. Komponentami labiryntu są: mean­ der, zygzak-serpentyna, spirala, współkoncentryczne kręgi bądź kwadraty. Labirynt niejako syntetyzuje te składniki graficzne. N a marginesie - przerwanie kilkoma kreskami współkoncentrycznych kręgów (lub kwadratów) tworzy fi­ gurę będącą o krok od labiryntu typu knosseńskieg/ O ile klasyczny labirynt pojawia się dopiero w epoce brą­ zu, o tyle jego „elementy proste” dużo wcześniej. N a przy­ kład neolit bałkański ju ż w V I- V tysiącleciu p.n.e. aż roi się od serpentyn, spiral, meandrów umieszczanych na plakiet­ kach, naczyniach, figurkach kobiecych (!). Najstarsi rolnicy na ziemiach polskich, przybyli do nas z południa, z rejonu naddunajskiego, w V - IV tysiącleciu p.n.e. lepili naczynia zdobione spiralami. Ilość i wyrazistość labiryntowych ele­ mentów w sztuce neolitu bałkańskiego jest uderzająca. 83

M. Gimbutas w swej książce o bogach i boginiach starej Eu­ ropy zestawia obok siebie gliniany model świątyni z Vadastra w Rumunii z pierwszej połowy V tysiąclecia p.n.e. oraz tabliczkę z Pylos z wyrytym na niej labiryntem z 1200 p.n.e.; trzeba przyznać, że podobieństwo jest uderzające. Również w nadatlantyckiej sztuce megalitycznej struk­ tu ry labiryntopodobne pojaw iają się bardzo wcześnie, a w IV tysiącleciu p.n.e. bynajmniej nie sporadycznie. Oglą­ dając zdobienia budowli megalitycznych z Orkadów, Irlan­ dii, Bretanii, Sródziemnomorza, wprost trudno oprzeć się wrażeniu, że współwystępujące w różnych konfiguracjach spirale (pojedyncze, podwójne, potrójne, w tym naprzemianskrętne), serpentyny, kręgi współkoncentryczne (m.in. z zaznaczoną „drogą do centrum”) są stanem przedlabiryntowym, że lada chwila z tego tygla wyłoni się produkt syntetyczny - labirynt klasyczny. I nie jest wykluczone, a wręcz bardzo prawdopodobne, że w nadatlantyckiej sztu­ ce megalitycznej, podobnie jak w neolitycznej sztuce bał­ kańskiej, mamy do czynienia z protolabiryntami. Sztuka ta jest odbiciem procesu krystalizowania się prawdziwych, tzn. klasycznych labiryntów. Sztuka ta pokazuje labirynty in statu nascendi. N a przykład na głazach słynnej budowli megalitycznej w New Grange (Irlandia) widzim y jak gdyby labirynt roz­ łożony na graficzne czynniki pierwsze, a raczej owe czyn­ niki niezłożone jeszcze w labirynt: podwójną spiralę naprzemianskrętną, współkoncentryczne kwadraty, kąty pro­ ste, zygzaki, serpentyny. Budowla została wzniesiona oko­ ło 3200 lat p.n.e. Elemęnty te występują pospolicie w pradziejach, w cza­ sie i w przestrzeni. Żeby nie szukać daleko, podwójna spira­ la prawo- i lewoskrętna jest niejako najbardziej banalnym elementem zdobniczym epoki brązu na naszych ziemiach, w ogóle w epoce brązu i żelaza od Karpat po Bałtyk. Gra­ ficzne labiryntowe „elementy proste” widnieją na skałach

84

Kaukazu, Dagestanu, nad dolnym Amurem i górną Leną; także poza Eurazją, w Kahfornii, w Afryce. Przede wszystkim jednak trzeba powiedzieć, że proste elementy labiryntowe odnajdujemy już w młodszym pale­ olicie, przed 15 000-30 000 lat. Z miejscowości M alta nad rzeką Biełaja koło Irkucka po­ chodzi kościana klamra do pasa zdobiona dwustronnie; na jednej stronie widnieją zygzaki (serpentyny), na drugiej wielka spirala z 365 dołków (!) oraz kilka mniejszych, w tym dwuczęściowe, naprzemianskrętne. Z miejscowości Mezin na zachodniej Ukrainie pochodzą figurki paleolityczne zdobio­ ne meandrami, serpentynami - podwójnymi i układającymi się w ciągi. Podobnie w sztuce paleolitycznej na przeciwległym krań­ cu Europy. Występują tam elementy labiryntowe, żeby w y­ mienić choćby takie miejscowości we Francji, jak: Isuritz (de­ partament Basses Pyrenees), Saint Marcel (Indre), Roucadour (Lot). N a marginesie - plan słynnej groty z malowidła­ mi Les Combarelles tworzy pełny regularny meander, wiele zaś innych grot, choć nie tak regularne w zarysie, to także miejsca labiryntowe. W porównaniu z neolitem, a więc z okresem poprzedza­ jącym wykrystalizowanie się skończonej formy labiryntu, w paleolicie proste elementy labiryntowe są nieporównanie rzadsze. Niemniej właśnie w paleolicie rozpoczęły się kry­ stalizować określone treści i adekwatne do nich labiryntowe formy: meandry, zygzaki, serpentyny, spirale, współkoncen­ tryczne kręgi. Trzeba o tym pamiętać, podziwiając dojrzałe w swej formie labirynty iberyjskie, alpejskie, greckie, fiń­ skie; archaiczne i współczesne, sypane przed świtem białym proszkiem przez kobiety indyjskie.

Gmach Jak głosi mit, Dedal wzniósł labirynt Minotaurowi, w y­ budował go specjalnie.

85

Gmach, pałac, budowla - słowem, intencjonalnie zorga­ nizowana architektonicznie przestrzeń - z przeznaczeniem na labirynt; czy istniały w rzeczywistości takie obiekty? Gdyby cofnąć czas, ujrzebbyśmy w II tysiącleciu p.n.e. kilka (o ile nie więcej) labiryntowych budowli w strefie śród­ ziemnomorskiej. Z biegiem czasu pozostawały po nich ruiny i pogłoski, potem już tylko pogłoski. Pliniusz słyszał o labi­ ryncie egipskim, jednym z siedmiu cudów świata, pod koniec I wieku n.e., podobnie Pomponius Mela na przełomie er. A le już Strabon w połowie I wieku p.n.e. miał oglądać na własne oczy ów labirynt, znajdujący się w pobliżu miejsco­ wości Hawara (dziś oaza Fayum). Natomiast zwiedził go ponad wszelką wątpliwość Herodot w V wieku p.n.e. Grecki historyk lokalizuje budowlę w pobliżu nieistnieją­ cego dziś jeziora Moeris (Mojris); nota bene pod koniec lat sześćdziesiątych zlokalizowała ją międzynarodowa ekspe­ dycja z udziałem dwóch archeologów polskich. Oto relacja Herodota: „[...] labirynt n a w e t p iram id y prześcignął. M a on m ianow icie d w an aście krytych p o d w ó rc ó w , których b ram y stoją n ap rze­ c iw siebie, sześć zw rócon ych jest na północ, a sześć n a p o łu ­

Ryc. 7. Przedstawienie mitu o Tezeuszu, Ariadnie i Minotaurze. Grawiura włoska M aso da Finiguerry w Cronaca pittorice fiorentina. W edług W .A. Daszewskiego.

dnie, jedna obok drugiej; a od zew n ątrz otacza je jeden i ten sam mur. Są w nim dw ojakie komnaty, jedne podziem ne, d ru gie nad tymi w górze, w liczbie trzech tysięcy, po tysiąc pięćset z każde­ g o rodzaju. O tó ż n adziem ne kom naty sam w id z ia łe m i p rze­ szedłem , m ó w ię też o tym z w łasnej obserw acji, natom iast o podziem nych d o w ied ziałem się tylko z opow iadan ia. Przeło­ żeni b o w iem n ad nim i Egipq'anie w żad en sp o só b nie chcieli ich pokazać, oświadczając, że są tam g ro b y królów, którzy pier­ w otn ie ten labirynt w y b u d o w a li, oraz św iętych krokodyli. Tak w ięc o podziem nych komnatach m ó w im y tylko to, cośm y usły­ szeli, a górne, w iększe o d dzieł ludzkich, w id zieliśm y sam i. Bo najrozm aitsze w yjścia p rzez sale i zakręty p o p rz e z p o d w ó rc e w zb u d za ły w nas tysiączny podziw , gdyśm y z jednego p o d w ó r­ ca przechodzili d o komnat, a z kom nat do korytarzy, a z koryta­ rzy do innych sal i z n o w u do innych p o d w ó r c ó w z kom nat.

86

D a c h tego w szy stk ie g o jest z kam ienia, p o d o b n ie jak ściany, ścian y zaś pełn e są w y ry ty c h figur. K a ż d y p o d w ó rz e c jest d o ­ k oła otoczony k o lu m n am i z b ia łe g o i jak najściślej sp o jo n ego z so bą kam ienia. A d o tego n aro ża, w miejscu, g d z ie kończy się labirynt, p rz y le g a p ira m id a czterdziestosążniow a, na któ­ rej w y ry te są w ie lk ie figury. D ro g a d o jej w n ę trza id zie p o d z ie m ią " (H ero d o t, 1959).

Egipski labirynt podzielił los wielu innych wielkich bu­ dowli przeszłości - posłużył jako kamieniołom. Niemniej w 1887 r. Fbnders Petrie zidentyfikował go w terenie, gmach miał rzeczywiście imponujące rozmiary, ok. 350 x 280 me­ trów, powstał najprawdopodobniej za życia Amenhotepa III (1842-1797 r. p.n.e.). 87

Herodota nie wpuszczono do podziemnej, a więc naj­ ważniejszej części labiryntu, udzielono mu wymijającej od­ powiedzi o grobach królów i świętych krokodyli. Herodot nie poznał sedna sprawy. Dziś z gmachu pozostały jedynie ruiny ruin. Odgadnięcie jego przeznaczenia nie wydaje się możliwe. Niestety, o ile z labiryntu egipskiego pozostały przynajmniej ruiny ruin, o tyle kreteńskiego na razie nie odnaleziono. A. Evans, odkrywca i badacz Knossos, wysunął hipotezę, że sam pałac - z gmatwaniną sal i korytarzy - był labiryntem. Ale ze starożytnych wzmianek wynika niedwuznacznie, że w Knossos istniał labirynt specjalnie wybudowany. Arche­ olodzy przypuszczają, że taka budowla mogła istnieć pomię­ dzy 1700 a 1600 rokiem p.n.e. Miasto Knossos nie zostało całkowicie przebadane, daleko do tego, pozostaje więc spra­ wą otwartą, gdzie szukać labiryntu. Uwzględniając przykład egipski, należałoby spodziewać się - najogólniej - że pod ziemią, niewykluczone, że w pod­ ziemiach pałacu. W tym miejscu trzeba wyraźnie stwierdzić, że pałacowe podziemia nie są dobrze rozpoznane archeologicznie, raz po raz odsłaniają się samorzutnie nieznane archeologom po­ gmatwane podziemne pomieszczenia, zwłaszcza w części po­ łudniowej, gdzie sam A. Evans natrafił pod wejściem na ogromną salę podziemną o kopułowym sklepieniu, którą zresztą zasypano natychmiast bez badań, ze względów tech­ nicznych. Czy to mógł być labirynt? W Codex Sorbonicus czytamy o labiryncie: „M iejsce jest sklepione [...] i w form ie m uszli, a zejście d o niego jest m roczne". P o d o b n ie p o w ia d a Hesychios: „m iejsce w fo r­ m ie m u szli". Pasuje to d o sklepionej kopulo w o sali A . Evansa, ale

Etymologicum Magnum stu dzi zap ał z w o le n n ik ó w istnie­

nia labiryntu w sam y m pałacu b ą d ź p o d nim: „ N a w y s p ie K re­ cie istnieje góra, w której jest jaskinia w form ie jamy, trudn a do zejścia i przyk ra do w yjścia [...] g d y ż trudno jest w y jść z labi­ ry n tó w " (Santarcangeli, 1982). 88

Sumując, mimo że labirynt kreteński nie został odnale­ ziony, przyjmujemy, że istniał naprawdę. W ierzym y mitom. Nieodnalezienie danego obiektu przez archeologów nie do­ wodzi jego nieistnienia. Poza tym badania trwają. Labirynt egipski najstarszy, może i największy; po nim kreteński; czy były inne? Pliniusz wymienia w H istorii na­ turalnej labirynt na Lemnos, podaje nawet imiona jego ar­ chitektów: Smilis z Eginy oraz Rojkos i Teodoros mieli go wznieść za czasów pierwszej olimpiady, czyli w początkach V III wieku p.n.e.: Jeszcze dotąd istnieją jego ślady, choć nie ma żadnych pozostałości labiryntu kreteńskiego i italskiego”. A więc mamy już trzy: (egipski, kreteński, lemnijski, dochodzijjtaiskj (okolice Chiusi) jako czwarty: „z kamienia gła­ dzonego i o krytych dachem korytarzach”. Piątym byłby la­ birynt ndiSamosJ wybudowany - jak podaje Pliniusz - oko­ ło 540 lat p.n.e. O dwóch następnych (szósty i siódmy) mówi Strabon, że miały znajdować się w Nauplii oraz w Sipontum w pobliżu Agrigento na Sycylii. Wolno mniemać, że były jeszcze inne. Egipski i kreteński powstały w pierwszej połowie I I tysiąclecia p.n.e. Jeżeli w tym horyzoncie czasowym wzniesiono jeszcze inne, miały one czas - półtora tysiąclecia - rozpaść się, nie doczekawszy wzmianek w rzymskich, stosunkowo późnych przecież, źró­ dłach. A jeśli były labirynty wybudowane jeszcze dawniej? Takie przypuszczenie nie jest absurdem. Dla Pliniusza (dla starożytnych) labirynty były wręcz pewną kategorią budownictwa, której przyznawali status „dzieł najbardziej niezwykłych, którym ludzkość poświęciła swe wysiłki”. Prawdopodobnie wysiłki ludzkości w tym kie­ runku są o wiele starsze niż labirynt w Hawara. W tymże Egipcie - podaje Pliniusz - „istnieje jeszcze w nomie Herakleopolis labirynt zbudowany po raz pierwszy, powiadają, trzy tysiące sześćset lat temu” (tzn. przed Pliniuszem, który żył w I wieku n.e.). Wzmianka ta nie ma rangi dowodu, ale też nie można włożyć jej niefrasobliwie między bajki. 89

Spomiędzy mitów wzięta, ale warta uwagi jest wzmian­ ka w Ram ajanie: bóg Niebios Waruna zlecił boskiemu ar­ chitektowi Vishvakarmie wybudowanie ogromnego zamku o stu komnatach, by uwięzić w nim córkę architekta, solarną kobietę imieniem Sita; podobieństwo owego zamku do labiryntu, Sity do Ariadny i boskiego architekta do Dedala jest uderzające. N ie z bajki wzięty, ale z cegieł, kamienia i zaprawy zbu­ dowany chiński klasztor Szaolin słynie jako matecznik da­ lekowschodniej sztuki walki. Wyświetlany na naszych ekra­ nach film fabularny pod tytułem „Klasztor Szaolin” poka­ zywał m.in. autentyczną salę, w której mnisi - boso, na ce­ glanej podłodze - ćwiczyli do perfekcji ciosy, przewroty, uni­ ki itp^Ale nie pokazano nam obrazu labiryntu, który znaj­ dował się w klasztorze, w podziemiach, przez ten labirynt musieli przebrnąć inicjowani adepci, pośród ciemności, wil­ goci, zakamarków, pułapek i zaułków., Wywikłanie się z labiryntu oznaczało życie - w dosłow­ nym sensi^-nieodnalezienie drogi w laBi^ncię, nieuniknięcie pułapek oznaczało śmierć. Czy labirynt w klasztorze Sza­ olin istniał naprawdę? Wszystko wskazuje, że tak. Klasztor powstał w V I wieku n.e. Gdy mowa o labiryntach jako budowlach, nie sposób po­ minąć antycznego przekazu o potyczce Heraklesa z potwo­ rem w pobliżu Troi. Mówiliśmy już o tym w kontekście hero­ icznego wzorca. Lecz wątek ten jest szczególnie interesują­ cy. Cóż to jest bowiem Troja? Posejdon i Apollo wybudowali jej mury dla króla Laomedonta za umówioną zapłatą. Król trojański jej nie uiścił, wówczas Posejdon posłał potwora, by pustoszył okolice Ilionu; przykuta do skały naga Hezjone, którą uwolnił Herakles, miała być jedną z kolejnych ofiar potwora. Skojarzenie murów Troi z labiryntem jest jeszcze moc­ niej zaakcentowane przez inną wersję mitu, według której mury Troi wznieśli architekci z K rety na wzór swego wła­ snego kreteńskiego labiryntu. w

90

I jeszcze jedna poszlaka. Czytelnicy polscy mają możność zapoznania się z wersją mitu o Gilgameszu zrekonstruowa­ ną przez R. Stillera. Prócz niej istnieją też inne wersje, nieprzełożone na język polski. Jedna z nich każe Gilgameszowi wraz z Enkidu pokonywać potwora Humbabę, strzegą­ cego dziewicy w lesie cedrowym. Podczas wyprawy Enkidu śni i opowiada swój sen Gilgameszowi: „Spotkałem człow iek a potężnego, o p osęp n ym jak śmierć obli­ czu, c h w y cił m nie i rz u c iw sz y w otchłań rzekł: - Leć w dół, ku siedzibie ciemności, ku d o m o stw u Irkalla: Z stą p d o jego siedzi­ by, skąd ten, kto tam w sz e d ł, ju ż nie p o w ra c a . Z stąp drogą, której nikt nie m oże od być ponow n ie, jeśli jego d ro g a nie skręca na p ra w o i n a le w o " (Sartancangeli, 1982).

N ie trzeba wielkiej przenikliwości, aby dociec, że chodzi tu o labirynt. „Leć w dół, ku siedzibie ciemności”; o Tezeuszu także można by powiedzieć, że szedł w dół, ku siedzibie ciem­ ności; Herodot zaś nie został wpuszczony „w dół, ku siedzi­ bie ciemności”. Oczywiście nie wiemy, czy jeśli nawet był w Mezopotamii labirynt - to czy był gmachem. W każdym razie mógł być, mógł zostać wybudowany w I I I tysiącleciu p.n.e., w tym samym, w którym spisano sumeryjski epos. Co więcej, trzeba przyznać, że - z technicznego punktu widzenia - nie jest nonsensem budowa labiryntu jako gma­ chu mniej więcej trzy tysiące sześćset lat przed Pliniuszem. W porównaniu z labiryntem w H awara byłby zapewne skromny, ale nie śledzimy przecież historii techniki budow­ lanej, lecz dzieje pewnej idei, której gmach-labirynt jest re­ kwizytem.

Jaskinia Labirynt-jest drogą do świata podziemnego, do tajemnicy śmierci ¿odrodzenia Skrytej w łonie Matki Ziemi. N a podstawTó"mitu o Tezeuszu można by wnosić, że labirynt był tylko jeden, ten na Krecie. Tymczasem wiemy już, że labi­ ryntowych budowli było wiele, że stanowiły pewną kategorię

budownictwa sakralnego przyporządkowanego określonym treściom, tych treści rekw izyt - podobnie j ak rekwizytami są: kościół, meczet, synagoga lub inne świątynie. Wybudowanie labiryntu wymagało określonych (wcale nie małych) sił i środków, możliwe było w ramach wysoko rozwiniętych kultur. Lecz przecież katedra nie jest warun­ kiem niezbędnym chrześcijaństwa, istnienie labiryntu ta­ kiego jak w Hawara, z trzema tysiącami sal, nie mogło wa­ runkować określonych kulturowych treści. Słowem, oprócz i przed labiryntami sztucznymi istniały labirynty natural­ ne -ja sk in ie, groty, pieczary o naturalnym zagmatwanym układzie. Spełniały one formalne i merytoryczne wymogi labiryntowe: skomplikowana droga, trudność dotarcia do celu i powrotu, ciemność, podziemność, tajemniczość. Jest bardzo prawdopodobne, że nim na Krecie cywiliza­ cja minojska zdobyła się na wspaniałe pałace i na sztuczny labirynt, miejscem analogicznego kultu była słynna grota Gortyna u podnóża nie mniej słynnej góry Idy. Konkuren­ cyjna tradycja chce zresztą widzieć w tej grocie labirynt Minosa, Dedal miałby ją odpowiednimi zabiegami przyspo­ sobić, wykorzystując wielokilometrową plątaninę chodników, sal i przejść. Labiryntowy charakter miała też grota w Skotino niedaleko Knossos; była w niej rzeźba przedstawiająca Minotaura. Za tym, że najpierwotniejszymi labiryntami mogły być naturalne, skomplikowane j askinie, przemawia etymologia terminu „labirynt”. W iąże się ona z takimi źródłosłowami, jak: „ląbrą” - oznaczającym jaskinię lub kopalnię o wielukorytarzach; „labirion” - czyli chodnik wydrążony w ziem i-— przez kreta; oraz „labur” - tj. piwnice i chodniki podziemne. .... Krótko mówiąc, słowo „labrinda” oznacza jaskinię lub ko=~.— ».palnię. Jak podaje H. Giintert, są to wyrażenia przedheł— leńskie, przejęte przez napływową ludność indoeuropejską dawnej Grecji. Starożytna tradycja łącząca jaskinię i labirynt znalazła pełny artystyczny wyraz w słynnej mozaice z Nea Paphos 92

na Cyprze, odsłoniętej przez polskich archeologów: w cenilrum feiularnego, kolistego labiryntu, widzim y scenę walki Tezeusza z Minotaurem, odbywa się ona przed wejściem do jaskini lub w samej jaskini, w każdym razie czelusc piecza­ ry jest tłem sceny. Podobnie na u m ie etruskiej z Volterra Tezeusz trzyma Minotaura za róg i godzi w niego pałką, zmagają się przed wejściem do groty. Scenografia jest tutaj niedwuznaczna, interesujące nas wydarzenia rozgrywają się w jaskini, ta zaś ma związek z labiryntem. Pod kątem labiryntowym trzeba spojrzeć na funkcję ja ­ skiń paleolitycznych ze słynną sztuką oraz tych z o wiele skromniejszymi malowidłami. Jeśli uznamy labirynty: egip­ ski w Hawara i kreteński w Knossos za szczytowe osiągnię­ cia w tej dziedzinie (a wszystko na to wskazuje), to pierwo­ ciny odnajdujemy w jaskiniach sprzed 15 000-30 000 lat. W sanktuariach sztuki paleolitycznej nie ma śladów codzien­ nej działalności gospodarczej, tzw. normalnego codziennego życia. Jest natomiast regułą, że malowidła wywołujące dziś wzruszenia estetyczne (jakością i dawnością) zostały umiesz­ czone w miejscach trudno dostępnych, nigdy przy wejściu, zawsze w głębi, niekiedy w „studniach”, w salach tworzą­ cych drugi poziom itp. Oto przykład pierwszy z brzegu: w miejscowości La Bastide w departamencie Hautes Pyrenees (Francja) odkryto w 1932 r. jaskinię z malowidłami. Bardzo głęboko, aż 200 m od wejścia, natrafiono na zestaw plakietek z kości mamuta z wyrytymi postaciami kobiet. Wydaje się, że nim labirynt osiągnął swą formalną pełnię kształtu, na długo przedtem, już w paleolicie, wykrystalizowana była idea, której służył. Jeśli jaskinie paleolityczne były najstarszymi natural­ nymi labiryntami świata, to jeg o forma klasyczna, skoń­ czona w swym kształcie, idealnie dopasowana do treści, pojawiła się dopiero w epoce brązu. Najstarszy, jaki zna­ my, labirynt klasyczny pochodzi z około l^OOjn^.n.e. (ta ­ bliczka z Pylos), ale korzeni jego formy i treści należy szu­ kać w jaskiniach. - >

»

i

> ■ ■

I X —

H H Ł I IM I M —

IH K U IH

II I I » y » * j i

> i —

^

i m

u

i i

i

g ■

1

^

#

Taniec Hefajstos, kując Achillesowi słynną tarczę, umieścił na niej korowód Bardzo podobny do tego, który był w Knossos szerokim Kunsztem Dedala stworzony dla pięknowłosej Ariadny Chłopcy tam oraz dziewczęta bogato wyposażone Wzajem za giętkie ramiona trzymając się wiedli tany. (H om er, 1986)

Jak bowiem chce starożytna tradycja, Dedal zbudował nie tylko labirynt-gmach, ale także specjalną posadzkę w pałacu do tańca odtwarzającego zawiłości labiryntu, nim jeszcze heros przybył na Kretę. Tezeusz tam właśnie zapo­ znał się z nim, a potem wracając do Aten, już jako zwycięz­ ca, odtańczył z towarzyszami na wyspie Delos taniec od­ twarzający labirynt i własną w nim wędrówkę. Faktem jest, że starożytna kultura grecka znała taki ta­ niec, zwano go „tańcem, żurawi a” (nie wnikajmy w etymolo­ gię). Tancerze spleceni ramionami bądź trzymając się sznu­ ra podążali za przewodnikiem, który wiódł ich najpierw w lewo (ku śmierci), a potem w prawo (ku życiu), kreśląc w ten sposób skomplikowaną figurę labiryntu. Według jed ­ nej z wersji mitu Tezeusz odtańczył taniec labiryntowy wo­ kół ołtarza z rogów, wzniesionego Afrodycie przez Apollina; według innej wersji świadkiem tańca był posąg Afrodyty. Jednak niezależnie od „scenografii” sam taniec, nawet bez żadnej dekoracji, odpowiada temu samemu misterium, ja ­ kie dzieje się w labiryncie-gmachu i w labiryncie-jaskini. Labirynt tańczony, niesiony falą greckiej kultury, dotarł do wielu zakątków Śródziemnomorza. K ultyw ow ali go zwłaszcza żeglarze. Zna go Wergiliusz i zdaje sobie sprawę z jego nielatyńskiego pochodzenia. W Eneidzie daje opis „tań­ ca trojańskiego”, podczas którego „toczą koła”: Jako niegdyś labirynt na kreteńskiej ziem i M y lił kroki, jak głoszą, ścianami ślepymi W tysiącu dróg zdradliwych, co wijąc się wszędzie 94

Nieznacznie pogrążały w beznadziejnym błędzie: N ie inaczej m łódź Teukrów w podskokach się ciska, [...] Te biegi i zapasy, wdzięczne niewymownie, Pierwszy Askań, gdy A lby zakładał warownie, Wzniósł, przynosząc Latynom obrzęd, dotąd obcy [...] (Pu bliu sz W ergiliu sz M aro, 1981)

Ów „obrzęd, dotąd obcy” traktował zabawowo Neron i jego otoczenie; dotarł on na Bałkany, do południowej Italii, na Sycylię, Sardynię, Korsykę, nawet na Antyle - gdzie taniec zwany „Candiotta” przedstawiał dzieje Tezeusza i Ariadny. Taniec labiryntowy zachował się w folklorze europejskim, m.in. polskim, do X IX wieku. Natomiast w średniowieczu tańczono go oficjalnie w niektórych kościołach w okresie świąt wielkanocnych! Doku­ ment z 19 kwietnia 1412 r. podaje reguły uroczystej gry w piłkę, jaką odbywali zakonnicy klasztoru w Auxerre, we Francji, w katedrze tego miasta, gdzie - jak podawaliśmy istniał wkomponowany w posadzkę duży labirynt. Nowicjusz wstępujący do klasztoru przynosił piłkę, podawał ją dzieka­ nowi, ten przekładał ją do lewej ręki i rozpoczynał taniec, w którym inni zakonnicy, trzymając się za ręce, śpiewając pieśni wielkanocne, wiedli taneczny krąg wokół labiryntu („ceteris manu prehensis choream ducentibus circa Dedalum ” („Chwytając się za ręce, niektórzy wiodą taniec wokół Dedala”). Auxerre nie było jedynym miejscem, gdzie wyko­ nywano tańce wielkanocne, także gdzie indziej biskupi i ar­ cybiskupi wraz ze świtą wiedli tańce, czcząc dzień zmar­ twychwstania Chrystusa, między innymi we wpływowym, wiodącym kościele w Reims. Labirynt tańczony, ta najbardziej ulotna iego forma, oka­ zał się bardziej trw ały niż gmachy, budowle, naturalne pie­ czary; te ostatnie wprawdzie nie zniknęły, lecz opustoszały. Natomiast taniec labiryntowy, zarówno w kościołach średnio-.-.. wiecznych podczas W ielkiej Nocy, jak i traktowany zabawo­ wo przez folklor - niesie przecież cząstkę żywego mitu. ■i..

^—

95

R ozd zia ł V

LABIRYNT W CZASIE I W PRZESTRZENI Antyk europejski Występowanie labiryntów stwierdza się na wszystkich kontynentach. Występują one nierównomiernie. Stan ba­ dań ma tu swoje znaczenie, niemniej w światowym zasięgu labiryntów niewątpliwie największa ich liczba i różnorod­ ność przypada na Europę. W Starym Św iecie właśnie (w skład którego wchodzi m.in. Egipt) labirynt narodził się i rozpowszechnił najbardziej. Jeśli chodzi o usytuowanie w czasie, labirynt pojawia się w I I tysiącleciu p.n.e. Prócz starożytności znały go średnio­ wiecze, renesans, barok; można powiedzieć, że praktycznie funkcjonuje do dziś w kulturze. Widujemy go we współcze­ snej grafice, na plakatach ulicznych, w księgarniach na ob­ wolutach książek o tematyce kryminalnej, psychologicznej, spełnia tam funkcję znaku wyrażającego „skomplikowany problem”. 97

Śródziemnomorze jest prawdopodobnie tym rejonem, w którym labirynt pojawił się najwcześniej. W obrębie zaś samego Śródziemnomorza? Amenhotep I I I wybudował labirynt-gmach około 1842-1797 p.n.e. Wyobrażenie protolabiryntu widnieje na pieczęci steatytowej z Memfis z pierw­ szej połowy I I I tysiąclecia p.n.e. Ponadto u schyłku staro­ żytności „chodziły słuchy”, którym - jeśliby dać wiarę - to już pod koniec pierwszej połowy IV tysiąclecia p.n.e. w Egip­ cie miał istnieć jakiś labirynt. „Słuchy” chodzące w jakiej­ kolwiek epoce powinny być traktowane tak, jak na to za­ sługują: należy je brać pod uwagę, ale nie traktować jako dowodów realnie niegdyś istniejącej rzeczywistości. Najstarszy okaz labiryntu klasycznego, a więc zgeometryzowanego, pochodzi z Grecji, wyryto go na słynnej ta­ bliczce z Pylos około 1200 lat p.n.e. Jeżeli Dedal wybudo­ wał labirynt taki, ja k i pokazuje tabliczka z Pylos, to nie mógł on zatem naśladować wzoru egipskiego (w sensie for­ my, nie w sensie idei), gdyż Herodot zwiedzając labirynt egipski nie zauważył w nim geometrycznego ładu i syme­ trii. Jednak zbudowanie „na wzór” nie musi oznaczać nie­ wolniczego naśladownictwa we wszystkim, rzeczywistość historyczna w tym wypadku być może nie odbiega od wer­ sji mitycznej w sensie idei i dziejów, odbiega zaś w sensie powielania formy. Dalsze losy labiryntu są paralelne do dziejów kultury w rejonie śródziemnomorskim. Wiadomo, że kultura mykeńska była w dużej mierze spadkobierczynią i kontynuatorką kultury minojskiej. W skład dziedzictwa wchodził także la­ birynt. Kolejną spadkobierczynią była (upraszczając) Gre­ cja klasyczna. Ekspandująca kultura grecka, w sensie fizycznym (kolo­ nie) i tak zwanych wpływów, rozszerzyła terytorialny za­ sięg labiryntów do takiego obszaru, do jakiego sama docie­ rała. Można zaryzykować stwierdzenie, że labirynt był w pewnym sensie obecny, w każdym razie potencjalnie obec­ ny, in spe oraz in statu nascendi wszędzie tam, gdzie docierał 98

m it o Tezeuszu. N ie popełnimy chyba błędu uznając, że w okresie klasycznym kultura grecka osiągnęła stadium panśródziemnomorskie, i taki też status trzeba przyznać labi­ ryntowi niesionemu falą tej kultury. Idźm y dalej tym tropem. Rzymski antyk pomimo niewąt­ pliwych różnic i osobliwości przejął potężną dawkę antyku greckiego, w tej spuściźnie także labirynt, zresztą nie jako wyrwany element, ale wraz z mitologią. Kultura rzymska niejako zaanektowała dokonania po­ przednie, greckie, i jeszcze je rozszerzyła. W pośrednim i bezpośrednim zasięgu Rzymu, w miarę podboju militarne­ go i promieniowania kulturowego, znajdowały się kraje al­ pejskie i zaalpejskie, w tym cała Galia i znaczna część Ger­ manii, Półwysep Iberyjski, Wyspy Brytyjskie, a po upadku Kartaginy praktycznie cała Afryka Północna, nie wyłącza­ jąc Egiptu, w dobie rzymskiej mającego dni świetności i rze­ czywistą niepodległość dawno za sobą. Mozaiki rzymskie, o których pisał W.A. Daszewski, wy­ stępujące na całym terytorium imperium rzymskiego, miały jako jeden z motywów labirynt w jego formie klasycznej, zgeometryzowanej. Trzeba także powiedzieć, że antyczne przedstawienia walki Tezeusza z Minotaurem bez entoura­ ge'u, bez towarzyszenia labiryntu, mają go jednak niejako w domyśle. Egipsko-kreteńsko-grecko-rzymska ścieżka labiryntu nie jest jedyną w panśródziemnomorskiej starożytności. Jak wspominaliśmy, labirynt występuje na pieczęciach palestyń­ skich i mezopotamskich. Przypomnijmy, że istnieją wersje mitu o Gilgameszu, według których ów heros zstępował do podziemnego domu śmierci o cechach labiryntowych. Powtórzmy: nie jest naszym zamiarem rozstrzyganie pochodzenia labiryntu, odnajdywanie jego macierzystego re­ jonu. Niemniej pojęcie zasięgu ma dwa aspekty: czasowy i przestrzenny. Próbując ustalić zasięg labiryntu w czasie i w przestrzeni, łatwo stwierdzamy, że terytorialnie obejmo­ wał on całe Śródziemnomorze. 99

Jak przedstawia się zasięg czasowy? Gdybyśmy umiejsca­ wiali labirynt w Mezopotamii, otwierałaby się hipotetyczna możliwość bardzo starej jego metryki. Spróbujmy powiedzieć tak: prócz Egiptu, gdzie według obecnego stanu badań biją niewątpliwie „źródła labiryntu”, znajdujemy je także na Kre­ cie i chyba jednak także w Mezopotamii. Wydaje się, że zwłaszcza w Mezopotamii kryją się (w do­ słownym sensie) bardzo stare wydarzenia, fakty, zwyczaje, elementy kultury mające związek z labiryntem. Jak wiado­ mo, kultura mykeńska jest w pewnym stopniu spowinowa­ cona z kulturami wschodniośródziemnomorskimi. W III tysiącleciu p.n.e. migracje ze wschodniego Sródziemnorza dotarły na wyspy Morza Egejskiego, do Grecji kontynentalnej, na Kretę - gdzie powstała bardzo prędko, już pod koniec III tysiąclecia, unikalna, wysoko rozwinięta cywilizacja. N ie będziemy się zapuszczać w tę ścieżkę, która mogła­ by się okazać prawdziwym labiryntem, z którego nie po­ trafilibyśm y wyjść, lecz o jednym nie powiedzieć nie moż­ na: kult byka rozpowszechniony był we wschodniej części basenu M orza Śródziemnego bardzo dawno, w słynnym Qatal H iiyiik od V II- V I tysiąclecia p.n.e. rogi byka są pod­ stawowym emblematem; nie wolno tego nie zauważyć (ale też tylko zauważyć) i nie powiedzieć o tym, mówiąc o Knossos, gdzie przed wejściem do pałacu pysznią się wspaniałe rogi byka, gdzie kultywowano igrzyska z udziałem byków, gdzie Pazyfae przeżyła swój dramat z bykiem Posejdona i gdzie Tezeusz pokonał w labiryncie Minotaura - byka Minosa.

Europa północna Europa północna jest drugim, po basenie śródziemnomor­ skim, rejonem, w którym licznie występują labirynty, nawet liczniej niż na Południu. Poczynając od Wysp Brytyjskich i Islandii, poprzez Danię, południową Norwegię i południową 100

Szwecję, północne Niemcy (w Polsce, jak dotąd, labiryntów nie stwierdzono), Karelię fińską i rosyjską aż do Półwyspu Kola - spotyka się labirynty ryte na skałach, a zwłaszcza trasowane kamieniami na plażach, łąkach, przeważnie w po­ bliżu wybrzeży, na wyspach i lądzie stałym. Trudno ustalić ich liczbę, każdy sezon przynosi nowe odkrycia, które nie są natychmiast publikowane, niemniej w chwili obecnej jest ich kilkaset. Czy labirynty rozpowszechniały się wzdłuż północnych brzegów Eurazji? Trudno w tej chwili jednoznacznie odpo­ wiedzieć, jest bardzo prawdopodobne, że tak. Według określeń badaczy, labirynty północnoeuropejskie datuje się na tysiąclecia późniejsze (po 1000 r. p.n.e.), po­ czynając od epoki brązu. Do kiedy? - znowu znak zapyta­ nia. Poza tym istotne jest, o co pytamy - o moment ich skonstruowania czy o czas ich użytkowania? Ten drugi może być bardzo odległy od tego pierwszego, rzędu kilku­ set lat, a może i więcej. N ie wiadomo także, czy użytkowa­ no je z przerwam i i z czego ewentualnie w ynikały prze­ rwy, czy przyczyny były etniczne czy kulturowe? Ponadto trzeba pamiętać, że określenia typu „epoka brą­ zu”, „epoka żelaza” itp. mogą być bardzo mylące dla niezo­ rientowanego szczegółowo w problematyce pradziejów. N a przykład epoka brązu na Krecie i w Europie północnej ab­ solutnie nie jest synchroniczna w czasie bezwzględnym, przesunięcie wynosi mniej więcej tysiąclecie. Generalnie przyjm uje się, że labirynty północnoeuro­ pejskie trasowane kam ieniam i i ryte na skałach pojawiają się począwszy od opoki brązu, potem zaś ich trw anie wiąże się z archaicznym stadium kultury, przedchrześcijańskim. Jeśli ewentualnie wznoszono i ryto je nadal ju ż w dobie chrześcijaństwa, musimy je traktować ja k swego rodzaju „atawizm kulturowy”, a może raczej synkretyzm. Zresztą taka właśnie jest ich pozycja w średniowiecznych kościo­ łach, o których ju ż mówiliśmy.

101

Na skałach i w kościołach Eomiędzy Europą północną a południową, pomiędzy mo­ rzami: Północnym, Bałtyckim, Barentsa i Białym a Śród­ ziemnym, w alpejskich dolinach zachowały się ryte na ska­ łach tzw. petroglify, przedstawienia ludzi, zwierząt, przedmiotów, znaków symbolicznych. Ich badania dopiero od nie­ dawna nabrały rozmachu. Datowanie sztuki naskalnej jest zawsze bardzo trudne, niemniej dzięki metodzie analogii badacze określają wiek tych przedstawień. Jeśli, na przy­ kład, sztylet w yryty na skale w widoczny sposób przypomi­ na podobne okazy używane - powiedzmy - w epoce brązu,

określa się wiek tegoż sztyletu na epokę brązu. Wspomnia­ ną metodą analogii datuje się większość petroglifów alpej­ skich na epoki brązu i żelaza, a wraz z nimi zachowane na skałach labirynty. Skoro o petroglifach mowa, powróćmy na moment do ry­ tów na Półwyspie Iberyjskim. Tamtejsze petroglify i labirynty ia k że zostały wydatowane na epokę brązu. A więc w epoce brązu (uwzględniając chronologiczną względność tego pojęcia) widzimy labirynty w Sródziemnomorzu, w rejonie alpejskim, na Półwyspie Iberyjskim, w Eu­ ropie północnej. A raczej należałoby powiedzieć, że wszędzie tam widzimy je, poczynając od epoki brązu. Wydaje nam się to dość ważnym stwierdzeniem, gdy chodzi o występowanie i zasięg labiryntów. Chwytamy tu jak gdyby dolny horyzont czasowy ich w y­ stępowania. Wydaje się, że ich rozprzestrzenianie w sensie terytorialnym ma związek z szeroko pojętymi prądami kul­ turowymi epoki brązu, z wierzeniam i tego okresu. Czy i jak długo były one kontynuowane w poszczególnych regionach, jest już osobnym zagadnieniem. W każdym razie, przestrzen­ ne usytuowanie labiryntów w Europie, z jednoczesnym uwzględnieniem osi chronologicznej, zdaje się wskazywać, że niezależnie od tego, jak długo potem funkcjonują labi­ rynty w kulturze (w kulturach), ich początki na danym te­ rytorium, a w sumie - w całej Europie - wiążą się z późną epoką brązu.

Inne kontynenty Etnograficzny i prehistoryczny obraz A fryk i przedsta­ wia wiele do życzenia. Jeśli chodzi o nasze zagadnienie, nikt nigdy nie podejmował osobno zagadnienia labiryntów w Afryce, nawet w pracach przyczynkowych. Jednakże i z przypadkowych, marginesowych wzmianek badaczy, mi­ sjonarzy i postronnych obserwatorów wynika, że labiryn­ ty przetrwały w Afryce aż do naszych czasów. 102

103

Wśród Kafrów i Zulusów do chwili obecnej popularny jest (wśród mężczyzn!) zwyczaj rysowania labiryntów na pia­ sku, w pyle, słowem - na ziemi. Traktują to jako grę i zaba­ wę. Ale taka to gra, w której sukcesem jest (u Zulusów) wpro­ wadzenie do centrum labiryntu „rogatego łba byka” ! Wy­ obrażenia labiryntowe istnieją na skałach algierskiej Saha­ ry, w słynnym sanktuarium sztuki naskalnej w Hoggar oraz w Ain Sadane w Mauretanii. Labiryntowe fryzy zdobią drzwi chat u zachodnich Jorubów. Jak pisze P. Santarcangeli (1982):

1218

„Jest p ra w d o p o d o b n e , że g d y b y śm y b a rd zo u w a ż n ie p rz e p u ­ ścili p rz e z sito cały istniejący materiał etnograficzny, u d a ło b y się o d k ry ć jeszcze inne w y o b ra ż e n ia tego sa m e g o rodzaju

597 l 373

w różnych krajach C z a rn e g o L ą d u , jeśli n a w e t uczeni tym te­ m atem specjalnie się nie zajm o w ali".

Daleko od Afryki, bo na wyspach Polinezji i Melanezji, tubylcy kreślą figury zgeometryzowanych labiryntów, choć odmienne kształtem od klasycznych typu knosseńskiego. Na przykład na wysepce Malekuli w archipelagu Nowych Hebrydów (Melanezja) labirynt występuje w czasie obrzędu pogrzebowego. Mężczyzna (zawsze mężczyzna, kobiet ten obrzęd nie dotyczy) odgrywający ducha zmarłego dociera (jako zmarły) do jaskini i wód śmierci. N a wielu wyspach Melanezji znane są, i do dziś wykonywane, rysunki labi­ ryntowe zwane „drogą”, w których cała trasa rysowana jest linią ciągłą - a więc podobnie jak w klasycznych labiryn­ tach typu greckiego. W jaki sposób labirynt typu greckiego trafił do Arizony w Ameryce Północnej? N ie wiadomo, a jednak na ruinach pewnego domu w Casa Grandę ksiądz Kino odkrył w X V II w. labirynt utrwalony w tynku pochodzącym z epoki prekolum­ bijskiej. N ie jest to jedyny tego rodzaju okaz na terytorium Indian Pimów i Papagów w dolinie Gila, gdzie znajduje się Casa Grandę. Z kolei w stanie Georgia na skałach widnieją ryte labirynty, w zasadzie takie same jak np. w Anglii. 104

Ryc. 9. Prahistoryczne labiryntowe m otyw y spiralne w yryte na skałach w Djerat (Tassili-n-Ajjer, A lgieria). W edług H. Lhota.

105

|m ] 2j)0 ^

g|o 7{o ć|o ijo 4|p 3|o ¿jo 1|o 14>0^0 «1°

4> ^0 <1° 3)° ^

^

J

Ryc. 10. W ielkie geoglify z płaskow yżu Nazca (Peru). W środku przed­ stawienie labiryntu. W edług I. von Wedemeyera. 1 06

Także w Ameryce Południowej odkryto rysunki, a wła­ ściwie ryty labiryntowe na skałach centralnej Argentyny i południowej Patagonii. Są one dość proste, ale podobne do klasycznych europejskich. Bardzo interesujące w tym względzie są dla nas słynne figury (zwane geoglifami) na płaskowyżu Nazca w Peru. N a marginesie, figury tego rodzaju są nie tylko na płaskich terenach Nazca, ale także na zboczach wzniesień, i także w innych regionach, tak w Peru, jak i Chile. Kolejnych od­ kryć tych figur stale przybywa i „Nazca” może już dziś słu­ żyć jedynie jako hasło wywoławcze pewnego typu odkryć. Wracając do rzeczy: figury te mają pewną znamienną ce­ chę, mianowicie wykonane są linią ciągłą, a więc tak jak labirynty. Naszym zdaniem pełniły one funkcje zbliżone do labiryntowych, wyznaczały trasy pochodów kultowych, a nawet mogły odgrywać rolę ścieżek inicjacyjnych. Za tym ostatnim przemawia geoglif przedstawiający klasyczny la­ birynt o mniej więcej piętnastometrowej średnicy. Figury te nie znajdowały się w odludnych miejscach. Ostatnie badania wykopaliskowe ekspedycji włoskiej wykazały, że w pobliżu były wielkie skupiska osadnicze, a także centra kultowe z piramidami. Geoglify powstawały w wielu fazach, a najstarsze nawiązują do formy spirali. Centra tutejsze datuje się na ostatnie stulecia przed naszą erą i pierwsze stulecia naszej ery. M ówiliśm y ju ż o istnieniu labiryntów na Polinezji i Melanezji. Bogactwo regionalnych tradycji Oceanii, w tym melanezyjskich i polinezyjskich wysp Pacyfiku, jest ogrom­ ne, uwarunkowane historycznie. W brew potocznemu mnie­ maniu są one niedostatecznie zbadane, tak w ięc dane o tamtejszych labiryntach także są niedostateczne. Przejdź­ my więc na pewniejszy grunt, czyli na stały ląd kontynen­ tu azjatyckiego. W środkowych Indiach, w rejonie Gualior, na skale w miej­ scowości Tikla widnieje klasyczny, kolisty labirynt o średni­ cy 55-60 cm, wykonany czerwoną farbą; podobny, mniej 107

starannie wykonany, znajduje się w miejscowości Hanumana. N a ścianach domów plemienia Kota z Nilagiri zaobser­ wowano labirynty klasyczne typu greckiego. W pobliżu mia­ sta Kundani w Madrasie istnieją labirynty trasowane ka­ mieniami, w zasadzie takie jak w Europie północnej. W ich pobliżu znajdowały się świątynie Pandawów - bohaterów. Labiryntowe bogactwo Indii na tym się nie kończy. Niektóre plemiona drawidyjskie wykorzystują w swych tatuażach motyw labiryntu; wiadomo zaś, że tatuaż bywa znakiem wtajemniczenia, przy czym nie bez znaczenia jest fakt, że tatuowany labirynt drawidyjski nosi nazwę „tw ier­ dzy”. Podobnie nazywano labirynty kreślone przez kobie­ ty tamilskie (M adras) przed progami chat jakimś białym proszkiem. Z Indii niedaleko do Tybetu. Spirala jest tam stałym ele­ mentem inicjacji. Rysuje się ją kolorowym pudrem ryżowym. Ponadto w Tybecie znane były labirynty o znanej nam for­ mie klasycznej. Wreszcie Chiny. Pomimo spektakularnych odkryć ostat­ nich lat, jest to wciąż terra incognito, pod względem arche­ ologicznym, dlatego wyrokowanie, czy w Chinach jest dużo czy mało labiryntów, przypomina nieco wróżenie z fusów. Archeologia chińska nastawiła się, co zrozumiałe, na w iel­ kie badania; jak gdyby respektując tę linię, przypomnijmy jedynie, że - jak głosi tradycja - w słynnym klasztorze Szaolin w prowincji Hunan, w podziemiach istniał labirynt, przez który musieli przechodzić inicjowani adepci po la­ tach nauki. Pisaliśmy o nim w jednym z poprzednich roz­ działów. N a zakończenie tego krótkiego przeglądu warto zapo­ znać, się z nazwami, ja k ie nadawane były labiryntom. Wspomnieliśmy już o „twierdzach” indyjskich. Istnieją ta­ kie nazwy, jak „zamek trojański”, „Troja”, „taniec trojań­ ski” - w wypadku labiryntów tańczonych; trzeba powie­ dzieć, że łączenie w nazwie labiryntu z Troją - która rze­ komo sama jako miasto i twierdza miała być labiryntem, 108

jest dość częste. N a półwyspie Kola labirynty wiążą się z imieniem legendarnego w ielkiego króla Walka. W Finlandii labirynty nazywane są „ogrodzeniami gigan­ tów”, „dziewiczymi tańcami”, „ogrodzeniami zakonnic”, „gra­ mi św. Piotra”; inne nazwy to „Jerozolima”, „Niniwa”, „Jery­ cho”. Nad Morzem Białym spotyka się określenie „Babilo­ nia”. Odtwarzanie na podstawie nazw terytorialnych ko­ neksji labiryntów, ich pochodzenia prowadzi donikąd, lub raczej do labiryntu bez wyjścia. Co innego jest tu istotne, to mianowicie, że nazwy te su­ gerują niezwykłość, niecodzienność i w sumie wskazują na pewien kompleks mityczno-wierzeniowy, którym zajmiemy się w następnym rozdziale.

Ryc. 11. W ystępow anie labiryntów na św iecie (prócz Europy). Opracow anie autorów.

109

R ozd zia ł V I

LABIRYNT I DUCHOW E ODRODZENIE Droga duszy do krainy zmarłych Labirynt, czyli zagadka; ale przecież nie nierozwiązywal­ na. N a całym świecie, w czasie i w przestrzeni, wśród współ­ czesnych społeczności pierwotnych i w kulturach przeszło­ ści, wszędzie tam, gdzie napotykamy świadectwa wyjaśnia­ jące funkcję labiryntów, wiążą się one z rytuałami odrodzeniaiii^howęgo, Tbteż mamy podstawy, aby przypuszczać — metwTerdzićTale przypuszczać, że również archaiczne labi­ rynty naskalne bądź trasowane kamieniami, co do których nie ma bezpośrednich wskazówek, do czego służyły, w isto­ cie były immanentnie związane z owymi odrodzeniowymi rytuałami. Z dzisiejszej perspektywy, obejmującej wstecz stulecia i tysiąclecia, rytuały odrodzenia duchowego jawią się w trzech aspektach:ja k © dussy do krainy umarłych - będącej jednocześnie, w myśl archaicznego światopoglądu, swego 111

rodzaju rezerwuarem życia, krainą rodzącą życie; jako dro­ ga do Nowego Jeruzalem, czyli do zbawienia^-w myśl escha­ tologii chrześcijańskiej; i wreszcie jak o droga do odrodzenia inicjacyjnego, w myśl dążenia do osiągnięcia duchowego coniunctio oppositorum. Przedstawimy teraz kolejno wy­ mienione trzy aspekty. M alekula jest melanezyjską wyspą w archipelagu N o­ wych Hebrydów. J. Layard, przebywający tam wiele lat, oraz jego kolega A. Deacon zanotowali ciekawy m it i ob­ rzęd pogrzebowy, ogłoszony w czasopiśmie Folklore w 1936 roku oraz w redagowanym przez K.G. Junga Eranosie w 1937 roku: „Zmarły lub osoba go przedstawiająca ma przed sobą trudną wędrówkę. Napotyka wody śmierci, trzeba je przebyć. Gdy to się stanie, po drugiej stronie kolejna przeszkoda: spotkanie z żeńskim duchem opiekuńczym strzegącym wejścia do jaski­ ni. Duch wzbrania wejścia, zezwoli na nie, gdy zmarły rozwią­ że zagadkę. Polega ona na tym, że duch rysuje na piasku pew­ ną figurę geometryczną. Zmarły zbliża się, lecz myli drogę, wreszcie ją odnajduje i gdy podchodzi do strażniczki jaskini, ta ściera połowę rysunku. Zadanie zmarłego polega na odtworze­ niu brakującej połowy. Dopiero dokonawszy tego, może wejść do jaskini, idąc po li­ niach rysunku. Jeśli pomyślnie przebrnie przez tę próbę, wcho­ dzi do jaskini, przechodzi przez nią i znajduje się nad zatoką. Rośnie tu drzewo. Zmarły wspina się na nie, skacze do wody, przepływa nurkując i wychodzi na przeciwległy brzeg, gdzie oczekują go wszyscy wcześniej zmarli, którym udało się szczę­ śliwie przebyć trudności drogi. Ta druga przestrzeń wodna jest wodą życia" (według Layarda, 1936,1937). N a innych wyspach archipelagu Nowych Hebrydów wy­ stępują podobne wierzenia. Poszczególne warianty nie zmie­ niają zasadniczej treści, niezależnie od tego, w jaki sposób następuje przebycie wód życia i śmierci, niezależnie od tego czy żeński duch opiekuńczy strzeże naturalnej jaskini czy kamiennego grobowca - zawsze występuje tajemnicza figura

geometryczna, która zostaje starta i trzeba ją odtworzyć. Dlaczego ma to być trudnym zadaniem? Istotnie, gdyby chodziło o trójkąt, kwadrat, jakiś wielo­ kąt itp. figurę, jej odtworzenie nie nastręczałoby trudno­ ści. Jednak rysowana na piasku figura jest daleko bardziej skomplikowana: to po prostu labiryntowa droga. Zmarły, odtworzywszy rysunek, ma prawo dotrzeć do centrum la­ biryntu. Formalnie rzecz biorąc, labirynty z Nowych Hebrydów nie przypominają zbytnio klasycznych labiryntów typu grec­ kiego. A jednak rysowane są linią ciągłą, która kończy się w pobliżu centrum. Zdaniem J. Layarda obecność tych fi­ gur w rytuale pogrzebowym absolutnie nie jest przypadko­ wa, przeciwnie, jak najbardziej celowa, skoro chodzi tu o tajemnicę śmierci, a więc i życia, zgodnie z prawami my­ ślenia archaicznego. Stąd labirynty na M alekuli i innych wyspach archipelagu mają związek: z odnawianiem życia. Jeśli porównujemy labirynty archipelagu z labiryntami typu greckiego, nie chcemy przez to powiedzieć ani nawet zasugerować, że zachodzi tu bezpośredni związek. N ie za­ chodzi, co więcej, widoczna jest nawet swego rodzaju trans­ formacja, degradacja formalna. Ale - powiada J. Layard: „Jeśli rysunki te rzeczywiście są zwyrodniałymi formami la­ biryntów, staje się jasne, że z tych dwóch rodzajów linii, z których się składają, siatka przedstawia podstawową formę architektoniczną labiryntu,, a ciągła linia drogę narzuconą temu, kto tam się zapuści/Podczas gdy rzeczywiste zrozu­ mienie tego wszystkiego niewątpliwie się zatraciło, krajowcy zapamiętali jednak, że tego rodzaju zwodnicza droga istnieje i że trzeba ją odnaleźć i przebyć, aby dotrzeć do krainy zmar­ łych i osiągnąć przyszłe życie, a droga ta jest w ten lub inny sposób związana z tymi rysunkami geometrycznymi [...] Oto dlaczego rysunek kluczowy, zwany »drogą«, o którym mówi­ liśmy na początku, jest narysowany w taki sposób, aby w cen­ trum pozostała względnie pusta przestrzeń [...], przez którą dzisiaj przechodzi duch zmarłego"/. / 113

Labirynty z Nowych Hebrydów i przytoczony mit pocho­ dzący z wysepki Malekuli nie są czymś wyjątkowym, zabłą­ kanym w eschatologii wysp Pacyfiku. W mitach Oceanii powtarza się sytuacja odnotowana na Malekuli: kobieta ocze­ kująca zmarłego przed jaskinią (kamiennym grobem - od­ powiednikiem jaskini) ściera rysunek labiryntowy; zadaniem zmarłego jest odnaleźć „drogę”, odtworzyć rysunek, przebyć tę drogę w pamięci, przebyć ją „duchem”. Labirynt jako emblemat drogi do krainy zmarłych nie jest w gruncie rzeczy żadnym dziwnym i wyjątkowym przy­ padkiem, odwrotnie, jest raczej doskonałym wyrazem po­ wszechnej w archaicznym myśleniu idei, wedle której po biologicznej śmierci ciała następuje daleka i trudna droga duszy. Już samo potoczne określenie śmierci - „odchodzenie z tego świata” - w sposób semantyczny wskazuje, o jakie treści tu chodzi. N aw et pobieżny przegląd wierzeń eschato­ logicznych pozwala zorientować się, że doszukiwanie się istot­ nych znaczeń w określeniu „droga na tamten świat” możli­ we jest i konieczne nie tylko w języku polskim. Jak wiadomo, wielu bohaterów greckiej mitologii odwie­ dziło krainę umarłych. Gdy Odyseusz dowiaduje się od Kirke, że nim ruszy w kierunku Itaki, musi odbyć podróż do krainy umarłych, wpada w desperację, zdaje sobie bowiem sprawę, że jest to droga najtrudniejsza z możliwych, aż na krańce świata, na krańce oceanu, do kraju Kimmeryjskiego, pogrążonego w ustawicznej mgle i ciemności. We współczesnej Grecji, pomimo stuleci chrystianizmu, przetrwały antyczne wyobrażenia o niezw ykle dalekiej i uciążliwej pośmiertnej wędrówce duszy. Pospolitym współ­ czesnym greckim zw yczajem je s t obuwanie zm arłego w nowe, a przynajmniej mocne buty, ponieważ „podróż bę­ dzie długa”. Daje mu się do ręki pieniążek, aby miał na wy­ datek podczas tej podróży. Trudno nie wspomnieć w tym miejscu starożytnego obola dawanego zmarłym na opłacenie Charona - przewoźnika 114

przez Styks. Skojarzenie takie nie jest bezzasadne. Ludowa kultura grecka zna żałobne pieśni lamentacyjne, śpiewane wyłącznie przez kobiety. Z reguły są one improwizowane. Dalekie poprzedniczki tych pieśni pobrzmiewają już w Ilia ­ dzie, gdy Andromacha, Hekuba i Helena — żona, matka i bratowa - lamentują nad zwłokami Hektora. Współczesne ludowe „żale” greckie wskazują na wciąż żywe elementy eschatologii antycznej. Wśród nich napotykamy również wizję orszaku Charona wiodącego swych podopiecznych; ta droga jest dla nich bardzo uciążliwa: Czemu góry są tak smutne, jak gdyby chciały się rozpłakać? Czy to wiatr je chłoszcze? Czy to deszcz je siecze? To nie wiatr je chłoszcze, to nie deszcz je siecze, To Charon przechodzi z orszakiem zmarłych. Przed nimi kroczą młodziktórych porwał, za nim starcy i kruche, małe dzieci ciasno stłoczone przy siodle jego konia. Starcy go błagają, chłopcy padają na kolana: - Charonie>zróbmy postój koło wioski, przy studni ze świeżą wodą, żeby starcy mogli się napić, a młodzi zrzucić na chwilę brzemię, I żeby małe dzieci mogły nazbierać kwiatków -Ja nie robię postojów przy żadnej wiosce ani przy żadnej studni ze świeżą wodą, Ponieważ matki, przychodząc po wodę, rozpoznałyby swe dzieci, A młodzi małżonkowie, którzy by się odnaleźli, byliby już nierozdzielni. (cyt. za: Fauriel, 1846, tłum. K. Kowalski)

Ta antyczna w swej istocie wizja uzupełniana jest, w za­ leżności od regionu, informacjami o czasie wędrówki smut­ nego orszaku; waha się on od dziewięciu do czterdziestu dni. Zarówno „9”, jak i „40” były liczbami sakralnymi, przypo­ mnijmy na przykład 40 dni Mojżesza na górze Synaj, 40 dni postu Chrystusa, 40 dni przebywania nowo narodzone­ go Jezusa w jaskini, 40 dni Eliasza żywionego przez kruki, 115

40 dni i 40 nocy postu Joachima (ojca M arii), 40 dni postu dostojnika w Indiach, 40 dni przebywania w domu Józefa z Arymatei, w 40 dni po urodzeniu Oguz zaczyna chodzić, 40 dni potopu, 40 męczenników i 40 rozbójników... ale to na marginesie (dodajmy tylko, że liczba 40 to symbol odrodze­ nia, pełni i dotarcia do celu). Czemu przy katafalku płoną świece? Powodów jest wie­ le, między innymi także ten, aby rozświetlić drogę duszy wędrującej w zaświatach. W hiszpańskiej prowincji Navar­ ra świeca zapalana przy zwłokach przypomina długi sznur zwinięty w spiralę, której zwoje, coraz węższe, leżą jedne na drugich, a koniec świecy, wraz z knotem, sterczy w centrum ku górze. Po drugiej stronie Atlantyku, wśród Indian, idea dale­ kiej i trudnej wędrówki pośmiertnej była znana przed poja­ wieniem się katolickich Hiszpanów. Na przykład Indianie Pames - wspomina o nich Gonzalo de Las Casas z okazji La Guerra de Los Chichimecas w 1571 r. - wierzyli, że dusze zmarłych odbywają daleką i uciążliwą wędrówkę, nim do­ trą do krainy swego przeznaczenia. Pojęcie o uciążliwości daje okres, w jakim muszą krążyć wokół miejsca zamieszka­ nia na ziemi: jeden miesiąc. W ierzenia te nawiązują lub, mówiąc jeszcze ostrożniej, są podobne do azteckich wyobrażeń o pośmiertnych losach duszy. Według Azteków pośmiertne losy zależały od rodza­ ju śmierci. Ci, którzy zmarli jako ofiary złożone bogu desz­ czu Tlalokowi, zaznają szczęścia przebywania w raju na wschodzie: wojownicy, którzy znaleźli śmierć podczas w al­ ki, i kobiety zmarłe podczas połogu staną się towarzyszami słońca. Niestety, wszyscy pozostali będą zmuszeni wrócić pod ziemię, do krainy ciemności, krainy umarłych zwanej Mictlan. Dobrnąć tam nie jest łatwo. Aby ton a lli, czyli du­ sza zmarłego, mogła osiągnąć Mictlan, musiała przebyć długą trasę z licznymi przeszkodami. W pokonywaniu tych prze­ szkód pomocne były: wyposażenie pośmiertne i stosowne rytuały. 116

Określenia rytualne (podajemy je za C. Duvergerem, 1984) wskazują na charakter i stopień trudności przeszkód: Weź to, by przejść między dwiema stykającymi się górami. Weź to, by przebyć drogę, na której czai się na ciebie wąż. Weź to, aby stawić czoła zielone jaszczurce - Xochitonalowi. Weź to, by przewędrować przez osiem pustyń. Weź to, aby pokonać osiem przełęczy. Weź to, aby zwyciężyćobsydianowe wiatry. Współczesne badania etnograficzne wśród Indian mek­ sykańskich ujawniają, że tradycja długiej, dalekiej, ciężkiej drogi pośmiertnej jest żywa. Trzydzieści lat temu zanotowa­ no wśród plemion Nahua w regionie Tequila (stan Veracruz) wyposażenie zmarłych w bawełniany worek zawierający wodę pitną i wodę święconą, kolbę kukurydzy, sól, kakao, kij. Woda pitna i kukurydza służyć miały jako pożywienie w czasie przebywania wielkiej równiny; sól miała zaspokoić barany, które szykowały się pożreć wędrowca; kakao prze­ znaczano na zapłatę przez rzekę; kij miał być użyty jako obrona od wielkich psów; woda święcona służyła jako silnie działający środek na nieprzewidziane okazje - „Weź to”. Z Am eryki Środkowej przenieśmy się do Południowej. Rajd konkwistadorski F. Pizarra spowodował, że od 1532 r. także Indianie andyjscy zostali objęci — jeśli tak można po­ wiedzieć - kulturą pisaną, ich obyczaje i wierzenia zaczy­ nają być notowane przez źródła hiszpańskie. W momencie przybycia Hiszpanów imperium inkaskie rozciągało się na całe Andy centralne. Natom iast historycz­ nie rzecz biorąc, podbój inkaski objął tereny Chimu, które z kolei „dziedziczyło” w pewnym sensie tradycję związaną ze słynną archeologiczną kulturą Mochica. Kultura ta zy­ skała światowy rozgłos właściwie z drugorzędnych powo­ dów, a mianowicie ze względu na specyficzną ceramikę gro­ bową, w której pewną część (bynajmniej nieprzeważającą) stanowiły figurki i sceny figuralne o charakterze erotycznoobscenicznym. Ale, jak powiadamy, to rzecz mniejszej wagi. 117

Otóż można powiedzieć, że notowane od momentu poja­ wienia się F. Pizarra i jego ludzi wierzenia Indian obejmują w przestrzeni Andy centralne, w czasie zaś sięgają wstecz kultury Mochica, czyli okresu do około 200 r. n.e. Spośród wierzeń dla nas interesujące są te mówiące o lo­ sach pośmiertnych. Niezależnie od lokalnych wariantów ich istota sprowadza się do długiej, najeżonej niebezpieczeństwa­ mi drogi, którą dusza zmarłego powraca do miejsca swego pochodzenia. Indianie z rejonu jeziora Titicaca powiadają, że dusza odchodzi w kierunku wybrzeża oceanu. Wiemy, w jakim celu: w całych Andach panuje przekonanie, że dusza musi prze-J^YĆwodę lub ocean. Sama droga do wody też nie jest prosta, potrzebny jest pies, czarny bądź cętkowany, pies przewod­ nik, który potrafi odnaleźć zawiłą drogę. Wiedzie ona do miejsca pochodzenia zwanego pacarina. Wejście do pa ca ri­ na zależy od przebrnięcia przez sąd. Orzekają myszy, szczury, ptaki żywiące się resztkami z pracy danej duszy (za życia). Pacarina znajduje się najczęściej w grocie, blisko szczytu wysokiej góry dominującej nad wioską, żyją tam mityczni przodkowie otoczeni dzikimi zwierzętami, które im służą tak, jak domowe zwierzęta żywym ludziom. O ile dusza nie prze­ brnie pomyślnie sądu, powraca do wioski, aby naprawić błę­ dy, skutki i przyczyny. Następnie także wędruje do swego pacarina, ale droga jest trudna, trzeba powracać po swych śladach i po śladach poprzedników, trzeba przechodzić przez dawniej zamieszkałe, a teraz opuszczone wioski, przez ru­ iny osiedli przedhiszpańskich; trzeba pokonywać regiony, gdzie kamienie ranią stopy, a śnieg i mróz powodują ból. t Powędrujmy do Azji. Grupa etniczna New ar z nepalskiej doliny Katmandu. Według tamtejszych wierzeń, gdy czło­ wiek umiera, jego dusza przechodzi w stan zwany pręta, co tłumaczy się jako „błądzący duch”, „błąkający się duch”. Mamy tu do czynienia z ideą pośmiertnej wędrówki, jej wa­ runki są bardzo uciążliwe, jest to „okropny stan duszy”.

118

Wędrując przez kontynenty i kraje, można by ułożyć długi katalog wierzeń, w których występuje trudna pośmiertna droga do krainy umarłych. Lektura takiego katalogu była­ by nużąca, a przecież nie o to chodzi. Dlatego przytoczymy jeszcze tylko dwa przykłady - drogę do raju w starożytnym Egipcie i drogę do krainy umarłych w Sumerze. Jak pisze T. Andrzejewski w książce Dusze Boga Re (1967), „[...] opis miejsca szczęścia wiekuistego zajmuje nie­ proporcjonalnie mało miejsca w literaturze w stosunku do opisu przeszkód broniących wstępu do siedziby błogosławio­ nych” . Obserwacja ta, absolutnie prawdziwa, służy T. Andrze­ jewskiemu do zdemaskowania banalnych korzyści material­ nych, jakie czerpali kapłani, udostępniając Egipcjanom „prze­ wodniki” oraz „informatory” o topografii zaświatów. Zapew­ ne tak było, niemniej tego rodzaju socjologiczna prawda daje świadectwo o prawdzie mitologicznej: w eschatologii staro­ żytnego Egiptu droga duszy w zaświaty była długa, pokręt­ na, najeżona trudnościami. Słynna Księga umarłych stwierdza wprost, że wpraw­ dzie warunkiem wstępnym wym aganym od kandydata do krainy wiecznej szczęśliwości było pomyślne przebrnięcie sądu Ozyrysa, był to jednakże dopiero początek skompli­ kowanej drogi. Rozpoczynała się teoretycznym egzaminem, podczas którego zmarły musiał odpowiedzieć na szereg py­ tań dotyczących jego samego, życia i śmierci, bogów. Gdy odpowiedzi były poprawne, bogowie zezwalali, aby wędro­ wiec wszedł w drzwi Szerokiej Sali Obu Prawd. Ale tu nie­ oczekiwana przeszkoda: „N ie wpuszczę ciebie - mówiło nadproże - zanim nie powiesz mi mego im ienia” . Jeżeli zmarły odpowiedział: „Języczek w agi w miejscu prawdy” - mógł przejść niezatrzym ywany przez nadproże, ale... pytania stawiały kolejno: prawy węgar, lew y węgar, próg, zamek u drzwi, zasuwka, strażnik drzwi, poprzecznice, odźwierny, podłoga.

119

Zmarły musiał jeszcze zidentyfikować bogów Tota i Ozy­ rysa, by móc wreszcie wejść do Szerokiej Sali Obu Prawd. Tu wszakże nie kończyła się jego droga, przeciwnie, teraz dopiero należało pokonać czternaście wzgórz najeżonych niebezpieczeństwami takimi, jak woda, ogień, bóstwa poże­ rające zmarłych i zagradzające im drogę, węże ziejące ogniem. 149 rozdział Księgi umarłych zawiera opisy przeszkód oraz skuteczne przeciw nim zaklęcia: „O, ty, wzgórze dusz świetlanych, po którym nie przejdzie nikt, na którym żyją dusze świetlane o dziewięciołokciowych udach, które żywią się cieniami osłabłych. O, wzgórze dusz świetla­ nych! O, dusze świetlane, które tam przebywacie! Niech mi otwarte będą drogi wasze, abym przeszedł między wami. Spie­ szę do Pięknej Krainy Zachodniej [...]" (cyt. za: Andrzejewski, 1967). Prócz Księgi umarłych w starożytnym Egipcie zostały jeszcze spisane inne księgi ukazujące topografię zaświatów i trudy pośmiertnej drogi. N ależą do nich m.in. Księga o Dwóch Drogach, Księga o tym, co jest w krainie podziem­ nej, Księga Bram, Księga Jaskiii, Księga o przeżyciu wiecz­ ności. Jak pisze T. Andrzejewski: „Wszystkie one opisują rozmaite okolice zaświatów, ułatwiają zmarłemu poznanie bóstw zarządzających nimi i umożliwiają uniknięcie niebezpieczeństw. Lektura tych ksiąg jeszcze bar­ dziej przeraża swą groteskową grozą niż rozdziały 144-150 Księgi Umarłych, sugerując dobitnie, że ich autorom przyświe­ cały cele bardziej konkretne i realne niż troska o pomyślność duszy zmarłego". M y ze swej strony zauważmy, że księgi te świadczą do­ bitnie o istnieniu w wierzeniach starożytnego Egiptu wy­ obrażenia trudnej, niebezpiecznej, wręcz labiryntowej dro­ gi w zaświaty. Wyobrażenie to dotyczyło całego Egiptu, nie­ zależnie od różnic teologicznych pomiędzy poszczególnymi ośrodkami kultowymi i świątyniami. 120

Cywilizacja Sumerów, równie stara jak egipska, także zna daleką, uciążliwą i zawiłą drogę w zaświaty. Epos Gilgamesz zawiera opis wędrówki króla Uruku do krainy zmar­ łych. Tytułowy bohater dociera do gór Maszu, gdzie ludzieskorpiony strzegą przesmyku, przez który wchodzi i wycho­ dzi słońce; przekracza nieprzebyte przejścia górskie, który­ mi przechodzi słoneczny bóg Szamasz; dociera na krańce świata, na bezludzie nadmorskie, gdzie mieszka szafarka Siduri; dowiaduje się od niej, że trzeba przebyć wody śmier­ ci, aby dotrzeć do miejsca, gdzie przebywa U tnapiszti, któ­ ry przeżył potop i zyskał nieśmiertelność. O trudach tej drogi niech świadczy następujący fragm ent w przekładzie R. Stillera: „Iżby dojść do ciebie, daleki Utnapiszti, iżby cię ujrzeć, o któ­ rym wieść krąży, błądziłem długo, wszystkie kraje przesze­ dłem, trudne góry pokonałem, przez morza wszelakie się prze­ prawiłem, nie syciłem snem słodkim oblicza, dręczyłem się czuwaniem, ciało swe smutkiem napełniałem. Jeszczem do szafarki boskiej nie dotarł, już odzienie zdarłem. Zabijałem niedźwiedzie, hieny, lwy, lamparty i tygrysy, jelenie i sarny, dzikie bydło i zwierzynę stepową, jadłem ich mięso, ciało swe skórą ich okrywałem, na mój widok drzwi zaparła szafarka. Smołą i dziegciem żerdzie pomazałem, na łodzi płynąwszy wody nie tknąłem, do ciebie przybyłem, Utnapiszti, iżbym cię o życie i śmierć zapytał" (Gilgamesz, 1980). Wprawdzie tę trudną drogę przebył żywy człowiek, Gil­ gamesz, lecz jego heroiczny i wyjątkowy czyn nie zmienia w niczym eschatologicznej rzeczywistości: taka była droga do krainy zmarłych, daleka, trudna, zawiła; nic więc dziw­ nego, że jej najlepszym emblematem może być graficzny znak labiryntu. Daleka, trudna, zawiła droga duszy do krainy umarłych. W tym miejscu trzeba, abyśmy raz jeszcze powrócili do labi­ ryntu tańczonego. Jak pamiętamy, Tezeusz wykonał wraz z towarzyszami na wyspie Delos „taniec żurawia” -g e ra n o s 121

(greckie: żuraw), naśladując skomplikowaną trasę labiryn­ tu dopiero co przebytego. Mówiąc po raz pierwszy o tańcu żurawia, opuściliśmy etymologię, teraz wszakże chwila jest sposobna. Otóż żuraw, ptak wędrowny, „najbardziej wędrowny” we­ dle wiedzy ludów, nie tylko greckich, w naturalny sposób stał się przewodnikiem wędrowców, zwłaszcza żeglarzy. Nic więc dziwnego, że żeglarz Tezeusz, przebywszy szczę­ śliwie morze w jedną stronę, tańczył taniec geranos w po­ dzięce za już odbytą drogę i w trosce o czekającą go przepra~ wę powrotną z K rety (z Delos) do Aten. Ale jest tu chyba i głębszy sens. Żuraw był patronem nie tylko fizycznych, ale i metafi­ zycznych (według naszych obecnych pojęć) wędrówek. Żu­ raw - arcyprzewodnik. Geranos - żuraw - przewodnik ta­ jemnych szlaków znany jest w folklorze niemal całej Euro­ py, nie wyłączając Polski. Według wierzeń ludów słowiańskich, temu, kto potrafi słuchać, żurawie przynoszą wieści z dalekich krain^, a tak­ że wróżby. Dlatego wydaje się, że taniec geranos wykona­ ny przez Tezeusza był wyrazem czegoś więcej niż tanecz­ nego ex voto nawigatora. Jak podaje Pauzaniasz, Megareus (bohater, który dał im ię M egarze) zaskoczony przez potop uratował się, dopływając do pewnej góry, wiedziony przez żurawie; odtąd góra ta nosi nazwę Gerania. Jak pisze S. Czarnowski: „W krajach słowiańskich żurawie dzielą funkcje przewodni­ ków z innymi ptakami, które odbywają wędrówki w zorgani­ zowanych gromadach, w szczególności z dzikimi gęśmi. Ale przewodnikiem par excellence są tylko one. Żaden ptak nie zna tak gruntownie dróg na niebie i nad wodami, a bohaterowie opowieści wyruszający w dal nie znaną »za siódmą górę i za siódmą rzekę« wolą zawsze iść śladem żurawi. Dusze ludzkie i inne duchy wędrują do zamorskiego kraju uczepione ich nóg i piór. Żurawie pełnią więc funkcje ptaków wodzących duchy" (Czarnowski, 1958). •

122

Wydaje się, że taniec żurawia tańczony przez Tezeusza był czymś więcej niż tylko naśladowaniem splotów przeby­ tego labiryntu.

Ku „Nowemu Jeruzalem"

j

Omawiając labirynty pod względem formalnym wym ie­ niliśmy labirynty w średniowiecznych kościołach. Istniały poważne racje ideologiczne ówczesnego chrześcijańskiego świata, aby je umieszczać w świątyniach. Według średniowiecznych pojęć świat stanowił swego ro­ dzaju labirynt, zwodniczą drogę pełną pułapek, niespodzie­ wanych zakrętów, przeszkód, jakie napotyka człowiek na swej drodze życiowej, którą powinien podążać do zbawie­ nia, Łatwo wejść w labirynt świata i nawet łatwo posuwać się naprzód jego krętymi ścieżkami, ale trudno dobrnąć do celu, gdyż „naprzód” nie oznacza automatycznie „do celu”, nie w geometrii labiryntu. Kto zdoła dotrzeć do celu, do zbawienia? tylk o sprawie­ dliwi, tylko najlepsi. A żaden z nich nie osiągnie celu prosto jak strzelił. Osobiste ścieżki „zapisanych w księdze żywota” bynajmniej nie są liniami prostymi. Przeciwnie, w kanonicz­ nych i niekanonicznych pismach chrześcijańskich wielokrot­ nie powtarzana jest myśl, że dp Boga, do raju, zbawienia dojdą ci, którzy zaznają trudów i cierpień. „Cierp, cierp ciało moje (w kolejnej zwrotce: duszo moja), a będziesz zbawione, jak nie będziesz cierpieć, będziesz potępione” - brzmią sło­ wa popularnej pieśni odpustowej. Tertulian (III w.) ujął rzecz bardziej wykwintnie: „Nikt, kto nie doznał pokusy, nie osią­ gnie królestwa niebieskiego [...] N ie jest potwierdzony przez Boga ten, kto nie doznał próby”. „Potwierdzony przez Boga” lub „zapisany w księdze żywota” to synonimy. . Jeżeli labirynt jest próbą lub próby symbolem, emblema­ tem, to słowa zawarte w apokryficznej, wczesnochrześcijań­ skiej Ewangelii Filipa są zwerbalizowaniem tych treści, któ­ rych dotyczy graficzny znak labiryntu: „Światło i ciemność, ży­ cie i śmierć, prawe i lewe są sobie braćmi, nie można oddzielić 123

ich od siebie”. Jeżeli życie człowieka można przyrównać do drogi, to drogę tę można przyrównać do labiryntu. Także „droga pośmiertna” nie była linią prostą. Wczesnochrześcijańska eschatologia wyodrębniała new­ ralgiczny moment po śmierci fizycznej. Dusza nie miała ła­ twej drogi w zaświatach, przeciwnie, czekała ją trasa długa i trudna, do tego stopnia, że specjalnym zadaniem aniołów było przeprowadzać ją tą niebezpieczną drogą („angelos psychopompos” - „anioł przewodnik dusz”). Legenda o Józefie cieśli nie wchodzi w skład kanonicznych pism Nowego Te­ stamentu, wchodzi natomiast w skład kultury chrześcijań­ skiej. Powstała około IV - V w., w średniowieczu zyskała ogromną popularność. W tejże Legendzie Chrystus zwraca się do Boga: „[...] abyś mi posłał wielki chór aniołów z Michałem, zarządcą dóbr, i Gabrielem, dobrym posłańcem światła, aby szli z duszą mojego ojca Józefa, aż minie siedem eonów ciemności, a także, aby nie chodziła po tych wąskich drogach (w innych wersjach Legendy drogi te są nazywane ciemnymi - przyp. aut.), które są straszne do przebycia" [...] (Starowieyski, red., 1980). ♦

Z tej tradycji eschatologicznej wywodzą się średniowieczne wizje orszaków dusz czyśćcowych błąkających się w zaświa­ tach i pokutujących za grzechy. Orszak taki ujrzał ksiądz Gauchelin z Normandii, gdy wracał nocą od chorego dnia 1 stycznia 1091 r.: drogą kroczył olbrzym z ogromną pałką, za nim posuwał się korowód ludzki (dusz) cierpiących różne męki, stosownie do postępków. W izja Gauchelina nie jest wyjątkiem. W średniowiecznej tradycji europejskiej zaświaty mają złozoną, labiryntową budowę. Widzimy to rip. w Traktacie o czyśćcu św. Patryka, Wizji Tundala i w wielu pochodnych od niej utworach, nie wyłączając Boskj&j K om edii. Pięknym przykładem schrystianizowania starego irlandzkiego (celtyckiego) mitu jest napisana w X w. Nauigatio sancti Brendani, opowiadająca o podróży, jaką odbył wraz z siedemnastoma mnichami ze 124

swego klasztoru w Irlandii św. Brendan. Według legendy, dotarł on nawet do Am eryki (podróż miała miejsce w V w.) po siedmioletniej żegludze. Trasa wiodła przez mnóstwo wysp, dziwów, żeglarze-mnisi napotykali potwory, niebez­ pieczeństwa, itinerarium obfitowało w nieoczekiwane zwroty i zakręty. Dzięki pobożności pokonali wszelkie przeciwności, dotarli do raju i Bóg zezwolił im zajrzeć do środka. Powrócili z labiryntowej wędrówki jak odrodzeni, umocnieni widoka­ mi, które oglądali. , / Tak więc labirynty w średniowiecznych kościołach umiesz- ,.// czane były nie ku ozdobie, ale z zasadniczych ideologicz- ^ nychjiohudek. B yły one jak gdyby odwzorowaniem trud-~__._ nej, zawiłej drogi życia oraz drogi do raju, przy czym oczy­ wiście jedna i druga miały ze sobą ścisły związek. Świat chrześcijański posłużył się pogańskim emblematem, aby zi­ lustrować zawiłości, pułapki, uciążliwości, na jakie narażo­ ny był człowiek w swej drodze do zbawienia. „Zbawienie” miało swój jasno określony kształt, utrwalo­ ny w kanonicznym tekście Apokalipsy św^Jane^- Jan miał widzenie na wyspie Patmos. Ujrzał paruzję Chrystusa, uj­ rzał pokonanie szatana, strącenie go do przepaści (piekła) i zapieczętowanie. A le nie na zawsze! Raz jeszcze przed de­ finitywnym kresem zostanie wypuszczony. Dopiero potem nastąpi jego nieodwracalny upadek (Jan widział to). Sąd Ostąteczny, a po nim powstaną nowe niebo i nowa ziemia: „Nowe Jeruzalem”, ostateczny cel świata: „[...] uniósł mnie (anioł) w duchu na górę wielką i wysoką, i ukazał mi święte miasto Jeruzalem [...] Miasto jest zbudowane w czworoboku, a długość jego równa się szerokości [...] Świątyni w nim nie widziałem, bo Pan Bóg wszechmogący oraz Baranek jest świątynią jego. A miasto nie potrzebuje już słońca ani księży­ ca, aby mu świeciły; bo jasność boża oświeca je [...] Bram jego nie zamyka się za dnia, a nocy tam już nie ma. Wniosą do niego wspaniałość i skarby narodów. Nic nieczystego nie wejdzie do niego, żaden złoczyńca ani kłamca; jedynie ci, którzy są spisani w księdze żywota [...]" (Biblia, tojest Pismo Święte..., 1992). 125

Świat jako całość także nie zmierza (widział to Jan) pro­ stą drogą do Nowego Jeruzalem, w dziejach, które nadejdą, także są liczne meandry, przyszłe dzieje świata również są swego rodzaju labiryntem. i f W średniowiecznych kościołach labirynty wyrażały te treści jako znak, emblemat, symbol - a więc biernie. Ale także labirynty służyły - by tak rzec - do czynnego wyrażania tych treści. W ierni przebywali ich trasę, niejednokrotnie na kolanach, imitując wędrówkę do Nowego Jeruzalem. Śpie­ wano psalmy pokutne, wyrażano w ten sposób chęć, goto­ wość do odrodzenia duchowego. N a przykład psalm 50, “w tłumaczeniu R. Brandstaettera (ale także ks. Wujka), głosi m.in. „Stwórz we mnie czyste serce, Boże, a ducha mocy odnów w moim wnętrzu”. . Procesja posuwająca się wewnątrz kościoła szlakiem la­ biryntu (przypomnijmy, że bywały trasy liczące kilkaset metrów) mogła imitować drogę żywota chrześcijańskiego, pojedynczego i zbiorowego, ale też mogła być w innej inten­ cji. Jak pisze P. Santarcangeli, procesje takie przedstawiały niekiedy drogę przebytą przez Chrystusa od pałacu Piłata na Golgotę;__ Jednakże najczęstszą intencją procesji była imitacja rze­ czywistej, geograficznej trasy, tzw. „drogi jerozolimskiej”. Chrześcijański kontekst labiryntu miał odniesienie nie tyl­ ko w metafizyce. Nowe Jeruzalem, zgodnie z nazwą, miało swój pierwowzór w prawdziwym - starym Jeruzalem. Jako miejsce ostatniej wieczerzy (a więc miejsce zasadnicze, w którym ustanowiona została najważniejsza czynność li­ turgiczna - eucharystia), męczeństwa, i wreszcie zmartwych­ wstania Chrystusą, miasto było duchowym centrum ś w ia t a _ chrześcijańskiego i świata w ogóle (w pojęciu chrześcijan); Rzym,.nie umniejszając jego znaczenia, był centrum „administracyjno-historycznym”. Walory starego Jeruzalem predestynowały je do tego, aby stać się miejscem pielgrzymek porównywalnym z islamską Mekką. W pierwszych wiekach naszej ery pielgrzymki do M

i

v r - * t it « ii» ł

io~~i r t * * -

Jerozolimy były przedsięwzięciami trudnymi i niebezpiecz­ nymi. W średniowieczu, po ustanowieniu imperium arab­ skiego, stały się praktycznie w ogóle niemożliwe. Problemu tego nie rozwiązały również krucjaty. Zarówno dla indywi­ dualnych pątników, jak i dla całych armad krzyżowców wyprawa do grobu pańskiego była w sensie organizacyj­ nym, transportowym, aprowizacyjnym, militarnym, a na­ wet politycznym istnym labiryntem, w którym —prócz utra­ ty życia - czekały pielgrzyma (krzyżowca) wszelkie niebez­ pieczeństwa świata. W tych warunkach zrodził się zwyczaj imitowarda rze­ czywistej, geograficznie realnej wędrówki do Jerozolimy;iatk. birynty kościelne zaś dobrze symbolizowały zawiłości i nie­ bezpieczeństwa prawdziwej drogi. Oczywiście podział na symboliczne, imitowane wędrówki do Nowego Jeruzalem i do rzeczywistej Jerozolimy w Pale­ stynie jest koniecznym uproszczeniem. Zapewne w rzeczy­ wistości te aspekty przenikały się, i pielgrzym w Reims, Ra­ wennie czy Bayeux, zapytany, dokąd idzie, miałby trudno­ ści w sprecyzowaniu, o którą Jerozolimę chodzi. Naszym celem nie jest tego rodzaju redukcjonistyczne rozumowa­ nie, zastosowaliśmy je wyłącznie dla jasności wykładu. W rzeczywistości mistycznej poprzez starą Jerozolimę dro­ ga wiodła do Nowego Jeruzalem. Średniowieczni pielgrzy­ mi w iedzieli to lub wystarczająco mocno w to w ierzyli. U celu czekała ich w Nowym Jeruzalem „[...] rzeka wody żywota, która jaśniała jak kryształ. W środku ulicy miasta i po obu stronach rzeki stało drzewo żywota, które rodzi dwanaście owoców; co miesiąc rodzi swój owoc. Liście drzewa są lekiem dla narodów. Nie będzie już niczego, co jest dotknięte przekleństwem [...]" ( Biblia, tojest Pismo Święte..., 1982).

Sekrety inicjacji „Do granicy śmierci doszedłem i progów Prozerpiny dotknąłem, a wróciłem przez bezdnie wszystkich żywiołów. W głębokiej nocy 127

126

widziałem słońce ślepiącym blaskiem jaśniejące, patrzyłem w oczy potęgom piekielnym i niebieskim potęgom i do stóp ich czołem uderzyłem. Usłyszałeś tedy, ale choć-eś usłyszał, trze­ ba, abyś nie rozumiał" (Apulejusz, 1998). Tak w Metamorfozach Apulejusza powiada wtajemniczony !

f

do profana. Labirynt j ako droga___ kolejną funkcją last not least, w której chodzi o osiągnięcie duchowego coniunctio oppositorum. Znaczenie to jest nie tylko najważniejsze, ale i najpowszechniejsze. Wszędzie tam, gdzie mamy możność zetknięcia się z ideologią dotyczącą labiryntów, wyrażaną explicite, okazuje się, że rzecz doty­ czy inicjacji. Popularne reportaże z egzotycznych krain, tzw. literatu­ ra podróżnicza itp., utrwaliły w powszechnej świadomości stereotyp inicjacji jako specyficznego obrzędu wiążącego się z przejściem młodzieży męskiej i żeńskiej z grupy wiekowej dziecięcej do grupy wiekowej dorosłych. Nieprzygotowani pod względem merytorycznym podróżnicy serwują swoim nieprzygotowanym merytorycznie czytelnikom obraz tych obrzędów, fascynujący wydelikaconych Europejczyków dra­ stycznością prób, często okrutnych, bólem, opanowaniem ciała itp. Sądzi się powszechnie, że celem tych inicjacyjnych udręk jest udokumentowanie, iż adept zdolny jest do podję­ cia obowiązków dorosłego życia —łowcy, wojownika, matki, żony. Istotnie, taka też jest funkcja wielu inicjacyjnych ry­ tuałów. Jednakże inicjacyjne rytuały wprowadzające adeptów w społeczno-kulturowe życie danej grupy stanowią najpow­ szechniejszy i zarazem najniższy rodzaj inicjacji; tego ro­ dzaju wtajemniczenia są w zasadzie powszechne, obowią­ zujące, nie można ich uniknąć, chcąc być pełnoprawnym, akceptowanym członkiem danej grupy. Nie o takich społecz­ no-kulturowych zwykłych wtajemniczeniach mówi przyto­ czony wyżej fragment z Metamorfoz, my także nie będzie­ m y się nimi zajmować. 128

Drugą grupę inicjacji, nieobowiązkowych, zastrzeżonych dla nielicznych wybranych, stanowią wtajemniczenia .o cha­ rakterze duchowym, psychologicznym, wręcz psychoanali­ tycznym, zawsze indywidualnym. Jak podaje D ictionnaire de l ’E th n ologie: „W tym wąskim powyższym sensie, rytuały inicjacyjne zabez­ pieczają i uświęcają rekrutację elity bądź selekcję uprzywilejo­ wanych; z tego powodu wymagają od kandydatów dowodu odwagi, zręczności, wiedzy ezoterycznej lub wierności". W naszym eseju staramy się wykazać, że dramatyczne wydarzenia, w których uczestniczą (u wielu ludów, w wielu krainach) heros, potwór i dziewczyna, mają związek z ini­ cjacją w tym węższym sensie; chodzi tu właśnie o to, co sfor­ mułował D ictionnaire de l ’Ethnologie, mianowicie o rekru­ tację elity, selekcję wybranych. Termin „inicjacja” wywodzi się z łacińskich słów; in itio przypuścić do udziału, wtajemniczyć; in itiu m - wstęp, ta­ jem ny kult, misteria; in itia tio - wprowadzenie, wtajemni­ czenie. R.F. Raglan wywodzi ten termin od słowa inive, któ­ re oznacza rytualne wejście do jaskini symbolizujące śmierć. Poznamy bliżej istotę, zasady, przebieg i znaczenie ini­ cjacji w dalszych rozdziałach naszej książki. W e wszystkich częściach świata, nie wyłączając Austra­ lii, labirynt symbolizuje proces wtajemniczenia. Ale w co? Długa, okrężna, trudna droga prowadzi do miejsca specjal­ nego, położonego w centrum —do centrum —w którym czę­ sto znajduje się wyobrażenie potwora, dziewczyny czy jakiś inny element. Adept powinien dotrzeć do centrum,,pokonać potwora, pokonać~przeszkodv i j v yiść z powrotem. Powrót ¿"centrum “labiryntu oznacza wyjście z otchłani, z krainy ciemności, odrodzenie się na nowo. Jak pisze M. Brion, taka jest treść wszystkich religii zawierających tajemnice i wszyst­ kich sekt uważających wędrówkę w labiryncie za niezbęd­ ny proces przemian Towarżysząćyćfiodródzeniu. Im trud­ niejsza jest wędrówka, tym przeobrażenie jest głębsze, a nabyte nowe ja wyższe. 7

m m

i

i

■

- « » ■ »n

u

1

i i i i . i

i

n

■

■

1 1

, 1

1

.

.

129

W innych słowach, lecz podobnie co do treści, wypowiada się H. Kuhn; według niego, labirynt wiąże się z koncepcją... trudnych prób, trzeba je przebyć, aby dotrzeć do nowego świata lub osiągnąć nowy stan; albowiem w światopoglądzię,archaicznym życie i śmierć są nierozdzielne - trzebą... umrzeć, aby się odrodzić, zarówno w wypadku śmierci rze­ czywistej, jak i symbolicznej w obrzędach wtajemniczenia i w innych rytuałach zwanych „rytuałami przejścia”. Religioznawca W. Brede Kristensen na pytanie, czym jest labirynt, odpowiada, że światem podziemnym, obrazem kró! , lęstwa zmarłych. / K . Kerenyi poświęcił osobne studium ideologicznemu aspektowi labiryntów. Przez całą jego pracę przewija się teza, że labirynt jest drogą duszy zmarłego, jaką podąża ona ku pośmiertnemu odrodjzemu^f^^. Wspomniany ju ż J. Layard widzi labirynt nieodłącznie z rytami, w których występuje świat podziemny, morze nocy, labirynt jest drogą wiodącą przez tę otchłań. Zauważa on w labiryncie cechy archetypowe, a mianowicie: labirynt za­ wsze ma związek ze śmiercią i odrodzeniem w misteriach inicjacyjnych; zawsze jest związany z jaskinią lub jej odpo­ wiednikiem (np. kamienny grobowiec); istnieje związek prze­ strzenny, a więc także ideologiczny, pomiędzy labiryntem a jaskinią; obserwacje J. Layarda poczynione na Nowych Hebrydach nieodmiennie wskazują na występowanie rysun­ ków labiryntów podczas rytuałów w bezpośredniej bliskości jaskini; zawsze istnieje związek kobiety z labiryntem - na Nowych Hebrydach jest ona osobą prowadzącą obrzęd; la­ birynt zawsze służy jako droga do przebycia, dosłownie lub w myśli. I jeszcze jedna opinia o labiryntach, tym razem znako­ mitego, szeroko znanego także w Polsce, religioznawcy M. Eliadego. Uważa on, że zawiła droga.labiryntu służyła ochronie tzw. środka, centrum, a dotarcie do niego było róws( noważne z inicjacją, ze zdobyciem nieśmiertelności bądź ab­ solutnej rzeczywistości. 130

Łatwo się zorientować, że przedstawione opinie, pomimo pewnych różnic, w gruncie rzeczy zgodne są co do tego, że labirynt stosowany łączy się z „innym światem”, jest odwzo­ rowaniem trasy wiodącej „na tamten świat”. Zresztą „trud­ na droga” występuje nie tylko w próbach wtajemniczenia. Jako przykłady można wymienić: skomplikowany układ nie­ których świątyń, np. w Borobudur na Jawie, lub pielgrzym ­ ki do miejsc świętych (Jerozolima, Mekka, polska sierpnio­ wa pielgrzymka do Częstochowy itp.), udręki ascetów w po­ szukiwaniu drogi prowadzącej do centrum własnej istoty i inne. Droga jest trudna i pełna niebezpieczeństw, chodzi bowiem o przejście od tego, co chwilowe i pozorne, do tego, co realne i wieczne - słowem, od śmierci do życia, od czło­ wieka do bóstwa. Dostęp do centrum, osiągnięcie go po nie­ zwykłych trudach, są równoznaczne z konsekracją, a więc z inicjacją. Tak pojętą funkcję inicjacyjną labiryntu odnajdujemy w wielu miejscach na świecie. Można przypuszczać, że funk­ cja ta występowała również wszędzie tam, gdzie spotykamy starożytne wyobrażenia labiryntu, a gdzie nie zachowały się przekazy objaśniające jego znaczenie; wyjątkiem są eu­ ropejskie labirynty ogrodowe i darniowe okresu nowożytne­ go, które miały przede wszystkim zdesakralizowany cha­ rakter dekoracyjny. Mistyczna triada galijska, tzw. „Pastwa Otchłani” (,fre id den Aruiwn”) opowiada, w jaki sposób adept nauk druidycznych posuwa się ku coraz wyższym „kręgom”: rozpoczyna od kręgu Życia Materialnego, z którego przesuwa się do kręgu Sprawiedliwych, następnie do kręgu Zgromadzenia Królew­ skiego, gdzie zostaje wtajemniczony w stopnie i w mniejsze misteria; później następuje odosobnienie wtajemniczonego w kromlechu (tj. w kręgu z pionowo ustawionych podłuż­ nych kamieni - menhirów) zwanym Ciemnym Kręgiem, odosobnienie wyobraża w sposób symboliczny śmierć; dalej idzie zodiak Wędrówki, kres wędrówki duszy w kręgu Życia, trzecie odrodzenie się adepta, utrwalone pieśnią Taliesina na 131

dzień 1maja, wreszcie - jako zakończenie i najwyższe speł­ nienie się - przyjęcie wtajemniczonego do kręgu Niebiań­ skiego. G. Brennecke opisał spiralny taniec kobiet ludu Venda na południe od rzeki Limpopo w Afryce, który stanowił punkt kulminacyjny inicjacji. Podobny charakter miał taniec wykonywany na wyspie Seram na Molukach. W iąże się z nim następujące mitolo­ giczne podłoże: księżycową dziewczynę Hainuwele - wcie­ lenie obfitości - porwał człowiek słońca. Zamordowali ją lu­ dzie i od tamtej pory muszą umierać. Na pamiątkę tego w y­ darzenia krajowcy wykonują taniec, tancerze posuwając się, kreślą spiralę, spirala ta zaś wiedzie do bramy piekieł i miesz­ kającej tam bogini. Przekroczenie bramy (w tańcu) zapew­ nia odrodzenie. Ze spiralnym tańcem na Molukach wiąże się także inna nieco legenda. Taniec ten wykonuje się w nocy, uczestniczą w nim kobiety i mężczyźni ustawieni na przemian, trzyma­ jący się za ręce. Krąg tancerzy, prowadzony przez mężczy­ znę wodzireja, przesuwa się z prawa na lewo. Krajowcy utrzymują, że w przeszłości tańczono wielki taniec maro, trwający dziewięć nocy. Uczestniczyło w nim dziewięć rodzin, tworząc spiralę dziewięciozwojową. Każdej nocy zmieniało się miejsce tańców, każdej nocy młoda dziew­ czyna księżycowa - Hainuwele - rozdzielała zioła do żucia i podarki. Dziewiątej nocy tancerze wpychali ją do jamy, przysypywali i tańczyli na wyrównanej i ubitej ziemi, śpie­ wem zagłuszając krzyki lunarnej dziewczyny. W miejscu jej śmierci matka budowała „wielką bramę”, tj. przejście - spi­ ralę o dziewięciu zwojach, podobną do tej, którą posuwali się tancerze. Matka dziewczyny zapowiadała, że ci, którzy przekroczą bramę, zdołają się odrodzić. Nietrudno zauważyć, że zarówno jedna jak i druga w er­ sja wyjaśniająca powód spiralnego tańca różni się drugo­ rzędnymi w zasadzie szczegółami, gdyż w gruncie rzeczy idzie o tę samą ideę śmierci nierozerwalnie związaną z życiem, 132

0 trasę, drogę prowadzącą ku śmierci, ku krainie śmierci, a więc i ku krainie odrodzenia, „tam tego życia”, prawdziwego, wiecznego. W Tybecie symbol zawiłej drogi w kształcie spirali był od lat stosowany w inicjacji; wyznaczano go kolorowym ry­ żowym pudrem, sznurkami, ryto go. Najpopularniejsza była tzw. jan tra (czyli wizerunek), składająca się ze skompliko­ wanych układów trójkątów utrudniających dotarcie do punktu centralnego, otoczonego wielom a koncentryczny­ mi kręgami. Adept w swym duchowym poszukiwaniu mu­ siał odnaleźć drogę do świętego centrum, miejsca rozkoszy 1 pokoju. W perskiej mitologii mówi się o tym, że pałac władcy Kej Kawusa na Elbrusie składał się z siedmiu budowli: dwu zło­ tych, dwu srebrnych oraz po jednej z mosiądzu, stali i krysz­ tału. Był on miejscem wiecznej wiosny. Wierzono, że jeżeli umierającego starca obniesiono by przez owych siedem bu­ dowli, odzyskałby młodość. Idea odrodzenia i labiryntowej drogi jest tu czytelna jak na dłoni. Wspominaliśmy już o labiryncie-budowli w podziemiach chińskiego klasztoru Szaolin w prowincji Hunan. Po latach nauki, przed wyświęceniem na mnicha, kandydat musiał przejść szereg prób inicjacyjnych. Ostatnią i najcięższą było pokonanie labiryntu —podziemi klasztoru. Kandydat musiał znaleźć wyjście z ciemnego, wilgotnego, zimnego lochu, naje­ żonego niewidocznymi pułapkami i szkieletami tych, którzy inicjacji nie ukończyli pomyślnie, nie trafili do wyjścia. Wiek labiryntu klasztoru Szaolin sięga V I w. n.e. Ale także we współczesnych Chinach da się zauważyć „labirynt stoso­ wany” . Oto w jednym z plemion grupy etnicznej Ho-mi (Junnan), gdy przyszły zięć przychodzi po swą żonę do domu teścia, ten ostatni przeprowadza przybyłego przez drugą i trzecią komnatę, potem przez pawilon książek, by dopro­ wadzić go do pawilonu toaletowego. U każdych drzwi pawi­ lonów głośno oznajmia obrzęd, j akiego należy dopełnić, zięć zaś wykonuje dwa pokłony, zwie się to „pokłonem drzwiom”. /y% .

« ł * * n- n '

"**

133

Poprzez tę ceremonię teść daje do zrozumienia córce, że przy­ wiązuje wagę do znaczenia drzwi i dlatego stwarza trudno­ ści zięciowi w przechodzeniu przez nie. Mimo że forma już nieco zatarta, a treść zwietrzała, przecież z łatwością da się jeszcze odczytać pierwotne znaczenie. W fundamentalnym dziele M. Eliadego pt. Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy (1994) odnajdujemy wiele wzmianek odnoszących się do interesującego nas zagadnie­ nia. Można stwierdzić generalnie, że labirynty odgrywają ważną rolę w inicjacjach szamańskich w różnych częściach świata. Jaskinia i labirynt są drogami do świata podziemnego_(tak też trzeba spojrzeć na funkcję jaskiń paleolitycz­ nych ze słynnymi malowidłami). Jaskinie - czyli skomplikowane trasy - odgrywały dużą rolę w inicjacjach szamanów i czarowników m.in. w Austra­ lii i Ameryce Południowej^Na przykład u Indian Araukanów w Chile szamańska inicjacja odbywała się w jaskiniach, często ozdabianych głowami zwierząt./U Indian Borasanów z Kolumbii spotyka się rodzaj labiryntu będącego drogą wio­ dącą do innego świata; odsłania się on przed szamanem dzię­ ki zażyciu środków halucynogennych./ U Eskimosów znad cieśniny Smith Sound (Grenlandia, Ellesmere) inicjowany na szamana musi iść nocą do urwi­ ska z jaskiniami i przebyć je w ciemności. Jeśli jest predesty­ nowany na szamana, znajdzie jaskinię, jeśli zaś nie, uderzy się o urwisko skalne. Gdy inicjowany odnalazł jaskinię i wszedł do niej, natychmiast zamykała się za nim i przez pewien czas nie było z niej wyjścia. Gdy jednak otworzy się ponownie, kandydat musi wykorzystać ten moment i po­ spiesznie ją opuścić; w przeciwnym razie pozostanie w niej zamknięty na zawsze. W ielką rolę w inicjacjach szamańskich odgrywają także jaskinie w innych częściach Am eryki Północnej - adepci przeżywają w nich transy i spotykają sprzyjające im du­ chy. Podobnie na Syberii, gdzie mamy do czynienia ze spi­ ralam i i labiryntami będącymi centrum wtajemniczenia. 134

W szamańskich inicjacjach spirale, labirynty, meandry, lime proste wyznaczają drogę szamanowi-neoficie podczas inicjacji. Niektóre kręte linie, w tym także labirynty, repre­ zentują doznania inicjacyjne: wejście do otchłani, p iel­ grzymkę duchową itp. Inicjacja, ezoteryczne misteria, labiryntowa droga jako symbol i rekwizyt wtajemniczenia nie ograniczają się do sta­ rożytności ani tzw. współczesnych (nowożytnych) społecz­ ności pierwotnych. Odnajdujem y te elem enty rów nież w nowożytnej masonerii. W X V III wieku organizacje wolnomularskie stosowały labirynt w ceremoniach inicjowania nowych adeptów. P ięk ­ nym literackim przykładem swoistego labiryntu, specjal­ nie zaaranżowanego do wtajemniczenia jednego człowie­ ka, jest powieść hrabiego J. Potockiego pt. Rękopis znale­ ziony w Saragossie (1976). Jest to powieść p a r excellence inicjacyjna, podobnie jak inicjacyjną powieścią są w całości Metam orfozy alho Z loty osioł Apulejusza (1998) czy Wilk stepowy H. Hessego (1977) - we wszystkich trzech w ym ie­ nionych utworach nawet nieobeznany z analizą literacką czytelnik odkryje z łatwością motyw trudnej labiryntowej drogi. Przy tym należy pamiętać, że wolnomularskie inicjacje nie wykorzystywały jedynie formy labiryntu, treść tych wta­ jemniczeń nawiązywała do treści, z którymi labirynt sprzę­ gnięty był od tysiącleci. Była to wiedza dająca człowiekowi odwagę wobec śmierci. A zatem niezależnie od różnic mamy i w tym wypadku do czynienia znowu z tym samym zagad­ nieniem: ¿życie - śmierć - życie”. ..

135

R ozd ział V II

TEZEUSZ WTAJEMNICZONY Heros W świetle wyżej wymienionych przykładów inicjacyjne­ go charakteru labiryntowej drogi wydaje się, że mit o Tezeuszu należy traktować w tym właśnie aspekcie. Byłaby to inicjacja podwójnie specyficzna. Po pierwsze, przeznaczona dla mężczyzn. Zauważmy, że w każdym przypadku, gdy w dramatycznym mitycznym wy­ darzeniu uczestniczą: heros, potwór i dziewczyna, stroną czynną jest jedynie i zawsze heros; dziewczyna pozostaje bierna, podobnie jak potwór, który jest w zasadzie jedynie defensorem. Po drugie, inicjacja ta nie jest dla wszystkich mężczyzn, jedynie dla legitymujących się wyjątkowym i cechami, de­ cydujących się na czyn najbardziej niezw ykły ze wszyst­ kich możliwych - zstąpienie do krainy śmierci. Momentem kulminacyjnym wtajemniczenia było pokonanie monstrum, potwora symbolizującego ciemne siły grożące śmiercią.

137

W epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza wykształca się nowa organizacja społeczeństw w Europie i Azji (czy także w Afryce?), na ich czele stają tzw. święci królowie. W ładz­ twa tamtego okresu były nieporównanie mniejsze od kró­ lestw średniowiecznych czy nowożytnych, lecz nie zmienia to istoty zagadnienia. Jak pamiętamy, większość bohaterów Homera to królowie. Władza królów epoki brązu i wczesnej epoki żelaza rozciąga się na jedno miasto-państwo lub na jedną wyspę. Królem miasta Uruku był Gilgamesz, królem wysepki Itaki był Odyseusz. Królowie tej epoki byli inicjowani, a ściślej, inicjacja po­ przedzała objęcie władzy, była niezbędnym tego warunkiem. Była to inicjacja o charakterze heroicznym, której kulmina­ cyjnym momentem było właśnie zgładzenie potwora, repre­ zentanta krainy śmierci, ciemnych sił destrukcji. Przyznaj­ my, że wykazanie się takim czynem nie było bezsensowne z punktu widzenia kogoś, kto miał sprawować władzę. Rzecz ciekawa, że mit zauważa tę współzależność pomiędzy zabi­ ciem potwora a objęciem władzy, wedle logiki mitu pokona­ nie monstrum jest niejako mandatem uprawniającym do ob­ jęcia władzy. Jeden z tekstów starobabilońskich (zachowa­ ny fragmentarycznie) wyraża tę współzależność wprost: Bel w niebie mówi bogom: - srogi potwór się ukazał. Na 50 m il rozciąga się jego długość; Na jedną milę jego szerokość. Sześć łokci jego paszcza, Dwanaście łokci jego (...) Dwanaście łokci obwód jego uszu. 0 60 łokci Labbu porywa ptaki, Pogrążony w wodzie na 9 łokci, A ogon sterczy mu w górę na (...) łokci. Oto wszyscy bogowie na niebie, Chylą się wszyscy bogowie przed Sinem 1Sina błagają o radę. - Kto pójdzie? Kto zniweczy Labbu? 138

Kto szeroką ziemię od jego złości wybawi Ikrólewską władzę obejmie? - Idź Tissu - unicestwij Labbu. Ocal szeroką ziemię I królewską władzę obejmij! (Dywan wschodni, 1921)

Jednym z tych, którzy poszli, unicestwili potwora i objęli królewską władzę, był Tezeusz. Nie my pierwsi zauważamy heroiczny charakter mitycznej biografii Tezeusza. Pisali o tym tacy badacze, jak R.F. Raglan, P. Sellier, G. Dumézil, J. Campbell, P. Sadowski, jednakże w nieco innym aspekcie. Szczególnie interesujący jest „boha­ terski wzorzec” zestawiony z cech wielu herosów przez Raglana (1949). Porównał on mityczne biografie 21 postaci męskich (wśród nich m.in. Tezeusza, Heraklesa, Perseusza, Zygfryda o których piszemy) i wyodrębnił charakterystyczne powtarza­ jące się epizody, uznając je za wzorcowe dla bohaterskiej po­ staci heroicznej. Oto one: 1. Matka bohatera jest królową. 2. Ojciec bohatera jest królem. 3. Często jest też bliskim krewnym matki. 4. Okoliczności poczęcia bohatera są niezwykłe. 5. W związku z tym, uważa się go również za boga. 6. Po urodzeniu dziecka następuje zamach na jego życie. 7. Bohater zostaje uwięziony za pomocą czarów. 8. Wychowują go przybrani rodzice w odległych krajach. 9. N ie wiadomo nic o jego dzieciństwie. 10. Po osiągnięciu dojrzałości powraca do swego przyszłego królestwa. 11. Zwycięża króla, olbrzyma, smoka, potwora itp. Swoje walki toczy bohater samotnie, nie walczy ze zwykłymi ludźmi. 12. Poślubia księżniczkę, często córkę pokonanego króla. 13. Zostaje królem. 14. Przez pewien czas rządzi w pokoju. 15. Ustanawia prawa. 139

16. Traci łaskę u bogów lub u swych poddanych. 17. Zostaje pozbawiony tronu lub wygnany. 18. Ponosi śmierć w tajemniczych okolicznościach. 19. Jego śmierć następuje często na szczycie wzgórza. 20. Jego ciało nie zostaje pogrzebane. 21. Jeśli ma dziecko, nie obejmuje ono po nim dziedzictwa. 22. M a on jednak przeważnie kilka otoczonych czcią gro­ bowców. %

Wobec wzorca R.F. Raglana wysunięto wiele metodycz­ nych zarzutów, zapewne słusznych. Niemniej faktem jest, że zestawił on najpełniejszy wzorzec bohaterski i że wśród wymienionych cech jedna jedyna powtarza się absolutnie w e wszystkich przypadkach: zwycięstwo nad olbrzymem, smokiem, potworem. Mówiąc innymi słowy, we wszystkich biografiach klasyfikowanych przez R.F. Raglana jako hero­ iczne, jedynym niezmiennie występującym elementem jest kulminacyjny punkt męskiej heroicznej inicjacji. Z drugiej strony, gdy porównamy biografię Tezeusza z wzorcem R.F. Raglana, okaże się, że jedynie dwa spośród wzorcowych punktów nie odnoszą się do życiorysu naszego bohatera, mianowicie punkty trzeci i piąty. Ojciec Tezeusza nie jest bliskim krewnym jego matki; Tezeusz nie jest uwa­ żany za boga. N ie chcemy komentować zbyt szczegółowo tych niezgodności, zauważmy jedynie, że te akurat są na­ tury nie najważniejszej, niejako niezależne od herosa i jak gdyby niewiele znaczące, w każdym razie nie decydują o byciu lub niebyciu herosem. Natomiast to, co decyduje o tym, a więc królewskie pochodzenie, wtajemniczenie i ob­ jęcie władzy - obecne jest w życiorysie Tezeusza. Inicjacja królów w epoce brązu nie jest zjawiskiem no­ wym w pradziejach. Istnieją nici łączące je z wcześniejszy­ mi inicjacjami szamanów w epoce kamienia. Niestety, ten fascynujący temat nie jest dokładniej opracowany, dlatego musimy tutaj ograniczyć się do lapidarnego skonstatowa­ nia tego faktu. Przed epoką brązu, przed królewską formą sprawowania władzy w społecznościach epoki kamienia, 140

władza także była ju ż wykształcona. Jednakże miała ona inną postać. Sprawowali ją szamani. Była to władza o cha­ rakterze bardziej „duchowym” niż „administracyjnym”, co nie przeszkadzało jej spełniać dostatecznie (a może najle­ piej w dziejach ludzkości?) funkcji sterowniczej. Szamani sprawujący rządy dusz w epoce kamienia byli inicjowani. Zbadanie tego zagadnienia, prześledzenie po­ wiązań i pasaży pomiędzy starymi systemami władzy w epoce kamienia, i systemami nowymi - w epoce brązu, miałoby kapitalne znaczenie dla zrozumienia wielu hero­ icznych, ale nie tylko, mitów. O ewolucji postaci szamana w postać herosa pisze P. Sadowski (1991). W tym miejscu trzeba także powiedzieć, że istniały ini­ cjacje kobiece. Niestety, temat ten leży odłogiem, w chwili obecnej można powiedzieć niewiele więcej ponad to, że były, że wiązały się z prastarym, jeszcze z paleolitu wywodzącym się kultem W ielkiej Matki, zwanej też W ielką Boginią.

Tajemnica labiryntu Jeżeli m it o Tezeuszu jest ilustracją męskiej inicjacji he­ roicznej, jeśli jej kulminacyjnym momentem jest zabicie M i­ notaura, należy zapytać, co oznacza naprawdę ta scena? Mówiliśmy ju ż o tym - Minotaur jest potworem. A więc jest to zabicie potwora, pokonanie monstrum, reprezentan­ ta sił destrukcji, demonicznych, ciemnych, podziemnych. Wejście Tezeusza w labirynt, jego spotkanie oko w oko z be­ stią jest w istocie zejściem do świata śmierci i wydobyciem się z niego. Jest przeniknięciem śmierci, przejściem poprzez nią w prawdziwe, wieczne, boskie życie. Słowem — ucieka­ jąc się do współczesnego porównania —mamy do czynienia z misterium swoistej podróży na trasie życie — śmierć —ży­ cie, zakończonej przybyciem do stacji odrodzenia. Jeżeli nawet przyznamy Tezeuszowi status postaci histo­ rycznej, jedynej i wyjątkowej, to jednak labirynt, w który wstą­ pił na Krecie, nie był jedyny. N ie we wszystkich labiryntach 141

Ryc 12. Minotaur na obrazie George'a Wattsa, Londyn, Tate Gallery. Według H. Modego.

142

odnajdujemy wprawdzie Minotaura, lecz odnajdujemy wszak inne postacie i elementy. Co oznaczają? Czy mają związek z misterium odrodzeniowym? Jeżeli chodzi o starożytny świat śródziemnomorski, moż­ na powiedzieć, że Minotaur jest najczęstszym mieszkańcem labiryntu, co zresztą jest zrozumiałe w kontekście kulturo­ wym. Naw et centaury w niektórych antycznych labiryn­ tach odznaczają się budową byczą (dwudzielne kopyta, „kro­ w i” ogon i tułów), nie końską. Można je traktować na równi z Minotaurem. Również postacie tego rodzaju, jak lew o ludzkiej gło­ wie, człowiek z głową osła, demoniczne oblicze o nienatu­ ralnie wielkich oczach są bez wątpienia postaciami potwor­ nymi, równoważnymi Minotaurowi. Podobnie jak smok równoważnik Minotaura w symbolice inicjacyjnej. N a m arginesie - zarówno smok, ja k i człowiek z głową osła są poskramiani w labiryntach przez herosa, analo­ gia do sceny Tezeusz-Minotaur jest pełna. Do tej grupy należy też chyba zaliczyć Dawida i Goliata, uosobienie olbrzymiej, potwornej, destrukcyjnej siły i heroicznego wysiłku, uwieńczonego pokonaniem złej mocy wrogiego olbrzy ma-potwora. Oprócz potworów labirynty zawierają cały szereg innych wyobrażeń. Niektóre z nich są dziś zrozumiałe, na przykład kopuła na kolumnach, obelisk, szachownica. Oczywiście można na ich temat spekulować, lecz stopień niepewności, możliwość dowolności, wieloznaczność są niestrawne dla in­ terpretacji pretendujących do miana naukowych. Natural­ nie wolno, a nawet trzeba kusić się o wyjaśnienie tych zaw i­ łych symboli; dwie włócznie w tarczy mogą oznaczać hero­ iczną walkę bohatera z potworem, podobnie jak róg skrzy­ żowany z pałką (róg Minotaura?, pałka Tezeusza?). Są też takie symbole, co do których mamy niemal pew­ ność, z czym należy je wiązać. Istnieje cała grupa elemen­ tów umieszczanych wewnątrz labiryntów, a wiążących się niejako ze swej natury z symboliką odrodzeniową. Można 143

tu wymienić: mandalę, kościół, księżyc, krzyż Chrystusowy, krzyż równoramienny (są to dwa różne krzyże), wieżę, drze& wo, fontannę. Weźmy dla przykładu tę ostatnią. Fontanny były niekie­ dy umieszczane w centrum labiryntów ogrodowych zachod­ niej Europy w X V II w. Jak wykazała A. Boczkowska (1977) na przykładzie piętnastowiecznego malarstwa, w tymże stu­ leciu, ale też dużo wcześniej fontanna symbolizowała odro­ dzenie. W tryptyku H. Boscha widzimy m.in. taki motyw: we wnętrzu globu Luny-Fontanny Życia wypełnionej wodą widnieje mężczyzna, dotyka on dłonią łona stojącej obok kobiety. Gest ten pojawia się także u innych malarzy w kon­ tekście Fontann Młodości utożsamianych z Fontannami Życia, bardzo popularnych w malarstwie i literaturze XV w. Fontanny Młodości - pisze A. Boczkowska - symbolizowały odrodzenie człowieka, powrót do młodości związany z ideą powtórnych narodzin. Gest wskazujący na łono kobiety, wyobrażający ideę po­ częcia i narodzin, związany z tą symboliką, uwidoczniony został nie tylko u H. Boscha, lecz także u innych malarzy, np. u Mistrza Banderola. Przedstawienie tego akurat gestu w fontannie ma szczególne znaczenie. Fontanna Życia była bowiem porównywana do rodzącego łona Matki-Eklezji. Wer­ sety umieszczone na baptysterium laterańskim z V w. mó­ wią o dziewiczym łonie Matki-Eklezji rodzącej swe dzieci w potokach wód. W Mszale Rzymskim z wieku V II czytamy, że ci, którzy są poświęceni w niepokalanym łonie Świętej Fontanny, rodzą się na nowo jako lud boga. Tak więc gest mężczyzny dotyka­ jącego łona kobiety stojącej w Fontannie Życia-Eklezji-Luny podkreśla sakralną funkcję macierzyństwa jako symbolu od­ rodzenia i regeneracji. Zespolenie kobiety i mężczyzny odwzorowuje metafizycz­ ną koniunkcję Adama-Chrystusa-Słońca z Ewą-Eklezją-Luną. Koniunkcja ta jest połączeniem się przeciwieństw - coniunctio oppositorum - w harmonijną, doskonałą, niepodlegającą 144

dezintegracji całość. Przeciwieństwa te zestawiono w pary podstawowych związków: mężczyzna-kobieta, ogień-woda, słońce-księżyc. Rozważania powyższe prowadzą A. Boczkowską w kie­ runku alchemicznej problematyki symboliczno-mistycznej i „kamienia filozoficznego”. Ale przecież, mimo że „kamień filozoficzny” jest nierozerwalnie związany ze średniowieczem, idee i symbolika, z których powstał, wywodzą się z dużo bardziej zam ierzchłej przeszłości. Autorka jest zresztą w pełni tego świadoma. Słowem - fontanna w labiryncie jest nieskrywanym symbolem odrodzenia. K u niem u prowadzi trasa labiryntu w kościele w Bourn w Anglii, zakończona schodami wiodą­ cymi do chrzcielnicy. N a jednej z mozaik pompejańskich w i­ dzimy Tezeusza zmagającego się z Minotaurem; w głębi sce­ ny, za basenem z wodą, przyglądają się walce ludzie; basen z wodą nie znalazł się przypadkowo na tej mozaice, wiemy już, co oznacza woda, jaka to woda. Jednoznacznie odrodzeniowe skojarzenia w iązały się z księżycem od niepamiętnych czasów, od głębokiej epoki kamienia. W ąziutki sierp luny, pojawiający się na niebie jak nowo narodzony, rośnie z wolna, noc po nocy, zaokrą­ gla się, osiąga pełnię kształtów, a potem równie z wolna, niepostrzeżenie zmniejsza się, starzeje, znika, umiera. Księ­ życ —w pojęciu archaicznego człowieka —to parabola życia: narodziny, młodość, dojrzałość, starość, śmierć. Ale jednocześnie cykl przemian księżyca unaoczniał czło­ wiekowi archaicznemu, że śmierć nie jest końcem, albo­ wiem księżyc niezmiennie po śmierci pojawia się znowu, ponownie ukazuje się wąziutki sierp nowo narodzony. Ten cykl powtarza się nieustannie. Toteż na całym świecie w archaicznych kulturach księżyc jest symbolem odrodze­ nia. Wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z liturgią księ­ życową, bóstwami binarnymi i lunarną symboliką - u ich podstaw leży misterium zmartwychwstania. Tak więc księ­ życ w labiryncie oznacza to, co zwykle. 145

Równie ewidentnym graficznym znakiem odrodzenia w perspektywie kultury chrześcijańskiej jest kościół. To miej­ sce duchowego odradzania się wiernych. W kościele pod­ czas każdej mszy dokonuje się cud przemienienia wina i chleba w krew i ciało Boga; w kościele śmierć nie jest defi­ nitywnym końcem, kościół jest miejscem przechodzenia przez śmierć do życia prawdziwego. Kościół w labiryncie to znak odradzający. Podobnie krzyż Chrystusowy nie wymaga komentarza, jest on innym znakiem graficznym tego, co dzieje się w ko­ ściele. Chrystus umarł na krzyżu, ale też z krzyża się odro­ dził. Dlatego znak krzyża Chrystusowego jest dla wiernych emblematem „braterstwa w Chrystusie”, jest godłem aspira­ cji uczestnictwa w śmierci wiodącej do zmartwychwstania. Równie łatwe do odczytania jest drzewtrw centrum labi­ ryntu. W rozlicznych mitologiach występuje ono jako źródło życia i sił życiodajnych. Rodzi złote jabłka, dające ni mniej, ni więcej tylko wieczną młodość. Chrześcijaństwo zaadapto­ wało ten prastary symbol, uznając go m.in. za analogon krzyża Chrystusowego. Czytelna wydaje się scena, jaka widnieje na jednej z an­ tycznych mozaik: Dionizos podaje mężczyźnie czarę do pi­ cia. Wizerunek tkwi w centrum labiryntu. Dionizos to jeden ze starożytnych bogów umierających i odradzających się. Inny motyw w labiryncie to wieża. Mitologia poświadcza jej związek z dziewczyną-Animą. W tradycji perskiej zacho­ wał się wątek mówiący o tym, że piękna dziewczyna czeka­ jąca na herosa siedzi na wieży. A znów w Kaleuali (1974) czytamy, że: Dziewczyny uleczyć się nie da Nawet w kamiennej wieży Na samym środku morza. Także labirynty niemające w centrum żadnego wyobra­ żenia niekoniecznie muszą być „puste”. Jeżeli widzimy a tak jest w wielu wypadkach - w centrum pusty kwadrat,

puste koło, pusty ośmiokąt, powinniśmy zadać pytanie: co oznacza kwadrat, koło, ośmiokąt? N a przykład, według bi­ skupa Mediolanu św. Ambrożego, ośmiokąt symbolizował życie wieczne; widzimy takie ośmiokątne puste centra labi­ ryntów między innymi w kościołach francuskich w Arras, Saint-Quentin, Amiens. Podobnie koło i kwadrat są znaka­ mi odnoszącymi się do „nieskończoności”, Jedności , „cało­ ści”; w kategoriach symbolicznych posiadają one wysoką atrybucję. Jak można się domyślać, także inne elementy znajdują­ ce się w centrum labiryntu nie są symbolicznie obojętne, jak na przykład korona z liści, rozeta, szyszak, trójstopniowa latarnia z wielkim płomieniem na szczycie, kwadratowy kamień z okrągłą dziurką pośrodku (średnicy 15 cm). Czy są to symbole odrodzeniowe? Niewykluczone, ale pewności niem a. Niektóre labirynty zawierają napisy w centrum lub obok (umieszczenie napisu w centrum było często technicznie nie­ wykonalne). N ie ujawniają one rewelacji, odnoszą labirynt do mitu o Tezeuszu oraz jakby opisują go - chodzi o symbo­ liczną transkrypcję starożytnej pogańskiej pary TezeuszMinotaur na parę chrześcijańską Chrystus—szatan; tak jak Tezeusz pokonuje potwora, tak Chrystus szatana. Niektóre napisy, jak np. skrót literow y „P.A.S”, są niezrozumiałe. Mówiliśmy już, że najliczniejszą grupę labiryntów stano­ wią okazy z Europy północnej. Tam w ich centrach umiesz­ czane są często obeliski czy kopczyki kamienne (kam y). N a przykład na archipelagu Wysp Sołowieckich (Rosja) skupi­ sku wielu labiryntów towarzyszy około 500 rozmaitych obiek­ tów ziemnych i megalitycznych, nie wyłączając grobów^ Wol­ no się domyślać (na podstawie ogólnej symboliki tego rodzaju obiektów) związku z treściami odrodzeniowymi. Żeby dopełnić listy elementów występujących w labiryn­ cie, trzeba wspomnieć o chacie królewskiej (u Zulusów) czy o postaciach ludzkich - jednej lub dwu (mężczyzna i kobie­ ta). W średniowieczu postać w centrum labiryntu wyobrażała 147

budowniczego kościoła. Ale kogo wyobrażała postać w labi­ ryncie na egipskiej pieczęci łupkowej z okresu V I dynastii? Co oznacza labirynt w kontekście z osobą siedzącą na odwróconej amforze z wieńcem z gałązek oliwnych - jak wyobrażono to na jednej z knosseńskich monet? Czy amfo­ ra zawierała wodę życia?

Tajemnica Ariadny N a jednej z tabliczek glinianych z Knossos odczytano m.in. takie słowa: „pani labiryntu”. Oznacza to, że skoro pi­ smo linearne B znało słowo „labirynt”, istniało ono w języku K rety epoki brązu. Jeśli chodzi o ogólny sens odczytanego napisu, budzi on zastrzeżenia, ponieważ panem labiryntu, w sensie władania, mógł być tylko Minotaur. Z drugiej stro­ ny, skojarzenie „pani” z labiryntem jest jak najbardziej na miejscu. Jeśli chodzi o nasz mit, „pani”, czyli kobieta, ma z nim oczywisty związek. Ariadna zna tajemnicę labiryntu, to ona przekazała ją herosowi. Bez Ariadny, bez jej nici nie powró­ ciłby z krainy śmierci. Jak się okazuje, dziewczyna towa­ rzyszy nie tylko zmaganiom herosa z potworem (jak widzie­ liśmy to na przykładzie wielu mitów), dziewczyna związa­ na jest także bardzo mocno z labiryntem. Ariadna nie jest tu wyjątkiem. Wszędzie tam, gdzie udaje się przeniknąć nieco tajemnicę labiryntu, wyłania się kobieta - ona zna tę ta­ jemnicę. Zarazem, we wszystkich prawie mitach dziewczy­ na jest przede wszystkim więźniem labiryntu, więźniem strzeżonym przez potwora. W indyjskim eposie Ram ajana potwór w ięzi w labiryn­ towym zamku (o wzorze przypominającym grecki!) królew­ nę Sitę, a heros Rama porywa się na siedzibę złych mocy i zwycięża ją. Gdybyśmy chcieli uznać Sitę za panią labi­ ryntu, należałoby rozstrzygnąć zasadniczą sprzeczność: jak można być „panią” labiryntu, będąc równocześnie w nim więzioną? Można tylko pod tym warunkiem, że bycie „panią”

nie oznacza bycia władczynią, właścicielką - oznacza zaś stan immanentnego związku z labiryntem. Panem labi­ ryntu na Cejlonie był Rawana, on tam władał. A le Sita znała tajemnicę labiryntu, wskazała Ram ie drogę, nie opu­ ściła labiryntu potajemnie, ale trwała w nim, przyczyniła się walnie do pokonania Rawany, umożliwiła Ram ie zw y­ cięstwo nad potworem. Jako postać znającą tajemnicę labiryntu i w nim uwię­ zioną trzeba traktować kobietę wyrytą w centrum labiryn­ tu w piętnastowiecznym kościele fińskim w Sibbo; niezależ­ nie od tego, czy kobieta ta jest bardziej pogańska, czy bar­ dziej chrześcijańska. Różne możliwości interpretacyjne (jed­ na z kobiet panteonu chrześcijańskiego, Ariadna, itd.) zbie­ gają się wszak w e wspólnym mianowniku: tajemnica labi­ ryntu, w centrum kobieta. W labiryncie na fińskich Wyspach Alandzkich znajdu­ je się piękna, młoda dziewczyna. J.R. Aspelin, dziew ięt­ nastowieczny badacz fiński, zanotował, że fińskie labi­ rynty kamienne były miejscami specyficznych zabaw, mia­ nowicie w centrum umieszczano młodą dziewczynę, mło­ dzieńcy zaś współzawodniczyli w dotarciu do niej, posu­ wając się krętym i korytarzam i labiryntu, respektując jego geometrię. Nie tylko fińskie, w ogóle północnoeuropejskie labirynty służyły dzieciom jako miejsce zabaw, przy czym były to zna­ mienne zabawy; oczywiście współzawodniczono w jak naj­ szybszym dotarciu do centrum, ale w centrum stawała dziew­ czynka, nie chłopiec. Fakt ten wydaje nam się wymowny. Również rybacy i marynarze zabawiali się w północnoeuropejskich labiryntach. Także oni rywalizowali w szybkim do­ tarciu do centrum labiryntów trasowanych kamieniami na wyspach i wybrzeżach, także oni umieszczali w centrum przedstawicielkę płci pięknej i choć dorosłą, jak sądzimy, nie­ wiele (prócz płci) mającej wspólnego z królewnami. N a Wyspach Brytyjskich labirynt wiązał się z majowym świętem: wewnątrz znajdowała się tak zwana Królowa Maja 149

148

{Queen o f May), a bohater musiał pokonać zawiłość labi­ ryntu, żeby zdobyć swoją księżniczkę. P. Santarcangeli widział w Tyrolu taniec wiosenny. Mło­ dzi ludzie (mężczyźni) tańczyli na szczudłach wokół mon­ strum uosabiającego zimę. W pewnym momencie, gdy tan­ cerze posuwający się labiryntowymi zwojami docierają do potwora, ten odrzuca swe przebranie i spod niego wyłania się piękna, młoda dziewczyna. Wspaniały labirynt ułożony jest w Visby na Gotlandii. Związana jest z nim znamienna legenda. Jak wieść niesie, dawno, dawno temu, w jaskini pod „Górą Szubienicy” wię­ ziono królewnę. Każdego dnia kładła ona jeden kamień, a gdy położyła ostatni i figura labiryntu była gotowa (labi­ rynt trasowany kamieniami) - nadszedł dzień jej uwolnie­ nia. N ie miejsce tu na bliższą analizę tej legendy, ale „Góra Szubienicy” nie znalazła się w niej przypadkiem, skoro sym­ bolizuje po prostu krainę śmierci, postacią zaś znającą se­ kret, tajemnicę - jak wyjść z więzienia w jaskini pod górą szubieniczną, z krainy śmierci, z labiryntu - jest królewna, młoda, piękna, dziewicza. Przypomnijmy taniec maro na Malekuli i legendę z nim związaną. Centralną postacią labiryntowego tańca, zarów­ no w micie, jak i w odtwarzającym obrzędzie jest księżyco­ wa dziewczyna Hainuwele. Jeżeli ktokolwiek zna tajemni­ cę tańca - to właśnie ona. Jeżeli ktokolwiek poznał tę tajem­ nicę - to właśnie przez nią. Ona znała ją pierwsza. Panią labiryntów na Nowych Hebrydach jest kobieta ście­ rająca rysunek, gdy nadchodzi dusza zmarłego lub jej ob­ rzędowy odtwórca; panią nie w sensie władczyni i właści­ cielki, lokatorki, ale w sensie „posiadającej tajemnicę”. Przytaczany wcześniej chiński rytuał małżeński, polega­ jący na obchodzeniu całego mieszkania, pawilon za pawilo­ nem, to reminiscencja labiryntu - labiryntowy rytuał ma oczywiście związek z kobietą, jest nią panna młoda. Ariadna i Sita uważane są za dziewczyny solame. H a­ inuwele z Oceanii uchodzi na dziewczynę lunarną. Różnica 150

zasadnicza, a jednak można by ją określić jako pierwszo­ rzędną różnicę drugorzędną, ponieważ zarówno lunama, jak i solarna atrybucja sprowadzają się do wspólnego mia­ nownika: jest nim atrybucja odrodzeniowa. Wyrażenie typu „Ania z Zielonego W zgórza” wyraża nierozerwalny związek danej osoby z danym miejscem. Dlatego, gdy mówimy „pani labiryntu”, a raczej „pani z labiryntu” - rozumiemy to jako nierozerwalny związek kobiety z labiryntem w semantyce i logice mitu. Kobieta z labiryntu, kobieta w labiryncie jest uosobie­ niem sił regenerujących.-Tak jak regenerujące, odrodze­ niowe znaczenie mają takie elementy, jak: fontanna, drze­ wo, kościół, słońce, księżyc. Dlatego, gdy spotykamy w la ­ biryncie dziewczynę, a spotykamy bardzo często, to nieza­ leżnie od tego, ja k i aspekt reprezentuje - lunarny czy solarny —możemy być pewni, że chodzi o symbolikę, o treści związane z odrodzeniem. Dokładnie tak, jak to namalował H. Bosch. Treści rezurekcyjne w inicjacji heroicznej męskiej mają głęboki sens. Odrodzenie jest celem tej inicjacji. Następu­ je ono w wyniku spełnienia się kulm inacyjnego momentu - pokonania potwora. Poprzez znającą tajem nicę labiryn­ tu, poprzez kobietę, za je j pośrednictwem następuje odro­ dzenie. W myśleniu archaicznym treści mistyczne były uwarun­ kowane realistycznie, stąd nie dziwi na wazie etruskiej ob­ raz kopulujących par obok labiryntu. Stąd m it każe Tezeuszowi posiąść Ariadnę, mimo że dalej m it nie mówi o dal­ szym ciągu tej znajomości (choć jedna z wersji mówi o poślu­ bieniu Ariadny). Stąd w mitach, gdzie herosi zmagają się z potworami, zawsze obok stoi dziewczyna i czeka na bohate­ ra, tak jak Sita z Ramajany, która nie przystaje na propozycję ucieczki z labiryntowej siedziby potwora, jak gdyby wiedząc, że taką ucieczką zburzyłaby logikę mitu; nie dziwim y się temu, ponieważ wiemy, że Sita zna tajemnicę. Jest nią ta­ jemnica odrodzenia. Stąd dłoń mężczyzny na łonie kobiety 151

w „Ogrodzie rozkoszy ziemskich” H. Boscha. Stąd dziewczy­ ny w labiryntach przypisane słońcu lub księżycowi, ale ni­ gdy nie neutralne, nie bezstronne, zawsze związane au fond z mocami chtonicznymi, płodnymi, regenerującymi. Że zaś śmierć jest nierozerwalnie związana z życiem, że jedno wa­ runkuje drugie - stąd uosobienie jednego i drugiego, po­ twora i kobiety, związane z tym samym emblematem - labi­ ryntem. Dziewczyna w labiryncie stanowi wariant eurazjatyckiego wątku mitycznego, praktycznie występującego w całym Starym Swiecie wątku o bohaterze, smoku i księżniczce. Baśniowe królewny więzione na szklanych górach są mi­ tycznymi koleżankami Ariadny. Dziewczyny te trzeba wy­ zwolić i pojąć. Krótko mówiąc, trzeba je zdobyć. Ale nie umizgami, zalotami, nie skusi się ich bogactwami ani pozycją społeczną, ani osobistym urokiem. Dziewczyny z labiryntów, szklanych gór, niedostępnych zamków i wieź, strzeżone przez smoki i czarownice zdoby­ wa się heroicznym wysiłkiem. M a to istotne, głębokie zna­ czenie. Te dziewczyny są w pewnym sensie niezwykłe. Tu się nie zdobywa towarzyszek do prowadzenia gospodarstwa domowego - obojętnie - wiejskiej chaty czy królewskiego dworu; tu się zdobywa kobiety niejako w idealnej postaci, istotę kobiecości; dziewiczość baśniowych królewien ma o wiele głębsze niż tylko fizjologiczne znaczenie. Tu się zdobywa istotę kobiecości. Co to znaczy, powiemy w następnym rozdziale.

152

R ozd ział V I I I

MIT I PSYCHOLOGIA GŁĘBI

Inicjacja Tezeusza W mitologii greckiej imię Tezeusza błyszczy własnym bla­ skiem, nie odbitym. Powiedzmy jednak wprost, że nie do­ szłoby do tego, gdyby nie wyprawa kreteńska. Wszystkie pozostałe jego dokonania razem wzięte nie zdołałyby za­ pewnić mu nieśmiertelnej sławy, wątłe o nich wzmianki mi­ gałyby gdzieś pomiędzy potężnymi dokonaniami innych. Wyprawa na Kretę, wydarzenia wokół labiryntu i w samym labiryncie były na tyle niepospolite, że wym agały czegoś więcej niż siły fizycznej i zręczności, w przeciwnym razie potwór nie pochłonąłby tylu ofiar. Stając z nim oko w oko, Tezeusz przeżył coś zgoła innego niż podczas najsroższej nawet walki, przeżył coś nadzwyczajnego. Z psychologicznego punktu widzenia historia ta jest zna­ mienna, ponieważ występują w niej elementy, postacie i rela­ cje pomiędzy nimi, które są charakterystyczne dla procesu głębokiej przemiany osobowości, jakim jest indywiduacja. 153

Zabicie Minotaura było czymś nieporównywalnie trudniej­ szym, ale przede wszystkim innym, niż „gimnastyczny” wyczyn, jakim było na przykład poskromienie byka szaleją­ cego pod Maratonem. Tezeusz wlokący poskromione zwie­ rzę ku ołtarzowi ofiarnemu na Akropolu jest supertorreadorem; Tezeusz wychodzący z labiryntu, w dodatku w tak nie­ codzienny sposób, jest triumfatorem w całkowicie odmien­ nym sensie. Dzieje Tezeusza zawierają takie elementy, jak: labirynt, heros, Ariadna, Minotaur, Afrodyta, Posejdon, objęcie tro­ nu. Gdy jednak popatrzymy na nie z perspektywy nauki jungowskiej, okaże się, że mamy tu do czynienia z uderza­ jącą zbieżnością elementów i relacji pomiędzy nim i/labi­ rynt - nieświadomość i świat podziemny; Tezeusz - adept; Ariadna - Anima; M inotaur - Cień; Afrodyta - archetyp W ielkiej Matki; Posejdon - archetyp Starego Mędrca; obję­ cie tronu - przekształcona świadomość. Inaczej mówiąc, z jed­ nej strony struktura i postacie mitu o ^Tezeuszu, a z drugiej postacie i struktura Jungowskiej indywiduacji wykazują cał­ kowitą zgodność. Sądzimy, że zbieżność ta nie jest przypadkowa. Uważa­ my, że m it o Tezeuszu jest opisem psychologicznego procesu indywiduacji, osadzonego w archaicznej scenerii. Zarazem uważamy, że proces indywiduacji odpowiada szeroko zna­ nemu w Starym Swiecie motywowi mityczno-baśniowemu o prostaczku, smoku i królewnie więzionej na szklanej gó­ rze. Takie ujęcie, jakiego nikt do tej pory nie zastosował, jest naszym wkładem w interpretację mitu o Tezeuszu i mitów podobnych, a szerzej - mitów inicjacyjnych wyższego stop­ nia. Koncepcja ta po raz pierwszy została ogłoszona w pol­ skim czasopiśmie Problem y w marcu 1985 roku.

Indywiduacja Termin „indywiduacja” Jung wywiódł z łacińskiego sło­ wa indiuiduum. Oznacza ono: stać się odrębną istotą, a także

swoją własną Jaźnią o tyle, o ile przez indywidualność ro­ zumiemy naszą najbardziej wewnętrzną, ostateczną, nie­ porównywalną jedyność. Czyżby każde indywiduum ludzkie me stawało się pełną i odrębną istotą już w momencie narodzin? W sensie biolo­ gicznym tak. Jednakże już na początku istota ludzka wcho­ dzi w skład gromady, niezróżnicowanej i nieświadomej. Po­ nad gromadę, ponad przeciętność wybijają się ci o których powiada się, że mają „osobowość”, ze są „indywidualnością•

Y>

1111Posiadanie lub nieposiadanie osobowości, bycie lub nie­ bycie indywidualnością stanowią kwestię zasadniczą, albo­ wiem - ja k pisze J. Jacobi - „tylko osobowosc potrafi znalezc swoje właściwe miejsce w zbiorowości, tylko ona posiada prawdziwą moc tworzenia społeczności, to znaczy zdolna jest być integralną częścią grupy ludzkiej, a nie tylko numerem w masie ludzkiej” (Jacobi, 1993). Żeby zrozumieć, o co tu chodzi, zacznijmy od początku. Rodzi się człowiek. Rośnie, rozw ija się. Staje się Jakiś tzn. ugruntowuje się określony typ jego postawy: refleksyjny bądz dynamiczny, przywódczy lub szeregowy itd. W zależności od typu postawy, człowiek staje się kimś, wybiera zawód, rodzaj pracy, innymi słowy - przystosowuje się do świata. Początkowo życie człowieka polega na adaptowamu się do otaczającego środowiska, niekiedy na poszukiwaniu odpo­ wiedniego środowiska. N a tym etapie chodzi o to, by spro­ stać naturalnym zadaniom: praca, małżeństwo potomstwo itp. Można by to określić jako inicjację w dojrzałość. Omawiając inicjacje w społeczeństwach archaicznych i pierwotnych, mówiliśmy o dwóch ich rodzajach. Otoz pierw­ szy z nich odpowiada tej właśnie fazie życia, jest inicjacją w rzeczywistość zewnętrzną, obowiązuje praktycznie wszyst­ kich którzy nie chcą znaleźć się na marginesie. W społe­ czeństwach cywilizowanych jest w gruncie rzeczy podob­ nie. Młody człowiek zdaje egzam in dojrzałości, zdobywa świadectwo szkoły zawodowej, uniwersytetu, prawo jazdy, 155

154

mieszkanie, ustala krąg towarzyski, poszukuje odpowied­ niej dla siebie pracy; stabilizuje swoją sytuację intymną zakłada rodzinę itd. A więc dokonała się inicjacja w rzeczywistość zewnętrz­ ną. Naturalne funkcje zostały spełnione - a raczej - są speł­ niane. N a zegarze wybija z reguły w tym momencie połu­ dnie - około statystycznej połowy życia człowiek stoi już moc­ ną stopą na ziemi, określona jest jego sytuacja zawodowa, rodzinna, polityczna, słowem - osobista w szerokim znacze­ niu słowa. To, co cesarskie, zostało oddane cesarzowi, pozo­ stało do oddania to, co „boskie”. Intensywne zabiegi wokół tzw. życiowych spraw nie są jedynym celem, nie powinny być głównym celem drugiej części życia, należałoby tu oczekiwać zgoła odmiennego za­ dania: podróży wstecz, w głąb siebie, samopoznania tych cech swej natury, które są ukryte, nieuświadomione. Czy to konieczne? Tak, ponieważ „doprowadzenie tych cech do świa­ domości —pisze J. Jacobi (1993) —umożliwia ustalenie świa­ domej wewnętrznej i zewnętrznej więzi człowieka z porząd­ kiem ziemskim i kosmicznym”. Świadomość relacji pomiędzy jednostką a społeczeństwem i kosmosem, że są i jakie są, nie może się narodzić w pierwszej części życia, kiedy człowiek zajęty jest bez reszty czynnościa­ mi podobnymi do budowania gniazda, zdobywania terenu łowieckiego i samego polowania. Dopiero gdy wszystko to idzie utartym torem, dostatecznie sprawnie, przychodzi pora na głębszą refleksję; dopiero wówczas można stanąć przed bra­ mą świątyni w Delfach i przeczytać widniejący na niej napis: „poznaj siebie”. Dzięki temu życie człowieka zbliży się do pełni. Cel duchowy, wykraczający poza czysto naturalne zada­ nia, bywa diametralnie odmienny. Można by go określić jako pasję, umiłowanie czegoś, poświęcenie się czemuś z najwyż­ szym natężeniem - ale nie dla zapewnienia pomyślności sobie i swojej rodzinie - lecz dla wartości tkwiących w tym czymś, owym celem duchowym bywa nauka, sztuka, polityka, dzia­ łalność społeczna itd. 156

W tym miejscu konieczne jest ponowne przywołanie ini­ cjacji archaicznych. Jak pamiętamy, inicjacje wyższego stop­ nia nie wprowadzają w rzeczywistość społeczną, ponieważ została ona przez adeptów już opanowana; wprowadzają w rzeczywistość duchową, powiedzieliśmy nawet - psycho­ analityczną. Odpowiadają one zadaniu stojącemu przed czło­ wiekiem w drugiej części życia. Według określenia Junga, pełne życie człowieka powinno zawierać obydwa etapy. Niespełnienie pierwszego - material­ nego - grozi nędzą, więzieniem, kloszardyzmem itd. Niespeł­ nienie drugiego - kulturowego - może grozić stanem okre­ ślanym w cywilizowanych współczesnych społeczeństwach Zachodu jako „choroba duszy”. Jung zasłynął jako lekarz tej właśnie choroby. Postawił jej diagnozę: niespełnienie do koń­ ca procesu indywiduacji. Utrata celu życia, pustka wewnętrz­ na, zagubienie w świecie itp. są tego objawami. Jeżeli podróże kształcą, to wyprawa w głąb samego sie­ bie je s t bodaj najbardziej kształcąca. Człow iek powraca przekształcony, zdolny do zrozum ienia drugiego człow ie­ ka i związku istoty ludzkiej z kosmosem. Człowiek powra­ ca z takiej podróży tolerancyjny i życzliwy, albowiem ze­ tknął się w swoim wnętrzu z treściami skłaniającymi go do zajęcia takiej postawy (będzie o nich mowa ju ż wkrótce). Z podróży takiej człowiek powraca ju ż nie taki, jak wszy­ scy, ale niepowtarzalny, a więc ktoś, o kim powiada się, że posiada osobowość, że jest indywidualnością, ju ż nie nu­ merem w masie ludzkiej. Ten człowiek - indywidualność, ale nie indywidualista - będzie szczególnie wartościowy dla zbiorowości, ponieważ dzięki osobistemu doświadcze­ niu psychicznemu pozna obowiązek „pojedynczego” wobec „ogólnego”. N ależy również wymienić fakt, iż inicjacja rozwija zalety etyczne i wzmacnia je, kandydat zaś na inicjowanego musi odznaczać się czystym sercem. Postacie inicjowane cechują wysokie zalety moralne. W tym świetle staje się jasny mo­ tyw z baśni o prostaczku, który jako jedyny spośród trzech 157

braci ma wewnętrzne, moralne predyspozycje do zabicia smoka, pokonania Cienia, o którym piszemy niżej. Bywa, że proces indywiduacji przebiega płynnie, bez per­ turbacji, samorzutnie i automatycznie. Ale bywa też, że drugi etap doznaje jakichś przeszkód, jest zastopowany. Człowiek nie potrafi wyswobodzić się z garnituru, który przywdział podczas pierwszej części życia. Niezależnie od tego, że gar­ nitur ten służył mu dobrze, w pewnym momencie stał się przyciasny, krępujący. Bywa, że druga strona - psyche - samorzutnie i gwał­ townie domaga się, aby zwrócić na nią uwagę. Objawem jest nerwica. Polski psychiatra K. Dąbrowski nazwał taki stan „dezintegracją pozytywną”. Spostrzegł on, że ten stan bywa szczęściem w nieszczęściu, rozsypane elementy daw­ nej budowli mogą posłużyć do wzniesienia budowli nowej, lepszej. Jeśli tak się dzieje, dezintegracja jest pozytywna, twórcza, w ostatecznym efekcie - budująca. Dezintegracja jest wówczas fragmentem procesu indywiduacji, osiągania pełni człowieczeństwa. Treści nieświadomości, które wtar­ gnęły samowolnie do świadomości i rozsadziły „ciasny gar­ nitur” - zostają przez świadomość zauważone, zrozumiane i wykorzystane; zostają spożytkowane w realizacji celu du­ chowego, kulturowego drugiej części życia.

Doświadczenie Junga Karol Gustaw Jung, twórca teorii indywiduacji, zagad­ nienia te znał - jak się to mówi - z pierwszej ręki, sam bo­ wiem proces taki przebył, i to stało się inspiracją jego badań w tym kierunku. Młody Jung szybko i dobrze stawia pierwsze samodziel­ ne kroki w życiu. Po studiach medycznych rozpoczyna pra­ cę lekarską oraz akademicką. Awansuje, zostaje ordynato­ rem kliniki psychiatrycznej uniwersytetu w Zurychu. Roz­ poczyna badania naukowe, publikuje. Jego prace badaw­ cze zyskują światowy rozgłos. Jung robi światową karierę 158

naukową. Jednocześnie jego sytuacja osobista także układa się pomyślnie. Jego małżeństwo jest udane, a wraz z dzieć­ mi przychodzącymi na świat można mu było zazdrościć uda­ nej rodziny. Zetknięcie z Freudem jeszcze mocniej i pewniej osadziło Junga w realiach życia. Zostaje redaktorem czasopisma na­ ukowego i prezesem Międzynarodowego Towarzystwa Psy­ choanalitycznego, jest osobistością numer dwa - mimo mło­ dego wieku - nowego kierunku naukowego. Trzydziestopię­ cioletni lekarz i naukowiec osiąga najwyższe godności i splen­ dor międzynarodowy, jego sytuacja materialna jest ustabili­ zowana, życie rodzinne udane. Stoi mocną stopą w życiu, w swoim środowisku, w rzeczywistości zewnętrznej. Wówczas następują nieprzewidziane wydarzenia. Jung, miast korzystać z osiągnięć, jakie reprezentował Freud, zgła­ sza zastrzeżenia wobec jego teorii, występuje z własną, od­ mienną. W 1913 r., jako trzydziestoośmioletni człowiek, zry­ wa z Freudem. I znowu, niespodziewanie, nie wkracza try­ umfalnie na nową drogę naukową. To, co zrobił - zerwanie z Freudem i krytyka jego teorii - było raczej zburzeniem starego. Freud nie zawrócił z powodu krytyki Junga; po­ szedł dalej swoją drogą. N a ruinach zburzonej budowli, któ­ rą tak energicznie wznosił, pozostał samotnie jej budowniczy. Przy czym, powiedzmy to wyraźnie, nie sama kariera Junga uległa załamaniu, pękło coś w nim samym. Tak opo­ wiada o tym w swej autobiografii: „Po rozstaniu z Freudem zaczął się dla mnie czas wewnętrz­ nej niepewności, wręcz dezorientacji. Czułem się tak, jakbym był zawieszony w próżni, gdyż nie wyrobiłem sobie jeszcze własnego stanowiska. Przede wszystkim zależało mi w ów ­ czas na tym, by wypracować nowe podejście do pacjentów [...] Przeżyłem wówczas chwilę niezwykłej jasności, w której uj­ rzałem moją dotychczasową drogę. Myślałem: »Teraz jesteś w posiadaniu klucza do mitologii i masz możliwość otwarcia wszystkich wrót do nieświadomości psyche ludzkiej«. W tym samym jednak momencie coś we mnie szepnęło: »Po co otwierać 159

wszystkie wrota« - 1zaraz pojawiło się pytanie, co ja właściwie dotąd wskórałem. Interpretowałem mity dawnych łudów, napi­ sałem książkę o herosie, o micie, w którym człowiek żył od pra­ wieków. »Ale w jakim micie człowiek żyje dzisiaj?« »Można po­ wiedzieć, że w micie chrześcijańskim«. »Czy i ty w nim żyjesz?« - zapytało coś we mnie. »Jeśli mam być szczery, nie! Nie jest to mit, w którym żyję«. »Zatem nie mamy już żadnego mitu?« »Tak, najwyraźniej nie mamy już żadnego mitu«. »N o to co jest twoim mitem? Mitem, w którym żyjesz?« Wtedy zrobiło mi się niemiło i przestałem myśleć. Dotarłem do jakiejś granicy" (Jung, 1993). Widzimy tu jak na dłoni sukcesy pierwszego etapu życia, a potem garnitur krępujący ruchy. Widzimy piekielną prze­ nikliwość człowieka, gdy odkrywa brak mitu - brak celu du­ chowego na dalszą część życia, i widzimy zmarnowaną szan­ sę, gdy przestaje o tym myśleć jako o rzeczy nieprzyjemnej; będąc tuż przy „bramach nieświadomości” - nie otwiera ich, choć tam tkwią skarby dla niego przeznaczone. Ale w tych sprawach nie świadomość decyduje. U Junga pojawiają się dziwne sny, tajemnicze, niezrozumiałe. „Sny wywierały na mnie silne wrażenie, nie pomogły mi jednak przezwyciężyć poczucia dezorientacji. Przeciwnie - żyłem jak­ by pod jakąś wewnętrzną presją. Niekiedy presja ta stawała się tak silna, że skłonny byłem przypuszczać, iż musiało dojść u mnie do jakichś zaburzeń psychicznych" (Jung, 1993). Jung był psychiatrą, próbował oczywiście panować nad swoim stanem. Roztrząsał retrospektywnie swe dotychcza­ sowe życie. Gdy jednak nie znalazł przyczyny stanu swej dezintegracji - poddał się świadomie - jak sam pisze - im­ pulsom pochodzącym z nieświadomości. Łatwo się o takich sprawach pisze, zwłaszcza post factum . Dla Junga poddać się impulsom nieświadomości oznaczało niejako powrócić do dzieciństwa, w sensie terapeutycznym. Jak pisze: „N ie obeszło się przy tym bez skrajnej rezygnacji i bolesnego przeżycia upokorzenia, wynikającego z niemożności uczynie­ nia czegokolwiek innego" (Jung, 1993). 160

Bawił się w te dziecięce zabawy, budował chaty, zamki, kościoły z kamyków i zapisywał towarzyszący im strumień obrazów płynący z nieświadomości. Rozpoczął się dobrowol­ ny eksperyment naukowy na sobie samym. Jung, dobro­ wolnie poddając się wizjom, analizował je. M iał poczucie, że albo on upora się z wizjami, albo one opanują jego. Jako psychiatra zdawał sobie sprawę, co to ostatnie oznacza. Słowo „wizja” jest zbyt ogólnikowe, jest swoistym eufemi­ zmem w stosunku do tego, co przeżywał Jung. Oto próbka tego rodzaju wizji: „Było to tak, jakby dosłownie ziemia się pode mną rozstąpiła, jakbym dał nura w mroczne głębiny. Nie mogłem się oprzeć uczuciu paniki. Lecz nagłe, nim jeszcze dotarłem na dużą głę­ bokość, znalazłem się - ku mej ogromnej uldze - na nogach, w miękkiej, lepkiej mazi. Otaczały mnie prawie zupełne ciem­ ności. Po jakimś czasie moje oczy przywykły do mroku, jak o późnym zmierzchu. Przed sobą miałem wejście do ciemnej jaskini; u wejścia stał karzeł. Wydawało mi się, że jest skórzany, jakby zmumifikowany. Żeby przecisnąć się przez wąskie przej­ ście, musiałem prześliznąć się obok niego. Potem zacząłem bro­ dzić po kolana w lodowato zimnej wodzie ku przeciwległemu skrajowi jaskini. Tam, na zrębie sterczącej skały, skrzył się czer­ wony kryształ. Chwyciłem kamień, podniosłem go i odkryłem, że pod spodem jest pusta przestrzeń. Zrazu nie mogłem nicze­ go dojrzeć, w końcu jednak dostrzegłem wodę płynącą w głębi­ nach. Obok mnie przepłynął trup - młodzieniec o płowych wło­ sach, ranny w głowę. Za nim podążał ogromny czarny skara­ beusz, a potem rozbłysło - wynurzając się z głębi wód - czer­ wone wschodzące słońce [...] (Jung, 1993). Jung zbyt swobodnie poruszał się w mitologii, by nie zo­ rientować się, że w tym np. wypadku chodzi o m it solamy, misterium śmierci i zmartwychwstania. A le miewał wizje, których nie potrafił rozszyfrować. Nie będziemy ich tu przy­ taczać. W każdym razie uderzyło go, że występował w nich pewien powtarzający się zespół elementów: Stary Mędrzec - niezależnie czy był prorokiem Eliaszem, czy pogańskim 161

mędrcem Filemonem; była tam piękna młoda dziewczyna, raz jako Salome, kiedy indziej pod inną postacią; był heros - na przykład jako Zygfryd; był potworny czarny wąż; i była otchłań, kraina ciemności, przepaść, kosmiczna głę­ bia. Z czasem w trakcie studiów nad swymi wizjami, ich ele­ mentami i relacjami pomiędzy nimi badacz zidentyfikował je. Stopniowo stawało się jasne - zwłaszcza podczas rozmów z postacią mędrca - że istnieje różnica pomiędzy Jungiem nim samym, a jego myślowymi postaciami wyłonionymi z nieświadomości. Jung zrozumiał, że jest w nim samym coś, co elementom i postaciom każe mówić, to zaś, co mówią - jest dla niego niezrozumiałe. Nieświadomość odznaczała się w sposób ewidentny dużym stopniem autonomii. Wewnętrzna presja na zrozumienie wizji była kolosalna. Pewnego razu pojawił się przy okazji jednego ze snów we­ wnętrzny nakaz: zrozumiesz sen albo zastrzelisz się. Jung zrozumiał go, jak i wiele innych. Rozszyfrował starca Filemona czy Eliasza jako archetyp Starego Mędrca; rozszyfro­ wał piękną młodą dziewczynę jako Animę. Rozpoznał do­ świadczone na sobie zjawisko znane u ludów pierwotnych jako zagubienie duszy. Jego podróż w głąb siebie trwała długo, kilka lat, nigdy zresztą nie skończyła się całkowicie, można powiedzieć, że po pierwszej nastąpiły dalsze wyprawy. Powrót jednak z tej pierwszej okazał się decydujący. Uczu­ cie „wielkiej mocy” przybyłej do niego potrafił spożytkować dla dobra ogółu. Dzięki swym osobistym przeżyciom, przygo­ dzie z nieświadomością stworzył koncepcję naukową wyni­ kającą - trzeba tak powiedzieć - z jego najgłębszych wizji, imaginacji, snów. Swe psychiczne, nieświadome doznania umiał zracjonalizować i zrealizował w aspekcie osobistym i społecznym: oddał się całkowicie służbie idei, które odkrył. Praktyczną tego konsekwencją było porzucenie kariery uniwersyteckiej, co z kolei, przynajmniej w początkowym okresie, spowodowało poczucie wielkiej samotności. Pełen myśli i koncepcji - nie mógł z nikim o nich mówić i dyskutować, 162

ponieważ tylko on jeden je rozumiał. Musiało upłynąć jesz­ cze sporo czasu, nim upowszechniły się jego odkrycia. Sytu­ acja ta wywołała u Junga silne poczucie rozwarstwienia rzeczywistości - na świat zewnętrzny i wewnętrzny, co zresz­ tą było zgodne z dokonanym przez niego odkryciem. Był przełom lat 1918/1919. W śród internowanych na zamku d’Oex przebywał również Jung. Któregoś ranka na­ szkicował mandalę. Już wcześniej zetknął się z nią w świę­ cie zewnętrznym (poświęcimy jej osobne rozważania). Roz­ myślał o niej dużo i intensywnie. Stopniowo zrozumiał, że jest ona odwzorowaniem całości osobowości, jego własnej całkowitości, że uzyskał prawdziwe zrozumienie czegoś cen­ tralnego w nim samym. Zaczął sobie wówczas zadawać py­ tanie: dokąd zmierza proces, w którym uczestniczy? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, rozpoczął aktywne badania nad mitami i rytuałami inicjacyjnymi społeczności pierwotnych. Odkrył elementy wspólne swoim własnym przeżyciom i m i­ tom. Utwierdził się wtedy w przekonaniu, że celem procesu, który przeżywał, a więc indywiduacji, jest rozwój psychicz­ nego ja, przy czym nie drogą liniową, lecz cyrkularną. Pojąw szy to, osiągnął pełny wewnętrzny spokój. Problemem nie było już „co robić”, a nawet nie ,jak robić”, lecz pozostała spokojna praca. Potwierdzeniem tych myśli był sen, jaki miał w 1927 r. Śnił, że jest w Liverpoolu ( nota bene nazwa ta oznacza „staw życia”). Znalazł się na wzniesieniu, gdzie zobaczył szeroki, słabo oświetlony latarniami plac, do którego zbiegało się pro­ mieniście wiele ulic. Kwartały miasta były promieniście roz­ łożone wokół placu. W środku placu znajdował się okrągły staw, a w jego centrum mała wyspa. Podczas gdy deszcze, mgły, dymy nakryte były słabo rozświetloną nocą, mała wyspa w centrum promieniowała słonecznym światłem. Ro­ sło na niej pojedyncze drzewo - magnolia pokryta czerwo­ nymi kwiatami (patrz Jung, 1993). Ten sen - pisze Jung - obrazował jego ówczesną sytu­ ację, oddawał odczucie ostateczności. Rozjarzona wysepka 163

z drzewem pośrodku była centrum mandali, odwzorowaniem stanu ducha i celu życia - lub ściślej - drugiej jego części, gdy sprawy materialne, przyziemne powinny być pomyśl­ nie załatwione, gdy powinno się wpatrzeć w siebie i cel ów dostrzec. Jeżeli przedstawiamy biografię Junga jako modelowy przykład indywiduacji, jeśli mówimy o jego inicjacji w świat psychiczny, winniśmy powiedzieć, że sam Jung wielokrot­ nie w swej autobiografii zwraca uwagę na niebezpieczeń­ stwa takiej wyprawy. Mówi on o niej językiem precyzyjnym, komunikatywnym, ale wprost trudno oprzeć się wrażeniu, że mamy przed oczami archaicznego herosa borykającego się z mitycznymi postaciami w mitycznych realiach. I w koń­ cu mamy do czynienia z takim herosem, z takimi postacia­ mi, ponieważ tak chce nieświadomość. Jung wielokrotnie podkreślał niebezpieczeństwa wypra­ wy do otchłani, krainy ciemności, w głąb swej nieświadomo­ ści. I wielokrotnie przypominał, że śmiałek powinien jedno­ cześnie, ruszając do wnętrza, trzymać się jak najmocniej zewnętrzności. Należy w tym wierzyć tej głowie sprawnie funkcjonującej rodziny, praktykującemu lekarzowi-psychiatrze, ojcu pięciorga dzieci. I jeszcze przed jednym niebezpieczeństwem ostrzega Jung. To samotna wędrówka w głąb nieświadomości. Dla nieprzygotowanych ludzi współczesnej cywilizacji z reguły kończy się ona katastrofą. W społecznościach archaicznych i pierwotnych inicjacja w rzeczywistość wewnętrzną odby­ wa się pod doświadczonym okiem doświadczonych przewod­ ników. Przewodnikiem może być „guru” realnie istniejący, lub „guru” wewnętrzny, ktoś taki na kształt mędrca Filemona z w izji Junga; ale przewodnik musi być. Jego zadanie jest tyleż trudne, co jasno określone: kontrolować proces doj­ rzewania psyche na drodze możliwie największego posze­ rzania pola świadomości przez stopniową integrację treści nieświadomości.

164

R ozd ział IX

ARCHETYPY Etapy indywiduacji Ucieknijmy się do pewnego porównania. Istnieją nieza­ wodne oznaki, według których każda matka świata, nie oglą­ dając się na opinię lekarza, orientuje się bezbłędnie, czyjej dziecko rozwija się prawidłowo. N a przykład chłopcy póź­ niej niż dziewczynki rozstają się z pieluchami, mają odmien­ ny gust co do zabaw, przechodzą mutację głosu, „sypią im się wąsy”, uczestniczą dobrowolnie w rytuałach rywalizacji, oglądają się za dziewczynami. Są to pewne stałe punkty na drodze rozwoju mężczyzny. Podobnie proces indywiduacji ma pewne stałe punkty. Jego wyznacznikami są symbole archetypowe. W pierwszym rozdziale, omawiając mit, powiedzieliśmy obszernie o arche­ typach. Teraz przypomnijmy tylko, że są one praobrazami instynktów, występują w formie symbolicznej, odpowiadają określonym kompleksom psychicznym. Człowiek, w ciągu życia, zmienia się nie tylko fizycznie, lecz także psychicznie. Jeżeli w czasie psychicznego rozwoju,

lub krócej - w życiu psychicznym - pojawiają się archetypy odpowiadające następującym kompleksom psychicznym: Cień, Anima (Animus), Stary Mędrzec, Wielka Matka, mandala wówczas oznacza to, że dany człowiek jest na drodze indywiduacji. Jak się ten proces zakończy, czy wędrowiec dobrnie pomyślnie do docelowej stacji - jest już odrębną sprawą. Te drogowskazy, kamienie milowe Jungowskiej indywiduacji są ustalone, podobne do siebie wszędzie, zawsze i dla wszystkich. W zależności od miejsca i czasu człowiek żyje chce tego czy nie chce, wie o tym czy nie wie - w kręgu danej kultury, mitologii. Dla łowcy z Patagonii będzie to jego mitologia plemienna, patagońska; dla religioznawcy uniwer­ syteckiego będzie to wiele mitologii świata, z którymi się ze­ tknął. Archetypowe symboliczne obrazy inicjacyjne będą u róż­ nych ludzi podobne, tak jak podobne są mity inicjacyjne i tak jak podobne są osobiste doświadczenia. Insygnia i ubiór faraona egipskiego, cesarza chińskiego i królowej angielskiej różnią się pod względem estetycznym, natomiast pod wzglę­ dem merytorycznym wyrażają tę samą treść - „oto władca”. Podobnie z archetypami - przyoblekane w rozmaite szaty, wyrażają (dla danego archetypu) tę samą treść. W procesie indywiduacji pojawiają się archetypy. Należą do nich: Cień, Anim a (Animus), Stary Mędrzec, Wielka Matka, i mandala jako symbol Jaźni. Omówimy je teraz kolejno.

Cień Za każdym idzie jego nieodłączny towarzysz, cień, nie tylko w słoneczne dni. Takie określenia, jak: „nasz ciemny brat”, „nasza druga strona”, „nasz rewers” mogą być pomoc­ ne w zrozumieniu istoty owego Cienia - „osobistej ciemno­ ści —jako uosobienie tych treści psyche, które w ciągu życia nie zostały dopuszczone do świadomości lub zostały odrzu­ cone przez nią bądź wyparte z niej. Cień - czyli ciemna masa 166

doświadczeń. I właśnie proces indywiduacji prowadzi nie­ uchronnie do zetknięcia się z Cieniem, ciemnym strażnikiem strzegącym przesmyku w głąb twórczej głębi nieświadomo­ ści. Skąd się biorą te twórcze głębie i ten strażnik? Żyć oznacza dla człowieka regulować swoje stosunki z oto­ czeniem naturalnym i kulturowym (u zwierząt tylko z natu­ ralnym). Regulacja tych stosunków na podstawie kryteriów kulturowych (wyuczonych) stoi w sprzeczności z reakcjami naturalnymi (wrodzonymi). - „Uciekać!” - woła instynkt na widok pożaru. - „Przeciwnie, gasić!” - rozkazuje kultura. Dwa diametralnie odmienne głosy odzywają się w człowieku w sto­ sunku do tego samego zjawiska. Jednakże nie wszystkie dane i impulsy płynące z otocze­ nia przetwarzane są świadomie. Zaledwie 102 bitów infor­ macji na sekundę spośród 109 na sekundę płynących kana­ łami zmysłowymi człowieka przetwarzanych jest w polu świadomości (podajemy za A. Wiercińskim). Co z resztą? Ustalono w toku badań eksperymentalnych, że informacje nieopracowane w polu świadomości nie ulatniają się bezpow­ rotnie ani nie grzęzną bezproduktywnie poniżej progu świa­ domości, lecz są przez nieświadomość wykorzystywane we wła­ snych, autonomicznych procesach emocjonalnych i poznaw­ czych. Sygnały są odbierane przez nieświadomość, rozpozna­ wane przez nią, podejmowana jest decyzja nieświadoma i wy­ syłany impuls do konkretnego narządu: - „wykonać!” Nieświadome działanie człowieka nie jest sporadyczne, ma miejsce bezustannie. N ie kontrolujemy przecież ruchu robaczkowego jelit, bicia serca, pracy wątroby, poruszeń mięśni twarzy i krtani podczas mówienia itd. Świadomie nie wzbudzamy w sobie sympatii, lęku, agresji, emocje te po­ wstają niezależnie od naszej woli; co najwyżej, możemy nad nimi zapanować, czyli ukryć je, postąpić wbrew nim. Oka­ zuje się, że zaledwie o znikomej części swych czynności czło­ wiek może powiedzieć: „wiem , co robię”. Istnieją zatem w człowieku i działają jednocześnie dwa systemy dyspozycyjne: nieświadomość i świadomość, przy 167

czym działalność ta dotyczy zarówno naturalnych, jak i kul­ turowych związków z otoczeniem, albowiem pole świadomo­ ści omijane jest tak przez informacje dotyczące tzw. spraw naturalnych, jak i kulturowych. W efekcie, jeżeli informa­ cje płynące zewsząd tworzą jakąś wizję świata, jakiś jego model, wizja ta (model ten) generalnie i w szczegółach tkwi w znacznej części głęboko w mrokach nieświadomości; za­ sadne byłoby tu porównanie z górą lodową. Jak pisze A. Wierciński, wszystko to działa na zasadzie sprzężonego systemu norm wrodzonych i wyuczonych. Do­ chodzi oczywiście do walki pomiędzy nimi. Wrodzonej ten­ dencji do posiadania wielu kobiet sprzeciwia się przykaza­ nie „nie cudzołóż” (w naszej kulturze); wrodzonej tendencji do odpoczynku w chwili zmęczenia sprzeciwia się nakaz tym bardziej wzmożonego wysiłku u sportowca itp. N aw et po­ bieżny przegląd tego rodzaju sytuacji uzmysławia, że mamy tu do czynienia ze zderzeniem programu genetycznego z kulturowym. Rezultatem tego konfliktu jest wypieranie określonych treści z pola świadomości. A le one nie nikną, nie są unicestwiane, znajdują miejsce w nieświadomości. Zrozumiałe też, że są traktowane jako niższe, prymitywne, infantylne - skoro są niepożądane, zakazane społecznie. Właśnie one tworzą ów Cień, naszego „ciemnego brata”. A. Wierciński (1979), rozwijając teorię Cienia Junga, sfor­ mułował pojęcia persony i antypersony. Człowiek ma poczu­ cie własnego ja.TJesFBytem w przyrodzie, ale i w społeczeń­ stwie. Dostosowuje się do przyrody, ale i do społeczeństwa. Adaptując się do kultury, w której żyje, przyjmuje właściwy danej kulturze zespół norm. Te normy świadomie (w sposób wyuczony) zaakceptowane stanowią personę. Z drugiej stro­ ny, wszystko to, na co nie zgadza się persona, ale czego chciałby człowiek, gdyby nie było persony - spychane jest w głąb nieświadomości. W ten sposób powstaje antypersona. Jej częścią składową jest Cień, wewnętrzny przeciwnik. Im więcej ograniczeń, zakazów i nakazów, im silniejszy kon­ flikt pomiędzy „chcianym” i „dozwolonym” - tym potężniejszy, 168

Ryc. 13. Najstarsze wyobrażenie smoka. Paleolityczny ryt w jaskini La Madeleine (Francja). W edług M. Hoemesa.

gęściejszy Cień. Im bardziej kulturalny, cywilizowany jest człowiek - tym czarniejszy jego ten brat. Im dłużej żyjemy, tym więcej gromadzi się w nieświadomości elementów w y­ partych ze świadomości.^Ciemny brat” staje się olbrzymem. Początkowo, gdy był słaby, utrzymanie go w ryzach nie sprawiało kłopotu. N igd y wszakże nie jest tak, że to, co istnieje, może być na długą metę negowane. „Ciemny brat” daje o sobie znać. Następują przebicia z nieświadomości, emisariusz antypersony ja w i się. Praobraz instynktów archetyp - przyobleka się w ciało, przybiera postać. Łatwo się domyślić, jaka będzie: ciemna, ponura, straszna. Personifikacja antypersony przebija się do świadomości w e śnie, w wizji, w stanie transowym. Mniejsza o to, jak się to odbywa technicznie, czy halucynacja następuje samorzut­ nie, czy wywołana jest sztucznie. W każdym razie, człowiek „widzi” personifikację antypersony, niezależnie od tego, czy zdaje sobie z tego sprawę, kim ona jest; z reguły zresztą nie zdaje sobie sprawy. Owa personifikacja antypersony stano­ w i materiał wyjściowy do kulturowych przetworzeń: rodzą 169

się potwory, istoty diabelskie, monstra, demony. Teraz one będą odpowiedzialne za zło moralne i fizyczne, jak to widzi­ m y w opowieściach mitologicznych i baśniowych. Odpowie­ dzialne są za zło - a więc za to, co stało się wbrew normom, zakazom i nakazom społecznym; one spowodowały, skusiły, podszepnęły, a nawet wykonały. Znane są te potwory mito­ logiom i religiom całego świata. Towarzyszą one jak cień si­ łom dobra i ładu, próbują go niszczyć. Egipski bóg Re każ­ dej nocy musi toczyć walkę ze straszliwym wężosmokiem Apopisem, który, pokonany, odradza się i wciąż nastaje na barkę słonecznego bóstwa. „Legion” tych diabelskich postaci składa się z takich po­ tworów, jak grecki Tyfon, hebrajski Szatan, perski Aryman, babiloński Humbaba, skandynawski Loki i inne. Smoki, potwory, między innymi nasz Minotaur, wchodzą w skład tego legionu. Postacie te to kulturowo przetworzona, artys­ tyczna (w pełnym tego słowa znaczeniu) wizja antypersony, psychologicznego Cienia. Zewnętrzny kształt, brzydota budząca obrzydzenie, cechy potworów korespondują z oce­ ną antypersony przez personę, z wartościowaniem treści ze­ pchniętych do nieświadomości. Ocena ta jest zdecydowanie negatywna, stąd wygląd i cechy potworów są takie, że świa­ domie nie sposób ich akceptować. Heros Lemminkainen mówi potworowi zagradzającemu mu przejście: „Skromnie usuń się z drogi [...] przed tobą czło­ wiek stoi”, i brzmi to tak, jak gdyby powiadał: nie ma miej­ sca dla określonych treści w świadomym życiu człowieka. Opis owego potwora z Kaleuali (1974) jest bardzo znamien­ ny, mianowicie degradujący, zohydzający, akcentuje nie po­ tęgę straszydła, lecz jego szkaradność: Głowa potwora powstała Z ziarna zgniłego grochu, Grzechoce nią przeraźliwie Potwór, kiedy się zbliża. Diabeł Hiisi wlał w niego 170

Krew prosto z rzeki ognistej, A pysk uczynił z klamry Od pasa skórzanego, Który brzydka Syójatar Zdarła z wściekłego wilka. Jęzor tego potwora Zrobiony z lancy diabła, Ogień i smoła gorąca Bez przerwy z niego tryska. Sierść ma z ości jęczmienia, Którego śmierć ominęła, A dziąsła z wyłuskanych Łupin najtwardszych orzechów. Lecz z czego ma ten potwór Prężny, żelazny grzbiet? Diabłu pogrzebacz wypadł, Kiedy w ogniu nim mieszał, I kręgijego grzbietu Spoił gorący pogrzebacz. Jego wnętrzności wszystkie Z długiego pasa śmierci Sam czart sporządził, gdy pas Spadł z bioder Syójatar Igubiąc klamrę po drodze Został wdeptany w błoto. Taka jest twoja świetność, Wypierdku niepospolity, Larwo królestwa śmierci, Bagienna bryło błota (...) W powyższym opisie straszne miesza się z niesmacznym, groza ze wstrętem, albowiem tak oceniane są w polu świa­ domości treści przebijające się z nieświadomości. Strach i groza, wstręt i obrzydzenie oto cechy kulturowo przetwo­ rzonych treści antypersony ujętych w artystycznych wizjach. Takie też są archetypowe potwory jawiące się w stanach wizyjnych, transowych, w snach: straszne i obrzydliwe. 171

Z takimi potworami, z takimi treściami (według świado­ mej oceny) przychodzi stykać się człowiekowi, który zdecyduje się na wniknięcie w głąb siebie, lub temu człowiekowi, któ­ rego nieświadomość zmusiła do konfrontacji ze swoją głę­ bią, nie pytając go o zgodę, jego świadomego ja, persony. Herosi różnych mitologii walczący z potworami to przeło­ żona na język archetypów konfrontacja z Cieniem. Bohater musi pokonać potwora - ponieważ musi pokonać swój Cień. A musi pokonać Cień, ponieważ jego komponenty, tenden­ cja Cienia jest prymitywna, niska, łub najogólniej - nieak­ ceptowana przez ja. Czy trzeba walczyć ze smokiem-Cieniem? Czy nie można go zignorować? Ależ właśnie był ignorowany przez długi czas! Aż w pew­ nym momencie dał o sobie znać potężnym rykiem. Nie moż­ na przed nim uciec, ponieważ jest wewnątrz. Trzeba go zmóc

lub on nas pożre. Walka z Cieniem-smokiem jako z czymś „niskim” zapowiada realne korzyści. „Gdy uświadomimy sobie - pisze Jung - swoją niższość, to zawsze mamy szansę poprawienia tego stanu rzeczy. Niższość ta, pozostając zawsze w kontakcie z innymi zainteresowania­ mi, stale podlega modyfikacjom. To jednak, co jest wyparte i odosobnione od świadomości, nigdy nie może być poprawio­ ne" (Jung, 1970). Dlatego walka ze smokiem, podróż w głąb własnej psy­ che jest poprawianiem. Jak widzieliśmy, herosi nie walczą ze smokami ot tak sobie, dla sławy. W tych walkach jest za­ wsze coś do zdobycia. Tym czymś jest dziewczyna lub skarb. I tak ja k smok jest artystyczną transpozycją czegoś złego, tak dziewczyna jest artystyczną transpozycją skarbu. Albo­ wiem po zwycięskiej walce herosa oczekuje coś dobrego. Koincydencja „skarbu” i „dziewczyny” osiąganych po walce z potworem-złem nie jest przypadkowa.

Anima Czym - w świetle psychologii Junga - jest uwięziona w labiryncie dziewczyna? Czym są królewny na szklanych górach? Czym są dziewice, ku którym podążają herosi po trupach smoków? Przede wszystkim zauważmy, że są piękne. Królewny są „przecudne”. Urodę Ariadny Homer podkreśla bardziej, niż­ by można się było spodziewać, mówi o niej jako o „prześlicz­ nej kobiecie”, a w innym miejscu, że jest „dziwnie ładna”. Dziewczyna Oguza z tureckiego mitu też jest bardzo piękna:

Ryc. 14. Walka św. Jerzego ze smokiem. Obraz z 1456 r. w Galerii Naro­ dowej w Londynie. Według G. Szramkowej.

172

„Cóż to za dziewczyna, o Tanri! Kto ją ujrzał, niczego już nie widział, bo inne piękno nie istniało! Włosy obejmowała szcze­ rozłota korona, a nad nią błyszczał świetlisty krąg, jakby czer­ pał blaski ze spojrzeń dziewczyny. Gdy się uśmiechała, myśla­ łeś, że się Bóg-Niebo uśmiecha. A gdy płakała, to jakby płakał Turk El" (wg Sepetęioglu, 1977). 173

Z kolei Izolda uchodziła za najpiękniejszą z pięknych, była przecudnej urody, mówiono o niej Jasnowłosa”, „nie­ chybnie nie ma od niej piękniejszej”. Piękna jest też Sita. Pani jedna rodu wysokiego O przecudnych, wielkich, czarnych oczach, O kibici, jak palma, wysmukłej Jest małżonką Ramy pra wowitą. Ta królewna piękna zwie się Sita. Na obliczu całej ziemi - wkoło Nie widziałam ja nigdy niewiasty Takiej cudnej ani żadnej nimfy, N i Apsary - ani też Kinnari, Ani nawet Bogini na niebie! (Dywan wschodni, 1921) Te panny, tak trudne do zdobycia, są równie olśniewają­ co piękne we wszystkich mitach, jak potwory ich strzegące ohydne. To ważne, gdyż tak jak brzydota potworów charak­ teryzowała Cień - tak wyjątkowa uroda zdobywanych pa­ nien charakteryzuje ... co? W świetle psychologii Junga Ariadna jest obrazem du­ szy zwanym Animą (jej odpowiednik u kobiety to Animus; nie będziemy się zajmować tą drugą odmianą, ponieważ przedmiotem naszej analizy jest m it heroicznej inicjacji mę­ skiej). W sławnym dialogu platońskim Uczta autor każe wygłosić Arystofanesowi opowiadanie o istniejących na po­ czątku istotach składających się z dwu pierwiastków: mę­ skiego i żeńskiego, porozcinanych przez Zeusa, i o tego kon­ sekwencjach. Opowiadanie Arystofanesa wprowadziło uczestników uczty w wyborny humor. Ale czy tylko wesoły dramatur­ giczny przerywnik miał na myśli Platon? Czy był mu po­ trzebny taki element w tak krótkim utworze? Wydaje się, że myśl autora Uczty była głębsza. Ale jeśli nawet nie, jego dwupierwiastkowe istoty, tak czy inaczej, podobne są do psychicz­ nej budowy istoty ludzkiej. Bo rzeczywiście nasza psyche 174

zawiera odmiennopłciowy element, z którego nie zdajemy sobie sprawy. Chyba że stanie się coś złego, element ten wów­ czas w taki czy inny sposób zdominuje pole świadomości i mężczyzna stanie się w uderzający sposób zniewieściały (oczywiście nie hormonalnie, ale psychicznie). Kobietę zaś w analogicznej sytuacji nazywa się określeniem „baba-chłop”. Jednakże tego rodzaju wypadki traktujemy jako incyden­ talne i nie zaprzątamy sobie nimi głowy. Tymczasem odmiennopłciowa część psyche, obraz drugiej płci, który w sobie nosimy, jest właśnie celem procesu indywiduacji. Do kogo dąży heros wbrew smokowi? Osiągnięcie tego odmiennopłciowego obrazu jest ogromnie trudne. N ie­ wielu go osiąga, choć znacznie więcej osób styka się z tym zjawiskiem. Literatura roi się od obrazów Anim y (i Animusa). A wszystkie one są olśniewająco piękne: Beatrycze, Lau­ ra, Izolda, Antinea. To nie przypadek, ponieważ piękno sym­ bolizuje tutaj to, co upragnione. Upragnione zaś jest połą­ czenie się z obrazem płci przeciwnej, egzystującym obiek­ tywnie w naszej nieświadomości, w sferze własnego świata wewnętrznego. Stan taki trafnie ilustruje fragment prozy M. Kundery. Jeden z bohaterów powieści pt. Nieznośna lek­ kość bytu (1987) ma sen: „Było tam kilka półnagich kobiet, kręciły się wokół niego, a on czuł się zmęczony. Żeby uciec przed nimi, otworzył drzwi do sąsiedniego pomieszczenia. Zobaczył tam na tapczanie na­ przeciw siebie dziewczynę. Była też półnaga, tylko w majt­ kach, leżała na boku i opierała się na łokciu. Patrzyła na niego z uśmiechem, jak gdyby wiedziała, że przyjdzie. Podszedł do niej. Czuł niezmierne szczęście, że wreszcie ją odnalazł i że może z nią być. Usiadł obok niej, coś do niej mówił i ona mówiła coś do niego. Promieniował z niej spokój. Gesty jej rąk były powolne i harmonijne. Przez całe życie tęsk­ nił do takich gestów. Właśnie tego kobiecego spokoju brako­ wało mu przez cale życie. Ale w tym momencie ześliznął się ze snu do jawy. Znalazł się w tym »no man's land«, gdzie człowiek już nie śpi, ale jeszcze 175

się nie ocknął. Był przerażony, że dziewczyna zniknie mu z oczu i mówił sobie: na Boga, nie mogę jej utracić! Rozpaczli­ wie starał się przypomnieć sobie, kim jest ta dziewczyna, gdzie właściwie ją spotkał, co z nią przeżył. Jak to możliwe, że nie wie tego wszystkiego, skoro tak dobrzeją zna? Obiecywał so­ bie, że zaraz rano do niej zadzwoni. Ale kiedy tylko to sobie powiedział, od razu poczuł lęk, że nie będzie mógł do niej zadzwonić, bo zapomniał, jak się nazywa. Ale w jaki sposób mógł zapomnieć imienia kogoś, kogo się dobrze zna? Potem był już prawie całkiem przebudzony, miał otwarte oczy i mó­ wił sobie: gdzie jestem? Tak, jestem w Pradze, ale czy ta dziew­ czyna jest w ogóle z Pragi? Czy nie spotkałem jej gdzieś in­ dziej? Czy to nie jest dziewczyna ze Szwajcarii? Trwało jesz­ cze chwilę, zanim zrozumiał, że nie zna tej dziewczyny, że nie jest ona ani z Pragi, ani ze Szwajcarii, że jest to dziewczyna ze snu i znikąd indziej. Był tym tak wzburzony, że usiadł na łóżku. Teresa obok niego oddychała głęboko. Myślał o tym, że ta dziewczyna ze snu nie jest podobna do żadnej z kobiet, które spotkał w życiu. Dziew­ czyna, która wydawała mu się najintymniej znajoma, była kom­ pletnie obca. Ale do niej właśnie tęsknił od zawsze. Jeśli ist­ nieje jakiś jego osobisty raj, będzie musiał żyć w tym raju przy jej boku. Ta kobieta ze snu jest »es muss sein!« jego miłości". Tego rodzaju, jak wyżej opisana, wewnętrzna projekcja Animy nie jest jedynym sposobem przejawiania się jej. N ie­ kiedy dochodzi do projekcji zewnętrznej, obraz Anim y jest rzutowany na konkretną fizyczną osobę, właśnie tak, jak miało to miejsce z Beatrycze Dantego, Laurą Petrarki, M a­ rysieńką Sobieskiego, z wieloma innymi, znanymi i niezna­ nymi z literatury. N a wazie etruskiej z Tragliatelli, z V II w. p.n.e., widnieje następująca scena: dwaj jeźdźcy na koniach z tarczami, na tarczach ptaki (może żurawie?); za jeźdźcami labirynt siedmiozwojowy, klasyczny, o wzorze greckim; za labiryntem dwie kopulujące pary. Jeżeli założyć, że scena ta jest swego rodza­ ju opowieścią, mitogramem inicjacji heroicznej (a wydaje się, 176

że tak w istocie jest), wówczas zrozumiała staje się scena kopulacji: symbolizuje ona nic innego ja k połączenie się z płcią przeciwną, najbardziej intymny związek. Trzeba przy­ znać, że ta realistyczna pozornie konwencja jest adekwatna do treści mitologicznych, które ma wyrażać. BIM. Ja« Królewna jest piękna, a smok okropny. Monstrum zosta­ je pokonane, zaś piękna zdobyta. Mówiąc mniej baśniowo: Anima, obraz tego, co w naszej duszy należy do płci odmien­ nej, zostaje ujawnione i poznane. Ariadna zostaje poślubio­ na! Dokonuje się jedyna w swym rodzaju konkwista, przy czym trudno właściwie ustalić, kto jest zwycięzcą. Chyba jednak świadomość, poprzez nadzwyczajne wzbogacenie jej treści o zasoby nieświadomości. Dochodzi do połączenia obu części systemu psychicznego - nieświadomości i świadomości; persona zaczyna współpra­ cować z antypersoną; „ciemny brat” przestaje być wrogiem. W micie smok zostaje zabity; w rzeczywistości psychicznej sataniczne zachowania i chęci zostają zdemaskowane. N ie­ łatwa to sprawa, tak trudna jak zabicie smoka. Pozostając z całym szacunkiem dla wyczynu herosa, trzeba wszakże pamiętać, co skłoniło go do podjęcia niezwykłego, niebez­ piecznego zadania: wzruszenie na widok dziewczyny wię­ zionej w labiryncie, na szklanej górze, w pieczarze. W apokryficznej Ew angelii Bartłom ieja szatan zdradza apostołowi swe najgłębsze tajemnice, przymuszony do tego siłą: „Biada mi, bo przez kobietę oszukałem wielu i sam zo­ stałem oszukany przez Dziewicę, związany ognistymi kaj­ danami przez Syna Dziewicy i cały płonę”. Swoją rozpaczli­ wą inwokację kończy znamiennym wykrzyknikiem: „O, dzie­ wiczy stanie, który byłeś mi zawsze przeciwny!” Ariadna była przeciwna Minotaurowi.

W ielka Matka Za radą wyroczni, przed wyruszeniem na Kretę, Tezeusz zjednał sobie ofiarami przychylność Afrodyty. Na skutki 177

jej orędownictwa nie czekał długo. Już w drodze dwie spo­ śród dziewic wiezionych na ofiarę obdarzyły go miłością. U celu wyprawy ponownie zostaje obdarzony miłością, tym razem przez królewnę kreteńską. Ariadna, opuszczając wy­ spę wraz z Tezeuszem, zabrała posążek Afrodyty, jaki ofia­ rował jej (wyrzeźbił) Dedal. Gdy z kolei Tezeusz porzucił Ariadnę, w jego łodzi pozostał ów posążek. Jak głosi jedna z wersji mitu, właśnie wokół tej statuetki lub „w jej przytom­ ności” wykonany został słynny taniec geranos. Inną wersja podaje, że geranos był odtańczony wokół „keratonu”, tj. ołtarza ku czci Afrodyty, składającego się z samych lewych rogów byków i jałów ek złożonych w ofie­ rze. Tak czy inaczej Afrodyta „przyglądała się” tańcowi geranos, niezależnie od wersji obecność A frodyty w micie jest silnie zaznaczona. Wiemy już, że postacie występujące w micie nie są przy­ padkowe, spełniają określoną rolę w logice mitu, tak jak Minotaur i Ariadna. Jaką rolę kreuje Afrodyta, co lub kogo wyobraża? Jak wiadomo, kobiet - zwłaszcza pięknych - nie wypada pytać o wiek. Słuszność tej zasady ukazuje się w całej pełni w wypadku Afrodyty, albowiem jest ona nie tylko najpięk­ niejszą, ale i najstarszą z bogiń. Według zeufemizowanej szkolnej wersji, narodziła się z morskiej piany; według wer­ sji mniej pruderyjnej - a taką znali starożytni - narodziła się z nasienia wykastrowanego Uranosa, gdy Kronos, który odciął genitalia Uranosa, wrzucił je do morza koło Cypru; z tego nasienia powstała morska piana, a z niej Afrodyta. Wydarzenie to, nawet w mitycznej rachubie czasu, miało miejsce „na początku”, nim Kronos i Rea spłodzili Tytanów i Olimpijczyków, nim nastąpiły walki, w wyniku których Zeus objął panowanie nad światem. Rzecz ciekawa, że także według ustaleń nowoczesnego re­ ligioznawstwa Afrodyta zalicza się do najstarszego horyzon­ tu bóstw. Chodzi o to, że jednym z najwcześniejszych, jeśli w ogóle nie najwcześniejszym, w pełni wykształconym bóstwem 178

była Matka Ziemia. Mogło się to dokonać ju ż w paleolicie, przed 30-40 000 lat. Z biegiem czasu postać M atki Ziemi po­ tężnieje, generalizuje się, przekształca w Wielką Matkę, Wiel­ ką Boginię - patronkę płodności, życia, natury, trwania. Zmiana systemu gospodarowania - przejście z łowiectwa i zbieractwa do rolnictwa i hodowli - jeszcze bardziej ugrun­ towała jej pozycję. W okresie neolitu widzim y Wielką Matkę, W ielką Bogi­ nię jako wszechobecne bóstwo Starego Świata. Zawiaduje ona płodnością w najszerszym znaczeniu, przyrodą, życiem, wszelkimi środkami i atrybutami, nie wyłączając miłości, wa­ runku sine qua non narodzin, rozmnażania. Zawiaduje też śmiercią - tym przesmykiem ku ponownym narodzinom w pojęciu archaicznym, jak gdyby „drugim krańcem życia” „krańcem pierwszym” są natomiast narodziny. Wielka Matka w sposób oczywisty zawiaduje wszelkimi kobiecymi sprawa­ mi. Znakiem jej miesiąc na niebie, rodzący się i umierający w rytm kobiecej tajemnicy. Wielkie Matki widzimy w Anato­ lii, Palestynie, na Bałkanach, w Indiach i Chinach. Gdy świat archaiczny wkroczył w erę pisma, poznajemy regionalne imiona tej bogini, patronki płodności. Jeszcze długo Olimp miał stać pusty, a już Gea (Ziemia, Matka Zie­ m ia) wraz z Uranosem-Niebem płodzili potomstwo; potem Rea, jej córka, z Kronosem dali światu Olimpijczyków. A więc, nim olimpijscy bogowie ujrzeli światło dnia, ju ż przed nimi istniały dwa wcielenia M atki Ziemi znane z imienia - Gea i Rea; nie mówiąc o bogini zrodzonej z „morskiej piany” rów­ nie dawno w mitycznym czasie. Przypatrzmy się panteonom, a w nich postaciom kobiecym: egipska Izyda, indyjska Prithivi, sumeryjska Isztar, hebrajska Asztarte, frygijska Kybele, grecka Demeter, italska Ceres, galijska Epona, skandynaw­ ska Freja - wszystkie one są orędowniczkami płodności. W miarę krystalizowania i rozrastania się panteonów dochodzi do podziału kompetencji Wielkiej Matki. N a przy­ kład w Egipcie Hathor, Neith oraz Nun są w znacznym stop­ niu postaciami synonimicznymi. Ich funkcje w sumie składają 179

Ryc. 15. Wielka Matka z młodym bogiem. Figurka z brązu wysokości 10 cm z II tysiąclecia p.n.e. z S. Vittoria de Serri (Sardynia). Według C. Zervosa.

180

się na dawne kompetencje Wielkiej Matki, wzajemnie zaś zachodzą na siebie. Podobnie w Grecji: Demeter patronuje urodzajowi, ale nie może się obejść bez swej córki Persefony, która, schodząc do Hadesu, powołuje jesień, wychodząc zaś z Hadesu - przywraca światu wiosnę. Hera patronuje mał­ żeństwu, Artem ida dziewiczemu stanowi, Afrodyta miłości, wszystkie razem zaś zarządzają tym, czemu dawniej W iel­ ka Matka musiała podołać sama; wszystkie one są jakby inkamacjami Wielkiej Matki. Postać W ielkiej Bogini znana jest w e wszystkich kultu­ rach agrarnych. Jeśli zatem w micie pojawia się Afrodyta, jeśli jej obecność jest wyraźnie zaznaczona - należy ją trak­ tować z całą atencją należną W ielkiej Bogini - ją bowiem 0 Tezeuszu nie jest unikatem na tle innych analogicznych wątków mitycznych, w których występują heros, potwór 1 dziewczyna. Gilgamesz, wyruszając na bój przeciw Humbabie, wspie­ rany jest radą i orędownictwem Ninsun, która była ni mniej, ni więcej tylko W ielką Matką Uruku: „Chodźmy, przyjacie­ lu, do świątyni Egalmah, przed oczy Ninsun, wielkiej wład­ czyni! Ninsun mądra, wszystkowiedząca wskaże naszym sto­ pom rozumną drogę”. Wystarczy tylko nieco uważniej się rozejrzeć, aby spo­ strzec wcielenia Wielkiej Bogini stojącej blisko dramatycz­ nych wydarzeń, w których bierze udział trójka naszych po­ staci: heros, potwór i dziewczyna. Oto znajdujemy ją w Ramajanie, wszak heros Rama walczy z potworem, który więzi królewnę Sitę - to znaczy „Skibę”, zrodziła ją Matka Zie­ mia, ojciec-król znalazł ją w skibie zaoranej ziemi. A hti lub Lemminkainen, bohater Kaleuali dwojga imion, gdy wyrusza na podbój Północy, otrzymuje bezcenne wska­ zówki od własnej matki, która wykazuje wiedzę, jaka nie dziwiłaby jedynie u Wielkiej Bogini. Gdy bohaterowi grozi śmiertelne niebezpieczeństwo, ostatecznie z opresji ratuje go matka, znowu wykazując kompetencje Wielkiej Matki, skoro jest wszystkowiedząca, tak jak bogini Ninsun. 181

Turecki heros Oguz po zwycięskiej walce ze smokiem po­ ślubia dwie nieopisanie piękne dziewice: jedna jest córą N ie­ ba, druga córą Ziemi. Przytaczaliśmy piękną pieśń skandynawską o Svejdalu, który przed wyprawą po niezwykłą pannę przybywa do gro­ bu matki po radę i wsparcie. N ie na próżno: Skoro już się ocknęłam W moim grobie głębokim, Będę, synku, czuwała Nad każdym twoim krokiem. Tak samo postępuje Ninsun w stosunku do Gilgamesza i Afrodyta w stosunku do Tezeusza. Afrykańskiemu heroso­ wi Sudika-Mbambi drogę do podziemnej krainy wskazuje stara kobieta. Przez całe heroiczne życie Heraklesa przewi­ ja się Hera, naturalna „córa” Wielkiej Matki; dzięki jej mle­ ku staje się nieśmiertelny, od niej nawet wziął swe imię: H e­ rakles. Po konfrontacji z Cieniem-potworem i Animą-dziewczyną, w procesie indywiduacji-inicjacji przychodzi kolej na na­ stępny odcinek drogi. Archetyp Wielkiej Matki reprezentuje rzeczową prawdę natury, która jest autonomiczna, ale i kom­ plementarna w stosunku do pierwiastka duchowego. Oba stanowią całość. Jak pisze J. Jacobi (1993): „N ie chodzi tym razem o badanie i poznanie odmiennopłciowej postaci psyche - jak to było w przypadku Animy i Animusa - ale o sięgnięcie do najgłębszej własnej istoty, do tego, co jest źródłem bądź tylko męskiego, bądź tylko żeńskiego elementu, aż do tego praobrazu, od którego ów element pochodzi. Jeśli wolno odważyć się na śmiałe sformułowanie, można by po­ wiedzieć, że mężczyzna jest zmaterializowanym duchem, ko­ bieta zaś materią uduchowioną; to znaczy, że istotę mężczyzny determinuje duch, istotę kobiety zaś - materia". W ielkiej M atki nie znajdujemy w labiryntach ani na szklanych górach, stoi ona jednak jakby z boku i czuwa 182

nad bohaterem, gdy zstępuje do otchłani, do podziemnego świata, do krainy ciemności, do królestwa śmierci. I trud­ no, aby było inaczej, skoro to jej kraina! W ielka M atka Matka Ziemia - bogini życia i śmierci, i życia raz jeszcze: odrodzenia.

Stary M ędrzec Jak już powiedzieliśmy, archetyp W ielkiej M atki - jako rzeczowej prawdy natury - je s t autonomiczny, ale i komple­ mentarny wobec pierwiastka duchowego. Co zatem jest ar­ chetypem pierwiastka duchowego? Ajgeus, król Aten, był przekonany, że jest ojcem Teze­ usza. Ale, jak pamiętamy, królewna A jtra wymknęła się nocą z łoża i tej samej nocy oddała się potajemnie Posejdo­ nowi (z woli Ateny). Zarówno Ajgeus, ja k i Posejdon spra­ wują, każdy na swój sposób, opiekę nad Tezeuszem. M it głosi, że na samej Krecie Posejdon jaw n ie dowodzi swego ojcostwa. Gdy Zeus daje znać piorunem, że przy­ znaje się do swego syna Minosa, Posejdon w rewanżu czy­ ni podobny krok - ewidentny znak pochodzenia Tezeusza; gdy heros skacze w toń morską po pierścień wrzucony tam przez Minosa, nie tonie, ale za sprawą ławicy delfinów do­ ciera do podmorskiego pałacu nereid, skąd powraca na po­ wierzchnię obdarowany przez nereidę Tetydę złotą koroną - darem ślubnym Afrodyty (Afrodyta raz jeszcze). Oczy­ wiście wyłowi także pierścień - było przeto oczywiste, że musi być synem Posejdona. Otóż zarówno Posejdona, jak i Ajgeusa uważamy za per­ sonifikacje owego pierwiastka duchowego. Tak jak rzeczo­ wa prawda natury może się przejawiać w nieskończonej licz­ bie postaci „Wielkich Matek”, tak i pierwiastek duchowy bywa uosabiany przez legion „Starych Mędrców” . U samego Junga był to pogański kapłan - mędrzec Filemon. Tezeusz nie jest jedynym herosem mającym po swojej stro­ nie sprzyjającego Starego Mędrca. G ilgam esz korzystał 183

Ryc. 16. Budda siedzący na smoku. Zwój buddyjski z XVII/XVIII w. Według A. Christie.

z rady słonecznego boga Szamasza. Bohaterowi Kaleuali Ahtiemu - sprzyja najwyższy bóg Ukko, pomaga mu w po­ konywaniu przeszkód i unikaniu śmierci - zupełnie podob­ nie jak Szamasz Gilgameszowi. Herakles ma orędownika najwyższej klasy, bóstwo najwyższe - Zeusa. N ie kto inny jak bóg niebios reaguje pierwszy na zwycięstwo Oguza nad smokiem, zsyła w łuku tęczy swą córkę-dziewicę na poślu­ bienie herosowi. Inicjowani bohaterzy, przechodzący de facto proces indywiduacji (w mitycznym wątku „heros-potwór-dziewczyna”), 184

po konfrontacji z Cieniem i Anim ą przystępują do rozja­ śniania najtajniejszych zakątków swej istoty. Archetypy tej fazy, W ielka M atka i Stary Mędrzec, personifikują się w nieprzeliczonych postaciach. W ielcy bogowie uraniczni, ja k Zeus, Jupiter, Ukko, Szam asz i inni, należą nieja­ ko z urzędu do odtwórców roli Starego Mędrca. Wśród nich widzim y także Posejdona - odtwórcę tej archetypowej roli w dramacie heroicznym Tezeusza. Ale, ja k powiadamy, „aktorów” do tej roli nie brakuje, ich wyliczenie jest wręcz niemożliwe. Archetypowe personifikacje działają bardzo silnie. Bynaj­ mniej nie jest oczywiste, że w każdym wypadku pojawiają­ cy się archetypowy potwór-Cień zostanie pokonany. Podob­ nie nie jest oczywiste, że archetypowy obraz duszy - Anima, będzie miała działanie pozytywne; często bywa wprost przeciwnie - Anima jest rzutowana (tzw. projekcja zewnętrz­ na) na osoby (kobiety) stające się nieszczęściem życia m ęż­ czyzny; mówiąc trywialnie, wiąże się on z „najgorszą” czę­ ścią swej duszy, która go pociąga ze szczególną siłą (w for­ mie takiej, a nie innej kobiety, takiego, a nie innego typu kobiety itp.). Podobnie z archetypem Starego Mędrca. Tu z kolei grozi pycha i katastrofa, jak w wypadku F.W. N ietz­ schego, który utożsamił się z Zaratustrą. Jak więc widać, nic w procesie indywiduacji nie dzieje się przypadkowo, niejako automatycznie, a raczej autonomicz­ nie mogą pojawiać się - i pojawiają się - archetypy, ponie­ waż pochodzą z nieświadomości, a nieświadomość jest sys­ temem autonomicznym w stosunku do świadomości. Mając powyższe niebezpieczeństwa na uwadze, na eta­ pie przeżywania archetypów W ielkiej M atki i Starego M ę­ drca należy zdać sobie sprawę, że ogromne siły potencjal­ nie płynące, wynurzające się z nieświadomości „są na­ prawdę do jego (człow ieka) dyspozycji dopiero wtedy, gdy z całą pokorą nauczył się odróżniać je od siebie samego” . A le tego można nauczyć się dopiero w następnej fazie in ­ dywiduacji. 185

Jaźń Pod osłoną nocy wstępował Tezeusz w wieczyście ciemną siedzibę potwora. Dniało już, gdy powracał. A gdy przestą­ pił z powrotem próg labiryntu, spoza gór wschodziło wła­ śnie słońce. Stanął zalany nagłym blaskiem... olśniony... Krótka, ale jakże intensywna i jakże owocna była w y­ prawa na Kretę. Dowiedział się o istnieniu potwora, świa­ domie ruszył na jego spotkanie, pokonał go; a więc Cień zo­ stał rozpoznany, „ciemny brat” unieszkodliwiony. Wysiada­ jącego na kreteńskim brzegu, ogarnął zachwyt na widok pięknej królewny. Porozumiał się z nią, w sprzysiężeniu z nią dokonał swego czynu, przekonał się, że była nie tylko urodziwa, ale i mądra (kłębek), i odważna (dała mu go), i zdradziecka (oszukała ojca), i występna (wydała na śmierć brata), i dobra (wydała na śmierć potwora). A więc dokonało się zróżnicowanie elementu odmiennej płci wewnątrz bohatera. Tezeusz zaznał orędownictwa Po­ sejdona i Afrodyty, skorzystał z niego skwapliwie, ale i po­ słusznie; jedynie człowiek, który zdaje sobie sprawę z istnie­ nia sfery ducha i sfery natury, autonomicznych, ale i kom­ plementarnych, będzie wobec nich z należytym dystansem, ale i też na tyle blisko, na ile wymaga tego istota tych sfer. Minos - król Krety, osoba najważniejsza na tej wyspiepaństwie, a jednak w przygodzie Tezeusza odgrywa on mar­ ginalną rolę. Dziwne? Tylko z punktu widzenia konwencjo­ nalnej podróży, na przykład handlowej, politycznej, towa­ rzyskiej itp. Wyprawa Tezeusza nie była konwencjonalna, nie do Minosa udawał się bohater, ale do określonego miejsca. N ie było ważne, że miejsce to znajdowało się akurat na teryto­ rium Krety, w państwie Minosa. To była podróż w głąb, do otchłani, krainy ciemności, w której władała śmierć, nie Minos. W tej podróży liczące się były tylko cztery postacie: Minotaur, Ariadna, Posejdon, Afrodyta; Cień, Anima, Stary Mędrzec, Wielka Matka. 186

W iem y już, że to personifikacje archetypów. Gdy przed­ stawić ich wizerunki na jednym płótnie, powstanie archety­ powy, zbiorowy portret nieświadomego wnętrza psyche. U j­ rzenie takiego portretu, a więc siłą rzeczy uświadomienie go sobie, stanowi niecodzienną, ale i znamienną sytuację. M ia­ nowicie ma miejsce fuzja dwóch części psyche: świadomej i nieświadomej. Owa nieświadoma część stanowi jakby wiedzę zbiorową, odwieczną, wspólną wielu ludziom, choć nie wszyscy, choć tak niewielu zdaje sobie z tego sprawę. W iedzą tą dysponu­ je nieświadomość, mimo że świadomość jest tego nieświado­ ma. Ale dokonało się, obraz wyłonił się, zbiorowa i indywi­ dualna nieświadomość zostały dostrzeżone, zrozumiane, przezwyciężone. Ów obraz-portret w stanie utajonym był w opozycji do świadomości, do tego, co „oczywiste”. Ujawnio­ ny przestał być jej przeciwieństwem, stał się jak gdyby od­ nalezionym skarbem, który można spożytkować wedle uzna­ nia, nie kryjąc się z tym. „Obraz archetypowy - pisze J. Jacobi - który od tego przeciw­ stawienia prowadzi do połączenia obu częściowych syste­ mów psychicznych - świadomości i nieświadomości - po­ przez wspólny punkt środkowy, nazywa się jaźnią. Jest to ostatnia stacja na drodze indywiduacji, którą Jung nazywa także »nadświadomością«. Gdy ten punkt środkowy zostanie znaleziony i zintegrowany, wówczas można mówić o »peł­ nym« człowieku. Dopiero wtedy bowiem rozwiązał on pro­ blem swego stosunku do dwóch narzuconych mu rzeczywi­ stości, wewnętrznej i zewnętrznej, co pod względem zarówno etycznym, jak i poznawczym stanowi wyjątkowo trudne za­ danie, jego pomyślne rozwiązanie udaje się tylko wybranym i obdarzonym łaską" (Jacobi, 1993). M it ma własną logikę i specyficzny język. N ie jest dzie­ łem przypadku, że po wyprawie kreteńskiej Tezeusz obej­ muje tron w Atenach. Powrócił z Knossos jako inny czło­ wiek. Używając terminu psychologii głębi - posiadł Jaźń. 187

Używając bardziej dowolnego słownictwa, można określić dotarcie do Jaźni inaczej: „iluminacja”, „ośrodek napięcia mię­ dzy dwoma światami”, „nowy ośrodek grawitacji”, „punkt środ­ kowy”, „centralny ogień”, „cząstka boża”, czy wreszcie tak, jak najpiękniej określił ten stan Mistrz Eckhart: „iskierka”. Pisze Jung: ,Jest to [Jaźń] rodzaj kompensacji między tym, co jest wewnątrz, a tym, co jest na zewnątrz; jest to cel życia, ponieważ jest to najpełniejszy wyraz przeznaczonego układu, który nazywa­ my indywidualnością nie tylko pojedynczego człowieka, ale też całej grupy, w której każdy daje swą cząstkę dla uzupełnie­ nia całości obrazu" (Jung, 1928). Nie, stanowczo objęcie tronu przez Tezeusza nie powin­ no być traktowane jako mało znaczący zbieg okoliczności. Wydarzenie to - zgodnie z językiem i logiką mitu - łączy się z wyprawą na Kretę, jest konsekwencją sukcesu tej wypra­ wy, sukcesu w sensie psychologii głębi, a nie militarnym, politycznym. Objęcie tronu oznacza w języku mitu, że heros osiągnął swą wielką osobowość, poznał głębszy sens życia, ukształtował ostatecznie charakter i światopogląd; w tej po­ staci mógł zasiąść na tronie. Proces ten - indywiduacja, ini­ cjacja wyższego stopnia - nie jest dostępny świadomości bez specyficznej, psychologicznej wiedzy i techniki. Byliśmy świadkami zastosowania tej wiedzy i techniki podczas wy­ prawy do labiryntu. Nikolas Urfe, młodzieniec o płytkiej osobowości (akcja w strefie Morza Egejskiego), to bohater interesującej powie­ ści J. Fowlesa M ag (1982). Autor w zbeletryzowanej formie ukazuje proces inicjacji, prowadzony przez maga Maurice’a Conchisa, inicjacji, która zmierza do rozwinięcia, wzbogace­ nia i dopełnienia osobowości Nikolasa i zaakceptowania przez niego dziewczyny Alison. Wystarczy nieco wyobraźni, aby Nikolas stał się Tezeuszem, A lison-A riadną, a wyspa Phraxos - Krętą. Zachęcamy do jej lektury tych czytelników, któ­ rym nie wystarcza nasz popularnonaukowy opis inicjacji. 188

Mandala M it dostrzegł przekształconą osobowość Tezeusza, dlatego - zgodnie ze swoją logiką i językiem - osadził go na tronie. A nieświadomość, czy ona także zauważyła, że jej samo­ rządna dawniej egzystencja przemieniła się w koegzysten­ cję, że niepodległe niegdyś erupcje (np. wizje, sny itp.) teraz zostają wykorzystywane - niczym gejzery - do produkcji energii psychicznej^tlwa autonomiczne dotychczas światy —zewnętrzny i wewnętrzny - nie tylko ignorujące swą obec­ ność, ale będące w opozycji, teraz zostają zjednoczone „pod wspólnym berłem”. Zniknęła nierównowaga pomiędzy po­ lem świadomości i nieświadomości, żadna że sfer nie jest już ważniejsza od drugiej, powstała psychiczna totalność, świat wewnętrzny jest przeżywany jako równie prawdziwy jak świat zewnętrzny (i ewentualnie vice versa)./ Czy istnieje archetypowy obraz tego zdarzenia, dokona­ nia, sytuacji, owego „wspólnego berła”? Jakiś symbol jedno­ czący? Minotaur symbolizował Cień, Ariadna - Animę, Po­ sejdon - Starego Mędrca, Afrodyta - W ielką Matkę. A kto lub co jest archetypowym ucieleśnieniem totalności psychicz­ nej Jaźni, owego coniunctio oppositorum? /feymbol taki, ze swej istoty, musi spełniać pewien waru­ nek: symetrycznie porządkować poszczególne części psyche wokół punktu centralnego — wspólnego berła,^atem , siłą rzeczy, należy się spodziewać raczej nie osoby, ale jakiegoś znaku abstrakcyjnego ukazującego nowy, symetryczny po­ rządek przestrzeni psychicznej. Istotnie, w kulturach Wschodu, nielekceważących spraw ducha, istnieją symboliczne wyobrażenia stabilizacji i re­ strukturalizacji psyche. Noszą one nazwę „mandali”. Ter­ min ten wywodzi się z sanskrytu, związany jest z teryto­ rium tybeto-indyjskim i oznacza dosłownie „krąg” . Graficz­ ny schemat mandali to zewnętrzny krąg z wpisanym weń kwadratem lub równoramiennym krzyżem. K rąg jest prast.arvm svmhhlem ziemi, kosmosu iako całości przestrzeni; 189

Ryc. 17. Schemat mandali incło-tybetańskiej. Według J. Blofelda.

kwadrat (i jego specyficzny wariant, jakim jest równora­ mienny krzyż) to graficznie wyrażona „czwómia” - archa­ iczny symbol absolutu, bóstwa. W sumie symbolika kręgu wraz z czwómią, kosmosu i bóstwa jest adekwatna do stanu przekształconej psychiki, osiąganego przez adepta inicjacji i indywiduacji; „iskierka” Mistrza Eckharta jest symbolizo­ wana przez mandalę. Spostrzeżono, że w religijnych praktykach Wschodu mandala jest intensywnie obecna. Bywa rysowana, mode­ lowana, tańczona, a przede wszystkim „medytowana” , tj. tworzona imaginacyjnie. Intensywność występowania tej formy zwróciła na nią baczną uwagę religioznawców. Stop­ niowa deszyfracja ujawniła niezmierne bogactwo zakodo­ wanych w niej treści. Najważniejsze z nich są następujące. „Kosmogram” - mandala reprezentuje model świata. K rąg oznacza peryferie kosmosu, wpisany weń kwadrat lub krzyż czteroramienny wyznacza cztery kierunki kardynalne 190

zbiegające się w centrum. Toteż w mandalę bywają wpro­ wadzane treści astronomiczne i kosmogoniczne. $ „Teofania” - centrum mandali reprezentuje tzw. absolut­ ną jedność, siedzibę najwyższej zasady stwórczej lub po pro­ stu najwyższego bóstwa; przyzywane w czasie medytacji (mandala „medytowana”) bóstwo opuszcza się z nieba w sam środek mandali; mandala jest tu symbolem bóstwa. C „Chronogram” - mandala reprezentuje czasową struk­ turę kosmosu; umieszcza się w niej elementy symboliczne (zwane „nidanami”), które modelują nieskończoność i cykliczność czasu; jest to „koło czasu”. e „Psychogram” - mandala jest specyficznym narzędziem umożliwiającym zachodzenie inicjacji wyższego stopnia, swoistego doznania-poznania, instrum entum gnosis, bo, jak pisze A. Wierciński, symbol ten wspomaga medytację i kon­ templację i ułatwia zachodzenie procesu indywiduacji. {/f Jak więc widać, mandala symbolizuje pełnię. I tak też trzeba traktować jej niezliczone realizacje w sztuce Wscho­ du. Ale nie tylko Wschodu. Wielu badaczy wykazało, że za­ sada mandali legła u podstaw konstrukcyjnych świątyń, gro­ bowców (też piramid) i tzw. świętych miast tak w Starym, jak i Nowym Świecie. Z. Krzak wykazał tę samą zasadę w architekturze megalitycznej V - I I I tysiąclecia p.n.e. Po­ mimo że, lingwistycznie rzecz biorąc, mandala ogranicza się do kulturowego kręgu tybeto-indyjskiego, jej formalny (gra­ ficzny) znak, jako taki, znany jest na ogromnych połaciach czasu i przestrzeni. Realizacją mandali jest np. tzw. kalendarz aztecki, sta­ nowiący zarazem kosmogram i chronogram. Realizacją man­ dali jest znak krzyża równoramiennego w kole, występują­ cy w kulturach prahistorycznych i starożytnych na całym świecie. Znak taki - krzyż w kole - jest wręcz pospolity choćby w kulturze łużyckiej. Podobnie w kulturach neolitycznych, na ceramice. Jedno ze starożytnych malowideł naskalnych w Inaouanrhat (Tassili) na Saharze, trudne do wydatowania, przedstawia kosmogram, którego ramiona są zakończone 191

niepełnymi kręgami; w miejscu przecięcia się ramion krzy­ ża znajduje się koło z punktem pośrodku. Ceramika z V ty­ siąclecia p.n.e. z Samarry w Iraku nosi liczne kosmogramymandale. Koło z wpisanym równoramiennym krzyżem widnieje na malowanym otoczaku z Mas d’A zil we Francji, pochodzą­ cym sprzed ok. 10 tysięcy lat p.n.e. Kwadratowy kosmogram przecięty krzyżem, datowany na młodszy paleolit (20 00015 000 lat temu) jest przedstawiony wśród rysunków na­ skalnych w jaskini Gabillou we Francji; nie jedyny to zresz­ tą tego pokroju okaz w paleolitycznej sztuce naskalnej. I, co ciekawe, znak krzyża w kole znamy nawet z siedliska neandertalskiego w Tata na Węgrzech, gdzie był nakreślo­ ny na numulicie co najmniej 40 000 lat temu. Jest to naj­ starszy znany nam symbol religijny gatunku homo. Z póź­ niejszych czasów przykłady można mnożyć. Co więcej, mandaliczne struktury dają się zauważyć w doznaniach w izyj­ nych: w wizjach Ezechiela, Daniela, Henocha; a nawet ludowo-baśniowa czterolistna koniczynka zawdzięcza swą sła­ wę treściom mandalicznym. Czym wytłumaczyć ogromne, wszechświatowe i wszechczasowe powodzenie mandali? Można oczywiście mówić o tzw. wpływach, można sobie wyobrazić, zresztą zapewne zgodnie z prawdą, przenikanie mandali z kręgu tybeto-indyjskiego do sąsiednich regionów, ale doszukiwanie się cią­ głości pomiędzy mandalami paleolitycznymi a współczesny­ mi poprzez tysiąclecia i tak różne kraje, poprzez oceany nie jest możliwe na gruncie nauki. Z pomocą w wyjaśnieniu tego zagadnienia przyszły ba­ dania Junga. Podczas długoletniej praktyki lekarskiej i te­ rapeutycznej zauważył on spontaniczne wyłanianie się struktur mandalicznych u swych pacjentów; także u ta­ kich, którzy o mitologii mandali i jej symbolice nie mieli w ogóle pojęcia; nawet u dzieci. Jung skonstatował zw ią­ zek spontanicznego pojawiania się struktur mandalicznych z procesem indywiduacji. I dalej - związek indywiduacji 192

jako wtajemniczenia, oświecenia, iluminacji, gnosis z po­ czątkami wielu religii, a więc i religii jako takiej. Stąd określił mandalę jako znak symbolizujący bóstwo. W tym miejscu konieczne jest wyjaśnienie. Symbol bó­ stwa, nawet jako obiektywnie istniejący fakt psychologicz­ ny, absolutnie nie oznacza realnego istnienia samego Boga. Jung był zwolennikiem religii zarówno jako indywidualnej terapii dla swych pacjentów, jak też jako terapii dla neuro­ tycznych ludzi zlaicyzowanego świata Zachodu, cierpiących na specyficzną chorobę duszy - utratę sensu i celu życia, zagubienie w społeczeństwie i kosmosie. Jung, osobiście ule­ gając wpływom religii, jako psycholog stał twardo na grun­ cie empirii i nauki. „Psychologia - pisał - jako nauka o duszy musi ograniczyć się do swego przedmiotu [...] Gdyby uznawała Boga choćby tylko za hipotetyczną przyczynę (archetypu Boga), to implicite uzna­ wałaby możliwość skonstruowania jakiegoś dowodu na jego istnienie, a tym samym w absolutnie niedopuszczalny sposób przekraczałaby swoje kompetencje. Nauka może być tylko na­ uką i nie ma żadnych »naukowych« wyznań wiary czy podob­ nych contradictiones in adiecto". A w innym miejscu: „Kompetencja psychologii jako nauki empirycznej sięga tylko tak daleko, aby ustalić na podstawie badań porównawczych, czy na przykład »typ«, czyli odbicie znalezione w psyche, może być słusznie uznane za »obraz Boga«, czy też nie. Nic pozy­ tywnego ani negatywnego przez to się nie stwierdza, jeśli cho­ dzi o możliwość istnienia Boga, podobnie jak archetyp »boha­ tera« nic nie mówi o rzeczywistym istnieniu tego bohatera..." (Jung, 1999). Wypada teraz zapytać: skoro psyche wytwarza mandale niezależnie od czasu i miejsca, u kobiet i mężczyzn, u róż­ nych ras, na wielu kontynentach; skoro są tym wszystkim, o czym mówiliśmy wyżej; skoro łączą się w szczególny spo­ sób z procesem indywiduacji lub inicjacji wyższego stopnia 193

w kulturach archaicznych; skoro wreszcie wydarzenia na Krecie, w których brał udział Tezeusz, były taką inicjacją gdzie wobec tego mandala w micie, która powinna wyłonić się jako kolejny, końcowy (w tym procesie) archetyp? Niestety, w micie o Tezeuszu brak tego końcowego ogni­ wa, brak go w tym znaczeniu, że nic nam o nim nie wiado­ mo. Być może istniał, być może Tezeusz nakreślił na piasku mandalę lub doznał jej wizyjnie; być może przeżył stan to­ talności psychicznej, nie nadając temu przeżyciu kształtu graficznego, być może zadowolił się posiadaniem „iskierki”. A może jego mandala zaginęła, tak jak zaginął jego labi­ rynt. Niemniej znamy jeden przypadek umieszczenia w cen­ trum labiryntu znaku mandali, mianowicie w mozaikowym labiryncie rzymskim w Harpham (Yorkshire, Anglia) znaj­ dujemy koło przecięte krzyżem. Krzyż w kole, tj. najprost­ szą mandalę, mamy w sztuce egejskiej. Przede wszystkim zaś, znamy wielką liczbę mandali w sztuce naskalnej alpej­ skiej i skandynawskiej. Jak pisaliśmy wcześniej, wśród elementów graficznych w dolinie Camonica czy na północy Europy znak labiryntu nie jest bynajmniej rzadkością. Obok naskalnych labiryn­ tów widnieją liczne mandalę. Wprawdzie nie można pewnie ustalić, czy dana mandala łączy się z konkretnym labiryn­ tem, ale przecież wiadomo, że wszystkie te znaki stanowią pewną całość, niepodobna traktować ich jako zbioru ode­ rwanych elementów, niemających ze sobą związku meryto­ rycznego i czasowego./ i Faktem jest, że w sztuce petroglificznej labirynty wystę­ pują w sąsiedztwie mandali. Wiedząc, co oznacza labirynt *1i co oznacza mandala - nie sposób zamykać oczu na bliskość semantyczną tych elementów. u Staraliśmy się ukazać, że labirynt ma związek ze spe­ cjalnym rodzajem inicjacji. Staraliśmy się również pokazać pokrewieństwo mandali j ako znaku graficznego z pewnym stanem psyche osiąganym w wyniku pewnego procesu, m.in. także wspomnianej inicjacji. 194

Dlaczego by więc ignorować możliwość bezpośredniego związku petroglificznych labiryntów z petroglificznym i mandalami, występującymi w najbliższym sąsiedztwie, na jednym kamieniu, na kilkudziesięciu centymetrach kwa­ dratowych? W świetle niniejszego eseju byłoby wprost dziwne, gdy­ by petroglificzne sanktuaria zawierające labirynty nie za­ wierały mandali. Z jednej strony znamy zaledwie jeden przykład mandali w centrum labiryntu. Z drugiej strony - mandala jest moc­ no osadzona w kulturach, z którymi wiążą się labirynty. Jeże­ liby popatrzeć na różnorodność wyobrażeń w centrum labi­ ryntów - uderza przede wszystkim ich „opisowy” charakter:

Ryc. 18. Prahistoryczny petroglif przedstawiający postacie ludzkie z mandalami w Kviłle (Szwecja). W edług A. Fredsjo.

195

albo przedstawiają po prostu ilustrację wskazującą bezpo­ średnio, o jaki mit chodzi (Tezeusz, Minotaur, walka), albo też elementy określające, niejako opisujące rytuał labiryn­ tu: księżyc, fontanna, drzewo, kobieta itp., czyli rekwizyty odrodzeniowe. Odrodzenie zaś jest celem inicjacji, indywiduacji, inaczej mówiąc - dezintegracji pozytywnej./

R ozd ział X

„KAMIEŃ FILOZOFICZNY" I „ZŁOTY KWIAT" Określenie „dążenie do nadświadomości” w przedstawio­ nym wyżej psychoanalitycznym kontekście ma swoisty nimb niezwykłości. Uzupełnione jednakże wyjaśnieniem, że cho­ dzi w nim m. in. o poznanie głębszego sensu życia, o kształ­ towanie charakteru i światopoglądu - traci swój niezwykły pokrój. Pozostaje jednak faktem, że droga do nadświadomo­ ści jest zarazem drogą do Jaźni i do Boga. Proces ten nie jest możliwy, tzn. nie jest dostępny świa­ domości, bez specyficznej psychoanalitycznej wiedzy i tech­ niki. Techniki takie istniały w przeszłości we wszystkich epo­ kach i bodajże czy nie we wszystkich kulturach, co nie ozna­ cza, że były ogólnodostępne. Przeciwnie, były ezoteryczne, mimo że nieograniczone w czasie i w przestrzeni, tak jak nieograniczone w czasie i przestrzeni jest dążenie do znale­ zienia głębszego sensu życia. Nie każdy człowiek sens taki znajduje, nawet nie każdy go szuka, a przecież dążenie ta­ kie można nazwać ogólnoludzkim. 196

197

Historia religii dostarcza wielu przykładów technik, ini­ cjacji, ezoterycznych praktyk, wtajemniczeń, które w ze­ stawieniu z nowoczesną wiedzą z zakresu psychologii głę­ bi wykazują podobieństwo, jeśli nie tożsamość z procesem indywiduacji. Odnajdujemy je w rytuałach szamańskich u ludów pierwotnych, w starożytnych religiach misteryjnych, w judaizmie, islamie, istnieją w buddyzmie, czytel­ nik polski może je rozpoznać w jodze; kompetentnymi źró­ dłami są tu dwie prace: Klasyczna jog a indyjska (1986) oprać, przez L. Cyborana oraz M. Eliadego Joga. N ieśm ier­ telność i wolność (1984). Techniki te istnieją również na gruncie chrześcijaństwa, protagonistą jest tu Jan Ewangelista; po nim wymienić należy templariuszy, różokrzyżowców, mistyków różnych wyznań chrześcijańskich: rzymsko-katolickiego, prawo­ sławnego, wyznań protestanckich; do tego nurtu należy inicjacyjny krąg Okrągłego Stołu z cudownym Graalem. Wtajemniczenia o znamionach indywiduacji istnieją w taoizmie - do nich zaliczyć wypada ezoteryczne praktyki al­ chemii azjatyckiej; tu także sytuuje się alchemia europej­ ska i arabska. Skrótowe choćby przedstawienie wtajemniczeń występu­ jących w wyżej wymienionych różnorodnych kulturowych kręgach wymagałoby osobnego, obszernego opracowania. Poprzestaniemy zatem na bliższym przypatrzeniu się opus alchemicznemu. W powszechnej opinii alchemia nie ma dobrych notowań. W małych, najbardziej rozpowszechnionych leksykonach określa się ją mniej więcej tak, jak czytamy w Larousse pour tous: „Urojone poszukiwania przeobrażeń metali”. Z nieco poważniejszych wokabularzy, jak choćby P etit Larousse, dowiadujemy się, że alchemia to „sztuka transmutacji me­ tali; nauka ta zajmowała się poszukiwaniem »kamienia filo­ zoficznego« i »panaceum« (tj. eliksiru młodości, życia); z niej narodziła się chemia”.

Jeszcze poważniejsze opracowania encyklopedyczne wy­ jaśniają, że „alchemicy udoskonalili metody doświadczalne wyodrębniania i oczyszczania substancji (jak destylacja, ekstrakcja, strącanie, krystalizacja), odkryli i zbadali wiele związków chemicznych (kwas azotowy, siarkowy, solny, wodę królewską, związki rtęci, np. chlorek rtęciowy i inne) oraz odkryli arsen, antymon, bizmut, fosfor” ( Wielka Encyklope­ dia Powszechna PW N ). Prócz tego jednak potoczne wyobra­ żenie o alchemii i ludziach ją uprawiających kształtowane jest przez literaturę. Oto wizerunek naszkicowany przez A. Dumasa (1957), bestsellerze, w którym rozczytują się po­ kolenia drugiego już z rzędu stulecia: „Starzec siedział w krześle na kółkach pośrodku stołu w kształ­ cie podkowy, zastawionego mnóstwem roślin, narzędzi, ksiąg, różnych instrumentów i zwojów papieru pokrytych kabalistycz­ nymi znakami [...] Światło lampy astralnej, przymocowanej do najwyższej części okna, odbijało się o łysą, lśniącą czaszkę uczo­ nego. Trzymał on w palcach butelkę z białego szkła i przypatry­ wał się jej badając jej przezroczystość [...] - Nareszcie - rzekł został ustalony stosunek składników: dwadzieścia gramów eliksiru Arystotelesa, piętnaście gramów balsamu Merkuriusza, piętnaście gramów sproszkowanego precypitu złota, dwadzie­ ścia pięć gramów esencji z libańskich cedrów [...] Do mieszani­ ny, która została już zrobiona w tej flaszce, trzeba dodać trzy krople krwi z tętnicy dziecka [...]" Naturalnie mieszanina ta miała być owym słynnym „pa­ naceum”, czyli eliksirem życia. Prócz tego, jak się popular­ nie przyjmuje, alchemicy zajmowali się poszukiwaniem spo­ sobu na produkowanie złota: Złoto! - rzekł kardynał półgłosem, jakby bał się przeszko­ dzić tajemniczemu dziełu, które się dokonywało na jego oczach. - Tak, Wasza Eminencjo. W tych tyglach ciecz musi gotować się przez dwanaście godzin, w tych drugich - jedena­ ście godzin. Miksturę, która stanowi ową tajemnicę, objawioną przyjaciołom nauki, wlewa się do cieczy dopiero w momencie

199

jej wrzenia [...] Stanął między kowadłem a piecem, otworzył wielką księgę i trzymając w ręku różdżkę czarodziejską odczy­ tał zaklęcie, po czym wziął olbrzymie kleszcze z zakrzywiony­ mi ramionami obejmującymi tygiel [...]" N o cóż, prawdą jest, że istnieli alchemicy pracujący nad transmutacją metali w złoto i że celem tych prac było po prostu bogactwo; złoto uzyskane z innych, tańszych metali miało je zapewnić. Prawdą jest, że istnieli alchemicy poszu­ kujący eliksiru życia, po zażyciu którego jakoby m ieli się odmładzać. Istniały takie prostackie, mechaniczne sposoby uprawiania alchemii. Jednakże z tego, co wiadomo ju ż dziś na temat tej dziedziny, wynika raczej, że dosłowne dążenia niektórych alchemików do złota i eliksiru były zwyczajnym zwyrodnieniem, a raczej niezrozumieniem istoty sprawy. Niestety, właśnie te wypaczone sposoby pojmowania i upra­ wiania alchemii są dziś nośnikami jej powszechnego obra­ zu. Należy go diametralnie skorygować. Na usprawiedliwienie dzisiejszych sądów o alchemii moż­ na dodać, że fałszywy obraz wyrobiono sobie o niej ju ż wów­ czas, gdy była w największym rozkwicie. Dwunastowieczny rękopis alchemika Gebera zawiera następujący passus: „Jak wiadomo, istnieje wielu ludzi, którzy przyznają, że nasza sztuka jest prawdziwa i posiadają o niej rozmaite zdania. Jedni z nich zapewniają, że sztukę i magisterium znajduje się w sub­ stancjach lotnych, inni, że w ciałach stałych. Jeszcze inni do­ wodzą, że w solach, ałunach, saletrze, boraksie i w roślinach. Ludzie ci mają rację tylko częściowo, częściowo zaś się mylą, a wielu z nich zrozumiało boskie magisterium całkowicie fał­ szywie i owe nieprawdziwe poglądy przekazało potomności. Z ich częstokroć fałszywych informacji odtworzyłem prawdę dzięki ciężkim i trudnym poszukiwaniom, długotrwałym ba­ daniom i dużym nakładom pieniężnym. Błędy ich często sta­ wały w opozycji z moimi własnymi poglądami i zapatrywa­ niami i doprowadziły mnie do zwątpienia. Dlatego też po­ winni oni przez całą wieczność zostać przeklęci, przekazali bowiem następcom haniebne nonsensy. Zalali oni badaczy 200

swymi fałszywymi poglądami i nie pozostawili po swej śmierci nic, tylko jakiś diabelski materiał. Pragnę sam być przeklęty, jeśli nie poprawię ich nonsensów i nie nauczę (was) prawdy o naszej wiedzy, tak żeby mogła być prawidłowo uprawiana. O magisterium nie potrzeba rozgłaszać słów pełnych tajem­ nic, nie jest jednak celowe odsłanianie wszystkiego. Dlatego piszę w taki sposób, że mądrzy ludzie to zrozumieją, dla mier­ nych umysłów będzie to już bardziej ukryte, a dla głupich głów pozostanie niedostępne i całkiem niezrozumiałe" (Sadoul, 1973). Postaramy się pomóc mistrzowi Geberowi. Otóż prawdą jest, że alchemia poszukiwała „kamienia filozoficznego”, „złota”, „eliksiru życia”. A le też trzeba zapytać, co rozu­ miała przez te pojęcia? N a pewno nie to, co myślą „głupie głowy”, dla których złoto było po prostu kruszcem dającym bogactwo, „panaceum” zaś miksturą, która połknięta cofa­ ła czas i proces biologiczny. Alchem ia jako praca laborato­ ryjna może się wydawać absurdalna (choć nie do końca, skoro doprowadziła do wynalezienia i odkrycia tylu sub­ stancji, prochu, reakcji chemicznych). A le przestaje być absurdalna, jeżeli spojrzymy na nią z punktu widzenia jej własnych założeń, nie naszych. Jak podkreśla Jung, alchemicy pracowali samotnie, tyl­ ko sporadycznie miewali uczniów, nie tworzyli społeczności podobnej np. do tej, jaką stanowili humaniści renesansowi czy średniowieczni bakałarze. Prace alchemiczne nie przy­ nosiły dużych zysków, odwrotnie, wymagały dużych nakła­ dów. Alchemicy nie prowadzili dysput na wzór filozofów i teologów. Nieliczne kariery alchemików, jak choćby Polaka Michała Sędziwoja, wiązały się z ich działalnością pozaalchemiczną (Sędziwój był także dyplomatą, zaufanym Zyg­ munta I I I W azy i Rudolfa I I czeskiego). Generalnie rzecz biorąc, alchemia nie była drogą do kariery, ju ż prędzej do przepuszczenia majątku. Liczne dzieła pisane nie są wyni­ kiem wymiany myśli, ale osobistych doświadczeń. Jaki z tego wniosek? 201

Uderzającą cechą pism alchemicznych jest zgodność ich autorów co do tego, że ich sztuka jest szczególnie miła Bogu, choć w oczywisty sposób nie dla wszystkich dostępna. Przed rozpoczęciem prac w laboratorium alchemik modlił się w ci­ szy i samotności, aby Bóg otworzył mu oczy i umysł. Nawet lata terminowania nie prowadziły do niczego - takie pano­ wało przekonanie —jeżeli Bóg nie dozwolił alchemikowi osią­ gnąć sukcesu. To bardzo znamienne, przypomina bowiem sytuację „wybranych”, „inicjowanych”. Alchemicy umieszczali często w swych pismach opisy wi­ zji i doznań. Czy były one jedynie ubocznym skutkiem wdy­ chania oparów i wyziewów powstających podczas dokonywa­ nych reakcji chemicznych? Niewiele z tego wszystkiego zrozu­ miemy, jeśli będziemy trwać w przekonaniu, że ci prawdziwi

fp itn

Ryc. 19. Sanktuarium „kamienia filozoficznego" jako labirynt. Van Vreeswyck, „De Groene Leeuw" (1672 r.). Według Karola G. Junga. 202

alchemicy - nie „głupie głowy”, biorące wszystko dosłownie - pracowali metodą na „chybił-trafił”, oraz że celem ich po­ szukiwań było złoto, czyli bogactwo, i panaceum, czyli fenomenalnie działający kosmetyk. Zrozumieniu idei i metody alchemii poświęcone są książ­ ki Junga pt. Psychologia a alchemia (1999) oraz Myste­ riu m con iu n ction is (2002). A u tor rozpatru je alchemię z punktu widzenia jej własnych założeń. O tych właśnie założeniach teraz słów kilka. „Tajna jednak natura kryje się w jawnych częściach ognia i z jawnych wywodzi swoje istnienie” - pisał Szymon Mag, dodając, że zarówno jedne, jak i drugie, jawne i niejawne części ognia „mają świadomość i udział w myśleniu”. Od najdawniejszych czasów (a trzeba by tu sięgnąć do wieków starożytnych) alchemia miała podwójne oblicze: z jednej strony była praktyczną chemią, z drugiej zaś stro­ ny była procesem indywiduacyjnym. Jedno z drugim m ia­ ło ścisły związek, uważano bowiem, że m ateria i duch są ze sobą powiązane. M ateria była światem zewnętrznym, duch - wewnętrznym, materia - światem fizycznym, duch - psychicznym. Elem enty jednego ze światów miały jak gdyby odpowiedniki w świecie drugim, a więc określone treści psychiczne korelowały z substancjami fizycznymi. Pewnym jakościom i potencjalnym znaczeniom psycholo­ gicznej natury towarzyszył rezonans pewnych substancji materialnych. A więc temu, co działo się wewnątrz, powin­ no odpowiadać to, co działo się na zewnątrz; określonym procesom w duszy alchemika miały odpowiadać określone procesy w jego pracowni. Alchemicy (ci prawdziwi, nie „głupie głowy”) dokonywali projekcji swoich treści psychicznych na procesy i substancje chemiczne. Jeżeli więc szukano sposobu na produkcję złota, to nie w tym celu, aby bić zeń talary, złoto było substancją najczystszą, najszlachetniejszą, czymś najwspanialszym. Jaki mogło mieć odpowiednik w duszy? Albo inaczej: jaki stan wewnętrzny mógłby mieć odpowiednik w złocie? 203

Mniemano, że procesy alchemiczne (chemiczne, material­ ne) oraz procesy psychiczne przebiegają równolegle. Stąd alchemik starał się realizować w swej własnej psyche ten sam proces, który toczył się w jego piecu i retortach. Stąd złoto, którego poszukiwał, było raczej „złotym środkiem”, ja ­ kąś prim a materia analogiczną do prim a materia znajdu­ jącej się w jego duszy. Wiemy, że złoto było symbolem iluminacji. Alchemik swo­ im i myślami starał się być w harmonii ze swoimi doświad­ czeniami chemicznymi, jedne i drugie miały na celu dotar­ cie do prim a m ateria w sensie psychoanalitycznym, jak i chemicznym. Złoto, woda królewska stanowiły prim a ma­ teria procesu chemicznego, dotarcie do tej substancji poprzez ten proces było celem. Równoległe zachodzenie tych dwóch procesów lub raczej jednego procesu w dwóch postaciach oto istota alchemii, w tych rejonach należy szukać „kamienia filozoficznego”, synchronizacja tych działań prowadzi do coniunctio oppositorum - zjednoczenia przeciwieństw: du­ cha i materii. Jeżeli „kamień filozoficzny” może kryć się pod określoną dotykalną substancją - musi mieć odpowiednik we wnętrzu człowieka, swój analogon niedotykalny; ergo „kamień filo­ zoficzny” jest w człowieku. Wybitni alchemicy uważali, że „kamień filozoficzny” jest w człowieku, ponieważ jest realizacją Chrystusa w tymże człowieku. W takim ujęciu „kamień filozoficzny” rzeczywi­ ście jest największym z możliwych skarbów. A le też w takim ujęciu „kamień filozoficzny” jest pod pewnym względem analogonem mandali. Podobnie jak ona symbolizowany był przez czwómię; czwórnia jest prastarym symbolem jedno­ ści, pełni, totalności. Poszukiwanie „kamienia filozoficznego” miało prowadzić alchemika w głębiny własnej nieświadomości, zmuszało go do zauważania, rozumienia, przeżywania, przyswojenia jej treści. W ten sposób docierał do swojej wewnętrznej p rim a m ateria, która była jak gdyby ziemią raju, po której 204

stąpał Adam z Ewą; tym Adamem miałby być, chciałby być alchemik, Adamem przed popełnieniem grzechu, w abso­ lutnej harmonii z przyrodzonym i nadprzyrodzonym. Gdzie tu miejsce - w tak rozumianej alchemii - na złoto i talary? Tymczasem taki właśnie wypaczony obraz alchemiczne­ go opus przekazali potomnym ludzie nierozumiejący „bo­ skiej nauki”, traktujący dosłownie ezoteryczne pisma. Jeże­ li nie traktujemy literalnie, dosłownie dzieł P. Breugla - np. „Ślepców”, Matejki - np. „Bitw y pod Grunwaldem” - ze względu na to, aby nie sprowadzić malarstwa ad absurdum,

Ryc. 20. Srebrna pozłacana korona z czasów dy nastii Lao (Chiny), 9071125 r., z symbolami „złotego kwiatu". W edług J. Purce'a.

czemu nie mielibyśmy łatwo zrozumieć, że dosłowne trakto­ wanie opus alchemicznego jest wbrew jego założeniom, że sprowadza je, jakże niesłusznie, na absurdalne bezdroża? Eliksir życia jako mikstura ma sens tylko wówczas, gdy traktowany jest paralelnie z eliksirem duchowym, zapew­ niającym łączność z Bogiem, a więc z życiem wiecznym. Alchemia Wschodu miała podobne problemy. W taoizmie bulwersowali profanów tzw. nieśmiertelni. Uznawali oni nasienie za odpowiednik siły wiecznej, dającej życie. Stąd dosłowne potraktowanie ezoterycznych tekstów prowadzi­ ło do wniosku, że stosunki z kobietami zapewniają nieśmier­ telność, oczywiście przy zastosowaniu magicznych formuł, obrzędów itp. Niestety, literalne odczytywanie przenośni prowadziło wprost do prostackich skutków. Istota zagad­ nienia polegała zaś na tym, aby odwrócić - w przekonaniu prawdziwych, wtajemniczonych nieśmiertelnych - drogi nasienia w ciele z lewoskrętnej, na zewnątrz, na prawoskrętną. A więc „kamień filozoficzny” - „oświecenie” czy „ilumina­ cja”? Dążenie do nadświadomości było też realizowane w alchemii chińskiej. Odpowiednikiem „kamienia filozoficz­ nego” był tu „złoty kwiat”. Mamy przed sobą ezoteryczne dzieło chińskie pt. Sekret Złotego Kwiatu (1994), opubliko­ wane w Chinach w X V III w. n.e., a wcześniej przekazywa­ ne ustnie. Geneza tego dzieła sięga V III w. n.e. Są w nim zawarte wskazówki mające na celu przygotowanie „ciała du­ chowego” człowieka do życia pośmiertnego. Po śmierci czło­ wieka ciało fizyczne jest odrzucone tak, jak cykada odrzuca swoją zasuszoną powłokę chitynową, a nieśmiertelny jest tylko „złoty kwiat”, oznaczający powrót do Tao. „Zgodnie ze zbiorowym charakterem życia duchowego w owej epoce - pisał Jung w komentarzu do tego dzieła - jest to głów­ nie obraz ducha uwięzionego w ciemności, czyli boleśnie od­ czuwanego stanu względnej nieświadomości. Tak więc z cha­ osu stanu nieświadomości, reprezentowanego przez niepo­ rządek tak zwanej »massa confusa«, która jako pramateria 206

była podstawą procesu alchemicznego; przez dzielenie, de­ stylację itd., przez coraz to nowe związki produkowane było »złoto«, czyli corpus subtile, »ciało zmartwychwstania«. Ostatecznym celem jest symboliczne spłodzenie i narodze­ nie subtelnego ciała, które zapewnia trwanie oddzielnej świadomości". We wspomnianym dziele chińskim czytamy: „Mistrz troszczy się, aby ludzie nie pobłądzili na drodze, któ­ ra od świadomego działania prowadzi do podświadomego niedziałania. Dlatego powiada on: zaklęcia eliksiru życia uży­ wa się, aby świadome działanie przeszło w podświadome niedziałanie. Uświadomione działanie polega na tym, że wpro­ wadza się światło przez refleksję w obieg, aby uzyskać roz­ puszczenie nieba. Kiedy zrodzi się wtedy prawdziwe nasie­ nie i zastosuje prawidłową metodę nagrzania i zmieszania, stwarzając eliksir życia, wówczas idzie się przez przejście; tworzy się płód, który pracą ciepła, pożywienia, kąpieli i my­ cia musi się rozwinąć. To wchodzi w obszar podświadomego niedziałania. Ten okres ognia wymaga jednego roku, zanim płód może się urodzić, odrzucić zasłony i przejść ze świata zwykłego do świętego" (cytaty spolszczone przez A. Wierciń­ skiego). „Złoty kwiat” pozyskuje się przez odpowiednie techniki medytacyjne, których celem jest osiągnięcie trwałego spokoju ducha. „Kiedy podczas stanu trwałego spokoju ducha ma się odczu­ cie wielkiego ciepła [...] wówczas jest to znak, że świetlista zasada występuje harmonijnie w całym ciele; wtedy »złoty kwiat« zaczyna pączkować. Kiedy potem wszelkie otwory (zmysłów) są uciszone i kiedy pośrodku nieba stoi srebrzysty księżyc i ma się przy tym uczucie, że ta wielka ziemia jest światłem światła i świętości, wtedy jest to znak, że ciało serca otworzyło się ku jasności. Jest to znak, że złoty kwiat rozwija się. Dalej czuje się, że całe ciało jest mocne i silne, tak że może nie obawiać się burzy ani mrozu [...] Żółte złoto wypełnia dom, a biały nefryt stanowi jego schody [...] Czerwona krew staje się 207

mlekiem. Rozkładalne ciało jest szlachetnym złotem i drogim kamieniem. Jest to znak, że złoty kwiat wykrystalizował się. Kiedy uczeń umacnia skrystalizowanego ducha pośrodku ja­ skini siły i przebywa w najbardziej zewnętrznym spokoju, wte­ dy w czarnych ciemnościach z niczego powstaje coś, tzn. poka­ zuje się złoty kwiat wielkiej jedności". „Złoty kwiat” nie był materialnym eliksirem. W cytowanej księdze czytamy: „Starcy osiągali długie życie za pomocą nasienia danego przez własne ciało, a nie przez połknięcie jakiegoś eliksiru". Metody te miały jako cel uaktywnienie najgłębszych po­ kładów duszy, co miało dopomagać w powstawaniu symboli, te zaś miały działać twórczo i uzdrawiająco. Metody te, po­ dobnie jak indywiduacja Junga, miały dopomóc ludziom w świadomym schodzeniu w głąb ciemnej duszy, w pozna­ waniu treści tej głębi oraz integrowaniu ich ze świadomo­ ścią. Dziś metody te są zaledwie dostrzegane przez naukę, a większość uważa je za przesądy. Czy w istocie chodzi tu o przesądy? N ie podzielamy tej opinii, uważamy bowiem, że chodzi tu o procesy, które w społeczeństwach archaicznych miały charakter twórczy i służyły realizowaniu pełnej osobowości ludzi inicjowanych. Wszyscy oni kroczyli tą samą, w grun­ cie rzeczy, drogą, wiodącą do indywiduacji. Droga ta prowadzi do „pełnego człowieczeństwa”, do zharmonizowania świadomości i nieświadomości, do zna­ lezienia ogólnego i szczególnego (swego własnego) sensu i celu życia. Do Jaźni tożsamej z iskrą bożą, do coniunctio oppositorum . N a tej drodze alchemicznie produkowane ta ­ lary są jedynie śmieciami.

208

R ozd zia ł X I

ZAKOŃCZENIE Praca nasza dobiegła końca. Staraliśmy się pokazać, że mit o Tezeuszu jest w swej głównej warstwie tym, co Jung nazywa procesem indywiduacji. Ludzi we współczesnych krajach cywilizowanych cechu­ je postawa racjonalistyczna. Odrzucają światopogląd archa­ iczny, którego przejawem są mity, legendy, baśnie, traktując je jako coś w rodzaju pierwszych, nieudolnych prób wyja­ śniania świata, „błędnych hipotez”. Zainteresowanie, jakie mimo wszystko przejawia ostat­ nimi czasy ratio dla archaios (rozwój etnologii, archeologii, antropologii, religioznawstwa), ma charakter antykwarycz­ ny. H istoria jest nauczycielką w szkolnej ławie, ale nie w życiu codziennym. Ale oto niespodzianka: pewne treści mitów, legend i ba­ śni stają się przedmiotem analiz racjonalistycznej nauki. P rzy czym zainteresowanie to nie jest pogłębionym antykwaryzmem, wynika ono z potrzeby chwili, ze współcze­ snej potrzeby racjonalizowania wszelkich zjawisk, także psychicznych. 209

Racjonalistyczna analiza zjawisk psychicznych doprowa­ dziła badaczy do wniosku, że proces psychicznej przemiany człowieka, nawet taki, jaki przydarzył się Pawłowi z Tarsu na drodze do Damaszku, generalnie jest zjawiskiem nor­ malnym, a nawet potrzebnym, jeśli tzw. twórczy rozwój czło­ wieka nie ma być pustosłowiem. Zdaniem K.G. Junga, K. Dąbrowskiego i wielu innych uczonych, we współczesnym świecie proces ten przybiera niepokojąco często formy patologiczne, ponieważ nie znaj­ duje zrozumienia w naszej racjonalistycznej kulturze. A nie znajduje go, ponieważ droga twórczego rozwoju, wiodąca ku pełni człowieczeństwa, wiedzie między innymi przez re­ jony nieświadomości, a dziś ich treści uchodzą za nieracjo­ nalne. W efekcie faza drogi biegnąca przez „krainę ciemno­ ści” traktowana jest jako patologia i kwalifikowana do psy­ chiatrycznego leczenia. N a przykładzie mitu o Tezeuszu i pokrewnych wątków staraliśmy się pokazać, jak w archaicznych kulturach pod­ chodzono do procesu rozwoju osobowości ludzkiej i jego spe­ cyficznej fazy, jaką jest penetracja nieświadomości. W za­ mierzchłych czasach wkraczanie w inny świat, w głąb sie­ bie - i powracanie z „krainy ciemności”- uchodziło za wyda­ rzenie równie naturalne, jak narodziny i śmierć. Wędrowiec nie był jednak pozostawiony sam sobie, istnieli przewodnicy tych podróży oraz specyficzne techniki ułatwiające drogę w głąb i umożliwiające wyjście z labiryntu nieświadomości. Jak wykazały prace Karola G. Junga, Kazim ierza Dą­ browskiego i wielu innych badaczy, wycieczka do wnętrza, w świat nieświadomości indywidualnej i zbiorowej może przyjść nagle, niezależnie od woli człowieka, niezależnie od tego, czy chce on takiej podróży. Jeżeli potoczy się ona pomyślnie, pod kontrolą świadomości, osiągany zostaje stan nazywany przez Junga „indywiduacją”, przez Dąbrowskie­ go „dezintegracją pozytywną”. A le jeżeli potoczy się niepo­ myślnie, treści nieświadomości wtargną gwałtownie i zdo­ minują pole świadomości - wówczas następuje pomylenie 210

rzeczywistości wewnętrznej i zewnętrznej, świata psychicz­ nego i materialnego, człowiek traci zdolność do normalne­ go funkcjonowania, tak jak inni zwykli ludzie; człowiek trafia do gabinetu psychiatrycznego jako pacjent. Czy tak musi być? R.D. Laing sformułował w związku z tym następujący postulat: „Zamiast degradacji, na jaką naraża człowieka ceremoniał psy­ chiatrycznego badania, diagnozy i prognozy, ludzie, którzy do tego dojrzeli [...] potrzebują ceremoniału inicjacji, dzięki niemu, przy pełnej zachęcie i uznaniu ze strony społeczeń­ stwa, zostaną oni wprowadzeni w wewnętrzną czasoprze­ strzeń przez tych, którzy już w niej byli i z niej powrócili" (Laing, 1987). Czy tak może być? Niestety, jesteśmy co do tego sceptycz­ ni. N ie wątpimy w potrzebę inicjacji, nasz sceptycyzm doty­ czy „zachęty i uznania ze strony społeczeństwa”. N ie podej­ rzewamy złej woli, przyczyna wydaje nam się bardziej fun­ damentalna. Im bardziej oddalamy się w czasie od Tezeusza i mitycznych herosów walczących z potworami, tym bardziej oddalamy się od technik penetrowania nieświado­ mości. Coraz mniej jest tych, którzy powrócili z „krainy ciem­ ności”. Nastąpiło naturalne, rzeczywiste przedawnienie ar­ chaicznego światopoglądu, nastąpiło zapomnienie technik mających na celu łączność z nieświadomością. Spotkania z nią są dziś incydentalne, ongiś bywały rytualne. A więc z autentycznym przedawnieniem archaicznego światopoglądu niem ożliwe staje się odczuwanie i przeży­ wanie świata na dawną modłę, niem ożliwe stają się daw­ ne metody rozwiązywania problemów psychoanalitycznych. Droga indywiduacji-inicjacji nie jest ju ż dostępna tak sze­ roko jak dawniej, nie dla wszystkich, może nawet dla w ięk­ szości z nas jest już niedostępna. Racjonalizm stał się czymś zgoła realnym. Jedynie „zapóźnieni” są predysponowani do wypraw w głąb i powrotów, do odbywania tego rodzaju 211

wypraw z korzyścią. Zgoda na akceptację treści nieświado­ mych, włączanie ich do światopoglądu, niesienie tego „ba­ gażu” w codziennym życiu jest już dziś dla większości ludzi „wbrew naturze”, umiejętność taką traktują jako sui generis atawizm. Znane są przypadki odbywania inicjacji wedle wszel­ kich reguł przez ludzi o światopoglądzie racjonalistycznym - a w efekcie istotne przeobrażenie nie następuje, adept przyjmuje treści „z krainy ciemności” na zasadzie erudycyjnej, wzbogaca się „encyklopedycznie”, ale nie potrafi już żyć tymi treściami. Słowem, jedynie nieliczni mogą czer­ pać z głębokich treści nieświadomości tworzywo do własnego twórczego rozwoju. Już tylko nielicznym podróż w mrocz­ ne otchłanie psyche ułatwi stanie się pełnym człowiekiem. Innym pozostaje szukanie nowej drogi. Taka droga istnie­ je, ale to jest tem at do odrębnej pracy. Oto znaczący fakt świadczący o zanikaniu u człowieka dawnych idei. Od wieków, od tysiącleci ludzie inicjowani uzyskiwali mandale i była to kosmizacja osobowości czło­ wieka w Bogu. W centrum uzyskiwanych mandali był Bud­ da, Chrystus lub inna podobna postać. Tak było do XX w. W mandalach uzyskiwanych w XX stuleciu na miejscu bó­ stwa pojawia się koło puste w środku lub element o charak­ terze neutralnym, niereligijnym, symbol o całkowicie róż­ nym znaczeniu niż dotychczas. Jest to np. gwiazda, słońce, kwiat, równoramienny krzyż, drogi kamień, czara wypeł­ niona wodą lub winem, zwinięty wąż lub istota ludzka, ale już nie bóstwo. A więc istota ludzka lub element świecki. Oczywiście, w dalszym ciągu jest to symbol centrum czło­ wieka. Jung podsumowuje to tak: „w mandali tej nie ma bóstwa i nie ma żadnej aluzji do podda­ nia się bóstwu czy pogodzenia się z nim. Jak się zdaje, miejsce bóstwa zostało zajęte przez pełnię człowieka" (Jung, 1970).

znaczy? To oznacza bardzo głęboką przemianę w duchowych dziejach ludzkości. To oznacza, że umiera Bóg w naszej umysłowości. Zjawisko to harmonizuje z głośnym stwierdze­ niem F. Nietzschego, że „Bóg um arł”. Spójrzmy na świat paru ostatnich wieków: nauka, wy­ twór ludzkiego rozumu, sięga po prerogatywy Boga, szerzą się indyferentyzm religijny i ateizm, którego hasłem jest czło­ wiek na miejscu Boga, władza państwowa pochodzi już nie z mandatu Boga, lecz społeczeństwa, w krajach najbardziej rozwiniętych coraz szybciej traci na znaczeniu religia, upo­ wszechnia się postawa ateistyczna itd. Jest to proces obiek­ tywny mający cechy prawa. N a zakończenie proponujemy intelektualną zagadkę. Przedziwną opowieść zawierają starożytne mity chińskie. Dotyczy ona legendarnego cesarza Huang-ti, żyjącego ok. 2500 r. p.n.e. i uchodzącego za patrona alchemii chińskiej. Opowieść mówi, że pewnego razu cesarz odlewał drogo­ cenny trójnóg pod górą Czinszeń. Wydał też tam wielką ucztę, na którą przybyły niebiańskie bóstwa i goście z ośmiu stron świata. W trakcie uczty nagle pojawił się czarodziejski smok, pokryty złotym, błyszczącym pancerzem. Wysunął się do połowy z obłoków i opuścił swój wąs prosto na trójnóg cesarski. Huang-ti zrozumiał, że to posłaniec z niebiańskie­ go pałacu wzywa go, by udał się do nieba. Wespół z bogami, których było siedemdziesięciu, usiadł na grzbiecie smoka i zaczął wznosić się ku niebu. Książęta i inni uczestnicy uczty, widząc, co dzieje się z cesarzem, również chcieli dosiąść smo­ ka. Uczepili się smoczych wąsów, lecz te nie wytrzymały i urwały się pod dużym ciężarem, uczepieni do nich ludzie spadli na ziemię... Czytelnikow i pozostawiamy odgadnięcie, o co chodzi w przytoczonej opowieści.

Naszym zdaniem jest to wielka zmiana w nieświadomo­ ści. Człowiek w centrum, człowiek na miejscu Boga. Co to 212

213

Jung, C.G. (1994). „Przedmowa” (do:) Sekret Złotego Kwiatu. Chińska

księga życia, Wrocław. Jung, C.G. (1999). Psychologia a alchemia, Warszawa. Jung, C.G. (2002). Mysterium coniunctionis, Warszawa.

LITERATURA

Andrzejewski, T. (1967). Dusza boga Re, Warszawa. Apulejusz (1998). Metamorfozy albo Zloty osioł, Warszawa.

Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (1982). W ar­ szawa. Boczkowska, A. (1977). Hieronim Bosch. Astrologiczna symbolika jego dzieł, Warszawa. Czarnowski, S. (1958). Kultura, Warszawa. Daszewski, W.A. (1977). La mosaïque de Thésée, Warszawa. Dudek, Z.W. (2003). Podstawy psychologii Junga, Warszawa. Dumas, A. (1957). Józef Balsamo, Łódź. Duverger, C. (1984). „Pośmiertne wędrówki Azteków”, Problemy, nr 2. Dywan wschodni (1921). Warszawa.

Edda poetycka (1986). Wrocław. Eliade, M. (1970). Sacrum - m it - historia, Warszawa. Eliade, M. (1984). Joga. Nieśmiertelność i wolność, Warszawa. Eliade, M. (1994). Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa. Fauriel, C. (1846). Histoire de la poésie provençale, Paryż. Fowles, J. (1982). Mag, Warszawa.

Gilgamesz. Epos starożytnego Dwurzecza (1980). Warszawa. Gombrowicz, W. (1987). Dziennik, Paryż. Herodot (1959). Dzieje, Warszawa. Hesse, H. (1977). Wilk stepowy, W arszawa 1977. Hom er (1974). Iliada, Kraków. Hom er (1986). Iliada, Wrocław.

Kalevala (1974). Warszawa. Klasyczna joga indyjska (1986). Warszawa. Kopaliński, W. (1985). Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa. Kundera, M. (1987). Nieznośna lekkość bytu, Gdańsk. Laing, R.D. (1987). „Ja” i inni, Poznań. Lancelyn, G.R. (1979). O Królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu, Warszawa. Layard, J. (1936). „Maze - Dance and the Ritual of the Labyrinth in M alekula”, Folklore, t. XLVIII. Layard, J. (1937). „Der Mythos der Totenfahrt a u f M alekula”, Era-

nos-Jahr buch. M ellaart, J. (1967). Qatal Hüyük, Londyn. Michell, J. (1973). City o f Revellation, Londyn. Naganowski, E. (1971). Telemach w labiryncie świata, Warszawa.

Pieśni ludowe celtyckie, germańskie, romańskie (1959). W arszawa Potocki, J. (1976). Rękopis znaleziony w Saragossie, Warszawa. Publiusz Wergiliusz M aro (1981). Eneida, Wrocław. R aglan, R.F. (1949). The Hero, Londyn. Sadoul, J. (1973). Le Grand A rt de L Alchemie, Paryż. Sadowski, P. (1991). Hamlet mityczny, Kraków. Santarcangeli, P. (1982). Księga labiryntu, W arszawa. Sekret Złotego Kwiatu. Chińska księga życia (1994). Wrocław. Sepetęioglu, M .N . (1977). Synowie Bozkurta , Warszawa. Składankowa, M. (1981). M ity królewskiej księgi, Warszawa. Starowieyski, M. (red.), (1980). Apokryfy Nowego Testamentu, Łódź. Wierciński, A. (1979). „Antropologiczny szkic o antypersonie”, L ite­

ratura na Świecie, nr 10. Wierciński, A. (1981). Antropogeneza - ewolucja cywilizacji, Warszawa.

Jacobi, J. (1993). Psychologia C.G. Junga, Warszawa. Jung, C.G. (1928). Die Beziehungen zwischen dem Ich und dem Unbewussten, Zlirich. Jung, C.G. (1970). Psychologia a religia. Wybór pism, Warszawa. Jung, C.G. (1993). Wspomnienia, sny, myśli. Spisane i podane do druku przez Anielę Jaffé, Warszawa.

214

215

SŁO W N IC ZE K A n a lo g o n - (z gr.) przedmiot czy zjawisko podobne, zbieżne, odpo­

wiednik. A n g e lo s p s y ch o p o m p o s - (z gr.) anioł, przewodnik duszy zmarłego.

- (z łac.) dusza, pierwiastek żeński w psychice mężczyzny według psychologii Junga. A n i m i z m , a n i m i s t y c z n y — (z łac.) pierwotny pogląd, według którego zwierzęta, rzeczy i zjawiska przyrody mają duszę i są ożywione. A n i m u s - (z łac.) męski pierwiastek w psychice kobiety [według psy­ chologii Junga], A n t r o p o g e n e z a - ( z g r . ) powstanie i r o z w ó j c z ł o w i e k a j a k o g a t u n k u . A n t y p e r s o n a - (z łac.) przeciwieństwo persony, zespół cech w czło­ wieku odpowiadający za zło moralne, przeciwnik człowieka. A

n im a

B

a b t y s t e r iu m

C

h t o n ic z n y

- c h r z c ie ln ic a .

- ( z g r . ) z w i ą z a n y z e ś w i a t e m p o d z ie m n y m .

C o n iu n c t io o p p o s ito r u m - (z łac.) połączenie przeciwieństw. C o n t r a d ic t io n e s i n a d ie c t o

- (z łac.) sprzeczności w zestawieniu

terminów, np. kwadratowe koło, bezdzietna matka. C o r p u s s u b t ile - (z łac.) ciało subtelne. D e i f i k o w a n i e , d e i f i k a c j a - (z łac.) ubóstwienie, wyniesienie człowie­ ka do godności bóstwa. D i a r o d i n a - (z łac.) szata cesarza rzymskiego. D r u i d , d r u i d y c z n y - (z celt. i łac.) kapłan i mędrzec celtycki. E

on

- ( z g r . ) w i e k , e r a , t a k ż e e m a n a c ja b ó s t w a .

- (z gr.) w religiach ogół poglądów traktujących o prze­ znaczeniu i celu ostatecznym świata i człowieka po śmierci. E t n o g e n e t y c z n y - (z gr.) odnoszący się do powstawania grup etnicz­ nych (narodowych). E u c h a r y s t i a - ( z gr.) w chrześcijaństwie sakrament symbolizujący ciało i krew Chrystusa. E z o t e r y c z n y - (z gr.) tajem niczy, odnoszący się do w iedzy tajemnej. F i l o g e n e z a , f i l o g e n e t y c z n y - (z gr.) gatunkowy rozwój organizmu żywego. G e m m a - (z łac.) rzeźbiony kamień używany jako ozdoba lub pieczęć. G e o g l i f y - (z gr.) rysunki wyryte w gruncie ziemnym. G r a w i u r a - (z fr.) rycina odbita przy użyciu płyty metalowej lub drewnianej pokrytej farbą. E

s c h a t o l o g ia

I

l u m in a c j a

I

ndyferentyzm

I t in e r a r iu m

216

- ( z ła c .) tu : n a g ł e o ś w i e c e n i e u m y s ło w e .

-

- (z łac.) obojętność wobec czegoś. (z łac.) plan podróży, opis, dziennik podróży.

- ( z gr.) ołtarz grecki. K l o s z a r d y z m - (z fr.) od słowa „kloszard”, które oznacza żebraka, bezdomnego człowieka. L e g e a r t i s - (z łac.) według wszelkich zasad sztuki. L i n e a r n e p i s m o - (z łac.) pismo sylabiczne używane na Krecie w II tysiącleciu p.n.e. M a n a - (z melanezyjskiego lub polinezyjskiego) bezosobowa, nadna­ turalna siła przenikająca świat i istoty. M a s s a c o n fu s a - (z łac.) m asa zmieszana, termin alchemiczny. M e a n d e r — (z łac.) ciągły motyw ornamentu z regularnymi załama­ niami. M e g a l i t , m e g a l i t y c z n y — (z gr. megas — wielki i lithos — kamień) budowla z wielkich kamieni. M i n o j s k a k u l t u r a - kultura Krety epoki brązu. M i t o g r a m - (z gr.) pojęcie czy obraz mitologiczny. M i t o l o g e m - (z gr.) wątek mitologiczny. M y k e ń s k a k u l t u r a - grecka kultura epoki brązu. N e o l i t - (z gr. neos - nowy i lithos — kamień) młodsza epoka ka­ mienna. N u m u l i t - (z łac.) żyjątko eoceńskie z wapienną okrągłą skorupką. P a l e o l i t - (z gr. palaios - stary i lithos - kamień) starsza epoka kamienna. P a n ś r ó d z i e m n o m o r s k i - dotyczący całego M orza Śródziemnego i kra­ jó w wokół niego. P a r u z j a - (z gr.) zjawienie się Chrystusa przy końcu świata. P e r s o n a - (z łac.) tu: zewnętrzne cechy osoby uformowane przez wy­ chowanie i kulturę, też człowiek, osoba. P e t r o g l i f - (z gr.) rysunek prahistoryczny wyryty na skale. P e t r y f i k a c j a - (z gr. i łac.) ustalenie, utrwalenie czegoś w określonej formie. P r e c y p i t - (z łac.) substancja chemiczna. P r o j e k c j a - (z łac.) rzutowanie własnych doznań na świat zewnętrz­ ny i innych ludzi. P r o t o l a b i r y n t — forma poprzedzająca prawdziwy labirynt. R e l i e f - (z fr.) rzeźba terenu lub płaska rzeźba w sztuce. R e z u r e k c y j n y - (z łac.) związany ze zmartwychwstaniem. R u n y - (z niemieckiego i staroskandynawskiego) pismo starogermańskie. T r i a d a - (z łac.) zespół trzech elementów, np. trójka bóstw. W a l k i r i a - w mitologii starogermańskiej kobieca istota prowadząca wojowników w zaświaty. K

erato n

217

*

Ź ró d ła ilu s tra c ji

N o ty o A u to ra c h

- J. Blofeld, The Way o f Power, Londyn 1970. - A. Christie, Chinesische Mythologie, Wiesbeden 1968. - W.A. Daszewski, La mosaïque de Thésée, Warszawa 1977 - Â. Fredsjö, Kville, Göteborg 1981. - M. Gimbutas, The Gods and Goddesses of Old Europe, Berkeley 1974.

Z ygm unt K rzak Profesor doktor habilitowany, prehistoryk świata. Zain­ teresowania badawcze: prahistoria świata ze szczególnym uwzględnieniem młodszej epoki kamiennej, megality, mi­ tologia porównawcza, religioznawstwo, dzieje myśli ludz­ kiej. Pracownik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Autor 330 publikacji, w tym 10 książek. Ważniejsze publikacje: 1) The Złota Culture, Wrocław 1976, 2) Geneza i chronologia kultury ceramiki sznurowej w Europie, Wrocław 1980, 3) Megali­ ty Europy, Warszawa 1994,4) Megality świata, Wrocław 2001 .

-

M. Hoernes, Urgeschichte der bildenden Kunst in Europa Wien 1925. - C.G. Jung, Psychology and Alchemy, Princeton 1980. - H. Lhote, Les gravures rupestres de l 'oued Djerat (Tassili-nAjjer), Algier 1976. - H. Mode, Stwory mityczne i demony, Warszawa 1977. - J. Puree, The Mystic Spiral, Londyn 1985. - P. Santarcangeli, Księga labiryntu, Warszawa 1982. - W. Szczepański, Najstarsze cywilizacje Wschodu klasycznego. Babilon, Warszawa 1923. - G. Szramkowa, Iskusstwo Wozrożdienija, Moskwa 1977. - I. von Wedemeyer, Sonnengott und Sonnenmenschen, Tübingen 1970. 6 - C. Zervos, La civilisation de la Sardaigne du début de Vénèolithique a la fin de la période nouragique, Paris 1954.

218

K r zyszto f K o w alski Z wykształcenia archeolog, absolwent Uniwersytetu War­ szawskiego. Zajmuje się historią cywilizacji. Autor wielu książek, m.in: 1) Śmiech na służbie (dzieje satyiy), 2) Am ­ fory, beczki, butelki (dzieje wina), 3) Corrida (dzieje tauromachii). Jest dziennikarzem, pracuje w Rzeczpospoli­ tej. Uprawia żeglarstwo.

219