G. G. Marquez - General w labiryncie

Gabriel Garcia Marquez

Generał w labiryncie (El general en su labertino) Przełożyła: Zofia Wasitowa

Alwarowi Mutis, który podarował mi pomysłu napisania tej książki.

Wydaje się, że diabeł kieruje kolejami mego życia. (list do Santandera, 4 sierpnia 1832)

*** Jose Palacios, jego najstarszy sługa, zastał go leżącego bezwładnie w wannie, nagiego, z otwartymi oczyma, i pomyślał, że się utopił. Wiedział, że jest to jedna z wielu przyjętych przezeń form medytacji, ale stan ekstazy, w jakim się znajdował ów unoszony przez wodę człowiek, zdawał się świadczyć, że nie należy on już do świata żywych. Nie śmiał podejść bliżej i tylko odezwał się do niego stłumionym głosem, generał bowiem kazał się obudzić przed piątą, aby o świcie mogli wyruszyć w drogę. Kiedy otrząsnął się z zauroczenia, zobaczył w półmroku niebieskie przejrzyste oczy, kędzierzawą, wiewiórczo rudą czuprynę i nieulękłą majestatyczną postawę swego nieodłącznego majordomusa, trzymającego filiżankę wywaru z maku przyprawionego gumą arabską. Wyczerpany, złapał za uchwyty przy wannie i wychynął spośród odmętów oczyszczającej leczniczej kąpieli z godnym delfina wigorem, nieoczekiwanym u kogoś tak wychudzonego. – Wyjeżdżamy – rzekł. – I to jak najprędzej. Tutaj nikt nas nie chce. Jose Palacios słyszał te słowa tyle razy i w tak różnych okolicznościach, że nie sądził, aby pokrywały się z prawdą, chociaż juczne zwierzęta, gotowe do drogi, czekały w stajniach, a przydzielona oficjalnie świta zaczynała się gromadzić pod domem. Pomógł mu się jako tako wytrzeć i otulił nagie ciało chorego burką używaną w stepie, bo trząsł się z zimna, aż filiżanka brzęczała mu w dłoniach. Już kilka miesięcy temu, gdy pomagał mu wciągnąć skórzane spodnie nie używane od czasu wspaniałych nocy w Limie, sługa zauważył, że generał, w miarę jak traci na wadze, staje się też coraz niższy. Nawet jego nagość była inna, bo ciało miał białe, a twarz i ręce spieczone wskutek nadmiernego wystawiania się na wiatr i niepogodę. Skończył czterdzieści sześć lat w lipcu zeszłego roku, ale jego szorstkie, falujące karaibskie włosy stawały się już popielate, a kości powykręcał mu przedwczesny uwiąd; był tak wyniszczony, że obawiano się, iż nie dożyje do następnego lipca. Ale zdecydowane ruchy nadawały mu wygląd innego człowieka, nie tak pokrzywdzonego przez życie, i krążył bez przerwy po pokoju, jakby w pogoni za czymś nie istniejącym. Kilkoma gorącymi łykami, niemal parząc sobie język, wypił ziołową herbatę, jednocześnie omijając mokre ślady, które zostawił na zmierzwionych matach pokrywających podłogę, i wydawało się, że ten napój przywraca mu życie. Ale nie powiedział ani słowa, póki w pobliżu, na wieży katedry, nie wybiła piąta. – Sobota, ósmy maja roku trzydziestego, dzień, w którym Anglicy zabili Joannę d’Arc – oznajmił majordomus. – Deszcz pada od trzeciej nad ranem. – Od trzeciej nad ranem siedemnastego wieku – powiedział generał głosem wciąż

jeszcze zmąconym przez kwaśne tchnienie bezsenności. I dodał, już na serio: – Nie słyszałem piania kogutów. – Tutaj nie ma kogutów – powiedział Jose Palacios. – Tu nie ma nic – powiedział generał. – To kraj wiarołomców. Bo znajdowali się w Santa Fe de Bogota, dwa tysiące sześćset metrów nad poziomem odległego morza, i ogromna sypialnia o gołych ścianach, wystawiona na lodowate wiatry, które przenikały przez źle opatrzone okna, nie mogła być dla nikogo pomieszczeniem zdrowym. Jose Palacios umieścił miskę z pianą mydlaną na marmurowym blacie toaletki, a obok czerwony aksamitny neseser z przyborami do golenia: wszystkie były metalowe i pozłacane. Na półeczce obok lustra postawił lichtarz ze świecą, tak aby generał miał odpowiednie oświetlenie, i przysunął bliżej piecyk, żeby mu trochę ogrzać nogi. Potem podał okulary o kwadratowych szkłach w cienkiej srebrnej oprawce, które miał zawsze dla niego w kieszonce kamizelki. Generał włożył je i ogolił się brzytwą, przy czym poruszał równie zręcznie lewą dłonią jak i prawą, ponieważ był od urodzenia oburęczny. Robił to wszystko ze spokojem i opanowaniem zadziwiającym u człowieka, który jeszcze kilka minut temu nie mógł utrzymać w ręku filiżanki. Skończył golenie po omacku, wciąż krążąc po pokoju, gdyż starał się jak najrzadziej patrzeć w lustro, by nie widzieć własnych oczu. Po czym wyrwał sobie kilka włosów z nosa i uszu, wyczyścił swe wspaniałe zęby sproszkowanym węglem i szczoteczką o włoskach z jedwabiu i srebrnej rączce, obciął i wypolerował paznokcie u rąk i nóg i na koniec, zrzuciwszy burkę, wylał na siebie duży flakon wody kolońskiej, którą nacierał oburącz całe ciało, póki się dokładnie nie zdezynfekował. Tego ranka odprawiał ten codzienny obrządek mycia z większą zaciekłością i okrucieństwem niż kiedykolwiek, starając się oczyścić ciało i duszę z dwudziestu lat daremnych wojen i rozczarowań, jakie przynosi władza. Ostatnim gościem, którego przyjął poprzedniego wieczora, była Manuela Saenz, zahartowana w wojennych trudach, rodowita mieszkanka Quito, kobieta, która kochała go, ale nie dane jej było towarzyszyć mu aż do śmierci. Dopełniała, jak zwykle, obowiązku informowania generała o wszystkim, co się zdarzyło pod jego nieobecność, gdyż od dawna nikomu tak nie ufał jak jej. Oddał jej na przechowanie jakieś pamiątki, których jedyną wartość stanowiło to, że należały do niego, a także kilka cenniejszych książek i dwa kufry osobistych dokumentów. Wczoraj, podczas krótkiego oficjalnego pożegnania, powiedział jej: „Bardzo cię kocham, ale będę kochał jeszcze bardziej, jeśli teraz okażesz więcej rozsądku niż kiedykolwiek”. Zrozumiała to jako kolejny dowód szacunku i uwielbienia – tak wiele ich jej złożył w ciągu ośmiu lat wzajemnej gorącej miłości. Ona jedna z jego otoczenia uwierzyła mu: tym razem naprawdę odchodził. Ale też ona jedna miała przynajmniej niepodważalny powód, by oczekiwać jego powrotu.

Nie zamierzali juz się zobaczyć przed podróżą. Jednakże doña Amalia, pani domu, chciała im dać w prezencie możność ostatniego ukradkowego uścisku i kpiąc sobie z przesądów pruderyjnej miejscowej społeczności wpuściła Manuelę, już w stroju do konnej jazdy, wejściem od strony stajni. Nie dlatego, że byli sekretnymi kochankami – bo wszak byli nimi całkiem jawnie i ku powszechnemu zgorszeniu – lecz aby za wszelką cenę chronić dobre imię domu. Generał okazał się nawet bardziej bojaźliwy, bo polecił Josemu Palaciosowi nie zamykać drzwi od przyległego salonu, gdzie wciąż kręcili się domownicy, a pełniący straż adiutanci grali w karty jeszcze długo potem, jak wizyta dobiegła końca. Manuela czytała mu przez dwie godziny. Do niedawna, póki zaokrąglone kształty nie zaczęły zdradzać jej wieku, wydawała się całkiem młoda. Paliła marynarską fajkę, skrapiała się werbeną, wodą używaną przez wojskowych, ubierała po męsku i obracała wśród żołnierzy, ale jej nieco ochrypły głos wciąż zdawał się stworzony do miłosnego półmroku. Czytała w skąpym blasku tkwiącej w lichtarzu świecy, siedząc w fotelu, na którym był jeszcze herb ostatniego wicekróla, a generał słuchał wyciągnięty na łóżku w domowym ubraniu i przykryty derką z wigoniowej wełny. Tylko rytm jego oddechu wskazywał na to, że nie śpi. Książka peruwiańskiego pisarza Noe Calzadillasa nosiła tytuł Wiadomości i plotki, jakie obiegły Limę w roku Pańskim 1826 i Manuela czytała ją z aktorską emfazą, doskonale pasującą do stylu autora. W ciągu następnej godziny nie było słychać w uśpionym domu żadnego dźwięku prócz jej głosu. Ale po ostatnim przejściu straży rozległ się nagle zgodny wybuch śmiechu czuwających mężczyzn, aż w okolicy zaczęły szczekać psy. Generał otworzył oczy, raczej zaciekawiony niż niespokojny, ona zaś zamknęła książkę, zaznaczając kciukiem stronicę. – To pańscy przyjaciele – powiedziała. – Nie mam przyjaciół – odparł. – A jeśli nawet kilku ich jeszcze zostało, to już i tak nie na długo. – Ależ są tam, na dworze, czuwają i pilnują, żeby pana nie zabili. W ten oto sposób dowiedział się o tym, co wiedziało całe miasto: szykowano już niejeden zamach na niego, toteż resztka oddanych mu ludzi strzegła domu, by udaremnić takie napady. Sień i galerie wokół wewnętrznego ogrodu zajmowali huzarzy i grenadierzy: wszyscy oni byli Wenezuelczykami i mieli mu towarzyszyć aż do portu Cartagena de Indias, gdzie powinien był wsiąść na żaglowiec płynący do Europy. Dwaj z nich rozłożyli swoje maty do spania pod głównymi drzwiami sypialni, a adiutanci mieli zamiar grać dalej w przyległym pokoju, aż Manuela skończy lekturę, ale w tych okolicznościach nie można było ufać nikomu spośród tej wielkiej gromady ludzi

o niepewnym pochodzeniu i różnego autoramentu. Nie przejmując się złymi nowinami, generał dał znak Manueli, żeby czytała dalej. Śmierć była dla niego zawsze nieuniknionym ryzykiem zawodowym. Wszystkie swe wojny prowadził na granicy bezpieczeństwa i nie odniósł najlżejszego draśnięcia, a pod nieprzyjacielskim ogniem zachowywał taką pogodę i spokój ducha, że nawet jego oficerowie zgodnie obstawali przy łatwym wyjaśnieniu, iż uważa się za istotę, której nie można zranić. Wyszedł nietknięty ze wszystkich zamachów, jakich nań dokonywano, a w wielu przypadkach ocalał, ponieważ nie spal akurat we własnym łóżku. Chodził bez eskorty, a jadł i pił nie przejmując się w ogóle tym, co i gdzie mu podają. Tylko Manuela wiedziała, że ta beztroska nie brała się z nieświadomości ani fatalizmu, lecz ze smutnego przeświadczenia, że umrze na swoim postaniu, w nędzy, nagi i pozbawiony tej pociechy, jaką jest wdzięczność ogółu. Jedyną dostrzegalną zmianą w rytuale bezsennego czuwania było owej nocy to, że przed pójściem spać nie wziął gorącej kąpieli. Jose Palacios przygotował mu dość wcześnie, dodając do wody ziół o działaniu wykrztuśnym i ogólnie wzmacniającym, i utrzymywał ją w odpowiedniej temperaturze, aby generał mógł się wykąpać, gdy tylko zechce. Ale on nie chciał. Połknął dwie tabletki przeczyszczające (cierpiał stale na obstrukcję) i ukołysany zabawnymi plotkami z życia Limy szykował się do drzemki. Nagle, bez wyraźnej przyczyny, złapał go atak kaszlu, tak że aż dom zdawał się trząść w posadach. Oficerowie grający w karty w przyległym pokoju zamarli w bezruchu. Jeden z nich, Irlandczyk Belford Hinton Wilson, zajrzał do sypialni, by zapytać, czy nie potrzeba pomocy, i zobaczył, że generał leży w poprzek łóżka twarzą do dołu i usiłuje wymiotować. Manuela podtrzymywała mu głowę nad miską. Jose Palacios, jedyny, któremu wolno było wchodzić do sypialni bez pukania, ogromnie zaniepokojony pozostał przy nim, dopóki atak nie minął. Wówczas generał, z załzawionymi oczyma, odetchnął głęboko i wskazał ręką na toaletkę. – To przez te cmentarne kwiaty – powiedział. Jak zwykle. Bo zawsze znajdował w takich przypadkach winowajcę. Manuela, która znała go lepiej niż ktokolwiek, dala znak Palaciosowi, aby zabrał z pokoju bukiet przywiędłych tuberoz przyniesionych rano. Generał znów położył się na wznak z zamkniętymi oczyma, a Manuela podjęła lekturę tym samym tonem co przedtem. Dopiero kiedy wydało się jej, że usnął, odłożyła książkę na nocną szafkę, pocałowała chorego w rozpalone gorączką czoło i szepnęła Josemu Palaciosowi, że od szóstej rano będzie czekała na rozstajach przy drodze do Hondy, aby go po raz ostatni pożegnać. Po czym otuliła się żołnierską peleryną i na palcach wyszła z sypialni. Wtedy generał otworzył oczy i powiedział cicho do Josego Palaciosa:

– Powiedz Wilsonowi, żeby ją odprowadził do domu. Rozkaz ten został wypełniony wbrew chęciom Manueli, która uważała, że bezpieczniejsza będzie sama niż pod opieką lansjerów. Jose Palacios szedł przed nią ze świecą ku stajniom, dokoła wewnętrznego ogrodu z fontanną, przy której zaczynały rozkwitać pierwsze przed świtem tuberozy. Deszcz ustał na chwilę i wiatr nie świszczał już wśród drzew, ale na lodowatym niebie nie było ani jednej gwiazdy. Pułkownik Belford Wilson coraz powtarzał hasło i odzew, aby uspokoić strażników leżących na matach w krużganku. Przechodząc pod oknem głównej sali, Jose Palacios zobaczył pana domu, który podał kawę grupie przyjaciół – wojskowych i cywilów; przybyli tutaj, by czuwać aż do chwili odjazdu. Kiedy wrócił do sypialni, generał majaczył w gorączce. Wypowiadał bezładne zdania, które sprowadzały się do tego jednego: „Nikt nic nie zrozumiał”. Jego ciało płonęło od gorączki, puszczał smrodliwe wiatry świadczące o kamicy. Sam nie potrafił nazajutrz powiedzieć, czy mówił przez sen, czy też plótł głupstwa na jawie; nawet tego nie pamiętał. Było to coś, co on określał jako „atak mojego szaleństwa”. Nikt się już tym nie niepokoił, bo cierpiał na takie ataki od przeszło czterech lat i żaden lekarz nie pokusił się o ich fachową interpretację; a następnego dnia wstawał jak odrodzony z popiołów i całkowicie przytomny. Jose Palacios okrył go kocem, postawił zapalony kaganek na marmurowej toaletce i wyszedł z pokoju nie zamykając drzwi, aby czuwać nadal w przyległym pomieszczeniu. Wiedział, że generał poczuje się lepiej nad ranem i wtedy wejdzie do wanny z letnią już wodą starając się odzyskać siły nadszarpnięte nocnymi koszmarami. Był to finał burzliwego dnia. Garnizon złożony z siedmiuset osiemdziesięciu dziewięciu huzarów i grenadierów zbuntował się żądając wypłaty żołdu. Był to pretekst. Prawdziwa przyczyna przedstawiała się inaczej: ludzie ci pochodzili przeważnie z Wenezueli i wielu z nich walczyło o wyzwolenie czterech narodów, ale w ciągu ostatnich tygodni tak często byli obiektem zniewag i ulicznych prowokacji, że nie bez powodu bali się o to, jaki los ich spotka, gdy generał opuści kraj. Konflikt zażegnano wypłacając im diety plus tysiąc pesos w złocie, zamiast żądanych siedemdziesięciu tysięcy, i żołnierze odmaszerowali po południu do swej rodzinnej ziemi wraz z ciągnącą za nimi gromadą kobiet, dzieciaków i zwierząt domowych. Łoskot bębnów i granie wojskowych trąbek nie zdołały uciszyć wrzasków motłochu, który szczuł na nich psy i ciskał petardy pod nogi idących, aby zmylić im krok. W ten sposób nie szykanowano nigdy wojsk nieprzyjacielskich. Jedenaście lat temu, pod koniec długiego, trwającego trzy wieki panowania Hiszpanów, okrutny wicekról don Juan Samano uciekał tymi samymi ulicami w przebraniu pielgrzyma, ale wiózł ze sobą kufry pełne złotych figurek

bożków, nieszlifowanych szmaragdów, świętych tukanów, szklanych szkatułek z mieniącymi się motylami z Muzo – i nie było osoby, która by nie płakała patrząc nań z balkonu, nie rzuciła mu kwiatka i nie życzyła z całego serca szczęśliwej podróży i spokojnego morza. Generał potajemnie uczestniczył w negocjacjach zmierzających do załagodzenia konfliktu; nie ruszał się przy tym z domu, którego mu użyczono na mieszkanie, a który należał do ministra wojny i marynarki – a na koniec wysłał razem ze zbuntowanymi oddziałami generała Josego Laurencia Silvę, swego dalekiego krewniaka i zaufanego adiutanta, którego obecność miała być gwarancją, że aż do granicy wenezuelskiej nie powtórzą się zamieszki. Nie widział przechodzącego pod balkonem wojska, ale słyszał trąbki, walenie w bębny i zgiełk zgromadzonego na ulicy tłumu, którego krzyków nie zdołał zrozumieć. Tak małą wagę do nich przywiązywał, że przejrzał w tym czasie, razem ze swymi kopistami, zaległą korespondencję i podyktował list do Wielkiego Marszałka don Andresa de Santa Cruz, prezydenta Boliwii, zawiadamiając go, że rezygnuje ze sprawowania władzy, ale nie wspominając w sposób stanowczy o wyjeździe za granicę. „Nie napiszę już więcej żadnego listu, póki żyję” – oświadczył na zakończenie. Potem, gdy pocił się w gorączce podczas sjesty, przerwały mu sen dalekie wrzaski i hałas i zbudził się nagle na odgłos petard: mogły to być równie dobrze strzały oddane przez buntowników, jak sztuczne ognie. Ale kiedy zapytał, odpowiedziano mu, że to zabawa. Tylko tyle: „Ot, zabawa, panie generale”. I nikt, nawet Palacios, nie śmiał mu wyjaśnić, co to była za zabawa. Dopiero z relacji Manueli podczas nocnej wizyty dowiedział się, że stronnicy jego politycznych przeciwników, tych z partii demagogicznej, jak mawiał, wylegli na ulicę i przy aprobacie sił porządkowych podburzali przeciw niemu korporacje rzemieślnicze. Był piątek, dzień targowy, co sprzyjało wszelkim rozruchom na rynku. Bardziej gwałtowny niż zwykle deszcz, błyskawice i grzmoty rozproszyły wichrzycieli o zmierzchu. Ale szkoda już została wyrządzona. Studenci z kolegium San Bartolome zajęli biura sądu najwyższego, aby wymusić publiczny proces przeciwko generałowi, i rozerwali bagnetem – a potem wyrzucili szczątki przez balkon – jego olejny portret naturalnej wielkości, namalowany przez byłego chorążego z armii wyzwoleńczej. Pijane, odurzone cziczą tłumy splądrowały sklepy przy ulicy Real i podmiejskie gospody, których nie zamknięto w porę, a na głównym placu rozstrzelano wypchaną trocinami kukłę wyobrażającą generała, którego i tak każdy by rozpoznał, nawet bez błękitnej kurtki ze złotymi guzikami. Oskarżono go, że był cichym inspiratorem buntu w wojsku, podjąwszy spóźnioną decyzję odzyskania władzy, której, po dwunastu latach nieprzerwanego panowania, pozbawił go jednogłośnie Kongres. Oskarżano go o zamiar wprowadzenia prezydentury dożywotniej, aby potem mógł zająć jego miejsce jakiś

europejski książę. Oskarżano go o to, że pozorował wyjazd z kraju, a w rzeczywistości udawał się nad granicę wenezuelską, skąd zamierzał wrócić na czele zrewoltowanych oddziałów, aby objąć władzę. Ściany lokali publicznych były oblepione „papierzyskami” – tak nazywano obelżywe ulotki skierowane przeciwko niemu – a jego najbardziej znani stronnicy kryli się po cudzych domach, czekając na uspokojenie nastrojów. Prasa oddana generałowi Francisco de Paula Santanderowi, jego największemu nieprzyjacielowi, rozpowszechniła pogłoskę, że tajemnicza choroba, wokół której robiono tyle hałasu, a także natrętne przypominanie o zamiarze odejścia – były to po prostu polityczne chwyty, stosowane po to, aby zaczęto go błagać o pozostanie. Tej nocy, gdy Manuela Saenz opowiadała mu ze szczegółami przebieg minionych burzliwych godzin, żołnierze tymczasowego prezydenta próbowali zamazać napis nabazgrany węglem na ścianie pałacu arcybiskupiego: „Ani nie wyjeżdża, ani nie umiera”. Generał westchnął. – Bardzo źle chyba wyglądają nasze sprawy – powiedział – i bardzo źle musi być ze mną, skoro to wszystko zdarzyło się o parę domów stąd i skoro wmawiano mi, że to zabawa. Prawdę rzekłszy nawet jego najbliżsi przyjaciele nie wierzyli ani w to, że wyjedzie, ani że wyrzeknie się władzy. Miasto było zbyt małe, a ludzie zbyt wścibscy i rozplotkowani, aby nie wiedzieć, co stanowiło przeszkodę w tej niepewnej jeszcze podróży: po pierwsze, nie miał pieniędzy, aby udać się gdziekolwiek z odpowiednio dużą świtą, a po drugie, jako były prezydent republiki, nie mógł bez pozwolenia rządu opuścić kraju, nim minie rok, i nawet nie był na tyle przebiegły, by się o takie pozwolenie starać. Rozkaz pakowania bagaży, wydany przezeń w sposób jak najbardziej jawny, tak aby dotarł do uszu tych, których chciał o tym powiadomić, nie został zrozumiany jako wyraźny dowód, że podjął nieodwołalną decyzję, nawet przez samego Palaciosa, zdarzało się już bowiem, że posuwał się do ogołacania domu chcąc zrobić wrażenie, że wyjeżdża, i zawsze był to zręczny polityczny manewr. Adiutanci dostrzegali u niego w ostatnim roku aż nadto oczywiste przejawy rozczarowania. A przecież, innymi razy, kiedy się tego najmniej spodziewano, budził się rano pełen energii i na nowo snuł nić żywota, z jeszcze większym rozmachem niż dotychczas. Jose Palacios, który zawsze z bliska śledził te nieprzewidziane zmiany nastroju, określał je na swój sposób: „Co mój pan myśli, to tylko mój pan wie”. Wszystkim już spowszedniały jego powtarzające się zapowiedzi rezygnacji, z których najdawniejsza została wyrażona dwuznacznym stwierdzeniem zawartym w mowie wygłoszonej podczas przyjmowania prezydentury: „Mój pierwszy dzień pokoju będzie zarazem ostatnim dniem sprawowania władzy”. W ciągu następnych lat podawał się do dymisji tyle razy i w tak różnych okolicznościach, że nigdy już nie wiedziano,

kiedy jest to zgodne z prawdą. Najgłośniejsza była rezygnacja zadeklarowana przed dwoma laty, wieczorem 25 września, kiedy cały i zdrowy umknął spiskowcom zamierzającym go zamordować w jego własnej sypialni w pałacu rządowym. Delegacja Kongresu, która odwiedziła go rankiem – po tym, jak spędził sześć godzin pod mostem, bez ciepłego okrycia – zastała go otulonego wełnianym kocem i z nogami w miednicy z gorącą wodą; ale to nie gorączka przysparzała mu cierpień, lecz doznany zawód. Oświadczył przybyłym, że nie będzie śledztwa w sprawie spisku, nikt nie będzie miał procesu, a zgromadzenie Kongresu – przewidziane na Nowy Rok – ma się odbyć natychmiast, aby dokonać wyboru następnego prezydenta republiki. – Gdy to się stanie – dodał na koniec – opuszczę Kolumbię na zawsze. Jednakże śledztwo zostało przeprowadzone, winnych osądzono z całą bezwzględnością i czternastu z nich rozstrzelano na głównym placu. Kongres ustawodawczy powołany 2 stycznia zebrał się dopiero po szesnastu miesiącach i nikt już nie mówił o dymisji. Ale każdy zagraniczny gość, każdy przypadkowy współbiesiadnik lub przyjaciel słyszał w owym czasie od niego: „Wyjadę tam, gdzie mnie będą kochać”. Znana powszechnie wiadomość o jego nieuleczalnej chorobie również nie była niezbitą wskazówką, iż szykuje się do odejścia. Nikt nie wątpił, że jest chory. Przeciwnie, od ostatniego powrotu z wojen na południu każdy, kto widział generała przechodzącego wirydarzem, ze zdumieniem stwierdzał, że przybył on tu tylko po to, aby umrzeć. Zamiast dosiadać Białego Gołębia, swego słynnego konia, jeździł teraz na nędznym mule okrytym czaprakiem z plecionki, włosy mu posiwiały, czoło miał poorane i chmurne, a kurtkę nosił brudną i do tego z nadprutym rękawem. Blask sławy już go opuścił. Podczas milczącego czuwania, jakie mu zgotowano tej nocy w domu rządowym, trwał zamknięty w sobie i nigdy się nie dowiedziano, czy to przewrotność polityczna, czy też zwykłe roztargnienie sprawiło, że witając się z jednym z ministrów nazwał go imieniem innego. Chociaż zachowywał się tak, jakby już był u kresu, nie wierzono w jego odejście, ponieważ od sześciu lat mówił, że umiera, a przecież jego gotowość sprawowania rządów pozostawała wciąż taka sama. Pierwszą wiadomość przyniósł pewien oficer marynarki brytyjskiej, który ujrzał go przypadkiem na pustyni Pativilca, na północ od Limy, podczas wojny o wyzwolenie południa. Zobaczył on generała leżącego na ziemi w nędznym szałasie stanowiącym zaimprowizowaną kwaterę główną. Był owinięty wełnianą peleryną, a głowę miał owiązaną jakąś szmatą, gdyż pośród tego piekła upalnych południowych godzin dręczyło go nieznośne zimno w kościach; nie miał przy tym nawet tyle siły, aby odegnać kury dziobiące ziemię wokół niego. Po rozmowie, którą prowadził z trudem i którą przerywały

ataki szału, z rozdzierającym dramatyzmem pożegnał swego gościa: – Proszę odejść i opowiedzieć światu, że widział pan, jak umierałem, cały w kurzym łajnie, na tym niegościnnym piasku – powiedział. Podobno cierpiał wówczas na udar wywołany ostrym słońcem pustyni. Mówiono potem, że był już bliski śmierci w Guayaquil, a nieco później w Quito, gdyż zapadł na gorączkę gastryczną, której najbardziej niepokojącym symptomem był brak jakiegokolwiek zainteresowania otaczającym światem i absolutny spokój ducha. Nikt nie wiedział, czy pogłoski te miały jakieś podstawy, ponieważ on sam zawsze był przeciwnikiem medycznej wiedzy, sam sobie stawiał diagnozę i przepisywał leki, czerpiąc wskazówki z książki Donostierre’a La medecine d votre maniere. Był to francuski podręcznik medycyny domowej, który Jose Palacios woził wszędzie za generałem: istna wyrocznia służąca do zrozumienia i leczenia wszelkich przypadłości ciała i duszy. Cokolwiek by się o tym mówiło, ta „agonia” generała okazała się jednak bardzo pożyteczna. Gdy bowiem sądzono, że już umiera w Pativilca, on raz jeszcze sforsował grzbiet Andów, zwyciężył w Junin, ukoronował wyzwolenie Ameryki hiszpańskiej ostatecznym zwycięstwem pod Ayacucho, stworzył republikę Boliwii i wrócił do Limy upojony triumfem: tak szczęśliwy nie był nigdy przedtem i nie miał już być w przyszłości. Toteż ogłaszane wciąż oświadczenia, że z powodu choroby ustąpi ze stanowiska i opuści kraj, a także formalne posunięcia zdające się to potwierdzać były zaledwie nieudolną powtórką dramatu, który oglądano zbyt często, aby weń uwierzyć. W kilka dni po powrocie, po jakiejś przykrej naradzie rządowej, ujął pod ramię marszałka Antonio Jose Sucre. „Proszę zostać jeszcze chwilę”, rzekł mu. Zaprowadził go do swego prywatnego gabinetu, gdzie przyjmował tylko nielicznych wybrańców, i niemal siłą posadził w swym ulubionym fotelu. – To miejsce należy się teraz bardziej panu niż mnie – powiedział. Wielki Marszałek Ayacucho, jego serdeczny przyjaciel, dobrze znał sytuację, w jakiej znajdował się kraj, ale generał jeszcze raz szczegółowo mu ją przedstawił, po czym przeszedł do sedna sprawy. Wkrótce miał się zebrać Kongres ustawodawczy, aby wybrać prezydenta republiki i zaakceptować nową konstytucję, w spóźnionym dążeniu do uratowania złotego snu o zjednoczeniu całego kontynentu. Peru pod rządami konserwatywnej arystokracji było już chyba nie do odzyskania. Generał Andres de Santa Cruz prowadził Boliwię na własną rękę w obranym przez siebie kierunku. Wenezuela pod panowaniem generała Jose Antonio Paeza właśnie proklamowała autonomię. Generał Juan Jose Flores, prefekt generalny południa, połączył Guayaquil i Quito, aby stworzyć niepodległą republikę Ekwadoru. Republika Kolumbii, pierwszy zalążek ogromnej,

zjednoczonej ojczyzny, została pomniejszona do granic dawnego wicekrólestwa Nowej Granady. Szesnaście milionów Amerykanów, od niedawna dopiero zaznajomionych z wolnością, pozostawało na łasce miejscowych przywódców. – Tak więc – zakończył generał – wszystko to, czegośmy dokonali własnymi rękoma, tamci teraz tratują nogami. – To szyderstwo losu – powiedział marszałek Sucre. – Wygląda na to, że ideały niezależności zasialiśmy tak głęboko, iż narody usiłują teraz uniezależnić się nawzajem od siebie. Generał odparł porywczo: – Niech pan nie powtarza takich łajdackich wymysłów wroga – rzekł – nawet jeżeli zawierają tyle prawdy co ten. Marszałek Sucre przeprosił go. Był to człowiek inteligentny, nieśmiały i przesądny, a w twarzy miał łagodność, której nie zdołały przysłonić stare blizny po ospie. Generał, który bardzo go lubił, powiedział kiedyś, że Sucre tylko udaje skromnisia. Wykazał się męstwem pod Pichincha, Tumusla, Tarqui i miał zaledwie dwadzieścia dziewięć lat, gdy dowodził słynną bitwą pod Ayacucho, w której zniszczono ostatnią hiszpańską redutę w Ameryce Południowej. Ale bardziej niż te wyczyny wsławiła go dobroć serca, jaką wykazywał w zwycięstwie, oraz talenty polityczne godne męża stanu. Teraz był to moment, w którym zrezygnowawszy ze wszystkich stanowisk nosił się całkiem zwyczajnie, bez żadnych wojskowych odznak; chodził w długim do kostek szarym sukiennym płaszczu, zawsze z podniesionym kołnierzem dla osłony przed lodowatymi wiatrami ciągnącymi od pobliskich gór. Jedynym podjętym przez niego obowiązkiem wobec narodu – i, zgodnie z jego pragnieniem, ostatnim – było uczestnictwo, w charakterze deputowanego z Quito, w Kongresie ustawodawczym. Skończył trzydzieści pięć lat, zdrowie miał żelazne i był szaleńczo zakochany w doñi Marianie Carcelen, markizie de Solanda, pięknej młodziutkiej figlarce z Quito, z którą ożenił się per procura przed dwoma laty i z którą miał sześciomiesięczną córeczkę. Generał nie mógł sobie wyobrazić, że mógłby się znaleźć ktoś, kto lepiej niż Sucre zastąpiłby go na stanowisku prezydenta republiki. Wiedział, że brakuje mu jeszcze pięciu lat do przewidzianego regulaminem wieku: to konstytucyjne ograniczenie wymusił Rafael Urdaneta, chcąc zamknąć przed nim drogę do dalszej kariery. Jednakże generał czynił dyskretne starania, aby wnieść poprawkę do poprawki. – Niech się pan zgodzi – rzekł mu – a ja pozostanę jako generalissimus i będę krążył wokół rządu jak byk dokoła stada krów.

Wyglądał na osłabionego, ale jego stanowczość była przekonywająca. Marszałek świadom był wszakże od dawna, że fotel, na którym siedzi, nigdy nie będzie należał do niego. Na krótko przed tą rozmową, kiedy po raz pierwszy stanęła przed nim możliwość objęcia prezydentury, powiedział, że nigdy nie będzie rządził państwem, którego ustrój i kierunek, w jakim zmierza, staje się coraz bardziej ryzykowny. Jego zdaniem pierwszym krokiem do oczyszczenia atmosfery byłoby odsunięcie od władzy wojskowych i chciał zaproponować Kongresowi, aby postanowił, że w ciągu najbliższych czterech lat żaden generał nie będzie mógł zostać prezydentem; być może zamierzał w ten sposób pokrzyżować plany Urdanecie. Ale najmocniejszymi przeciwnikami poprawki mieli się okazać właśnie ci najmocniejsi: sami generałowie. – Jestem już zbyt zmęczony, mam dość poruszania się bez busoli – powiedział Sucre. – A poza tym, Ekscelencjo, wie pan równie dobrze jak ja, że tutaj nie będzie potrzebny prezydent, lecz pogromca powstań. Będzie uczestniczył w obradach Kongresu ustawodawczego, to oczywiste, a nawet może się zgodzić na przewodniczenie im, jeśli otrzyma tę zaszczytną funkcję. Ale mc poza tym. Toczące się przez czternaście lat wojny nauczyły go, że największym zwycięstwem jest żyć. Prezydentura w Boliwii, kraju rozległym i nie znanym, który stworzył i którym rządził umiejętnie, odsłoniła przed nim niestałość i chwiejność władzy. Rozum i serce podszeptywały mu, że sława jest czymś bezużytecznym. „Tak więc mówię nie, Ekscelencjo” – rzekł kończąc rozmowę. 13 czerwca, w dzień świętego Antoniego, musiał być w Quito razem z żoną i córką, aby obchodzić z nimi nie tylko te jedne imieniny, ale też i wszystkie w przyszłości. Bo postanowienie, że będzie żył dla tych dwóch istot i tylko dla nich, w szczęściu i miłości, podjął podczas ostatnich świąt Bożego Narodzenia. – To wszystko, czego żądam od życia – powiedział. Generał zbladł. – A myślałem, że już nic nie może mnie zaskoczyć – rzekł i spojrzał mu w twarz: – To ostatnie pańskie słowo? – Przedostatnie – odparł Sucre. – Bo jeszcze chcę podziękować Ekscelencji za jego dobroć. Generał klepnął się w udo, chcąc się obudzić z tego nie spełnionego snu. – Niech i tak będzie – powiedział. – W tej chwili podjął pan za mnie ostatnią decyzję w moim życiu. Tego wieczoru zredagował pismo w sprawie swej rezygnacji; był osłabiony na skutek środka wymiotnego, jaki przepisał mu na uspokojenie żółci sprowadzony przypadkowo lekarz. 20 stycznia otworzył Kongres ustawodawczy mową pożegnalną, w której wychwalał przewodniczącego obradom marszałka Sucre jako najgodniejszego

spośród generałów. Pochwały te wzbudziły oklaski, ale jeden z deputowanych stojący koło Urdanety szepnął mu na ucho: „Chce przez to powiedzieć, że jest tu ktoś, kto ma więcej zalet niż pan”. To stwierdzenie generała i złośliwa uwaga owego posła utkwiły w sercu Rafaela Urdanety jak dwa rozżarzone gwoździe. Było to zrozumiałe. Jeżeli Urdaneta nie miał tak wielkich osiągnięć wojskowych jak Sucre ani jego ogromnego uroku, to przecież nie było powodu, żeby go uważać za mniej godnego. Jego opanowanie i wytrwałość wynosił pod niebiosa sam generał. Jego wierność i przywiązanie były wypróbowane ponad wszelką wątpliwość, a przy tym był jednym z nielicznych ludzi na świecie którzy ośmielali się mówić mu prosto w oczy nie chcianą, przejmującą lękiem prawdę. Świadom niedopatrzenia, generał starał się je naprawić, gdy oddawano tekst do druku, i zamiast „najgodniejszy spośród generałów”, napisał własnoręcznie: „jeden z najgodniejszych”. Poprawka nie złagodziła urazy. W kilka dni później, podczas spotkania generała z zaprzyjaźnionymi posłami, Urdaneta zarzucił mu, że pozorując odejście czynił potajemne starania, by go wybrano ponownie. Przed trzema laty generał Jose Antonio Paez objął siłą władzę nad departamentem Wenezueli w pierwszej próbie oddzielenia go od Kolumbii. Generał udał się wówczas do Caracas, pogodził się z Paezem, uściskał go na oczach wszystkich wśród radosnych śpiewów i bicia dzwonów i wymyślił specjalnie dla niego, na zasadzie wyjątku, ustrój, który pozwalał mu rządzić tak, jak chciał. „I to był początek klęski”, powiedział Urdaneta. Bo ta usłużność nie tylko zatruła w końcu stosunki z Granadyjczykami, ale zasiała wśród nich dążenie do separacji. Teraz, rzekł na koniec Urdaneta, największą przysługą, jaką generał mógłby oddać ojczyźnie, byłaby natychmiastowa rezygnacja z nałogu rządzenia i wyjazd z kraju. Generał odpowiedział z nie mniejszą zapalczywością. Ale Urdaneta był człowiekiem uczciwym, mówił potoczyście i z zapałem, toteż wszyscy odnieśli wrażenie, że byli świadkami upadku wielkiej, starej przyjaźni. Generał ponownie zgłosił rezygnację i wyznaczył don Dominga Caicedo na pełniącego obowiązki głowy państwa, dopóki Kongres nie wybierze prezydenta. Pierwszego marca opuścił pałac rządowy drzwiami dla służby, aby nie spotkać się z gośćmi, którzy pili właśnie szampana na cześć jego następcy, i odjechał cudzym powozem do wiejskiego dworku w Fucha, idyllicznym podmiejskim zakątku, w którym użyczył mu gościny tymczasowy prezydent. Już sama świadomość, że jest jedynie zwykłym obywatelem, pogłębiła wyniszczenie wywołane środkiem wymiotnym. Poprosił Josego Palaciosa, śniącego na jawie, aby postarał się o przybory do pisania, bo chce przystąpić do spisywania wspomnień. Jose Palacios przyniósł mu atrament i papier w takiej ilości, że starczyłoby tego na czterdzieści lat wspominków albo i więcej, on zaś

uprzedził Fernanda, swego bratanka i kopistę, że zamierza korzystać z jego usług od najbliższego poniedziałku o godzinie czwartej nad ranem: była to zawsze najlepsza dla niego pora, aby przemyśleć wszystko, co go do żywego bolało. Jak to wielokrotnie powtarzał bratankowi, chciał zacząć od wspomnienia najdawniejszego, a był nim sen, który miał kiedyś, jako trzyletnie dziecko, na hacjendzie San Mateo w Wenezueli. Śniło mu się, że do domu wtargnął czarny muł o złotych zębach i biegał po wszystkich pomieszczeniach od salonu aż po spiżarnie, i w porze sjesty, gdy spała cała rodzina i niewolnicy, zjadał bez pośpiechu wszystko, na co się natknął, aż w końcu skonsumował zasłony, dywany, lampy, wazony na kwiaty, serwis i nakrycia w jadalni, ciżemki świętych z ołtarzy, bieliźniarki i skrzynie z całą zawartością, garnki w kuchni, drzwi i okna wraz z zawiasami i kołatkami i wszystkie meble, od ganków aż po sypialnie, jedyną zaś rzeczą, którą zostawił nietkniętą, kołyszącą się na swoim miejscu, było owalne lustro na toaletce jego matki. Ale w Fucha czuł się tak dobrze, powietrze było tak delikatne pod niebem z szybko przemykającymi chmurami, że już więcej nie mówił o pisaniu pamiętników, a poranne godziny przeznaczał na spacery: chodził pachnącymi ścieżkami po sawannie. Odwiedzający go w tych dniach znajomi mieli wrażenie, że jest silniejszy. Szczególną uwagę zwracali na to wojskowi, jego najwierniejsi przyjaciele, którzy namawiali go, żeby pozostał na swym prezydenckim stanowisku, nawet gdyby musiał w tym celu dokonać zamachu stanu. On studził ich zapał mówiąc, że władza oparta na przemocy nie przystoi człowiekowi takiemu jak on, ale chyba nie całkiem pożegnał się z nadzieją, że zostanie powołany na mocy zgodnej z prawem decyzji Kongresu. Jose Palacios powtarzał: „Co mój pan myśli, to tylko mój pan wie”. Manuela wciąż jeszcze mieszkała o kilka kroków od pałacu San Carlos będącego siedzibą prezydentów i czujnie nasłuchiwała głosów z ulicy. Zjawiała się w Fucha dwa lub trzy razy w tygodniu, a jeżeli było coś pilnego, to i częściej, i przywoziła marcepany, łakocie wyrabiane w klasztorach i tabliczki czekolady z cynamonem na podwieczorek, który jadali o czwartej. Rzadko kiedy miała przy sobie gazety, generał bowiem stał się tak drażliwy i wyczulony na krytykę, że nawet najbardziej banalna uwaga mogła odebrać mu spokój. Opowiadała mu natomiast szczegółowo o wszelkich wydarzeniach politycznych, o salonowych intrygach, i powtarzała przepowiednie rozgłaszane przez plotkarzy, a on, pełen niesmaku, musiał tego wysłuchiwać, nawet gdyby wiadomości były niepomyślne, bo tylko jej pozwalał mówić wszystko bez ogródek. Kiedy nie mieli sobie wiele do powiedzenia, przeglądali korespondencję albo ona mu czytała, albo też grali w karty z adiutantami, ale obiad jedli zawsze tylko we dwoje. Poznali się w Quito, przed ośmiu laty, na uroczystym balu z okazji wyzwolenia,

kiedy ona była jeszcze żoną doktora Jamesa Thorne, angielskiego lekarza wprowadzonego w ostatnich latach wicekrólestwa w krąg arystokracji limańskiej. Prócz tego, że Manuela była ostatnią kobietą, z którą łączyła generała nieprzerwana miłość – odkąd, dwadzieścia siedem lat temu, zmarła jego żona – stała się też jego powiernicą, strażniczką archiwum i najlepszą, wzruszającą lektorką i należała do jego sztabu generalnego, otrzymawszy stopień pułkownika. Minęły już czasy, gdy omal nie odgryzła mu kawałka ucha w jakiejś scenie zazdrości, ale ich najpospolitsze kłótnie kończyły się zwykle wybuchem nienawiści, po czym następowała tkliwa kapitulacja, jaką przynosi wielka miłość. Manuela nie zostawała na noc. Odjeżdżała dość wcześnie, aby ciemności nie zaskoczyły jej po drodze, zwłaszcza w tej porze roku, gdy zmierzch zapada szybko. W przeciwieństwie do tego, co działo się w posiadłości „La Magdalena” w Limie, gdzie generał musiał wymyślać różne preteksty, aby trzymać ją z dala od siebie, podczas gdy on bawił się z wysoko urodzonymi damami (a także z innymi, urodzonymi trochę niżej) – teraz, w Fucha, zachowywał się tak, jakby nie mógł żyć bez niej. Wypatrywał jej na drodze, którą miała przybyć, zanudzał Josego Palaciosa nieustannymi pytaniami o godzinę, kazał przesuwać fotel, rozpalać ogień w kominku, gasić, rozpalać znowu, zniecierpliwiony i zły, póki nie zobaczył wyjeżdżającego zza gór powozu, którego widok sprawiał, że życie nabierało blasku. Ale bywał równie rozdrażniony, kiedy wizyta przedłużała się i zajmowała mu więcej czasu, niż przewidywał. Podczas sjesty kładli się na łóżku nie zamykając drzwi, nie rozbierając się i nie śpiąc, i niejednokrotnie, bezskutecznie, próbowali zaznać słodyczy ostatniej miłości, on bowiem nie był już w stanie zadowolić swej ukochanej, ale nie chciał się z tym pogodzić. Jego uporczywa bezsenność miała w tych dniach cechy ogólnego rozprzężenia. Zasypiał nagle, niezależnie od pory dnia, w połowie zdania, dyktując list albo przy grze w karty, i sam nie wiedział, czy to sen, czy krótkotrwałe omdlenie. Ale gdy tylko kładł się na łóżku, porażała go jasność i trzeźwość własnego umysłu. Dopiero o świcie udawało mu się zapaść w grząski półsen, póki znów nie obudził go podmuch wiatru wśród drzew. Wtedy nie opierał się pokusie, by po raz kolejny odłożyć dyktowanie wspomnień do jutra i wybrać się na samotną przechadzkę, która często przedłużała się aż do obiadu. Wychodził bez eskorty, nie biorąc nawet dwóch wiernych psów, które często towarzyszyły mu na bitewnych polach, ani żadnego ze swych koni, gdyż sprzedano je batalionowi huzarów, aby zasilić fundusz podróżny. Szedł w stronę pobliskiej rzeki nieskończenie długą topolową aleją, stąpając po kołdrze nadgniłych liści, otulony w poncho z wigoniowej wełny, w długich butach z wełnianą wyściółką, w zielonej jedwabnej czapce, którą dawniej zakładał do spania.

Siadał przy drewnianej kładce, by na dłuższy czas popaść w zadumę w cieniu rozpaczliwie smutnych płaczących wierzb, wpatrzony w płynącą wodę, którą kiedyś przyrównał do ludzkiego losu używając kwiecistego języka przejętego od nauczyciela z lat młodzieńczych, don Simona Rodrigueza. Ktoś z eskorty przemykał się za nim ukradkiem, śledząc go aż do chwili, gdy wracał mokry od rosy, niemal bez tchu, tak że z trudem starczało mu sił, by wejść na frontowe schody, blady i odurzony, ale z oczyma pełnymi szaleńczego szczęścia. Czuł się tak dobrze podczas tych eskapad, że – słyszeli to ukryci strażnicy – śpiewał wśród drzew piosenki żołnierskie, jak za dawnych lat legendarnej sławy i homeryckich klęsk. Ci, co lepiej go znali, zastanawiali się nad przyczyną tego dobrego humoru, skoro nawet Manuela wątpiła w to, że jeszcze raz może zostać powołany na stanowisko prezydenta republiki przez Kongres ustawodawczy, który on sam uznał za wspaniały. W dniu wyborów ujrzał podczas porannego spaceru bezpańskiego charta skaczącego przez chaszcze w pogoni za przepiórkami. Gwizdnął na niego szelmowsko, a pies zatrzymał się w jednej chwili, postawił uszy i dostrzegł go stojącego w opończy ciągnącej się niemal po ziemi i w czapce florenckiego biskupa, opuszczonego przez Boga, na ogromnej równinie pod gwałtownie nadciągającymi chmurami. Obwąchał go dokładnie – podczas gdy generał głaskał go czubkami palców – ale zaraz cofnął się i spojrzawszy mu w oczy swymi złotymi źrenicami, uciekł przestraszony, warknąwszy nieufnie. Generał ruszył za mm nie znaną dotąd ścieżką i znalazł się na przedmieściu, wśród błotnistych uliczek o pokrytych czerwonymi dachami domach z cegły adobe; z podwórek biła woń dojonych krów. Nagle usłyszał czyjś krzyk: – „Długa Kicha”! Nie zdążył się uchylić przed pecyną krowiego gnoju, która ciśnięta z jakiejś obory, trafiła go w pierś opryskując twarz. Ale eksplozja łajna nie zrobiła na nim takiego wrażenia jak ów okrzyk; wytrącił go ze stanu otępienia, w którym znajdował się, odkąd opuścił pałac prezydencki. Znane mu było to przezwisko, ochrzcili go nim Granadyjczycy, tak samo nazywano kiedyś słynnego wariata włóczącego się po ulicach w mundurach wziętych z teatralnej garderoby. Nawet pewien senator uważający się za liberała określił go tym przydomkiem pod jego nieobecność i tylko dwóch innych wstało wówczas, aby zaprotestować. Nigdy jednak nie rzucono mu tego słowa prosto w twarz i w sposób tak dotkliwy. Zaczął się wycierać brzegiem opończy i jeszcze się dobrze nie oczyścił, gdy idący za nim niepostrzeżenie oficer wyskoczył zza drzew z obnażoną szpadą, aby ukarać sprawcę. Generał zwrócił cały swój gniew przeciw memu. – A ty co tu robisz, u diaska? – zapytał. Oficer stanął na baczność. – Wypełniam rozkazy, Ekscelencjo – powiedział.

– Nie jestem dla ciebie ekscelencją – odparł generał. Pozbawił go funkcji i tytułów, a wpadł przy tym w taką furię, że oficer uznał, iż i tak mu się upiekło, bo kara mogła być o wiele surowsza. Nawet Jose Palacios, który zwykle świetnie go rozumiał, tym razem nie bardzo pojmował, skąd u niego taka bezwzględność. Był to zły dzień. Generał przez cały ranek miotał się po domu, niespokojny jak zawsze w dni wizyt Manueli, ale wszyscy z jego otoczenia wiedzieli, że tym razem nie chodzi mu o nią, tylko o wiadomości z Kongresu. Usiłował wyliczyć sobie, minuta po minucie, każdy punkt obrad. Kiedy Jose Palacios w odpowiedzi na jego pytanie odparł, że jest dziesiąta godzina, generał rzekł: „Choćby ci demagodzy nie wiem jak się rozgadali, to teraz już na pewno rozpoczęto głosowanie”. A po chwili zastanowienia zapytał głośno: „Któż może wiedzieć, co sobie myśli taki człowiek jak Urdaneta?”. Jose Palacios był pewny, że generał to wie, ponieważ Urdaneta rozgłaszał na prawo i lewo przyczyny swej urazy. W pewnym momencie, gdy Jose Palacios przechodził w pobliżu, generał zagadnął go od niechcenia: „Jak sądzisz, na kogo będzie głosował Sucre?”. Jose Palacios orientował się równie dobrze jak i on, że marszałek Sucre nie może głosować, bo w tych dniach wyjechał do Wenezueli razem z monsignore Jose Marią Estevezem, aby na polecenie Kongresu negocjować w sprawie terminu separacji. Toteż, nawet się nie zatrzymując, odpowiedział: „Pan to wie lepiej niż ktokolwiek inny, generale”. Generał uśmiechnął się po raz pierwszy od chwili, gdy wrócił z tamtej przykrej wycieczki. Mimo kapryśnego apetytu niemal zawsze zasiadał do stołu przed jedenastą i zjadał jajko na miękko popijając kieliszkiem porto albo skubnął kawałek sera, ale tego dnia, podczas gdy inni jedli, on, na tarasie, nie przestawał wpatrywać się w drogę i tak był tym pochłonięty, że nawet Jose Palacios nie śmiał mu przeszkadzać. Po trzeciej zerwał się nagle z miejsca słysząc trucht mułów, zanim jeszcze na wzgórzu pojawił się powóz Marnieli. Pospieszył ją przywitać, otworzył drzwiczki, pomógł wysiąść i już w momencie gdy spojrzał jej w twarz, wiedział, jaką wiadomość przywozi. Don Joaquin Mosquera, najstarszy syn znakomitego rodu z Popayan, został jednogłośnie wybrany prezydentem republiki. Reakcją generała nie był ani gniew, ani rozczarowanie, lecz tylko zdumienie, ponieważ on sam podsunął Kongresowi kandydaturę don Joaquina Mosquery, pewny, że nie zostanie przyjęta. Pogrążył się w myślach i odezwał się dopiero przy podwieczorku. „Ani jednego głosu na mnie?” – zapytał. Ani jednego. Jednakże członkowie oficjalnej delegacji, która złożyła mu wizytę nieco później – a byli to wierni mu deputowani – wyjaśnili mu, że jego zwolennicy zgodnie uznali, że głosowanie powinno być jednomyślne, tak aby nie stwarzać wrażenia, że generał przegrał w zatargu między dwiema skłóconymi stronami. Był do tego stopnia rozdrażniony, że zdawał się nie

dostrzegać istoty owego subtelnego i eleganckiego wykrętu. Uważał natomiast, że w przypadku osobistości tak okrytej chwałą jak on rzeczą bardziej godną byłoby, gdyby jego rezygnację przyjęto już za pierwszym razem. – Krótko mówiąc – westchnął – demagodzy znowu odnieśli zwycięstwo, i to podwójne. Mimo to bardzo się pilnował, aby nie dać po sobie poznać wzburzenia, póki nie pożegnał ich w drzwiach domu. Ale kiedy powozy zniknęły mu z oczu, dostał ataku uporczywego kaszlu, który aż do wieczora trzymał w napięciu wszystkich domowników. Jeden z jego oficjalnych gości powiedział był, że Kongres podjął decyzję bardzo rozsądną i ocalił republikę. On puścił to mimo uszu. Ale w nocy, gdy Manuela zmusiła go do wypicia filiżanki rosołu, powiedział jej: „Żaden kongres nigdy nie uratował republiki”. Zanim się położył, zwołał swych adiutantów i służbę i oświadczył im uroczyście, tonem, jakiego używał przy składaniu swych niezbyt szczerych rezygnacji: – Jutro opuszczam kraj. Nie było to jutro, lecz w cztery dni później. Do tego czasu odzyskał utraconą powściągliwość, podyktował pożegnalną odezwę, w której nie można się było dopatrzeć ani śladu rany, jaką zadano jego sercu, i wrócił do miasta, aby przygotować się do podróży. Generał Pedro Alcantara Herran, minister wojny i marynarki w nowym rządzie, zawiózł go do siebie na ulicę Enseñanza, nie tyle po to, by mu udzielić gościny, co żeby go chronić, bo grożono mu śmiercią i pogróżki te były coraz bardziej niepokojące. Zanim wyjechał z Santa Fe, sprzedał na licytacji, co tylko miał wartościowego, aby podreperować stan swojej kasy. Prócz koni wystawił na sprzedaż srebrny serwis z czasów rozrzutności w Potosi, który Mennica wyceniła według wartości metalu, nie biorąc pod uwagę mistrzowskiej roboty ani wartości historycznej: dwa tysiące pięćset pesos. Ostatecznie, po wyliczeniu wszystkiego, miał siedemnaście tysięcy sześćset pesos, sześćdziesiąt centavos, czek na osiem tysięcy pesos ze skarbca publicznego Cartageny, dożywotnią pensję przyznaną przez Kongres i trochę ponad sześćset uncji złota, które schował w różnych kuferkach. Takie było saldo upadku prywatnej fortuny, która w dniu jego narodzin należała do najbardziej kwitnących w Ameryce. Pośród bagaży – Jose Palacios spakował je bez pośpiechu w dniu wyjazdu rano, gdy generał kończył toaletę – znajdowały się tylko dwie zmiany bielizny (bardzo znoszonej), dwie koszule, kurtka wojskowa z podwójnym rzędem guzików, które, jak powiadano, były wykute ze złota Atahualpy, jedwabna czapeczka do spania i czerwony czepek, który marszałek Sucre przywiózł mu z Boliwii. Z obuwia posiadał tylko domowe pantofle i długie skórzane buty, które teraz miał na nogach. W kufrach z osobistymi rzeczami Jose Palaciosa, razem z lekarstwami i innymi drobiazgami o niewielkiej wartości, znajdowała

się Umowa społeczna Rousseau i Sztuka wojskowa włoskiego generała Raimunda Montecuccoli – dwa książkowe skarby, które należały do Napoleona Bonapartego i zostały podarowane generałowi przez sir Roberta Wilsona, ojca jego adiutanta. Reszta dobytku była tak skromna, że zmieściłaby się w żołnierskim plecaku. Kiedy generał zobaczył to wszystko, przygotowane do drogi, w salonie, gdzie czekał oficjalny orszak, powiedział: – I pomyśleć, kochany Jose, że tyle chwały zmieści się w jednym bucie. Lecz przecież na jego siedem jucznych mułów załadowano jeszcze pudła z medalami i złotymi sztućcami oraz innymi cennymi przedmiotami, a ponadto dziesięć kufrów z osobistymi papierami, dwie skrzynie książek i co najmniej pięć z garderobą oraz wiele pudełek z najróżniejszymi przydatnymi lub bezużytecznymi rzeczami, których nikt nie miałby cierpliwości policzyć. Mimo wszystko, nie była to nawet drobna cząstka bagażu, z jakim wrócił był z Limy przed trzema laty, obdarzony potrójną władzą prezydenta Boliwii i Kolumbii oraz dyktatora Peru: karawana dźwigała wówczas siedemdziesiąt dwa kufry i przeszło czterysta skrzynek z niezliczonymi drobiazgami o nie ustalonej wartości. Przy tej okazji zostawił w Quito ponad sześćset książek, których nigdy nie próbował odzyskać. Dochodziła szósta. Kolejna mżawka ustała na krótko, ale świat był wciąż zamglony i zimny, a w zagarniętym przez wojsko domu panował zaduch jak w koszarach. Huzarzy i grenadierzy powstali gromadnie, ujrzawszy w głębi krużganka generała, który szedł w otoczeniu adiutantów, milczący, zielonkawy w świetle brzasku, z brunatną opończą na ramieniu i w kapeluszu z szerokim rondem, pod którym jego twarz wydawała się jeszcze bardziej mroczna. Zasłaniał sobie usta chusteczką skropioną wodą kolońską, było to zgodne ze starym andyjskim przesądem, nakazującym chronić się przed przeciągami w razie nagłego wyjścia na niepogodę. Nie nosił żadnych insygniów ani też nic, co by było znamieniem dawnej ogromnej władzy, ale jej magiczna aureola wyróżniała go spośród orszaku oficerów. Skierował się do sali przyjęć, idąc powoli krużgankiem, otaczającym wewnętrzny ogród, i obojętnie omijał żołnierzy, którzy stawali na baczność, gdy się zbliżał. Zanim wszedł do środka, schował chusteczkę do rękawa, jak to robili klerycy, i oddał jednemu z adiutantów zdjęty z głowy kapelusz. Prócz tych, którzy czuwali całą noc w domu, od samego świtu nadchodzili wciąż jeszcze inni, cywile i wojskowi. Pili kawę stojąc w rozproszonych grupkach, a posępna pompa i przytłumione pomruki nasycały atmosferę uroczystym smutkiem. Ponad szepty zebranych gości wybił się ostry głos jakiegoś dyplomaty: – Ależ to istny pogrzeb. Jeszcze nie skończył mówić, gdy owiała go lekka woń wody kolońskiej, która

odświeżyła powietrze na sali. Wówczas odwrócił się trzymając dwoma palcami filiżankę parującej kawy i zaniepokoiła go myśl, że ta zjawa, która weszła tu przed chwilą, mogła słyszeć jego impertynenckie słowa. Ale nie: chociaż ostatnia wizyta generała w Europie miała miejsce dwadzieścia cztery lata temu, kiedy był jeszcze bardzo młody, to jednak proeuropejskie sympatie górowały w nim nad urazami. Tak więc ów dyplomata okazał się pierwszą osobą, do której się zwrócił; przywitał go z najwyższą uprzejmością należną Anglikom. – Mam nadzieję, że tegoroczna jesień nie przyniosła wiele mgły nad Hyde Parkiem – powiedział. Dyplomata zawahał się na moment, bo ostatnio słyszał o trzech różnych miejscach, do których miał się udać generał, ale żadnym z nich nie był Londyn. Jednak zaraz zdobył się na odpowiedź. – Postaramy się, aby dla Waszej Ekscelencji dzień i noc świeciło słońce – rzekł. Nowego prezydenta nie było na sali, ponieważ Kongres dokonał wyboru pod jego nieobecność i miał przybyć z Popayan dopiero za miesiąc. W jego imieniu czynił honory domu generał Domingo Caicedo, wiceprezydent elekt, o którym powiadano, że każde stanowisko w republice jest dla niego za niskie, ponieważ prezencje i sposób bycia ma królewskie. Generał przywitał go z wielkim szacunkiem, po czym powiedział nieco kpiącym tonem: – Czy wie pan, że nie mam pozwolenia na wyjazd z kraju? Pytanie to zostało przyjęte ogólnym wybuchem śmiechu, chociaż wszyscy wiedzieli, że to wcale nie żart. Caicedo obiecał wysłać najbliższą pocztą do Hondy odpowiedni paszport. Oficjalny orszak tworzyli: miejscowy arcybiskup, brat wiceprezydenta, oraz wielu dostojników i wysokich funkcjonariuszy z żonami. Cywile mieli na sobie spodnie do konnej jazdy, a wojskowi długie buty, gdyż zamierzali towarzyszyć wielkiemu banicie na kilkunastomilowym odcinku drogi. Generał ucałował pierścień arcybiskupa i dłonie pań i dość chłodno ściskał ręce panów, z prawdziwą maestrią dostosowując się do reguł tej pompatycznej uroczystości, ale zupełnie obojętny na nastrój owego dwulicowego miasta, o którym niejednokrotnie mówił: „To nie jest moja publiczność”. Pozdrawiał wszystkich po kolei, idąc przez salę, i miał dla każdego uprzejme słówko specjalnie wyszukane w podręcznikach savoir-vivre’u, ale nikomu nie patrzył w oczy. Głos jego brzmiał metalicznie, chwilami drżał jak w gorączce, a karaibski akcent, którego nie zdołały złagodzić lata podróży i wojen, wydawał się jeszcze twardszy w zestawieniu z kapryśnie miękką wymową miejscową. Kiedy skończyły się powitania, otrzymał od wiceprezydenta pismo podpisane przez

wielu wybitnych Granadyjczyków, którzy w imieniu całego kraju dziękowali mu za wszystkie lata służby. Udał, że je czyta podczas ogólnego milczenia, ale była to tylko danina złożona przyjętemu obyczajowi, bo bez szkieł nie rozróżniłby nawet największych liter. A przecież kiedy odegrał do końca scenę „lektury”, wygłosił krótkie przemówienie wyrażając wdzięczność przybyłym, a uczynił to w sposób tak trafny i stosowny do okoliczności, że nikt by nie przypuścił, iż nie przeczytał owego dokumentu. Na koniec przebiegł oczyma po sali i zapytał nie kryjąc niepokoju: – Urdaneta nie przyszedł? Wiceprezydent odparł, że generał Rafael Urdaneta wyruszył w ślad za zbuntowanymi oddziałami, aby wesprzeć prewencyjną akcję generała Josego Laurencia Silvy. Wówczas wśród gości dał się słyszeć czyjś głos: – Sucre też się nie zjawił. Generał nie mógł lekceważyć złośliwości, z jaką podana została ta niepożądana informacja. W jego spokojnych dotychczas źrenicach zapłonął gorączkowy ogień, gdy nie wiedząc nawet, do kogo się zwraca, odparował: – Wielkiego Marszałka Ayacucho nie powiadomiono o godzinie wyjazdu, aby mu się nie naprzykrzać. Chyba wtedy jeszcze nie wiedział, że marszałek Sucre wrócił dwa dni temu z nieudanej podróży do Wenezueli, gdzie go nie wpuszczono, zabraniając mu wstępu do własnej ojczyzny. Nikt go nie poinformował o wyjeździe generała, prawdopodobnie dlatego, że nikomu nie przeszło przez myśl, że o tym nie wie: wszak on pierwszy powinien był otrzymać taką wiadomość. Jose Palacios uświadomił to sobie w nieodpowiednim momencie i zaraz o wszystkim zapomniał w rozgardiaszu ostatnich godzin. Nie opuszczała go, rzecz jasna, przykra myśl, że Sucre może się czuć urażony, ponieważ nikt go o niczym nie uprzedził. W przyległej jadalni nakryto już do wystawnego kreolskiego śniadania: podawano wieprzowinę na bananowych liściach, kiszkę z ryżem, jajecznicę w tygielkach, najrozmaitsze słodkie bułeczki na koronkowych serwetkach i gorącą czekoladę, gęstą jak przyprawiony wszelkimi zapachami klajster. Gospodarze domu opóźnili porę posiłku, na wypadek gdyby generał zechciał zasiąść na honorowym miejscu, chociaż wiedzieli, że rano pije tylko wywar z maku z dodatkiem gumy arabskiej. Tak czy inaczej, doña Amalia poprosiła go, by zajął fotel ustawiony dla niego u szczytu stołu, ale on podziękował za to wyróżnienie i zwrócił się do wszystkich z miłym uśmiechem: – Mam przed sobą długą drogę. Życzę dobrego apetytu. Wspiął się na palce, by pożegnać się z wiceprezydentem, ten zaś odpowiedział mu serdecznym uściskiem i przy tej okazji wszyscy przekonali się naocznie, jak drobnej

budowy jest generał i jaki był opuszczony i bezbronny w godzinie pożegnania. Po czym znów ściskał dłonie panom i całował ręce pań. Doña Amalia próbowała go zatrzymać, póki deszcz nie minie, ale wiedziała równie dobrze jak i on, że nie przestanie padać tak prędko. A poza tym tak wyraźne było jego pragnienie jak najrychlejszego wyjazdu, że odwlekanie wydawało się impertynencją. Wśród ledwie dostrzegalnej mżawki osnuwającej ogród pan domu poprowadził go ku stajniom. Usiłował podtrzymać ramię generała koniuszkami palców, jakby było ze szkła, i zdumiał go olbrzymi ładunek energii krążącej w nim pod skórą niczym ukryty, rwący potok nie mający nic wspólnego z wynędzniałym ciałem. Delegaci rządu, korpusu dyplomatycznego i wojska brodząc po kostki w błocie, w pelerynach mokrych od deszczu, czekali na generała, gdyż mieli mu towarzyszyć w pierwszym etapie podróży. Nikt jednak nie wiedział, kto spośród nich odprowadza go z czystej przyjaźni, kto dla ochrony, a kto tylko po to, by się upewnić, iż rzeczywiście opuszcza kraj. Przeznaczony dla niego muł był najlepszy spośród setki zwierząt, które pewien hiszpański kupiec oddał rządowi w zamian za umorzenie śledztwa w sprawie kradzieży bydła. Generał wsunął już stopę w strzemię podstawione mu przez stajennego, kiedy odezwał się doń minister wojny i marynarki: – Ekscelencjo... – Generał znieruchomiał, z nogą w strzemieniu i obiema dłońmi wczepionymi w siodło. – Niech pan zostanie – rzekł minister – i poświęci się po raz ostatni ratowaniu ojczyzny. – Nie, Herran – odparł generał – już nie mam ojczyzny, dla której musiałbym się poświęcać. To był koniec. Generał Simon Jose Antonio de la Santissima Tnnidad Bolivar y Palacios odchodził na zawsze. Odebrał Hiszpanii imperium pięciokrotnie większe od jej posiadłości europejskich, przez dwadzieścia lat prowadził wojny o jego niepodległość i zjednoczenie i rządził nim rozważnie i zdecydowanie aż do minionego tygodnia, ale w chwili gdy odchodził, nie miał nawet tej pocieszające) świadomości, że mu ufano. Jedynym człowiekiem, który w swej przenikliwości dostrzegł, że generał odchodzi naprawdę, i wiedział, dokąd idzie, był pewien angielski dyplomata; napisał on w oficjalnym raporcie skierowanym do swego rządu: „Zostało mu zaledwie tyle czasu, by z trudem dowlec się do grobu”.

*** Pierwszy dzień podróży był najtrudniejszy i byłby raki nawet dla kogoś mniej schorowanego, gdyż wlókł z sobą atmosferę zamaskowanej wrogości, którą tego ranka wyczuwało się na ulicach Santa Fe. Wśród ciągłej mżawki tylko od czasu do czasu zdarzały się małe przejaśnienia i po drodze spotkano zaledwie kilka zabłąkanych krów, ale zaciekła złość nieprzyjaciół zdawała się wisieć w powietrzu. Mimo środków zapobiegawczych podjętych przez rząd (kazano wyprowadzić orszak najmniej uczęszczanymi ulicami), generał zdołał dostrzec tu i ówdzie wymalowane na klasztornych murach obelżywe napisy. Jose Palacios jechał obok niego, ubrany jak zawsze – nawet w bitewnym rozgwarze – w swój nieodłączny surdut; do tego nosił jedwabny krawat spięty broszką z topazem, rękawiczki z koźlej skórki i brokatową kamizelkę, na której wisiały krzyżując się ze sobą dwa długie łańcuszki od dwóch identycznych zegarków. Ozdoby przy uprzęży jego konia były wykute ze srebra z Potosi, a ostrogi ze złota, toteż w niejednej andyjskiej wiosce brano go za prezydenta. Jednakże skwapliwość, z jaką spełniał wszelkie życzenia swego pana, wykluczała pomyłkę. Znał go i kochał tak bardzo, że to pożegnanie uciekiniera w mieście, które niegdyś na samą wieść o jego przybyciu urządzało radosny rodzinny festyn, sprawiało mu dojmujący ból. Zaledwie trzy lata temu, gdy wrócił z jałowych wojen na południu, raczej przytłoczony niż upojony sławą, na jaką nigdy nie zasłużył sobie żaden Amerykanin za życia czy po śmierci, witano go ze spontanicznym, nie spotykanym dotychczas entuzjazmem. Było to jeszcze w czasach, gdy ludność chwytała za uzdę jego konia, by zatrzymawszy go na ulicy poskarżyć się generałowi na jakieś uchybienia ze strony służb publicznych albo na zbyt wygórowane podatki i prosić go o pieniądze czy też tylko znaleźć się blisko niego, w blasku jego chwały. On zaś słuchał tych głosów ulicy z taką uwagą, jakby chodziło o najwyższej wagi sprawy państwowe, wykazując zdumiewającą orientację w prywatnych kłopotach, w stanie interesów czy zdrowia każdego petenta, i wszyscy, którzy z nim rozmawiali, mieli wrażenie, że w tym momencie podzielili z mm radość sprawowania władzy. Nikt by nie uwierzył, że to ten sam człowiek i że milczące miasto, które opuszcza na zawsze, chyłkiem, jak zbieg, jest tym samym miastem sprzed lat. Nigdzie nie czuł się tak obco jak na tych wąskich, nieprzychylnych uliczkach o jednakowych domach z brunatnymi dachami i ogródkami pełnymi pięknie pachnących kwiatów, gdzie toczyło się niespieszne życie wiejskiej społeczności, której ugrzeczniony sposób bycia i zabarwiony hiszpańszczyzną dialekt służyły bardziej do ukrycia własnych myśli niż do powiedzenia czegokolwiek. A przecież, choć teraz wydawało mu się to szyderstwem

własnej wyobraźni, właśnie to miasto, osnute mgłami i wystawione na lodowate wiatry, wybrał sobie, zanim jeszcze je poznał, by tu budować swą chwałę; to miasto pokochał bardziej niż którekolwiek inne i wymarzył je sobie jako stolicę polowy świata i rację swego istnienia. W godzinie ostatecznych obrachunków sam zdawał się najbardziej zdumiony tym upadkiem własnego autorytetu. Rząd postawił ukryte posterunki nawet w miejscach, gdzie niebezpieczeństwo było znikome, i dlatego generałowi nie zastąpiła drogi rozwścieczona hołota, która poprzedniego dnia wykonała wyrok śmierci na jego podobiźnie; ale na całej trasie przejazdu słychać było ten sam daleki wrzask: „Długa Kicha!”. Tylko jedna kobieta okazała mu trochę litości, mówiąc do przejeżdżającego: – Jedź z Bogiem, upiorze. Nikt nie dał po sobie poznać, że słyszał te słowa. Generał zapadł w ponurą zadumę i jechał dalej nie zważając na otoczenie, póki nie znaleźli się wśród wspanialej sawanny. Na skrzyżowaniu dróg, tam gdzie zaczynał się brukowany trakt, Manuela Saenz, sama, na koniu, czekała na przemarsz orszaku i z daleka skinęła mu ręką w geście ostatniego pożegnania. Odpowiedział jej takim samym gestem i pojechał dalej. Nigdy więcej się już nie zobaczyli. Deszcz ustał wkrótce potem, niebo zajaśniało błękitem, a dwa ośnieżone wulkany tkwiące nieruchomo na horyzoncie widać było przez całą resztę dnia. Ale tym razem generał nie okazywał swego umiłowania dla natury ani też nie zwracał uwagi na osiedla, które mijali nieprzerwanym kłusem, i na pozdrowienia rzucane przez nie poznającą ich ludność. Mimo wszystko najbardziej niezwykłe wydało się jego towarzyszom to, że ani jednym czułym spojrzeniem nie obdarzył wspaniałych stad koni pasących się na sawannie, choć, jak mawiał, był to zawsze widok najmilszy jego oczom. W miejscowości Facatativa, gdzie spali pierwszej nocy, generał pożegnał się z osobami, które odprowadzały go z własnej woli, i dalej podróżował już tylko z przydzieloną mu świtą. Prócz Josego Palaciosa było to pięciu ludzi: generał Jose Maria Carreño, który stracił prawą rękę na skutek rany odniesionej w wojnie; irlandzki adiutant Libertadora pułkownik Belford Hinton Wilson, syn sir Roberta Wilsona, generała, weterana niemal wszystkich wojen w Europie; Fernando, adiutant i sekretarz w stopniu porucznika, syn jego starszego brata, który zginął w katastrofie morskiej za czasów pierwszej republiki; krewny i adiutant kapitan Andres Ibarra z prawym ramieniem sparaliżowanym na skutek rany od cięcia szablą, otrzymanej dwa lata temu podczas zamachu 25 września; oraz pułkownik Jose de la Cruz Paredes, wypróbowany w licznych kampaniach w czasie wojen o niepodległość. Gwardię honorową stanowiło stu huzarów i grenadierów, wybranych spośród najlepszych z kontyngentu wenezuelskiego.

Jose Palacios miał szczególne baczenie na dwa psy, które zostały wzięte jako łup wojenny w Górnym Peru. Były piękne i waleczne i pełniły rolę nocnych strażników w pałacu rządowym w Santa Fe, dopóki dwóch ich towarzyszy nie zginęło od noża w noc tamtego zamachu. Podczas nie kończących się podróży z Limy do Quito, z Quito do Santa Fe, z Santa Fe do Caracas i znowu, z powrotem, do Quito i Guayaquil, owe dwa psy pilnowały ładunku biegnąc razem z karawaną jucznych zwierząt. W ostatniej podróży z Santa Fe do Cartageny robiły to samo, choć tym razem ładunek nie był tak duży i miało nad nim pieczę wojsko. W Facatativa generał wstał rano w kiepskim humorze, ale nastrój jego poprawiał się, w miarę jak schodzono na równinę ścieżką wśród pofalowanych wzgórz, a klimat stawał się łagodniejszy i światło nie tak jaskrawe. Kilkakrotnie proponowano mu odpoczynek, w trosce o jego zdrowie, on jednak wolał podążać naprzód, bez obiadu, aż do tierra caliente. Mówił, że jazda na koniu sprzyja rozmyślaniom, i potrafił tkwić w siodle bez przerwy wiele dni i nocy zmieniając tylko od czasu do czasu wierzchowca, żeby go nie zajeździć. Nogi miał krzywawe jak każdy stary jeździec, chód charakterystyczny dla tych, co śpią nie zdejmując ostróg, a na siedzeniu nagniotek chropowaty jak fryzjerski rzemień, dzięki któremu zyskał sobie zaszczytny przydomek „Żelaznego Tyłka”. Od początku wojen o niepodległość przemierzył konno osiemnaście tysięcy mil: więcej niż dwa okrążenia kuli ziemskiej. Nikt nigdy nie zadał kłamu legendzie, jakoby spał cwałując na koniu. Gdy minęło południe i zaczęto już odczuwać gorący powiew znad wąwozów, postanowiono zrobić przerwę w podróży i odpocząć w jakimś misyjnym klasztorze. Przyjęła ich przeorysza we własnej osobie, zaś gromadka tubylczych nowicjuszek częstowała gości dopiero co wyjętymi z pieca marcepanowymi ciasteczkami i napojem z kukurydzy, który właśnie dojrzał do fermentacji. Zobaczywszy spoconych i byle jak odzianych żołnierzy przełożona uznała z pewnością pułkownika Wilsona za oficera najwyższego stopniem, być może dlatego, że był postawnym blondynem i miał najwięcej ozdób na mundurze, toteż zajmowała się wyłącznie nim, okazując mu w bardzo kobiecy sposób uprzejmość, co stało się powodem złośliwych komentarzy. Jose Palacios wykorzystał nieporozumienie i urządził wszystko tak, aby jego pan mógł odpocząć w cieniu drzew kapokowych, otulony wełnianym kocem, pod którym pocił się w gorączce. Pozostał tam, nie jedząc, nie śpiąc i słuchając na pół świadomie miłosnych piosenek kreolskich śpiewanych przez nowicjuszki, którym przygrywała na harfie starsza zakonnica. Na koniec jedna z mniszek obiegła z kapeluszem w ręku krużganek, prosząc o jałmużnę na potrzeby misji. Zakonnica harfistka powiedziała przechodzącej: „Chorego nie proś o datek”. Ale nowicjuszka nie usłuchała jej. Generał,

nie spojrzawszy nawet na nią, powiedział: „Co do jałmużny, to ja sam jej potrzebuję, moja córko”. Wilson dał jej coś ze swych prywatnych zasobów, i to tak szczodrze, że wywołał tym kpiącą, acz życzliwą uwagę zwierzchnika: „Widzi pan, pułkowniku, ile kosztuje sława”. Sam Wilson nie mógł się potem nadziwić, że nikt w misji ani w dalszych etapach podróży nie rozpoznał najbardziej popularnego w nowych republikach człowieka. Nawet dla generała była to bez wątpienia zaskakująca lekcja. – Już nie jestem sobą – powiedział. Drugą noc spędzili w dawnej fabryce tytoniu przerobionej na gospodę dla podróżnych; było to niedaleko od miasteczka Guaduas, gdzie oczekiwało ich uroczyste przyjęcie – jako zadośćuczynienie za doznane przykrości – i generał nie miał ochoty poddawać się tym katuszom. Gospoda była ogromna i mroczna, a okolica tchnęła dziwnym smutkiem z powodu dzikiej roślinności i rzeki o czarnej wodzie, która z łoskotem niszczącego żywiołu rwała wąwozami aż do plantacji bananowych w tierra cahente. Generał znał to miejsce i już wtedy, gdy przejeżdżał tędy po raz pierwszy, powiedział: „Gdybym miał urządzić na kogoś zasadzkę, zrobiłbym to tutaj”. Unikał potem tego zakątka tylko dlatego, że przypominał mu on Berruecos, fatalne przejście w drodze do Quito, które woleli omijać nawet najśmielsi wędrowcy. Kiedyś, wbrew naleganiom ogółu, rozbił obóz w odległości dwóch mil od przewidzianego miejsca, ponieważ nie czuł się na siłach znieść tyle smutku. Ale tym razem, mimo zmęczenia i gorączki, wydało mu się to jednak lepsze niż podobna do stypy uczta, którą szykowali dlań jego przypadkowi znajomi w Guaduas. Właściciel zajazdu, widząc, w jak żałosnym stanie znajduje się przybyły, podjął się sprowadzić mieszkającego w pobliżu Indianina, który leczył jedynie przez powąchanie przepoconej koszuli chorego, a przy tym kurację przeprowadzał na odległość i nawet nie znając pacjenta. Generał wykpił naiwność gospodarza i zabronił mu jakichkolwiek konszachtów z indiańskim uzdrowicielem. Skoro nie ufał lekarzom, którzy, jak mawiał, frymarczyli cudzym cierpieniem, to tym bardziej nie należało się spodziewać, że powierzy swoje życie jakiemuś czarownikowi z dżungli. W końcu, chcąc jeszcze dobitniej zaakcentować swoją pogardę dla wiedzy medycznej, odrzucił oferowany mu nocleg w wygodnej sypialni, którą przygotowano dlań jako najbardziej odpowiednią dla człowieka o tak słabym zdrowiu, i kazał sobie rozwiesić hamak na przestronnym odkrytym ganku wychodzącym na przełęcz; tam właśnie postanowił spędzić noc, wystawiony na niebezpieczną wilgoć i wieczorną rosę. Od chwili gdy o świcie wypił wywar z ziół, przez cały dzień nie miał nic w ustach, ale do stołu zasiadł tylko przez grzeczność wobec swych oficerów. Chociaż lepiej niż ktokolwiek inny umiał się nagiąć do rygorów wojennej wyprawy i był niemal ascetą, to

jeśli chodzi o jedzenie i picie, nieobce mu były rozkosze stołu i znał się na sztuce kulinarnej niczym wykwintny Europejczyk, a podczas swej pierwszej zagranicznej podróży przejął od Francuzów zwyczaj prowadzenia przy posiłku rozmowy na tematy kulinarne. Tamtego wieczoru wypił zaledwie pół kieliszka czerwonego wina i spróbował przez ciekawość potrawy z jeleniego mięsa, aby przekonać się, czy prawdą jest to, co mówił gospodarz zajazdu i co potwierdzili oficerowie: że to fosforyzujące mięso ma posmak jaśminu. Przy kolacji powiedział najwyżej dwa zdania, i to równie słabym głosem jak tych kilka skąpych słów rzuconych w ciągu całego dnia podróży, ale wszyscy docenili jego wysiłek, by łyżeczką dobrych manier osłodzić ocet publicznych zniewag i własnych niedomagań. Ani słowem nie napomknął już o polityce ani też nie wracał do wydarzeń minionej soboty, nie potrafił przezwyciężyć targającej nim urazy nawet wiele lat po tym, jak go znieważono. Zanim skończyli jeść, przeprosił wszystkich, wstał od stołu i trzęsąc się w gorączce włożył nocną koszulę, czapeczkę do spania i osunął się na hamak. Noc była chłodna, a ogromny pomarańczowy księżyc zaczynał się wyłaniać pomiędzy wzgórzami, ale on nie miał ochoty go podziwiać. Żołnierze z eskorty, o kilka kroków od ganku, jęli śpiewać chórem popularne i modne piosenki. Zgodnie z dawno wydanym rozkazem generała biwakowali zawsze, jak legiony Juliusza Cezara, w pobliżu jego sypialni, tak aby słuchając nocnych rozmów swych ludzi mógł poznać ich myśli i stan ducha. Bezsenność sprawiała, że w swych wędrówkach po domu nieraz wchodził do polowych sypialń i często oglądał świt śpiewając razem z żołnierzami koszarowe pieśni, w których pochwalne strofy przeplatały się z żartobliwymi, zaimprowizowanymi w rozgwarze zabawy. Ale tej nocy nie mógł znieść śpiewów i kazał żołnierzom zamilknąć. Nieustający łoskot rzeki bijącej o skały, który człowiekowi wstrząsanemu gorączką wydawał się jeszcze głośniejszy, doprowadzał go do szału. – Do diabła! – krzyknął. – Gdyby tak można było zatrzymać na chwilę tę wodę. Ale nie: już teraz nie był w stanie zatrzymywać biegu rzek. Jose Palacios chciał mu podać jakiś środek uspokajający, jeden z wielu z podręcznej apteczki, lecz generał odtrącił go. Wtedy to po raz pierwszy Palacios usłyszał jego często powtarzane powiedzenie: „Dopiero co z powodu nieodpowiedniego leku wymiotnego zrezygnowałem ze sprawowania władzy, ale nie mam ochoty zrezygnować także z życia”. Przed laty wyrzekł te same słowa, kiedy chorował na trzeciaczkę, a medyk zaaplikował mu miksturę z arszenikiem, która omal go nie zabiła wywołując groźną biegunkę. Od tej pory jedynym środkiem, na jaki się zgadzał, były pigułki przeczyszczające (brał je bez żadnych oporów kilka razy na tydzień z powodu uporczywej obstrukcji) i lewatywa z senesu, stosowana w razie poważniejszych

dolegliwości. Parę minut po północy Jose Palacios, wyczerpany nie swoją gorączką, wyciągnął się na gołych płytach podłogi i usnął. Kiedy się obudził, generała nie było w hamaku, a na ziemi leżała porzucona, mokra od potu nocna koszula. Nie było to nic niezwykłego. Miał on zwyczaj opuszczać posłanie i przechadzać się nago aż do świtu, aby jakoś zapełnić godziny bezsenności, gdy w domu nie było nikogo prócz niego. Ale tej nocy znalazłoby się aż nadto powodów do obaw o jego stan, bo miał za sobą ciężki dzień, a wilgoć i chłód nie sprzyjały spacerom na świeżym powietrzu. Jose Palacios szukał go z kocem w ręku po całym domu, w zielonkawym blasku księżyca, i zobaczył leżącego na ławie w korytarzu – przypominał nagrobną figurę. – Powtarza się noc z San Juan de Payara – powiedział. – Niestety nie ma tu Reiny Marii Luizy. Jose Palacios aż za dobrze wiedział, co znaczy ta aluzja. Odnosiła się ona do pewnej styczniowej nocy w roku 1820, spędzonej w małej wenezuelskiej miejscowości zagubionej wśród płaskowyżów Apure, dokąd generał przybył z oddziałami liczącymi dwa tysiące ludzi. Wyzwolił był już spod panowania hiszpańskiego osiemnaście prowincji. Z dawnych terytoriów wicekrólestwa Nowej Granady, kapitanii generalnej Wenezueli oraz Quito stworzył republikę Kolumbii i został jednocześnie jej pierwszym prezydentem i naczelnym wodzem armii. Jego ostatnią złudną nadzieją było przeniesienie wojny dalej na południe, aby urzeczywistnić fantastyczny sen o założeniu największego państwa na świecie: jednego i jedynego wolnego kraju od Meksyku aż po Przylądek Horn. Jednakże jego położenie, z wojskowego punktu widzenia, nie sprzyjało snuciu marzeń. Nagły atak zarazy, od której bydło padało w drodze, pozostawił na równinie Llanos długi na czternaście mil stos końskich trupów. Wielu zdemoralizowanych oficerów szukało pociechy w grabieży i z upodobaniem odmawiało mu posłuszeństwa, a niektórzy kpili sobie nawet z gróźb, że każe rozstrzelać winnych. Dwa tysiące żołnierzy, obdartych i bosych, bez broni, bez żywności, nie posiadających nawet derek, by móc stawić czoło zimnym pustkowiom, zmęczonych wojną i po większej części chorych, zaczęło się rozpierzchać i dezerterować. Z braku rozsądnego wyjścia generał wydał rozkaz wypłacania po dziesięć pesos nagrody patrolom, które złapią i doprowadzą dezertera, schwytanego zaś miano rozstrzelać nie wdając się w motywy ucieczki. Życie nauczyło go już, że żadna klęska nie jest ostateczna. Zaledwie przed dwoma laty, zagubiwszy się razem ze swymi oddziałami niedaleko stąd, w dżungli nad Orinoko, musiał wydać ludziom polecenie, aby jedli własne konie, bał się bowiem, że zaczną pożerać się nawzajem. Jak twierdził pewien oficer Legii Brytyjskiej, generał swym

dziwacznym wyglądem przypominał wówczas jakiegoś partyzanta-włóczęgę, nosił hełm rosyjskiego dragona, alpargaty poganiacza bydła, błękitną kurtkę z czerwonym szamerowaniem i złoconymi guzikami, a do lancy miał przyczepiony korsarski czarny proporczyk z trupią czaszką i skrzyżowanymi piszczelami, pod którymi widniał napis z krwawoczerwonych liter: „Wolność albo śmierć”. Tamtego wieczora w San Juan de Payara jego ubiór wydawał się nieco mniej „partyzancki”, ale sytuacja generała wcale nie przedstawiała się lepiej. I była ona nie tylko chwilowym obrazem stanu jego oddziałów, lecz także ukazywała cały dramat wyzwolicielskiej armii, która tyle razy po najcięższych klęskach odradzała się, zwielokrotniona, a teraz była bliska załamania pod ciężarem tylu własnych zwycięstw. Natomiast hiszpański generał don Pablo Morillo, używając wszelkich środków, by podporządkować sobie patriotów i przywrócić kolonialny ład, panował nad rozległymi terenami zachodniej Wenezueli i obwarował się w górach. W takim stanie rzeczy gnany bezsennością generał przemierzał nago puste pokoje starego domostwa na hacjendzie, w blasku księżyca, który odmieniał jego postać. Większość padłych poprzedniego dnia koni spalono z dala od domu, ale odór zgnilizny wciąż był nieznośny. Po niosących śmierć etapach ostatniego tygodnia żołnierze przestali śpiewać, a on sam nie czuł się zdolny do tego, żeby odbierać sen wartownikom, którzy zasypiali z głodu. Nagle na przeciwległym krańcu krużganka wychodzącego na rozległe błękitne równiny zobaczył Reinę Marię Luizę siedzącą na schodku. Piękna Mulatka w kwiecie wieku, o profilu bożka, otulona aż po kostki szalem haftowanym w kwiaty i paląca cygaro, zobaczywszy go przestraszyła się i wyciągnęła w jego stronę złożone na krzyż palce. – Czyś posłańcem Boga, czy diabła – rzekła – mów, czego chcesz?! – Ciebie – powiedział. Uśmiechnął się, a ona miała na długo zachować w pamięci błysk jego zębów w świetle księżyca. Objął ją mocnym uściskiem trzymając tak, aby nie mogła się poruszyć, i obsypywał czułymi pocałunkami oczy, policzki, szyję, aż wreszcie zdołał ją ujarzmić. Wówczas zdarł z niej szal i zabrakło mu tchu. Ona też była naga, ponieważ jej babka, która spała z nią w jednej izbie, zabierała jej ubranie, aby w nocy nie wychodziła zapalić; nie wiedziała, że dziewczyna wymyka się przed świtem, narzuciwszy na siebie szal. Generał zaniósł ją na hamak nie przestając jej niepokoić swymi balsamicznymi pocałunkami, a ona oddała mu się nie z pożądania ani miłości, tylko ze strachu. Była dziewicą. Dopiero potem zdobyła się na odwagę i powiedziała: – Jestem niewolnicą, panie. – Teraz już nie – odparł. – Miłość uczyniła cię wolną Rano kupił ją od właściciela

hacjendy za sto pesos z własnych ubogich zasobów i wyzwolił nie stawiając żadnych warunków. Przed wyjazdem nie oparł się pokusie, by przy świadkach kazać jej dokonać wyboru. Znajdował się na podwórku za domem razem z grupą oficerów, już jako tako usadowionych na grzbietach pociągowych zwierząt, jedynych, jakie ocalały z pomoru. Inna grupa zebrała się, aby ich pożegnać, byli to ludzie pozostający pod rozkazami Jose Antonia Paeza, który przybył poprzedniego wieczoru. Generał wygłosił krótkie pożegnalne przemówienie, w którym nieco złagodził dramatyzm sytuacji, i już miał odjeżdżać, kiedy zobaczył Reinę Marię Luizę, już jako kobietę wolną i usatysfakcjonowaną. Właśnie wyszła z kąpieli, piękna i promienna pod niebem równiny, cała w nakrochmalonej bieli koronkowych halek, w obcisłej bluzce, jakie nosiły niewolnice. Zapytał ją wesołym tonem: – Zostajesz czy jedziesz z nami? Odparła z zachwycającym uśmiechem: – Zostaję, panie. Odpowiedź tę przyjęto chóralnym wybuchem wesołości. Wówczas pan domu, od pierwszej chwili będący po stronie bojowników o niepodległość, a poza tym stary znajomy generała, śmiejąc się na cały głos rzucił mu skórzaną sakiewkę ze stoma pesos. Generał złapał ją w locie. – Niech pan to weźmie dla sprawy, Ekscelencjo – powiedział gospodarz. – Dziewczyna i tak pozostanie wolna. Generał Jose Antonio Paez, o twarzy fauna, pasującej jak ulał do jego koszuli pełnej kolorowych łat, zarechotał bez skrępowania. – Sam pan widzi, generale – powiedział. – Oto jaka nagroda spotyka nas za wyzwalanie. Generał przytaknął mu i pomachał wszystkim na pożegnanie, zataczając ręką szeroki krąg. Po czym, jak gracz, który umie przegrywać, skłonił się Reinie Mani Luizie i nigdy więcej o niej nie usłyszał. Jak daleko sięgnął pamięcią Jose Palacios, nie było od tej pory pełni księżyca, przy której generał nie przeżywałby ponownie tamtej nocy, niestety już bez cudownego pojawienia się Reiny Marii Luizy. I zawsze była to noc klęski. O piątej, kiedy Jose Palacios zaniósł mu poranną porcję ziółek, zastał go leżącego, z otwartymi oczami. Próbował jednak się podnieść, i to tak gwałtownie, że omal nie upadł na twarz, po czym dostał silnego ataku kaszlu. Siedział chwilę na hamaku i kaszlał trzymając się rękami za głowę, póki nie minął atak. Wówczas zaczął pić parujący wywar i od pierwszego łyku humor mu się poprawił. – Przez całą noc śnił mi się Casandro – powiedział. Tak nazywał granadyjskiego generała Francisco de Paula Santandera; był to niegdyś jego wielki przyjaciel, a teraz największy przeciwnik, jakiego miał kiedykolwiek, szef

sztabu generalnego od początku wojny i wiceprezydent Kolumbii podczas ciężkich kampanii o niepodległość Quito i Peru i w okresie powstawania Boliwii. Bardziej z powodu historyczne) konieczności niż z powołania, był wojskowym szybkim w działaniu i odważnym, z dziwną skłonnością do okrucieństwa; ale sławę zawdzięczał raczej osobistym zaletom i doskonałemu akademickiemu wykształceniu. Był bez wątpienia drugą osobą okresu wojen o niepodległość i pierwszą w prawnym porządku republiki” na której na zawsze wycisnął piętno swe; tradycjonalistycznej i konserwatywnej umysłowości. Kiedyś, gdy generał – po raz kolejny – zamierzał podać się do dymisji, powiedział do Santandera, że z całkowitym spokojem opuści stanowisko prezydenta, ponieważ „pozostawiam je panu, a pan to drugi ja, być może lepszy ode mnie”. Żadnemu człowiekowi – z rozsądku czy też na skutek wymowy faktów – nie ufał tak bardzo jak jemu. To on go wyróżnił tytułem „Człowieka Prawa”. A jednak ten, który na to wszystko zasługiwał, od dwóch lat przebywał na wygnaniu w Paryżu, oskarżony o udział (nigdy nie udowodniony) w spisku na życie generała. Tak właśnie było. „W środę 25 września 1828, tuż przed północą, dwunastu cywilów i dwudziestu sześciu wojskowych wyważyło bramę pałacu rządowego w Santa Fe; poderżnęli gardła dwóm ludziom z obstawy prezydenta, zranili kilku strażników, ciężko zranili szablą w ramię kapitana Andresa Ibarrę, zastrzelili szkockiego pułkownika Williama Fergussona, członka Legii Brytyjskiej i prezydenckiego adiutanta, o którym prezydent powiedział, że jest dzielny jak sam Cezar, i wpadli do jego sypialni z okrzykiem niech żyje wolność i śmierć tyranowi. Buntownicy mieli motywować zamach dyktatorską postawą generała, który trzy miesiące przedtem udaremnił zwycięstwo zwolenników Santandera na obradach Konwencji w Ocaña. Funkcja wiceprezydenta, którą Santander pełnił przez siedem lat, została mu odebrana. Santander powiadomił o tym jednego ze swych przyjaciół, używając właściwego sobie stylu: „Miałem przyjemność zostać pogrzebany pod ruinami konstytucji z 1821 roku”. Miał wówczas trzydzieści sześć lat. Został mianowany ministrem pełnomocnym w Waszyngtonie, ale wielokrotnie odkładał podróż, być może spodziewając się triumfu spiskowców. Generał i Manuela Saenz ledwie zdążyli zacząć przeprosinowy wieczór. Koniec tygodnia spędzili razem za miastem Soacha, o dwie i pół mili, a wrócili w poniedziałek, osobno, każde innym powozem, po miłosnej kłótni bardziej gwałtownej niż zazwyczaj, ponieważ on był głuchy na ostrzeżenia co do spisku godzącego w jego życie; o spisku tym mówili wszyscy, a tylko on w niego nie wierzył. Manuela ignorowała uparcie polecenia i nalegania, które przekazywał jej z pałacu San Carlos (mieszkała

naprzeciwko); wytrwała aż do dziewiątej wieczór, kiedy to, po trzech coraz bardziej naglących liścikach, wciągnęła nieprzemakalne ochraniacze na pantofelki, osłoniła głowę szalem i przebiegła przez ulicę tonącą w potokach wody. Zastała go w wannie, był sam, bez Josego Palaciosa, leżał na wznak w pachnącej kąpieli i jeżeli nie wzięła go za zmarłego, to tylko dzięki temu, że wielokrotnie widziała, jak w owym stanie błogości oddawał się medytacjom. On słysząc kroki zorientował się, kto wszedł, i powiedział nie otwierając oczu: – Będzie powstanie. Odpowiedziała z ironią, nie kryjąc urazy: – Doskonale – rzekła. – Może być nawet dziesięć powstań, przecież tak chętnym uchem słuchasz przestróg. – Wierzę tylko w przeczucia – powiedział. Pozwalał sobie na takie żarty, ponieważ szef jego sztabu generalnego, który zdradził już był spiskowcom hasło i odzew na tę noc, aby mogli oszukać straż pałacową, dał mu słowo, że knowania spaliły na panewce. Toteż generał wyszedł z wanny w dobrym humorze. – Nie przejmuj się – powiedział – wygląda na to, że i tym ciotom wszystko wychłodło. Właśnie rozpoczynali miłosne igraszki, on nagi, ona na wpół rozebrana, kiedy usłyszeli pierwsze krzyki, pierwsze strzały i huk armat skierowanych na wierne generałowi koszary. Manuela w pośpiechu pomogła mu się ubrać, dała mu własne nieprzemakalne kapcie – generał bowiem oddał do wypucowania swoją jedyną parę długich butów – i pomogła wymknąć się przez balkon z szablą i pistoletem, ale bez żadnej osłony przed nieustannym deszczem. Gdy tylko znalazł się na ulicy, wycelował z pistoletu do zbliżającej się niewyraźnej postaci: „Kto idzie!”. Był to jego kredencerz, który wracał do domu, zrozpaczony, gdyż doszła go wieść, że zabito jego pana. Postanowiwszy nie odstępować go aż do końca, ukrył się razem z generałem w zaroślach pod mostem Carmen na rzece San Agustin, gdzie pozostali obaj, póki wierne mu oddziały nie stłumiły buntu. Manuela Saenz, z przebiegłością i męstwem, jakimi wykazywała się już w innych historycznych wydarzeniach, i dała odpór napastnikom, którzy wyłamali drzwi sypialni. Zapytali ją o prezydenta, a ona odpowiedziała, że jest w sali narad. Spytali, dlaczego w taką zimową noc są otwarte drzwi od balkonu, a ona powiedziała, że chciała zobaczyć, co znaczą te hałasy na ulicy. Spytali, dlaczego łóżko jest jeszcze ciepłe, powiedziała, że leżała na nim ubrana, czekając na prezydenta. Udzielała tych odpowiedzi z ociąganiem, by zyskać na czasie, a jednocześnie paliła cygaro (jedno z tych najpospolitszych), wypuszczając duże kłęby dymu, aby przytłumić w ten sposób świeży zapach wody

kolońskiej, którego ślad unosił się jeszcze w pokoju. Sąd, któremu przewodniczył generał Rafael Urdaneta, ustalił, że tajemnym inicjatorem spisku był generał Santander, i skazał go na śmierć. Jego wrogowie mieli orzec, że wyrok ten jest więcej niż zasłużony, nie tyle z powodu udziału Santandera w zamachu co z powodu cynizmu, jaki wykazał pojawiając się pierwszy na głównym placu, by uściskać prezydenta i pogratulować mu, że wyszedł bez szwanku. Ten zaś siedział na koniu, wśród mżącego deszczu, bez koszuli, w podartej i przemoczonej kurtce, podczas gdy wokół wiwatowali żołnierze i prości ludzie, którzy zbiegli się tłumnie aż z przedmieść, żądając śmierci dla morderców. „Wszyscy uczestnicy spisku będą tak czy inaczej ukarani – oświadczył generał w liście do marszałka Sucre. – Santander jest głównym winowajcą, lecz ma on najwięcej szczęścia, gdyż chroni go moja wspaniałomyślność”. Istotnie, korzystając ze swych uprawnień, zmienił mu karę śmierci na wygnanie. Santander wyjechał do Paryża. Natomiast, mimo braku wystarczających dowodów winy, został rozstrzelany admirał Jose Prudencio Padilla, którego aresztowano w Santa Fe za nieudaną rebelię w Cartagenie. Jose Palacios nie wiedział, kiedy sny jego pana o generale Santanderze były prawdziwe, a kiedy wymyślone. Pewnego razu, w Guayaquil, opowiadał, że śnił mu się on z otwartą książką, którą oparł na okrągłym brzuchu, lecz zamiast czytać, wyrywał z niej kartki i zjadał jedną po drugiej, mlaskając ze smakiem i żując głośno jak koza. Kiedy indziej, w Cucuta, śnił mu się cały obleziony przez karaluchy. Jeszcze innym razem zbudził się z krzykiem w dworku Monserrate w Santa Fe, bo widział we śnie generała Santandera: jedli razem obiad, sam na sam, i Santander wyjąwszy gałki oczne, które mu przeszkadzały w jedzeniu, położył je na stole. Toteż gdy pod Guaduas, o świcie, generał powiedział, że znowu śnił mu się Santander, Jose Palacios nawet nie zapytał, jaki to był sen, tylko próbował go pocieszyć i przywrócić do rzeczywistości. – Między nim a nami jest całe ogromne morze – powiedział. Ale on, rzuciwszy mu srogie spojrzenie, odparł natychmiast: – Juz nie – rzekł. – Jestem pewny, że ten mięczak Joaquin Mosquera pozwoli mu wrócić. Ta myśl torturowała go od czasu ostatniego powrotu; do kraju, kiedy stanowcza rezygnacja z władzy okazała się dlań sprawą honoru. „Wolę wygnanie lub śmierć niż tę hańbę, jaką byłoby pozostawienie własnej chwały w rękach kolegium San Bartolome” – powiedział wówczas Palaciosowi. Jednakże odtrutka zawierała w sobie również truciznę, bo w miarę jak zbliżała się chwila ostatecznej decyzji, rosła w mm pewność, że zaraz po jego wyjeździe generał Santander, najwybitniejszy wysoki oficer w tym gnieździe

kauzyperdów, zostanie odwołany z wygnania. – On ma głowę, to szczwany lis – powiedział. Gorączka całkiem opadła i czuł się tak dobrze, że poprosił Josego Palaciosa o pióro i papier, włożył okulary i własnoręcznie napisał krótki, zawierający sześć linijek list do Manueli Saenz. Musiało się to wydać dziwne komuś takiemu jak Palacios, który przywykł do jego impulsywnych działań; można było ów wyskok rozumieć jedynie jako podyktowany przeczuciem lub jako przypływ nieokiełznanego natchnienia. Bowiem nie tylko przeczył on powziętemu w miniony piątek postanowieniu, że nie napisze już do końca życia żadnego listu, lecz także nie był w zgodzie z jego zwyczajem budzenia o każdej dowolnej porze skrybów, by wysłać zaległą korespondencję albo podyktować im jakąś odezwę czy uporządkować rozpierzchające się myśli, jakie snuł podczas bezsennych nocy. Tym bardziej wydawało się to zaskakujące, że list ów nie był przecież pilny, a pożegnalne zdanie brzmiało dość zagadkowo: „Uważaj na to, co robisz, gdyż w przeciwnym razie, jeśli zginiesz, zgubisz nas oboje”. Napisał je z właściwą sobie bezwstydną prostotą, tak jakby nie przemyślał tych słów, po czym znów znieruchomiał w hamaku i kołysał się, nieobecny duchem, z kartką papieru w ręku. – Jak wielką potęgą jest nieodparta siła miłości – westchnął nagle. – Kto to powiedział? – Nikt – odparł Jose Palacios. Nie umiał czytać ani pisać i nie chciał się nauczyć, argumentując całkiem po prostu, że najmądrzejszymi stworzeniami są osły. Potrafił natomiast zapamiętać każde przypadkowo zasłyszane zdanie; tego jednak nie pamiętał. – A więc to powiedziałem ja – rzekł generał. – Ale możemy ową myśl przypisać marszałkowi Sucre. W momentach załamania nikt nie przydawał się bardziej niż Fernando. Był to najbardziej usłużny i cierpliwy – choć nie najinteligentniejszy – ze wszystkich sekretarzy generała i ze stoicyzmem znosił wszelkie zmiany w rozkładzie zajęć i irytujące niepokojenie go nocą podczas snu. Budzono go nie bacząc na godzinę po to, by czytał jakąś nieciekawą książkę albo brał się do notowania nie cierpiących zwłoki improwizowanych rozważań, które już nazajutrz lądowały w śmietniku. Generał nie miał dzieci mimo tych wszystkich niezliczonych miłosnych nocy, jakie przeżył (miał jednak, jak twierdził, dowody na to, iż nie jest bezpłodny), i po śmierci brata zaopiekował się Fernandem. Wysłał go z listami polecającymi do Akademii Wojskowej w Georgetown, gdzie generał Lafayette w rozmowie z chłopcem wyraził swój podziw i szacunek dla jego stryja. Potem kształcił się w Jefferson, Charlotteville i na uniwersytecie w Wirginii. Nie był zapewne dla

generała wymarzonym spadkobiercą, bo nudziło go doskonalenie się w sztuce wojskowej, z radością natomiast przebywał na świeżym powietrzu i oddawał się spokojnym zajęciom ogrodniczym. Gdy tylko skończył studia, generał wezwał go do Santa Fe i natychmiast odkrył jego zalety jako sekretarza: chodziło nie tylko o jego wspaniałą kaligrafię i znajomość, w mowie i piśmie, języka angielskiego, lecz także o to, że on jeden umiał wymyślić felietonowe zwroty, które trzymały w napięciu czytelnika, a w trakcie głośnej lektury improwizował na poczekaniu śmiałe wtręty, aby ożywić przyprawiające o senność teksty. Jak każdy, kto służył generałowi, Fernando miał też swój okres niełaski, kiedy przypisał Cyceronowi zdanie wypowiedziane przez Demostenesa, a jego stryj zacytował je potem w jednym z przemówień. Obszedł się z nim wtedy bardziej surowo niż z innymi, właśnie dlatego że, był jego bratankiem, ale wybaczył mu, zanim jeszcze kara została odcierpiana. Generał Joaquin Posada Gutierrez, gubernator prowincji, wyprzedził cały orszak o dwa dni drogi, aby zapowiedzieć jego przybycie w miejscowościach, gdzie miał nocować, oraz poinformować władze o złym stanie zdrowia generała. Ale ci, którzy widzieli go w poniedziałkowy wieczór, gdy wjeżdżał do Guaduas, uwierzyli rozpowszechnianej uporczywie plotce, iż niepomyślne wiadomości pochodzące od gubernatora, a także sama podróż, były tylko politycznym manewrem. Generał raz jeszcze okazał się niepokonany. Wjechał główną ulicą, z obnażoną piersią, z głową przewiązaną szmatą, która miała wchłaniać pot, kłaniając się kapeluszem, wśród okrzyków, strzelających w górę rakiet i bicia kościelnych dzwonów, tak głośnego, że zagłuszało muzykę; dosiadał muła, który biegł truchtem, co odebrało w końcu pochodowi wszelką napuszoność i powagę. Jedynym budynkiem, którego okna pozostały przez cały czas zamknięte, było kolegium prowadzone przez zakonnice, a po południu miasto obiegła pogłoska, że uczennicom zakazano udziału w powitaniu; generał jednak mówił osobom, które mu to relacjonowały, żeby nie dawały wiary plotkom o klasztorach. Poprzedniego wieczoru Jose Palacios kazał uprać przepoconą w gorączce koszulę generała. Ordynans dał ją żołnierzom, a ci wczesnym rankiem zeszli do rzeki, aby to zrobić, ale w chwili odjazdu nikt nie potrafił powiedzieć, gdzie się podziała. W drodze do Guaduas, i nawet jeszcze podczas przyjęcia, Jose Palacios zdołał ustalić, że właściciel gospody zabrał nie upraną koszulę, aby indiański znachor mógł dzięki niej wykazać swą uzdrowicielską moc. Tak więc kiedy generał wrócił do swej kwatery, Jose Palacios opowiedział mu o tym nadużyciu karczmarza, dodając, że nie ma już więcej koszul – pozostała mu tylko ta, którą ma na sobie. Generał przyjął to z filozoficzną rezygnacją. – Zabobony są trwalsze niż miłość – powiedział.

– Ale dziwna rzecz, od wczorajszego wieczoru nie mieliśmy gorączki – zauważył Jose Palacios. – A może znachor naprawdę jest czarodziejem? Generał nie znalazł na to natychmiastowej riposty i kołysząc się w hamaku, zamyślił się na chwilę. – To prawda, ból głowy już nie wrócił – powiedział. – I nie czuję goryczy w ustach ani nie mam wrażenia, że zaraz spadnę z jakiejś wieży. W końcu klepnął się w kolano i z nową energią usiadł w hamaku. – Nie mąć mi więcej w głowie – rzekł. Dwaj służący przynieśli do sypialni wielki sagan wrzącej wody z wonnymi ziołami i Jose Palacios przygotował wieczorną kąpiel, mając nadzieję, że generał, zmęczony po całym dniu, szybko położy się spać. Ale kąpiel wystygła, gdy dyktował list do Gabriela Camacho, męża swej bratanicy Valentiny Palacios i zarazem swego pełnomocnika w Caracas, uprawnionego do sprzedaży kopalń w Aroa (były to złoża miedzi, odziedziczone po przodkach). On sam zdawał się nie mieć jasnego wyobrażenia co do celu swej podróży, w jednym bowiem zdaniu powiadał, że udaje się do Curacao i będzie tam, dopóki interesy nie zostaną odpowiednio załatwione przez Camacho, a w następnym prosił tegoż, aby napisał do niego do Londynu, na adres sir Roberta Wilsona, a kopię wysłał panu Maxwellowi Hyslopowi na Jamajkę, gdyż chce mieć pewność, że w razie zaginięcia jednego listu otrzyma tak czy inaczej ten drugi. Dla wielu osób z jego otoczenia, a zwłaszcza dla sekretarzy i kopistów, kopalnie w Aroa były wytworem gorączkowych majaczeń. Okazywał zawsze tak nikłe zainteresowanie tymi sprawami, że przez całe lata kopalnie funkcjonowały pod pełnomocnictwem przypadkowych eksploatatorów. Przypomniał sobie o nich u schyłku swoich dni, kiedy zaczynało mu brakować pieniędzy, ale nie mógł ich sprzedać jakiejś angielskiej kompanii, gdyż jego tytuł własności nie był dość jasno określony. Taki był początek legendarnego, zawikłanego sporu sądowego, który miał się ciągnąć jeszcze dwa lata po jego śmierci. Wśród wojen, waśni politycznych, osobistych zatargów – nikt nie miał wątpliwości, o co chodzi, gdy generał mówił „mój proces”. Dla niego bowiem nie oznaczało to nic innego jak proces o kopalnie w Aroa. Podyktowany w Guaduas list do don Gabriela Camacho został mylnie zrozumiany przez Fernanda, który sądził, że generał nie wyjedzie do Europy, póki nie zapadnie decyzja w tym sporze; tak też skomentował to później jego bratanek, grając w karty z innymi oficerami. – Wobec tego nie wyjedziemy nigdy – powiedział pułkownik Wilson. – Mój ojciec posunął się już do tego, że spytał, czy te pokłady miedzi istnieją naprawdę. – To, że nikt ich nie widział, nie znaczy, że nie istnieją – odparł kapitan Andres Ibarra.

– Istnieją – powiedział generał Carreño. – W departamencie Wenezueli. Wilson odparł z niesmakiem: – Skoro już tak daleko zaszliśmy, to zaczynam się zastanawiać, czy istnieje Wenezuela. Nie mógł ukryć niechęci. Wilson uważał, że generał go nie lubi i że trzyma go w swej świcie tylko przez szacunek dla jego ojca, któremu nigdy nie przestał być wdzięczny za wygłoszoną przezeń w parlamencie angielskim obronę emancypacji Ameryki. Dzięki niedyskrecji byłego francuskiego adiutanta wiedział, że generał zauważył kiedyś: Wilsonowi przydałaby się dobra szkoła; szkoła przeciwności, nieszczęść i biedy”. Pułkownik Wilson nie zdołał sprawdzić, czy te słowa zostały rzeczywiście wypowiedziane, ale i tak sądził, że wystarczyłoby wziąć pod uwagę choćby jedną bitwę, w jakiej brał udział, by uznać, że szkołę taką skończył z wyróżnieniem. Miał dwadzieścia sześć lat i od ośmiu pozostawał w służbie generała; gdy tylko odbył studia w Westminster i Sandhurst, ojciec wysłał go do niego. Był adiutantem generała w bitwie w dolinie Junin i to on przewiózł brulion konstytucji boliwijskiej, przebywszy na mule trzysta sześćdziesiąt mil wąskiej górskiej drogi z Chuquisaca. Żegnając go, generał powiedział, że ma być w La Paz nie później niż za dwadzieścia jeden dni. Wilson stanął na baczność: „Zdążę w dwadzieścia dni, Ekscelencjo”. Zdążył w dziewiętnaście. Postanowił był wrócić do Europy razem z generałem, ale z każdym dniem rosło w nim przekonanie, że człowiek ten zawsze znajdzie jakiś powód, aby odwlec podróż. To, że zajął się teraz sprawą kopalń w Aroa, o których w ciągu dwóch lat z górą nawet nie wspominał, było dla Wilsona przygnębiającą wskazówką. Gdy list został podyktowany, Jose Palacios kazał ponownie podgrzać wodę, ale generał nie wziął kąpieli, tylko nadal krążył po domu, deklamując wiersz, którym w jakiś czas potem miała go powitać pewna mała dziewczynka. Recytował tak głośno, że słychać go było w całym budynku. Potem zaś mówił własne wiersze, które znał tylko Jose Palacios. Chodząc po domu mijał wielokrotnie ganek, gdzie oficerowie grali w „ropillę” (co jest kreolską nazwą galicyjskiej „cascareli”), w którą niegdyś on również grywał. Przystawał na chwilę, aby popatrzeć, zaglądając każdemu z uczestników przez ramię, a zorientowawszy się, jaki jest stan rozgrywek, ruszał dalej. – Nie wiem, po co tracą czas na tak nudną grę – mówił. A jednak mijając ich za którymś razem, nie mógł się oprzeć pokusie i poprosił kapitana Ibarrę, aby pozwolił mu zająć jego miejsce przy stole. Nie miał cierpliwości potrzebnej dobrym graczom, stawał się kłótliwy, nie umiał przegrywać, lecz był też przebiegły i szybki, tak że potrafił dorównać swym podwładnym. Tamtego wieczora, mając za partnera generała Carreño, grał w sześciu partiach i wszystkie przegrał. Cisnął

karty na stół. – Gówno warta cała ta gra – powiedział. – Kto się odważy, niech zagra w lombra. Zagrali. Wygrał trzy partie pod rząd, humor mu się poprawił i próbował zażartować sobie z pułkownika Wilsona wyśmiewając jego podejście do lombra. Wilson przyjął to spokojnie, ale wykorzystując rozochocenie generała skupił się i przestał przegrywać. Generał siedział napięty, z zaciśniętymi i zbielałymi ustami, a jego oczy, pod krzaczastymi brwiami, nabrały dawnego dzikiego blasku. Już się nie odzywał, a złośliwy kaszel przeszkadzał mu i nie pozwalał się skoncentrować. Po dwunastej przerwał grę. – Przez cały wieczór wiatr mi dmuchał w twarz – rzekł. Przeniesiono stół w bardziej zaciszne miejsce, ale on nadal przegrywał. Poprosił, żeby uciszono piszczałki, które słychać było z bardzo bliska, bo tuż obok trwała zabawa, ale piszczałki hałasowały nadal, zagłuszając granie świerszczy. Przesiadł się na inne miejsce, kazał sobie położyć poduszkę na krześle, by siedzieć wyżej i wygodniej, wypił napar z kwiatu lipowego, który pomagał mu na kaszel, ileś tam partii rozegrał spacerując tam i z powrotem po ganku, ale wciąż przegrywał. Wilson wlepiał w niego swe przejrzyste, coraz większe oczy, ale on nie raczył mu odpowiedzieć spojrzeniem. – Te karty są znaczone – powiedział. – To pańskie karty, panie generale – rzeki Wilson. Była to rzeczywiście jedna z jego talii, ale obejrzał ją dokładnie, karta po karcie, i w końcu kazał wymienić na inną. Wilson nie dał mu chwili wytchnienia. Świerszcze ucichły, zapadło długie milczenie, a potem ciszę przerwał powiew wilgotnego wiatru, przynoszącego aż na ganek pierwsze zapachy gorących dolin, i trzy razy zapiał kogut. „Oszalał ten kogut – powiedział Ibarra. – Jest najwyżej druga”. Generał, nie odwracając oczu od kart, rzekł ostrym, rozkazującym tonem: – Niech mi się stąd nikt nie ruszy, psiakrew! Nie śmieli nawet odetchnąć. Generał Carreño, który pozostał przy stole raczej ze strachu niż przez ciekawość, przypomniał sobie najdłuższą noc w swoim życiu, kiedy, dwa lata temu, czekali w Bucaramanga na rezultaty obrad Konwencji w Ocaña. Zaczęli grać o dziewiątej wieczorem, a skończyli o jedenastej rano następnego dnia, kiedy wszyscy uczestnicy umówili się, że pozwolą generałowi wygrać trzy partie pod rząd. W obawie przed nową próbą sił owej nocy w Guaduas Carreño dał znak Wilsonowi, aby zaczął przegrywać. Wilson nie usłuchał go, toteż kiedy poprosił o pięciominutową przerwę, Carreño poszedł za nim wzdłuż tarasu i zobaczył, że tamten daje upust napięciu siusiając do doniczek z geranium. – Pułkowniku Wilson – rzucił rozkaz generał Carreño. – Baczność! Wilson odparł nie odwracając głowy:

– Chwileczkę, niech skończę. Skończył najspokojniej w świecie i zwrócił się w jego stronę dopinając rozporek. – Proszę zacząć przegrywać – powiedział generał Carreño. – Choćby przez szacunek dla przyjaciela, którego spotkało nieszczęście. – Jestem przeciwny wyrządzaniu komukolwiek takiej zniewagi – rzekł Wilson z odrobiną ironii w głosie. – To rozkaz! – powiedział Carreño. Wilson, wciąż na baczność, popatrzył nań z góry, z królewską pogardą. Potem wrócił do stołu i zaczął przegrywać. Generał od razu się zorientował. – Nie musi pan tego robić tak niezgrabnie, mój drogi – rzekł do Wilsona. – A zresztą, macie rację, trzeba iść spać. Pożegnał się ze wszystkimi mocnym uściskiem dłoni, jak to zwykle czynił wstając od stolika, aby pokazać, że gra w niczym nie naruszyła uczuć przyjaźni i wrócił do sypialni. Jose Palacios zdążył już usnąć na podłodze, ale wstał, gdy generał wszedł. On zaś rozebrał się jak najszybciej i nagi kołysał się w hamaku; myśli mu się burzyły, oddychał głośno i chrapliwie. Kiedy zanurzył się w wannie, dygotał cały, lecz tym razem nie z gorączki ani z zimna, lecz z wściekłości. – Wilson to szubrawiec – powiedział. Była to jedna z jego najgorszych nocy. Wbrew rozkazom Jose Palacios zawiadomił oficerów, że trzeba będzie sprowadzić lekarza, i owinął chorego prześcieradłami, by wypocił gorączkę. Przepocił kilka prześcieradeł i trwało to dłuższy czas, z chwilowymi przerwami, po których tym szybciej wracały majaczenia i ułudy. Wykrzykiwał: „Uciszcie te cholerne piszczałki!”. Ale nikt nie mógł mu pomóc tym razem, bo piszczałki ucichły już o północy. Nieco później znalazł winnego swej choroby. – Czułem się bardzo dobrze – rzekł – dopóki nie przypomniano mi o tym indiańskim łajdaku i koszuli. Ostatni etap drogi do Hondy stanowiła przerażająco wąska ścieżka zawieszona na górskim zboczu, w powietrzu jak z płynnego szkła, której tylko człowiek o takiej odporności fizycznej i tak silnej woli jak on mógł stawić czoło po owej nocy agonalnych cierpień. Już od pierwszych mil zaczął pozostawać nieco w tyle, tak aby znaleźć się w pobliżu pułkownika Wilsona. Ten zaś potrafił docenić ów gest i odczytać w nim chęć zapomnienia o scysji przy karcianym stole, i wyciągnął ku niemu ramię, aby generał mógł się na nim wesprzeć. W ten sposób razem dokonali zjazdu po zboczu – pułkownik Wilson wzruszony z powodu tego wyróżnienia, a generał zdyszany i dobywający z siebie resztki sil, ale niezłomnie trzymający się w siodle. Kiedy mieli już za sobą najbardziej spadzisty odcinek drogi, zapytał go, jakby nigdy nic:

– Jak teraz może wyglądać Londyn? Pułkownik Wilson spojrzał na słońce, które stało niemal w zenicie, i powiedział: – Źle, panie generale. Generał nie był zaskoczony odpowiedzią, ale zapytał znowu tym samym tonem: – A to dlaczego? – Bo tam jest teraz szósta po południu, a to najgorsza pora w Londynie – rzekł Wilson. – A poza tym na pewno pada tam deszcz, brudny i gnuśny jak ropucha, bo wiosna to dla nas złowieszcza pora roku. – Chyba nie chce pan powiedzieć, że pokonałeś trapiącą cię nostalgię – powiedział generał. – Przeciwnie: nostalgia pokonała mnie – odparł Wilson. – Już jej nie stawiam najmniejszego oporu. – A zatem chce pan wracać czy nie? – Sam już nie wiem, panie generale – powiedział Wilson. – Jestem na łasce losu, i nie jest to mój los. Generał spojrzał mu prosto w oczy i rzekł zdziwiony: – To ja powinienem tak powiedzieć. Kiedy znów się odezwał, był już w innym nastroju i mówił innym głosem. – Niech się pan nie przejmuje – powiedział. – Tak czy inaczej, popłyniemy do Europy, choćby po to, aby nie pozbawiać pańskiego ojca przyjemności ujrzenia pana. A po chwili namysłu dodał: – I pozwoli pan, mój drogi, że na koniec powiem coś jeszcze: wszystko można ci zarzucić, ale na pewno nie jesteś szubrawcem. Pułkownik Wilson poddał mu się raz jeszcze, przywykł bowiem do jego odważnego kajania się i skruchy, która następowała najczęściej po burzliwych karcianych rozgrywkach albo po zwycięskiej bitwie. Jechał nadal tuż przy nim, z wysuniętym ramieniem, w które wczepiła się, niczym szpon sokoła, rozgorączkowana dłoń chorego i najsławniejszego w obu Amerykach człowieka; tymczasem zaś w powietrzu zakotłowało się i musieli odpędzać jak muchy złowróżbne ptaki krążące nad ich głowami. W najtrudniejszym miejscu stoku minęli się z grupą Indian, którzy nieśli w lektykach, na własnych plecach, europejskich podróżników. Nagle, na krótko przed końcem tego odcinka drogi, minął ich galopem jeździec pędzący w tym samym co oni kierunku. Miał na głowie czerwoną czapkę, która zasłaniała mu prawie całą twarz, a pośpiech jego wywołał tak wielkie zamieszanie, że muł kapitana Ibarry ze strachu omal nie runął w przepaść. Generał zdążył jeszcze krzyknąć: „Uważaj, jak jedziesz, do

pioruna!”. Patrzył za tamtym człowiekiem, póki nie zniknął mu z oczu za pierwszym zakrętem, a także i potem, ilekroć pojawiał się na coraz niżej wijącej się ścieżce. O drugiej po południu wspięli się na ostatnie wzniesienie i otwarła się przed nimi pełna blasku równina, na której, w dali, drzemało słynne miasto Honda, ze swym hiszpańskim kamiennym mostem przerzuconym ponad wielką bagnistą rzeką, ze swymi walącymi się murami i kościelną wieżą nadwerężoną przez trzęsienie ziemi. Generał spoglądał na gorącą dolinę, ale nie pokazał po sobie wzruszenia, interesował go jedynie jeździec w czerwonej czapce, który w tym momencie, nie zwolniwszy biegu, galopował przez most. Wówczas znów zapłonęło przed nim widywane w snach światło. – O Boże, zmiłuj się nad nami biednymi – powiedział. – Tylko jedna rzecz mogłaby usprawiedliwić taki pośpiech: że wiezie dla Casandra list z wiadomością o naszym wyjeździe.

*** Chociaż zawczasu zakazano publicznych manifestacji z okazji przybycia generała, to jednak radosna kawalkada zjawiła się w porcie, by go powitać, a gubernator Posada Gutierrez przygotował orkiestrę i zapas sztucznych ogni na trzy dni. Ale deszcz popsuł festyn, zanim orszak dotarł do handlowych ulic miasta. Była to przedwczesna ulewa o miażdżącej gwałtowności, która wyrywała kamienie z bruku i zalała wodą dzielnice biedoty, ale mimo to upał wisiał nieruchomo w powietrzu. W zamęcie powitań ktoś wyskoczył z głupim starym dowcipem: „Tutaj jest tak gorąco, że kury znoszą jaja na twardo”. Owa zwyczajna w tych okolicach żywiołowa klęska powtarzała się niezmiennie w ciągu następnych trzech dni. Gdy wszyscy zapadali w podobną do letargu sjestę, czarna chmura schodząca z gór zawisała nad miastem i w jednej chwili z jej brzucha wylewał się potop. I zaraz znów słońce świeciło na przejrzystym niebie, równie bezlitosne jak przedtem, podczas gdy brygady obywatelskie oczyszczały ulice ze wszystkiego, co pozostało po przyborze wód, a na szczytach gór zaczynała się formować czarna chmura na następny ranek. Czy to w dzień, czy w nocy, we wnętrzu domu czy na dworze, o każdej godzinie upał dawał znać o sobie. Generał powalony gorączką, z trudem wytrzymał oficjalne powitanie. Powietrze w sali posiedzeń rady miejskiej niemal się gotowało, ale on wyszedł z opresji wygłaszając mowę niczym doświadczony biskup, co nie podnosząc się z fotela cedzi słowo po słowie. Dziesięcioletnia dziewczynka, w organdynowej sukience z falbankami i z przyprawionymi anielskimi skrzydełkami, recytowała krztusząc się z pośpiechu odę na cześć generała. Ale w trakcie deklamacji pomyliła się, zaczęła od początku, zagubiła się ostatecznie i nie wiedząc już, co robić, utkwiła w nim przestraszone oczy. Generał uśmiechnął się do mej porozumiewawczo i podpowiedział cichutko: Błysk twej szpady jest żywym odbiciem twej chwały. W pierwszych latach sprawowania władzy nie przepuszczał okazji do urządzania wystawnych, obliczonych na tłumnie przybywających gości bankietów i zachęcał wszystkich do jedzenia i picia, a nawet do pijaństwa. Z tego okresu wspaniałości pozostały mu jeszcze własne sztućce z wygrawerowanym monogramem, które Palacios zabierał dla niego na przyjęcia. Podczas uroczystości w Hondzie zgodził się zająć honorowe miejsce, ale wypił tylko kieliszek porto i zaledwie spróbował żółwiowej zupy, po której czuł niesmak w ustach. Dość wcześnie wymknął się do przygotowanego dlań sanktuarium w domu pułkownika Posady Gutierreza, ale wiadomość o tym, że nazajutrz ma przybyć kurier

z Santa Fe, odebrała mu resztkę snu. Ogarnięty niepokojem, jął rozmyślać, po trzech dniach wytchnienia, o swym nieszczęściu i znowu zadręczał pytaniami Josego Palaciosa. Chciał wiedzieć, co się zdarzyło od chwili jego wyjazdu, jakie nastroje panują w mieście pod rządami nowych ludzi, jak tam żyją bez niego. W pewnym momencie powiedział zgnębiony. „Ameryka to półkula dotknięta szaleństwem”. Tamtej pierwszej nocy w Hondzie miał zapewne niemało powodów, by tak sądzić. Spędził ją w hamaku, maltretowany przez komary, ponieważ nie chciał spać pod moskitierą. Od czasu do czasu spacerował po pokoju mówiąc coś do siebie, to znów z całej siły kołysał się w hamaku albo też, zawinięty w koc, poddawał się gorączce bredząc na cały głos i ociekając potem. Jose Palacios czuwał przy nim, odpowiadał na pytania i podawał czas z dokładnością co do minuty, przy czym nie musiał nawet patrzeć na dwa zegarki przyczepione do łańcuszka przy kamizelce. Poruszał hamakiem, kiedy generał nie mógł już huśtać się sam, i odpędzał komary ścierką, aż w końcu dokonał tego, że chory usnął i spał przeszło godzinę. Ale na krótko przed świtem zerwał się nagle, usłyszawszy stukot końskich kopyt i głosy mężczyzn na podwórzu, i wyszedł w nocnej koszuli, żeby odebrać pocztę. W tej samej grupie przybył młody kapitan Agustin de Iturbide, jego meksykański adiutant, którego w ostatniej chwili przed wyjazdem orszaku generała coś zatrzymało w Santa Fe. Przywiózł list od marszałka Sucre, który ubolewał z całego serca, że nie zdążył na pożegnalne spotkanie. W poczcie był także napisany dwa dni temu list od prezydenta Caicedo. Gubernator Posada Gutierrez wszedł wkrótce potem do sypialni przynosząc wycinki z niedzielnych gazet i generał poprosił go, aby mu przeczytał listy, gdyż światło było jeszcze zbyt słabe jak na jego oczy. Gazety donosiły, że w Sama Fe niedziela była pogodna i wiele rodzin z dziećmi wyszło na łąki, zabrawszy ze sobą w koszach pieczone prosięta i inne mięsiwa, kiszkę z ryżem, ziemniaki z topionym serem, i posilano się siedząc na trawie w olśniewającym słońcu, którego nie widziano I od czasów zamieszek. Ten majowy cud rozproszył sobotnie napięcie i nerwowość. Uczniowie z kolegium San Bartolome znowu wybiegli na ulice z kukłą, nazbyt często widywaną podczas symbolicznych egzekucji, ale nie wzbudziło to w mieście żadnego oddźwięku. Rozeszli się znudzeni przed wieczorem, a w niedzielę zamienili strzelby na gitary i śpiewali popularne piosenki kręcąc się wśród ludzi, którzy wygrzewali się w słońcu na łąkach, dopóki na nowo, całkiem niespodziewanie, nie zaczęło padać o piątej po południu, i na tym skończyła się świąteczna zabawa. Posada Gutierrez przerwał lekturę listu. – Nic nie zdoła zbrukać pańskiej sławy – powiedział do generała. – Niech sobie gadają, co chcą, lecz Wasza Ekscelencja i tak będzie zawsze dla całego świata

największym spośród wszystkich Kolumbijczyków. – Zapewne – odparł generał. – Skoro wystarczyło, żebym opuścił miasto, a już słońce ponownie zabłysło na niebie. Jedno tylko wzburzyło go w tym liście: że człowiek, któremu powierzono prezydenturę republiki, mógł posunąć się do tego, by nazwać zwolenników Santandera liberałami, tak jakby to już był przyjęty termin. – Nie wiem, na jakiej zasadzie ci demagodzy roszczą sobie prawo do okrzykiwania się liberałami – powiedział. – Ukradli to słowo po prostu tak, jak kradną wszystko, co im wpadnie w ręce. Zerwał się z hamaka i wywnętrzał się w dalszym ciągu przed gubernatorem chodząc żołnierskim krokiem z jednego końca pokoju w drugi. – To prawda, nie ma tu innych partii prócz tej, którą tworzą moi stronnicy, i tej, która jest przeciwko mnie, pan wie to lepiej niż ktokolwiek – dodał na koniec. I chociaż oni tak nie sądzą, nikt nie jest bardziej liberalny ode mnie. Osobisty wysłannik gubernatora przyniósł nieco później ustną wiadomość, że Manuela Saenz nie napisała do generała, ponieważ kurierzy dostali kategoryczny zakaz przyjmowania od niej korespondencji. Przekazała mu te słowa sama Manuela, która tegoż dnia wystosowała do tymczasowego prezydenta pismo, protestując przeciwko owemu zakazowi; wywołało to następnie serię prowokacji, a miały się one dla niej skończyć wygnaniem i zepchnięciem w niepamięć. Jednakże, wbrew oczekiwaniom Gutierreza, dobrze znającego koleje tej burzliwej miłości, generał uśmiechnął się słysząc niepomyślną nowinę. – Takie konflikty są chlebem powszednim dla mojej uroczej wariatki – powiedział. Jose Palacios nie krył niezadowolenia z powodu nietaktów, jakie popełniono układając program owych trzech dni spędzonych w Hondzie. Najbardziej zaskakującym pomysłem było zaproszenie na zwiedzanie kopalni srebra w Santa Ana, o sześć mil od miasta; dziwniejsza jednak okazała się reakcja generała, który zaproszenie przyjął, a najbardziej zdumiało wszystkich to, że zszedł do podziemnego korytarza. Nie dość na tym: w drodze powrotnej, mimo że miał dużą gorączkę, a głowa pękała mu od migreny, wskoczył do rzeki, by popływać w jakiejś spokojnej zatoczce. Odległe były już czasy, kiedy w zaimprowizowanych zawodach przepływał rwący potok z jedną ręką skrępowaną, prześcigając rywala. Tym razem pływał wprawdzie przez pół godziny i nie zmęczył się, ale ci, którzy patrzyli na jego wąską klatkę piersiową i rachityczne nogi, nie mogli się nadziwić, że człowiek posiadający tak mało ciała wciąż jeszcze żyje. Ostatniego wieczora magistrat wydał bal na jego cześć, on jednak wymówił się od uczestnictwa, twierdząc, że jest utrudzony podróżą. Od piątej po południu, zamknąwszy

się w sypialni, dyktował Fernandowi odpowiedź na pismo generała Domingo Caicedo, a potem kazał sobie dalej czytać opowiastki z życia towarzyskiego Limy; sam był zresztą bohaterem jednej z nich. Następnie wykąpał się w letniej wodzie i po kąpieli leżał bez ruchu w hamaku słuchając, poprzez szum wiatru, muzyki dochodzącej z sali balowej. Jose Palacios myślał już, że generał usnął, gdy wtem usłyszał jego głos: – Pamiętasz tego walca? Zagwizdał kilka taktów, aby przypomnieć melodię majordomusowi, ten jednak go nie poznał. – To był najczęściej grany walc tamtej nocy, kiedy przyjechaliśmy do Limy z Chuquisaca – powiedział generał. Jose Palacios nie pamiętał go, ale nigdy nie miał zapomnieć owej pełnej chwały nocy 8 lutego 1826. W Limie zgotowano im wspaniałe przyjęcie, a generał uświetnił je powtarzanym przy każdym toaście zdaniem: „W całym Peru nie ma już ani jednego Hiszpana”. Tego dnia przypieczętowana została niepodległość wielkiego kontynentu, który on miał zamiar – jak się sam wyraził – przemienić w ligę narodów, najbardziej rozległą czy też najbardziej niezwykłą lub najpotężniejszą, jaka dotychczas istniała na ziemi. Wzruszające przeżycia z tamtej uroczystości kojarzyły mu się z melodią walca, którego on sam kazał grać tyle razy, ile było trzeba, aby każda z obecnych na balu pań mogła zatańczyć z nim właśnie. Jego oficerowie, w najbardziej olśniewających mundurach, jakie kiedykolwiek widziano w mieście, poszli za jego przykładem i hasali, póki starczyło im sił, gdyż wszyscy wspaniale tańczyli walca, którego wspomnienie przetrwało w sercach ówczesnych partnerek o wiele dłużej niż blask wojennej chwały. Tego ostatniego wieczora w Hondzie otwarto bal owym walcem zwycięstwa, a on leżąc w hamaku czekał, aż go zagrają powtórnie. Ale ponieważ nie zagrali, zerwał się nagle, włożył to samo ubranie do konnej jazdy, które miał na sobie podczas wycieczki do kopalń, i nie zapowiedziany pojawił się na balu. Tańczył prawie trzy godziny każąc powtarzać muzykę przy każdej zmianie partnerki, jakby chciał odtworzyć z popiołów nostalgii niegdysiejszą świetność. Odległe były już dla niego tamte pełne złudzeń lata, kiedy wszyscy wokół kapitulowali zmęczeni i tylko on jeden tańczył nadal aż do świtu, z ostatnią partnerką, w pustej sali. Bowiem taniec był jego namiętnością tak przemożną, że kiedy nie miał z kim, tańczył sam, kiedy nie było muzyki, gwizdał sobie melodię, gdy zaś ogarniała go wielka radość, wskakiwał na stół w jadalni i tańczył na nim. Ostatniej nocy w Hondzie był już tak osłabiony, że między jednym tańcem a drugim musiał odpocząć wachlując się chustką skropioną wodą kolońską, ale tańczył z zapałem i z tak młodzieńczą maestrią, że w sposób zgoła niezamierzony zadał kłam pogłoskom o drążącej go śmiertelnej chorobie.

Niedługo po północy, kiedy wrócił do siebie, powiadomiono go, że jakaś kobieta czeka w gościnnym salonie. Była elegancka i wyniosła, wionął od niej zapach wiosny. Miała na sobie aksamitną suknię z długimi rękawami i buty do konnej jazdy z najdelikatniejszej kordobańskiej skóry, a głowę jej zdobił kapelusz z jedwabnym welonem podobny do tych, jakie nosiły średniowieczne damy. Generał skłonił się uprzejmie, zaintrygowany tą wizytą składaną w taki sposób i o tak niezwykłej porze. Ona zaś bez słowa podsunęła mu przed oczy relikwiarz, który miała zawieszony na szyi na długim łańcuszku; rozpoznał go, ku swemu zdumieniu. – Miranda Lyndsay! – rzeki. – To ja – powiedziała – choć już nie ta sama. Poważny, ciepły głos o wiolonczelowym brzmieniu, zaledwie odrobinę zmącony cieniem ojczystej angielszczyzny, musiał w nim ożywić niepowtarzalne wspomnienia. Skinieniem dłoni odprawił czuwającego przy drzwiach wartownika i usiadł naprzeciwko przybyłej tak blisko, że niemal stykali się kolanami, po czym ujął obie jej dłonie w swoje. Poznali się przed piętnastu laty w Kingston – gdzie stawiał czoło trudom swego drugiego wygnania – całkiem przypadkowo, podczas obiadu u angielskiego kupca Maxwella Hyslopa. Była jedyną córką sir Londona Lyndsaya, emerytowanego dyplomaty angielskiego, który czerpiąc zyski z cukrowni na Jamajce osiadł tam, aby napisać sześć tomów pamiętników, przez nikogo zresztą nigdy nie przeczytanych. Uroda Mirandy rzucała się w oczy, a młody wygnaniec miał serce czułe na niewieście wdzięki, ale zbyt był wtedy pochłonięty marzeniami i zbyt zajęty inną, by zwracać uwagę na kogokolwiek. Ona miała go na zawsze zapamiętać jako mężczyznę z pozoru o wiek starszego, niż był wtedy (miał wówczas trzydzieści dwa lata), kościstego i bladego, z baczkami i sterczącymi, typowymi dla Mulata wąsikami; włosy miał długie, sięgające ramion. Ubierał się, jak większość młodej kreolskiej arystokracji, według angielskiej mody, nosił biały krawat i surdut, zbyt gruby jak na tamtejszy klimat, a w klapie miał romantyczną gardenię. „W czasach gdy paradował w takim stroju, zdarzyło się, że pewna prostytutka w londyńskim burdelu wzięła go którejś hulaszczej nocy za greckiego pederastę. Na dobre czy na złe, każdemu, kto go znał, najbardziej zapadały w pamięć jego natchnione oczy i sposób mówienia: niewyczerpany, choć wyczerpujący potok słów wypowiadanych skrzekliwym głosem drapieżnego ptaka. Zdumiewające było to, że wzrok miał spuszczony i umiał przyciągnąć uwagę współbiesiadników nie patrząc im w twarz. Mówił zachowując rytm i dykcję typowe dla Wysp Kanaryjskich, przy czym używał górnolotnych wyrażeń z dialektu madryckiego, przemieszanego tamtego dnia z prostą, lecz zrozumiałą angielszczyzną, a to ze względu na obecność dwóch osób, które

nie rozumiały po hiszpańsku. Podczas obiadu nie zwracał uwagi na nikogo, pochłonięty jedynie własnymi urojeniami. Rozprawiał bez wytchnienia językiem uczonym i deklamatorskim, sypiąc proroczymi sentencjami, jeszcze nie dowarzonymi, z których wiele miało się znaleźć w jego epickiej odezwie opublikowanej potem w pewnym periodyku w Kingston i zapisanej w historii jako List z Jamajki. „To nie Hiszpania, lecz nasza własna niezgoda sprowadziła na nas ponowną niewolę”, powiedział. Mówiąc o wielkości, możliwościach i talentach Ameryki, powtórzył kilka razy: Jesteśmy miniaturą rodzaju ludzkiego”. Po powrocie do domu ojciec spytał Mirandę, co sądzi o konspiratorze, który tak bardzo niepokoił hiszpańskich agentów na wyspie, ona zaś odpowiedziała tylko jednym zdaniem: „He feels be’s Bonaparte”. W parę dni później otrzymał niezwykłą, opatrzoną szczegółowymi instrukcjami wiadomość, że ma się stawić na spotkanie z nią w następną sobotę o dziewiątej wieczorem, sam i pieszo, w pewnym nie zamieszkanym miejscu. To wyznanie zagrażało nie tylko życiu jego samego, lecz także losom Ameryki, był on bowiem wtedy ostatnią nadzieją zdławionego powstania. Po pięciu latach burzliwej niepodległości Hiszpania właśnie podbiła na nowo ziemie wicekrólestwa Nowej Granady i kapitanie generalną Wenezueli, które nie oparły się wściekłemu atakowi generała Pabla Morillo zwanego Pacyfikatorem. Rządy naczelnego dowództwa sił patriotycznych zniesiono, wprowadzając prostą zasadę wieszania każdego, kto potrafi czytać i pisać. W tym pokoleniu oświeconych Kreolów, którzy zasiali ziarno niepodległości od Meksyku aż po Rio de La Pląta, on był człowiekiem najbardziej przekonanym o słuszności sprawy, najbardziej upartym, najbardziej przewidującym – i najlepiej godził talent polityczny z ogromną intuicją. Mieszkał w wynajętym dwupokojowym domu razem ze swymi wojskowymi adiutantami, z dwoma byłymi niewolnikami, młodymi chłopakami, którzy wyzwoleni służyli mu nadal, i z Jose Palaciosem. Wymknięcie się na tajemnicze spotkanie, wieczorem i bez eskorty, było nie tylko niepotrzebnym ryzykiem, lecz także, z historycznego punktu widzenia, głupotą. A przecież, choć cenił własne życie i sprawę, o którą walczył, nie było dlań nic bardziej kuszącego niż zagadka pięknej kobiety. Miranda, która przyjechała konno, czekała na niego w wyznaczonym miejscu, również sama, i powiozła go (siedział za nią na końskim zadzie) jakąś ledwie widoczną ścieżką. Zbierało się na deszcz, błyskało, a od strony morza słychać było dalekie grzmoty. Przy nogach konia plątała się gromada psów szczekając w ciemnościach, ale ona trzymała je na dystans łagodnymi słowami, które szeptała po angielsku. Przejechali w pobliżu cukrowni, gdzie sir London Lyndsay pisał swe pamiętniki, które miały pójść

w całkowite zapomnienie, przebyli w bród kamienisty potok i na drugim brzegu zagłębili się w zagajnik piniowy, w którym znajdowała się porzucona pustelnia. Tam zeskoczyli z konia na ziemię i dziewczyna wziąwszy swego gościa za rękę poprowadziła go przez mroczną kaplicę do zrujnowanej zakrystii, oświetlonej tylko jedną pochodnią zatkniętą w murze i posiadającej za całe umeblowanie zaledwie dwa pieńki ze ściętego siekierą drzewa. Dopiero wtedy spojrzeli sobie w twarz. On był w samej koszuli, włosy miał związane na karku w koński ogon i wydał się Mirandzie bardziej młodzieńczy i bardziej interesujący niż przy obiedzie. Nie podejmował żadnej inicjatywy, bo uwodząc kobiety nigdy nie trzymał się określonych szablonów – każdy przypadek był dla niego inny, zwłaszcza gdy stawiał pierwszy krok. „W miłości, która dopiero się zaczyna, nawet najmniejszy błąd jest nie do naprawienia”, powiedział kiedyś. Teraz musiał nabrać przeświadczenia, że wszelkie przeszkody już zawczasu zostały ominięte, ponieważ decyzję podjęła ona. Mylił się. Miranda, prócz urody, posiadała swoją godność, którą trudno było zlekceważyć. Toteż minęło sporo czasu, zanim zrozumiał, że i tym razem inicjatywa powinna wyjść od niego. Ona poprosiła go, żeby usiadł, i usiedli tak samo, jak mieli to uczynić piętnaście lat później w Hondzie, jedno naprzeciw drugiego na drewnianych pieńkach, i tak blisko siebie, że niemal stykali się kolanami. On wziął ją za ręce, przyciągnął do siebie i próbował pocałować. Pozwoliła mu przysunąć się na tyle, że poczuł ciepło jej oddechu, i odwróciła twarz. – Wszystko w swoim czasie – powiedziała. Takie same słowa położyły kres ponawianym później przez niego próbom. O północy, kiedy krople deszczu zaczęły się przedostawać przez otwory strzelnicze w dachu, siedzieli wciąż naprzeciwko siebie trzymając się za ręce, a on recytował wiersz, który niedawno ułożył sobie w myśli. Były to oktawy królewskie, o dobrym rytmie i dobrze zrymowane, w których miłosne zaloty przeplatały się z przechwałkami wojaka. Ona wzruszyła się i rzuciła trzy nazwiska próbując odgadnąć autora. – To wiersz żołnierza – powiedział. – Wsławionego zwycięstwami w wojnach czy w salonach? – spytała. – I jednym, i drugim – rzekł. – To największy żołnierz i samotnik, jaki kiedykolwiek żył na ziemi. Przypomniała sobie to, co mówiła swemu ojcu po obiedzie u pana Hyslopa. – To może być tylko Bonaparte – rzekła. – Zapewne – powiedział generał – ale jest między nimi ogromna różnica duchowa, ponieważ autor tego wiersza nie pozwolił, by go ukoronowano. Z biegiem lat, w miarę jak docierały do niej wiadomości o nim, z coraz większym

zdumieniem zadawała sobie pytanie, czy był wówczas świadom, że taka subtelność umysłu zapowiadała sama przez się dalsze koleje jego życia. Ale owej nocy nawet tego nie podejrzewała, gdyż musiała osiągnąć to, co było niemal niemożliwe: zatrzymać go i nie urazić jednocześnie, nie kapitulując wobec jego ataków, tym bardziej naglących, im bardziej zbliżał się świt. Pozwoliła mu w końcu na kilka przypadkowych pocałunków, ale na nic więcej. – Wszystko w swoim czasie – mówiła. – O trzeciej po południu wsiądę na statek płynący z Haiti i wyjadę na zawsze – powiedział. Skwitowała ten chytry podstęp zachwycającym śmiechem. – Po pierwsze statek wyrusza dopiero w piątek – powiedziała. – A poza tym ciasto, które pan zamówił u pani Turner, musi pan zanieść dziś wieczór na kolację z kobietą, która mnie nienawidzi najbardziej ze wszystkich ludzi na świecie. Kobieta, która tak bardzo jej nienawidziła, nazywała się Julia Cobier; była piękna i bogata, pochodziła z Santo Domingo i podobnie jak on była tu na wygnaniu; w jej domu, jak powiadano, generał spędził niejedną noc. Tego wieczoru mieli, sam na sam, obchodzić jej urodziny. – Jest pani lepiej poinformowana niż moi szpiedzy – powiedział. – A może właśnie jestem jednym z pańskich szpiegów? – odparła. Zrozumiał te słowa dopiero o szóstej rano, kiedy po powrocie do siebie zastał swego przyjaciela Felixa Amestoy, martwego i wykrwawionego, w hamaku, w którym spoczywałby z pewnością on sam, gdyby się nie stawił na to rzekomo miłosne spotkanie. Felix zasnął czekając na generała, który miał zaraz po powrocie wręczyć mu pewien pilny list, i wówczas jeden z wyzwolonych służących, przekupiony przez Hiszpanów, zadał mu jedenaście ciosów sztyletem – zabił tamtego, sądząc, że to jego pan. Miranda wiedziała o planowanym zamachu i znalazła najdyskretniejszy sposób, by go udaremnić. Próbował jej podziękować osobiście, ale nie odpowiadała na listy. Zanim wyruszył na pokładzie korsarskiego statku do Puerto Principe, przekazał jej przez Jose Palaciosa cenny medalion odziedziczony po matce, do którego dołączył bilecik zawierający tylko jedno zdanie, bez podpisu: „Jestem skazany na życie jak w teatrze”. Miranda nie zapomniała ani też nigdy nie zdołała zrozumieć tych zagadkowych słów młodego bojownika, który wkrótce potem wrócił do ojczyzny wspomagany przez prezydenta wolnej republiki Haiti generała Alexandra Petion, przeprawił się przez Andy razem z partyzanckim oddziałem llaneros, rozgromił armię hiszpańskich rojalistów na

moście nad rzeką Boyaca i wyzwolił po raz drugi i na zawsze Nową Granadę, potem swą ojczystą Wenezuelę i w końcu górzyste tereny południowe aż po granice Brazylii. Tropiła jego ślady dowiadując się o nim głównie z relacji podróżników, którzy bez wytchnienia opowiadali o jego wyczynach. Gdy proklamowano niepodległość dawnych kolonii hiszpańskich, Miranda wyszła za mąż za angielskiego geometrę, który zmienił zawód i osiadł w Nowej Granadzie, aby założyć w dolinie Hondy plantację trzciny cukrowej pochodzącej z Jamajki. Tam właśnie była poprzedniego dnia, gdy usłyszała, że jej stary znajomy, wygnaniec z Kingston, przejeżdżał zaledwie o trzy mile od jej domu. Ale przybyła do kopalń, kiedy generał już był w drodze powrotnej do Hondy, i musiała jechać konno pół dnia, aby go dogonić. Nie rozpoznałaby go na ulicy: nie miał baczków ani młodzieńczego wąsika, włosy mu zbielały i przerzedziły się, a w całym jego wyglądzie wyczuwało się jakiś ostateczny nieład, który zaskoczył ją i przestraszył, gdyż doznała wrażenia, że rozmawia z umarłym. Miranda miała zamiar zdjąć welon podczas tej rozmowy, skoro już nie będzie nad nią wisiała groźba, że ktoś ją pozna na ulicy, i ale powstrzymywała ją obawa, iż on również może dostrzec na jej twarzy spustoszenia, jakich dokonał upływ czasu. Ledwie dopełnili powitalnych uprzejmości, przystąpiła wprost do sedna sprawy: – Przyszłam prosić pana o łaskę. – Jestem do dyspozycji – powiedział. – Ojciec moich pięciorga dzieci odbywa długoletnią karę, skazany został za zabicie pewnego człowieka – powiedziała. – Jakaś honorowa sprawa? – Pojedynek – odparła, po czym wyjaśniła: – Przyczyną była zazdrość. – Nieuzasadniona, rzecz jasna – rzekł. – Uzasadniona – powiedziała. Ale teraz wszystko, nawet on, należało do przeszłości, ona zaś, z litości nad mężem, prosiła jedynie o to, by generał użył swej władzy i uzyskał zwolnienie jej męża. Nie potrafił powiedzieć jej nic poza tym, co było zgodne z prawdą: – Jestem chory i bezsilny, jak pani widzi, ale dla pani gotów uczynić wszystko na tym świecie. Wezwał kapitana Ibarrę, aby zanotował, co trzeba, i obiecał, że w miarę swych ograniczonych możliwości poczyni starania o ułaskawienie. Tegoż wieczoru wymienił poglądy na ten temat z generałem Posadą Gutierrezem, z zachowaniem wszelkiej ostrożności i tylko ustnie, bez jednego słowa na piśmie, lecz wszystko pozostało w zawieszeniu, gdyż należało wpierw poznać oblicze nowego rządu. Odprowadził Mirandę do bramy, przy której czekała na nią eskorta sześciu wyzwoleńców, i na

pożegnanie pocałował ją w rękę. – To była szczęśliwa noc – powiedziała. Nie oparł się pokusie: – Ta czy tamta? – Obie – odparła. Dosiadła zapasowego konia, kształtnego, o uprzęży godnej wicekróla, i odjechała galopem, nie spojrzawszy już na niego. Stał w bramie, dopóki nie zniknęła mu z oczu w głębi ulicy, ale widział ją nadal w sennych marzeniach, kiedy Jose Palacios zbudził go o świcie, ruszano bowiem, statkiem po rzece, w dalszą podróż. Siedem lat temu generał nadał specjalny przywilej niemieckiemu komandorowi Juanowi B. Elbersowi, pozwalając mu na zapoczątkowanie żeglugi parowej. Sam znalazł się kiedyś na pokładzie jednego z jego parowców płynąc z Barranca Nueva do Puerto Real, gdy udawał się do Ocaña, i przyznał wówczas, że jest to wygodny i bezpieczny sposób podróżowania. Komandor Elbers uważał jednak, że nie warto się brać do takiego interesu, jeżeli przywilej nie jest wyłączny, i Santander, wówczas wiceprezydent, przyznał mu ową wyłączność nie stawiając żadnych warunków. W dwa lata później generał, obdarzony przez Kongres narodowy absolutną władzą, odebrał komandorowi ten przywilej wygłaszając jedno ze swych proroczych stwierdzeń: „Jeżeli oddamy monopol w ręce Niemców, przekażą go oni w końcu Stanom Zjednoczonym”. Nieco później zadeklarował całkowitą swobodę żeglugi rzecznej w całym kraju. I oto teraz, kiedy chciał zarezerwować sobie statek na ewentualną podróż, spotkał się z ociąganiem i wykrętami, w których na milę czuło się chęć zemsty, a w chwili wyjazdu musiał się zadowolić, jak zwykle, sampanami. Od piątej rano port zapełnił się ludźmi – konnymi i pieszymi – których gubernator ściągnął w najwyższym pośpiechu z okolicy, aby zainscenizować pożegnanie jak w dawnych czasach. Liczne łódki kręciły się w pobliżu przystani, a siedzące w nich wesołe kobietki zaczepiały prowokującymi okrzykami żołnierzy ze straży, ci zaś odpowiadali im rubasznymi komplementami. Generał przybył o szóstej, z oficjalnym orszakiem. Opuścił dom gubernatora i szedł pieszo, bardzo powoli, zakrywając usta chusteczką zwilżoną wodą kolońską. Zapowiadał się pochmurny dzień. Sklepy na handlowej ulicy otwarto już od świtu, niektóre wystawiały swój towar prawie pod gołym niebem, między skorupami domów zawalonych podczas trzęsienia dwadzieścia lat temu. Generał machał chusteczką ludziom, którzy pozdrawiali go z okien, ale takich było niewielu, gdyż większość patrzyła na niego w milczeniu, zaskoczona jego chorobliwym wyglądem. Był bez kurtki, w samej koszuli, w swych jedynych wysokich butach „wellingtonach” i w białym słomkowym kapeluszu. Na dziedzińcu kościelnym proboszcz wszedł na krzesło, aby

wygłosić mowę na jego cześć, ale generał Carreño go powstrzymał. On zaś zbliżył się do kapłana i uścisnął mu dłoń. Skręcili w kolejną ulicę i już na pierwszy rzut oka zorientował się, że nie będzie miał siły iść pod górę, zaczął jednak podchodzić trzymając się ramienia generała Carreño, aż w końcu stało się oczywiste, że nie daje rady. Próbowano go wówczas namówić, by skorzystał z lektyki, którą na wszelki wypadek przysłał Posada Gutierrez. – Nie, panie generale, błagam – powiedział przerażony. – Proszę mi oszczędzić tego upokorzenia. Pokonał wzgórze, bardziej siłą woli niż mięśni, i nawet zdobył się na tyle energii, żeby bez pomocy zejść do przystani. Tam pożegnał serdecznymi słowami każdego z członków oficjalnej eskorty. I zrobił to ze sztucznie przywołanym na twarz uśmiechem, aby nikt nie zauważył, że w ów dzień 15 maja, ukwiecony tradycyjnymi różami, wyrusza w podróż powrotną donikąd. Gubernatorowi Posada Gutierrezowi dał na pamiątkę złoty medal z wygrawerowanym swoim profilem, podziękował mu za życzliwość głosem na tyle mocnym, aby wszyscy go słyszeli, i uścisnął go z niekłamanym wzruszeniem. Po czym pojawił się na rufie sampana unosząc na pożegnanie kapelusz, nie patrząc na nikogo spośród tych, co żegnali go zgromadzeni na brzegu, nie widząc małych łódek kręcących się bezładnie wokół sampanów ani gołych dzieciaków, które pływały jak ryby i nurkowały w wodzie. Poruszał nadal kapeluszem w pożegnalnym geście, z nieobecnym wyrazem twarzy, dopóki nie znikł mu z oczu kikut kościelnej wieży sterczący nad zrujnowanymi murami. Wówczas schował się pod daszek sklecony na sampanie, usiadł w hamaku i wyciągnął nogi, aby Jose Palacios pomógł mu zdjąć buty. – Ciekawe, czy teraz wreszcie wierzą, żeśmy wyjechali – powiedział. W skład flotylli wchodziło osiem sampanów różnej wielkości oraz jeden specjalny, przeznaczony dla generała i jego świty; łódź ta miała sternika, a prócz tego ośmiu wioślarzy, którzy posługiwali się gwajakowymi drążkami. Od zwykłych sampanów różniło ją tylko to, że na tamtych umieszczono pośrodku daszek z liści palmowych mający osłaniać ładunek, tę zaś wyposażono w brezentowy namiot, aby można było hamak powiesić w cieniu; namiot był wewnątrz podszyty perkalem i wyłożony matami i miał otwarte cztery okienka, co zapewniało lepszą wentylację i oświetlenie. Postawiono tam stolik do pisania lub gry w karty, półkę na książki oraz dzban z kamiennym filtrem. Osobnik odpowiedzialny za całą flotyllę, wybrany spośród trzech najlepszych, jacy żeglowali po rzece, nazywał się Casildo Santos; ów były kapitan batalionu Strzelców Gwardii miał grzmiący głos i piracki plaster na lewym oku, a do swego zadania podchodził ze znajomością rzeczy i zuchwałą odwagą. Maj był pierwszym miesiącem dobrym dla statków komandora Elbersa, ale te dobre

miesiące nie były najlepsze dla sampanów. Zabójczy upał, biblijne wręcz burze, zdradzieckie prądy, zagrażające nocą dzikie zwierzęta duże i małe – wszystko to jakby się sprzysięgło przeciwko podróżnym odbierając im dobre samopoczucie. Dodatkową torturą dla człowieka chorego i nadwrażliwego był smród bijący od płatów solonego mięsa i wędzonych ryb, które przez niedbalstwo pozostawiono na pokładzie: zwisały z daszku na prezydenckiej łodzi i generał, gdy tylko wszedł na sampan, zauważył je i kazał uprzątnąć. Dowiedziawszy się tym sposobem, że dostojny gość nie może znieść nawet woni produktów spożywczych, kapitan Santos odesłał na sam koniec flotylli łódź z zaopatrzeniem, która była po prostu pływającym chlewikiem z żywymi wieprzami i kurami. Jednakże od pierwszego dnia żeglugi, kiedy to generał zjadł ze smakiem jeden po drugim dwa talerze świeżo ugotowanej mamałygi, zostało postanowione, że w ciągu całej podróży nie będzie spożywał nic innego. – Ma się wrażenie, jakby to wyszło spod czarodziejskich dłoni Fernandy Siódmej – powiedział. I tak było istotnie. Jego prywatna kucharka, pochodząca z Quito Fernanda Barriga, która służyła mu przez ostatnie lata – mówił na nią Fernanda Siódma, kiedy wmuszała w niego jakąś nie lubianą potrawę – znajdowała się, bez jego wiedzy, na pokładzie sampana. Była to pogodna Indianka, tłusta, lubiąca sprośne dowcipy, której największą zaletę stanowił nie tyle talent kulinarny, co raczej instynktowna umiejętność przypodobania się w tej mierze generałowi. On sam zdecydował, że ma ona zostać w Santa Fe z Manuela Saenz – należała bowiem do jej domowej służby – ale generał Carreño wysłał jej pilne wezwanie z Guaduas, kiedy zaniepokojony Jose Palacios oznajmił mu, że od dnia poprzedzającego wyjazd generał nie zjadł porządnego obiadu. Przyjechała do Hondy wczesnym rankiem i wprowadzono ją po kryjomu na łódź z zaopatrzeniem, po czym czekano na sprzyjającą okazję. Okazja nadarzyła się wcześniej, niż przewidywano, gdy generał nie kryjąc zadowolenia zjadł mamałygę; była to jego ulubiona potrawa, odkąd zaczął zapadać na zdrowiu. Pierwszy dzień żeglugi mógł okazać się ostatnim. O drugiej po południu zrobiło się ciemno jak w nocy, woda się wzburzyła, błyskało, od grzmotów drżała ziemia, i zdawało się, że wioślarzom nie starczy sił, by ocalić łodzie przed rozbiciem o skały. Generał obserwował z namiotu manewr dowodzącego sampanem kapitana Santosa, którego talent żeglarski najwyraźniej zawodził w takim zamęcie żywiołów. Obserwował ów manewr najpierw z zaciekawieniem, a potem z nieposkromionym lękiem, i w najgroźniejszym momencie zorientował się, że kapitan wydał błędny rozkaz. Wówczas, dając się ponieść instynktowi, wybiegł na deszcz i wichurę i w ostatniej chwili przeciwstawił się poleceniu kapitana.

– Nie tędy! – krzyknął. – Na prawo, psiakrew, na prawo! Wioślarze usłuchali tego głosu, zdartego, ale jeszcze wciąż pełnego nieodpartej mocy, on zaś bezwiednie objął komendę, póki nie minęło niebezpieczeństwo. Jose Palacios podbiegł, by narzucić mu koc na ramiona. Wilson i Ibarra podtrzymywali go. Kapitan Santos odsunął się na bok, świadom tego, że raz jeszcze pomylił lewą burtę z prawą, i czekał posłusznie jak żołnierz; generał, rozdygotany, odszukał go wzrokiem. – Proszę mi wybaczyć, kapitanie – powiedział. Ale nie był w zgodzie sam z sobą. Tego wieczora, przy ogniskach, które rozpalono na rozległej plaży, gdzie przybili na pierwszy nocleg, opowiadał o pamiętnych katastrofach okrętowych. O tym, jak jego brat Juan Vicente, ojciec Fernanda, utonął wraz z rozbitym statkiem, gdy wracał z ładunkiem zakupionej w Waszyngtonie broni i amunicji dla pierwszej republiki. O tym, jak jego samego omal nie spotkał podobny los, kiedy koń padł pod nim podczas forsowania wzburzonej rzeki Arauca i koziołkując wciągał go pod wodę z butem uwięzionym w strzemieniu, póki jego przewodnik nie poprzecinał rzemieni. Opowiadał też, że w drodze z Angostury, niedługo potem, jak zapewnił niepodległość Nowej Granadzie, zobaczył na rzece Orinoko szalupę przewróconą przez bystry prąd i dostrzegł nie znanego mu oficera płynącego do brzegu. Powiedziano mu, że to generał Sucre. Odparł oburzony: „Nie ma żadnego generała Sucre”. Był to rzeczywiście Antonio Jose de Sucre, który dopiero niedawno awansował na generała wyzwolicielskiego wojska i z którym on utrzymywał odtąd serdeczne, przyjacielskie stosunki. – Wiedziałem o tym spotkaniu – rzekł generał Carreño – ale nie znałem szczegółów katastrofy. – Możliwe, że pomyliłem ją z pierwszą, jaką przeżył Sucre, kiedy uciekł z Cartageny ścigany przez Morilla i utrzymywał się, Bóg wie jakim cudem, na powierzchni wody przez całą dobę – odparł on na to. I dodał, jakby odbiegając od tematu: – Pragnąłbym bowiem, aby kapitan Santos zrozumiał to moje zuchwałe zachowanie wobec niego podczas dzisiejszej burzy. Przed świtem, kiedy wszyscy spali, cały las zatrząsł się od śpiewu, który mógł pochodzić tylko z głębi serca. Generał zerwał się z hamaka. „To Iturbide” – mruknął Jose Palacios w półmroku. Ledwie to powiedział, czyjś brutalny rozkaz przerwał pieśń. Agustin de Iturbide był najstarszym synem meksykańskiego generała z czasów wojny o niepodległość, który ogłosił się cesarzem swego kraju i zaledwie przez rok zdołał się utrzymać na tronie. Generał żywił szczególną sympatię dla młodego człowieka, odkąd go ujrzał pierwszy raz: stał na baczność, roztrzęsiony, i nie potrafił opanować drżenia rąk w obliczu tego, który od dzieciństwa był jego idolem. Miał wtedy

dwadzieścia dwa lata. Nie ukończył dwudziestu siedmiu, kiedy jego ojciec został rozstrzelany w gorącym, pełnym pyłu miasteczku meksykańskiej prowincji, w kilka godzin potem, jak wrócił z wygnania, nieświadom, że osądzono go zaocznie i skazano na śmierć za zdradę stanu. Od pierwszych dni ich znajomości trzy rzeczy wzruszały generała. Po pierwsze to, że Agustin miał zegarek – złoty i wysadzany drogimi kamieniami – który ojciec wręczył mu stojąc już pod murem, na chwilę przed rozstrzelaniem, i nosił go na szyi, aby nikt nie wątpił, jak wielką czcią go otacza. Po drugie, rozczulająca była prostota, z jaką opowiadał, że jego ojciec, który przebrał się w łachmany nędzarza, aby nie być rozpoznanym przez straż portową, został zadenuncjowany z powodu elegancji ruchów, gdy dosiadał konia. Po trzecie polubił jego głośny śpiew. Rząd meksykański użył wszelkich środków, aby przeszkodzić mu w zaciągnięciu się do armii kolumbijskiej; uważano bowiem, że wojskowe przygotowanie młodego człowieka było częścią monarchistycznego spisku, zawiązanego pod patronatem generała, aby koronować go na cesarza Meksyku jako uprawnionego do tronu księcia dziedziczącego tytuł. Generał wziął na siebie ryzyko dyplomatycznego zatargu, gdyż nie tyko przyjął młodego Agustina honorując jego tytuły wojskowe, lecz ponadto mianował go swoim adiutantem. Agustin cieszył się jego zaufaniem, chociaż nie przeżył przy nim ani jednego szczęśliwego dnia i tylko nawyk wyżywania się w śpiewie pozwolił mu przetrzymać te niepewne czasy. Toteż kiedy w lasach nad Magdaleną ktoś kazał mu zamilknąć, generał wstał z hamaka owinąwszy się w koc, przeszedł przez obozowisko oświetlone ogniskami wartowników i ruszył na poszukiwanie Agustina. Zastał go siedzącego nad brzegiem i wpatrzonego w płynącą wodę. – Niech pan dalej śpiewa, kapitanie – powiedział doń. Usiadł przy nim i kiedy poznał słowa piosenki, zaczął mu wtórować swym wątłym głosem. Nigdy nie słyszał pieśni śpiewanej z takim uczuciem ani też nie pamiętał, aby śpiewak tak smutny potrafił tak uszczęśliwić słuchaczy swoją sztuką. Iturbide oraz Fernando i Andres, którzy byli jego kolegami ze szkoły wojskowej w Georgetown, tworzyli razem tercet, który wprowadzał świeży, młodzieńczy powiew w otoczenie generała wyczerpanego koszarową nudą. Agustin i generał śpiewali nadal, póki wrzask zaniepokojonych leśnych stworzeń nie wystraszył kajmanów śpiących przy brzegu: wnętrze wód wzburzyło się jak w jakimś żywiołowym kataklizmie. Generał wciąż siedział na ziemi, ogłuszony tym przerażającym przebudzeniem całej natury, aż w końcu na horyzoncie pojawiła się pomarańczowa smuga i zabłysło światło. Wówczas wsparł się na ramieniu Iturbidego, aby wstać. – Dziękuję, kapitanie – powiedział. – Z dziesięcioma ludźmi śpiewającymi tak jak

pan uratowalibyśmy świat. – Och, panie generale – westchnął Iturbide. – Cóż bym dał za to, żeby te słowa mogła usłyszeć moja matka. W drugim dniu żeglugi ujrzeli zadbane gospodarstwa, błękitne łąki i piękne konie hasające na swobodzie, ale wkrótce zaczęła się dżungla, otaczająca ich z bliska i coraz bardziej monotonna. Już przedtem zostawiali za sobą tratwy z ogromnych pni, które drwale z nadrzecznych okolic spławiali, aby je sprzedać w Cartagenie. Płynęły tak wolno, że wydawały się nieruchome na rzecznym nurcie, a na nich odbywały podróż całe rodziny, z dziećmi i zwierzętami domowymi, mając za osłonę przed słońcem jedynie daszki z palmowych liści. Gdzieniegdzie, w zakolach rzeki, widać już było pierwsze spustoszenia w lasach dokonane przez załogi parowców, potrzebujące opału pod kotły. – Ryby będą musiały nauczyć się chodzić po lądzie, bo wkrótce zabraknie wody – powiedział generał. Upał stawał się w ciągu dnia nieznośny, a wrzaskliwy jazgot małp i ptaków mógł przyprawić o szaleństwo, ale noce były spokojne i chłodne. Kajmany tkwiły bez ruchu na plażach, pyski miały otwarte, czatowały na motyle. Przy opuszczonych domostwach rosła kukurydza i wałęsały się wychudzone psy – żywe szkielety – które szczekały na przepływające łodzie; na pustkowiach można było nawet zobaczyć potrzaski na tapiry oraz sieci suszące się na słońcu, ale nie dostrzeżono człowieka. Po tylu latach wojen, napawających goryczą rządów, trywialnych miłostek – bezczynność sprawiała ból. Ta resztka życia, z jaką generał budził się rano, uciekała odeń, gdy leżąc w hamaku pogrążał się w rozmyślaniach. Jego korespondencja została załatwiona na bieżąco, gdy odpowiedział na list prezydenta Caicedo, ale zabijał czas dyktowaniem listów dla rozrywki. W pierwszych dniach Fernando skończył mu czytać plotkarską kronikę z życia Limy, a potem nie udało się już go niczym zainteresować. Była to ostatnia książka, którą przeczytał w całości. Kiedyś był czytelnikiem wręcz żarłocznym, pochłaniał książki między jedną bitwą a drugą i w chwilach odpoczynku od miłosnych igraszek, ale bezładnie i bez żadnej metody. Czytał o każdej porze, przy byle jakim świetle, czasem spacerując pod drzewami, czasem na koniu, pod równikowym słońcem, niekiedy w półmroku powozu trzęsącego się na kamiennym bruku, a innym razem kołysząc się w hamaku i dyktując jednocześnie jakiś list. Pewien księgarz z Limy był zaskoczony obfitością i różnorodnością dzieł, które wybrał z katalogu ogólnego: było tam wszystko, począwszy od filozofów greckich aż po traktat o chiromancji. W młodości czytywał romantyków, będąc pod wpływem swego nauczyciela Simona Rodrigueza, a i później nadal ich chłonął, tak jakby czytał siebie samego – egzaltowanego idealistę. Były to lektury pasjonujące, które zostawiły na nim piętno na resztę życia. W ostatnich

latach czytał, co tylko mu wpadło w ręce, i nie miał jakiegoś jednego ulubionego autora, lecz wielu w różnych okresach. Półki w jego kolejnych mieszkaniach były zawsze przeładowane, tak że omal nie pękały, a sypialnie i korytarze przypominały wąwozy pomiędzy piętrzącymi się stertami książek i górami bezładnie rzucanych dokumentów, które wciąż mnożyły się i prześladowały go okrutnie, domagając się spokoju archiwów. Nigdy nie zdołał przeczytać wszystkiego, co miał. Kiedy przenosił się do innego miasta, zostawiał swe papiery pod opieką najbardziej zaufanych przyjaciół, chociaż nigdy potem już o nich nie miał pomyśleć, a wojenny tryb życia sprawił, że pozostawił za sobą trop złożony z przeszło czterystu mil książek i papierów, prowadzący z Boliwii do Wenezueli. Jeszcze nim zaczął tracić wzrok, polecał czasami swoim kopistom, by mu czytali, potem nie uznawał już innego sposobu lektury, gdyż okulary bardzo go męczyły. Ale jednocześnie malały jego czytelnicze zainteresowania, on zaś, jak zwykle, przypisywał to przyczynom niezależnym od niego. – Wszystko przez to, że jest coraz mniej dobrych książek – mówił. Jose Palacios był jedynym, który nie okazywał zniechęcenia tą przyprawiającą o śpiączkę podróżą, a upał i niewygody nie miały najmniejszego wpływu na jego dobre maniery i nieskazitelny ubiór ani też nie naruszały doskonałości jego usług. Był o sześć lat młodszy od generała, w którego domu urodził się jako dziecko Afrykanki i pewnego Hiszpana, z jakim miała nieszczęście się zadać, i po ojcu właśnie odziedziczył włosy koloru marchewki, piegi na twarzy i rękach i jasnoniebieskie oczy. Wbrew swojej wrodzonej powściągliwości nosił ubrania najlepszego gatunku i najkosztowniejsze w całym orszaku. Całe życie spędził w pobliżu generała, towarzyszył mu dwukrotnie na wygnaniu, podczas kampanii wojennych i we wszystkich bitwach, na pierwszej linii, zawsze po cywilnemu, ponieważ nigdy nie dał sobie przyznać prawa do noszenia munduru wojskowego. Najgorszy był w tej podróży przymusowy bezruch. Któregoś popołudnia generała ogarnęła taka rozpacz, gdy krążył po ciasnym namiocie, że kazał zatrzymać łódź, by móc przejść się po brzegu. Na stwardniałym błocie zobaczyli ślady, które wydawały się pochodzić od ptaka równie wielkiego jak struś i co najmniej tak ciężkiego jak wół, ale wioślarze uznali to za całkiem normalne, bo, jak powiadali, w tych okolicach włóczyli się ludzie potężni jak drzewa ceiby i posiadający kogucie grzebienie i łapy. Generał wyśmiał te bajania, tak jak kpił ze wszystkiego, co miało pozór nadnaturalności, ale na spacerze zabawił dłużej, niż to było przewidziane, i w końcu musiano rozbić obóz w tym miejscu, chociaż kapitan i nawet adiutanci uważali je za niebezpieczne i niezdrowe. W nocy nie spał, gdyż dręczył go upał i chmary komarów (miał wrażenie, że przeciskają się przez moskitierę), a poza tym wyrwał go ze snu ryk pumy, który trzymał w napięciu

wszystkich aż do rana. Około drugiej wyszedł, aby pogawędzić z wartownikami czuwającymi przy ogniskach. Dopiero o świcie, przyglądając się rozległym mokradłom wyzłoconym pierwszymi promieniami słońca, otrząsnął się z przywidzeń, które sprowadziły nań bezsenność. – Trudno – rzekł – będziemy musieli odpłynąć nie poznawszy naszych przyjaciół o kogucich łapach. W chwili gdy odbijali od brzegu, na łodzi pojawił się nie wiadomo skąd czarny pies, wychudzony i pokryty parchami, z bezwładną jedną łapą. Oba psy generała rzuciły się na tego kalekę, ale on bronił się z samobójczą zawziętością: z poszarpaną szyją, brocząc krwią, jednak się nie poddał. Generał kazał go zatrzymać i Jose Palacios zajął się nim, tak jak to robił tylekroć z wieloma innymi bezpańskimi psami. Tego samego dnia zabrali na pokład pewnego Niemca, pozostawionego na piaszczystej wyspie za to, że skatował kijem jednego ze swych wioślarzy. Gdy znalazł się w lodzi, przedstawił się zaraz jako astronom i botanik, ale z rozmowy wynikało niezbicie, że nie ma pojęcia ani o jednym, ani o drugim. Widział był natomiast na własne oczy ludzi o kogucich łapach i postanowił schwytać jednego z nich żywcem, aby go wsadzić do klatki i obwozić po Europie jako okaz porównywalny do amerykańskiej kobiety-pająka, która wzbudziła tyle zamieszania w ubiegłym stuleciu w portach Andaluzji. – Niech pan tam zawiezie mnie – powiedział mu generał – zaręczam, że zarobi pan więcej pokazując w klatce mnie jako największego w historii głupca. Z początku człowiek ten wydawał mu się sympatycznym błaznem, ale zmienił zdanie, gdy Niemiec jął opowiadać sprośności o wstydliwych homoseksualnych skłonnościach barona Alexandra von Humboldta. „Trzeba go było z powrotem wyrzucić na tę plażę” – powiedział Josemu Palaciosowi. Pod wieczór napotkali czółno wiozące pocztę, które ciągnęło w górę rzeki, i generał wykorzystawszy swój osobisty urok skłonił kuriera, aby otworzył worki z oficjalną korespondencją i wręczył mu zaadresowane do niego listy. Na koniec poprosił, aby zrobił mu przysługę i zabrał ze sobą Niemca, którego należało dowieźć do portu Nare, i kurier zgodził się, chociaż czółno było przeładowane. Tej nocy, kiedy Fernando czytał mu listy, generał mruknął zrzędliwym tonem: – I żeby ten skurwysyn był wart choć jednego włosa z czupryny Humboldta. O baronie myślał wcześniej, jeszcze zanim przygarnęli owego Niemca – ponieważ nie mógł sobie wyobrazić, w jaki sposób przeżył on pośród owej dzikiej, nieposkromionej przyrody. Poznał go w swoim czasie w Paryżu, kiedy Humboldt wracał z podróży po krajach równikowych, i jego inteligencja i wiedza zaskoczyły go w tym samym stopniu co wspaniała uroda, nie spotykana nawet u kobiet. Natomiast mniej trafiła mu do przekonania jego opinia, że hiszpańskie kolonie w Ameryce dojrzały już do

niepodległości. Baron powiedział mu to bardzo pewnym siebie tonem, wówczas kiedy on sam nie myślał jeszcze o tym nawet jako o najbardziej nierealnej mrzonce. – Potrzeba tam tylko odpowiedniego człowieka – rzekł mu Humboldt. Generał opowiedział to Josemu Palaciosowi wiele lat później, w Cuzco, być może widząc samego siebie na tych wyżynach, kiedy historia dopiero co wykazała, że to on właśnie jest takim człowiekiem. Nie powtarzał tego nikomu, ale ilekroć mowa była o baronie, nie omieszkał złożyć hołdu jego umiejętności przewidywania: – Humboldt otworzył mi oczy. Była to jego czwarta podróż tą trasą i nie mógł się wyzbyć wrażenia, że odnajduje tu własne ślady. Przemierzył ją po raz pierwszy w roku 1813 jako pułkownik wojsk wyzwoleńczych; pokonany we własnym kraju, przybył wtedy do Cartageny z wygnania na Curacao w poszukiwaniu środków na dalsze prowadzenie wojny. Nowa Granada była podzielona na autonomiczne części, sprawa niepodległości traciła popularność wobec okrutnych represji ze strony Hiszpanów, a ostateczne zwycięstwo wydawało się coraz bardziej wątpliwe. Kiedy odbywał trzecią podróż, na pokładzie parostatku, jak to on nazywał, dzieło emancypacji było już zakończone, ale jego obsesyjne nieomal marzenie o zjednoczeniu państw kontynentu zaczynało się rozsypywać w proch. Teraz, gdy płynął tędy po raz ostatni, marzenie to już nie istniało, lecz trwało jeszcze w jednym zdaniu, które on bez wytchnienia powtarzał: „Nasi wrogowie będą mieli nad nami przewagę, póki nie stworzymy jednego rządu dla Ameryki”. Z owej mnogości wspomnień, jakimi dzielił się z Jose Palaciosem, jedno z najbardziej wzruszających dotyczyło pierwszej wyprawy rzeką, kiedy walczyli o wyzwolenie jej wybrzeży. Na czele dwustu ludzi uzbrojonych, jak się dało, dokonali w ciągu dwudziestu dni tego, że w dolinie Magdaleny nie pozostał ani jeden Hiszpanmonarchista. Jak bardzo zmieniła się sytuacja, zdał sobie sprawę sam Jose Palacios czwartego dnia podróży, kiedy na skraju osiedli zaczęli widywać stojące rzędem kobiety, które czekały na pojawienie się sampanów. „To są wdowy”, powiedział. Generał wyjrzał i zobaczył je, były ubrane na czarno i stały jedna przy drugiej na brzegu jak zamyślone kruki, pod palącymi promieniami słońca, oczekując przynajmniej rzuconego z litości pozdrowienia. Diego Ibarra, brat Andresa, zwykł był mawiać, że generał nie miał nigdy syna, ale za to był ojcem i matką dla wszystkich wdów w swej ojczyźnie. Szły za nim, gdziekolwiek się znalazł, a on podtrzymywał je na duchu serdecznymi słowami: były to prawdziwe odezwy wygłaszane na pocieszenie. Jednakże kiedy zobaczył te rzędy żałobnie w nadbrzeżnych wioskach, myślał bardziej o sobie samym niż o nich. – Teraz to my jesteśmy takimi wdowami – rzekł. – My, osieroceni, okaleczeni, my, panasi niepodległości.

Przed Mompox nie zatrzymywali się nigdzie, z wyjątkiem Puerto Real, który był dla miasta Ocaña bramą wychodzącą na Magdalenę. Zastali tam wenezuelskiego generała Jose Laurencio Silvę, który wypełnił obowiązek odstawienia do granicy granadyjskich buntowników i teraz miał się przyłączyć do orszaku. Generał pozostał w sampanie aż do wieczora i dopiero wówczas wysiadł na ląd, aby spędzić noc w zaimprowizowanym obozie. Przedtem przyjął na pokładzie lodzi wiele wdów, wielu zmarniałych, bezradnych weteranów wojennych, którzy chcieli się z nim zobaczyć. On przypominał sobie niemal wszystkich z zadziwiającą wyrazistością. Ci, którzy wciąż tkwili na miejscu, prawie konali z nędzy, inni wywędrowali na nowe wojny, by z czegoś żyć, albo snuli się po drogach i napadali na przejezdnych, podobnie jak to robiły niezliczone rzesze zwolnionych z armii wyzwolicielskiej na całym terytorium państwa. Jeden z nich podsumował krótkim zdaniem to, co czuli wszyscy: „Mamy już niepodległość, panie generale, więc teraz proszę nam powiedzieć, co z nią zrobimy”. W czasach zwycięskiej euforii on sam ich uczył, aby tak właśnie mówili: całą prawdę. Ale teraz prawda była po innej stronie. – Niepodległość to była prosta sprawa, należało tylko wygrać wojnę – mówił im. – Później miał przyjść czas na wielkie ofiary i poświęcenia, aby z tych narodów uczynić jedną ojczyznę. – Nie robiliśmy nic innego, tylkośmy się poświęcali, panie generale – mówili oni. Ale on nie ustępował: – Trzeba jeszcze więcej ofiar – odpowiadał. – Jedność nie ma ceny. Tej nocy, gdy spacerował po szopie, w której powieszono mu hamak do spania, zobaczył kobietę. Obejrzała się za nim i zdziwił się, że nie była zaskoczona jego nagością. Usłyszał nawet słowa nuconej przez nią piosenki: „Powiedz mi, że nigdy nie jest za późno, by umrzeć z miłości”. Stróż pilnujący domu nie spał, siedział w budce w podcieniach. – Czy jest tu jakaś kobieta? – zapytał go generał. Stróż zaprzeczył. – Takiej, która by była godna Waszej Ekscelencji, nie ma. – A niegodna mojej ekscelencji? – Takiej też nie ma – odparł stróż. – W odległości co najmniej jednej mili nie ma żadnej kobiety. Generał był tak przekonany, że ją widział, iż przeszukał później cały dom. Nalegał, aby sprawdzili to jeszcze adiutanci, a nazajutrz o dobrą godzinę opóźnił wyjazd, póki nie usłyszał tej samej odpowiedzi: nie było nikogo. Więcej o tym nie mówiono. Ale aż do końca podróży, ilekroć sobie przypominał o tym wydarzeniu, znów upierał się przy swoim. Jose Palacios miał go przeżyć o wiele lat i starczyło mu potem czasu, aby

odświeżyć w pamięci wszystko, co przeszli razem, toteż ani jeden, choćby najmniej znaczący szczegół, nie pozostał w cieniu. Nie wyjaśniono tylko jednego: czy owa wizja z tamtej nocy w Puerto Real była snem, gorączkowym majakiem czy zjawą. Nikt już nie troszczył się o psa, którego zabrali po drodze; kręcił się w pobliżu i wracał do zdrowia wylizując się z ran, aż wreszcie ordynans, który dawał mu jeść, uświadomił sobie, że pies nie ma imienia. Umyli go karbolem, wyperfumowali pudrem dla noworodków, ale nawet i wtedy nie wyzbył się miny wykolejeńca i fetoru parchów. Generał zażywał właśnie świeżego powietrza na dziobie sampana, kiedy Jose Palacios przywlókł do mego psa. – Jak go nazwiemy? – zapytał. Generał nawet się nie zastanawiał. – Bolivar – odparł.

*** Stojąca w porcie kanonierka ruszyła z miejsca, kiedy tylko otrzymano wiadomość o zbliżającej się flotylli sampanów. Jose Palacios dojrzał ją przez okno w namiocie i pochylił się nad hamakiem, w którym, z zamkniętymi oczyma, leżał generał. – Panie generale – powiedział – jesteśmy w Mompox. – Boża kraina – powiedział generał nie otwierając oczu. W miarę jak posuwali się w dół rzeki, stawała się ona coraz szersza i dostojniejsza, podobna bezbrzeżnym bagniskom, a upał był tak gęsty, że można go było niemal dotknąć ręką. Generał bez żalu pożegnał momentalne wschody słońca i nagłe zmierzchy, które w pierwszych dniach zatrzymywały go dłużej na pokładzie sampana, i popadł w stan zniechęcenia. Już nie dyktował listów, nie czytał ani nie zadawał swym współtowarzyszom żadnych pytań, które zdradzałyby choć cień zainteresowania życiem. Nawet podczas najbardziej upalnej sjesty okrywał się kocem i z przymkniętymi powiekami pozostawał w hamaku. Jose Palacios, bojąc się, że go nie usłyszał, powtórzył wypowiedziane przed chwilą słowa, on zaś znów odparł nie otworzywszy oczu. – Mompox nie istnieje – rzekł. – Czasami śnimy o nim, ale go nie ma. – Mogę w każdym razie zaświadczyć, że istnieje wieża na kościele Świętej Barbary – powiedział Jose Palacios. – Widzę ją stąd. Generał otworzył umęczone oczy, usiadł w hamaku i w metalicznym południowym blasku zobaczył pierwsze dachy bardzo starego i smutnego miasta Mompox, zdewastowanego przez wojnę, zdeprawowanego przez chaos panoszący się w republice, zdziesiątkowanego ospą. W tamtych czasach rzeka zaczynała zmieniać swój bieg, pośród nieodwracalnego zaniedbania, które pod koniec stulecia miało się okazać całkowitą ruiną. Z kamiennej tamy, odbudowywanej skwapliwie przez zarządców kolonialnych po zniszczeniach, jakie wywoływał każdy przybór wód, pozostały zaledwie szczątki rozproszone na kamienistej plaży. Statek wojenny zbliżył się do sampanów, a czarny oficer, wciąż jeszcze w mundurze dawnej policji wice-królestwa, wycelował w nie lufę działa. Kapitan Casildo Santos zdążył doń krzyknąć: – Nie bądź głupi, Murzynie! Wioślarze w jednej chwili znieruchomieli i sampany spływały teraz z prądem. Granadyjczycy z eskorty, czekając na rozkazy, ustawili się z gotowymi do strzału karabinami, celując w kanonierkę. Oficer zachowywał kamienny spokój. – Paszporty – krzyknął. – W imieniu prawa. Dopiero wówczas zobaczył widmową postać, która wysunęła się z namiotu, i dostrzegł, jak ręka, wychudzona, lecz posiadająca

niekwestionowaną władzę, nakazuje żołnierzom opuścić broń. Po czym człowiek ów rzekł cichym głosem do oficera: – Może mi pan nie wierzyć kapitanie, ale nie mam paszportu. Oficer nie miał pojęcia, kto przed nim stoi. Ale kiedy Fernando mu powiedział, wskoczył z bronią do wody, po czym pobiegł brzegiem rzeki, by oznajmić ludziom dobrą nowinę. Kanonierka, na której uderzono w dzwon, eskortowała sampany do samego portu. Nie zdążyli jeszcze ujrzeć całej panoramy miasta za ostatnim zakolem, a już w jego ośmiu kościołach biły dzwony. Santa Cruz de Mompox było w czasach kolonialnych mostem handlowym pomiędzy wybrzeżem karaibskim a interiorem i to stało się źródłem jego dostatku. Gdy powiał wiatr wolności, ta twierdza kreolskiej arystokracji pierwsza proklamowała niepodległość. Miasto, ponownie podbite przez Hiszpanów, zostało znów wyswobodzone przez samego generała. Były to tylko trzy ulice biegnące równoległe do rzeki, szerokie, proste, zakurzone, z parterowymi domami o dużych oknach, gdzie dwóch hrabiów i trzech markizów prowadziło znakomite interesy. Prestiż ich warsztatów złotniczych przetrwał zmienne koleje losów republiki. Tym razem generała, który przybywał rozczarowany znikomością własnej sławy i niechętnie nastawiony do świata, zaskoczył widok tłumów czekających w porcie. Pośpiesznie naciągnął sukienne spodnie i wysokie buty, mimo upału owinął się kocem, a zamiast szlafmycy włożył szerokoskrzydły kapelusz, którym żegnał mieszkańców Hondy. W kościele Niepokalanego Poczęcia rozpoczął się akurat uroczysty pogrzeb. Władze świeckie i kościelne stawiły się w komplecie, podobnie jak kongregacje, szkoły i dostojnicy w czarnej krepie, i to hałaśliwe dzwonienie wytrąciło wszystkich z równowagi, sądzili bowiem, że wybuchł gdzieś pożar. Ale ten sam policjant, który wszedł przed chwilą bardzo czymś poruszony i szepnął parę słów burmistrzowi na ucho, krzyknął teraz, zwracając się do zebranych: – Prezydent jest w porcie! Bo wielu spośród nich nie wiedziało jeszcze, że już nie jest prezydentem. W poniedziałek przejechał przez miasto pocztylion, który rozgłaszał po nadrzecznych osiedlach plotki napływające z Hondy, ale nie do końca wyjaśnione. Tak więc owo przypadkowe powitanie stało się jeszcze serdeczniejsze i nawet okryta żałobą rodzina nieboszczyka przyjęła ze zrozumieniem fakt, iż większość zgromadzonych w kościele gości opuściła świątynię, aby pobiec na nabrzeże. Nabożeństwo przerwano w połowie i tylko grupka najbliższych odprowadziła trumnę na cmentarz, wśród grzmotu fajerwerków i bicia dzwonów.

Rzeka była jeszcze uboga w wodę, bo w maju padało mało deszczu, toteż trzeba było przebrnąć przez wąwóz zawalony śmieciami, aby dotrzeć na miejsce. Generał niezbyt grzecznie odprawił kogoś, kto chciał go przenieść, i szedł wsparłszy się na ramieniu kapitana Ibarry; utykał co krok i z trudem utrzymał się na nogach, ale zdołał dojść nie narażając na szwank własnej godności. W porcie przywitał miejscowe władze uściskiem ręki tak energicznym, że aż nieprawdopodobnym, zważywszy stan jego zdrowia i mały rozmiar dłoni. Ci, co go widzieli, gdy był tu ostatnio, sądzili, że zawiodła ich pamięć. Wydawał się tak stary, jakby był swym własnym ojcem, lecz ta resztka życia, która w nim pozostała, okazała się wystarczająca: nikt nie śmiał decydować za niego. Odepchnął wielkopiątkowe nosze, które dla niego przygotowano, i zgodził się pójść pieszo do kościoła Niepokalanego Poczęcia. W końcu musiał dosiąść burmistrzowskiego muła, którego ojciec miasta kazał pospiesznie osiodłać ujrzawszy generała wysiadającego na ląd w stanie tak wielkiego wyczerpania. Jose Palacios widział w porcie wiele twarzy usianych fioletowymi plamkami gencjany, którą smarowano krosty ospowej wysypki. Była to endemia, panująca uporczywie wśród ludności z dorzecza dolnej Magdaleny, i odkąd poczyniła spustoszenie w szeregach wojsk wyzwoleńczych podczas kampanii w tych rejonach, patrioci obawiali się jej bardziej niż Hiszpanów. Ponieważ ospa nie opuszczała tych terenów, generał już w tamtych latach postarał się, aby pewien francuski przyrodnik, znajdujący się tutaj przejazdem, pozostał nieco dłużej i uodpornił mieszkańców podając im szczepionkę przeznaczoną dla bydła. Spowodowało to jednak tyle śmiertelnych ofiar, że w końcu nikt nie chciał słyszeć o „krowim lekarstwie” – tak je bowiem nazwano – i niejedna matka wolała narazić dzieci na chorobę niż na ryzyko wynikające ze szczepienia. Mimo to oficjalne raporty, jakie otrzymywał generał, wpajały mu przekonanie, że zaraza ustępuje. Toteż kiedy Jose Palacios zwrócił mu uwagę na liczne wśród zgromadzone) ciżby cętkowane fioletowo twarze, wzbudziło to nie tyle jego zdumienie co niesmak. – I tak będzie zawsze – powiedział – dopóki podwładni nie przestaną nas okłamywać, by nam się przypodobać. W rozmowie z witającymi go w porcie osobistościami nie pokazał po sobie rozgoryczenia. W krótkich słowach opowiedział im o wydarzeniach towarzyszących jego rezygnacji i o tym, w jakim stanie bezładu znalazło się miasto Santa Fe, starając się w ten sposób zyskać jednogłośne poparcie dla nowego rządu. „Nie ma innego wyjścia – powiedział – albo jedność, albo anarchia”. Dodał, że odchodzi bez żalu i raczej nie z powodu dolegliwości fizycznych – a były one liczne i bardzo złośliwe, jak to się dato zauważyć – lecz dlatego, że pragnie się uwolnić od ogromnej troski, jakiej przysparzają

mu cudze niedole. Nie powiedział jednak, kiedy ani dokąd wyjeżdża, i powtórzył, trochę bez związku z powyższym, że jeszcze nie otrzymał od rządu paszportu, by móc opuścić kraj. Podziękował zebranym za dwadzieścia lat chwały, jakie dał mu Mompox, i błagał, żeby zwracając się do mego nie używali żadnych tytułów i mówili doń jedynie „obywatelu”. Kościół Niepokalanego Poczęcia wciąż jeszcze był przystrojony żałobną krepą, a w powietrzu unosiła się woń kwiatów i świec pogrzebowych, kiedy wtargnął tłum, by spontanicznie odśpiewać Te Deum. Siedzący na ławce przeznaczonej dla świty Jose Palacios zdał sobie sprawę, że generał nie czuje się dobrze na swoim miejscu. Natomiast burmistrz, niewzruszony Metys o pięknej lwiej głowie, pozostawał u jego boku, i to najwyraźniej mu odpowiadało. Fernanda Benjumea, wdowa, której kreolska uroda robiła furorę na madryckim dworze, pożyczyła generałowi swój wachlarz z drzewa sandałowego, aby mógł odpędzić senność towarzyszącą ceremonii. Poruszał tym wachlarzem zrezygnowany, tylko po to, żeby ulżyć pocącemu się ciału, póki gorąco nie przyprawiło go o utratę tchu. Wówczas szepnął burmistrzowi do ucha: – Proszę mi wierzyć, że nie zasługuję na taką karę. – Miłość ludu ma swoją cenę, Ekscelencjo – powiedział burmistrz. – To niestety nie jest miłość, tylko nowinkarstwo – odparł generał. Pod koniec Te Deum pożegnał panią Benjumea ukłonem i zwrócił jej wachlarz. Próbowała dać mu go raz jeszcze. – Proszę uczynić mi tę laskę i zatrzymać go jako pamiątkę od osoby, która tak bardzo pana kocha – rzekła. – Najsmutniejsze, droga pani, jest to, że nie mam już przed sobą wiele czasu na przechowywanie pamiątek powiedział, Proboszcz uparł się, aby dla ochrony przed duchotą i upałem podczas przemarszu z kościoła Niepokalanego poczęcia do kolegium Św. Piotra Apostoła osłonić generała baldachimem używanym podczas procesji w Wielkim Tygodniu. Kolegium mieściło się w piętrowym domu, z klasztornym krużgankiem obrośniętym paprociami i goździkami; budynek krył się w głębi wspaniałego sadu z drzewami owocowymi. Pod arkadami krużganka nie można było teraz przesiadywać nawet nocą z powodu niezdrowych powiewów znad rzeki, ale pomieszczenia przylegające do dużej sali o grubych murach były zawsze pogrążone w jesiennym półmroku. Jose Palacios poszedł pierwszy, aby wszystko przygotować. Sypialnia miała chropowate, świeżo bielone ściany, a słaby blask wpadał tam przez jedyne okno, osłonięte zielonymi żaluzjami i wychodzące na ogród. Jose Palacios kazał przestawić łóżko, tak aby okno znajdowało się w jego nogach, a nie u wezgłowia, i żeby generał

mógł widzieć na drzewach żółte owoce guajawy i rozkoszować się ich zapachem. Generał, podtrzymywany przez Fernanda, przybył z proboszczem od Niepokalanego Poczęcia, który był zarazem rektorem kolegium. Gdy tylko przekroczył próg, oparł się plecami o ścianę, zaskoczony wonią owoców w naczyniu z tykwy stojącym na parapecie: była tak mocna, że napełniała całą sypialnię. Generał stał chwilę z zamkniętymi oczami wdychając, do utraty tchu, zapach dawnych przeżyć szarpiących mu duszę. Po czym obrzucił pokój spojrzeniem tak wnikliwym, jakby każdy przedmiot wydawał mu się niezwykłym odkryciem. Prócz łóżka z „markizą” była tam mahoniowa komoda, takaż nocna szafka z marmurowym blatem i fotel z obiciem z czerwonego aksamitu. Na ścianie przy oknie wisiał ośmiokątny zegar z rzymskimi cyframi, którego wskazówki zatrzymały się na godzinie pierwszej minut siedem. – Nareszcie coś, co się nie zmieniło! – powiedział generał. Proboszcz zdziwił się. – Proszę wybaczyć, Ekscelencjo – powiedział – ale jak mi wiadomo, jest pan tu po raz pierwszy. Jose Palacios też był zdumiony, bo nigdy nie byli w tym domu, ale generał upierał się przy swych wspomnieniach przytaczając tyle zgodnych z prawdą szczegółów, że wszyscy zamilkli zakłopotam. W końcu jednak spróbował ich uspokoić, w sobie właściwy ironiczny sposób. – Może to było w moim poprzednim wcieleniu – rzekł. – Wszystko jest przecież możliwe w mieście, gdzie dopiero co widzieliśmy, jak ekskomunikowanego prowadzono pod baldachimem. Wkrótce potem nadciągnęła burza z tak obfitym deszczem i grzmotami, że miasto upodobniło się do tonącego okrętu. Generał skorzystał z tego, by odpocząć po powitaniach, i napawał się zapachem guajaw udając, że śpi, w ubraniu i z uniesioną twarzą, a potem zasnął naprawdę w kojącej ciszy, jaka zapadła po potopie. Jose Palacios wiedział o tym, bo słyszał go mówiącego przez sen, wyraźnie, czystym młodzieńczym głosem, który odzyskiwał tylko wtedy, gdy spał. Opowiadał o Caracas, zrujnowanym mieście, które już nie było jego miastem i którego mury oblepiono szkalującymi go obelżywymi afiszami, a ulice zalewały ludzkie szumowiny. Jose Palacios czuwał w kącie pokoju, niemal niewidoczny w fotelu, bo chciał mieć pewność, że spośród świty nikt prócz niego nie usłyszy tych zwierzeń czynionych we śnie. Dał znak pułkownikowi Wilsonowi przez uchylone drzwi i ten odesłał pełniących straż żołnierzy, którzy kręcili się po ogrodzie. – Tutaj nikt nas nie chce, a w Caracas nikt nas nie słucha – powiedział śpiący generał. – Jesteśmy bezbronni.

I tak ciągnęła się ta litania gorzkich narzekań: resztki zrujnowanej chwały, które powiew śmierci rwał na strzępy. Z trwających prawie godzinę majaczeń obudził go zgiełk na korytarzu i czyjś wyniosły, metaliczny głos. Odchrząknął ostro i nie otwierając oczu powiedział bezbarwnym tonem, jak zwykle po przebudzeniu: – Co się tam dzieje, do cholery? To generał Lorenzo Carcamo, weteran wojen wyzwoleńczych, człowiek o szorstkim usposobieniu i niemal szaleńczej odwadze, próbował wedrzeć się siłą do sypialni na długo przed godziną wyznaczoną na audiencję. Zdzieliwszy płazem szabli porucznika grenadierów, minął pułkownika Wilsona i ugiął się dopiero przed ponadczasowym autorytetem proboszcza, który odprowadził go do przyległego biura. Generał, powiadomiony o tym przez Wilsona, krzyknął z gniewem: – Powiedz temu Carcamo, że umarłem! Tak właśnie, że umarłem! Pułkownik Wilson poszedł do biura, aby stawić czoło hałaśliwemu wojskowemu, który na tę okazję przywdział paradny mundur zdobny w całą konstelację wojennych odznaczeń. Ale jego buta już zniknęła, a oczy miał zalane Izami. – Nie, Wilson, niech mi pan nie powtarza – powiedział. – Wszystko słyszałem. Kiedy generał otworzył oczy, stwierdził, że zegar wskazuje siedem minut po pierwszej. Jose Palacios nakręcił go, nastawił według własnego uznania, po czym gdy sprawdził, okazało się, że godzina zgadza się z tą, jaką wskazywały jego dwa zegarki na łańcuszkach. Po chwili weszła Fernanda Barriga i usiłowała nakłonić generała do zjedzenia talerza alboronii. Opierał się, chociaż od poprzedniego dnia nic nie jadł, ale kazał sobie zanieść talerz do gabinetu, aby posilać się podczas audiencji. Na razie uległ pokusie i wziął z tykwy jedną guajawę. Przez moment chłonął jej zapach, po czym ugryzł chciwie, żuł miąższ rozkoszując się jak dziecko i połknął po trochu, z długim westchnieniem, jakby coś sobie przypominając. I zaraz usiadł w hamaku z tykwą pełną owoców na kolanach i zjadł je wszystkie jeden po drugim, nie odrywając się od jedzenia nawet na chwilę, by złapać oddech. Jose Palacios wszedł, gdy zabierał się do ostatniego. – Ależ to nas wykończy! – rzekł. Generał odparł pogodnie: – I tak jesteśmy wykończeni. Punktualnie o wpół do czwartej, tak jak ustalono, kazał powiedzieć gościom, aby zaczęli wchodzić do gabinetu, po dwóch naraz, bowiem w ten sposób mógł załatwić pierwszego jak najszybciej, dając mu do zrozumienia, że się spieszy ze względu na tego drugiego. Doktor Nicasio del Valle, który zjawił się jako jeden z pierwszych, zastał go siedzącego plecami do okna, z którego był widok na całą zagrodę i na ciągnące się w dali osnute mgiełką mokradła. Generał trzymał w ręku talerz z alboronią, podaną mu przez Fernandę, lecz nawet nie spróbował potrawy, bo już zaczynały mu ciążyć spożyte owoce.

Doktor del Valle opowiadał później o tym spotkaniu używając dosadnych określeń: „Puszczał bąki, aż warczało”. Wszyscy pozostali goście, każdy na swój sposób, opowiadali mniej więcej to samo. Jednakże nawet najbardziej wzruszeni jego niemocą nie zdobyli się na odrobinę miłosierdzia i uparcie nalegali, aby przyjechał do pobliskich wsi, trzymał do chrztu dzieci, inaugurował społeczne roboty lub oglądał na własne oczy biedę, w jakiej żyli z powodu opieszałości rządu. Mdłości i bóle żołądka zaczęły mu po godzinie tak dokuczać, że musiał przerwać audiencję, chociaż pragnął zadowolić wszystkich, którzy od rana czekali na spotkanie. Na podwórku nie starczało już miejsca dla cieląt, kóz, kur i najróżniejszych innych stworzeń, które przyniesiono mu w prezencie. Grenadierzy ze straży przybocznej musieli siłą utrzymywać spokój i dopiero druga opatrznościowa ulewa złagodziła atmosferę i uciszyła gości. Mimo wyraźnej odmowy generała, na czwartą po południu przygotowano uroczysty obiad w jednym z domów w sąsiedztwie. Odbył się on jednak bez mego, ponieważ rozdymające właściwości owoców guajawy sprawiły, że aż do jedenastej czuł się bardzo źle. Leżał w hamaku dręczony dokuczliwą kolką i oddawał cuchnące gazy, mając przy tym wrażenie, że wraz z wypróżnieniem ucieka z niego życie. Proboszcz przyniósł mu lekarstwo zrobione przez domowego aptekarza. Generał nie chciał, „jeżeli z powodu mikstury straciłem władzę, to kolejny lek wyprawiłby mnie na tamten świat” – powiedział. Poddał się losowi, dygocący i oblany lodowatym potem, za jedyną pociechę mając dźwięki gitar docierające od czasu do czasu zabłąkanymi falami z budynku, gdzie – bez niego – odbywał się bankiet. Po trochu wnętrzności się uspokoiły, ból minął, muzyka z wolna ucichła, a on sam pogrążył się w nicości. Jego poprzedni pobyt w Mompox o mało co nie okazał się ostatni. Wracał wtedy z Caracas po zawarciu zgody – w czym pomógł mu osobisty urok – z Jose Antonio Paezem, który wszakże był bardzo daleki od porzucenia swych separatystycznych rojeń. Wrogi stosunek generała do Santandera był wówczas powszechnie znany; posuwał się do tego, że nie chciał przyjmować jego listów, bo nie wierzył ani w jego serce, ani w uczciwość. „Proszę sobie oszczędzić wysiłku i nie podawać się za mojego przyjaciela”, napisał mu. Bezpośrednim powodem niechęci zwolenników Santandera była pochopnie wystosowana odezwa do mieszkańców Caracas, w której generał nie zastanawiając się zbytnio, powiedział, że wszystkie jego działania miały na celu wolność i chwałę Caracas. Po powrocie do Nowej Granady próbował naprawić błąd słusznym stwierdzeniem skierowanym do Cartageny i Mompox; „Jeżeli Caracas dało mi życie, to wy daliście mi chwałę”. Ale zdanie to robiło wrażenie retorycznego dodatku, nie wystarczającego, by uśmierzyć demagogię santanderystów.

Starając się zapobiec ostatecznej klęsce, generał wracał do Santa Fe z korpusem wojska i miał nadzieję połączyć się po drodze z innymi, aby raz jeszcze podjąć wysiłki w kierunku integracji. Oświadczył, że jest to decydujący moment, tak jak to powiedział wtedy, gdy udał się do Wenezueli, żeby nie dopuścić do jej separacji. Gdyby się odrobinę zastanowił, zrozumiałby może, iż prawie od dwudziestu lat każda chwila w jego życiu była momentem decydującym. „Cały Kościół, cała armia, ogromna większość narodu stała za mną”, miał napisać później wspominając tamte dni. Ale mimo tak korzystnej sytuacji, powiedział, wielokrotnie już się przekonano, że kiedy oddala się od południa, by wyruszyć na północ, i vice versa – kraj, który pozostawia za sobą, ginie, rujnują go nowe wojny. Taki był jego los. Prasa Santanderowska nie przepuściła okazji, by przypisać militarne niepowodzenia generała jego nocnym wybrykom. Wśród wielu innych wymysłów, obliczonych na pomniejszenie jego zasług, podano w tych dniach w Santa Fe wiadomość, że to nie on, tylko generał Santander dowodził nad rzeką Boyaca bitwą, która przypieczętowała zwycięstwo w walce o niepodległość. Działo się to 7 sierpnia 1819 roku, o godzinie siódmej rano, podczas gdy on zabawiał się w Tunja z jakąś nie najlepiej prowadzącą się damą z otoczenia wicekróla. Tak czy inaczej nie tylko Santanderowska prasa wypomniała generałowi hulaszcze noce, aby go zdyskredytować. Jeszcze przed zwycięstwem mówiono, że podczas wojen o niepodległość przegrano co najmniej trzy bitwy tylko z tego powodu, że był nie tam, gdzie należało, lecz w łóżku jakiejś kobiety. W Mompox, podczas drugiej wizyty, przejechał ulicą w otoczeniu karawany kobiet, w różnym wieku i o różnych kolorach skóry, które pozostawiły po sobie w powietrzu zapach podłych perfum. Jechały konno i miały satynowe parasolki i jedwabne suknie: równie eleganckich nie widziano w całym mieście. Nikt nie zaprzeczył przypuszczeniu, jakoby to były konkubiny generała, które jechały przodem. Przypuszczenie było fałszywe, jak wiele innych, ponieważ jego „wojenne seraje” istniały jedynie w licznych salonowych opowiastkach prześladujących go aż do śmierci. Te metody fałszowania informacji nie stanowiły nic nowego. Sam generał stosował je podczas wojny z Hiszpanią, kiedy kazał Santanderowi wydrukować nieprawdziwe wiadomości, aby oszukać hiszpańskich dowódców. Tak więc, kiedy już po proklamowaniu republiki wyrzucał temuż Santanderowi, że robi zły użytek z prasy, ów odparł z właściwym sobie cienkim sarkazmem: – Mieliśmy znakomitego nauczyciela, Ekscelencjo. – Raczej złego nauczyciela – odparował generał – bo jak pan pamięta, wiadomości, któreśmy zmyślili, obróciły się przeciwko nam.

Był tak czuły na wszystko, co mówiono o nim, zgodnie z prawdą czy nie, że do końca nie mógł przeboleć żadnego z rozpowszechnianych kłamstw i nawet w godzinie śmierci usiłował je dementować. A jednak za mało dbał o to, by ustrzec się przed nimi. Tak jak przy innych okazjach, również w czasie poprzedniej bytności w Mompox naraził swe dobre imię – dla kobiety. Nazywała się Josefa Sagrario i pochodziła z Mompox; sforsowała siedem posterunków straży przebrana we franciszkański habit, posługując się hasłem, które podał jej Jose Palacios: „Boża kraina”. Miała tak białą skórę, że było ją doskonale widać w ciemnościach. Ponadto tamtej nocy zdołała podnieść blask swej cudownej urody za pomocą ozdób, bowiem jej czoło i plecy sukni okrywał istny pancerz z fantastycznych miejscowych wyrobów złotniczych. Toteż kiedy generał chciał ją wziąć na ręce i zanieść na hamak, ledwie ją mógł udźwignąć: złoto miało swój ciężar. O świcie, po burzliwie spędzonej nocy, bała się wyjść i błagała go, żeby pozwolił jej zostać jeszcze na jedną noc. Było to bardzo ryzykowne, bo, zdaniem zaufanych generała, Santander zmontował już spisek, aby odebrać mu władzę i dokonać rozbioru Kolumbii. Ale została, i to nie na jedną noc, lecz na dziesięć. A byli tak szczęśliwi, że oboje uznali w końcu, iż doprawdy kochali się bardziej niż jakakolwiek inna para na tym świecie. Zostawiła mu swoje złoto. „To na te twoje wojny”, powiedziała. On nie zrobił użytku z tego daru, gdyż miał skrupuły: fortuna zarobiona w łóżku byłaby źle przyjęta. Zostawił skarb u przyjaciela, który miał go przechować. O dziewczynie zapomniał. Podczas ostatniej wizyty w Mompox, już po całej historii z guajawami, generał kazał otworzyć kufer i sprawdzić jego zawartość, i dopiero wtedy odnalazł w pamięci jej imię i datę tego wydarzenia. Wyglądało to wspaniale: złoty pancerz Josefy Sagrario złożony z najpiękniejszych klejnotów o ogólnej wadze trzydziestu funtów. Poza tym było tam pudło zawierające dwadzieścia trzy widelce, dwadzieścia cztery noże, dwadzieścia cztery łyżki, dwadzieścia trzy łyżeczki i małe szczypczyki do cukru, wszystko ze złota, oraz inne przedmioty domowego użytku o wielkiej wartości, także zostawione przy różnych okazjach na przechowanie i także zapomniane. Wobec legendarnego już bałaganu w sprawach majątkowych generała, te znaleziska w najmniej oczekiwanych miejscach przestały w końcu kogokolwiek dziwić. On zaś wydał polecenie, aby nakrycia dołączono do jego bagażu, a kufer ze złotem zwrócono właścicielce. Lecz ksiądz proboszcz z kościoła Świętego Piotra Apostoła zaskoczył go wiadomością, że Josefa Sagrario przebywa na wygnaniu we Włoszech za udział w antypaństwowym spisku. – Robota Santandera, oczywiście – powiedział generał. – Nie, panie generale – powiedział proboszcz. – To pan sam, nie zdając sobie z tego

sprawy, wygnał tych ludzi po tej całej awanturze w dwudziestym ósmym roku. Zostawił skrzynię ze złotem na miejscu, póki sprawy się nie wyjaśnią, i nie przejmował się więcej wygnaniem ofiarodawczyni. Był bowiem pewny – i powiedział to Josemu Palaciosowi – że Josefa Sagrario wróci razem z hałaśliwą gromadą jego wypędzonych wrogów, gdy tylko on straci z oczu wybrzeża Cartageny. – Casandro już na pewno pakuje kufry – dodał. Istotnie, wielu banitów zaczęło powracać do ojczyzny na wieść o tym, że generał wyruszył w podróż do Europy. Ale generał Santander, który zwykł namyślać się długo i którego decyzje trudno było przewidzieć, wrócił jako jeden z ostatnich. Wiadomość o dymisji prezydenta poruszyła go, ale nic nie wskazywało, że chce wrócić, ani też nie skrócił swych podróży badawczych po krajach Europy, które zaczął zwiedzać od października poprzedniego roku, gdy zszedłszy na ląd ze statku znalazł się w Hamburgu. 2 marca 1831 roku, będąc we Florencji, przeczytał w „Journal du Commerce”, że generał zmarł. Jednakże swój niespieszny powrót rozpoczął dopiero w pół roku później, kiedy nowy rząd przywrócił mu wojskowe stopnie i tytuły, a Kongres wybrał go, zaocznie, prezydentem republiki. Przed wyjazdem z Mompox generał, chcąc zadośćuczynić prośbie swego dawnego towarzysza walk, złożył wizytę Lorenzowi Carcamo. Dopiero wówczas dowiedział się, że jest on poważnie chory i że poprzedniego dnia wstał z łóżka tylko po to, żeby się z nim przywitać. Mimo iż wyniszczony chorobą, musiał się zdobyć na wysiłek, by zapanować nad własną słabością, i mówił grzmiącym głosem, ocierając oczy, z których tryskały łzy – co jednak nie miało najmniejszego związku ze stanem jego ducha. Ponarzekali razem na trapiące ich dolegliwości, ubolewali nad beztroską ludu i niewdzięcznością, jaka spotyka zwycięzców, a także wściekali się na Santandera, o którym musieli mówić zawsze, ilekroć się spotkali. Rzadko kiedy generał wyrażał się tak dosadnie. Podczas kampanii 1813 roku Lorenzo Carcamo był świadkiem gwałtownej kłótni między generałem a Santanderem, gdy ten ostatni odmówił wykonania rozkazu, zgodnie z którym miał przekroczyć granicę, aby po raz drugi wyzwolić Wenezuelę. Carcamo wciąż sądził, że to właśnie stało się źródłem skrywanego rozgoryczenia, które dalszy bieg historii miał jedynie pogłębić. Generał zaś, przeciwnie, widział w tamtym incydencie nie koniec, lecz początek wielkiej przyjaźni. Nie było też prawdą, jakoby zarzewiem konfliktu stały się przywileje udzielone Paezowi, nieszczęsna konstytucja boliwijska, dyktatorskie rządy generała w Peru albo wymuszona przezeń dla Kolumbii dożywotnia prezydentura i godność senatora czy też absolutna władza, którą uzyskał po Konwencji w Ocaña. Nie, to nie takie ani im podobne przyczyny wyzwoliły ową straszliwą wrogość, która rosła z biegiem lat,

aż w końcu doprowadziła do zamachu z 25 września. „Prawdziwym powodem było to, że Santander nigdy nie mógł sobie przyswoić myśli, iż ten kontynent miałby być jednym krajem – powiedział generał. – Jedność Ameryki okazała się czymś, co go przerastało”. Spojrzał na Lorenza Carcamo, wyciągniętego na łóżku jak na ostatnim polu przegranej na zawsze bitwy, i zakończył wizytę. – Oczywiście nie ma to już żadnego znaczenia, skoro ta jedność umarła – powiedział. Lorenzo Carcamo patrzył na niego, gdy wstawał z miejsca, smutny i bezbronny, i zdał sobie sprawę, że, podobnie jak i jemu, wspomnienia ciążyły generałowi bardziej niż lata. A kiedy przytrzymał jego dłoń w swoich, stwierdził ponadto, że obaj mają gorączkę, i w duchu zapytał sam siebie, którego z nich dwóch wybierze teraz śmierć, by nie dopuścić do następnego spotkania. – Świat się psuje, mój stary Simonie – powiedział Lorenzo Carcamo. – Zepsuto nam go – powiedział generał. – I jedyne, co możemy teraz zrobić, to zacząć od początku. – I to właśnie zrobimy – powiedział Lorenzo Carcamo. – Ja nie – powiedział generał. – Mnie wyrzucą juz tylko na śmietnik. Lorenzo Carcamo dał mu na pamiątkę parę pistoletów w pięknym futerale wyłożonym satyną. Wiedział, że generał nie lubi broni palnej i że w swych nielicznych prywatnych porachunkach posługuje się szpadą. Ale te pistolety miały wartość niematerialną, ponieważ były kiedyś użyte, i to z pomyślnym skutkiem, w pojedynku miłosnym, toteż generał przyjął je ze wzruszeniem. W kilka dni później, w Turbaco, miała go dogonić wiadomość, że generał Carcamo zmarł. Dalszą podróż podjęto pod dobrą wróżbą, w niedzielę po południu, 21 maja. Sampany, niesione raczej sprzyjającym prądem niż popychane wiosłami, zostawiały za sobą łupkowe urwiska i ułudę rozległych plaż. Tratwy ze ściętych pni – a spotykano ich coraz więcej – wydawały się płynąć szybciej. W przeciwieństwie do widywanych w pierwszych dniach, te miały nadbudówki: małe domki, jak z sennego marzenia, z oknami, w których stały doniczki z kwiatami i suszyła się bielizna; były tam także kurniki z drucianej siatki, mleczne krowy i wynędzniałe dzieciaki, które machały podróżnym na pożegnanie jeszcze długo potem, jak sampany minęły tratwę. Przez całą noc posuwali się po spokojnej wodzie usianej gwiazdami. O świcie, w blasku pierwszych promieni słońca, ujrzeli miasteczko Zambrano. Pod ogromną ceibą oczekiwał ich w porcie don Castulo Campillo, zwany „Malcem”, który miał już przygotowane u siebie w domu nadmorskie sancocbo na cześć generała. Zaproszenie na poczęstunek wiązało się z pewną legendą: podobno generał podczas swej pierwszej wizyty w Zambrano jadł obiad w jakiejś podłej gospodzie na skalistym

wybrzeżu w porcie i powiedział, że musi tu przyjeżdżać co roku, chociażby po to, żeby skosztować owej smakowitej mięsnej potrawy, jaką jest tutejsze sancocho. Właścicielka gospody tak była przejęta wizytą sławnego gościa, że kazała służbie pożyczyć talerze i nakrycia od znanej i szacownej rodziny Campillo. Generał niewiele już pamiętał z tamtej wizyty; ani on, ani Jose Palacios nie byli pewni, czy sancocho przypomina wenezuelski rosół z tłustego mięsa. Ale generał Carreño był zdania, że to to samo i że istotnie jedli takie danie w porcie, lecz nie podczas kampanii w dolinie Magdaleny, tylko trzy lata wcześniej, na parostatku. Generał, coraz bardziej zaniepokojony lukami we własnej pamięci, przyjął to oświadczenie z pokorą. Obiad dla grenadierów pełniących straż podano pod wielkimi migdałowcami na patio domu państwa Campillo, potrawy nakładano na drewniane deseczki, a liście bananowe służyły za serwetki. Na wewnętrznym tarasie wychodzącym na patio był wspaniale zastawiony stół dla generała i jego oficerów oraz innych dostojnych gości; stół ten nakryto na sposób angielski z zachowaniem wszelkich obowiązujących w tej dziedzinie przepisów. Pani domu wyjaśniła, że wiadomość z Mompox otrzymali, ku swemu zaskoczeniu, o czwartej rano, tak że ledwie zdążyli zabić na tę okazję najlepszą sztukę z własnej hodowli bydła. Mięso, pokrojone na apetyczne porcje i ugotowane w rosole razem z jarzynami i zieleniną z miejscowego ogrodu, czekało już na gości. Na wieść o tym, że przygotowano poczęstunek nie porozumiawszy się z nim przedtem, generał zmarkotniał i Jose Palacios musiał użyć całego swego dyplomatycznego kunsztu, by nakłonić go do zejścia na ląd. Gościnność i serdeczna atmosfera przyjęcia poprawiły jego samopoczucie. Chwalił (nie bez racji) gust, z jakim dom był urządzony, i słodycz młodych dziewczątek, które, nieśmiałe i skwapliwe, obsługiwały honorowy stół ze staroświecką układnością. Zwrócił szczególną uwagę na nieskazitelny serwis i dźwięcznie pobrzękujące srebrne sztućce ze znakami herbowymi jakiegoś rodu zmiecionego z powierzchni ziemi w zamęcie ostatnich lat; ale przy jedzeniu posługiwał się własnymi nakryciami. Sprzeciw wzbudził w nim jedynie pewien Francuz, którego przygarnęli państwo Campillo i który przyszedł na obiad gnany nienasyconą żądzą wykazania się przed znakomitymi gośćmi swą wiedzą na temat zagadek życia doczesnego i wiecznego. Stracił wszystko w katastrofie morskiej i zajmował już prawie od roku połowę domu wraz z całym orszakiem adiutantów i służących, w oczekiwaniu na problematyczne wsparcie, jakie miało nadejść dla niego z Nowego Orleanu. Jose Palacios dowiedział się, że nazywa się on Diocles Atlantique, ale nie zdołał ustalić, jaką gałąź wiedzy reprezentuje ani w jakim charakterze przybył do Nowej Granady. Nagi i z trójzębem w dłoni przypominałby króla mórz Neptuna, w miasteczku zaś miał dobrze ugruntowaną opinię

człowieka niechlujnego i grubianina. Obiad w towarzystwie generała podniecił go jednak do tego stopnia, że zjawił się przy stole świeżo wykąpany, z czystymi paznokciami i ubrany w ten duszny majowy dzień tak, jakby się znajdował w salonach Paryża w środku zimy: w błękitny surdut ze złotymi guzikami i prążkowane spodnie według mody z czasów Dyrektoriatu. Zaraz po przywitaniu rozpoczął encyklopedyczny wykład w czystej hiszpańszczyźnie. Mówił, że jeden z jego kolegów ze szkoły podstawowej w Grenoble właśnie rozszyfrował, po czternastu latach bezsennych nocy, egipskie hieroglify. Ze kukurydza nie jest rośliną pochodzącą z Meksyku, tylko z pewnych okolic Mezopotamii, gdzie znaleziono skamieliny z okresu sprzed przybycia Kolumba na Antyle. Ze Asyryjczycy uzyskali eksperymentalne dowody wpływu ciał niebieskich na choroby. Że w przeciwieństwie do tego, co twierdzi najnowsza encyklopedia, Grecy aż do roku 400 przed Chrystusem nie znali kotów. W tym swoim wygłaszanym bez wytchnienia kazaniu na takie i inne tematy robił przerwy jedynie po to, by wyrazić ubolewanie nad mankamentami kuchni kreolskiej. Generał, siedzący naprzeciwko niego, słuchał go tylko przez grzeczność i nie odrywając wzroku od talerza udawał, że je więcej niż w rzeczywistości. Francuz próbował zrazu zwracać się do mego w swym własnym języku i generał, chcąc uchodzić za uprzejmego, odpowiadał mu po francusku, ale natychmiast przechodził z powrotem na hiszpański. Cierpliwość, jaką okazywał tego dnia, zaskoczyła Josego Laurencia Silvę, który wiedział, jak bardzo go drażni apodyktyczny ton Europejczyków. Francuz, podniósłszy głos, zwracał się też do innych gości, ale było oczywiste, że obchodzi go tylko reakcja generała. Nagle, przeskakując z jednego tematu na drugi bez żadnego ładu i składu, zapytał go wprost, jaki system rządów uważa za najbardziej odpowiedni dla nowo powstałych republik. Nie podnosząc oczu znad talerza, generał odpowiedział pytaniem: – A jakie jest pańskie zdanie? – Moim zdaniem przykład Bonapartego służy nie tylko nam, ale całemu światu – rzekł Francuz. – Nie wątpię, że tak pan sądzi – powiedział generał nie kryjąc ironii. – Europejczycy uważają, że tylko to, co wymyśli Europa, jest dobre dla całego świata, zaś wszystko inne budzi odrazę. – Miałem wrażenie, że był pan, Ekscelencjo, inspiratorem rozwiązania monarchistycznego – powiedział Francuz. Generał po raz pierwszy podniósł wzrok. – Niech więc się pan wyzbędzie tego wrażenia – rzekł.

– Mojego czoła nigdy nie splami korona. – Wskazał palcem grupę swych adiutantów i dodał: – Jest wśród nich Iturbide, on mi wciąż o tym przypomina. – A właśnie – powiedział Francuz. – Deklaracja, jaką pan złożył, kiedy rozstrzelano cesarza, wywołała westchnienie ulgi wśród europejskich monarchistów. – Nie zmieniłbym ani jednego słowa w tym, co powiedziałem wówczas – rzekł generał. – Zachwyca mnie to, że człowiek tak pospolity jak Iturbide dokonał rzeczy równie niezwykłych, ale oby mi Bóg oszczędził jego losu, tak jak mi oszczędził jego kariery, chociaż wiem, że nie oszczędzi niewdzięczności, jaka jego spotkała. Po czym, starając się złagodzić ostrość tych słów, wyjaśnił, że pomysł przeszczepienia ustroju monarchistycznego nowym republikom wyszedł od generała Josego Antonia Paeza. Idea ta rozpowszechniła się za sprawą różnego rodzaju podejrzanych powiązań, a on sam wpadł na myśl, aby wykorzystać ją w formie dożywotniej prezydentury jako rozpaczliwy środek pozwalający mu osiągnąć i utrzymać za wszelką cenę zjednoczenie Ameryki. Wkrótce jednak zdał sobie sprawę, że jest to absurdalne. – Jeśli chodzi o federalizm, rzecz ma się odwrotnie – wyjaśnił. – Wydaje mi się on zbyt doskonały dla naszych krajów, gdyż wymaga zalet i talentów o wiele większych niż nasze. – Tak czy inaczej – rzekł Francuz – to nie systemy, lecz nadużycia względem systemów dehumanizują historię. – Znamy na pamięć ten tok rozumowania – odparł generał. – W gruncie rzeczy są to te same niedorzeczności Benjamina Constant, największego asekuranta w Europie, który był przeciw rewolucji, a potem za rewolucją, który walczył przeciw Napoleonowi, a potem był jednym z jego doradców, który niejeden raz kładł się spać jako republikanin, a wstawał rano jako monarchista, lub na odwrót, i który teraz występuje jako nasz powiernik i rzecznik naszej prawdy, za sprawą i dzięki przewadze Europy. – Argumenty wysuwane przez Constanta przeciwko tyranii są zupełnie przejrzyste – powiedział Francuz. – Pan Constant, jako dobry Francuz, jest fanatykiem absolutyzmu – powiedział generał. – Natomiast opat Pradt wypowiedział jedyne przejrzyste stwierdzenie w tej polemice, gdy zauważył, że polityka zależy od tego, gdzie i kiedy się ją robi. Podczas „wojny na śmierć” ja sam wydałem rozkaz stracenia ośmiuset jeńców hiszpańskich w ciągu jednego dnia, włącznie z chorymi ze szpitala w La Guayra. Dziś, w identycznych okolicznościach, nie zadrżałby mi głos, gdybym znów miał wydać taki rozkaz, a Europejczycy nie mieliby moralnego prawa, by robić mi jakiekolwiek zarzuty, bo jeśli czyjaś historia jest skąpana we krwi i obfituje w niegodne, niesprawiedliwe czyny, to

właśnie historia Europy. W miarę jak się zagłębiał w analizę, coraz bardziej rozniecał płomień własnego gniewu, pośród ogromnego milczenia, które zdawało się ogarniać całe miasto. Francuz, oszołomiony, usiłował mu przerwać, ale on uciszył go jednym skinieniem dłoni. Generał przypomniał o straszliwych rzeziach znanych z europejskiej historii. W Noc Świętego Bartłomieja liczba zabitych przekroczyła w ciągu dziesięciu godzin dwa tysiące. W dobie świetności renesansu dwanaście tysięcy najemników pozostających na żołdzie armii cesarskich splądrowało i zniszczyło Rzym i zadźgało nożami osiem tysięcy jego mieszkańców. I apoteoza: Iwan IV, car Wszechrosji, słusznie zwany Groźnym, dokonał eksterminacji miast leżących między Moskwą a Nowogrodem, a w tym ostatnim kazał wymordować za jednym zamachem dwadzieścia tysięcy mieszkańców tylko dlatego, że podejrzewał ich o spisek. – Toteż przestańcie raczyć nas dobrymi radami i wskazywać, co powinniśmy robić – dodał na koniec. – Nie próbujcie nas uczyć, jacy mamy być, ani wmawiać nam, że musimy się upodobnić do was, i nie żądajcie, abyśmy w ciągu dwudziestu lat zrobili dobrze to, co wyście zrobili tak źle w ciągu dwóch tysiącleci. Skrzyżował sztućce na talerzu i po raz pierwszy utkwił we Francuzie płonące oczy. – I proszę was, do kroćset, dajcie nam spokojnie przeżyć nasze średniowiecze! Urwał, tracąc oddech, pokonany kolejnym atakiem kaszlu. Ale kiedy zdołał go opanować, nie było już na jego twarzy śladu gniewu. Zwrócił się do „Malca” Campillo wyróżniając go swym najserdeczniejszym uśmiechem. – Proszę mi wybaczyć, drogi przyjacielu – rzekł doń. – Ten bełkot nie był godny tak pamiętnego obiadu. Pułkownik Wilson zrelacjonował ów epizod współczesnemu kronikarzowi, który nie zadał sobie trudu, by o nim wspomnieć. „Biedny generał to przypadek człowieka skończonego” – rzekł. W gruncie rzeczy byli o tym przekonani wszyscy, którzy go widzieli podczas ostatniej jego podróży, i być może dlatego nikt nie zostawił relacji na piśmie. Niektórzy spośród jego towarzyszy byli nawet zdania, że generał nie przejdzie do historii. Począwszy od Zambrano dżungla stawała się coraz rzadsza, osiedla coraz weselsze i barwniejsze, a gdzieniegdzie bez żadnego powodu przygrywały uliczne orkiestry. Generał rzucił się na hamak usiłując strawić podczas spokojnej sjesty impertynencje usłyszane od Francuza, lecz nie było to łatwe. Wciąż wracał myślą do niego, ubolewając przed Jose Palaciosem, że nie znalazł w porę celnej odpowiedzi i argumentów nie do zbicia, które przychodziły mu do głowy dopiero teraz, w samotności, gdy leżał w hamaku, a przeciwnik pozostał daleko za nim. Jednak pod wieczór poczuł się lepiej

i wydał odpowiednie instrukcje generałowi Carreño, tak aby rząd postarał się ulżyć dok będącego w niełasce Francuza. Większość oficerów, nabrawszy ducha pod wpływem bliskości morza, coraz bardziej wyraźnej w niespokojnej naturze, wyżywała się pomagając wioślarzom, polując na kajmany – przy czym bagnety służyły im za harpuny – i komplikując najprostsze prace, byle tylko wyładować nadmiar energii nagromadzonej w czasie żeglugi. Natomiast Jose Laurencio Silva, gdy tylko było to możliwe, spał w dzień i pracował w nocy z powodu z dawna zakorzenionej obawy przed ślepotą, ponieważ katarakta oczu oślepiła już wiele osób z jego rodziny ze strony matki. Wstawał po ciemku, aby nauczyć się być ślepcem użytecznym. Podczas bezsennych nocy na biwakach generał słyszał wielokrotnie, jak krząta się on przy robocie stolarskiej, piłując deski z pni drzew, które sam obciosywał, i składając części poszczególnych sprzętów; starał się przy tym tłumić odgłos uderzeń młota, aby nie mącić nikomu snu. Nazajutrz, w blasku słońca, trudno było uwierzyć, że owe cacka, które wyszły spod ręki stolarza-artysty były wykonane w ciemnościach. Kiedyś, nocą, w Puerto Real, Jose Laurencio Silva zdążył zaledwie się przeżegnać, gdy wartownik już złożył broń do strzału, sądząc, że ktoś usiłuje się prześliznąć w stronę generalskiego hamaka. Żeglowali teraz szybciej i spokojniej, a jedyną przykrość, jakiej doznali, spowodował płynący w przeciwnym kierunku parowiec komandora Elbersa: minął ich sapiąc, a jego kilwater zagroził bezpieczeństwu sampanów i wywrócił łódź z prowiantem. Na burcie parowca widniał wielki napis: „Libertador”. Generał patrzył za nim zamyślony, póki nie minęło niebezpieczeństwo i statek nie zniknął im z oczu. „Libertador”, mruknął. Po czym, jakby odwracając stronicę książki, dodał: – I pomyśleć, że to jestem ja! W nocy leżał w hamaku nie śpiąc, podczas gdy wioślarze zabawiali się naśladowaniem głosów dżungli: małp kapucynek, zielonych papużek, anakondy. Nagle, nie wiadomo czemu, jeden z nich powiedział, że państwo Campillo zakopali na patio swego domu angielski serwis, czeskie kryształy i holenderskie obrusy, gdyż bali się, że się zarażą suchotami. Po raz pierwszy usłyszał wówczas tę uliczną diagnozę, chociaż pogłoski o jego chorobie obiegły już nadrzeczne miasta i wkrótce miały być znane na całym wybrzeżu. Jose Palacios zdał sobie sprawę, że generał doznał wstrząsu, bo przestał się kołysać w hamaku. Po dłuższej chwili zastanowienia powiedział: – Ja jadłem własnymi sztućcami i z własnych talerzy. Nazajutrz przybili do miasteczka Tenenfe, aby uzupełnić zapasy po stracie poniesionej w kolizji z parowcem. Generał, zachowując incognito, pozostał w sampanie,

ale posłał Wilsona, aby dopytał się o kupca francuskiego nazwiskiem Lenoit lub Lenoir, którego córka Anita mogła mieć wówczas około dwudziestu lat. Ponieważ poszukiwania w Tenerife nic nie dały, generał chciał, aby przeprowadzić je również w sąsiednich wsiach, Guaitaro, Salamina i El Piñon, póki się nie przekonają, że legenda nie miała żadnego oparcia w rzeczywistości. Jego zainteresowanie było zrozumiałe, ponieważ przez całe lata szła za nim, od Caracas aż po Limę, podstępna plotka, jakoby łączyła go z Anitą Lenoit niedorzeczna i zakazana namiętność, która wybuchła, gdy przejeżdżał przez Tenerife podczas kampanii w dolinie rzeki. Nie mógł nic zrobić, aby zdementować pogłoskę, ale wciąż się tym przejmował. Po pierwsze dlatego, że również pułkownik Juan Vicente Bolivar, jego ojciec, musiał przecierpieć rozliczne dochodzenia i tłumaczyć się przed biskupem miasteczka San Mateo z powodu domniemanych gwałtów na kobietach dorosłych i nieletnich oraz z powodu nieprzyjaznego traktowania wielu innych, wobec których kierował się prawem kopniaka. Po drugie zaś, ponieważ w czasie kampanii w dolinie rzeki przebywał w Tenerife zaledwie dwa dni, czyli o wiele za krótko jak na tak płomienną miłość. Jednakże legenda wciąż była żywa; na cmentarzu w Tenerife znajdował się nawet grobowiec z kamienną płytą opatrzoną nazwiskiem panny Annę Lenoit i był on celem pielgrzymek zakochanych par aż do końca wieku. W orszaku generała podkpiwano sobie życzliwie z bólów, które odczuwał Jose Maria Carreño w kikucie ramienia. Czuł on ruchy dłoni, opór pod palcami, spowodowany niepogodą ból w kościach, których nie miał. On sam zachował wystarczające poczucie humoru, aby śmiać się z siebie samego. Natomiast trapiło go co innego: zwykł odpowiadać przez sen na zadawane mu pytania. Rozmawiał wtedy o najróżniejszych sprawach nie kryjąc nic z tego, co zataiłby po przebudzeniu, zwierzał się z zamiarów i trosk, o których normalnie na pewno nikomu by nie wspomniał, a kiedyś oskarżono go bezpodstawnie o to, że podczas snu zdradził tajemnicę wojskową. Ostatniej nocy żeglugi Jose Palacios, czuwając przy hamaku generała, usłyszał od strony dziobu sampana głos Carreña, który mówił: – Siedem tysięcy osiemset osiemdziesiąt dwie. – O czym tak rozprawiamy? – zapytał go Jose Palacios. – O gwiazdach – rzekł Carreño. Generał otworzył oczy, przekonany, że Carreño mówi we śnie, i usiadł w hamaku, aby zobaczyć przez okno, jaka jest noc. Była ogromna i promieniejąca światłem, a gwiazdy tak błyszczały, że na niebie nie widziało się nic prócz nich. – Jest ich chyba z dziesięć razy więcej – powiedział generał. – Jest tyle, co mówiłem – powiedział Carreño – a poza tym jeszcze dwie planety,

które przeleciały, zanim je policzyłem. „Wówczas generał zszedł z hamaka i zobaczył, że tamten leży na wznak na dziobie, bardziej rozbudzony niż kiedykolwiek, z obnażonym torsem poznaczonym plątaniną blizn, i wyciągając ku górze kikut ramienia liczy gwiazdy. W takiej właśnie pozie znaleziono go po bitwie pod Cerntos Blancos w Wenezueli, zalanego krwią i posiekanego niemal na kawałki, i zostawiono w błocie, sądząc, że nie żyje. Miał czternaście ran od szabli, z których kilka stało się przyczyną utraty ręki. Później jeszcze wielokrotnie był ranny w różnych innych bitwach. Ale jego żołnierskie morale pozostało niezachwiane, a nauczył się tak zręcznie władać lewą ręką, że zasłynął nie tylko z zawziętości w posługiwaniu się bronią, lecz także ze znakomitej kaligrafii. – Nawet gwiazdy nie unikną zagłady – powiedział Carreño. – Teraz jest ich mniej niż osiemnaście lat temu. – Jesteś szalony – powiedział generał. – Nie – odparł Carreño. – Jestem stary, ale usiłuję o tym nie myśleć. – Jestem od ciebie starszy o osiem długich lat – rzekł generał. – Liczę dwa dodatkowe lata za każdą z moich ran – powiedział Carreño. – A więc jestem starszy od was wszystkich. – W takim razie najstarszy byłby Jose Laurencio – powiedział generał. – Sześć ran od kuli, siedem od lancy, dwie od strzał. Carreño, przekorny, odparł z ukrytym jadem w glosie: – A pan byłby najmłodszy: nawet nie draśnięty. Nie pierwszy raz generał słyszał to zgodne z prawdą stwierdzenie brzmiące jak wyrzut, ale chyba nie odczul tego w słowach Carreña, przyjaźń z mm bowiem przeszła już najcięższe próby. Usiadł obok, by razem z nim patrzeć na odbicie gwiazd w rzece. Kiedy Carreño znów się odezwał po długiej przerwie, był już pogrążony w otchłani snu. – Nie chcę dopuścić myśli, że podczas tej podróży skończy się nasze życie – powiedział. – Nie tylko śmierć przynosi kres życiu – rzekł generał. – Bywają inne sposoby jego zakończenia, niektóre nawet bardzie) honorowe. Carreño nie mógł się z tym pogodzić. – Należałoby coś zrobić – powiedział. – Ot, chociażby wziąć kąpiel z fioletowego cañaquito. I nie tylko nam by się przydała, lecz i całej wyzwolicielskiej armii. W swej drugiej podróży do Paryża generał nie słyszał jeszcze o kąpielach z naparu fioletowego cañaquito, który jest kwiatem lantany i służy w jego ojczyźnie do zaklinania złego losu. To doktor Aime Bonpland, współpracownik Humboldta, opowiedział mu, z niebezpieczną naukową powagą, o tych szlachetnych kwiatach. W tym samym czasie

poznał pewnego szacownego sędziego z francuskiego trybunału sprawiedliwości, który jako młodzieniec przebywał w Caracas; był on częstym gościem salonów literackich Paryża i obnosił tam swą piękną czuprynę i apostolską brodę, ufarbowane na fioletowo w takich kąpielach. Generał śmiał się ze wszystkiego, co zalatywało zabobonem lub siłą nadprzyrodzoną, i z każdego kultu pozostającego w sprzeczności z racjonalizmem jego nauczyciela Simona Rodrigueza. Wtedy miał zaledwie dwadzieścia lat, był młodym bogatym wdowcem, pozostawał pod urokiem koronacji Napoleona Bonapartego, był masonem, recytował z pamięci ulubione stronice z Emila i Nowej Heloizy Rousseau (były to przez dłuższy czas jego lektury do poduszki) i przewędrował pieszo z plecakiem na ramionach prawie całą Europę w towarzystwie swego nauczyciela. Na jednym ze wzgórz, patrząc na Rzym leżący u ich stóp, don Simon Rodriguez wygłosił przy uczniu jedno ze swych górnolotnych proroctw dotyczących losu Ameryki. Jego pupil widział to w sposób o wiele prostszy. – Trzeba zrobić jedno: wykurzyć z Wenezueli tych europejskich natrętów, ten diabli pomiot – rzekł. – I ja to zrobię, przysięgam panu. Kiedy wreszcie osiągnął pełnoletniość i mógł dysponować odziedziczonym majątkiem, zaczął prowadzić tryb życia, jaki narzucały mu szaleństwo epoki i jego własny temperament, i przepuścił w ciągu trzech miesięcy sto pięćdziesiąt tysięcy franków. Zajmował najdroższe pokoje w najdroższych hotelach Paryża, miał dwóch służących w liberii, powóz zaprzężony w białe konie, z tureckim woźnicą, i na każdą okazję inną kochankę, zależnie od tego, czy był to ulubiony stolik w kawiarni Procope’a, czy bal na Montmartrze, czy prywatna loża w Operze; i każdemu, kto miał ochotę w to wierzyć, opowiadał, że w ciągu jednej niefortunnej nocy przegrał w ruletkę trzy tysiące pesos. Po powrocie do Caracas pozostawał nadal pod wpływem Rousseau, licząc się z nim bardziej niż z porywami własnego serca, i wciąż na nowo, z jakąś wstydliwą namiętnością, wczytywał się w rozsypujący mu się w rękach egzemplarz Nowej Heloizy. Jednak na krótko przed zamachem z 25 września – kiedy już od dawna i z honorem wypełnione było przez niego zobowiązanie złożone w Rzymie – kazał Manueli Saenz przerwać dziesiąte z kolei czytanie Emila, ponieważ wydal mu się książką odpychającą. „Nigdzie nie nudziłem się tak bardzo jak w Paryżu w roku 1804” – powiedział jej tym razem. A przecież kiedy tam przebywał, uważał się nie tylko za szczęśliwego, lecz za najszczęśliwszego na świecie, chociaż nie ufarbował swego losu w czarodziejskiej kąpieli z fioletowego Cañaquito. W dwadzieścia cztery lata później, uległszy magii rzeki, umierający, pognębiony

ostateczną klęską, być może w duchu zadawał sobie pytanie, czy nie zdobyć się na odwagę, nie posłać do wszystkich diabłów tych naparów z majeranku i szałwii, i kwiatu pomarańczy, którymi bawił się Jose Palacios, i nie pójść za radą Carreña: pogrążyć się, aż do dna – razem ze swym żebraczym wojskiem, z bagażem niezdatnej do niczego sławy i nie dających się zapomnieć pomyłek, a także z całą ojczyzną – w oczyszczającym oceanie fioletowego Cañaquito. Była to noc pełna rozległej ciszy, jak na ogromnych »estuariach” równiny Llanos, gdzie rezonans pozwalał słyszeć czyjeś poufne rozmowy z odległości kilkunastu mil. Krzysztof Kolumb przeżył kiedyś taki moment i napisał w swym dzienniku podróży: „Przez całą noc słyszałem przelot ptaków”. A ląd znajdował się w odległości sześćdziesięciu dziewięciu dni żeglugi. Generał też słyszał przelatujące ptaki. Zaczęło się to około ósmej, kiedy Carreño spał, a w godzinę późnię) było ich już tyle nad – jego głową, że skrzydła bijące w powietrze wywołały powiew silniejszy niż zwykły wiatr. Niedługo potem w wodzie wokół sampanów zaczęły się pokazywać ogromne ryby, błądząc wśród odbicia gwiazd w rzecznej głębi, i dały się odczuć pierwsze podmuchy zgnilizny docierające z północnego wschodu. Nie musieli tego widzieć: od razu rozpoznali nieubłaganą siłę, która zaszczepiła w ich sercach owo niezwykłe poczucie wolności. „Boże, który czuwasz nad biedakami – westchnął generał. – Jesteśmy u celu”. I tak było. Tam bowiem znajdowało się morze, a po drugiej stronie morza był świat.

*** Tak więc znów był w Turbaco. W tym samym domu o mrocznych pokojach, łukowatych sklepieniach i dużych oknach wychodzących na wysypany szutrem plac; budynek ten miał klasztorne patio, to tam właśnie zobaczył niegdyś ducha don Antonia Caballero y Gongora, arcybiskupa i wicekróla Nowej Granady, który w księżycowe noce otrząsał się ze swych licznych przewinień i grzechów nie do odpuszczenia, spacerując pomiędzy drzewami pomarańczowymi. Inaczej niż na całym wybrzeżu, gdzie klimat jest wilgotny i gorący, w Turbaco powietrze było chłodne i zdrowe, gdyż miasto leży dość wysoko nad poziomem morza; a nad potokami rosły ogromne drzewa laurowe, w których cieniu żołnierze kładli się na sjestę. Dwa dni przedtem przybyli wieczorem do Barranca Nueva, stanowiącego dla nich wytęskniony kres podróży rzeką, i musieli spędzić niedobrą noc w cuchnącej szopie z gliny i trzciny, pośród worków z ryżem i piętrzących się tam niegarbowanych skór, ponieważ nie zamówiono tu noclegu w oberży ani nie przygotowano do drogi mułów, o które prosili wcześniej. Toteż generał przyjechał do Turbaco ociekający potem i zbolały, a także spragniony snu, choć nie był senny. Jeszcze nie uporali się z wyładunkiem, a już wiadomość o ich przybyciu dotarła do Cartagena de Indias leżącej zaledwie o sześć mil dalej, gdzie generał Mariano Montilla, intendent generalny i dowódca wojskowy prowincji, szykował już na następny dzień uliczne przyjęcie powitalne. Ale on nie zamierzał brać udziału w niewczesnych zabawach. Tych, którzy go oczekiwali po drodze, pozdrawiał serdecznie jak dawnych znajomych, ale też z podobną prostotą prosił ich, aby zostawili go samego. W rzeczywistości czuł się gorzej, niżby na to wskazywał jego kiepski humor (który starał się ukryć), i nawet ludzie z jego świty zauważali postępującą u niego z dnia na dzień niepowstrzymaną erozję sił. Nie mógł sobie dać rady z samym sobą. Jego skóra, przedtem bladozielonkawa, teraz nabrała trupiożółtej barwy. Miał gorączkę, a ból głowy był już stałą dolegliwością. Proboszcz zaproponował, że wezwie lekarza, ale on się temu sprzeciwił: „Gdybym się trzymał zaleceń moich medyków, już od wielu lat leżałbym w grobie”. Dotarł tutaj z mocnym postanowieniem, by zaraz nazajutrz ruszyć w drogę do Cartageny, ale w ciągu poranka otrzymał wiadomość, że w porcie nie ma statku do Europy ani też nie nadesłano z ostatnią pocztą jego paszportu. Tak więc postanowił zostać i przez trzy dni zażywać odpoczynku. Oficerowie cieszyli się z tego, nie tylko ze względu na jego zdrowie cielesne, ale również dlatego, że potajemnie nadchodzące wiadomości o sytuacji w Wenezueli nie podziałałyby kojąco na jego zbolałą duszę. Nie mógł wszakże przeszkodzić wystrzeleniu na jego cześć tylu rakiet, na ile

starczyło prochu, i ulokowaniu tuż pod jego kwaterą orkiestry złożonej z fujarek, która grała bez przerwy aż do późnej nocy. Sprowadzono też z pobliskich mokradeł Marialabaja trupę tancerzy: byli to czarni mężczyźni i kobiety w strojach europejskich dworzan z XVI wieku, którzy parodiowali, na sposób afrykański, hiszpańskie tańce salonowe. Ściągnięto ich tutaj, bo podczas poprzedniej wizyty tak bardzo mu się ten zespół podobał, że kazał go wzywać wiele razy, ale teraz nawet nań nie spojrzał. – Zabierzcie ich stąd, strasznie hałasują – powiedział. Wicekról Caballero y Góngora zbudował ów dom i mieszkał w nim jakieś trzy lata; czarodziejskiemu wpływowi jego cierpiącej w czyśćcu duszy przypisywano niezwykłe echo rozlegające się w pokojach. Generał nie chciał znów zajmować sypialni, gdzie umieszczono go poprzednio: wspominał ją jako komnatę pełną koszmarów, bo w ciągu wszystkich nocy, jakie tam przespał, śniła mu się kobieta o świetlistych włosach, która zaciskała mu na szyi czerwoną wstążkę, póki się nie obudził, i tak raz po raz, aż do rana. Kazał więc teraz powiesić hamak na metalowych kółkach w salonie i przespał się trochę, bez żadnych snów. Padał ulewny deszcz, a gromada dzieciaków zaglądała przez okna od ulicy, aby zobaczyć śpiącego generała. Jakiś chłopczyk zbudził go wołając z cicha: „Bolivar, Bolivar”. On spojrzał na dziecko poprzez opary gorączki, a chłopiec zapytał: – Czy ty mnie kochasz? Generał przytaknął z niepewnym uśmiechem, ale zaraz kazał przegonić kury, które kręciły się po domu o każdej porze, zabrać dzieci i pozamykać okna, po czym znów zasnął. Kiedy się zbudził, wciąż jeszcze padało, a Jose Palacios zakładał moskitierę na hamak. – Śniło mi się, że dziecko z ulicy zadawało mi przez okno dziwne pytania – powiedział doń generał. Dał się namówić na filiżankę naparu z ziół, pierwszą od dwudziestu czterech godzin, ale nie zdołał wypić do końca. Znów położył się w hamaku, bo zrobiło mu się słabo, i leżał długo, pogrążony w wieczornym zamyśleniu, wpatrując się w rządek nietoperzy wiszących na belkach u sufitu. W końcu westchnął: – Pogrzeb będziemy mieli z jałmużny. Był tak hojny dla dawnych oficerów i zwykłych żołnierzy wyzwolicielskiego wojska, którzy opowiadali mu podczas żeglugi po rzece o swych nieszczęściach, że w Turbaco pozostało mu nie więcej niż czwarta część zasobów przeznaczonych na podróż. Należało jeszcze sprawdzić, czy rząd prowincji posiada w swych uszczuplonych karbach fundusz na pokrycie rewersu albo czy przynajmniej ma możliwość spieniężenia go poprzez jakiegoś spekulanta giełdowego. Jeśli chodzi o szybkie urządzenie się w Europie, liczył na wdzięczność Anglii, której świadczył niegdyś wielkie usługi. „Anglicy mnie kochają”,

mawiał. Pragnąc wraz ze służbą i niewielką świtą wieść życie w atmosferze szacunku, za którym tęsknił, łudził się, że środki na to zdobędzie ze sprzedaży kopalń w Aroa. Ale gdyby naprawdę chciał wyjechać, koszty przejazdu i całej podróży jego i jego ludzi należało uiścić niezwłocznie, a jego saldo w gotówce nie pozwalało nawet o tym myśleć. Nie znaczy to jednak, że zrezygnował ze swych złudzeń, którym ulegał niesłychanie łatwo, ilekroć okazywało się to dogodne. Przeciwnie. Chociaż z powodu gorączki i bólu głowy widział migocące przed oczami świetliki, otrząsnął się z otępiającej senności i podyktował Fernandowi trzy listy. Pierwszy był płynącą z serca odpowiedzią na pożegnalny list marszałka Sucre i nie napomknął w niej ani słowem o swojej chorobie, mimo że zwykle to robił w podobnych sytuacjach, gdy tak bardzo potrzebował czyjegoś współczucia. Drugi list był przeznaczony dla don Juana de Dios Amadora, prefekta z Cartageny; domagał się w nim uiszczenia ośmiu tysięcy pesos na nakaz płatniczy skierowany do skarbu prowincji. Jestem w nędzy i potrzebuję tej sumy na wyjazd”, pisał. Prośba okazała się skuteczna, bo w ciągu niespełna czterech dni otrzymał przychylną odpowiedź i Fernando udał się do Cartageny po pieniądze. Trzeci list, skierowany do ambasadora Kolumbii w Londynie, poety Josego Fernandeza Madrida, zawierał prośbę o spłacenie weksla, wystawionego angielskiemu profesorowi Josephowi Lancasterowi, któremu należało się dwadzieścia tysięcy pesos za wprowadzenie w Caracas nowatorskiego systemu wzajemnego nauczania. „Zaangażowałem w to swój honor”, powiadał. Miał bowiem nadzieję, że jego stary proces sądowy zostanie wkrótce zakończony i kopalnie uda się sprzedać. Daremny pośpiech: kiedy list dotarł do Londynu, ambasador Fernandez Madrid już nie żył. Jose Palacios skinieniem ręki poprosił o ciszę oficerów, którzy spierali się hałaśliwie przy kartach na wewnętrznym krużganku, ale oni kłócili się dalej, szeptem, póki zegar na pobliskim kościele nie wybił jedenastej. Wkrótce potem ucichły fujarki i bębny publicznej zabawy, wiatr znad odległego morza rozproszył ciemne chmury, które znowu zbierały się po południowej ulewie, i księżyc w pełni zaświecił nad drzewami pomarańczowymi na patio. Jose Palacios ani na chwilę nie odstąpił generała, który, w hamaku, majaczył w gorączce od kilku godzin. Przygotował mu codzienny wywar z ziół i zrobił lewatywę z senesu, w nadziei że ktoś obdarzony większym niż on autorytetem odważy się mu zaproponować wizytę lekarza, ale nikt tego nie zrobił. Dopiero przed świtem zdrzemnął się na godzinę. Tego dnia przyszedł go odwiedzić generał Manano Montilla razem z dobraną grupą przyjaciół z Cartageny, wśród których znajdowały się osoby tak znane jak trzej Juanowie z partii bolivarowskiej: Juan Garcia del Rio, Juan de Francisco Martin i Juan de Dios

Amador. Wszyscy trzej byli wstrząśnięci widokiem owego cierpiącego człowieka, który starał się usiąść w hamaku i nie miał dość siły, by uściskać każdego z nich. Widzieli go ostatnio podczas Wspaniałego Kongresu, w którym brali udział, i nie mogli uwierzyć, że w tak krótkim czasie tak bardzo zmarniał. Kości prześwitywały mu przez skórę i nie potrafił zatrzymać wzroku na żadnym przedmiocie. Musiał sobie zdawać sprawę z tego, że oddech ma gorący i cuchnący, bo mówiąc do nich starał się trzymać z daleka, z głową odwróconą niemal profilem. Ale najbardziej przeraziło ich to, że stał się tak drobny i nieduży; Montilh, gdy go obejmował, wydawało się, iż generał sięga mu zaledwie do pasa. Ważył osiemdziesiąt osiem funtów, a w przeddzień śmierci ważył podobno o dziesięć mnie). Według dokumentów jego wzrost wynosił metr sześćdziesiąt pięć, chociaż karty lekarskie nie zawsze były zgodne z wojskowymi – a na stole, gdzie dokonywano autopsji, miał wynosić o cztery centymetry mniej. W porównaniu z resztą ciała stopy miał równie małe jak i dłonie, i teraz też wydawały się mniejsze. Jose Palacios zauważył, że spodnie podciąga wysoko, prawie pod samą pierś, a mankiety koszuli trzeba było mu zawinąć. Generał dostrzegł zainteresowanie swych gości i przyznał, że długie buty, które nosił zawsze, mające według francuskiej miary numer trzydzieści pięć, od stycznia stały się na niego za duże. Generał Montilla, słynny ze swych błyskotliwych powiedzonek rzucanych nawet w najmniej odpowiednich okazjach, zdobył się na żart patetyczny. – Najważniejsze – powiedział – żeby Ekscelencja nie utracił wielkości ducha. – I, jak zwykle, podkreślił swój dowcip wybuchem śmiechu godnym prawdziwego hulaki. Generał odwzajemnił mu się uśmiechem starego kumpla i zmienił temat. Pogoda się już poprawiła i można było pogadać pod gołym niebem, ale on wolał przyjmować gości siedząc w hamaku, w tym samym salonie, gdzie spal. Rozmawiano głównie o stanie państwa. Bolivaryści z Cartageny nie chcieli uznać nowej konstytucji i wybranych mandatariuszy, posługując się pretekstem, że studenci stojący po stronie Santandera wywarli niedopuszczalną presje na Kongres. Natomiast lojalni wojskowi trzymali się na rozkaz generała na uboczu, a kler wiejski, który go popierał, nie miał okazji zmobilizowania się. Generał Francisco Carmona, dowódca jednego z garnizonów w Cartagenie wierny jego sprawie, był gotów wszcząć powstanie i wciąż jeszcze tym groził. Generał poprosił Montillę, aby przysłał Carmonę do niego: spróbuje go uspokoić. Po czym, zwracając się do wszystkich, ale nie patrząc na nikogo, powiedział bez obsłonek, co myśli o nowym rządzie: – Mosquera to mięczak, a Caicedo chorągiewka na dachu, i do tego obaj są zastraszeni przez świętoszków z kolegium San Bartolome.

Co w karaibskim żargonie znaczyło, że prezydent jest za słaby, a wiceprezydent to oportunista skłonny zmieniać poglądy zależnie od tego, jak wiatr powieje. Zauważył ponadto, z typową dla swych najgorszych momentów zgryźliwością, że nic w tym dziwnego, bo każdy z mcii ma brata arcybiskupa. Natomiast nowa konstytucja wydała mu się lepsza, niż można się było spodziewać w tym historycznym momencie, gdy niebezpieczeństwem nie Ma przegrana w wyborach, lecz wojna domowa, do której podżegał Santander w listach przysyłanych z Paryża. Prezydent elekt wydał w Popayan najróżniejsze odezwy nawołujące do porządku i jedności, ale nie powiedział jeszcze, czy przyjmuje prezydenturę. – Czeka, aż Caicedo zrobi brudną robotę – powiedział generał. – Mosquera powinien już być w Santa Fe – rzekł Montilla. – Wyjechał z Popayan w poniedziałek. Generał nie wiedział o tym, ale nie był zaskoczony. – Zobaczycie, że oklapnie jak przekłuta tykwa, kiedy będzie musiał przystąpić do działania – powiedział. – On się nie nadaje nawet na woźnego przy rządzie. Przez dłuższą chwilę trwał pogrążony w myślach, zgnębiony i smutny. – Szkoda – rzekł. – Właściwym człowiekiem był Sucre. – Najgodniejszy z generałów – uśmiechnął się De Francisco. To określenie było już słynne na cały kraj, chociaż generał starał się, by nie zostało rozpowszechnione. – Ulubione powiedzonko Urdanety! – zażartował Montilla. Generał puścił mimo uszu tę uwagę i gotów był posłuchać relacji o sekretach miejscowej polityki, raczej dla zabawy niż na serio, ale Montilla nagle wrócił do poważnej rozmowy, którą sam dopiero co przerwał. – Proszę mi wybaczyć, Ekscelencjo – powiedział. – Pan wie lepiej niż ktokolwiek, jak jestem oddany wielkiemu marszałkowi, ale to nie on jest odpowiednim człowiekiem. I dodał z teatralną emfazą: – Tym człowiekiem jest pan. Generał uciął krótko: – Mnie nie ma. Po czym, podejmując wątek, opowiedział, w jaki sposób marszałek Sucre odmówił jego prośbie, by przyjął prezydenturę Republiki. „Posiada wszelkie zalety, dzięki którym mógłby nas uchronić przed anarchią – rzekł – ale zwiódł go syreni śpiew”. Garcia del Rio uważał, że prawdziwym powodem było to, iż Surce nie czuł najmniejszego powołania do sprawowania władzy. Według generała nie była to przeszkoda nie do pokonania. „Długa historia ludzkości wykazała wielokrotnie, że powołanie jest prawowitym dziecięciem konieczności dziejowej” – powiedział. Tak czy inaczej, były to spóźnione żale, bo

wiedział lepiej niż inni, że najgodniejszy generał republiki zaciągnął się już wówczas do innej służby, nie tak przelotnej jak u niego. – Siła miłości to wielka potęga – powiedział i dodał szelmowskim tonem: – Sam Sucre tak twierdził. W tym czasie, kiedy generał wspominał go w Turbaco, marszałek Sucre wyruszał z Santa Fe do Quito, rozczarowany i osamotniony, ale w całym blasku męskiego wieku i zdrowia i w pełni sławy. Ostatnią sprawą, jaką załatwił poprzedniego dnia, była potajemna wizyta u znanej wróżki z dzielnicy Egipto, która doradzała mu już dawniej w różnych jego posunięciach wojennych, i ona to wyczytała z kart, że nawet w czasie sztormów drogą dla niego najszczęśliwszą będzie nadal droga morska. Wielkiemu Marszałkowi Ayacucho taki sposób odbywania podróży wydał się zbyt powolny, gdyż gnała go miłość do żony, i zdał się na niepewność dróg lądowych wbrew temu, co radziły karty. – Tak więc nie możemy nic na to poradzić – zakończył generał. – Jesteśmy tak przewrotni, że naszym najlepszym rządem okazuje się ten najgorszy. Znał swych miejscowych zwolenników. Ci słynni bohaterowie, posiadający niezliczone tytuły zdobyte w wyzwoleńczej wojnie, w lokalnej polityce byli zajadłymi intrygantami, spekulowali stanowiskami, a nawet zdarzało im się zawierać układy z Montillą wymierzone przeciw niemu. Postępował z nimi tak jak z wieloma innymi: nie dał im spokoju, póki ich nie oczarował. W końcu poprosił, aby udzielili poparcia rządowi, nawet gdyby to miało godzić osobiście w mego. Było w tym, jak zwykle, coś z proroczej intuicji: nazajutrz po jego śmierci ten sam rząd, o którego poparcie prosił teraz, miał wezwać do powrotu Santandera, ten zaś wrócił w chwale, aby do reszty zdruzgotać jego marzenia; ogromna i zjednoczona ojczyzna, którą on wykuwał przez długie lata wojen i poświęceń, miała się rozpaść na części, stronnictwa miały się podzielić, jego nazwisko miało być potępione, a jego dzieło zatarte w pamięci na całe stulecia. Ale w tym momencie nic się dla niego nie liczyło, jeżeli mógł przynajmniej zapobiec nowemu rozlewowi krwi. „Powstania są jak morskie fale, które następują po sobie jedna za drugą – powiedział. – Dlatego nigdy nie znajdowałem w nich upodobania”. A widząc zdumienie na twarzach gości dodał: – Tak więc i teraz boleję nawet nad tym powstaniem przeciwko Hiszpanom, któreśmy robili sami. Generał Montillą i jego przyjaciele poczuli, że zbliża się koniec. Przed pożegnaniem każdy otrzymał złoty medal z jego wizerunkiem i nie mogli otrząsnąć się z wrażenia, że jest to prezent pośmiertny. Gdy skierowali się ku drzwiom, Garcia del Rio powiedział szeptem:

– Ma już twarz nieboszczyka. Zdanie to, niosące się echem po wszystkich pokojach, prześladowało generała przez całą noc. A jednak generała Francisca Carmonę zdumiał następnego dnia jego dobry wygląd. Zastał go na patio przepojonym wonią kwiatów pomarańczy, w hamaku z wyhaftowanym jedwabną nitką jego nazwiskiem, który zrobiono dlań w pobliskiej osadzie San Jacinto i który Jose Palacios zawiesił między dwoma drzewami pomarańczowymi. Dopiero co się wykąpał, a sczesane do tyłu włosy i błękitna sukienna kurtka włożona na gołe ciało nadawały mu wygląd szczerej niewinności. Kołysząc się lekko w hamaku, dyktował swemu bratankowi Fernandowi pełen oburzenia list do prezydenta Caicedo. Zdaniem Carmony nie wydawał się tak bliski śmierci, jak powiadano, może dlatego, że pałał gniewem, którego wybuchy stały się już legendarne. Carmona za bardzo rzucał się w oczy, aby gdziekolwiek przemknąć się niepostrzeżenie, ale on spojrzał na niego nie widzącym wzrokiem, gdyż akurat dyktował zdanie piętnujące przewrotność oszczerców. Dopiero kiedy skończył, odwrócił się w stronę olbrzyma, który patrzył na niego bez mrugnięcia okiem, wyprężony na baczność, i zapytał, nawet się z nim nie witając: – A pan też mnie uważa za inspiratora powstań? Generał Carmona, uprzedzając nieprzyjazne przywitanie, zapytał wyniosłym tonem: – A z czegóż to pan wnosi, panie generale? – Z tego, z czego to wnoszą tamci – odparł. I wręczył mu wycinki prasowe, dopiero co przysłane z pocztą z Santa Fe; zawierały one kolejne oskarżenia o to, że potajemnie podżegał do buntu grenadierów, aby wbrew postanowieniu Kongresu znów objąć władzę. „Nikczemne grubiaństwo – powiedział. – Podczas gdy ja tracę czas na nawoływanie do jedności, te młokosy robią ze mnie spiskowca”. Generała Carmonę rozczarowała lektura wycinków. – Ależ ja nie tylko w to wierzyłem – rzekł – lecz byłbym bardzo rad, gdyby to była prawda. – Wyobrażam sobie – odparł generał. Nie powiedział wprost, że mu przeszkadza, tylko poprosił, aby poczekał, aż skończy dyktować list, w którym raz jeszcze żądał oficjalnego pozwolenia na wyjazd z kraju. Kiedy skończył, odzyskał spokój tak samo nagle, jak przedtem go utracił czytając prasę. Wstał o własnych siłach i ujął generała Carmonę pod ramię, aby przejść się dokoła zbiornika z wodą. Światło, jak złoty pył, przenikało przez gąszcz pomarańczowych drzew po trzech dniach ulewy i wzbudzało niepokój ptaków kręcących się wśród kwiatów. Generał przyglądał się im przez chwilę, użalił się nad nimi w głębi duszy i niemal westchnął:

„Dobrze, że jeszcze śpiewają”. Po czym długo i uczenie opowiadał generałowi Carmonie, że ptaki na Antylach śpiewają piękniej w kwietniu niż w czerwcu, i zaraz, bez żadnego przejścia, wprowadził go w swoje sprawy. Wystarczyło mu dziesięć minut, aby go przekonać, że powinien szanować bez zastrzeżeń nowy rząd. Następnie odprowadził go do drzwi, a sam poszedł do sypialni, aby własnoręcznie napisać do Manueli Saenz, która wciąż się skarżyła, że rząd utrudnia jej przesyłanie listów. Na obiad zjadł z trudem talerz mamałygi, którą Fernanda Barnga przyniosła mu do sypialni, kiedy pisał list. W porze sjesty poprosił Fernanda, aby czytał mu dalej książkę o chińskiej botanice, którą zaczęli poprzedniego wieczora. Jose Palacios wszedł wkrótce potem do sypialni z naparem z majeranku, który miał być dolany do gorącej kąpieli, i zobaczył, że Fernando śpi na krześle, z otwartą książką na kolanach. Leżący w hamaku generał jeszcze nie spał i położył palec na ustach nakazując mu milczenie. Po raz pierwszy od dwóch tygodni nie miał gorączki. I tak, nie śpiesząc się, czekając od jednej poczty do drugiej, spędził dwadzieścia dziewięć dni w Turbaco. Był poprzednio w tej miejscowości dwukrotnie, ale docenił jej lecznicze walory dopiero za drugim razem, trzy lata temu, kiedy wracał z Caracas do Santa Fe, aby przeszkodzić separatystycznym działaniom Santandera. Tak bardzo mu odpowiadał charakter tego miasteczka, że wówczas pozostał tam przez dziesięć dni, chociaż przewidywał postój zaledwie na dwie noce. Były to dni wypełnione patriotycznymi uroczystościami. Na koniec, mimo jego odrazy do korridy, urządzono walki byków i on sam również zmierzył się z jakąś jałówką, która wydarła mu muletę z rąk, wywołując okrzyk przerażenia w tłumie widzów. Teraz, podczas trzeciej wizyty, jego przeznaczenie się dopełniało, a upływ dni potwierdzał to i wzbudzał jego rozdrażnienie. Deszcze stały się częstsze i bardziej przygnębiające, a życie sprowadzało się do czekania na wiadomości o nowych nieszczęściach. Pewnej nocy, gdy długie czuwanie nie mąciło mu jasności umysłu, Jose Palacios usłyszał, że generał wzdycha w swym hamaku: – Bóg jeden wie, gdzie teraz podziewa się Sucre! Generał Montilla przychodził potem jeszcze dwa razy i zastał go w dużo lepszym stanie niż pierwszego dnia. Co więcej, wydawało mu się, że generał po trochu odzyskuje swój dawny rozmach, co było szczególnie widoczne, gdy z uporem skarżył się, że Cartagena jeszcze nie poddała pod głosowanie nowej konstytucji ani nie uznała nowego rządu, tak jak to uzgodniono podczas poprzedniej wizyty. Generał Montilla wymyślił na poczekaniu wytłumaczenie jakoby czekano na potwierdzenie, że Joaquin Mosquera przyjmie prezydenturę. – Lepiej by było dla nich, gdyby się pospieszyli – rzekł generał. Podczas następnej wizyty znów wrócił do tej sprawy, i to z jeszcze większą energią,

bo znał Montillę od dziecka i wiedział, że opór, który przypisywano innym, mógł być tylko jego dziełem. Przyjaźń łączyła ich nie tylko z racji wspólnego zawodu i pochodzenia, lecz także dlatego, że całe życie byli razem. W pewnym okresie ich wzajemne stosunki ochłodziły się do tego stopnia, że przestali się do siebie odzywać, ponieważ Montilla nie udzielił generałowi pomocy militarnej w Mompox, w jednym z najbardziej niebezpiecznych momentów wojny z Monllo, i generał oskarżył go o szerzenie rozkładu moralnego i spowodowanie wszystkich poniesionych przezeń klęsk. Reakcja Montilli była gwałtowna: wyzwał go na pojedynek; ale niezależnie od osobistej urazy pozostał nadal po tej samej stronie w walce o niepodległość. Studiował matematykę i filozofię w Akademii Wojskowej w Madrycie i należał do straży przybocznej króla Ferdynanda VII aż do dnia, w którym dotarły do niego pierwsze wiadomości o wyzwoleniu Wenezueli. Był zręcznym konspiratorem w Meksyku, zręcznym przemytnikiem broni w Curacao i dobrym żołnierzem wszędzie tam, gdzie się znalazł, odkąd, jako siedemnastoletni chłopiec, odniósł pierwsze rany na wojnie. W 1821 roku oczyścił wybrzeże z oddziałów hiszpańskich, od Riohacha aż po Panamę, i zajął Cartagenę w walce z armią liczniejszą i lepiej uzbrojoną. Wówczas wspaniałomyślnie zaproponował generałowi pojednanie: przekazał mu złote klucze miasta, generał zaś zwrócił mu je wraz z awansem na generała brygady i z rozkazem objęcia zarządu nad wybrzeżem. Nie był on uwielbianym władcą, chociaż poczucie humoru pomagało mu ustrzec się zbytniej surowości. Jego dom był najlepszy w całym mieście, a posiadłość w Aguas Vivas stanowiła jeden z najbardziej łakomych kąsków w całej prowincji, toteż ludność zasypywała go pytaniami – uwidocznionymi w napisach na murach – skąd wziął pieniądze na zakup majątku. On jednak, po ośmiu latach samotnie i twardą ręką sprawowanej władzy, pozostał tam nadal, i to jako przebiegły i trudny do pokonania polityk. Naciskany Montilla za każdym razem odpowiadał inaczej. Wreszcie jednak otwarcie powiedział prawdę: Bolivaryści z Cartageny obstawali przy tym, aby nie uchwalać konstytucji kompromisowej i nie uznawać rządu słabego, powstałego nie z porozumienia, lecz z ogólnej niezgody. Było to dość typowe dla lokalnej polityki: różnice zdań stawały się tam przyczyną wielkich, historycznych tragedii. „I mają rację, skoro Jego Ekscelencja, najbardziej liberalny ze wszystkich, pozostawia nas na łasce tych, którzy przywłaszczyli sobie tytuł liberałów, aby unicestwić jego dzieło” – powiedział Montilla. Tak więc aby doprowadzić sprawę do końca, generał mógł zrobić tylko jedno: pozostać w kraju i nie dopuścić do jego dezintegracji. – W porządku, wezwij zatem jeszcze raz Carmonę i przekonamy go, że powinien wzniecić bunt – odparł generał z właściwym mu sarkazmem. – Będzie to mniej krwawa

operacja niż wojna domowa, którą cartageńczycy wywołają swoją zuchwałą postawą. Ale zanim pożegnał się z Montillą, zdołał się opanować i poprosił go, aby przywiózł do Turbaco popierających go wyższych oficerów celem omówienia kwestii spornych. Oczekiwał ich jeszcze wtedy, kiedy generał Carreño przyszedł z wieścią, iż Joaquin Mosquera zgodził się przyjąć prezydenturę. On zaś słysząc to stuknął się w czoło. – Bzdura! – krzyknął. – Nie uwierzę, nawet gdyby stanął tu przede mną. Generał Montilla potwierdził wiadomość tego samego wieczoru, podczas ulewy połączonej z wichurą, która wyrywała drzewa z korzeniami, zburzyła pół osiedla, zrujnowała miejscową zagrodę dla bydła i uniosła ze sobą potopione zwierzęta. Lecz jednocześnie zrównoważyła szok wywołany przez złe nowiny. Oficerska eskorta, która konała z nudów przez wszystkie te dni nieróbstwa, zapobiegła szerzeniu się zniszczeń. Montilla narzucił na siebie polowy płaszcz nieprzemakalny i kierował akcją ratowniczą. Generał pozostał w swym bujanym fotelu przy oknie, otulony pledem; z zamyślonym spojrzeniem, oddychając spokojnie, obserwował potok błota, który porwał ze sobą szczątki pozostałe po katastrofie. Takie zakłócenia pogody w rejonie karaibskim były mu znane od dziecka. A przecież, podczas gdy żołnierze starali się doprowadzić dom do porządku, powiedział do Josego Palaciosa, że nie pamięta, aby kiedykolwiek oglądał coś podobnego. Gdy w końcu wszystko się uspokoiło, Montilla wszedł do salonu ociekający wodą i po kolana ubabrany w błocie. Generał, nieporuszony, nadal snuł swoją myśl. – A zatem, Montilla – rzekł – Mosquera już jest prezydentem, a Cartagena wciąż go nie uznała. Na Montilli jednak burza też nie zrobiła takiego wrażenia, by zapomniał o sprawach państwowych. – Gdyby Jego Ekscelencja znalazł się w Cartagenie, wszystko poszłoby o wiele łatwiej – odparł. – Naraziłbym się na zarzut, że wtrącam się w ich sprawy, a ja nie chcę w niczym brać udziału – powiedział generał. – Nie dość na tym: nie ruszę się stąd, póki problem nie zostanie rozwiązany. Tej nocy napisał do generała Mosquery list, do którego czuł się zobowiązany. „Dowiedziałem się właśnie, nie bez zdumienia, że zgodził się Pan przyjąć godność prezydenta państwa. Cieszy mnie to ze względu na nasz kraj, a także i na mnie samego – pisał. – Jednakże współczuję Panu i zawsze będę współczuł z tego powodu”. A zakończył takim chytrym postscriptum: „Nie wyjechałem, ponieważ nie przysłano mi paszportu, lecz wyjadę niezawodnie, gdy tylko nadejdzie”. W niedzielę przybył do Turbaco i zaciągnął się do jego orszaku generał Daniel Florencio O’Leary, wybitna osobistość, członek Legii Brytyjskiej, który przez długi czas

był adiutantem i dwujęzycznym kopistą generała. Montilla towarzyszył mu od Cartageny w lepszym niż kiedykolwiek nastroju i obaj, jako starzy przyjaciele, spędzili z generałem miłe popołudnie w cieniu drzew pomarańczowych. Pod koniec długiej rozmowy z O’Learym, dotyczącej jego działalności wojskowej, generał zadał to samo pytanie co zawsze. – No a o czym tam gadają? – Ze wcale nie wiadomo, czy pan wyjedzie – odparł O’Leary. – Aha – rzekł generał. – A to dlaczego, tym razem? – Bo Manuelita zostaje. Generał odparł z rozbrajającą szczerością: – Ależ ona zawsze zostawała! O’Leary, bliski przyjaciel Manueli Saenz, wiedział, że generał ma rację. Bo ona istotnie zawsze zostawała, lecz nie z własnej woli, tylko dlatego, że generał opuszczał ją pod lada pretekstem, zdobywając się na zuchwałą próbę uniknięcia pańszczyzny statecznej miłości. Już nigdy więcej się nie zakocham – zwierzył się kiedyś Josemu Palaciosowi, jedynemu człowiekowi, wobec którego pozwalał sobie na intymne wyznania. – To tak jakby się miało naraz dwie dusze”. Manuela narzuciła mu się z niepohamowaną determinacją i nie zważając na własną cześć, lecz im bardziej starała się go ujarzmić, on tym bardziej zdawał się tęsknić za swobodą. Była to miłość, od której wciąż uciekał. W Quito, po pierwszych dwóch tygodniach szaleństw, musiał pojechać do Guayaquil na spotkanie z generałem Jose de San Martin, wyzwolicielem Rio de la Pląta, a ona została, pytając sama siebie, cóż to za kochanek, który porzuca zastawiony stół w połowie kolacji. Obiecał jej, że będzie pisał co dzień, z każdego miejsca, gdzie akurat się znajdzie, aby jej przysięgać z całego serca, że kocha ją bardziej niż kogokolwiek na tym świecie. I rzeczywiście pisał, często własnoręcznie, ale nie wysyłał listów. A tymczasem pocieszał się urozmaiconą idyllą w towarzystwie pięciu nierozłącznych kobiet z matriarchatu w Garaycoa, przy czym sam nigdy nie był pewny, którą z nich wybrać: pięćdziesięciosześcioletnią babkę, trzydziestoośmioletnią córkę, czy jedną z trzech młodziutkich wnuczek. Zakończywszy swe sprawy w Guayaquil uciekł od nich, obiecując wieczną miłość i szybki powrót, i wrócił do Quito, by pogrążyć się w ruchomych piaskach związku z Manuela Saenz. Na początku następnego roku znów wyjechał bez niej, by dokończyć dzieła wyzwalania Peru, które było ukoronowaniem jego marzeń. Manuela czekała cztery miesiące, ale wsiadła na statek płynący do Limy, zaraz gdy zaczęły do niej przychodzić listy, najczęściej nie tylko pisane, lecz również wymyślone i przeżyte przez Juana Josego Santanę, osobistego sekretarza generała. Odnalazła kochanka w rozkosznej siedzibie „La

Magdalena”, wyposażonego przez Kongres we władzę dyktatorską i obleganego przez piękne i zuchwałe kobiety z nowego, republikańskiego dworu. W pałacu prezydenckim panował taki rozgardiasz, że pewien pułkownik lansjerów wyniósł się stamtąd w środku nocy, bo miłosne jęki dobiegające z różnych sypialni nie pozwalały mu zasnąć. Ale Manuela znajdowała się już wówczas na terenie dobrze jej znanym. Urodziła się w Quito jako panieńskie dziecko majętnej Kreolki z żonatym mężczyzną, a gdy miała lat osiemnaście, wyskoczyła przez okno klasztoru, gdzie pobierała nauki, i uciekła z oficerem armii królewskiej. Jednakże w dwa lata później, w Limie, przystrojona dziewiczym kwiatem pomarańczy, poślubiła doktora Jamesa Thorne, lekarza, dwa razy od niej starszego. Toteż kiedy powróciła do Peru w pogoni za mężczyzną swego życia, nie musiała nikogo o nic pytać, aby trafić w sam środek skandalu. W tych miłosnych wojnach najlepszym jej adiutantem był O’Leary. Manuela nie mieszkała w „La Magdalena”, ale wchodziła tam, kiedy zechciała, głównymi drzwiami, witana honorami wojskowymi. Była przebiegła, nieposkromiona, obdarzona zniewalającym urokiem i umiejętnością sprawowania władzy oraz niespotykanym uporem. Mówiła dobrze po angielsku (dzięki swemu mężowi) i posługiwała się szkolną, lecz zrozumiałą francuszczyzną, grała też na klawikordzie, przeważnie utwory w stylu świętoszkowato-klasztornym. Pismo jej było pełne zawijasów, sposób wyrażania się zagmatwany, a z własnych horrendalnych, jak mawiała, błędów ortograficznych sama zaśmiewała się najbardziej. Generał mianował ją kuratorką swych archiwów, aby mieć ją blisko siebie, toteż mogli kochać się o każdej porze i w każdym miejscu, pośród wrzasku amazońskich drapieżników, które Manuela w czarodziejski sposób obłaskawiała. Ale kiedy generał wyruszył na podbój ciężkich do przebycia terytoriów Peru pozostających jeszcze we władzy Hiszpanów, Manuela nie zdołała go przekonać, aby ją zabrał razem ze sztabem generalnym. Bez jego pozwolenia jechała za nim na tyłach kolumbijskich oddziałów ze swymi kuframi pierwszej damy w państwie, ze skrzyniami zawierającymi archiwa i z całym dworem niewolnic. Żołnierze uwielbiali ją za koszarowy język, jakim się posługiwała. Przebyła trzysta mil na grzbiecie muła, wspinając się zawrotnie stromymi andyjskimi szlakami, i w ciągu czterech miesięcy zdołała spędzić z generałem tylko dwie noce, w tym jedną dlatego, że udało jej się go nastraszyć grożąc samobójstwem. Minęło sporo czasu, zanim odkryła, że gdy ona nie mogła go dogonić, on właśnie wtedy zabawiał się przygodnymi miłostkami, jakie nadarzały się po drodze. Między innymi z Manuelitą Madroño, osiemnastoletnią Metyską, prostą dziewczyną, która umilała mu bezsenne noce. Od chwili powrotu z Quito Manuela postanowiła opuścić męża; opisywała go jako nudnego Anglika, który kochał nie dając rozkoszy, rozmowy prowadził bez wdzięku,

chodził powoli, kłaniał się z szacunkiem, siadał i wstawał z wielką ostrożnością i nie śmiał się nawet z własnych dowcipów. Ale generał przekonał ją, że powinna za wszelką cenę zachować przywileje swego stanu cywilnego, i podporządkowała się jego zaleceniom. W miesiąc po zwycięstwie pod Ayacucho, już jako władca połowy świata, generał udał się do Górnego Peru, które później miało się przekształcić w republikę Boliwii. Nie tylko wyjechał bez Manueli, lecz przed wyjazdem oświadczył jej, iż racja stanu wymaga ich definitywnej separacji. „Widzę, że nic nie może nas połączyć pod auspicjami niewinności i honoru – napisał w liście do niej. – W przyszłości będziesz samotna, choć u boku twego męża, a ja będę sam pośród wszystkich ludzi. I jedynie chwała zwycięstwa nad sobą będzie dla nas pociechą”. Trzy miesiące wcześniej dostał list, w którym Manuela zawiadamiała go, że wyjeżdża z mężem do Londynu. Wiadomość ta zastała go w łóżku Franciszki Zubiaga de Gamarra, dzielnej kobiety, małżonki marszałka, który później miał zostać prezydentem republiki. Generał, rezygnując z dalszego ciągu tej miłosnej nocy, natychmiast wystosował do Manueli odpowiedź, która przypominała rozkaz bojowy: „Proszę przyznać się do wszystkiego i nigdzie nie wyjeżdżać”. I podkreślił własnoręcznie ostatnie zdanie: „Kocham Panią, jestem tego pewny”. Usłuchała go zachwycona. Marzenie generała zaczęło się rozpadać tego samego dnia, gdy się spełniło. Ledwie doprowadził do utworzenia Boliwii i zakończył reorganizację instytucjonalną w Peru, już musiał spieszyć z powrotem do Santa Fe z powodu pierwszych separatystycznych działań generała Paeza w Wenezueli i politycznych intryg Santandera w Nowej Granadzie. Tym razem Manuela musiała nalegać dość długo, aby pozwolił jej wyruszyć w ślad za nim, ale kiedy dopięła swego, powstało coś na kształt cygańskiego taboru: kufry umieszczone na grzbietach mułów, jej nieśmiertelne niewolnice, jedenaście kotów, sześć psów, trzy małpy wyszkolone w sztuce pałacowych nieprzyzwoitości, niedźwiedź umiejący po mistrzowsku nawlekać igłę oraz dziewięć klatek z papużkami i arami, które w trzech językach pyskowały na Santandera. Przybyła do Santa Fe prawie w ostatniej chwili, by uratować tę resztkę życia, jaka pozostała generałowi złowrogiej nocy 25 września. Minęło pięć lat, odkąd się poznali, lecz on był tak zniedołężniały i wyniszczony, jakby ich upłynęło pięćdziesiąt, i Manuela odniosła wrażenie, że błądzi bez celu w oparach samotności. Miał wrócić na południe wkrótce potem, aby położyć kres kolonialnym zapędom Peru wobec Quito i Guayaquil, ale wszelkie wysiłki były już daremne. Manuela została więc w Santa Fe nie mając najmniejszej ochoty jechać za nim, ponieważ wiedziała, że jej wieczny uciekinier nie ma już nawet dokąd uciekać.

O’Leary zauważył w swych pamiętnikach, że generał nigdy nie był tak spontaniczny w zwierzeniach na temat swych potajemnych romansów jak w tamto niedzielne popołudnie w Turbaco. Montilla był zdania – i napisał o tym wiele lat później w jakimś prywatnym liście – że jest to nieomylna oznaka starości. Zachęcony dobrym humorem generała i nastrojem do zwierzeń, Montilla nie oparł się pokusie, by go trochę sprowokować. – Tylko Manuela zostawała sama? – zapytał. – Wszystkie zostawały – powiedział generał z całą powagą. – Ale Manuela częściej niż inne. Montilla zrobił oko do O’Leary’ego i powiedział: – A tak naprawdę, panie generale, to ile ich było? Generał wykręcił się. – O wiele mniej, niż pan myśli – odparł. Wieczorem, gdy generał brał gorącą kąpiel, Jose Palacios zechciał wyjaśnić wątpliwości. „Według moich obliczeń, trzydzieści pięć – powiedział. – Oczywiście nie biorąc pod uwagę motylków jednej nocy”. Liczba ta była zgodna z rachunkami generała, ale wolał on tego nie mówić podczas ich wizyty. – O’Leary to wielki człowiek, wielki żołnierz i wierny przyjaciel, tyle że wszystko zapisuje – wyjaśnił. – A nic nie jest tak niebezpieczne jak pamięć utrwalona na piśmie. Nazajutrz, po długiej poufnej rozmowie, w której chciał się dowiedzieć, jak wygląda sytuacja na granicy, generał poprosił O’Leary’ego, aby udał się do Cartageny z formalnym poleceniem zebrania dla niego informacji o statkach wyruszających do Europy, chociaż prawdziwa jego misja miała polegać na dostarczaniu nie znanych nikomu szczegółów z życia politycznego. O’Leary ledwo zdążył na czas. W sobotę 12 czerwca kongres cartageński zaprzysiągł nową konstytucję i uznał wybranych urzędników. Montilla, przekazując tę wiadomość generałowi, dołączył do niej nieodzowne przesłanie: „Czekamy na Pana”. I gdy trwał w oczekiwaniu, wyrwała go z łóżka pogłoska, że generał nie żyje. Ruszył galopem do Turbaco, nie zdążywszy nawet sprawdzić tej wiadomości, i zastał generała w lepszym niż kiedykolwiek zdrowiu, przy obiedzie z francuskim hrabią Raigecourt, który przyszedł mu zaproponować wspólną podróż do Europy na pokładzie angielskiego parowca, mającego w następnym tygodniu przybyć do Cartageny. Było to radosne uwieńczenie pomyślnego dnia. Generał postanowił siłą ducha podeprzeć nadwątlone zdrowie i nikt by nie powiedział, że mu się to nie udało. Wstał tego ranka wcześnie, przeszedł przez podwórka w porze dojenia krów, wizytował koszary grenadierów, wypytywał ich o warunki, w jakich żyją, i wydał stanowcze rozkazy zmierzające do ich poprawy. W drodze powrotnej zatrzymał się w gospodzie przy rynku, wypił kawę i zabrał ze sobą filiżankę, by uniknąć upokarzającej ewentualności, iż zostanie rozbita

w kawałki. Kierował się właśnie ku domowi, gdy wychodzące ze szkoły dzieci otoczyły go na rogu ulicy, klaszcząc rytmicznie w dłonie i śpiewając: „Niech żyje Libertador! Niech żyje Libertador!”. Tak go to oszołomiło, że nie wiedziałby, jak się zachować, gdyby dzieci same nie ustąpiły mu z drogi. W domu zastał hrabiego de Raigecourt, który zjawił się nie zapowiedziany, a towarzyszyła mu kobieta: równie pięknej, wytwornej i dumnej generał nie widział w całym swoim życiu. Była w stroju do konnej jazdy, chociaż przyjechali kolaską zaprzężoną w osła. Jedyną rzeczą, jaką zechciała powiedzieć o sobie, było to, że ma na imię Camille i pochodzi z Martyniki. Hrabia nie dodał nic od siebie, chociaż w miarę jak przedłużała się wizyta, widać było aż nazbyt wyraźnie, że jest w niej do szaleństwa zakochany. Już sama obecność Camille przywróciła generałowi dawny animusz, toteż kazał co prędzej przygotować wystawny obiad. Hiszpańszczyzna hrabiego była poprawna, rozmowę prowadzono jednak w języku francuskim, gdyż był to język Camille. Kiedy powiedziała, że urodziła się w Trois-Ilets, generał wpadł w zachwyt, a jego przygasłe oczy na moment nabrały blasku. – Ach – powiedział. – To tam, gdzie przyszła na świat Józefina. Zaśmiała się. – Proszę wybaczyć, Ekscelencjo, ale tak reagują wszyscy. Oczekiwałam bardziej błyskotliwej uwagi. Nieco urażony, bronił się snując liryczne wspomnienia dotyczące La Pagerie, rodzinnego domu Marii Józefiny, cesarzowej Francji; do domu tego łatwo było trafić nawet z daleka, mimo otaczających go rozległych plantacji trzciny cukrowej, gdyż obecność jego zdradzał gwar ptactwa i woń wydobywająca się z alembików cukrowni. Camille zdziwiła się, że generał tak dobrze zna to miejsce. – Prawdę rzekłszy, nigdy nie byłem ani tam, ani w ogóle na Martynice – powiedział. – Et alors? – powiedziała ona. – Przygotowywałem się do tego przez wiele lat – rzekł generał – ponieważ przeczuwałem, że kiedyś wiedza o tym miejscu przyda mi się, gdy zechcę się przypodobać najpiękniejszej mieszkance owych wysp. Mówił płynnie, cichym głosem, lecz z dużą swadą; ubrany był w bawełniane spodnie, satynowy surdut i czerwone ranne pantofle. Ona zwróciła szczególną uwagę na zapach wody kolońskiej unoszący się w jadalni. Wyznał jej, że jest to jego słabość, a wrogowie zarzucają mu nawet, iż roztrwonił na wodę kolońską osiem tysięcy pesos z pieniędzy państwowych. Był tak samo mizerny jak poprzedniego dnia, ale drążącą go okrutną chorobę zdradzała jedynie pewna oszczędność ruchów. W towarzystwie samych mężczyzn generał potrafił kląć jak najzwyklejszy ordynarny

koniokrad, lecz wystarczała obecność jednej kobiety, a już jego maniery i mowa nabierały przesadnej subtelności. Sam odkorkował, spróbował i nalał gościom wspaniałe burgundzkie wino, które hrabia określił bezwstydnie jako aksamitną pieszczotę dla podniebienia. Podawano właśnie kawę, gdy kapitan Iturbide coś mu szepnął na ucho. Wysłuchał z poważną miną, ale zaraz opadł na krzesło śmiejąc się z całego serca. – Posłuchajcie państwo – rzekł – jest tu delegacja z Cartageny, przybyli na mój pogrzeb. Kazał ich wpuścić. Montilli i jego towarzyszom nie pozostało nic innego, jak wziąć udział w zabawie. Adiutanci posłali po grajków z San Jacinto, którzy kręcili się tu od poprzedniego wieczora, a grupa starszych mężczyzn i kobiet zatańczyła cumbię na cześć gości. Camille, zaskoczona elegancją owego ludowego tańca o afrykańskim rodowodzie, chciała się go nauczyć. Generał miał opinię świetnego tancerza i niektórzy współbiesiadnicy pamiętali, że podczas ostatniej wizyty tańczył cumbię po mistrzowsku. Ale kiedy Camille poprosiła go do tańca, odmówił tego zaszczytu. „Trzy lata to bardzo dużo” – powiedział z uśmiechem. Tańczyła więc sama, otrzymawszy kilka wskazówek. Nagle, gdy muzyka na chwilę ucichła, rozległy się owacje i seria głośnych wybuchów i strzałów z broni palnej. Camille przestraszyła się. Hrabia powiedział całkiem serio: – Do diabła, to rewolucja! – Nie wyobraża pan sobie, jak bardzo by się nam przydała – powiedział generał ze śmiechem. – Niestety, to tylko walki kogutów. I niewiele myśląc, dopił kawę i gestem dłoni zaprosił wszystkich na arenę. – Proszę ze mną, Montilla, zobaczy pan, jaki ze mnie nieboszczyk – powiedział. I tak oto, o drugiej po południu, udał się na kogucią arenę razem z dużą grupą gości, której przewodził hrabia de Raigecourt. Lecz w takim miejscu jak to, gdzie zbierają się sami mężczyźni, nikt nie zwracał uwagi na niego: wszyscy patrzyli na Camille. Nikt by nie uwierzył, że ta olśniewająco piękna kobieta nie jest jedną z wielu jego wybranek, a do tego przecież pojawiła się tam, gdzie kobiety nie mają wstępu. I nieważne, że jak mówiono, była razem z hrabią: wszyscy wiedzieli, że generał, chcąc przysłonić prawdę, polecał swym oficerom dotrzymywać towarzystwa jego sekretnym konkubinom. Druga walka była okrutna. Czerwony kogut wydrapał oczy przeciwnikowi celnym ciosem ostróg. Ale ślepy ptak nie poddał się, rzucił się z taką wściekłością na tamtego, że zdołał urwać mu głowę, którą następnie rozdziobał i zjadł. – Nigdy nie wyobrażałam sobie równie krwawej zabawy – powiedziała Camille. – Ale jestem zachwycona. Generał wyjaśnił jej, że spektakl bywa jeszcze bardziej wrzaskliwy i okrutny, kiedy

widzowie nieprzyzwoitymi okrzykami zachęcają ptaki do walki, tym razem jednak „koguciarze” byli powściągliwi z powodu obecności kobiety, i to tak pięknej. Spojrzał na nią zalotnie i dodał: – Tak więc to pani wina. Zaśmiała się, rozbawiona: – Raczej pańska wina, Ekscelencjo – bo rządził pan tym krajem od tylu lat i nie wprowadził prawa, które nakazywałoby mężczyznom zachowywać się tak samo przy kobietach jak i wtedy, gdy ich nie ma. On zaczynał tracić panowanie nad sobą: – Błagam, mech mi pani nie mówi „Ekscelencjo” – powiedział. – Wystarczy, jeśli będzie się o mnie mówić, że jestem uczciwy. Tej nocy, zostawiając go zanurzonego w nie przynoszącej mu ulgi kąpieli, Jose Palacios powiedział: – To najładniejsza dziewczyna, jaką kiedykolwiek widzieliśmy. Generał nie otworzył oczu. – Jest odrażająca – rzeki. Pojawienie się generała na koguciej arenie było, według opinii ogółu, przemyślanym posunięciem i miało na celu zdementowanie pogłosek o chorobie, tak złowrogich, że nikt nie podał w wątpliwość wiadomości o jego śmierci. Osiągnął zamierzony efekt, bo kurierzy wysłani z Cartageny zawieźli w różne strony świata informacje o jego dobrym samopoczuciu, a jego zwolennicy uczcili te wieści publicznymi zabawami, w których jednak więcej było wyzwania niż radości. Generałowi udało się oszukać nawet własny organizm, bowiem w ciągu następnych dni nadal był bardzo ożywiony, a nawet pozwolił sobie zasiąść znowu przy karcianym stole razem z adiutantami, którzy nie kończącymi się rozgrywkami zabijali nudę. Andres Ibarra, najmłodszy i bardzo wesoły, a przy tym wciąż jeszcze nie pozbawiony romantycznego podejścia do wojny, napisał wówczas do swej przyjaciółki w Quito: „Wolę śmierć w Twych ramionach niż obecny spokój bez Ciebie”. Grali dniami i nocami, czasem pochłonięci zagadką kryjącą się w kartach, czasem kłócąc się i wykrzykując, zawsze napastowani przez komary: w porze deszczów atakowały one nawet w biały dzień mimo ognisk, na których nieustannie służba paliła koński nawóz. Generał nie grał w karty od owej niedobrej nocy w Guaduas, ponieważ przykra scysja z Wilsonem pozostawiła w jego sercu gorycz, o której chciał zapomnieć; ale ze swego hamaka słyszał, jak wykrzykują, jak się zwierzają, jak mówią o tęsknocie za wojną podczas nieróbstwa w porze nietrwałego pokoju. Pewnej nocy spacerował po domu i nie mogąc się oprzeć pokusie, przystanął w krużganku. Tym, co siedzieli twarzą do niego, dał znak, aby zachowali milczenie, i podszedł od tyłu do Andresa Ibarry. Położył mu ręce na ramionach, niczym szpony drapieżnego ptaka, i zapytał:

– Powiedz no mi, kuzynie, czy ty również widzisz już we mnie umrzyka? Ibarra, przyzwyczajony do jego wybryków, nawet nie odwrócił się, by nań spojrzeć. – Ja nie, panie generale – powiedział. – Więc albo jesteś ślepy, albo kłamiesz – rzekł generał. – Albo siedzę odwrócony plecami – odparł Ibarra. Generał zainteresował się grą, usiadł i w końcu zaczął grać razem z nimi. Wszyscy uznali to za powrót do normalności nie tylko tej nocy, ale i w ciągu następnych. „Póki nie nadejdzie nasz paszport”, jak powiedział generał. A jednak Jose Palacios powtarzał mu, że mimo karcianego rytuału, mimo poważania, jakim się cieszył, mimo samej jego obecności – oficerowie mają po dziurki w nosie tego błądzenia w pustce. Nikt bardziej niż on nie był uzależniony od losu swoich oficerów, od ich codziennych drobiazgowych działań i od otwierających się przed nimi horyzontów, ale kiedy trudności były nie do pokonania, rozwiązywał je oszukując siebie samego. Od czasu incydentu z Wilsonem, a także później, kiedy płynęli rzeką, odłożył na bok własne troski, aby zająć się swymi ludźmi. Zachowanie Wilsona było czymś nie do pomyślenia i tylko poważna frustracja mogła wywołać u niego tak ostrą reakcję. „Jest równie dobrym żołnierzem jak jego ojciec – powiedział kiedyś generał, ujrzawszy go podczas bitwy w dolinie Junin. – A przy tym jest skromny” – dodał, gdy tamten wzbraniał się przed awansem na pułkownika, który przyznał mu marszałek Sucre po bitwie pod Tarqui i który on kazał mu przyjąć. Rygor, jaki narzucał wszystkim, zarówno na czas pokoju, jak i wojny, nie polegał tylko na heroicznym zdyscyplinowaniu, lecz także na wymogu lojalności, która musiała niemal graniczyć z darem jasnowidzenia. Byli to ludzie wojny, ale nie koszar, bowiem w tyłu bitwach brali udział, że ledwo starczyło im czasu na rozłożenie się obozem. Pochodzili z różnych środowisk, ale ci najbardziej zasłużeni dla niepodległości, znajdujący się najbliżej generała, to był kwiat kreolskiej arystokracji, młodzieńcy wykształceni w szkołach dla książąt. Walka wypełniała im życie, walczyli to tu, to tam, z dala od swych domów, żon i dzieci, i potrzeba chwili uczyniła z nich polityków i ludzi sprawujących władzę. Wszyscy byli Wenezuelczykami z wyjątkiem Iturbidego i europejskich adiutantów, i prawie wszyscy byli jakoś spokrewnieni albo spowinowaceni z generałem: Fernando, Jose Laurencio, bracia Andres i Diego Ibarra, Briceño Mendez. Więzy krwi i podobne pochodzenie były ich znakiem rozpoznawczym i łączyły ich. Jeden spośród tych ludzi był inny: Jose Laurencio Silva, syn akuszerki z miejscowości El Tinaco na równinie Llanos i rybaka znad rzeki o tej samej nazwie. Był, jak jego ojciec i matka, ciemnym Mulatem, z tych coraz mniej licznych brązowoskórych, ale generał ożenił go z Felicią, jeszcze jedną swą bratanicą. Karierę

wojskową zaczął jako ochotnik, zaciągnąwszy się w szesnastym roku życia do wyzwolicielskiej armii; osiągnął wszystkie stopnie aż do generała i wodza naczelnego, którym został mając pięćdziesiąt osiem lat, i odniósł co najmniej piętnaście ciężkich ran i jeszcze więcej lżejszych z różnej broni podczas pięćdziesięciu dwóch bitew w niemal wszystkich kampaniach niepodległościowych. Jedyna przykrość spowodowana jego karnacją Mulata spotkała go kiedyś na uroczystym balu, gdy pewna dama z miejscowej arystokracji nie chciała z nim tańczyć. Generał poprosił wówczas, aby powtórzono granego dopiero co walca, i odtańczył go z Silvą. Generał O’Leary był jego przeciwieństwem: jasnowłosy, wysoki, o świetnej prezencji, którą podkreślały jego florenckie mundury. Przybył do Wenezueli mając osiemnaście lat, jako chorąży Czerwonych Huzarów, i brał udział niemal we wszystkich bitwach w wojnie o niepodległość. On również, jak każdy z nich, miał swoją godzinę niełaski, gdyż stanął po stronie Santandera w sporze z Jose Antonio Paezem, kiedy generał kazał mu szukać sposobu ich pogodzenia. Generał przestał go zauważać i zostawił swemu losowi na czternaście miesięcy, póki nie zapomniał o urazie. Osobiste zasługi każdego z tych ludzi były niewątpliwe. Zło tkwiło w tym, że generał nigdy nie uświadomił sobie, jak potężny, wzniesiony przez niego mur władzy dzieli go od nich; mur tym trudniejszy do przekroczenia, im bardziej on sam zdawał się być przystępny i miłosierny. Ale tej nocy, gdy Jose Palacios uświadomił mu, w jakim stanie ducha się znajdują, grał z nimi jak równy z równym, przegrywając ochoczo, póki om sami nie poddali się zmęczeniu i nie zapragnęli odpoczynku. Stało się jasne, że zapomnieli o dawnych rozczarowaniach. Nie doskwierało im poczucie klęski, które ogarniało ich nawet po wygranej wojnie. Nie przywiązywali wagi do tego, że generał ociągał się z awansowaniem ich, nie chcąc, by ktokolwiek miał się za uprzywilejowanego, i obojętne im były kłopoty tułaczego życia, jak też i przypadkowe miłostki. Ich żołd został zredukowany do jednej trzeciej z powodu pustki w skarbie państwa, a na domiar złego wypłacano go z trzymiesięcznym opóźnieniem i w państwowych bonach o nieustalonej konwersji, które oni sprzedawali ze stratą spekulantom giełdowym. Nie przejmowali się tym jednak, tak samo jak tym, że generał może odejść z głośnym na cały świat trzaśnięciem drzwiami i zostawić ich na łasce nieprzyjaciół. Nie obchodziło ich mc: chwała była udziałem innych. Czego nie mogli ścierpieć to niepewności, którą ich zaraził podjąwszy decyzję o rezygnacji ze swego stanowiska i która z każdym dniem grzęźnięcia w błocie podczas owej nie kończącej się podróży donikąd stawała się coraz bardziej dotkliwa. Generał był tej nocy w tak dobrym humorze, że biorąc kąpiel powiedział do Josego Palaciosa, iż między nim a jego oficerami nie ma już najmniejszego cienia. A jednak

oficerom pozostało wrażenie, że nie potrafili w nim wzbudzić wdzięczności ani poczucia winy, lecz tylko zasiali w jego duszy ziarno nieufności. Zwłaszcza dotyczyło to Josego Marii Carreño. Od owej nocy, kiedy rozmawiali na pokładzie sampana, był on nieprzystępny i ponury i nieświadomie podtrzymywał plotkę o swych kontaktach z wenezuelskimi separatystami. Albo – jak wówczas powiadano – o tym, że przechodzi na stronę buntowników. Przed czterema laty generał wyrzucił go ze swego serca, jak O’Leary’ego, jak Montillę, jak Briceño Mendesa, jak Santanę, jak tylu innych, tylko dlatego, że podejrzewał go o chęć zyskania popularności kosztem armii. Nadal kazał go śledzić, węszył jego tropy, nastawiał uszu na wszelkie kłamstwa, jakie wymyślano o nim i przeciwko niemu, próbując dojrzeć jakąś iskierkę w mroku własnych wątpliwości. Pewnej nocy usłyszał, jak Carreño mówił – nigdy się nie dowiedział, czy przez sen, czy też całkiem przytomnie – że dla ocalenia ojczyzny można usprawiedliwić nawet zdradę. Wówczas ujął go pod ramię, wyprowadził na podwórze i rozmawiając z nim posłużył się swym nieodpartym urokiem, przy czym zwracał się doń po imieniu: był to wykalkulowany chwyt, do którego się uciekał jedynie w nadzwyczajnych okolicznościach. Carreño wyznał mu prawdę. Był rozgoryczony, gdyż widział, że generał pozostawia biegowi rzeczy to wszystko, czego dokonał, i nie troszczy się o ludzi, których opuszcza, osieroconych. Lecz jego plany odstępstwa były uczciwe. Zmęczony tą podróżą ślepców w poszukiwaniu choćby promyka nadziei, nie będąc w stanie żyć dalej w ten sposób, postanowił uciec do Wenezueli, aby stanąć na czele zbrojnego ruchu na rzecz integracji. – Nie przychodzi mi na myśl mc bardziej zgodnego z honorem – stwierdził na koniec. – A jak myślisz? Czy w Wenezueli potraktują cię lepiej? – zapytał generał. Carreño nie śmiał powiedzieć, że tak. – Hm, ale tam będę przynajmniej w ojczyźnie – odparł. – Nie bądź głupi – powiedział generał. – Dla nas ojczyzną jest Ameryka, a ona wszędzie jest taka sama: nic na to nie poradzisz. Nie dopuścił go już do głosu. Mówił do niego sam, bardzo długo, i zdawał się zwierzać ze wszystkiego, co mu leżało na sercu, chociaż ani Carreño, ani nikt inny nie miał się nigdy dowiedzieć, czy był w takich wypadkach szczery. Na koniec poklepał go po plecach i zostawił samego w ciemnościach. – Przestań szaleć, Carreño – rzekł mu. – Wszystko to diabła warte.

*** W środę 16 czerwca dostał wiadomość, że rząd zatwierdził przyznaną mu przez Kongres dożywotnią pensję. Otrzymanie owej wiadomości skwitował generał listem – nie pozbawionym ironii – do prezydenta Mosquery; skończywszy dyktować powiedział do Fernanda, naśladując używany przez Josego Palaciosa plurahs maiestatis i jego ceremonialną afektację: „Jesteśmy bogaci”. We wtorek, dwudziestego drugiego, otrzymał paszport i potrząsnął nim w powietrzu, mówiąc: „Jesteśmy wolni”. W dwa dni później, budząc się w hamaku po godzinie kiepskiego snu, otworzył oczy i rzekł: „Jesteśmy smutni”. I wtedy postanowił natychmiast wyruszyć do Cartageny, korzystając z tego, że dzień był pochmurny i chłodny. Wydał tylko jeden rozkaz nadzwyczajny: aby oficerowie z jego świty podróżowali w cywilnych ubraniach i bez broni. Nie udzielił żadnego wyjaśnienia, nie zdradził się z niczym, co pozwoliłoby domyślić się powodów takiego zachowania, i z braku czasu nie pożegnał się z nikim. Wyjechali, gdy tylko straż przyboczna była gotowa do drogi, a bagaże zostawili innym, którzy wyruszali później. Generał miał zwyczaj robić podczas podróży nie zaplanowane postoje, aby w rozmowie z napotkanymi ludźmi wypytywać, jakie mają kłopoty. Pytał o najróżniejsze szczegóły: jak im idą interesy, co myślą o wszystkim, w jakim wieku są ich dzieci, na co chorują. Tym razem prawie się nie odzywał, nie zatrzymywał konia ani nie zwalniał kroku, nie kaszlał, nie okazywał zmęczenia i przez cały dzień nic nie jadł, a wypił jedynie kieliszek porto. Około czwartej po południu na horyzoncie zarysowała się sylwetka starego klasztoru na górze Popa. Był to czas procesji i z gościńca widać było sznury pielgrzymów ciągnących jak mrówki ścieżką po stromym zboczu. Wkrótce dostrzegli w dali nieodłączne sępy zataczające koła nad rynkiem i rzeźnią. Na widok murów generał dał znak Josemu Mani Carreño. Ten dołączył do niego i wyciągnął ku niemu swą krzepką dłoń sokolnika, by się na niej wsparł. „Mam dla pana polecenie – szepnął mu generał. – Jak będziemy na miejscu, proszę się dowiedzieć, gdzie teraz jest Sucre”. Poklepał go po ramieniu, jak zwykle gdy się z kimś żegnał, i dodał: – Oczywiście niech to zostanie między nami. Liczna grupa z Montillą na czele oczekiwała ich na głównej drodze i generał musiał odbyć resztę podróży w dawnej karecie gubernatora hiszpańskiego, do której zaprzęgnięto żwawe muły. Chociaż słońce zaczynało się już zniżać, gałęzie namorzynów zdawały się gotować w upale pośród otaczających miasto bagien, których cuchnące zarazą wyziewy trudniej było znieść niż zgniły smród wody w zatoce zanieczyszczanej od stu lat krwią i odpadkami z rzeźni. Kiedy wjechali przez Bramę Półksiężyca, znad targowiska zerwała się, niczym huragan, chmara spłoszonych sępów. Wywołał tu panikę

wściekły pies, który rankiem pogryzł kilka osób w różnym wieku, wśród niech pewną białą Kastylijkę, niepotrzebnie włóczącą się po zakazanych kątach. Pies pokąsał tez dzieci z dzielnicy niewolników, ale one same zdołały go zatłuc kamieniami. Jego zewłok wisiał na drzewie przy wejściu do szkoły. Generał Montilla kazał go spalić nie tylko ze względów sanitarnych, ale też i dlatego, że nie chciał dopuścić, by tkwiące w nim zło sprzysięgło się z afrykańskimi czarami. Ludność otoczonej murami części miasta, zwołana naglącym nakazem, wyległa na ulicę. Popołudnia były już teraz, w okresie czerwcowego przesilenia, dłuższe i przejrzyście jasne, na ukwieconych balkonach stały kobiety w hiszpańskich strojach, a bicie katedralnych dzwonów, popisy orkiestry wojskowej i salwy artyleryjskie słychać było aż nad morzem, nic jednak nie zdołało przysłonić nędzy, którą starano się ukryć. Kłaniając się kapeluszem ze swego miejsca w chybotliwym pojeździe, generał nie mógł nie widzieć siebie samego w żałosnym świetle, gdy porównywał to ubogie powitanie ze swym triumfalnym wjazdem do Caracas w 1813 roku: w wieńcu laurowym na głowie siedział w karecie ciągniętej przez sześć najpiękniejszych miejscowych dziewczyn, a wokół gromadziły się płaczące ze szczęścia tłumy, które tego dnia uwieczniły go nadając mu sławny tytuł Libertadora. Caracas było jeszcze wciąż odległym miastem kolonialnej prowincji, brzydkim, smutnym, nijakim, ale wieczory u podnóża El Avila wywoływały rozdzierającą nostalgię. Wydawało się, że tamta scena i obecna to dwa wspomnienia nie z tego samego życia. Bo dostojna i bohaterska Cartagena de Indias, wielokrotna stolica wicekrólestwa tysiące razy opiewana jako jedna z najpiękniejszych na świecie nie była teraz nawet cieniem dawnej Cartageny. Dziewięć razy była oblegana od strony lądu i od morza i po wielekroć splądrowana przez korsarzy i generałów. Jednakże najbardziej zrujnowały ją walki o niepodległość, a potem wojny między frakcjami. Rodziny, które wzbogaciły się na wydobywaniu złota, pouciekały. Dawni niewolnicy dryfowali z prądem niepotrzebnej im wolności, a z pałaców markizów, teraz zajętych przez biedotę, wybiegały na zaśmiecone ulice szczury wielkie jak koty. Łańcuch niezwyciężonych twierdz, które król Filip II chciał niegdyś zobaczyć przez swe „dalekowidzące” przyrządy z tarasów Eskurialu, był ledwie wyobrażalny pośród gęstych zarośli. Handel, będący w największym rozkwicie w XVII wieku z powodu kupczenia niewolnikami, sprowadzał się teraz do kilku podupadających sklepików. Niemożliwością było pogodzić chwałę zwycięstwa ze smrodem otwartych dołów kloacznych. Generał westchnął szepcząc do ucha Montilli: – Jakże drogo nas kosztowała ta zasrana niepodległość! Montilla zgromadził tego wieczora całą miejscową śmietankę towarzyską w swej siedzibie na ulicy La Factoria, w domu, gdzie wiódł nędzny żywot markiz de Valdehoyos

i wspaniale sobie radziła pani markiza zajmująca się przemytem mąki i handlem niewolnikami. W domach najważniejszych osobistości zapalono światła jak na Wielkanoc, ale generał nie robił sobie złudzeń wiedząc, że na Karaibach każda okazja, nawet śmierć znanej osobistości, może być pretekstem do publicznej swawoli. I było to, rzeczywiście, tylko pozorowane święto. Już na wiele dni przedtem krążyły po mieście obelżywe świstki papieru, a opozycyjna partia podżegała swoich ludzi do rzucania kamieniami w okna przeciwników i brania się za bary z policją. „Dobrze, że u nas nie ma już ani jednej szyby do wybicia” – powiedział Montilla z właściwym mu humorem, świadom, iż gniew ludu wycelowany jest raczej w niego niż w generała. Wzmocnił grenadierów ze straży przybocznej miejscowymi oddziałami, otoczył cały sektor kordonem i zabronił informować dostojnego gościa o wojennych nastrojach ulicy. Hrabia de Raigecourt udał się tego wieczora do generała, by mu powiedzieć, że parowiec angielski widać już z zamków Boca Chica, ale on nie wyjeżdża. Według oficjalnej wersji nie chciał przemierzać ogromnych przestworów oceanu razem z gromadką kobiet, które odbywały podróż stłoczone w jedynej kajucie. Lecz prawda wyglądała tak, że mimo owego wystawnego obiadu w Turbaco, mimo wyskoku na walki kogutów, mimo całego wysiłku generała, który starał się panować nad swym nadwątlonym zdrowiem, hrabia zdawał sobie sprawę, że nie jest on w stanie podjąć podróży. Sądził, że może jego duch przetrzyma trudy morskiej wyprawy, ale ciało nie, i nie zamierzał ułatwiać zadania śmierci. Jednak ani te, ani żadne inne argumenty nie zdołały wówczas nakłonić generała do zmiany decyzji. Montilla nie dał za wygraną. Wcześnie pożegnał gości, aby chory mógł odpocząć, ale zatrzymał go jeszcze dłuższy czas na wewnętrznym balkonie, podczas gdy smutna młodziutka dziewczyna w muślinowej, prawie niewidocznej tunice odegrała dla nich na harfie siedem miłosnych pieśni. Były tak piękne i wykonane z takim uczuciem, że dwaj wojskowi nie śmieli odezwać się słowem, póki ciągnąca od morza bryza nie uniosła ze sobą ostatnich strzępów muzyki. Generał drzemał na huśtawce, unosząc się na falach dźwięków, a w pewnej chwili wstrząsnął się nagle i zaśpiewał cicho, lecz wyraźnie i melodyjnie cały tekst ostatniej pieśni. Na koniec zwrócił się ku harfiarce i wyszeptał płynące prosto z serca słowa podziękowania, ale dostrzegł tylko harfę przybraną wieńcem zwiędłych liści laurowych. Wtedy coś sobie przypomniał. – W Hondzie uwięziono pewnego mężczyznę za umotywowane zabójstwo – rzekł. Śmiech Montilli wyprzedził żartobliwe pytanie: – Jakiego koloru ma rogi? Generał puścił to mimo uszu i wyłożył mu całą sprawę ze wszystkimi szczegółami, z wyjątkiem swej intymnej przygody z Mirandą Lyndsay na Jamajce. Montilla zaraz

znalazł odpowiednie wyjście. – Ten człowiek powinien poprosić, aby ze względów zdrowotnych przeniesiono go tutaj – powiedział. – Kiedy już się tu znajdzie, uruchomimy sprawę o ułaskawienie. – Czy można tak zrobić? – zapytał generał. – Nie można – powiedział Montilla – ale się robi. Generał zamknął oczy, obojętny na hałaśliwe ujadanie psów, które nagle zakłóciło ciszę, i Montilla sądził, że znów usnął. Po chwili głębokiego namysłu otworzył oczy i zakończył całą rzecz: – Zgoda – powiedział. – Ale ja nic o tym nie wiem. Dopiero potem dotarło do jego świadomości szczekanie, które dochodziło spoza murów starej dzielnicy i koncentrycznymi falami przenikało dalej, aż po najbardziej oddalone mokradła, gdzie trzymano psy specjalnie tresowane: powstrzymywały się od wydawania głosu, by nie zdradzać miejsca pobytu swych panów. Montilla opowiedział generałowi, że właśnie truje się bezpańskie psy, aby zapobiec szerzeniu się wścieklizny. Zdołano schwytać tylko dwoje spośród pokąsanych dzieci niewolników. Inne, jak zwykle, ukryli rodzice, aby umierały pod okiem pogańskich bożków, albo też prowadzono je do otoczonych palisadą siedlisk zdziczałych zbiegów na bagnach Marialabaja, dokąd nie dosięgało ramię władzy, i tam próbowano ratować stosując środki znane zaklinaczom węży. Generał nigdy nie usiłował wypleniać tych rytuałów związanych z nieuchronnym nieszczęściem, ale trucie psów wydawało mu się czymś niegodnym istoty ludzkiej. Kochał je tak samo jak konie i kwiaty. Kiedy po raz pierwszy wybrał się w podróż do Europy, wiózł ze sobą aż do Veracruz parę szczeniaków. Miał ich więcej niż dziesięć kiedy ciągnąc od strony wenezuelskich stepów, na czele czterystu bosych llaneros przeprawiał się przez Andy, aby wyzwolić Nową Granadę i utworzyć republikę Kolumbii. Podczas wojny zabierał je ze sobą. Nevado, najsławniejszy z nich, który towarzyszył mu od pierwszych kampanii i sam jeden rozgromił gromadę dwudziestu krwiożerczych psów należących do wojsk hiszpańskich, zginął od ciosu lancą w pierwszej bitwie pod Carabobo. Gdy byli w Limie, Manuela Saenz miała prócz wielu innych wszelkiego rodzaju stworzeń, które hodowała w posiadłości „La Magdalena”, więcej psów, niż zdołała utrzymać. Ktoś powiedział pewnego razu generałowi, że kiedy pies zdechnie, trzeba go natychmiast zastąpić innym, takim samym i o takim samym imieniu, aby się wydawało, że to ciągle to samo zwierzę. On jednak się z tym nie zgadzał. Zawsze chciał, by różniły się od siebie; pragnął wspomnieć każdego w jego własnej tożsamości, zachować w pamięci jego smutne spojrzenie i niespokojny oddech i opłakiwać jego śmierć. Po fatalnej nocy 25 września kazał zaliczyć do ofiar zamachu dwa ogary, którym spiskowcy poderżnęli gardła. Teraz, podczas ostatniej podróży, miał

ze sobą dwa ostatnie, jakie mu pozostały, nie licząc wynędzniałego śmiałka wyłowionego z rzeki. Usłyszana od Montilli wiadomość, że tylko pierwszego dnia otruto przeszło pięćdziesiąt psów, zepsuła ów dobry nastrój, jaki zawdzięczał popisom harfistki. Montilla szczerze nad tym ubolewał i przyrzekł mu, że nie będzie juz więcej martwych psów na ulicach. Obietnica go uspokoiła, nie dlatego aby wierzył, że zostanie dotrzymana, lecz ponieważ dobre chęci podwładnych zawsze podnosiły go na duchu. Urok wspaniałej nocy dokonał reszty. Znad oświetlonego patio wznosił się zapach jaśminów, powietrze wydawało się kryształowo czyste, a na niebie lśniło więcej gwiazd niż kiedykolwiek. „Jak Andaluzja w kwietniu”, powiedział był kiedyś, w innych czasach, wspominając słowa Kolumba. Wiatr się zmienił i wymiótł wszystkie hałasy i wonie, tak że pozostał tylko grzmiący odgłos fal bijących o mury. – Panie generale – błagał Montilla – proszę nie wyjeżdżać. – Statek stoi w porcie – rzekł generał. – Jeszcze będą inne – powiedział Montilla. – Na jedno wychodzi – odparł generał. – Każdy z nich będzie tym ostatnim. Nie ustąpił ani na włos. Gdy ponawiane wciąż prośby okazały się daremne, Montilli nie pozostało nic innego, jak zdradzić tajemnicę, którą przedtem przysiągł zachować aż do dnia poprzedzającego samo wydarzenie: generał Rafael Urdaneta na czele grupy oficerów-bolivarowców, przygotowywał zamach stanu w Santa Fe na pierwsze dni września. W przeciwieństwie do tego, czego spodziewał się Montilla, generał nie wyglądał na zaskoczonego. – Nie wiedziałem o tym – rzekł – ale łatwo było to sobie wyobrazić. Montilla wprowadził go wówczas w szczegóły spisku wojskowego, który objął już wszystkie wierne mu garnizony w kraju w porozumieniu z oficerami wenezuelskimi. Generał głęboko się nad tym zastanowił. „To nie ma sensu – powiedział. – Jeżeli Urdaneta istotnie chce naprawiać świat, niech porozumie się z Paezem i powtórzy historię ostatniego piętnastolecia, od Caracas aż do Limy. Stamtąd do Patagonii to już tylko zwykły spacer”. Ale idąc spać zostawił uchylone drzwi. – Sucre o tym wie? – zapytał. – Jest przeciw – powiedział Montilla. – Bo nie zgadza się z Urdanetą, to jasne – powiedział generał. – Nie – rzekł Montilla. – Ponieważ nie zgadza się na nic, co by mu przeszkodziło w podróży do Quito. – Tak czy inaczej, to z nim powinni rozmawiać – powiedział generał. – Rozmowa ze mną to strata czasu. Wydawało się, że to jego ostatnie słowo. Zwłaszcza że nazajutrz wczesnym rankiem

kazał Josemu Palaciosowi załadować bagaże, póki parowiec stoi jeszcze w zatoce, i poprosić kapitana statku, aby po południu zakotwiczył go przed fortecą Santo Domingo: w ten sposób on będzie go mógł widzieć ze swego balkonu. Były to dyspozycje tak drobiazgowe, że skoro nie wymienił osób, które mają z nim udać się w podróż, oficerowie pomyśleli, iż nie zabiera ze sobą żadnego z nich. Wilson postąpił tak, jak to było uzgodnione jeszcze w styczniu, i załadował swoje rzeczy nie pytając nikogo o zdanie. Nawet najmniej przekonani, że naprawdę wyjeżdża, przyszli go pożegnać, kiedy ujrzeli na ulicach miasta sześć wózków z bagażami zmierzających ku nabrzeżu. Hrabia de Raigecourt, tym razem w towarzystwie Camille, był honorowym gościem. Ona, z włosami upiętymi w kok, ubrana w zieloną tunikę i takież pantofelki, wydawała się młodsza, a w jej oczach nie było tyle okrucieństwa co poprzednio. Generał, uprzejmy i elegancki, nie pokazywał po sobie niechęci, jaką go napawał jej widok. – Jakże pewna swej urody musi być dama, której tak do twarzy w zielonym kolorze – powiedział po hiszpańsku. Hrabia natychmiast to przetłumaczył, a Camille odpowiedziała na te słowa śmiechem wolnej kobiety, który napełnił cały dom jej oddechem pachnącym lukrecją. „Nie zaczynajmy od nowa, don Simón”, powiedziała. Coś się zmieniło w nich obojgu, bo żadne nie śmiało podjąć tamtej słownej potyczki z pierwszego spotkania bojąc się zranić przeciwnika. Camille zapomniała o nim kręcąc się beztrosko wśród tłumnie zgromadzonych gości, na tyle wykształconych, że mogli paplać po francusku o bieżących wydarzeniach. Generał oddalił się, by porozmawiać i ojcem Sebastianem de Sigilenza, świętym mężem, który cieszył się zasłużonym szacunkiem, odkąd wyleczył Humboldta z ospy, której ów się nabawił będąc przejazdem w tym mieście w roku 1800. Sam duchowny jako jedyny nie przykładał wagi do tego wyczynu. „To z woli Pana jedni umierają na ospę, a inni nie, baron zaś znalazł się pośród tych drugich”, mówił. Generał zapragnął go poznać podczas swej poprzedniej podróży, kiedy dowiedział się, że leczy trzysta różnych chorób za pomocą wyciągu z aloesu. Montilla kazał rozpocząć przygotowania do pożegnalnej parady wojskowej, kiedy Jose Palacios wrócił z portu z oficjalnym zawiadomieniem, że po obiedzie parowiec zatrzyma się w pobliżu domu. Dla ochrony przed słońcem – zważywszy na porę dnia i środek czerwca – polecił porobić daszki na felukach, które miały przewieźć generała z fortecy Santo Domingo na pokład statku. O jedenastej dom zapełnił się gośćmi, zaproszonymi i nie zaproszonymi, którzy dusili się z gorąca przy długim stole zastawionym najróżniejszymi przysmakami będącymi specjalnością tutejszej kuchni. Camille nie pojęła przyczyny poruszenia na sali, dopóki nie usłyszała, tuż obok,

stłumionym głosem wypowiedzianych słów: I pres vous, madame”. Generał pomógł jej nałożyć na talerz po trochu z każdej potrawy, podając nazwę, przepis i pochodzenie poszczególnych dań, po czym sam wziął dla siebie najlepszą porcję, ku zdumieniu kucharki, której przed godziną odesłał z powrotem potrawy o wiele wykwintniejsze niż I to, co było na stole. Następnie, torując drogę damie wśród grupek gości szukających miejsc do siedzenia, zaprowadził ją do spokojnego kąta na wewnętrznym balkonie pełnym wielkich tropikalnych kwiatów, i tam bez wstępnych ceremonii przystąpił do oblężenia. – Miło mi będzie spotkać się z panią w Kingston – rzekł. – Niczego nie pragnę bardziej – odparła nie okazując najmniejszego zdziwienia. – Uwielbiam Góry Błękitne. – Będzie pani sama? – Z kimkolwiek bym się związała, zawsze będę sama – powiedziała. I dodała szelmowskim tonem: – Ekscelencjo. Uśmiechnął się. – Dam pani znać przez Hyslopa – powiedział. To było wszystko. Odprowadził ją z powrotem przez salon, aż do miejsca, w którym ją ujrzał przedtem, pożegnał się ukłonem jak w kontredansie, zostawił nietknięty talerz na okiennym parapecie i wrócił tam, gdzie był poprzednio. Nikt się nie dowiedział, kiedy podjął decyzję o pozostaniu i dlaczego ją podjął. Udręczony przez polityków rozprawiających o miejscowych waśniach, odwrócił się nagle w stronę Raigecourta i ni z tego, ni z owego powiedział głośno, tak aby wszyscy go usłyszeli: – Ma pan rację, hrabio. Cóż ja bym robił z tyloma kobietami, będąc w takim pożałowania godnym stanie, w jakim się znajduję? – Otóż to, panie generale – powiedział hrabia z lekkim westchnieniem. I dodał zaraz: – Natomiast w przyszłym tygodniu przybywa tutaj „Shannon”, angielska fregata, która ma nie tylko dobre kajuty, lecz także wspaniałego lekarza na pokładzie. – To gorsze niż setka kobiet – powiedział generał. Tak czy inaczej, udzielone przezeń wyjaśnienie było jedynie pretekstem, gdyż pewien oficer na statku gotów był odstąpić mu swoją kajutę aż do Jamajki. Jedynie Jose Palacios podał trafnie powód tej decyzji powtarzając swą nieomylną sentencję: „Co sobie mój pan myśli, to tylko mój pan wie”. A poza tym i tak by nie mógł wyruszyć w podróż, bo parowiec osiadł na mieliźnie, kiedy zbliżał się do twierdzy Santo Domingo, by go zabrać, i doznał poważnych uszkodzeń. Tak więc został pod tym tylko warunkiem, że nie będzie nadal mieszkał u Montilli. Generał uważał jego dom za najpiękniejszy w całym mieście, ale bliskość morza

sprawiała, że okazał się zbyt wilgotny, a to źle działało na kości chorego, zwłaszcza zimą, gdy budził się w mokrawej pościeli. Dla zdrowia potrzebował innej atmosfery, nie w tej otoczonej murami dzielnicy dumnej ze swych herbów. Montilla uznał to za zapowiedź dłuższego pobytu w mieście i skwapliwie spełnił jego życzenie. U podnóża góry Popa znajdowało się wypoczynkowe przedmieście, które sami cartageńczycy spalili w 1815 roku, aby oddziały królewskie szykujące się do ponownego podboju miasta nie mogły tam rozbić obozu. Ofiara ta na nic się nie zdała, bo Hiszpanie zdobyli ufortyfikowane centrum po stu szesnastu dniach oblężenia, podczas którego oblegani zjedli nawet podeszwy własnych butów, a sześć tysięcy ludzi umarło z głodu. W piętnaście lat później wypalona równina wciąż była wystawiona na bezlitosne promienie słońca od drugiej po południu. Jednym z nielicznych odbudowanych budynków był dom angielskiego kupca Judaha Kingsellera, który w tym właśnie czasie udał się w podróż. Generał zaraz po przybyciu z Turbaco zwrócił uwagę na to domostwo, gdyż miało dobrze utrzymany dach z liści palmowych i kolorowe ściany, a przy tym było na pół ukryte w gąszczu owocowych drzew. Generał Montilla uważał, że to siedziba zbyt ciasna dla tak znakomitego lokatora, on jednak przypomniał mu, że czy to w łóżku jakiejś księżnej, czy też na ziemi, w nędznym chlewiku, otulony własnym płaszczem – zawsze spał tak samo. Tak więc wynajął ów dom na czas nieokreślony, wraz z dopłatą za łóżko, miednicę, sześć obitych skórą taboretów w salonie oraz chałupniczy zestaw alembików, w których pan Kingseller produkował swój prywatny alkohol. Generał Montilla przywiózł tam poza tym wyściełany aksamitem fotel z pałacu rządowego i kazał zbudować szopę z trzcin i gliny dla grenadierów ze straży przybocznej. Wnętrze domu było chłodne nawet w godzinach największego słońca, a o każdej porze o wiele mniej wilgotne niż u markiza Valdehoyos; były tam cztery przewiewne sypialnie, po których spacerowały legwany. Bezsenność mniej ciążyła przed świtem, gdy można było słuchać, jak z nagłym trzaskiem spadają z drzew dojrzałe owoce flaszowca. Pod wieczór zwłaszcza w porze ulewnych deszczów, widywano przechodzące w pobliżu żałobne orszaki nędzarzy, którzy nieśli zmarłych – przeważnie topielców – do klasztoru, by tam czuwać przy zwłokach. Od czasu przeprowadzki do Pie de la Popa generał zajrzał ponownie za mury starej dzielnicy najwyżej trzy razy, i tylko po to, aby pozować do portretu Antoniowi Meucci, włoskiemu malarzowi, który akurat przyjechał na krótko do Cartageny. Czuł się tak słaby, że musiał pozować na siedząco, na wewnętrznym tarasie w domu markiza, wśród leśnych kwiatów i radosnej wrzawy ptaków, ale i tak nie mógł usiedzieć bez ruchu dłużej niż godzinę. Portret mu się podobał, chociaż było oczywiste, że artysta patrzył na niego

z nadmiernym współczuciem. Granadyjski malarz Jose Maria Espinoza malował go kiedyś w pałacu rządowym w Santa Fe, na krótko przed zamachem wrześniowym, i tamten wizerunek wydał mu się tak inny od jego własnego wyobrażenia o sobie, że nie mógł się oprzeć chęci zwierzenia się z tego generałowi Santanie, swemu ówczesnemu sekretarzowi. – Wie pan, kogo mi przypomina ta osoba z portretu? – powiedział. – Starego Olayę, tego z La Mesa. Kiedy dowiedziała się o tym Manuela Saenz, była oburzona, gdyż znała starca z La Mesa. – Chyba wcale nie lubisz samego siebie – powiedziała. – Olaya dobiegał osiemdziesiątki, kiedyśmy go widzieli ostatni raz, i nie mógł się utrzymać na nogach. Najstarszym jego portretem była anonimowa miniatura, namalowana w Madrycie, kiedy miał szesnaście lat. Gdy miał trzydzieści dwa, zrobiono mu drugą, na Haiti, i obie wiernie oddawały ówczesny wiek i karaibski typ urody generała. W jego żyłach płynęło trochę krwi afrykańskiej – po prapradziadku, który spłodził syna z niewolnicą – i było to tak widoczne w rysach jego twarzy, że limańscy arystokraci mówili o nim Zambo. Lecz w miarę jak rosła jego sława, malarze coraz bardziej go idealizowali, „oczyszczali” mu krew, czynili zeń postać legendarną, aż w końcu w ludzką pamięć wryło się oblicze o rzymskim profilu z pomników. Natomiast portret wykonany przez Espinozę nie przypominał nikogo prócz niego, czterdziestopięcioletniego i już wyniszczonego chorobą, którą nawet w przeddzień śmierci starał się ukryć przed światem, a także przed samym sobą. Pewnej deszczowej nocy, obudziwszy się w Pie de la Popa z niespokojnego snu, generał ujrzał ewangeliczną postać siedzącą w kącie sypialni; miała na sobie tunikę ze zgrzebnego płótna typową dla jakiegoś świeckiego bractwa, a na głowie wianek z migocących świetlików. W czasach kolonialnych podróżników z Europy ogarniało zdumienie na widok tubylców oświetlających sobie drogę butelką napełnioną tymi owadami. Weszło to potem w modę za republiki i kobiety nosiły je we włosach jak płonące girlandy, jak diademy, które opromieniały ich czoła, jak fosforyzujące broszki przypięte do sukni. Dziewczyna, która weszła tamtej nocy do sypialni, miała świetliki zaszyte w przepasce rzucającej na jej twarz widmowy blask. Była smętna i tajemnicza, miała, mimo swych dwudziestu lat, siwe pasma we włosach, a on odkrył u niej w jednej chwili zaletę, którą cenił w kobiecie najbardziej: nieokiełznaną inteligencję. Przyszła do obozowiska grenadierów, żeby za byle jaką zapłatę uraczyć ich swymi wdziękami, i oficerowi dyżurnemu wydała się tak niezwykła, że posłał ją do Josego Palaciosa,

sądząc, iż może zainteresuje generała. On zaś poprosił, żeby się położyła obok niego, bo nie czuł się na siłach, by wziąć ją w ramiona i zanieść na hamak. Zdjęła z głowy przepaskę, schowała świetliki w wydrążonej łodydze trzciny cukrowej, którą miała przy sobie, i położyła się przy nim. Po chwili bezładnej rozmowy generał odważył się zapytać, co myślą o nim ludzie w Cartagenie. – Mówią, że Ekscelencja ma się dobrze, ale udaje chorego, żeby wszyscy się nad nim litowali – powiedziała. Zdjął nocną koszulę i poprosił dziewczynę, żeby mu się przyjrzała przy blasku świecy. Wówczas zobaczyła najbardziej wychudzone ciało, jakie można było sobie wyobrazić: zapadnięty brzuch, sterczące żebra, kościste nogi i ręce, a wszystko to okryte bezwłosą, trupiobladą powłoką; tylko głowa zdawała się należeć do innego człowieka, gdyż skórę na twarzy wygarbowały mu wiatry i niepogoda. – Jedyne, co mi pozostaje, to umrzeć – powiedział. Dziewczyna zaoponowała: – Ludzie powiadają, że zawsze pan był taki, ale teraz jest panu na rękę, żeby o tym wiedziano. Nie poddał się oczywistości argumentów. Nadal kategorycznie dowodził, że jest chory, podczas gdy ona chwilami zapadała w drzemkę, jednak w dalszym ciągu, na pół śpiąc, odpowiadała mu nie tracąc wątku rozmowy. Przez całą noc nawet nie tknął dziewczyny, wystarczało mu, że czuł obok siebie jej promienną młodość. Nagle tuż pod oknem rozległ się śpiew kapitana Iturbide: „Gdy burza trwa i sroży się huragan, zarzuć mi ręce na szyję, niech morze nas pochłonie”. Była to stara piosenka, z czasów gdy jego żołądek jeszcze całkiem dobrze znosił potężnie działające wspomnienie dojrzałych guajaw i niełaskawość kobiety w nocnym mroku. Generał i dziewczyna słuchali tej piosenki razem, niemal w nabożnym skupieniu, ale w połowie następnej ona usnęła, on zaś wkrótce potem wpadł w odrętwienie nie przynoszące ulgi. Śpiew ustał i zapadło milczenie tak nieskalane, że kiedy ona wstała stąpając na palcach, żeby nie budzić generała, psy natychmiast się rozszczekały. Generał usłyszał, jak dziewczyna po omacku szuka rygla u drzwi. – Odchodzisz jako dziewica – powiedział. Odparła ze swawolnym śmiechem: – Żadna nie pozostanie dziewicą po nocy spędzonej z Waszą Ekscelencją. Odeszła tak jak wszystkie inne. Bo wśród tylu kobiet, które przewinęły się przez jego życie – wiele z nich zaledwie na parę godzin – nie było ani jednej, której podsunąłby chociaż myśl o pozostaniu z nim dłużej. W miłosnych zapałach gotów był poruszyć świat, by biec na spotkanie. Gdy już zaspokoił pragnienie, wystarczała mu złudna świadomość, że nadal łączy go z tymi kobietami wspomnienie, że nadal, na odległość, pada im w ramiona pisząc ogniste listy i przesyłając kłopotliwe prezenty dla obrony

przed zapomnieniem; ale nie angażował nawet najdrobniejszej cząstki swego życia w uczucie, które bardziej przypominało próżność niż miłość. Gdy tylko tamtej nocy został sam, wstał i poszedł do Iturbidego, który wciąż jeszcze gawędził z oficerami przy ognisku na podwórzu. Kazał mu śpiewać aż do świtu przy akompaniamencie gitary, na której grał pułkownik Jose de la Cruz Paredes, i wszyscy, sądząc po doborze piosenek, zorientowali się, jak bardzo podupadł na duchu. Z drugiej podróży do Europy wrócił w swoim czasie pełen zachwytu dla modnych kupletów i śpiewał je głośno, tańcząc z niedoścignionym wdziękiem na weselach wysoko urodzonych mieszkańców Caracas. Wojny zmieniły jego upodobania. Romantyczne pieśni wzięte z ludowej tradycji, które były jego przewodnikami w wędrówce po morzu wahań towarzyszących pierwszej miłości, ustąpiły teraz miejsca eleganckim walcom i marszom triumfalnym. Tej nocy w Cartagenie powrócił do piosenek młodości, wśród których były i tak dawne, że musiał uczyć Iturbidego, jak się je śpiewa, bo kapitan był zbyt młody, aby je pamiętać. Słuchaczy ubywało, w miarę jak generał wykrwawiał się do wewnątrz, i w końcu został sam z Iturbidem przy rozżarzonych węglach ogniska. Byk to noc niezwykła, bez jednej gwiazdy na niebie, a wiatr wiejący od morza niósł z sobą płacz sierot i zapach zgnilizny. Iturbide był człowiekiem, który umiał milczeć i bez mrugnięcia okiem spoglądać o świcie na wystygły popiół; i robił to z tak samo natchnioną twarzą, z jaką potrafił przez całą noc, bez chwili przerwy, śpiewać piosenki. Generał, grzebiąc kijem w ognisku, wyrwał go z tego stanu zachwycenia: – Co słychać w Meksyku? – Nie mam tam nikogo – odparł Iturbide. – Jestem wygnańcem. – Tutaj wszyscy jesteśmy wygnańcami – rzekł generał. – Odkąd się to zaczęło, mieszkałem w Wenezueli zaledwie sześć lat, a reszta życia zeszła mi na wyzwalaniu z więzów połowy świata. Nie wyobraża pan sobie, co bym dał za to, żeby się teraz znaleźć w San Mateo i jeść tłusty rosół. I musiał naprawdę uciec myślą ku dzieciństwu i młynom cukrowym, bo zatonął w dłuższym milczeniu, wpatrzony w dogorywający ogień. Kiedy znów się odezwał, już był z powrotem na ziemi i mocno po niej stąpał. – Cały kłopot w tym, że przestaliśmy być Hiszpanami, a potem ruszyliśmy przed siebie, przemierzając kraje, które tak często zmieniają nazwy i rządy, że już sami nie wiemy, w którym z tych cholernych państw jesteśmy – powiedział. Znów na dłuższą chwilę utkwił wzrok w popiele ogniska, po czym zapytał już innym tonem: – A skoro tyle jest krajów na świecie, to czemu panu akurat zachciało się przyjeżdżać

tutaj? Iturbide odpowiedział wykrętnie długim wywodem. „W szkole wojskowej uczono nas wojować na niby – mówił. – Przesuwaliśmy ołowiane żołnierzyki na gipsowych mapach, w niedzielę zabierano nas na pobliskie łąki, gdzie pasły się krowy i przechodziły kobiety wracające z kościoła, i pułkownik oddawał strzał z działa, abyśmy się przyzwyczajali do huku wybuchów i woni prochu. Proszę sobie wyobrazić, że nasz najsłynniejszy nauczyciel był to inwalida, Anglik, który uczył nas, jak spadać z konia”. Generał wpadł mu w słowa: – A pan chciał wojny prawdziwej. – Takiej, jaką pan prowadził, panie generale – powiedział Iturbide. – Ale już prawie dwa lata, jak mnie tu przyjęto, i ciągle jeszcze nie wiem, co to prawdziwa bitwa. Generał wciąż nie patrzył mu w twarz. – Bo pomylił się pan co do miejsca swego przeznaczenia – rzekł. – Tutaj nie będzie innych wojen niż to ścieranie się jednych z drugimi, a to jest tak, jakby się zabijało własną matkę. Jose Palacios przypomniał mu, stojąc jeszcze w mroku, że niedługo będzie świtać. Generał rozgarnął kijem resztki popiołu z ogniska i wstając, uczepiony ramienia Iturbidego, powiedział: – Ja na pańskim miejscu co prędzej bym się stąd wyniósł. Nie czekając, aż mnie dosięgnie niesława. Jose Palacios aż do śmierci powtarzał, że nad domem w Pie de la Popa ciążyło złe fatum. Ledwie się tu urządzili, przypłynął z Wenezueli kapitan Jose Tomas Machado z wiadomością, że wiele wojskowych kantonów nie uznało separatystycznego rządu i zyskuje na sile nowa partia popierająca generała. On przyjął gościa w cztery oczy i wysłuchał go uważnie, ale był daleki od entuzjazmu. „Wiadomości są dobre, lecz spóźnione – powiedział. – A jeśli o mnie chodzi, to cóż może niedołężny biedak przeciwko całemu światu?”. Wydał polecenie, żeby zakwaterowano emisariusza i przyjęto go z wszelkimi honorami, ale nie obiecał mu żadnej odpowiedzi. – Nie spodziewałem się ocalenia ojczyzny – powiedział. Jednakże gdy tylko pożegnał kapitana Machado, zwrócił się do Carreña i zapytał: „Spotkał pan Sucrego?”. Tak wyruszył w połowie maja z Santa Fe, spieszył się, bo chciał dzień swych imienin spędzić z żoną i córką. – Wyjechał zawczasu – dodał Carreño – prezydent Mosquera minął się z nim na drodze do Popayan. – Jak to! – zdziwił się generał. – Jechał drogą lądową? – Tak jest, panie generale.

– Boże, zmiłuj się nad nami! – powiedział generał. Miał przeczucie. Tejże nocy dostał wiadomość, że marszałek Sucre wpadł w zasadzkę i został zabity kulą w plecy, kiedy przejeżdżał przez mroczne okolice Berruecos 4 czerwca. Montilla zjawił się z tą straszną nowiną, gdy generał wychodził z wieczornej kąpieli; ledwie wysłuchał do końca. Uderzył się dłonią w czoło i w jednym ze swych ataków biblijnego gniewu ściągnął ze stołu obrus, na którym stały fajansowe naczynia po kolacji. – Do diabła! – krzyknął. Nie przebrzmiały jeszcze w całym domu echa wybuchu, kiedy już odzyskał panowanie nad sobą. Opadł na krzesło wyjąc: „To Obando!”. Po czym powtórzył kilkakrotnie: „To był Obando, płatny morderca na hiszpańskim żołdzie”. Miał na myśli generała Jose Marię Obando, dowódcę okręgu Pasto nad południową granicą Nowej Granady, który w ten sposób pozbywał się jedynego ewentualnego następcy Libertadora i zapewniał sobie prezydenturę poćwiartowanej republiki, aby potem przekazać ją Santanderowi. Jeden ze spiskowców wspomniał w swych pamiętnikach, że gdy wyszedł z domu, w którym uzgodniono szczegóły popełnienia tej zbrodni, i znalazł się na głównym placu Santa Fe, doznał wstrząsu ujrzawszy w lodowatej przedwieczornej mgle marszałka Sucre: w swym czarnym sukiennym płaszczu i nędznym kapeluszu, przechadzał się samotnie, z rękami w kieszeniach, po dziedzińcu katedralnym. Tej nocy, gdy dowiedział się o śmierci Sucrego, generał wymiotował krwią. Jose Palacios zachował to w tajemnicy, podobnie jak kiedyś w Hondzie, gdy zastał go na czworakach myjącego gąbką podłogę w łazience. Generał nie prosił go o dyskrecję, on jednak nie mówił nikomu o tych dwóch incydentach uważając, że nie warto rozgłaszać dodatkowych złych wiadomości w sytuacji, gdy i tak było ich za dużo. Pewnej nocy, takiej jak ta w Guayaquil, generał uświadomił sobie swoją przedwczesną starość. Nosił jeszcze wtedy długie włosy sięgające ramion i związywał je wstążką na karku, dla wygody w bitwach i w miłosnych potyczkach. Ale tym razem zdał sobie sprawę, że włosy ma prawie białe, a twarz zwiędłą i smutną. „Gdyby mnie pan teraz zobaczył, nie rozpoznałby mnie pan – napisał do jednego z przyjaciół. – Mam czterdzieści jeden lat, a wyglądam na sześćdziesięcioletniego starca”. Tej nocy kazał sobie ostrzyc włosy. Wkrótce potem, w Potosi, próbując zatrzymać orkan uciekającej młodości, która wymykała mu się z rąk, zgolił sobie wąsy i baczki. Po zabójstwie Sucrego na toaletce generała nie było już kosmetyków mających zakamuflować starość. Dom w Pie de la Popa pogrążył się w żałobie. Oficerowie przestali grać w karty i podczas bezsennych nocy rozmawiali do późnych godzin na podwórku skupieni wokół ogniska, które podsycano dla ochrony przed komarami, albo

też we wspólnej sypialni, leżąc w hamakach porozwieszanych na różnych wysokościach. Generał z wolna, kropla po kropli, dawał upust goryczy. Wybierał na chybił trafił dwóch lub trzech oficerów i nie dając im spać zwierzał się ukazując przed nimi całe zło, jakie kryło się w głębi jego zgnojonego serca. Ileś tam razy z rzędu musieli słuchać, jak to jego armia była już o krok od rozprzężenia z powodu skąpstwa Santandera, który pełniąc w Kolumbii funkcję wiceprezydenta odmawiał przysłania mu swych oddziałów i pieniędzy na doprowadzenie do końca dzieła wyzwolenia Peru. – Skąpiec z niego i sknera, taką ma naturę – mówił. – Ale przy tym jego argumentacja była coraz bardziej opaczna: nie starczało mu oleju w głowie, żeby sięgnąć wzrokiem dalej niż do kolonialnych granic. Po raz tysięczny zanudzał ich dowodząc, że śmiertelnym ciosem dla integracji było zaproszenie Stanów Zjednoczonych na Kongres w Panamie, co na własną odpowiedzialność uczynił Santander, kiedy chodziło ni mniej, ni więcej, tylko o proklamowanie zjednoczenia Ameryki. – To tak jakby zaprosić kota na zabawę z myszami – powiedział. – A wszystko dlatego, że Stany Zjednoczone groziły nam oskarżeniem o to, iż zamieniamy kontynent w ligę państw ludowych ukierunkowaną przeciwko Świętemu Przymierzu. Na honor! Opowiadał raz jeszcze, jak przeraziła go niepojęta zimna krew Santandera, gdy finalizował swe zamierzenia. „Jest jak zdechła ryba”, mówił. Po raz tysięczny wyrzucał mu pożyczki otrzymywane z Londynu i pobłażliwość, z jaką traktował korupcję swych przyjaciół. Ilekroć o tym wspomniał, publicznie czy w prywatnym gronie, zakażał dodatkową kroplą trucizny atmosferę polityczną, która i tak była już zatruta. Ale nie mógł się powstrzymać. – To tak właśnie zaczął się koniec świata – mówił. Sam był tak skrupulatny w operowaniu publicznymi pieniędzmi, że nie mógł mówić o tej sprawie nie tracąc panowania nad sobą. Jako prezydent zadekretował karę śmierci dla każdego urzędnika państwowego, który dopuści się malwersacji lub kradzieży sumy większej niż dziesięć pesos. Natomiast jeśli chodzi o własne zasoby, wykazywał taką bezinteresowność, że w ciągu kilku lat wojny o niepodległość roztrwonił większą część fortuny odziedziczonej po przodkach. Jego żołd rozdzielano pomiędzy wdowy i inwalidów wojennych. Bratankom podarował otrzymane w spadku tłocznie cukrownicze, a siostrom dom w Caracas, zaś większość ziemi rozdał licznym niewolnikom, których wyzwolił, zanim jeszcze zniesiono niewolnictwo. Nie przyjął miliona pesos, które mu ofiarował, w euforii wyzwolenia, Kongres w Limie. Dworek w Montserrate przyznany mu przez rząd, aby miał godne siebie miejsce zamieszkania, dał w prezencie będącemu w potrzebie przyjacielowi na krótko przed swoją dymisją. W Apure wstał z hamaka, w którym spał,

i podarował go przewodnikowi, aby wypocił w nim gorączkę, a sam położył się spać na podłodze, okryty wojskowym płaszczem. Dwadzieścia tysięcy pesos, które chciał spłacić z własnych pieniędzy kwakierskiemu pedagogowi Josephowi Lancasterowi, nie było jego długiem, lecz państwowym. Konie, które tak kochał, darował spotkanym po drodze przyjaciołom, oddał nawet Białego Gołębia, najbardziej znanego i sławnego, który pozostał w Boliwii jako ozdoba stajni marszałka de Santa Cruz. Tak więc sama wzmianka o zdefraudowanych pożyczkach popychała go w sposób nie kontrolowany ku krańcowej przewrotności. – Casandro się z tego wywinął, tak jak 25 września, oczywiście dlatego, że jest mistrzem w zachowywaniu pozorów – mówił każdemu, kto go chciał słuchać. – Ale jego przyjaciele zabrali z powrotem do Anglii tę samą forsę, którą Anglicy pożyczyli narodowi, z potężnym procentem, i mnożyli zyski na jego korzyść w lichwiarskich interesach. Całymi nocami odsłaniał przed wszystkimi najciemniejsze głębie swej duszy. Czwartego dnia, o świcie, kiedy wydawało się, że kryzys będzie trwać w nieskończoność, wychylił się zza drzwi od podwórza w tym samym ubraniu, które miał na sobie, kiedy otrzymał wiadomość o zbrodni, wezwał na rozmowę w cztery oczy generała Briceño Mendeza i dyskutowali aż do pierwszego piania kogutów. Generał w swoim hamaku z moskitierą, a Briceño Mendez w drugim, który Jose Palacios powiesił dla niego obok. Być może ani jeden, ani drugi nie uświadamiali sobie, jak bardzo odbiegli od osiadłego trybu życia podczas pokoju, i w ciągu kilku dni cofnęli się do niespokojnych obozowych nocy. Z rozmowy tej generał wyciągnął oczywisty wniosek, że obawy i pragnienia, jakim dawał wyraz Jose Carreño w Turbaco, są nie tylko jego sprawą, lecz podziela je większość wenezuelskich oficerów. Ci zaś, wobec nieprzyjaznej postawy Granadyjczyków, czuli się bardziej niż kiedykolwiek synami Wenezueli, ale gotowi byli bić się o zjednoczenie. Gdyby generał wydał im rozkaz, wszyscy natychmiast ruszyliby do Wenezueli, aby tam walczyć. A Briceño Mendez pierwszy. Nadeszły złe dni. Jedynym gościem, jakiego generał zgodził się przyjąć, był polski pułkownik Mieczysław Napierski – bohater bitwy pod Friedlandem i jeden z tych, co przeżyli klęskę pod Lipskiem – który zjawił się z rekomendacją od generała Poniatowskiego, pragnąc wstąpić do armii kolumbijskiej. – Za późno pan przyjechał – powiedział mu generał. – Tutaj już nic nie zostało. Po śmierci Sucrego było mniej niż nic. Dał to do zrozumienia Napierskiemu, ten zaś dał to samo do zrozumienia w swoim dzienniku podróży, który w osiemdziesiąt lat później miał odzyskać dla historii wielki poeta granadyjski. Napierski przybył na pokładzie statku „Shannon”. Kapitan statku towarzyszył mu aż do domu generała, który

przyznał się im, że pragnie wyjechać do Europy, ale oni nie dostrzegli u niego rzeczywistej gotowości do podróży statkiem. Ponieważ fregata miała mieć postój w La Guayra i wracała jeszcze do Cartageny, aby dopiero potem płynąć do Kingston, generał dał kapitanowi list do swego pełnomocnika w Wenezueli w sprawie kopalń w Arao; miał nadzieję, że powrotnym rejsem przekaże mu on jakieś pieniądze. Ale statek wrócił nie przywożąc odpowiedzi, i generał był tak przygnębiony, że nikt nie śmiał go pytać, czy wyjeżdża. Nie było ani jednej pocieszającej wiadomości. Jose Palacios ze swej strony starał się nie pogarszać sytuacji i odwlekał w miarę możności zapoznanie generała z tymi informacjami, które otrzymywali. Oficerowie ze świty mieli teraz jeszcze inne zmartwienie, które ukrywali przed generałem, aby nie przysparzać mu trosk: huzarzy i grenadierzy stali się w okolicy źródłem nie wygasającej rzeżączki. Zaczęło się to od dwóch kobiet, które zabawiały cały garnizon podczas nocy spędzonych w Hondzie, po czym żołnierze rozsiewali chorobę w każdym z mijanych miast. W tej chwili nie była od niej wolna żadna formacja wojskowa, chociaż wypróbowano już wszystkie leki polecane zarówno przez medycynę akademicką, jak i przez znachorów. Zabiegi Josego Palaciosa, zmierzające do oszczędzenia generałowi niepotrzebnych zgryzot, czasem jednak zawodziły. Pewnego wieczoru krążył z rąk do rąk jakiś bilecik bez nagłówka, i nikt nie wiedział, jakim cudem dotarł do generalskiego hamaka. Generał przeczytał go bez okularów, trzymając na odległość wyciągniętej ręki, po czym przytknął do płomienia świecy i nie wypuścił z palców, póki cały nie spłonął. Był to list od Josefy Sagrario. Będąc przejazdem w drodze do Mompox, przybyła tu w poniedziałek z mężem i dziećmi na wieść o dymisji generała i jego wyjeździe z kraju. On sam nigdy nie zdradził, co zawierał ów list, ale przez całą noc wydawał się bardzo zdenerwowany, a rankiem przesłał Josefie Sagrario parę słów, proponując pojednanie. Ona oparła się jego prośbie i ani na moment nie okazując słabości, wyruszyła, zgodnie ze swymi planami, w dalszą podróż. Jedynym powodem jej postępowania – jak powiedziała Josemu Palaciosowi – było to, że uważała za bezsensowne zawieranie pokoju z człowiekiem, który dla niej już umarł. W tym też tygodniu dowiedziano się, że w Santa Fe rozgorzała znowu prywatna wojna Manueli Saenz o powrót generała. Próbując obrzydzić jej życie, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zażądało wydania archiwów, które miała w swojej pieczy. Manuela odmówiła i uruchomiła kampanię antyrządowych prowokacji. Podsycała zamieszanie, rozpowszechniała ulotki gloryfikujące generała. Razem ze swymi dwiema wojowniczymi niewolnicami zamazywała napisy nasmarowane węglem na ścianach budynków publicznych. Było rzeczą powszechnie wiadomą, że wchodzi do koszar

ubrana w mundur pułkownika i równie ochoczo uczestniczy w żołnierskich zabawach jak w konspiracyjnej działalności oficerów. Najczęściej powtarzana plotka głosiła, że w cieniu Urdanety przygotowuje zbrojną rebelię w celu przywrócenia absolutnej władzy generała. Było nie do pomyślenia, aby zebrał na to siły. Popołudniowa gorączka występowała coraz bardziej regularnie, a kaszel rozrywał mu płuca. Pewnej nocy, przed świtem, Jose Palacios usłyszał jego krzyk: „Kurwamać! Przeklęta ojczyzna!”. Kiedy wpadł do sypialni przerażony tym grubiaństwem, za które generał karcił własnych oficerów, zastał go z twarzą zalaną krwią. Zaciął się w policzek przy gołemu i rozzłościła go nie tyle sama dolegliwość, co własna niezręczność. Aptekarz, który się nim zajął, sprowadzony niezwłocznie przez pułkownika Wilsona, zastał go w takiej rozpaczy, że chciał mu dać na uspokojenie trochę belladony. Generał ostro zaprotestował. – Proszę mnie zostawić w spokoju – powiedział. – Rozpacz to u straceńców objaw zdrowia. Jego siostra Maria Antonia napisała do niego z Caracas. „Wszyscy ubolewają nad tym, że nie chciałeś tu przybyć, by położyć kres temu chaosowi”, donosiła. Proboszczowie wiejscy byli zdecydowanie za mm, dezercji z wojska nie można było opanować, a w górach roiło się od uzbrojonych ludzi, którzy powiadali, że nie chcą nikogo prócz mego. „To taniec szaleńców, którzy sami nie wiedzą, po co robili tę rewolucję”, pisała siostra. Bo podczas gdy ogromne rzesze głośno opowiadały się za nim, mury połowy budynków w kraju były zasmarowane obelżywymi napisami. Jego rodzina, głosiły różne paszkwile, powinna być wytrzebiona aż do piątego pokolenia. Cios laski zadał mu Kongres Wenezueli, który zebrał się w Valencii i zakończył swe debaty ostateczną separacją i uroczystą deklaracją, że nie będzie zgody z Nową Granadą i Ekwadorem, póki generał pozostanie na terytorium kolumbijskim. Nie mniej niż sam fakt zabolało go to, że oficjalne pismo z Santa Fe zostało mu przekazane przez byłego spiskowca z 25 września, jego śmiertelnego wroga, którego prezydent Mosquera nakłonił do powrotu z wygnania, by mianować go ministrem spraw wewnętrznych. „Muszę powiedzieć, że jest to jedna z najbardziej bolesnych chwil w moim życiu”, oświadczył generał, przez całą noc nie spał, dyktując zmieniającym się kopistom różne wersje odpowiedzi, ale gniew tak go zmógł, że w końcu zasnął. O świcie, zbudziwszy się z niespokojnego snu, powiedział do Josego Palaciosa: – W dniu mojej śmierci rozdzwonią się dzwony w Caracas. To jeszcze nie wszystko. Na wieść o jego śmierci gubernator Maracaibo miał napisać: „Spieszę podzielić się wiadomością o owym wielkim wydarzeniu, które z pewnością przyniesie niezliczone korzyści sprawie wolności i szczęścia całego kraju.

Geniusz zła, pochodnia anarchii, ciemiężyciel ojczyzny zakończył życie”. Oświadczenie to, pomyślane zrazu jako informacja dla rządu w Caracas, przybrało w końcu formę odezwy do narodu. Pośród grozy tych ponurych dni Jose Palacios wyrecytował pewnego ranka generałowi, o godzinie piątej, datę jego urodzin: „Dwudziestego czwartego lipca, świętej Krystyny, dziewicy męczennicy”. Chory otworzył oczy i zapewne raz jeszcze owładnęła nim świadomość, że los zawsze był mu przeciwny. Zwykle nie obchodził urodzin, lecz imieniny. W katolickim kalendarzu świętych było jedenastu Szymonów, i wolałby mieć imię po Cyrenejczyku, który pomógł Chrystusowi dźwigać krzyż, ale przeznaczenie dało mu innego Szymona, apostoła i kaznodzieję, który nauczał w Egipcie i Etiopii, a którego święto przypada 28 października. W takim dniu jak ten, w Santa Fe, podczas zabawy, przybrano mu skronie laurowym wieńcem. On wówczas, będąc w dobrym nastroju, zdjął wieniec i włożył go na głowę Santanderowi, który go przyjął z nieprzeniknioną twarzą. Jednak w swej księdze życia zwracał uwagę nie na imię, lecz na liczbę lat. Czterdzieści siedem miało dlań znaczenie szczególne, ponieważ 24 lipca poprzedniego roku, w Guayaquil, gdy zewsząd sypały się złe nowiny, a jego samego dręczyła złośliwa gorączka, doznał wstrząsającego przeczucia. On, który nigdy w żadne przeczucia nie wierzył. Sygnał był wyraźny: jeżeli zdoła przeżyć do następnych urodzin, nic już nie będzie w stanie go zabić. Ta tajemnicza przepowiednia stanowiła siłę, która podtrzymywała go aż do tej chwili wbrew wszelkim rozumowym racjom. – A więc już czterdzieści siedem lat, psiakrew – szepnął. – I żyję! Usiadł w hamaku pełen nowego wigoru, z sercem napełnionym cudowną pewnością, że jest już poza wszelkim niebezpieczeństwem. Wezwał Briceño Mendeza, prowodyra tych, którzy chcieli ruszać ku granicom Wenezueli, by walczyć o integralność Kolumbii, i oświadczył, że z okazji urodzin idzie na ustępstwa wobec swych oficerów. – Od porucznika w górę – rzekł – wszyscy, którzy chcą walczyć w Wenezueli, mech się przygotują. Generał Briceño Mendez odszedł pierwszy. Do ekspedycji dołączyli jeszcze dwaj inni generałowie, czterech pułkowników i ośmiu kapitanów z garnizonu cartageńskiego. Kiedy natomiast Carreño przypomniał generałowi o danej mu obietnicy, ten rzekł: – Pana przeznaczam do wyższych zadań. Na dwie godziny przed wyjazdem postanowił, że odejdzie Jose Laurencio Silva, bo miał wrażenie, jakby rdza rutyny potęgowała u niego obsesję, że jest śledzony. Silva nie przyjął zaszczytu. – Ta bezczynność też jest wojną, i to bardzo ciężką – powiedział. – Toteż zostaję

tutaj, jeżeli pan generał nie wyda innego rozkazu. Za to Iturbide, Fernando i Andres Ibarra nie otrzymali pozwolenia. „Jeżeli chce pan odejść, to nie tam”, powiedział generał do Iturbidego. Andresowi zaś podał powód raczej niezwykły: że generał Diego Ibarra już uczestniczy w tej walce i że dwaj bracia w jednej wojnie to za wiele. Fernando nawet nie próbował odejść, bo był pewien, że usłyszy tę samą odpowiedź co zawsze: „Człowiek idzie na wojnę cały, ale nie może pozwolić, żeby zawiodły go oczy i prawa ręka”. Pocieszał się jedynie myślą, że taka odpowiedź równała się w pewnym sensie odznace wojskowej. Montilla postarał się o odpowiednie środki, aby mogli wyjechać jeszcze tegoż wieczora, kiedy uzyskali zgodę, i uczestniczył w skromnej uroczystości, podczas której generał żegnał się z każdym z nich uściskiem i kilkoma słowami. Wyruszali każdy oddzielnie, różnymi trasami, jedni przez Jamajkę, inni przez Curacao, jeszcze inni przez Guajirę, a wszyscy po cywilnemu, nie mając przy sobie broni ani nic takiego, co by mogło zdradzić ich tożsamość; tego się nauczyli w konspiracyjnej walce z Hiszpanami. O świcie dom w Pie de la Popa wyglądał jak ogołocone koszary, ale generał pocieszał się nadzieją, że nowa wojna przywróci świeżą zieleń dawnym laurom.

*** Generał Rafael Urdaneta wziął w swoje ręce rządy 5 września. Kongres ustawodawczy zakończył działalność już wcześniej, a nie było innego organu władzy, który mógłby uprawomocnić ten zamach stanu, lecz buntownicy zwrócili się do rady miejskiej Santa Fe z żądaniem, aby uznała Urdanetę za pełniącego obowiązki prezydenta, póki nie podejmie ich generał. Tak się zakończyło powstanie oficerów i oddziałów wenezuelskich zakwaterowanych w Nowej Granadzie, które rozgromiły siły rządowe mając oparcie w drobnych właścicielach ziemskich z sawanny i w wiejskim klerze. Był to pierwszy zamach stanu w republice Kolumbii i pierwsza z czterdziestu dziewięciu wojen domowych, jakie mieliśmy przecierpieć do końca tamtego stulecia. Prezydent Joaquin Mosquera i wiceprezydent Caicedo, samotni w otaczającej ich pustce, porzucili swe stanowiska. Urdaneta wziął władzę, po którą nikt nie sięgał, i pierwszym jego posunięciem jako głowy państwa było wysłanie do generała delegacji z propozycją objęcia prezydentury. Jose Palacios nie pamiętał, od jak dawna jego pan nie cieszył się tak ustabilizowanym zdrowiem; bóle głowy i popołudniowe gorączki złożyły broń, gdy tylko nadeszła wiadomość o wojskowym zamachu. Ale też nigdy nie widziano go w stanie tak wielkiego niepokoju. Zmartwiony tym Montilla zdołał namówić fray Sebastiana de Sigilenza, aby służył mu dyskretną pomocą. Zakonnik chętnie na to przystał i dobrze spełniał swoje zadanie pozwalając się ogrywać w szachy w ciągu jałowych przedwieczornych godzin, kiedy oczekiwano posłów Urdanety. Generał nauczył się przesuwać figury na szachownicy podczas swej drugiej podróży do Europy i niewiele brakowało, aby został mistrzem w tej grze, na której spędzali razem z generałem O’Leary monotonne noce długiej kampanii w Peru. Ale nie czuł się zdolny do zrobienia choćby kroku naprzód. „Szachy to nie jest gra, lecz namiętność – mawiał. – Ja zaś wolę inne rozrywki, bardziej zuchwałe i nierozważne”. A jednak w swych programach oświaty publicznej zaliczył je do gier pożytecznych i przyzwoitych, których powinno się uczyć w szkole. Naprawdę wszakże nigdy długo przy nich nie wytrwał, bo jego nerwy nie wytrzymywały gry tak powściągliwej, a skupienie, jakiego wymagała, było mu raczej potrzebne do rozstrzygania spraw dużo większej wagi. Fray Sebastian zastawał go huśtającego się w hamaku, który generał kazał rozwiesić przed drzwiami od ulicy, aby obserwować tonącą w upale i kurzu drogę: tam mieli się pojawić wysłannicy Urdanety. „Och, ojcze – mówił generał na jego widok. – Proszę mnie za to nie ganić”. Siadał jedynie po to, żeby przestawiać pionki, bo po każdym ruchu zrywał się z miejsca, podczas gdy zakonnik zastanawiał się nad następnym posunięciem.

– Niech mnie pan nie rozprasza, Ekscelencjo – mówił mu – bo schrupię pana żywcem. Generał śmiał się: – Kto przy obiedzie nakarmi się pychą, ten na kolację wstydu się nałyka. O’Leary często przystawał koło nich, aby spojrzeć na szachownicę i podsunąć generałowi jakiś pomysł. On jednak odpędzał go ze złością. Ale ilekroć wygrał, zawsze wychodził na patio, gdzie oficerowie grali w karty, i chwalił się zwycięstwem. Kiedyś w trakcie jakiejś partii, ojciec Sebastian zapytał go, czy nie zamierza spisywać swych wspomnień. – Za nic w świecie – powiedział. – To dobre dla umrzyków. Poczta, która była jedną z głównych jego obsesji, stała się teraz torturą. Zwłaszcza podczas tych pełnych zamętu tygodni, kiedy kurierzy z Santa Fe zwlekali z wyruszeniem w drogę czekając na najświeższe wiadomości, a pośrednie stacje pocztowe nie mogły się ich doczekać. Natomiast posłańcy tajni okazali się bardziej hojni i działali szybciej. Toteż generał otrzymywał wiadomość o nadejściu nowin, zanim jeszcze doń dotarły, i miał aż nadto czasu, aby przemyśleć swe decyzje. Kiedy się dowiedział, że emisariusze są już blisko, a było to 17 września, polecił Carreñowi i O’Leary’emu czekać na nich przy drodze z Turbaco. Byli to pułkownicy Vicente Piñeres i Julian Santa Maria, których przede wszystkim zdumiało dobre samopoczucie owego człowieka dotkniętego nieuleczalną chorobą, o jakiej tyle opowiadano w Santa Fe. W domu generała zaimprowizowano uroczyste spotkanie – z udziałem cywilnych i wojskowych osobistości – podczas którego wygłaszano okolicznościowe mowy i wzniesiono toast za ocalenie ojczyzny. Ale pod koniec spotkania generał zatrzymał jeszcze emisariuszy i zostawszy sam na sam powiedzieli sobie prawdę w oczy. Pułkownik Santa Maria, lubiący patetyczne sformułowania, wziął wysoką nutę: jeżeli generał nie zgodzi się objąć steru rządów, spowoduje to straszliwą anarchię w kraju. Generał uchylił się od bezpośredniej odpowiedzi. – Najpierw trzeba istnieć, a potem dokonywać zmian – rzekł. – Dopiero kiedy się oczyści horyzont polityczny, będziemy wiedzieli, czy mamy ojczyznę, czy też nie. Pułkownik Santa Maria nie zrozumiał. – Chcę powiedzieć, że najpilniejszą sprawą jest na nowo, z bronią w ręku, zjednoczyć kraj – wyjaśnił generał. – Ale koniec nici znajduje się nie tutaj, tylko w Wenezueli. Ta myśl miała go odtąd nie opuszczać: znów zacząć od początku, wiedząc, że wróg jest wewnątrz, a nie poza murami domu. Oligarchie ze wszystkich krajów, które w Nowej Granadzie były reprezentowane przez santanderystów i przez samego Santandera, wypowiedziały wojnę

na śmierć idei zjednoczenia, ponieważ stała ona w sprzeczności z lokalnymi przywilejami wielkich rodów. – To jest prawdziwa i jedyna przyczyna tej rozproszonej wojny, która nas zabija – powiedział generał. – A co smutniejsze, oni uważają, że zmieniają świat, podczas gdy tylko utrwalają największe zacofanie rodem z Hiszpanii. I ciągnął dalej, niemal jednym tchem: – Wiem, że szydzą ze mnie, bo w tym samym liście, tego samego dnia i do tej samej osoby mówię coś, czemu zaraz zaprzeczam: że poparłem projekt monarchii, że go nie poparłem albo że skądinąd zgadzam się i z jednym, i z drugim. Zarzucano mi, że jest kapryśny i zmienny w swych opiniach o ludziach i że stara się manipulować historią: że walczy przeciwko Ferdynandowi VII, a jednocześnie ściska się z Morrillem; że prowadzi wojnę na śmierć z Hiszpanią i jest wielkim zwolennikiem hiszpańskiej umysłowości; że aby wygrać, korzystał z poparcia Haiti, a potem uznał ją za kraj obcy, by nie zapraszać Haiti na Kongres w Panamie; że był masonem i czytał Woltera podczas mszy, lecz był także paladynem Kościoła; że nadskakiwał Anglikom, ale miał się ożenić z francuską księżniczką; że jest lekkomyślny, obłudny, a nawet nielojalny, ponieważ schlebia przyjaciołom w oczy, a oczernia ich za plecami. „A więc tak, to wszystko prawda, ale podyktowana okolicznościami – powiedział – ponieważ robiąc to miałem na względzie jeden tylko cel: aby ten kontynent stał się krajem niezależnym i unikalnym, i co do tego ani nie było sprzeciwów, ani też nie miałem najmniejszych wątpliwości. – I dodał: – Reszta to kurewskie gadanie!” W liście wysłanym w dwa dni potem do generała Briceño Mendeza mówił: „Nie przyjąłem władzy, którą mi nadają te dokumenty, gdyż nie chcę uchodzić za prowodyra buntowników, i to mianowanego w wojskowym trybie przez zwycięzców”. Jednakże w dwóch listach, które tej samej nocy podyktował Fernandowi, przeznaczonych dla generała Rafaela Urdanety, starał się nie być tak radykalny. Pierwszy z nich stanowił formalną odpowiedź, co było aż nadto widoczne już w nagłówku: „Wielce Szanowny Panie”. Usprawiedliwiał w nim zamach anarchią i zaniedbaniem, w jakim znalazła się republika, odkąd rozwiązał się poprzedni rząd. „Lud w takich przypadkach się nie myli”, pisał. Ale nie widział żadnej możliwości przyjęcia prezydentury. Jedyne, co mógł zaoferować, to gotowość powrotu do Santa Fe, by służyć nowemu rządowi jako zwykły żołnierz. Drugi był prywatny, a wskazywały na to również juz pierwsze słowa: „Drogi mój generale”. Był to list obszerny i szczery i nie pozostawiał cienia wątpliwości co do motywów jego wahania. Skoro Joaqin Mosquera nie zrezygnował ze swego tytułu, jutro mógł kazać się uznać za legalnego prezydenta, a jego za uzurpatora. Tak więc powtarzał

to, co oświadczył w liście oficjalnym: póki nie będzie dysponował wyraźnym mandatem wyłonionym przez legalny organ, nie jest możliwe, aby wziął na siebie ciężar władzy. Oba listy odeszły tą samą pocztą, wraz z oryginałem odezwy, w której prosił naród, aby zapomniał o własnych namiętnościach i poparł nowy rząd. Ale bronił się przed jakimkolwiek zaangażowaniem w te sprawy. „Chociaż wydawałoby się, że ofiaruję wiele, nie ofiarując niczego” – miał powiedzieć później. I przyznał, że napisał kilka zdań jedynie po to, aby pochlebić tym, którzy pragnęli pochlebstw. Najbardziej znaczący był w drugim liście rozkazujący ton, który zdumiewał u człowieka pozbawionego wszelkiej władzy. Żądał awansu dla pułkownika Florencia Jimeneza i wysłania go na zachód z wojskiem i odpowiednim zaopatrzeniem, tak aby mógł stawić czoło wymierzonej przeciw rządowi centralnemu biernej wojnie, jaką prowadzili generałowie Jose Maria Obando i Jose Hilario Lopez. „To oni zamordowali Sucrego” – powtarzał z naciskiem. Rekomendował także innych oficerów na różne wysokie stanowiska. „Proszę pilnować tej strony – pisał do Urdanety – a ja zrobię resztę na obszarze od Magdaleny do Wenezueli, z Boyaca włącznie”. Sam szykował się do marszu na Santa Fe na czele dwóch tysięcy ludzi, aby w ten sposób przyczynić się do przywrócenia porządku publicznego i konsolidacji nowego rządu. W ciągu czterdziestu dwóch dni nie otrzymał już żadnych wiadomości bezpośrednio od Urdanety. Ale pisał do niego nadal przez cały ten długi miesiąc, kiedy nie robił nic, jedynie rozsyłał rozkazy wojskowe na wszystkie strony. Statki przychodziły i odchodziły, ale nie mówiono już o podróży do Europy, chociaż on od czasu do czasu przypominał o tym, gdy chodziło o wywarcie politycznego nacisku. Dom w Pie de la Popa stał się teraz kwaterą główną i niewiele było w ciągu tych miesięcy takich decyzji wojskowych, których nie podjąłby lub nie zasugerował on sam, ze swego hamaka. Krok po kroku, niemal niechcący, zaangażował się również w inne działania, sięgające daleko poza sprawy wojskowe. A przy tym zajmował się nawet rzeczami najdrobniejszymi, jak załatwienie pracy w biurze pocztowym swemu dobremu znajomemu, panu Tatisowi, i przywrócenie do czynnej służby generała Jose Ucrosa, który nie mógł już ścierpieć spokoju domowego zacisza. W tych dniach powtarzał z nową emfazą swe dawne słowa: „Jestem stary, chory, zmęczony, rozczarowany, prześladowany, oczerniany i źle opłacany”. Jednakże nikt, kto by go wtedy ujrzał, nie uwierzyłby mu. Bo gdy wydawało się, że to tylko chytra taktyka mająca na celu wzmocnienie rządu, on w rzeczywistości, z całą powagą i władzą naczelnego wodza, składał, kawałek po kawałku, precyzyjną machinę wojskową, za pomocą której zamierzał odzyskać Wenezuelę, by stamtąd rozpocząć restaurację największej na świecie unii narodów.

Trudno było sobie wyobrazić bardziej sprzyjającą sytuację. Nowa Granada była bezpieczna w rękach Urdanety, gdyż partia liberalna poniosła klęskę, a Santander wciąż pozostawał w Paryżu. Nad Ekwadorem czuwał Flores, ten sam wenezuelski przywódca, ambitny i konfliktowy, który od Kolumbii oderwał Quito i Guayaquil, aby stworzyć nową republikę, ale generał miał nadzieję pozyskać go na nowo dla sprawy, gdy pognębi zabójców Sucrego. Boliwię chronił marszałek de Santa Cruz, jego przyjaciel, który niedawno proponował mu funkcję dyplomatyczną w Stolicy Apostolskiej. Tak więc najbliższym celem było odebranie, raz na zawsze, Paezowi władzy nad Wenezuelą. Plan militarny generała polegał na rozpoczęciu na wielką skalę ofensywy od strony Cucuta, podczas gdy Paez koncentrował się na obronie Maracaibo. Ale 1 września prowincja Riohacha zdjęła ze stanowiska dowódcę armii, wymówiła posłuszeństwo władzom z Cartageny i zadeklarowała przynależność do Wenezueli. Poparcie z Maracaibo nie przyszło natychmiast, lecz posłano jeszcze posiłki pod komendą generała Pedra Carujo, prowodyra z 25 września, który wymknął się sprawiedliwości, uciekłszy pod opiekę rządu wenezuelskiego. Montilla zjawił się z tą wiadomością, gdy tylko ją otrzymał, ale generał już o wszystkim wiedział i był radosny i triumfujący. Powstanie w Riohacha upoważniało go do wyruszenia z innej linii frontu z nowymi i skuteczniejszymi siłami przeciwko Maracaibo. – A poza tym – rzekł – mamy już w swoich rękach Carujo. Tejże nocy zamknął się razem z oficerami i z największą dokładnością opracowano strategiczny plan walki, opisując nierówności terenu, przestawiając całe armie niczym pionki na szachownicy, uprzedzając najbardziej nieprawdopodobne pomysły wroga. Pod względem wykształcenia akademickiego nie mógł się nawet porównywać z żadnym ze swych oficerów, którzy przeważnie byli absolwentami najlepszych wojskowych szkól w Hiszpanii, ale potrafił ogarnąć wyobraźnią całość sytuacji aż do najdrobniejszych szczegółów. Pamięć wzrokową miał zdumiewającą, pozwalała mu ona przewidzieć przeszkodę dostrzeżoną w przelocie wiele lat temu; i choć nie był mistrzem sztuki wojennej, to przecież nikt nie mógł go przewyższyć, gdy w grę wchodziło natchnienie. O świcie plan był gotowy, precyzyjnie wykończony, dokładny, drobiazgowy i drapieżny. A tak wizjonerski, że atak na Maracaibo przypadał w nim na koniec listopada lub w najgorszym razie na początek grudnia. Po dokonaniu ostatniego kontrolnego przeglądu, o ósmej rano w pewien deszczowy wtorek, Montilla zwrócił mu uwagę, że w planie nie uwzględniono żadnego generała grenadyjskiego. – Nie ma w Nowej Granadzie generała, który by się do czegoś nadawał – wyjaśnił. – Jeżeli juz znajdzie się taki, co nie jest tępakiem, to się wałkom i szachruje.

Montilla skwapliwie zmienił temat: – A pan, panie generale, dokąd się uda? – W tej chwili to wszystko jedno: Cucuta lub Riohacha – odparł. Odwrócił się chcąc wyjść, ale mars na czole generała Carreño przypominał mu tylekroć nie spełnioną obietnicę. To prawda, chciał go mieć blisko siebie, ale nie mógł go dłużej trzymać w napięciu. Poklepał go jak zwykle po plecach i powiedział: – Słowo się rzekło, Carreño, pan też pojedzie. Ekspedycja złożona z dwóch tysięcy ludzi odpływała z Cartageny w dniu, którego data wydawała się wybrana specjalnie, jako symboliczna: 25 września. Wyruszano pod wodzą generałów Mariana Montilli, Josego Felixa Blanco i Josego Mani Carreño, a wszyscy oni, każdy z osobna, dostali polecenie wyszukania w Santa Marta wiejskiego domu dla generała, tak aby mógł z bliska śledzić przebieg wojny i jednocześnie zadbać o swe zdrowie. Napisał do jednego ze swych przyjaciół: „Za dwa dni udaję się do Santa Marta, by zażyć ruchu, otrząsnąć się z przygnębienia, w jakim się znajduję, i poprawić samopoczucie”. Jak powiedział, tak zrobił: 1 października rozpoczął podróż. Drugiego, jeszcze będąc w drodze, wypowiedział się bardziej szczerze w liście do generała Justo Briceño: „Jadę do Santa Marta, aby wywrzeć dobry wpływ na ekspedycję idącą na Maracaibo”. Tegoż dnia ponownie napisał do Urdanety: Jestem w drodze do Santa Marta, aby zwiedzić kraj, którego nigdy nie widziałem, i być może rozczarować pewnych moich wrogów, zbyt silnie oddziałujących na opinię publiczną”. Dopiero wtedy zdradził prawdziwy cel swej podróży: „Ujrzę z bliska operację skierowaną przeciw Riohacha i będę też na tyle blisko Maracaibo i armii, aby się przekonać, czy mogę wpłynąć na jakąś znaczącą akcję”. Na dobrą sprawę nie był to już zwolniony z wojska żołnierz, który po klęsce ucieka na pustynię, lecz generał prowadzący kampanię. Wyjazd z Cartageny odbywał się w atmosferze wojennego pośpiechu. Generał nie zarezerwował sobie czasu na oficjalne pożegnania i zawiadomił wcześniej tylko kilku przyjaciół. Zgodnie z jego instrukcjami, Fernando i Jose Palacios powierzyli połowę bagaży opiece znajomych i firm handlowych, aby nie wlec ze sobą niepotrzebnego balastu. Miejscowemu kupcowi don Juanowi Pavajeau pozostawiono dziesięć kufrów z prywatnymi papierami, polecając je wysłać do Paryża na adres, który miał mu być podany nieco później. Na pokwitowaniu zaznaczono, że w razie gdyby właściciel z jakichś niezależnych od niego powodów nie mógł odebrać przesyłki, pan Pavajeau winien ją spalić. Fernando zdeponował w przedsiębiorstwie bankowym Busch y Compania dwieście uncji złota, które znalazł w ostatniej chwili – bez śladu jakiejkolwiek informacji o jego pochodzeniu – wśród przyborów do pisania w biurku stryja. Juanowi de Francisco Martin

pozostawił, również w depozycie, skrzynkę zawierającą trzydzieści pięć złotych medali. Powierzył mu ponadto aksamitną sakiewkę, w której schowano dwieście dziewięćdziesiąt cztery duże medale ze srebra, sześćdziesiąt siedem małych i dziewięćdziesiąt sześć średnich, a także drugą taką samą, z czterdziestoma medalami pamiątkowymi ze srebra i złota; niektóre z nich miały wygrawerowany profil generała. Zostawił też u niego złote sztućce, które wieźli z Mompox w starej skrzyni po winie, trochę zniszczonej bielizny pościelowej, dwa kufry książek, szpadę wysadzaną brylantami i bezużyteczną strzelbę. Wśród wielu innych drobiazgów, pozostałości z dawno minionych czasów, znajdowało się ileś tam par okularów, już nie używanych, których szkła zmieniano stopniowo na coraz mocniejsze, odkąd generał, w trzydziestym dziewiątym roku życia, odkrył u siebie, przy okazji kłopotów z goleniem, początki dalekowzroczności, aż do chwili, gdy nawet trzymając tekst na odległość wyciągniętego ramienia nie mógł go przeczytać. Jose Palacios, ze swej strony, powierzył don Juanowi de Dios Amadorowi pewną skrzynię, która przez wiele lat podróżowała z mmi z miejsca na miejsce i której zawartość była dla wszystkich tajemnicą. Było to bardzo typowe dla generała, który nie mógł się chwilami oprzeć żarłocznej chęci trzymania przy sobie najbardziej zaskakujących przedmiotów lub całkiem przeciętnych ludzi i po jakimś czasie musiał wozić cały ten bagaż ze sobą, gdyż nie wiedział, jak się go pozbyć. Ową skrzynię zabrał z Limy do Santa Fe w 1826 roku, a potem jechała z nim razem po zamachu z 25 września, kiedy znów wyruszył na południe, na swą ostatnią wojnę. „Nie możemy jej zostawić, póki nie będziemy przynajmniej wiedzieli, czy należy do nas” – mówił. Kiedy po raz ostatni wrócił do Santa Fe, zdecydowany definitywnie podać się do dymisji na Kongresie ustawodawczym, skrzynia znów znalazła się pośród tych resztek, jakie pozostały z jego dawnych imperialnych bagaży. W końcu postanowiono ją otworzyć w Cartagenie, gdy dokonywano ogólnego inwentarza, i odkryto w jej wnętrzu bezładną mieszaninę osobistych rzeczy, które od dawna uważano za zgubione. Było tam czterysta piętnaście uncji złota ze znakiem mennicy kolumbijskiej, portret Jerzego Waszyngtona wraz z kosmykiem jego włosów, złota tabakierka podarowana generałowi przez króla Anglii, złote etui wysadzane brylantami, wewnątrz którego znajdował się relikwiarz, i wielka gwiazda Boliwii, również z brylantami. Jose Palacios zostawił to wszystko u pana De Francisco Martina, wraz ze spisem i szczegółową adnotacją, i poprosił o odpowiednie pokwitowanie. Bagaż zredukowano w ten sposób do rozsądnych rozmiarów, chociaż były jeszcze trzy czy cztery zbędne kufry z używanym ubraniem, jeden z dziesięcioma obrusami z bawełny i lnu, mocno zniszczonymi, pudło z najróżniejszymi złotymi i srebrnymi nakryciami, których generał nie chciał zostawić ani sprzedać, bo mogły jeszcze kiedyś się przydać, gdyby przyjmowano jakichś wielce

zasłużonych gości. Doradzano mu nieraz, żeby je dał na licytację, mógłby wówczas podreperować swą niezbyt zasobną kasę, ale on zawsze protestował, mówiąc, że jest to majątek państwowy. Z lżejszym bagażem i zmniejszonym orszakiem dotarli w pierwszym etapie podróży do Turbaco. Nazajutrz ruszyli dalej przy dobrej pogodzie, ale przed południem musieli się schronić pod drzewem kopajwy, gdzie spędzili noc wystawieni na deszcz i dokuczliwe wiatry ciągnące od bagien. Generał skarżył się na bóle śledziony i wątroby i Jose Palacios przygotował mu napój według recepty z francuskiego podręcznika, ale bóle jeszcze się wzmogły, a gorączka ciągle rosła. O świcie był tak wyczerpany, że zawieziono go nieprzytomnego do miasteczka Soledad, gdzie użyczył mu gościny jego stary przyjaciel don Pedro Juan Visbal. Pozostał u niego przeszło miesiąc, udręczony najróżniejszymi dolegliwościami, które wzrosły jeszcze podczas uciążliwych październikowych deszczów. Nazwa Soledad pasowała zaiste do tej miejscowości: cztery ulice zamieszkane przez biedotę, puste i wypalone na słońcu, o jakieś dwie mile od dawnej Barranca de San Nicolas, która w ciągu kilku lat miała się zmienić w najbardziej kwitnące i gościnne miasto w kraju. Generał, w tak ciężkim stanie, nigdzie nie znalazłby miejsca spokojniejszego ani domu bardziej dlań odpowiedniego: miał do dyspozycji sześć andaluzyjskich balkonów, przez które wlewały się potoki światła, i wewnętrzne podwórze, gdzie w cieniu stuletniej ceiby można było oddawać się rozmyślaniom. Okno sypialni wychodziło na mały pusty placyk ze zrujnowanym kościołem, otoczony domami o dachach z palmowych liści i ścianach pomalowanych na kolor dzwonków leśnych. Jednak domowy spokój też nie przyniósł mu ulgi. Pierwszej nocy miał lekkie zawroty głowy, ale nie dopuszczał myśli, że jest to nowy objaw krańcowego wyczerpania. Opierając się na francuskim podręczniku określił swoje przypadłości jako podrażnienie śledziony, zaostrzone z powodu przeziębienia, oraz zadawniony reumatyzm, który odnowił się na skutek niepogody. Do tej wieloznacznej diagnozy doszły jeszcze uprzedzenia: uważał, że nie należy brać jednocześnie lekarstw na różne choroby, bo, jak twierdził, to, co jest dobre w jednym przypadku, okazuje się szkodliwe w innym. Przyznawał wszakże, że nie ma dobrych leków dla kogoś, kto ich nie zażywa, i co dzień się użalał na brak dobrego lekarza, chociaż za nic nie chciał dać się zbadać żadnemu spośród wielu medyków, których mu przysyłano. Pułkownik Wilson, w liście do ojca pisanym w tamtych dniach, mówił, że generał może umrzeć w każdej chwili, ale niechęć do lekarzy nie wynika u niego z pogardy dla medycyny, lecz z przenikliwości umysłu. W rzeczywistości, powiadał Wilson, choroba jest jedynym nieprzyjacielem, którego generał się boi, toteż nie chce z nią walczyć, aby

nie odrywać się od spełniania najważniejszych życiowych zadań. „Leczyć chorobę to tak jak być zatrudnionym na statku”, powiedział mu generał. Przed czterema laty, w Limie, O’Leary radził mu, żeby poddał się wszechstronnej kuracji, w czasie gdy pracował nad konstytucją boliwijską, i wówczas odpowiedział stanowczo: – Nie wygrywa się dwóch gonitw jednocześnie. Wydawał się święcie przekonany, że ciągły ruch i wiara we własne siły to najlepszy sposób na chorobę. Fernanda Barriga miała zwyczaj zakładać mu śliniak i karmić łyżką jak małe dziecko, on zaś przyjmował jedzenie i przeżuwał w milczeniu, a nawet ponownie otwierał usta, kiedy skończył. Ale w tych dniach zabrał jej z rąk talerz i łyżkę i jadł sam, bez śliniaka, aby wszyscy uświadomili sobie, że nikogo nie potrzebuje. Josemu Palaciosowi ściskało się serce, kiedy widział, jak próbuje zabierać się do tych domowych czynności, które zwykle spełniali jego służący albo ordynansi i adiutanci, i był niepocieszony, gdy generał wylał na siebie całą flaszkę atramentu usiłując napełnić kałamarz. Był to przypadek wyjątkowy, zawsze wszyscy się dziwili, że dłonie mu nie drżały, nawet gdy czuł się bardzo źle, a pewność ręki miał taką, iż nadal, raz w tygodniu, sam sobie obcinał i polerował paznokcie, golił się zaś codziennie. W swym limańskim raju spędził kiedyś szczęśliwą noc z pewną dziewczyną o skórze porośniętej gładkim puchem: włosy pokrywały każdy milimetr jej ciała dzikuski. Rankiem, gdy generał się golił, patrzył na nią, leżącą nago na łóżku i pogrążoną w spokojnym śnie kobiety nasyconej miłością; i nie mógł się oprzeć pokusie, by przywiązać ją do siebie na zawsze za pomocą pewnego misterium. Namydlił ją całą, od stóp do głowy, i w miłosnym uniesieniu ogolił własną brzytwą, manewrując to prawą ręką, to lewą, piędź po piędzi, aż po brwi, czyniąc podwójnie nagim jej wspaniałe ciało nowo narodzonej. Spytała go, zmaltretowana, czy naprawdę ją kocha, a on odpowiedział przyjętym w takich sytuacjach frazesem, którym bez litości szafował przez całe swoje życie, ku uciesze niewieścich serc: – Bardziej niż kogokolwiek na tym świecie. W miasteczku Soledad również, goląc się, złożył taką ofiarę z własnych włosów. Zaczął od obcięcia białego prostego kosmyka, jednego z niewielu, jakie mu pozostały; zrobił to jakby za podszeptem dziecięcej zachcianki. Następnie obciął drugi, już bardziej świadomie, a potem wszystkie, bez ładu i składu, jakby ścinał trawę, i cały czas deklamował przez zaciśnięte zęby ulubione strofy z poematu La Araucana. Jose Palacios wszedł do sypialni, aby zobaczyć, z kim generał rozmawia, i ujrzał go w trakcie golenia się, z czaszką całą w mydlanej pianie. Był już ogolony na zero. Ten egzorcyzm nie zdołał go pokrzepić. Nosił jedwabną czapeczkę w ciągu dnia, a na noc wkładał czerwony czepek, to jednak tylko trochę go chroniło przed lodowatymi

podmuchami przygnębienia. Wstawał i błądził w ciemnościach po ogromnym domu skąpanym w blasku księżyca, ale już nie mógł chodzić nago, tylko owijał się kocem, by nie dygotać z zimna podczas tych upalnych nocy. Z czasem i koc już nie wystarczał, a na jedwabną czapeczkę chory nakładał czerwony czepek. Intrygi wojskowych i nadużycia dokonywane przez polityków tak bardzo go drażniły, że pewnego wieczoru, waląc pięścią w stół, stwierdził stanowczo, iż ma dość i jednych, i drugich. „Powiedzcie im, że mam suchoty, to może się tu więcej nie pojawią!” – krzyknął. Była to tak silna determinacja, że zabronił nosić w domu mundury i przestrzegać żołnierskich obyczajów. Ale nie umiał bez tego żyć, toteż dające pewną pociechę audiencje i jałowe zebrania odbywały się nadal, wbrew jego własnym zakazom. Czuł się wtedy tak źle, że zgodził się na wizytę lekarza, pod warunkiem że nie będzie go badał ani pytał, co go boli, ani nie da mu żadnej mikstury do picia. – Tylko rozmowa – powiedział. Wybrany medyk odpowiadał chyba najlepiej jego życzeniom. Nazywał się Hercules Gastelbondo i był staruszkiem o bardzo szczęśliwym usposobieniu, pogodnym olbrzymem z czaszką świecącą całkowitą łysiną, a przy tym cechowała go straceńcza cierpliwość, która sama przez się przynosiła chorym ulgę. Jego niedowiarstwo i godna uczonego odwaga były znane na całym wybrzeżu. Zapisywał krem czekoladowy z topionym serem na stan zapalny dróg żółciowych, zalecał stosunki seksualne w razie kłopotów z trawieniem i jako środek uśmierzający dla ludzi podeszłego wieku, i nieustannie kopcił dorożkarskie papierosy, które sam sobie skręcał z papieru pakowego i które przepisywał swym pacjentom na wszelkiego rodzaju cielesne dolegliwości. Pacjenci zaś mawiali, że nigdy nikogo nie wyleczył skutecznie, ale bawi ich swym kwiecistym gadulstwem. On wybuchał na to plebejskim rechotem. – Inni lekarze mają na swoim koncie tyle samo nieboszczyków co ja – powiadał. – Ale przy mnie chorzy umierają bardziej zadowoleni. Przyjechał powozem pana Bartolomego Molinares, który kursował wielokrotnie każdego dnia przywożąc i odwożąc wszelkich niespodziewanych gości, póki generał nie zabronił im się zjawiać bez zaproszenia. Miał na sobie nie uprasowane białe ubranie z lnianego płótna i brnął w strugach deszczu, z kieszeniami pełnymi jedzenia i z parasolem tak porozpruwanym, że raczej przyciągał wodę, niż przed nią chronił. Zaraz po przywitaniu przeprosił za smród z papierosa, który już do połowy wypalony tkwił w jego ustach. Generał, który nigdy, ani teraz, ani dawniej, nie znosił papierosowego dymu, z góry mu wszystko wybaczył. – Jestem przyzwyczajony – rzekł. – Manuela pali jeszcze bardziej obrzydliwe niż pańskie, nawet w łóżku, no i, rzecz jasna, dmucha mi dymem w nos z bliska, nie z takiej

odległości jak pan. Doktor Gastelbondo chwycił w lot okazję, by uzyskać odpowiedź na nie dające mu spokoju pytania. – A właśnie – rzekł. – I jak się czuje? – Kto? – Doña Manuela. Generał odparł krótko: – Dobrze. I zmienił temat tak ostentacyjnie, że lekarz wybuchnął głośnym śmiechem, chcąc zatuszować impertynencję. Generał z pewnością wiedział, że o każdej jego miłosnej przygodzie szeptali ludzie ze świty. Nigdy nie popisywał się swymi podbojami, ale było ich tyle i taki miały rozgłos, że to, co działo się w jego sypialni, było publiczną tajemnicą. Zwykły list szedł z Limy do Caracas trzy miesiące, ale plotki o wyczynach generała zdawały się frunąć w powietrzu tak szybko jak myśl. Skandal szedł za nim jak cień, a jego kochanki były na zawsze naznaczone krzyżem z popiołu, lecz on, choć nikomu nie było to potrzebne, poczuwał się do tego, by w sprawach miłosnych dotrzymać tajemnicy chronionej uświęconym prawem. Prócz Josego Palaciosa, jego wspólnika we wszystkim, co robił, nikt nie słyszał od generała zwierzeń na temat bliskiej mu kobiety. Nawet jeśli chodziło o zaspokojenie tak niewinnej ciekawości, z jaką się zdradził doktor Gastelbondo, i nawet gdy indagacja dotyczyła Manueli Saenz, której intymne życie było tak szeroko znane, że pozostawało już bardzo niewiele do ukrycia. Pominąwszy ów przelotny incydent, doktor Gastelbondo był dla niego postacią opatrznościową. Podnosił go na duchu swymi wyskokami uczonego szaleństwa, dzielił się z nim lukrowanymi zwierzątkami, mlecznymi ciasteczkami, pastylkami z krochmalu z juki, którymi miał wypchane kieszenie, a które generał brał przez grzeczność i zjadał przez roztargnienie. Pewnego dnia poskarżył się, że te salonowe łakocie służą tylko do tego, by oszukać głód, ale nie przybywa od nich na wadze, czego właśnie by sobie życzył. „Proszę się nie martwić, Ekscelencjo – odparł lekarz. – Wszystko, co wchodzi przez usta, tuczy, a wszystko, co z ust wychodzi, upadla”. Argument ten wydał się generałowi tak zabawny, że zgodził się wypić razem z lekarzem kieliszek szlachetnego wina i przystał na filiżankę sago. Jednakże dobry nastrój, w którego osiągnięcie medyk wkładał tyle starania, psuły złe nowiny. Ktoś opowiedział generałowi, że właściciel domu, w którym mieszkał w Cartagenie, spalił z obawy przed zarazą używane przez niego łóżko, materac i prześcieradła oraz wszystko to, co przechodziło przez jego ręce podczas pobytu tamże. Generał polecił don Juanowi de Dios Amadorowi, aby z pieniędzy, jakie mu zostawił, zapłacił za zniszczone przedmioty tyle co za nowe, nie licząc sumy uiszczonej za

wynajęcie domu. Ale nawet i to nie zdołało ukoić jego rozgoryczenia. Jeszcze gorzej poczuł się kilka dni potem, gdy się dowiedział, że don Joaquin Mosquera, będąc przejazdem w tych okolicach, w drodze do Stanów Zjednoczonych, nie raczył go odwiedzić. Pytając o to różne osoby – przy czym nie krył nawet niepokoju – dowiedział się, że istotnie przebywał on na wybrzeżu przeszło tydzień czekając na statek, że widział się z wieloma ich wspólnymi przyjaciółmi, a także z kilkoma nieprzyjaciółmi generała, i że wobec wszystkich wyrażał niezadowolenie z powodu tego, co określał jako niewdzięczność z jego strony. W chwili odjazdu, już siedząc w szalupie, która go odwoziła na statek, Mosquera podsumował swoje poglądy na tę sprawę zwracając się do żegnających go osób: – Zapamiętajcie, panowie – powiedział. – Ten człowiek nie kocha nikogo. Jose Palacios wiedział, jak czuły jest generał na podobny zarzut. Nic go tak nie bolało i nie obrażało jak powątpiewanie w zalety jego serca, i zdolny był poruszyć oceany i przewracać góry swą straszliwą uwodzicielską siłą, póki nie przekona tego, kto weń zwątpił, iż był w błędzie. Kiedyś, gdy był u szczytu chwały, Delfina Guardiola, piękność z Angostury, zamknęła mu przed nosem drzwi swego domu, rozwścieczona jego niestałością. „Jest pan wybitnym człowiekiem, generale, najwybitniejszym ze wszystkich – powiedziała. – Ale nie dorósł pan do miłości”. Wszedł wtedy przez kuchenne okno i został z nią przez trzy dni, gotów nie tylko przegrać bitwę, lecz nawet własnym życiem zapłacić za to, by Delfina uwierzyła, że ma serce. Mosquera był już teraz daleko od niego, on jednak, urażony, mówił o tym każdemu, kto chciał słuchać. Zastanawiał się wciąż, jakim prawem mówi o miłości człowiek, który pozwolił aby komuś takiemu jak on przekazano w oficjalnej nocie wenezuelską uchwałę o odrzuceniu jego kandydatury i wydaleniu z kraju. „Powinien mi być wdzięczny, że mu nie odpowiedziałem, uchroniłem go przed historycznym potępieniem”, krzyczał. Przypominał, ile dla niego zrobił, jak bardzo mu pomógł stać się tym, kim jest teraz, ile musiał znieść jego głupich wyskoków, które brały się z prostackiego narcyzmu. Na koniec napisał do jednego ze wspólnych przyjaciół obszerny rozpaczliwy list, pragnąc zyskać pewność, że jego pełne udręki wołanie dotrze do Mosquery, gdziekolwiek by się znajdował. Natomiast brak nowin od innych osób osnuwał go jakby niewidzialną mgłą. Urdaneta wciąż nie odpisywał na jego listy. Briceño Mendez, zaufany przyjaciel w Wenezueli, wysiał do niego jeden list razem z owocami z Jamajki, które tak lubił, ale posłaniec się utopił. Justo Briceño, jego człowiek przebywający nad granicą wschodnią, przyprawiał go o rozpacz swą ślamazarnością. Milczenie Urdanety rzuciło cień na kraj. Śmierć Fernandeza Madrid, korespondenta w Londynie, rzuciła cień na cały świat.

Generał nie wiedział jednak, że w okresie gdy on sam nie miał żadnych wiadomości od Urdanety, ten prowadził ożywioną korespondencję z oficerami z jego świty, nakłaniając ich, by wymusili na nim jednoznaczną odpowiedź. Do O’Leary’ego pisał: „Muszę wiedzieć raz na zawsze, czy generał przyjmie prezydenturę, czy też przez całe życie mamy podążać za jakimś widmem, którego nie da się doścignąć”. Nie tylko O’Leary, lecz i inni wojskowi z jego otoczenia próbowali wyciągać go na rozmowy, by móc dać Urdanecie jakąkolwiek odpowiedź, ale generał wciąż robił uniki, które były przeszkodą nie do pokonania. Kiedy w końcu otrzymano wiadomości z Riohacha, były one gorsze, niż przeczuwano. Generał Manuel Valdes, zgodnie z przewidywaniami, wziął nie stawiające oporu miasto 20 października, ale Carujo już w tydzień później rozbił mu doszczętnie dwie kompanie zwiadowcze. Valdes złożył na ręce Montilli rezygnację, która miała być wyjściem honorowym, ale którą generał uznał za niegodną. „Ten łajdak umiera ze strachu”, powiedział. Wedle początkowego planu, już za dwa tygodnie mieli pokusić się o zajęcie Maracaibo, ale teraz nawet zwykłe utrzymanie władzy nad Riohacha okazało się nierealną mrzonką. – Niech to diabli! – krzyknął generał. – Kwiat moich generałów nie potrafił sobie dać rady z koszarowym przewrotem. Jednakże najbardziej poruszyła go wiadomość, że ludność ucieka przed nadciągającymi wojskami rządowymi, bo utożsamia je z nim właśnie, a uważano go za zabójcę admirała Padilh, który był idolem w Riohacha, jego rodzimej ziemi. Na domiar wszystkiego, klęska ta zdawała się iść w parze z niepowodzeniami w całym kraju. Anarchia i chaos szalały wszędzie, a rząd Urdanety nie był w stanie ich uśmierzyć. Doktor Gastelbondo po raz któryś z rzędu nie mógł wyjść z podziwu nad ożywczą mocą ludzkiego gniewu, gdy pewnego dnia zastał generała ciskającego biblijne przekleństwa w obecności specjalnego emisariusza, który dopiero co przywiózł mu ostatnie nowiny z Santa Fe. „Ten zasrany rząd, zamiast zaangażować w sprawę narody i liczące się osobistości, trzyma wszystkich w zawieszeniu, paraliżuje ich! – wykrzykiwał. – Upadnie znowu i już się po raz trzeci nie podniesie, bo ludzie, którzy go stanowią, i masy, które go popierają, ulegną zagładzie”. Wysiłki lekarza, by go uspokoić, okazały się daremne. Kiedy przestał chłostać obelgami rząd, zaczął się pastwić, wrzeszcząc na całe gardło, nad czarną listą swych sztabów generalnych. O pułkowniku Joaquinie Barriga, bohaterze trzech wielkich bitew, powiedział, że zdolny jest do wszelkiego zła, „nawet do morderstwa”. O generale Pedro Margueytio, podejrzanym o udział w spisku na życie Sucrego, wyraził się, że ten nieszczęśnik nie nadaje się na dowódcę. Generała Gonzaleza, najbardziej oddanego

sojusznika, jakiego miał w Cauca, powalił brutalnym stwierdzeniem: „Cierpi na dwie choroby – niedołęstwo i bojaźliwość”. Zdyszany, opadł na bujany fotel, aby użyczyć własnemu sercu odpoczynku, którego tak potrzebowało od dwudziestu lat. Wówczas ujrzał w drzwiach znieruchomiałego ze zdziwienia doktora Gastelbondo i podniósł głos. – Koniec końców – rzekł – czegóż można oczekiwać po człowieku, który przegrał w kości dwa domy? Doktor Gastelbondo był speszony. – O kim mówimy? – zapytał. – O Urdanecie – powiedział generał. – Przegrał je w Maracaibo, na rzecz pewnego kapitana marynarki, ale w dokumentach zostało to zapisane jako sprzedaż. Zaczerpnął powietrza, gdyż brakowało mu tchu. „Rzecz jasna, wszyscy oni to święci w porównaniu z tym szubrawcem Santanderem – podjął. – jego znajomi kradli pieniądze z angielskich pożyczek kupując obligacje państwowe za jedną dziesiątą ich rzeczywistej wartości, a samo państwo przyjmowało je później za sto procent”. Wyjaśnił, że tak czy owak on był przeciwny zaciąganiu pożyczek nie ze względu na groźbę korupcji, lecz ponieważ w porę przewidział, że zagrażały one tak krwawo okupionej niepodległości. – Długów nie cierpię jeszcze bardziej niż Hiszpanów – powiedział. – Dlatego ostrzegałem Santandera, że wszystko to, co zdziałaliśmy dla dobra narodu, pójdzie na marne, jeżeli zgodzimy się zaciągnąć dług, gdyż będziemy potem przez całe wieki spłacali odsetki. Teraz widać to jak na dłoni: dług nas w końcu zrujnuje. W początkowym okresie działania obecnego rządu nie tylko zgadzał się z decyzją Urdanety, aby uszanować życie pokonanych, lecz nawet rozsławiał ją jako nową etykę wojenną: „Nie dopuśćmy do tego, aby nasi dzisiejsi wrogowie postępowali z nami tak, jak myśmy postępowali wobec Hiszpanów”. Miał na myśli „wojnę na śmierć”. Ale podczas posępnych nocy w Soledad przypomniał Urdanecie w pewnym strasznym liście, że we wszystkich wojnach domowych zwyciężała zawsze ta strona, która wykazała się większym okrucieństwem. – Proszę mi wierzyć, doktorze – powiedział do lekarza. – Utrzymać się przy władzy i przy życiu możemy tylko kosztem krwi naszych przeciwników. Nagle gniew minął bez śladu, równie nie w porę, jak się zjawił, i generał przystąpił do rozgrzeszania wobec historii tych samych oficerów, którym dopiero co naubliżał. „Tak czy inaczej, błąd popełniłem ja – powiedział. – Oni chcieli tylko mieć niepodległość, a więc walczyli o coś natychmiastowego i konkretnego, i niech mi ktoś powie, że nie zrobili tego dobrze!”. Wyciągnął do lekarza wychudzoną, kościstą rękę,

aby pomógł mu wstać, i dokończył z westchnieniem: – Ja natomiast zagubiłem się w marzeniach szukając czegoś, co nie istnieje. W tych dniach podjął decyzję, co do Iturbidego. Pod koniec października Iturbide otrzymał list od swej matki – jak zwykle, z Georgetown – która pisała, że umocnienie się sił liberalnych w Meksyku odbiera ich rodzinie nadzieję na powrót do ojczyzny, jest to coraz bardziej oczywiste. Niepewność, wespół z wewnętrznym rozdarciem, jakie nosił w sobie od kołyski, stała się dla niego nie do zniesienia. Przypadkiem, pewnego popołudnia, generał przechadzał się po krużganku wsparty na jego ramieniu i nieoczekiwanie wrócił myślami do przeszłości. – Z Meksyku mam same złe wspomnienia – powiedział. – W Veracruz brytany kapitana portu rozszarpały mi dwa szczeniaki, które wiozłem ze sobą do Hiszpanii. Takie było w każdym razie jego pierwsze doświadczenie w poznawaniu świata i naznaczyło go ono na zawsze. Veracruz miało być miejscem krótkiego postoju podczas pierwszej podróży do Europy w lutym 1799, ale pobyt tam przedłużył się prawie do dwóch miesięcy z powodu angielskiej blokady Hawany, gdzie zamierzano zrobić następny postój. Korzystając z tej zwłoki mógł się wybrać powozem aż do miasta Meksyk: po drodze pokonywał wysokości sięgające trzech tysięcy metrów, mijał ośnieżone wulkany i przyprawiające o halucynacje pustynie, które w niczym nie przypominały sielankowych poranków w dolinie Aragua, gdzie do tej pory upływało jego życie. „Pomyślałem sobie, że tak musi być na księżycu”, powiedział. W Meksykumieście zaskoczyła go czystość powietrza i olśniły publiczne targowiska, ich schludność i obfitość towarów; sprzedawano tam jadalne robaki farbowane sokiem z agawy, pancerniki, rzeczne dżdżownice, jaja szarańczy, koniki polne, larwy czarnych mrówek, dzikie koty, karaluchy w wodzie z miodem, oswojone legwany, grzechotniki, wszelkich gatunków ptactwo, karłowate pieski i pewien rodzaj fasolek, które wciąż pękały, jakby żyły własnym życiem. „Jedzą tam wszystko, co samo się porusza”, powiedział. Zdumiała go przezroczysta woda w licznych kanałach przecinających miasto, łodzie odświętnie pomalowane, przepych i mnóstwo kwiatów. Ale wprawiały go w przygnębienie krótkie lutowe dni, milczący Indianie, nieustająca mżawka, wszystko to, co później miało kłaść mu się ciężarem na sercu w Santa Fe, w Limie, w La Paz i wszędzie w Andach, a co teraz musiał ścierpieć po raz pierwszy. Biskup, do którego dano mu list polecający, zaprowadził go za rękę na audiencję do wicekróla, który wydał mu się bardziej „biskupi” niż sam biskup. Ledwie zauważył szczupłego brunecika w fircykowatym stroju, który oświadczył, że żywi najgłębszy podziw dla rewolucji francuskiej. „Mogło mnie to

kosztować życie – powiedział generał, ubawiony. – Ale pewnie byłem zdania, że z wicekrólem należy zamienić choć parę słów o polityce, a to było jedyne, co wiedziałem wówczas, przy moich szesnastu latach”. Zanim wyruszył w dalszą drogę, napisał list do swego wuja, don Pedra Palacio y Sojo, najwcześniejszy z jego listów, jaki miał się zachować. „Bazgrałem tak strasznie, że sam nie mogłem siebie odczytać – rzekł zaśmiewając się. – Ale wyjaśniłem wujowi, że to skutek zmęczenia podróżą”. W półtorastronicowym liście zrobił czterdzieści błędów ortograficznych, w tym dwa przypadły na jedno krótkie słowo „syn”. Iturbide nie mógł nic dodać do tych wynurzeń, bo pamięć go zawodziła. Z Meksyku pozostało mu tylko wspomnienie nieszczęść, które jeszcze pogłębiły jego wrodzoną melancholię, i generał potrafił to zrozumieć. – Niech pan nie zostaje przy Urdanecie – powiedział mu. – Ani też nie wyjeżdża z rodziną do Stanów Zjednoczonych; to kraj potężny i groźny i w sporze o naszą wolność w końcu pogrąży nas wszystkich w nędzy. To stwierdzenie zrodziło jeszcze jedną wątpliwość w grzęzawisku niepewności. Iturbide wykrzyknął: – Niech mnie pan nie przeraża, panie generale! – A pan niech się niczego nie obawia – odparł spokojnie generał. – Proszę jechać do Meksyku, nawet gdyby pan miał tam umrzeć lub zostać zabity. I trzeba jechać już teraz, póki jest pan młody, bo pewnego dnia okaże się, że jest za późno, i wówczas ani tutaj, ani tam nie będzie pan się czuł u siebie. Gdziekolwiek się pan znajdzie, będzie pan cudzoziemcem, a to dużo gorsze niż stracić życie. – Popatrzył mu prosto w oczy, położył otwartą dłoń na swym sercu i dodał: – Mnie także to dotyczy. Tak więc Iturbide wyjechał na początku grudnia mając przy sobie dwa listy do Urdanety; w jednym z nich generał powiadał, że Iturbide, Wilson i Fernando to jego najbardziej zaufani ludzie. Przebywał w Santa Fe pogrążony w bezczynności aż do kwietnia następnego roku, kiedy to Urdanetę zdjęli z urzędu spiskowcy prosantanderowscy. Matka Iturbidego, dając dowód przykładnej wytrwałości, wystarała się dla syna o stanowisko sekretarza poselstwa meksykańskiego w Waszyngtonie. Resztę swego życia spędził w zapomnieniu, odsunięty od publicznych stanowisk, i o całej rodzinie zaginął słuch aż do dnia, gdy w trzydzieści dwa lata później Maksymilian Habsburg, osadzony na tronie przez wojska francuskie jako cesarz Meksyku, usynowił dwóch chłopców z trzeciego pokolenia rodziny Iturbide i mianował ich swymi sukcesorami na tym dość chimerycznym stanowisku. W drugim piśmie, przesłanym Urdanecie za pośrednictwem Iturbidego, generał prosił go, aby zniszczył wszystkie jego listy dotychczasowe, a także te, które może

otrzymać od niego w przyszłości, nie chciał bowiem, aby zostały jakiekolwiek ślady tych posępnych godzin. Urdaneta nie spełnił jego życzenia. Przed pięcioma laty z taką samą prośbą zwrócił się generał do Santandera: „Proszę nie publikować moich listów, niezależnie od tego, czy będę żył, czy umrę, ponieważ są pisane językiem bardzo swobodnym i bardzo chaotycznie”. Nie zastosował się do jego woli również i Santander, którego listy, przeciwnie, wyróżniały się doskonałością formy i treści: od pierwszego rzutu oka można było się zorientować, że pisał je świadom, iż ich ostatecznym adresatem jest historia. Począwszy od wspomnianego listu z Veracruz aż do ostatniego, który podyktował na sześć dni przed śmiercią, generał wysłał ich co najmniej dziesięć tysięcy: jedne kaligrafował własnoręcznie, inne dyktował sekretarzom, jeszcze inne zredagowane zostały przez nich, według jego wskazówek. Zachowało się niespełna trzy tysiące listów i około ośmiu tysięcy dokumentów z jego podpisem. Czasem wyprowadzał z równowagi swych kopistów. I vice versa. Pewnego razu list, który dopiero co podyktował, wydał mu się źle skonstruowany i zamiast podyktować inny, dodał własnoręcznie jedną linijkę nad manuskryptem sekretarza: „Jak pan sam zobaczy, Martell okazał się dzisiaj większym głupcem niż kiedykolwiek”. W 1817 roku, w przeddzień wyjazdu z Angostury, skąd wyruszał, by sfinalizować dzieło wyzwolenia kontynentu – załatwił bieżące sprawy państwowe sporządzając czternaście dokumentów, które podyktował w ciągu jednego dnia. Stąd być może wzięła się nigdy nie zdementowana legenda, jakoby miał zwyczaj dyktować kilku kopistom kilka różnych pism jednocześnie. W październiku słychać było jedynie szum deszczu. Generał nie wychodził już ze swego pokoju i doktor Gastelbondo musiał się uciekać do najwymyślniejszych sposobów, aby pozwolił mu na wizytę i zechciał przy nim coś zjeść. Jose Palacios miał wrażenie, że kiedy podczas sjesty leżał zamyślony w hamaku, nawet się nie kołysząc, i patrzył, jak deszcz pada na pusty plac – wówczas, snując wspomnienia, przywoływał w pamięci nawet najgorsze momenty z minionych łat. – Boże, zmiłuj się nad nami – westchnął kiedyś. – Jak tam teraz sobie radzi Manuela! – Wiemy tylko, że wszystko w porządku, ponieważ nie wiemy nic – powiedział Jose Palacios. Bo odkąd władzę objął Urdaneta, przestano mówić o Manueli. Generał już do niej nie pisał, ale polecił Fernandowi, aby przesyłał jej nowiny z podróży. Ostatni list od niej przyszedł w końcu sierpnia i zawierał tyle poufnych wiadomości o przygotowaniach do wojskowego zamachu stanu, że wczytując się w urywane zdania, poprzeplatane zagmatwanymi informacjami obliczonymi na zmylenie wroga, trudno było zgłębić jego zagadkowy sens.

Zapominając o dobrych radach generała, Manuela zaangażowała się bez reszty, i wręcz z nadmiernym entuzjazmem, w swą rolę pierwszej Bolivarowskiej bojowniczki i sama jedna wypowiedziała „papierową” wojnę rządowi. Prezydent Mosquera nie ośmielił się wystąpić przeciw niej, ale nie zabronił tego swoim ministrom. Na ataki ze strony oficjalnej prasy Manuela odpowiadała drukowanymi diatrybami, które rozdawała jeżdżąc konno po ulicy Real, eskortowana przez swoje niewolnice. Z lancą u boku ścigała po brukowanych podmiejskich uliczkach osobników rozrzucających ulotki antybolivarowskie, a na obelżywych napisach pojawiających się co rano na murach malowała inne, jeszcze bardziej obelżywe. W wojnie prasowej wymieniono ją w końcu z nazwiska. Ale to jej nie odstraszyło. Zaufane osoby z kół rządowych poinformowały ją pewnego dnia, że na głównym placu szykuje się pokaz fajerwerków z karykaturą generała w niby to królewskim stroju. Manuela i jej niewolnice przerwały kordon straży i dokonawszy kawaleryjskiej szarży zniszczyły wszystko, co przygotowano do pokazu. Sam burmistrz próbował ją wtedy aresztować, nachodząc ją w domu razem z pikietą żołnierzy, w porze gdy już leżała w łóżku. Ale ona czekała na nich z parą naładowanych pistoletów i tylko mediacje przyjaciół jednej i drugiej strony uchroniły ją przed większymi kłopotami. Uspokoiła się dopiero wtedy, gdy władzę przejął Urdaneta. Miała w nim prawdziwego przyjaciela, on zaś w niej – najbardziej entuzjastyczną wspólniczkę. Kiedy była sama w Santa Fe (generał prowadził wtedy wojnę na południu), Urdaneta okazał się oddanym jej przyjacielem, któremu mogła ufać, który dbał o jej bezpieczeństwo i o to, by niczego jej nie brakowało. Po niefortunnej deklaracji złożonej przez generała na Wspaniałym Kongresie, to właśnie Manuela wymogła na nim, aby napisał do Urdanety: „Ofiarowuję panu całą mą dawną przyjaźń i absolutne, serdeczne pojednanie”. Urdaneta przyjął tę świetną ofertę, a Manuela odwdzięczyła mu się za uprzejmość po zamachu wojskowym. Zniknęła z życia publicznego, i to tak dalece, że gdy na początku października zaczęły krążyć pogłoski, iż wyjechała do Stanów Zjednoczonych, nikt nie wątpił w ich prawdziwość. Jose Palacios celnie sprawę skwitował: Manuela czuje się dobrze, bo mc o niej nie wiedziano. Pewnego razu, podczas takiego rozliczania się z przeszłością, generał zdeprymowany ciągłym deszczem, smutny, wyczekujący nie wiadomo na co ani na kogo, ani po co, załamał się ostatecznie: zapłakał przez sen. Słysząc ciche pojękiwanie, Jose Palacios pomyślał, że to skomli pies-włóczęga, którego zabrali podczas podróży rzeką. Ale głos pochodził od jego pana. Majordomus stropił się, bo w ciągu długich lat zażyłego obcowania z generałem tylko raz widział go płaczącego, i to nie ze zmartwienia, lecz z wściekłości. Wezwał kapitana Ibarrę, który czuwał na ganku: on także usłyszał szloch.

– To mu przyniesie ulgę – rzekł Ibarra. – Tak, ulgę nam wszystkim – powiedział Jose Palacios. Generał spał wtedy dłużej niż zwykle. Nie obudziły go ptaki w pobliskim ogrodzie ani dzwony kościelne, i Jose Palacios pochylał się kilkakrotnie nad hamakiem, żeby sprawdzić, czy oddycha. Kiedy otworzył oczy, było już po ósmej i zaczynał się upal. – Sobota, szesnasty października – powiedział Jose Palacios. – Świętej Małgorzaty Marii Alacoque. Generał podniósł się z hamaka i patrzył przez okno na plac, pusty i cały w kurzu, na kościół o łuszczących się murach i na sępy bijące się nad szczątkami zdechłego psa. Ostrość pierwszych promieni słońca zapowiadała upalny dzień. – Zabierajmy się stąd jak najprędzej – powiedział. – Nie chcę słyszeć strzałów plutonu egzekucyjnego. Jose Palacios zadrżał. Przeżył już taki moment gdzie indziej i kiedy indziej; generał stał teraz tak jak wtedy boso na podłodze z surowych cegieł, w długich kalesonach i w szlafmycy na ogolonej głowie. Był to dawny sen, który powtórzył się na jawie. – Nie usłyszymy ich – powiedział Jose Palacios i dodał, starając się być szczególnie dokładnym: – Generał Piar został rozstrzelany w Angosturze, i nie dzisiaj o piątej po południu, lecz w taki dzień jak dziś, trzynaście lat temu. Generał Manuel Piar, twardy Mulat z Curacao, trzydziestopięcioletni, zasłużony bardziej niż ktokolwiek inny w patriotycznych wojnach, wystawił na próbę autorytet generała, w momencie kiedy wojsko wyzwoleńcze jak nigdy dotąd potrzebowało jedności i zespolenia wszystkich sił, by powstrzymać impet armii Monik. Piar skrzykiwał Murzynów, Mulatów i zambos oraz wszystkich bezradnych i opuszczonych w całym kraju, nastawiając ich przeciwko białej arystokracji z Caracas, której ucieleśnieniem był generał. Popularność Piara i otaczającą go mesjanistyczną aurę porównać można było jedynie do popularności Paeza czy rojalisty Bovesa; nastawiało to doń przychylnie także niektórych białych oficerów z armii Wyzwoliciela, Generał, w rozmowach z nim, wyczerpał wszelkie środki perswazji. Aresztowany na jego rozkaz, Piar został odwieziony do Angostury, tymczasowej stolicy, gdzie generał obwarował się wraz z bliskimi mu oficerami – wielu z nich miało mu potem towarzyszyć w jego ostatniej podróży rzeką Magdaleną. Trybunał wojenny powołany przez niego i złożony z wojskowych zaprzyjaźnionych z Piarem przeprowadził proces w trybie doraźnym. Jose Maria Carreño działał jako ławnik. Urzędowy obrońca nie musiał kłamać, gdy wychwalał Piara jako jednego z najwspanialszych bohaterów w walce przeciwko panowaniu hiszpańskiemu. Uznano, iż jest winien dezercji, buntu, zdrady i skazano go na karę śmierci wraz z utratą tytułów wojskowych. Znając jego zasługi uważano, że

niemożliwością jest, aby generał zatwierdził ten wyrok, zwłaszcza w momencie, gdy Morillo podbił na powrót kilka prowincji, i morale patriotów tak bardzo się obniżyło, że obawiano się kompletnej rozsypki armii. Na generała wywierano wszelkiego rodzaju naciski; wysłuchał życzliwie opinii swych najbliższych przyjaciół, między innymi Briceño Mendeza, lecz jego postanowienie było nieodwołalne. Anulował karę degradacji i zatwierdził wyrok śmierci przez rozstrzelanie, wzmacniając go jeszcze rozkazem, aby egzekucja odbyła się publicznie. Była to nieskończenie długa noc, podczas której mogło się zdarzyć wszystko, co najgorsze. 16 października, o piątej po południu, w bezlitosnym blasku słońca, wykonano wyrok na głównym placu Angostury, miasta, które właśnie Piar wydarł Hiszpanom pół roku wcześniej. Dowódca plutonu musiał uprzątnąć szczątki zdechłego psa, przy którym uwijały się sępy, i zamknął dostęp do placu, aby żadne puszczone wolno zwierzę nie zakłóciło powagi egzekucji. Odmówił Piarowi ostatniego zaszczytu, jakim jest wydanie plutonowi rozkazu „ognia”, i przemocą zawiązał mu oczy, nie mógł jednak przeszkodzić, aby pożegnał się ze światem całując krzyż i salutując sztandarowi. Generał nie chciał być obecny przy egzekucji. Jedyną osobą, która została w domu razem z nim, był Jose Palacios i on właśnie widział, jak powstrzymuje łzy na odgłos salwy. W odezwie, którą poinformował wojsko o tym wydarzeniu, powiedział: „Dzień wczorajszy był dla mnie dniem serdecznego bólu”. Do końca życia miał powtarzać, że było to konieczne posunięcie politycznej natury, które ocaliło kraj, przekonało buntowników i pozwoliło uniknąć wojny domowej. Mimo wszystko, była to najbardziej okrutna, lecz także najwłaściwsza decyzja w jego życiu, która natychmiast umocniła jego autorytet, zespoliła władzę i otworzyła przed nim drogę do chwały. W trzynaście lat później, w miasteczku Soledad, chyba nawet nie zdawał sobie sprawy, że padł ofiarą chwilowego delirium i przeniósł się w inny czas. Wciąż spoglądał na plac, póki nie pojawiła się tam, z osłem obładowanym kokosami, staruszka w łachmanach, aby sprzedawać wodę; jej cień spłoszył sępy. Generał wrócił wtedy na hamak z westchnieniem ulgi i choć nikt go nie pytał, dał odpowiedź, którą Jose Palacios chciał usłyszeć od czasu tamtej tragicznej nocy w Angosturze. – Zrobiłbym to samo po raz drugi – rzekł.

*** Najbardziej niebezpieczne było dla niego chodzenie, nie dlatego żeby groziło mu upadkiem, lecz ponieważ kosztowało go zbyt wiele wysiłku. Natomiast przy wchodzeniu lub schodzeniu ze schodów siłą rzeczy ktoś mu pomagał, nawet jeżeli mógł sobie poradzić sam. Jednak w chwilach, gdy rzeczywiście potrzebował czyjegoś pomocnego ramienia, nie dopuszczał do tego, by mu je podano. – Dziękuję – mówił – ale jeszcze mogę sam. Pewnego dnia już nie mógł. Właśnie szykował się do samodzielnego zejścia ze schodów, gdy świat rozpłynął mu się przed oczami. „Nogi się pode mną ugięły i sam nie wiem, jak upadłem, byłem półżywy” – opowiadał jednemu z przyjaciół. Było jeszcze gorzej: cudem uniknął śmierci, bo zawrót głowy powalił go na krawędzi schodów, lecz on nie stoczył się z nich dzięki temu, że bardzo mało ważył. Doktor Gastelbondo zawiózł go czym prędzej do miejscowości zwanej dawniej Barranca de San Nicolas; jechali powozem don Bartolomego Molinaresa, który gościł generała u siebie podczas poprzedniej podróży i miał dla niego przygotowany ten sam przestronny, dobrze przewietrzony pokój z oknami na Calle Ancha. W drodze zaczęła się choremu sączyć gęsta ropa z woreczka łzowego lewego oka i bardzo mu to dolegało. Zobojętniał na wszystko, chwilami wyglądało, że się modli, lecz w rzeczywistości recytował szeptem całe strofy ze swych ulubionych wierszy. Lekarz wycierał mu oko własną chustką, dziwiąc się, że nie robi tego on sam, tak zawsze dbający o osobistą czystość. Ożywił się trochę przy wjeździe do miasta, kiedy stado bezczelnych krów omal nie stratowało powozu i w końcu wywróciło berlinkę proboszcza. Ten wywinął kozła w powietrzu i zaraz wstał żwawo, ubielony piaskiem aż po czubek głowy, z twarzą i rękami we krwi. Kiedy generał ochłonął z wrażenia, grenadierzy musieli siłą torować powozowi drogę wśród tłumu leniwych gapiów i nagich dzieciaków – wszyscy szukali rozrywki i chcieli tylko przyjrzeć się wypadkowi, nie mając pojęcia, kim jest pasażer, który wyglądał jak nieboszczyk siedzący w mrocznym wnętrzu pojazdu. Lekarz przedstawił choremu kapłana, mówiąc, że był on jednym z jego stronników w czasach, gdy biskupi grzmieli przeciw niemu z kazalnic i gdy został ekskomunikowany jako rozwiązły mason. Generał jakby nie wiedział, co się stało, a zrozumiał dopiero, gdy zobaczył krew na sutannie proboszcza, który poprosił go, aby używając swego autorytetu sprawił, by mieszkańcy przestali puszczać luzem krowy na ulice miasta, gdzie wobec dużej ilości pojazdów nie można się już bezpiecznie poruszać. – Proszę się tym nie przejmować, wielebny księże proboszczu – powiedział generał nie patrząc na niego. – W całym kraju jest dokładnie tak samo.

O jedenastej słońce wisiało nieruchomo nad piaszczystymi ulicami, szerokimi i pustymi, a całe miasto tchnęło żarem upału. Generał ucieszył się, że pozostanie tu tylko tak długo, jak to będzie konieczne, by wydobrzał po upadku, i że potem wyruszy w jakiś burzliwy dzień na morze, ponieważ francuski podręcznik powiadał, że morska choroba dobrze działa na oczyszczanie dróg żółciowych i żołądka. Przyszedł do siebie bardzo szybko, natomiast wcale nie było łatwo pogodzić ze sobą dwie takie sprawy jak zła pogoda i wynajęcie statku. Rozwścieczony tym, że własne ciało odmawia mu posłuszeństwa, generał nie miał siły na żadną działalność polityczną ani towarzyskie spotkania i jeżeli przyjmował gości, to tylko starych, bliskich przyjaciół, którzy przyjeżdżali na krótko, aby się z nim pożegnać. Budynek był duży i, jak na listopadową pogodę, chłodny, a gospodarze uczynili zeń, specjalnie dla generała, domowy szpitalik. Don Bartolome Molinares był jednym z wielu, których zrujnowały wojny; jedyne, czego nie stracił, to było stanowisko naczelnika poczty, gdzie pracował od dziesięciu lat nie otrzymując pensji. Był to człowiek tak dobroduszny, że generał od czasu swej poprzedniej podróży mówił do niego tato. Jego żona, postawna i elegancka, wykazywała się nieposkromionym instynktem macierzyńskim; zajmowała się robieniem koronek klockowych, które nieźle sprzedawała na europejskich statkach, ale od chwili przybycia generała poświęcała mu cały swój czas. Doszło do tego, że pokłóciła się z Fernandą Barrigą, ponieważ zaprawiła oliwą soczewicę, przekonana, że dobrze to robi na piersiową chorobę, a generał przez wdzięczność zmusił się do tego, żeby ową potrawę zjeść. W tych dniach najbardziej mu dokuczało ropienie woreczka łzowego, był z tego powodu ponury i w złym humorze, aż w końcu zgodził się na krople z rumianku. Po czym zasiadł do kart stanowiących złudną pociechę wobec chmary komarów i osaczających go wieczornych smutków. Podczas jednego ze swych nieczęstych ataków skruchy, w prowadzonej pół żartem, pół serio rozmowie z gospodarzami, zaskoczył ich stwierdzeniem, że więcej jest warta jedna ugoda niż tysiąc wygranych procesów. – W polityce również? – zapytał pan Molinares. – Przede wszystkim w polityce – powiedział generał. – To, żeśmy się nie pogodzili z Santanderem, zgubiło nas wszystkich. – Póki są przyjaciele, poty i nadzieja – rzeki Molinares. – Co to, to nie – powiedział generał. – To nie przewrotność moich wrogów, lecz zabiegi przyjaciół położyły kres mojej chwale. To oni wpakowali mnie na tę nieszczęsną Konwencję w Ocaña, która przyniosła mi klęskę, oni mnie omotali kokonem monarchii, oni zmusili do przyjęcia stanowiska, które potem, przy użyciu tych samych argumentów, kazali mi opuścić, a teraz trzymają mnie uwięzionego w tym kraju, gdzie już nic więcej

nie mogę stracić. Deszcz padał teraz bez przerwy, i wilgoć zaczęła nadwerężać jego pamięć. Było tak gorąco, nawet w nocy, że generał musiał wiele razy zmieniać przepocone koszule. „Czuję się jak ugotowany na parze”, narzekał. Pewnego popołudnia siedział ponad trzy godziny na balkonie patrząc, jak ulicą płyną z dzielnic biedoty śmiecie, przedmioty domowego użytku, zdechłe zwierzęta porwane przez ulewę w czasie wstrząsów sejsmicznych, które niszczyły całe domy. Major Juan Glenn, prefekt miejskiej policji, pojawił się pośród tej burzy z wiadomością, że aresztowano służącą pana Visbala, ponieważ sprzedawała jako święte relikwie włosy, które generał obciął sobie w Soledad. Raz jeszcze przygniotła go rozpaczliwa świadomość, że wszystko, co było cząstką jego samego, staje się towarem na sprzedaż. – Traktują mnie już jak nieboszczyka – powiedział. Pani Molinares przysunęła fotel do stołu gry, aby nie uronić ani słowa. – Traktują pana jak świętego – powiedziała. – Zresztą pan nim jest. – Skoro tak – odparł – to niech uwolnią tę biedaczkę, nic nie zawiniła. Nie wrócił już do lektury. Jeżeli miał do napisania jakieś listy, poprzestawał na udzieleniu wskazówek Fernandowi i nawet nie przeglądał tych kilku, pod którymi musiał złożyć swój podpis. Przez całe rano patrzył z balkonu na piaszczystą pustynię ulic, gdzie czasami pojawiał się osiołek-nosiwoda albo bezwstydna i szczęśliwa Murzynka sprzedająca spieczone na słońcu ryby, albo biegły dzieciaki, punktualnie o jedenastej wypuszczane ze szkoły, lub szedł proboszcz w lichej, połatanej sutannie, który błogosławił go z daleka i znikał gdzieś, w upale. O pierwszej po południu, gdy mm udawali się na sjestę, on szedł na wybrzeże i spacerował wśród nadgniłych trzcin, płosząc samym swoim cieniem stada sępów przylatujących z targowiska; od czasu do czasu pozdrawiał nielicznych przechodniów, którzy, choć był bliski śmierci i w cywilnym ubraniu, jednak go poznawali, i tak dochodził aż do kwatery grenadierów mieszczącej się w trzcinowym baraku, naprzeciwko portu rzecznego. Martwił się o morale wojska, zżeranego przez nudę, czego objawem aż nadto widocznym wydawał mu się panujący w baraku bałagan i nieznośny smród. Ale jakiś sierżant, który robił wrażenie otępiałego z duchoty tych południowych godzin, zamknął mu usta wyjawiając prawdę. – To nie morale nam się rozpieprzyło, Ekscelencjo. – rzekł. – To tryper nas gnoi. Dopiero wtedy się dowiedział. Miejscowi lekarze, wyczerpawszy wszystkie dostępne ówczesnej medycynie środki – lewatywy z nadmanganianu oraz cukier mlekowy na uśmierzenie bólu – przekazali sprawę w ręce władz wojskowych, te zaś nie zdołały uzgodnić między sobą, co właściwie należy zrobić. Całe miasto było już dokładnie

poinformowane o grożącym niebezpieczeństwie, a okryte chwałą republikańskie wojsko uważano za forpocztę zarazy. Generał, mniej rozgniewany, niż się tego obawiano, rozwiązał problem jednym pociągnięciem pióra: zarządził ścisłą kwarantannę. Kiedy brak nowin, zarówno dobrych, jak i złych, zaczął doprowadzać go do rozpaczy, konny posłaniec przywiózł mu z Santa Marta tajemniczą wiadomość od generała Montilli: „Człowiek jest już nasz, formalności na dobrej drodze”. Generałowi wydało się to tak dziwaczne i tak dalekie od przyjętych form, że zrozumiał przesłanie jako sprawę najwyższej wagi, będącą w gestii sztabu generalnego. I być może powiązaną z kampanią z Riohacha, której przypisywał priorytetowe znaczenie historyczne, chociaż nikt nie chciał tego zrozumieć. Było rzeczą w tej epoce normalną, że informacje podawano w sposób zawiły, a depesze wojskowe ze względu na bezpieczeństwo miały zagmatwaną formę, odkąd na skutek niedbalstwa władz zaniechano szyfrowania depesz, tak przydatnego w czasach pierwszych spisków przeciwko Hiszpanii. Myśl, że wojskowi go oszukują, była jego starą troską, którą podzielał też Montilla; czyniło to otrzymaną wiadomość jeszcze bardziej zagadkową, powiększając zarazem niepokój generała. Tak więc posłał Josego Palaciosa do Santa Marta, niby po świeże owoce i jarzyny i kilka butelek wytrawnego jerezu i jasnego piwa, którego nie było na miejscowym targowisku. Ale prawdziwym celem wyjazdu było rozszyfrowanie tajemniczego zdania. Sprawa była bardzo prosta: Montilla chciał mu powiedzieć, że mąż Mirandy Lyndsay został przeniesiony z więzienia w Hondzie do Cartageny, a ułaskawienie jest kwestią kilku dni. Generał poczuł się tak zawiedziony prostotą owego szyfru, że nawet się nie cieszył, iż udało mu się zrobić przysługę swej wybawicielce z Jamajki. Na początku listopada biskup z Santa Marta zawiadomił go własnoręcznie napisanym bilecikiem, że to on, swym apostolskim pośrednictwem, przyczynił się do uspokojenia nastrojów w pobliskiej osadzie La Cienaga, gdzie w minionym tygodniu próbowano podburzyć ludność do rozruchów w celu poparcia Riohacha. Generał podziękował mu, również własnoręcznie skreślonym listem, i poprosił Montillę, aby zechciał mu go oddać; jednakże nie był zachwycony formą, w jakiej biskup ściągnął od niego należność. Stosunki między mm a monsignore Estevezem nigdy nie układały się gładko. Pod łagodnym obliczem dobrego pasterza krył się polityk namiętny, lecz ograniczony, w głębi duszy przeciwny republice, przeciwny integracji kontynentu oraz wszystkiemu, co miało związek z polityczną wizją generała. Na Wspaniałym Kongresie – a powierzono mu na nim funkcję wiceprzewodniczącego – uznał, iż jego prawdziwą powinnością jest ograniczenie zasięgu działania Sucrego, który był przewodniczącym; co też czynił, wykazując więcej złośliwości niż skuteczności, zarówno przy wyborze dygnitarzy, jak

i przy wypełnianiu razem z Sucrem ich wspólnej misji, której celem było załagodzenie konfliktu z Wenezuelą. Małżonkowie Molinares, wiedząc o tych starciach, bynajmniej się nie zdziwili, kiedy przy podwieczorku o godzinie czwartej generał powitał ich jednym ze swych proroczych pytań: – Co się stanie z naszymi dziećmi w tym kraju, gdzie rewolucje upadają za sprawą biskupa? Pani Molinares odparła z wymówką w głosie, tonem serdecznym, lecz stanowczym: – Nawet gdyby Wasza Ekscelencja miał rację, nie chcę o tym słyszeć – rzekła. – Jesteśmy katolikami, i to z dawien dawna. On natychmiast sprostował gafę: – Nie wątpię, że jesteście dużo lepszymi katolikami niż ksiądz biskup, on bowiem nie z miłości do Boga zaprowadził spokój w La Cienaga, ale po to, by zjednoczyć parafian w wojnie przeciwko Cartagenie. – My tutaj też jesteśmy przeciw tyranii Cartageny – powiedział pan Molinares. – Wiem, wiem – odparł. – Każdy Kolumbijczyk to jakby kraj nieprzyjacielski. Jeszcze będąc w Soledad generał prosił Montillę, żeby przysłał po niego do pobliskiego portu w Sabanilla jakiś niewielki statek, chciał bowiem, zgodnie ze swym uprzednim zamiarem, pozbyć się żółci poprzez atak morskiej choroby. Montilla zwlekał ze spełnieniem tej prośby, gdyż don Joaquin de Mier, hiszpański republikanin i wspólnik komandora Elbersa, obiecał mu jeden ze swych parowców, które świadczyły usługi na rzece Magdalenie. Ponieważ okazało się to potem niemożliwe, Montilla, w połowie listopada, posłał bez uprzedzenia do Santa Marta angielski statek handlowy. Generał, dowiedziawszy się o tym, dał mu do zrozumienia, że skorzysta z tej okazji, by opuścić kraj. „Postanowiłem wyjechać dokądkolwiek, byle tylko nie umierać tutaj” – powiedział. Po czym, tknięty przeczuciem, że Camille czeka na niego wpatrując się w morze ze swego ukwieconego balkonu, westchnął: – Na Jamajce mnie kochają. Polecił Josemu Palaciosowi, by zaczął pakować bagaże, a sam do późnej nocy szukał jakichś papierów, które za wszelką cenę chciał wziąć ze sobą. Tak go to zmęczyło, że spał potem trzy godziny. Rankiem, leżąc już z otwartymi oczyma, dopiero wówczas zdał sobie sprawę, gdzie się znajduje, gdy Jose Palacios wyrecytował imię świętego przypadającego na nadchodzący dzień. – Śniło mi się, że jestem w Santa Marta – powiedział generał. – Było to miasto bardzo czyste, miało białe domy, wszystkie takie same, ale góra zasłaniała widok na morze. – Wobec tego to nie była Santa Marta – rzekł Jose Palacios. – To Caracas.

Sen generała zdradził mu, że nie popłyną na Jamajkę. Fernando od wczesnego rana był w porcie i załatwiał sprawy związane z podróżą, a po powrocie zastał stryja przy dyktowaniu Wilsonowi listu, w którym prosił Urdanetę o nowy paszport, aby mógł opuścić kraj, jako że poprzedni, wystawiony przez zdymisjonowany rząd, nie był już ważny. To było jedyne wyjaśnienie, jakiego udzielił odwołując wyjazd. Jednak wszyscy byli zgodni co do tego, że prawdziwy powód stanowiły otrzymane rano wiadomości o sytuacji w Riohacha – wiadomości gorsze od poprzednich. Ojczyzna, od oceanu do oceanu, rozpadała się na części; widmo wojny domowej ukazywało się na jej ruinach, a nic tak nie dręczyło generała jak świadomość tego niebezpieczeństwa. „Jesteśmy gotowi ponieść wszelkie ofiary, byle tylko uratować Riohacha”, powiedział. Doktor Gastelbondo, bardziej zafrasowany troskami pacjenta niż jego nieuleczalną chorobą, był jedynym człowiekiem, który potrafił powiedzieć mu prawdę nie zadając bólu. – Świat się wali, a pan martwi się o Riohacha – rzekł mu kiedyś. – Nigdy się nam nawet nie śniło, że spotka nas taki zaszczyt. Odpowiedź była natychmiastowa: – Od Riohacha zależy los świata. I tak myślał naprawdę, nie umiejąc ukryć niepokoju, ponieważ mijał już termin przewidzianego zdobycia Maracaibo, a zwycięstwo wydawało się teraz bardziej odległe niż kiedykolwiek. I w miarę jak zbliżał się grudzień ze swymi topazowożółtymi popołudniami, on zaczynał się bać już nie tylko utraty Riohacha – i być może całego wybrzeża – lecz tego, że Wenezuela wyśle zbrojną ekspedycję, która ostatecznie unicestwi jego złudzenia. Pogoda zaczęła się zmieniać już od poprzedniego tygodnia, i tam gdzie przedtem wisiał ciężki deszcz, teraz otwarło się czyste niebo, a noce były gwiaździste. Generał, obojętny na urok tego świata, czasem leżał w hamaku zatopiony w myślach, czasem grał w karty nie troszcząc się o wygraną. Wkrótce potem, gdy grali w salonie, pachnący morskimi roślinami wiatr wyrwał im karty z rąk i wyważył rygle w oknach. Pani Molinares, zachwycona tą przedwczesną zapowiedzią nadejścia opatrznościowej pory roku, wykrzyknęła: „To już grudzień!”. Wilson i Jose Laurencio Silva pobiegli pozamykać okna, aby wiatr nie porobił szkód w domu. Tylko generał był pochłonięty jedną myślą. – Już grudzień, a my wciąż nie ruszamy się z miejsca – powiedział. – Słusznie mówią, że lepiej mieć złych sierżantów niż generałów do niczego. Grał dalej, w trakcie rozgrywek odłożył swoje karty na bok i powiedział Josemu Laurencio Silvie, aby przygotował wszystko, co potrzebne do podróży. Pułkownik

Wilson, który poprzedniego dnia wyładował bagaże po raz drugi, był zbity z tropu. – Statek odpłynął – powiedział. Generał o tym wiedział. „To nie był dobry statek – rzekł. – Trzeba wyruszyć do Riohacha, może uda nam się sprawić, że nasi wspaniali generałowie wreszcie zdecydują się wygrać jakąś bitwę”. Zanim wstał od stołu, poczuł się zobowiązany do wytłumaczenia się przed gospodarzami. – Tu już nie chodzi nawet o konieczność wojny – powiedział do nich. – To sprawa honoru. I oto o ósmej rano pierwszego grudnia wsiadł na brygantynę „Manuel”, którą pan Joaquin de Mier oddał do jego dyspozycji, tak że mógł jej użyć zależnie od własnych chęci: odbyć przejażdżkę w celu pozbycia się żółci, udać się na wypoczynek do swego majątku w San Pedro Alejandrino, aby podreperować zdrowie nadszarpnięte licznymi chorobami i niezliczonymi troskami, albo też ruszyć w dalszą podróż do Riohacha, by jeszcze raz spróbować odkupić Amerykę. Generał Mariano Montilla, który przybył na pokładzie brygantyny razem z generałem Jose Maria Carreño, wystarał się również i o to, aby „Manuel” był eskortowany przez fregatę „Grampus” ze Stanów Zjednoczonych, która była nie tylko dobrze uzbrojona, ale ponadto miała wśród swej załogi dobrego chirurga: był to doktor Night. Jednakże widząc, w jak żałosnym stanie jest generał, Montilla nie chciał się zdawać wyłącznie na pomoc doktora Nighta i zasięgnął również porady miejscowego lekarza. – Nie sądzę, aby mógł znieść taką podróż – powiedział doktor Gastelbondo. – Ale niech jedzie: cokolwiek zrobi, będzie to lepsze od życia tutaj. Wody Cienaga Grandę były nieruchome i ciepłe, a przy tym wydzielały zabójcze opary, toteż płynęli otwartym morzem wykorzystując pierwsze pasaty wiejące z północy, które tego roku przyszły trochę wcześniej i były łagodne. Brygantyna o kwadratowych żaglach, dobrze utrzymana i z przygotowaną specjalnie dla generała kabiną, była statkiem czystym i wygodnym, a poruszała się raźno i wesoło. Generał wsiadł na statek w dobrym humorze i chciał pozostać na pokładzie, aby oglądać estuarium wielkiej rzeki Magdaleny, którego muł nadawał wodzie popielaty kolor nawet na wiele mil od ujścia. Generał miał na sobie stare welwetowe spodnie, andyjską czapkę i marynarską angielską kurtkę, którą mu podarował kapitan, i wyglądał coraz lepiej w pełnym słońcu, wystawiony na piracką bryzę. Na jego cześć załoga upolowała olbrzymiego rekina, w którego brzuchu znaleziono, wśród wielu innych metalowych przedmiotów, kawaleryjskie ostrogi. Cieszył się tym wszystkim jak turysta, aż w końcu zmęczenie wzięło górę i pogrążył się w myślach. Po czym skinął na Josego Palaciosa, by się doń zbliżył, i szepnął mu na ucho:

– O tej porze tata Molinares na pewno już pali materac i zakopuje w ziemi łyżki. Około południa przepłynęli w pobliżu laguny Cienaga Grandę, szerokiego rozlewiska mętnych wód, gdzie wszystkie niebieskie ptaki biły się o dostęp do ławicy złotawych geresów. Na gorącej saletrzanej równinie pomiędzy bagnami a morzem, gdzie powietrze było przejrzyste, pełne blasku i czystsze niż gdzie indziej, znajdowały się wioski rybackie, z suszącymi się na podwórkach sieciami, a dalej tajemnicza miejscowość La Cienaga, której upiory, zjawiające się co dzień, kazały uczniom Humboldta zwątpić we własną wiedzę. Po drugiej stronie Cienaga Grandę wznosiła się korona wiecznych lodów na szczytach Sierra Nevada. Brygantyna, radosna i niemal fruwająca nad wodą pośród milczenia żagli, była tak lekka i stateczna, że nie przyprawiła generała o upragnione zaburzenia, które pomogłyby w wydaleniu żółci. Jednak płynąc dalej, minęli przyporę gór zdążającą do morza, które wzburzyło się pod podmuchem wiatru. Generał z rosnącą nadzieją obserwował zmiany pogody, bo świat zaczął wirować, drapieżne ptaki zataczały koła nad jego głową, a lodowaty pot przemoczył mu koszule i oczy napełniły się łzami. Montilla i Wilson musieli go przytrzymać, był bowiem tak lekki, że uderzenie fali mogło go wyrzucić za burtę. Po południu, gdy wpłynęli do spokojnej zatoki Santa Marta, jego wyniszczone ciało nie musiało się już niczego pozbywać; leżał wyczerpany w kapitańskiej koi, bliski śmierci, ale upojony świadomością, że jego pragnienia się spełniły. Generał Montilla był tak przestraszony jego stanem, że zanim przystąpiono do wyładunku, ponownie wezwał doktora Nighta, ten zaś uznał, że chorego należy znieść na brzeg na „krzesełku” ze splecionych rąk. Wprawdzie mieszkańcy Santa Marta nie interesowali się niczym, co miałoby pozór oficjalnej wizyty, lecz fakt, że na nabrzeżu czekało tak mało ludzi, miał też i inne przyczyny. Santa Marta była jednym z miast, które najtrudniej było pozyskać dla sprawy republiki. Nawet wtedy, gdy zwycięstwo republikanów w bitwie nad rzeką Boyaca przypieczętowało niepodległość, wicekról Samano schronił się właśnie tutaj, by oczekiwać pomocy z Hiszpanii. Sam generał próbował kilkakrotnie wyzwolić Santa Marta, a udało się to dopiero Montilli, już po ustanowieniu republiki. Do urazy żywionej przez rojalistów dołączała się jeszcze ogólna niechęć wobec Cartageny, miasta faworyzowanego przez władzę centralną, a generał bezwiednie ją podsycał nie kryjąc swych przyjaznych uczuć dla cartageńczyków. Jednakże najsilniejszym motywem tej rezerwy, nieobcej nawet wielu jego zwolennikom, była wykonana w trybie doraźnym egzekucja admirała Josego Prudencia Padilli, który, na domiar wszystkiego, był, podobnie jak generał Piar, Mulatem. Zawziętość przybrała na sile, gdy władzę przejął Urdaneta – on to bowiem był przewodniczącym sądu wojennego, który wydał ów wyrok

śmierci. Toteż w katedrze nie biły dzwony, jak to było przewidziane, i nikt nie potrafił wyjaśnić, czemu tak się stało, a salw armatnich w twierdzy Morro nie oddano dlatego, że jak się rano okazało, proch zamókł w arsenale. Na krótko przed wizytą generała żołnierze pracowali jeszcze nad usunięciem z murów katedry napisu „Niech żyje Jose Prudencio!”. Kiedy oficjalnie ogłoszono, że gość właśnie przybywa, zrobiło to niewielkie wrażenie na garstce czekających w porcie osób. Najbardziej dawała do myślenia nieobecność biskupa Esteveza, najwybitniejszej osobistości w mieście. Don Joaquin de Mier miał zapamiętać do końca swego długiego życia to przerażająco wynędzniałe stworzenie, które wyniesiono na noszach w sennej drętwocie przedwieczornych godzin; generał był otulony wełnianym kocem, na głowie miał wciśniętą aż po oczy czapkę i dawał jedynie słabe oznaki życia. Ale najmocniej wrył mu się w pamięć dotyk gorącej dłoni, ciężki oddech i nienaturalna skwapliwość, z jaką podniósł się z noszy, aby przywitać po kolei każdego z oczekujących należnym mu tytułem, imieniem i nazwiskiem, przy czym, podtrzymywany przez adiutantów, ledwo stał na nogach. Potem już pozwolił się zanieść do berlinki i osunął się na siedzenie, z głową bezwładnie przechyloną na oparcie, ale jego oczy chciwie czepiały się życia: wciskało się oknem i otaczało go po raz ostatni i niepowtarzalny. Rząd powozów musiał tylko przejechać aleją do budynku dawnej komory celnej, który przeznaczono dla gościa. Zbliżała się godzina ósma i była środa, ale wydawało się, że to sobota – takie wrażenie robiła promenada nad zatoką w pierwszych podmuchach grudniowego wiatru. Ulice były szerokie i brudne, a murowane domy o trochę ciężkich balkonach lepiej utrzymane niż gdzie indziej. Całe rodziny powystawiały krzesła na dwór, aby rozsiąść się na chodnikach, a niektórzy przyjmowali gości nawet na środku jezdni. Chmary świetlików pośród drzew rzucały na nadmorską aleję fosforyzujący blask, silniejszy niż światło latarni. Budynek dawnej komory celnej, najstarszy w kraju, powstał dwieście dziewięćdziesiąt dziewięć lat temu, a teraz był świeżo odnowiony. Dla generała przygotowano sypialnię na piętrze, z widokiem na zatokę, ale on wolał zająć – i tam przeważnie przebywał – główny salon, gdzie były specjalne metalowe uchwyty, jedyne, jakie nadawały się do powieszenia hamaka. Znajdował się tam również ciężki, duży, rzeźbiony stół z drewna kaoby; na nim to, w szesnaście dni później, miały być wystawione jego zabalsamowane zwłoki, w błękitnej generalskiej kurtce, w której brakowało ośmiu guzików z czystego złota, gdyż ktoś je wyszarpnął w zamęcie spowodowanym jego śmiercią. On jeden zdawał się nie wierzyć, aby koniec był już tak bliski. Natomiast doktor Alexandre Prosper Reverend, francuski lekarz, którego Montilla wezwał w nagłej

potrzebie o dziewiątej wieczorem, nie musiał brać go za puls, aby zdać sobie sprawę, że ten człowiek od lat jest umierający. Wychudzona szyja, skurczona klatka piersiowa i żółta cera wskazywały na to, że zło tkwi w chorych płucach, a obserwacje poczynione przez lekarza w ciągu następnych dni miały to potwierdzić. Podczas wstępnej rozmowy z chorym, przeprowadzonej w cztery oczy trochę po francusku, a trochę po hiszpańsku, stwierdził, że posiada on niezwykły dar przeinaczania symptomów i „oszukiwania” bólu, a jego krótki oddech brał się z tego, że silą powstrzymywał się od kaszlu i starał się nie odpluwać podczas badania. Tę pierwszą diagnozę potwierdziły badania kliniczne. Ale począwszy od komunikatu lekarskiego wydanego tej nocy – a był to pierwszy z trzydziestu trzech, jakie miano ogłosić w ciągu następnych dwóch tygodni – przywiązywał tyleż wagi do wyniszczenia ciała co do cierpień duchowych. Doktor Reverend miał trzydzieści cztery lata, był pewny siebie, wykształcony i dobrze ubrany. Przybył w te strony sześć lat temu, rozczarowany z powodu restauracji Burbonów na tronie Francji; mówił i pisał po hiszpańsku płynnie i poprawnie, ale generał skorzystał z okazji, by zabłysnąć przed nim swą dobrą francuszczyzną. Doktor pochwycił to w lot. – Ekscelencja ma paryski akcent – rzekł. – De la rue Vivienne – odparł generał z ożywieniem. – A skąd pan to wie? – Muszę się pochwalić, że z akcentu potrafię odgadnąć nawet to, przy jakiej ulicy Paryża się ktoś wychował – odparł lekarz. – Chociaż sam urodziłem się i spędziłem młodość w normandzkiej wiosce. – Wyśmienite sery, ale złe wino – powiedział generał. – Może w tym tkwi sekret naszego dobrego zdrowia – powiedział lekarz. Zyskał jego zaufanie oddziałując bezboleśnie na chłopięce cechy jego duszy. A jeszcze bardziej dzięki temu, że zamiast przepisywać mu nowe leki, sam mu podał łyżkę przygotowanego przez doktora Gastelbondo syropu od kaszlu oraz pigułkę uspokajającą, którą chory zażył bez sprzeciwu, bo chciał usnąć. Rozmawiali jeszcze chwilę o wszystkim po trochu, póki środek nasenny nie przyniósł oczekiwanego efektu, po czym lekarz wyszedł na palcach z pokoju. Generał Montilla odwiózł go, wraz z innymi oficerami, do domu i zaniepokoił się, gdy doktor mu oświadczył, że położy się spać w ubraniu, na wypadek gdyby go pilnie potrzebowano w środku nocy. Reverend i Night, choć spotykali się wielokrotnie w ciągu tego tygodnia, nie zdołali uzgodnić między sobą diagnozy. Reverend był przekonany, że generał cierpi na chorobę płuc, której powodem jest zaniedbany katar. Doktor Night, sądząc z koloru skóry i wieczornych ataków gorączki, twierdził, że to chroniczna malaria. Obaj byli jednak

zgodni co do tego, że stan generała jest ciężki. Aby uporać się ze spornymi kwestiami, prosili o współudział innych lekarzy, ale trzej miejscowi z Santa Marta, a także inni z tej prowincji, wymówili się od wizyty, nawet nie wyjaśniając powodu. Tak więc doktorzy Reverend i Night zaaplikowali kurację kompromisową, przepisując choremu nacieranie klatki piersiowej maściami (na katar) i chininę (na malarię). Stan generała pogorszył się znowu pod koniec tygodnia, z powodu szklanki oślego mleka, które wypił samowolnie, nie mówiąc nic lekarzom. Jego matka piła zwykle takie mleko, podgrzane i z miodem, i w razie kaszlu dawała je również jemu, gdy był maleńkim dzieckiem. Ale balsamiczny posmak, w połączeniu z przywołanymi tym sposobem najdawniejszymi wspomnieniami, poruszył w nim żółć i rozregulował cały organizm; wyczerpało go to tak bardzo, że doktor Night przyspieszył swój wyjazd, aby przysłać mu specjalistę z Jamajki. Przysłał nawet dwóch, posługując się wszelkimi możliwymi sposobami, i to z niewiarygodną jak na tamte czasy szybkością, lecz i tak było za późno. Przy tym wszystkim stan ducha generała nie odpowiadał jego ogólnemu wyniszczeniu, gdyż zachowywał się tak, jakby zabijająca go choroba była zaledwie ciągiem banalnych dolegliwości. Noce spędzał bezsennie w hamaku, podziwiając obroty latarni morskiej w twierdzy Morro, bez skargi znosząc ból, nie odrywając wzroku od wspaniałej zatoki, którą uważał na najpiękniejszą na świecie. – Aż oczy bolą od nieustannego patrzenia na nią – mówił. W ciągu dnia dokonywał wysiłku, aby wykazać się dawną bystrością umysłu, i wzywał Ibarrę, Wilsona, Fernanda, pragnąc dać im wskazówki co do listów, których już nie mógł dyktować – brakowało mu cierpliwości. Tylko Jose Palacios był na tyle przenikliwy, by zdać sobie sprawę, że to ponaglanie i pośpiech nosiły już znamiona ostatnich chwil życia. Były to bowiem dyspozycje dotyczące osób bliskich i zaprzyjaźnionych, nawet takich, które znajdowały się daleko od Santa Marta. Zapomniał o sporze ze swym dawnym sekretarzem, generałem Jose Santaną, i uzyskał dla niego stanowisko w służbie zagranicznej, aby mógł w pełni korzystać z uroków nowego życia, gdyż dopiero co się ożenił. Generała Josego Marię Carreño, którego słusznie wychwalał za dobre serce, pchnął na drogę mającą go z biegiem lat doprowadzić do stanowiska tymczasowego prezydenta Wenezueli. Poprosił Urdanetę o karty wojskowe dla Andresa Ibarry i Josego Laurencia Silvy, tak aby w przyszłości mogli przynajmniej dostawać regularny żołd. Silva był potem naczelnym wodzem i sekretarzem stanu do spraw wojny i marynarki w swoim kraju, a umarł jako osiemdziesięciodwuletni starzec, ze wzrokiem zamglonym przez katarakty, których tak bardzo się obawiał; ostatnie lata przeżył dzięki karcie inwalidzkiej otrzymanej w wyniku uciążliwych starań,

kiedy to musiał, powołując się na niezliczone wojenne blizny, dowieść swych zasług. Generał próbował też przekonać Pedra Briceña Mendeza, aby wrócił do Nowej Granady i objął Ministerstwo Wojny, ale szybki bieg historii nie pozostawił mu na to czasu. Swemu bratankowi Fernandowi zapisał legat w testamencie, aby mu ułatwić karierę w administracji państwowej. Generałowi Diego Ibarra, swemu pierwszemu adiutantowi, jednej z nielicznych osób, z jakimi był na ty zarówno prywatnie, jak i oficjalnie, poradził, aby przeniósł się tam, gdzie okaże się bardziej przydatny niż w Wenezueli. Nawet generała Justa Briceño, z którym był wciąż jeszcze wtedy skłócony, miał prosić na łożu śmierci o oddanie mu ostatniej posługi. Być może jego oficerowie nie wyobrażali sobie, do jakiego stopnia takie rozdanie ról połączy ich losy. Wszyscy bowiem mieli dzielić ze sobą, na dobre czy złe, resztę życia, a nawet, ironia historii sprawiła, że w pięć lat później znaleźli się razem w Wenezueli, walcząc u boku komendanta Pedra Carujo w wojskowych rozruchach w obronie Bolivarowskiej idei zjednoczenia. Teraz nie były to już działania polityczne, lecz mające walor testamentu dyspozycje na rzecz tych, których miał osierocić, a Wilson to potwierdził, dodając na końcu zaskakujące oświadczenie, podyktowane mu przez generała w liście do Urdanety: „Sprawa Riohacha została przegrana”. Tegoż popołudnia otrzymał generał bilecik od biskupa Esteveza (doprawdy nieobliczalnego), który prosił go, aby z racji swej wysokiej rangi przedłożył rządowi centralnemu projekt uczynienia z Santa Marta i Riohacha osobnych departamentów, kładąc w ten sposób kres historycznej waśni z Cartageną. Gdy Jose Laurencio przeczytał głośno ten list, generał nie krył zniechęcenia. „Wszystkie pomysły Kolumbijczyków zmierzają do podziału”, powiedział. Później, załatwiając razem z Fernandem spóźnioną korespondencję, był jeszcze bardziej zgorzkniały. – Nawet mu nie odpowiadaj – powiedział. – Niech poczekają, aż będę miał nad sobą pagórek ziemi, wtedy będą mogli robić, co im się spodoba. Stała, niecierpliwa tęsknota za zmianą klimatu doprowadzała go na skraj szaleństwa. Gdy w powietrzu była wilgoć, pragnął suszy, gdy było chłodno, chciał cieplejszej pogody, jeżeli aura była jak w górach, pragnął właśnie morskiej. Stąd brał się ciągły niepokój: to kazał otwierać okna, aby wpuścić powietrze, to znów z powrotem je zamknąć; to ustawić fotel plecami do światła, to przesunąć go w inne miejsce; wydawało się, że ulgę sprawia mu tylko kołysanie się w hamaku – huśtał się sam, gdy pozwalała mu na to resztka sił. Dni w Santa Marta były teraz tak posępne, że kiedy generał, w momencie odrobinę spokojniejszym, ponownie zarządził wyjazd na wieś do pana de Mier, doktor Reverend pierwszy go do tego zachęcał, świadom, że są to końcowe objawy nieodwracalnego

wyczerpania. Wyruszając w podróż, w przeddzień wyjazdu napisał do jednego z przyjaciół: „Umrę najpóźniej za parę miesięcy”. Wszyscy przyjęli to ze zdumieniem, bo w ciągu całego swego życia, a tym bardziej w ostatnich latach, bardzo rzadko wspominał o śmierci. La Florida de San Pedro Alejandrino, leżąca o milę od Santa Marta, u stóp odnogi łańcucha Sierra Nevada, była plantacją trzciny cukrowej, wraz z fabryczką biszkoptów. W berlince pana de Mier generał przejechał tą samą zakurzoną drogą, którą dziesięć dni później, w przeciwnym kierunku, miało być wiezione jego ciało, owinięte starą stepową burką i ułożone na wozie zaprzężonym w woły. Na długo przedtem, zanim ujrzał dom, poczuł niesiony wiatrem zapach gorącej melasy i wpadł w sidła samotności. – To zapach San Mateo – westchnął. Wokół młyna cukrowego w San Mateo, dwadzieścia cztery mile od Caracas, skupiała się jego tęsknota. Tam, gdy miał trzy lata, osierocił go ojciec, gdy miał dziewięć, stracił matkę, a w wieku lat dwudziestu owdowiał. Ożenił się w Hiszpanii z piękną dziewczyną z kreolskiej arystokracji, swą daleką krewną; jego jedynym marzeniem było wtedy żyć w szczęściu razem z nią, by cieszyć się wielką, rozkwitającą fortuną, i władzą nad życiem ludzkim i folwarkami w majątku San Mateo, do którego należała również cukrownia. Nigdy nie ustalono z całą pewnością, czy śmierć żony w osiem miesięcy po ślubie była spowodowana złośliwą febrą, czy też jakimś wypadkiem w domu. Dla niego był to moment narodzin dla historii, bo do tej pory był po prostu kolonialnym paniczem zapatrzonym w przyjemności światowego życia i zupełnie nie interesował się polityką; teraz w jednej chwili nastąpiła przemiana – stał się tym człowiekiem, którym miał być zawsze. Potem już nigdy nie mówił o swej zmarłej żonie, nigdy jej nie wspomniał, nigdy nie próbował wprowadzić na jej miejsce innej. Przez całe życie prawie co noc śnił o domu w San Mateo i często widział we śnie ojca, matkę i rodzeństwo, ale nigdy nie śniła mu się ona, gdyż pogrzebał ją w najgłębszym, hermetycznym zapomnieniu: był to jedyny i brutalny sposób na to, by móc żyć nadal, już bez niej. Jedynym impulsem, który na moment poruszył jego pamięć, okazał się zapach melasy w San Pedro Alejandrino, widok obojętnych niewolników przy tłoczniach (nie obrzucili go nawet współczującym spojrzeniem), ogromnych drzew wokół domu, świeżo wybielonego na jego powitanie, i drugiej w jego życiu cukrowni; to tutaj nieuniknione przeznaczenie niosło go teraz, aby umarł. – Nazywała się Maria Teresa Rodriguez de Toro y Alayza – powiedział nagle. Pan de Mier wydawał się roztargniony. – A kto to taki? – zapytał. – Ta, która była moją żoną – odparł i zaraz dodał: – Ale niech pan o tym zapomni,

bardzo proszę. To smutne przeżycie z młodości. I nie powiedział nic więcej. Przeznaczona dlań sypialnia ponownie sprowadziła na manowce jego pamięć, toteż obejrzał z drobiazgową dokładnością pokój, tak jakby każdy przedmiot zdradzał mu jakąś tajemnicę. Prócz łóżka z baldachimem była tam komoda z kaoby, takaż nocna szafka z marmurowym blatem i fotel z czerwonym aksamitnym obiciem. Obok okna wisiał na ścianie ośmiokątny zegar o rzymskich cyfrach, którego wskazówki zatrzymały się na godzinie pierwszej minut siedem. – Byliśmy już tutaj kiedyś – powiedział. Później, gdy Jose Palacios nakręcił zegar i nastawił go na odpowiednią godzinę, generał położył się w hamaku próbując usnąć chociażby na minutę. Dopiero wtedy zobaczył przez okno Sierra Nevada, wyraźną i błękitną, niczym wiszący obraz, i pamięć jego zaczęła błądzić przynosząc mu wspomnienie innych pokoi z różnych okresów życia. – Nigdy nie czułem się tak blisko mojego domu – powiedział. Pierwszej nocy w San Pedro Alejandrino spał dobrze, a nazajutrz zdawało się, że dolegliwości znikły i wraca do zdrowia, do tego stopnia, że poszedł obejrzeć młyny cukrowe, podziwiał dobrą rasę wołów, próbował melasy i zaskoczył wszystkich swą wiedzą w dziedzinie cukrownictwa. Generał Montilla, zdumiony tą przemianą, poprosił doktora Reverend, by powiedział mu całą prawdę, i ten wyjaśnił, że taką pozorną poprawę często się obserwuje u umierających. Koniec był kwestią dni czy nawet godzin. Porażony złą nowiną, Montilla uderzył pięścią o ścianę i stłukł sobie dłoń. Już nigdy potem, do końca życia, nie był tym samym człowiekiem co kiedyś. Wiele razy zdarzało mu się okłamać generała, zawsze z najlepszymi intencjami i z przyczyn natury politycznej. Począwszy od tego dnia okłamywał go z litości i pouczył osoby z jego otoczenia, by postępowały tak samo. W tym tygodniu przyjechało do Santa Marta ośmiu wysokich oficerów, wygnanych z Wenezueli za działalność antyrządową. Byli wśród nich wielcy bohaterowie wojen wyzwoleńczych: Nicolas Silva, Trinidad Portocarrero, Julian Infante. Montilla poprosił ich nie tylko o to, aby zataili przed umierającym generałem niepomyślne wiadomości, lecz aby w jak najlepszym świetle przedstawiali mu te dobre – starał się bowiem wyszukać coś, co by mu przyniosło ulgę w najpoważniejszych z jego licznych dolegliwości. Posunęli się jeszcze dalej: przekazali mu tak optymistyczny raport o sytuacji w kraju, że zdołali zapalić w jego oczach dawny płomień. Generał ponownie podjął sprawę Riohacha, zapomnianą od tygodnia, i znów zaczął mówić o Wenezueli i nieodwracalnych perspektywach z nią związanych. – Nigdy nie mieliśmy lepszej okazji, by zacząć raz jeszcze i zdążać wprost do celu –

powiedział. I dokończył swą myśl, dodając z niezłomnym przekonaniem: – W dniu kiedy znów się znajdę w dolinie Aragua, cały naród wenezuelski stanie po mojej stronie. W ciągu jednego popołudnia wytyczył nowy plan kampanii wojennej w obecności odwiedzających go oficerów, którzy wspomagali go swym pełnym współczucia entuzjazmem. Jednak musieli potem przez całą noc słuchać proroczym głosem wygłaszanej enuncjacji o tym, w jaki sposób odtworzy się na nowo, i tym razem na zawsze, rozległe imperium, które sobie wymarzył. Montilla, jako jedyny, odważył się sprzeciwić tym, którzy w osłupieniu sądzili, iż słuchają bredzenia szaleńca. – Zważcie, panowie – rzekł im – że tak samo uważano swego czasu, gdy tkwił po szyję w jeziorze Casacoima. Nikt bowiem nie zapomniał tamtego 4 lipca 1817, kiedy to musiał on całą noc spędzić zanurzony w jeziorze razem z niewielką grupką oficerów – był wśród nich Briceño Mendez – aby ukryć się przed oddziałami hiszpańskimi, które w każdej chwili mogły ich zaskoczyć na otwartej przestrzeni. Półnagi, dygocąc w gorączce, zaczął nagle, na cały głos, przepowiadać im po kolei wszystkie swe przyszłe dokonania: bliskie już zdobycie Angostury, przejście przez Andy, wyzwolenie Nowej Granady i potem Wenezueli, by założyć Kolumbię, i wreszcie podbój ogromnych terytoriów na południu aż po Peru. „Wówczas wejdziemy na Chimborazo i zatkniemy na ośnieżonym szczycie trójkolorowy sztandar Ameryki, wielkiej, zjednoczonej i wolnej po wszystkie wieki” – zakończył. Ci, co go słuchali wtedy, również myśleli, że postradał rozum, a przecież proroctwo spełniło się co do joty w ciągu niespełna pięciu lat. Niestety, przepowiednia wygłoszona w San Pedro Alejandrino była tylko źle rokującą ułudą. Dolegliwości, które straciły na sile w pierwszym tygodniu, teraz powróciły hurmem, dokonując absolutnego wyniszczenia. W tym okresie generał tak jeszcze zmalał, że trzeba było po raz kolejny podwijać mu rękawy koszuli i skracać o cal welwetowe spodnie. Udawało mu się usnąć najwyżej na trzy godziny wieczorem, po czym przez całą noc dusił się od kaszlu lub pogrążał w obłędnych majakach, albo też rozpaczliwie walczył z nawrotami czkawki, która zaczęła go dręczyć jeszcze w Santa Marta i stawała się coraz bardziej uporczywa. Po południu, gdy wszyscy inni drzemali, spoglądał przez okno na ośnieżone szczyty gór i to łagodziło jego cierpienia. Czterokrotnie przemierzył Atlantyk, a wyzwalane terytoria przejechał konno więcej razy, niż ktokolwiek inny zrobił to lub miał zrobić w przyszłości, lecz – rzecz niezwykła jak na tę epokę – nigdy nie sporządził testamentu. „Nie mam nic, co mógłbym komukolwiek zapisać” – mawiał. Generał Pedro Alcantara Herran podsunął mu tę myśl w Santa Fe, przed wyjazdem, argumentując, że jest to normalna przezorność u człowieka, który wybiera się w podróż, a on odpowiedział raczej serio niż żartem, że śmierć nie

została uwzględniona w jego planach na najbliższą przyszłość. Jednak w San Pedro Alejandrino sam postanowił podyktować projekt swej ostatniej woli i ostatniej odezwy. Nigdy się nie dowiedziano, czy było to działanie świadome, czy pozorne drgnienie zgnębionego serca. Ponieważ Fernando zachorował, zaczął dyktować Josemu Laurencio Silvie swe uwagi, trochę chaotyczne, w których dawał wyraz zarówno własnym pragnieniom, jak i rozczarowaniu – Ameryką nie da się rządzić, kto służy rewolucji, ten decyduje się na „oranie morza”, kraj ten niechybnie wpadnie w ręce rozszalałych mas, a potem przejmą go mali tyrani, prawie niedostrzegalni, wszelkich kolorów skóry i różnych ras – oraz wielu innym ponurym myślom, które już krążyły po świecie w listach do przyjaciół. Dyktował całymi godzinami, jak w przypływie jasnowidzenia, przerywając jedynie w chwilach, gdy nie pozwalał mu na to atak kaszlu. Jose Laurencio Silva nie mógł za nim nadążyć, a Andres Ibarra nie zdołał długo wytrzymać wysiłku, jakiego wymagało pisanie lewą ręką. Kiedy wszyscy adiutanci się zmęczyli, pozostał już tylko porucznik kawalerii Nicolas Mariano de Paz, który przepisywał dyktowany tekst porządnie i ładnym pismem, dopóki mu starczyło papieru. Poprosił o więcej, ale tak długo czekał, aż mu go przyniosą, że dalszy ciąg zaczął pisać na ścianie, którą zasmarował prawie całą. Generał z wdzięczności podarował mu owe dwa pistolety, które służyły do miłosnych pojedynków generałowi Lorenzo Carcamo. Jego ostatnią wolą było, aby szczątki jego przewieziono do Wenezueli; dwie książki, które należały niegdyś do Napoleona, miały być zdeponowane na uniwersytecie w Caracas; osiem tysięcy pesos miał dostać Jose Palacios w dowód wdzięczności za wytrwałą służbę; papiery pozostawione w Cartagenie u pana Pavajeau miały być spalone. Kazał też odesłać ofiarodawcom medal, którym wyróżnił go Kongres Boliwii, i oddać wdowie po marszałku Sucre złotą szpadę inkrustowaną drogimi kamieniami, którą marszałek mu kiedyś podarował; to, co zostało z dóbr ziemskich, łącznie z kopalniami w Aroa, miało być rozdzielone między jego dwie siostry i synów nieżyjącego brata. Nie starczyło już pieniędzy dla innych, ponieważ z tych samych dóbr trzeba było spłacić zaległe długi, duże i małe, między innymi dwadzieścia tysięcy pesos powracającego koszmaru: sumę należną profesorowi Lancasterowi. Pamiętając o obowiązujących w takich przypadkach klauzulach, zadbał też o to, by umieścić wśród nich jedną wyjątkową: było to podziękowanie złożone sir Robertowi Wilsonowi za dobrą postawę i lojalność jego syna. Wyróżnienie to nikogo nie zdziwiło, natomiast dziwiono się, że tak samo nie został potraktowany O’Leary, który nie miał być obecny przy jego śmierci tylko dlatego, że nie zdążył przyjechać z Cartageny, gdzie z rozkazu generała pozostawał do dyspozycji prezydenta Urdanety.

Oba te nazwiska miały zostać na zawsze związane z nazwiskiem generała. Wilson, mianowany później charge d’affaires w ambasadzie Wielkiej Brytanii w Limie, a następnie w Caracas, w dalszym ciągu uczestniczył, jako jedna z pierwszoplanowych postaci, w życiu politycznym i wojskowym tych krajów. O’Leary osiadł w Kingston, a potem przeniósł się do Santa Fe, gdzie przez długi czas był konsulem swego kraju, i tam też zmarł w wieku pięćdziesięciu jeden lat, zgromadziwszy trzydzieści cztery tomy wielkiej wagi dokumentów będących świadectwem jego służby u boku Generała Ameryki. To, co napisał o sobie samym, przypominało cichy zmierzch po owocnym życiu, o którym wspominał zaledwie w jednym zdaniu: „Gdy zmarł Libertador i rozpadło się jego wielkie dzieło, wyjechałem na Jamajkę, gdzie poświęciłem się porządkowaniu jego papierów i pisaniu pamiętników”. Od dnia, w którym generał sporządził testament, lekarz wyczerpał już wszelkie środki uśmierzające, jakie podsuwała mu jego medyczna wiedza: synapizmy na stopy, nacieranie kręgosłupa, łagodzące ból okłady na całe ciało. Z wrodzoną choremu skłonnością do obstrukcji poradził sobie za pomocą lewatyw i efekt był natychmiastowy, lecz wyniszczający. W obawie przed uderzeniem krwi do mózgu zastosował leczenie wezykatorią, aby uwolnić głowę generała od nagromadzonych złogów kataru. Terapia polegała na przykładaniu plastrów z kantarydy: piekąca papka z tego owada wywoływała na ciele pacjenta pęcherze mające absorbować leki. Doktor Reverend zaaplikował umierającemu generałowi pięć wezykatorii na kark i jedną na łydkę. W półtora wieku później wielu lekarzy wciąż było zdania, że bezpośrednią przyczyną śmierci stały się owe kaleczące skórę plastry, które spowodowały zaburzenia układu moczowego: mimowolne oddawanie uryny, bóle, a następnie krwotoki, aż do zupełnego opróżnienia i wysuszenia pęcherza moczowego, który przylgnął do miednicy, jak to stwierdził doktor Reverend podczas autopsji. Generał miał teraz tak wrażliwe powonienie, że kazał lekarzowi oraz aptekarzowi – był nim Augusto Tomasin – stawać w pewnej odległości od łóżka, bo drażnił go zapach maści. W tych dniach bardziej niż kiedykolwiek dbał o spryskiwanie pokoju wodą kolońską; brał też swe zwodnicze kąpiele, golił się własnoręcznie i czyścił zęby z dziką zaciekłością, z nadludzkim uporem, pragnąc się uchronić przed brudem i nieczystością śmierci. W drugim tygodniu grudnia przejeżdżał przez Santa Marta pułkownik Luis Peru de Lacroix, młody weteran armii napoleońskiej, który do niedawna był adiutantem generała, i pierwszą rzeczą, jaką zrobił po wizycie u niego, było opisanie wszystkiego w liście do Manueli Saenz. Natychmiast po jego otrzymaniu Manuela wyruszyła w podróż do Santa Marta, ale w Guaduas oznajmiono jej, że spóźniła się – o całe życie. Wiadomość ta

zmiotła ją ze świata. Pogrążyła się w mroku, we własnym cieniu, troszcząc się jedynie o dwa kufry z papierami generała, które udało jej się ukryć w pewnym bezpiecznym miejscu w Santa Fe; dopiero Daniel O’Leary, wiele lat później, wydobył je stamtąd kierując się jej wskazówkami. Generał Santander – było to jedno z pierwszych jego posunięć po objęciu rządów – wygnał ją z kraju. Manuela poddała się losowi z zawziętą godnością, najpierw na Jamajce, potem podczas smutnej tułaczki, która miała zakończyć się w Palta, plugawym porcie nad Pacyfikiem, do którego zawijały na odpoczynek statki wielorybnicze ze wszystkich oceanów. Tam, zapomniana przez przyjaciół, umilała sobie życie szydełkowaniem, kopciła furmańskie papierosy i sprzedawała marynarzom zwierzątka z cukru, które wyrabiała sama, o ile nie dokuczał jej zbytnio artretyzm rąk. Doktora Thorne, jej męża, zadźgano nożem na jakimś placu w Limie, aby zrabować mu trochę pieniędzy, jakie miał przy sobie. W testamencie zapisał Manueli sumę równą posagowi, który wniosła w ich związek małżeński, ale nigdy jej nie otrzymała. Trzy pamiętne wizyty przyniosły jej nieco pociechy w tym osamotnieniu: nauczyciela generała, Simona Rodrigueza, z którym dzieliła spopielałe resztki dawnej chwały; Giuseppe Garibaldiego, włoskiego patrioty, który wracał z wojny przeciwko dyktaturze Rosasa w Argentynie; oraz powieściopisarza Hermana Melville, który pływał po morzach zbierając materiały do Moby Dicka. Zmarła podczas epidemii dżumy, w wieku pięćdziesięciu dziewięciu lat, a jej nędzna chałupka została spalona przez policję sanitarną, razem z cennymi papierami generała, wśród których znajdowały się też jego prywatne listy. Jako jedyne osobiste pamiątki po nim pozostały jej – jak powiedziała pułkownikowi Peru de Lacroix – kosmyk jego włosów i jedna rękawiczka. Peru de Lacroix zastał posiadłość w San Pedro Alejandrino w stanie naznaczonym juz przez chaos śmierci. W domu panował bałagan. Oficerowie kładli się spać wtedy, kiedy nachodził ich sen, i byli tak drażliwi, że nawet rozsądny Jose Laurencio Silva dobył kiedyś szpady, aby stawić czoło doktorowi Reverend błagającemu o zachowanie ciszy. Fernanda Barriga straciła animusz i pogodę ducha podając niezliczone posiłki, których żądano w najmniej odpowiednich porach. Najbardziej zdemoralizowani grali dniami i nocami w karty, nie bacząc na to, że wszystko, co mówią i wykrzykują, słyszy w przyległym pokoju umierający generał. Pewnego popołudnia, podczas gdy chory drzemał w gorączce, ktoś na tarasie wydzierał się na całe gardło, pyskując na oszusta, który kazał sobie zapłacić aż dwanaście pesos i dwadzieścia trzy centavos za pół tuzina desek, dwieście dwadzieścia pięć gwoździ, sześćset pinezek zwykłych i pięćdziesiąt pozłacanych, dziesięć łokci madapolamu, dziesięć sznurka i sześć czarnej wstążki. Ta wykrzyczana donośnie litania zagłuszyła wszelkie inne odgłosy, tak że słyszano ją wszędzie. Doktor Reverend znajdował się w sypialni, gdzie zmieniał opatrunek na

stłuczonej ręce generała Montilli, i obaj uświadomili sobie, że również chory, przytomny w swym półśnie, musi słyszeć ową wyliczankę. Montilla wychylił się przez okno i zawołał na cały głos: – Ciszej tam, do cholery! Generał odezwał się nie otwierając oczu: – Dajcie im spokój – rzekł. – Przecież nie ma już takich rozliczeń, o których nie powinienem wiedzieć. Tylko Jose Palacios zdawał sobie sprawę, że generałowi wystarczyło to, co usłyszał, by zrozumieć, iż owe rachunki dotyczyły dwustu pięćdziesięciu pesos, siedmiu reali i trzech cuartillos z publicznej kwesty na jego pogrzeb urządzonej przez władze miasta i że była to lista materiałów potrzebnych do sporządzenia trumny i katafalku. Jose Palacios, na rozkaz Montilli, pilnował odtąd, aby nikt, niezależnie od stopnia, tytułu czy godności, nie wchodził do sypialni generała, a sam sobie narzucił tak surowe rygory, jeśli chodzi o ochronę chorego, że i jemu niewiele już brakowało do śmierci. – Gdyby od początku dano mi taką władzę, ten człowiek żyłby sto lat – powiedział. Fernanda Barriga chciała tam wejść. – Ten biedak, sierota, zawsze lubił kobiety – powiedziała – więc nie może być tak, żeby u jego wezgłowia nie siedziała przynajmniej jedna, choćby stara i szpetna, i taka do niczego jak ja. Nie pozwolono jej. Usadowiła się więc przy oknie, próbując uświęcić modlitwą pogańskie majaczenia konającego. I tak już pozostała, wspierana jałmużną, pogrążona w wieczystej żałobie, aż do sto pierwszego roku życia. To ona sypała kwiaty na drogę i intonowała pieśni, kiedy proboszcz z pobliskiej wsi Mamatoco pojawił się z wiatykiem wczesnym wieczorem w środę. Poprzedzał go podwójny rząd bosych Indianek w koszulach ze zgrzebnego płótna i wiankach z astromehi, oświetlały drogę oliwnymi lampkami i śpiewały w swoim języku żałobne modlitwy. Przeszły ścieżką, na którą Fernanda rzucała im pod stopy płatki kwiatów, i był to moment tak wstrząsający, że nikt nie śmiał ich zatrzymać. Generał słysząc, jak wchodzą do sypialni, usiadł na łóżku, przysłonił oczy ramieniem, gdyż raziło go światło, i wyrzucił wszystkich z pokoju, krzycząc: – Zabierzcie te lampki, przecież to istna procesja duchów. W trosce o to, aby zły nastrój panujący w domu nie zabił w końcu skazanego, Fernando sprowadził z Mamatoco kapelę muzykantów, którzy przez cały dzień grali bez wytchnienia pod tamaryndowcami na podwórzu. Generał chętnie się poddał uspokajającemu wpływowi muzyki. Kazał sobie po wielekroć powtarzać La Trinitanę, swego ulubionego kontredansa, który stał się popularny, ponieważ on sam niegdyś

rozdawał jego nuty wszędzie, gdziekolwiek się znalazł. Niewolnicy zatrzymali tłocznie cukrowe i patrzyli dłuższą chwilę na generała, który pojawił się w obrośniętym pnączami oknie. Spowity w białe prześcieradło, bardziej wychudzony i z bardziej poszarzałą twarzą niż potem, po śmierci, kiwał do taktu głową, na której jeżyły się odrastające od niedawna włosy. Pod koniec każdego „kawałka” klaskał w dłonie z konwencjonalną grzecznością, tak jak się tego nauczył w paryskiej Operze. W południe, gdy muzyka podniosła go na duchu, wypił filiżankę rosołu i zjadł trochę sago z kawałkiem gotowanego kurczęcia. Potem kazał sobie podać lusterko, przejrzał się w nim leżąc w hamaku i powiedział: „Z takimi oczami nie umrę”. Nadzieja, niemal całkowicie utracona, że doktor Reverend dokona cudu, znów ożywiła cały dom. Lecz kiedy wydawało się, że jest lepiej, chory w pomieszaniu wziął generała Sarda za hiszpańskiego oficera, jednego z trzydziestu ośmiu, których Santander kazał rozstrzelać w ciągu jednego dnia i bez sądu po bitwie nad Boyaca. Potem nastąpił nagły nawrót choroby, którego już nie zdołał przezwyciężyć, i tylko resztką sił zdobył się na krzyk, każąc zabrać muzykantów jak najdalej od domu, aby nie zakłócali spokoju jego agonii. Kiedy się uspokoił, polecił Wilsonowi zredagować list do generała Justo Bnceño z prośbą, jakby pośmiertną, ażeby pogodził się z generałem Urdanetą dla ratowania kraju przed okropnościami anarchii. Tylko początkowe zdanie podyktował mu sam, co do słowa: „W ostatnich chwilach życia piszę do Pana ten list”. Wieczorem rozmawiał do późnych godzin z Fernandem i po raz pierwszy dawał mu rady na przyszłość. Pomysł pisania razem wspomnień pozostał w sferze projektów, ale bratanek był u jego boku wystarczająco długo, by próbować je spisać, traktując to jako zwykłe pamięciowe ćwiczenie; jego dzieci zyskałyby w ten sposób pewien obraz tych lat chwały i nieszczęść. „O’Leary napisze o tym, jeżeli wytrwa w swych chęciach – powiedział generał. – Ale to będzie coś innego”. Fernando liczył sobie wtedy dwadzieścia sześć lat i miał dożyć osiemdziesięciu ośmiu, lecz nie napisał przez ten czas nic poza kilkoma luźnymi stronniczkami, ponieważ los zgotował mu ogromne szczęście, jakim jest utrata pamięci. Jose Palacios był w sypialni, gdy generał dyktował testament. Ani on, ani nikt inny nie powiedział słowa o tym akcie przybranym w uroczystą sakramentalną powagę. Ale w nocy, czuwając nad generałem podczas leczniczej kąpieli, błagał go, aby zmienił swe dyspozycje. – Zawsze byliśmy biedni i niczego nam nie brakowało – rzekł mu. – Przeciwnie, prawda wygląda inaczej – odparł generał.

– Zawsze byliśmy bogaci i nigdy się nam nie przelewało. I jedno, i drugie odpowiadało prawdzie. Jose Palacios wstąpił do mego na służbę bardzo młodo, z woli matki generała, która była jego panią, i nigdy nie usamodzielnił się w sposób formalny. Pozostał zawieszony w cywilnym przedpieklu, gdzie nigdy nie przyznano mu żołdu ani też nie określono jego statusu, jego zaś osobiste potrzeby stanowiły część prywatnych potrzeb generała. Utożsamił się z nim do tego stopnia, że ubierał się i jadał podobnie jak on, a przy tym był niesłychanie wstrzemięźliwy. Generał nie chciał zostawiać go na lasce losu, bez stopnia wojskowego ani karty inwalidzkiej, i to w wieku, kiedy już nie mógł zacząć nowego życia. Tak więc nie było innego wyjścia: klauzula dotycząca ośmiu tysięcy pesos okazała się nie tylko nieodwołalna, lecz także niemożliwa do odrzucenia. – To jest słuszne i sprawiedliwe – zakończył dyskusję generał. Jose Palacios odpowiedział natychmiast: – Słuszne jest, abyśmy umarli razem. I miał rację, ponieważ gospodarował tymi pieniędzmi tak samo źle jak generał swoimi. Po jego śmierci pozostał w Cartagena de Indias zdany na ludzkie miłosierdzie; próbował topić wspomnienia w alkoholu i ulegał własnym zachciankom. Umarł w wieku siedemdziesięciu sześciu lat, nurzając się w bagnie okrutnego delirium tremens, w żebraczej jaskini byłych żołnierzy wyzwolicielskiego wojska. 10 grudnia generał obudził się w bardzo ciężkim stanie, toteż natychmiast wezwano biskupa Esteveza, na wypadek gdyby chciał się wyspowiadać. Biskup przybył niezwłocznie, a tak wielką wagę przykładał do tej wizyty, że przyszedł w pontyfikalnym stroju. Lecz z rozkazu generała rozmowa odbyła się przy drzwiach zamkniętych i bez świadków i trwała zaledwie czternaście minut. Nigdy nie dowiedziano się, jakie wtedy padły słowa. Biskup wyszedł w pośpiechu i zmieniony na twarzy, nie żegnając się z nikim, wsiadł do powozu; mimo usilnych próśb nie odprawiał potem nabożeństwa ani nie uczestniczył w pogrzebie. Generał czuł się tak źle, że nie mógł sam wstać z hamaka, i lekarz musiał go wziąć w ramiona, jak noworodka, i posadzić na łóżku opartego o poduszki, aby nie zadusił go kaszel. Kiedy w końcu złapał oddech, kazał wyjść wszystkim, bo chciał porozmawiać sam na sam z lekarzem. – Nie przypuszczałem, że sprawa jest tak poważna, żeby trzeba było myśleć o świętych olejach – powiedział. – I to ja, który nie dostąpiłem tego szczęścia, by wierzyć w życie pozagrobowe. – Nie w tym rzecz – odparł Reverend. – Jednakże dowiedzione zostało, że dokonanie rachunku sumienia wprawia chorego w stan ducha, który znacznie ułatwia lekarzowi wywiązanie się z jego profesjonalnych powinności. Generał nie zwrócił uwagi na kunsztowną pokrętność tej odpowiedzi, ponieważ

wstrząsnęła nim oślepiająca, objawiona przed chwilą prawda, że szaleńcze miotanie się między chorobą a złudnymi marzeniami dobiega właśnie kresu. Reszta była ciemnością. – Cholera! – westchnął. – I jakże ja wyjdę z tego labiryntu! Ogarnął cały pokój jasnowidzącym spojrzeniem przedostatnich chwil i po raz pierwszy zobaczył prawdę: ostatnie pożyczone łóżko, pozostawiona mu z litości toaletka, której mętne, cierpliwe lustro nie będzie już odbijało jego twarzy, zniszczona porcelanowa umywalka, z wodą, ręcznikiem i mydłem dla innych rąk. Obtłuczony ośmiokątny zegar, którego wskazówki z bezlitosnym pośpiechem zmierzają ku nieuniknionemu spotkaniu, jakie nastąpi 17 grudnia o godzinie pierwszej minut siedem, ostatniego popołudnia jego życia. Wówczas skrzyżował ręce na piersi i zaczął słuchać radosnych głosów niewolników, śpiewających w cukrowniach, o szóstej, wieczorną modlitwę, i zobaczył za oknem diamentową Wenus na niebie, które odchodziło od niego na zawsze, wieczne śniegi, świeży powój, którego już nie ujrzy obsypanego żółtymi kwiatami w następną sobotę, w domu osaczonym żałobą – ostatnie iskry życia, co już nigdy, przez wieki wieków, nie miało się powtórzyć.

Podziękowania

Przez wiele lat słyszałem od Alvara Mutis o jego planach opisania ostatniej podróży Simona Bolivara rzeką Magdaleną. Kiedy opublikował fragment tej książki zatytułowany Ostatnia twarz, wydal mi się on tak dojrzały, tak klarowny w stylu i tonie, że szykowałem się na przeczytanie, już wkrótce, całości. Jednak w dwa lata później miałem wrażenie, że autor odszedł od mej, zostawił ją na pastwę zapomnienia – co się zdarza tak wielu pisarzom nawet w przypadku najbardziej przez nas ukochanych pomysłów – i dopiero wtedy ośmieliłem się go prosić, żeby mi pozwolił ją napisać. Tak więc przede wszystkim dziękuję jemu. Bardziej niż wspaniałe dokonania tej wielkiej osobistości, interesowała mnie wówczas rzeka Magdalena, którą zacząłem poznawać jako dziecko, odbywając podróż po niej od wybrzeża karaibskiego, gdzie miałem szczęście się urodzić, aż do Bogoty, miasta odległego i niewyraźnego, gdzie, od pierwszego tam pobytu, poczułem się bardziej obco niż w jakimkolwiek innym miejscu. W latach studenckich przemierzyłem rzekę jedenaście razy w obie strony, na owych parowcach, które wychodziły ze stoczni nad Missisipi skazane na nostalgię, a wiodło mnie wtedy owo legendarne powołanie, któremu nie oparłby się żaden pisarz. Z drugiej strony, podbudowa historyczna niewiele mnie obchodziła, bo ta ostatnia podróż rzeką jest okresem najmniej udokumentowanym z całego życia Bolivara. Napisał wtedy zaledwie trzy czy cztery listy – on, który podyktował ich z pewnością przeszło dziesięć tysięcy – i żadna z towarzyszących mu osób nie pozostawiła pisemnej relacji z tamtych smutnych czternastu dni. Jednakże już od pierwszego rozdziału musiałem zasięgnąć porady dotyczącej jego trybu życia, co spowodowało konieczność następnej konsultacji, potem jeszcze jednej i jeszcze jednej, i jeszcze bardzo wielu. W ciągu dwóch długich lat grzęzłem w ruchomych piaskach ogromnej dokumentacji, pełnej sprzeczności i bardzo często mylącej i niepewnej, począwszy od trzydziestu czterech tomów Daniela Florencia O’Leary aż po wycinki z najbardziej nieprawdopodobnych periodyków. Całkowity brak doświadczenia i nieznajomość metody badań historycznych bardzo utrudniały mi pracę. Książka ta nie mogłaby powstać bez pomocy ludzi, którzy przedeptali ów teren przede mną, w ciągu minionych stu pięćdziesięciu lat, i ułatwili mi pisarską zuchwałość, jaką popełniamy odtwarzając historię czyjegoś życia wsparci tyranią dokumentacji, ale nie rezygnując przy tym z prawa do powieściowej swobody. Uczucie szczególne żywię jednak dla grupy przyjaciół, dawnych i nowych, którzy zaangażowali się w tę sprawę jak

w swoją własną i z niesłychaną powagą traktowali nie tylko moje najistotniejsze wątpliwości – na przykład, jak wygląda prawda o poglądach politycznych Bolivara w zestawieniu z rażącymi sprzecznościami jego wypowiedzi – lecz także całkiem banalne pytania, dajmy na to, o numer obuwia, które nosił. Przy tym wszystkim najwyżej powinienem jednak ocenić wyrozumiałość tych osób, które na skutek mego ohydnego niedbalstwa być może zostały pominięte przy składaniu podziękowań. Kolumbijski historyk Eugenio Gutierrez Celys w odpowiedzi na wielostronicową listę pytań opracował dla mnie całą kartotekę, która dostarczyła mi nie tylko zdumiewających danych – w tym wiele z dziewiętnastowiecznej prasy kolumbijskiej – lecz także pierwszych wskazówek co do metody badań i porządkowania informacji. Ponadto, jego książka Bolivar dzień po dniu (Bolivar Dia a Dia), napisana wspólnie z historykiem Fabio Puyo, była dla mnie mapą i przewodnikiem, który pozwalał mi podczas pisania poruszać się swobodnie po wszystkich okresach życia mego bohatera. Sam Fabio Puyo był tak uprzejmy, że zechciał uśmierzać moje udręki „znieczulającymi” dokumentami, które odczytywał mi przez telefon z Paryża albo też bez zwłoki przekazywał teleksem czy telefaksem, tak jakby chodziło o lekarstwa dla ratowania życia. Historyk kolumbijski Gustavo Vargas, profesor Państwowego Uniwersytetu w Meksyku, był zawsze w zasięgu mego telefonu, gdy chodziło o wyjaśnienie najróżniejszych wątpliwości, dotyczących głównie idei politycznych epoki. Bolivarysta, historyk Vinicio Romero Martinez pomagał mi – z Caracas – wyszukując niemożliwe dla mnie do znalezienia szczegóły z życia prywatnego Bolivara (zwłaszcza te, które pozwalały poznać jego niewyparzony język), a także informacje o charakterze i losach łudzi z jego otoczenia, i to nienagannie sprawdzone od strony faktów historycznych. To jemu zawdzięczam opatrznościowe spostrzeżenie, że Bolivar nie mógł z dziecięcą radością rozkoszować się owocami mango, jak to napisałem, z tego prostego powodu, że działo się to na wiele lat przedtem, nim mango przybyło do Ameryki. Jorge Eduardo Ritter, ambasador Panamy w Kolumbii, a potem kanclerz swego kraju, odbył niejedną pilną podróż samolotem po to tylko, aby mi przywieźć którąś ze swych nieosiągalnych nigdzie książek. Don Francisco de Abrisqueta, z Bogoty, był moim wytrwałym przewodnikiem po zawiłej i obszernej biografii bolivariańskiej. Były prezydent Belisario Betancur rozwiązał najróżniejsze moje problemy podczas konsultacji telefonicznych trwających cały rok i ustalił, że autorem wierszy cytowanych z pamięci przez Bolivara był ekwadorski poeta Jose Joaquin Olmedo. Z Francisco Pividalem prowadziłem w Hawanie długie rozmowy wstępne, które pozwoliły mi wyrobić sobie jasną wizję książki, jaką miałem pisać. Roberto Cadavid (Argos), najpopularniejszy i najbardziej uczynny lingwista w Kolumbii, zechciał dla mnie dociec znaczenia

i sprawdzić wiek niektórych wyrażeń regionalnych. Na moją prośbę geograf Gladstone Oliva i astronom Jorge Perez Doval, z Kubańskiej Akademii Nauk, zrobili wykaz nocy z pełnią księżyca w pierwszych trzech dekadach minionego stulecia. Mój stary przyjaciel Anibal Noguera Mendoza przysłał mi – z ambasady kolumbijskiej w Puerto Principe – kopię swych prywatnych notatek, wraz z wielkodusznym pozwoleniem dowolnego ich wykorzystania, mimo iż był to opatrzony jego uwagami brulion eseju, który właśnie pisał na ten sam temat. Poza tym w pierwszej wersji mego manuskryptu odkrył pół tuzina okropnych kłamstw i samobójczych anachronizmów, które mogłyby zasiać niejedną wątpliwość co do ścisłości danych zawartych w tej powieści. I wreszcie Antonio Bolivar Goyanes – daleki krewny bohatera książki i być może ostatni spośród dawnych dobrych drukarzy, jaki pozostał w Meksyku – był tak uczynny, że zechciał razem ze mną przejrzeć korektę i podjąć drobiazgowe polowanie na nonsensy, powtórzenia, niekonsekwencje, pomyłki moje i drukarskie, przy czym zażarcie tępił potknięcia językowe i błędy ortograficzne, aż do siódmej wersji włącznie. Tym sposobem przyłapaliśmy na gorącym uczynku wojskowego, który wygrywał bitwy, zanim zdążył się narodzić, wdowę, która udała się do Europy wraz ze swym ukochanym małżonkiem, oraz wyłowiliśmy wiadomość o wspólnym śniadaniu Bolivara i Sucrego w Bogocie, w czasie gdy jeden z nich znajdował się w Caracas, a drugi w Quito. Jednakże nie jestem pewien, czy powinienem wyrażać wdzięczność tym dwóm ostatnim moim doradcom, ponieważ wydaje mi się, że podobne bzdury ubarwiłyby odrobiną niezamierzonego humoru – być może pożądanego – tę tragicznie smutną książkę. G.G.M. Miasto Meksyk, styczeń 1989

Chronologia ważniejszych wydarzeń z życia Simona Bolivara (opracował Vinicio Romero Martinez) 1783 24 lipca: Narodziny Simona Bolivara. 1786 19 stycznia; Śmierć Juana Vicente Bolivara, ojca Simona. 1792 6 lipca: Śmierć doñi Mani de la Concepción Palacios y Blanco, matki Bolivara. 1795 23 lipca: Bolivar opuszcza dom swego wuja Carlosa. Rozpoczyna się długi proces sądowy i chłopiec zostaje przeniesiony do domu swego nauczyciela Simona Rodrigueza. W październiku wraca do wuja. 1797 Spisek Manuela Gual i Jose Marii de Espańa w Wenezueli. Bolivar wstępuje do wojska, jako kadet, w Valles de Aragua. 1797-1798 Andres Bello udziela mu lekcji gramatyki i geografii. W tym okresie Simón uczy się również fizyki i matematyki, u siebie w domu, w szkole założonej przez O. Francisca de Andujar. 1799 19 stycznia: Wyjeżdża do Hiszpanii, zatrzymując się po drodze w Meksyku i na Kubie. W Veracruz pisze swój pierwszy list. 1799-1800 W Madrycie przyjaźni się z markizem Ustariz, światłym i wykształconym, który miał wielki wpływ na jego rozwój intelektualny. 1801 Od marca do grudnia, w Bilbao, pobiera lekcje języka francuskiego.

1802 12 lutego: We Francji, w Amiens, podziwia Napoleona Bonapartego. Zachwyca się Paryżem. 26 maja: Żeni się, w Madrycie, z Marią Teresą Rodnguez del Toro. 12 lipca: Przybywa wraz z żoną do Wenezueli. Zajmuje się prowadzeniem majątku. 1803 22 stycznia: Maria Teresa umiera w Caracas. 23 października: Simón ponownie w Hiszpanii. 1804 2 grudnia: W Paryżu jest obecny przy koronacji Napoleona. 1805 15 sierpnia: Przysięga złożona na Monte Sacro w Rzymie. 27 grudnia: W Paryżu zostaje przyjęty do masonerii według rytu szkockiego. W styczniu 1806 awansuje do stopnia mistrza. 1807 1 stycznia: Przybywa do Charlestonu. Przemierza Stany Zjednoczone, zwiedza wiele miast; w czerwcu wraca do Caracas. 1810 18 kwietnia: Ukrywa się, zamknięty u siebie w domu w Aragua; z tego powodu nie uczestniczy w wydarzeniach 19 kwietnia, które zapoczątkowały rewolucję wenezuelską. 9 czerwca: Wyjeżdża z misją dyplomatyczną do Londynu. Tu poznaje Franciska Mirandę. 5 grudnia: Wraca z Londynu. W pięć dni później Miranda również przybywa do Caracas i zatrzymuje się w domu Simona Bolivara. 1811 2 marca: Zbiera się pierwszy Kongres Wenezueli. 4 lipca: Bolivar wygłasza przemówienie w klubie Towarzystwa Patriotycznego. 5 lipca: Proklamowanie niepodległości Wenezueli.

23 lipca: Bolfvar, pod rozkazami Mirandy, bierze udział w walkach w Valencn. Jest to jego pierwsze doświadczenie wojenne. 1812 26 marca: Trzęsienie ziemi w Caracas. 6 lipca: Pułkownik Simón Bolivar rezygnuje z obrony twierdzy Puerto Cabello. Powodem jest zdrada części żołnierzy. 30 lipca: Razem z innymi oficerami aresztuje Mirandę, aby oddać go pod sąd wojskowy, uważa go bowiem, po podpisaniu kapitulacji, za zdrajcę. Manuel Maria Casas odbija słynnego więźnia i oddaje go w ręce Hiszpanów. 1 września: Bolivar udaje się na Curacao; jest to jego pierwsze wygnanie. 15 grudnia: W Nowej Granadzie ogłasza swój Manifest z Cartageny. 24 grudnia: Zajęciem Tenerife rozpoczyna Bolivar kampanię w dolinie rzeki Magdaleny; kampania ta miała oczyścić cały ten obszar z rojalistów. 1813 28 lutego: Bitwa pod Cucuta. 1 marca: Zajęcie San Antonio del Tachira. 12 marca: W Nowej Granadzie zostaje mianowany brygadierem. 14 maja: Od Cucuta zaczyna „Wspaniałą Kampanie”. 23 maja: W Meridzie zostaje obwołany Libertadorem. 15 czerwca: W Trujillo ogłasza „Wojnę na śmierć”. 6 sierpnia: Triumfalne wkroczenie do Caracas. Koniec „Wspaniałej Kampanii”. 14 października: Rada miasta Caracas, na publicznym zgromadzeniu, obwołuje Bolivara kapitanem generalnym i Libertadorem. 5 grudnia: Bitwa pod Araure. 1814 8 lutego: Wydaje rozkaz egzekucji jeńców w La Guayra. 12 lutego: Bitwa pod La Victoria. 28 lutego: Bitwa pod San Mateo. 28 maja: Pierwsza bitwa pod Carabobo. 7 lipca: Około dwudziestu tysięcy mieszkańców Caracas, z Libertadorem na czele, opuszcza miasto uciekając w kierunku wschodnim. 4 września: Ribas i Piar (generałowie Republiki), którzy zarządzili wygnanie Bolivara i Marina, każą ich aresztować w Carupano.

7 września: Bolivar ogłasza Manifest z Carupano i, nie wiedząc o nakazie aresztowania, następnego dnia udaje się do Cartageny. 27 listopada: Rząd Nowej Granady mianuje go naczelnym dowódcą wojskowym i poleca mu odzyskać prowincję Cundinamarca. Boli’var rozpoczyna kampanię i wykonuje zadanie, doprowadzając do kapitulacji Bogoty. 12 grudnia: Powołuje rząd w Bogocie. 1815 10 maja: W swym dążeniu do wyzwolenia Wenezueli napotyka poważny opór ze strony władz miasta Cartagena i postanawia wyjechać na dobrowolne wygnanie na Jamajkę. 6 września: Publikuje słynny List z Jamajki. 24 grudnia: Przypływa do Los Cayos (Haiti), gdzie spotyka się ze swym przyjacielem Luisem Brión, marynarzem z Curacao. W czasie pobytu na Haiti rozmawia z prezydentem Petionem, który, współpracując z nim, udzieli mu bezcennej pomocy. 1816 31 marca: Z Haiti wyrusza tak zwana wyprawa z Los Cayos. Bolivarowi towarzyszy Luis Brión. 2 czerwca: Proklamuje, w osadzie Carupano, wyzwolenie niewolników. 1817 9 lutego: Na moście na rzece Neven (miasto Barcelona w Wenezueli) dochodzi do przypieczętowanego uściskiem pojednania Bolivara z Bermudezem. 11 kwietnia: Bitwa pod San Felix, wydana przez Piara. Powstańcy wyzwalają miasto Angostura i uzyskują panowanie nad rzeką Orinoko oraz ostateczną stabilizację Republiki (III Republika). 8 maja: W San Felipe de Cariaco zbiera się kongres zwołany przez kanonika Josego Cortesa Madanagę. To niewielkie przedsięwzięcie zakończyło się niepowodzeniem, chociaż dwa spośród jego dekretów nadal obowiązują: siedem gwiazd na fladze państwowej i nadana wyspie Margancie nazwa Stan Nueva Esparta. 12 maja: Boli’var awansuje Piara na naczelnego wodza. 19 czerwca: Pisze do Piara list w pojednawczym tonie: „Generale, wolę walkę z Hiszpanami niż te niesnaski między patriotami”. 4 lipca: Podczas ucieczki przed otaczającymi go wojskami rojalistów, kryjąc się

w jeziorze Casacoima, zanurzony po szyję, wygłasza wobec osłupiałych oficerów proroczą mowę, przepowiadając swe przyszłe dokonania, od zajęcia Angostury aż do wyzwolenia Peru. 16 października; Rozstrzelanie generała Piara w Angosturze. Sądowi wojskowemu przewodniczył Luis Brión. 1818 30 stycznia: Na hacjendzie hodowlanej Cańafistula (stan Apure) Boh’var spotyka się po raz pierwszy z Paezem, wodzem llaneros. 12 lutego: Bolfvar rozbija wojska Morilla w Calabozo. 27 czerwca: Zakłada w Angosturze pocztę kursującą po rzece Orinoko. 1819 15 lutego: Zwołuje Kongres w Angosturze. Wygłasza słynne przemówienie. Zostaje wybrany prezydentem Wenezueli. Zaraz potem wyrusza z kampanią mającą na celu wyzwolenie Nowej Granady. 7 sierpnia: Bitwa nad rzeką Boyaca. 17 grudnia: Bolfvar tworzy republikę Kolumbii, podzieloną na trzy departamenty (Wenezuela, Cundinamarca i Quito). Kongres wybiera go prezydentem Koiumbii. 1820 11 stycznia: Przybywa do San Juan de Payara (Apure). 5 marca: Jest w Bogocie. 19 kwietnia: Świętuje w San Cristóbal dziesięciolecie wybuchu rewolucji. 27 listopada: Spotkanie Bolivara z Pablem Morillo w Santa Ana (Trujillo). Poprzedniego dnia podpisano rozejm i sygnowano traktat o „uregulowaniu wojny”. 1821 5 stycznia: Będąc w Bogocie, planuje kampanię na południe, której dowództwo powierzy Sucremu. 14 lutego: Gratuluje Rafaelowi Urdanecie, który proklamował niepodległość Maracaibo, choć zarazem żywi obawę, że Hiszpania, ze szkodą dla rozejmu, uzna to za akt złej woli. 17 kwietnia: W jednej z odezw ogłasza zerwanie rozejmu i początek „świętej wojny”: „Będziemy walczyć po to, by rozbroić przeciwnika, a nie żeby go zniszczyć”. 28 kwietnia: Na nowo rozpoczynają się działania wojenne.

27 czerwca: Bolivar pokonuje generała La Torre w bitwie pod Carabobo. Chociaż nie była to ostatnia bitwa, zwycięstwo pod Carabobo zapewniło Wenezueli niepodległość. 1822 7 kwietnia: Bitwa pod Bombona. 24 maja: Bitwa u stóp wulkanu Pichincha. 16 czerwca: Podczas triumfalnego wjazdu z generałem Sucre do Quito Bolivar poznaje Manuelitę Saenz. 11 lipca: Bolivar przyjeżdża do Guayaquil. W dwa dni później ogłasza przyłączenie tego miasta do Kolumbii. 26-27 lipca: Rozmowy Bolivara z San Martinem w Guayaquil. 13 października: Bolivar pisze Mi dehrio sobre Chimborazo (Moje dywagacje na temat Chimborazo), w Loja w pobliżu Cuenca (Ekwador). 1823 1 marca: Riva Agiiero, prezydent Peru, prosi Libertadora o cztery tysiące żołnierzy i o udzielenie przez Kolumbię pomocy w walce o niepodległość. Pierwszy kontyngent trzech tysięcy ludzi Bolfvar wysyła 17 marca, a 12 kwietnia następne trzy tysiące. 14 maja: Kongres Peru ogłasza dekret, w którym wzywa Libertadora do położenia kresu wojnie domowej. 1 września: Bolfvar przybywa do Limy (Peru). Kongres upoważnia go do usunięcia Rivy Agiiera, wyniesionego na swe stanowisko na skutek poparcia ze strony Hiszpanii. 1824 1 stycznia: Bolfvar, chory, przybywa do Pativilca. 12 stycznia: Ustanawia karę śmierci dla tych, którzy okradają skarb państwa na sumę wyższą niż dziesięć pesos. 19 stycznia: Piękny list Bohvara do jego nauczyciela, Simona Rodngueza: „To Pan natchnął moje serce umiłowaniem wolności, sprawiedliwości i tego, co wielkie i piękne”. 10 lutego: Kongres Peru mianuje go dyktatorem, aby ratował ginącą Republikę. 6 sierpnia: Bitwa w dolinie Junm. 5 grudnia: Bolfvar wyzwala Limę. 7 grudnia: Zwołuje Kongres w Panamie. 9 grudnia: Zwycięstwo Sucrego pod Ayacucho. Cała hiszpańska Ameryka jest wolna.

1825 Anglia uznaje niepodległość nowych państw Ameryki. 12 lutego: Kongres Peru, wyrażając swą wdzięczność, przyznaje Libertadorowi zaszczytne wyróżnienia: medal, pomnik (generał na koniu), milion pesos dla niego i drugi milion dla wyzwolicielskiego wojska. Bolfvar odmówił wzięcia miliona pesos, ofiarowując go Kongresowi, a przyjął tylko pieniądze dla swych żołnierzy. 18 lutego: Kongres Peru nie zgadza się na ustąpienie Bolivara ze stanowiska prezydenta z nieograniczoną władzą. 6 sierpnia: Kongres prowincji Górnego Peru w mieście Chuquisaca podejmuje decyzję o utworzeniu republiki Boliwii. 26 października: Bolivar w Cerro de Potosi. 25 grudnia: W Chuquisaca wydaje dekret o posadzeniu miliona drzew „tam, gdzie będzie to najbardziej potrzebne”. 1826 25 maja: Z Limy dzieli się z Sucrem wiadomością, że Peru uznało Republikę Boliwii. Przesyła mu też projekt konstytucji boliwijskiej. 22 czerwca: Zaczyna swoją działalność Kongres Panamy. 16 października: Bolivar przybywa do Maracaibo, skąd proponuje Wenezuelczykom zwołanie Wielkiej Konwencji. 31 grudnia: Przybywa do Puerto Cabello, chcąc spotkać się z Paezem. 1827 1 stycznia: Ogłasza amnestię dla buntowników. Zatwierdza Paeza na stanowisku wojskowego i cywilnego szefa Wenezueli. Z Puerto Cabello pisze do Paeza: „Ja nie mogę dzielić republiki, lecz pragnę tego dla dobra Wenezueli i dojdzie do tego na zgromadzeniu generalnym, jeżeli Wenezuela tak chce”. 4 stycznia: Spotyka się z Paezem w Naguanagua, w pobliżu Valencu, i proponuje mu poparcie. Przedtem powiedział mu, że „ma prawo zwalczać niesprawiedliwość za pomocą sprawiedliwości oraz sprzeciwiać się nadużywaniu siły wypowiadając posłuszeństwo” Kongresowi w Bogocie. To nie podoba się Santanderowi, który jest mu coraz bardziej niechętny. 12 stycznia: Przyjeżdża wraz z Paezem do Caracas, witany owacyjnie przez ludność. 5 lutego: Z Caracas wysyła do Kongresu w Bogocie list, w którym ponawia rezygnację z prezydentury; w dramatyczny sposób przedstawia motywy tej decyzji i na koniec dodaje: „Pełen tego rodzaju uczuć odmawiam jeszcze raz, i jeszcze tysiąc,

i milion razy, pełnienia funkcji prezydenta republiki...” 16 marca: Zrywa definitywnie stosunki z Santanderem: „Proszę do mnie więcej nie pisać, bo nie chcę odpowiadać na list ani nazywać pana przyjacielem”. 6 czerwca: Kongres Kolumbii nie przyjmuje rezygnacji Bolivara i wzywa go do Bogoty, gdzie ma złożyć przysięgę. 5 lipca: Wyjeżdża z Caracas do Bogoty. Nie zobaczy już więcej swego rodzinnego miasta. 10 września: Przybywa do Bogoty i zostaje zaprzysiężony jako prezydent republiki, stawiając czoło zajadłej opozycji politycznej. 11 września: List do Tomasa de Heres: „Wczoraj wjechałem do tej tu stolicy i już dzisiaj objąłem prezydenturę. To było konieczne, unikamy w ten sposób wielkiego zła kosztem niezliczonych kłopotów”. 1828 10 kwietnia: Przebywa w Bucaramanga, gdy odbywają się obrady Konwencji w Ocaña. Podczas Konwencji określają się wyraźnie dwie partie – Bolivariańska i Santanderowska. Bolivar składa Konwencji protest wobec „ułaskawienia generała Padilli, który jest sprawcą zamachów dokonanych w Cartagenie”. 9 czerwca: Wyjeżdża z Bucaramanga z zamiarem udania się do Wenezueli. Postanowił się zatrzymać w Anauco, posiadłości markiza del Toro. 11 czerwca: Konwencja w Ocaña rozwiązuje się. 24 czerwca: Bolivar zmieniwszy swe plany wraca do Bogoty, gdzie jest entuzjastycznie przyjęty. 15 lipca: W odezwie, wydanej w Valencii, Paez nazywa Bohvara „niezwykłym geniuszem XIX wieku [...] człowiekiem, który przez osiemnaście lat kroczył drogą nieustannych poświęceń dla waszego szczęścia, uczynił więcej, niż można było odeń żądać: objął najwyższą władzę, z której wielekroć chciał zrezygnować, lecz którą, w obecnej sytuacji republiki, musi sprawować”. 27 sierpnia: Dekret zawierający podstawy organizacyjne dyktatury, narzuconej z powodu wrogiego stanowiska Konwencji w Ocaña. Bolivar dokonuje zniesienia funkcji wiceprezydenta; tym samym Santander przestaje być członkiem rządu. Libertador proponuje mu objęcie ambasady kolumbijskiej w Stanach Zjednoczonych. Santander zgadza się, ale jeszcze przez pewien czas zwleka z wyjazdem. Być może eliminacja wiceprezydentury przyczyniła się do zamachu na życie Bolivara. 21 września: Paez uznaje Bolivara jako najwyższego zwierzchnika i przysięga przed arcybiskupem Ramonem Ignacio Mendezem, wobec tłumów zgromadzonych na Plaża

Mayor w Caracas: „... i obiecuję pod przysięgą, że podporządkuję się dekretom wydanym jako prawa republiki, że będę ich strzegł i wykonywał ich postanowienia. Niebo, które jest świadkiem mej przysięgi, nagrodzi lojalność, z jaką spełnię swoją obietnicę”. 25 września: Próba zamordowania Bolivara w Bogocie. Ratuje go Manuelita Saenz. Santander jest jednym z obwinionych. Urdaneta, przewodniczący sądu wojskowego, skazuje go na śmierć. Bolivar zamienia karę śmierci na wygnanie z kraju. 1829 1 stycznia: Przebywa w Punficación. Jego obecność w Ekwadorze jest konieczna ze względu na konflikt z Peru, którego wojska zajęły Guayaquil. 21 lipca: Kolumbia odzyskuje Guayaquil. Ludność zgotowała Libertadorowi triumfalne powitanie. 13 września: Pisze do O’Leary’ego: „Wszyscy wiemy, że unia Nowej Granady z Wenezuelą istnieje tylko dzięki mojemu autorytetowi, którego prędzej czy później zabraknie, gdy tak zechce Opatrzność albo ludzie...” 13 września: List do Paeza: „Kazałem opublikować okólnik, w którym proszę wszystkich obywateli i wszystkie korporacje o uroczyste i poważne wyrażanie swych poglądów. Teraz może pan zgodnie z pawem wymagać, by ludzie mówili to, co chcą. Nadszedł czas, aby Wenezuela opowiedziała się niezwłocznie i bezwzględnie za dobrem ogółu. Jeżeli zostaną podjęte radykalne środki, by powiedzieć to, czego rzeczywiście chcecie, reformy będą doskonałe, a duch społeczeństwa znajdzie swe spełnienie...” 20 października: Bolivar wraca do Quito. 29 października: Wyjeżdża do Bogoty. 5 grudnia: Pisze z Popayan do Juana Josego Floresa: „Prawdopodobnie moim następcą będzie generał Sucre, jest też możliwe, że jego jednego spośród wszystkich wesprzemy na tym stanowisku; jeśli o mnie chodzi, będę go popierał z całego serca”. 15 grudnia: Oświadcza Paezowi, że nie przyjmie ponownie prezydentury republiki i jeśli Kongres wybierze Paeza na prezydenta Kolumbii, to ręczy własnym honorem, że z największą ochotą będzie służył pod jego rozkazami. 18 grudnia: Kategorycznie zaprzecza, jakoby miały powstać plany uczynienia monarchii z Kolumbii. 1830 15 stycznia: Znów jest w Bogocie. 20 stycznia: Zbiera się Kongres Kolumbii. Przesłanie od Bolivara. Zgłasza rezygnację z prezydentury.

27 stycznia: Prosi Kongres o pozwolenie na wyjazd do Wenezueli. Kongres odmawia. 1 marca: Przekazuje władzę generałowi Domingo Caicedo, tymczasowemu prezydentowi, i opuszcza miasto, przenosząc się do dworku Fucha. 27 kwietnia: W piśmie skierowanym do Wspaniałego Kongresu ponawia swą decyzję rezygnacji z prezydentury. 4 maja: Joaquin Mosquera zostaje wybrany prezydentem Kolumbii. 8 maja: Bolivar wyjeżdża z Bogoty w swą ostatnią podróż. 4 czerwca: Sucre zostaje zamordowany w Berruecos. Bolfvar dowiedział się o tym 1 lipca, w Pie de la Popa, i był do głębi wstrząśnięty. 5 września: Urdaneta obejmuje rządy w Kolumbii wobec oczywistego braku władzy w kraju. W Bogocie, Cartagenie i innych miastach Nowej Granady wybuchają manifestacje na rzecz Libertadora, mające na celu przywrócenie go na opuszczone stanowisko. Urdaneta oczekuje go przez cały czas. 16 września: Dowiedziawszy się o wydarzeniach, w wyniku których Urdaneta objął władzę, Bolivar oświadcza, że jako obywatel i jako żołnierz gotów jest bronić całości republiki i że wyruszy do Bogoty na czele dwóch tysięcy ludzi, aby wesprzeć istniejący rząd; odrzuca przedstawioną mu prośbę o przejęcie władzy, twierdząc, że byłoby to posunięcie dyktatorskie, ale pozostawia otwartą możliwość, iż w najbliższych wyborach „... prawo mnie osłoni albo też będzie nowy prezydent...”; na koniec prosi swych rodaków, aby zgromadzili się wokół rządu Urdanety. 2 października: Jest w Turbaco. 15 października: W Soledad. 8 listopada: W Barranquilla. 1 grudnia: Przybywa w stanie skrajnego wyczerpania do Santa Marta. 6 grudnia: Udaje się do San Pedro Alejandrino, majątku należącego do Hiszpana don Joaquina de Mier. 10 grudnia: Dyktuje testament i swą ostatnią odezwę. Lekarzowi, który nalega, aby się wyspowiadał i przyjął sakramenty święte, Bolivar odpowiada: „Jak to?... Więc jestem aż tak chory, że mówi mi się o testamencie i spowiedzi?... I jakże ja wyjdę z tego labiryntu!”. 17 grudnia: Umiera w majątku San Pedro Alejandrino; jest przy nim zaledwie kilku przyjaciół.