Krysiak - Anatomia tom 2 - PDF Free Download

A]IATOMIA ZUI'IE Nanąily tłuewnętruilB iuldad krążenia Ś:..r\\\ t ,tt - ,,1'.'',1,'l , ,.riirl' Wydawniclwo lrlaulrowe PWlrl SPIS TRESCI PRZEDMOWA. wY...

97 downloads 126 Views 179MB Size

Download PDF

A]IATOMIA ZUI'IE Nanąily tłuewnętruilB

iuldad krążenia

Ś:..r\\\ t

,tt

-

,,1'.'',1,'l

,.riirl'

,

Wydawniclwo lrlaulrowe PWlrl

SPIS TRESCI

PRZEDMOWA.

1.2

wYKAz SKRÓTÓW

-

NAUKA O TRZEWIACH

SPLANCHNOLOGIA . 1.6 .L7 .19 . 21.

wsTĘP'

zARYs RozwoJU JAM CIAŁA JAMY CIAŁA I BŁoNY sURoWIcZE fama brzuszna, cąaum ąbdominis Okof ice

brzucha, regiones abdomini.

.25 .26 .26 .26 .31

Jama miednicy, cąaun pelais

Okolice miednicy, regiones pelpis Jama kIatki piersiowej, cąuum thotącis Ottzewna, peritoneu , oftz iei pochodne Sieć, omentum s. epiploón

zARYs RozwoJU SSAKA

.

osoBNIczEGo UKŁADU PoKARMowo-oDDEcHowEGo

UKŁAD TRAWIENNY WŁAścIwY. Zarys rozwoju osobniczego iamy ustnei ssaka |ama ustna' caoum ońs War8i ust, ląbia oris .

.

.43 .44

Policzki, buccae

.u

Dziąs|a, qin9ioąe ' Pod^iebienje, pąlątum

Cruczoły jamy ustnei' 8londulae ofls Śtinianki pod językow e, gl a ndulae subl i nguales Ślinianka źuchwowa, glandula mąndibuląris Śliniarrka przyuszna , glanduh parotis . lęzyk, lixgua s' 8lossa

.35 .37 .39

.

.45 .48 .48 .49 .50

t

F-OOOr

EEsEEEgggśEgsE9ssSSsśSssssssSsEEE*EsEE59RRRRRRRRRRRRśR

3EB3s€RŚRśŃŚRRB*3sb$3s3x3

E

,E

.E .t .

.s..

KRfiRH*ĘĘR*RR Ę RRRRHgHHHHg;;:H:5ililililEagnnJs:}3gggnnśhhB

.::::::::

rs

''! b F.! . .9.s e ;Ę : : 3 ' 6* ó 5.E ó Ę E .9{ o c E 6rl 3'Yj< 9.!!i

.!9tE - ż.|

<

E.9 E HgT, I c ;; E p s-Yf ,9Ei ełś5 Eżłć 5 o o (', ] o o Óoo q. 75!':;.=śUU o aJ

o'i<']LÓ\oF\@o\c)i(\lolÓN@coroLÓr')ND\@oid.o.ot.

U

ś

EJ

fi I I

zz U

h9=9Ś|łh|xq.9!! 'i} ńńs'f,] HyhEF

\ E o

3

r,l

9X 'Y'Z dY

. Pi .33

.NN

.zz

F=3
!vv

ilÓLh

lÓto\o\o@oo@dicotÓ\o\o@co@ śl
ro\o\o\o\o\o\o\oNNNNNNN@cocÓco@cÓ@o\o\o\o.o\o\o\o.o'o.o\o.o'ooooooooo .o .o .o .o .o .o d) co .o .o Co co .o .n .o co co .o .Ę co .o .o .o .o .o (o .o .o co .o co .o .o .o co

Eź

F,.

d ż ':' Ęc q =Y 'g.r" t{.9ó

E

E.i.

r P (JDU ż' ś

B

I N

z l€: o r; vJ Y

?

,o"

E3$ Z U !.E

s yxE

< ńĘ'!v9 4.=

!

sE

o)

; B a. ą o g,98

i

.F {

lł

PRZEDMOWA

ostatniego wydania podręczn|ka Anątoftii zllierząt autorstwa plof. dr' Kazimierza Krysiaka minęło już wiele lat. Podręcznik Został pozyt}'.r^/nie przy1ęty, o czym świadczą opinie wielu autorytetów w tym Zakresie, wygłaszane przy rozmaitych oka. zjach' jak i wyczerpanie kolejnych wydań. W tej sytuacji PWN podjęło inicjatywę nowego, PoPrawionego wydania, zwracajac się o Plzygotowanie odpowiedniego materiału do zespołu współpracowników i uczniów Profesora. Traktujemy to jako wyróżnienie i możIiwośćuczczenia pamięci naszego Mistrza i Nauczyciela, wybitnego anatoma oraz organizatora morfologi polskiej po II woinie

od

światowej.

Mnie jako współautorowi drugiego tomu przypadło przygotowanie jego treści. W przedmowie do pierwszego tomu omóWiono bardziĄ szczegdlowo przyczyny konieczności wprowadzenia zmian w nowym wydaniu podręcznika. Zmiany wprowadzone przeze mnie do drugiego tomu dotyczą przede wszystkim mianownictwa, usunięcia zaistniałych poWtóIZeń oraz sposobu odwoł}.wania się do części ilustracyinei. Mianownicfi^/o polskie oparto

na W e ter y nary j nym Mianownictwie Anat omicznyffi (PWN 197s). W mianownictwie łacińskim Zastosowano obowiązującą obecnie terminologię, zamieszczoną w Nomina Anatoffitca veterinafia (4. wyd.); Nolnina Histologira (f . wyd.); Nomina Embriologicą Veterinaria (World Association of Vet. Anatomists Gent (Belgium) 1992)' Najistotniejszą zlr.ianą w tym zakresie (podobnie jak w 1 tomie) iest zastosowanie telminów łacińskich tylko raz, po pierwszym użyciu miana polskiego. Jedynie tam gdzie ze względu na ,,odległość,,istnieje przypuszczenie, 'ź:e czytelnik może mieć trudnośćz przypomnieniem sobie nazwy łacińskiej lub z treścizdania wynika koniecznośćjej zastosowania, termin łaciński jest powiórzony. Terminy łacińskie usunięto też z podpisów pod rysunkami. Profesor po omówieniu w częściogóJrrej kolejnych narządów podaje kilka różnic gatulkowych. opis każdego narządu bądźukładu kończy się charakterystyką u poszczególnych gruP systematycznych. Starałem się usunąć powstałe powtórzenia w Ęch opisach, uwypuklając cechy podstawowe. 12

W tekście przy odsyłaniu czytelnika do rysulku w nawiasie umieszczałem jedynie liczbowe lub ]iterowe oznaczeria odnoszące się do numeru ostatnio cytowanego

rysunku. Przy wprowadzaniu wymienionych wyżej Zrnian stalałem się nie zaburzyć charak. teryStycznego dla Profesora sposobu przedstawiania omav/ianych zagadnień, tak aby nie zmieniÓ wspomnianego w przedmowie do pierwszego wydania, ,'nastroju', wykladu. Czy mi się to udało, ocenią Czytelrricy. Y,larszawa 2001 rok

Krzysztof

ŚwiĄński

WYKAZ SKROTOW

a' _ tLą.

art. -

cartil.-

arterne articulatio

m. tnm. n.

cąrtil{łgo

nn.

ąrteru|

gl. - glandula, gruczotL 8lI. _ glandulae, gruczoły kość k' _ kk' kości IiS. - Iigamentum l'ss. Ii4ąmenta ln. - lymphonodus Inn. - Iymphonodi

s. t.

tt. a.

aa.

z, ż'ż'

_ _ . _ _

tltuscultLs ,

mięsień

musculi, lr.Lęśnie

nerTus, nefw nerui, nerwy slz,e (albo,

tętnrca

tętnice aeną oenge

zyła żyŁy

lub)

NAUKA O TRZEWIACH SPLANCHNOLOGIA

-

WsTĘP Rozliczne .u.'ądy -"-,'ętrzne obejmowane wspólnym mianem trzewia, z'iscefa, mieszczą się z reguły w jamach ciała. U ssaków na zasięg i ukształtowanie największych jam wpływa przepona, diaphragma.

Najbardziej pojemrra jest brzuszna, cauun abdominis, która od strony doczaszkowej ograniczona jest wpukloną do wnętlza iamy klatki piersiowej przeponą, w kie. 'ama runku doogonowym zaśprzechodzi w ;.amę miednicy, ct|Tum pelais. Znacznie rnnie'Sza od jamy brzusznej, lecz druga co do wielkości, jest iama klatki piersiowei, caaum thortłcis. Zdecydowanie najmniejsza jest iama miednicy. Częśćnarządów zaliczanych do trzewi znajduje się w obrębie głowy i szyi. Narządy trzewne PowiąZane z sobą zarówno pod względem struktura]no-rozwojowym' jak i funkcjonalnym tworzą odpowiedni uk|ad, (apparatus, systema)' Najbardziej urozmaicony i rozbudowany pod względem zasięgu jest układ pokarmowo-oddechowy, sastema gastropulmonale, Dotyczy on narządów dostarczających organizmowi składników niezbędnych w procesaclr plzemiany materii' Obok składników odżywczych zawartych w masie pokarmowej zasadniczą rolę odgrywa tu również tlen. Ze wzg|ędów praktycznych, a zw|aszcza ze wzg|ędu na potrzeby lecznic twa, przyięto tlaktować oddzielnie właściwyukład trawienny, apparatus digestorius, i oddzielnie układ oddechowy, {łppąratus respiratorius.

Do tlzewi należą także narządy moczotwórcze, organa tłinaria s. oty.]|l& uro-

poćtica, i narządy tozrodcze, organa genitalia. Jedne i drugie wykazuj4 wspomniarre powiązania, co pozwala tlaktować je łącznie jako układ moczowo.płciowy, systefia utogenitcłle. Wreszcie do tIZeWi należą rozproszone na obszarze organizmu gtuczo|y dokrewne, gll. entlocrinae, zwane również narządami wydzielania dokrewnego. Mimo dużej różnorodności stlukturalnej można wśród narządów trzewnych wyróż:nić dwa zasadnicze typy ich budowy _ narządy typu jamowego i narządy tyPu miąższowego. Ilościowo przeważaj4 narządy typu jamowego. Występuią one W postaci rur, prze-

wodów lub bukłakowatych worków. Przykładem mogą tu być: jelito' tchawica, moczowód' pęcherz rnoczowy, macica czy ż'ołądek.Sciany tyclr narządów mają z teguły trzy zasadnicze warstwy _ błonę śluzową, tunica mucosa,b|onę mięśniową, tutica musculcłris, i błonę surowiczą, tunica setostł. Ta ostatnia w nielicznych przvpadkaclr jest zastąpiona przez łącznotkankową błonę zewnętrzną, tunica adaentitia' Narządy tyPu miążSzowego o litei, w różnym stopniu ZWaItej strukturze, to nP' wątfoba, trzustka, nerki' iainiki' i4dra, gruczoł' tarczov,Iy, nadnercza. W narządach tych obok wlaściwego miąższu, parenchyma, zbudowanego z charakterystycznych dla danego narządu komóIek, występuje rodzaj mechanicznego rusztowania z tkanki łącznej, która mniej lub bardziej obficie Penetruje wnętrze narządu tworząc ztąb, sttoln&. 't6

l

1

(

ł

t t

I

t(

rr

7)

z

dr

la

-b

z1t

na

dz

br:

zARYs RozWoJu JAM clAŁA

W rozwoju osobnicz},rrn ssaków, odtwarza'ącym w Zarysie Stosunki rozwoju rodowego, iama ciała pierwotna' coeloma, poiawia Się początkowo iako twór parzysty. |9*'tui: ona w następstwie rozszczepienia mezodermy brzttsznej, zwanój niczej blaszką boczną, która w przeciwieństwie do segmentowanej mezodermy grzbietowej Pozostaje niesegmentowana' a więc nie wykazuje budowy odcinkowĄ, |ecz tworzy strukturę ciągłą. Blaszka boczna jako strukfura sym etryczna pozwa|a wyróżŃć części:prawą i lewą. Każda z rich ulega podziałowi na dwa listki _ przyśrodkowy zwany oltzewną ltze. wną, peńtoneum oiscetale, otaz boczny zwany otrzewną ścienną, peńtoneum paietale. Ter. ostatni tworzy wewnętrzną wyściółkęścianytułowia' stąd jego 11azwa _ otrzewna ścienrra.otrzewn a łIzewna tworzy zewnętrzną osłonę cewy jelitowe;., sym. bolizuiacej trzewia, co uzasadnia znowu jej nazwę _ trzewna. Wolrra przestrzeń zawarta między otrzewn}rmi ścierurymi i trzewnymi odpowiedniej sbony to 1.ama ciała teiże strony. otrzewne trzewne prawej i lewej strony łączą się z sobą w płaszczyżnie pośrodkowe1. ciała i układają się w stosunku do cewy jelitowej częściowo grżebietowo, częściowobrzusznie, W pierwszym przypadku mamy do czynienia Z

t\a/o-

rem dwulistkowym określanym mianem krezki dogrzbietowej, mesenterium ilorsale, w drugim z analog1czn4 strukturą nazywaną krezką dobrzusz ną, mesenteńum Teatrele.

Rozwó1. serca kręgowców' zarówno w przebiegu ontogenezy, ;.ak i filogenezy' wyraża się stopniową zmianą jego topografii, co iest iednoznac zne z jego wędrówką z okolicy głowowoszfnej do okolicy piersiowej. W trakcie Ęch przemian w części doczaszkowej jamy ciała oddziela się niewielka jama surowicza tówarzysząca sercu w Postaci worka osierdziowego, pericardium. Pozosta|y, znacznie większy obszar jamy ciała poza osierdziem, to jej częśćtułowiowa, zwana rówńeż iamą piirsiowo.btzuszną.

U ssaków w związku ze wspomnianą wędrówką serca, rozrostem płuc i co najważniejsze _ pojawieniem się przepony _ częśćfułowiowa jamy ciala ulega podziaiowi

na odcinek dogłowowy, czyli piersiowy i odcinek doogonowy' czy|i brzuszny. Podział ten prowadzi ostatecznie do powstania iamy klatki piersiowej oraz jatny brzusznej.

17

.|

'.-i,

r,J

ł.J\łź

f

r.- .-o

\r -

W nawiązaniu do naszkicowanych tu krótko sPraw lozwojowych u ssaków należy podkr.eślić,że w jamie piersiowej zachowały się stosunki budowy bardziej pielwotne. WyStęPują tu bowiem dwie jamy surowicze, jako prawa 1 lewa jama opłucnowa, razaa.oujęta oapowiednim workiem opłucnowym (ryc.2). Natomiast w jamie brzusznej ssaków, w następstwie zaniku krezki dobrzusznej na prawie calej długościcewy jelitowej, prawa i lewa Stlona jamy ciała połączyły się z sobą twolząc ostatecznle wspólną jimę otlzewnową, objętą pojedynczym workiem otrzewnowym (ryc' 3).

I

ł

s

t

2

I

f

li

o

o

P a

JAMY

ĆIłrłl BŁoNY

sURoWlczE

Pojawieńe się w przebiegu ewolucii ssaków i tylko u nich poprzecznie ustawionej w stosunku do osi długiej ciała przegrody w Postaci błoniastego mięśnia,jakim jest przepona (ryc, 1',7_1'0), spowodowało podział pierwotnie wspólnej jamy piersiowo' -brzusznĄ, czyli tułowiowej, będącej trwałym udziałem pozostałych kręgowców, na jamę klatki piersiowej oraz jamę brzuszną, przedłlza1ĄcĄ się w jamę miednicy. WspóIną cechą omawialych iam iest obecność w nich jako najbardziej wewnętlznei wyściółki, błony surowiczei, tunicfl serosa, która w poszczegóJrrych jamach różnie się układa' przyjmuiąc odpowiednie nazwy. Błona surowicza jamy brzusznej i jamy miednicy nosi nazwę otrzewnej, peńtoneum' Jamę klatki piersiowej wyścielaopłucna, pleuta, i w tejże jamie |eż:y równiez błona surowicza okrywająca serce jako osierdzie, peicardium. Błona surowicza określonej jamy występuie w postaci bardzo cienkiej, ale mocnej i przezroczystĄ blaszkowatej wyściółki,Sta]e y/ilgotne' od wytwarzanej przez nią wydzieliny zwanej płynem surowiczym. Jest on określony stosownie do nazwy błony surowiczej, w które' występuie jako płyn otrzewnowy, płyn opłucnowy i płyn osierdziowy. Błona surowicza jest wysłana nabłonkiem jednowarstwowym płaskim, pochodze-

nia mezoderma]rLego, stąd jego nazwa ,nesothelilrr. Nabłonek ten sPoczywa na łącznotkankowej blaszce właściwejbłony surowiczej , lamina propńa serosąe, wpo Saźonei w liczne włókna sprężyste. Komórki nabłonka Stanowią element cz1mny błony surowiczej i normalnie wydzielaj4 mierną ilośćpłynu surowiczego. Płyn ten zwilż:a1ąc powierzchnie błony surowiczej chroni przed uiemnymi skutkami tarcia kon-

taktuiące z sobą narządy pow|eczone błoną surowiczą. Błona surowicza oprócz wspomnianej roli ochronnejbierze udział w przemianie materli.Przyczynia się też do stabi-

I:zaĄi trzewi, które obleka i w Zależnościod ukształtowania fałdów podwieszaiących określone narządy warunkuje większą ich przesuwalność w obrębie iamy ciała. otrz€wna, peritoneum, jest błoną surowiczą, która występuie w jamie brzusznej

oraz zachodzi na przedni odcinek ;.amy miednicy, połączonei z jamą brzuszną za pośrednictwem rozleg}ego otworu, jakim jest wpust doczaszkowy jamy miednicy, apertwa pelois ctaniąIis. Powierzchnię otrzewnei zwl|za płyn otrzewnowy. otzewna jako całośćtworzy pojedynczy worek charakteryzujący się tym, że iest on za 19

Ryc. 1. Przekrój strzałkowy jam ciała Psa Po usurrięciu zawarĘch w Ńch narządów

. Przekroje kętów Piersio\"r'ych i żebel; B m. długi szyi; C, C, żeblo III i IV; D Przekroje żebel chlzęst. nych'E-łukżeblowy'F-w}rostkipoPŹecznekrę8ówlędźwiowychiG-mm.lędźwioweiH-mrn'brzucha' J - k. miedniczna a - pmwa iarna oPłucowa; b _ jarna obzewnej; b, - jej częśćwevnątrzPiercio\^r'a; b,, - Pierścień Pachwńovyy; b,,, - jądlo; c - wpust jamy miednrcy

A

1

tchavr'ica;

doogonowa' 7

-

pień ramierrno.głowowy; 3 ' ż. nrePavysta; 4 aorta zstęPująca; 5 Prue,yk; 6 ' ż. 8|6wna środekścię8nistyprzepony;8' 9, 10 - ptzePona;11 - vr'ęzel chłonny Iędźwiowy aorty;12,

2

12,-nerki;13-moczowód;14_t.iądrowa;15-nasieniowód;16-pęchelzmoczowyj17-prącie;18-moszna

miednicy. Ów obszerny w stosunku do swojej sledziby, ti. do jamy brzusznej i jest worka wykorzystany przede wszystkim swoisty ,,nadmiar" otrzewnowego tako 'amy okr}'wa surowicza, pod r.azwą otlzewnej trzewnĄ, sPowijaiąca narządy jamy brzlsznei i częściowo jamy miednicy. Jego też dziełelr. sq dwulistko]^/e fałdy otrzewnowe pod nazwą ktezek, mesenteńa, siecł omentą, więzadeł, Iigamenta, lub właściwych

fałdów otrzewnowych, plicae (ryc. 7). Opłucna, pleure, w przeciwieństwie do otrzewnei, tworzy nie jedery lecz dwa worki surowicze lvciśnięte do wnętrza iamy klatki piersiowej iako worek opłucnowy prawy i lewy (ryc.2). Ściany przyśrodkowe obu \^/orków opłucnowych przylegaią do siebie mniej lvięcei W plaszczyżńe Pośrodkowei ciała i tworzą podłużną, dwulistkową, surowiczą ,,przegtodę,, zwaną środpiersienl, mediąstinum. P}m surowiczy zwiVający powierzchnie opłucne' to płyn opłucnowy. Jama klatki piersiowei oplócz obydwóch worków opłucnych zawiera ;.eszcze błonę surowiczą pod nazwą osierdzia, ,,obsługującą,, tylko serce. Osierdzie tworzy pojedynczy worek kształtem odpowiadający konturom selca, tylko nieco większy od niego. P\tr surowiczy zwilża1ący ocierające się o siebie listki osierdzia to Płyn osieldziowy. Zasygna|izowany fu wstęPnie podział błon surowiczych na otrzewną, opłucną, i osierdzie jest podyktowany stosunkami topograficzn;.rni. Chociail róiny jest zasięg i ukształtowanie tych błon' to jedrrakże r.atuta rzeczy pozostaie ta sama' W każdym prrypadku chodzi o błonę surowiczą o tei samei zasadniczej budowie i przydatności funkcionalnej

.

20

p

1r

2l

JAMA B

CAVUM ABDOMINIS

w obrębie brzutama brzuszna jest najbardziej rozległą jamą ciała ssaków. Leży ona .cha,

abdomen,'i sięga od przepony do wpusfu doczaszkowego jamy miednicy. W zwi'ązk:u z kopulastym uwypukleniem przePony w Shonę iamy k1atki piersiowej, przedŃ odcinek j amy brzlsznej obięty tyhymi żebrami wkracza w obręb klatki pieriiowei, thorax, jako tzw. częśćwewnątrzpiersiowa jamy brzusznej, pars ifltrathoracicą caui ąbdominis (rvc. 1_b'). Ściany jamy btzlsźnĄ,w przewainjącyrn zakresie są d.ziełem ,,części miękkich,,. Udział kośćcaw budowie jamy brzusznej jest nieznaczny (ryc. 3).

Ryc. 2. Plzekrój poprzeczny okolicy selcowej klatki pielsiowej przedstawiający warstlvy ścianoTaz układ błon sulowiczych. Widok PowierzÓni tytnej PŹekroju

1 _ skóra; 2 - Powięź powiefzchowna' 3 powięź glęboka; 4 - mm. $zbietu; 5 |opatkq 6 ktęE,? PowięŹ, werłnątlzPiersiov/a; 8 _ zebro;9 - oplucna ścienna; 10 - oPhcna śńdpielsiowa; 11 - oPłucna płucna.;1'z - p|zewód piersiowy; 13 _ jama suro\^''icza śródpiersia; 14 - opfucna osierdziowa; 15 - blaszka ścienna osierdzia surowiczego' io - utaszta trz€wna osierdzia sulowicze8o (nasierdzie); 17 - chrząstka żebfov',a; 18 - mostek; 19 - pźełyk _ f0 - aofta, 21, ż. niePaźysta Pfawą 22 - pfuco lewe; 23 _ korzeń płuca, 24 Płtco Pmwe; 25 - selce

21

l, Ryc.'3. Przekrój poprzeczny okolicy środłowejbżucha prfedstawia].ący warstwy Ściarly iamy brzuścialie jelita i krezce nerwy oznaczone źostałylŃą noptó*"'.'ą, tętnice linią cią8łą, żyłylinią przerywaną gnrbq, a nacz1mia chłonne liniq przerywaną cienką. Strzałki oznaczajq fuerulek przepływu krwi i chlonJ
1.skda' 2 - m. skómy fułowia;3 - błona żółta bźucha;4 m. skośny zev',nętrzny brzucha;5 m' skośny w^ewnętrznybźucha;6-m.plostybŹucha;7-kesabiała;8-powięźpowierzchowna;9-powięźglęboką

mięśnienadosiowe fuIowia' 11 . mięśnie lędźwiowe; 1z wsioLulny; rs - aorta; lł - nert
pń

-

Ściana grzbietow a jamy brzlsznej jest najbardziei mas}'iĄ/na, gdyż właśnie ona ma kostne na całej długościw Postaci kręgosłupa pieisiówoJędŹwiowego. 1"'loyu'.i9 Ir'y'yróżlńa się w niei następujące e]ementy: 1) skórę o wyraźnie zaakcentowanei glubości,

22

Jt

z

nr

dr

m kr cz

Pr:

tao

in

Yr' postaci powięzi piersiowo.lędźwiowej, m. wielodzielny)' mi$nie grzbieh-r (m. Ądłllższy grzbieĘ m. biodrow kręgi lędźwiowe, mięsnie lędźwiowe (m. czworoboczny lędźwi, m. lędŹwiowy większy, m. |ędźwiowy mniejszy), 6) powięź: biodrową, 7) otrzewną ścienną. ściana boczna jamy btzusznĄ, prawa i lewa uzyskuj4 rusztowanie kostne Ęlko w odcinku doczaszkowym.i doogonowym w postaci ostatnich żeber bądź kk. biodrowych. Kolejne warstwy ścianybocznej brzucha tworzą: 1) skóra' 2) mięsień skórny fułowia wraz z powięzią Powierzchowną, 3) powięź głęboka, u dużych ssaków roślinożemych zaśopona żó|ta btzacha, tunica flaoa abdominis, 4) mięsień skośny zewnętrzny brzucha, 5) mięsień skośny wewnętrzny brzttcha, 6) mięsień poprzeczny brz.ucha, 7) powięź poprzeczr.a, 8) otrzewna ścierrna. Ściana dolna jarny brz:sznĄ, podobnie jak ściany boczne, tylko w nieznacznym stopniu wł4cza do swej budowy elementy szkieletowe. Są to w odcinku d,oczaszkowym koniec mostka, a zw|aszcza jego chrząstka mieczykowata, w odcinku doogonow)'rn zaśkości łonowe. KolejnośćWarstY/ omawianej ścianyjest nastęPująca:

2) 3) 4) 5)

mocną błonę łącznotkankową

1) skóra,

2) listek zewnętrzny pochwy mięśniaprostego brzlcha wraz z powięzią powie. rzchowną i głęboką, a u ssaków dtrżych opona ż:ółta brzlcha, 3) mięsień prosĘ brzucha' 4) Iistek wewnętrzny pochwy mięśnia prostego brzucha wtaz z powięzią poprze-

czną, 5) otrzewna ścienna.

W płaszczyżnie pośrodkowej opisanej ścianybrzlcha leżly linia biała, Iinea alba. Jest to szew ścięgństy sięgający od mostka do miednicy' w którym zespalają sie z sobą rozcięgna mięśni szerokich brzucha prawej i lewej strony, tj. m. skośnego zewnętrznego brzucha, m. skośnego wewnętrznego brzucha i m. poprzecznego brzucha.

Doczaszkowe ograniczenie jamy brzusznej tworzy przepona wraz z ptzylegając4 do niej otfzewna ścienną. W kierunku doogonowym jama brzuszna Poprzez wPust doczaszkowy iamy miednicy przedłrrża się w jamę miednicy obramowaną kk. miednicznymi oraz kością k:rzyź:ową. Granicę między jamą brzuszną a jamą miednicy wyznacza kresa graniczna, linea terminalis.

OKOLICE BRZUCHA, REGIONES ABDOMINIS Przedstawiony tu podział topograficzno.opisowy brzucha dotyczy zarówno samej jak i jej ścian (ryc. 4). Szczegółowy opis okolic brzucha, ich granic i nazwy znajddzie czytelnik w odpowiednim tozdziale tomu 1 (s.23,24). gatunkowe. Okolice brzucha wykaz,,Ąa swoiste właściwości

jarny brzucha,

Y

\

,\

\y

Ryc. 4. Okolice brzuóa konra

a zarys przepony; b - zarys łuku żebrowegoj I oko]ica doczaszkowa brzucha; II - okolica śIodkowa brzucha, Ill okolica dooBonowa brzucha 1, 1, - okolica podźebrowa Prawa i lewaj 2 oko]ica wyrostka mieczykolvateto; 3, 3' - okolica boczna bizucha prawa i levr'a; 4 - okolica PęPkowaj 5, 5, - okolica Pachwinowa prawa i ]ewa' 6 . okolica łonowa

U mięsożernych Zasługu'e na uwagę krótka oko]ica doczaszkowa brzucha, w przeciwstawieniu do Stosunkowo długich okolic pozostałych. Jest to w związku z wydłuźonym odcinkiem lędŹwiowym kręgosłupa mięsożernych. Koniec obwodowy ostatniego ż:ebra psa leży na wysokości pierwszego kręgu lędŹwiowego, co wyraźrie wskazuje, że kąt żebrowo-kręgosłupowy tego żebra jest znaczrie M/iększy niż u ssaków roślinożemych.Zasługuie rówńeż na u\^/agę Zdecydowanie skośneustawienie miednicy psa. U świniokolica doczaszkowa brzucha sięga do VlI żebra. Kąt żebrowo-kręgo' słupowy ostatrriego żebra jest dośćduży, bo jego obwodowy koniec nie przekracza wysokości pierwszego kręgu lędŹwiowego. WyraŹne Skośne ustawienie wPustu miednicy, w porównaniu z daleko wysuniętymi w kierunku doczaszkowym guzami biodrowymi wpły.wa na skrócenie środkowei okolicy brzucha, mimo wydłużonego odcinka lędŹwiowego kręgosłupa. Początek spojenia łonowego lzutowany prostoPadle ku górze na kośćktzyzową trafia na wysokość III kręgu krzyż:owego.

U bydła o 13 parach ż:eber, w porównaniu z koniem, który ma ich 18 par, okolica doczaszkowa brzucha jest znacznie krótsza. Zyskuje natomiast na długościokolica środkowa brzucha' co oczywiście ma związek z wydłużonymodcinkiem lędźwiowym kręgosłupa bydła. Koniec obwodowy ostatniego żebra bydła układa się na wysokości III kręgu lędŹwiowego. Chrząstka mieczykowata znajduje się na wysokości XI kręgu piersiowego. Z powodu skośnegoustau/ienia wpustu doczaszkowego jamy miednicy i znacznego wysunięcia do przodu guzów biodrowych okolica doogonowa brzucha widziana od strony grzbietowej ma długośćtylko ostatniego kręgu lędźwiowego. Natomiast Po stronie blzusznej (dolrrej) długośćomawianej okolicy powiększa się odcinkiem odpowiadającym w rzucie prostopadłym dwom pierwszym kręgom krzyżlowym. Konia, przy 18 parach żeber, cechuje wydatne wydłużenie okolicy doczaszkowej brntcha przy jednoczesnym skróceniu okolicy środkowej brzucha. Tym razem pozostaie to w związktt ze skróconym kręgosłupem lędźwiowym konia. Pępek konia leży bądź na krańcu doczaszkowym okolicy pępkowej , bądż' może być przesrrnięty nawet w obręb okolicy doczaszkowej brzucha. K4t żebrowo.kręgosłupowy przy wyraźrie skośnym ustalvieniu ostatnich 10 par żeber jest ostry, a Zakończer.ie obwodowe ostatniego żebra przypada na wysokości III kręgu lędŹwiowego. Guz biodrowy iest proporcjonaInie dalej w;sunięry do przodu niż u bydla.

JAMA MIEDNICY CAVUM PELVIS }ama miednicy, stosunkowo niewielka w porównaniu z jamą brzuszną czy jamą kla-

iki piersiowej, stanowi kontynuacię jamy brzusznĄ u ssaków bądŹ jamy piersiowobrzusznej u pozostałych kręgowców. Ma ona szkieletową obudowę ze strony obu kk. miednicznych oraz k' krzyź:owej, włączaj4c do niej również pierwsze kręgi ogonowe. Częścimiękkie przy tak skonstruowanym, solidnym obramowaniu kostnym jamy miednicy schodzą na plan dalszy. Zasługuje tu jednak na przypomnienie roz|egłe, zwłaszcza u duź:ych ssaków' więzadło ktzyżowo-gttzowe szerokie oraz mięśniepośladkowe. W przybliżeniu podłużnie owalny zarys wpustu doczaszkowego jamy miednicy, ustawiony w dół i doogonowo tworzy rozległe połączenie między jamą brzuszną i jamą miednicy. Boczne kontury y/pustu tworzy kresa graniczna (p.t. 1' s' 191)' Przeciwlegle w stosunku do wpustu miednicy, na jej końcu doogonowym znajduje się przepona miednicy, diaphtagmrł pelois, Jest to twór zł'oż:ony,który Potraktowany jako całośćzabudowuje jamę miednicy od strony doogonowej. Wyróznia się tu mięśnie, powięzie, odbyt, krocze i narządy płciowe zewnętrzne. Istotny składnik przepony miednicy, jakim jest ktocze, peńneum, takź:e nie przedstawia sobą jednolitego struktunh1ie fi^/oru. Przeciwnie, to twór złoż:ony,stanowiący pojęcie topograficzne. Jako krocze określa się częśćprzepony miednicy sięgającej od odbyfu do narządów płcio. 'est wych zewnętrznych, d1atego wygląda ono inaczej u samców, inaczej u samic' U samców krocze jest bardziĄ rozleg|e niż u samic' gdyż sięga od odbytu' do moszny. Znaczne skróceńe krocza obserwujemy u knura i kotowatych' u których worek mosznowy leży w pobliżu odbytu. U samic krocze sięga od odbytu do spoidła górnego warg sromowych, co sprawia, że w porównaniu z samcami iest ono bardzo krótkie.

OKOLICE MIEDNICY, REGIONES PELVIS Kośćkrzyżowa wznacza swoim zasięgiem nieparzystą okolicę krzyżową. okolica krzyź:owa przechodzi na boki w okolicę pośladkową prawą i lewą. Ku przodowi od okolicy pośladkowei wyróżnia się okolicę guza biodrowego. Guz biodrowy, jest łatwo macalrry przez powłoki ciała, Ęm wyraźriej, im zwierzę jest bardziej wychudzone. Ku tyłowi., czy|t doogonowo, okolica pośladkowa przechodzi w okolicę guza kulszowego. Niepar7ysta okolica krzyżowa przed}użn się w okolicę ogonową, a jej Początkowy odcinek jest wyróżniany mianem okolicy korzenia ogona.

JAMA KLATK! PIERSIOWEJ CAVUM THORACIS Jama klatki piersiowej, zgodrie z nazwą ograniczona iest pŻez kościbiorące udział w utworzeniu tei Stfuktury. Jak wiadomo' należą do nich kręgi piersiowe, żebra kostne' chrząstki żebrowe oraz mostek. Ten kostno-chrzęstny zrąb obłożony jest licznymi mięśniami.Jedne z nich odgrywaią rolę w cz1mnościach oddechowych. Inne bądź współdziałają z wymienionymi, bądźnależ'ą do zespołu końc4'nowo-tułowiowego (mrn. czworoboczne, mrn. naiszersze grzbiefu, mm. równoległoboczne/ mm. zębate dobrzuszne oraz mm. piersiowe). W powięzi powierzchownej tej częścifuło. wia usytuo]^/ane są, wykształcone różnie u róznych gatulków, mięśnie skóme tuło-

wia. Od wewnątrz ż:ebra i mięśniemiędzyżebrowe .$/ewnętrzne pokrywa powięź wewnatrzPielsioy.a, do której ptzylega1a listki ścierrneworków opłucnowych. Zgodnie Z tym, co Pol^/iedziarto jtrJ' w rozdziale o błonach surowiczych, w jamie klatki piersiowej znajduia się dwa worki opłucnowe oraz worek osierdziowy. Każdy z worków opłucnowych we wpuściedo klatki piersiowe;. tworzy uwyPu' klenie noszące nazwę sklepienia opłucnej' cupula pleurae. Po stronie Pra$/e' \^/ystercza ono bardziej ku przodowi przed' brzeg doczaszkowy pierwszego ż:ebta, podczas gdy po lewej stronie osiąga ten brzeg jedimie u mięsożernych. opłucna ścierrna' w zależnościod okoJicy ściany,kiórą pokry.wa, przlmuje nazwę opłucnych: żebro. wei, pleura costalis, ptzepolowei, pleuta diaphragmatica, i śródpiersiowej, pleura mediastinalis. Ta ostatnia v/ tych miejscach, gdzie przylega do worka osierdziowego, by.wa opis;'wana jako opłucna osierdziowa, pleuta peńcariliaca (ryc. f).

OTRZEWNA, PERITONEUM, ORAZ JEJ POCHODNE otrzewna, największa spośród błon surowiczych, tworzy wyściółkę1amy brzusznĄ, oraz początkowego odcinka jamy miednicy. Skomplikowany układ otrzewnej przy iednoczesnych różnicach gatunkowych wymaga przedstawienia w uproszczeniu stosunków otrzewnowych (ryc. 5). Otrzewna jako całośćtwotzy obszerny worek charakteryzujący się tym, że on zdecydowanie większy od obszaru jamy brzusznĄ i jamy miednicy, w którym 'est przyszło mu bytować. SwoisĘ nadmiar worka otrzewnowego tworzy rcz|iczne fał'dy i wystęPy wysterczające do jego wnętrza (ryc. ó). Przede wszystkim tworzy or.a zewnętrzną okrywę surowiczą dla narządów położonychw jamie brzuszne' i miednicy,

a

ściana brzucha; b ku otrzewnej ścierllrej' c,, trzewna; €

Ryc. 5. Rozwój jamy otlzewnowe]. otrzewna ścienna; c - krefka ].elita' c, Przemieszczenie jelita i związanej z nim krezki - wtórne skróceŃe krezki z j€dnoczesnym, bocfnym usytuolvaniem jelita' d - otrzewna

'elito

a określonych ogólnie mianem trzewi. Stąd się wy.wodzi ogólny termin otfzewna trzewna dla tej częściworka otrzewnowego' która spowija narządy Wewnętrzne, czyli trzewia. z kolei dwulistkowe fałdy otrzewnei podwieszające np. jelito, jajnik czy jajowód są przykładem popularnego tworu surowiczego pod nazwą krezki (ryc. 5). Krez. ka, oprócz pełnienia funkcii stabilizującej w stosunku do określonego narządu, który podwiesza, stanowi jednocześnie drogę' z której korzystają naczynia i nerwy Zaopatrujące dany narząd (ryc.3). Biegną one między obu listkami krezki' a wskutek przeZroczystości otrzewne' są one widoczne jak przez szybę. Tutai mogą być umie'scowione węzły chłonne, a także odkładaia się złogi tłuszczowe. Na szczególną uwagę zasługuj4 stosunki panujące w otrzewne1 w związku z obro. tami żołądka,jakim podlega ten narząd w trakcie rozwoiu osobniczego (ryc. 7). ChaIaktelystyczną cechą żołądka i początkowego odcinka ].elita jest obecnośćdwóch krezek, z których krezka dogrzbietowa żołądka, mesogt,strium dotsale, przebiega od żołądka do okolicy grzbietowej iamy ciała' krezka dobrzuszna żołądkazaś,mesogastńum z;entrale, zmierza od żoł4dka do dolnej ściany jamy ciała. obroĘ żołądkamają być sygnałem do wzmozonego rozrostu jego krezki dogrzbietowej, co ostatecznie PIo-

wadzi do powstania rozległego dwulistkowego fałdu otrzewnowego, z którego powsta'e tzw. sieć większa, omefltum majus (3). Krezka dobrzuszna żołądka staje się początkiem sieci mniejszej, otnefltum minus (4), która, iak wynika z nazwy,

zdecydowanie krótsza od wspomnianei sieci większej. 'e' 'est Zdwojenie otrzewnej' które obejmuje określone narządy zespalające je z sobą, wpły.wa na nie stabilizująco. Na przykład śledziona umocowana iest za pomocą dwulistkowego więzadł'a surowiczego/ jakiln'est więzadło żołądkowo-śledzionowe,Sta-

nołViące początkowo cZęśćkrezki dogrzbietowej żołądka,a póżniej sieci większej. Przykładem więzadła surowiczego może być również więzadło szerokie macicy. Podobną dwulistkową budowę, jak więzadła surowicze, maią twory bardziej od nich rozległe _ fałdy otrzewnowe' Ta częśćworka otlzewnowego, która w postaci gładkiej napiętej błony surowiczej zespala się Ze ścianąjamy brzusznej lub miednicznej, jako jej najbardziej Wewnętlzna Warslwd. nosi n.]ZWę otrzewnej ściennei. Sciany worka olrzewnowe8o ograniczają iamę otlzewnej' Do jej światławystelczają wspomniane uwypuklenia i fałdy otrzewnei tlzewn{ w posfaci krezek, sieci' więzadeł surowiczych, fałdów (ryc.7). Jednowarstwowy nabłonek płaski otfzewnei stanowi jej powielzchnię czynną plodukuiącą płyn otrzewnowy ' Za sprawą tego płynu iest ona stale wilgotna' Worek otrzewnowy jako całośću samców twolzy Stlukturę ze wszystkich stron zamkniętą, bo otrzewna trzewna' która tlvorzy kontynuum Z otrzewną ścienną,obleka poszczególne trzewia i nie naruszając swojej ciągłościwpukla się tylko obejmujac poszczególne narządy wewnętrzne. Dlatego też jama otlzewnei SamcóW iest całkowicie zamknięta i nie ma komunikacii Ze światem zewnętrznym. odwrotnie u samic ze - tutaj jama otrzewnej, aczkolwiek w sposób skomplikowany, wykazuje połączenie 'est światemZewnętrznyrr. przez l1ście brzuszne jajowodu i dalej przez światłojajowodu,

I

I

1

I

Ryc. 6. PIzekIój podłużny jamy otrzewnowej konia a c- kIęBi Piersiowe; d_f - kręgi lędźwiowe; g, h - kręgi krzyżowe II i V' i -kręg ogonowy t 1 ao|Iłz ż' 81ów\a doo8onowa;3 PrzePona' 4 wątroba' 5 sieć mnlejsza,5, sieć większa'

6 żolądek; torba sieciowa; 8 ź' wrotna; 9 trzustka; 10 - Pokład ctos|zbiebwy okrężnicy; 11 Pokład cloblzilszny okręź' nicy; 11' - jelito ślePe; 12 ' divunasLnica; 13 - jclito czcze; 14 . okrężnjca zstęPująca; 15 odbyh1ica; 16 - Pochwa' 7

17

macica' 18 pęcherz moczowy o za8lębienie odbytniczo-Płciowe,

x

za8łębieni€ Pęcherzowo'Płciow€]

28

x,

- za8łębienie łonowo.Pęcherzov''e

r I

l,

s

jt

ir

do jamy macicy. Następnie przez światłopochwy i przedsionka pochwy, Za

pośredni

ctwem szpary sromowej' łączy się Ze światem Z€wnętrznym. Jak wynika z wy|iczonych fu etapów omawianej komunikacii, opisana droga iest Po'ęciem teoretycznym, gdyi:' poszczegó|ne jej odcinki na co dzień są obkurczone' zaciśnięte,a jeślistają się drożne' to nie jednocześnie . PrakĘczne wykorzystanie tej drogi może zn a|eżć zastosowanie przy zabiegach leczniczych' np. przy przedmuchiwaniu jajowodów' Stosunek narządów wewnętrznych do otrzewnei układa się dwojako. Z reguły wpuklaja się one do wnętrza worka otrzewnowego, będąc objęte otrzewną trzewną ze wszystkich stron i te stano}Vią przyk|ad narządów wewnątlzotrzewnowych' organa inttapeńtonealia (na|eżą do nich np. żołądeĘśledziona, wątroba' jelita, jadra), badŹ' co iest znacznie rzadsze, dany narząd tylko z jednej stlony kontaktuje się ze ścianąworka otrzewnowego i w sposób widoczny |eży poza jego obrębem' jak np. nerka. Mówimy wówczas o narządach zewnąt|zotrze'vnowych, otgana exttapeitonealia (ryc.3). Przy opisie worka otrzewnowego i jego pochodnych tnożna wyróżnić trzy kolejne odcinki _ częśćprzednią, częśćśrodkowąi częśćtylrrą.

Częśćprzednia worka otrzewnowego tworzy okrywę surowiczą dla przepony sąsiadujące z nią narządy tworząc szereg więzadeł surowiczych, łączących je między sobą. Tak więc dobrzusznie od ż. głównej doogonowej' między przePoną i wątrobą leży więzadło sierpowate łvątroby. Dogrzbietowo w stosrrnku do niego znajduje się więzadło wieńcowe wątroby. Po obu stronach wątroby grzbietowo i bocznie występują więzadła trójkątne wątroby. Następnie otrzewna wątroby przechodzi na żołądekZa pośrednictwem więzadła wątrobowo.żołądkowego bądź na dwunastnicę jako więzadło wątrobowo-dwunastnicze. W sąsiedztwie przełyku otrzewna przepony osiąga żołądekprzy udziale więzadla żołądkowo.przeponowego. Otrzewna żołądkaz iego krzywizny większej przechodzi na trzustkę, okrężnicę oraz śledzionę,gdzie tworzy więzadło żołądkowo-śledzionowe oraz roz|egły fałd dwublaszkowy w postaci sieci większej. Wreszcie otrze\^/na przePony i lewej nerki przechodzi na grzbietowy koniec śledziony jako więzadło przeponowo-śledzionowe oraz więzadł'o śledzionowo.ner. kowe, wzajemnie z sobą połączone. Po stronie prawej otrzewna nerki przechodzi na wątlobę iako więzadło wątrobowo-nerkowe' Częśćśrodkowa worka otrzewnowego jest największa' Z 1ego okolicy grzbietowej Zwisa w Stronę traktu Pokarmowego zdwojenie błony otrzewnowei pod nazwą krezki dogrzbietowej. Pod jej zasięgiem znajduje się prawie cały odcinek przewodu pokar. mowego bytuiący w jamie brzusznej i częściowo miednicy. Krezka nie tylko podwiesza (a tym samym stabilizuje) określone odcinki przewodu pokarmowego mniej lub bardziej dokładńe, zaleznie od swej długości,ale iednocześnie mieścimiędzy swymi listkami otrzewnowymi nacz1mia' nerwy i węzły limfatyczne obsługujące trakt pokarmowy (ryc. 3). Krezka dogrzbietowa" traktoY/ana iako całośćw zależnościod miejsca umocowania, pozwala wyróź:nić mnieisze elemenĘ, które przimuią stosowne nazwy w zależnościod ich zasięgu. Częśćkrezki dogrzbietowej obejmująca dwunastnicę nosi nazwę krezki dwunastnicy, mesoduodenum. Dal.e1 ku tyłowi r,:rożna wyróżnić roz|egły skladnik krezki dogrzbietowej w postaci krezki lelita czczego, mesojejunum, krezki jelita krętego, mesoileum, oraz fałdu ślepo-okrężnicze 8o, plica cecocolica, wśród interesu'ących nas gatulków występuiącego u konia. Do krezki dogrzbietowej jelita

i przechodzi na

Y-

jako całościnależą również krezka okrężnicy, mesocolon tnesorcctum.

i

krezka odbytnicy,

W krezce dogrzbietowej (w ujęciu całościowym)określonej również terminem krezki wspólnej' iej przyczep początkowy w s4siedztwie kręgosłupa, o zdecydowanie mniejszym zasięgu niż przyczep obwodowy na cewie pokarmowej, pozwa|a wyrói:nić dwa skupienia koncentrujące się dookoła t' krezkowej doczaszkowej. Wspomniane skupienia krezki wspólnej to korzeń krezki doczaszkowy, tadix mesenterii cranialis, oraz znaczrll'e słabszy korzeń krezki doogonowy, ładix mesenteri caudalis. Zasięg odgałęzień t. krezkowej doczaszkowej bądź doogonowej' zmierzających do traktu pokarmowe1o| wznacza zasięg obwodowego przyczepu krezki prz1mależnej bądźdo korzenia doczaszkowego, bądźdoogonowego. obwodowy przyczep krezki, w porównaniu Ze skoncentrowanym korzeniem, jest wachlarzowato rozpostarty i to w stopniu tym większy'rn' irn d|wższy jest odcinek przewodu pokarmowego, które określonykorzeń podwiesza. Układ krezki' iej zasięg dostosowany do długości i ukształtowania przewodu pokarmowego jest oczywiście zmierrny i swoiście skom. plikowany. |edynie u zarodka, gdy cewa jelitowa jest jeszcze krótka i ma przebieg zgodny z osią długą ciała, krezka wspólrra ma przebieg regularny, 1ednopłaszczyznowy, odpowiadający płaszczyźniepośrodkowej ciała. Krezka określonych odcinków jelita, zależnie od stopnia ich stabl|izaĄi, staje się krótsza ]ub dłuższaw miarę postępujacego wydłużania się cewy ielitowej oraz jej różnicowania się. Czasami nawet zanika, gdy dany odcinek jelita zrasta się Ze ścianąjamy brzusznej bądź ież następu'e wtórny zrost między sąsiadującymi pokładami jelit. Długa krezka warunkuje większy StoPień ruchomości i przemieszczalności ielit, krótka krezka ogranicza odpowiednio te możliwości. Przykładem może tu być długa krezka jelita czczego lub krótsza krezka ielita prostego. Tylko na krótkim odcinku cewy jelitowej w obrębie iamy brzusznej zarodka ssaka zachowuje się krezka dobrzuszna. Występuje ona jedynie na wysokości przyszłego zoł'ądka oraz początkowego odcinka dwunastnicy. W obrębie krezki dobrzusznej' między jej obydwoma listkami, rozwija się wątroba wywodząca się z endodermalnego nabłonka dwunastnicy. W następstwie tego wydarzenia krezka dobrzuszna ulega przekształceniu w określone więzadł'a wątroby _ więzadło sierpowate, łączące wątrobę Z przeponą/ więzadło wątrobowo-żołądkowe'więzadło wątrobowo-dwunastnicze. Wreszcie pochodną krezki dobrzusznej jest sieć mniejsza' Ty|na częśćworka otrzewnowego wkracza również do przedniej częścijamy miednicy. Podczas rozwoju zarodkowego tworzy się tutai poziomo ustawiony fałd moczowo.płciowy, plica urogenitelis, zwany iutaczĄ faldem moczowo-odbytniczym, plica urotectalis, który oddziela grzbietowy obszar jamy miednicy zawierający odbytnicę od obszaru dolrrego zawierającego narządy moczoha,'órcze. U samców fałd moczowo-odbytniczy jest słabiej wykształcony, ale ma bogatszą zawartość,obejmuje bowiem koniec nasieniowodu, pęcherzyk nasierrny, koniec moczowodu oraz może zawierać Zminiafu ryzowaną macicę męskq. U samic fałd moczowo-płciowy przeksztalca się symetrycznie po stronie prawej i lewej macicy do przodu iako krezka macicy, mesometńu,n, zwana inaczej więkrezka jajowodu, mesosalzadłem szerokim macicy. Jego kontynuacią do przodu pinx, oraz krezka iajnika, mesol'lańum, Pokład grzbietowy fałdu moczowo-płcio'est wego zawija się na odbytnicę, którą obejmuie' a jego zdwojenie dogrzbietowe t}Ą/orzy

\

I

C

c

b

p

krezkę odbytnicy' mesorectuln, przedlużaj4ca się z kolei w otrzewną ścienną.Pokład brzuszny fałdu moczowo-płciowego zawija się na pęcherz moczowy, aesica uńnaria, obejmuiąc jego większą część,tJ. szczyt i trzon. Szy1ka pęcherza jest już pozbawiona okry.wy otrzewnowej. Omawiany pokład po stronie dobrzusznej pęchetza tworzy nieparzysty tałd pępkowy środkowy,plica umbilicttlis mediąna, oraz dwa symeŁryczne fałdy pępkowe boczne prawy i lewy, umocowane do ścianyboczne; miednicy, gdzie przechodzą w otlzewną ścienną. Fałd pęPkowy boczny mieszczący zobliterowaną t. pępkową, odpowiedniej strony, iest określany jako więzad|o obłe pęcherza. Wzmacnia ono otrzelĄ'nowe więzadło pęcherza boczne. opisane zachowanie się pokładów otrzewnowych grzbietowego i brzusznego fałdu moczowo'płciowego prowadzi do powstarda czterech uwypukleń w ścianie ślepo zakończonego tylnego odcinka worka otrzewnowego, zamknięĘch od strony doogonowej, a otwartych doczaszkowo (ryc. 6). Pierwsze uwypuklenie między ścianągrzbietową jamy miednicy a odbytnicą zawiera krezkę odbytnicy (o,). Drugie uwypuklenie nosi nazwę zagłębienia odbytniczo-płciowego, excaoatio rcctogeflitaljs, a u samic odbytniczo-maciczn eTo, exca?atio rectouterina, mieściSię między odbytnicą a fałdem moczowo-płciowym (o). Trzecie uwypuklenie znajduje się między Pęcherzem moczowym a fałdem moczowo-płcio. Wym/ nazywa się zagłębieniem pęcherzowo-płciowym, excaaatio aesicogenitalis, u samic pęcherzowo.macicznym (x). Uwypuklenie czwarte między Pęcherzem moczowym a dolrrą ścianąmiedrricy' podobnie jak uwypuklenie pierwsze między odbytnicą a grzbietową ścianąmiednicy iest Parzyste, rozdzie]one za pomocą fałdu pępkowego środkowego. Położone najni. żej nosi nazwę Zagłębienia łonowo.pęcherzowe9o, excapatio puboaesicalis (x,).

s|Ec, oMENTUM s. EP\PLOÓN Sieć iest Wytworem otrzewnej trzewnej, ściśleiwylvodzi siębądźz krezki grzbietowej

żołądka,z któIei Powstaje sieć większa' bądź z krezki brzusznej żołądka'z którei pochodzi sieć mnie;.sza, zgodnie z nazwą słabiei wykształcona niż siec większa. Nazwa sieć nawiązuje do charakterystycznego Wyglądu sieci większej, której dwulistkową ścianęsurowiczą penetrui4 pasma tkanki łącznei włóknistej wtaz z towarzyszącymi im odgałęzieniami naczyń i pasmowatymi złogami tkanki tłuszczowej. \N związktl z przezroczystością otrzewnei wspomniane struktury wyraŹnie ptześwlfują, a ponieważ tworzą one oka na podobieństwo sieci rybackiej, stąd i nazwa sieć, otflentum.

Bogactwo tkanki tłuszczowei wewnątrz sieci, zwłaszcza u okazów dobrze odżywionych' stwarza swoistą podściółkęt|llszczową, pąnniculus adiposus, która odgrywaj4c role substancii zapasowej przyczynia się jednocześnie do ochrony trzewi, kióle okr}.wa na kształt fartucha przed urazami mechanicznymi. odgrywa też ro1ę izolacji cieplrrej. Ponadto sieć jako siedlisko licznych elementów układu siateczkowo-śród. błonkowego oraz skupisk tkanki limfoidalnej odgrywa rolę narządu chroniącego przed infekcjami. Wreszcie obfite unacz)mienie sieci powoduje, iż: bierze ona udział w reguJacji ciśnienia krwi w obrębie jamy brzusznej. Pojawienie się sieci w rozwoju osobniczym wiąże się z obrotami żołądka. Cewa jeJitowa, w miejscu gdzie ma rozwinąć się żołądek,ulega wrzecionowatemu IoZSZe31

rzeniu, ]ekko zgiętemu grfbietowo. W tym stadium, kiedy żołądek jest jeszcze usytuowany zgodnie z osią długa ciała, tj. wpust jego |ezy d'oczaszkowo' a odŹwiernik jest skierowany doogonowo, tlożna juz na nim wyróżnić krzy.wiznę większą, curaatur& major, zwróconą grzbietowo i przeciwlegle poł'ozoną ktzywiznę mniejszą' cura{łtuta minor, skierowaną brzusznie. Tak ukształtowany żołądek,w przeciwieństwie do pozostałych odcinków cewy ielitowej, jak już było powiedziane, stabilizuje nie jedna krezka, jak w jelitach, lecz dwie krezki. Krezka dogrzbietowa żołądkabiegnie od krzywizny więks7ej do okolicy grzbietowej jamy ciała' a krezka dobrzuszna żołądka sięga od krzywizny mniejszej do ściany dolnej jamy ciała. Dalsze losy krezek dogrzbietowej i dobrzusznej żołądka są związane z jego obrotami (ryc' 7). odbywają się one jednocześnie w dwóch płas zczyznach. obrót żołądkawokół osi długiej prowa. dzi do zmiany w ułożeniujego krzywizn (A, B). Krzywizna większa (1) wędruje ku dołowi, krzywizna mniejsza odwrotnie, a więc ku górze (2). Jednocześnie źołądek ustawia Się poprzecznie do osi długiej w taki sposób, że wpust ilołądka, wędruje na

;

I

E

t

h

n Ryc.7. Powstawanie sieci u konia.liyciny A i B Przedstawjają przekrój poprzeczny, widok z przodu, a rycina C od strony lewei

trzustka' d okrężnica' e ś]edziona;1 Przepona większa żołądka;2 klz}'wizna mnic'jsza żołądka,3 krefka do8rzbietowa bąclź sieć większa; 4 - krezka dobrzuszna bądź sieć mnjejsu a; 5 - torba sieciowa; 6 - Przedsionek tolby sieciowej' 7 Wejście do torby sieciowej; 8 - otwór siecio.lvyj 9 - więzadla v/ątroby: sierpowate i wieńcot'e

a-źolądek;b wątroba; c

1 klzywizna

32

sl

u d

Sbonę lewa, odźwiemik zaś,pylorus, uprzednio skierowany do Ęłu, na stronę praw4. Zmiany w położeniu żołądkaodbijają się na sytuacii przestrzennej jego krezek. Dotyczy to zwłaszcza krezki dogrzbietowei. W nastęPstwie obrotów żołądka krezka ta uzyskuje impuls do silrrego rozlostu' Pochyla się ona w lewą stlonę i szybko się rozrasta tworząc rodzaj worka dnem skierowanego ku tyłowi o dwulistkowej ścianie surowiczej, która jest zmodyfikowaną dawną krezką dogrzbietową (C-3). Ten nowy t]Ą/óI wywodzący się z krezki dogrzbietowej żołądkanazywa się siecią większą. Ściana brzuszna wt]rka sieciowego jako jego fałd dobrzuszny, plicą Oentralis, odchodzi od krzy.wizny większej żołądka i kieruje się ku ty|owi, aby z kolei zawrócić ku górze (przez co powstaie dno torby sieciowej). Stąd jako fałd d'ogrzbietowy, plica dotsalis, kietuje się do przodu i ku górze, aby nawtązać łącznośćze ścianągrzbietową jamy brzusznej (ryc. 7). Między fałdem grzbietowym a fałdem brzusznym worka sieciowego powstaje wolna plzestrzeń szczelinowatego kształtu określana mianem torby sieciowej, bułsa omentąlis (ryc.7 5;8_4). Praktycznie Przestrzeń ta nie istnieie, gdyż fałd grzbietowy i brzuszny do siebie przylegaja (można je od siebie odsunąć wprowadzając w czasie egzenteracji rękę do torby sieciowej). Sieć większa stanowi Zatem lodzaj otlzewnowego fartucha, który w Zależnościod gatunku zwierzęcia okrywa mniej lub bardziej dokładnie trzewia jamy brzusznej od dołu i z boków kontaktując się jednocześnie ze ścianą jamy brzusznej. |ak wynika z opisu, wspomniany ,,fartuch,, składa się w sumie z czterech listków otrzewnowych (gdyż fałd dogrzbietowy i fałd dobrzuszny są tworami dwulistkowymi!). W początkowym odcinku sieci większej, w sąsiedztwie krzy.wizny większej żołądka, między ]istkami otrzewnowymi dawnej krezki dogrzbietowej żołądka'w fałdzie brzusznyrn, leży śledziona, która trwale jest Związana z krzywizną większą żołądka (ryc. 7-e).

Dojście do torby sieciowej stanowi pośrednio otwór si eciowy, foramen epiploicum. określenie,,pośrednio,, iest o tyle uzasadnione, że otwór sieciowy (8), prowadzi do przedsionka torby sieciowej' aestibulum bursae omentąlis (6), a ten z ko|ei przez przewężenie zwane wejściem do torby sieciowej, ąditus ad bltrsam omentalem (7), nawiązuje ł'ącznośćz właściwątorba sieciową (5). Otwór sieciowy jest nieldielką szparąl rrP. u konia ma długość4 6 cm i szerokość 4-6 mm. Leży on nieco w prawo od płaszczyzny pośrodkowej cia|a, tttż' przyśrod.kowo od prawej nerki, między trzustką i ż. wrotną Z jednej strony a wątrobą na wysokościplata ogoniastego, ż. główną doogonową wraz z jej fałdem otrzewnowym z dru. giej Strony. Przedsionek torby sieciowej ogranicza częśćośrodkowa powierzchni hzewnei Wątroby otaz częśćośrodkowa żoł4dka,a także sieć mnieisza. Wejściedo torby sieciowej przedstawia się jako przewężenie światłatrakfu komunikacyjnego między przedsionkiem torby sieciowe' a właściwątorbą' umieszczone powyżej krzyrvizny mniejszei.

Ukształtowana ostatecznie sieć większa jako mniej lub bardzie1 roz|egły ,,fartuch,, surowiczy' złoż'onyz czterech listków otrzewnowych, iest Stosunkowo największa u mięsożernych. okrywa ona tutaj od dołu i z boków wszystkie trzewia z wyjątkiem dwunastnicy oraz śledzionyi pęcherza moczo.i,Vego (ryc. 85). stosunkowo mdejszy niż u mięsożernych występuje fartuch sieci większej u ś]^/ini'

33

Ryc. 8. PoŹiomy Przekrój jnmy Lrlzusznej konia Przedstawiający torbę sieciową 'P.fcPona, Lr - w4irobn' c t|Zustka; d di{unastn1]ca' e śledziona, f żołądek;8 okrężni.a 1 sieć ]nnieisza;2 wię7adł(r sie.}rolvatc' 3 oi.ZcM1.] ś.icnna; ] brba sicciolt,a;5 sieć lĄ,'jększa a

Proporcjonalnie do wielkości zwierzęcta, sieć większą u konia cechuj4 niewielkie rozmiary' Jednocześrrie zasadniczy plan budowy sieci większej u omawianych Elatunków jest podobny' Komplikacje rł' tym zakresie pojawiaja się u przeżuwaczy' Występowanie czterokomorowego żołądkaoraz zepchnięcie pozostałych trzewi na plawą Stloną jamy brzrrsznej ptzez rołośniętyżwacz powoduje swoistą budowę Sieci Większej. Nie jest ona tutaj, jak u poprzednich gatunków, wolno zwisającym, otlzewnowym fartuchem, lecz dzięki powiązaniu sieci ze żwaczem tworzy napiętą ścianęotrzewnową, któIa podtrzymuje oc1 clołu ciężar trzcwi wsPomagając w tym zakresie ścianęjamy brzusznej (ryc. 97 p, q). Sieć mrricjszą (ryc. B_i)' zgodnie z nazwą cechują nie tylko małe rozmiary, ale również bardziej uploszczona budowa. obejmuje ona swymi listkami wątrobę (b) rozwijajĄcą się na jej drodze z endodermalnego rrabłonka dwunastnicy, który wywędrował poza jej ściany.W skład sieci mniejszej wchodzą więzadła otlzewnowe W postaci wtęzadła wątrobowo-żołądkowego (1) oraz więzadło wątrobowo-dwunastnicze. Pierwsze biegnie ocl powierzchni trzewnej Wątloby do krzywizny mrriejszej żołądka, drugie Się8a od Y,'ąt-roby do Początkowego odcinka dwunastnicy'

\

(

f

s a

34

ZARYS ROZWOJU OSOBNICZEGO U KŁADU PoKARMoWo.oDDEcHoWEGo SSAKA Endodermalna cewa jelitowa, zwana także ielitem pierwotnym, jest w zakresie narządotwórczym Strukturą wspólną, zarówno dla właściwegoukładu trawiennego, &ppąratus digestorius, jak i dla układu oddechowego, aPp.]fątus respitatołius. Należy ja sobie wyobrazić jako rurę biegnąc4 zgodnie z osią długa ciała zarodka' położoną dobrzusznie w stosunku do pierwotnego szkieletu osiowego, jakim jest Stluna grzbietowa. Peryferyjne odcinki cewy jelitowej w postaci odcinła głowowego i odcinka ogonowego kończą się ślepo' a więc początkowo są niedrożne. Na1'dłuższy odcinek cewy jelitowej, łączący obydwa odcinki peryferfne/ zwany odcinkiem środkowym, przekształci się w przyszłościw nabłorrek żołądka i jelit oraz jego pochodne, staiąc się jednocześnie producentem tatich gruczołów trawiennych zaściennych, jak wąttoba, hepar, i trzustka, p.]ncreąs. Sciana dobrzuszna odcinka środkowegocewy jelitowej dŹwiga zwisający w dół, uszypułowany zachyłek w postaci pęcherzyka, czyli woreczka żółtkowe9o, sacc|ts aietellinus. Pozostaie on w łącznościze światłemcewy Za pomocą przewodu żółtkowego, ductus aitellinus. odcinek głowowy cewy swoim zabudowanym ślepo końcem przednim zmierza do sPotkania z ektodermalnym zachyłkiem ;'amy ustnej pierwotnej, caaum 'elitowei oris ptimitioum. Po ich zespoleniu powstaje dwulistkowy ekto-endodermalny twór przejściowy pod nazwą błony gardł.owej, membrana pharynge&, Stan taki jest krÓtkotrwały. Błona gardłowa ulega przerwaniu i doszczętnej likwidacji, co prowadzi do nawiązania łącznościmiędzy jamą ustną a cewą jelito.!Ą/ą, któIei odcinek głowowy przekształci się w 1atd|o, phąrynx. Stąd nazwa ,,błona gardłowa', nawiązuje do przyszłych losów odcinka głowowego cewy' Z odcinka głowowego cewy PoZa gardłem właściwym'które ostatecznie Służy zarówno jako droga pokarmowa, iak i droga oddechowa, będąc jednocześnie skrzyżo. waniem tych dróg, powstaje szereg narządów tzw. gardłopochodnych, a więc endodermalnych, takich jak tarczyca, gl. thyreoidea, przytarczyce, gll. parathyroideae, gtasi'ca, thymus. Stąd też wywodzi się nabłonek endodermalny krtani, Iarynx, tchawicy, trachea, oraz jej odgałęzień i wreszcie miąższ płuc 1. 1 Naszkicowana tu krótko przeszlośćrozwojowa odcinka cewy jelitowej i obfitość nalządów stqd się wywodzących, układem oddechowym właściwymna czele, usprawiedliwiają w ujęciu anatomoPorównawczym wsPóhe Potraktowanie układu tlawiennego i układu oddechowego jako ukladu pokarmowo oddechowego, sysfenla gastrap ltllohnle.

z

Gardło właścir'vejako droga pokarmowa przedłuża się w przełyk, esophagus,

którv lóWnicż jeSt pochodną odcirrka głowowego cewv, rrabłonek errdoder malrry.

a więc jego rr,yściółkęstanowi

Odcinek ogonowy cewy pokarmowej, analogicznie jak odcinek głowowy jest

początkowo ślepo zakończonv. T1rrn razem tworcm przejściowym zarnvkaj4cym od tyłu śrviatłoce\Ą'}' jest ekto-endodermalna błona stekowa, metnbtala cloącąlis, sta llowiąca odpclwiednik błony gardłowej. Zarówno jedna jak i druga jeSt t\'Vorem dwulistkowym ekto-endodermalnym, krótkotrwałvm, pojawiającvrn się przejściowo w trakcie rozwoju embrionalnego.

r 1

i

11

n

o

ui

d:

Slr

m

nc

pr

UKŁAD TRAWIENNY WŁAsclWY

Układ trawienny, apparatus digestotius, nazywany tez aparatem tlawlel]nym/ ]ednoczy szeteg r.arządów nierzadko pochodzeniowo obcych, które w obrębie organizmu wśpółpraiują z sobą w zakresie przeróbki mechanicznej i chemicznej treści pokarmo. wej, jej transportu w obrębie organizmu oraz wchłaniania odpo.rĄ/iednio przerobionych składników pokarmowych' Pod względern strukturalnym, traktuiąc sprawę w zr.acznym uproszczeniu, układ hawierrny można przedstawić jako kanał Penetlujący wnętrze olganizmu od jamy ustnej do odbytu. Stąd Łeż wywodzi' się inny synonimiczny termin, stosowany w PIaktyce - przewód pokarmowy, canalis ąlimentatirrs. Kanał ten wykazw]e znaczne rózniie gatunkowe w różnorakich rozszerzeniach, zachyłkach i pętlach' Budowa układu trawiennego obowiązująca u określonego gatunku, jest odzwierciedleniem iego przydatności funkcjonalrrej, związanej ściśIez jakościąpokarmu, co skrótowo ilustlu'ą terminy _ ssaki mięsożerne, wszystkożelne, roślinożerne. organizm stale zużywa duże ilości energii, której Źródłem jest pokarm, zanim jednak dó1dzie do wyzwolenia energii zawartej w pokarmie' musi on być rozłożonyna składniki przyswiia]ne. Winien on uzyskać taką strukturę pod względem fizycznym i chemicznym, która umożliwia przechodzenie składników pokarmowych do krwi i limĘ, aby ostatecznie trafić do miejsca przeznaczerri.a, tj. do komórek organizmu. Póbierinie pokarmu o|az jego mechaniczne Przetwalzanie jest udziałem- umięśnionych fałdów skórnych, którymi sąwatgi,Iabia oris, oraz zęb6w, dentes, włączając tu również mięśnie zawiadujące ruchami żuchwy. Zmiazdżenie i roztarcie pokarmu oraz jego naślinieniew obrębie iamy ustnei umożliwia jego dalszą wędrówkę przez gardło i przełyk do żołądka i jelit. Tutaj rozdrobniony pokarm w całej swej masie ma iłut'io'-,y kontakt z sokami trawiennymi. Przy udziale enzymów zawartych w wydzielinacń gruczołów trawiennych odby.wa się chemiczna przeróbka tleści Pokarmowej na składniki przyswajalne przez organizm' I wreszcie nieodzowne przesuwanie ,ldzlale się treści w kierunku doodbytowym, szybsze lub wolrriejsze, odbywa się przy zależ'w przeŁyku, la obszarze pokarmowego. mięśniówki gładkiej przewodu Jedynie poprzecznie całkowicie lub nawet może być częściowo nościod gatunku, mięśniówka prążkowana. Wreszcie wchłanianie składników pokarmowych, uprzednio do tego

Przygotowanych/ Zalówno pod względem fiz,ycznym jak i chemicznym, jest funkcja specjalnych tworów śluzówki jelitowej, tzw. kosmków ielitowych, r:illi intestincłles. Są to 5truktury wielkościrzędu mikroskopowego o kształcie palczastym, gdy się zrrai dują w fazie czynnej, bądźo kształcie skróconym, grzybowatym po.lóbinńst-o '-,u małych pieczarek, gdy przechodzą w fazę spoczynkową. Usiana kosmkami śluzówka jelita cienkiego, intestitum tenue, czyni *'iże'-'l" subtelnej' aksamjtnej tkaniny. Taka Stluktura śluzówki o zmiennych kształtaclr kosmków, za]eżnie od aktualnego zapo trzebowania, umożliwia zwiększenie lub zmniejszenie powierzchni czyllrLej jelit. ' Kiedy mowa o błonie śluzowej przewodu pokarmowego, należy ją traktować jako składnik pierwszoplanowy nadający ton Pracy tegoż prżewodu. Pizede wszysikim chodzi tu o wyściólkę nabłonkową śluzówki, która Z natury swej jest bezpośiedrrio Skontaktowana z treściąpokarmową. Jest to nabłonek endoderrnalny, ."g..ły ie.lno" wafstwowy, cylinclryczny, rzadko wielowarstwowy płaski' Tenże rrabłorrek jest producentem gruczołów tlawiennych także errdodermalnvch, zarówno śródścienriych (gruczoły żołądkai jelit), jak i pozaścierrnych (wątroba, trzustkJ). Mdwiąc. żc pizewód pokarmowy jest pochodzenia endodermalnego, to w rzeczywistości ma się rra uwadze tylko ów pierwszoplanowy nabłonek endodermalnego pochodzenia oraz jego pochodne w postaci gruczołów. Pozostałe składniki ścianyprzówoctu pokarmow-eg:o, różne upostaciowania tkanki łącznej, mięśniówka, błorra surowicza (otrzewna) są wytworem mezodern-ry. Wreszcie wcale nie najpośledniejsza rola przypada również ektodermie, ale tylko w odcinkach krańcowych traktu pokalmoWego, a więc w j.rmie ustnej i odbycie. Nabłonek jamy ustnej, wywodzqce się zeń ślirriaki o.u, s.i.li*o Zębów to wytwory ektodermy. Narządy układu trawiennego na podstawie sygnali. zowanej już' fragmentarycznie iclr przydatności funkcjonalnej możrra uszeregować

w trzy zespoły (ryc. 9). - Do pierwszego zespołu naleźy za|iczyć jala:.ę ustną, caautl oris, wraz z' narz.ądami stanowiącymi jej wyposażenic, gardło oraz przełyk. Służąone do pobierania pokarmu, jego przeróbki mechanicznej za pośrednictwem zębów oraz rrasycania ślinq masy pokarmowej i formowania kęsów pokarmowych stosownej wielkosci i konsystencii PrZy udziale ślinianek,języka, podniebienia i wleszcie przesuwania iclr źc pomocą gardła i przełyku do żołądka. _ W drugim zespole obejmujacym żołądek, oraz jelito cienkie wraz z jego gru. czołami zarówno śródścierrnymi,jak i zaściennymi,odbywa się przy udzialó enzymów przeróbka chemiczrra treści pokarmowej prowadząca do powstania plostszych składników pokarmowych, przyswajalnych przez organizm ssaka. Z kolei wclrłanianiem tak spreparowanych składników pokarmowyclr zajmuja sie specjalne twoly śluzówki w postaci kosmków jelitowych. Zespó| trzeci obejmuje narządy wchłaniające wodę z papkowato rozcieńczonej, półpłynnej masy pokarmowej, co prowadzi do stopniowego jej zagęszczarria i powstawania mas kałowych o konsystencji charakterystyczrrej dla poszcżególnych gatunków. Zadanie to spełnia jelito gtube, intestinum crassum, ób"1."1ące i.'y pododcinki: jelito ślepe'cecum, oktęż:nicę, colon oraz jelito proste, czyli ołbytnicę,

fec

tm,

Układ trawienny, potraktowany jako całośćobejmuje zatem kolejno: 1) iamę ustną, caaulu oris, 2) gardziel, fauces, 3) gard'ł.o, pharynx,

Ryc. 9. schemat układu trawiennego Psa - jama ustna' b, b,, b,,_ gardło; c - przełyk' d źołądek;e - dwunastnica; f- wqtroba; f,'Pęcherzyk żólciowy; f', - prz€wód żółciowyj g - trzustka' * - przewód trzustkowy; g,, PŹewód irzustkowy dodatkowy; a

i-je]ito czcze'

k

jelito kręt€j

zstęPująca; p _ odbytnica; q

4)

1

ielito ślepej m,

- odbyi

m,

okrężnica wstęPująca'

n okrężnicaPoPrzeczna'o-oklęźŃca

przewód pokarmowy właściwy,canalis alimentarius' który różnicu'e Się na: a) przełyk' esophagus, b) żołądek,aentriculus s. gaster, c) jelito cienkie, intestinum tenue, d) jelito grube, intestinum crasswn,

5) odbyt, anus, 6) \^Iątrobę, hepnr,

7) Łtz17stkę,

p aner e as.

ZARYS ROZWOJU OSOBNICZEGO JAMY USTNEJ SSAKA Wstępną zapowiedzią jamy ustnei ostatecznej, cauum oris secundarium, ssaka iest pojawieńe się u zarodka jamy ustnej pierwotnej, caoum oris primitioum. w tProsz. czeŃu iest to rodza] zatoki albo zakleśnięcia w ektodermie okolicy twarzowej. Wpukla się ona w Stronę ślepozakończonej' endodermalnej cewy pokarmowej odcinka

w przyszłościprzekształci się w gardło. W efekcie spotkania wza. dwu rozwojowo różnych tworów powstaie krótkotrwały narząd przejściowy ekto-endodermalrLy, tj. wspomniana błona gardłowa.

głowowego, który jemnego tych

39

Zanik błony gardłowej prowadzi do nawiązania trwałej łącznościmiędzy wySłaną rrabłonkiem wielowarstwowym płaskim pochodzenia ektodermalnego ustną, _ a wyslaną nabłonkiem endodelmalnym cewą ielitową, ściślej,z jej pochodnymi 'amą iamą gardła, cluum phlryngis, na czele. Do jamy ustnei Pierwotnej, wiedzie szPara ustna pierwotna, rimą oris primitita. Ta ostatnia pod względem zasięgu i ukształtowania odbiega znacznie od szpary ustnei ostatecznei' Przede wszystkim jest bardzo rozległa. Posługując się popularnym powiedzeniem sięga ona ,,od ucha do ucha,,. Kontuly szpary ustnej pierwotnej są nieregularne i popt.zefywane. Wyrrika to z tego, że jej obudowę tworzą obłe wyniosłości, prcminentiąe, nazywane dawniej wyrostkami. Kształt o|az liczba tyclr wyniosłości szybko się zmienia. Największa jest wyniosłośćczołowo-nosowa, prominentia frofltollasalis. Tworzy ona górne ograniczenia Pielwotnej szpary ustnej i wyodrębnia się z niej położoną pośrodkowo wyniosłośćczołową, ptominentia frontalls. Na dalsze zaclrowarrie się tej wyniosłościma wpływ rozwój narządu węchu, otganum olf|lctlLs. zawiązki te1o nalządu Poiawiają Się W PoStaci symetrycznych woreczków nosowych, sacci ruasales i Stanowią zapowied.ż' ptzysz|e1 jamy nosowej, cąaum nąsi' otwór Weiściowy każdego woreczka stanowi zawiązek przyszlego nozdlza, narcs. opisane zmiany r-rie są obojętne dla wyniosłościczołowo-nosowej. Wydzielaja się z niej boczne pielwotnie duże wyniosłościnosowe, aby następrrie każda z nich podzieliła się r-La wyniosłośćnosową boczną, ptominentią nclsąlis latetalis, oraz wyniosłośćnosową przyśrodkową,prominentią nrłsąlis mediglis. Pierwsze leżą mię. dzy zawiązkiem oka i woreczkiem nosowym te' Samei Strony. Drugie (przyśrodkowe) między woreczkieln nosowym a ułożonymw płaszczyżnte pośIodkoWei wcięciem' Bocznie od wyrriosłościczołowej, a ściślejod wyniosłościnosowych bocznych, powstaj4 wyniosłościszczękowe, promi e ti&e maxillares. Granicę przejściowq między wyniosłościąnosową boczną a wyniosłościąszczę. kową stanowi Początkowo bruzda nosowo-łzowa, sulcus tlctsolacrimąIis ' Z 1ej dna wyrasta lity słup nabłonkowy, któIy po Wytwofzeniu światłaprzekształca się w przewód nosowo-łzowy, cluctus nasolacrimalis, odprowadzający nadmiar łez z worka spojówkowego do jamy nosowej. Wreszcie w obrębie ściar"ryprzyśrodkowej woreczka nosowego pojawia się rynienka, która stanowi zawlązek szczątkowego u ssaków narządu lemieszowo-nosowe8o/ otgtł,1u,łl aomeron&sale s. Jt|cobsoni WystęPującego u gadów. Dolrre ograniczenie szpary ustnej Pielwotnei jest mało skomplikowane, a twolzą je nieznacznie wyodrębnione, Symetryczne wynioslościżuchwowe, prawa i lewa. Oddzie]a je od siebie płytkie wcięcie krawędziowe, czyli brzegowe d'olne, incisurct marginalis inferior. oczywiście obydwie wyniosłościżuchwowe przekształcają się w późnie1szą wargę dolną, czyli żuchwową, Iabium inferius s' malldibuląre. Jej lrrało skomplikowana budowa kontlastuje z bardziej złożonąpod względem rozwojowym wargą górną, czy|i. szczękową, labium supetius s' mąxilklre. Częśćśrodkowawargi górnej (szczególnie szeroka u człowieka zarysowrrje się jako rynienka podnosowa, philtnłn) olaz glzbiet nosa WywodZą się z wyniosłościnosowej przyśrodkowej. Bok nosa oIaZ skrzydełko nozdrza wywodzi się z wyniosłościrrosowej bocznej. Boczna częśćwargi górnei oIaZ policzek powstaj4 z wyniosłościszczękowej' W miejscu' gdzie spotykają się z sobą nabłonek woreczka nosowego oraz nabłonek jamy ustnej pierwotnej, Pojawia się błona podniebienno.nosowa/ merubrana pllctto.

nąsalis. Po jej przerwaniu powstaie otwór plzekształcony ostateczńe w nozdlza tylne albo wewnętrzne, choarurc. Tkanka mezenchymatyczia sięgająca od nozdrzy przednich do nozdrzy tylnych, a Stanov/iąca ku tyłowi kontynuację w}niosłościczołowej, staje się zawiązkiem podniebienia Pierwotnego, pąIetum pimitiaum, jama ustna pierwotna natomiast sięga dalej ku tyłowi poza nozdrza tyhe w stronę podstawy czaszki. W częścitylnej jamy

ustnei pierwotnej pojawia się zaw.tązek języka, po jego bokach zaśpojawiaja się odchodzące od wyniosłościszczękowych Jistewki podniebienne. Listewki podniebierme obu stron spotykają Się W płaszczyźn\e pośrodkowej z podniebieniem pierwotnym, aby jako podniebienie wtórne, palatum secundarium, d'okonać podziału jamy ustnej pierwotnej 'Je1częśćgórna przekształca się ostatecznie M/ jamę nosową, cauum nasi, częśćdo]rra zaśW jamę ustną ostateczną, czyli wtórną. Nabłonek bocznych ścianjamy nosowej w określonych miejscach ulega rozrostowi i podbudowany mezenchymą daje Początek późruejszym małżowinom nosowym/ Wystaiącym do światłajamy nosowej. Sciany jamy nosowei penetruie mezenchyma kościotwórcza, z której wywodzą się takie kości jak k. szczękowa, k. czołowa, k. pod. niebienna i k. klinowa. Ulegając pneumatyzaąi i tworząc w sumie zespół zatok przy. nosowych, si,lus parąflasales, które pozostaią w komunikacji z jamą nosową bądŹ bezpośrednio, jak zatoka szczękowa' sinus maxillańs, bądŹ pośrednio aią zatoka szczękowa, jak zatoka czołowa, sinus frontalis, zatoka podniebienna, sinus palatinus, zatoka klinowa, sinus sphenoidalis. Zaburzen]a rozwojowe wyrażnjĄce się zazwyczaj niekompletnytn Zrostem opisanych wyniosłościtwarzowych nie są wcale rzadkie. Na przykład dośćczęsto (u czlowieka w 13%) pojawia się wada rozwojowa pod nazwąwargi zajęczei, ląbium leporinum, jako nastęPstwo braku zrostu między wyniosłościąnosową boczną a wyniosłościąszczękową. W przypadku braku zrosfu między listewkami podniebiennymi powstaje rozszczepienie podniebienia określanemianem wilcze;. paszczy, rictus lupis. Istnienie takiej wady rrniemożliwia ssanie z powodu niemożnościwytworzenia ''v/ jamie ustnej ciśnieniaujemnego. Może się też zdarzyć, ze zablrzenla rozwoiowe dotyczą braku określonej wyniosłościtwarzowej. Na przykład przy braku wynio' słościnosowych bocznych obydwa zawiązki oka zb|iżlają się do siebie i Zespalają dając obraz wady rozwojowej określanejmianem cyklopii.

JAMA USTNA. CAVUM ORIS Mowa tu o iamie ustnei ostatecznei, czyli wtórnei, caaum oris secundarium, która

jamy ustnei pierwotnei jest oddzielona od położonej nad nią dziełem podniebienia kostnego, które Stanowi dno dla jany nosowej, a jednocześnie sklepienie dla jamy ustne'. obecnośćcałkowicie zabudowanego podniebienia jest cechą ssaków. Umożliwia ono przy udziale języka oraz umięśnionych warg i policzków Powstawanie w iamie ushrej ciśnienia ujemnego' któIe jest konieczne podczas czyrmości ssania oraz podczas przf mowania pokarmów płynnych. Jama ustna, wraz z narządami dodatkowymi Stanowiącymi jej wyposażenie, służy do pobierania pokarmu, jego kontroli smakowej, rozcierania i miażdżenia masy pokar-

w przeciwieństwie do

jamy nosowej. Seperacja ta jest

41

mol\rci PIZV urlzialc zębów i wreszcic rraślinieniaoraz formowania odpowiedrriej rvielkości i korrsystencji porcji pokarmu, tzw. kęsów, boll, kierowanych do gardła i przełyku, skąd trafiają do żołądka. oprawę kostną jamy ustnej tworzą od góry i z boków wyrostki podrriebienrre k' siekaczowej, ctaz szczęki, 1r,yrostki zębodołowe tychże kości,blaszka pozioma k. podniebiennej, od dołu zaśżuchwa. obydwa łuki zębowe _ górny, czyli szczękowy, oraz clolrry, czyli żuchwclwv, W którvm są rrszel€gowanc w odpowicdrriej kolejrrości zęby górne bądŹ dolne, przy zwarciu pozwalaja wyr.óżnić w jamie ustnej, traktowanej jako całość,dwa różrre obszary. Jednvm jeSt nie}rarzysta iama ustna właściwa,będąca sieclzibą języka, a objęta od przodu i z boków łukami zębowymi. Drugim obszarem jest przedsionek jamy ustnej, oestibulun orls, ograniczony z zewfLątrz W częściprzedniej wargani, rv częsci tylnej zaśpoliczkanri' obuclowę przvśrodkową Szparowatego przedsiorrka jamy ustnej tWoIZą łuki zębowe, będące jednocześnie swoistym murem granicznym nriędzy jamą uStną właściwąi przedsiorrkiem jamv ushlej. Częśćprzednia przedsiollka jamy uStnci osłonięia wtrrgami nosi rrazwę przedsionka wargowego/ aestibulum lgbiąle, częśćtylrra zaś,okryta policzkiem to przedsionek policzkowy, rlestibttlun buccąle' U ssaków donrclwyclr stałir komunikacja między jamą ustną właściwąa przedsionkiem jamy ustnej istnieje na wysokości brzegu bezzębneBo| m&r&o aclentaLis, zwanego inaczej lozstępem, diąstemcł, W przypadku konia jest to w języku hoc1owcólt' przerll'a wędzidłowa. Również rniejscem komunikacji między jamą ustną rt'łaściwą a przedsionkiem jest ciasna Przestlzeil położona Za ostatnim trzonowcen. (]tworem wejściowvn do jarny ustnej iest szpara ustna, rin1ą ołls, otworem wyjściowymzaśtc.jże jamy jest położorrarra koircu przeciwległym cieśń gardzieli, lsźllltuts faucium, wicldąca do wnętrza garclła' Wnętrze jamy ustnej wyścielabłona śluzowa, t flica mucosa o/is, Pokryta ekto derrnalnyrn nabłonkienl wieJowarstwowym płaskim. Okrywa ona prawic cały język, pr.zedłuża się w dziąsła oraz śIuzólt'kę podniebicnia, warg i policzków. Gruczoly podśluzówkowe, surolł'icze bądź śluzowe, grupują się w zależnościcld miejsca wystę

P

powania jako gruczoły walgowe, gll. Ilbinles, grlczoły policzkowe, gll' buccales, gruczoły językowe' gll. Iitguales. Do nich dołączają wielkie sktrpiska gruczoiów zu'ane śliniankami dużyni, jak ślinianki podięzykowe, ślinianka źuchwowa olaz śliniankaprzyuszll.a. Zbiorcze przewocly wyprowadzajĄce dużych śliniarrekuclroc1zą bezpośrednio do jamy ustnej właściwejbądŹ, jak w przvpadku śliniarrki przvusznej, do przedsionka jamy ushrcj.

pt

WARGI UST, LABIA ORIS

ze

Umięśnione, a więc ruchome fałdy skórne, jakimi sq walgi, ograniczają Szparę ustną, któIej kształt i zasięg jest nie tylko gatunkowil, ale nawet osobIlicztl zmienn1 . Stosunkort'cl niewie]ka, wąska szpara ustna cechuje konia i bydło, podczas gdy świnia,a z'własz'cz,a pies mają ja bardziej szeroką. Również stopień ruchomości warg jest różny u poszczegóinych gatunków. Stosunkowo największy jest u konia' U imych gatunków, u których warga górna iest Wciagnięta w obręb płytki nosowo-wargowej, planwn nasolabiale, w postaci śluzawicyjak u bydła, czy talczy lyiowej jak u świn1 ruchomośćjej jest znaczrrie ograniczona. Z kolei tzw' ]usterko nosowe PSa czy owcy lub kozy nie ogranicza wyr.aźnie ruchomości wargi górnej'

ś]u

42

sl.

bł

ltc

tWr

ko,

8u.

jakr

ssal

OCZI

poli

Warga górna, labium superius oraz wa18a do|na, labium inferius, |ączą się z sobą po bokach szpary ustnej, tworząc kąt as!, angulus oris, ograniczający SZParę ustną urozmaicona. Poza udziałem warg z boku. Przydatność funkcjonalna warg w akcie ssania, kiedy obejmują one szczelnie brodawkę sutkową, wysuwa się na pier'est wszy plan działalnośćwarg jako narządów chwytnych oraz dotykowych' Ta ostatnia funkcja łączy Się Z wystęPowaniem na wargach zmodyfikowanych włosów dotykowych, czyli zatokowych. Wargi cechuje budowa trójwarstwowa. WarStWę Zewnętlzną tworzy mniej lub bardziej zmodyfikowdna SkóIa warg. Warstwę środkową najgrubszą tworzy zł'ozony podkład mięśniowy, którego głównym elementem jest m. okrężny ust oraz inne mięśnie wyrazowe twarzy wplatające tutaj Swoje włókna mięśniowe bądźścięgniste' Ponadto wchodzi tu W 8Ię tkanka łączna i tkanka tłuszczowa. Trzecią warstwą wewnętrzną wargi jest jej śluzówka. Czerwień, rubot labiorum, która ceclruje wargi człowieka' u innych ssaków nie występuje. Śluzówka warg będąca kontynuacją błony śluzowej jamy ustnej tworzy w płaszczyżniepośrodkowej mniej lub bardziej wyruźny fałd, który pod nazwą wędzidełka, frenulum, ł'ączy wargę z podłożem kostnym, przy czym wędzidełko watgi górnei, frenulum labii superiońs, jest bardziej rozwinięte niż wędzidełko watgi d.o|nej, frenulum lcłbii inferioris. Na powierzchni zewnętrznej wargi górnej rysuje się w p|aszczyźnie pośrodkowej r}rnienka podnosowa' philtrum, wyraŹna u mięsożernych' mniej wyraźna u przezuwaczy, trudno dostrzegalna u świni,a zwłaszcza u konia. Warga dolna jest mniejsza niż warga górna. U bydła i konia na powierzchni zewnętlznei wargi dolnej widnieje skórno-mięśniowa wyniosłośćpod nazwą podbródka, ffier7tum.

POLICZKI, BUCCAE ustnej. Podobnie jak Policzki ogranicz ają Z zewnątrz przedsionek policzkowy wargi maj4 budowę trójwarstwową. Zewnęt|zny pokład policzka 'amy tworzy uwłosiona skóra, warstwa środkowa jest mięśniowa, Warstwę Wewnętlzną ZaśrePlezentuje błona śluzowa'która na krawędzi zębodołowej przechodzi w dziąsła, gingioae. Zasięg policzka rozciąga się od kąta ust, do fałdu skrzydłowo-źluchwowego, plica pterygomandibulafis' który iest fałdem śluzówki odchodzącym tuż za ostatnim trzonowcem od podniebienia do żuchwy. Warstwa mięśniowapoliczka jest głównie dziełem mięśniapoliczkowe1o, z lyrr. że w odcinku tylnyrn dołącza Się tutaj lóWnież mięsień żwacz. Gruczoły policzkowe, gll. buccales, są rozproszone w ścianiepoliczków między śluzówką a warstwą mięśniowąbądŹ występują już w obrębie tei ostatniej' Najczęściej

twolzą one dwa ,,zgrupowania,,; gruczoły policzkowe dogrzbietowe, czyl| szczękowe, gll. buccales dorsales, oraz gruczoły policzkowe dobrzuszne, czyli żuchwowe, gll. buccales zlentrales. U przentwaczy występu'e ponadto zgrupowanie pośrednie jako gruczoły policzkowe środkowe, gll. buccales intermediąe, U mięsożernych gruczołom policzkowym górnym, czyli szczękowym pozostałych ssaków odpowiada

gruczoł |arzrnow, gll' zygomatica, tkwiący w dolnej części przedsionka

oczodołu. Przewody wyprowadzaiące gruczołu jarzmowego uchodzą do

policzkowego iamy ustnet.

DzlĄsŁA' G|NG|VAE Ściśle przylegająca do podłoża kostnego napięta częśćbłony śluzowej jamy rrstnej okrywająca wyrostki zębodołowe i zrośniętaz ich okostną jest określanamianem dziąseł. Dziąsła przyIega1ą ściśledo zębciw na pograniczu korony kliniczne i, corona clinica, zęba oraz korzenia klinicznego, rąd.ix clinicą dentis. Za pomocą włókien łącznotkankowych dziąsła nawiązują też łącznośćz okostrrą zębodołową' U przezuwaczy pozbawionych siekaczy i kłów, w górnym łuku zębowym, jako antagonista tych żębów w łuku dolnym, występuje opuszka zębowa, pulainits tleltalls. Jest to zgrubiała śluzówka jamy ustnej powlekająca trzon k' siekaczowej od strony podniebienia.

PODNIEBIENIE, PALATUM Ciągła przegroda kostnobłoniasta oddzielająca jamę ustną od jamy nosowej składa się z dwóch różnyclr struktura]nie części- Wspartego na rusztowaniu kostnym podniebienia twardego, PąIatLun dunun, ktÓte w kierunku dogardłowym przedłuża się w ciągłą częśćZWaną podniebieniem miękkim, pąIt|tum molle' Podniebienie twarde (ryc. 1D), lazwę swq zawdzięcza swoistej budowie' Wspomniane rusztowanie kostne podniebienia twardego obejmtrje kolejrro: powierzchnię podniebierrną tlzonu k. siekaczowej, wyrostki podniebienne k. siekaczowej, wyrostki podniebierrne szczęki oraz b|asz'kę poziomą k. podniebiennej' Ta złożona płyta kostna podniebienia twardego od strony jamy ustnej jest powleczona zgrubiałą błonq śluzową, która jest jak gdyby .podminołVana,, obfitymi spkltami żylnymi, szczególnie silnie rozrośniętymiu konia' Po bokach śluzówka podniebienia twardego przechodzi w dziąsła, w płaszczyźniepośrodkowej zaśtworzy szew podniebienia, raphe palati (4), dzielący ją na symetryczne połowy. Szew podniebienia szczcgólnie wyraŹnie występuje u konia i świni'nieco słabiej zaznaczony jest u psa, ledwie dostrzegalny jest u przeżuwaczy, a brak go zupełnie u kota. Po obrr stronach szwu podniebierria śluzówka podniebienia twardeflo tworzy poprzecznie ustałVione wystęPy Zazwyczaj lekko łukowate Wygięte w terr sposób, że ich strona wklęsła jest zwrócona dogardłowo. Położonepoprzecznie wyniosłościśluzówki noszą nazwę marszczek podniebiennych, rugae palatinae. Kształt marszczek podniebiennych oraz ich liczba są gatunkolĄ/o Zmienne. Pies ma ich 6_10, kot 7, świnia 20_23' bydło 15_20, owca 14, koza 72, koń 1ó 18. Znaczenie marszczek podniebiennych wyraża się ich współdziałaniem z szorstką śluzówka języka przy formowaniu kęsów pokarmowych z przeżutej i naślinionej masy pokarmowej oraz przesuwaniLt jej do gardła. Jedynie koń i ślt'inia maja marszczki podniebienne na obszarze całego potlniebienia twardego. Pozostałe gaturrki w odcinku dogardłowym podniebienia tWaIdego stopniowo wyzbywaja się marszczek. Śluzówka podniebienia twarclego jest bezgruczołowa, ale są wyjątki. Pies oraz byc1ło maja gruczoły w odcirrku dogardlowym pozbawiorrym rnarszczek podniebieru1ych, natomiast u świniodwrotnie, gruczoły śluzówki podniebierria twardego występuja w odcinku doustnym. U wszyStkich gatunków w różnym stopniu śluzówka podniebienia twardego może być pigmentowana. W tyle za siekaczami górnymi W bliskim ich sąsiedztwie znajduje się na śluzówce podniebienia t.iĄ/ardego niewielka wyniosłośćbrodawka siekaczowa, pryilla inci-

(

l

(r

ś

ri

Ryc. 10. Podniebienie twaIde: konia (A), bydła (B), świni (C) i psa (D)

".ol;ł,:lt*u"

"**czowa;

2

ujście przewodu siekaczoweso;

3

blodawki błony śtuzowej po]iczka;

4

- szew

ł.ffi $i1ł?'&""'ir*;i*::iix*ł"*. -. iczy

Yrź\:ł#^ł#:ł,ilffi blaszkipoziomejk.;il];;;;;

częśćprzedn'.o.o"'"il'1."",]I#"."TJ#lig

il;.l;:'r'{r1ą J:::i."fi T:.T'ltlTL* fi biennym, elum p alatiium. a

ilil

r,.?i'if|.lŁ1ffłj:ffi#T::i:-...':'|1:.i

e;.y;'ó;

GRUczoŁY JAMY

USTNE

ffiltilT'i.'ĘŁ'lłŁTt"l''?

-qi.9].'pod

względem cz1mnościowym

J, GLANDIhLAE oRIs

ogół gruczołów stanowiących wyposażenie jamy ustnej określa się krótko _ śliniankami' iako że produkują one ślinę,sąlipą'

,

Slinianki można podzielić na dwa zespoły _ ślinianki małe oraz śliniankiduże

(ryc. 11, 12).

;.Ę"g"p",'JTi.*:'"d,.ilł:il""ffiTTi:"#':"* *"?lilt'il:jiLi::T:f razu miejsce ich występowania' Znamy je więc jako g.,,,.'óly l'.u.go-" ,

1ruczo|y języ-

kowe, gruczoły podniebierule. Na szczególną uwagę zasługują gruczoły policzkowe (p- opis policzka!), które wykazuią tenderrcję do tworzenia skupisk. W okolicy podjęzykowej dna jamy ustnej w blonie śluzowej,tuż za pierwszym siekaczem dolnym WystęPuje symetryczny narząd Ackerknechta, zwalry inaczĄ orgcnum otobąsale. Rozpoczyna się on maleńkim otworkiem i dalej jako pasmo nabłonkowe nie zawsze pozbawiorre światładr4ży śluzówkę' TWóI ten jest uważany Za szczątkową pozostałośćpo gruczole podjęzykowym przednim gadów. Na tejże śluzówce dna jamy ustnej, tuż przed wędzidełkienr języka, i nieco w bok od płaszczyzny. pośrodkowej WystęPuje niewielka wyniosłośćnaZwana brodawką albo mięskiem podjęzykowym, ccttuttcula sublingualis. Na brodawce znajdu1ą ujścia dwa przewody wyprowadzające dużych ślinianek_ ślinianki żuchwowej i ślinianki

Ryc. :l' ' Gruczołv jamy ustnej Psa ś]iniankaPrzyuszna, a, Przewód Przvuszniczy; b ślinianka żuch\Ą'o$.a; c ś]iniankaPodjęzykolvj jcdno. przewo.lowa, ucięl.r; d ś]inianka PLniczkorĄ'a' e węzeł clrlonny przyttszl,L'l,; f Węzłv c1rłonne żuchwowe' 8- m' po]iczkowy; h - nr' jarzmowy' i m' okrężny ust' k m' okrężny oka;1_ m' cofacz kąta oka; m m' czołow(ltarc7o\Ą,y' n m' Prfyus,niczo małżow]nowv' o m. jarznos,ojnalżowinou.}r; p m' sz}'jno. maiżowinowy; q m' żwac/; r m, dwtLblft!ścowy; s m. ry]colĄGgnykowv' t m' mostkorvo gnykowy; u - częśćsutkowa' u,- częśćPotyliczna m' nrcstkoR'o gło\Ą'owego' v . m. szeroki sfvj' tv - ż, szyjna zet,nętrzna; w. ż' szcfękorva; w,, ż' jęzvkowo.twarzowai W,,,- ź' ię,ykol.a, x ż' twalfowa' y ź' wa|gowa dolna;

a

46

Ryc. 12. G.uczoły iamy ustnei kozy m. dźwi8acz nosowo-warSowy; B m' lico!\.y; C m' Po]iczkowy' D-m' obniżający war8ę cto]ną; - - m' żwacz; F żuchwa' G . m' E Przyusznicfo.małżowinowyj a .' ouo;."yto*o gtowowy; l, l, ' mostko. wo.tłowowy; K m' mostkowo 8nykowy; L sklzydlo kręgu szczytowe8o' M w}'nios]ość kltaniowa 7'ewnętr7na) b - ź. językowo twarzowa; c ż' sfczękowa j d ż'' lszna tylna' e - ż' tt,arzowa; f ź' żuchwowa' t _ ź' l,\'ar8owa 8óIna; h ż' grzbietowa nosa; i ż. PoPrzeczna twaźy I aaląŹ policzkowa n' twarzowe8o; k lvęfeł chIonny za8ardłowy boczny; ] . węzel chłonny żuchwowv 1-trozdlze przednie,2 - szpara ustj 3,3,.war8a góma;4 warga doina;4, zęoy sl€cfne;5 - kąt ustj 8-10. 8ruczoły policzko 'e; 11 Przewód ślinianki Pzyusfnjczej' 12' 1' 13,, 13- - śtńianka Przyusha' 14- ś]i Ąianka żuchwowa; 15 - 8ruczoł tarczowy

A-

podjęZykowej iednoprzeu/odowei. U konia i kozy w sąsiedztwie brodawki podjęzyko.

lve' leżą w ś|uzówce dna jamy ustnej maleńkie gruczoły okołobrodawkowe," g/l. p

ąracąrunculąt.es

.

w.śluzówce dna jamy ustnei, w okolicy brodawki podjęzykowej wystę'Wreszcie pu]ą skuPiska tkanki limfoidalnej obejmowane wspólrrą nazwą -igó"tia pojję"ytowego, t on sil la sub lingualis. Slinianki duże o wyraźnych różnicach gatunkowych obejmuią: śliniankę podjęzy' jednoprzewodową, gl. subtingualiś monostóma ccł', śliniankę podiizykówą kową wieloprzewodow a, gl. sublingualis polysto,netica, śliniankę żuchwową, gI. manał. bularis oraz śliniankę ptzylszną, gl. parotis. Stosownie do charakteru wyd'ziel:łiry przez nie produkowanej należą one bądŹ do gruczołów surowiczych, bądź śluzowych, bądź śluzowo-surowiczvch, czvli mieszanych.

Szczegó|nie obfi n produkcja ślinycechuje ssaki roślinożerne'korzystające z Suchej U bydła i konia produkcja dobowa śliny osiąga 40.óo litrów.

masy pokarmowej.

Slirra poza jej zIraczeniem' mechaniczrrym (przesycona ślinąPIZeZuta treŚć }rokar mowa ma ulatwioną wędrówkę do żołądka)móże biać udział w Procesie traWiennym -e1 u'."vmo-i' iakim est amvriza l'ii*:'oi::i:

[H":'"1?.ir',T1;f :,1'."*l" x

j

ŚLINIANK| PoDJĘzYKoWE, GLANDULAE st!BLINGI!ALEs mieszczą pod bł.,n4 slLlzową z.lch1 l(a ::'J':1li::::ł'*l1j:^'*,11"]:j DoCZnep'o dnJ. jamV"azwą, Pa,uJęZvKowef,o ustnej b4dz pod'>ie sluzów|4 hoc.. nej powier., chlli

]::]j'1': |.".Ś 9I.:h ''kupisk gruczołowych o róźnym stopniu zwaitości. [edno

-*..;;TH.'łTłi,'l'.i!-,'}'

i::"' ,f;,łiil).*"^,rzewoclowa,

inaczej

.m:l łl'""lu*: il#l"'a;l;':* ślinińkapodję"yto.*" .,li"i"' gl. a,

sttblingtru-

podjęzykowa, jednoprzewo
:]ly"|a

'.'^9.:5 Woclu wyprowadZaiącego, któIy ko15zy

żuchw; do łrlIu pod n iebienno-iezv k.weJ.,. U konia br.l|.. slinianLi podjęzv|owej jcrJ noprzer,r,n.lo*.iU ?r,/ezu\^ ac/'\ p.lkietv crtlczolowe'ślirricnli podję.,1 Lowei mniejszej w ttosLlnku do jlinilllki 1'.,djezr k.,wói rt ię|'zcj tlklad;ją uj.o,,i.i o-,5roLJ|owo i !'.,r|1ip u m|ęsozcrnvch ,/.]5 i Ll *wini b.lrdziej zelr nę|rznie, 'ię blizei Laia ust. ŚL|N|ANKA zUcHWoWA, GLAND'JLA MAND1BULARIS Slinianka żuchra.'owa mieścisię w zagłębieniu ograniczonym oc1 przocltl tylrrą krawęd'zlą gałęzi żuchwy, od Bóry i tvłu sirzydłem ńęil .;;;;i;;. ,tu-j, t. g"yk;*li aot zai:uchwowy, fó

l".i? "",,"ł,o*:Il;#'l,x*s1i,i'ŁT; ;:*'[:f"f il "'i'ffi l}f;.;]'lĘ-"łl* l':;lłr'"t'jl *tt*'J''"i1ł krywa -'"]Uk

poprzedniq' Wielkośćślinianki żrrchwo*"],r& ;;tt-i;l'vo Zmienna. .o k""iu ł t .ii" -.."""i kuli i przewyższa

J:'T:1"i:'"ii ;TiT:ili..*:i*u

."''1j,-'$Ti[','.:i'i.i!':l',**:1i5:::l-"1:]:l]1u'

mięsożernych, a więc jest r,,y czym pod względem

wie-l|osci )"*,^ '...p.,;" U ptzezuwaczy s]inianka żuchwowa osiąga Znaczne rozmiary i zbliża się wielkością-do przyuszn icy, przez którą jcst *, .i";. (ryc. 34 14). Pc,k;;u ',."cirr"1 U kcrrria śliniankażuclrwowa. jcst wydlużona i r"t"*Jto do przodtr, jei koniec doustny zaśosiqga wysokośćpodsiawy k. gnykowej. poł "iięt" ty- j""t ona znacznie

;;fifr:',ili]:ffin|.v",,v,

48

t I

! c

mniejsza od przyusznicy, przez którą iest przyklyta (ryc. 39_14). Przewód' wyprowadza;'acy ślinianki żuchwowej wciśniętymiędzy m' żuchwowo-gnykowy a m. gnykowo-językowy uchodzi do jamy ustnei na brodawce podjęzykowej (ryc. 39_i4')'

Śllt.llłrurł PHzYUszNA, GLANDLILA PABOTIS Slinianka Ptzwszna, czylt przyusznica, nazwę zawdzięcza Swemu położeniu. Jest ona zlokalizowana u'podstawy małżowiny usznej w dole zażuchwowym który wypełnia, łącznie ze śliniankążuchwową, mniej lub bardziej dokładnie, w zaleznośct od gatunku.

Zraziki przyuszricy dostrzegalne gołym okiem są przekrwione w zależnościod stanu cz)mnościowego' jednak zawsze jaśniĄsze od soczyste' czerwieni okolicznych mięśniszkieletowych' Z zewnątrz przyusznicę przykry.wa powięź PrzyLlsznicza bądŹ mięsień przyuszniczo-małżowinowy' Powierzchnia przyśrodkowa przytsznicy kontaktuie się z odgałęzieniami t. szlnej wspólnej t ż'. szy;nĄ, z k. gnykową, z jej mięśniami oraz z n. czaszkowym V i VII, węzłami chłonnymi przyuszniczyrnl, u konia zaśrówr.ież' z workiem powietrznym odpowiedniej strony. Zmienność gatunkowa przyusznicy jest duża. U mięsożernych wyraźnie jest mała o tIó'kąinym zarysie, przy|ega do małżowiny. Dwa jej występy' przedni w Postaci częściprzedmałżowinowej i tylny w postaci części zamałżowinowej przy|ega1a do przewodu słuchowego, który obejmuie z obu stron. Trzeci występ tróikątnie zalyso. wanej przyusznicy, najmniejszy, skierowany w dół kontaktuje się na niewielkim obszarze ze śliniankążuchwową, która pod Względem wielkościprzewyż:sza przyusznicę (ryc. 28 a)' Przyusznica świnijest rozległa o zarysie zbLizonyrn do tróikąta. Również pozwala wyróżnić trzy WyStęPy odchodzące od trzonu gruczołowego, zwane końcami. Są to koniec gómy, czyli małżowinowy,koniec przedni _ krtaniowy i tylny _ szlny (ryc. 31_12). Przyusznica u bydła przypomina kształtem nieco zgiętą maczugę, której gómy, zgrubiały koniec układa się tuż Przed małżowinąuszr.ą| trzon gruczołu towarzyszy ty|nĄ krawędzi mięśniażwacza' a cieńszy koniec dolny osiąga wysokośćkąta żuchwy, przykrywa'ąc cZęśCioWo śliniankężuchwową (ryc' 34 12). BardziĄ rozległa niż u bydła jest przyusznica konia, która z nadmiarem wypełnia dól zażuchwowy. Jej gÓmy koniec tworzy w sąsiedztwie małżowiny usznej dwa nieZnaczne wystęPy, przedni przedmałżowinowy i tylny zamałżowinowy (ryc. 39_13, 13'). Szeroki dolny koniec przyusznicy konia pozwala również wyróźnić dwa Występy _ przedni, czyli krtaniowy i tylny _ szyjny wciśniętew rozwidlenie ż. szyjnej. Lwia częśćgruczołu przypad'a na jego gruby trzon. Przewód wyprowad.zajĄcy ślinianki przyusznej, zwany dawniej przewodern Stenona, uchodzi do przedsionka policzkowego tamy ustnei, ale jego droga do przedsionka b}.wa róż:na za]ezrie od gatunku. U mięsożernych i małych przeżuwaczy przewód' ptzyuszniczy, ductus parotideus, biegnie najkrótszą drogą, powierzchownie w poprzek m. zwacza do ściany policzka, którą przebija, u kota na wysokości 2 zęba policzkowego gómego, u psa i kozy na wysokości 3 zęba, a u owcy 4 zęba (ryc. 12_11). Przewód przyuszriczy dłuż'sządrogę odb;.wa u świni, bydła i konia. Początkowo przebiega po przyśrodkowej stronie k4ta

na wvsokości Wcięcid ndcl) n twarZoW} ( h, ittci'ttrą u',lruttt Jocin stronę zew.nętrzną żuchwy, skąd kieruje się skośńe ku .ttz'o..u gÓrze i do przodu, aby przebić ścianę policzka na wysolości 34 zęba policzkowego górnego u świni (ryc' 31_11),3 u konial5 u uyała 1ryc' ał-trj. Ujście prżewoc1u prz.y. trszniczego na śluzówce policzka za,,znaczu iię l'luiy. -",li""i"l.in. pap.illa pIłrotidea, której topógrafia' jak wynika"*u'ly-'b.ó. pódul."go *y-1...t:'ry:liczą,

;::|l.). l^1:ol:'slę na wydobywa

llu|11,

'

oprsu, Jest gatunkowo zmienna.

JĘZYK, L|NGUAS. GLossA lęzyk, mieszczący się w jamie. ustnej właściwej,dostosowarry jest do niei kształtem. NiezwykJe Sprawny ruchowo JeSt narządem wieloczyrurościowym' Zrąb mięśniowyjęzyka stanowi głciwlry, prawie iyląl:,ny, składnik iego buctowy i' on to nadaje zasadniczy ,,ton.' jego p.acy' umlęsiienie języta jest poclrodzenia póprzecznie prążkowanej,

ix"JlxTiTj"'!;l"l"'i.':Jfi""j'ffiń,5xl^t'#ji"'.wej Język pospołu z ZaoPatrzoną.\^) pnpl,"."'l" marszczki podniebienne ślrrzówką podniebienia .twardego i umręsn]onymi wargami oraz policzkami, przyczynia się

i tylko u nich' do powstania w ;amń ustnej .is,-lienia uienrnego. W czynno: :*|9-, ści tej językowi przypada róla tłoka poruszaiącego śięw swolstym jakby cylirrdrze .l1l']"].-TTk..::y:'.ł.""y dla siaków uli przy;mowanta pokarmow PlVnnVch, lest PrdItyc,/n4 l.onsekwetrcją "in.'iu' "posob cisnienia uicr ::.o:*o1*.P.:"z Język stałego pokarmu pod miażdżące J'"n::.,.[.fii:J".T"J

lil

i".fi il:"l'i:;!l":.-.'.ł"::'n"ł:il':i*'".#;':xT:iliil: lf ;:]::;;pr:ff ]ęzyka lako narządu dotykowógo. Zlokalizowanre

! |1'|'on.:n..',i.:Proszonych

na obSZaIZe ślu. strukturaInych, jakimi są kubki smakowe, cal. :::.,\')?1I:: 'jednosteksmakową llcull gustt|torll, umozIiwia |ontrolę pokarmu i jego setekcję. Wielka

Hffil'i.#"H]:'1''ja ."'#i.".lji,l]"".#"inia

znajduje odbicie w jego btrdowie,

, źiio",,,u- obf:tym

spra-

umię.

szczegółów strukturalnych języka rrależy sięgrrąć do jego prze-

11zględem

rozwoiowym język jest narządem złożonym. Jego dogar
iJ?ii:I{T. j},T"f, #ł':J:::'.Jff;:#i.J*:'"l.'.f ii's']x?-:.;:.:':'.iffi kiem g..rdlo pochodnym, zatem endoderńa"y.. 'l''""a"in. .,"ęśćjęZyka jest poklyta

lrab]orlliem t.]kiln Samym jak sluzówka jamy ustnej, czyti "ktJa"..nl.'y.. po;arvra się *'pł,u",cźyzii. pos.odkowej, dobrzusznej lę"l\: W ".'.1:'^":Y^"ilv'1.-:| trcijczęściorł 8drdld, ego z3rubienia .'ię PostJci ukladaiąceg., na wyt9|6j6i :(-lal}

;:):;.'j#:;] ji":]:,":]TiJtl1,,,ll"'};.T'l,i,!::#;:,::!;::,::,:ł:ł!::

szkowym V _ trójdzielnym wykształca się

(

t I

s

p

zARYs RozWoJU osoBN|czEco JĘZYKA ssAKoW Pod

{

\

ri

postaci

iuzka lęzykowego

dalszego,

d

n o

pl

n

n(

Pi ję to

)ę'

na

tuberculum linguale rlistale, Częśćnastępna na wysokości łuku gardłowego II związanego Z n. twarzowym VII przekształca się w guzek ięzykowy pośredni' tubefculum

Iinguale medium, Trzecia częśćzawiązka 1ęzyka zwlązana z łukami gardłowymi III i IV, a więc z nerwami czaszkowymi IX _ językowo-gardłowym i X _ błędnym przekształca się w guzek językovly bliźlszy, tuberculum linguale proximale. Na podłożuguzka językowego pośredniego powstaje ttzot, corpus iwierzchołek, apex, wykształconego języka, a z pozostałych zawiązków 1ego korueń, radix linguae. Poprzecznie prążkowany ,,materiał,, na umięśnienie języka pochodzi z somitów dogłowowych' na co wskazuje ulerwienie ruchowe języka przez n' xII podjęzykowy. Naszkicowana w wielkim skrócie przeszłośćrozwojowa języka wlaśniaprzede wszystkim sprawę unern'ienia, w którym bierze ldział aż pięć par nerwów czaszkowych, 9. *' V, V , IX, XII oraz pośrednio X. 'ego Wysoka, wProst Precyz11na sprawnośćruchowa języka jest więc efektem nie tylko jego umięśnienia, ale i obfitego, zróżnicowanego urrerwienia. Praktyczne skutki tego stanu lzeczy daja znać o sobie w codziennej pracy języka, który operuiąc w ciasnej plzestrzeni jamy ustnej, raz po raz zagrozony możliwości4przycięcia go zębami. 'est

BUDoWA JĘZYKA W uksztaltowanym ostatecznie języku (ryc. 74) wyróźnia się jego największą część Zwaną trzonem (b), który w kierunku szpaly ustnej przedłuź:asię w najbardziej ruchomy koniec, czyli wierzchołek 1ezyka (a), y/ Stronę dogardłową zaśprzechodzi w nieruchomą częśćzwaną korzeńem (c) lub nasadą języka, związaną z k. gnykową oraz dnem jamy ustnej. Powierzchnia języka kontaktuj4ca sie z podniebieniem to jego gtzbiet, dorsum linguae ' Na grzbiecie języka może występować podłużne' rynienkowate zagłębienie zwane btuzdą pośrodkowąjęzyka, sulcus mediąnus li,rgude.Iest to cecha gatunkowa wystęPu'ąca u Psa i człowieka (ryc. 1}1). U imych gatunków brak bruzdy pośrodkowe'.Natomiast pozostałości4,którą widać tylko na przekroju poPlzecznym/ nawiązując4 do parzystych zawiązków jezyka jest ptzegrod'a języka, septum linguae. Jest to mniei lub bardziej wyraźna błona łącznotkankowa M/yStępująca w płaszczyŹnie pośrodkowej języka. Częśćwierzchołkowa języka, oprócz występuj4cej w całym narządzie powierzchni dogrzbietowej ma również przeciwległą w stosunku do niej powierzchnię dobrzuszną'

obydwie powierzchnie spotykaja się z sobą w obrębie obwodowej krawędzi

wierzchołka 1ęzyka nazwanej brzegiem jezyka, margo linguae ' Mięsozerne maią ostrokrawędziowy brzeg języka' U świni, przeżuwaczy i konia w ttzonie ięzyka, corpus linguae, poza powierzchnią dogrzbietową, wyróż:nia się symetryczne powierzchnie boczne języka, facies laterales, dextffi et sitlisttt|, Częśćjęzykazwana nasadą albo korzeniem języka jest wrośniętaw dno jamy ustnej na pograniczu z gardłem i pozwala wyróżnić jedynie powierzchnię dogrzbietową. Przezuwacze mają

na grzbiecie trzonu języka guzowatą w}niosłośćzwaną wałem

języka, torus linguae (ryc.37_29,)' Poprzedza ją zakleśnięta powierzchnia dogrzbiecechą bydła. U konia na trzonie towa W postaci dołu języka, fossa linguae, co języka, nazwą

płaska chrząstka pod w okolicy dogrzbietowej, pod śluzówką, 'est występuie cartilago dotsi linguae (ryc. 19 c). 51

Ryc. 13. Język człowieka

a s,ierzchołek ięZ}'ka' b kor,eń jęfvka ] bntfda pośroc{korr,a języka; 2 broc]alĄ,ki okolone; 3 brodarvki UrzyboM'atc; .l broda\,vka Iiściasta; 5 otwóI ślepyięzi'ka, ó nricszki ntg. dałkólv jęfykolv)'ch, 7 ni8dalek podniebien|y; E na8łośni.1

Pies, oprócz wspomnianei bruzdy pośrodkowei na grzbiecie języka ma w części wierzchołkowej języka, pod śluzówką od stlony dolnej między lewym i pr.awym mię. śniembródkowo-językowym, wlzecionowaty' obły twór łącznotkankowy, któr}, moźe

zawierać elementy clrrząstkowe określany mianem podjęzycze, lyssa (ryc' 15_a). Ma ona sWoje tladycyjne Llza' Nazwa 1r7ssa oznacza dosłownje szaleństwo' wściekłość' sadnienie W stosunku do opisywanego twolu u PSa. Kiedy nie był jeszcze zrrany wirus wścieklizny' ów niewirrny, pręcikowaty twór, ukryty pod śluzówką języka i zrrany tylko Wta]'emniczonym, był uważany za PrZyCZynę tej StraSznej dla człowieka choroby odzwierzęcej. SpIoStowanie fałszywego poglądtr, co clo etiologii wścieklizny, nie posunęło naprzód zagadnienia pod wZględem anatomoPolóWnawczym. Po dzień dzisiejszy brak przekonującego Wyjaśnieniadotyczącego ,,lyssy,, psa co to Za tWóI, jakie jest jep;o znaczenie? Utkanie Wewnętlzne języka jest głównie dziełem wzajemnie się przeplatających włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych o trzech zasadniczych kierunkach odpowiadających trójwymiarowej pIZeStIZeni. ogół tych włókien jest ujmowarry pod wspólną rrazwę _ mięsień językowy własny, fi.li,tlgu&lis proprilrs' Przebieg włókien tego mięśniadaje się prześledzić tylko pod mikroskopem, przy czym są one trrrdne do rozdzielenia, gdyż tworzą swoiście,,spilśnioną,, struktulę wewnętlzną języka. Pod błon4 śluzowągrzbietu języka wysiępuje zwarty pokład tkanki łącznej wyposażony we włókna klejorodne, zwany rozścięgnern 1.ęzyka, apoteurosis linguae .,Nypustkj rozścięgna wnikają w głąb języka tworząc jego lusztowanie łącznotkankowe. Samo rozścięgno stanowi Przyczep dla mięśniwłasnych języka' Uzupełnieniem dominującego trtkarria mięśniowego języka jest przede wszystkim skąpo reprezentowana

z' przegrod.ą jęz1lka, otaz Zewnętrzna okrywa w postacr śtuzówki, /. języku majq też swoią siedzibę gru. czoll' językowe oraz slupis|a 1fl'iJ.[.1#;.*

||i.i|j .|a.'"" lllIll(ą mrIc0so

Iin?r!ne, wr)/

:':;;J:i'l7iffi:i;:;3ł,uę:l;i;l'.i.##:i']ff

j":];;-f ko.^,,a rvystępuje na grzbiccie i z boi.ów, '"',

natoml""i"".'"i*'

.)iil

;i];il

j':i::łl

oorzeń języka okr-ywa

j#.{.'i"i:}:'#nii#:r111f łł*t1+#.

i'[;;-i,'i;.li ci nasador'vej wyr,r'oclzi się z endoclermv'

Sluzór,r,ka języka jest ściślezespololla z napJętą' .1tlkl.r.1rlie przvlega]acą ;ęzyka błoną pclc1śluzor,r'ą. .1:':' -i.'-'.t...lł l.

l]:-.""..:,,

c1o

utkania

','"|lę;]'k; ń; ślrrzówka po stlonie

w miejscu.gtizie 'w pl.rszcz,r zrr]1 pośrotl|owej przechoclzi zrł'anv wędziclełkiem 1ęzyka jiy,. ez zo1'

1amy ushleJ, trł'orzv falcl

r'v

śluzól,r,kę c1na

Ry(' 14. Języki: konia (A), b,vc1ła (B), śWini (c) i psa (D)- Widok oc1 strony grfbieto.!Ą'o-bocu nej

I

s

ru"r

i'l!1.,. ,.

re/\t., l'l't'rezrl': .""*.t..*-ii;..'iT.]i':1.;.1,*':#"Jli.'::::::::"'i.'x.$'.l;i::ł:]:"", 1 'll n]|gL]J]liięf)}Ówe 2 łUl o(ńnn t,".l..^iL

n

g.'y,;.i""i"';

53

Ryc. 15. Powierzchnia dobrzrrszna wędzidełka języka psa

a

Podjęzycze;

b

fa8ięte brfegi jęuyka

Sluzówka na powierzchni btzlsznej 17zyka oraz po bokach jest gładka i delikatna' Natomiast śluzówka grzbietu języka jest zgrubiała i usiana licznymi brodaw. kami językowymi, papillae linguales. Ze wzg|ędtt na budowę i funkcję brodawki języka można zgrupować w dwa zespoły brodawki mechanjczne oraz brodawki smakowe. _ Brodawki mechaniczne, ilościowodominujące, występuią w dwóch postaciach,

jako brodawki nitkowate, papillae filifonnes, oraz mniei liczne brodawki stożko. wate, papillae conicae, znacznie silniejsze od poprzednich. _ Usiany brodawkami mechanicznymi, pochylonymi dogardłowo, grzbiet języka stanowi, w zależnościod gatunku, mniej lub bardziej szorstką powierzchrrię ocierając4 sie o marszczki podniebienrre, śluzówki podniebienia twardego, co usposabia przy ruchaclr jęz;'ka do podsuwania treścipokarmowej pod działanie zębów lub do formowania kęsów pokarmowych i przesuwania ich w stronę gard|a. Z Pfzytoczonych wywodów wynika, że nazwa ,,brodawki mechaniczrre', jest tu właściwa. U Szczeniąt i prosiąt przejściowowystępuj4 brodawki brzegowe, pt]pillt|e ffi rgin&. les, ulokort'ane, zgodnie z nazwą/ na brzegu 1ęzyka, któr.e ułatwiają akt ssania. - Brodawki smakowe, papillae ptstatotiae, wł.ączone w obsługe zmysłu smaku, o1:8&nu1n gustus, są w zakresie budowy, rozmicszczenia i liczebności gatunkowo zmienne. Występu]ą one jako brodawki 9rzybowate, papillae fungiformes; brodawki oko|one, papillae aallatae; brodawki liściaste, papillae foliatae. Zastosowane tu nazwy nawiązują do kształtu odpowiednich brodawek' Brodawki grzybowate, podobne do zminiaturyzowanych młodych pieczarek lub guziczków, dostrzegalne gołym okiem, są IozPIoSZone wśród brodawek nitkowatych (ryc' 14_5). Występuja one głównie po bokach grzbiehr języka na wysokości trzonu oraz na powierzchni grzbietowej części wierzchołkowej. U owcy i kozy mogą występować pojedyncze brodawki grzybowate na powierzchni brzusznej języka. W miejscu, gdzie tlzon przechodzi w korzeń języka, Sadowią Się na jego glzbiecie brodawki okolone. Nazwę swą zawdzięczają charakterystycznemu ukształtowaniu. Brodawki okolone (4) widziane z góry maja kształt Placków oddzielonyclr od otoczenia okrągłym zagłębieniem, PrZy Czym same nie wysterczają ponad poziom sasiadującej z nimi błony śluzowej języka. Są one szczególnie duże, ale pojedyncze, po jed. nej z każdej strony u świnii konia (A, C). Proporcjonalnie mniejsze, lecz w zwiększonej liczbie po2 3z każdej strony, występrrją u psa (D) i kota. Znacznie więcej jest ich

l

I

I

u bydła (przy czyr:l zaznacza się tu duża zmiermośćosobnicza) od 8 do 18 z jednej st'óny. Uioźy obowiązuje większa stabilizacja, bo jes t przewaznie Lf, rzadziĄ 1.1-18.

Tuż przeó fałdem śluzówki, łączącym po obu stronach podniebienie miękkie z korzen]iem 1ęzyka, zwanym łukiem podniebienno-językowym, arcus palatoglossłs, układają-się po obu sironach grzbieŁv języka pojed'.ncze brodawki liściaste (3). Nazwę ich uzasadnia ukształtowanie brodawek w Postaci poprzecznych fałdów-śluzÓwki na podobieństwo Plzylegaiących do siebie liścipooddzielanych równoległymi do Ńch poprzecznymi iowkami. obowiązuje tu znaczrua zmierrność gatunkowa. Zarówno w wym iarze bezwzg|ędnym, jak i względnym brodawki liściasteSą naj\^/iększe u konia _ długośćich osiąga f_2,5 cm. Również duże są u świni0,7_0'8 cm. U psa brodawki liśiiaste są maie' całkiem nieznaczne u kota, a brak ich zupełnie u Drzezuwaczy, MIĘŚN|E JĘZYKA, MUscULr uNGllAE, I M|ĘŚN|E GNYKoWE, MUSCULI HYOIDEI Mięśnie języka są pochodzenia somatycznego. Unerwia je XII para nerwów czaszko_ wych, czyli n' podjęzykowy' n, hypoglossus. Wyróżnia się tu dwa zespoły mięśni zewnętrzne mm. wewnętrzne ięzyka nie majace łącznościze szkieletem oIaZ mm. skąd wpromieniowuja do ciała !ęzyka uzyskujace' p,źy",.p na odpowiedniej kości,

łącznotkankowa' położonaw płaszczyźnie 1ę"yu. rr,ńiq t"u u irdziej wyrażnablaszka poś.oalo-ejję"yl.a w iego wnętrzu, jako przegroda języka, dzieli ten narząd na dwie

'

s).metryczne Porowy.

Mięśniewewnętrzne języka stanowią jego zasadnicze utkanie, i jak wsPomniano, ujmowane są wspóJr-rym mianem _ m. iezykowy własny. orientacia przestrzenna włókien mięśniowych odpowiednio użytych umożliwia skracanie lub wydłużanie języka, zwężanie b ądź roiszerzarie, grubienie lub roz p|aszczanie, unoszenie i opuszjęzyk cianle. lr"y j"d"oczesnym skurczu wszystkich rodzajów włókien mięśniowych języulega zesztywnieniu. Przydatność funkcjonowania określonych włókien mięśnia pary trzy kowego własnego uzupełrriaja mięśnie zewnętrzne 1ęzyka, które obejmują mięśni: symeĘcznych t. ulęsien bródkowo-językowy, m. geniogloss''s, jest to płaski' półpierzasty mięsień ułożonyw płaszczyżnie pośrodkowej odpowiedniej Strony w bezpośrednim języka' sąsiedztwie swego jednoimierrnógo partnera stfony przeciwnej w obrębie ciała przylegający do 1ącznotkankowej przegrody. Rozpoczyna-się on w kącie bródkowym zu.il-"y,..ńa jego uścięgniona dó1na częśćSięga do Podstawy koścignykowei. od częściścięgniętej odchodzą wachlarzowato włókna mięśniowe, które wnikają do wierzchołka P|zez trzon po korzeń języka. Mięsień bródkowo-języko\^/y pociąga język do przodu i ku dółowi, przyczynia się do powstawania w nim rynienki

'r6-a, 37 -31.) . 2. Mięsień gnykowo.ięzyko wy, m. hyoglossl,ls, układa się po stronie bocznej korzenia języka jako płaski nieregulalnie plostokątny mięsień, który przez trzon s1ę8a do wierńółka-języia (ryc. 1'6_d, 1'7 _1'2). JeSt on antagonistą m. bródkowo-językowego, który nakłada się na niego z boku podczas' gdy sam przykryty iest z zewr.ątlz

(ryc.

.yl.owo-je zykowy.Przyczep początkowy m. gnykowo-jezykowego znajduje iię na poditawie k. gnykowej i jej wyrostkach. Włókna jego wpromieniowuj4 skośnie prz'ez m.

a,- nl'

Ryc. 16. Mięśnie języka i koścignykowej Psa

b

m' bródkowo.8nykowy; c m' rylcowo jęfykowy' d - m. gnykowo ięzvm. naPinacz ża8ielka Podnicbienne8o; 8 . m. dźwigacz ża;i;lka pojni;' |rjennego' h - m' skrfy.tłowo-8.rldłowy; i . m. Podr1iebienno.gardłowy; k ] m' rylcolvo garałówy joustny; l m' Bnyko\Ą]o-gardłowy; nr m' tarczowo gardlolĄ'y' n . m' Picrścienno.saldlowy; n, m' Pierścienn;. Prze]ykowy; o m' rv|cowo 8ardłowy dooBonowy; P . m. tarcfot'o gnyk.-'' q -' Pierścicnno talcfowy' . r m' ńostkowo-gnykowy' s m' mostkowo.tarczowy; t m' dlugi głowy; u n' dwubrfuścowy; v m. ryrcowo-gnykowy l częśćry]cowata k' 8n)'kowej; 2 częśćspojeniowa' 3 róg językowy; 1 Ió8 kllaniowy; 5 n' krtaniowy Przedni' 6 tchawica; 7 Prze|yŁ ź] - 8ru.zoty Podniebicnne' 9 cieśń gardzi;]i' i0 - spojenie żuchwowc; 10, gałaźżuchwy' 1l - m' źwacf; 12 m' skr7vdło.$'v prfvśrodkowv a,

kowy'

c

bródkoiĄ,o-językowy; m' źuchworvo €]nvkowy;

f

-

do przodrr i ku góIze w utkanie ięZyka od strony dobrzusznei, poczynaiąc od kolzenia przez do wierzchołka języka. Skurcz tego mięśniapocią8a ięZyk ktr tyłowi i w dół''trzon 3. Mięsień rylcowo-językowy, m. styloglossus, jest smukłym mięśniem o płaskim -. ścięgnie rozpoczynającym Się na doustnym końcu częścirylcowej k. gnykowy. Jego Włókna mięśniowewplatają się w Zrąb jezyka od strony łokro-boc;ei i sięgaią;ż do wierzchołka języka (ryc. 76 c, 77_.!.3), Skurcz m. rylcowo-językowego'Sklaca język i unosi jego wierzchołek' PrZy iednostronnym działaniu ścągijęzylina swo;ą StIonę.

m.

Połączenie języka z k. gnykową za pośrednictwem rn. gnykowo-językowego oraz -

rylcowo-językowego sprawia, że zmiany w ustawieniu tejże kości witywa;a

pośredlrio na pracę języka' Jest więc rzeczą celową omówienie tutaj również mm' gnykowych decyduj4cych o pozycji k. gnykowe;'. Pod względem morfologicznym irm. 56

l

I I

t

ł

4

I

Ryc. 17. Mięśnie języka i kości gnykowej konia C m' dźfigacz war8i 8órnej' D m' kłowy; E - żuchwa; F - Wyrostek zębodołov/y szczękł F, - ząb przedtrzonowy trz€ci' F,, - fąb tlzonowy dlu8i' G 8rzebień twa|zowY C, - lnz szczękii H k. czołov''a' l _ łuk jarzmowy' K 8uzek stawowy; dólżuchwovr'y i wylostek zastaA-

k- nosowa;

B

m. dźwi8acz nosowo-war8owy,

skoniowejj L - m- skroniowy; M maiźowina uszna; N luska k' potylicznej; o kłykieć Potyliczny; wyrostek Przykłyciowy; Q gruczoły podniebienia' R - uchylek trąbki słuchowej (worek Powietrzny)j R - hąbka słuchowa' s, s, - m' dwubŹuścowy, T m' p|osty głowy doblzuszny' U m' długi 8lowy; V 8luczol ialczowv; l,v. ichawica' X _ plzełyk a język; b - częśćbęb€nkowa c _ cZęśćrylcowa c, kąt rylcowaty k. gnykowei' d częśćsPoj€niowa Prfy' Ęta PŹez m. gnykowo'ięzykowy ' 1 m' podniebienny; 2 m. naPinacz ża8ielka podniebiennep, 3 m' dźwigacz żatielka podni€bienn€8o; 4 - n. rylcowo gardłowy doogonowy; 5 m' skŹydlowo-gardłowy' 6 m. Podniebienno-gardłowy' 8 m' 8nykowo'gardlowy,9 m. tarczowo-gardlov/y, 10 m. Pierścienno-gardłowy;11 m. pierścienno-przełykowy' 12 m' Fykou/o.językowy' 13 m. rylcowo-językowy; 14 m' bródkowo-językovr'y' 15, 15, m' żuchwowo-gnykowy; 1ó - m. bródkowo.8nykov/y; 17 m' rylcowo-gnykov/y; 17, m' Potyliczno.gnykowy; 18 m' mostko.t^''o.gnykowyj 19 n. Ęatkowo-8nykowy; 20 m. mostkowo-tarczowy; 20, m. tarczowo-gnykovr'y

wowy k'

P

-

57

gnykowe tworzą dwa zespoły _ mm. gnykowe dolr-Le, czyli długie i mm' gnykowe góine, czyll krótkie. Do mm. gnykowych długich należą _ m. mostkowo-gnykowy, m. mostkowo-tarczowy i m' łopatkowo-gnykowy. Mięśniete Iazem wzięte starrowią jakby kontynuację m' prostego brzucha i zostały szczegółowo omówione w t. I, s. 324. Pozostaje do omówienia zespół mm. gnykowych krótkich, w skład któryclr wchodzą _ m. żuchwowo-gnykowy, m' mylohyoideus, m. bródkowo-gnykowy' m. geniohyoideus., m. rylcowo-gnykowy, m. stylohyoidetts, m. tarczowo-gnykowy, m. thqrohyoideus, m. potyliczno-gnykowy, m' ocipitohyoirle s, m. rogowo.gnykowy, m. cetatohyoideus, m. gnykowy poprzeczny, m. hyoideus tftł saersus (ryc. 16, 17). Mięśniekrótkie k. gnykowej zostały również opisane szczegółowo W tomie 1 G. 324\.

GARDZIEL, FAUCES Jak otwolem wejściowym do jamy ustnej jest szpara ush1a, tak otwolem wyjściowym, przeciwległym do poprzedniego, jest cieśń gatdzie|i, isthmus faucium. Jest to lodzaj

przesmyku o zmiennym świetle między jamą ustną a jamą gardła. Terminem gard,zie|, fauces, określa się niewielką przestrzeń ograniczoną od góry przez pow|erzchnię brzuszną żagielka podniebiennego, od do|u zaśprzez powierz. ihnię grzbietową korzenia iezyka. Sciany boczne gardzieli ograniczaj4 łuki podniebienne: łuk podniebienno.jezykowy oraz łuk podniebienno.gardłowy. U człowieka przy krótszej jamie ustnej, ze ztozumiaŁych względów łatwo dostępnej przy badaniu, garclzieljest obszarem respektowanym w praktyce lekarskiej, już clroćby z racji umiejscowionych tam migdałków podniebiennych położonych między łukami podniebien' nymi. U zwierząt domowych przy stosunkowo długiej jamie ustnej' ciasnej i trudno dostępnei częścidogardłowej, istnienie gardzieli jest pomijane poza terminem ,,cieśń cardzieli". Światło gardzieli, a ściślejjego cieśń,nie zawsze jest otwarta (drożrra), jest to Zsynchronizowane z położeniem żagielka podniebiennego. Gdy żagielek jest uniesiony ku górze, a dzieje Się to WóWcZaS, gdy gardło jest czynne jako droga pokarmowa, cieśń gardzieli staie Się drożna: komunikacja między jamą ustną a iamą gardła jest otwarta. Gdy żagielek podniebienny przylega ściśledo korzenia jezyka, a wiec jest opuszczony ku dołowi, co zachodzi wtedy, gdy gardło jest czynne jako droga oddechowa, cieśń gardzieli jest wówczas zaciśnięta, praktycznie nie istnieje' Cieśń gardzieli bywa też określana jako częśćprzednia gardł.a, pars offilis phąryngis.

!

I

I

\

I

GARDŁo PHARYNX Gardło, narząd jamowy o bryłowatym zarysie, nieregularny pod względem geomeumiejscowiony na przejściugłowy w szyję, W Sąsiedztlvie PodstalĄ/y tlycznym, czaszki i dwóch pierwszych kręgów szyjnych. Z boków objęty jest przez rogi k. gny'est kowej i mm. skrzydłowe, u konia zaś(ryc' 18) również przez worki powietrzne'

I

t I

n

i

Gardło od dołu podbudowują korzeń języka oraz krtań, leży więc ono na szlaku dróg pokarmowych i oddechowych jako jeden z odcinków Ęchże dróg, przy czym drogi te w oblębie jamy gardła, caaum pharyngis, krzyzuja się z sobą (ryc. 19). Droga oddechowa, a ściślejjama nosowa, leży górnie w stosunku do leżącej pod nią drogi pokarmowej, którą w początkowym odcinku iest jama ustna. Dopiero po przejściu ptzez jarr.ę gardła, gdzie droga oddechowa i pokarmowa ulegają wzajemnemu skrzyżowaniu, stosunki ulegają odwróceniu. Droga pokarmowa, \. przełyk, układa się grzbietowo' droga oddechowa zaś, reprezento.i4/ana PrZeZ kltań i tchawicę' zajmuje położenie brzoszne. Dwoista rola gardła w omawianym zakresie polega na Łyrr., ze dziaŁa ono naprzemiennie: jako droga oddechowa zapewnia połączenie między jamą nosową i krtanią oraz jako droga pokarmowa utrzymuje łącznośćmiędzy iamą ustną a przełykiem. W celu łatwiejsze8o Przedstawienia budowy i ostatecznego znaczenia gardła plzedstay/imy krótko niektóIe elementy rozwojowe tego narządu. Jamę ustną i galdło przięto określaćumownym skrótem ,jelito głowowe,,, chociaż są to twory pod względem lozwo'owym różne. Przedni odcinek ,,ielita głowowego,, _ jama ustna pierwotna w następstwie poiawienia się na jej obszarze cią8łei przegrody .i^/ Postaci Podniebienia' ulega podziałowi na iamę nosową oraz położoną w stosunku do jamy nosowej ku dołowi jamę ustną ostateczną, czyli wtórną. Należy fu przypomnieć, że jama ustna pierwotna Stanowi Y/puklenie ektodermy powierzchniowej głowy, zmierza1ące do spotkania z najbardziej do przodu wysuniętym i ślepo zakończonym odcinkiem głowowym endodelmalnej cewy ielita Pierwotnego, intestinum pimitiTun. W wyniku spotkania ektodermy jamy ustnej pierwotnei oraz endodermy jelita Pierwotnego powsĘe Znany nam już dwulistkowy ekto-endodermalrry twór przejściowy' iakim jest błona gardłowa. Nazwa ta sygnalizuje, iź nai bardziej do przodu wysunięĘ odcinek endodermalnej cewy jelitowej to przysz|e gardło.

o ile jama ustna Pierwotna została podzielona

Za pomocą podniebienia na jamę

nosową i jamę ustną ostateczną' o ty1e drugi odcinek ,,jelita głowowego,, _ gardło _ Pozostaie nadal narządem pojedynczym po uprzednim zaniku przegrody w postaci

błony gardłowei, która ulega całkowiĘ likwidacji ńe zostawiając żadnych widocznych śladów. Zasługu'e tu na uwagę wielka aktywność narządotwórcza rozwijającego się galdła; ptzewyzsza ono w tym względ'Zie znacznje akiywność jamy ustnej. Do narządów gardłopochodnych, a więc wywodzących się z endodermy, zalicza się częśćjęzyka' tarczycę, przytarczyce, trąbkę słuchową' iarnę bębenkową, krtań, tchawicę, płuca i gardło ostateczne. Natomiast z nabłonka ektoderma]ne8o iamy ust-

się szkliwo zębów, ślinianki oraz tzw. kieszonka Rathkego, któIa w przysadkę gruczołową' Do wnętrza jamy gardła wystercza fałd mięśniowo-śluzówkowy W postaci leżącego na przedłużeniupodniebieŃa twardego żagielka podniebiennego/ Zwanego inaczej podniebieniem miękkim. Wolny brzeg żagielka przechodzi na boki w symehyczne fałdy śluzówki zespalając się na tylnej ścianiegardła w pojedynczy łuk pod-

nej w}.lvodzi

w przyszłościprzemieni Się

niebienno-gardłowy (ryc' 29_8_10). Zagielek podniebienny oraz łuk podniebienno-gardłowy razem Wzięte przyczyniaja się do podziału (w sposób nieszczeJrry) jamy gardła jakby na dwa piętra _ góme

z sobą w łącznościza pośrednictwem zmiennego w zależnościod aktuahei funkcji gardła, otworu, jakim jest ujścieśród-

i dolne' obydwa piętra pozostają w kształcie,

h

Ryc. 18. Przekrój sŁrzałkowy garc1ła konia poc1czas oddechu (A) i pobierania pokarmu (B)' Rycina Pólschematyczna

a

b

c

d

e Pr,elyk; f. ujścicsa|dkx!€ i chrząstka pierścieniowata'

korfeń jęz)'ka, nagłośnia' mięśnje ga.dła; żagiclek podniebienny; k' tnyko!\.a; t|ąbki słuchotĄ,ej' zachyłek irabki shchowcj (wolck }r(,wietrzny); k - fałd Bll)so(,y; chrząstka tarczowata

g 1

60

h

)o.:'=:*ź

Ryc. 19. Plzekój strzałkowy głowy konia. Linia kloPkowana oblazuje dlogę Powietrza; a linia kreskowana drogę pobieranego pokarmu

a 1

ża8i€]ek Podniebienny' b

- ujście prz€woc]u

- podjęfycze' c - chlząstka 8rzbietu języka' nosowoJzowego; 2 - przedsionek jamy ustnej; 3

d

naglośnia

nalząd ]emieszolĄ,o.

nosov'y'5-zatokaPrzynosowa'6-uiściegald]owetrąbkisłuchowej'7 jamaczaszkowa'8.zachylektTąbki "o"o*o; 't 1u.u

sluchowei(woJek Pov/ietrzny), 9 _ Przełyk; 10 - brodawka siekaczowa' 1i okolona;13 - brodawki ]iściaste'14 - fatd głosowy' 15 - tchawica

- mięsko podjęzykowe;

12

blodawka

Ryc. 20. Gardło psa nozd|za b'ne, b _ jama ustna' c _ częśćnosowa gardła' d _ cieśń galdzieli; e częśćkltaniov/a 8ardla' Przetyku; i,--Prz€lył' t chrząstka tarczowata' h tchalvica; i k. podniebienna; k _ źJgielek :..łl".:d"b":k podru.ebLenny' ] - ięzyk; m'- dcjl mi8dallowy' n k' gnykowa; o nagłośnia, P wyrosńk k[nowaty; q _ chrz'ąstka na]€wkowata; r chrząstka Pierścieniowata,5._ blze8 ża8i€lka' t, t,- łuk Podniebienno-gardłowy' u - próg tardłowo-przetykowy; v ujście gardłowe trąbki stuchowe|

a-

61

Bardłowe, ostium inttaph&ryn1euffi (ryc. 29 11,30_11,35_11)' ograniczenie tepio otwo' ru tWoIZy: wolny brzeg żagielka podniebiennego, oraz łuk poclniebienno-go..lłn*y. Piętro górne gardła' które przylega do jamy nosowej i pózostaje z nią w łącznoici przez nozdrz'a ty]ne, jest przedłużeniemdrogi odc1echowej i nosi nazwę częścinosowej gardła, pars nasalis pharyngis (ryc. 20_c). dolne jest bardziej skomplikowane, obejmuje aż ttzy części' W prze'' |i*,1o jamy ustnej układa się częśćustna gdyż gaiclłu, ..u,y*ur'a inaczej cieśrriq gar{łTż.:"iT dzieli. Sięga ona od ostatniego tlzonowca do podstawy nagłośni,epigiottis. Ruiho mym sklepienlem tej częścijest powierzchnia brzuszna żagiJka. Ogran"iczenie boczne tworzv śluzówka przechodząca w fałd łuku podniebienno-języko'wego' arctts palatoglossus, dnem omawianej częścizaś]'est śluzówka korzenii grzbietu |ęzyka. W,fazie oddechowej gardła powierzchnia brzuszrra zagielka przylega do korźenia języka i wówczas częśćprzednia gardIa zacieśnia się do szparo-aĄ zar1,sowirrej i.zestrzeni poprzecznie między żagielkiem i korzeniem języka (ryc' 18 A). Drugi składnik piętra dolneg-o częśćkrtaniowa gardła, pars laryngea pharyngis, Ąmuje okolicę dolną gardła' Wystercza do rriej częśćpizednia t.Tu"i, o s.;jl"1, chrząslka nagłośniowai wyrostki rożkowate chrząstek nalewkowatych oraz fa|di nalewkowato-nagłośniowe. Wymienione twory razem twoIZą tzw. koionę krtani. Po obu jej stronach można wyróżnić syrnetryczny rynienkowato ukształtowany zachyłek gruszkowaty gardła, recessus pitifonnis (tyc. 3740). Swoiście ukształto-ol'y ńt.' ry ,jziutawy dach', częścikrtalriowej gardła tworzą uprzednio wymierrione" fałc1y i łuki otaczaiące trjście śródgardłowe. C'zęśćprzełykowa gardła, pars esophagea, określanateż mianem przedsionka ptzeł'yku, aestibulu'm esophagi, rrsadawia się w okolicy tylno-górnei ścianygardła, w tyle od.łuku podniebienno-gardłowego (ryc' 20 e'). b mięsciżernych W tym mieiscu występ śluzówki zwany progiem gardłowo.przełykowym, ''li;ń1e "lę iimen phatyngoesophagettm (ryc. 20_u; 29-7f,). Połączenie 1amy gaidła z sąsiadującymi narządami zachodzi p r zez: Symetryczne u;'ściegardłowe trąbek słuchowych, ostit|l11 pharyngettm tubae ._ auditillae, przebijajace sklepienie gardła' nozdrza ty|ne, przez które jama nosowa łączy się z częściąnosową gardla, cieśń gardzieli, za pośrednictwem której iama ustna łączy się z jamą gardła, _ wejściekrtaniowe, aditus latyngis, Stanowiące komunikację między częściq krtaniową gardła, a krtanią, otwór we;ściowy do przełyku łącz'ący częśćprzełykową gardła z przełykiem. Sciana gardła składa się ze ś1uzówki i powięzi wewnętrznej a'lbo głębókiej, poprzeczrrie prąźkowanej warstwy mięśniowej, powięzi powierzchownq oraz , uło)onej powierzchownie przydanki. Bł:.u śluzowa nie jest jedno]ita' W ' . droga oddechowa zwana częściq oblębie Piętla górnego gardla, które jest czynne nosową ga.ała'-stuzo'*t'a' podobnie iak w obręiako bie częścioddechowej jamy nosowej, jest wysłńa nabłonkiem wń]orzędowym walcowatym urzęSionym. Ponadto śluzówka tej okolicy zawiera nieliczne grućzoly oraz skupiska tkanki limfoidalnej. Sluzcjwka dolnego gardła do obsługi drogi pokarmowej jest -włączona 'piętraustna, nablonkiem Wyslarra' Podobrue ]dk Jama Wielowarstwowvm płaskim' P.owięź głęboka gardła jest cienka i wpromieniowuie się swymi ńlciknami w szew gardła, usytuowany na sklepieniu gardła w płaszczyżnie pośro
Ryc. 21. PIzekIój strzałkowy głowy psa a _

małżowina nosowa dobrzuszna' a, - malżowina nosowa dotrzbietowa, a,, malźowiny sitowe; a',, zatoka czolowaj-b jama ustna wIaściwa' b, - Przedsionek jamy ustnej; c. częśćnosowa 8ardła' d - cieśń gardzie]i' e częśćkrtaniowa 8ardła; e,, f przelyk; g - krtań' h _ tchawica; i . malszczki Podniebienne; i, - brodawka siekaczowa; k żagielek podniebienny; 1 wierzchołek jęfyka' l, - vzon języka; I,, - korzeń języka' m - m ' bródkowo.gnykowyj m, k. gnykowa; n chrząstka tarczowata' o - na8lośnia; P wyrostek klinowaty' q chrząstka na]ewkowata; r chrząstka Pierścieniowata' s, t, t, - luk Podniebienno.gardłowyj u m. pierścienno-gardłowy; u, sp]ot żylny' v trąbki sluchowej' w - szew 8aldIa; w, migdałek 8ardłowy (kot); x ] sklepienie 8ardła; 'rjści€ 8ardłowe y k' siekaczowa; y, źuchwa' z - płytka nosowa

poy/ielzchoM/na gardła iest silniejsza od poprzedniej. Między obu powięziami gardła układaią się mięśniegardła w dwóch pokładach działającyih w stosunku doiiebie

antagonistycznie _ mm. zwieracze gardła, mm. constrict;res phttryflyis, rozwietacze gardła, mm. dilatcłtorcs pharyngis.

'

olaz mm.

Zwieracze występuja w hzech zespołach ułożonychsymehycznie: _ Zwietacze gardła przednie, mffi. constrictorcs pharynyis tostrales, obe;.mują

dwa mięśnie:

rnięsień podniebienno-gardłowy, m. palatopharyngeus (ryc.17_6), zespalający Podniebiennym, m. palatinus, rozpoczyna się na brzegu wolnym k. podnieoraz k' skrzydłowej, a kończy się na brzegu przedniń chrząstki taiczowej ktani oIaZ w ścianiegardła, gdzie osiąga szew gardła' 2) mięsień skrzydłowo-gard|owy, m' pterygopharyngeus (ryc.77_5), rozpoczyna . się na k. skrzydłowe], a kończy się także w szwie gardła'

.1)

m. biennej się Z

63

Ryc.22. Przekrój strzalkowy głowy kota' Opis jak na ryc'

21

Zwieracze gardł.a środkowe(ryc. 32_20) u człowieka są reprezentowarre również przez dwa mięśnie. Zwieracze gardła środkowe poiawiały się jako zespół jednostek mięśniowych doustny przede wszystkim w anatomii człowieka. obecny stan wiedzy na ten tcmat u interesującyclr nas gatunków uznaje obecność w tej grrrpie jednego mięśnia,jakim iest m. gnykowo.gardłowy, m. hyopharyngeus. RozPoczyna on się na sąsiadujących częściachk. gnykowej i wplomieniowuje w ścianęgardła' Zwieracze gardła doogonowe (ryc. 32_21)' są dwa: 1) mięsień tarczowo-gardłowy, m' thyropharynge's (ryc. 16_m, 17 _9) |ozpoczyna się na powierzchni Zewnętlznej chlząStki tarczowej, a kończy się w szwie, raphe phąryngis, 2) mięsień pierścieniowo.gardłow, m. cricopharyngeus (ryc. 1ó_n, 17_10), Się8a od powierzchni bocznej chrząStki Pierścieniowatej krtani, a kończy się rra szwie gardła. Zwieracze gard)la maią swych antagonistóW W rozwieraczaclr, którymi są obustlonne mm. rylcowo-gardłowe doogonowe, mm. stylopharyngei caudąles (ryc. 16-o, 17 4). Kaź.dy tozpoczyna się na wewnętrznei powierzchni częściśrodkowej (rylcowatej) k. gnykowej' skąd przechodzi między zwieraczami środkowymi i doogonowymi w kierunku przednio-dolnym i Wpromieniowuje w boczną ścianę gardła. Dwojakiego rodzaju, naprzemienna Plzydatność galdla, bądź jako drogi pokarmowej, bądźoddechowej, jest uzależniona od ustawienia ruchomego, a więc umięśnionego fałdu błony śluzowej podniebienia, jakim jest podniebienia miękkie, irraczej żagielek podniebienny. Zagielek podniebienny stanowi przedłużenie śluzówki podniebienia twardego' Na brzegu dogardłowym' czyli wolnym blaszki poziomej k. pod64

niebiennei' ma on przyczep kostny. Kieruje Się następnie ku tyłowi w głąb światła gardła' tworząc rrlchomą przegrodę między częściąóddechową gardła,'reprezentowaną przez częśćnosową gardła, a częściąpokarmową w postaii częściprzedniej gardła określana też mianem, cieśńgardzieli' Obwodowy, wolny brzeg żagielka sięga do podstauiy chrząstki nagłośniowej, przy czym u świnimożna na nim zaobserwować położony w płaszczyźiieposrodtowó1 rue.znaczny wysjęp w postaci języczka, ul';ula, który zw|aszcza u człowieka jesi ' do|Ź: ył/ks:t-ał:ony. Szczególrrie długi żagielek podniebienny u konia, na który zachodzi dachówkowato nagłośniai przyciska go szczelnie do korzenia języka, sprawia, +,e zwierzę to tylko z trudem lub wcale nie korzysta z jamy ustnój iato aiogi oddechowei (ryc. 41). Śluzówka żagielka podniebiennego, jak już, było powiedziane, jest pokryta od strony grzbietowei przez nabłonek wielorzędowy walcowaty' urzęSiony, natomiast od sfuony brzusznei, która tworzy sklepienie dla cieśnigardzieli, śluzówka ma nabłonek wielowarstwolĄ/y płaski. Powiązanie śluzówki zagidtka z korzeniem języka następuje Za Pomocą łuku podniebienno-językowego' Tylnie od niego jest nieparzysty łuk poóniebieruro-gardłowy (ryc. 29.8, 9, 10; 3o_9, 10). Strona gs zbietow a' zagielźa posiadu nieliczne gruczoły i skąpą ilośćtkanki limfaĘcznej. Strońa brzuszna za=wiera wymienione twory w znacznej obfjtości. .k1Y ParzY ste mięśnie Zapewniają ruchomośćżagielka podniebiennego. 1' Mięsień podniebienny' m. palatinus (tyc.77_1), rozpoczyna się iozścięgnem

na brzegu tylnym, czyli wolnym blaszki poziomei k. podniebiennej, skąd ńpromieniowuje do wnętrza żagielka podniebiennego osiągając iego brzeg wolny. U pizeżuwaczy i świni, u których można wyróznić nieztaczny |ę,y.".i., częśipośrod. kowa m. podniebiennego ulega nieznacznemu zgrubieniu, które można traktować jako m, języczka, m' uoulae. Skurcz m' podniebiennego skraca żagielek podniebienny.

2' Mięsień napinacz żagielka podniebiennego' m. tensor aeli prłlatini (ryc' 77-2) ma przyczep' kostny na wyrostku mięśniowym częścibębenkowej k. skroniowej. Przylega on do ścianytrąbki słuchowej, tubtł ttuditir:a. Ścięgno opisy'wanego mięśnia na

wysokości wyrostka haczykowatego k. skrzydłowei uzysku'e k;leikę ma"ziową i po

jego stronie pośrodkowej wpromieniowuje się rozcięgnem z nazwą m, napinacz żagielka napina żagielek.

w żagielek. Zgodnie

3. Mięsień dźwigacz żagielka podniebiennego' m. Ieaątor aeli palatini, rozpoczyna się łącznie z mięśniem poprzednim na wyrostku mięśniowym i układa się po jego stronie Na bocznej ścianiegardła, w jego ózęści oddechowej,

-przyśrodkowej.

on przykryty pIzez m. skrzydłowo-gardłowy, z którym krzyżuje się od strony Welvnętrznej. Czyrrnośćtego mięśnia wyraża się rrnoszeniem żagielka w stronę podstawy czaszki. Akt polykania jest szeregiem powi ązanych ze sobą czyrurościodruchowych' przy uym mięśniecz1.rrne w czasie aktu połykania' mimo że są Prążkowane, nie podlegają woli gospodarza. Mowa tu o mięśniach gardła i przełyku. WstęPem ao te1 czynnósci jest zamknięcie SZpaIy ustnei i przy udzlale języka i podniebienia twardego utworzenre Z pr'ze^ltej i naślinionej karmy kęsa pokarmowego, odpowiedniej wielkości. Następnie jęZyk Przyciśniętydo podniebienia i cofnięĘ pizesuwa kęs przóz cieśńgar. dzieli do jamy gardła i tu się rozpoczyr:rają czynnośćibdruchowe niipodporządikowane woli. obecność kęsa w iamie gardła podrażnia zakończenia czuci.owe w ścianie

jest

galdla, W następstwie czego Pojawia się fala perystaltyczna jako efekt skurczu zwieraizy najpierw gardła, a następnie przełyku' Dzicje się to w ten sposób, ze zwieracze

poprzedzające kęs ulegają skurczowi, przy jednoczesnym zwiotczeniu zwieraczy ieżącyclr za kęsem. W tym Samym czasie urriesiony ku górze żagielek podniebienny dostaniu Się tleścipokarmowej do jamy nosowej przez nozdrza tylne' "opobi"gu Kitań pizyciągnięta pfzez mięśniedo przodu i ku górze przyciśnięta do korzenia języka zamyki swój wpust szczelnie przylegaj4cą chrząstką nagłośniową'

NA

Y cHŁoNNE JAMY USTNEJ I GARDŁA

Wprawdzie twory, o których mowa, należą do układu chłonnego, Stanowiącego cZęść angiologii i tam będą one potraktowane w sposób bardziej dokładny, to już obecnie zachodzi potrzeba zajęcia Się l-dmr. Tkanki limfatyczna, tj. siateczkowa, w okach któIej WyStęPu]ą limfocyty, tworzy liczne skupiska, wśród których najliczniej replezento.i^/ane są grudki chłonne, lymphotoduli. Zainteresują nas tutaj również mieszki ięzykowe, folliculi lingules, bądź' mieszki migdałkowe, folliculi tonsillares, oraz charakterystyczne dla gardła migd"ałki' tonsillae. Podstawową jednostką struktulalną wymienionych tworów chłonnych jest grudka chłonna, zazwyczaj o średnicy od 0,5 do kilku milimetrów. Zawięra ona ognisko rozmrrażania limfocytów, a te z kolei są nastawione na zwalczanie bakterii ltrb wirrrsów' Szczególnie licznie występuj4 grudki chłorrne bądŹ ich modyfikacje w błonie śluzowej p.'"ńdu trawiennego i oddechowego. Nic więc dziwnego, źe śltrzówka gardła, narządu leżącego na skrzyżowaniu dróg pokarmowych i oddechowych jest w sposób oczywisty .u.ożol'u na inwazję drobnoustrojów, któIe tu tlafiły bądź wraz z pokarmem, bąc1ź Z powietrzem wdechowym. W związku Z tą sytuacją gardło ma rozbudo' waną, swoistą konstrukcję obronną w postaci nagromadzonych tu skupisk tkanki limfatycznej z migdałkami na czele' Tworzą one wSpólnie ,,pierścień', limfatyczll.y, \azywany dawniej pierścieniem Waldeyera (ryc. 23). Mieszki jęźykowe gromadzą na swoim obszalze WiękSZą licz}ę grudek chłonnych, ułożonych w sąsiedztwie zagłębień nabłonka śluzówki korzenia języka, zwanych kryptami. Limfocyty produkowane przez grudki chłonne mieszkóW dostają się do ich światłai stąd wywęclrowują na powierzclrnię śluzówki języka, gdzie trafiają do śliny jako ciałka ślinowe. ogół mieszków korzenia języka tworzy migdałek językowy. Dobrze wykształcony migdiłek jezykowy mają koń i bydło (D, F). Zawiera on liczne mieszki o wyraźnych doiiach nigdałkowych, fossulae tonsilląres. U świni (C) obok pojedynczych miesz. ków językowych WyStęPują na korzeniu języka brodawki obfitujące w skupiska tkanki limfoidalnej, jako brodawki migdałkowe, papillae tonsillates. Migdałek jezykowy rr owcy i kozy jest leprezentowany tylko przez tkankę limfatyczną impregnująia śluzówkę korzenia języka' U psa podobnie, lecz prócz' tego także Występują IoZProSZone gruc1ki chłonne (A). W okolicy nięska podjęzykowego, w śIuzówce dna jamy ustnej występuj4 rozpro. szone elementy tkanki limfatycznej określanejako migdałek Podięzykowy, tol1silla sublingualis . 66

l

I

l

(

I

l

i:

-=ff :-: E Ryc.23. Pierścień chłonny okołogardłowy: A

a

cieśń 8arduie]i; b

-

1.- migdałek językowy;2 gardlowy;

-

nia

5

-

częśćnosowa 8aJdła

-

migdałek trąbkowy

- psa, B - kota, C świni,D bydła,

mi8dałek podliebienny;

3

E

- kozy, F konia

migdałek Podniebienia miękkie8o' 4

-

mitdałek

Poza opisanym migdałkiem językowym' tonsilla lingualis (1), w skład pierścielimfatycznego gardła Wchodzą: parzysty migdałek podniebienny' tonsiila pala-

migdałek żagielka podniebiennego, tonsilla peli palątini (3), Patzysty -(2), nigdałek przynagłośniowy,tonsilla paraepiglottic.ł, wystęP1tjący u koti, świni i malych przeżuw aczy, Parzysty migdałek trąbkowy' tonsilla iubaria (5), otaz migdałek gardłowy, tonsilla pharyngea (4) ' Pod względem strukturalnym migdałki można podzielić na dwa typy: migdałki . nieszkowe oraz migdałki Płytkowe. Przykładem migdałków mieszkówych może być opisany już migdałek językowy. Do tego typu należą ponadto migdałki podniebienne świnii przeżuwaczy, migdałki trąbkowe śWini,ńigdałki priynagłóśniowe owcy i kozy. Migdałki mieszkowe cechujq pojed}.rrcze lub rózgałęzione wj'puklenia śluzówki- w postaci krypt dr4żących wnętrze mieszków, a rozpoczynających się na powierzchni błony śluzowej dołeczkami. Mieszki migdałkowe (iyc. ż4) podobńe jak tira

Ryc' 24. l,rzekrój mieszka tni8dałkowego Il ||'l ' I nl'l\./." l !r'' I n.'lJ' n- l-ł.'| ) -.|/''s''j ę/]1''. czoly; 4 ich Plzelvody wyprowadzaiqce; 5 mięśnie p.4żkowanc; ó śt'jaiłonrieslka

oPisane mieszki jęZyko\Ą,e, Są obudowane grudkami Chłonnymi. Migdałki jako całość izolują spowijające je torebki łącznotkankclwe. Migclałki płytkowe charakteryzuje jedncrwarstwowy układ grudek chłonnyclt w obrębie fałdólł'lub trwypukleri błorry śluzowej' Do migdałków płytkor,r'ych naJeżą: migclałki garc1łou'e u Wszystkich obchodząc}'ch nas gatunków, migdalki podniebierure psa (ryc' 25) oraz nrigdałki trqbkowe ptzezuw aczy ' Miejsce pośrednie rniędzy migdałkanri mieszkowymi i płytkowymi zajmują migdalki podniebienne konia o clrarakterze mieszarrym, czvli są to migdałki mieszkowo-płytkowe. Migdałek podniebienny Parzysty leży na bocznej ścianiew oblębie cieśnigardła, między żagielkienr podniebierrnym a korzcnicm języka' U nięsożernych migc1ałek podniebienny leży w kieszonkowatyrn zagłębicniu śluzówki zrvtrnvnr c.lołcczkiem migdałkowym (ryc' 29 7,7,)' Dawna nazwa zatoki, slzls tonsillaris, zgoclnie z rrorr,ą rrornerrklaturą anatomiczną przysługuje tylko przeżuwa czom (ryc. 26 5,35 7). U śrvini brak migdałka pcldrriebientregcl' U byc1ła rnigdałck podniebienny osiąga rozmJary orzecha włoskiego, )'ezy poza' gardłowcl, pogrążonv w umięśnieniuściarry boczrrcj garl{ła i otoczony tkankq lącznq w obrębie zagłębienia Z\,vanego zatoką. Migdałek ten Wyposażony w 1_3 lejkowate dołeczki migc1ałkowc (ryc.26_b) nawiązuje łącznośćze światłemgardła przez rvąskie, szPal Owate irjście. U owcy i kozv stosunki te wyglądaja podobnie jak tr bydła. U konia migdałek pcldniebienny w Postaci zgrubienia Z licznymi mieszkami jest rclzlegly, bo długośćjcgo sięga 10_12 crr.| PrZ'y 2 cm szerokości (ryc. 27). ograniczają go od tyłlr łuk podniebienno-jezykolr'y, w przodzie zaśpodstawa chrząstki nagłośniowej i fałd językowo-nagłośniov,ty, plicl 8lossoepiglottic&. Migdałek żagielka podniebiennego mieścisię na powierzchni brzrrsznej żagielka (ryc' 23 3)' W postaci wyraźnegtl migc.lałka ['ystępuje tylko u śr'vinii u konia, przy

I

t I

L

t:

s

p

E

n

li RvC. 2Ę. l|/cl roi rniA.l.|l|J Dń(lni''b.('|uu

1

nabłonek błony ślufowej, 2

mi3L]alka; 3

68

- glllczoly'

lo

g(ldki

.l _ do]ek nligl{ałkowy

b P.f

chłonne

ś

Ryc. 26' Przekrój migdałka podniebiennego

1

Rycina pólschematyczna

bydła'

nabłonek;2 _ tkanka limfatyczna;3 _ 8ruczoły śluzowe;4 - ich przewody vr'yProwadza].ące' 5 zatoka migdałkowa; 6 kr}pty migdalkowe' b dołek mi8dalkowy

Ryc. 27. Migdalek podniebienny konia 1

- kry?ty mitdałka; 2 -

dolkó^r'

mi8dałkowych

ujścia

czym u świni

tM/orem Paruystym, Zaopatrzonym w liczne mieszki' do których plowadzą wyr aźne dołeczki. 'est Migdałek żagie1ka podniebiennego u konia jest nieparzysty i układa się w jego P|aszczyźnie pośrodkowej, osiągaiąc długośćokoło 4 crn przy Szerokości 2,5 cm. Jest w}?osażony w liczne mieszki. U psa zamiast właściwegomigdałka stwieldza się obecność lozproszonej tkanki Iinrfatycznej

w śluzówce żagielka; podobnie iak u owcy i kozy. U bydła Występu].e

limfatyczna, która rr.oże być uzupełniona pIZeZ kilka grudek chłonnych. migdałek PrzynagłośniowyPoiawia Się nie u wszystkich gatunków. Brak go u psą bydła i konia. U świnimigdałek przynagłośniowywystępuje w postaci zespołu nieszków migdałkowych w zagłębieniu śluzówki u podstawy nagłośni.Nieco mniejszy zespół mieszków składa się na migdałek prz1magłośniowyowcy i kozy. WyStępuie on Iównież u kota. Migdałek trąbkowy (5) lokuje się na wewnętlzne' stronie ujścia trąbki słuchowej. Brak go u mięsożemych. U konia pojawia się tylko w postaci nieregularnie rozptoszonej tkanki limfaĘcznej. Również u przeżuwaczy wystęuje jako rozproszona tkanka Iimfatyczna' lecz w nieco większym zagęszczeriu' co powoduje w $zm miejscu zgrubienie śluzówki jednak przy braku mieszków. WyraŹne migdałki trąbkowe cechują

takze tkanka

Parzysty

świnie.

l

Migdałek gardłowy twolem polvierzchownym' ale o różnorakim upostacioU mięsożernych M/ystępu'e w śluzówce sklepienia gardła, między ujściami 'est

trąbek słuchowyclr' jako płaskie zgrubienie spo.lt'odowarrc nagromac1zeniem tkanki Jimfatycznej uzupełnionc grrrclkami cl-rłorrnymi' Migdałek gardłowy śr,vini wyposażony rt' rnieszki, leż:y w płaszczyźnie pośrodkcl wej ślrrzówki na sklepicniu gardła jako nierówna wyniosłość. Migdałek gardłowy przeż'uv,aczy leży jako guzkowata wyr"riosłośćna końcu błoniastej przcgrody sklepienia garclła po stronie prawej i lewcj, a więc jest tworenr symetrycznym. Brak tu migc1ałkórv mieszkclwych' Rozległy nigdałek gardłowy rnieszkowo-płytkowy konia zajmuje obszar r'v płaszczyŹnie pośrodkowcj ślrrzówki sklepienia gar.dła między ujściami trąbek słuchowvch.

JAMA USTNA M|ĘsozERNYCH UStabilizowany kształt janlV ]-1Stnej, krótkiej, obszcrnej, cechuje kota, rratomiast r,t'ielką różnorodnośćw tym zakresie wykazuje pies, u którego ceclry rasowe czaszki c1etermi-

nują kształt jamv ustnej. Wystarczy powołać się na kształt czaszki clralta czy owczarka Z strony, a buldoga i pckiirczyka z clrugiej, aby między tymi |raIi cowymi fonnami pomieścićrozJegłą skalę zmienrrości rasowej janry lrstnej, przede 'ednej wszystkim poc{ względcm jej długości. Sluzówka jamy ustnej może być częściowolub całkowicie ciemno Pigmcntowana. Szpara ustna jest rozległa, ir tym samym wargi są długie kosztem skróconyclr policzków. Na rvargaclr obok włosów pokrywowych r,r'ystęprrją - .o'p..,,,",.i.' *ło,y dotykowe, długie szczeciniaste, Szczególnic dobrze rozr,ł'inięte u kota, tZW. wąsy' Warga górna, czyli szczękowa ma w części śroc1kowej nieowłosione miejsce wclrodz4ce w skład płytki nosowcj. Pośrodkowcl ułożonar.ynicnka dzieli rr'argę górną na symetryczne połowv, a sanra zaclrodzi na płytkę nosową' U niektórych ras psórv jest ona glęboka. Wędzidełko wargi górnej nierzadko bywa podwójne. Warga dolna, czyli źuchwowa jest nieco kIótSZa ocl wargi górnej i sPotyka Się z nią w kącie ust' położonym na wysokości 3 4 zęba policzkolvego górnegó. Kota cechuje obfite nagrornadzenie w obrębie wargi c1olrrej tzrt'' gruczołów czyszczących. Szcroka szpara ustna u mięsożcrnych stwarza moźliwośćszerclkiego rozwierarria szczęk i w Przeciwieństwie do pozostałych ssaków udomowionych c1ostęp do jamv ustnej i galdła jest u psa czy kota ułatwiony. Gruczoł jarzmowy, jest to ślirriankatvpr] suIoWiczo śluzowego połoźonaW posta ci zwartcgo gruczołu po rvewnętrzncj stronie łuku jarzmorvego, zwana dawniej ślinianką oczodołową. Graniczy ona z okostną oczodołu, periorbitl i uchoclzi za pomocq 4 5 przewodów rł'yprowadzaj4cyclr do przedsionka iamy ushej na wysokościostatniego zęba policzkowego' Spośród przewodów ślinianki jeden wyróżnia się znaczną wieJkościąjako przewód gruczołu jarznowego większy, tlucttts glant|ulae

zygolll&ticąe mąjor. Podniebienie twarde mięsożernych jest W przedniej części wąskie, a dalej, w kierunku dogardłowym szerokie o brzegaclr bocznych łukowato na Zewnątf7' wysklepio. nych' U psa nabłonek ś]uzówki podniebienia twardego jest tylko nieznacznie zrogo. waciały w przeciwieństwie do kota, u któIego walstwa zr.ogowaciała nabłonka jest grula Na wysokości drugiego górnego siekacza, w tyle od rriego, leży na śluzówce podniebicrria nieznaczna wyniosłośćo wierzchołku zaokrąglonym bądź tlójkątnym, 70

I

l

I

t

l,

I

r

p b

o

Ryc. 28. GruĆzoly jamy ushei oraz mięśniejęzyka i gardła Psa a, Pnęwód Przyuszniczy' b _ ś]iniar*a żuchwowa; b, - przewód śliniankiżuchwo -.'".:.. :l"'11i |:"y*m; wt|.Ll(.slularxapodlęzykowaEdnoprzewodowa;'c,,jEPrzewódwĘrowadzający;c,,'pojedyncz€ptaciki

:*łl; i:ij:':::T^:loprzew_oaowei a - shi^t. pffiyl.o*" *iJr||""],ioii*u, Ę:;l;il;;i#:ff l'- ;:'"#LTyń}*};:1j:lH;;*:$7#i'

j;

", ",,

",,-;linianka

jaź-

q - m. rylcowo-gnykowy r m. dwuurziscowy; s - m. J+il;]Ł"ii#; tarczowo 8nykowy; t - m' mostkowo-tarczowy; v _ m. tarczowo-garałor,5,; w m. mostkowo-sutkov/' w m' mostkowo-Poty]iczny; x - m' Platowaty; y - m' skrońowy; z ok'osha óodołu r. w]ęzadJo oczodo|owe;2

- m'

8nyko\^ro.8ardło 7y; - m. mosikowo snykowy; u

P

przewód

jest

- dól żuchwowy;3 _język;4 - btona śluzowa \^r'ar& źuchwowy i Przewód ślinianki podięzykowejlednoprzewodowei

5 _

mięsko Podjęzykov/e oraz

nią brodawka siekaczowa. Marszczki podniebienne są łukowato wypukłe w kie-

*:j':g:..o':::'l,i.*y"tęp.-.ią u

psa w liczbie 6-10' u kota 7-9.

i

Lota rniędzy

T^T,1*"i''podniebiemymi ]vlstępuią zrogowaciałe brodawki podniebiennó, p"i.!,,-!!i1 Szew podniebienny jest mało wyraźny i może go całkowicie !,!?,,".,,: DraKowac. sluzowka podniebienia na odcinJ
71

^.gi"ruk

GRUczoŁY JAMY USTNEJ M|ĘsozEBNYCH Ślinianki pod1.ęzykowe obejmuj4 połoźonąbardziej ku przodowi śliniankępodjęzy-

kową wieloprzewodową oraz położonąza nią śliniankę podjęzykową |ednop(zewodową. Pierwsza składa się z pojedynczych pakietów gruczołowatych usytuowarrych między żuchwą a m. rylcowo-jgzykowym na obszarze śluzówki sięgajacym od pierwszego do ostahiego zęba policzkowego. Krótkie przewociy wyprowadzające poSZcZe-

gólnych pakietQw gruczołowych jako przewody podjęzykowe mniejsze, ducttts śublittguiles minores, uchodzą na dnie jamy ustne' po bokach języka (ryc. 28). Zwarty g..'.'ł,;uki- jest śliniankapodjęzykowa jednoprzewodowa (ryc' 28_c, c,), leży ń;ędzy m. dwubrzuścowym a żuchwą i m. skrzydłowyrn, gdzie styka się ze śliniarrką żuchwow4, Z któIą jest objęta wspólną torebką łącznotkankową. Przewód wypIOwadzaj4cy ślinianki podjęzykowej jednoprzewodowej (c,,), przewód podjezykowy na mięsku -ięksźy, biegnie obok przewodu ślinianki żuchwowej i obydwa uchodzą (5)' podjęzykowym . śliniankażuchwowa (b) leży w trójkącie ograniczonym Przez ż' szczękową, krawędŹ odush-Lą gałęzi żuchwy otaz ż'. językowo'twarzową, niżej od przyusznicy, którą przewyzsza zazwyczaj wielkością, ale jest od niej jaśniejzabarwiona. Po stronie przełnio przyśrodkowej śliniankażuchwowa kontaktuje się z węzłami chłonnymi żuchwowymi. Długi przewód wyprowadzajacy ślinianki żuclrwowej uchodzi w okolicy poctjęzykowej n} mięsku podjęzykowym nieco ku przodowi i bocznie od wędzidełka języka' Ślinianka przyuszna' czy|i ptzylsznica' jest stosunkowo mała i obejmuje łukoWato Podstau,ę małżowinyuszne' kontaktując się dolrLą częścląze ślinianką żuchwówą (a). Przykrywa t. i ż. SZcZękoWą, n' twalzowy oraz węzeł chłorrny przyusz'ny. Z dolno-przedniej krawędzi przyusznicy wychodzi przewód odprowadzający (a,), który najkrótszą drogą w poprzek żwacza zmietza do przedsionka policzkowego na wysokości 3 zęba policzkowego górnego u psa, a 2 u kota. Wzdłuż przebiegu przewcldu przyusznicy mogą doń uchodzić krótkie przewody dodatkowyclr pakietów gruczołowych.

JĘzYK M|ĘsożERNYcH Język jest cienki, ruchliwy, szczególnie przydatny w swoistej technice pobierania pokarmów płynnych za pomocą tzw' chłeptarria' W kształcie szufelki błyskawicznymi iuchami wizuca do jamy ustnej płyn' Zasługuje również na uwagę udział jezyka w czyrrrrości ziajania. Wywieszony w otwartej jamie ustnej bierze udział w tej czynno. ściciłą swoją powierzchnią. U psa wyraŹnie Zaznacza się bruzda pośrodkowa języka (ryc. 14-D).

Dogardłowo pochylone brodawki nitkowate są na glzbiecie języka psa miękkie, a bardżiej zrogowaciałe i usztywnione u kota. Brodawki grzybowate (5) zbliżone wielkością do żiaren Plosa, o czerwonym zabarwieniu i obfitujące w kubki smakowe, Są rozlzucone między brodawkami nitkowatymi w obrębie wierzchołka i trzonu języka' Brak iclr na obszarze korzenia języka. Brodawki okolone, Występuią po obu strónach w liczbie 2-3 na granicy tlzonu i korzenia języka (4). Na tej samej wysokości, tvlko bardziei bocznie w stosunku do brodawek okolonych, sadowią się zmarniałe

brodawki liściaste (3), po jednej z każ..d.Ą ze stron' U kota brak w nich kubków smako. wych. W śluzówce korzenia języka, a także w obrębie fałdu ięzykowo-nagłośńowego występuie rozproszona tkanka limfaĘczna, uzupełrLiona czasami grudkami chłonn}.rni. Całośćtych Strukfur limfatycznych to migdałek ięzykowy. Język zawiera rów. nież tutai drobne gruczoły surowiczo-śluzowe. Charakterystyczny twór w języku mięsożernych _ podjęzycze (ryc. 15_a) lvystęPuie iako obły wrzecionowaty walec łącznotkankowy położony po stroŃe brzusznĄ pod śluzówką wierzchołka języka,

Ryc. 29. Sklepienie jamy ustnej psa

a'wartatórna'a,'rynienkapodnosowa;b-kątust;c-policzek;d-wierzchołekjęzyka,e-ftzonjęzyka;

h m. blódkowo 8nykovr'y; i trzon k. $ykowej' k ' naglośniaj m - chrząsfka nalewkowatai m, - rĄ}Tostek klinowaty, n' n, - chfząstka Pielścieniowata; o. ki€szonl(a krtani boczna; P tchawica; q chrząstka międz}.nalewkov/ata 1- b|odawka siekaczowaj 2 _ ptzewód siekaczovr'y' 3 - marszczki Podniebienne; 4 szew PodńebieŃa; _ 5 Podniebienie miękkie; 6 Iuk Podniebienno-jęfykowy; 6, - fałd skrzydłowo-żuch ,owy' 7, 7, - mi8dalek PodŃebienn, &-10 - łuk Podniebienno.8ardlor'y, 11 ujście śródgardłowe; 12'weiście do Przełyku; 12, - próg

i l

- korzeń języka' 8 _ m' bródko\^/o-językowy'

- d\rząstka tarczowata;

gałdłowo-Przełykowy; 13

- Przełyk

73

brzegrt doustnego jęzvka p(/'\ C/ym jcgo |oniec przec1ni stgpiony iest oddJ|ony.ocl nitkowato cier"rki, przedłrrża się zaledwie o kilka milimetro*, r.o,.li". angu'ato*y zaś, podjęzyi.lt"i.' * obrębie przegrocly języka. We wnętlzu utkania,łącznotkankowego prążkopoprzeczrrie .""^..z" 'u-i".uż elei..,eniy,ch,rząstkowe i włókna mięśniowe wane. U kota nie Stwierdzono udziału tkanki chrząstkowej. jezyka i nieco bocznie W śluzówce d.na jamy ustnej, tuż przed wędzidełkiem dolnymi przyśrodkowystaje ze śluzówki mięsko poaięzyk owe' Tuż.za "]:|i::T' Ackerknechta narząd wymi w śluzów,ce dna jamy ,l"tnnj 'u",-'u.zu. "ię szczątkowy się tylko jako zaznacza kota twóI ten -,o..i*i p|v.r.i"j rynienki-nabłoJkowej. U dołeczek nabłonkowy'

GARDŁo MlĘSoŻERNYcH drugicgtl, .] u kold trzecieA.' Gardło jcsL :tosun|.owo JIrrRie _:ięg.r u p*d nd wy\okoś( błony śIuzowej,prawej i lewej kręgrr szyjnego. WylaŹnle ,o,nu,,iia sii u psa 'podniebierrno-gardłowy 'rłoy (ryc. 29_8-10). iuk stronv, któIe Sie łącZą 'l'"pu."y,iy U kota twory te są Słabo Wylazone. (ryc. 21 v) W śluzówce Sklepienla gardła między ujśCiami.tląbeksłuchowych u psa ma migdałel gardńwy (w,)' Szparowate "ję:'." |ąb.ki słuchowej ,o"."gu jest pozbawion" "i* ia-ń,.ito,u 4 irrm i,u obyc1wu gatunków "..'9*1l\1 pIZeZ Wspomniane fałCly trąb-kowego. Przez ujściewewnątrzgardłowe-, 9gr'aniczo]1: a9 światlaczęścioddechowej gardła tzw' ,nagiośnieniowa i.i"i. |.j"i"ui""no'gardłowy, *yJt1" przy spokojnym oddychaniu leży korona krtani. U kota chrząstka ;agielka pojniebieniego (k) . Przv nasikrnvm oddvchaniu 'niesionv ;;;;;;6;; jamę ustną. W częścikrtaniowej żasielek poZWata mtęsozernynt oddy.h"ać także p."e' glidla zachyłki grus7kowate :ą Sredl]io głębolie'. granicy między .częściq Chalakterystycznu .rru l11ię.nż".'1ych" wyniosłośćna' a sarrrym przełykiem, przełyku p.'"lykn-ą go.jto 1.y.. 20_e' ,. inacz'ej'przedsionkiem u psa nrz il;;;il" ,"ł i..'to piog gardłowo.przełykowy. JeSt ona bardziej wyraŹna

ffi;ś?J;b

)

' T[,P;o'i]J;

ffi).g*a,,^u

I

5

mięsożernych (ryc' 23_AB) tworzą:

migdałek .podniebienny ięzykowy (1), (2), ułożony w zagłębierriu Zwanyln dołem migzj .iiaut"t dałkowyń, u kota bardziej zwarty i zaokrąglorry, (3) replezentowany ptzez' Iozploszon4 s1 migaatet< żagielka podniebiennego grudki chłonne, tr.o,''i.ę ...'.łl iiiltoty.'"ą"na por'Jierzchni brzusznej żagielka i nieliczne ma iylko kot' któIe paraepiglotticae', p."y,lugłoś,'io*" , tottsillae ^g".atńy (ł), umieszczony na śluzówce sklepienia gardła między ^isa"łi
ujściem trąbek słuchowych.

l!

zl

ni W

uv

wi

czl

do 8q

JAMA USTNA ŚWlN| znajduje odbicie Różnorodny pod względem rasowym kształt czaszki świni długości' jej wyglądu, a zwlaszcza lV ukształtowaniu Jamy ustnej' Niezalóżnie od ona ZawSZe naiszersza na wysokościkłów (ryc.30).

74

;est

bir

zm

tył.

Ryc. 30. Sklepienie jamy ustnej świni a-wargagóma;a,_rynienłapodnosowa,b_kątusłc-policzek'd-wierzchołekjęzyka'e.trzonjęzykaj

- korzeń języka; a m. bródkowo.językowy' h m. bródkowo€nykowyj i - trzon k. 8nykowy' k, k, - naglośnia; chrząstka tarczowata; m, m, - chlząstka nalewkowata; m,, - wylostek głosowy; n, n, chrząstka pier3cieniowata; o fald głosowy i weiściedo kieszeni krtani bocznej' p - tcha\^''ica 1 - brodavr'ka siekaczowa; 2 Pźewód siekaczowy; 3 marszczki Podniebiennej 4. szev/ podniebienia' 5 - Podniebienie miękkie; 6 łuk Podniebienno-ięzykowy' 8 1o - łuk Podniebienno-gardlowy' s, - zaihyłet gruszkolvaty; 11 - ujście śród8ardłowe' 1z 13 - pźełyk t

l

jest

Szpara ustna obszerna' Warga górna od przodu iest pozbawiona uwłosienia stanowi częśćskładową tarczy ry1owej jako częśćwargowa. Tutaj też widnieje nieznaczna rynienka podnosowa (a,). Warga góma na wysokości wystającego w bok kła, niezależnie od stoPnia iego rozwoju, a więc i płci, ma wcięcie na jego pomieszczenie. i

Walga dolna jest na przodzie ostrokończysta. Wargi śwńisą mało ruchliwe, uwlosione i wyposażone w lozproszone włosy dotykowe , czyLi zatokowe. Gruczoły walgołYe ma'ą rozPloszone ujściaw śluzówce warg. W śluzówce policzków znajduja sie rozproszone ujściadwóch skupisk gruczołowych, którymi są gruczo|y policzkowe dogrzbietowe oraz gruczoły póliczkówe dobrzuszne, ułoż'one wzdłui: odpowiednich szeregów zębów policzkowych i się8ające od kąta ust do przedniego brze8u rn. zwacza (ryc. 31_8, 10). Sluzówka podniebienia twardego świnima ostro zarysowane marszczki podniei zaoPatIzona w wyrażny szew. Liczba tnarszczek podniebierrnych jest najczęściej20_f3 ' Przednie marszczki podniebienne są bardziej wyniosłe' ku 'est Stopniowo maleia (ryc. 30-3). Brodawka siekaczowa iest podłużna i przy|ega 75

niewielkim bocznei brodawki siekaczowei w do szwu podniebiennego (l) l'o stronie (2). znajduje u1ścieprzewód siekaczowy )"*j.r'i""i" 'W ślrrzówce podniebienia J";;"g".;;u;",spotlac^poledyncze grudki chłonne, gruczolr PodSluZowe' a u iei or1cinl.'Lr przednim również

Ryc.31. Gruczoły jamy ustneJ swnl

-k' nosowa; B'm' d'--"*.*.,::l.;:*,:';,l.łi:l',:;l.1?','i.1-il:1iffi ':;.-l...:il; ",:5'".ilil:,''--.ill' j:.;":'ł:.fi,:'*.:'',:.1;].'l;:"#7:*l.:ruił:T.*::ili:J,,l":).iiiil:il; A

w m, mostko. "".':;;;..';;",..'' v m. łoPatkowo Poplzecfny; *:']::łI' JT:TTj]$Tjil:. t. i ż' tlvarzorĄ,a, d't. i ź' war'i *'.li]l.;;,11",li"'lJi,llT;

i:."'',J;::xT;:Ti},":iiy!i

:";.l,:lhl* ....l'-',,,.,, policzkowe;

l

;|'il;l*

:*'.;:.-:]T:1uł k"::"]]'i:.1r:ł"''."

-:.l:.:liłil.llł::l*:*;pi;ifi,;.:;''i,*'i-i':.Łl,";:,*.'

11""p",".."::"': Plzewód przyuszn'czy;

76

a

t6 28,

21

17

20 2B'

4K

23',1A'. 1a 11', 24

25

I

24',

a' 23

lti

I N t4

I

).'\ ';" ',

Ryc' 32. (,rucfoł\,jam\' Lish1ej oraZ nrięślrie jęzvka i gard]a sl\ il]j k' nosowl' L] nr, dźt,iga.f tt)sos.o \trrgollr (P|,cciei\.); C m' kl(tr!!'' L] nr, L]ź\!,igacz lvirrgj Sinrrcj, I ^. m olrniżJją.\' !v. rgę 3ón1ą; 1- nr ok|ęzlly ust' H rn policzktlv-"-; J k. klinorva; K żLlchwa' I, l(]k ].]rf nnNv; ]\4 Dr' źt'.rcz; N n, d!vL|L]Iluścou']', O nl sl\'jn() małzo\Ą'l11(M,\' t$\.jerzch(,!vnv, P nl. sf\'jtl(! 'miłżowilx)lĄv 8lrboki, Q m.t}źo!vina LIszna,lt m' skroniow','; S st.!v skrotrn]s1!ź .htvorvv' I n oboj.zv ko('o glo\!o$,\'r L, nr. oboi./ykoslr glowo$ v, V nr bp.ttkowoToPrzecznv' W nr. Drostk.^!o,Bk)r1\\,),; X Nvfu\t(,k Pr7vkłvkciowY a ż, szvinJ fctIęirzna; b u jqli'kolĄ'o hĄa|foiva; c ż' szczękrlt'a; ci t. ] ź' tllarlorv.' e zv]n glfbie!(n\'o nos 1.a;t,'l' kai \.a okn' i ., l!\,.lrz(jlv\'' f, n' ięzi'kos,)';3 ci.b tłusfcf()ń'c; h lr'ęzłr' clrłrlnne PrzyLrsznc; i Ncfłv chk)nn| fJ!ia|L]ltlrve bocznc; k \'ęz]Y cht()n.c żuchx'o\\'e' k' lvę7łv chł.nrn. żuchłol\'et{oL1Jtko\\.e'

l

u'ęzl}'

l

.hi('rn(' s,yine Powi.rlchoi!.ne dob.llls1.c 2 szpara List; 3 lv.rg.r cónl.l; | $1rrg.r dolnj' 5 kąt

L|st; 5, lvcięcie dl.r kła; .] .4b Przedtrfon()\'\. t|zonowv 2' 8 trzoniq,vka,trrodawkamig.'\'bowatvmi's,broda\Ą'kaliś(i.sia,8,, faŁl skrfydło\Ą1] .zuchwowy'9 ś]]nianka}n)C]jęlYkot\,.rjcdn(,P|,cwodoiva'9,jejP.7el!'ódwrP.o!l'.dzaią.v']().ślini.nkaPodję-

{l7

.vi'

7ąb

('icloPrz.{( o(.a, ]0, iLj Ujś(i.;Il grucf()l! P(rdnj€Lrielrnc' ]3 ślinlirrk.l }rrl."L|sh.r' l.l ślinianka l.l, - jej Prze!\ód ń'yP(n{.dzniłc\' l6 nr naprężJcf Podnit.t]]i'ni.r nrj9kkiego; l7 c7!śćrvlcowJ k.tn!k()wcj' 20 mnl' f!vl!ac7c e.rdL] śrrldkou'e; 2l innl' llvicr.rcze 3aldła doogonowe' 22 - nr, (arczo!t1|3n\. kolvv]23 nt' |vl.o!vo jęzvko\,!!' 23' nr' bró(lkowo-jęfyko\Ą'y; 2.1, 2r,. nr' żL|chlĄbwtlgn-l.kolvy; 25 n' brćxlko No gnykowjr' 28 m mostkoMr gnykowv;2iJ m. bp.rtkowo,gnl korvy

zvkowa

,UdNo\!n;

77

GRUczoŁY JAMY USTNEJ

ŚW|N|

śliniankapodjęzykowa występrrje w dwdch postaciach. Slinianka podjęzykowa wie|oprzewodowa (ryc.3f 10) przylega do boczncj ściany trzonu jęzvka, przy czyn jej kontur.y rysują się jako rrieznaczna wyniosłośćpod śluzówką r1rra jamy r.rstnej, sięgaiąc na przodzie na wysokośćkąta bródkowego żuchwy. Slinianka osiąga długość 7 9 cm' Liczne przewody wyprowadzające tej ślinianki, jako przewoc1y podjęz1,kowe mniejsze, otwierają się do zachyłka podjęzykowego jamy ushrej (10.)' Ślinianka. podjęzykowa jednoprzewodowa (9) jest w Stosunku do poprzedniej położona bardziej ku tyłowi i styka się z nią przednim końcem, różniąc się zabarwieniem i wielkością.o ile ślinianka podjęzykowa wieloprzewodowa zabarlr'iorra jest czerwono, o tyle ślinianka jednoprzewodowa jest żółtoczerwona i znacZnie mnjej5Z.r 4'6 cm długości.Jej koniec tylny, czyli dogardłowy, sięga do ścięgntr pośrcc1niego m. dwubrzuścowego (N), koniec przedni zaśukłada się na wysokościskrzyżor,r,ania rr. językowego, z przewodem wyprowadzającym ślinianki żuchwowej (14'). I'rzewód podjęzykowy większy (9,) biegnie pospołu z przewodem wyprclwadzającym ślinianki żuchwowej (14') r1o mięska podjęzykowego, gdzie obydwa uchodzą do jamy ustnej rvłaściwej.

ślinianka żuchwowa (14) śr,l'inijest kulistego kształtrr o zabarwieniu czerwonawym, przykryta przez śliniankęplzyuszną ('3) ' Leży w miejscu rozwidlenia się ż. szyjne1 @) na żż'szczękową i jęZykowo'twalzową (b, c), ku tyłowi od odpowiednicgo końca wyciągniętego W dół u'yrostka przykłykciowego (X)' Długi przewód wyprowadzajacy śliniar.rkiżuchwowej (14,) towarzyszy przewodowi podjęzykowemu

lviększemu (9'). Slinianka pTzyuszna/ czy|i ptzylsznica (ryc' 31 12, 13, 13, , 13,,;32_13) występuje jako rozległy, bladożółty grltczoł surowiczy o trójkatnym zarysie położorry powierzchownie u, dole zażuchwowym. Kształt gruczołu i przebieg przewodu wyprowadzającego opisany Został W częściogólnej podręcznika' S]inianka ta przykryu'a z bokr-t ważne pnie naczyniowe i nerwowe przebicgajace w tej okolicy oraz węzły chłonne, któIe wymagają nacięcia ptzy rutvnowym badaniu poubojowym.

JĘZYK ŚW|N| Częśćwierzchołkowa języka jest długa i Spiczasto zakończona (ryc' 14 C). Na trzonie poza por,r'icrzchnią dogrzbietową wyróżnia się również symetryczne powierzchnie bclczne' Nabłonek śIuzówkj jest mało zrogowaciały, zaśbrodawki nitkowate są miękkie. Śluzówka korzenia języka ma znacznych rozmiarów brodalvki stożkowate. I-iczne brodawki grzybowate WyStęPują na grzbiecie i na bokach języka' W miejscu gdzie trzorr j9zyka przechodzi.it' korzeń, czyli rrasadę, rra jego grzbiecie znajdują sie Po obu stlonach pojedyncze brodawki okolone (4)' Tuż: przed łukiem podniebienno-językowym usadawia się po obu Stronach brodawka liściasta (3), jako występ ślu-

zówkiodługości7 8 mm' obok gruczołów surowiczych jezyka, gromadzącyclr się w sąsiedztrt'ie

dużych

brodawek smakowyclr, występuj4 rówrrież gruczoły śluzowe, ułożone pod błonq śluZoWq nawet między włókrrami mięsnymi języka. Również

fałd językowo-nagłoś.

niowy zawiera W swvm wnętrzu lub położonebocznie gruczoły' W częściWierz78

RyĆ' 33. Przekói podłużny gardla i krtani świni

- częśćnosowa gardła' b - cieśń8ardzte]jj c - częsc ktaniowa gardla; d 1 koęeń języka;2 - fałd językowo-na8]osnjowy; 3 - Podniebieni; mjękkie; dPrzełyk - luk żagielka Podniebienneto; 5- 5, uchylek gardłowy; 7 naglośnia' 8 _ fałd nalewkowo-nagłośnioiy; -łuk Podniebienno-gardłowy; 9- chrząstka na]ewkowata' 10 _ vr'ejście do ki€szonti krtani bocznej; 11 zachyłek krtani środkowy' 12 : wyrostek glosowy;12, - faId tlosorty; 13, 13, cfuząstka pierścieniowata; 14 _ chrząstka talczowatai 14, więzadło Pierściemo'tarczowaĘ 15 m' gnykovr'o-na8łośniowy; 17 _ tżon k. $ykovr'ej' 18 - m' blódkolvo-gnykowy' 20 . m. mostko1vo'gnykowy;2.I. tchawica;22 - przelyŁ 23 mm' zwi€racze gardia doogonowe;24 - mm. zwieracze 8aldła śIodkowe' 25 - gluczoł tarczowy a

cl':łlowe' ję,y!1, - płaszczyźniepośrodkowei, Znajduie się skupisko tkanki łączne' Zbliżone wyglądem do charakterystycznego dla mięsożemycń tworu, jakim jesi pod)ęzycze.

Migdałek językowy korzenia jezyka to twór złozony. obok mieszków językoWch oraz grudek chłorrrrych występują futa' Iównież źłożutku.'ki chłonnój, czyli limfatycznej.

Narząd Ackerknechta znajduje się w śluzówce dna jamy ustnej w okolicy przed. wędzirłełkowej' tuź za środkowyrni siekaczami, jako pukcikówate zagłęiienie przedłr'żaj.ące się w lite pasmo nabłonłowe. Wędzidełko^ języka ;.est pu.'yśtu,a nu wysokości jego przyczepu na dnie jamy ustnei leży bocznie ńeznaczŃe za.yso-u.,e mięsko' czyli brodawka podjęzykowa, wyposażona w fałd śluzówkowy.

GARDŁo ŚWNl Gardło świni(ryc. 33) jest wąskie

i

długie, a osiąga wysokość drugiego kręgu

Stosunkowo wąskie ujście śródgardłowe, którego światłowy.ói i,s_z ograruczone wyra źnymi parzysĘmi fałdami błony śluzowĄ oraz ta!;ze wyrażnyrn "i,, em podniebienno.gardłowym (5)' Zagie|ek podniebienny jest stosunkowo króiki: długość.Ęlko nieznacznie przekracza szeiokość. Na wolnej krawędzi żagielka

szyjnego.

{}ia 11e1nagrye występy, które moge uchodzić za odpowiednik jęiyczka ieka. Może ich być nawet cztery.-Na powierzchni brzusznej żagielka r,rrysiępuje .migdałek, towarzyszą mu w podśluzówce gruczoły śluzowe. 79

Głębokie zachyłki gruszkowate, ułożone po bokaclr podstawy korony krtani jako rynienkowate zagłębienia, zdają sie wskazywać, ż'e dzięki nim zwicrzę może jednt cżeśniepołykać i oddyclrać, gdyż nawet przy niezamkniętej chrząstce nagłośniowej treśćpokarmowa może przedostawać się obok otwaltej krtani przez wspomrriane zachyłki. Na dokręgowej ścianie gardła, a więc w jego częścioddechowej, występuje kieszonkowaty, nieparzysty uchyłek, ślepo zakończony, ułożony tuż nad łukiem podnie bienno-gardlowy tn, w plaszczyźnie pośrodkowej, długościrra 3_4 cm (ryc' 33 5,).

Iicrścień lińfat1czn) (ryc.2J C) gardł.r swini tworz4: 1) migdałek 1ezykovly (1), reprezentowany przez pojedyncze mieszki językowe, 2) grudki chłonne w obrębie brodawek stożkowatych, 3) migdałek żagielka podniebiennego (3) parzysty, w postaci rozległej płytki na powierzchni brzusznej żagielka, wyposażony w liczne mieszki, 4) migdałek przynagłośniowy , Paruysty, stanowiący Zgrupowanie mieszków w zagłębieniu śluzówki gardła, w sąsiedztwie podstawy nagłośni, 5) migdałek gardłowy (4) pojedynczy, leżący w płaszczyżlie pośrodkowej sklepienia garclła, jako nierówna wyniosłośćw błonie śluzowej, Wyposażony w mieszki, 6) migdałek trąbkowy (5) parzysty, leżący w śluzówce ujścia gardłowego tr4bki słuchowej' obejmuje on tkankę limfatyczną, grudki chłonne i w głównej mierze mieszki, 7) migdałek podniebienny u świni nie lĄ/ystępuje.

JAMA USTNA PRzEżUWAczY Trudno strawrra, szorstka, objętościowapasza przeżuwaczy Wymaga już na obszarze jamy ustnej swoistej techniki r,l.' jej pobieraniu i przeróbce, w cz}m na PierWSZy plan wysuwa się język. Pobrany pokarm bez dokładnego przezttcta po rraślinienirt wędruje do zwacza, gdz(e jest zmagazynowarry oraz zmicszatly i zmacerowany przy r.rdziale pierwotniakóW i baktelii, skąd powraca do jamy ustnej, aby ulec dokładnemu przeżuciu i ponownemu naślinieniu. Wymaga to Stosunkou/o długiej i spokojnej prac1, mięśni żujacych pIZy Zastoso\Ą'aniu charakterystycznych ósemkor,r'yclr ruchów żuch$'y. SzPara ustna bydla jcst niewielka w stosunku do rozległej jamy ustnej, dlatego oględziny jamy ustnej czy zabieg|, zwłaszcza w jej odcinku dogardłowym, są utrudnione. Warga górna jest mało ruchljwa i włączona ll' obręb śluzawjcy,czyli bezwłosej stwardrriałcj płytki nosowo-wargowej. Na jej obwodzie występują włosy dotykowe, czyli zatokowe' Przy tak zmodyfikowanej wardze górnej rynienka podnosowa (wargowa) jest u bydła trudno dostrzegalna, natomiast wyraŹna u owcy i kozy, u których wargę górną cechuje duża ruchliwość,a jej zespolerrie Z Płytką nosową jest nicznaczne (u owcy jeszcze mniej wyraŹnie niż u kozy, ryc. 110 D, E)' Warga dolna jest nieco cofnięta w Stosunku do walgi górne1. obok włosów pokry" *o*y.ń ma ona również włosy dotykowe szczecinństo ukształtowane' Śluzówka waIg jest pokryta ostrokończystymi, o zrogowaciałych wierzchołkach brodawkami 80

1,

c

t

Ryc. 34. Gruczoły jamy ustnej bydła m' dź.lvigacz nosowo wargowy; B.m. dzwilacz wargi tómejj C m. klowy; D m' obniżający war8ę E-. m' policzt
A

stożkowaĘmi Zwrócon).mi w kierunku dogardłowym. Kontynuacią tych brodawek są Podobne twory na śluzówce Po]iczków. Gruczoły. wargowe Leż'ą w podśluzówce/ a nawet Penetru'ą mięśnie warg, plzy m naiwiększe skupisko gruczołów Znaiduie się w sąsiedzt.i^/ie kąta ust. Przedsionek Policzkowy przeź.uwaczy jest obszerny, przy czyIn 1.ego śluzówka wsPomnianymi już stożkowat}Tni zrogowa;iałymi brodawkimi. Najwięlokfy.ta jest ich \a/ Pobliżu kąta ust. Dłu8ośćbrodawók u byóła może osiągać 10 mm' owcy i kozy zaśtl_5 mm' 81

-11

Ryc.35. SkLepienie jamv ustnej bydła

.l lvicrzchołek języka; e ir^n ięfyk.; e, s,ał ję,yka' i korzeń k. gnykolvej; k nagłośnia; 1 chrząstka tarczolvata' nr - chrzĘstka ję'yka; h in'i.ć,.lkowo.gnvkot,y; i trfon *y..,"i"i gł.oo'ul'; n, clrrz4stka Pierściel1i()lvata, o fa}d B]osowy' P lch.rwica nni"*,rn*oLn; ", zęlrowa; 2 ' lvejścic clo 'rr,s]ekal:Zo!\'n; l' oPusfka Prcwodu siekacZow€to;3 - nnrszczkj podni€. 1 b|oL]nt'ka atokl bjennc''1 sfe\Ą Podniebicni.r, 5' Po.]nicbienje miękkic' 6 lllk poclnicbielrno-językowy' 7 wejścic.{o ujścieśró(]8a.d]olvc; l] l0 łuk 8,9, po.]niebienncgo' nr]gc]ałka Podniebjenno'gardłowy' .1iga"it*'"j n

12,

wżuga górna'

lr

kąt ust;

c

Policzek;

13 Plfełyk

Gruczoły Policzkowe Pfzezuwac7'y (ryc' 34_8,9, 10) gruPują Się aż W tlzech Sku. u innych gatrjnków gruczołów Policzkowych dogrzbietopiskach ońoi istniejącycit -poiiczkowych dobrzusznych występuja gruczoły policzkowe ivych' i gruczołów póśred,lie,pc'łożonemiędzy poprzednio wymienionymi. U ou'cy tworzą one malo Iegulamy układ. "Podn,iebienie twarde (ryc. 10_13) cechuje charakter.ystyczne Plzewężenie w połowie widodługościwyraŹniejs," .' byjła' Nu b'zegach zewnętrznych podniebienia twardego

a2

czne są łukowate wklęsłościskie

"n

x;::l1;6;*"^"' l:|]::?.:i:t.u*' o,".-Jii"ili|Ji'.,#3ł,Ti;l.H? kk. siekaczowych

""'i.'.ilT".;-'",i.11,i,,2,,;7","", nymi, umiejscawia się b'.odawkzjsąilull?o#

-"T:fi!1i.#;1 łt".T}*?Ł:,j';;;*" '

,'".i[

nokrvta iest zrogowaciały,rn

*u u irrnych gatunków .u,Ęau^i

dogardłowym, poczynając u bydła

łfffł"}ffnTiilli"iix"ł|;#:','iffi l Pj:x j!{o"'.9

."ot.i* a""o,*y.t,,

nego marszczek.

"a'.osowaciałe

iił. p.j"-r"ią się licznie w śluzówce o.ń:"1'1HTJ'T:.i,il-

RyĆ. 36. Gruczoły jamy ustnej oraz mięśńejęzyka i gardla kozy - m. ]icowy' C - wyrostek zęboaoło

,,ł-'ł;ł!::;:,ffiil:ł1trK,"

.:*'#n:*":*'_-'.".Ł:"ru;i*;:.:x j#;:yffi {r.ln:fu hff d";,*:#:;'-;;:r..##i!:ilffiil:T";:;itri.j#J.Ę::Jń;52ny:dv'wę,.etchlonny ,ui.

"|ćii

'.l|]iii.]{"Ę',".::5il".::'d

- ."rga

8dma; 3' - opuszfu zęuowa, .l ', warta do|na;

x]#

zagardlowv

4,-

f-:#*fJil:'.':*l,lj;ii##;'l:ł,K"".':il.i','";.i.'ff"','.i/|il,i, "*"*" jo **.**.:#1n#.:::".n] ji nialła zuchwowa; i, - j", o,."'" -Ti*j,f;.'""ff

sie|ac,, 3

Policzkohe:

ffi

l

:{:"*:fr.:p-.:ŁT,rł;i^:ł{j:?j;:tT1.,l";ffi;;rc''"#'1tĘ".hlŁ:{i#i fló-.m.rYkowo.'nYkowy,zt'-"i'.p"tyił,."o.g"yk.*''"';:'6'';;''i1,ń,'..fri''j3T.J.;T{i#x

':.I

83

GRUczoŁY JAMY USTNEJ PRzEzUw

^czY

nas.ssaków obejŚlinianka Podięzykowa u pIZeżuWaczy jak u innych interesujących u bydła osiąga jednoprzewodowa

il".,l.,lpi,t.u. ślinianka podjizykowa

;;i

;ili.;';i.'.

ió

ii ..

p."y z 3 cm s'erot.ości' I{ozciąga się od kąta bródkowego

I

:

s

ś

ż c

k

35

Ryc. 37' Przeklój strzałkowy glowy b1'dła

' Podniebicnj€ k)stnc; D, 7atoka podni€bicnna, (; H k. cfobwn, H' zatoka czok)'"v.' K guzowa' k. sitor!.l, r, I t.-t""j, N ' kręg.oblotowy' o - kręg s,yjny 3' klęt sZczykrwy; l.' porvLiczna; M t()śćpotyliclna $,e!Vnęi|Zna' l, .{ltlgi sz}'i; T m' pół|ol ;.]pili;;;:.i";ily,o -.. p."y sł;'; i.,grubieto*,v' R - m' .liugi głot.y; S - m. cowy tlolvY . cZęśćkŃ.nirNa gardła' r Prz€l\'k a ial]ra ustlra; b - częśc l1oso(,a garola, c cjcśń8a|dzjcli' d dogrzbietowy; 5'pr7cwód nosLrł/v s.odkowyi nosowy a przewód skrzlvrlłowy; fałd ) i l."'J.." o.'*l'.'"' nosowx dogrzbletowa] jlosar"s malżowin. pr'eqfo:l}' chrząstt.i r. p-"*.:.r *,*'*'y .loblfus7ny' 7 frognimt nosorva śiodkrlwa; 11 nałżowinr sit(N{e; 12 Prft8roda małżorvina l(l .lobrfusfna' nosolva 9 małżo$,ina 15 - migc1ałck gardłolvv; 15, wezeł chłon,ly gar(]la' 13 nofdr,a tvlne; ]a Ll1scre gardi.,*. t.ąul.l "t...r-'n*"j; ]7, wyro.stek Iożkowatv; l8 - chrząstka n.tlewkowata; zaeardlowr śfol]kolvy' lb - naglosnra; 'l cl.rząstka 21 ' tchaw'caj iarczorvata; 20, więz..1ło }rierścic|no.iafczo$.e; chzastka 20 gŁxot:y; i:lcl ;;.:;;;.;.''*;;;.i; 2ó - \Ą,ędzidełko ięzyka' 25 lvargorvy; 2'l Prfec]sionck 22 war8a gć)rna; 23 war8a dolna, 'Podjęfyc,e; 29'^trzon jęzvka, 29, t!'ał,ięzyk; 27 ma|szczki }rodniebl"n""; zz, up..""iu ,ir'.,*"' zs ' "'i"J"r..'i"l ięz\'ka' .: -. g"y!)l"-T]"::iY bród]
częśćsjekaczowa e _ r.

ilfonu zucnwv; C

pi"owa,

40 Podnielrieruro tafu]ło}vy;

k' nosorva; D

zabka klinowa'

- zachyłek truszk.}vaiy

84

I1

I

i..''*t,;.:.*l;ji::i'lii-''.J']:,'#),"i,$i:ilTr,voc1owej.

Stosunkowo krótki

*i#n:ł:n:"#iliil"*i'1gł**t'1rffi f ';;u"l:o''"'uowawie;],;:;]:J:f

."."o"o'.,."o..^]iJ.*ili*i''""J'"fil:}1il*##}ł:łłł"}fr;

.łi"lTjli#ąii:T*|.'#ff:korł,e, w odpowicdrrim

pomniejszeniu odporvia

Slinianka żuchwowa u przc:

;'l'ru:;ąx l.:Til* tr."ł": f.'Jf !ł *l*l'' ':'..ł'#*ł::1i:'$,ł'xf ,":"":...':1i#liffi l'*xi*l;!;:'l*.* il:T-|;;#.:#T:;[Ęliili:i ]:źit-'#t(',#":.'_j:*.]#. *TT.i;il

-"[,J;

#*łj

t"*,.. s.ri"i"

"li

).J*Jóffi;fi '"".id?'łŁffil:"lił ""'#.fi ł|;:1;:;';.tr.ł.

tt'..a.\ Ryc. 38. Oko1ica po''ljęzvkon,a bvclłtl

-.i":ł:ił!:'ó:"1li':lIlil,l;l.;.ji.;'1:]li]:.i.:;-'.ii:iiJ'i::;::l:::' pżclvodU Podjęz\'kowc:jo l\,ilksfcgo ,.-"-*' ' ]ye]

85

ślini.]nkiżuchivo.

1 Iamren' n. błędnym, a głębiej ścięgnamimm. mostkowo-głowowego też końce Tutaj i kltani. garclła ,-,c,-nto*.,*"*o, polożonymimiędzy sriiiiantą a ścianą wyprowadzające Przerr'ocly i..i'i." .l"!i..,'*|.n i,u."olJ- spotyka1a się z sobą. ogólnej. sti.iunet źuchi,owych "u.ilo-*jó się tak, jak opisano w części .,ńuJ*.'. . -,śli,,iu.,t." maczugowaty kształt ma przy|tsz|la, ćzyti przylsznica u bydła nlezna(rvc. 34 12, r:, l3,j' lrzyt
dzielnym

i

;'" ilłi;

JĘZYK PRzEŻUWAczY stoPniem ruc|tomosci i moze Iezvk orzeztllrac zv \r\C'37-28 30lodznacz.l -ię dużym zeń.narząd ch\,\'ytrry, gdy się czyni ;oi"l.i po,o obręb jamy ustnej,-co broclawki, pochyostrokończyste zwazY, ze ]est wyposazony r,., duże, ziogowaciałe, karmy. pobieraniu przy lc,nc .logardłowo.lest to szczegolnie ważne. *|kich przcżuw.rczy domul^ vch Na o.,wierz. hni qrzbielorĄ ei trzonu języka u w'zr u bydlu widniei.. z.lglębienie Ltcirym ."'.''; !i"';';"'ny.*"t 1ę'yt." 129.l, pr)cd resztek paszy (szczególnie ostrych i i...".i a.i"l-",u." uJp.ś"r'i".on,dó zalegania do rozwoju rozmawalunki Stwarza co .aniąrych błonę ślrrzową,

|l,J;i;;;;y

;lJ;l;;;;i;i,;h1

itych infekcji. liczne brodawki języ]ak irrż powiedziano, na powierzchni tej zlokalizowane są nitkowate, k"*;. Ń;,i,i";'.hołLt, brodiwki grzybowite oraz liczniejsze brodawki i Początku tlzonu grzbiecie Na stożkowate' a dogarclło.it,o poczynając o.t *uł.liakż" .#il;;"ńir" jest ich po jedbydła U okolonych. brodawek wiele 'i".."r..-" 18 24, a l kozy 12 18'-U p-rzezuwaczy na ogÓł brak broda..."". sllz, u'ięowcy ""i wók liściastych. Nie]iczne mogą występoWać u.bydła. gruczoły śluNa pclwierzchni grzbietowej ;ęzyii procz brodawek znajduja- Się i na powlei mieszane. Po;ódyncze w pobliżu brodaweL okolonych 'o*"..".,'.o*i."" rzchniach bocznYch. inaczej brodawka podięzykowa, u bydła jest Mięsko podiezykowe (ryc' 38-2),,ząbkowinych. U kozy'w SąSiedztwie brodawki .pł;s.z.c);'l": ill,a," o t.u*ia"in.h łaiduie sie skupisko gruczołowe ,-,o:;'ą.e rli"-ę gruczołu- okołobrodawkowego, taiż. u kozy i owcy bocznie od wędzidełka języka połozone jest okołowędzi. ")..i,"i^,",i,",,,t,ł,is. :iJ;t..ń ;,-.-.c';io* śI.'"o,'y.I..,które nazywane bywa gruczołem dełt.owynijezyka'

l

GARDŁo PRzEżuWAczY Gardło byc1ła jest Stosunkowo krótkie, ale obszerne i nie

(

.vr'yL.r.rcz.l

poza czaszl.ę' pr7'ę7uwaczy gardło u-ozti-i,o ono oddychanie równtez przez jamę ustną. Ponadto dla gazów oraz przeżuciu iako powrotrra droga dla t
;;#;;;^y]"y;h;

86

I

I

t

Zagielek podniebienny, którego długośću bydła wynosi 8_12 cm, sięga swi,.rn ' obwodowym końcem do podstawy nagłośni(ryc. 37_16i, Podś|L|zówtu po#ler"óni brnlsznĄ żagieka, a częściowo i mięśnie, zawieraj4 silny pokład g..,"źołó- śl,l"ow7.ch. Rozproszona tkanka limfaĘczna ..',.rp"i..io,.u pojedynóy'rni grudkami chłonn}zmi, a rr bydła także mieszkani, sklada się nu obra' .igaaka żagieika. Również powierzchnia dogrzbietowa żagielka, pokryta nabłonkiem ;ddechońn, tj . cylin. drycznym i.urzęsionym, zawiera zarówno w obrębie śluzówki, jak i podśluzówkilruczoły, a tabe'rozproszoną tkankę limfatyczną z odosobnion1'rni gruikami chłonnimi samotn)mri, I ymph ono d u I i so li t ai i. oddechowa, czyli nosowa gardła' w swym odcinku przednim;.est podzie,|onaCzęść. w płaszczyźriepośrodkowej prze gtod.ą, septum pharyngis)którabiegnie po strow Postaci ku Ęłowi maleiącego lałdu śluzów"ki biaącego l: 91"b'"P*.i 'topT9y9 Kontynuaq-ą przegrody nosowej. U cielęcia jest ona stosunkowo bardziej wyraźna ńż u osobników dorosłych. Ujściatrąbek słuchowych są szparov/ate i leżą po bokach gardła (14).

Ujścieśródgardłowe iest obszeme, co wiąże się ze słabo rozwiniętymi po bokach

gardła s1.rnetrycznymi fałdami błony ś1uzowej oraz rieparzystym łukiem pódniebien-

no-gardłowym. Zachyłki gruszkowate są głębokie. Girdłó owcy i kozy-w pomniei Szeruu przypomina gardło u bydła. Pierścień limfatyczny gardł.a przeżlwaczy tworzą: (ryc. z3_D, E). 1) migdałek ięzykowy (1) u bydła owany Z iicznych mieszków/ u owcy .. .zbud i kozy ze słabo reprezentowanej tkarrki limfatycznel, 2).migdałek podniebienny (2) dwży u bydła, osiąga wielkośćorzecha włoskiego; wbudowany w boczną ścianę gardłi ma wewnątrz ialy drążerie, obudowale mieszkami, które. nawiaĄ4 ł4cznośćze światłemgardla i_2 iejkowatytni dojściami, r|hi"'9dłj' 1iqda|l
migdałek przynagłośniowy,\a/ Postaci zespołu mieszków usadowionych syme. wcznie przy podstawie nagłośni,występuie tylko u owcy i kozy. 5) migdałek gardłowy (4) występrrje w śluzówce sklepienia gardła i po obu shonach przegrody pośrodkowej gardła, 6), migdałek trąbkowy (5) jest tylko skupiskiem tkanki limfatycznej na śluzówce ujścia gardłowego trqbfu słuchowej.

.

4)

JAMA USTNA KONIA ustna konia zarówno w wj,.rniarach bezwzgtędnych, jak

i wzg|ędnych, zwłasz. uóomowionych ssaliów. źasługujena mierźe jako dotykowe i "cńwyt'znacznej obydwie wargi są pokryte miękkim delikatn}'rn uwlosieńem sprawiającym wiaie aksamitnej materii. Wśród włosów tych wyrażnie odznaczają się sztywne, dłuwłosy zatokowe-czuciowe.

Jama

oa w dług.ości,przewyższa pozostałe gatunki lgę wielka ruchliwość- warg, czyrlrtych w

Warga górna bez wyraŹnej granicy przechodzi w płytkę nosową. Z trudem możrra się na niej dopatrzeć rynienki podnosowei. Mniejsza od wargi górnej warga dolna tworzy po Stlonie zewnętlznĄ w płaszczyźnie pośrodkowej występ zwany bródką' Pcldłoże dla bródki tworzą m' bródkowy oraz Sklrpiska tkanki łqcznej i tłuszczowej (ry'c.39-4'). Szpara ustna w stosunku do dlugiej jamy ustnej jest Wąska, co sprawia, że Wnętrze jamv ustnej jest trudno dostępnc w badanirr i przy zabiegach. Kąt ust leży na wysokościpierwszego zęba policzkowego. Umiejscowione w podśluzówce gruczoły wargowe, bardziejbbfite rł' wardze górnej niż dolnej, najliczrriej gromadzą się w sąsiedztwie kąta ust. Ujściatych gruczołów dostrzegalne gołym okiem trafiaja do przed-

sionka wargowego (ryc. 41-24).

13

':'l

B

n..

T

,o ',..:-..:

,21',

f'',"'

'"/

| i

4', C', 23" 1A', 24 10

A

14',

24

N 23'

"'u

io' , 'o a.

Ryc. 39. Cruczoly J.amy ushlej oraf mięśnJejęzyka i gardła konia

L] wyl()stck fęlrodolLtrvy k. s,c,ękou'ej' C, C, źochwa; D m' żwacz (olrcięiv)' I sta'v F ]n, przyLlszniczo ma]żowinoil)'; (] - Poc1stawa nra}żolĄ'iny usznej, ]l skrz},dlo kręgu szc7}'toweBo' ] m' P]an)wy' K - nr, ohojcfvkow.r slltkotĄ/y, I' m' poiy]]czno żuchwolvy; \'1 - nr, mosikcnvo.zu' ehwowy; N nr' drvubrzuśco('y' () m' skrzyL1blv)'; X uclry]ck hąbkj sh]cho('ej a ż' sfljna Zervnętrlna; b ż' jęZykotĄ'o tlvarzolĄ'a' c ż' szcfękowa; Cl _ z' Po|'|i.,la; e ź' jęzvkol'a; f L' szyjna wsPóln.r' i t. szyjna fcwnqtrfna' nr t' ję7yk$\'a, n ż t.lvarzolĄ'a; o ż' tNalzoi{a gtęt]ota' r PoLliclvkolv); s n' b]ędn]r; x uchyłek trąbki słucholvej (t,orck }nrwjcir,ny) '1' l nozdrze prz€C]nje' 1, uclrvłck nosa; 2 s7Pa.. Llst' 3 tvarga górlra' 'l lĄ'arg.r doln.l; .l, $,a] bródkowy' . kąt usi' 6 7łlr Przedirzono.!vy 3; 7 ząb tru onow}' 2' t] t|zon jczyka' 8, b|0d.rvki grz}'bolĄ'ate' tJ,, brodawka nr' po]iczko\ly;

sk|oni(lvo'żuchlvtlv}''

I

I

t

c

liścjash'l0 ślilirrnk.tPodjęfvk(,wawjeloPrfclvodoł'a,]0,ieiPrzelĄ'odywyProw.]Llzajqcc;]1-s[tc,olyPodn]€ biolia mjękkicgo;

1l,

migdałek podni€bi€nia

miekkicgo' ]2 - śhrianka Po]iczkowa' ]3,

]3,

śliniankn przylszna]

. j('j Pl,cu'ód \']r Prowadzający' i6 m' Podniebicnno'gaLdlotvy; ]7 część.ylcowata k, gnykolvej' ]8 m' rylcowo i]ardłolvy doogonowy; 19 m' skrzvdlolĄ'o gardłowy, 19, n1. Podn]ebiennrt tardbwlr 2(l - m. rvlcowo-Bardlowy' 20' m. gnykowo g.rrdlo\ly prucLlnir 21 - nr. tar.zowo-gardlowy' 2], m, Picrścienno gard]ot,}r;22 nr' ta.cfolvo'gnykoM'y' 23 m'8nvkowoięzykolly,23,m.rylco\Ą'ojęuvkowy; 23'' m. brd]kowGję,vkow}'; 2.1, 2.1, m. źuch\Ątwo 8nvkow,y;25 m' bródkowcgnykorvy' 2ó m, ry]cowo.gny. korvy; 28 m. mostko\Ą,o gn1'korv."; 2l1, _ m' b|atko!!.o'8nvko 'iJ

1.l

ś]

inianka

żLrchrv owa; 1.l,

88

Ł

r t.

d

s

n o

Gładka powierzchnia błony śluzowej policzka na wysokości 3 zęba policzkowego ma niewielką brodawkę ptzyttszniczą, ponieważ ni niej uchojzi przewód śiinianki przyusznej, który wlewa swoją zawirtość do przedsiónka policzi
usmel.

Gruczoły policzkowe

mięśniowąpoliczka.

|eź:ą w

podś|uzówce, a częściowopenetIuią również ścianę

G'.:"o|{ policzkowe dogrzbietowe twolzą d]^/a zgrupowania. Zgnrpowanie przednie składa się z odosobnionych pakietóW gn-rczołówych i sięga ód tąta ao przedniego brzegu m. żwacza' Zgnlpowarie tylne.tworzy zwarte pasmo gruczołowe, Wciśnięte mlędzy częśćtrzonowcową m. policzkowego a m. żlwacz 'sąsiedztwie w szczęki' Gruczoły policzkowe dobrzuszne sięgają od kąta ust do przedniego brzegu m. zwacza Iowafzysząc do]rremu brzegowi cżęścitrzonowcowej m. policzkówego. " Podniebienie twarde charakteryzuje głęboki szew podniebienia (ryc. "10-4). Towarzyszy mu po obu stronach 16-19 mirszczek podnibiennych, li"t"*"i. podniebiennych,.ostro i wyraźnie. zarysowanych (ryc, a7_27). si o.'" "ryti -'.i"' 'ugę* a więc' mię.,|?y nimi są większe na wysokości a,zug" ńęd,Zy,ę:Zo]T, :dstęPy bodolowego. Natomiast zarówno 11. czelci przednie;. podniebienia twardego,- jai i.w odcinłu-dogardłow),ryn marszczki podniebierure si bardziej zacieśnione. Tuż za siekaczami środkowymi.leży brodawka siekiczowa, zaopatrzona -przyśrodkowo w dwa punkcikowate dołeczki' nie maią one jednak połączenia z przewodem siekaczowym.

śluzówka podniebienia twardego pokryta nablonkiem wielowar. Bezgruczołowa płaskim łączy się Z rusztowaniem kostrlyrn podniebienia za pomocą pod:y"y{T śluzówki wyposaż,onej w

obfite sploty żylne. śzciególnie uzewnętrzrua się to

w odcinku siekaczowym podniebienia, gdzió śIuzówka |est pałąkowato -ysktepio.,u

przy.ucisku' przy czym, jak się to zdarza u oóobników młodycń, może się poziomie powierzchni żuciowych siekaczv.

1p:d:l" zna|ezc na

GRUczoŁY JAMY USTNEJ KoN|A Slinianka podjęzykowa" która u innych gafunków Występuie w dwóch odmianach, tylko jako ślinianka podjęzykowa wielo'przewodowa (ryc. 39_10). o"1'p9d śluzówka po stronie bocznej 1ęzyka od kąta bródkowego żuchwy po Fżł 3 zqb po|iczkowy.. Osiąg-a ona długość 12_iś cm przy 1,!_3 cm szerokości i 4_6 cm przy|ega bocznie do m. bródkowo-językowego Łtlo1lil. iTl"Ta PodięZykowa ry.'cowo-lęZykowego oraz do przewodu ślinianki żuchwowej. Licznó p.""-oiy ] 1n:. tej ś]inianki iako przewody podjęzykowe mniejsze uchodzą na dnie jamy ustne;.. żu:h*":,1,,:oryljkowa1a i zgięta, sięga od skizydla kręgu izczytowego ,.^ l'-':i"iu" (14) osiq8a,d|u.gość 20_23 cm przy szerokości )' r, s ćm i gńr.:,?Y.* bości1 cm. Ai{|"Wej odcinek tylno-gó..'y slirr:alnti żuchwowój p,,yk,y*a Przyusznica (13), rozszerzone ścięgno końcowe m. mostkowo-żuchwow ógó oiaz ż' szćzękowa. odcinei dni plzykrywa'ą m. dwubrzuścowy oraz m. skrzydłowy. ód strony przyślinianka ż::chwowa graniczy z rozwidleniem t. sźlnej i,rzspólrrej z n. błędi pniem współczulrrym oraz ze ściinągardła i krtani. rr.zL-ba wyp,ówad'zajacy zcza śliniankęw połowie jej długościi W przestrzeni żuchwy bilgnie po p,,yu konia istnieie'

środkowej stronie ślinianki podjęzykowej, aby znd'eż'ć ujście na bocznej stronie mię. ska podjęzyzkowego (14,). Ślinianka przyuszna albo przyusznica, dominuje wielkością nad poprzednimi. Jej kontury przypominają wysoki prostokąt o wymiarach 2f_26 cm długościi 5 10 cm szerokości przy grubości 1,5 2,5 cm oraz masie około 200 g (13). Przyusznica wypełnia dół zażuchwowy, przy czylr' 1e1brzeg górny graniczy z Podstawą małżowiny usznej' Brzeg plzedni kontaktuje z brzegiem tylnym gałęzi żuchwy, brzeg tylny ze skrzydłem atlasu, dolny zaśptzylega do ż. językowo-twarzowej (b).

od strony ze.wnętrznej przyusznicę przykrywa szeroki, taśmowaty, cienki m. przyuszniczo małżowinowy. Natomiast powierzchnia przyśrodkowa ma kontakty bardziej urozmaicone. Przylega ona do tylno górnego odcinka śliniarrki żuchwo wej oraz ścięgnakońcowego m' mostkowo-żuchwowego, m' potyliczr"Lo-żuchwo wcgo, oclgałęzień z. szczękowej, t. Szyjnej Zewnętrznei i wewnętrznei' n' czaszkowych VII, IX, X' XII, węzłów chłorurych przyuszniczych i zagardłowych. Ponadto przyuszrrica kontaktuje w dwóch miejscaclr ze ścianąuchyłka trąbki słuchowej, czyli worka powietrznego między tylnym brzegiem żuchwy a brzrrścemdoogonowym m. dwubrzuścowego oraz między brzegiem tylnym tego brzuśca a kręgiem szczytowym. Przewód ślinianki ptzyuszne1 powstaje z zespolenia większej liczby mniejszych przewodów i opuszcza gruczoł po iego Stronie przednio-dolnej Przebieg przewodu, typowy dla ssaków kopytnych, początkowo po przyśrodkowej powierzchni trzonu żuchwy, na wysokościwcięcia naczyniowego przechodzi na stronę boczną. Dalej skręca ku górze, wzdł'uz doustnej krawędz j. m. żwacza (wspólnie z naczyniami tłVarzowymi), aby na wysokości 3 zęba policzkowego przebić się do przedsionka j, znaleźć ujście na brodawce przyuszniczej.

t B' 27 B

22 24

H'R-D I

10-r wejr

I'

20-ch języEzę

30-kc

8nyko!

gardbr

Ryc. 40. okolica podjęzykowa koma

]i

b;

L-

korĄ'y kjeł;

zęby sieczne'

.

brfeg

c.

sfczą!

m]ędzyzębo

b dziąsło' 1 na.zqd ustno. Podstawny (Ackclknechta)' 2 n ęsfo dołow!';

Podięzykowe;3 fald

90

btodawkowy

Ię,yk

chołek

w Por języka wienirr

'];,
,39 =d 17',

24.

13

2B'" 23

zsAzz)

33

36 30 34

3l 26

Ryc. 41. Pr7ekrój strzałkowy głowv kor]ia

A

cfęśćsiekacfo(,a trzonll źuclr\Ą'y, B

-

k' siekacfolla'

B,

P|fewód sickaczo$')''

(]

k' nosow.t;

D

Pollnle

bienickosine;D,zatokaPodniebicnntr;Fk'kljnolva;F,zaiokaklinowa;Clk'sit()wa;llk'czołoiĄ'a;

H'

H,, zaloka małzowinolvo c7ololva, K naniot koshly rnóżdżkll; L k. PotyLiczna' M - krę8 klęg olr.ok]wy' o - Po\Ą'róZek karkou']r' f m' prosty głowr. Llotlzbjetolvy; Q m długi gk)wy; m' d1Ll8] s,yi' s m nrostko['o gnyk(Jr{y i k)}r.ltko\Ggnyko1Ą'y a jama rrstna; b'częsć nosolva gardla; c cjeśri 8ardzieli' d częśćklianiolva 8aldła, e Prfeł}'k z.t(rka czo]owa;

s7czj,tolvy; N

R

1przedsioneknosa'2fałclskrzydłowy;3-fałdpo.1sia$'lly'.l-PrzewóL]nosolĄ'YdoSrzbietowy;5pr7c.

śrcdkow!'; 6 przcrvód nosoivy dobrluszny' 7 f.a8mel1i chrząstki Plzcgrody nosa' E małZowin.l s, iej komórka; t] nałzorvina nosowa clllbrztrszna; 9, zaioka małźorviny dobrzllszncj' nosolĄ'a śIo.]ko!t'a, ]1 małżoł'illy. siio\Ą'c;13 no?drl. ty]na; ]1- Lljście g.rdłowe lrĄbki shlcho' ]0 nałźo;vina nalcwko lvei; ]4,'f.lchyl€k iląLjki slllchowei' ]5 nagłośnia'16 fałd naglośn]olvoj1.rletĄ'kowaty' 17 chrfqstka lvaia; 17, wyrostek róźkowat}'' ]8 clrr7ąstka pierścicnio\Ą'ata; 19 {,ejście do kicsfonkj kriani boc7ncj; 20 chrząstka larcfow'ata; 2] ' tcha.lvica' 22 $.arga górna' 23 ' lvarga c]olnrr; 2.| Prze.lsionek !var8o!\'},; 25 pod 27 marszczki Po.lnieb]ennc; 28 lvie|Zcho]ek języka; 29 ' irzon ję7ykn' ięzycze} 26 - wę(]zidclko ięz}'ka' jęlyko\t'ynr; ]1 m' bródkowo jęfr'kowy,32 ln' bródkowo 8nykotlv' 33 'n' z misdalkiem korzei. !o,ię'yka gn)'ko$'ej; 36 Podniebienie miekkie; 38, 39, 39, luk Podniebicnno 8n],ko!vo'nag]ośniLN\,; 3.l tlzon k'

wóCi no\o$]y

nosowa

aoirzuetow";

gafdlowy;

41

prze]),k

JĘZYK KoN|A długi i wąski, dostosowany do ciasnei pIZeStIZeni żuchwy. Wierzjęzyla jest łopatowato lozszerzonym o zarysie bardziej pros,tokąhrym chołek

Język konia jest W

polóWn;niu

z zaokiąglonym

Zarysem języka bydła (ryc' -14_A, B). Sluzówka

języka konia nawet W oko]jcy glzbietowei jest dclikatrra w dotknięc-iu w plzeciwstawióniu do szorstkiej, najeżoĘ zrogowaciałymi brodawkami śluzówki jezyka bydła.

9l

zlokaliBrodawki nitkowate konia są cienkie i miękkie. Brodawki grzybowate są powierzchjego wysokich języka na oraz ZoWane na grzbiecie części wierzchołkowej języka rrkłada niach boczr!,ch trzonu (51. Na granicv między tlzonem.l korzeniern około 7,5 mm, o średnicy duża, .if ..o g."uJ.i" prawej -i lewej itrony pojedyncza,.lle ' to' brodapojeclync.za jeszcze również większi od poprzcdniej brodaika okolońa (4). podniebierrno' łuku pocz4tkiem przed *to tis.iu.t" (3), położona z boku języka ilz cm. iezvLowego (2)' Długoścbrodlwki Iiścia:tej w; no:i 2_f,5 jcst charakterystycznie chropowata z p9wo.d.u Sluzówi.l grzbictJ korzerria jezyka na migdałek ięzykowy. W obrębie -y.tępqą.y.fr fu mies:Zków, tioró stńaa1ą siępośrodkowej leży blaszkowaty twór t.ź."" ;|'yu pod śluzówką w płaszcz'yźnie chrząstkooprócz,elementów 17 cm. li-.i'ą"ttą grzbietu |ęzyka długości11 '*u,'y (ryc' 19 c)' w jcj budowie biorą udział sploty włókien.sprezy1lcn w1,ch , Na dnie jamy ustnej w okolicy. podjezykowej (ryc.' 40) tuż przed wędzidełkiem, dwa'symetryczne fałdy śluzówutłaJa1a sle iownoleglc do płaszcźyżrLy-pośrodkowej się ko-" j,uto fałdy broŹawkówe (3)' a na wolnym brzegu ka.żdego Z nich wznosi (2). żuchwowej ślinianki l,u.',"'i" ,płu,'."ona brodawka, inaczej ujścieprzewodu okrePonadto ; obrębie i obok niclr Występuje w rozproszeniu tkanka limfatyczna ślanamianem migdałka podjęzykowego. Na kilka milńetrów od śiodkowych siekaczy dolnych widnieje szczątkowy narząd ustno.podstawny (Ackerknechta) (1) W postaci Symetrycznych otwol.ow wioctących do rrabłonkowych przcwodów nie osiągających długości1 cm.

cieś u

stl

kas

tIeś

(

tryc przt i fał Połc

uchr

słuc,

(

j.

częś

3 crr

f 1

oraz 10

2

1l

sięga

3"

kaw

GARDŁo KoN|A

1)

ku tylowi poza podstawę ."as'ki tv..'11)'"Swoiście ukształtowina trąbka słuchowa konia, która tworzv balodioernor,r,atc rózszerzenie - worek powietrzny, czyli uchyłek trąbki słuchowei, tyiko gardła (14')' Sklepienie gardła |i,,,h,- t,,bgn ątńitiaae, wpływa na topografię między obszarze pozostałym Na ou f po".1"i"1 części kontaktuje z podstiwą czaszki. i podstawę c?a?7k1oraz 'm.. plostym dobrzusznym sti"pi"''l;e gaidła z jednej strony-wsuwa się uchyłek trąbki słuchowej odpowiedniej afugi;. gło-y r diugiej i

Stosunkor,r,o długie, bo około 20 cm, gardło konia wystaje

grod'

5)

ZÓWc lim fa odcler

-l

Strony, Pizyte'ając także do ścianybocznej gu.dł1. . .

się żagielek podniebienny konia, który jest długi. W płaszczyźntepośrodkowej.ld pocl"tawy żagielka, ij. od brzegu wolnego blaszki po"iom"i i. p.,dni"bi".l."'"; do jegb wierzchołki ma on'długość10-13 cm. Zagielek po.lniebie'lry osiąHa podstarĄ ę nagłośni(36)' Powierzchrria dolna, inaczcj doustna,

no-"i"ź sivoiściezachowuje

.

jak śluzó'wLę pokrylą nibłont.iem Wie]owalstwowym płaskinr, tak Stanowiqcymi otworkami w jamie ustnej. Jest ona pomarszczona i usiana licznymi ujście , gruczołów żagielka. W lzęściprzypoistawncj źagielka widnieje ułozt.'ny Posrodkowo podłużn-ie owal(ry,c, 23 F' 3)' ,'1, .igdut"k żagielka podniebienne8o, Zlożony -z liczn1,ch mieszków cylindrycz. nabłonkiem ń*,lńz st,,'o*"ta powierzchni grzbiótowej żagielka pokryta z dodatkiem limfatycznej ..,'ę.in,ly- wykazuje obecnośćrozproszonej tkanki 'l|. grudek chłonnych' oddechowa, na obwodowy koniec W fazie, gdy gardło jest czynrre iako droqa "nagłosniJ (rv(. 4l l5l' co sprlwi..r, że żagielka podniebienr-Lego nakłada się .ltwartl

i"gi"it" .",

92

Zęby, nawel charal uzębi, gorli z czyli I

W

groma

ważni rozwo wchod stel

.I.Tfjf ill*#ils#iJ;[': ffisPrawn ii.fi ilłl}ł:Y-i#"Ęi:.ru'j;.?j:f ze przy odruchu w}.Iniotnym, zresztą bardzo rzadkim u k&ria,

Ka

rowTrrez,

,,":!::1:.,1"":r.e

tuaria

{o,iamy

ustnei, tecz przez nozdizu ,y1,.," ao ';u.y no"o*";.'

-'.Y'T"*,lil7i''J',i*!'i13f"t] :.*T;ji".T:*i:j:ii'.?J.: bokacń gardła syme. ,i^,91t,z1a ś''- ł"p"ó"ł.łukpodniebierrno.gardłowy ..lill,f#ilffi"'lit

i fałdy jako twory dobize rozwinięte ograni czają ziwęż'one'u konla ujście gardłowe. Położona nad nim cz{śćoddechowa ,,,||i rro"o*u, gu.dłu 1""iob.""...u (b). Po bokach

xiy##-ł:';.*r"t'r; jj#il[}l-;

l'il^i:ff

"i".:l?;Tń13:'#i#lj:f Cieśń gardzieli ma długość9-10 cm (c). łącznie z pożostałymi elementami korony krtani, wysta'e |1głośnla, do światła częściodde-chowej gardła. Zachyłli gruszkowate częściti.tu..io*"j gardła mają około 3 cm. Przedsionek przełyku |est bardzo krótki. Pierścień limfatyc zny gard|a konia (ryc. 23_F) tworzą: 1) migdałe.k ięzykow, obejmujący liczne mieszki na grzbiecie korzenia języka oraz obok faldu językowo-naglośniowego (ryc. 41_30),

'*ŁH-*'."ł.!x*:""'"'.".1Ti',i:?i32;::ł:r:I'#.j['?ń-..:fłi,J..$l*..$]

sięga aż do podstawy naglośni (ryc. 23:F,2),

." 3'ł'3i:'.".:''J.-ł",:i"il*ff1;;"""'.,lezący

na powierzchni brnxznej 'agie|-

.isdd"|

sa1a!9wr, występujący.jako skupisko mieszków na końcu przenoso.tĄ/ei w okolicy nozdrzy Ę|nych (4), 5) mi8dałek trąbkowy (5) obejmu1.ący o|o-k tka1ki limfaĘcznej zawartej w ślu. , zÓwce okrywającej

.- 1] glody

chrząstkowe

'a'i?:^i.#ilńil";."di#':iłJ#;fi i*.:LTr:i::xó::1#.::lł1 zuii"lt".

oddechowej gard|a oraz na obwodowym końcu powierzchni 8rzbietowej

i.!*y:::o:):,,u^",,,,"Ij}"),u;:::;-"-twardoŚciiwytrz;,.rnałości

i!łł[I.!"ńffó"'::ff :ł:ł:"'::'r'.g"xi;T3:1xr;iii:-*:';.i:ru; jil:i"*rj*x[*n:l*:;;**i$.#fi; ffi':ł;?ł::IT"-i,:ł.Tł.*''ił -u yv

fi

owych wys tępu'iqcych kręgousrych, ćy,, i"'l"., sw1etle paleozoologii, dla któIej.uzębienie;.est elementem

czyli,kera

i''

bardzo interesu].ącym,

T;6;l:"t'#:łI:;1-..-.ĘTi6.xl?::'-t[:.f'i:''H.#*#.ye óa gaaow. poń|e ililffiŁi."].ffi#:;:-.-:ff:r;

stekowce, Prototheria (Ornitodelphia),

1esli

fo..y *y.u.i",

pc wt

torbacze, Metatherią (Marsupialin), łożyskowce, Eutheria (PIacentalin).

ze względów teoletycznych, Uzębienie, zasługuje na szczególną uwagę zarówno jlatego,. odporny na ze zęby j"k;;;;ki'.;y.h,"p.z .hoćby "]iT:]1-:ąb*dzicj zęby sa Stąd rozpadowym. zniszczenie skłaclnik organrzmu w pośmiertnym procesie w materiałach zwłasz'cza Lt *ia" ,nu."ą,yń śłarl.emmicierzystego oiganiz.rnu, "". _ paleozoologicznych czy archeozoolclgicznych' ,^ivńaliskowvch ''' Iym, rnorlolugic)nei zębow można wni.l:-k..lwdc nie tyllo o allalży -i.l i. l"J 'i' . o informację '.l"J u"Jon", |.o,.1 ,*"i",,ę.". alc ta|źc u/y-kJc .Posrednio .,u...i.'Ju*'L' o to' bowiem C]rodzi ;J.h;;;ń." irodowiska naiuralnego, w j.lkim one bytowały. okr.eślonego że buclowa uzębienia pozosta]e w ścislój łącz-nościz ,,jadłospisem''

d.z

okr

nia str(

tob

gatunku.

" pl'vJ"*"se

o istot. uzębienia dla celów taksononicznych jest lóWnież Walolem informacji dostarcza nvm Znaczeniu. Warto tez nadmienić, że stan uzębienia itp. ai'*."u.".r.' wieku osobnikc, czasami jego płci, stanu Zdrowotnego * żwaczozespołu mięśni L'J.'""'" 1ai.o element układu trawiónnego, z udziałem lozdlobnienia jest osad.Zone, s1uży do mechanicznego -"g.;"' kosci, e]w którychnaclnanie, kruszenie, miażclżenie, rozcieranie. Ponadto rnasy pokarmow Przez narzędzie obrony bądŹ ataku' ;;;-i.y.h gut..'lio'* zęby r-Lader często słrrżąjako jest cechą charakterystyczną dla u li to,-.ś"t-"",-,.il i zabijania. Stan licz}owy uzębienia poszczególnych gatunkÓw.

BUDoWA zĘBA aż z dwóch listków zalodkorł'ych Materiał' Z któIego powsta]e ząb, wywodzi enatnelutn, jest WytWolem ektodelmy, któIa r .""6d"..y. s'tti*o "iu", "l.,.a".ńy Zębina, nazywana tez d'en!yną, dentijamy ustnej. si""*'i.,iys.iottę blony śluzowej tniazgi zęba, pulpa oraz ceme..Ł, cemefltum, i mięr.ii skłajnik zęba W postaci nl|fi| ' dentis, są pochodnymi mezodermy. Zwalty i twal' s'tri-ó, o bialym lub niebieskobiałym zabarwieniu, to najbardziejkwarcu. Szkliwo twardości oclpowiada dy składnik zęba, którego stopień twaidości zminera' stopniu w drrżym nabłónkowej, sianowi bezkomórkową modyfikacię tkanki z dodatkiem fluoru). lizowanej i przesyconej apatytem ill'c,.o-y- (węg-lan wapnia tylko około 3% jego przypada szkliła w."".ięń',,,ii" tęn ,-,J "t.tuó,-'ll. organicziry prismatcs enal,to'rotogi.inym składnikiem szkliwa są tzw' słupki szkliwa, -o"v. ,zespcl)'onó kitowej. substancji po^n.ą z neli, 'u w zębie jest różnoroclny i zależy od typu jego budowy. szkliwa Ukłaj i zasięg 'óbą być mięsozerne w |uacti niskokóronowych, brichydontycznych (przy.k}adem mogą gdzie stanowi zęba, do.Lorony tylko zasięg i wszystkożerne) szkliwó ogranicza swo; Szkliwo okrywę, nakładajaca sie nJcokół zębinowy tejże korony' ilo guzków w obrębie '-'iej ""-'lęt,,ną zwłaszcza zgrubień ó].;rzi'ń tu tenjencji Jo tworzónia .-.fusii zębowych. stlukfuIę srtti-n ulcga pofałdowaniu i jest również Wtopione W Wewnętfznąszkliwno. zębach o wówczas mówimy 1""t "a"iut"'* roślinożerrrych, ".o;";; do poprzedniego typu, tj. do zębów szkliwnoguzko. ;;ł;;-'"il w przeciwieństwie okry*u cieniutki ZWaIty bezstluktula]ny wych. i,owierżchnię Zewnętlzną się-

""kli*o

94

.1e

kos

Ur

ogr

pol

blas

muj skła mrę

i

Jest

iun Pole któr

odor stani

płas;

&Tcl

dostr

sunk

zęba

P to kc

lu-y

zęb||)

sywn

nle n

zębio

się jat

bieje

dem w sP( odpor

Pokład w Postaci oszkliwia / cuticula ilentis, Łącznie ze szkliwem właściwvmoszk]iwie tworzy solidną' litą osłonę dla położonej głębiej i bardziej miękkiej Zębiiy. Us;k; dzenie szkliwa umoźliwia bakteriom dotarćie do zębiny, co powoduie próchnicę zębów. Ponieważ komórki szk|iwotwórcze _ amelotlasty _ po wyproclukowaniu szkliwa giną, niemożliwie są na jego obszarze, - p.'ypuat.' uszkódzeń, procesy regeneracfne. Zębina ma zabarwienie lekko kremowobiałe. Na składnik organiczny przypad'a około 30%, na składnik nieorganiczny' w którym dominuje apaĘt' około 7O"k. Zebina stoPnitl pr7yPomina tkankę |ostnq, |ecz irrna tóchlika 1'll:':yieśt iej Powstdwania' W tkance kostnej komórki kościotwórcze' osteoblasty, otaczaja się źe wszystkich stro.n substanciq międzykomórkow4' podczas gdy produćenci zębiny w postaci odon. toblastów zachowuj4 trwale swoje położenie'na peryferiach miaźgi i obmurowuia się zębiną tylko jednostronnie za pośrednictwem włókien zęiinowych, fibrii dentini (dawniej włókien Tomesa). . Cement przypomina tkankę kostnq, co uzasadnja je3o s1monimiczn4 naZWę kostniwo. W przeciwieństwie do bialego szkli*a, cemóni mJ zabarwienie żółtawe. U mięsożernych--i wszystkożernych (w- zębach szkliwoguzkowych) zasięg cementu "on ogr'anic7ą się tylko do korzenia' i zeb'a. Tworzy tutaj cienki, ńwnętrzny !i\. dentynę tej okolicy. Komórki ."."ńtot-ó."'" to inaczei cementó|l\łŚ olasrv' :'k'y-"lą"y U ros|lnozernych, d więc.W zębach zasięg cemenfu obej's.zk|iwofaldowych, zĄb ordz wypełnia zagłębienla fałdów zęba. ]eśLichodzi o ska|ę twardości TYi"..ilł skladnikóW zęba, przoduje szkliwo' następne miejsce przypada zębinie, najbardziej miękki jest cement. (jak sugeruje Sama nazwa' chodzi fu o miękki składnik) zbuclowana . z tkanki 'z3!a jest'M1a78a lącznej l;uźnĄ, zbliżoĘ do tkanki galaretowatej obficie unaczynionei i unerwionej, oczywiście czuciowo. Na peryferiaci miazgi ukł,adaja w .eg,utu.'lej "ięodontóblasty, *"."twie cylindryczne komórki zębinotwó"rcze, inaczej r]:!T:1:i . Ktole Zgodrue z nazwą są producentami zębiny, czy|i dentyny. Wierzchołkowa część odontoblastów. jest biczykowato zwęzona wskutek ucisku #},wieranego przez substancję międzykomórkową' w danym przypadku dentynę' Wiaz z wiekiem osobnika płaszcz-denĘny stoprriowo grubiep , .ó ,kó\ei |ą.,y sii ze stopniowym wydłużaniem się częściwierzchołkowej odontoblastóW. Przy1muja o,l" ,'u,-ę włókien zębinowych, inaczej włókien Tomesa. Leżą one w obrę6ie kinalików zębinowych ksziałtem dostosowanych do wspomnJanych włókien Tomesa i spełniają furrkcie btficzne w sto.l" samej zębrny, a byc może i szkliwa. obfite uneiwienie czuciowe miazgi :T|i Zęba Sprawia, że spotkanje jej ze świdrem dentystycznym jest bardzo bolesne. dla miazgi zę.b ow ej tw or zy j a,ni,ęb i,, iaum d'entis s. pulp ar e. est ! .,|o1'"",:""l'" to Komora drąZąca wnętrze zęba na zębiny w obrębie korony. Poiemność 'obszarze jamy zęba maleje wraz z wiekiem osobnika. W zębacń młodych, gdy proces piodukqi zębiny iest rrasilony, miazga jest obfita, bogato unaczynio..u, ó wiąże z intensywną działalnościąodontoblastów. W tych warunkucń ju.a zęba,"'ę jako pomieszczemusi. byc odpowiednio roziegla. Stopniowó, wraz z wiekiem, płaszcz :...^':'ci ZęblonoWy- Zyskuje na grubości' co jednocześnieprowadzi do stopniowego zańężania zęba Zębny Więc kosztem zJnikającej jamy zęba. Mu"r zębini gru:lęi:mT 'przyb5rwaierzch b]e|e od' Wewnątr,/ _ jego,pow n ia zewnęŁrzna jest obięta nieustęp|iwym po"l.ladem Szkliwa. z tozmiarów jamy zęba można wnioskowić o wieku osotni{a, ale ru:z,b\/t.precyzyiny _ u osobników młodych lama iest rozległa, u starych :':ry::"' oopowledmo sctesnrona.

I !1Ze\,

wz

lofor

n*ryłłn*fn***l***#

v

i

';*:$LlłŁ'eifi fi lr##:'{f }t$:qłĘ1fl3'#ii:*4ł'' *:ilĘli}. s*ę*:lt**t*q*ł't.l ;*lt**'ll*,'.Ti;;;;i-#.'*"n

:ffi ,il4f.ł]!'!:fffi :.,.{#':*:*"''.'i.ffi Ł:',:f*:}m?'.łffi

llłlrił'i"łiffi'{i*ł#fit'li'''t,t'-ł:.l"';$i*'l*

;:I*:+łffitffi *:.ł*$1ti'HT."':'::l**ł'$ ffi

lł[#ił:*i';i.ixłł:;ll'łl;;l**hiĘ:;:.;l**

*Tp+#H$.##x*ll+*6;ę{ż'ffiłii;li;sTi# ł;'."}fl tr}T#fr

#j#-'łiifl iJ'.:''T#".""{ffi

;*,iił*i**ffi

#.$ii;i:ł1'J'"..#

Sfyz typu

Zęb) wzg) POW

clws pom Poza nych

L

Zębo dentt

kach czne i lew

z

wied

ruchr

wykt

-ż:uc!

koml dział zębó'

kowr

Je

górnł

zwar równ styka gn ti

t*$l;T:.#':I :n"*#ff.Ii'T:{.:fi :*}:f

[-t*l*łłg***ffiffi ff;]' ff;:'t'JiJi Jrffifł:l[ ; ff;;i;;"

U ssa nie n nenta

tyczn

lenio,

I_

Przeżuwacze cechuje uzębienie selenodonĘczne _ na powierzchni żuciowej uzewnętrznia się szkliwo w postaci półksiężyców. zastępuią one guzki mięsożernych

w

zębach niskokoronowych, czyli brachydontycznych czy jatzem

lofodontycznym.

w

uzębieniu

Wielokrotne pofałdowanie listewek szkliwnych na powierzchni żuciowej zębów

gryzoni czy słoni jest cechą gatunkowo zmienną i pozwala je zaliczyć do wspólrrego

Ępu zębów plicidontycznych.

RozM|EszczEN|E

I

sTosUNK| tLoŚc|oWE zĘBÓW

Zęby ssaków są osadzone w zębodołach' aloeoli, odpowiedńch kościczaszki. Pod względem mechanicznym gwaranfuje to solidne umocowanie zębów. Zjawisko to powszechne u ssaków jest określonemianem tekodonĘzmu. Tekodoniyzm jest przeciy/stawiany zjawisku akrodonĘzmr1 gdy zęby swoją podstawą są ulnocowane Za pomocą tkanki łącznej do kości, nie zagłębiając się w nia, jak się to dzieje np. u gadów. Poza wymarłymi gadami ssakokształtnymi tylko nieliczne spośród gadów współczesnych, np. Crocodilia, cechuje, podobnie jak ssaki, zjawisko tekodonĘzmu.

Uzębienie określonego osobnika potraktowane jako całośćtworzy dwa łuki łuk zębowy górny, arcus iLentąIis supeior, oraz łuk zębowy d.o|ny, ałcus dentalis inferior, Łuk górny obejmuje zęby tkwiące w kk. siekaczowych oraz w szczękach, łuk dolrry zaśw żuchwie. W każdym łuku można wyróiznić dwie symetry. czne połowy zawierajĄce zęby odpowiadające sobie wzajemnie Po Stronie prawei i lewej łuku. Zęby luku górnego będącego nieruchomym maią Swych antagonistów w odPowiednich zębach łuku dolrrego, który w przeciwieństwie do łuku górnego jest ruchomy. Zęby łuku dolnego, mniejsze w s.iĄ/ym wymiarze od antagonistów górnych, wykonuj4 ewolucje luchowe wraz z zuchwą za pośrednictwem stawu skroniowo-żuchwowego przy udzia|e mięśni zespołu zwaczowego. Siła wspomnianych rnięśni kompensuje rnnieiszą masę Zębó\^/ dolnych, w efekcie czego pokarm poddawany działaniu zębów doznaje identycznego nacisku zarówno Ze stlony nieruchomych zębów górnych, jak i ruchomych ich antagonistów dolr-rych. Nasuwa się fu analogia kowadła i m|ota Przy obróbce ze|aza. takie, ź:'e zęby |uku Jeśliustawienie antagonistycznych łuków zębowych gómego i łuku dolrrego mają iedrLakowe lub prawie jednakowe rozstawienie i PIZy 'est zwartych ,,szczękach,, dokładnie do siebie przy|egaja, mówimy wówczas o zjawisku ńwnoszczękowości, isognatio. Gdy powierzchnie żujące antagonistycznych zębów stykaja sie z sobą nieznacznie lub wcale' mówimy o nierównoszczękowości, anisozębov/e:

gnetio.

zĘBY MLECZNE I STAŁE U ssaków w rozwoju osobniczym uzębienia wystęPują dwa jego pokolenia

- uzębie-

nie mleczne, dentitio ileciiłua s. dentes lactei, oraz uzębienie stałe, dentitio permafrenta. Mówiąc inaczej ssaki cechuje uzębieŃe dwupokoleŃowe' czyli diiiodon-

Ęczne, przy czym częśćzębów ssaka iest niewymienna, a więc uzębienie jednopokoIeniowe,

czyli monof iodonĘczne.

deciW1'mianie ulegaja zeby pokolenia pierwszego,.a więc zęby mleczne, dentes gatunżycia tlui s.'dentes lactń',Jest icir mniej niż zębów stałych' W pewnym okresie usunięte, a ich miejsce zajmuja zęby stałe' .lec",.e, kowo zmierrrrym "ostają "|by Zębów stałycń jest nió tylko więcej niż mlecznych, ale są one większe, odpowiedrrio się tez dósto"c,*u,''" do rozrośniętych kości.U osobrrików wyrośniętych zwiększa sieczne, zęby udział zębów w przeróbce mechanicznej pokarmu. Wymianie podlegaja

i"yti sl"Luc"", i|y, o,u, zęby przedtrzonowc przedtrzonowce z wyjatkiem pier.

jako niewymienrry, czyli wśzegc,.Prze.:ltrzónowioę p;j11g52y (Pr) jeśl'pojawia się, to

monofiodoutycznY. Zęby trzonowe, niewymienne, choć formalnie są zaliczane do drugiego pokolenia w rzeczywistóści są opóŹnionymi'w'ro1woj1 zębami mlecznymi' Brak dla "ębo*ogu' nich .iJ1".a w słabo jeszcze rozwiniętych młodocianych ,,szczękaclr,,. I'rocśwymiany zębów mlecznyctl jest prowokowany mechanicznym naciskiem zębólr' mleczukrytych poó zębami m]ecznym i zaw\ąi.ków zębów stałych na korzenie i resornyci.',Proi"a.izi. to do zaburzeń w odżywianiu zębów mlecznych, do rozpadu ząb stały się p,cii, a ostateczlie do wyparcia z łuku zębowego Pfzez rozrastaiąCy .ocalałej resztki zęba mlecznego W postaci jego korony. opisana tu t".h,-,iku *y.iu'l1' zębów nosi nazwę wymiany pionowej' Może ona bvć iraktowana jako reguła u ssaków. Przeciwstawia się ją rzadko realizolr'anej wymianie poziomej wyśtęptrjacejnp. u słoni' Polega ona na Zastępowanitl zllżv w bezpośred*11a.y.t-' się zębów policzkówycłr prżednich ptzez.zęby .|cż:ące za nimi Z tiłu' U słonla w okresie całego jego życia' ale nie jednocześnie na '-'iń.si"ied'i*'ie .u", j".,. .'1''-'..y.t-' t.uzae1 Strony W łuku zębowym 'sz'eśćzębów policzkowych, " W każdym przypadku funkcjonrrje - iy. t.'y p.""dt,"o,'o-.e i trzy trzonowce. zębowym, najbardziej w,vsunięty łuku w danym lewej strońy i jede;Z;b prawej tylk; i.. p'łodo*i,.o.z prze.lni oólcinek powierzchni żującej.zęba nastęPnego, szykująccgo Następne Sję Stopniowo do zupełncgo zepchirięcia zużytej resztki zęba aktywnego. szekażdym .r'i po'tu.i rnniej lub iardziej rozwiniętych zawiązków czckają w

"ęty regu

sr'vojej koleiki. .,okrcs, wymiany poszczególnych zębów zd,ezy 'cld.- gatulku ssaka i odbywa się wieklt od ,top'''ic,*o ń ot,"stoll"j kolejności' Na przykład u konia- or'1bywa się on w pokoleń zębów _ 2,5 do 5 roku. W tym ózasie zwierzę kórzysta jednocz,eśnie z obu czasu mleczncgo i stałegó. Charaktel ystyczna dla poszczegÓlnych. gatunków stałość osobnika. wieku ustalanie na pozwala zębów zmiany ókreślonyih

pn ptt ML

zęL

do,

Poi

śla

nat

me

ok

chv łow

S4

cecł jakc

win

tlte nte

rodr gatu

slę t fozc

I

pierr

bien Jeśli

z']].a)

zBoiN|coWANIE zĘBoW

wyP,

a co Za tym Zęby ssaków w zależnościod kształtu i umiejscowicnia w łukrr zębowym, ń)ió oa p.'yoat'-'ości funkcjonalnei, IÓżnicują Się na cztery.IóżnokSZtałtne odmiany -

koror

wspomsiekacze, kły, przedtrzonowce i trzonov/ce. W terminologii odorLtologicznej PIZeniane zróżnicowanie zębów ssaka określane jest zjawiskiem heterodontyzmu. jego W u gadów. ciwstawieniem lreterodontyzmlr jest homodontyzm występujący homodonĘzn p''ypuatu wszystkie jednostki zębowe są do siebie podobne. Jeśli .. ssukó*, to jako zjawisko wtórne, np' u delfina. wyśępuje , #.'.bż.'i.o-u,lym, czyli heterodontycznym uzębieniu ssaków, wyróżniamy na1(l), nastę. bardziei do przodu'wysunięte zęby sieczne, inaczej siekacze, dentes incisiai 98

sieka

T

w trć trzon

wych poka chni szklir twarc

pnie nrniej lub barc1ziej silnie rozwinięte kły, dentes canini (C), dalej krr tyłowi zęby przedtrzonowe, dentes premolares (P), oraz zęby trzonowe, czyli tizonowce, tlentes molares (M\. Siekacze. słttzą zazwvcza) do chwytania i odgryzania karmy. Tkwią one w łtrku . zębow1'm górrrym w zęboclołach k' siektrczowej w łirku zębowvm dolnym zaśw zębo-

clołaclr żuchrł'y. I'J przezuwaczy brak siekaczy górnyclr' Siciacze górne człor,vieka pozolnie tkwiq rĄ' szczęce, edyż k. siekaczowa już w życitr płodowy"m Zlasta się bez ślac1uze szczęką.

Zmodyfikowanvrhi siekaczami drtrgimi są ciclsy sIonia lub mamuta, nicsłusznie kłami. Dostarczają one cennego surowca do wyrobów aItystycznyclr, Ió\Ą. ":'l1o": nież rriesłusznie określanego nrianem kościsłoniort,ej. W izeczywistości jestio zębina o .charaktcrvstycznej elastlrcznegqi i warstwowej budowie, pozbawiona ok.ywy szkliwnej. Budowa siekaczy jest stosunkowo }rlosta, są to bowiem zęby jeclnokorzeniowe . o kororrac]r jedno-, dwu- lrrb trójgr-rzkclwych. W kształcie nawiqźu1ą one clo zębów chwytnych, czy1i haplodontycznych o Stożkowatym w.yglądzie, Pocńvlorrych t1ogardłowo i mniej lub bardziej łukowato w1,giętych' U.gadów zęby haplodontyczne służądo chwytania i przytrzymywania zclobvczy. Kły jeszcze w większvm stopniu niż siekacze przypominają-zębv haploclontyczne. ^ Są.b zęby Stożkowate, jednokorzeniowe. szczegolnie zaakćerrtow.any rozwój kłów cechr-tje mięsożernc i świniolĄ'ate, r-r których służąone do rozszarpyrt,ania katmv oraz jako narządy ataku bądź obrony. U ptzeanw acz'y brak kłów górnych, kły ..1olrre zaśupoc1abnJają się całkowicie do siekaczy i dołączają clo ich szeregu' W vrainie rr.lz winiętc kły u konia s4 cechą tylko samców' Sanice mogą być w;,posaźone jedy'bądźt,tie w szcz4tkowe kły (które nie przerzynaj4 się przez dziąsła) ich wcale moi4 nie micc.

policzkowe, tr więc plzedtrzonoWce/ olaZ tIZolrowce, wykazuj;l dużą różno 'Zęby kształtór,r', zawsze jedrrak odzwicrciec1lają rodność charaktcr pożvwienia clanego gatunku. Funkcjonalnie służąone do nagryzania lut nacinania, illcislo, pokarrnu, jak się to dzicje u mięsożernych, miażdżenia, conquasatio, jak u wszystkóżer.rrych, irrb rozcierania, tfiturątio, jak u roślinclżerrryclr' Plzedtrzonowce występrrją jako zęby mleczne i StaIe Z Wyjątkiem przedtrzonowca ' pierwszego. |tory, jal irrż wiemy, jest nie$'ymiemy, tj. pojawia się jako skłaclnik rrzęo1erua stJlegu' U n1cktolycIr t.rtunkóW, np. u or'vcy, kozy i bydła rrie występrrje ll'cale. |eśIi z kolei przec1trzorrowiec pJerwszy występuje czasami ti konia, to iylkó w postaci zmarniałego, o klinowatym kształcic zęba wi|czego, dens lupiruts, którv Wcześnic WyPada. Pfzedtrzono\'Vce Są kształtem bar.dziej zbliżone clcl trz.,ltowców rriż.1o sleKaczy.

Trzonowce są zęb.rmi niewymiennymi, wielokorzeniowymi o złożt.lnej budowie lI7,onoWcL. mięs()żernvch ccchują ostrc stożkowate guzki uszeregcrrvane W t!ac4 stntkturę na poclobieństwo zębów pił1' (sekor1ontyzm)..Wszystkożeme mają trzonowcc Wyposazone w niskie, tępe guzki na obszernych powierzchniach żucio wvc]r koron (bunoc1t.lntyzm). Roślinożernemające do ciynienia Z ciężkost.awnvm poIarmcm roś|inrrrll, rozcier.lją go na clrobne cząstki za pómocą rozległych po-ierz-

.l(olonv'

W uŁlrorzenirl ich biorą uclział wszystkie trzy skłaaniki'zęba, q' i Ccment. Róźrra skala twardości tycłr skłac1nikow sprar'r, i.r' żc najskładnik szkliwo _ najtrudniej się ściera iwystaje pclnad pozitl,'r pow]erź-

chni żucior'l ych'

szkliwo, zębina twardszy

99

chni żujacej..Najb":d'i"||-"j:i:i.J.

il:'"".i"J:lt'''"jT;,i::l ł|'I|].*.*.

.-*''

"**ł?l;*łŚ*:i1'*xx1x'".}

;?#Ł:iii;*?T#ń"fi i";ał*ilp*ffi

wat

nleź

ściod gatunkrr.

Tabela 1

Catunek

Uuębienje mlec7ne

ll!,2=zs

3i 3 313 ^ ^. 312 l l1,2=28 313

l1l2 ^ 31:t3

łcnr:cz.-, dclli." "....r.,rll

,^

0033 -

3(1)3

&*

zębl

liczby w nawiasach

".

3

fr

nyc. zęb, kat€ (P),

U1Ą'aBi

Ufębi(.nje \iJle

3I43

3(1)3

Owca Koza

orai

łamacze, riclltcs scclol,ii

! o 1,z=zo

Bydło

Wri

Wzory uzębienia

'

oznaczajĄ, że

Uzę

zmodyflkowany kieł dołączyl do siekaczY

1

żeński

3U3 ^ 303

L!l!l3

313 !

9 i1a]!

303 2Ull

^,

1023

3

'

Czbwiek

z = ąo

^

t| t3 I013

1033 ^ 0033

Sł.:lń

2

ł

212

,z=

ztł

(4) oznacza

x 2 = ro ruu 42

l.,t:s

Den

PrzyPadek' gdy

występule ,,zab \Ą,i]czy czyJi 1)r

,

I

^-

logi<

^^

pojcdyncry sickacz

^-

jako ]2 Przeksftałcił się w ci()s pozbawiony okrvlvv szkliwncj, zbLrdo\\'an)' ze sPrężystej zęblny

2123 -.^ 2123

::i:'ixxJ.ffiń.li?'l':.1"^i#ir*'t#':#*':**pselodontycznychsą miesożernych bądż wszvstkożr h' iłv :i;::;*". ];.;;;lni' .i*u 'winiowaty.

.

-'s*ń;r-ił*f ilgr.*+x?;Ę:fu.".:ml"''"-,'il[100

Uzę Den

stan góln

.',i':'"..iT.J,i,:'"ilł-t!f .tr' j#:łł'#,,;ł':i.":Ę{r.#$"Ttr 'r.,ni",

dla zębt świ łoż

wle(

I

sym

Formę' zbliżoną do opisanych zębów hypselodontycznych wykazuj4 zęby koniowatych, clroć mają orre ograniczony w czcsie p.o."" *".n"io*y l,ti.o io .ą óne rów' ntez za]iczane do kategorii zębów hypselodentycznych.

WzoRY zĘBoWE Względy praktyczne nakazują przedstawianie stosunkólr, ,'."6o1t,ych w uzębieniu oraz informacje o rdzmieszczeniu zęb9w w obydwu łukaclr zębowfch u poszizególnych gatunków w sposób możliwie skondensowany. Służącio tego umowrre wió.y mając' na. względzie stałą kolejnośćw roznieszczeniu pclszczególnvcir ię|o-":.oT1 kategorii zębów w obydwu łukach zębowyclr siekacze (/), kłv, (C), }'rze..lt.zorrońce' (P), oraz trzon6.,1'cc (M), a także to, że rozmieszczerrie zębów po obu stronach łuku gdrnego czy dolnęo jest symetryczne, wystarczy dać zapis zębowy tylko i:T*:g: d|a ]edne| Połow} każdeso łltku. PomnoŹenie przez dwa pozwala uzyskać liczbę zębów pożądanego gatunku. Posł1żym1. się więc przykładem ,,wzoru- zębowego,; -licźbę świni,gatl-rnku maiacego łącznie 4'1 zęby, to jest maksymalnq dla ssak?w Iożyskowych.

],ldz,Ida, Cd, Pd2, PĄ, Pd| Id1, Ll).Id1, Cd, Pd). Pdt, Pdr

Uzębienie mleczrre, Detttes dccidtti,

Id

świni

Uzębieniestałe Dentes pcnfiłnantas,

świni

x 2

\']1- lŁ!!+:!::|4y!,M, ]

1

, l 2 , I3 , C1 , P I, P2

:f8

zębów

, Pa, P. , M., M2, M

12=44zcbv

Przedstawiony zapis zębowy ma formę ułamka. W ,,liczniku,, dużvmi literanri,

stanolĄ/iącymi inicjały nazw łacińskiclr, Przedstawiono w logicznej kolejnościposzczegrilne |ategorie zębow c1Ja.jec.lne| po1owy

łuku górrrego. ,,N,ijanownik,,,w n,.'uodtwarzJ stosunki ]uku dolnego' Wzór uzębienia mlecznego "p*ób przy odpowiedniclr inicjałach pisanych dużą liter4 nosi dodatkowo symbol rl (lilttci Llicidui). Przedstawioną konstrukcję wzorów zębolr'ych można jószczc skrócić opuszczajac symbole literowe, pozostaWione cyfry zaśoz'naczają kolejno liczbę zębów .siecznych, ]oBIcZny

Ryc. 42. Ufębienie stałe mlode8o Psa

|af|t)itD1Śu]ia,tl,r1o|;|.pnp6ci]13uIi})astdk,r) Fr|r|]nnlj Pt - |rotoconitł

101

kłów,przedtrzonowcówitIzonowcówwpołowiełukuzębort'egogcirnegoidolnego (.uoo']]"o.."o,''o-iec w uzębieniu pierwszy l)1 jako ząb niewymienny nie występuje P] nie Stałego' do.uzębienia pjŹrriej i iołacza n-rlecznym. U psa i świnr*,y.u,iJ.o" uzębienia wzorze Dlateso,r'r'e ..' ktlnia' się wcale., p.'"",l*u.,|,.ń*.i .,ę",...' ooiawia

#ń;;;;

g;Jów

występuja przedtrzonowce j.rko l)2,

/J1, Pa.

UZĘB|EN|E PsA I KoTA jest uzębieniem o niskich koro' Uzębier-Lia mięsożernycl-r o typie szkliwoguzkowyn (sekodontyczne), zdradzaj4cym

nach (brachydon.y.,,,",1, cechy l-rzębiónia

W przYPadku Psa nalezy ml

$[Ęti*$lt'ffi g:}r'ł:*';:*-l

tego olastycznośćmorfologiczną

c1ltź

dol: qpe

Kar boc

ląc!

Spłt

80\

*.ił; ji:T"*".]ffi

pop

leź-ą

fr

ł:i'i' i:.'.,'#^ ł;.i;*::ai1ffi 'łh'J"i#ffi :f!)l;.*"*:j' nieznacznie odbiega budc

kładem wilczura, ponlewaz on tylko

out|"'f,;.""

p&r

dlu czy kov

CHARAKiERYSTYKA GATUNKoWA UzĘBlENlA

o",.yJ, tnącycń guzkich .h-y:i:9:]'(:1::"f:llJ"."Ji,*",uu

8u2

mn

psa ceclruje krótka korona

i długi korzeń, który rozdziela od

korony

IJJi"Jff *5x'*"*:;"*u;lii.'-:.':i1":T:y;"łłł".i:H.lliĘł!łł iiekacza pierwszego 11, stop'tlo.Ą'o )i""* ","lil"':J'"1 t.' p,inan-i i,przyśiodkowo trzeciego 13' irr"i ri"Uuu drugi 12 do siekaczaoddzielone od siebie przegrodami zachowują samogómych '''żd;;iy siek-aczy dolnych trstawione skośnie siekaczy dzielność' W pIZeciWieńStW," Jo ,ll|n "ętoa"ły

ri*i*'n*xł;'*:**iŁ!I1i1'#'!:łi1?".-':x;;;Ł:*!i..",u*'

koronie, a więc wyposazone W tIZy kacze górne o chafaktelystyczń; ,'tró1płatowe;,,

kac:

szyl

siek

l

ż,ają zde, zas?

Z!)ą sca

l

jako kłóv

Pod kow spła odkr

,tti

nla

l

iezyt

gow

S

wyp

lE)

uwt nym doln

C ich powlelz. Rvc.43. Kieł dolny (A) i górny (B) psa' Widok rIa poprzeczny przekrój cńni językowej' Po stronie prawej gó.,1"go

102

* Połoivie korzer-ńa

(C)

ruJ4(

Prze nle s

guzki. Siekacze doIne maią koronę ,,dwupłatową,,, czyli o dwóch guzkach. Wspo-

j*Łijzii"'.ru; W:n;:)#;;ł:s'it;?..ff*ię:n*i:n cinguli anterioi i Lsytuowany iocznie apex

ąz),W siekaczach

"t"g"u;;";;5;Lyc, ć,l)-i"iiiy t'o.'.iu sy,1'"o,.,,,--1ia i:!:I!y,::}:::y^::^?}?:iy ,p":,|,,:y,:p".',"nor.. Apex Cinguli posterior leży nieco

od niego mały

wyż:ei niż apex cinguli anterioi'

n'#fi?s; *ł{:9I..d?ffi óT.iE;H1i1"ź:;:liŁffi załkorq}ch. W??;.fiift części rzykr'awędziówej korzenia larowno od strony

czyznach'

str.

p

ięzykowej, jak i. w.arg9wej zaznacza się obłe zgrubienie oddzielone od siebie przebiegaiącym po bokach korzenia płaskim.zagłęńeniem ciągnącym się wzdłrułkorzenia. Kanał. korzenia, co widać na przekroiu pop,".",ny^,'i"",t.,ó*-"ż' jak sam korzeń bocznie spłaszczony |bez wyriżnĄ g.u"lry p."".noj,ił 1i,"ę-,ęta ę,ó-o.ę - ostatni, czyli trzeci siekacz 13 jeJt najwiit
do budowy siekacza Pierwszego i drugiego ma'on Ęc1n Spłaszczenie

cechy swoiste. -yraźne. Krawędź wargowa korzenia siekacza trzecieg o jest sprawia ż'ć korueń na przekroju .szersza,'co poprzecznym ma zarys tróikątny o wierzchołku po stronie wargowej i podstawie stron.r ie1r\ow1 Łukowato wygięte w kierunku dogardłowym góme siel,::::-:1 locze psa nawiązują kształtem do zębów haptodontycznych i ."y. ńiż,i"k-'" jot''". r.'y Ęch ,,szczękach,,.i"ku."" doi":.:ł*:.['#ff:i '-u. slekaczy 8ómych nieco cofnięte ku Ęłowi. Korony są ,,dwupłatowe,'. . ' Kłyjepsa, w stopniu bardziej wyrażnym niż siet.u"'",.ują t.,tułt i ustawienie Zbliżające do typowych zębów chwytrych, czyti haplojontyc z:nych, przeto cechuje ;.e zdecydowana- przewaga wielkościowa nacl- pozostalymi źębami. zgodnie z ogólną boczne korzenia iest w sńkaczu

ti^!i- ńi";

iŁ$*:i:il:."T'.T#xn':z"t1Yj1*Tń.uy'a*"natońiastcharaitery. H'#.l:::it.ffi x1#:x""Ti:ff.#?; ;:Jt".{1q19nJ;.^ódy;:.;T:l'V"ffi podstawa leży ;ffi

w żębodo|e. W zńaga to ófektywnośc działania ll,1|'''!1"_|l l|.."go KlUw. Ltsluenle W),.wrerane nd f,ómQ częścstożka, tj. koronę kła, przenosi się na jego p":.1..^.":'::|...:.Ę?z? tym,,że ]est masywniejsza oł samej.korony, uzyskuje dodat. Kowe wzmocru€rue W postaci obudowy kostnej zębodołu i jegó okóstnej. Boczne wygięte8o w kiórunku gu.jłu rcu prźećiwstawia się siłom nffi:T:#*"wato |ł1. okvwa zewnątrz.zębinę korony. Od strony war1owej p|aszcz półcyllndryciny. i.ag"i"l"; * Stronę korze::l':Y."f: Ł|id!r i*yP*ł{ o^"i.ysie odwrotnie iest ' długościąkoizenia kła _ po stronie ,

Szkliwo

::'x.'T-11.l.: )::Yko*.]. okołof d|ugości całego kła, po stionie warf",#il: ilfJ,ź;'."'Tffi::x|"'oada Szk]iwo kla od Strony językowej tworzy płaskie zagłębierue o dnie lekko wypukłym.i dwóch krawędzia'cń, przujru"j i tyi..uj. r."-ęań t",potytaią się z sobą wierzchołka korony, przy czym krawędź.ptzednia jest k.ótszu od tyi.";. w i.r" go.i nym kawędź przednia omawianego zagłębienia a"L:r"i giu.,icy szkliwa. W kle dolnym ulega załamaniu na 2_3 I "ięgu u

.;J#"x},'ł*.T:;

kLi tyłowi p.*"*'.a'i'iil r::,, ff przedniei w kle dolnym po stronie przednio-prźyśrodko-ej koio.,y -idnieje nie szkliwa o tróikątnym zalysie. Biak 'agłęti* ;.est ta.kiego w k]e gómr.rn. Kieł rupó' sĘ.

:ililł#,,i:ffi

"k"'..łtó*u';

103

góIny leży bez mała w płaszczyŹnie strzałkowej, gdyż tylko nieznacznie jego wlerzchołek odchyla się w bok. Kieł dolny natomiast ma ustawier.rie skośnena Zewnątfz i ku sórze. W budowie korzenia kła, poza wyraźnym spłaszczeniem bocznym, należy podkreśIićto, iż jego strona Ze],\/nętrzna jest bardziej płaska niż WeWnętIZna. Przy duż'ej zmjenności osobniczej można wysnuć ogólną regułę, żc powierzchnia boczna lub przyśrodkowa korzenia kła góInego jest bardziej regularna, mniej ptńrużdzona niz taka Sama kła dolnego' Przy zwartych zębach kieł dolny krzyżuje się od przodu i nieco od Stlony PrZy środkowej z kłem górnym. U osobników starszyclr Po stronie przednicj korony kła dolnego występuje powierzclrnia talcia o Siekacz trzeci góIny. Spośróc1 czterech przedtrzonowców górnych jedynie |2 i P3 wykazują wzajemne podobieństwo budowy, natomiast mały, jednokorzeniowy P1 i potężny dwukorzeniowy Pa funkcjonujący jako ząb tnący górny, dens sectotitts, r,t'ykazują szereg cech swoistych (ryc. 42). Przedtrzonowiec pierwszy P1 jest najmnicjszy ze wszystkiclr przedtrzonowców. Przypomina nieco budowę siekaczy, Z tym zastrzezeniem, że korzeń jego jest krótki, stożkowaty. Przedtrzonowce, drugi i trzeci, P2 i P3, mają prawie identyczrre ZaIySy,

różnią się zaśntędzy sobą wielkością. Przedtrzonowjec trzeci przewyższa nieccl przedtrzonowiec drugi' Korony tych zębów są spłaszczone bclcznie, a guzek główny jest wyniosły i ostry, skierowany lekko dogardłowo. Zarówno P2, jak i P3 mają podwójny korzeri, z tyrl ze korzeń przcdrLi jest nieco słabszy orl tylnego.

Przedtrzonowiec góIny czwarty P4, \Ą'ykształcony jako Ząb tnący-łamacz, jest antagonistą łamacza dolnego, którym jest M1' Na bocznie spłaszczonej koronie domirrujc mocny, ostly, pochylony dogardłowo guzek. W tyle od niego usadawia się drugi znacznie słabszy. Jest on Z kolei oddzielony niewielkim wcięciem od trzeciego najdalej Wysunjętego ku tyłou'i, który jest równy wielkością poprzednicmu' Silna korona łamacza górnego Pa Znajduje oparcie aż rt'trzech korzeniach. Dwa korzenie zewrrętrzne sWoim kształtem i polożerriem, poza różnicą wielkościową,odpowiadają podwójnynr korzeniem w P,l i P2, a Więc korzeir przedrri jest słabszy od tylnego. Korzeń wewnętlzny Pa położonyna wysokości korzenia Zewnętlznego przedrrie51o jest nieccl krótszy od niego. Przettzonowce dolne psa różnią się od swych antagonistów górrryclr wielkościq. Ponadto cZwarty przcdtrzonowiec dolny z tej racji, że w charakterze łamacza clclinego wykształciłsię picrwszy trzonowiec dolrry, upodabnia się do zębów poprzedzającycl-l, \. P3 i P2, przewyzszając je tylko wielkością. Korony są spłaszczone bocznie, korzenie Pz, Pz t Pl, są podwójne'

Trzonowce górne psa są leprezentowane przez

Ml otaz Mz o

cd-

budowie nieco

odbiegającej od przedtrzonowców. Przy zachowarriu cech sekodontyzmu w bocznych partiach koron, przyśrodkowa strona tychże koron przypomina wyglądem zęby buno-

dontyczne, przy czym wymiar przednio-tylny koron trzonowcóW iest wylaźnie mniei szy od wymiaru poPrzecznego/ a Więc odwrotnie niż to się dzieje w stosunku do pozostałych zębów policzkowych, tj. przedtrzonowców. W koronie trzonowcóW Zatem można wyróżnić dwie części_ położoną zewnętrznie, ostrą, r'vysoką częśćtnącą, pats sectoria, nawiązu1ącą kształtem do koron przedtrzonowców, oraz częśćprzyśrodkową, znacznie nizszą od poprzedniej o guzkach stępionych, częśćil,s'ciową, pars masticątofia prop aria, zblizor.ą wyglądem do zębów bur-Lodontycznych, ceclrujących wSZVStkożerne.

'104

t,:

Ryc. tl4. Uzębienie kota. Uzębienie stałe (A) i uzębienie przejściowe, mleczne (B)

,,,:l;,#J::;:;;j:'"#Y":':":iLxT;;: Mt"

ł3 -

zab trzonowy;

ia,u

,ęty sieczne mleczne;

Ryc. 45. Łu]< zębowy gómy (A) i do]ny (B) siedmiomiesięczne8o kota

zęby sieczne; Mr

-

ząb trzonovr'y; C

- kieł, Pl,a

.

105

zęby pftedftzof\owe

c.

kieł'

tlzo11owiec górny M1 psa jest przeszło dwa razy większy od drugiego PieIwSZv-Mz. ostrokrai.ędziowa,.zewnętrznie płaska częśćtnąca w M1 obejmuje tlzonowca prz1' dwa prawie .o*,.'.i *ysolosci guzki. Częśćżuciowa położona przyśrodkow.o, j4 część w1niosła .,gln.l.""i.' r"r" zębowego l bokLr' iesL ieW idocz n.], bo 'przysłania tnąca' Jest ona Wyposazona w cztery guzki ułożone w dwcich szeregach. po trzy korzenie Pojobrrie jak w czwartym przedtizónowcu trzonowce gÓrne ma'ą tworzą oPaIZewnętlzne dwa zewnęirzne oraz silny korzeń wewnętrzny' Korzenie podbumocną twolzy .i" Jio ."ęs.i t..ą.ej. Korzeń wewnętrzny o szerokiej podstawie |']

c1owę dla częściżuciowej'

Wyrzynanie się i lvymiana zęby

Tabela 2 zębór,r. u psa (wg W. Lutnickieg(, Wymiana

Wyfz)'nanie s'ę

na Zęb) \t.]le

rl

Ltl1 r,1? 2

1

l-5 mi.s.

,l 6 tyB.

3

3 1

clI

3-5 tyg.

p)

njc wymieniają się

1

.2

P?

2

f

Pl3

2

r1

1,11

cdI

.2

5-6 tyg.

5

S mies.

P!3 4

1

MlI ,,2 2

f5

mics. nie $'ymieniają się

5-6 mies

M!3 Trzonowce dolne psa występujł w liczbie trzecll' każdy o Zindywidrralizowanej na którego budowie. I,ieIWSZy tlzonowrec c1olny to wspomniany już silny łamacz, Dwa pozoP4. łamacz.górny powierzchnię zewnętrzną korony zachodzi nożycowato W łama. guzkach. niskiclr itoł" t.'o,lo*." dolne Mz i M3 mają korony o stosunkowo jako cZęść tlaktowana być .'.. anrly., czyiti M;, częśćprzejnia jego korony'może trzoi trzeciego tnąca, tyina zaś', znacznie niżśzajako częśćżlująca. Korony drugiego trzonowca żującej ,low* p,"ypo,-'".inają struktulę niskoguzkor,r'ą zbliżoną do części PieIWSZego, czyli łamacza dolnego' 106

l, :

Wyrzynanie się i wymiana Zęby

Tabela 3 zębó\,\,

u kota (wg W. Luhrickiego)

Wyrzynanie się

Wymiana na 7ęby stałe

l l

l,l

Lt?

2,

1!

3J

tyg.

,2

J.5 5,5 mit-s.

2

Lt1

1!

3

.'1

l

3

3

':tr

t,'g

,-l l

5,5-$,5 mies.

Pd?

P?

0

P,ł 1 3

5 b Lvt.

P1

4-5 mjĆs'

P,t !

3

P!.l

1

M:

nle lvymleniają się

t

Ryc.46. Uzębienie dwu]etniego samca śrt,ini domowej,k 1|l. zęby sjcczne' C . kiel' Plr - zęby p|zecltrfonowc; M].r zęby trzonowe;

I

107

'yo,r.a

Tabela 4

Wyrzvnanie się i rĄ,ymiana

zębó\Ą, Ll

Wymiana

zęby 1 3 ty8.

,.1

l

4

14 dni

Ll7 r,/

i

l

1

Pl

świni (wg W' Lutnickiego)

rv wieku

na Zęoy state

12 17 mies.

r!

17 ]8 miĆs'

,2

prred urodzenjem

8

12 miEs.

r1

przed urLrdTeniem

8

12 mies.

cl

3

I

nie \Ą,ymieniaja się

3,5-6,5 mics.

I

Pd? 2

Pcl2

3 .l I'd 4

7

10 tyg.

1 3 tyg.

]5tyg. l-4 11; 27ty\.

Ml

4-6 mies.

,,2

7

1b nries.

P?2

12-16 nucs.

P1

I.r''.

'^l

l2

12 16

3

I

d-

I

2

M1 3

f

nic lvynril'niają się

17 mies.

l7-22 nies.

Pierwszy tlzonowiec dolny Mi jakcl łamacz Wielkościowo plzeklacza około tIZykrotnie swógo sąSiada, q. Mz, nie mówiąc o jednokorzeniowym małym Mz. Cz'ęśĆ hrąca łamacia dolncgo jest wyposażona w dwa ostle, wyniosłe guzki, Z któIych pricdni jest nieco niższy od nasĘpnego' Pierwszy tlzonowiec dolny M1 PSa ma tylko -dwa korzenie, przy czylrrr Przedni iest silnieiszy od tylnego' Zdecydowana przewaga rozwojowa dwóch ostahrich zębów policzkowyclr nad pozostałymi partnórami, tj. przedtrzonowca czwarte8o górnego Pa i trzonowca prerwszego dohógo M1 oIaZ nożycowate Zachodzcnie korony Pa góInego na powlelZcnkorony Ml dolnego stwarza możliwośćświetnegokruszenia i łamania ,.'ię "n-,lęt''''''-ą ZębY tnąCe łamacze, kościw pokarmie mięSnym, stąd nazwa dh a

Drugi trzonowiec dolny M2 jest rówrLież dwukorzeniowy. Korona jego ma cztely niewiellie guzki. Ponadto W podstawie korony Występrrją jeszcze dwa. Trzeci tżonowiec dolny M3 przedstawia sobą słabo rozln.'inięty ząb o krótkim stożkowatvm korzeniu i zmarniałej koronie. Pr)y zwartych ,,sZCZękaCh,, przedtrzonowce górne i dolne nie kontaktuj4 Z sobą' Rysuje się niei
Ry.

dz,vzęL

roka r posłu w jarr Uz gicznt wz'glę udom,

Rtt.47. ltrl

rl'''l L 7ęb\ irfunl'he ^'] tr7onolvc(xlJ t.zonu źuch!l,y' b .:.'.. '.i :,"^ ''|/|'n|! )||'I r\' lJ Ą|/rE ||'Y.

ofU]l..N. ''

.'^:

.fenńtĄ'\ ' Jr|n\ 'l*ll|.'lnl-t'' samca ślvit]i domowej ,:']r .|' ' /' ''' r L'''|',' lę|,,

or\rf '".l rodnj(\\ \' c

-

L

jt\\1,r

br(dl,

N

\

Ryc.48. ŁUk zębowy górny

cl\Ą,ulet]1icgo samca

świni domorvej .i.'|!' l Nic|: / 'ę|''

/ l.'ze.l'''nlol. \' - tqt'\ :l'|''trzLrrrr,\\ L Ar pozbna k' podDiebiennc.j, a,. grzcbień no.s()Wy; '.^.:] .1'""b b otlto|y PodniebiĆrx](' nrnn:jszc; b,

LJ .,,n,/,1"r,,,n,-r.,1 "'.,,"' ::il'll: L '/ /Pk ':' $\,

!"1

'

:^:,.:l:ko\Ą','';

il"d"1r;'..

"\"

c,,- t1'!1ioslośćklowa;

(1

- otwrr pocl.

"r1 ,."

r.'"'

", - b.zeB mięclzj/zę.

trlon k' si{]kacz(,lvc'j; (],- \Ą'y()stck Podni('

"l''':]i.,,',"''"./!/.Jn''|'\||.L'|'' roka szpara usttra oraz

l'i,l?:,..'f '

luŹne poli

*."ń,il',}"':;ł:1':]il"il:} j:,$#";:1T:'łf".,:ln.T,i"'"]#;l:

Uzębienie kota W poróWnanil

$'.JtrJ.ł.'il:"ITinl:::::łfr1:iil:Ęl::iónn!'J:1ltri1;

Ęf; udomowionych,

t*'""J;i ;;;#i ;"'Ł.;t'h:ff 109

'.T'.:jliJ'..:i..til,11il;r"Jięi

ptzeszkadza to, że jego ganitul. zębów P|Zy znacznym podobieństwie do psa wyka żuje swoiste rózntce, a zw|aszcza pod względem ilościowym. Przy 28 zębach mlecznyclr i ll2 stałych psa, kot ma mlecznych 26, a stałych tylko 30 (ryc.44,45). Siekacze kota w Stosunku do pozostałych zębów są drobne, jednokorzeniort,e, o koronaclr szkliwoguzkowyclr. Poczynaj4c od najmniejszego, któIym jest l1, przez 12 do -I3 plzybielają nieznacznie na wielkości. W stosunku do psa kły kota są proporcjo' nalnie dłuższe i bardziej wysmukłe, a co za tym idzie i ostrzejsze. Kiel górny wyraŹnie dominrrje wielkością nad dolnym, a przy zwartych zębach wystaje ]ekko w dół, bocznie od kła dolrrego. Ki.eł dolny wciska się międzv tlzeci siekacz i kieł górny' Różnice ilościowe w uzębieniu psa i kota dotyczą zębów policzkowyclr, a więc przedtIZonoWcóW i tlzonowców (tab. 2 i 3).

Łamaczem górnym jest u kota ostatni przedtrzonclwiec Pa dolrrym zaśpierwszy trzonowiec Ml' Tworzą one typowy zgryz nozycowatv. Brak w uzębieniu kota StIuktur nawiązujących, jak u psa, do bunodorrtyzmu. lź

UzĘB|ENIE ŚW|NI (latunek wszystkożerny, jakim iest świnia,ma pełny galnitllr ZębóW w ttzębieniu mleczrrym 28 zębów, w uzębieniu stałym 44 zęby (tab. 1 i 4). Siekacze świni, jednokorzeniowe, o koronach szkliwoguzkowych, cechuje znacznc zróżnicowanie wielkoścjowe. Wśród siekaczy /1 jest rrajwiększy, a 13 najmnieiszy. Tch zębodoły znajdują sie w pewnym oddaleniu, tak że korony siekaczy górnych nie stykają Się z sobą' Siekacze clolne kształtem zbliżone są dcl sicbie, 11 oraz 12 stlony lewei i prawei tWoIZą

razę

(ryc

I

Jest

pod płcit

kastt

P

zysk

włu z

Mz. 1 guze wyct

Iz

jr

Ryc. 49. Łuk zębowy do1ny sześcioletniejkrclwy zęby siecfne;

C

kjel; P:

r

zęb}'

pr7edtlzo owe; M|

r

zęby

L1 c7ęśćtrzonolĄ.cowa irzonu żLlchwy; b c7ęśćsiekaczowa i.zonlr Źuc]r\Ą'y' c - sPojenie żuchwy' d brzeg niędz}'zębodołot{y

110

rzchr nego (ryc.

ir

3

- zęby

sieczne; C

-

Ryc. 50. Uzębienie sfeścioletniego bydła

kie|;

Pu

_ zęby Ptzedt.'o.'ow.; .t'l'.u

.

"ęby

t."o,'ow"

rynienkę o wypukłej powierzchni wargowej i wklęsłej ].ęzykowe]. Kły świni należą do stale ror

[}'.11;o".u.-".4

!a:"#fl};ę:;x5k$ jjd"':ąi'.1,!'#i5j1#*.poziomdziąseł it.i"ń.ti"..-..-;;;x;i,#ff l:?lł:i'xltl#i*}T#|Ę[{;rf# fi

jffi Tłx*łffi ^"ił::ffii!:il'ł,.*."pĘ:ł$iii'.:'ffi

;

JłJ'stHŁŁi:J"x*::il$*""'ffi #:*"y*.tŁ:xix,* Zęby lrzonow e zd.ecydowanie r'i*mi:.ltĘł:"#Jii.'^l'.^Ą:ł#:22:::;ł:#T:";:r*:; ilixif

ilxi-#xJ*::::,:"|i:l1""*:'*"'u.'ra'o'""sEi"e.,,-*;3'fi

ńi,l'.fi:[T

{;y::i;ł#,1^";i;'.T;t1y,-'-ęspraw'a,iż'ptzyzwarĘchzębachpowiesię,z połową pówierzónl antagońsryczimiennika r|nl..-^ ^..- .^^.]T.|.i']: :oimiennikadolrregóorazsąsiadująJ{p.nii^".'ió"";##il:"'T.?r""*';

1t1

UzĘB|ENIE PRzEzUWAczY Uzębienie przeżuwaczy ceclruje brak siekaczy górnych, kła górnego oraz przedtrzorrowców pierwszych górnych i dolnych (ryc. 50). Kieł dolny jako taki nie występuie. Siekacze przeż:lwaczy Są zębami jednokorzeniowymi, krótkokoronowymi, czyli brachydontycznymi, szkliwoguzkowymi. odwrotnie niż u gatunków omawianych dotąd, siekacze przeżuwaczy począwszy od najbardziej przyśrodkowo usadowionego siekacza pierwszego h, przez drugi i trzeci oraz zmodyfikowany kieł, który przez niektórych autolóW jeśttraktowany jako Ia, stopniowo nie zwiększają się, lecz malej4 (ryc.49)' Korony siekaczy, łoPatowatego kształtu i pokryte szkliwem, od strony wargowej są lekko wypukłe, od strony językowej zaśsłabo wklęsłe. Na powierzchni wargowej szkliwo tworzy dwa podłużnelistewkowate zgrubienia zmierza1ące W stronę korzenia. Wyraźna szfka oddziela koronę od obłego korzenia. Korzeń na Znacznym odcinku jest objęty grubymi dziąsłami, zębodoły właściweZaśsą Stosunkowo płytkie i jakby zbyt obszelne. Umożliwia to nieznaczną naturalną ruchomośćsiekaczy, sprzyja zaśwypadaniu Zębów u osobników starych. Rolę antagonistów siekaczy dolnych pełni gruba, pokryta zrogowaciałym nabłonkiem wie]owarstwowym płaskim opuszka zębowa, pttklinus dentalis (ryc.35 1,) wsparta na pozbawionej zębodołów k. siekaczowej. W miarę postępująCego wieku osobnika korony siekaczy ulegaią stoPniowemu zużlyciw, PrZy CZym, stosownie do wieku zwierzęcia, zmienia się kształt koron. Stosunkowo cienka, gdyż mająca około 0,3 mm grubości waIStWa SZkliWa na powierzchni językowej korony i dośćgruby, gdyż' około 1 mm mier zący płaszcz na wypukłej, wargowej powierzchni korony sprawia, że korony szybciej się zuzywa11 od strony jezykowej. Korony osobników, które doczekały starszego wieku, ulegają prawie całkowitemu zużyciu. Wówczas pozostałościąsiekaczy są tylko ich korzenie, popularnie nazywane pieńkami' tkwiące dośćluŹno w zębodołaclr. Zęby policzkowe ptzeż:uwaczy, a więc przedtrzonowce i trzonowce, tworzą po obu stronach łrrku zębowego ściślezwarty szereg zębowy. Mimo że okres wzrostrt zębów policzkowych stałych po wejściuich W stan używalrrościjest niezbyt dtugi, zaliczalr.y je do zębów hypselodontycznych (ryc. 50)' Po osiągnięciu szczytu IoZWojowego długośćbezwzględna zębów wprawdzie stopniowo maleje, jednakze częśćzęba Wystająca ponad poziom dziąseł zachowuje, mimo ścieraniasię' swoją wysokość kosztem skracającej się części tkwiącej w zębodole, która Się Stopniowo z niego wysuwa. Zęby policzkowe przezuwaczy należą do tyPu ZębóW szkliwofałdowych selenodontycznych.

Prz

jak i d< gÓrnyn

silny kr dyncze nych d dwukot nowlec i czwar w głębo

Trzo

Ryc. 51. Schemat ustaWienia antagonisty.znvch zębów policzkowych bydła

P,f

fębv Plzedtrzonowe; ML r - fębv trzonorĄ'e

112

M3, robi Mu]a po Trzot są iakby zaopatrz w trzono

Tabela 5 Wyrz1manie się i wymiana zębów u bydla (wg W. Lutnickiego)

zęby

Wymiana

Wylz}'nanie się

w wieku

na fęby stałe

14-25 mies.

79

..0 l

przed urodzeniem

rd9

przed urodzeniem

17 33 mies.

t9

urodreniem

22 40 mies.

rq

2442

c9

2

1

2

rd9

pru ed

cd9

przed urodzeniem

..2 2

prze.t utodzeniem do 1Ł21 dni

24-28 mies.

^2

3

przed urodzeniem do 1+21 dni

24-30 mies.

-3

3

do2{dni

1

Pd

prred urodzeniem do 14-21 dni

Pd4

Ml

n..ies.

2,f34 mies.

1

2

3

P

4 4

5-6 mies.

1

,.2 2

15 18 mies.

MX

2Ł28 mies'

3

Przedtrzonowce

3

mnieisze od trzonowców. Zarówno w łuku Zębol4/ym górnym' przedt.'.";;; P'J;;..,"t"'")i1o u,, o,, Pa. W łuku ':*'*Trj.:u-pierwszego 8omym są one tróikorzeniowe' Po ich Sfuonie weWnętIZ nei, czyii 1ęzykowej układa się silny korzeń trzeci. Na powierzchni żuciowej ,ębi; ;;;;ii;;nówych widnieją pojedyncze, łukowate strukturv szkli

ffi

Są

ii*t.-" ] ;;;J;;'#"".

"!'.r. dwul
?rzy braku

p1,

ił:'j"f 'i#ff:i'i:::-x

-:ł:::ufi:iT;

y

nowiecP2,mułyok,o.o.,ie';ii'*:ffi J#"; j:xff iH.*}.'"T:xiT[x/."Ji:::; l czwalty Zyskuią kolejno na wielkości. SĄ'to zęby sztlii,vJtdowe, ,^op^t;;;;; w sjeboka

rynienkę na powierzchni językowej szkiińa.

Tr.zonowce górne trói czasami czterokorzóniowe, Ieprezentowane przez M1, M2, ', robią wrażenie' jakbv każdv składał M3, się , części. Mają po dwa półksięzyce o końcach zwróconych "",p"lonych

a*ii;;:;";;;

Trzonowce dolne dwukorzeniowe

d;p;lt;"i.?,;;.

wyraźnie bocznie spłaszczo ne, M1 oraz M2 są jakby dwuczęściowe, podczas M: edy i;St t'ó'.'ęśJ;;;i;;; . 49), Każdy z ruch zaopatlzony w dwa półksiężyce o końcach skierowanych aoję'ytowo oa-rotnie jak w hzonowcach gómych. są-

113

Tabela 6

Wyrzynanie się i wymiana zębów u olĄ.cy (wg W- Lub1ickiego) Zęby

Wyrzynanic się na zęt]y stalĆ

rd9

przed urodzericm

12 18 mics.

rq

\d::

'przed urodzeniem

21-2'l mies.

I:

td0

Przcd urodzcnlem

27 36 mies.

l93

przcd urodzeniem

36 .18 mics.

Pd?

przed urodzenicm do 2E dni

21-24 mies.

Pd?

przed urodzenie do 28 dni

2l-2.1 mies.

r93

przcd urodzcniem

21 2.ł mies'

:l

1

f

3

Cd

1

f

3

I

do I clni

clo 28 dni

MlI

3 mies.

M?

9 mies.

M3

18

2

3

1

z

^0 1

_2 2

nies.

stronie łuku zęboZWaIty, ciasny Szereg, iaki tworzą zęby Policzkowe.lo \az|eJ do pow*id n id WsPdl|]ei ro,/ |eBIc] Po\,\ icr1clrn i żucio \Ą e*o, p r.r klyC/n le Prlyc,/yt']lJ 5lę .] oó ł,t.. p"*l".'cirnia ta wykazująca Szorstkość na podobieństwo ;;i;''.;;i;J krawędzi dojęzykowej do niżej tarki iest pochvlona Skośnle w aÓł od wyżej poiożorrej śzcźógólnic cenne, Są tu Szkliwne fałdy o wiel;.';il;Jl..;;,ńęd'i .1opoli."ko-ej. na drobrre cząsteii"ii*".i.s. umo;liwiają;e roztarció roślinnej masy pokalmowej śli1-lą czynią z niej pfzez Przeżuwacza Jili, r.ii."- połączeniu z obficie Wydzielaną płynną papkę, gotową do przeróbki chcmicznej. zaobserwowa"]o p."y .:l. Wobec znacznego anlzognatyzmu bydła, łatwego. do korrtaktuj4 Ze Swyml górne pośzczególne zęby tralnym zwarciu t.it.o* 'ęńo*ycn, jedynie za jolnymi z' zębem.następnym i nicżnacznie jednoimiennyml antagonlstaml fu pizykrawędziowego obszaru powierzchrr żuciowej. Mowa il;;;;;śilg; obszarze i dopoliczkowym o dojęzykowym obszarze powierzchń żuciowej fórnej górnej i dolnej ź.,.iowei dolnej. Całkowity kontakt powierzchni żuciowej o*i*l.n,1i ..J;;;;i.;;;i..ytt.J wykonywanla w czasie wsposób naprzemienny 1"d'-'ośt.o'-''-.ie, aktu przeżuwania' Jsemkowatych '-'u'ęul",ll" ruchów żuchwy, typowych dla tabela wzorów zębowych, ustępuje ió prleastawia mleczne bydła, ;ał tu W €!rę róWnież stosunkl ..'ębi",'i.-. stałemu Stosunkami ilościowymi. Ale wchodzą wielkościowe i strukturalne.

114

si cznyc mow)

cZęśc

Pt

pierw

cZęsCll

wyrzy

Uz

kościo Sie

też, ba

strom( mleczr

An

kowe r cza się

Tabela 7 Wyrz}'nanie się i wymiana zębów u kozy (wg W. Lutnickiego)

w wieku

.,0

I

..0 2

,'0 3

Wymiana

Wyrz}'nanie się

zęby

'

na zęby stałe

przed urodzeniem

15 mies.

t9

przed urodzeniem

21 mies.

.0

przed urodzeniem

27 mies.

1!

36 mies.

c9

3 mies.

17 20 mies.

_2

3 mies.

17-20 mies.

-3

3 mies.

17-20 mies.

P4

cd9 1

^,2 2

pd:. 3

^,4

4

^,1

5-ó mies.

",f

8-10 mies.

M!3

18 24 mies.

I

2

I

2

3

1

2

3

Siekacze mleczne sa nie tvlko Tniejsze'od stałych' ale mają wężlsze korony, nie łopatkowate jak ;Zębactr statyctr. spoJ1oJ..""".r. unych 8órnych przedtrzonowiec pierwizy jesi najmnieiszy' |1.l"oo'""owców mlea mimo to dwukorzei rna.jedeniept. lizóatrzońo*"J są obydwa dwu]jll: ]i.fu..:'fo'owy częŚtlow€/ mają po dwa lejki, z tpn że ostatni ";;ęP"" trójkorzeŃowy. Przedtrzonowce mleczne dolne, w liczbie irzech,, są bocznió spłaszczone. Dwa 'est Pierwsze są jednoczęściowe pozbawione le1.ka, ale dwukorzeniowe..ostatni jest tróji zaopatrzon'y w trzy le].ki szkliwne. Zasługuje na uwagę l1*:-'. trójkorzeniowy T1Ę1'". "ię zębów mlecznych przedtrzonowycń już' w życiu płoao,#y'" 1t.u. śji frk t}?owo

i kozy, czyli małych p,,eżiwa,Ly, jeślipominąć .. stosunki wielw znacznei. mieize podobne a. dluż:sze i tkwią''ęui"ń"'uyjł!. głębiej w źębodołachniż u bydła. Są L''i::::1 bardziej 11.r:r::d:"il}: łukowato wygięte, co sprawia, żJ ustawienie i"h k..";iil;;;.]" * siekaczach stałych wyraŹnej szy1ki dobrze ,u,nur:,onu1w siekaczach ll:.|I"u kośoowe, jest '.^,Y::|l":".

owcy

Z1zn]ac.Zony niż u bydła. Zwarcie .Y:.'ffn'::::]l1eł wyKazu'ą na powierzchniach ż:llciowydl rzeźbę bardziej ve

się to

na krawędzi dopoliczkowej w zębach gómych i 115

"i

ustawione zęby po|iczostrą, zwłaszcźaźaznal...-ła dojęzykowej

Dy

mo

nic,

czy

usi

nak

Por jaki

zęb. ?R.

,

i

czkc 8a]ą

infu;

mlal wyn

wiel

dos

wan(

ukłat

l., il

..

Ryc. 52. Łuk tlómy ośmioletnie8o Wałacha zęby sieczne;

Ć

kieł; P]

1

7ęby Plzedtrzonowc'

M r

Ryc. 53. Łuk zębowy do]ny ośmiozęby

b]aszka pozioma k' Podniebicnnej, b otwór Podniebienny !viększy; b, bruzda podniebienrra; c - w}.rostek poL]nicbierrrry k' szczękou'ej; c, !\,}rrostek ,ęboddo$'y k, s,czękos'ej; c,, 8r,cbicń twarzowy; d b.,cS międzyzębodoł()wr. k' szczękow.j; e trzon k. sjekac,owcj; e, ('}'Iostek Podniebienny k, siekaczow€j, f - szcfe ljna Podniebiel1na, g przewód sickaczob'y

a

tll

]etniego Wałacha

zęby

sieczrre;

C r

P,r - zęby przedtr,onoivc; Ml a

kieł; zęby

częśćtrf.'1os,corĄ,a irfonu

żuchrvy' b żuchw}'; d

częśćsiekacfo\va trzonu

b.Zcg międzyzębodobwv

w Zębach dolnych. Różnice gatunkowe dotyczące czasu wylzynania się i WymiJny Zębów są plzedstawione w tabelaclr 6 i 7' Na podkreślenie Zasługuje Zachowanie Się kła dolnego' mimo że upodobnił się kształtem do siekaczy i dołączył do ich szeregu, ma Swói własny okles wVrzynania się i wymiany, zdecydowanie spóŹniony w stosunku do swych funkcjonalnych partnerów, tj' siekaczy dohych'

Ryc. 54.1

116

UzĘBIENIE KoN|A Dymorfizm płciowy w uzębieniu nie iest czymśv/iątkowym. W zespole ssaków udo. mowiony-ch nofuiemy go u świni'gdzie między sąmicami i samcami występują róż. nice struktura]no.rozwo;.owe kłów. W przypadku konia dymorfizm .'"itiu..iu aotyczy stosunków ilościowych:w zasadzie Samce mają kły, simice nie. Zawiązki kłów u samic stwierdzono u znaczącej większości badanych w ty-rn kierunku płodów' jed.

natźe. tt zwierząt z wyrośŃęĘm uzębieniem kły u kliczy zd,arzają- się rzaóko. Ponadto w zespoIe. zębów policzkowych gómych może się pójawić tzw, ząi wi|czy, jakim jest zmarniały Py gótny i wówczas stan liczbowy ..'ębie'.iu wzlasta

o dwa

zęby. W uzębieniu stałym samce mają 40 lub rzadko 42 zęby, w mlecznym zaś24 |ub 28; samice w stałym _ 36 lub rzadko 38 zębów i w mlecznym f4 zęby (tab.7,8).

Siekac'.p konia-oraz kły należą do kategorii zębów szkliwoguzkowych zęby poli ' czkowe zaśdo. szkliwofałdowych, lofodontycznych. Siekacze sćiste ao-sietie irżyte. gają, Są one jednokorzeniowe, korona zaśjest zaopatrzona w pojedynczy tejek ziba, infundibulum dentis, zo języku hodowców określanyjak o ,,teieśtt;, . ksztaitrepstrulest rniarodajny przy określaniu wieku zwierzęcia. Przeciętna długośćsiekaczy stałvch wynosi 6,5 do' 7,5 crn. Ze względu na przydatnośćpraktyczną lieka,,y p,źy o"ó^" wiekrr osobnika stosuje się fu popularne naz-y, po-s,ećhnie przflęte. r,,y|eguiące oo slebre Srekacze plerwsze, strony Plawej i lewej, inaczej h prawy i lewy są nazy. wane cęgami. Bocznie od nich tkwią 12, czyli średniaki. Najbardziej zównęttzrie ukladaia sie 13, czyli okrajki (ryc.52,53).

54'

widfiany od strony wargowej i na podluźn}an przekĄu strzałkowy m. Zaznaczona zmiana kształtu powierzchli trącej zęba w miarę jego zu|żywań]a

Siekacz konia

117

Ryc.

55.

Zg|yz obcęgowy (A), półobcęgowy (B) i kątowy (C) konia

Idąc kolejno od cęgółV PrZeZ średniakido okrajków Stwieldzamy Stopniowe zmniejszanie się długościsiekaczy. RÓżnica między I.l oraz Il może nawet osiągać 2 cm.

Głębokośćrejestrów W Zębach stałych przed rozpoczęciem procesu scierania się koron wynosi dla siekaczy dolnych 6_7 mm, dla górnych 12 14 mm. W miarę ścierania się koron zmniejsza się głębokośćlejka o tyle, o ile uległa starciu cała korona, co wynosi rocznie f,0 do 2,2 mm. Dwukrotnie głębsze rejestry siekaczy górnych trwaja dwukrotnie dluż'Ą niż' rejestry siekaczy dolnych.

S' niej, ir na, cz

kiem, w spła

cznie r podłu: Okr

powler

następs

-MM tffin Ryc. 56. Plzekloje zębów policzkowych zwierzat C1omowych' Szkliwo oznaczono kolorem czamym, zębinę zakreskowano, a cemer1t zakfoPkowano

przekrój podłużny drugiego przedtrzonowca górnego bydła; B Przekrój podłużny Pi€rwszeto trzonowca 8órncso konia; C _ Przekrój Poprzeczny trzonowca do]rre8o konia' D'Plzckrój Podlużny tlzonowca świni; E Prz€krói PoPrze(zny tlzonowca góncgo konia na wysokości koron}', F prz€krój PoPrzeczni' pierwsfe8o

A

Plzedtlzonowca 8órne8o b}'dła a

'

jama zębowa; b

niach szkliwa

-

rof

ieszcfenie cementu we wgłębieniach szk]iwa;

'|

18

c

zsIrjbienia cemeniu w Pofałdowa'

odonto miazgi Wza U koni wle Pro Ścielanil łukowat do lat 1l u koni s Koror

następst]

korony. pozbawir

1

Kły k

ków poja

woguzko

l]

3

Ryc. 57. Czaszka ośmioletniego wałacha z odsloniętymi zębodołami - zęby sieczne' c k|y; Ą'4 zęby przedtrzonowe; Mr . zeby trzonowe

3

-oll*:;mj:i:i::xłi5f:"

i zwrócone wypukłościąw Stronę war8 tym Wyraź-

trlT.ixil'i.ji.il}r:,$:l..*ę*"".r]p"-.rl f :ł"g*i?i::'ai"....ĘH;:ffi ''"ff f..x""'ilff *e"p.")erc'tutcu"if |?1

uvli,

"ą',-'"

.pł*'"'l""' .,'i ff

;xTiJ#:H"1iJ'.;:

j::łru#li''jilt-ti-Ti'"il:;ń#'(T:;i1'.ix";

(na górnych później) pojawia się na

*f'l.xi:'.|lTł}'?ff.fr"i1$:T:|.:l.nsyi1zle i'.'..ęp,i-"-.

i"il;;;#' ;"';:t?-::,,w,ana

zęb ow ą, stell a iełrf,ls. Jest ona

;*ł::s*i#:iru;'"*:'::li.#'..ffi *.i.:l#:T'::Tfffi : H"#"Tffil.fi #'*j$:*i.{-":''"Ł'"1,."Y,*T:"#Jai$::a[TJ*

illT#ł:d?#Ę;{ri=w?rl'Tf t'*ffi #*i##,T#itr li:T'T

jff ;*"ffi:]:?;:'",li'T;Ł1l1i-;;ó;iliJń;gowy(B).Wreszcie

*[::n:#*:'":*:::Ł

mają

zabarwierue żółtawe, co jest :".^.'iqy warstewt' ."-ź"*' iii.";#*".:;i'',;"j ściera i poczynaią" .J i..?"'iy;l" tórony bieleją,

nastęPstwem Występowania T]::J.:i cienkiej

;ffi:I'*':T.ff:ffi*:l;:

Kly konia dobrze rozwinięte wvstępują u samców, choć także w z_gy" Przypadt.anula sie .ońr,i"ż kłó". ]ł; są zębami szkli. :|"?::':T'']:j:31'-.' jednokorzeniowyrri, bez szyjki ".-"" i lejka, o pq"Jyr.-iy_ _",u_

il;

"','"1t

119

wielzchołku. Ich długośćwynosi 4_7 crn, z czego na koronę przypada niewiele ponad 1 cm' Kły tkwią Samotnie w obrębie brzegu międ'zyzębowego zwanego dawniej margo adentalis, bliżej siekaczy niż, zębów policzkowych. Korzeń kła jest zakrzy' wiony ku tyłowi; w mniejszym stopniu to pochylenie ma również stożkowata korona. Powierzchnia wal8owa kła jest wypukła. Kontakt wzaiemny między anta8onistycznymi kłami nawiązuje się tylko u osobników stalszych i wówczas można zauważyć śladyWzajemnego ścielaniasię. Termin zęby policzkowe jest szczególnie akiualny W przypadku konia, gdyż wchodzące tu w grę hfy Zęby przedtrzonowe i tlzy trzonowe Są bardzo do siebie podobne zarówno w zakresie budowy, jak i funkcji' Tworzą one razem wspólną, zwartą i obszernq Powielzchnię żuciową. Uze.ia/nętTzniaią się na niej Wszystkie trzy skladniki zęba szkliwo, zębina, cement (ryc' 56). Wymieniono je w nieprzypadkowej kolejności, lecz od materiału najtrwalszego _ Szk|iwa, przez zajlrrującą pośIednie mieisce zębinę, do stosunkowo miękkiego cementu' Jak wiadomo' efektem takiego stanu iest szolstka, chropowata powierzchnia żuciowa, rodZaj naturalnej iarki, nadającej się dobrze do lozcierania na drobne cząstki trudno strawnej karmy roślinnej.Zęby poli' czkowe stałe obejmuja f4 zęby w postaci mocnych, wyniosłych, czworokątnych słupów. Jedynie krańcowe zęby szeregu policzkowego' \. P2 oraz M3, Są SłuPami trójściennymi. Jeżeli występuje ząb wi|czy, którym jest P1 g6rny, to komPlet Zębów Tabela 8

Wyrzynanie się i wymiana zębów u konia (wg W' Lutnickiego) zęby

Wyrzynanie się w wieku

ld.1,

przed uroclzeniem lub rv pierwszych dniach po urodzeniu

1

,,2

2

,,3 3

C,t: 1 P

] []

Pd? 2

l 3 pd1 4 ,1a I ,,'

I

,,2

2

M1

3

3J

tyg.,

rzadlo do I tys

w

wieku

2,5 roku 3,5

4 lata

t1 l

,2

2

t1

5-9 mies.

3

szczątkowe, zazwyczaj wylzynające się

nie

4 5.

Zazwyczaj w Ćiągu Pielwsfych miesięcy życia

przed urodzenicm albo w pierwszym tygodniu żYcia

lat

2,5 roku

pięruszy'n ,. . życia

przed urodzeniem albo w pierwsrym tygodniu życia 6-9 mies. rzadko w ltl mies.

C] 1

nle wymlenla slę

prz.d llr^dz"niem a|bo w tygodniu

nJ fęb} *tałe

3,5

roku

_2 n

f l 3

4

Ryc. s9. Wzaier

ciu1i

tlących fęl

PĘy cer

.

sie]
porrczkowyci ro'{'le.fchnie

2 2,5 roku

kły i

t;kL

fu4ce

-

rakrartov

Jehnym

l
torne

oących obydwu

3,5-4,5 roku

czarnym

120

łuł

PA-

Ryc. 59.

Ryc. 58. Schemai ustawienia a zęby Pfzedvzonow",

'.

.

- ".o"

J:TJistycznych

Wzajemne ustawienie powierr-

dut trących zębów po|ic.,kowych konia

przy centralnym zwarciu I.łv iPowier7chnie |rą( e zębow

sieka(7€|

P|iczkowvó rowErzLhn|e

lu'l..u dolne8o

-

zakreskowano'

lębow poli(f|owych tutu góme fakJat|owano Częś.ipowierzchru b!cych

|rące

obydwu Iu|dB, 7najdujqcJsię \Ąe w7a.

kontakcie; ornaczono

_

kolorem

121

zębów policzkowych konia

policzkov/ych wzrasta do 26 (ryc. 57). Pierwszy przedtrzonowiec P1 odbiega znacznie rozmiarami i budową od Ępowych zębów policzkowych. Jest to ząb zmarniały, mały, szkliwoguzkowy. Pod względem funkcjonalklinowatego kształtu, nym nie ma znaczenia i zazwyczaj często wypada będąc zębem jednopokoleniowym. 'ednokorzeniowy Pozostałe' typowe zęby policzkowe, po sześćw każ'dĄ połowie łuku zębowego, trzy przedtrzonowe i trzy trzonoy/e, są to zęby szkliwofałdowe, lofodontyczne oraz hypselodonĘczne. Nawiązując do ostatniej cechy trzeba zaznaczyć, że u konia okres ich wzrostu jest ograniczony do 7 roku żlyci'a, kiedy to osiągają maksymalną długość w granicach 8_10,5 cm, Z czego na aktualną koronę wypada \,f_f crr'. Ząb w miarę ścierania się korony Stopniowo wysuwa się z zębodołu, aby uzupełnić powstający ubytek. Jest rzeczą oczywistą, ź:e dhtgośćbezwzulędnazębów w miarę Postępuiącego wieku zwierzęcia maleje. Proces skracania się zębów policzkowych rozpoczyna się od 8 roku życia, a więc po kulminacji wzrostowej zakończonej w 7 roku. Góme zęby policzkowe są bardzo mas}.wne/ na przekroju poprzecznym kwadratowe i fóikorzeniowe (ryc. 56_8' C). Są prawie dwa razy szersze od antagonistów, które z kolei przewyzszĄ1 je długością.Zęby policzkowe doJr-re mają tylko dwa

korzenie, kształfuiące się dopiero po ukończonym plocesie wzlostowym zęba. Zarówno krótkie korzenie właściwe'jak i drążące je kanały są początkowo obszeme. Tracą swą miarowość w miarę postępuiącego wieku zwierzęciaPł.aszcz szk||wny okrywający |lzon zęba na powierzchni policzkowej w zębach górnych jest podłużniepofałdowany. Tworzą się tu trzy podłużnelistewkowate występy szkliwa, z których przedni i środkowy Są dobrze rozwirrięte, tylny zaśsłabo zazlaaczor.y. Wymienione fałdy szkliwa oddzielają od siebie wyraźne bruzdy. Pierwszy ząb policzkowy właśc|wy,\. P2, iest WyPosażony tylko w dwa takie fałdy szkliwa. Powierzchnia językowa zębów policzkowych górnych wykazuje listewkę szkliwną pod|wżną oraz dwie towarzyszące jej bruzdy, przednią węższą i tylr-rą szerszą. Powierzchnie styczne zębów policzkowych górnych są w zasadzie gładkie. Na powierzchniach żuciowych zębów policzkowych górnych występu'ą po dwa lejki szkliwne tworzące stluktury przypominające jarztna, Iophi (stąd nazwa zębów lofodontyczne) wypeŁrione wewnątlz cementem. obudowę zewnętrzną lejkÓw szkliwnych tworzy zębina, która również podobnie jak szkliwo i cement .uzewr'ęt|znia się na powierzchni żuciowej, wypełrriając obszar między płaszczem szkliwnym Zevnętrznym a szk]iwem lejków (ryc. 56). W zębach młodych, nie poddanych jeszcze procesowi ścierania się' szkliwo zewnętrzne zachowuje łącznośćna przyszłej powierzchni trącei Ze szkliwem lejków. W takim stadium rozwoju zębina jeszcze się nie uzewnętlznia' Dopiero proces ścierania się zęba prowadzi do przerwania łącznościmiędzy szk7iwern zewnętrznyrr. zawijającym się w stronę szkliwa lejka i samym lejkiem, co powoduje obnażenie zębiny na powierzchni trącej. Dolne zęby policzkowe, to jest P2, P3, Pa, M1, M2, M3, są na przekroju poPrzecznym czworokątne, bocznie spłaszczone (ryc. C, E), nieco dłuższe od górnych i pozbawione lejków. Na powierzchni żuciowej tych zębów obserwujemy wkraczające tutai pofałdowanie Zewnętrznego płaszcza szkliwnego _ jedno z powierzchni policzkowej i przedniej oraz dwa z powierzchni językowej. Płaszcz szk|iwny na powierzchni policzkowej trzonu zęba tworzy jedną podłużną bruzdę, po stronie językowej Zaśiesi tych brttzd, aź: cztery _ jedna głębsza i trzy Dtvtsze.

122

n) zu

ny ani WE

Siel

łopr

(

bud Po/a

v

Termr dotyc:

wią

a

odbiel Przew

oentir k

sum,

karmor funkcjo stały z

1VllII

towane

stwie dr

- jel; - jeli - jeli

wPt

wodu pc

Przełyk r

rodzajem

w fazie s; podłużny( dtożny w ka bądźw mowa zma

anizo grLatyzm konia sprawia, że powierzchnie żujące antagonisĘcz]rliez1r1czny' nych zębów policzkowych stykają się- ż sobą nie całkowicie 1'yc. só;. l.zy cJnt.ulńym zwarciu stykaj4 się z sobą ok oło /,-dojęzykowe; powieizchń trą .ói zęat,w -zębów

{oi nych z f dopoliczkowej powierzchni. zibó* jony.ńl.y". 59). Ponadtó każ'dy"ząb gÓmy nawiąZu'e przy zwartych łukach zębowych iontakt ze swym jednoimiennym

dolrLym tylko % powierzchni, zaśty|na część.powierzchnlżućio"wqq Juz na ząb następny (ryc. 59). Uzębienie mleczne konia obejmuje 24 zęby, \. 12 siekaczy i lf przedtrzonowców , Siekacze m]eczne mają zabarwienie bardziejbiałó. Ich koroni są zbliżone do kształtu łopatowatego i oddzie]one od korzeni wyraźną sz11ką.

:i.,:9:T"1 we| Zacnodzr

nie przekracza 4. mrn' Przedtrzonowce mleczne są podobnej stałe, ale nieco od nich mniejsze. rły mteczni jeśtisię poiawiaią, to tylko w postaci słabych zaw)'ązków, które nió przebija1.4 dziąseł. Wyrzynanie się i wymianę zębów u konia przedstawiu ńb"lu s. :":::1óW oudowy co plzedtrzonowce '''ff}:!':

PRZEWOD POKARMOWY c_ĄaŁB AL|MENTAB\US T rmin ten. obejmuie lwią częśćnarządów do układu tawiennego. Nie -należących ofaz gardla. Te dwa nirządy, kazd| o specyticznej budo1:?.:r".',l!: ,ustnei p r zeszł'ościrozwopwe j, pod wzg |ędem alatom lcznym :)? :-:.Y :1^,1 :1.*n']? ooolega|ą od WsPolne8o p|anu budowy, chara kteryzujqcego przew
ł-y

PRZEŁYK' EsoPHAGUs stanowi początkowy odcinek właściwegoprzewodu pokarmowego. Jest rury.błoniastomięśńowej o zwiotczałych śŹianach ry!:T"' rozciągliwej Świa tlo p.'"l-yk u wyrelnione iust ś'e,egiem ruereg u tamych, lT:::ł"n!:*,"j. ol..ny śluzoweji zasadnjczo,'nie istnieje,,. Staje się oin dopiero :::lI.1]:]::' zny w czasie przechodzeria treści pokarmowej z gardla, przez przełyk, ao zołąa. bądŹ w kierunku odwrotnym (co udzialń lest i,,.z,iu",y'1i, gay treśćpokarZmagazynowana w zwaczu wraca porcjami do iamy ustne' w celu powtómego 123

124

-3

p m

sz Ssź

Pi( Prz

sąsi

PIZ

nat

dolr stroj

wo-: palct

nież D lub d ne sz

przeĄ śróc1p

śrócJp

śródp przeły

-c

_lul

zadła ź

A

khtki picrsi 12

7.. cjeśń gar gras'ca,

olcnnv,

17

22 ptat do( now,vr 25 _ ! 30-t'iż'Dn

34 - pień ż;b trzna iewa, 3i

-i

(częśćpiersiol

towy) 43,,

plzezucia' I'rzykładem wykclr mo:q przez garc1ło do jamy

.

"#E]::,',:1"j:::'.xT ffi],|#"dzącej

:o,i .-al.i ",::r-',';s:i*n"l "*::i:;l'n:* udomowione zajmuj4

mieisca posrednie

ji'.*:,**

i:

treśćpokar.

i?,::,:::-"?j,.j

,,.,,:,:;?,,,,:i"ił::::i:'L1ł;:#ł.*!!::^,,","::u:;;:#i,!ł",i,iij;;,o,-ruu

jśr:*::

y,,.,i;,:zz;7;;.,flTil*:[:iłi-;:.g"1i:i::i:iillt**i;

:1",:r$źi"$'j:."::'':$:9'i-ł:j:l'."1;'.#:t':*$'.*:Jnłlńilr

il'xJ"s"'T[:il-:i-.'#łJ,.irilx]:ź:f *.ł"": ja:*]:n#.w***'J *l:lłł.x3;liii"Jn: ["J:i"-*y]]:1|.]" : ."i."*.i-i.'i !utluau,-.i.' sondy noso.

op..y,t"t'il;i;.;;*Jx""*:1TJi:;ITJlx"ł.""o1i .y"j st'o.'y -yc".,e "'13";*'"*"ii;;:,l'';til*.t*,yp"t".^o-"'Jil;.''"',i:7;onc1YTutairów pul.".,

PJir:iffi*ił,{Ę"',:#*'i:J"../=+:l..''.'.'ffi

:llnv'ł.;#a'.n

;'i*ti'"*:łi ji#'J5iJ*:[::.,.x:ffi tT:łT{ł.-'o.."-",.. jl{J'i l#T.lł{yf : .:yJil iiiii$łk"".il:.ł?{}*i:ll'r'J.:,,*lffi ";i ńl:. il::L;:llsi"ff ^.';;ffi

f ff i iTfJ":;fi

;

il;iń'-;:::::"'ffi

:ffi:.-",T#ij'*:l:T"':łli,,"*?ff lu]i'j*'}],"J;:iliT:'-"

A luk fębo\Ą'y górny] 'N.mostck' I, ch.ząsLka

Ryc. 60. NaIząLlv sfvi i jamy klatki piersiowej bydla

B.

tr7o]1źtlchw\,

-'C-8aląźżuch$')';D, E.

k' gn),kou,a;

F,C,H, ].źcbra:1,IV'VIII,XI,:

;-il*T"TĘ' jili;*|*ł-g't.;,{.'..i'i*ij::-r,{ffi

}"1.il:";::;i|iL'

a

-

-

IX

źebra nr' dwt]brzuśco!Ą'y; b nr' żuchw

*1lxłłlł:l'l.":lą15*ffiiijlli }'il.lłil:*:łll;::;"'nłr\t';:;:;.6

*;*ffi *Ę*łłit$*#**łf:ł.',.*.!ż:;ij:.''ffi ;p':i;*:*iłii****[*i*iił*:',".,ił*;'#.iffi j;:,.1j:. jil: ;il:#Hrx:t#rj,,?_":ri.ir ji j:; llifuifu ',*'11 tłilłfl'iiffi{.;L1#';i*tdffi ffiiilti*TŁffi.r'ffi ołolone;

125

o

l

61ui.o

!j"o''"..',

I z

o

si

Zt

ct

śl

pr.

on

wy zef zóy buo

fałd zwit Ryc. 61. schemat lozmieszcfenia stlef błony śluzowej żołqdkapsa (A), kota (B), konia (C) i świnj (D) 1 - błona śluzowa części b€zgrucfolowej] 2 sirefa sruczo]ów wPustow].chj 3 strela gfuczołów właściwych żoładka' 3' iej obszar jasny; 3,, iej obszar ciemny (Pies); 4 - strefa sruczołów odźWiemikowych; 4, sruczoły t'Pustowc Zniesfane 7 odźwlernikowymi (koń); 5 ' błona ś]uzowa dwunastnicy

Nie tylko pod względem dlugości, ale i grubości ścianoraz wielkościświatła,stosunki w całym przełyku nie są jednakowe. Dochodzą tu jeszcze różnice gatunkowe, a nawet i osobnicze. W ścianie przełyku wyróżnia się trzy zasadnicze warstwy albo błony. PowierzchoWnie układa się błona zelwnętrzr.a, tunicą ądTentitią, zbudowana z tkanki łącznej o luŹnym utkaniu, która spowija przełyk' a jednocześnie .ł'ączy go Z SąSiednimi narządami, a zwł.aszcza z powięzią przedkręgową. W obrębie jamy piersiowej na błonę zewnętrzną nakłada się osłonka surowicza w poStaci dwóch listków śródpiersia, mediastinum, w częścibrzusznej zaślistki otlzewnowe więzadła żołądkowoprzePonowego. Przejawy ruchowe przełyku występuja przy skurczach mięśrritworzących warstwę środkową jego ścianyW Postaci błony mięśniowe;., tunic& musculąris, o skomplikowanym układzie włókien. W częścipoczątkowej przełyku błona mięśniowa jest przedłużeniemmięśniówki gardła. Następnie w mięśniówce można wyróżnić dwa zasadnicze pokłady o elipsowatym przebiegu włókien' następnie postać spiralrrą wzajemnie krzyżujących się włókien, wreszcie w końcowym odcinku przełyku mięśniówka tworzy ZewnętIzną warstwę włókien o podłużnym przebiegu i Warstwę WeWnętIZną o włóknach okrężnych, które w kicrunku doczaszkowym Stopl-liowo zyskują na grubości.

Zołą

prze) który Eazyr

i - btor

sznym;1,,,

wlaśc]wyc}

:?'Hil:T,il:::t.iT"1xi.ff ; x#ffi i::*';":ł#e*Jx##':J?ąf w w ;:::?f;?;-tt'fi::i"f,ioilltu'-""ie odcinku przednim' natomiast

'."T'.:iĘ'1:Jp":fi

odcinku

#t!':T'J:l""#H;TilT"J"':H,łt.ł.;,"-:T#[T:

::f ffi "*i#ffiT"T,łłfł#x,;"fty6*#$"T**s.ip.'utyt...u,l.o''i;

płuc' *"ui:.#j# -ł;iiffi k;**? ;:#:.-J"':H"-:orzenia ^"g.;il;; a","i i ń' łi, ;i;i,'ilł.Tl.J'x1 Łl'Jj..,'f;:il:""i3:i:: ji:i:lffil; ",ń,ii ^,

"

$:;{"Iiii"tr"*I'.*;ett#,*{*?'*;T''#-'1ł*fł?'-T6t."#fl

j

-y"łańu oj wewnątrz nabłonkiem wielowarstwo-

-ńTffif''#ffi1J:x".'Jj'ilT,

zł"yin.w"..*";#:;#:ń;:Tl' j#iĘ*"H"ł::Til:''?"";.'*lHT':il: zówki, ląmina musculańs muca

?:fł:ff,I"fł::::ł,#ii;:,}};::^!p:1rd'*1;:*".'ciągłości.Roz-

"*ięl.",".,i"s-iuin#"-,;il;1łi,.'g*:;*:,ii"yŁ#x'1łi*#",t zoŁĄDEK, VENTRIaULUj s. GA'TER

Zołądek stanowi workowate plzełykiem a dwrrnastnicą. r".. ^:.-1T11:11" P,,".*:!'". pokarmowego między :-:J':f.?T;ĘI !ió'y"h gaz'mowan4 przejściowo w żołądkutreśc pokaimową. vriósJo-u zotąat"

;ń;ló il;:?;fi

J,#..i;rxn":i:*'giliffi: "-".i.

Ryc. 62. Rozmieszczenia f błony śtuzowejźołqdkaprzeżuwacza 1-blona śluzowa części bezg.uczołowei; _w worku zwacza do$zbietov/Fn, 1,, _ w worl I

vmjt,,,_wr..--,,. , _ 1, :"Y::.;L.",'T:; ;J;,.*Jl;.:" (tawieniec)' l.:'ęl*' i* żołądka :::: *$;.ń1TJ-'il:łfl "];'":.': 4. strefa :. gruczolóJodź*'"-'kJ;;;i;";]#"j ;::;;ff.: j 127

az\

wyr

row' ;

nac

jelitc obsz

z

obsz

płas}

Obsz lasno

ślttz typrl glana

Zt

przeż

czołcl

przed oln&s

ąbom jedno Ryc. 63' iołądek ślr'iniotwartY od sirony powierzchni tlzewne1

a

wPusu

b

*ą.l--"'o.nył"l.

il r'h') ' żołądka' d - jana odźwiernikowa; e kanał od z\v iern nmieisza' krzyl,izna k wiqksza; i t''v!v;"o dw;,1o"t.-'i.y; częśćdoczaszkowa

dno

nik, g - prfcłyk; h

pnia

źolądka;. trfon

zntąata'

1,

2 sPiralny fnłd blony ślufowejograniczający wejścicdo,fachylka;

t odz$iel k, rvcięcie

- blona

śluzo$'a

;:::.'l?::::***ll*:T1lśi:::T;.#.j.J1.*"1*'':T:l-'::.iJ]''Tl'ji:'Ji:H*1f ;;ff:1 wka cl\Ą.LlnastnICy lĄĄęlGza

prowadzących do rówszcza pokarm do jelit oraz jest źródlem przcjawow ruchowych

żolądkowym, co umożliwia nomiernego przemleszanla tresci pok.rimowej z sokiem

zawartych w nich.enzymów' Początek żołądka p...""y ,*,,noj",o.i".'ir""' e przy udzia|e wpustowej, pars uiścieprzółvku do żołądka,co źachodzi w obrębie części jest ;;'';;;; j;;śi":""r tóż terminem skróconym wpus'!l, card.ia. Końcem żołądka pylotus; tam zolądek częśćodźwiernik owa| p[|rs pylorica,lub LrÓtko odźwiemik,

przechodzi w dwunastnicę. ssaków udomoRodzaj pożywrerrra oraz warunki bybwania dzikich przodków zwierząt domowych, *i",-,!,J.i.i.i"i'iły trwałe śladyw buóowie i.fu1\cjl żołądka jest dalekie od naturalmimo że pożvwienie, jakie narźuca im człowiek, jakźe często .nych , pJzainieresowań tyclr gatunków'wyróżrriamy żołądek jednokomorowy w Postacl -"gtęa".'l stiuktiralnyrn żołądekwieloko. po;"a|,'.'"[o -orka, jak to je..i u mięsożernycir, świnj i konia,, oraz błony śluzowej żołądka morowY charaktelystyczny dla Plzeżuwaczy. Z kolei budowa

mnleJ

nte w

odźw

lewej,

strony

tricttli powie diapltt Zol rego n odŹwit (k'). N PrzyPa nazywi C"ę wpustL rysule zwar].y

aentrict

WaJa gc

Szcz które o] mrast u

a zwlaszcza jej wyściółki nabłonkowej pozwala wyróżnić w źołądkujednokomoro-

wym dwie jego odmiany - żołądekiednokomorowy prosty i żołądekiednokomotowy zł.ożl'ony (ryc. ó1). Zołądek jednokomorowy PIoSty cechuje mięsożerne, co oznacza, że błona śluzowa na całym obszarze jest wysłana nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym typu jelitowego, z czym się wiąże istotna cecha śluzówki, mianowicie jest ona na całym obsza|ze zaoPatrzona w gruczoły (A, B). Zołądek jednokomorowy złożorrykonia i świni(C, D) cechuje Się tym, że na jego obszal w większym ltrb nrniejszym stopniu wkracza rrabłonek wielowarstwowy płaski typu przełykowego, którego zasięg wyznacza obszal bezgruczołowy śluzówki' obszar ten, nazywany częściąbezgruczołową, pars tonglandularis, o zabarwieniu jasnoperłowym jak śluzówka przełyku, jest Plzecill/Stawiany ciemniej zabarwionej śluzÓwce gruczołowej wysłanej nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym typu jelitowego. Stąd ta cZęśćśluzówki nazywa się częściągruczołową, ptlts gltnrlularis . Ze względtl na Zewnętlzne ukształtowanie żołądka i jego błony śluzowej żołądek przeżuwaczy 1est ż'ołądkiem wielokomorowym złożt.lnym (ryc. 62)' Sluzciwka bezgrrtczołowa poklyta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim stanowi wyściółkętrzech przed.ż'ołądków, prooentriculi, którymi są ź:wacz, rumen, czepiec, reticulum, i księgi, omaslLm, dawniĄ psalteriuffi. Zołądek właściwyprzeżuwaczy zwany trawieńcem, abomasum, ma śluzówkę typu gruczołowego wysłaną nabłonkiem jelitowym, a więc jednowarstwowym cylindrycznym. Zołądek jednokomoroWy, mimo różnic gatunkowych, a także w zależnoścido stopnia wypełnienia go treściąpokarmową' ma wspóJny zasadrriczy kształt. Jest on mrriej lub bardziej wyraŹnie hakowato zgięty i ustawiony, w przybliżeniu, poPrzecznie \^/ stosunku do osi ciała' z tym ze wpust, ccrdia, układa się po lewej stronie, zaś odźwiemik, pylorus, ).eż:y Po stronie prawej' Zarys dolny żołądka, nieco od strony lewej, tworzy krzyw|zna większa żołądka , Cuta&tura aentriculi major Gyc.63-i), oct stlony górnej i prawej zaśogranicza go krz1.wizna mniejsza żołądka, cllrpątllf& Oentticuli minor (k). Powierzchrria przednia żołądkakontaktrr'ąca Z plzeponą, to jego powierzchnia ścienna, facies parietalis, inaczej powierzchnia przeponowa, /acics diap'hragmatica. Powierzchnia tylna nosi nazwę trzewnei, facies aiscerąlis. Zołądek na krzywiŹnie większej wykazuje kolarrkowate zgięcie, na wysokości którego na krzywiźnie mniejszej, na pograniczu między trzonem żołądkaa częścią odźwiernikową, znajduje się załamanie zwane wcięciern kątowym, incisura angularis (k'). Natomiast wspomniane kolankowate zgięcie rra krzywiźnie większej żołądka przypada w miejscu, które jest CZęścią żołądkasięgaj4ca najdalej ku dołowi i bywa nazywane jamą odźwiemikową, ąflttum pyloriatm (d). Częśćżołądkazmierzaj4c4 od zgięcia kolankowatego w lewo i ku górze W Stlonę wpustu nosi naZWę trzonu, cotvus aentriculi (ryc' 63 c). Na stronie górnei tlzonu rysuje się kopulasto uwypuklony ślepywystęP przewyzszający poziom wpustu, zwany dnem żołądka,fundus llentricull (b) dawnicj sklepieniem żo|ądka, fomix aentńcttli' Pot.ieważ w miejscu tym tkwi z reguły pęcherz gazowy, klinicyści nazywają go pęcherzem żołądkowym. Szczególnie wyraŹnie ponad poziom wPustu wystaje sklepienie żołądkakonia, które określa się mianem worka ślepego, stlccus cecus aenfuiculi (ryc. 103_b)' Natomiast u śWinioddziela się wyraŹnie od sklepienia znacznie mrriejszy w wymiarze 129

z

ż'I

1T

m

tI

ul.

fal

str

sąt żo) ma

kor

me Wi€ 5Ze

zbu orai

ż'ołą

cara

zL-n t

Proc wlet

R

a

Ryc. 64. UłoźenicWarst.'v bk)nv mięśniou'ej w żołqdkrrjcdnokomorowym M'Pust;

b

.lno żolą.lka;

c

trfon żolą.lka; d ].]ma odźwienrikorva;

e

karrał odźwicnrikolv)';

f

nych ujście

o.]źwietnika;lil\i€ciąglr\Ąlrrsts'.PoLlluźna'ln]jckropkoilanewarstrv.]okrężn.;linieP|l('l}ń'a.c-$4ókna sKosn(' rYe1\'nę1|7lrc

\

i dna

wo11(

całeg mała

WZglęclnym i bezwzględnynl Wvstęp ZWany uchyłkiem źnłądka,diperticulu,n aefltri-

crili (r)r.6l-l). Częśćwpustowa żołądka,w Skrócie nazywana wpustem' Zawlela uJscre wpustowe, ostitin c&rdi&ctl11l. ]est to miejsce, gdzie przełyk uchodzi do żołąc1ka. W przedłużeniu trzonu żoląd.ka na pIaWo 1cży cZęśćodŹwiernikowa (f), określana r,v skrócie jako odŹwiernik' W obrębie części odźWielnikowej wyróżnia się SZeISZa jamę odźwiernikową, antnłn pylorictnn (c1) i węższy kanał odźwiern7kowy, canalis pylitictts (e), przerlłtrżaj4cy się przez ujścieodźwiernlkowe, ostium pyloricum, w dwunastnicę, rluodetum (h) '

130

wq.(l

Sh

skupir U mię

grLtczl

szerze slę na

miesz;

tym n

m&rgo

BUDoWA Śo|ANY zoŁĄDKA Zgodnie

z

obowiązującym lvspólnym pJarrem buclowy przewodu pokarmowego

rvłaścir'vego,cąnąlis alimeutąrius, tówn.rcż' jego zróżnicor'valry octcinek iv postiici żołqdkaobcjmuje kolejrro ocl \Ą'ewnątrz podstańowe Warstwy: tł,:nę ś1..'otvą, błonę mięśnioWa oraz błonę su rowiczą.

Na pograniczu błony śluzowej,czyli śluzówki, oraz błony mięśniowej, czvli . mięśltiówki, leży błona podśluzowa, zbuclowana z tkarrki iączrrej w.iotkiej, zaopa' ,Y:": - liczne lvłókna sprężyste, obfite naczvnia krwionośrrei Sp]OtV nerwo\Ą,e układu arrtonomicznego. Luźne rrtkarrie poclśluzórt,ki umożliwia śluzówce tWolzenic fałdórv, którc wygładzają się przy peh1'rn żołąclku' W}łorrie śłuzolvejwyróżlria się: warstwę nabł onkową, stratun epitheliale, w atstwę właściwą,propria mucosae, walstwę mięśniową śluzówki, xtttsct ais ntttcosac. Na blonie śluzor,l'cj ogl4clanej z góry wic1niej4 rrier,r,ie]kie, rł,ieloboczne pola żolądkowe, ąrcaa ,ąst1'icae (2 x 5 rnnl), a z kolei na icl.r obszarze rnożna
Warstwa w|aściwaśluzówki, propria

mucosae, icst WalstWq gruczołonośl-r4-Jest Zbudowan.a-7 tkzrnki łączncj wiotkiej obfitującej w naczvnia krwionośne i 1imfatycznc oraz skttpiska tkanki limfatvcznej

w postaci grudek chłonnych. Wśród grucźołów ńvróżnia się: giuczoły wpuitowe, g//. t gruczoły właściweżołądka,5ll.goit,i,a" p,op,7n",,l a1lic'nic;sze, rcp,.e-

żołqdka, lv zależlrościod położeniai ńrrrkcji,

cnrclidcae, Zentowane jako grrrczołv cewkow,e pojedyrrcze, na końcrr rurcczkowato rozgałęziorrc'

Produkrrja one poctstalvowy składrrik sokrr żołądkowcgo_ kwas solnv i enźvmy tra. Wielrne'.frzecia oclnri;rnę 5tano$'ią gruczoły odźwiernikowe, gll' pyliricae..

Roznrieszczenie grtrczołów żołądkow1'ch jest charakteryst"yczrie..lla poszczeeó|

i plrzejawia się odmiennym zabarwienicm śluzówki. Nl1lr.ięl.zv-.'btzar ,, 'ljnlrlja r.rtlczułr r'rł.1t. ir,lt' źuląJ|'r lłl u 'ltlzow.ę ltzotlrt ' Io]la Zolądka' 5]uZo\,\ ka trzoItl'L i dlra żołądkajest gruba i zabarwtona brunatnoczef-

nych gafunkó!Ą' (ryc. 61)

wono' Najbarc1ziej rozległa jest ona-rr mięsoźernych, gclzie stanowi rt,yściółkę pra\Ą,ie calego trzorru

żołąclka,ł4cznie ze sklepieniem,

i.yli

ii,rem źoląc1ka (A). Stosilnkowo

świni'gdzie jcst Ze}rchlrięti] ..o p.u*ą stronę, !v okolicę zatoki żołąclko'o]1i:'t wci (D). " Śl.rYó\Ą'.ka oko1icy rł,;lustolv ej (2), oprócz' gruczołów. typu Stlrowicfego, zatvieta .Iu:r.l.a. ' Il,rrrki limt.rt\(,/nci \.\ p,,\td, i gruJei ,lrl,,nrrr,h i,"" .tanie ro,/pro\/,,r]]nr. U mlęSozel.n}'ch Hruc,/oł) \VpLrSŁo\,ve zajmujQ rvąski, okrężnv pas w sąsieclztwie ńezgruczołowej śluzówki natomiasL w żołąctkuświniornawiarra

okolica jest

;lrzełyku,

szerzej rozbrtclorvana. Sluzórt'ka bezgrttczołowa części bezgrrrczołor'vej (1), rozciqga się na większą cZęśćtlZonu żołądka,ł4cznie z uclryłkicm. U.i
wprrstowe z gruczołanrj odŹlt'iernikort'ymi na vl'spólr-rvm w4skim obszaizc, it,ciśrrię

i

tym między częśćc1enną przcdźoł4dkową, w nargo plicńtLs (ryc. ó1_C, .1,; 103 3).

131

sąsieclztll,ie blzegu sfałdowanego,

;ł:i]T'.:..'il"Ji::]:Ji:iT:::i..-':]$

"'*'Tf ;iiJ'..*:nlil., "'.

*;;''Jj:ff

1;ł #Hl!:

1::.-ffiil]ili".]:""Tl['vóc1r

jffi

;l{.1l7

warstwach na gra-

H"JTIźkT'.;ilj**t'*tnll:"i".i*;iliL':]i"':'T:-.::J*::-

il:

';ffi :"'JillHT,X'"1'.'.'il,

T;*

*,ii;1,ffi.,Jd;::j:T"::i:

dwóch warstw mięśniowych, zt "TJ;li.S ilt-o.'or,ą przez wł6kna skośnewewnęcecłrę charakterystyczną Warstwę .koś,''ą

.lli "i.':JilJ:.l.m:xhl"-*:tliu:ł:fĘ1ł-'#il:{ '-""*|fi

["il:-łłx}",',ffi ***-;j:t*rii#""l.'"i6i!:il.'

.I J]:;.'f;

n'}"#*fu i:,i::::;##ił.-':łl;''T:-ii*"$'"o,ulecwiększómrr ;J##x':J6:;--.:*.J*i;:.:;::łu;l.li#iJi".':,*;'Ęi.:Tą;

TJł;fi*,;#irn:*f ff #:::ll*r[ą."6**..-1'ęii#:{ i:ł#:L l*x$:i#':$r."..Tili,"1":il1Tfi :^R:T,?Ł'1,ili .xll.'T;Tl: i*x".#irutii*.':{'*'.;;}kl$*il jiiff;;ił"f.*"';;t

ł

: " :#:::

jr."l'*i *^l u- * :l! :; !?.#i ;3*;;"iu .,',.x;il$?"łł:}{.l|.,*J"l"ł.,.*"włókicn.sLoś-

!:r'.;*J*T::,i;"1}1Jff

:ffi [:[.T]:lł]l]i:.i",l'ili#T.l#*lłi :łT:łi;;f{#l'*iiilffi mięśniowe ,y'',]e,.'ii żołądkowŁ.j, pIZy czym drro c.lrre

tejŹe

boczne ograniczenia

Jj"::#i:|Ęii]'' .'.'" -].-"t-*:#iii:xl il::"*|'J:"t;".:ffi : **n*:n,o,ai* rozwi Gic. 103-1) szczególnie dobrze silny m. zwieracz -pu",u, ,,'.,)i,'i,,t",

"n.] i'5ll'i;.'wicza

od StIonV krzvwizny jest dziełem cltrzewnej trzewnej, 'która

Wy

Całk

jelita

lelii(

Drvu lelit(: Jelitc Jelit(r

Jelito

okrę

teric nera L lnycJ ż'ż,- s

z

najw tycz\ o zoi

-'-.-"i],.^.'.J:t;" y:t.gl:a:":*l;*ill,il Jlll*,Tl,:il il::iii aó.".'.,na, póŻniejsza i:T:":[::il:*] #''"lnifi .*'J'.,i."']t" zóruato*,u sieć mnie1sza

'

""#";łj*rI.W::;?:,-il:i!iil*!ł1ff sPlot walstwy Jołą.,u

.[ń*i'f

ilh::!,i*:;ł

T':"JTHi],i'..:l|oilii?**"i.,*u.,u-o' r ctts s. Auetbąchi, połoŹonv plexus gast,rictLs, któIy jest częścjąsplotu ,pi.T).iuat.*v, \Ą,VStępLl]c W żołądku k.""ko*ego doczaszkowego' plexus mesen' ";ę

hzewnego, plextts celiactts,..,*,Ęl"."

132

Jelito Pona czynl

jelito

i Zaś

wyśc

Tabela 9 Dłu8ośćjelita (w metlach) udomowionych ssaków (w8 Nickela i in')

Pies, CatTis wvszczesolmetue . ,, s -L, JntnltLtl Ca]l owjta

długoścf,o

1ę||ta,lnItsrlnu1n Ielito cienkie.

irie

Ś|inun tel1ut

Dwunasfni.a, lelito czcze, Jelito ellm

biodrowe,

i fesfl-

|elito ślepe,

caecan

bwmla/ 5 scrofa

L.

nęta),

c

sL

20,0-27,0

33,0-63,0

22,H3,0

25,019,0

1 R -4 R

0,8-1,3

16,0 21,0

27,H9,0

18,0

35,0

19,0 30,0

0,2Ą,6

o,1-0,1.f

0,7Ą,95

0,9-1.,2

\7,0r

0,G1,2

1,0-1,5

77,0,f8,4 0,7 1,2

0,28Ą,9

02Ą,45

3,5-6,0

6,5-11,0

4,0-8,0

6,04,0

0,08-.0'3

0,02-0,04

0,3Ą,4

0,5Ą,7

0,25Ą,42

0,8 1,3

0,2Ą,6

0,2 t),4

3,0 s,8

6,0 13,0

3,s,7,5

5,5-8,0

odbytniĆq,

teńcus

Owca, koza, Bydło, Bo5 ot,is nries L', Koń, Equus caball s L. Aryla hir taurus L.

1,0-1,8

5,7

15,0 20,0

f6,048,0

"t7,514,0

0,7Ą,a

okężnica, .olo,? wlaz z

5

,*,

l

Jelito 8rube,

felrs catus L.

KOt,

cranialis. Dodatkowo występuje tu splot podśluzówkowy (dawniej Meiss-

plexus submucosus s' Meissneri'

szfnym pochodzi od gałązek t. szfnych wspópiersiowym od a. esophagea. Naczynia żylne są odgałęzieniami odcinku piersiowym i brzusznym żż,'pt."ełykowych żołądekunaczynia t. trzewna za pośrednictłvemtrzech odgałęzień, jakimi są: t. śledzionowa, t. wąirobowa i t. żołądkowa lewa' spośród któIych ostatnia Zaopatruje największy obszar. Żyły żołądkowe są odgałęzieniami ż. wfotnej. Naczy.nia limfaĘczne z żołądkauchodzą do węzłów chłonnych żołądkowych' które u zwierząt o żolądku wielokomorowym tworzą szereg odrębnych zgruPowań. Unacą-.nienie przełyku w odcinku

lnych, a w odcinku żż''sz11nych, zaśw

JELITO. INTESTINUM }elito jest

podobnie iak żoładek odcinkiem trawiennym przewodu pokarmowego, ale

nastawione na wchłanianie składników pokarmowych. Te podstawowe mają swój odpowiednik morfologiczny. Frrnkcje trawienne spełnia sok plitowy będący wydzieliną grlczo|ów trawiennych zarówno śródściennych'jak zaściennych. Jedne i drugie wywodzą się z endodermalrLego nabłonka stanowiącego błony śIuzowej jelita.

ponadto jóst

czynności jelita

133

12' 20

12

to gruczoły jelitowe, gll. Najbarclziej lozpowszechnione gl.uczoły' ..1ód:.]:'-" usadowione w walstwie itltesti .1Ie5, Zwane dawnle] gruciołami Lieberkiihna, liczną Druga odńiane gruczołów śródścierurych, znacznie mniej ;il;';;i;iJ;;.ki.

i):;"::,T,#ll":':::;''::i:::;:; H:::t*t'""#:;i,:in:'l n*ig:xii'1"" dawniej gruczołami Btunnera. i*""""."i.'",

gli.. d,,idn,aln", naZywane

z

rrabłonka dr,r,rrnastnicy

Gruczołami trawiennymi zaściennymi, pochodzacymi hepat, oraz trzustka, oap.o*ua"u1ą.ymi do niej swo1e wydzióliny, są wątroba,

i pallcrc&s. ' Wy,u'".

jelita do furrkcji chłorulyc|r, morfologicznego przystosowania śluzówki osiągnięcie eWo1tlc)'jne ptasą koimki jelitowe, iłui ł,i"'ii,it"', clrarakterystycznelrrb blaszkowate, któIymi Llsiana ków i ssaków. Są to delikatne Wyniosłosci, palczaste one ńłonie sluzowej wyglad aksamitu- Jeślisię i",. si""o-t" jelita cienkiego. N,.ldaja ji..go". kosmkdw jest. Zmienna w zależnościod ;J/Ji" poa .'-"ug*, z" il;'il wydłużacZa splawą zalr'artych ilJ;",ń;;j;ń;i..,"y.n ińi,ga się.,,ie skracac lub to. dzięki kclsmkom .,,u ń *,-,ęt.".' wiókien mięśniowycil i sprężystych),stałą'Zwiększona Im WiękSZa jest PIaca pIZetukż" wielkością fo-i".".t.'-';o chłonna jetita rrie i""i rra.maksymalnie wydłużorre kos wodu pokarmow"go, .y^ *'ęo"," ZapoirZebowanie jej gay.* jelita'ch jest mal: treści' P:k1:Towej lub jest brak,

-iil"ir.*". óJ*i9*L, wyc{atnemrr

przyjmujac.postać grzybkowatych wyrriosłokosmki utegajĄ "x.j.e,-'i.', jelita. Wysokośćkosmków s.il.. ' t.r3r,p"*óduje zmniejszerrie powierzchni chłonnej długie i cienkic stosllnkowo one Są mm. 0,2 ziś -y"*i .t.t.,.o's_] '0,mm, griuość Występują formy pośrednie' u Psa, niskie u PrzezLlwaczy) natomiast u świnii konia Sanr narząd, tj. jelito' zagadnienia' tego żJ.iui";" .'-ugę technićzne rozwiązanie dzięki kosmkclm powie'-.u nie zmienia swoich rozmiarów, podczas gdy zrtielokiotniona się do aktual;;;h;j; .;y""" w postaci błon! śluzo*g ma możnoścdtlstcrsowania jej śluzówki.w czynna Powierzchnia nych warrrnków p.u.y p.""-oj.'. pokarmowego' także dzięki fałdom okręż;ii;iil""ii ;}'jzieliiczo-chłonnej, ulega zw1ększeniubłony śluzowej rvraz z błoną występy ły^, pti,* cira ares. Są to t,-u,i" okiężne licznie W dwunastnlcy mniej jelicie "zczym, oódśltL"o*,ą, najliczniej występuiące w nlzsze. lÓwnlez i w ielicie krętym (biodrowym), gdzie są one Ryc.65. Jelito psa

(I),

świni (Il), bydła (tII) i konia (lV)

f,

okręf

jeliło kręG' E żołądka;B dwurrashrica; C ' jelito czcze; D fstęPuiąca; J' odbytnica okrężnica H poPrz€ c na; okręźnica njca rvstętltLjąca; Prawa (t' okrężnicza dogrzbi€bi!'a) . t' k|cfkotva doczaszto*,o, o -.. o",ęz"i."u sroatotva; c t' ot
A

lelik] ś]ePe; F,

cfęśćodźwi€rnikolva

C

1,

- z8ięcie dwunastnicv doczasfkowc;

3

-

częśĆ

1 6 .lwunash1ica; 1 cfęśćL1oczaszkoł,n' 5 ' cZęśću'stęPlrjąca d\Ą,unas1nicy] ., część fstęplLiąca ds,unashicy; 4 zglęcle aoogonowc 8 Podsiawa jclita ś]epcgo' 9 trfotljelita śle. .t..z"n^ tlv)' ' Llj...Jjió 7, |opfzc.zna' 7 jście kręiniczc; wstęPuiąca: 1] pętla Pt)cz4iko('a (]II)' ]2 15 okrężnica pego (IV)' ]0 wielzchołek jelila ślepcgo (tvj; 11 (V);]3 zgięcic środkowe (1I; III); .i.*o*."":iił lill' Jl.ęłi." a.u')"J'r* (v); rz, 'zgięcie mosikowe (IV); l4, - zgiqcle Przeponowe dogrzbictowa (tl; okrężnica III); j1 zakfęt}, odśIo.lkowe ..a.n^" ou)' (lII), 17 kfezka je]ita c7,czei]o' ]8 - fald kręh1iczo kątnlczy' "g'*.ii (1V); 15't]ętla końcowa (1l|)' 1ó'okręZnlca esolvata fald .lsnnastnic7o okrężniczy; ]9 $,iezadło śLepGokrężnicze (lV);2U - krczka okrężnicy t{stę}ruiącej (IV)' 21 l) - /k | .'| lęż"i. \ /.|Pl.J .l 'j llv. eso.lvaia' 2 Petla 'drnrnasmicy;

!"i,,ł

'

136

jel

mi s4

Pr:

ryl

1,3

Się

5r zaJ ZW

Zw pol pyr

80s

w7i intt wcl nla, nlu Przl

l

zna

się r

wyr

zÓw

Jelit, jak i dokł

]ę

któr1

num sza i

Nato

dzi o

wicza subm

mięś i okrl

Przejawy ruchowe jelit, prowadzące do przemieszania treścipokarmowej z sokiem jelitowym oraz jej przesuwania w kierunku doodbytowym, są nistępstwem skulczów mięśnigładkich zawartyclr w ścianieprzewodu pokarmowego. lstnieje współzależnośćmiędzy rodzajem pokarmu naturalnego a długościąjelit s4 one krótsze u mięsożernych, a dlugie u roślinożernych(tab' i)' Miejsó pośrednie PI]|P9da wszystkożernym. Najmniejsze ssaki żywiące się drobnymi zwieizętami _ ryjówki maja' wg Kowalskiego, jelito mierzone w stosunku do dłtrgościciała tvlko 1,3 raza dłuż:'sze, nietoperz _ nocek duży 1,9, kr.rna 4' wilk 4,7, niedżwiódż interesńacv się dietą roślirrną8, żubr 20'6. U psa długośćjelita przekracza długoścciala okolo 5 razy, u świni15, u bydła 20, u owcy około 25. Wyjątkowe miejsce w tym zakresie zajmuje koń, ssak o cechach szczególnych, wysoce wyspecjalizowanych' Mimo że jest zwierz-eciem roślinożernym, długośćjego jelita przekracza długośćciała tylko 10 razy. Zwrócić tu trzeba uwagę na wielką powierzchnię błony ślużowej.o'ń.,do-u''y.h potężnych pokładów jelita grubego z jelitem ślepymna czele. Bytrrjąca w jelicie śie.białkowym pym fauna Pierwotniacza Staie się ostatecznie pokarmem swego gospodarza.

[elito jako całośćpozwala wyróznić dwie podstawowe części,odmienne pod względen budowy i funkcji' 5ą to jelito cienkie, intestitlum tenue, oraz jelito grube' iies.tinum ct\ssu|n. W pierwszym odbywaja Się intensywne procesy trawienne oraz wchłanianie przyswajalnych składników pokarmowyclr, w drugim nie ma już tlawienia' a odbywa się wchłanianie wody, dzięki czemu treść Pokalmo],Va ulega zagęszczentu oraz tormują się masy kałowe przv jednoczesnym obfitym przez błonę śluzową.

wydzielaniu śluzu

Nie zawsze przekrój poprzeczny jelita odpowia
Wy|óźniająca jelito cienkie, njezależnie od wielkoścj światła,jest obecnośćw jego śluzówce clrarakterystycznych

kosmków' których brak w jelicie grubym.

JELITO CIENKIE, INTESTINTIM TENUE najdłuższymodcinkiern przewodu pokarmowego zarówno calości, jelita. Sięga ono od żołądka, a ściślejod odźwierniki do jelita grubego, Ęk.:.1."g9 dokładniej do ujściakrętniczego, ostium ileąle. Jelito cienkie składa się z trzech części (ryc' 65 oraz kolorowa ilustracja na wklejce), którymi są: dwunastnica, d.uodenum, ie|ito czcze, intestinum jejunum, itrb tylko jejltttam oraz je|ito kręte, czyli biodrowe, intestinum ileum,I|1b ty|ko ileufi' częst pie.wsza i trzecia, tj. dwunastnica i jelito kręte, są krótkie i zbliżone do siebie wvmńrami. Natomiast prawie cała długośćjelita cienkiego przypad,a na czcze. ielito Jelito cienkJe we wszystkich trzech odcinkacl.r realizuje ten sam zasadniczy plan budowy, gdy cho_ dzi o skład ściany jelita' Wvstępuje tu błona śluzowa, błona mięśniowa, i błorra surowicza' Między błoną śluzowąa mięśniowąwystępuje tkanka podśluzo wa, tela |elito cienkie jest

submucosą _

'

Błona śluzowaskłada się z nabłonka, blaszki właściwejbłony śluzowej i blaszki

mĘśniowej błony śluzowej.Nabłonek i

okrywa rówrrież

śluzówki jest jednowarstwowy cylindryczrry

kosmki jelitowe. U ich podstawy nabłonek wpukla śięio 137

*ai"t-y

pojedynczych, cewkowatych zagłębień Właściwejbłony śIuzowej, grlzie twolzy SZeIeg obok komórek ieitłwych, gu. i1ltestn'ńis.w'"t,,!!]:'11}-'u".o"w miarę zbliżania przybywa których cylindrycznych pojawiaja srę xom?rki kubkowe, one pojedynczo, rzadzie| w grupach między komór'

;;;;i il;;.łó*

;i;,j;i.:!..1;;ń.,uu"h";.ą."lę

kami nabłonka i wytwalza]ą sluz'

z tkanki łącznej Siateczkowei, Blaszka właściwabłony śluzowej jest zbudowana

stot

j"jo (po

krrł

Tffii:"$il:}:.; :::f'1ł l*".ll*lj:.xil.'xlili,T,J i;i'ffi"i1ilł-la' kurcząc się nięśniowe ii-.il"l.;:;.*'J, kJ* ."si.I"iu wysokość kosmków. Włókna o*-"u'.o".;;:;1.xl.';;;ff:' skracają k"osmek, Ęo..'lT dzięki włÓknom sprężystym p"iuiut'lost.*łotien mięśniowych w kosmkach jes

JG"s.i

"ó tna w

cżasie procesu wclrłania:* a zwłaszcz'a naczynia limfatyc:

Ti:Lffi-ff^":***l,oi"*'fJ,ł:il':::.;[. przemiany

produkty wu.to Joaoe, że kapilary krwionośne koimków wchłaniaja zaśttaf.ta1ą tłuszcze. ;;;łk;G ilgil*ojul,oi"1, d., .'aczyń limfatycznych kosmków ' nabłonka ielitowego czy|ne Są w procesie wchłarriania składników Komórki przekazuj4 je do światła ookarmowych ze światłaj"rlt' żu foó."d"ictwem'oskórka nabłonkiem. Lapilarów .oskórekżnajdujacych się pod na powierzchni komórek cylin. jest

p.oj..kte.

zagęszczone1cytoplazmy

j:#*.".''..,i:i:.xę"T'ńxi::il':.[.::i"łT'"'-":JJłi'#:t': ::nr**;:t??liczba w jednej komórce wynosi około 3000. iicroz,ith, których

Warstwa właściwaśluzówki iest

sr::HHlJ$:litrji.ffi

:l"}"x.:ffi

ŁTfii

chłonnych salrr.otrry ch, ly mph o Peyer1 Iymphinoduli aggregati, zwanych dawniej kępkami " ńlus"ka mięi,'io*. błony śluzowei, Iamina muscularis mucosae, tWoIZy częSto podłużnyj wewnętlzny d-;;;khdy *łót.i"., -ięs.'lo-ych gładkich, Zewnętrzny śluzowej wvsyła |,ź"ptniu.. Blaszka mięśniowa -błony okrężny. Moga 51ę one Z "ooą do wnętrza kosmkow jelitowvch. włBkie,, mięśniowycir *|i"'iri , naczynia, zwłasz. itu.lu podśluzowa to tkanka łączna wiotka zawierająca liczne splot Podślutworzące ."" ;yil;,.;;';łókna układu n".*n*"go autonomiczne'o śluzowego typu zówkowy. W podśtuzÓwce WyStęPują g..'c"oły Podi1i:9:'*.,*" dwunadla typowe ro"gałęzionych ;;;"1".i grucźołów pę.h","yko*ó-."wkowych du'odenąIes. Zasięg ich jest gatungl l. stnicY, stąd ich nazwa }tuczo|y dwunastnicze, dwunastnicy. U mięsożernych dńgości do .1.1,io,o*u,''y i il;;;;];""y '-'l" 'ń"'" dwunastnicy' Nie zaj. odcinku sruczołV dwunastnrcze ."y"tęf';a w początkowym ma 60_120 cm dwunastnica :.;;;;;;i;ńil;;;..l; P,'-,";'".ti';czy małych, u Ltórych odcinka tegoż początkowego cm długości'U owcy zaslęg ty.n g..l.'nłó* 1ćsa !r]-7o cm, gru70_95 wynosi ń.,U ś.iini,gd,ie długośćdwunastr-Licy

ji

il'.:;;;ó

:lT"""xil*]i!L..ffi xT"i'x'' ;x:f .*;*w:ł''*'ł.*'':J!:::::f jości dwunastnicy 100-150 cm, gluczoły te się. il"i* idil;.'ógo. d kor-.iu, pr"y dłu '',o-Ę

się zbudowana z włókien mięŚnrowyclr gładkich 'układa tymi Między podłużnej. w dwóch Walstwach Wewnętlznej okrężnej i Zewnętrznei mięśniowei jelita, zwany warstwami leży autollomicz'ly sp]ot nelwowy WaIStWy dawniei splotem Auerbacha'

'.iTŁ1l"Ji$iowa_

138

Dwr czcz wiel męs]

metr nego

nem

wsro

nt plt lĄ

własr pi

c1ługc

zstęP p.łrs l

Cz

odcin. Kończ

Stąd

c

zstęP1

zgięci

POCzy)

lewej

r

dwun; w jelit Się otr Ptzycz nicą. N duje si zstępuj

tvv orzy ,,główn

ricą crat

mówić

_ Błona surowicza ielita cienkiego Przechodzi w krezkę' która iest skrócona

dwunastnicy. Dla poszczególnych odcinków jelita cienkiego przfmuje ona stosowne nazwy - krezka dwunastnicy, mesoiluodenum,krezka jelila czczegot mesojejunum, olaz klezka ;.elita krętego, mesoileum' Krezka poza funkcją mechaniczną (podwiesza odpowiednie jelito)' odgry.wa ro1ę trakfu' z któIego korzysta1'ą nacz1mia krwionośne i chłonne z węzłami chłonnymi oraz nerwy zaopatrujące przewód pokar.o-' (ryc. 3)' Prześwifuią one przez listki otrzewnowe krezki. W obrębie

, ]

DWUNASTNICA, DUODENUM DwunastniĆa, pierwszy odcinek jelita cienkiego, sięgający od odŹwiernika, po jelito czcze, jest krótka. Termin dwunastnica powstał

w odniesieniu do dwunastnicy czło-

wieka' u którego długośćtego odcinka odpowiada dwunastokrotnej średnicy palca męskiego. Termin ten powstał w odległej przeszłości'gdy nie było mowy o systemie metrycznym. Mocą tradycji ptzetrwał do naszych czasów dając świadectwo racjonal.

uaktowania terminologii anatomicznej. Z kolei anatomia porównawcza termi.

nego

nem dwunastnica nazwała homologiczny odcinek jelita u imych gatunków ssaków, wśród których dwunastnica pod względem długościodbiega zazwyczaj od te' miary in plus bądź in minus, W odróżńeniu od dwrrnastnicy człowieka, dwunastnica ssaków udomowionych ma własną krezkę' stostrnkowo długą u mięsożernych, krótszą u pozostałych gatunków.

Pod względem opisowym wyrÓżŃa się

w dwunastnicy trzy odcinki nierównej

długości_ krótką częśćdoczaszkową albo przednią, pars duodeni uafli&lis, część zstępu]ącą, pclts descendens, naibardziej wydłużonąi nieco krótszą częśćwstępuiącą, parc ascendens (ryc. 65-1-6).

Częśćpoczątkowa dwunastnicy,

\. częśćdoczaszkowa

(1),

doĘczy krótkiego

odcinka, który układa się na powierzchni trzewnei wątroby, facies z'lisceralis hepatis. Kończy się ona zgięciem dwunastnicy d'oczaszkowym, flexna iluodefli cranialis (f).

i długim pokładem zwanym

Stąd

dwunastnica kieruje się na prawą stronę

lewej

nerki, gdzie krezka dwunastnicza ulega wydłużeniu' Za pośrednictwem zgięcia flexur& rluodeno jejunalis (6) dwunastnica przedłuża się

częścią

zstępuiącą, pars descendens (3), zmierza ku tyłowi do prawej nerki, gdzie tworzy zgięcie dwunastnicy d.oogonowe, flexu|a duodeni caudalis (4). od zgięcia tego IoZpoczyna się cZęśćwstęPująca, pąrs ascende s (5), która zmierza do przodu w stronę

dwunastniczo-czczeBo,

jejunfi. Na granicy między dwtrnastnicą a ielitem czczym przyczepia ohzewnowy fałd dwunastnic zo-okręźniczy, plica duodenocolica (21), ktÓrego P|ZyCzep na jelicie grubym przypada między okrężnicą zstępuiaca, colon, a odbyt. Natomiast u konia przy bardzo wydłużonej okręzrucy przyczep tego fałdu Znajsię na granicy między okrężnicą poprzeczną, colon transaersum, a okrężnicą

w je|ilo czcze, się

przy udziale częścizstępującej zgięcia tylrrego i częściwstępu'ącej rodzaj łuku obejmującego od tyłu doczaszkowy korzeń krezki wraz z jego lokatorem'' silnym Pniem tętniczym t. krezkowej doczaszkowej, a. mesentecranialis (a) ' U konia w następstwie znacznie skróconej częścizstępującej można

Dwunastnica

ńe o łuku, lecz o hakowatym kształcie dwunastnicy' okrąża'ącym od tyłu 139

Częśćdoczaszkowa

(ryc. 65_IV) i w znacznej bliskości doczaszkowy korzeń kr.ezki tWoIZy u korria zgięcie przebiegu lub przednia dwunastnicy, mimó krótkiego duodeni, występLrje łgmoirlea ansa r"zą-l litery S' Podobna petla esoiata, * u świni' '"!i". Jednocześrrie początek dwunast;'"|J .'..,i"1 ;""t 'Jnaczona ; J';";;;;l IoZSZeIZony tworząc bańkę jest gruszkowato do oł'-i".'-.ika

or_

ZL1

;'i; ."*;;;;yl"^ńą.y

dwunastnicY, amPulln duodcni ' funkcjonalrrej Z watlobą Częśćdoczaszkowa dwunastnicy pozostaie w.ł1czn'oi1i wiezadłem wątrobowooĘe'te i t,'..'sir.i ' p''"*o.ly łvyprowadzajoce tych gruczolor'rdwunash1icy. Ł}a W iJ do s j*""""i"i."y*, z Iig. iep at o du o ac n ale, ucht.,d ą -

pr'

WJ

kal

JELITO CZCZE, JEJUNUM najdłuższy odcinek,jelita j dlatego tWoIZy ono' Ielito czcze, cz,:,|) pr6żne, stanowi podrt'ieszone na rozległej w zalcżnościocl gatunku, .,l'n; 1.,b dardziej,obfite pętie krezki jelitowej, która część stanowi luŹną .joczaszkowe; kl;l;i;i; .".'"i,o. r.""t.u jelita czczego tworzy doczaszkowy korzeń ;ń;tJ"" dookoia pnia t' irezkowcj KICZKl.

tcmu, iż oglądane..bądź dotykane z zew\ątrz Jclito czcze naZWę SWą zaw d,zięcza pokarmowa zaś,jeśli czvni wrażenie, że jest pozbawione treścipokarńowej'.|reść ;i;i;p"j;;..; poJtacló płyn"ej papki, Ltorl usuwa się spod.palców.

Początekjetital:,.,.go*y,rrol:,,lprzedniakrawędzfałdudwunastniczo-okrężni' plict tluodenocolictt (ryc 65-21)' jamy blztlszU.lę"oz".'lych pętle jelita czczego układaj4 się na'dnie i po bokach jamy brzusznej. o,l" )1nkn1i"o*arre.w górnej częścilewej polowy ,-r"l. u l.o";" "ą obfite, girlarrc1t.lwato splątane pętle' jelita €zczego są umocowane na u o,""zu*u."y prawei Stronie jamy *i:.j". i"ól"i'to-!1 ..t*o'"n"ej przez okiężnic ę,'colon, poczęści dolnei po prai."'.'""i. u slili'ri pętle jelita czczcgo gromad.z.ąi nit"ięstronę l|o-"]."1v |eWą' wej stronie jamy brżusznej, częScjowo sięgając czego,

kOl

ce5

ib

clel

kor

jeli

wy

szo

ny twc J"dl ale

byt

fałd węż we8

JEL|To KRĘTE' ,LEUM najkrótszy odcinek jeJita cicnLiego' Krezka lelito kfęte inaczej biodrowe, Stanowi korzenia jelita biodlowego ma SwÓ] PIZycZep grzbietowy ; "o'*l]:.'.o:*^zkowego ,krezki' krętniczo-kątniczy, umocowany ma Jelitcl kĘte po stronió uńtyki"'io-"1 'fałd z jelitem (ryc' o5-ls). J"śtto foł.l ot."e-n"1 łączący' jelito biodrowe ,|ti,o łt'"o,.oti" "siil *.o,.,-,i", że jelito biodrowe ma podwójną krezkę. ;i;;;. "''tij.'""lb'.i;;*.łu1e na granicę między jelitem śle.większości t.ę."go ao jelita grubego P.'yPu+u' clmawiarryclr gatunków pym a oklęZruc ą, PtZy c7rym j"iitn t.ięte -w Dało to podstawę okrężnicą. jelitem ślepym 1 iJ;ju;"" ńll'o.""s,li", łą."nośći z .rbiodrowo-il"|-".:*1:"^.^ jato ujście ;;;i;;Ji"it; p.'"' *,"L lai miejsca tego anatomlcznego .łt.""i"i" mięłzynarodowa komisja weterynaryjnego nazewnictwa ileglermirl ostiun (V.A'N.) uwzględniając Stosunki ańtomo-porównawcze przyjęła lae, liście biodrowe. 140

PTZ)

l

colo zakc

Jelitr

odu

ujści

u czł

udol

lecz

U konia zwraca uwagę

sihi

:li ",-.i:ffi *j;"1;;:'.ffi il:'#:l:'i#i:.*;Jf.];lil?i1$XTi:i ;I_..Tiil: JELITO GRUBE, INTESTINIIM CRASSUM W jelicie grubym nie łna traWienia. Odbywa się tutai natomiast prowadzi do zagęszczenia zal

wygląduik",."y:i;łi;;";ur*:;lj*i:ę;t*#.iiil..#*ffi i::llTl'

i{*:

:'i:ń.T:3l#'*l r"";*il{J*#|xiltr',:i..i:Jffi*"**Ł"Ji J. w ieiicie grubym przy udziale bytujących tu pierwotniatów

;"o'i.l.i,.u-.""'ch

lflffitl#il,:J;T;ltt".qrubego jest tara sama jak w jericie cienkim. .,"ntl-,uL.ąu".;fi ;ń,ff ;:.ii""'i#iłxj[t'":?'il;.x.*o":[f ,:Ji,:H: komorek kubkowych produkuiący.r-' sr"". ći..""ołi.;."i#łv"il.'",.uprone kryPtami

Tkanka podśluzowa,zbudow

*:x#'"',:lr+::Y _ Błona

j:.ffil]ffi :}il\l"m;lł::TruTi:n:ffi;,i;:J-

mięśniowa, twotzy d

i.i.il]i!:i':"'ł'?iJ";i*:lx':xl,:.:i:,::;:|::; J::Tffi ixi-if'|T.;yj]L?i'.Tiffi *:"xtTi"ł.".ffi ilŁ+i^:.:|x''ff ale zgrubiały ciągły póuaa. uażał". g",""kj#"#o'on" w jelicie grubym PoPr,/eczne uwypuk|enia, haustrae' "lioddzie|ćno '|.r. oa sieoie..J, ny Zewnętrzny' Ten ostatni

:&.*:::'"'J*ł:;l:,";ii*;ńil;u&"iT:[ffi

f :':f; - Błona ;;*""offi

1|#:'T:TI#

-surowicza I,4/ystęPuje

::-"Wtylne

jczęściia.;L::l"l':}T.-.i;.i,lł'';*T:..;:;n#:r

odcinki: jełito ślepe,ceatm, .,,-1lxrri"Jł;]Tfi,Tl"iT"lTtępujące fectum, oraz kanał

oktężnicę, odbytowy, canalis analis,

JJiii"|;:,,;""", """r, 'lo,i.io"y

.leltro Ślepe, cecułl

%Tił:.Ę.,i"J: J,#;ć:t.:,xil:ł';l'':-ru:i-,: fr[{:ł}$iiĘ"x"1i#ł ujściejelita biodrowego w posta uczłowieka w jeticie śtiepym

iy..:::J.'j.:Tl*"i,""#:

":;:ł##ł:;"y"::.:'"#x? iltiilil j:ilffi f *r,n:tr"j:t*:.ff *i5*:l,ijff t"",:,.ff ,ff *.* 141

wywodzi się pogląd, źe wyrostek rcrbaczkowy odgrywa rolę swoistego migdałka jelitowego. ZaśWyStępLqą liczne grudki chłonne. Stąd

oKRĘzN|cA,

coloN

okrężnica starrowi najbardziej rozbuc1owany odcinek jelita grrrbego' Typowv kształt okręźnicy w postacie podkowy wystęPuje u człowieka. Wyróżnia się w rriej leżącą po plaw€.j stronie jamy brzuszrrej w przedłużeniu jelita ślepego okrężnicę wstępująca, colon ascendens, któIa w SąSiedztwie przepony przecl.rodzi r,l' okrężnicę PoPtzeczll.ą] colon trcłnsoetsum. Okrężnica poplzeczna Po Stlonie lewej jamy brzusznej sclrodzi w dół jako okrężnica zstęPuiąca, colon descetdens, i przec1łuża się w okrężnicę esowatą, colon sigmoideum, uchodzącą do odbytnicy. Wśród ssaków taki układ okrężnicy spotvkamy tylko u mięsożernyclr, z tym jednak, że jelito grube mięsożernycl.r jest gładkościenne, okrężnica człowieka zaśjest wyposażona w taśmy oraz uwypttklcnia' Poza nrięsożernymi budowa okrężnicy u poszczególnych ssaków udomowionych jest ,,njetypowa,, i gatunkowo zmienna. Wybitnemu wydłużeniu ulega okrężnica Wstępr"ljąca. Prowadzi to u świnii przezuwaczy do powstania pętli spiralnej, allsa spitalis,Iecz u każdego gatunku SwoisteEio rodzaju (ryc.65 II, III). |) p r z'ezuw aczy okrężnica Wstępująca tworzy jec1nopłasZcZy Z\.\Ow ą tarczę jelitową w kształcie dysku. Do jc.j środka wiodą zakręty dośrodkowe , gyri cetńti1letales. Tutaj znajdrrje się punkt klytyczny W Postaci zgięcia ośrodkowego, feXura centralis , Iest to g.it'ałtowne Z€lięcic toltl okrężrricy, gdzie najbar
trifugalis (ryc. 65 II). Jako oclpowiednik okrężnic1 poprzecznej rr przcżlrwaczy Występuje krótki odcinek jelita, połoźt.lnyku przodowi od tętnicy krezkowej doczaszkowej' Jegcl przedluźenie Stanowi okrężnica Zstępująca' Jest ona również znacznie krótsza cld okrężnicy Wstępującej, ale nie tak zdecydowanie jak okrężnica poplzeczna. Szczególnie skomplikowan1' układ tworzy okrężrrica konia. Tu również wielkim Iozrostem charakteryzuje się okrężnica wStępująca, zarówrro rt' zakresie dłrrgości,jak i pojemrrości, co pociąga za sobą odpolr'iednią nonrenklaturę. Okrężnica Wstępuiąca konia to inaczej okrężnica gluba albo wielka, colotl cftlssuln s. majus. Ptzeciwstawia się ją okrężnicy ZstępująCej, nazywanej okrężnicą cienką albo rna|ą, colon tente s. tninls. Na przejściu okrężnicy wielkiej w małą znajduje się krótki odcinek stanowiący odpowiednik okrężnicy poprzecznej. Podobnie jak jelito śIepe, okrężnica mięsożernych clraz przczuwaczy jest gladko. ścienna, natomiast te same odcinki przewodu pokarmowegcl u człowieka, świni i konia są wyposażone \Ą' taśmyoraz uwypuklenia'

Oc

pr(

twr

ka'Ę

prz) nióv m.

s)

Kana

błona o
śluzó

ciwleg

zmodl otwort

.tnocut s.]<órnej

dbytnic słupow cZęścia

odbytu Otw( wate' w)

nle - m. odbytu z Jest mięś pęczków okrężny r

W-ątroba je

&ch kręgo owunashli( przewodu gdyż prodr

gdzie pospr udział w

Pr

rst ie]ito ci€

ODBYTNICA, RECNTM

*."-"i#t#*il:ffi",##ł.Tff Trffi ff ""i1litr"'#:?"f

.::

jff#s;

;pffi!fi#j$-$t*gł*[#łł:i{łfr:lł.{{:ffJ".ff rłse!l:łł-ir,*{łi*#"y;:łl*,ł:x:'#;lŁ,"*ffi lTi KANAŁ oDBYTowY' cANALts ANALIi

il:H';'i:#ry*1ifiHi:.*!!"$ri[:#,:r"J.#i!]ff

il:%T.ł:,.ffi,_:

h*:**1;H:-i$-dxi:Jil;l:*"-v-;il;i;i;

#':Hli1lj.fl

ilff#*1t-*,#jh51tl{ilŁffi ;1yrsr;#rśs#f ;*:ł;:;!,#,łsi."rwilii.:#*"'liil.":

;,łlllm:**:'#ruźŁ",:łi,:Jl'jii:*l'''fil.l;'.-.li,"-:nłij:

il#if

odbyfu zewnęlrzny

' m. sphinctel

'#F.'di:lx.trsy#,,łi::i|#i!:iłijji"j#"*i*,il.; *i#'ffi }ł'F::iiłTJ.''"'#."T'i?i* ;;#$}'1Ę,fl

ffi;g'ff

WĄTRoBA, HEPAB s. JE)UB

:il'J:1H"tiliil.:#*:';xrn: jest więc narząa". ffiłfJTJ':li#j.łii:"Tffi ""ala".."l.y-.i"|!l'.Ę#;'::;Ji* ;.lt.l}ii :y,

plodukt ii..-ilil'J:':*j'.1::.;**.=?:r"a'aj-urru"t,l"i.u'u"io-l,i"..luulu, wątroby w po"tici żói":,"f :. s'.ias.l"".y.t',pT# .1!;'];)ff'#9JTffi1i:.#trjffi'i, o#L..stt.i bie.'e T'#::":"r"'"1*lT::'" trawiennych -tego

]:iil ffi.-1':*

ę:::''ę:

".;u*a'i"|"'|i.{ę;,ffi [!''ffi:T;, 143

?ji11:

p..d:\:'i żółci. Należy juz na Przydahrość funkcjonalna wątroby nie Lończy ']*' "" odbywaja sie wsteoie podkleśIić,Ze wątroba jest gruczolem wieloczynnosciowym. o.gu,"'i."'".y.h wchlanianych w przewodzie pokarmo"r.ł"a"iiokrw i przcz ż' wrotną, u. porlfle. wrJ/ rn vm' |tóre dost.lią się do wątroiy z pr4dem l" niej przemiany'bi.lłeL i tluszczciw' Kon. oi1bywai4

Je

;";::i;i';;;

;;;,;;;;";il;;;";.* 'ię .J*"-p.a..lty.przemiarry'.]iil"J.*""TJi:HiJ1Tń1,ffi"J'}]"i3i?':H'.ii

trafńią z prqdem k nietylko zbędne, ale wręcz 'ou."o*"gn ..."" l ń- ' '-'im *y.lulur,e '-'a zewnątrz jako produkt1' jak produkcja barwników żółcioi'"ń." r. strona clziJłalnościwątroby, poaou'li" nie tylko narząd wydzielniczy, ale *"i|il *uautu,'v.t' z kałem, każe upatrywać w niej i w1'dalniczY. Substancji truw *ąt'óti" odbywa się również zobojętnianie i przekształcanie jest t.nflć."'p.,ewodu pokarmow ?89 .p,,:,'.ż. \Ą'rotną. Wątroba ią.ń,'k;;;.* -.,g,ą Nie romórki ob,darzone właiciwościamifagocytarnymi. też WvDosażona W Speclalne 'dzialrl'rość zarówno odtruwajaca, jak i obrorma' ;; ." ;i;. ;;; wątrotie życiu płodowym' wyrań;i'"b" swoją przydatnośc ftrnkcjonalną przejawia już w okresie rozwojrr osobnitvm w dyć jej działalność,krwioiwórcza J'"g., wątrobv w Sto. masa ^ozó noworodka u '"* że ;;;;.. #;.. p,'v i"1 sposnb,ln ścizaznaczyć, dojrzałego. osobnika niż-u większa ciuła,;"st około dwóch razy a" "* Wątloby w Sto^"ł """?" r."y or,.*io"trjącej zasadnicze; tendencji spadku wielkościi masydodać, że ma tu należy osobnika,. io masy.ciała w miarę posiępującego wieku magazynuje gliko"u,lk., rÓwnież znaczerrie sta;r oc1żvwienia o'gi'li'-". lo"i"waż.wątroba w przeodżywionych dŃrze g"".i^it.'-."". ;"st ona wyraŹnie więisza u okazÓw lżejsza. i jest mniejsza !i*i"ń..-i" do w1,chudzonyclr i zagłodzonych, u których stanowić podstawę, do oceny Zmran w omawla' Za|ączone dane liczbowe mogą "wszvstkim ze względów IaSowych przedstawia najpi":l, t.o.y przede g do 1350 g w stosunk.u-do "ń;ńil. większą skalę zmiennoścr, -u 11,ątrotę o masie oJ 125 U kota śrec]niamasa Wątloby wynosi-68,5 g -".* .i"to, co stanowi 1',33.5,9i'l'. osiąga masę od 1 do 2,5 kg' co 1"g. ciała' Wątroba świni o masle "".i-';;ń;i,,rłr.".y l,z.l,.".y ciała. Bydio] cielęta w wiekrr od 1 do 90 dni maja wątrobę nato. dorosłych osobrrików "i"".*i isó j a" 2 kg, co daje 1,9% .u"y i.h-.iuło. T:'j*" ma owiec Wątroba ciała. 1,54% masy "J .i*.jug" .u.ę a ro t.g;.tunowi tó od 1,03 doM^asa w granisię Walra konia Wątloby 1,45." masy cia]a' -",ę o,s i,zo kg,.o *yni)"i (ld|a' ntasr .tanowi |.Ęo'' Ę l,2 l.gr. co cach 2,Ę-7 Lg t(rednio raktelystyczny watrouę ro1ostaj! Obfita sieć naczyniowa penetItljąc.] w sposob cha Się lównlez * sJ,tyń związku nie tylio z ;ej pizv.1at''oscią funkci11a|1. ale odbi|a

:.:t;xxl"l*n,:*

ul":",:l i,1l-,*iil,.illili'ilrff

'Tf

[i"1",1".i'}l sieć naczyi;;;i;1;;;,,tr'i;z| tcj sposobności Walto wspomnieć, że rozbudowana upodabnia czym w krwi, niowa wątroby czytti, z niejprzejściowo działajacy magazyn naga. fizycznymi ,ię o.u do śledzióny' W prżerwach między większymi wysiłkami /) n Lei rriawnia swoi.1 przyd'rtn sc *.' ':-.,i- do wątroby, ."'"u71d .:"'].":T ".1ilj:l?:::y.1: * ''' j.'ci-'oct"ą.ej rrtvvvq o cay.o*o Uuy " nńi *ąt.oty pu.hoclzi z dwóch źłódeł.Znaczna )Ą tylko w jcj ilości,ale i jakośc!. l :-.l.^ |.rA.. ,..^--.d7i i wro. J" i"o..r'y przez z' wroitną''Klew ży1ia,'k::'l.L !'Ti*:"^'^::;mi ' Lami PoLarmowl j.h hra charaktcryzuje się tym, że jest ona obdarzort] sKtaon] ' -..^.^'''^.j., spreparowaniu ich uprzeclninr jelitor've, po iosmki li'in'l"'',y.' i, i"rr.ń'i^'

iiiil;#;;'ł.

""..i

,IE

{

Ryc. 66' Zrazik \Ą'4troby świni a oclsalqficnje t. W4tfob$vcj; b - od8ałę ficl c ź' lvrobrej' c L].oti ż('łcnrlĄ'e'.] ż, ośrodktNa' . - oLlgałęzjeli.r ź, 1Ą,ąirl)bowc'j

enzymy trawienne' Drugim mniejszym Źródłem krwi wątroby jest t. wątrobowa, a' hepatica. O ile krew ż. wrclhrej jcst krwią czynnościową, zawierającą składniki pokarmcllł'e, których jakościąclraz ilościqjest Zaintelesowana gospodarka całego organizmu, o tyle krerv t. wątlobowej jest krwiq cldzywczą obliczoną na potrzeby samej wątroby. Wspomniane różnice między krwią obu naczyń uzasadniają obrazor've okreśIenie. Krew ż' wrotncj będąca klwią czyrurościową, p|zeznaczo|'Lą na potrzebv całego organizmrr, pclzwala tę żyłęokreślićmianerrr naczynia publicznego, aas ptLblintn w przeciwieństwie do t. wątrobowej przeprowadzaj4cej krew tętniczą tylko na pohzeby samei wątrobv i którą dlatego mozna nazwać naczyniem Prywatnym wątro-

pIZeZ

by,

aąs ptio.ttum.

otrzymuje krew aż z trzech źłódeł.KIeW tętnicza tra wątroby prz'ez żl. pępkową, zl' umbilicalis. Krew mieszana tętniczo-ży]na jest doprowadzana PIzeZ t' WątloboWą. Krew żylną doprowadza z. zółtkowa, x. zlitcllina. Bariva wątroby nie jest stała i trudno tu mówić o cechach gatunkowych' gdyż jest wiele czvnników, któIe mogą wpływać na zabarwienie tego narządu. Ma trr więc wplvw wiek osobnika, stan jego odżywicnia, rodzaj karmy i wreszcie stopień pIZekrwienia' U zwierząt wykrwawionych barwa wątrobv jest jaśrriejsza. Wątloba mięSożemych jest czerwonobrunatna. U pozostałyclr gatunków, jeśli jest przekrwiona, także jest czerwonobrunatna. U sztuk intensywnie karrnionych, otłuSzczonych, barwa bruW życiu płodort'ynr Wątloba

fia

do

145

Je|ita zwierząt domowych

E Jelito psa

pars pylorica ventriculi

tf ffi tf ffi ffi m E ffi Jelito świni

colan transversum

caecum

calan ascendens

colan ascenoens

colon descendens

lectum

lc

Jelito bydla

Prze) bowi niki 1 orgal same okreś

całegr

cunt

\

potrzl by, ztt W fia do dopro

Bar

wiele wpłyu krwier zefnyc jest cz€ Jelito konia

skie

it.\.

obfi Pem wch broc

r

clętn z. oŚ

bele<

wPc feri, Ryc. 67. Podział dróg żólciowych

d P|.,eBoLI,,iLiżoj..''we LJ- PV(doJ watrob.lh\ $.pó|n\:. bo\\,' De. hPr/\ l owe: P l' ,/FWod /ol. r'r\vv

|l.,eso.I L,c'hPl/\lo"\:d

|.|,/eho'l) wdIro

olazy wychudzotre, natna staje się jaśniejsza, P|zechodzj, w odcień żółty, natorniast glod uiące mają wątrobę Ciem nobru n.] tną. .surowiczą wąt.obu źnajduje się w jamie brzusznej. Jest Pokryta Z zewl.\ąttz błoną w przypozwala, * oostuci otrzewnej trzewnej. otrzewna jako błona przez|oczysta zrazistruktrrrę ;"5k;';;;" '""*'i,-,ięt"j ttu.,t.i łącznej międzyzrazikowcj, dostrzec prze" okrywę i;;ilu1;;' w postaci kilkumilimetrówych poletek prześwituj4cych U pozostałych gatun' otrzewnową. Jest io cecha charakterystyczna dla wątroby świni. gruczolowej , Pfzy CZym i u niclr ist-.óprczentowa ków wątroba czyni wrażenie ;eanólitei bryły na, dostrzegalna tylko pod tt.u,-,to miidzyzrazikowi, ale skąpo '-,L;" .... mikroskopem. Inne ron.y"t"'l.;o Wątloby iest dośćzwarta, lecz mimo to Podatna i plastyczna. ze są mimo r'u."ąJy io.-.tukt..;ącu . *Ń.obą odciskają na niej śladyswego sąsiedztwa, swoje r'..Jźió -i",rl", ńi np. ;elito. Wątroba wydobyta z 1arly brassznej zachowuje kontaktującą plzednią powierzrhnię zaobserwowac niej .'ut.''ali-l." l.s"tatty. Można na diaphragmoiico, .|tdrd 7 kopułd pr1epony, a wlęc powierzchnię przeponow4, facies

il;;.iki":

)

ffiil

Jl".o"o*u..u kształtem do kizy.wizny przepony. Przeciwległa do

zsisce. powielzchni przeponowe; wątroby jej powierzchnia tylna, cZy]i ttzewna, facies jest lekko ona całości W nie modelowlna. i przez ralis, zwrócona 1est W Stlonę trzewi _ śIady niej odszukać rra można trzewna wklęsła i zgodtie Z nazwą powierzclrnia "poszczególnymi nirządami trzewnymi W impressiones, Yr'ycisków, Postaci koniaktu z impressio eso;;;;d"i"g. ksziałtu i wielkości' Istnieje więc wycisk przełykowy, czepcowy' wycisk przezuwaczy w phirea, wvcisk żołądkowy,impressio 7clstric&, dwunastniczy' wycisk omasica, impressio i -p1",i,io',,ti,,lnris, wycisk księgowy, impresi,łp,"ssłoduodenalis, wycisk oktężniczy, impressio colica, wycisk nerkowy, cecalis. impressio sio rencłlis oraz u konia wycisk ielita ślepego, wielokroĘ Podstawową jednostką strukturalną wątroby, która się w sposób daje wątroby zrazika budowy powiela, iest zrazik wątroby, lobulus hepatis.Poznanie kształt ma 7,raz1k (ryc. 66). Plyzmatu io;i." . u"a.*i" i ."y,l.-'óści całego narządu jako wielobok o śred' się rysuje poPlzecznym przekróju Na 2 mm' około i'isokoscl zlewi' mm. Środek ziaz|ka zĄrntr|e ż' ośrodkowa' a. centrąIis. Jest ona

"rl"'i,ś_r,zs

146

Ryc. 68.

a Pła prawy boc stek ogortii l-t.w

ó

- Przełyt

:i'H,$ł.J:i":l:*#{:#.,''T{fi *;,.^1'ffi.|/#"''".";

ł"?*#5:x;

tr'tł{i,-:'3'T.:?łil*J-trł#["#Jf*'h1j'***::,*.x:.::l Komórki 8ruczolowe wąbol

ii'fiłl;til"''i'*{ilT'ń';[.i*'..łiĘl#s.{'ifi

ń##.;l; ;,I,T,::;:;:":!;i'i*:'inx**'"*:*:łu"*ii'i.-*,.onebowiem

i"g"-y.j"tl.Ja"i''l.;;"ł;';:;i.;;,iTil::il'n.,plut"so"iu"ł;a-j.e"-i.o i.f-{#! ;*i''ir.ł.;;#iil#,i:"'-t,!..?ffi.* !;#"${ą]jj;*'#ffi l.j:'.::.Y].. J .I' Wqtrobowa' 2 - ż,' wrotna; 3. Drzewól ;.r0r"",-:-: ;;in;;T'."#ff;l"f:'l^;,:;?;.;ilx#.j!':y*.#,".;;"

fi;

l;,,:1,""1

147

zesPolenia dwóch lowkowatych Zagłębień umieszczonych na tej samei Wvsokoścj na Powielzchniach stvcznych Sąsiadujących Z Sobą komórek \Ąrątrob]r. W ten sposób w obrębie zrazika powstaje P-romienisty układ w stosunku dcl ż' ośrodkowej kanalików żółciowyclr, z tym ź:,e prąd ż'ó|ct it' kanaljkaclr rna kierunek odśrodkor'r.y i jest przeciwny prądowi krwi w żz. śróc]zrazikowyclr zmierzającyclr do ż. ośrodkowej. KanaJiki żółciowe po r.lpuszczeniu zrazika uzyskrrjQ już rt'łasne ściany zbudc> wane z rriskicgo, jednolr'at.stwowego nabłonka, przyjmując Irazwę przewodzików żółciowych, ductttlii biliferi. Kanaliki te uchodzą do przewodzików międzyzrazikowych, clttctttli intćrlobulgres, położonvclr na obszarze przestrzeni mięclzvzrazikow}.Ch, pospołu z tt. t zi:'. międzvzrazikor'vymi. Zespół sąsiaclujących z sobą, różnvch pod względem strukturalnym t\,\'oróW, któIyni są przewodzik il'ółciowy międzyztazikowy oraz t' międzyzrazikowa i ż. międzyzrazikowa, obejmowany jest mianem Z 1Ą/Zajemnego

triady wą lroboW ej. l|ios lt(L,t|liLn' Z przewodzików żółciowych międzyzrazikowych powstają wreszcie przewodziki żó|ciowe, wyposażone lr' nabłonck iednowalst.iĄ.o\Ą'V cylindryczny oraz r,r'łókna sprę żyste i mięśnie gładkic. PrzewodZiki żółCiowe zespalaj4 się w przewcldy wątroborvc prowadzące ż:'ólć z p|atow wątroby jako przewód wątrobowy plawy i|ewy, ducttts lrcpatictts dexter et sinister. Te z kolei łączą się w przewód wątrobowy wspó|ny, dttctus hep.łticl|s cotnmutis (ryc. 67_b), który opr.tszcza wątrobę przez jej wrota, pol.tt| hepatis' W plzewodzie rł'ątrobowvm, wśród komórek jednowarstwowego cylinclrycznego nabłonka, pgawiają się komórki krrbkowe' Pod rrabłonkiem w tkarrcc ł4cznej są odpowiednio siJne pasma mięśnigładkich. Przewód Wątrobowy \Ą'Spólny łączy się z przewodem pęcherzykowym, ductus cl1stictls, w przewód ż6|ciov,ly, dtlctlls clrcletloclttts, który uchodzj do dwunastnicy (e)' W ściarrie przewodu żółciowego pojawiaja się gruczoły śluzowe, a nogą też Występou'ać i gruczołv surort icze' ]ak juz z'aznaczono, wątroba otlzymuje krew czynnościową P|zez z. \Ą.rotną oraz kr.ew odżywczą przez t. wątrobową. Zyła wrotna, która zbiera krew z i-rkładu pokannowego iśledziony, rvclrodzi do wątroby przez wnękę, czyli Wrota Wqtloby. W obrębie wątroby ulega rozgałęzieniu' Prz"ez ż:ż.rniędzypłatowe, aa. interlobąres i żż.śródpłalowe, au. intr obares, doclera do tkanki międzyzrazikowej w postaci i:,ż. międzyztazikowych, zlzl. ittterlobulares.Te przechodzą w sąsiedztwie zraztkÓl,y w żż.okołoztaz|kowe, ou' perilobttląres' od ż'ż'' okołozrazikowych oclchodzą odgałęzienia do wnętlza zrazika jako żźr''#ódzrazikowe, u.o. inttąlobulates ' Maj4 one clraraktel nacz}.ń włosoWatych typu Zatokowego sirrusoidv' Zyły śrót1zrazikowe tWo.Zą układ promienisty, zrnierzaj4c od obwodu do środka zrazika, gdzie uchodzą do położonej osiołVo ż. ośroclkowej. Zyła ośrodkowa IoZpoczyna się mniej więcej rra ]{ wysokości zrazika, ulegając stopniowemu PosZeIZe. rriri w stronę jego podstawy. Tędy opuszcza zrazik, uclrodzi dcl większych naczyń, jakinri są ż:'z. ptzedzrazikowe' Te zespalają się w większe żyły,które uchcldz4 do żż'wqtrobowycl-r, znajdujących ujścicw ź. głólr'nej doogonowej. W opisanym układzie żyływrotnej zasługuje na uwagę sieć dziwna ży|na, rett mirabile Teno-TenosILm| o której będzie jeSZcZe mowa w rozdziale o rraczyniach żyl. nycIr. W śródbłonku rraczyń włosowatvch, w którym nic możnc wyrożrric granic komórkowvch, a więc o strukturze syncytialnej, Występują komórki o kształtach gwiaźclzistych, Zao}]atlzone w wvpustki. Są to komórki siateczkowo śródbłonowe gwiaździste rozmieszczone rlośćregulamie, zwłaszcza w miejscach rozwidlenia kapi' larów' Są one obdarzone zdoJnością fagocytozy i służądo wychwytywania z krwi '|

48

su

CZ te(

by do

dz.

Po, \Ą'y

WS )ei:.i

by (na, n1a

dog

obs:

st4d

otrz ntez

WątI

Kon stki

też ł

(

dogr stron wei. Praw

P(

(ryc.

gatlu' płató'

Ni

by. Ol

tus (d czwot nosl n

nie pr,

Na

Iłyrosr

zuwac

rozwoj u mręs

od wyr

winięt}

,"b:9'].ii szkodliwych, Zużytych bąclZ uSZkodZol']ych elytrocytów' Mogą onc opl-tsz. w sLład ktwi j.lko makrofagi. Z.lJicza się je Jo ukłaclu sia teczkowo-śródbłonkowego, w skrócie RES (teticttloeniotheliąle svstemal' czać śródbłoneki wchodzić

Wiodąca krcw .by przcz

odżvwczą t. $'ątlobowa, podobnie jak ż' wrotll.r wkracz.l do \'\,4trowrota wątroby' Dzieli się ona na colaz clrobniejsze odgałęzienia docierające tkanki mięc1zyzrazikor,ve j, gdzic lł'choclzą \Ą' Skład triady wąirobowej jako tt' mię-

Cio

dzyzrazikowe' od nich odchodzą gałąZki do wnętrza zriztków wątrobowych, aby pod ich powierzclrnią przejśću' naczynia włosovr,ate uchodzące dtl zż'. śródzrazikó wych. Tak Więc Zmiesżana krew wywoc1ząca Się Z t. Wątrobowej i ż. wrohrej znajduje wspólnc zJewisko w źż'ośrodkowvch. opis makroskopowy w4troby (ryc os; najlepiej rozpocząć od wrót \'vątrobv ' leżQcvch na powierzclrni trzewnej mniej więcej w jój części ośrodkolt,cj' Wrota wątrJ by są swoistq btanlą, prz,ez którą kierują się wszystkie twory wchoc1zice do w.ątioby (naczynia krwionośrre i nerwv) bądŹ wyclrodzące z r'vątrclby (clrogi żółciowe i naczynia chłonne) Z wyiątkiem żż.w4tlobowych, które opuszizają wątrobę na brzegu dogrzbietowym, nargo dorsalis, gdzic uchodzą do ż. g)ównej óoogonowej. Cerrtraliy obszar wątroby 7'aięty PrueZ Wrota Wątroby jest pozilawiony okiu-1, ot,,"*,lo*"j, stąd ]etio nazwa. pole nagie, ąteą nudg. Poza polem nagim cala Wafuóba jest spowjta otfze\'vną tlzewną W postaci błony surowiczei. Błonę surowiczą oddziela od podłoża niezbyt obfita tkanka łączna luźna w postaci błony podsurowiczej' Następną osbnę Watloby twofzy błona włóknista, htnica fibrosl, zbi'dowana z tkankl łąiznej zbitej' Kontakhtje ona bezpośrec1nio z nl'iąższenr Wątroby i w'ysyła w głąb gruczołu,*ypu stki W postaci omawianej już tkan|i lącznej nrięd zvzrc z ikon,e1. Biona.włókrrista byr,r'a też określana nrianem torebki włóknistei, cąpsttlą fibrosą. Kontulv Zc\Ą,nętrzne Wątlob\ tWoJ1Ę o\tl.o ,"l-yrn*u'." brzegi' Jc
P]{1ii|

1at.9uy na różnej wielkości płaty, lobi hcpatis, jest gaturrkowtl zmienny przezwiaczy. U pozostalyci-r gatunkóW \Ą'cięcia mięc1zypłatowe o różnej głębokościdzielą wqirobę,",u

,

(rvc.6E)' Najbardziej ZWaItą buttowę wvkazuje wątroba

"."i"g

platóW' )

t

Nawet w pozbawionej wcięć wątrobie ptzeżuwacz'y wyróżnia się czterv poclstawowe płaty, pfz). CZym punktcm odniesjenia w tym podziale mogą być wrota r'r,4trclb1'. obszar środkowvwątroby ;lołożony nad *.oiu-i tu płat ogonistiy' lobtts ctltttląflts (d,

o

nosi nie

e t,c

h re [_

Ii

r1,l natomiast przecir'viegły do niego obszar położony"poniżejwrót, to płat

czworoboczny, lobus quadrahrc (c). Boczrra częśćwątioby pońźona na ]ewo clcl wrót nazrt'ę płata wątroby lewego,7obus hepatis sinister'(a., a,).

Anaiogicznie po stro-

pralvej od WJót Wyróżniamy płat wątroby pravly, lobus heryatis Llexter (b,b,).

Na-

por,r.ierzchni trzen'nej płata' ogoniastego wyróżnia się si
wyrostek ogoniasty I ptoCessus cau datus, szczcgólnie silnic rclzrt,inięty ri małycń }-:lrzeżuwaczy, a najmniej zary.s6wany u świni;pośiec1nie miejsce zajmtrje pocl wzglęclem lozwoju u mięsoźernvch i konia, CZyfi rr konia jest on stosuniowcl

słabszy niż

Przy

mięsożernych. Na płacie ogcntasry'm wznosi się po Stronie lewej zrracznie słjszy od w)'rosfka ogoniaslego, wyrostek brodawkowy, processtts papillaris, dobrze

u

Wniętv

roz_

u mięsożernyclr, słabiej u przezuw aczy, brak go u pozoitałych gatunkóW. 149

:Płat wątroby lewy u Wszystkich gatunków poza przezuwaczami jest podzielony na dwa płaty wtórne _ płat wątroby lewy boczny, lobus hepatis sinistir hteraliś, oraz płat wątroby lewy przyśrodkowy, lobus hepatis sittister merliąIis. U konia wcięcie międzypłatowe ocldzielające opisane płaty jest dośćpłytkie w porównaniu Ze sto sunkami panującymi u mięsożemych i świni' Płat wątroby prawy w analogiczny sposób dzieli się na płat wątroby Prawy Przyśrodkowy,Iobus hepatis dexter meclitllis, oraz płat wątroby prawy bóc,ny, iobis hepatu.s laterąIis, z tyrrL zastrzezeniem, że płat *ątróby prawy u kónia jest 'dexter niepodzielnv.

v

t)

tc

o(

bi

PĘCHERZYK zÓŁc|owY, vEslcA FELLEA Pęcherzyk żółciowy jest przejściowym magazynem żółci (ryc. 68). Ma on kształt gruszkowaty i leży w zagłębieniu zwanym dołem pęcherzyk a żó|ciowego, fos", ,,s'irzn felleac' w. obrębie płata,prawego wątroby, w s4siedztwie płata czwórotoczne8o/ na powierzclrni trzt.wnej. Sci.rna pęcherzyka kontaktująca hńale z wątrobą iest.Z nią zespolona Za Pomocą tkanki łącznej' pclzostały wolny obszar pęcherzyka ma osłoni otlzewnową w postaci błony surowiczej. Zasadnicza droga żÓłci zmierzającej do pęcherzyka żółciowego prowadzi z ptzewodu wątrobowego wspólnego 6) przez przewód pęcherzykowy, ductus Cystict|s (c). W pewnych przypadkach1a norńa]rra droga może być pominięta. IJ przczuwaczy, np. w miejsctr zespolenia ściany pęclrer.zyka Z wąt|obą, a więc jego dolc' występuja krótkie Przewody wątrobowo-pęcirerzy. kowe, ductus hepatocystici (d), któIe bezpośrednio uchodzą do światłapęcherzyka żółciowego. Poza błoną surowiczą i słabo rozwiniętą warstwą podsurowiczą, w ścia nie pęcherzyka występuje zbudowana z mięśnigładkich błona mięśniowa, hnica muscularis, o róźnym układzie włókierr (z Przewagą okrężnych) oraz błona śluzowa' Błona śluzowajest pofałdowana i pokryta nabłonkiem jednowarstwowym cylin' drycznym, który może, rrp' u bydla, zawierać komórki kubkowe. Warstwa właściwa śluzówki zawiera gruczoły śluzowei surowicze bardziej obfite u bydła niż u mięso-ernych i świni. Wrodzony brak pęcherzyka żółciowego cechuje konia, jeleniowate, słonia, mysz, szczura, gołębia, perliczkę. . W- pęcherzykrr żółciowym jako całościwyróżnia się jeg'o dno, futldtts uesicae felleae' U przeżuwaczy Wystaje ono poza poziom dolnego brzegu wątroby, n ., pó"oStalych gatunków Leży powyź:'ej tego brzegu. Drro pęcherzyka przechojzi ku górze W trzon, corpus uesicae felleae, któty z kolei ulega u góry przewężenitr zwinym szyjką, collun aesicae felleae' Szyjka pęcherzyka ptzedłvza się w przewód pęcherzykowy (c). |rzewcjd pęcherzykowy i przewód Wątrobowy wspólny maią budowę zbliźoną. ^s|uzowk.] iclr jest Wyslana ncbłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym zawieraiącym lóWnież komórki kubkowe. Pod śluzówką układa się tkanka łąózna z pasmami. włókierr gładkich' Produkt zespolenia przewodu pęcherzyko. -mięśniowych wego i przewodu w4trobowego wspólnego to stosunkowo krótki przewód żółciówy, ducttts clrcIedochus (ryc. 67 e), uclrodzący do światłaclwunastniry na jej brodawce, papilla duodeni.

ni,

str tor

c01 dz1

ZW

sttl

cle

jutlg.

nyn

1-br

nicy mnn

sTosUNK| oTBzEWNoWE l W|ĘZADŁA WĄTRoBY Wątroba, która powstaje z nabłonka zawiązka dwunastnicy w obrębie krezki żołądkowej dobrzusznej,' przekształcajacej się w sieć mniejszą, zichowuje swoją więźgenetyczną za pośrednictwem dwóch wiezadeł wywodzących się z sieci mniejszeji jest to więzadło wątrobowo.żołądkowe' /lg' hepatogastricim orai więzadło wąirobowo. .dwunastnicze' lig. hepatoduodenale (iyc. too_ś, 9)' Pierwsze |ączy wątrobę z krzy-

z początkowyn o<1cinkiem dwunistrricy po."y..u1a. że równj.ez ż' wrotna przyczynia się do statrzewnei w4troby przez zwtązanie iej z doczasźkowym korze-

:']11^T:]:]:t Wrot ""l1d\", watroby. 1.-"p': Należy dodać,

:l.:i:l..y P?l'*^hru

i1i1."l]] nlem Krezkl-

Powierzchnia- przednia,

czyli przeponowa wątroby, uzysku;e umocowanle

' strony pnia ż. głównej doogonowej, do któIe' uchodzą źż,. -ąi.obó-", oraz ze strc,ny tol'VarzysząCego ż. glównej doogonowej od dołu i z boków więzadła

Ze

wieńcowego, llt'. cotonltiu,n, które zespala wątrobę z PrZePoną (ryc. 84.8). otrzewna wątroby w sąsiództwie brzegu.dogrzbietowego przechodżi po ońu stronach w dwa poprzeczne lałdy zwane,więzadłami tró|kątnymi prawym i lewym, lĘ. triangulare dexttum at sittitoTe PrZ}mocowują Płat PIaWy b4dźIewy wątóby do"przepony (5, 6). Wresz:l1'l:t,' ł otrzeY:rowy, ktory. powstaje przez zejścieotrzewnej ściennej dolnej ściany l: ]arld ]amy. blzusznei i przyległej do niej częściprzepony' tworzy tZW. więzadIo sierpowate, Iig. falciforme (7), które przechodzi na p'owió.zci-rnię p.,"pol'o-ą Wątloby' Na Wolnym blze8u więzadła sierPowatego znajduje się zobliterowana ż. pępkowi, u. tuubili-

A a

Ryc. 69. Trzustka psa_ Widok od strony tylno_dolnej częśćfstęPująca dwunashlicv; trzon trzustki, b - jej plar tewy;

B c

odźwjernik j.,j ptat prawy większa' 7- ujścicnrprfcwodu żóhfuwego i trzustkowc8o, 2 bro.lawka dwunast |-'*.""inicy ' fucy mnleFza' z ujś.iem ".]:*9j-* Pl7e$/odu trzustkowc8o dodatkowego] 3 *l;ę.l" t.'u"tll

151

cąlił

nar

nyn

tur

listl

1

naż

zara

Ryc. 70. Tlzustka świni' Widok od strony ty]io do]iej

A

dwunastnica

d lll.ln Lrl|ńlki: b jci płat |.'*):. - 'PiP|JI p'.'wV !,' p.""*oa t."."tto*y,joautto*y (u św;ijecLyny);2'

.|,

3

jcgo ujscre nJ brodawce dwunashicy mniejsze]'

- pierścień trzustkl

Ryc. 71. Trzustka bydła. Widok od strony tylno-dolnej

A cfęśćzstęPująca dwunasin'cy ici Pldt PIJWV .l - |r,,ol| |r/un"i' b .jej |lłl les\:. 2 Przewód trzustkowy óodatkowy (u byjla jeayny),

z' - pgo upcie na brodawce dwunastnicy nrniejszej;3

-

lp.

źółciowe1

koweto

(

Twót ten nazwano więzadłem obły-m wątroby' lig. teres hepatis. |ego przyczep wcięciem więzadła ob|ego, incisura ligamenti t"ńiś, póto;zónym mied-zY płatem wątroby lewym a płatem czworobocznym (ryc. 68_5). opisane tu więzadla wątroby są przykładem więzadeł otrzewnowycń, ponieważ są to dwu. listkowe fałdy otlzewnowe. U noworodków, a nawet kilkudniowych osesków, charakterystycznie grubościenna ż. pępkowa może, przy zachowany'rn jeszcze świetle,stać się bramą wejściowądla zarazków ze ż\e opatrzonej pępowrny. calis '

na wątrobie znaczy się

A - dwumstnica;

A,

a. bzon trzustki; b

Ryc. 72. Trzustka konia. Widok od shony tylno_doliej j€j częśćdoczaszkowa jej płat Prawy; Płat le.t^'/y;

_ jej

l'-

c

- pżewjd trzustkowy; brodav/ka dwunastnicy v/iększa; z ujściem przewodu hzLstkowe8o l Przewodu o*eto;.2 . Pfzewód trz'stkowy dodatkowy' 2, . brodawka dwunastnicrnrtiejsza z u].ściem Przewodu trzust.

dodatkowep' 3

-

ż. v/.otna Plzechodząca Plzez pi€Iścień trzustki;

153

4

Przewód źółciowy (ucięty)

UNACZYN|ENIE I UNERW|EN|E WĄTRoBY

wć

wo

Wrota wątroby są miejscem wejściado tego narządu naczyń kr.wionośrrych i wyjścia dróg żółciowych, co zostało szcz"egÓŁowo opisane w rozdziale poświęconym wątrobie jako całości.Przez wrota wychodzą też naczynia limfatyczne z wątroby do węzłów chłonnych nazwanych wrotnymi, lnn. portales lub wątrobowymi, ltn. hepatici. (leśli chodzi o całośćnaczyń chłonnych wątroby, to zbierające chłonkę z jej powierzchni i osłonek przebiegaj4 z pominięciem wrót i mogą się kierować do węzłów śródpiersiowych, przeponowych, a nawet mostkowych). Pfzez wroIa natomiast Wnikają jeszcze pizywJpółczulne odgałęzienia n. błędnego, n. uagus (X para nn. czaszkowych) oraz gałęzie współczulne wywodzące się ze zwojów trzewnych, ganglia celiaca,

dor

wy ciw

trzL

mię

obsr

zros

I

wsk

I

zmie

TRZUSTKA. PANCREAS Tlzustka jest pod względem rozwojowym ,,paltnerem'' wątroby. Wywodzi się, podobnic jak wątroba, z nabłonka endodermalnego zawlązka dwunastnicy i zachowuje trwale więŹ genetyczną z dwunastnicą; odprowadza do niej swoją wydzielinę w postaci soku trzustkowegot succns pancre&ticus. Trzustka jest klasycznym przykładem gruczołów mieszanych, funkcjonujących zewnątrzwydzielniczo oraz wewnątrzwydzielniczo, czy1i dokrewnie . Częśćzewnąt| zwydzielnicza tlzustki jest gruczołem pęcherzykowym z|,ozonym, pod względem fun' kcjonalnym zaśgruczołem panlitycznym, co oznacza/ że sok trzustkowy zawiela enzymy trawienne ,,atakujące,' wszystkie składniki pokarmu węglowodany, białka i tłLrSZcZe. CzęśćZew\ątrzwydzielnicza trzustki dominrrje zdecydowanie nad częścią dokrewną, czyli wysepkową lePlezentowaną przez odosobnione struktury rzędu mikroskopowego wyspy trzustki, dawniej zwane wysepkami Langerhansa, rozproszone w miąższu trzustki jak ,,rodzynki w cieście,,. Ponieważ budowa trzustki, a zw|aszcza jej dróg wyprowadzających, wyraźnie rrawiązuje do przeszłościrozwojowej' przypomnimy tu najważnieisze momenty Z ontogenezy tego narządu. Trzustka wywodzi się Z trzech zaczątków powstałych z nabłónka dwunastnicy _ nieparzystego grzbietowego określanego jako trzustka grzbietowa' pąflcteąs dorsale, oraz dwóch symetrycznych zaczątków brzusznych ńwego i plawego, pfzy Czyn lewy ulega zanikowi, zosiaje tylko prawy określany mianóm tizustki brzuszne1. prawe1, pancreas aentrale dexttum. Zaczątek grzbietowy r jest umiejscowiony między listkami krezki dogrzbietowej żolądka. Zacz4tek brzlLszny , występuje w krezce dobrzusznej żołądka.Tam, między listkami ,,panoSZy, się rozros- l nięty żaczątek Wątroby. Po prawej stronie zaczątka wątroby zachował się niewielki zacźątek trzustki. W wyniku obrotów żlołądkazaczątek brzuszny trzrrstki zbliża się do zaczątka grzbietowego i z nim się zespala. Tak więc trzustka jest produktem połączenia zacząlka glzbietowego, czyli trzustki grzbietowej, z Zaczątkierr. brzusznym pra' wym, czy\i trzustką brzuszną' Zachowuj4 się jednak trwałe śladydawnej samodziel. nościobu ZaCZątków w postaci ich przewodów wyprowadzających. Zaczątekbrzuszny wykształca z szypuły łączącej go z dwunastnicą przewód trztl. stkowy, ductus pa Creąticus, zwany dawniej przewodem trzustkowym wielkim albo Wirsunga. W analogiczny sposób z szypuły zaczątka grzbietowego Powstaje pźe154

skim rzy ł

muje U PSa

C

mnta. i byct r

prav

trzusl l1ycl1

l

stałyc optsar

Płat P Natorr płat le z. wro Rór

oich;

otaz za wyPro\ brzuszr dwunar wego tr

ujścia p

nastnicz grzbieto samodzi r małych w posta z Przew!,

wód trzustkowy dodatkowy, ductus pancłeeticus accessońus, zwarry dawniej przewodem trzustkowym mniej szym. - Rozwinięta juź trzustka układa się tllż' za wątrobą i żołądkiem zespolona z częścią d.oczasz,kową dwunastnicy. Jest Zabarwiona bjadońżowo Z odcieniem szaroż:ó.ł.tawym.Jeśli się przy tym weźmie pod uwagę iej miękką, podatną konsyst".'c1ę,'obećność p,'e. ciwieństwie np. do zwarĘ' zachowująóej irwale swój kształt wĄtroby, tlzustki przy oględzinach trzewi nie .z..cu śię* oczy i siaje się po prosfu skupiskiem miękkiej, sflaczałej masy gruczoloy"j więc azlwnęo, zi dia początńjących .Ni: obserwatorów istnienie tego gluczołu uchodzi uwagi, a jej ikanka jest tiakto-u..u jlru zrosty między wątrobą, żołądkiemi dwunastnicą. Nieutrwalona tlzustka w zwłokach ulega szybko autolizie i rozpadowi gnilnemu wskutek działalnościbakterii z przewodu !okai.o-"go. Kształt trzustki, trudny do opisania, jest pod *'lgtęau. gafunkowym bardzo naszych ssaków w. stosun]
muje ź. wrotną od dołu tworząc u PSa czy bydła (ryc.69_72).

dla niej wcięcie trzuśtki, incisutą pancreatis,

jłk

Częśćśrodkowatrzustki, właśnieta, która Zawiera pierścień, bądź tworzy wspoi nlewielki u psa boki, tj. w stronę lJwą l PIaWą. tlzon przechodzi w płat trzustki lewy, lobzs panłeatis sinisier (b),bądź płai hzustki prawy'- /obus panłeatis dexter (c). Pod względem kształtów płuto- bó.'nych trzustki jedynre u psa można m ówjć o przybliżłnej symetrii obu płitów u pozo. mniane wcięcie' to jej trzon, cotpus p[łnc|eatis (a). ]est on króiki i bydła, nieco silniejszy u świni,a wysoki i gruby u konia. Na

stałych gatunków

wyglądaja one różnie' U.świni płat iewy o kształcie trudnym do u bydła ieit odwrótnie. W przypadku konia :|]:*]" u::,ki',jakby pieńkowato ucięty' płat lewy zaśjest znaćznie dłuż:'szy, lr..^pj1.1Ł1Y l\ato[uast trzon trzustkr.konia iest masywny i wysoki. W miejscu podziału u góry ńa leM/y 1prawy trzustka konia i świni zawiera wsPomniany piórścień _ oti'oi ata Płat z. rvrotnei gyc. 72-3). wyprowadzające trzustki zachowują się różnie' Była już mowa P.,.:*ody ^ .łu::1* 0 |ch przeszJości-rozwoiowej' U psa i konia wprawdzie zaczątek brzisznv trzustki oraz zaczątek grzbietowy trzustki Zespalają się w jeden gruczoł, jednak ich przewody y-|.'o]"di"ią:" "'u:h?*Yją swoją samodzielność. Przeli'ód trzustkowy @ó zaczątń Dlzusznego) uchodzi clo dwunastnicy łącznie z przewodem żółciowym na brodawce dwtnastnicy, papilla duodeni. Przewód trzustkowy dodatkowy (od ziczątka grzbieto. wego trzustki!) uchodzj u konia po przeciwległej stronie dwunastnrcy w stosrrnku do uJŚc|a.przewodu trzustko.\^''ego, u psa zaśkitka centymetrów dalej od brodawki dwunastniczei (ryc' 69;72-7,2). U świnii bydła zachował się jedynie przewód' Zaczątka czyli przewód tizustkowy dodut.ń-y' dlatego uchodzi on r|]:.:l"q. trzustki, dwun]a:tni.cy. nie stowarzyszony z przewodem żółcńwym. U kota 10 :Tl:dT'rue l ma|ych plzezuwaczy jako jedyny przeu\Jód przetrwał przewód zaczątku t.'.,.".,ugo w postaci' przewodu trzustkowego' uchodz4cy na brodawce a-"ń't"i.y, iąJ"l" z przewodem żółciowyrn.

d"TTYj"-:1d'P]1t"-.p|1-ym'

155

K

ż'

cl cl

dr

u

u

te

Pr;

kar odr

lut

Prz

wo.

gar(

Przl

(

Znal

met nycl

wd

ź:oł

Zasł

duż'y

na(

POCz Ryc.

kowyt

f -p..

UNACZYNIENIE I UNERWIENIE TRZUSTKI

I;T.liT]Ki".#fi tr'ff J:::;$:i:il?;i;l,xlifr i'ff

.-'JjililT'.}.,$i,łii;.1: ifr

if i:.::f;#,,';i*xIIłł:ln#J;;iffi gl:#

*|td"i"#.JJf chłonnych wątrob owych, lnn'

do*ęźłó*ci.ło,,"i:;;;i;;ł::,^łłi;:il:łi:?,ł'a::tiffi#:;i#,i:;,ii

o.u , 1łliłł"",,,.g,,Inn, jejunales, l i#'JJ"...il'#]l'T"11?" lx'.::: slea'lo,iowe ,łł;'"""łt|!,.u*,uowedoczaszkow ti,' *","i,""i1,-Ęi1i,1,'";;ilil;;";x*

*'Ji:ł''il*l#i.j-lf:

",

o"."'^Patyczny, pobudza wydzielanie trzustki' nerwy

pnzewÓo PoKARMoWY wtaŚclwv MlĘsoŻERNYcH

i:trffi:'i:f#:xi#'3";ę'"n

cechuje znaczne skrócenie w porównaniu ze ssa.

'"'rm**fu*:h['Titr*::'*i:Tlit#:'.T#"*fi.l"?*#:lł P

RZEŁY

K ltlllęsożenruvcrt

Przełyk mięsożemych rozpoczyl

jl'ff ;Tifff ;;jxti5;9ł:.r.er"mgardło;{{:TyfłI'T.ff #;.P'#:."':": l^iijl' ll H:,i Ł::l n:: 7| ź a w y so kośćJ'..' 5;i 1va 9 ff f :iT'l'?.{. u

P

-s-

a

n

'",:J#:T il3;J

#jloi",,fl'

od gru bóści m ęśnlow I i. Począ t(owo jest ona i

n

ie.

]i'i"1r1i"9ńp"1a;;#.*"fi 'fi:łj!li#ii'*Tń"1.t'łL**''f ;iilI

ljłiff liljir::ff ^.r'ii:".fi ",;*j.:#::.Hl?Łał'j'#tffi :**: i:'ffiĘ}:jł**fi{"iił"'ijp#|i*!.g}x',Ęi#ł*:.ff:tixj: ;.ffi jTió#T;:#'fi ;i#:ff :jil[*:?ó|.,*'j,Ę.!:"-"?"*:ff; Ryc.73,74. 75.

lopo'ratiJ żol4dka p'a, Prawre Puslego, miernie w.np|ni one8o i bardzo silnie v7\hołni^.^^^ I^/jJ wypełnionego' Widoi1 oa śt'o.'y l"*"i

-P?ePona: a' ruejsca |ej Prfyczepów n. D - w}rostek blodawk"*".u, . . u''n"ii1lT1j'''-*:].::r ' l.Pętla je'ita cfcze8o; V,, *, *ń] a

Ęi, 'y,

o:lł wąh"oby; b, jejplat lewy Przyśrod;,l::::i:lli:l.lł;l;:.;;#.i;i]:?:i:i.:]!:,.:]"lj.i1'""?.. ['jj:i,:::.T,:i:]:: "ip.#ii"]"il;lńl]:'J*'i'"ł:ff'ii::.,x1...*'*,' 157

Z(

ZA

27

Ca,

ter

alt zo)

xt e. b..

w)

x

l(

cter

bo

]erł

bru

s

ki(

vll

oSlź

kor

ż:oł

nyc Wś

na ri

nik; stro muJ

I

wyr

spra

różr

1,

lewe RyĆ.

b,, f

ję

- si€(

żoŁĄDEK M|ĘsożERNYcH żołądekmięsożernych jest bardzo duży rĄ/ stosunku do wielkości ciała. Pojemność żołądka psa wynosi około 1_9 litrów. Masa próżnego żołądkawaha się od 65 do f70 g, przy czym pojemnośćżołądkadominuje wyraźnie nad poiemnością jelit, co wyrażone liczbowo przedstawia się jak: 1 :0,7_1 :0,5. Zolądek mięsożernych jest żołądkien jednokomorowym prostym. oznacza to, ze cała błona śluzowajest typu gruczołowego, a iej wyściółkęStanov/i nabłonek jednoWalstwowy cylindryczńy. Wydzielina gruczołów wpustowych oraz grttczołów odźwiernikowych ma charak. ter śluzowy o lekko zasadowy.rn odczynie' natomiast gruczoły żołądkowewłaściwe albo inaczej gruczo|y deme, stanowią wyściółkętrzonu żołądka i wydzielają sok żołądkowy. Komórki główne tych gruczołów produkui4 enzymy soku Źołądkowego w postaci PodPuszczki, PePsyny, |ipazy źl,o|ądkowej, komórki okładzinowe zaś wydzielaj4 kwas soJr-ry. Częśćwpustowa śluzówki żołądkazajmuje bardzo mały obszar, gdyż zaledwie 1 cm szerokości, przy|egajacy do wPustu (ryc. 61_'Ą). Następna z kolei jest część derma żołądka, M/ystęPująca na obszarze trzonu żołądka.Ta iest na|bardziej roz|eg|a, bo obejmuje f całej śItlzówki żołądka.W częścidennej wyróżlnia się dwa obszary lewy jaśniejszy przy|egający do częściWpustowe' oraz prawy zabarwiony na ko]or brunatnoczerwony przylegaj4cy do części odŹwiemikowei. obszar jaśniejszyśluzówki dennej ma grubośćokoło 0'5 mm, podczas gdy obszar ciemniejszy jest grubszy, bo osiąga 2 mm. Ir'y'yraźnie mnieiszy obszar od częścidennej zajn:'l1e częśćodŹwiernikowa śluzówki. Ma ona zabarwienie róź:'owoź:ółtawe i zajmuje fu /u całościś|uzówki żoładka'

Blona mięśniowa, która została omówiona w opisie ogólrrym żołądkau mięsożerńe Wykazuie specjalnie charakterysĘcznych cech dla tei grupy systematyczne].' Wśród trzech warstw pęczków mięśniowychwchodzących w skład mięśniówki tego

nych'

prawie cały żołądek.W obrębie trzonu leży mięblaszkami lvarsh^/y skośnej. Tworzy dwa skupiska w obrębie odźwiernika w postaci podwójnego zwieracza, przy czym obie iego części przeplatają się od stlony klz}.wizny mniejszej. Większość włókien warstwy Skośneiweymętrznej przfmuje podkowiasty układ, obejmując wPust w Postaci Zwieracza wpusfu. Kształt, wielkośćoraz położenie zoł'ądka zalezy w znacznej mierze od stoPnia W}?ełnienia go treścią pokarmową Qyc.73-75), Klasyczny opis żołądka najlepiej się s?rawdza na żołądku miemie wypełnionym. Zołądki _ próżny bądź przeładowany . się znacznie wyglądem Zewnętlznym. .W ogólnym zarysie żołądek mięsożernych można przyrównać do litery U, której Iamię twolzy trzon uwypuklający Się ku góIze za pomocą sklePienia' czy|i dna,

narządu warstwa okrężna zaimuie dzy dwiema

76,77' 78. TopogfaIia źołqdkapsa, prawie Pustego, miemie wypełnionego

wypełnionego. Widok od strony Prawej

a

i bardzo

si|rrie

- mie].sca jej przyczePu na żeblach, b wyrostek o8oniasty wątroby' b, iei Plat pralvy boczny' . Prawy przyśrodkowy b,,, - jej Płat czwofoboczny; bN jej Płat le\^/y Przyśrodkowy, bv - jej płat lewy bv|- pęcherzyk żółciowy; c _ żołądek; c, odźwiernik; d częśćzstęPująca dwunastnicy; e - nerka Plawa; większa; r Pęda ie]ita czcze8o' 8 trzustka; Vl, x, XIII - odpowiednie klę8i Pielsiowe' VI, VIII, XI odPo-

- Przepona; a,

jq pht

159

P

i

II

P

s2

m ,d' I

Je.

n(

ZT na

j"l,

po(

Pul sbt kor okr

iol

wst Przl

Jelil szol Ryc.

zstęPL o pi(

zadlo

jądroM

plaw€ lamię zaśtwoIzy przewód odŹwiernikowy, przechodzący w odŹwiernik i następnie w dwunastnicę. Rozcią6liwość ścianyżołądkaiest największa w obrębie bzonu. Nawet przy maksymalrrie wypełnionym żołądku grubościerrny przewód odŹwiernikowy jest mało pod:Ty.": rozciąganie i zachowuje swój rurowity wygląd. Zołądek kota jest bardziej wydłużonyniż:, psa' wypełniony żołądekpsa \eży w' większej części z lewej strony jamy brzu\4ie;nje sznej' Zołądek ob{icie wypełniony sięga ściiny jamy brzusznej i w znacznej _dolrrej

mierze zajmuje także stronę ptawą (ryc. 76_78).

JEL|To cIENK|E M|ĘsożERNYcH lelito cienkie jest krótkie i mało się różni przekrojem od jelita grubego, które tylko nieznacznie dominuje nad cienkim' Spośród trzech odcinkow jelit.a cien'kiego, 'goł'lie u innych gatunków odcinek środkowy,a więc jehń czc"ze jest :"1:c,.i11*T:i11'.iącą natomiast odcinek początkowy' q. dyrunastnica i odcinei toncowy, l1]i^tY111i: jel|to blodrowe, sa

Ę.

krótkie (tabela 9).

DWUNASTN|cA M|ĘSoZERNYoH podobnie jak innych ssaków mozna wyróżrić trzy i częśćwstępuiąca' Zgięcie doczaszkowe dwunastnicy położone *y"otosći dziewlitej przeshzeni międzyżebrowej przechodzi w częśćżstępującą,"u któri kierując się doogó,lo-o' z gr.awa śc]ana jamy brzlsznój' roźbawiona jesi grzli:tolej !1 'oo".y sieci większe]', podobrrie jak śledzionapo stronie lewej (ryc. ó5). ::ryI i.":":.y LZęsc Wstępu]ąca umocowana na krótkiej krezce układa się między lewą nerką i okężnicą Zstępuiącą z jednej strony a korzeniem krezki doczaszkowym i okiężnicą wstępującą z drugiej. Po stronie lewej korzenia krezki dwunastnica wstępująca przedluża się w jelito czcze (ryc. 79_h).

lj::l-::::l Poostawo\^/e

l,'9"!ż5'"y.}l, oclcrnki, jakimi są częśćdoczaszkowa, częśćzstępuiąca

i:::iyl

JELIT

o CzCzE

M|

ĘsoZEB NYCH

lelito czcze jest najdłuższym odcinkiem jelita szonych

i

tworzy 6_8 dużych pętli podwie. w okolicy óog.'6ieto*e1

na długiej krezce ielita czczego, która przyrasta

Nalządy iamy brzusznej P"u loT:u Po usunięciu Pętli jelita czczego i częściowosieci więksf€j. Widok od strony blzusznei 1. |,:. P.'i*y Plzyśrcdkowy wątroby' a, jE'Plat czworoboczny; a,' jej płat lewy Przyśroclkowyj c, clv sieć wieksza; d, d'- trzustka' e- śledziona' f- krezka; s" częst aoiziszkowa i zgięcie doczasz

Ryc 79.

'']9d€ k, dlvunastnicy; 8,._

:T:::"' Pująca' l,,'

Fi część.zstęPująca; 8,,

jej zgięc]e ctoogonowe;

i,'

- ,q l"*Ju

*G"li":;;1;:.."*."

F]ito ś]ePe; l okrężnica wstęPuiącaj f ot.ęznlca popr.eczna; t,, - okrężnica '. odbytnica' 'f]]:: l|V. fałd dwunastnjcfo.otrężnLczy; m - wjęzacj|a l*-".pi.r.*^, - .. jua-*", k..:""/ k -

p,- nasieniowdd; q moczowo.pr..*y; , P;.t-fald PęcheŹa prau'e boczne; u, v - oslon'." p""r.*.*" vJ:\ - Pr4.ie; v - cl.llo llu-z. zuge i wie/acllo

*::l.:"o::Y.::,:1izuszny; pęcherza pośrodkowe; t więza..lło -

"ieĘo\^a'c

161

" ..czowy; s

W]ę-

-"plń", #: *;;';

jako doczasz-Lolt'y korzcn koncenhując Się dokoła tętnicy klezkowej cloczaszkowej, krezki (ryc. ó5, I'C)'

JELlTo KRĘTE MlĘSoZERNYCH się jako krótki końcowy odcinek jelita cienkiego oLltranicZa jclicie cienkim na fałdem krętniczo-kątniczyrn, którego przyczep do jelita grubego wyZnacza. gra' *,,'ź.-.u.z.' clługosc jelita krętegD. Ujście ielita krętego. it.t grt Ibego .r'ok rqz ll icą ' U jśrie to oglądl ne..ld wnętrza lel 1.'. i.i''";i;i".P' ono na ['eż1' "i (Iyc' 80_1)' ' ' tego wZniesienia sluzówkj ''j,

k1ęte lub biodrowe ,nJ.;"r*..'-"g. Jelito

'. .".i..'i"'.'ulń.se

kołnierz1,kowa

6'y5okilści I_tI kręgtr lędŹwiowego'

d(,8r7bjr

lP.

Ryc. 80. Ujście jclitl.r klętego u Psa

aiclitokręle,n,'fałL1kręLnrczokątnlcfv'bjelibślepe;cpoczątekokrężnicywstępująccj 1

-

Ujś.ieL)iod(xvc

Wbrew wielkoś wanym któIego oraz od 30 cm.

Jelito ś Prawo

(

aA Ryc. 8l. Jelito ślePepsa (A) i kota (B)

jclito kręic' b

- ielib

ślepc;

c

lvstęPuiącej PocZątek okrężnicr.

lędŹwio ielita śle kontaktr Płatem t

Ryc. 82. Topografia okolicy odbytu psa

c m. Półściętnisty; d - m. Półb1on1ast.].' € _ guz ktllszowyj , '1::l"j]i:1:::::edni, - m'.zas]aniacz uda; wewnętrzny'i m. dźwigacz odtytu; i- m' krzyzówo-ogonowy :^:]i1i:]:-:il::].8:zow€ ;8 *,]]: l.. -,m' międ7\'?oPr7e(zny otona; l m' |rŻyżowo.otonovr v clobrzusznv boczny: Ts:i.j.]. v d.obr:u<,.n\ n, n' m' zwieracz b

-m' dwu8lowy

1'^.l^.*ry.-1.m''|u|s.,owo'idmi5|}: 1gl*"

r - Pmwa zatoka Przyodbytowa' 2 okoloodbvtowvchj 4 - Śkóra

czoiów

Przyśrodkowv;

q - m' opLrsz|owo.gabczasty;

.

odbr tu zewnęllln): o

- m' ku|szorro.

m' v\ciagacz prącid - wejścje do zatokj przyodbytowej w pasie skomym odbytu; r

3

ujście 8ru-

JEL|To GRUBE MtĘsożERNYcH Mrew nazwie.ielilo grube mięsożernych tylko nieznacznie różni Się Pod względem wielkości światłaod jelita cienkiego. Jeit tezono stosunkowo krótkie o nieskomplikoy'Tn Ęil?i".c' Z trzech pododcinJ<ów jelira grubego najkrótsze jest |eliro śLepe, Kolego dtugosc u psa waha się w granicach 8_30 cm' u kota zaś2_4 cm. okrężnica olaz odbytnica, czyli jelito proste, mają łącznie długość psa u 20_ó0 cm' u kota około cm.

JEL|To SLEPE MlĘsoZERNYCH ślepe psa ma charakterystyczny

świderkowaĘprzebieg' Układa się ono na pod Wyrostkami żebrowymi (poprzecznymi) II_IV kręgów dowych,. skierowany w stIonę miednicy' jedrroiześnie ścieniaływierzchółek ,,]:!:': n" zagięty do przodu (ryc. 81 A*b). od strony grzbietowej jelito ślepe uje się z prawą nerką, bocznie z częscią zstępującą dłunastnicy i prawy.rn trzustki, od dołu zaśz pętlami jelita czczego oraz je\iterr krętym. ód tlu ieiito oo Klęgoslupa

163

prer

poł(

Po! 1").

nicę

mni wyr

l

doc:

don Ę.E

trZewnc] Ryc.83. Wqtroba psa (ill siilĄ' Widok Po\Ą'iellchnl

l ;:

.]]i.'}'il:,l]ijl']l,l :l"::j::::-T:iJ;: !ll,l"',.)],)i!:?,:]'i.l:.i'r',,:'"|,i,:'l;::ĘJ)Ii,'1;,:ł].; L]' ',vrostck Lrrotl'rwKo'

stek ogoniasiy'

!!),cisk'

.'*:lill: 7

.:*lrc:';:,::';.:';:',i;,..i].:}l,"'l.-,iY}'i'i.'']:'lłi:''.' u'Vcisk nerko$,}'

!vię7a.lb \ierPow.]t€;

L]

- l,ycisk żołądko."vv; l3

ż'glównadoogonov\.JiJei

dwunaStnicy' Nikłe, w kształcic przecinka ślepcjest objęte przez zgięcic cloogonowe (B-b)' ]elito ślepekota 'esi

oKRĘZNICA M|ĘSoZERNYcH

od korz'erria krezki, biegnąca w1{łuż,jciany Stosrrnkowo krótka, położona na prawo p(Zedłużenje jelita ślepego jamv brzusznej, okrężnica WstęPująca (ryc' 79 1) Stanowi cecocolicun,Po rężniczego,-ostium pclczynaiąc od uiścia krętniczeg"o i,";l.i" sr"p*"i kręgu

5...#ł;lil;"j

ot.ęz,i.u.ńtiktu1" '.p.u-ą nerką. Na

r,r'ysokości XIl

c-PI 1

lew€'

oklężnica PoPrzeczna, pielsiowe8o okrężnica wstępu'ąca Zagina się w lewo położona między żołądkiema przedni4 stroną korzenia krezki, aby przejśćnastęPnie 'ako po stronie lewej w okrężnicę Zstępuiącą, zmierzaj4cĄ w kierunku domiednicznym (1,, 1,,). Jest to u mięsożemych na1dłuzsza częśćokrężnicy, która przedłużasię w odbyt. nicę (1',')' okrężnica zstępująca ma dłuż:'szą krezkę niż okrężnica wstępująca. Wspomniany już fałd dwunastńczo.okrężniczy swoim przyczepem na jelicie grubym wymierza granicę między okrężnicą Zstępuiącą a ielitem prostym' Jak dwunastnica swoim przebiegiem tworzy swoisty łuk okrążający korzeń krezki doczaszkowy od tyłu,'tak okrężnica tworzy podobny łuk otwarty w kierunku domiednicznym okrąż.ający korzeń krezki doczaszkowy od przodu (ryc. 65 1,2,3, 4, 5; F, F', G, H).

Ryc. 84. Wątroba Psa. Widok powierzchni przeponowej

boczny, a, Płat lewy Przyśrodkowyj b Płat Pralvy boczny; b, - Płat Prawy przyśmdkowy' czworoboczn' d _.tn''yrost€k o8oniasiy, d,'wyrostek blodawkowaty' e PęcheŹyk żółciowy -wycisk przeĘkowy; 3 - Pień żyłwątrobowych' 4 ż' 8łówna doogonowa i jej wycisk' 5 więzadlo trójkatne 6- więzadło trójkątl'e Prawe; 7 więzadło sierpowate' 8 więzad]o wieńcowe

! - Płat lewy

165

oDBYTNIcA

|V|

uI

ĘSoZEBNYCH

Krótkie jelito Proste, CZv]i odbytnica, zaczyna się na wvsokości osŁatniego klęgu lędŹrvJowego i wkracza w obr"ęb jamy miedrricy' W przednim odcinku miedr-ricy jelito proste objęte krczką jelita prostego jest umocowane do k. krzyżowej. W tylnvm odcinkrt miednicy, pozbawionym oklyu'}r otlzewnowej, rolę jej przcjmuje potvtęz micrlrriczntr' Na w1'śokościTV kręgu ogonowego odbytnica przedłrrżasię w kanał .r'vłóknach poc1łużnych przyodbytowy. Warstwa zeWnętrzna mięśniówki odbytnicy o czyńia się do polt'stjnia m. odbytniczo'ogonowego, m. rectococcugeus, któr1' u psa prz1'czepia Się na tlzonie Pjerwszego kręgu ogonclwcgo.

d or,

wls lcst

I'ołt

wp no\Ą

I

kien

KANAŁ oDBYToWY |\4|ĘSoZERNYcH

wątI wan

Kanał odbytowy n-tięsożernyclr jest klótki, ale ma zróżnicclwaną wyściólkę, rt'którcj rvvróżnia się trzy nierównej szerokości obszary zwarre strefami - strefa słupowa lrrb

pas słupowy, strefa pośrednia i strefa skórna. _ Strefa słupowa (pas słupowy) u Psa ma 5 ]2 mm szerokości, u kota zaśza]edwie jcst Zaznaczorra. Śluzówka tej Strcfy Pokrvta jest nabłonkiem wielowarstw(]W-vm, płaskim, a różni się od ś]uzówki odbytnicy ciemrriejszym zabalwieniem' Podłużnc fałdy śluzówki strefy słupowej, jako słupy odbytowe, columnae ąnales, s4 oc1 sjebie pclocldzielane zagłębieniami zrvanymi zatokami odbytowymi, sintLs ąnąles. Zatok\ ódbyto*" zawierają grudki limfatyczn1e, a u Psa także swoiste gruczoły odbytowe, gll. atales. Cranicę między błoną śIuzowąodbytnicy a plzytykającą do niej błoną ślrrzową strefy słupowej tworzy kresa odbytowo-odbytnicza' - Strefa pośrednia, ze względu na jej rnałą szerokość(0,5 1,5 mm) jest okreśJana

miancm kresy odbytowo-skórnej, Stanowiącej przejścic między strefą słttpową

a skórną. Strefa skóma, o sinawym zabarlł'ieniu, mająca do '1 cm szerokości, Stanowi plzejściedo port'łoki wspólnej ciała' I,okrywa j4 zrogowaciały naskórek i delikahre rł'łoski. Strefę skórną u kota chalakteryzuią gruczoły okołoodbytowe, gll. citcumatnlas, po jej

bokach zaśu wszystkich mięsożerrrych układają sie symetlycznie zatoki przyodbytowe, sinus paranales (ryc.82_1, 3). Są to twory o charakterze zachyłków połączonych ze światłemodbytu otworem wyprowadzaj4cym (2). Wnętlze zatok plzyodbytowych zajmuje z|uszczony nablonck oraz wydzielina gruczołów własnych zatok, gll. sittus paranalis. Zatoki przyodbytowe są tworami usposabiaj4cymi do stanótt' zapalnych. Mięśnieodbytu tworzą m. zwieracz odbytu wewnętrzny' któIy jest mięśniem

gładkirn i stanowi skupisko włókien okrężlrych mięśniówki jelita plostego, oIaZ m. zwieracz odbytu zewnętrzny (n, n'), któIy jest mięśniem poprzecznie prąźkowanynr i składa się u samców z trzecll części,a u samjc z dwóch'

puie dza

1

cZęś

v

WPC płate msty

i

IĄ

przt

wel

(i

W

wcho bądź ntczeI

dwun N;

ż'ołąd

żołąd 11-1,2

stIonl(

nego l wchod

oraz

<

W kor brzusz

WĄTBoBA MlĘsozERNYcH CzeIWonoblunatn;. gruczoł o głębokiclr wcięciaclr międzypłatowych wyraźnie roz' członowany rra płaty, przylega t1o przeporry bez mała na całym obszarze (ryc' 83). Wskutek wydatnego uwypuklerria PIZePony do wnętrza klatki picrsiowej c1ostoso. wana do niej kształtem powierzchnia pIZePonoWa wątroby jest bardziej wypukła niż

Pęcher ptzysrc osiąga

u Pozostałych gatunkóW SsakóW uclomowionych (ryc. 84), przy czym przeciwlegIa w stosunku do powierzchni przeponowej powierzchnia trzewna łVątroby jest zdecydowanie wklęsła. Masa wątroby psa waha się w granicach 125_1350 g, co ma oczywistv związek Ze zl:.aczl1yrl:. zróżnicowaniem wielkościowym tych ZWierZąt: u kota jest bardziej ustabilizowana i wynosi 75 80 g. Zarówno płat lewy, jak i płat prawy wątroby podzielone Są na Płaty wtórne. Położony powyżej wrót w4troby płat ogoniasty iest Silnie rozwinięty i skierowany W Plawo' Zaopatrzony w wyrostek brodawkowaty' widoczny także od Stlony PrZePo. nowej wątroby (d,).

Położonyponiżej wrót wątroby płat czworoboczny skontaktowany z pęcherzy-

kiem żółciowym jest lepiej widoczny od powierzchni przeponowej (ryc. 83; 84_c).

W przeciwieństwie do brzegu prawego/ brzegu lewego i brzegu dobrzusznego

Watfoby, któIe wszystkie są ostro zakończone, btzeg dogrzbietowy jest tęPo ZaIySowany, stąd jego synonimiczna dawna nazwa brzeg tępy, margo obtttstts.

Więzadła wątroby są bardziej widoczne od Strony przeponowej (rvc.84). Wystę-

puje tu silne więzadło trójkątne lewe oraz słabsze prawe (5,6). Pierwsze Pl.Zytwieldza płat lewy boczny do lewej odnogi częścilędŹwiowej przepony oraz w sąsiedztwie części ośrodkowej przepony, drugie zaśzmierza od płata prawego do odnogi prawej'

Więzadło sierpowate (7), ktÓre zawiera resztkę zobliterowanej ż. pępkowej

w Postaci więzadła obłego, jest słabo wykształcone i biegnie od wątroby pomiędzy płatem lewym bocznym i płatem czworobocznym, aby się zakończyć w środku ścięgnistym przepony poniżej otwor.u ż' głównej doogonowej. Więzadło wieńcou/e wątroby, słabo zaznaczone jako śladkrezki między wątrobą i pIZePoną, przebiega między więzadłami trójkątnymi poniż'ej ż. głównej doogono wei (8).

lVięzadło wątrobowo.nerkowe oIaZ więzadło wątrobowo-dwunastnicze, które

wchodzą w skład sieci mniejszej, ciągną się od wrót do krzywizny mniejszej źołądka bądź do częścidoczaszkowej dwunastnicy' W obrębie więzadła wątrobowo dwunastniczego przewód żółciowy (wraz z przewodem trzustkowym) zmierza z wątroby do owunasmlcy.

Na powierzchni trzewnej wątroby, po Stronie lewej, widnieje duży wycisk

żołądkowy, z którym koniaktuie przednia ścianażołądka(ryc. 83-11)' Częśćgórna żołądka,czyli jego sklepienie kontaktuie bezpośrednio Z Przeponą na wysokości 17_12 przestrzeni międzyżebrowej, tuz przed brzegiem dogrzbietowym wątroby po stronie lewej. Po stlonie prawej częścidogrzbietowej płata wątroby prawego bocznego i płata ogoniastego iest na powierzchni trzewnej wycisk nerkowy, W któIy wchodzi przedni koniec prawej nerki na wysokościXI] żebra (13)' Również trzustka olaz cZęśćprzednia dwunastnicy kontaktuią z powierzchnią trzeł\/ną Wątloby. W korzystnych warunkach' gdy zwterzę nie jest otłuszczone' można przez powłoki brzuszne wymacać dolny brzeg wątroby.

PĘcHERZYK ZoŁCIoWY |V|lĘSożERNYch Pęcherzyk itółciowy (e) leży między płatem czworobocznym (c) a płatem prawym przyśrodkowym (b') w przeznaczonym dla niego zagłębieniu, przy czym dno jego nie osiąga dolnej krawędzi wątroby' Jest on bardziej widoczny od Strony przeporrowej 167

wątrob.

zmienn cza) Pt: pojedyl wego p posPołt w odlei uchodz wątrobi Pęcł rzyk ż:'ć

dziki

ż'

Wątrob(

pęcherz

trzustk(

Trzustk wymi l< w zakre wienia. stanem

Masa

b,

0,135 dc

?ź

Podr czych s z powie Poprzec Trzu szym pI wym uc kowy, u brodawl zwykle Trzu

r

ma podr

szy po

e

L

- Płat lerĄ

I - krzywl

Wątloby (ryc.84_e) i wchodzi bezpośrednio w kontakt Z PIZePoną. Psa cechuje duża zmiennośćzarówno strukturaJna, jak i ilościowa większych dróg żółclowych. Zazwyczaj

przewodziki żółciowe zespalają się w 3_5 przewody wątrobowe, uchodzące

pojedynczo do przewodu pęcherzykowego' Przedłużeniem przewodu pęcherzykowego po przy;'ęciu ostatniego przewodu 1Ą.ątrobowego jest przewód żółciowy, (tciry pospołu z przewodem trzustkowym uclrodzi na brodawce dwunastnicy większej, w odległości2,4_6 cm od odźwiernika. U psa niektóre przewodziki żółciowe mog4 uchodzić bezpośrednio do pęcherzyka żólciowego, wówczas mówimy o przewodaih wątrobowo-pęcherzykowych (ryc. 67_d).

Pęcherzyk żółCiowy psa leży na wysokości8 plzestrzeni międzyżebrowej. Pęcherzyk żółciowy kota bywa czasami całkowicie bądź niezupełnie podwójny. irzewodziki żółciowe w zmienny sposób zespalają się w jeden bąclź w kilka-przewodów wqtrobowych. Przewody te łączą się z wężykowato ukształtowarrym przewodem pęchelzykowyn i tWoIZą przewód ż'ółciowy ' Przewód żółciowy oriz przewód. tlzustkowy uchodzą na brodawce dwunastnicy, odległej od odźwiernika około 3 cm.

TRZUSTKA MtĘsoiERNYcH Tlzustka jest W postaci p9t1i wąska i długa' umieszczona między listkami otrzewnowymi krezki dwunastniczej oraz sieci większej' Cechuje ja u psa duża zmierrność w zakresie ciężaru zarówno bezwzględnego, jak i względnego oraz wielkościi zabarWienia' Ta ostatnia cecha Zależy od stanu przekrwienia gruczołu i ZwiąZana iest Z iego

czymościowym . barwa może być jaśniejsza lub nawet ciemnoczerwona' M.sa bezwzględna u psa waha się między 15 a 108 g, a masa względna wynosi 0,135 do 0'356./. masy ciała. Podobnie jak u innyclr gatunków trzustka psa jest wciśniętamiędzy ,,troje zasadniczych sąsiadów,,, wątrobę, żołądek i dwunastnicę. Trzustka jako całośćsąsiaduje Z Powielzchnią trzewna Wątroby i częściąodźwiernikową żołądkaoraz z okrężnicą poprzeczl-lą/ może także osiągać lewą nerkę. Trzustka mięsożernych rna dwa lub jeden przewód wyprowadzający. W pierwszym przypadku występuje przewód trzustkowy, który łącznie z przewodem żółciowym uchodzi na brodawce dwunastnicy większej' otaz ptzewód trzustkowy dodatkowy, uchodzący na brodawce dwunastnicy mniejszej, czyli dodatkowej, ortiegłej od brodawki dwunastniczej większej o 23_80 mm (ryc. 69_7,2). Przewód trźustkoi,y jest zwykle słabszy od przewodu trzustkowego dodatkowego. Trzustka kota jest bardziej ustabi]izowana w zakresie kształtu i ciężaru' Budowę ma podobną jak u psa' Waży 8_10 g osiągając 0,f7"k masy ciała- Prawy Płat toWaIZyszy po brzusznej Stronie częścizstępującej dwunastnicy. Lewy płat siiniejszy biegnie stanem

e 8

a

Ryc. 85. Jama brzuszna psa. Widok od sŁrony dobrzuszncj

ściana miękka bfzlrcha z otrfcwna ścienną, b

Prącie 7 naPletkiem;

c

worck jądro\Ą')'j

d

sieć Większa'

Przyśrodkowy wątroby; e, jej Plat cz$.oroboczny, e,,_jejpłat Plawy przyśl.odkowy, f- ś]edzbna; krzywizna większa źołądka;h pęcherz moczowy' i - więzadlo pęcherza śro
Ptat lelvy

169

\,y7'dłLLz krzywi7.I1y mnic.jSZej

żołądka,utrzymuje sąsiedztwo z okrężnicą poPIzecZną

i dochodzi do śledz;ony. Z reguły, jako przewód wyprowadzający trzustki jcst czynny \rlko przewód tlztlstkolvy, uchodzący na brodawce dwunastniczej większej. W około 20% przypadkólv możc być czynny także przewód tlzustkowy dodatkowy.

.

S|Ec MN|EJSZA M|ĘsożEBNYcH

Sieć mniejsza nie wykazujc większych różnic gatunkowych' Wywodzi się ona z krezki dobrzusznej żołqdka, w której między listkami rozwija się i powstaje wątlob.r' otlzewna porvierzchni trzewnej wątroby przeclrodzi na żołądektWoIZqc dwa więzadła wątrobowo-żołądkowe i wątrobowo-dwunastnicze, które praktycznie składa się na pojęcie sieci mniejszej. Zgodnie z ną2q'ą 2mierzają one od wątroby bądŹ do krzywizny mniejs zcj zo|ądka, bądż, do początkowego odcinka dwunastnicy i przyczyniają się cto ograniczenia przedsionka torby sieciowej. ogólny opis patrz s. 31 3.1.

a-

t2

A.

bt.

s|Ec W|ĘKszA M|ĘsożERNYcH Sieć większa mięsożernych występuje jako charakter.ystyczr-Ly rozległy' spłaszczony worek, który na podobieństwo fartucha okrywa od strony brzrrsznej i z boków pętle jelitorvc (ryc.85). Wsponrniany fartuch otrzewnowy jest pt.zezroczysty i prześwitujQ przez rriego pgtle jelitor'l'e, mimo że składa się on aż z czterech listkór,r' otlze['nowych. Mowa tu o układzie stosunków w jamie brzusznej przy położerriugrzbietowym zwierzęcia po rozcięciu powlok brzusznvch. (Jbraz pętli jelitowych oglądanyclr pr.zez sieć większą ulega tym większemu ZatalciLl, im zwierzę jest barc1ziej otłuszczone. Chodzi bowiem o to, że Wnętr.Ze ściantorby sieciowej penetruje tkanka tłuszczowa W postaci pasmowatyclr złogów tłuszczowych towarzyszących przebiegowi naczyri krwionośnych o clrarakterystycznym oczkowatym układzie nawiązującym do nazwy _ sieć. Jedynie dwunastnica, śledziona i pęcherz moczo.tvy nie są oklyte przez maksymalnie rozbudowany u mięsożernych fartuch sieci większe1 sięgający od żołądkaPo $'pust miednicy (k, i h). W warunkach przyżyciowych sieć większa obejmuje tIZeWia jamy brzusznej od dołu i z boków rrie dopuszczaj4c do kontaktu jelit Ze ścianąjamy brzuszrrej. Sprawia to, iż ułatwiona jest perystaltyka jeiit, gdyż tkanka tłuszczowa sieci wypełniająca rt'o]ne Przestrzenie między pętlami jelit rrmożliwia im zachowanie okrągłego światła.Osobniki mocrro wychudzorLe mają utrudnioną pracę jelit. Tkanka tłuszczowa sieci może być traktowarra w całościjako podściółkatłuszczowa o Znacze. niu termoregulacyjnym w stosunku do trzewi oraz jako mieisce predylekcyjne do odkładania tłrrszczu o charakterze substancji zapasowej- Przesycerrie sieci elementami układu siateczkowo-śródbłonkclwego każe w niej upatrywać z kolei narząd obromy, przr d,r tny w zwalczaniu in[cLcii. U mięsożernych sieć większa sięga od krzywizny większej żołądka aż do Wpustu nrieclnicy, gdzie się gwałtownie zawija, aby odbyć powrotną drogę W Stronę tlzustki i dwunastnicy. Ponieważ krezka żołądkowa jest tworem dwulistkolr'ym, jako zdwoje. nie otrzewnLj, dlatego dobrzuszny pokład sieci większej, jako pochodna teiŹe Lrezb-, kontaktujący się ze ścianąjanly btzusznej, a tworzący ścianępowierzchowną sieci,jest

n

-'r.

m

- jelit

aI

1,

2,

nrię.Jzyp

tl, t2,

1:

także t' gwałtcl głębok;

oraz ś

otrzetvl łącznoś mu]ący t, trzew cląg mir nieje, g< głęboka

Pocz

ny więkl

lienalis,

dogrzbie śledzion

Lą

v o

t )

ł.) ,,2"'"to Ryc. 86. Położenie narz4dów jamy piersiowej i brzusznej świniPIfy Plóznym żolqdku

A l żebro; B -

H - m' najdluźszy' ] a

- ptuco lelvet b - grasica,

żebrowa;

'-

VII źebro; c - X żcnro; D- XIV żebroj E - m' biodrowolędźwiowy (Plzekrój)

e

c

- k'

biodrowa;

r i' *'-.*", c

m' ko]cowy;

serce z

wątroba;i z.rua"k,

g. ś1"lffi;":f'"j:il'"ll,:;".T;1,"*":.rl;:lr:::::"l:i";l."*;

"]'i'..,iE:^. :i^-:'.u.".ępih.u;

o

- ut.ężnica zstępującaj P . pęcherz moLzt'wy

3 je'o płat doogonowy; 4 lvcięcie sercowc' 5 - szcfe.ina a'ypł"ó-"*ąt.uy;'_j:.;-#.,(ilJ"::"':T.jiiill-:i.i:'*k:],'ff:i:#i'".1i:.n:j'""*i. :Ł.i1i:J;.r:;:'ffi..:"il':ff il:l"lx 'e &"ś.dk;y;k';l"'.jl-"..p"1u*1, 15 pierwszy zakręt . J;:.:T.]"..J-}:*1.;1i::i:J.:J:."

'ewcgo;

tworem dwulistkowym. Ściana powierzchowna sieci przy wPuście do miednicy i żachowując nadal strukturę a*',ltl"ito-ą staje się ścianą :li:.::::.."'ę-^".Tija bezpośrednio z trzewial:rLj' Ściana powierzchowna sieci l]I]"11.]]*'l, |.itaktuJącĘ oIaZ sclana głęboka Przylegaja do siebie tworząC w sumie cźterolistkowy fartuch otlzewnowy sieci Większej sygnaliz^ow.any.we wstępie. ściu"o gtębol.u ń;ą'ui; łącznośćz wargą dolnq otworu sieciowego, "i".i utworżoną przez"fata otrzewnowy obei mtt1ący ż'. wrotną oraz t. wątrobową, nawi4zujący p,,y,ty^ łqcznoŚć z trzustką oraz 9l-ó. sieciowy za pośrednictwemp.ża"iońu torby sreciowej stanowi l"'l"11^T: cl4g mlędzy Jamą otrzeu/nową a światłemtorby sieciowei, które praktycznie nie istograniczające je ściany torby sieciówej (s.luiu po*i"."chowna leią'gdyż i ściana głęboka) przylegaj4 ściśle do siebre. Początkowa częśćściany Powierzchownej torby sieciowej w sąsiedztwie krzywizny większej źoł4dkatworzy uwypuklenie ;""" ;.i'łki";śl"d"io,,o-y., także

,".n"",'" rozwijającym listkami krezki 'śledziona doglzbietowej żołądka. ''*.-"o'y Krótki 'l-'ąa.m odcinek sieci r".lięts'"j *iązący k,"y.,,nę iloł4dka ze s|edzionq przv|mu je nazwę więzadła żolądkowo-sńizI;;;1.;'

lłnalis: 8dy1

pst

171

Za zÓ

w)

Per

odr oPź

ok( kor C,ś zÓ\j

twc wr4

nyl Ryc. 87. Polożenie narządów jamy piersiowej i brzusznej świniPrzy mocno wypełnionym źołądku A - I żebro, B . VII żebro; C XIV ż€bro' D.. XV żebrq E wyrostek ko]czysty lu kręi]u F

stek ko]cuysty III klęgu lędźwiowe8o;

G

H

Piersiowe8o;

wyro

i"l-.*"' l ].,""t"r. . płuco ]ewej d _. serce'wraz z workiem o"i"i';.*f.' prz€Ponyj i ' ::];"-."1b' |:e]yk'. r. wątroba'8 źC'ądek; h -śledziona' i. nerka ]erĄ'a; k je]ito czcze; l jeti " -ęse "ebrowa to ślep!; m - or
k' biod.owaj

r.'

oclśro<]kowy okrężnicy

tyło

tkar nycl wz8 wzg

E

ż'oł4

nych

nach

awI

wok

PRZEWoD PoKARMoWY WŁAŚC|WY ŚW|Nl PRZEŁYK ŚWlN|

TT'*,,Tl:p:c?na

S,tg W tylno-górnej ścianiegardła przedsionkiem przełyku {ryc. JJ), ułozonym dogrzbietowo W stosunku do krtani. Z krtanią p.'"łyt l"'t mięśniowego, które odchodzi oa

?:::::!,-.,11^:::;1 |...T"

tei,. d ndstępn'ie wprom ien iow u je w m"l..'ą.ti.i.tu,"/o-liuj ięśniciwkę przełyLu. |':,T:1i:]-r1::::lel:Wa )wlat|o przely|u ulega zwężeniu r,r odcinku środkowvm Błona mięśniowaprzełyku jest prawie na całej długości żywoczerwona, co świadCzy| ze ]est Poprzecznie prążkowana. Jedynie krótki odcinek końcowy przełyku, ttlż:, przed wpustem ma mięśniówkę gładką. w podśluzówce oa.l.ll.u, po"'ąil.o-"to występują skupiska grucżołów śluzówych, które Stopniowo w kierunku Ęi"."Ykł aozotądkowym u|egają przerzedzeniu Również twory tkanki limfatycznei w postaci grudek czy mieszków migdałkowych, bardziej obfitycń w odcinku początkowym, stopnrowo w stronę żołądkastaią Się coraz mniej liczne.

ktery tej lĄ a całt miesz tynua ż'ołą skośn ściera

uchyłJ Błr

dwie l i dobr

Sto

położe MN

jamy t wysun

międz1

ż'ołąd

żoŁĄDEK' VENTR|cULUs

ŚW|N|

żolądek świnijest jednokomorowy z|oż:ony (ryc. 61*D). oznacza to, że obok ś]uZóWki tyPu gruczołowego pokrytej nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym, w}'stępuje też śluzówka typu przełykowego, bezgruczołowa, wysłana nabłonkiem wie]owalstwowym płaskim. S|uzówka bezgruczołowa, zabarwiona na kolor jasnoperłowy, u świnizajmuje około f u śluzówki żołąclkai znajduje się w początkowym jej oclcinku jako konĘnuacja śluzówki przełyku. W śluzówce gruczołowei je1 częśćzaoPatrzona w gruczołyl jest w porównaniu z innymi gatunkami rozległa i zajmuje około 2f całej śluzówki ż'o|ądka (f, 3, 4). Częśćdenna, zawierajaca gruczoly żołądkowe właściwe'czyli denne' jest nrnieisza, bo zajmuje około I obszaru śluzówki (3). CzęśćodŹwiernikowa, wyposażona w gruczoły odźwiernikowe, stanowi tylko /u śluzówki żołądka (4). Częśćwpustowa w miejscu, gdzie graniczy ze śluzówką przełyku, twolzy ślepo zakończony, z grubsza o tlóikątnym zarysie, uchyłek żołądka,stano wiący charakterystyczną cechę żołądka świni.Podstawę uchyłka odgranicza od ściany żołądkabruzda, przy czym wierzchołek uchyłka jest skierowany w prawo i ku tyłowi (ryc. 6}1, 1,). okolicę odźwiernikową śluzówki charakteryzują podłużne fałdy. Ś]uzówka żołądkaświniobfituje' zwłaszcza w okolicy wPustowej, w skrrpiska tkanki limfatycznej bądź w postaci mikroskopijnych rozproszonych grudek chłorrnych, bądź w skupiskach dostrzegalnych gołym okiem' rysujących się jako małe wzgórki z kraterowatymi zagłębieniami. WyraŹne nagromadzenie tych klaterowatych wzgórków ciągnie się na śluzówce wzdłuż: krzywizny mniejszej żołądka. Blona mięśnioważołądkaświnijest typowo tlóiwalstwowa, jak przystało na żoł4dek jednokomorowy, i tWoIZy WaIStwy włókien podłużnych, okrężnych i skośnych (ryc.64)' Warstwa podłużnychwłókien rnięśniowych skupia się na obu krzywiznach żołądka.oprócz tego włókna podłużne występuią między uchyłkiem żołądka a Wpustem oraz w obrębie odŹwiernika. Warstwa włókien okrężnych występuje w okolicy dna i odŹwiernika. W odźwierniku tworzy mięsień zamykający oraz charakterystyczne nabrzmierrie odŹwiernikowe wystające do światłaodźwiernika. W skład tej wyniosłościpoza włóknami mięśniowymi wchodzi także tkanka tłuszczowa, a całośćobleka błona śluzowa.WaIStWa włókien skośnych w częścidennej żołądka miesza się z włóknami okrężnymi. Blaszka Zewnętlzna walstwy skośnej stanowi korrtynuację włókien podłużnyclr przełyku i rozpościera się na obie powierzchnie żołądka,tj. ścienną,czyli plzepol-lową, oIaZ trzewną. Blaszka WeWnętIZna Warstwy skośnej tworzy w okolicy ujściaprzełyku słabo wykształconą pętlę wpustową i rozpościerasię płasko po obu stronach częściwpustowej. Jej też dziełem jest mięśniówka uchyłka żołądka. Błona surowicza żołądkato powierzchowna okrywa otlzewnoWa, która tworzy tu dwie krezki (w odróżnicniu od po1edynczej krezki dogrzbietowej jelita) dogrzbietową i dobrzuszną (rozwój żołądkaoraz budowa sieci). Stopień wypełnienia żołądkawpływa nje tylko na iego kSZtałt, ale i zmieniające sie położenie(ryc. 86, 87)'

Miernic wypelniony żołądekświnileży całkowicie W częściweWnątrzpiersiowej Nie dotyka on dolnej ścianybrzucha. Jego najbardziej dogłowowo wysunięty punkt leży w płaszczyźnie poprzecznej, na wysokości6-9 przesluzen:. międzyżebrowej (ryc. 86 f), zaśnajbardziej tylny, należący do wierzchołka uchyłka żołqdka, leży po lewej Stlonie w p|aszczyźnie XII_XII kręgu piersiowego.

jamy brzusznej.

'173

dwur 0,7 1 przyl

Dwu

przes

dzyż,t'

Cr

da siq

nerki

się ku

stnic)

mep

doogr część

płasz<

uzysk Ku pr poPrz

2 5ct dwun 20-25

wód

Ryc. 88' Jelito śWini po wyjęciu z jamy brzusznej

a

częśćzsięptljąca dwunastnicy' a, jej częśćwstępująca' a,, _ fgięcie dwunastniczo.czcze; b pęt]€ jelita czczego; c_jclito kręte' d jelito ślePe; e - oklężnica wstęP jąca, jeizakręty dośrodkowe; f jejzgięcie środkowe; 8, g,- początek i koniec zakrętów odśrodkowych; h - oklęźnica poPrzeczna; i - okrężnica zstęPlljąca; k odbyt-

nicaj

i

t.

krezkowa doczaszkowa

Silnie wypełniony żołądekulega rozciągnięciu przede wszystkim od krzywizny w dół i na lewo dotykając ścianybrzusznej na poziomie 9_12 chrząstki żebrowej (ryc' 87_g). Podczas tych przemieszczeń żołądka wątroba, głównie płat lewy, ulega zepchnięciu, podobnie jak okrężnica, z lewej strony na prawą, a pętle je]ita czczego ku Ęłowi. większej,

t

Obfici

Pra w

jamy ł lamy ( kontal IZCIn

1

Sto

ku pr( a stożr

ż'ołąd

znaczt

JELITO CIENKIE SWINI Podział na jelito cienkie oraz jelito grube, w przypadku świni,odpowiada sugestiom zawartym w przytoczonych nazwach jelito cienkie ma zdecydowanie mniejsze światłoniż jelito grube' Odwrotnie jest z długościąjelita cienkiego i jelita grubego (tab. 9). U zwierząt wyrośniętychdługośćjelita cienkiego osiąga 16_21 Ir., z czego na 174

T-

dwurrastnicę przypada O,75_O,95 m, na jelito Czcze 11_19 m, a na ielito biodrowe 0,7 1,0 m''Przeciętna długośćjelita grubego wynosi e,o.o,ó ... .'"go na jelito ślepe przypada 0,3 0,4 m, rcszta to okrężnica o.-.u' "

n.lbut.]i.n.

' .'

DWUNASTN|cA ŚWlNI od odzwiernil.a, po prawej st-ronie na wysokości 11 .ię przetunięci.l o iedn4 przó'trzen mię azv7eDroWd do przodu lub .lou,li.l 'u".,.lją Częśćdoczaszkowa dWunaStniCV. ZaoPatrzona w krezkę szerokości 5_6 cm, ukłapowierzchni tizewnói wątroby i ;;;;.k" ::":'.'.:'.'.u:'"d'.-ie P.""dowi od prawej Poziomo pętlę esowatą, sigmoidea 1.yc. osiIr-l1. ru p,'iji..z.J ::e-rll ls:aW1on4 :lns& slę ku tyłoWi za pośrednictwem zgięcia cloczaszkowego jako częŚc Zstępująca dWun.rstnicy (3). Część.zstępująca wypoiażorra krgzke ańgos.l *ro cm biegnie po stro1t nie plawej dolnie w stosunku. ncrki i ku ty io*i, nuy p.'"1je -."gię.i" 1:p*l"j W zgięciu doogontlwym doogonclwc (1), przechodz4c Iozpoczyna się d11unasJ!c1"1-:t':"ę-l:-ą (5). Częśćwstępuj|ca 1eż1' g,ibietowo' tuż na iewo od :1::: :'::ępu'4c;a ptaszczyzny pośrodkowej i biegnie w towarzystłVie ok.i,ilcy (H), Z którq uzyskuje połączenie otrzówrrowe przy tldzialL "stęp.,1ącei f.łd" J;;;;;i";"zo-okrężniczego (21)' Ku przodowi oc1 t' kre:kowej i1ocz.rszkowej .'ęs" *.,ęp"ii." kcurtaktuje z okręźnicą poprzeczną i ostlym łukiem n111dlu7a się na prawo,w'jelito czcze. V,.l odlcgłości 2_5 cm od odźwiernika na ś]uzówce dwunastniry leży maiych rozmiarów brodawka dwunastnicza większa, na której uchoclzi ."..nii" p1'"-J,J)ot.io*y. W odległości 20_25 cm od wspomniarrej brodawki znajdrrje gali" u Śwtni uchodzi przewód trzustkowy dodatkowv. "ię -i"i'ó

;,:Jl'1.".lffiJł;"i**ii:

JELITO CZCZE SWINI obficie spętlone jelito czcze świni iest podwieszone na rozległej krezce, która się skud"czaszkowym krezki. Wypełnia o,-'o * ,,lo.i.Ji .ie.ze prawą stronę l::I:::l]1 o,j1^..1Tl pętle mosą się ztlaleźć * l"*q, aor""1 .'|s.i l]TI lilil1"J. !-.]:.ry".1e

jtri1i.TiŁ"J"i:::#]ffi yT1'lJ.l;

ii,ił#".*lJ.ililii"'ii:]'4łT??;,.' kontaktuiąC z dwunashricą l trzustią,orlz p*-ą

;;;!,"Ji" ot..ęz'.i.ą, pę"hnmoczowym i macicą. "";ką; " Stopień wypełnienia żołą<1ka ma oczywiście wpływ na położeniejelit' Przy żoł4d' mogą.się p.=,'..ąŻ .'u lewą mięclzy żołądek, i:'l.#ll^'":::]"]]:1 :,::.':9. |Zem

"ń.'ę

ffi..':i;:Ę.iiili.:#?;riT5jl"''T ;:::.il.ff':l ::"*y ł{'.'*=':.J;:lfi Znacfnie Pętle jelita czczego ku tyrowl. JELlTo KBĘTE SWlNI obok zgrubialej mięśniówki (w jelicie czczym jest ona znacznie słabsza) jelito kręte odznacza się ieszcze posiadaniem. ,,podwójnei krezki-. obok

klęte8o wystęPuje po przeciwległej stronió

175

# stosurrk" a"

r'o..nt.,ej krezki jelita płat otlzew-

ł";

"'"."łi

tJłdu krętnicZo.kątnikrezki w postaci dwulistkowego nowV Zbliżony wyglądem do

""ii,il'i;-",?-,ii'!:,:::

i::liii''.:':.:ii:':1X,"i'.";il1".1;J,,X'ii''Jf:df"',:l

;i"ilffi :i"if :.Y!Ę!:}"li:+:il-*j;3""*"ff l::;-n.xxl1!i',"xij-'jl; .:jr:*lxi'x#t{*-1pąigęg11; T:iliJi:l1i:{.:.1:fi

i"-*Ł.'Je.il:$'ł'b:ii*.h;'*nnł:lL3;;;;;".";"li." w obrębie cZoPu ic]ltJ okrężna kreteco.

JEL|To GRuBE ŚW|N| uwypuklenia. w 7ndcznel mierze w taśmy oraz je'| wrposlżone swirli grube WStęPu]ąca Ielito ica, a zw|aszcza jej część i."J"'"',gęo". dlugosci dominuje okrężn (ryc. 88-e).

.lrltro Ślepe

swtt.lt

I,:,,.:.J'Til}T;.T.i'-T{ł."x':':*Ęi'iTi$ti,'1ruiilłxl#:r#il$:

łiffi 'ffi ą*.*ie5

t*śłŁ*ffi ałłł*ł*Ę*lf

:J:'':I'ffi ,il1;""-..H*j{T j.1{.$!,łĘ:-'lffi J#j;d'"H":łłm.'t

#*urni,J.***iffi wynosi ślepego

1,5_f ,2

;J:,1'JrT"si*ri:;"'-'*il;i:l[:2Tl#

I.

początkowl odcinek okreżnicY, a Charakterystyczny układ wykazuje

(ryc Z8ię

kien (12).

czyf

'li::

:I#lill

"*rru:ii-l.#li{.1s;xiĘ;ęffi

i:1H;r11,ffi :'.l:il"1:ffi

3il

ukła

oKBĘŻN|cA l oDBYTNlCA SW|Nl

;*-'';ffi ':l"'"*ffi

L

rixi*ii;;fu

:li.i:::l:;;t,i,,":r:iir jfu i*:*,""*lł*i##,:ił,i'"t**'ń:'.:":;l:**tł ,,J.]i1l,i,].i.1;3.,x1

*t-"ł*i#*i::j:lś*l..".ru"*fi:+|.$łi#.?#"liyx; 176

podr rów]

2

choł

S 1Ą/Stę

C

prza okrę

te-

tei

u-

te uLci

(a ta

Ryc. 89. W4troba świni.Widok powierzchni przeponowe;

.a .e

tl

v

. ,."-:Iifir'.'i:i]V'a

prfyśrodkowy'b P]"tP."*yb..'";;u]

P]at|c\Ą}

:*ffi);;;$.:;:'ii::::;-

-p,utp.o*yp.'ys.oatn*y'

T1.'"'r]:,$*:J";:'',';:'Ł1x::.::-...ilJi,'#-.':xi.;l'::T

,L-

n a

i,f ,:. :it;tTt;xi,J:ll.i':i#fl 'y1..l:l"T:.;|.' il.}J,ff 1'f :;.];:ił; cieńszym odcirr. iĘ:":Łi[1'"|.i"J"?x.,ti:"'"",..9iy";*#;#i*lieco 1 3yr9rt,y- kierunlu _ od w iilii;:);:::l.iffi *ix'Ji";"..i#T.*#:;.i:#:łfu l'lii::::..* ii:ilłijti:Jffi **"y3i:xi:Ipj:i|;i]ł..k'ffi #*#:l"iTŁ:",.ffi .*;17z'"*v*łe

,;i;il;.T$i#"'Twewnatrz

Zah.ręt) Zewnętl'/ne mai4 wie|sze swiat|o

stożka , bliż,ej jego osi, można je

is4 wyposażone w

iltfili:i.ł"[fi:;n*ł'ł:l;1*':l#J:ili.i;?',iii::) *.il..i^i'

iJ::[,"!''

zołąd(a oaui;"

Ustatni Zakręt odśrodkowv l

"li.o'"iJ "j.p.r.jJ'"

slożka o|rężnic1

r;*l;l:l:*:ł$H::#{*;:j5ffi f *:TTf{#i:-r.ll.3k* 177

abv ulec plzedłużeniu również w krótki odcinek okrężnicy Zstępującei (ryc. 65_H; 36_11. cląg"ie się ona tuż obok p|aszczyzny pośrodkowej umocowana na otłuszczone' k.ezce i pizedłuża się w odbytnicę (ryc.65 B_J;88-k), którą cechuje obszerna bańka.

I

I jego

wm

cza

KANAŁ oDBYToWY SW|Nl

jlz tlzy

strefy śIu' Kanał odbytowy świnijest stosunkowo krótki i Od ślupłaskim. zówki bezgruciołolyej wysłanej nabłonkiem wielowarstwowym strefę jednowarstwowym cylindrycznym, zówki odbytnicy, wysłane; nabłonkiem skórną strefą między granicy ojd'iela kiesa odbytowo-odbytnicza. Na "ł..po*ą a powłoką ciała wystęPuie kresa odbytowo-skórna. obejmuje znane

t

Prze

N

towE

N

stroll

mied

Skup

zasac skup: zento

Bi

całegr

towar sazon

w jeli<

cza

os

7,1,5-:

z lego śIuzól,

ujścia

Szczeg

gruczc sunkor (ryc.6t

środko

sty

(d)

t.qkąt,

lvta!

\\ 1

'|

Ryc. 90. Nalządy jamy blzusznej prosięcia

lvątroby lewy Przyśrodkolvy;3 Plat wąiroby lcwy bLvny' Plat wątroby PralĄ,y plzyśrodkowy;2 - ptat pęcherz noczowy; 6 - więZadlo Pęchcrfa boczne

- jelito c,cfe'

5

178

1-2,s k

Głę1

powier wna za wyciskr nie wct

Mięsień zwieracz odbyfu wewnęfuzny jest mięśniem gładkim. Mięsień zwieracz odbytu zewnętrzny jest podwójny' poprzecznre prąŹkowany, przednia obejmuje odbyt. U simców. częśćjego *ł.ot'".. wpromieniowuje 1ego ,cz .ęść' w mięsień opuszkowo-.gąbczasty, a u samic w m. zwieraó sromu. Tylna częśćzwierlcza Zewnętrznego obeimująca brzeg odbytu u samic przechodzi Łeź w ściany boczne przedsionka pochwy. Między powierzchnią dobrzuszną.kręgów ogonowych II_I a ścianą dogrzbie-

.*.u.P"$i odbytnicy przebiega m. odbyńiczo-Ęonońy' Mięsień dźwigacz ódbytu rozpocz1rri się obuńor.yml po..jami

stlonie WięZadła krzyż'owo-guzowego szerokiego' zwaiego'

miedlicy i obejmuje odbyt z boków.

po wewnętrznej

teźr, więZadłem

szerokim

SKUP|SKA TKANK| L|MFATYCZNEJ W JEL|TAoH ŚW|Nl

ti$1v;z1;i przer,rrodzie pokarmowym świniwystępuią w dwóch :yff!-.o?"o'postaciach jakowgrudki chłonne samotne oraz jakó gńaki chłonne 1::1l':'y* sKuprone, Zwane też płytkami chłonnymi. Jedne i drugie są u świńj obficie repre-

zentowane.

ziarna prosa q1{ti wystęPują w błonie śluzowej 9tr.tonn9 wyjatkiem jelita ślepego, gdzie sq skąpo ,.p."'"ni tovr'ane i stopniowo w kierunku tylrrym zyskują na licżeńnoś"ci. ltyti.i .t'io"rr"'-yp"saźo.ne w charakterystyczne kraterowate zagłębienia są natomiasi szczególrrie oL?ite w jelicie cienkim' Skala ich wielkości jest rozl"eg1a _ od Oi ao so ... ot.,g ł jest zwłaszcza ostatnia płytka chłonna w końcowym odćinku jelita cienkiego, któ'ra może mieć 1,15L20 m. Jak'z tej informacji wynika, ciągnie się ona przez óe jelito kręte i wraz z calego "",j':'::-::.:::]|."i: Pr7ewodu Pokarmowego z

lego

czopem wkracza na obszar jelita.grubego, aby się rózprzestrzónić z koiei w jego

śluzówce, lecz

tym razem na niewielk-im ie| obsia,,i, ottło to cm, w sąsiedztwie

ujścia krętniczego.

WĄTHoBA ŚW|Nt ą

cechą wątroby świnijest widoczna gołym okiem budowa zrazikowa tego

rozrostem tkanki |ącznej międzyzrazikowej. Só: :i1.ł::]:'-:.i:'lii: *'1:':b" świni jest podzielona glębokimi wcię.iu*i ńięJ.yj"t"*i-i ]y""|Y: p]."l|i*y

i^,.-1,l11.

boczny (a),płat lewy przyśrodkowy (a,), płat Prawy ptzyczęsci osróato*";, io.ni", i"'y płat o'onia. który u świnj, wbrew nazwie, ma-zarys

P:":y boczny (b). w ,\lq P'll Łł'j (o,. dohle Zas płat czworoboczny, i iest mały (c).

świriza|eży wieku.i stanu odż}.wiania. Waha Yr::..il:o' k& co stanowi około 1,7o/"2d masy ciała. ^5

srę

w granicach

uwypuklona do wnętrza jamy klatki piersiowej przepona sprawia, że przeponowa iest s]ńie wypukla .tym 1ryc.'8ó), ptwie.z.hniu trz":':i:.l'" Y1b-oby zaśjest. odpowiednio głęboko wklęsła.. Poza u.)i na poi,ierzchni trzewnej yi: prawa nerka świŃ w przeciwieństrvie do irurych ssakónl ]f^i:1|:Try,'qo wchodzi w kontakt z wątrobą. Tępo zakończoiry b,zeg dog.'iietowy ma bruzdę Glęboko.

179

dla ż. głólr'nej doogonowcj, slrlc

tts aenąe cąoae

cąudnlis, któIa nierzadko przekształca się

w przówó.l, gdy ilanka wątroby obudowuje ż. główrrą doogonową ze wszystkich stron.

Więzadła mocujące wątrobę świnisą takie, jakie wymieniono w opisie ogólnym Wątloby' Charakteiystycznc clla omawiancgo teraz gatunku jest Stosunko.v\'o Słabo wykształcone więzadło tróikątne lewe (5) i więzadło sierpowate (7). Wątroba śu.'irrileży prawie całkowicie wewnątrzpiersiowo. Jest ona zepchnięta przcz położonY po większcj częściz lewej strony żołądek,bardziej na prawo. Po stro. rlie grzbJetowó1 Wątlirby, w lcwej połowie jarny brzusznej, przePona jest pozbawiona okr|*y ze Stlony Wątroby i u'tym miejscu Stvka się Z Przeponą żołąclek.Najbardziej clo prz,odu wysrrrrigty punkt wątroby leży w ptńliżlr moStka.W płaszczyŹnie segmen' talnej przebiega1acej na wr.sokości 5 przcstrzeni m ięclzyżebrolt'ej' Tylna granica wąt'ob,v leży wzdłuż Vll ViII żebra. Po stlonic PIa\,\'ei biegrrie łtrkienr, Pclcząwszy od X _XIv żcbla, <1o spojenia z chrząstką X_X] żebra, Po czym, od tego nricjsca prosto' padlc w dół, sclrodzi do dolnej ścianyjamy brzuszncj. Głębokje wcięcia mięłzypłatoweumożliwiaj4 przesuwalność płatów wątroby i wzajenrne zachtldzenie rra sic'ńe. Tak się c1zicje w clkolicy Wyrostka mieczykowatego, gdzic skupia1a się obydwa ]elr,e Płaty, a czaśami i płat prawy przyśrodkowy, a zaleźlre jest to od stopnia wypeInienia żołądka, który wpływa na przesurvalność Płatów Wątroby' 'Gruszkowaty pęcherzyk żółciowy swoim dncm nie sięga nigdy do dolnej krarvęc1zi wątloby' Lóży rra pograniczu płata cZWoIobocznego i pl.aWego przyśrodkol'r'cgo (ryc.68-8).

TRZUSTKA ŚW|Nl W trzustce świni,podobnie jak u mięsożernych, można wyróżnić wykształconą część ośrodkowąw posiaci trzonu olaz clwóclr płatów, plawego i lewego, który jcst lepiej IoZWinięty 1.yi. zo;. Częśćośr.oclkowajest Plzebita otwolem pierścieniem trzustki (3.), przez który przcchodzi ż. wlotna. Ćzęśćośrodkowa trzustki kontaktuje z ktzywizną mniejszą zo|ądka onz z częściądoczaszkclwą clwurrastnicy. Płat prawy tlzustki towafu ySzy częścidoczaszkowej oraz częściZstępującej dwunastnicy. Kontaktuie się on z przednim końcem prawej nerki i leży częściowo rt' obrębje więzadła wątrobowo-dwunastnicze8o clraz krezki dwunastrricy. Płat lewy, wsu11ięty między tylno-górną klawęilŹ śledziony i przedni koniec lewój nerki sięga do lewcj ściany jamy brzusznej' Nawiązuje też:' ł.ączność z okrężnicą poPrzeczną oraz z podstawą clkrężnicy wstępujacej (ryc. 86 1r)' Po stronió dobrzusznej tlzustka glaniczy z końcowym odcinkiem okrężnicy wstępującej oIaZ z okrężnicą poprzeczną. Początkowo występuj4 dwa zawiązki przewobó* -yp.o-od'ającyclr trżustki' (Jstatecznie zaclrował się tylko jeden, przewód trzustkówy dodatkowy, który uchodzi do dwunastnicy na jej broc1awce mniejsze; (ryc. 70 2). Trzustka świnio masic powyżej 100 kg waży 100 150 g.

Przł

wła

dok

kor

zm)l barc

Ws

pok; zasa

pa ch dują.

JeSt ź

z

WYW nrrbłt ż'ernę nei c

błonr

-o]4

treśc bakte

konia w org ze strr z cclr or8an maJacl

zywlc

Ptzeły

prz.eły

krtani którycl zarowr dinalis Częśćs od stro

prZeiśc

stronę

]

Do:

przełyk

PRZEWoD PoKARMoWY WŁAŚC|WY PRzEzUWAczY Przeżuwacze swoją nazwę Systematyczną zawdzięczają charakterystycznej dla nich właścirvości. Oto przyjmowany przez nie pokarm roślinny jest pospiesznie i nie dokładrrie zmtażdzony zębami

i przesłany do żoładka, a ściślejdo największej

jego

komory, którą jest ż.wacz. Tutaj pokarm jest przeiściowo magazynowany i ulega zmiękczeniu. Następnie, gdy z.wierzę zakończy Pobielanie pokaImu, PIZystęPuje do

bardziej dokładnej mechanicznej przeróbki karmy zmagazynowarrej w żwaczu' W spokoju, nierzadko w pozycji leżącej, przystępuje do aktu przeżuwania' Treść pokarmowa ze zwacza odbywa Cllogę powlotną do jamy rrstnej małyrni porcjami, na zasadzie swoistego aktu wymiotnego, Powtarzające8o Sję Systematycznie w odstępach czasu potrzebnyclr na dokładrre loztarcie Za pomocą zębów i naślinierrie znajdującej się w jamie ustnej porcji. Po powtórnym przesłaniu jej do żołądkawysyłana jest ze zwacz"a do jamy ustnej nowa porcja do przeżucia. Zwacz swojcj przydatności ftrnkcjonalnej nie wyczerpuje na okresowym przechowywaniu treści pokarmowej, mimo że jego bezgruczołowa błona śluzowa pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim mogłaby na to wskazywać. Ssaki roś]ino żeme nastawione nie tylko na mcclraniczną, ale i chemiczną przeróbkę trudno Strawnej celulozy mają pIZeWód pokarmowy dostosowany do maceracji i fermentacji błonnika.

U koniowatych WystęPuje silnie rozbudowane ielito grube. Przezuwacze

żołądekwielokomorowy złożony. U jednyclr i u drugich w przeróbce clremicznej treścipokarmowej biorą rrdział enzymy, lecz nie tylko własne, ale wylwa|zane przez

mają

i pierwotniaki żyjące w symbiozie z organizmem ssaka (w jelicie grubym i w zwaczl przezuwaczy). Flora bakteryjna lub fauna pielwohicza bytująca

bakterie konia tv ze

organizmie Ssaka ,,płaci,, za tę produkcję enzymów rozkładających celulozę. Lecz strony mikroorganizmów nie jest to zabieg całkowicie altruistyczny. Uzyskują one

z celulozy składniki odż.ywcze na własne potlzeby. W ostatecznym rozrachunku organizm żywiciela też nie traci na tym, lecz zyskuje. Bakterie lub pierwotniaki mające krótki cykl rozwojowy szybko giną i same ulegają Stla.iĄ,'ieniu przez organizm żywiciela już jako białko zwierzęce.

PRZEŁYK PRzEzUw AczY Przełyk przezuwaczy rozPoczyna Się Po Stlonie górnej gardla przedsionkiem przełyku (ryc' 37_e) i przy|ega od Stlony grzbietowej do chrząstki pielścieniowatej krtani umocowany do niej przez m. pierścienno-przełykowy, nazywany przez nie których ze względu rra uścięgnienie terulo cricoesophageus. Podobnemu celowi służy ZaIóWno palzysty u bydła m' przełykowy podłużny boczny, m. esophageus longittldinalis lateralis, jak i równoimienne dogrzbietov,ty, tlorsllis, l d'obrzuszny, aentrllis. Częśćszyjna przełyku leży Początkowo w płaszczyźnie Pośrodkowej kontaktując Się od shony grzbietowei Z m. długim sZyI, brzLlszni.e zaśZ tchawicą. Mniej więcej przy plzejściu Ł Początkowej odcinka szyjnego przełyku w 2f dolne prze|yk zbacza na sronę 1ewą i oSia8.] WPtl5l |.|atLi piersiowej' Do zabiegów chirurgicznych nadaje się najbardziej f|ylna częśćodcinka szinego puełyku' Należy jednak przy tym Pamiętać, że w sąsiedztwie przełyku przebiega 181

Bło

wskazr w okol zwęzeI srowy I wei o\Ą Mie].scŹ

cie gło. wysokr Mię racze ź

przełyl

m.

zw:

około 9

w nau/iasach Ryc. 91. stosunki wielkościowe poszczegótnych komór żołądkabydla w różnym wieku; podano ulamki wielkości naturalnej

D

A

cielęcia trzydniowego osobnika dorosłego (]{J

a_ żwacz;b czePiec;

c

(/d,

B

- księtij

-

cielęcia czteloty8odniowe8o

(zJ, C

osobnika trzymiesięczneto

o\ n"-

(fd,

d _ trawjefu€c

B-

t. sz11na wspólrra, ż' sz11na zewIlęIrz1aa, pień chłonny tchawiczy' n. błędny' pień *'pói"','l''y, n. krtanio.!Ą/y wsteczny, węzły chłonne szfine, a u osobników młodych grasica (ryc. 60).

"

Częśr'piersiowa przełyku sięga od wpustu klaiki piersiowej po rozwó| p.""łyto*y p.""pony i jest objęta liśtkamiśródpiersia. Już w sródpiersiu przedsercoź',o-.' położenie w płaszczyźni'epośrodkowej i układa się i"y*, p.'"iyl 'uj^.l'j" g/zbl"iowo,- stóunku do tchawicy (10'). Na wysokości rozdwojenia tchawicy i.podco odpowiada 4_7 Ptzestrzeni międzyżebrowej, przełyk ktzyżlje się Jtu*y ""."u, ł..kie. aorty i prżechodzi w obręb śródpiersia zasercowego/ gdzie osiąga rozwór 'prze|ykowy przepony na wysokości 8 Przestr:eni mięc]zyźebrowei. W częścizaserco. i""i sioapió.śiu * sąsiedztwie przełyku leży silrLie rozwinięĘ węzeł chłonny śródpiersio-y dóogono- y (24). Zrniaiy chorobowe w Ęm węż|e, połączone z jego powięk."",-,i"-, ńga pó-odo-uć uclsk na przełyk i towarzyszący mu n. błędny (43,'). 182

a-kŹ)

dodatkowa

k

przedsi(

m'ięśniowa

Ę.1:ły!u przeżuwaczy jest na calei długośclzy.woczerwona, co jej mięśniówka poprzecznie prążkowani. Grutośćmięśniówki w okolicy szyjnej osiąga 4_5 mm, a w odcinku pieisiowym tylko 2_3 mm. Największe 'est Jeży na przejściuf przednich w /, Ę|ną. odcńek pier:,:-:::]-"-:Ii.,ł"'Przełyku slor,vy plzełyku ulega stopniowo ku Ęłowi poszerzeniu' aby osiągnąć w częścikońcow-ej.owalny przektój o wymiarze wzd|lż ż.8 cm i wymiarze poprzecznym 4_5 cm. usposabiającymi do uwięŹnięcia ziemniaia czy buraka są zgięY]"'..,:T T'!:.9ziej cle Błowowo-Szine przełyku i zgięcie szino-piersiowe, w odcinku piersiowyrrina ,Błona

Wskazu]e, ze.

Wysokości podstawy serca.

Mięsień tarczowo-gardłowy oraz m. pierścienno-gardłowy'ujmowane jako zwie. 5ardła doogonowe, przechodzą na przelyk' gazie stają s|ę m. ZWierdczem Przelyku doczaszkow5lrn. Przy zakończeniu przełyku mięśniÓwka okręź:na tworzy racze

przełyku doogorrowy' Całkowlta jługośćprzełyku k.owy wy.,ośi T'^:-j:'1Y oKoto e2-95 cm, w tym na odcinek szyjny przypada 4f_45 cm, odcinek piersiowv

Ryc. 92' Zołądek bydła. Widok od strony lewej

A-.worek żwacza dogrzbietowy; A,- worek źwacfa dobrzuszny; B czepiec; D a - kz}"n żna do8rzbjetolv a żwa'Cza; b iego krzywizna doblzu"'""'. d.""a" lewa;

d

bruzda doczaszkowa;

- w:r:t' sleey

1"::'-::T:11 żwaczq ] _ zachylek

trav/lenlec

poii"zna lewa; c, bruzda

e . bruzda doo8onowa' f - bruzda Wieńcowa dogrzbietowa; g _ oruztta doo8onowo-dosrzbietowy; i wor€k ślepy dńgonowo.ooorzuszny;

żwacza; n.bfnzda żwaczo-o-.'"pco*u; o

183

- p.""łyk; P ] krz}.wizna w'ętsza

t..-

21

Ryc.93. Zołądek b}'dła. Widok od str.ony prawcj

D tr.wieni('c - $,orek żwacza r{obrzuszny; B czepic.; c - księti' prawa; c, ' bruzda dobu je8o klzyt,rzn. b żwacza; .l.s.'bi;towa l,'\''*.^" "^:lbrufda : ' .:'Y1::'o..'.'żna Lloogonowa; f lrruzda wieńcowa e "'aoc.aszto'va; t.i.zaa z.lvacza' dodaikowa prawa; c', sl}'sPa A

w(Jfek ż\Ą.a.la dogrzbictowy; A,

" .];;;;;"i;'':"' g bnlzda,wjeńcown tlobvuszn.t; h -

worek ślePy \Ą,orck ślct]}' doo8ono\Ą'o{ogLzbiebwy' i bnlzda pr7-edsionko\Ą,o.żwacforĄ'a; n bruzda źWaczolvo trzon' s częsc lviększa trawicirca; q jcgo krzywizna n ieisfa' r - ]ego

doogol1olĄt.lobrzusz|1y; k'PrzeosloncK żwacza'

.'.'i..''", .- p.""r"r' 1. l.-y"'i'"n o(]ź$,ierjriko\\,a' i odŹtĄ'icmik

m

wynosi od 48_50 cm' Długośćbardzo krótkiego odcinka brzusznego Stu centymetrów.

kilku do kilkuna-

żoŁĄDEK PRzEiUWAczY pod względem Wielokomorowy żołądek złożonyprzezrwaczy wyraźnie odbiega proaenticuli, bJowv cl.l żołądkainnych ssaków. Obejmuje on trzy przedżołądki, owym pła'Lim' bczgru. zołon a Pokr) ld n.]bl.)n|iem. wielotĄ.]r5t\^ ;;-ł"''i j;;l; tla' zwany ił7i z-o,,,.""pi". niu' księgi. Ćzwarta komora to żolqdek właściwy jednowalstwotyPu gruczołowego z nablonkiem -.i"*"-. "".p".izony w śluzówkę powiązanie funLcjonalne zwacz i czeptecbywa1Ą nr względu -v* .v1i'..d.y."'-,ym'iep.,d nuninorctit ullm ' żwaczoczepiec, ńrzwą i.l,l..., ..iłoś. ..ó"j" ',i..,*,.'n" co przeważnie jest przezuwacze, cechuje która os.lbnicza, Z plzYna|eżnoŚclą rasową, odbija się również na pojemności żolądka. zwiazane '.^i".l'ość 184

Ryc.94. A_I1I

1-ryn

żwacza; 5 .

"'pv :ęść

Ryc.94' Przekrój P()Pveczny jamy brztrsznej

A- I]1krę8lędźlviot'y; B,

' *'."*^T.'|" |ędzBjoheAo'

B, F

bydła wraz f leżqcymi w niej narz4danri' Widok od strony doogonowo,dobrzusznej

c

Xl]I żebro lewe] l Prawe] strony; XII ż€bro prawej sironv' mięsn]ć podosiowe odcinka lęLlźwiowego; ścian.inrętla

F

D

mięśnic nad' brzucha

'ń"::'-il;.:il:::i:.;::ffi:,i.'':;;;"ff1i;Jl}}']"."jlŁi:";:1:i':*;ffi5 l"J,?;hi:" kezkowe; p,,] sieć wiekszl l - rFrenka czepca; 1, . jei warga Iewa; fałd żwaczowo cze}rcowy; żwacza;5. fi]ar doglowowy' częśćścianyżwacza przy]egająca Jo ksią&

2 6 o9Źrłle]nikj 9- wyrostek ngo"io.ty *it.ńy;'lo f:::]:ńca;9"doczasfkowai 12 t' i ż' źwaczowa pralva; ]3 ż' nerkowa lcwa 185

3 Przedsionek żwacfa; 4 - zachyłek 7 częśćśc]anyztvacza Przvle8ająca -ę'iit..ńiu."" p*s,e' 11 t' krezkowa

U bydła pojemnośćżołądka waha się w granicaclr 95_f35l, choć może być i większa. Przeciętnie wynosi ona dla zwierząt dużych około 200 l uwzględnia'ąc granice 160 235 |, u średnich okazów 12-150 1, u bydła małego zaś100_130 l. We wszystkich kategoriach wielkości zwiefząt dorosłych okazy starsze przewyż'szaj1 Pojemnoscią żołądkaokazy młodsze. Zwacz i czepiec lazem Wzięte zajmują około 84.x, całego żołądka. Pojemnośćtrawieńca wynosi 8_20 1, co czyni około fo pojemności żwacza. Pojemność ksiąg wynosi 7_18 1' Przeciętnie pojemnośćksiąg u dużego bydła wynosi 14,5 l, u średniego StaISZego 10,5_11,5 l, u małego Starszego 9l, u młodszego zaś7,5 l' U cieląt do 12 tygodni księgi Praktycznie nie wykazują żadnej pojemności. Dominacja wie]kościowa zwacza nad pozostałymi oddziałami żołądkarr dorosłego bydła ustaliła się W następuiącej kolejności: drugi po żwaczu jest trawieniec, następnie księgi, które pod względem pojemności zb|iżają sie do trawieńca, czyli osiągają jego pojemność, a najmniejszy jest czepiec. U owcy i kozy opisana kolejność jest nieco irrna pod względem pojemności czeptec przewyżnza księgi, które Są tutaj najmnieiszylrr oddzia|em ź:ołądka'Szczegółowo wygląda to następuiąco: żwacz 1f_23 l, czepiec 1-2 l' księgi 0,3 0,9 l' trawieniec zaś 1,,75_3,3I, owca i koza' podobnie jak bydło' wykazują w zakresie pojemności żołądka różnice rasowe. Zasługuj4 na uwagę zmiany dotyczące budowy ź:ołądkaprzezuw aczy w PtZebiegu rozwoju postnatalnego. Ze wzg\ędu na większe Znaczenie praktyczne prześledzimy to zagadnienie na przykładzie bydła. U cielęcia jednodniowego pojemność trawieńca wynosi około 21, gdy ź:wacz i czepiec razem Wzięte mają PojemnoścZnirczlrie mniejszą _ 0'75 l. Przyjmuje się orientacyjnie' że u cieląt do 3 tygodni życia pojemność zwacz'a i czepca w stosunku do trawieńca wynosi jak 1 :2, u Cieląt 6-tygodniowych jak 1:3, u E Ęgodniowych jak 3:2, u l0 12-tygodniowych zaśjak 2:1. W opisanym okresie wieku księgi 5ą małe' Zacięśnięte i Wydaią się nieczynne. Poczynając od 4 miesiąca żwacz i czepiec w stosunku do ksiąg i trawieńca w zakresie pojemności wykazują proporcje jak 4 ó:1. Stosunek ten utrzymuje się w dalszych okresach życia. Pojemnośćżołądkacieląt 4_6-tygodniowych wynosi 7,75 4I, l8-tygodniowych 1_5,75 1, 10 l2-tygodniowych 4 10 1, 16_tygodniowych 31 l, u półrocznych zaś 51 56 I (ryc. 91). Bocznie spłaszczony czterokomorowy żołądekprzezuwaczy zajmuje lewą stronę jamy brzusznej, a częściowo wnika na jej stronę prawą. Głównym ,,lokatorem,, lewej Stlony jest zatern zwacz, do którego ustosunkowują się pozostałe odrlziały żołqdka i to W ten sposób' że czepiec stanowi częśćnajbardziej wysuniętą do przodu, księgi układają się z Prawej strony' a tlawieniec, który dotyka dolnei ściany brzucha, wsuwa się z prawej strony pod księgi i żwacz (Iyc' 94). ZW

ACZ, RUMEN

Żwacz jest to potężny worek, bocznie spłaszczony sięgający od przepony po wpust jamy miednicy, któremu po lewej stronie jamy brzusznej towatzyszy tylko płaska, językowato wygięta śledziona. Tylno'dolna częśćzwacza przekracza p|aszczyznę pośrodkowąciała zajmując częściowo PIaWą stlonę jamy brzusznej' Na żwaczu, po Jewej stronie, wyróżnia się powierzchnię ścienną,/acles parietalis, która przylega do ścianybrzucha, oraz zwróconą W Stlonę trzewi' to jest jelit, 186

Kyc.

]ędź

Prawl 1

do'rz

11

b.

19

t.

nik;11

w4tI(

żw ac:

dorsa

wypu Cz

część żwacz POwre

dełter

chodzi nową/

nią

bI

podłuź

Ryc.95. Położenie narządów

A cowy

jamy piersiowej i brzusznej klowy po usunięciu płuca, sieci, jelit, nerek i Plawego płata w4troby

IV żebro; B - xlll ż€bro; c _ mostek' D łuk żebrcwy' E 8uz biodrowy' F więzadło karkowe; c - m' ko] i Pólko]cowy g|zbiet:u i szyi; H -m' najdłuższy; ] - m. dłu8i szyi; K, K, Plzeponaj L m. biodrowo-

.Ęźwiowy

c - ż. 8łówna doczaszkowa; d - ż' 9łó\^rna doogonowa' e aorta piersiowa' tchawica' h korzeń pluca' i węzeł chłonny śIódPiersiowy doosonowy; k - n' Przeponowy żwacz; q - księsi' Prawy;l-częśćdoczaszkovr'a śródPi€rsia' m - przelyk, n Płat lewy wątroby' o - czePiec' P

a'

serce; b

- worek osieldziowyj

- aońa brzuszna; 8

f

'

- dwunastnica - oskzele tchawiczej 2 - włókna mięśniowe ryŃenki czepcowej' 3 PEedsionek żwacza; 4 - je8o worek dogrfbietowy; 5 - jego worek ślepy doogonowo-dogrzbietowy' 6 - wysPa żwacza; 7 - jego v''orek dobrzuszny' E-lego worek ślepy doogonowo'doblzusznyi 9 bruzda żvr'aczowo czePcowa; 10, 10, Plavr'a bruzda Podlużnaj 11 - brEda doosonowa; 12 - bruzda wieńcowa do8rzbietowaj 1 3 - bruzda wieńcowa dobfzusznaj 14 - odźv''ielnlk' 15 . Pvepona; 16 - tt. międzyżebrovr'e do$fbietowe' 1,7 t' ftzewna; 18 t' krezkowa doczasfko.t^''a; - t. nerkowa prawa; 20 - t. nerkowa lewa

r

- trawieŃec; s 1

,

powielzchnię trzewrl.ą, facies ,OiscerąIis ' Na górnej ścianie rysuje Się uwypuklona grzbietowo krzywizna dogrzbietowa, curt,ątura (ryc.92-a)' Po stronie przeciwległej |ezy krzywizna dobrzuszna (b)' mniej ksiąg i trawieńca

niż poprzednia.

extremitas crfl ialis, powierzchni ściennej n Występuje bruzda podłużna|ewa, sulcus longitudinalis sinister (c), na trzewnej zaśanalogicznie bruzda podłużna prawa' szlcus longitudinalis (ryc.93-c). Na końcu przednim i Ęlnym żwacza obie bruzdy podłu-:żneprzew łączącą je bruzdę doczaszkową, sulcus cranialis (d), bądź: bruzdę doogo. sulcus caudalis (e). Z kolei bruzda podłużnaPlawa sąsiaduie z położoną nad dodatkową ptawą, sulcus accessońus ilexter, Analogicznie bruzdę lewą uzupełnia znacznie krótsza od swej imiermiczki prawej bruzda dodat-

Częśćprzednią żwacza określa się jako koniec doczaszkov{y, tylną zaśjako koniec doogonowy, e.Tfuemitas cąudalis. Na

'187

cus ąccessotitts sinister (ryc' 92-c,). Mianem wyspy żwacza, instLla nnninis, okreś).a się niewielki, trójkątny obszar na powierzchni t|zewnej zwacza, położonyw widłach bruzdy podłużnejprawej i bruzdy doc1atkt'lł cj prawej, lł icrz chołkiem skieror'vany ku tyłowi (ryc' 93 c,,)' Bruzdy podłużneżwacza prawa i ]ewa oraz łączące je brlrzdy doczaszkowa i doogonówa razem wzięte twolzą na obszatze żwacza przewęzenie, które pozwala wyróinić w rrim dwa wtÓrne oddziały, położone jeden nad drugim' Są to Worek dógrzbietowy, stlcctts ntminis dorsalis (A) oraz worek dobrzuszny, sl1ccus rutnitlis peitrąlis 1.ł.,). Na tonJu tylnym worka dogrzbietowego i dobrzuszlrego $'ystępuiq rtstawione poprzecznie clo bruzdy podłużrrej okrężna bruzda wieńcowa dogrzbietowa bąclź dobr zuszna, sttlctłs coronąrius dorsąlis at sulctts coroląrius uuttrglis (ryc.9f;93 f, g). Każda z nich oddzie]a od odpowiedniego worka ślepoZakończony, ońwodowy odiinek skierowany ku tyłor,r'i jako worek ślepydoogonowo-dogrzbietowy, saictts cectts cgttdodorsalis (1r) oraz worek ślepydoogonowo-dobrzuszny, sclccus cecus caucloaentralis (i). Na końcu przeclnim r'vorka dogrzbietowego żwacza wyróżnia się przedsionek żwacza, &tTillll1 ntminis, naz'yw,any również workiem ślepymdoczaszkowo.doglzbietowym, saccus caect$ crgniodorsttlis (k)' Przedsionek żwacza oc1dziela od ivorka c1ogrzbietot'vego żwacza słab o zaznaczo|a płytka bruzda przedsionkowo-źwa' ątrioae tticttlqris' Przeclsionek żwacza pod względcm funkcjonalnym ",1,,,, ",,-^, bicrze uclzial jako sWoista WyIZLltnia treścipokarmclwej, która porcjarni WIacJ ze ZW(]' cza r1o jamy ustrrcj, gdzie jest powtórnie przeżuwana i naśljnialra. Worka doczaszkowo'brzuszrrego nie wyróżrria się lt'obec braku oclpowiedrriej brttzrly. Wszystkie wymienione br:uzdy zwacza mają po \,\'ewnętrzncj Stronic jego sciany odpowieclniki w postaci wałclwatyclr zgrtrbień śluzówki' p-odbudowanych skupi skami włókierr m;ęśniowych gładkich rrazywarrych słupami albo filarami, pilae. Stosownie c1o odpowieclnich rrazw bruzd rysrrjącyclr się na powierzchni fewnętlznej zwacza wyróżiiamy po stronie wewnętrznej, kolejno filar po dłttżny|ewy, pila longittdinatis sinistra, wra,z z filarem dodatkowym lewym, pila &ccessoritl sitlistr.t; po ltronie prawej filar podłużnypławy, pila lollgitudin is dextra, oraz filar dodatkowy piawy, pila tlccessotia dextrą. BrLtzdom doczaszkowej i doogonowej zwacza oapó-iuanją f,ilary doczaszkowy i doogonowy, pila crunialis et caudalis (ryc.94 5)' Bruzcly wieńcowe dogrzbietowa i dobrzuszna na tylnym końcrr żwacza mają odPowiadające im filary, pila coronatia r\orsąlis et oentralis' Dzięki bruzdom i filarom jama żwacza dzieli się na szeleg wtórnych oddziałów, co przy udzia1e wspomnianych skupisk włókien mięśniowych we wnętrzu filarów ułaiwia przemieszczanie, mieszar.rie Się i tIanSPoIt treści pokarmowej żWacza. Ma to lstotne Znaczenle przy swtlttej technice przelabiarria pokarmu u przeżuwaczy. Słabo zarysowany przedsior-Lek żwacza (3) nie przez wszystkich autorów wyIóZ. niany, pośreńniczy w przejściu zwacza w czepiec. Stanowi on słabo r'vidoczne, lejko. wate uwypuklenie ściany żołądka w miejscu, gdzie uchodzi przełyk (d)' na poglan1cz'u zwacza i czepca. Dlatego określa się go jako przedsionek źwacza' Położorryku przodowi od zwacza następny przedżołądekZwany czepcem (tyc.92; oddziela dóśćsłaba bruzda ż:waczowo.czepcowa, stLlcus ruminoreticularis płytka jak uprzednio opisana 93_n), charakteryzująca się tvm, że podtńnie -bruzda przedsionkowo-źWaczowa (m) nie ma po wewnętlznej stronie ścianyodpowia.

kowa lewa,

st

188

dające

(ryc.9

Czepit

przePC czyżnj| lewej,

\

R1

I'inie cią8

dającego jej filaru, lecz jedynie (ryc. 94-f).

fałd żwaczowo-czepcowy, plica flł,ninofeticuktis

CZEPIEC, BETICULUM Czepiec ma kształt kuli spłaszczonej w kierunku przednio-tyklym wciśniętejmiędzy

przeponę a przedni koniec dobrzusznego worka żwacza. Praktycznie Ież:y onw pł.aszczyźnie pośrodkowei, choc Są aL|torzy, którzy upatrui4, ź:e czepca leży po stronie IewĄ, a )Ąu Po Stronie prawej. Czepiec jest położony w częściwey/nątrzpiersiowe'

f,

Ryc. 96.

Rozmieszczenie walstw w błonie mięśniowej żołądka wielokomolowego

Ęust; - worek żwa€za do8lzbietowy; b, - je8o wo.ek dobrzuszny; c czePiec; d księ&i' e trawieniec; hawieńca' je8o częśćodźwiemikowa' f odźwiernik cĘ8]e - warsrwa Podlufna' ]lnie kroP|owan€ warstwa okrężna, linie Przerywane v/łókna skośne b

189

jego chrząstki mieczyko\Ą'atej (ryc.95-o). jamy brzrrsznej na tylnym odcinku mostka i granicy w przedsionek żwaPo Stronie glzbietowe] czeplec przechod zi bełwyrażnej bruż*u,,o od strony.brzuszrLej i z.boku oddziela go ;;,;;;i;" J

-tu,s.i-"go

zda zwaczowo-cz"p..,-u, 1.''

.'p.'"Jlrio wspomniana' Wypukła przednia pclwicrzch'

l" cies diaphrag' nia czePca kontaktuje , p,,'"'ponąjako powierzchnii P.l:ryl:-" tIZeWna stvka jakó powierzchnia zaś tyr'''o-go.,''a 11|wierzchnia ffiatica reticuli,1ngo ,r..7.",. 'ściana przepono.i^/a czePca jest oddalona od serca z#u.'u.

;;;.;;;il

Ęlko 2 4

cnr/

przy .,y,p

^o'.,f

xńi" .,s.*lua".i?

1i

"byd-:

narządy oddziela od

;ili";'''"ń;";".:d::.:T,i5#ju#IJ3'1".,|'::].tr...łil::''..:T"]fi il:T; siowej, jak i brzusznej. Strona płatem wątroby |.u*u t".".p.o śp.*yt1"'e ^" 1:-y. czepca jako jego dno, funrLus oraz z księgami i tlawieńcem. śtronadobrzuszna chrząStką wylostka mieczyi przePony reticuli, styka 51ę Z cZęSc]ą mostkową

a niekiedy i do śledziony'st.o.o

'"!"f iil:-:::::.:i:i::::::ni'il:iffi

dniej pc Powierz ścianąja

rzchni

t

wizna

r

clobrzus trawień(

odcinku z jelitem dzielony wypełnir

w ten

sp

?ffi ","*lliJil;"#ii:.KT:::f,

cularc (o przeciętnych wymlali zwany fałdem-żrt'aczowtl. z*u."-u.,-.'"p.uwej leży wspomniany już fałd ś]uzówki ac'zcm i \Ą'atlobą nie pIZezw ze -czepcowYm. Glzbietowa ..'o,-lu .""p." kontJktując.1 W tym miejscu (ryc' 95-o)' k.;;;i" -ysokości jamy brzuszrrej

"j";"

Ks|ĘG|, oMAsUM

Przedsta

żołądkó

nego tra\ nującego

budowy Przy nego PIz niowa or dziej isk

u bydła zbliżony jest l'o żwaczu i czepcu trzeci z kolei przedżołądck :1"iI |.ięc:T'' kulisty cr nieznacznym spłaszczeniu wielkością c1o głowy l.'a'łiej' żu'.no-uje isztalt k1 sór1c krzywiznę dogrzbiez boków (ryc.95-q). Wyroznia sif w nim uwypukloną znajduJe się bardziej płaska podtową, cutu&turcL dorsrllis. t,o stronie przecińległej

komoracl

"i",'J"r."iis.b"d"o**i;tvviJn"nTilH?"Y:lJ;':r".t*Tl*l:-$TJll,:i"i',i" U bydła księgi zajmrrja dolnal

Z.

fragmentami prawo ocl płaszczyzny posrookowe1, choć mogą nieznacznie ''-ę.g1ć ] "o płaszczyźnę- loif kow1 (ryc. 97_g). Księgi s4

:."-; i"*;;;;."u,.

p.""t..u.'u;ą z lewe1't..y, (|,- 1 |.u1:l":.:Ty.''1: wciśnjętemiędzy worek anu.'ułlly z*u. za 6 11 przestrzent mtęY]'.:.:"j' -ąo.r'ę,i prawą ścianę jamy-brzusznej'

'".

^lęi)v

jx''l.Ttł{J':iilJ-Y"'ff

ŁT''"jJ.-d|r:fu *lin'Ł*.J;'l?"&:l;?.ii' q7 h) cienkieg'.r 1ry' (onratruij i" ,ill*i

z pqtl'rmi ielil'r

,l.rt

" '"", ", małych pfzezuwaczy, maja zarys owalrry i ustęplią czepcowi pod' wzglęKsięgi cZęśćwewnątlzan..*ilttos.i, a więc odwrotnie nJ u byłła'zajm|]Ł"l::.:.1k"-ą w konwchodzą i nie żebra pr"''i"-"scl .j.lnka jamy-brzusznej na wysokości VI]I_X takt z prawą ścianąjamy t]IZ]-rSZne]'

.TT

p.^J.ńarJ-.

iirawie'rieć

Bło zewnąt

łączącegc

tłuszczc.lv

i nerwacl jest okryr cza zespa _ Błor gładkic1r znajdrrją l

nowiącc

l

w Poszcz

Uzasa

TRAWIENIEC, ABOMASUM

Ttawi eniec j est czw altą właściwymalbo gruczołowyl

.

;:'**?"łffi?].'*ńil ilitr$Ęx":::i3liil którego tylny,

l",t *o.l.'.. c*:""\.:1:::i:'"kształtu, żebrowego zgina

się w kierunku łuku cieńSzy koniec ulozony W sąsiedztwie prawego od prze' prawo na leży Trawieniec w dwunastrLi'cę'

;;;J;1';;;;;ń-i.|1"".n.*r'-i

190

osobnicze

nezy

jak,

ukSZtałto\

określany na

krzyw Księgi

wiernikov

dniej połowy worka dobrzusznego żwacza na dolrre;. ścianiebrzucha (ryc. 93-D).

Powierzchnia zewa.Lętrzna trawieńca po jego stronie prawe]. i do]rrej, kontaktująca ze ścianąjamy brzusznei, to jego Poy/ierzchnia ścienna. Jest ona Przeciwstawiana Po\^/ieIzchni trzewnei, ze wzg|ędu na iej kontakt z trzewiam| i zwłaszcza z wórkiem dobrzusznym zwacza. Powierzchnię ściennąogranjcza od dołu krzywizna większa hawieńca, curaątura major abomasi (p) o zdecydowanie łukowatym zarysie. Ktzywizna nrniejsza tfaw.ieńca, curoatura minor abomąsi (q) iest.w poózątkowym odcinku w7pukła, a następnie wklęsła. Graniczy na przodzie.z księgimi, a w tyle z jelitem cienkim. Początkowy gruszkowato rozszerzony odcinek trawieńca jest óddzielorry od ksiqg głęboką bruzdą oka|ająca szyjkę ksiąg' collum omasi. Prz}r Silnym wypełnieniu trawieŃec może się wcisn4ć pod brzuszny worek żwacza, ósiągu|ą. w ten sposób na niewielkim obszarze lewą stronę jamy brzusznej.

żor4oer PRzEiUwAczY JAKo cAŁoŚc

Y

Przedstawiony

opis zewnętrzny

ż:,ołądkaprzeżuwaczy w Postaci trzech przed. az ż'o|ądka gruczołowego, czyli właściwegozwa-

zo|ądków _ i:wacza' czepca i ksiąg or nego

trawieńcem, nie wystarcza do prześledzenia jego budowy jako narządu funkqo-

nującego w warulkach przyżyciowych. budowy w sposób zintegrowany'

Zachodzi potrzeba Przedstawienia iego

Przy zachowanej we wszystkich oddziałach czterokomoroweg o ż'ołądka złożoprzeżuwaczy trójwarstwowej strukfury jego ścian(błona surowicza, błona mięśniolva oraz błona śluzowa),oprócz różric w ukształtowaniu zewnętrznym' na;.bargziej ist9tn: różnice wykazuje charakterystycznie zbudowana w poszczególnych komorach śluzówka.

nego

mi9sniorya żlnłądkaprzeż:uwaczy jest zbudowana z włókien mięśniowych przedsionka żwacza, a także częściowoi czepca się włókna mięśniowe poprzeczŃe prążkowane, a więc żywoczerwone, śta. kontynuaqę warstlĄry podłużnejmięśniówki przełyku. Unerwieńe mięśniówki loszczególnych oddziałach żołądka nawiązuje do jego przeszłościrozwojowej.

;.|t9y

dkich (ryc.96). Jednakże w obrębie

Uzasadniona zarówno przydatnością funkcjonalną' jak i przebiegiem rozwoju cz.ego złozona całość,naz}-wana ż:waczoczepcem, pojawia się w trakcie ontoge-

jako zatoka zwaczowoczepcowa na krzryiżnie większej wrzecionowato Ianego ZawiąZka żołądkaw odcinku, który w żołądkujednokomorowym jest jako trzon. Przyszłe księgi z'1awiają się jako dodatkowe uwypuklenia mniejszej te3o zawiązka (ryc. o1 A)' i trawieniec cechuje podobny układ warstw mięśniówki, jak w częściodż.ej żołądkajednokomorowego/ q' wystęPuie w nich tylko warstwa okrężna 191

r warstl

warstw)

Włó1

żołądka na trzy omąs| 01 dzięki łą cum, ora z opisu, mięśnióv Podłużn€ trawieńcć

I

Na

ob

mlenlow! nymi żoł Włókn czepca ori

obejmują

W tuawiei Na obs odpowiadr wego. Z kr Zawi4zka ) mięśnioWa dwiema o( lego_ odnog sKosne we! wie filarów

W

cztet

żwacz, cze1 żoł4dekwła gonalnym s

ze znajdując1tl,i Ryc. 97. Przekrój PoPlzeczny wewnątlzPiersiowei częścijamJbrzusznej bydła wraz slę w nlej narzqdami' Widok jak na ryc. 94 E'min' A - II kręg lędźwiowy, B, B, X]II źebro 1ewe i Prawe; c XII żebro plawej D, D, ' PrzePona;

F ścianamiękka blzucha ]ędźwiowe; . tljści€ Przelykuj e czepie.' a - aorta' b - ź. gtówna doogonowa; c'ż. wrotnai c,- ź' ś]edzionowa, d i, jej zgięcie esowate' i dwunastnica; jego część odźwiernikowaj h' trzon trawieńca; t' - żwaczj 8 księgi; ń nerka PJawa; k trzon triustki; i, - jej Plat prawy; k,, jej plat ]ewy' l Płat prawy wątroby, 1, 'jej Płat ]ewy; mf - sieć miieFa; q sieć więksfai krezkowe; chlonne węzly p**y; o P' .' .o"'o*"" m, nadnercze Prawe; żołądkowe r, - pŹedsionek torby sieciow€j; i,, - więzadło foła z*u."o*o-czepco!vy; 3 Przedsionek żwacza' 3,' je8o zachylek doblz!. r., r, .yr'ie.,tu .'"p.o*u; i szny;4,4'--blaszkiksiag;5ujścieczepcowoksięgowe;6-r}'nienkaiPodśalvaksią8;7-ujścieksię8owo.trawl'ń. 10 więzadlo hójląh! coJe; 8 odźwiernik, jĘo wai; 9 ' wyrostek ogoilasty wątioby; 9, - pęcheżyk żółciovr'y; ]ewa p."*", rr .. r..""t..!i'u aoogo""*u''tz t' w-ątrobowa' 13 - t' i ż. źwaczowa Prawa' 14'ż' nerkowa

192

Przedżo] stwowym p zróznicowat W przed: gotowują on wym oraz \,! _ Błonę ś minaiące wyi zwacza. Wyl długośćkoś łączna, będą. włosowate. l mięśniowe gj tkanki limfat wowy płaski.

i łvarstwa podłużna. Pojawienie się obok włókien podłużnych i okrężnych trzeciej walstwy _ włókien mięśniowychskośnych - cechuje ż:wacz i czepiec' Włókna podłużne mięśniówki grotnadzą się przede wszystkim w okolicy bruzdy źlo|ądka, sulcus aentriculi.IJ przeż:tlwaczy poŁoż,ona od wewnątrz bruzda ta dzieli się na trzy odcinki, jakimi są rynienka czepca, sulcas reticuli, rynienka ksiąg, sulcus o-o"i ora, rynienka trawieńca, sulcus ctbomasi. Stanowią one fizjologiczną ciągłość dzięki łączącym je ujściom. Są to: ujścieczepcowo.księgowe, ostium rcticuloomasiu]m| o|az uiścieksięgowo-trawieńcowe, ostium omąsoabomasicum. ]ak w1.nika z opisu, podłużne włókna mięśniowe stanowiące kont1.nuację wa(stwy podłużnej mięśniówki przełyktt, ptzez czepiec i księgi dochodzą do trawieńca. Ponadto włókna podłuźnetworzą wyraźną warst.\^/ę podłuźnąmięśniówki w częściodŹwiernikowej tfawieńca.

Na obszarze worka dogrzbietowego zwacza włókna mięśniowe podłużne wpro-

mieniowują się w jego ściany i dadzą się porównać z włóknami skośnymi zewnętrznynri żołądkajednokomorowego.

i trawieńcem występuja w obrębie ścianybocznei worka dobrzusznego zwacza. W czepcu włókna okrężne obejmują w kształcie pętli dno r}nienki czepca (pierwszy odcinek bruzdy żołądka!). W trawieńcu tworzą one duźe skupienie jako zwieracz odŹwiernika. Na obszarze i:wacza i czepca i tylko w tych oddziałach występuja włókna skośne odpowiadajace włóknom skośnym wewnętrznym w trzonie żołądkajednokomorowego. Z kolei wiadorno, ze iwacz i czepiec w5,wod'zą się z trzonu jednokomorowego zawiązka żołądka.Pęczki omawianych włókien skośnych we\^/nętrznych' jako pętla mięśniowa wpustu' obejmują od strony grzbietowej sam wpust i przedłużaj4 sie ma odnogami do ujściaczepcowo-księgowego. Pętla mięśniowa wPusfu oraz odnogi tworzą mięśniowy podkład dla warg bruzdy żołądka.Poza tym włókna wewnęhzne wkraczają na ścianę czepca i zwacza, gdzie biorą udział w budo. filarÓw, jako ich istotny składnik stanowiący podłoże dla przejawów ruchowych. W czterokomorowym żołądkuprzezuwaczy zwyk|e trzy komory, którymi są Włókna okrężne mięśniówki poza księgami

rzepca oraz

czepiec oraz księgi, przeciwstawia się czwaftemu oddziałowi, którym jest właściwyalbo gruczołowy, zwany trafnie trawieńcem. Pod względem funk. stanowią one jednak harmonijną, wzajemnie uzupełniaj4c4 się całość. Przedżolądki są wysłane błoną bezgruczołową pokrytą nabłonkiem wielowar. płaskim mniej lub bardziej zrogowaciałym. Ilkształtowanie śluzówki jest

charakterystyczne dla poszczególnych przedżołądków. przeclżołądkach zachodzą procesy biologiczne' chemiczne i mechaniczne. Przyuja one treśćpokarmową obfitującą w błorurik do strawienia w żołądku właścioraz w dwunastnicy. Błonę śluzowążwacza cechują charakterystyczne płaskie wyniosłości(przyPowyglądem w miniaturze liściewierzby |ub ziarna ogórka) zwane kosmkami Wysokośćich u bydła w1mosi 8_12 mm, a więc przeciętnie około 1 cm; kosmków owcy wynosi około 5 mrn. Wnętrze kosmków wypełnia tkanka będąca uwypukleniem warstwy właściwejśluzówki' oraz liczne naczynia

Niekiedy we Wnętrzu kosmków można spotkać odosobnione włókna gładkie. Brak jest w kosmkach elementów gruczołowych oraz skupisk Iimfatycznej, a zewnętrzną okr1'wę kosmka stanowi nabłonek wielowarst-

płaski.

193

_ Błc listewka Z sobą b

zwane

Wzięte

l

cl

srane w) stwowyr wej posz włókien niami. IĄ 1 pozost. Czep tutai mi( Przez u]ś czepca ]€ w postac się w kor ksiąg. W lź:,ejsza i

Rynir

bydła Ryc. 98. Przekrój poprzeczny ksiąg

a ] -

c kanał ksiąg' b dno rynienki ksjąt; wielkoścl różnej ksiąg bla;zki 4 2, 3' -

zachylki międzyblaszko\łe

wynio:l"::]. Ft|ary zwacza, które Stanowią wałowate ' ':1.

*"*".tlznej

stlonie

j-"nffi '*l#}:i;.lt""llrul*m:ln:;'ffi ,.x'..Jxli1*Łlry"4mąffi '{i: jli:T;j} [t*t'J'"iH*".-*f "[f ;':.ą-q:r:IT,:#f

*jł*ł1-::.l"**::i-*;r"-*łł""*::i]:l.6",6ą].i*;:i'ffi filarÓw śluzówka w luŹną ****, p,"jjr"^łi' Nu *y.ótości

jest

'

posażona

'^.Hilil." *

żwaczu bakterie oIaZ pjerwotniak1 "ą

p$ii$$fgffigf!ę5":i; .. ltl".'u,-'i" ott,r'ymi"j

:iYH

z.ó{ł"]

|]o.esów

biologicznych

ńusY,PŃ:

xi1j#?l]lil#7;xil;J

:.xx;t;:";'.:xi"fi:. # #j::"llł: *'.?"rJ*u występujacJj w ścńach żwacza, wewnątrz fałdem.ślu.

".6Hi:*:";jH:.if:j:1"":"ł..:*. .b::i":-1l:..od (2)' stanowi komunikacię zówki, którym 1",t tuta z*u."o*o:izepcowy czem a czePcem (rYc' 97-e)' 194

m\ędzy

i:'wa.

żołądka. rynienką żołądka żoł4dkóv czePca, n cjonalne właściwe Rynie. zówki czl w łącznot Ujście Pony w c wei i trafi Wpusl z przełyk miast (m i z pomin Rynier dwiema v

duje się dl trznei stro

gowego (l

Wargi

w wlmikr

Bowym st

nie jak w cnośćgru(

śluzowaczepca fi,n,'orzy chalakterystyczne fałdy zwane grzebieniami lub czepca, ctistae teticul'i' Fa|dy te przebiegają różnokierunkowo i łączą się z sobą tworząc cztelo-, pięcio- lub sześciokąine ttaticzli otwarte do s-iatłu c"upcu' zwane komórkami czepcowymi, celluląe reticukłes. Komórki .'"p.o-" .ui"ścianach komórek czepcowych się.oz. lyP".\i"j:\a :"']ę]:9:]t ::.,": i:i:.] smne W},nloslosci 'niidują tak jak całośćśluzówki Czepca poklyte są nabłonkiem wielowarW tym.prz}?adku wyrażnie zrogowiciałym. W części krawędzio:1or./ym Pła:,kim: q"*':l: czepca, wzdluż:' ich osi dlugiei, umiejscawia jq >ię pęczki ::]'ry:.j:ry.1y:| wtoKlen mlęsn|owych gladkich' lącząc się Z takimi Samymi są:iaduiqcymi gizebiepowstaie ciągła sieć mięśniowa obejmująca całe wńętrze"czepca T:"i]:l l po^Zostalqca :ry::] w lączności z wargami rynienki czepca, a ściśle].z mięśniówkąwarg. Czepiec pracuje na podobieństwo.pompy ssąio-tloczą cej,'przy czym odbywa'się ' ' mieszanie oraz segregacia treści tutaj Czepiei rozszerza14c się wsysa 'pokarmowej. Pżez ujście zwaczowo-czepcowe porc1'e treścipokarmowej ze ż:wacza''Przy skurźzu uepc1 ie.s| oTra Z Powrotem wepchnięta do. żrłacza, jednakże nie wszystka'. Częśćjej w Postaci iuż Wystarczająco toztartej i rozmiękczonej masy jako cięższj opaaa i ltkqe sie^w komórkach czepcowych' aby w końcu iazy czepca przedostać się do Kslag' Wraca natomiast do żwacza ta częśćkarmy,'t..'..'o-ój która jest nie iozmiękczona, a więc Ęsza i wymaga jeszcze dodatkowego roztarcii w czasie aktu przezuwan|a' stanowi pierwszy odcinek większej całości,jaką jest rynienka :.":l.a.(1) ',^,^lf'",1l: się w niej poza odcinkiem czePcowym odcinek Lsięgowy, zwany yl1-l]i 1.j1ljl^ ryne <4 ks]ą8 (6) oraz odcinek końcowy w postaci rynienki trawieńia. Rynienka o:z' do . p1zep1owa
.".l*

(1) jako początkowy odcinek

bruzdy żołądkaiest ograniczona labium dexblłm.et sinistrum, międży którymi znaj:.::I1.8-:]i'-Ł":1 '"1ą, się dno rynienki czepca, fundus sulci reticuli' Biegnie ona od *ptr,t., po -"-.'ęjstronie prawej ścianyczepca skośniew dół i ku t"yłowi do ujścila czepcowo.księ-

lT]1l:

1

(s).

rynienki czepca okrążają pętlowato wpust i mają przebieg lekko spiralny, początkowo wal8a prawa rynienki przy ujścili czepcowo-księ' :1:go staje Się wargą lewą i odwrotnie. Bezgruczołowa ślizowua rynienJ
tIZona W podlużne fałcly, które przy ujściuczepcowo-księgowym mają u'ysokie, stOż-

ko\'Vate mocno zgrubiałe brodawki. Zasadniczy zrąb warg rvnienki czepca tworzą włókna mięślrbwe, szczególnie obfite W ich częściprzykrawęclz-iowej' Włókna mięś-

niowe warg StanoWią odpowiednik włókien skośnych wewnętrznych żołądkajedno komoroweBo. Przy skrrrczu rynienka czepca plzckształca się przejściilwow ruIowaty kanał, co gwalantuie właściweukierrrrrkowanie pokarmu płynnego w stlonę trawlenca. ódbywl .ię to na zasadzie odruclru, gdy pokarm płynny znajdzie się w gardle lub rr bydła - ń'c,ątko" y- j,odcir.rku przcłyku' Długośćrynienki czepca wynosi czepca do 15-ż0 cm, u owcy koz'y 7_70 cm. NależV zwrócić uwagę na predyspozycję (kawałki gwoŹdrutu, wyclrlr,ytywania z masy pokarmowej rriektórych ciał obcyclr dźie itp.), stano*'iących zagrożenic dla okolicznych narządów, włączając W to i Selce. Ciab obce może bowiem przebić ścianę czepca i spowodować jej uraz. Obszernc ujście żwaczowtl-czepcowe/ przy zabiegu clrirurgicznym cięcia żw.rcza (rumr.no|omia), pozwala na dotarcie do wnętrza czepca i rrsunięcie tych ciał. 'Księgi Stanowią ostatnie, tlzecie z kolei ogniwo w łańcuchu przedżołqdkótt'' Księgi łączą się rrjściemczepcowo-księgow1'm, z czepcem i ujściem księ8owo-tIaWieńcow,i',2 trawieńcem (ryc' 97,98)' Śluzówka ksiąg tr,l'orzv cbarakterystyczne półksiężyccllvate fałdy, któIe jako blaszki ksiąg, Iaminae omasi, zwisają w dół odchodząc od clogrzbietowo- pcrłożonego sklepienia tego ku1istego, lekko spłaszczonego naIZądu blaszek duże, śred1r1'i' os). wyrożnia się, s1osownie do clługości,cztery kategolie nie, małe, rri1m,'iejsze (1 4). Na'mniej jeSt blaszek dużych, najwięcej najmniejszych, co wynika z ich Systematycznego ukladu' Wśród ]2 16 blaszek dużych znajduje się nieki;d), 11-15 zespołów zawieiającyclr blaszki trzeclr pozostałych kategorii. ogólem jest ;cn u b1'dła 90_i30, u ort'cy 72_80, u kozy 80_E8' Wolne brzegi blaszek dużych razcm wzięte tworzą umownc sklepienJa dla tzw' kanału ksiąg, canalis omasi (a)' Cz'ęść denna tego kanału jest jedrrocześnic dnem rynienki ksiąg (b). Przestlzenie zawa e między blaszkarni ksiąg są okrcśIane mianem zachyłków międzyblaszkowych, reccs-

srs inte aninarcs (c) Wnętrzc bJaszek ksiąg zalr'iera trójwarstwową mięśniówkę' Warstwa środkowa jest najbardziej rozległa, iięga bowienr od podstawy blaszki do jej wolnego brzegu, .

a wywcx1zi Się ona Z Wafstwy okrężnej nrięśniówki ksiąg. Symetrycznie ułoźone dwie

pozostałe WaIStWy boczne mięśniÓwki blaszek są z'nacznie słabsze niż ślodkowa i wy*odzą się z mięśrriówki śluzówki, musaiaris nucosa, ksiągŃolrrc brzegi blaszek ksiąg są waleczkowtrto zgrtrbiałe, co szczególnie wvraŹnie zazrracza się na blaszkach dużvclr' Powierzchnie blaszek są usiane gllZkowatymi bro..lawkami. W okolicy ujścia czepcowo-księgowego przyjmuja onc Postac L)sbvch ZIo. sowacialvclr stożków. Pozostałe brodawkj niskic, tęptl zakończone, przyczr niajł sif Jo powśtania na blaszkach ruchornyclr ksiąg c-lrarakterystycznych powierzchnt trącyclr. Przeciskaj4ca się mitdzy blaszkami ksiąg, podlcgajaca tu odwodnieniu masa pokarmowa jest pocldawana ostatecznej tńróbce mechanicznej' polega1acej na mak-sy' malnvm rozórobnieniu przed poclclanien jej działaniu soków trawiennych w żołqdku rvłaścirt'ymi jelicie' Ujścieksięgowo-tra\Ą,ieńcowe (ryc.97_7) clgraniczają z boków pojedyncze fałdy śIuzówki określane jako żagielki' aelą ąbomąsica. Są one od strony ksiąg pokryte nabłonkiem wielclwa rstwowvm płaskim, od strony trawieńca zaśnabłonkiem jednowaIstWo\Ą'Vl]1 cvIilrdrvcznym.

gr.uc2

księg.

w

grl

kolor

ślany ś]uzó

zona

,

Cz

kowa, podłu, księgo

do czq spiralr ga]ą

o1

Towar; żołąclk pełnia nikow,

oraz tl

włoskit

Skomplr jednc w ukszti się z krt

z

Obydwi żoł4dka

\Nczę

nowi po krzywizt

nie. Mię( wrzeclon w postac

(ryc.91-. listkami l

trawieńCć

ciu całko obu sieci.

Sieć n

nego rozv

,,';:,Til":'Tillff i:l"j:ń1i:.Il*## j*ł*'":il'#'# j1"i+ęj:{1ił;

ffi 'J[:il"Ę"#..J""'"(#ż;

ff fr'{'ł$'#*#ł**i'*{*'rj";r##-lx}ffi i,Jlił{"#lĘi

jp.ńil###i':l"".ffi TiŁ;"J:::Ł:l6ą:

}]'Ęl..'trł"'ffi;*""'i'.":"ł"ili''.T.Jx'#:''J".ffi lli"}"';;lf t !

ff : j:t":ź{tłł:$:

'fi r::.ł!:łwl*.*#*#7;,:i,::;:::;,n:K*1:i

ffi**Ł#kĘ*#--,f'j*.Ł#.nj'f[-{': ł{# j;;'*':"*}łĘ.''""-.-l:'ł.fr

łyt*,;;r#t*

{;::}#,:r#'**j;

itt

n

s|Ec MNlEJszA l s|Ec WlĘKszA pazeŻuwaczv ompllkowana budowa wielokon

,,-^ ""q^vyy ,ror zruulem"'I*i.ilT*xL'; swolstych zmian n:xll*::ł'"l,:i*:$il-:ili::"i:'*"}:".':1Tffi o ńr*tlg.Pj:{{:J:łii:|.i:"-ix4]xJ":i1?-1".u:ru*:':l[:?:: 'ęł,"?i|,u,"3ł.o-"*-'.'uttoryń;ailń^;;a:':#;:;rH'T'':*:1 uksztaltowaniu obu sieci u tei n

Wczesny za.wiazek ż,ołądka przezuwaczy, podobnie

jak

iu

irrnych ssaków, sta-

k,ilil;#j:;#; ilfi

wzna większa jest skierowani ang',bi"to.o 'ó'.'".'"..li;"-y ;;iii.-"l, w którym ffi'?l",Il..ij;-T3,":].::::^::ę"'::tułń J"il.iiil .łu i l..", J" ,'' y *,.u,."; lŁ-"i"J" ["J:"il'ff ii:"1""ą:?::::y:l "i "i.y. y::.:9:'ry"dy""zegozawiązkażołąłta'pquwia.;-'i"#";;;i.;;:Y*.j

"1{'x'j:.:::": j,!j 7-1a.,l,. czepca, a iakże -ięr."'"i.'iJ"1 trawreńca 91-A,B)'Postronieprzeciwle':.:.:;*{G;".;ńx.,ńG:::iil-ł; ta. zawi.ąZek t"lig ó 3.u' -- Esza część ińca. fl }::'"j'.1".:1'-:T:11*:i.Ti.:r: Te doda tkowe k om ory'i

]alkowitego

ff

;fiTń:ł.'rń'.B.

rciJlr'";Ę". tozwoju, wplywają u"'*-"."i"przez17waczy na charakterystyczną

budowę

#łffi i.xJfi*ffi ;r'Ęi#i:irnff lń:*ii:,J.i.':ilTlT:::. 197

nie

obr

poc1łuż

otrzewl sieci wi worki ś bcla prawej i kieruj, górze r nąwsZy powier: kiej prz

Pos

gdzie ś nę głębr tworZą sieciow. cctztum

I

doogonr

Ryc.99. ]elito bydła' Wjdok od silony Prawej 3 - jelib k|ęic' 3, - faid kręini 1 cfęśćlstępująca dlvllnashrjc),; l, ' jej fij]ęcic doo8onowe' 2 - ielib czcfe' sPi|a|na' jej bliźs,a;6 jcj

wstęptljąca PętLr *. r.ą.l.-'y' l -l"ri.. s]epc;.r, jegó *lerz.rlońk; 5 okrężnica 1r:] odbyhi.J ZstęPlrjąca; okręźnica u poprzcczn.; 1"1.||trJ i"l.l"' s "irężnica ':'' a t' krefkowa cloczaszxorvł; a - węzlv chlonnc jelila klętcgo, tr WeZły chłonnc je]iia chłonnc jelita ś]eirego, c, f, 8, h t{ę7ł}, clrłume okrężńicze

Pęila

czcZcso; c, d

'

!vę7l}

więzadła wątrona powielzchni tlzewnej Wątloby (ryc 97 r,) W postaci Poczyna Się z.krzywizn4 wraz jt.,*"go (I',), które i łączy wątrobę ź księgami to*ó-zotą ?l"jl"j" wątrobojako więzadło żołądka mnieisza trawierrca. Da1sza częśćkl.ezki dóbrzusznej SurowiListki dwunastnicy. ;;;ilil" -ńz" -ą*nuę z częściądoczaszkowąi p"y]:q"]i:i..:,-:'f..j::::::: cze tego wlęza.lła rozitępuja się, aby objąć dwunastnjcę ."il;;:a.;iłg"łiń;y*i,'.'i większą trawieńca oiaz doogonowy brzeg dwu-

fi

nastnicy. jako dwulistkowa, surowiSieź większa W stanie wykształconym rclzpoczyna s-ię blaszką ścienną sieci większej cza ściana pclwierzchowna sieci więksĄ zwana inaczej zstępujacej dwunastnicy. na doogonowym, a następnle dobi"usźny- brzegu części

o]:^::::] Blaszka ta przylega C1o wewnętlznej powierzchlri. prawej 'ściany i".' do wewnętrzne1 i * to,''tut.i" ź ,-Lią przeclrodzi na Stlonę lewą wciąż przylegajacdobrzuszrry worek dołu jednocześnie -obejmujac .od ;"-i;;;;il ściany.brzucha, a worek ślepyżwacza. Osiągnąwszy bluzdę podłużną zwacza (p) oIaZ Cloogonowo sieci większej rozdziela powierzchor'l,na l"-ą z*u.."u dotychJas c]r,r,u]istkowa ściana otrzewnową, jeden dla okrywę twolzą .'u a*u po;"jy'l."e płaty surowicze, które żwacza. Następ. "lę dobrzusznego worka worka dogrzbietowego Z\Ą/aCZa oraz drugi dla 198

:

Z lan otworu zaśż'. w wej, oe: Przez P( nię ksią1 Podłużn dwunasl zachylkt duż'e1 p z lewej s przejście SzParę \^ zachyłka żarna. Zt czy, dzię jak torba powłok l jamy brz głębokiej oraz częś większej.

płaĘ. surowicze Spotyka'ą' się- znowu, tym razem w ].".:|]dy. podluzneJ prawei ż:wacza' Pocz;,.nając od

obrębie bruzdy

tei bruzdy nowopowstały dwulistkowy fałó

Pod nazwą ścianygłębokiej sieci większej, zwanej |eż' blaszką trzewną większej'przedłuża swój przyczep na bruzdę doogonow zwacza, oddzielajaca ą worki' ślepe: doo'8onowo-dogrzbietowy i doogonowo-dób.zus'.'y. Sciana g|ęboka sieci większei, pańes projunda, poczynając ód bruzdy podłużne.j PIaweJ trzyma się początkowo worka dobrzusznego żwacza po ;.ego strónie prawei i kieruje.się ku dołowi,. obejmując od dołu pętle jelitowe, a następnie wciska'się ku górze między tarczę jelitową a dwunastnicę. Ściana głęboka sieżi większej, osiągnąwszy dobrzuszny brzeg częścizstępującej dwunasńcp przechodzi tu - ś"i",l"ę powierzchowną sieci większej, paies superf.icialis. Przyczip przedni ściany głębokiej przechodzi po trzustce, osiąga powierzchnię aoog".,bwą -ąt. oby oraz pi,Ę waĘ części doczaszkowej dwunastnicy. ""oPostronie tylnej w pobliżu *ypu'iu miednicy znajduje się kawędź przejsciowa, , gdae Ściana powierzchowna sieci większe1.zagina się do przodu i przechodzi w ścia. nę gĘboką' sieci większei. obydwie ściany sieci większej, powierzchowna i głęboka, tworzą torbę sieciową, która w sw}-.rn wnętrzL| zawieta sżparowatą jamę' zichyłek sieciowy doogonowy, tecessus omentalis caud.alis, zwany iez jamą tórby siecińej, c11.un butsa1 omentalis. obeimuje on worek dobrzuszny zwicza oraz worek śtepy 0.tz:\,Vr.'9wy sieci

oooqonowo-CloŁ'rzuSZnV.

Zjamy otrzewnowej prowadzi naturalne dojście do zachyłka siecrowego W postaci Ogranicza go od góry i od dołu ż'. glówna doogonowa, oi dołu zaśż. Wrotna (b, c). otwór sieciowy prowadzi najpierw ło przedsionka torby siecio. we1, oestibulum butsąe omentalis..(r, r'), w obrębie sieci mniejszej ograniczonego przez powierzchnię trzewną (żołądkową)wątroby oraz zwróconą do niJj powierzńnięłsląg' Pomiędzy powierzchnią prawą żwacza oraz odchodzącą od prawej bruzdy podfużnej.żwacza ścianągłęboką sieci większej (zmierzająca do brzegu dobrzusznego dwunastnicy) znajduje się pojemna Przestrzeń mjeszcząca tarczę jelio-ą pod nu"#ą zachylka nadsieciowe1o/ ,.ecessus suptaomentalis, Dojściedo źachyłka'w postaci źej,.prostopadłej szpary, położonĄprzed wpustem miednicy' jest og'uńiczor,e leł'r'ej.stlony Przez ż:wacz, z prawej strony zaś Przez krawędź giu'''cz.'ą stanowrącą zejście ścianypowierzchownej w ścianęgłęboką sieci więf,sze;.. Przez opisaną wysuwaią się, częściowow stonę wpusfu miednicy, ielita. Tutai też, g. ao a nadsieciowego, może wchodzić macica, w przypadk.. l.l"ay samica iest cięn1 !1ówno ściana powierzchowna, jak i ściana głęb&a sieci większej przeżuwipołożeniu i przyc'epom są napięte i nie zwisają swobodnie taĘ , dziękiopisanemu torba sieciowa większej u mięsożernych. Z tych względów przecięcie tylko 'sieci r'lok t|Izusznych u przezuwaczy nie daje możliwościdostania się do narządów NPtęp"|u to dopiero po przecięciu ściany powierzchownej i ściany !l1Y":' kiej sieci większej. Przed przecięciem ścian sieci wiikszej jed;nie dwunastnica częściowo pętle jelitowe leżące pod wpustem miednicy wysiają z konturów sieci otworu sieciowego.

199

JELITO CIENKIE PRZEZUWACZY Do lt,spólnego przcdstawienia zaróWno jeljta cienkiego, jak i jelit.r grubegt' przeżuwlczy trsposabia ich sytuacja plzestrzenna (ryc. 65_1ll). Jedno i drrrgie lĄczy Wspólnota

losów pod względem topograficznym. Można powiedzieć, że jelita przeżuwaczy są ,.ofiarą,, panoszącego się po strorrie lewej jamy brzusznej, z częściowymprzesunięciem się na prarvo żwacza, który zcpchnął je na prawą Stronę' Ponadto W PIZeWaźające.j części są one ppdwieszone rra wspólnej krezce' Jeljto grube tWoIZy SwoistY dysk o zakrętach dośrodkowychi odśrodkowyclrułożonych w płaszczyźntestrzałkowej (E, F, F,, C, H), na obwodzie zaśtego dysku od strony przedniej i tylnej Są umocorvane obfite pętle jelita cierrkiego w Postaci charakterystycznej girlandy (C). Ta złożorra całość,jiką tworzy jelito cienkie i grubc, prawie bez reszty mieścisię w zachyłku nadsiecio\Ą/ynt. Przez wtórny zrclst krezki jelita czczego z krezką wspólną tarczy jelitowej, widoczrry na rycinie 99, jelito czcze utraciło W Znacznym stopniu sr,l'oją picrwotnq ruclromość. Bardziej wyraŹnie została unieruchomiorra drt'unastnica, ktÓra utlaciła swoją pielu'otną krezkę. Mowa tu o częścizstępującej i wstępującej dwunastnicy (1 , 1'). _ Jelito cienkie przezuwac'z\ obejmuje, tak jak rr innych gatunków, trzy odcinki dwunastnicę, jelito czcze oraz jelito kręte (ryc. 65 TIT' B_D). DWU

N

ASTN

I

1ryc.9!

krezki fałd ot Ujściel i leży u

najclalg;

Jelito gr niewiele odcinki .

Jelito ś1e nym wie,

CA P RZEZUW ACZY

przechocl

Dwunastnica, częśćdoczaszkową ma unriejscowior.rą w obrębie oc.lcinka wewnątrzpier-

siowego jamy brzusznej po stronie prawej, gdzie stanowi przedłużenie odźwiemika. Przylega do powierzchni trzewrrej wątroby i w kontakcie z pęchcrzykiem żółciowym tWoIZy na wysokości wrót wątroby chalakterystyczną dla przeżuwaczy pętlę esowatą (ryc. 65 III_1,). Następnie za pośrednictwem zgięcia przedniego przedłużasię w cZęśćZstępuiącą (3), objętą ]istkami otrzewnowymi krezki' Częśćzstępująca prześwituje przez krezkę, jeSt więc łatwo dostępna i ciągnie się wzdłużprawej stronv jamy brzusznej. osiągając wysokośćguza biodrowego w przypadku bydła, czy tez ptzed guzem biodrolt'ym, u rnałych ptzezuw aczy, tworzy gwałtowne zgięcie doogonowe (4) i przeclrodzi rv cZęśćWstępującą dwunastnicy' Jest ona polączona z oklęźnicą Zstę. pującą więZadłem zwanym fałdem dwunastniczo-okrężniczym (21). Częśćwstępująca clwunastnicy objęta listkami krezki kieruje się do przodu i grzbietowo, aby

pod trzustką za pośrednictwem zgięcia dwunashriczo'czczego (6) przcjśćw

Jelito

jelito

czcze (C).

Konr'ec ie

wypełrrieI

też, przejś Po stroni€

Jelito ślep przypacla

Spośród tr;

czna oraz o nie przewa W obręl

początkow;

talis (12,

JELTO CZCZE PRZEZUW ACZY Umocowarrc Za Polnocą krezki jelito c,Zcze| na Ńwodzie tarczy, czyl|dysku okrężni. czego, wchodzi w kontakt z wątrobą, tIZuStką, księgami, tlawieńcem t zwaczem' Częsć tylna jelita czczego wystaje z zachyłka nadsieciowego, w kierunku domiedni.

czym. W zależnościod stopnia wypełnienia przewodu pokarmowego noŹe nawet sięgać do jamy miednicy bądź też', okalając worek ślepydoogonowtl-dogrzbietowy źwacza, dostać się do lewej Strony jamy brzusznej.

7.

pocZqtkoWe

jelita ślepeg nerke na w drugą. Czę$

towo clo niei

Częśćkońco

zstępu]4cej o wstępuiące]., od śWiatłaie

JELlTo KRĘTE PRzEŻUw ACZY

Ielito kręte przedstawia

Sobi

#*[ł}t"'f;*;;łjŁ*Tłru J;;idf#ł,;j'Y*nf i1j""fro*{#iT;{:,i-JaJ'l.;;l['iłł;:ffi JELtro GRUBE pRzEiuw Aczy

fi#li:**Ęiri.**1i

j5r"":H?,5:óilffi

:,TJt:il*Ęmn.i:"tł

.lellro Ślepe pazeŻuw eczv

fń:ijpi!k[*:ili[Ł"".",1"H.::jl::.#"ił:',-J{i;..;|:ń-.":'ao|r4glo-

*:iT::i',ł;!!lilt;::::n.":;:łś:*,lrł.r"f:|"''.yi"..'* :l.

:J:'ff {Ti:'*6iTil:łł:"*H,"'ei'.fi.JŁ 1xlxT'-T[ffi.J""Yi#

i'*ru"lry.u'**;.**."l**Ęłf:,iJ:ii*.ł oKBĘZN|cA PRzEŻUwACzY

i''j-T[1[ip:."'.

j*t#J'HTii1trą:.p*K;;:f

ff

:'j:"i:nT.

l#fj,"' j:{Iiłji^:ł::i.W,.'ł'''.'..;il-'".J,: j;*"' j$i: ió#,''rx.Ti:Ii,ił,łI\i":y:!l:|-ł;:ą.."i;J,;:"i:;;łi!l1łń";:;; *o:9:l'',l."t-*-.J.l.^."'ffi :f:'.5'"'ą:':'.$'j**rl|*ni t#:..T.ff t}'j#1:i^':*^*':':3."uletowo.,t'oc"niei,piił.noo,,*",*o

ilŁt;ryłHgf;;:g1ił**Łą*tłłł**m mlri;l.łill|.łil$il'i;ń.H.x"#fi :*:łip'T:5.}1Jnaczniewiększe

na wy!

przoct ostatni

I Prze< (ryc.9! runku

otwart, ostatni

trzony

stronie nastnic dwunar 1\a

nagłem

kręgu l miednir

o wydh

per rect

Ryc.:l00. Wątroba bydła' Widok Powierfchni |rzewne]

d, - wyrostek bmdas'ko.lvaty; Płat czworobocfn!,' cl - \Ą'ylostek o8oniasty' e Pęcherf'vk żółciolĄ'y; f Pęt]a eso$,ata dwunastn]cy 3,, brodarĄ'ka d\Ą'unasi' ] - t. wątrobowa, 2 ż' wrotna' :J - Przewód żólciowy; 3, przewóct pęchcrzykol'y' tlójkątne Plawe, więZa.lło 6' lewe' trójkątne iĄ'ięzadlo i t,ruzda;5 doogonowi nicy,*'.'""lł.' większa;4 ż, glówna iej s *ięzia tt' ,vątli'uotĄ,o'żołądkowe' 9 rvięza.{ło wairobowo d$'unastnicze; ] 0 - wjezadlo i "..o.t",]u.; tralĄ'ieńco\Ą.y' ]4 wycisk księwatrot,owo'"crko,'c; 11 wr.cisk PrzelykolĄ,y; 12 wycisk czePcowy' 13 wycisk wątrobowc clr]onne węzly golvy, i5 wcięcie ł,ięzadła ob]ego; 16

a

płat lewY; b

-

Płat Pra\Ą,y;

c

-

do Pętlę spiralną należy sobie wyoblazić jako długą,.podwEną pętlę Podobną tu zgięCie złożonego'paska, którym dokonano dookoła jego zgięcia, symbolizującego lub 4 u owcy 3 obroty bydła, 2 obrotów-u (13), do 1 od os,oauł-i, ]t",ura ceitrąIis f gyri centripetilrs ;- k;;;, P,,;;, co powstało ty\eż' zaktęiói zarówno dośrodkowych, zakręty ukławspomniane (1a). bydła U 0f), j;k,i odśrodlowych, gyri centrit'ugdes juii,się * jedrropłaizczy"znowe1 tarćzy, dysku okrężniczym, jednakże nie 'c-zyli .iuic'y leiz leki
202

Ryc.

101.

a plat l c Pęcl 1 wycil pony;3 uj sty'

oSonowa; 5 trójkątnc Pri

na wysokości V

kręgu lędźwiowego prze;.ść ostrym łukiem w odcinek zmierzający do wyprzedzaj1c t. krezkową doczaszkową na wysokości ostatniego-kręgu piersiowego kończy skomplikowany przebieg okrężnicy wsiępującej i przechodzi w drugi, tym Iazem krótki odcinek, jakim jest okrężnici pop;zeczna (tyc.99_8). Okrężnica poPrzeczna iest wyposaźona we własną krótką kre;kę i w kie-

przodu. Z

tolei odcinek ten

runku grzbietowym wchodzi

w kontakt z trnlstką' obejmuje od przodu łukiem

otwaltym ku tyłowi t. krezkową doczaszkową i na lewo od niej przedłużaSię w trzeci

iuż odcinek, jako okrężnica Zstępuiąca (ryc. 65_H). odcinek ten jest zaopahzony we własną krezkĘ, zazwyczaj zawieraiącą złogi tłuszczu, i układa się po prawej shonie części wstępu'ącei dwunastnicy. okrężnica zstępu'ąca i cZęśćwstepująci dwunastnicy wiąże wzajemnie z sobą wspomniany jwż' fałd otrzewnowy w postaci fałdu ostatni

dwunastniczo-okrę żnicze go (III, 27).

Na wysok.ości ostatniego kręgu lędźwiowego krezka okrężnicy zstępującej ulega w związku z pojawieniem się na wysolości I

nagłemu wydłużeniu, co pozostaje

krzyżowe8o esowato zgiętego odcinka okrężnicy (16), który w obiębie jamy w jelito ploste (J). ]stnienie esowatego zgięcia okręźnicy o wydłużonej w Ęm miejscu krezce zwiększa rnozliwości ruchowe ręki przy badaniu

kręgu

miednicy przedłuża się pet rcctum.

101.

Wqtroba bydla' Widok powieĘchlx

przeponowej

- Plat lewy; b

- Płat prawy' d - wyrostek ogonia.

- peherzyk żółciowy

-w}cisl pllelv|owy; 2 - srodek śCietnisty Pr7e. 3 - ujścia żyłwąhobowych; 4 ż' 8tówna do 5 - więzadło trójkątne ]ewe, 6 - więzadło Prawe;7 więzad|o sierPowate;8,9 - wię. wieńcow€, 10 - pole nagie

203

ODBYTNICA PRZEZUW ACZY odbytnica, czyJi |elito proste podwieszone rra skracającej się ku tyłowi krezce, ma większy odcinek przcdni objęty otrzewną i mniejszy odcinek tylrry lezący pozaotrzewnowo (ryc. 99 10). Silna mięśniówka odbvtrricy jest rozciągliwa, co umożIiwia magczynowarric w nim dużej ilościmasy kałowej. U małych przeźuwaczv kał formuje się w charakterystyczne bobki już w końcowych zakrętaclr okrężnicy i w gotowej do wyc1alania postaci tr.afia do odby'trricy' Do światłaodbytnicy Wystają podłużnefałdv śluzÓwki o zmiennej liczbie i rozmieszczeniu. WarStwa podłużna mięśniówki tego jelita po stronie glzbietowej wyróżrricowuje m. odbytniczo'ogonowy, którego przvczep kostny znajduje się na brzusznej powierzclrni I kręgu ogonowe8o, P|zy czym u bydła moźe się przedłrrżaćclo III kręgu ogonowego' U samic brzuszne pasma mięśniówki podłużnej odbytnicy Wplatają Się do mięśniówki warg sromowyclr. KANAŁ oDBYTowY PRZEZUW ACZY

Kanał odbytowy jest u przeżuwaczy krótki' Błona śluzowakanału odbytowego w o<]różnjenirr od psa i świninie ma wyraźnie zaznaczonych słupów odbytowych, które ll'tcj glupie systematycznej rrie występuj4' Fałdy takie w oc1bytnicy jako słupy odb}rhicze u przezuwaczy kończą się na początku kanału oilbytowego wyznaczając

linię odbytowo-odbytniczą. Mięśnie związarre z cldbytem poilobrrie jak rr innvclr lepreze]ltowane są przede wszystkim przez dwa zwieracze i unosiciel odbytu.

(Opisane w powyzszych rozdzialach i odnalezione na scl.rematycznym rysunku 65 szczegÓ|y proszę zidentyfikować na wykonanyn Z preParatu anatomicznego rysun-

ku 99).

Wątr

WPC

barwr

odźyr

Jest ct,

Na mi krowt

cji rze) Wzg1ę

W.

nym,

I

rylnie .i u mały

zadła o wrota v sty, któ trzny pl

czltlLr m]

tamr Wą

Częś<

ślanam

wyznacT,

i płat pre

Położ' StWCm ro

płaszczyz

SKUP|SKA TKANK| L|MFATYCZNEJ W JEL|TACH PRzEŻUw AczY Skupiska tkanki limfatycznej w śluzówce przewodu pokarmowego przeżuw.lczy

wystęPuią W postaci grudek chłonnych odosobnionych bądŹ w postaci grrrdek chłon' nych Skupionych (zwarrych tez płytkami chłonnvmi). Są one bardzo licznc' Wśród ssaków udomowionych ty]ko świnia wyprzedza w tym zakr.esie przeżurt acze. Crudki chłonne odosobnione, dostrzegalne makroskclpor,r'o, są szczególrrie obfite w jelicie cienkinr, podczas gdy w jelicie śJepym i w okrężnicy są nicliczrre u bydła, zaś u owcy i kozy moga w ogóle nie występować. Grudki clrłorrrre sklrpione, czyli pł1,tki chłonne jelita cienkiego' twoIZą w błorrie ś1uzowejdługie, taśmowate skupienia tkan. ki limfatycznei, które u bydła przy szerokości do 2 cm mogą osiągać długośćdo 25 cm, u owcy i kozy zaśdo 15 cm. U bydła jest ich 24_40, u owcy 18 40, u kozy 25-30' ostatnia grudka jelita cienkiego występuiąca w jelicie krętym wkracza przez ujście kątnicze na przyległy obszar śluzówki ielita ślepegojako grudka krętniczo-kątnicza (biodrowo-ślepa) zbudowana z duzych mieszków limfatycznych. Podobny twór na obszarze jelita grubego występuje jeszcze w końcowym przebiegu pętli Pocz4tkowe] okrężnicy. Grudka ta składa się z szete1u krypt limfatycznych i osiąga długość u bydła 7_20 cm/ a u owcy i kozy 4 20 cm.

do przorlr

rowany

kr

stę grzbiel

chr- ą prz iwbok.f

niego zebr

b1zeg tępy

pronowy. I, Przebie1ą 2 ponte. I3rze Przy czym lewego znaj Płat lew stanowi cZę wyrostek o1

za8łębienie,

chni trzewnr sąsiedztwa Z

wycisk czepr

WĄTHoBA PRzEzUWAczY

e :-

11

t-

v

ty

lc le

Wątroba Plzeżuw aczy (ryc' 100 i 101) jest najmniej rozczłonkowana na płaty, w porównaniu z innymi ssakami udomowionymi. Ciężar wątroby, podobnie jak barwa, zależą od wieku i stanu odżywiania zwierzęcia. U osobników młodych dobrze odĄ.wionych wątroba jest jasnobrunatna u młodych wychudzonych oraz u starszych jest ciemnobrunatna. U cieląt karmionych mlekiem barwa wątroby jest lekko żółtawa. Na masę wątroby prócz wieku i stanu odż}.wiania wpływa rasa i płeć. Masa wątroby krowy wynosi 3_4 dó 9,2 kg, buhaia 4,f_8,5 kg, wołu 4'5_10 kg' U zwierząt w kondyĄi rueźne1masa ta wzlasta o 7,6_2,5%. Przeciętna masa wątroby owcy wynosi 775 g. Względna masa wątroby cielęcia lub jagnięcia jest większa niź' u zwierząt dorosłych. W wątrobie przeżuwaczy brak iest Wcięć międzypłatowych. Na brzegu dobrzuszn1m, który u przezlwaczy wskutek swoistego ułożenia wątroby iest skierowany Ęlnie jako prawy brzeg, znaiduje się jedyne wcięcie więzadła obł.ego, wyraźnie]sze u małych przeżuwaczy niz lbydła (ryc. 100_15). U osobników starych brak jest więzadla obłego. W części pośrodkowej wątroby od jej powierzchni trzewnĄ, gdzie Ież,ą Wlota Wątloby, w ich sąsiedztwie od strony brzegu tępego' znajduje się płat ogoniasĘ który wydłużasię w duży wyrostek oBoniasty (d) sterczący poza brzeg zewnęhzny Płata Prawego wątroby' od omawianego Płata ogoniastego odchodzi. drlgi' znacznie mniejszy wyrostek brodawkowaĘ i jako niewielki M/yStęP Pochy]a się nad wrotami wątfoby.

Częśćpośrodkowa wątroby, oddzielona od płata ogoniastego wlotami jest okre-

ślana mianem płata czworobocznego (c). Granice wyznacza wsPo[miane wcięcie więzadła obłego (15). i płat prawy są niepodzielne.

między nim a płatem lewym Zarówno płat lewy wątroby jak

Połoźeniewątroby przeżuwaczy' odmienne niż u innych ssaków, jest następżołądka.Jest ona zepchnięta prawie całkowicie na stronę prawą od skierowany p|aszczyzny pośrodkowej i to \^/ ten sposób, ż:e brzeg tępy wątroby skiedo przodu, natomiast przeciwległy brzeg dobrzuszny u innych ssaków, tutai stwem rozrostu

'est

układa Ęłowi. Brzeg lewy zajmuje położenie brzuszne, brueg prawy zaś 'est powierzwątroby staje się powierzchnia trzewna W tym ułożeńu 8lzbietowo. przyśrodkową, powierzchnia PrzePonowa zaśjest skierowana na prawo w bok. Przednia granica wątroby sięga 6 przestrzeni międzyżebrowej, tylna ostatzebra bądż lll kręgu 1ędŹwiowego. Brzeg dogrzbietowy wątroby to inaczej tępy. Brzeg ten u inrrych ssaków leżący poziomo' ll przeż:uwaczy iest prawie . Wzdłuż tak ustawionego brzegu tępego i w bezpośredniej z nim łączności

iowany ku

z góry na d'ół ż,' główna doogonow a zmietza1ąca do swego otworu w PIZe. Brzeg tępy tworzy dla ż. g|ównej doogonowej (4) rynienkowate zagłębienie' cą'rn tkanka |ączna zespala żyłęz wąŁrobą. Na brzegu tępym W pobliżu płata znajduje się wycisk przełykowy (11).

lewy wątroby przeżuwaczy układa się po Stronie brzusznej, p|at pravly zaś

poza kontur plata pra\^/ego przy brzegu częściąpłata prawego tworzy wspólnie z leżącą ogoniasty jako przfęcia prawej nerki. Na powierznerkowy służy do które wycisk wynikiem bezpośredniego zagłębienie, będące płata lewego rysuje się z żołądkiem. Tak więc w częściprzednio-dolnej lewego płata znajduje się czepcowy (12), nieco niżej i ku Ęłowi leży wycisk trawieńcowy (13), wyżej częśćdogrzbietową wątroby. Wychylajacy się

w

l

ZaŚ na(

kontak

Jest ł4cZnot

stabiliz

nie gór zatysre 10). Pc

(

wego \ ściany zrostrl dzi od TOZWOI

stanow łukiem i lewyr więzad zadła l szkowe

Gruczo wazy P nieco s wcięcie lewy tr nowy, Trzon t z krzyv wej ner Ryc. 102

H

A I' rzepk

siowyr

O

-

szy zgręcr

t.

odbytu rc

S-m.krz

h'

v

y - odbyt

ksza; 5, 6

wymienionymi Widnieie Wycisk księgowy (14). Umocowanie wątroby mierze zasługa ż'. głównĄ doogonowej (ryc. 101_4). Jej bezpośredni kontakt z wątrobą wzdłużbrzegu tępego oraz powiązanie z przePoną włóknami lącznotkankowymi w okolicy otworu ż. głównej doogonowej. stinowią mechaniczną stabilizację Ę częściwątroby. Ponadto na powierzchni przeponowej wątroby po stro. nie gómo-tylrrej płata prawego znajduje się obszar rrLiążlsz:u w4troby o tńiiątnym zarysie Pozbawiony okry.wy otrzewnowej, który jako pole nagie zrasra sĘ Z przePoną (10). Położone dogrzbietowo w Stosunku do łrychylającego się tu za kontur płata praWe8o Wyrostka o8oniaŚtego więzadło tróikątne prawe (6) umocowuje -ąt.obę ao ścianydogrzbietowej. Przyśrodkowo od tego więzadła znajduje się niewielki obszar zrostu między .i^/ątrobą a prawą nerką. Więzadło tróikątne lewe (ryc' 100-5) odchodzi od płaia lewego po stronie prze dniej i przyczepia się na przeponie w sąsiedztwie rozworu przełykowego. Otrzewna trzeM/na na powierzchni przeponowej wątroby stanowiąca odpowiednik więzadła wieńcowego (ryc. 101_8, 9) ciągnie się lekkim łukiem wzdłuż brzegu tępego jako Pomost między więzadłami trójk{tnymi prawym i lewym. Na powierzchni trzewnei wątroby rozpoczy\a się sieć mniejsza' w posiaci więzadła wątrobowo.żołądkowego, które zrniórza do ksiag i trawieńca, oraz wiezadła wątrobowo-d wunastn iczego, zmierzajqcego od wrót ńątroby do części doczaszkowei dwunastnicv. zaśnad obu

jest w. znacznej

TRZUSTKA PRZEaUW ACZY

Poloźenie nalządów jamy Piersiowej i

blfusznej konia. Płuco lewe i lewa połowa przepony zostaly usunięte' Widok od strony lewej - I żeblo; B X źeblo' C - mosiek; D - łuk źebrowy; E m. dluti szyi; F I klęg Piersiowyj G X kfęg pier' ;H- I krę8 lędźwiołvyj] - k. kŹyżowa, K- kregi ogonowe; L k' biodrowa; n,t i. krrlszowa; N - k' uaówa; nepka; P - fratm€nt przePony; Q. ściana miękka brzucha' R - więzadła krzyźowo-biodlowe do$zbietowe' n. kzyzowo-ogonowy dobrzuszny boczny; T - m. o8onowy boczny, U - m. unosiciel odbytu; V m. zwieracz 102.

zewnętrzny;

\,v

m' zwielacz sromu'

z-

srom

-serce'b-częśćdoczaszkowaśródPiersia;c-cfęśćdoo8onov/aśródPieEia;d_aortapiersiowa;e-Pień !|tlo.g|owowy; e, t' Podobojczykowa ]€lva, f - | i ż' żebrowo.szine' 8 t. i ź. 8lęboka s;yi; h - t. kręgowa; szina Powielzchowna' i t' szina lvspó]na ]€wa j k. ż' sz'1na zewnęt|zna (jarzmowa) rewa; r . n' przepo' lewyi m tchawica'n-korzeńpłuca; o ptze|yk; P - tt' międzyżebrowe do$zbietowe; q plat ]ewy r - źolądek' s śledziona; t ietito czcfe; u, w _ okrężnica wstęPującaj u' ot'ęzni.u aorrz"sz'* te*a; ie

miednicznej

w

- brMda wieńcowaj 2 5, ó *

okrężnica dogrzbietowa lewa' w,

-

fgięcie PźePonowe;

x

okrężnica zstępująca'

. bruzda międzykomolowa przystożkowa' 3 więfadlo bójkątne - truczoł m]ekowy

iaśma okJężnicy wstęPującej' 7

207

]ewe;

4

sieć wię.

Przełyk k

PocZątko! bości,aby

w

obrębir

krtani (rY

Począ] swej dłup

/. odcinel fagotomr Część

znowu d czymi ś kierując z pniaml kręgosłu towo 1 n Bard:

przełykr Mięś

trzewne] usuniętą ścianąPolvierzchni Ryc. 1o3. Zołądek konia z częściowo

.i=T.Ę-,*:i*{i..lą,i'.,#łIiliJ"'śIi]i}fl :::lx i*ł.miJ* ':ł,T:

ji:#:]j.*l';,'*,ł:;l*l:].;.iffi;'i;:';K;i"

Ptzeczr'r

kuażd

:il:'

'*J*i::il'ł;;

lt$::*]].l.xl.#:i*ii".ilŁt'i.'ł:':ilł"łłi.j::i:ą:ewkierrrrrluty'nym ,-)ł:."i,..$;.jff

:;*;:;*l:iĘ:Ęt*ą*,'.ffi ;łl}$

ffi J::[Ji:łł:ffi*.l;,łtff :ŁłtY1:"s#$;$-''."il#'',i'*

.ił. it{lit*#i+,11.**r'It*r;.;s,1r; *

iil'no 0."j"*te

dwrrrr'r*tnicv wieks'/ei'

i:ii

Jednok rzęcia t

Jeże1i c kątem stem rc się gaz'

nienie Wspon tny, jal w trak Wo na\ /et

t(zonu

rowan wypeł przeła sfałdo

PRZEWÓD PoKARMoWY WŁAŚclWY KoNlA PRZEŁYK KoN|A Przełyk konia iest to rura błoniasto-mięśniowa'długości125_150 cm, o ścianach poc"ątkowo cieńszych' 4_5 mm, stopniowo w kierunkir żołądka zyskujących na grubości, aby przy.wpuścieosiągnąć 12.15 mm' Rozpoczyna się krótkim p.'eisiontńm,

p? stronie tylrro.górnej,

na wysokości chrząstki pierścieniowatej 8,1'1ł:'' lv,ob:9ble ktani (ryc. 41_|8) między workami powietrznymi. Początkowy odcin€k przełyku, najdł uż.szy, jako częć szy1na, |eily w pierwszych f swej długościdogrzbietowo w stosulku ao iąśiaaqące1z nim ichawicy.. W kofrcowei /3odctnek sz11ny zbacza na lewą stronę tchawicy, có stwarza dogodne miejsce do ezol fagotomii (ryc. 102). Częśćpiersiowa przełyku już w. obrębie wpustu do klatki piersiowej (o) układa się znołu dogrzbietowo w stosunku do tchawicy i wraz z nią iesi objęta hśtkami surowic"ymi śrÓdpiersia. Przechodzi nad korzeniami płuc oraz nad pódstawą serca (o, n),

kĄąc

się

w

Stronę rozwolu przełykowego pruepony, kiórą przekracza.wraz Xl/ kręgu piórsiówego' okóło 1z cm poniże; {I] 1u! kregosłupa. W stosunku do pobliskiej z. głownej"dotgono-"1"pr"ełyk \eży d,ćgrzbiel towo i nieco w lewo od niei. krótka c zęśćbr'zuszna.prze1ykunawiązuje kontakt z wątlobą p rzez .'-Bardzo wcisk przelykowy, po czym uchodzi do żołądka' Mięśniówka przełyku konia aż do korzenia płuc iest zbudowana z włókien popr4żkowa:y:|, więc. jest ży-oc"er-ona. Dilszy końcowy odcinek przóły1rzecznie 1 ku az do Wpustu żołądkajest blady i wyposażony we włókna mięśniowe gładkie.. z

pniami błędnymi na wysokości

żoŁĄDEK KoN|A conrorowy żołądekzlożony konia (ryc. 103) jest w stosunku do wielkości zwie.

niezwykle mały. Jego fizjo|ogiczna pojemność wynosi zaledwie 8_15 litrów. -strukturańe' d9|a1zy-y do tego inne włiściwości jak skośne, pod ostr}rn u|ścip przełyku, silny zwieracz wpustu, umieszczony grzbietowó nad wpun rozległy występ żołądka-w postaci tżw. worka slepego, # który.rn gromadzące d'odatkowo zaciskają ujścieprżełyku, otrzymamy Wy'aŚł'-e1tacji 9rI.: ::1:t:schorzeń częstych żołądkakonia, nierzadko pro-ad"ących ao jego pęknięcla. nniane r,rlłaściwości żołądka.praktycznie biorąl uniemożiiwiają odiuch.wymiopozwa|aj4 na odpły'w nidmia.,, gazów ptzy -,^ćŁon"i fermóntacji :]*.:"1ł..: raKcre odbrfanra, ructus, co tak lafiir'o przychodzi przezuwaczom. rek ślepyżolądka I saccus cecus aentriculi @fmoże szerokościąptzewyzszać hzon żołądka(c). Łącznie z niewielkim obszarem przylegaiąie.J doń części jest od pozostałej częściżołądkanieznacznie po stronie'zeivnętrźnej odsepa,. płytką bruzdą okrężną. Jest ona łatwo dośtrzegalrra na żołądkumiernie n|!j w1r{ry na żolądku próż.nyrn, a zanikająca w żołądku ' Udpowtednlkiem tej bruzdy od strony błony śluzowej jest brzeg , margo plicatus (3). Stanowi on granicę między cźęściąbe'!ru"'oło-i

śluzówki, a jej częściągruczołową' Jasno zabarwiona, prawie biała częśćbezgruczolowa śluzówki jest pozbawiorra gruczolów i wysłana jak przełyk nabłonkiem wielowarstr,r'owyrn płaskim. Stanowi ol"L wyściółkęworka ślepegożołądkawIaz z PtZy legającą niewielką częściątrzonu. Zabarwiona śluzówka częścigruczołowej żołądka, kontakttliąc ze śluzór,r'ką częściprzedżoląclkowcj jest nie tylko odnrierrnie zabarwiona, ale i pod względem funkcjonalnym różna' Zgodnie z nazwą jest wyposażona w gruczoły trawienne. Pokryrt'a je nabłonek jcdnort'arstwowy cylindryczny, a z góry rł'idoczne są delikatne bruzdy, które obejmuią wielokątne tervtoria zwane polami żolądkowymi' W ob/ębie pól żołądkowychmożna dostrzec nikłe zagłębienia dołeczki ź:.o|ądkowe, foaeol&e s&stric&e, do których otwiera Się po kilka gruczołów (2)

żołądkowycl-r.

Dominującą częśćśluzówki grtrczołowej, zabarwionĄ na kolor brązowoCZerWony/ zajmujq gruczoły żołądkowewłaściwe(5), zwane nickiedy gruczołami dennymi' Znacznie mniejszy obszar śluzówki gruczołowej zabarwiony na bladcrróżowo'źółtawykolor zajmrrją gruczoły odŹwiernikowe (6). Wreszcie wąskic pasemko śluZówki towaIZySZące brzegowi sfałdowanemu zajmują nicliczne gruczoły odźwierni-

kowe i gruczoły wpustowe (4). Należy przypomnieć, ż:e zl,,lż:ony jeclnokomorort'y żołądekkonia swoją złożonośćzawdzięcza dwoistej śluzówce, bezgruczołowej i gluczołowej.

Zoł4dek konia lcży prawie całkowicie po lewej stronie Wewnątlzpielsiowego odcinka jamy brzusznej, z tym że częśćodŹwicrnikowa przekracza rrieznacznie płaszczvznę pclśrodkową' Nawet przy najrt.iększym wypełnieniu treściąpokarmową żołądeknie osiąga ściany dclJnej 1arny brzusznej (ryc. 102_r)' Worek ślepyżołąc1ka(ryc. 103 b) lcży grzbietowo po lcwej Stronie W okolicy 14-15 pIZeStIZeni międzyżebrowcj. Trzon żołądka (c), stanowiący przedłużenJe worka ślepego w kierunku przednio-dolrrym, leży na wysokości 9 12 przestrzerri międzyżebrowej. Tworzy on silrrc zgięcia żołądka w kształcie pcldkowy, co sPIa\Ą/ia, że wpust oraz odŹwiernik leżą blisko siebie, prawie W tej samcj płaszcz'yźniepoziornej. I]rzy silnie wypełnionym żołądkujego granicc przesuwają się w lcrt'o i krr tyłowi, clroć w przo. c1zic może też się przcsunąć clo 8, a nawet 7 Pr7,estfze:ni międzyżebrowej. Powierzchnia ścienna żołądka,w kontakcie Z Przeponą, ciągnie się od strony tyl. rro-górrrcj w kierunkrr przcdnio dolnym' Po strorrie Jewej kontaktuie się z Jewym płatem wątroby, na której pozostawia wycisk żołądkowy. Krzywizna większa żołądka styka się powierzchnią żołqdkclwą ślcilziony. Powierzchnia trzewna żołądkakontaktuje się z pętlami jc|ita czcz,egcl, z okręz. nicą i z lcwym płatem tlztlstki' W nięśniówce żołądkazasługuje na uwapJę silnie rozwinięty m. zwieracz wpustu, zbuclowany z włókien okrężnych (1). Wzmacnia go silrra pętla mięśniclwa wywodząca się z włókien poclłużnyclr, które obejmują wpttst od strony grzbietowej, a swyrni obu o
przy skośnym,ostlokątnym ujściu przełyku do żołądkaunicmożliwia u

konia

wymioty bądŹ wydaJanie nadmiaru gazów w proccsie odbijania. Swoisty układ mięśniówki okrężnej w obrębie odźwiernika prowadzi u konia podobnie jak u innych gatunkó\Ą' do powstania m. zwieracza odźwiernika (E). Koń' czy on częśćodźrvierrrika zwaną kanałem. Ponadto zgrubienie tcjże mięśniówki usy' tuoWane pIZed rozpoczęciem kanału (e) naZyWane przez niektórych anatomów ZWie. 2't0

racZcł

naZwę Um

więzac się onc przełyl się dalr zadlo t krezki wywod

Zkc

slecl ml 1w|ę7'a (ryc. 10t Sieć 6,7). Ttt pachwin ksza prz Może te: Natu otwór sil dzy pods od góIy ]

Jelito cier całkowita przypada jeltto czcz

Dwunastr

wej. lej cz,

Wątroby. ] towo, prz) \|cy, tł|np1 clą8nlęty r gÓrze. obe, brodawka trzustkowy układa się dodatkowy Częśćclr nego lnacz(

1

(ryc. 65,

IV

i okrężnic4

l""ń"ilrc;*ffi#:::ffi ł,,r#::6:ołami odŹwiernikowymi' nosi Hł*Ę :j*::::fr1#.ffiul]i];:!:

ł

:1;:; :;ł;*,T i:Tńii1i:J#'fi ;

ii"łlilt{JT::T.ń;L:l-'.::ffi [łl'1"jri^{:::iłxujeswoimiiistklmi ;:-.,1';"*.f

n.l;i#,"r"-"rł;i*ii:łi;.#-;{'#Ł"'1'.LT1ł*#t

krezki dogrzbietowei żołądkaz zotuatu, a tym samym do *y:?dią::' się z krezki ;':l"".ł1:;:io;"so '*"' Z kolei krezka dobrzuszna żołądka.' kióI; jak wiemy, jest formą

Ę

].;

wyściową dla

j;;'-,'"*tJ:,T,:n"ffi :lT;;ru 'X[.J: i:l;1ffi ,!il1;n'.?il?:,il'ff (ryc. 108-i, i'). l-

r

I

.

"|;:::*^1::l

jest podobnie zbr,dowana jak u mięsożemych i u

f-a

ii;T:óx;:i?;::il."l;:il#ffi i1:T*:[.""f ijiiJff ksza ptzez kanał pachwinJwv c

r'r.J.i"] p.*" ."""..p"

lo Z-

|ą

I

#:ł,$1il:,łff:nil||:.ka

świni (ryc.

5,

iu*":':mł

pochwowego moszny.

:Tłłł$i:.'y.": Łli::l11f*:'J:H{1i:T:ł..i.];ff ,,r"''.ilT"",:,"ff T[] ff

!:rTil:;tffff ..5:}-x.j:*.:;r*;:ł;łłł:mff:"t':iffi #;:; JELITO CTENKIE KONIA

u.l'". nie osiąga tak imponującej długości,jaku prz ezuwaczy. Długość o"-" ir'.9b Z tego u konia ffi::T ,ada i":.:.:::Yr::r:': na dwunastnicę około 1 m, na jelito 1'! "ayił"zź_it,m, ul"a..*,.. ózł, .";;t.;;:;#;.;:

łl|^":i:"I:

czcze (ryc. 65-IV).

DWUNASTNICA KONIA mastnica konia opuszcza odżwiernik tuż na Jej częśćdoczaszi
prawo od płaszczyzny poŚrodko. powierzchni trzewnej

.bv. ly. PoczałLnrr,., Początkowy ^".'.^'. odcinek dwunastrrlcy '-....-^ ^TołVatym'przyle8a.do -a isztittiuil pTzy Czym iest on bańkowato tozszerzony| stąd ieso nazwa' bańka dwunast, ampulla duoiłeni. Drugi łuk częścidoczJszkowJ1?-"""'*r.p

śk;;;#;".;;;T]

bardziej rozwypuklością ń. J.i"' q Yv^r9Jr.ł blrurl4 stroną rŚu ku }|ry-}:'rr:ii, i-"'"li :|i"'.:-""y obejmuje on od dołu "'*rłę"łą z boków tr trzustki. W obrębie tego łuku znajduje się {ka dwunastnicy Yr'ięl.""u,.,u ttelll. uchodzą przewód żółciowy oraz przewód 'nlwy rv (ryc. rrl/. 103_10). 1n2 1n\ /-.-L:^!^' Grzbietowo w 're] stós.*ru mniejsza, na której trzustkowy :::łi:ł:vł:,:łłnastnicy

a"'lńu-r.lffi;#i:;;''k;;

ęśćdoczaszkowa

";ń;ip;;;;a

dwunastnicy za pośrednictwem zgięc ia doczaszkowego, zwa.

ilT{':.i1.:',::::T:rl4*"a'i'.p'ffi ona międ'zy e1wjerz5|rrij trz";;'i.J"y"#Ęse'.tęp.,;ą.ą ;;j*;;il,"T#f;; Prdw4 w kierrrnku tyho-gómym p.rzyleg!'ąi

9:.]Y-i] -1j':.. )znrcq dogrzbietową

ao p,z"pony

211

idobo

głowę j drugie kręgu l sunku c się do 1 Częśćv w stosu czo-okt gdzie k sadowi Umc cienkieg nastnicy wymten przewÓ(

z

Ryc. 104. Brodawka klętnicza konia wfaz z ujścien1 krętniczym na powierzchni błony śluzowejjelita i na przekroju A'ujściekręh1icfeotoczonebrodawkąkrętnicząwstaniespoczynku'Bujściekrętnjczcotoczonebrodawką krętnlcząPrfy wypelnionym sp]ocic żylnym; c - Plzekrój Podlużny PrcParatu A; D - Przekrój Podłużny prePa' ratu Il a

1

kręte; a, _ fałd krętniczo kątniczy; b błona śluzowa jelita ś]epego ujście krętnicze otoczone brodawką kręiniczą zawierającą splot źylny

'jclito

212

Krez

trzLrst

ffi*i'"illhf;,:{*{'s"?s;i'}.;*!TłJ.':":#::TxilJJi#'."f'ffi yffi :iiffiffi ?jl):;n'"rr1Y"1 a*y' 1't" i.v' "iJo"u ku rvrowi w sro-

j**ł'*ffi J]iT:;"t."T;#"HiŁĘt'J,{'.ffi i1qt#i; ff :i#-1"dy.-;il:?;}:'#1.Ł'':.fiTiTŁ*l*ix*ń::#'J:.*Hł"*; 9*1ł'

j.il:ll.""!'ł.Ei;u'tl$'';*;":'.7ffi J*:.ffiŁ;;1;treżnlcrzaś

;.'t*fr

'ł*lłt#r#i:ę*:ł{,*lwl**'l'ałru:.l"łlx ffi"*ĘTŁ*iĘ*'#f:#[:;1ilĘ'il::'::r:ŁT,'..#ilil|:ff Ę: '-)i:",ff

."ćĘ:?.'-i:]:i:''$:T'H"*:'*'i'.;,łJillł''';j:T'ff .i":1"-Tfl

Ryc. 105. Jelito ślepe konia. Widok od sbony pmwej podstawa' jelita !l!ftóU, slepepoj b. _]ego trzon; b,'-ie8o wierzchołek; " dobzusznej prawe, '....q

- ielito Lrete; nicy

b

213

b,,,-

taśma' c

-

Początek

Jelito cz nej krez<

do ścia lędŹwiol zki do p jelitoweg czczego , ćwiartce' nicą ma] wym jan tlzustk4 żebrowy pataluml clami lew ślepei oJ pokastrac jeltta czcz

Jelito krę

umiarkotr czu mięś Stenc]ę pIj Fałd ten PrzyczepL o ,,podwó Je]ito klęt( i ku górze, nie mniejs kręte uchc Rozwó część(ryc. wierzchoł] głową jelit nicy wstęp cza, podob

1

Ryc. 106. Trze\Ą'ił jamy brzusznej konja

A'miękka

a

jelito clcze;

b

dobrfllsha Prawa; d -

i'

sitl!. Widok od stlony dobrzusznej

B

chrząstka mieczykowata trzon jclita ślepeso; b, - jeto wierzcholck' c f okręźnica wsięPująca; c okręźnica fgięcie mostko{,e; e okrężnica dobrzuszt]a lcs'a; f ztięcic miedniczrre; g'ok|ężnjca

ścianabrzucha;

zstępują.a

1, 1,, 2, 3 iaśmy ielita ślePego; 4 fałd kręhliczo'kątniczy; nlcv lsręPt]ącel

5

-

taśmy okrężnjcy wstęPującej; ó

-

taśmy oklęz.

nerki, a pozostała Częśćł.ączy dwunastnicę Z podstawą jelita ślepego.Krezka części poprzec'nei dwunastnicy umocowuie Się od tyłu do korzenia doczaszkowego krezki, abv po stronie lewej podzielić się na dwie blaszki' z ktÓrych jedna jako wspomniany

fald dwunastniczo-oklężniczy P|zyczep|a się na przejściuokrężnicy poprzecznej w okrężnicę Zstępującą' druga zaśprzedłuża się w krezkę jelita czczego.

2't4

Ujściet. ścieniowat

która jest

wyrazlstos(

Przy w1 jelita ślepe udziału ele

JELITO CZCZE KONIA |elito czcze konia łatwo przesuwalne, wielokrotnie spętlone, jest umocowane na luŹnej krezce, która-Stanowi główny zrąb doczaszkowegó korzenia krezki, umocowanego

do.,ściany grzbietowq.

jamy brzusznej na wysokości dwóch pierwszych kręgó"w

lędźwiowych i ostatniego piersiowego. Szerokość blaszki krezkowej od korzenia "krezki-do przyczepu na jelicie czczym w1mosi przeciętnie 4.60 cm. Diugośćprzyczepu jelitowego krezki waha się w granicach 25 m. Przy znacznej przesiwatnosói jetita uczego jego pętle gromadzą się glównie po lewej stionie jamy brzusznej w jej górnej cwiartce, gdzie się mieszają z pętlami okrężnicy zstępującej. (naży"wanej równeż' ókręz! nicą małą), zaopatrzonej w taśmyoraz wypuklenia. W odcinku wewnątrzpielsiowym jamy brzusznej pętle jelita czczego stykaja się ze śIedzioną, ż'ołądkiem, wątrobą,

pokładem okrężnicy. Ku tyłowi pętle ielita czczego wystĄą poza ł.'k się na wysokości lewego.dołu ptzy|ędźwiowego, fossa -układają p1ralumbalis, gdzie osiągają wysokośćguza biodrowego. nó-.,ież międiy pok]ai p*1ym okrężnicy wstępującej pętle jelita czczego mogą osiągnąŻ jeLto 13- l"*'yT s|epe l oko|tcę Pachwlnową jamy brzusznej. fdarzyć się więc może, że przez ranę pokastracyjną pętle ielita czczego mog4 wypaśćna zewnątrz' Luźna, obsz€rna krezka j':lita czczego usposabia do przemieszczeń chorobowych pętli tego ielita. hzustką oIaZ z żebrowy.

lewy

i

JEL|To KRĘTE KoN|A Jelito

kręte (biodrowe) konia, stanowiące końcowy odcinek jelita cienkiego, przy

umiarkowanym skurczu mięśniówki osiąga długośćokoło 40 cm, a przy silnym skuiou mięśniówki do 20 cm. Silna mięśniówka jelita krętego nadaje jej śćianomkonsystencję przełyku' Zasięg jelita kręte go wyznacza przyczep fałdu Lrętniczo-kątniczego.

przyczepia się na jelicie cienkim po przeciwllgłej stronie w stosunku "do zycz€pu klezki, co sprawia wrażenie, że jelito kręte iesi odcinkiem jelita cienkiego krezce". Ta dnsga ,,krezka,, to fałd krętniczo-kątniczy (iyc. 65.IV_1ś). 1Po|wójryj l kręte biegnie jako przedłużenie ielita czcze1o od strony lewej ikośnie na Prawo gÓIze, plawie Prostopadle. Na wysokości II] i IV kręgu lędŹwiowego, na krzywiź*'"J'?. pgd-,l-y jelita ślepego Za pomocą ujściakrętniczego omawiane jelito e uchodzi do jelita ślepego. Roz\-vóio^ntogenetyczny jelita ślepegokonia wskazuje, że jego homologiem jest ta ść(ryc. 105), którą określa się mianem trzonu jelita ś|epegó, cotpus cici (b;) oraz hołka |elita ś|epego, apex (b,,). Podstawa jelita ślepego, basłs ceci (b), zwana jelita ślepego, nie jest składnikiem tego ]'elita, bo rozwojowo należy do okrężwstępuiącei' jako jej balonowato rozdęty odcinek. Stąd ujściekrętnicze wyznapodobnie jak u innych ssaków, granicę między jelitem ślepym a okrężnicą wstę-

Fałd ten

Ujścieto

(Iyc. 104_1)' widziane od strony światła ielita grubego' jest otoczone Pier.

niowatą wyniosłościąśluzówki zwana jest podbudowana splotem naczyń

brodawką krątniczą, papilla ilealiś (), żylnych. Stosownie do ich wypełnienia istośćwspomnianei wyniosłości jest większa lub mniejsza. zy wypełnionym splocie żylrrym wyniosłośćjest jędrna, uwypuklona do światła c9 jednocześnie zacięśnięciu światła ujślia krętniczego bez 1leąego' -sprzia elementów mięśniowych, których tu po Prostu brakuje (B' D). 215

ciu nie t konia di Niez. a zwłasz być trakl ułatwiaj. kiem dit żołąclka

_ felito

Sciana je Specy

schorzeń Będzie o

Jelito śle1 o pojemn i funkcji j stawa jelit nicy WSIęI -przednie jelita ślep

Ryc. 1o7. Jelito ślePei okrężnica konia' Widok od stlony Prawe]

jego truon; 3 jego \Ą'ielfcllołek, 4 okĘżnica dobr,uszna prawa, 5 - Ztięci€ Podstalva jeLiia ślepego'2 f8lęcre .' okrężnica c{obrzuszna lewa; 7 Zgięcie miedniczne, 8 - okrężnica dogrzbietowa ]ewa; z 9drobnymi kąhiczy krętniczo 12 ra1d cienka; 11 okrężnica Ll.)Hrzbiuh)ha Prawa; Drzelro1owe; l0 o|.ręznlca l.,L.."' a'i-.'.., r! t;sm".bo.z".. j.rita ślePeto; 1'1 taśma dogrzbietcnva ielita ś]epego; 15, ]5,, I5,,'taśmy poplzeczna ok.ezn]cv dobrzl|sznei; ]6, 16, iaśmy okręznjcv do8rzbietoNej; 17 oklężnic:r

1

nostkoive;

u]scla Silna mięśniówka jelita klętego Przy Swoiścje Skonstluowanym Zamykanl]-r jelita bez grubego do jelita cierrkiego krętniczego pozwala na -p.o*idź".'ie tleści odcinkach. ;"j,-,n.,"''-."go wyrównania ciśnienia gazów w obu

tfzon, Ptzś trzonu bie dorsctlis, t, towa i taś układają si od siebie p stercZącycl Na taś

dzy taśmą

okrężnicy l Na szczycir cze, zaopat uąll'lą cecoc Treśćpc przez ujści

watego ielit crasne I stal

stwarza wal

JELITO GRUBE KONIA strultu. Urozmaicona przcszłośćewolucyjna konia prowadzi doswoistych rozwiązań Iedukqi procesu przebieg ralno-funkcjonalnych u tego gaiunku, że wspomnę tylko palców i jego konsekwencje, iśhienieaparatu ustalenio\^,'ego, który pozwala ZwieIZę.

216

Jelito śle czynna w I wtącego głó Podstaw wysokości p

i spać w pozycji stojącej. Również przewód pokarmowy konia dostarcza niespoĘkanych gdzie indziej osobliwości' ciu nie tylko odpoczywać, a|e

Niezwykle mały żołądekkońa kompensują w zakresie funkcjonalnym jelita' ielito grube. Rozbudowane olbrzymie jelito ślepe oraz okrężnica mogą być traktowane jako kadzie fermentacfine, w których bytuiące bakterie i pierwotniaki ułatwiaią wykorzystanie trudno strawnego błonnika, który jest zasadniczym składnikiem diety roślirrnej. W tym zakresie jelito ślepekonia przypomina przydatność a zwłaszcza

źołądkawielokomorowego u przeżuw aczy. Jelito grube konia jest silrrie rozbudowane i ułożone w charakterystyczny sposób. Sciana jego iest zaopatrzona.w taśmyoraz kieszonkowate wyPuklenia.

,

Specyficzna budowa jelita grubego tworzy wiele miejsc maiących predylekcję do

schorzeń przewodu pokarmowego, a wynikających z mechanicznej niedoskonałości' Będzie o tym mowa w odpowiednich mie'scach tekstu.

JELITO SLEPE KONIA |elito ślepe konia jest olbrzymim workiem w kształcie przecinka długościokoło 1 m' o Pojemności 1.6_68 litrów, Przeciętnie 33 |itry, Zarówno w zakresie budowy' jak

i funkcji jelito ślepe konia

wykazuje wie]e cech specyficznych (ryc. 105_107). Podjelita ślepego pod względem lozwoiowym jest początkow1.rn odcinkiem okrężnicy wstępującej. Wyróżnia się na niej dwie krzywizny, większą, stanowiącą górno-przednie ograniczenie głowy, oraz położ:'onąbrzuszrie, na przeiściu głowy w trzon ie|ita ś|epego, teniae ceci, krzy-$riznę mniejszą. Główny masyw jelita ślepego zaimuie tzon, przechodzący skośnie w dół i do przodu w wierzchołek je|ita ślepe Bo.w zdlrl]i.' stawa

bieg!ą cztery taśmy dogrzbietowa, d'obrzlszna, pośrodkowa i boczna, tenia tenia mediąIis, tettia lateralis, przy czym taśmadogrzbietowa i taśma przyśrodkowa osiągają wierzchołek. Między wymienionymi taśmami u}ładają się w czterech rzędach kieszonkowate wypuklenia ściany jelita pooddzielane siebie przewężeniami w postaci fałdów półksiężycowych, plicae semilunates ceci, do światłajelita' Na taśmiedogrzbietowej znajduje się przyczep fałdu krętniczo-kątniczego. Miętaśmąboczną jelita ślepegoa taśmąboczną dobrzusznego pokładu prawego wstępującej rozciąga się więzadło albo fałd ślepo-okrężniczy(ryc. 10G4). szczycie łuku krzywizny mniejszej jelita ślepego znajduie się ujście ślepo-okrężni. zaopahzone w podwójny fałd śluzówki w Postaci zastawki ślepo.okrężniczej,

trzonu

donalis, tenią r:entralis,

cecocolice.

pokarmowa opuszcza jelito ślepei przedostaje się do okrężnicy wstępującej

ujście ślepo-okrężnicze. Ujście to

w porównaniu z roz|egłym światłemworko-

Ii€iita ślepegoi niewiele mu ustępującym światłemokrężnicy jest stosunkowo

i stanowi nie ty]ko w przenośni ,,wąskie gardło,, trudne do pokonania' lecz warunki do chorobowego za|egańa treści w jelicie ślepym. ślepekonia zamieszkuje obfita flora bakteryjna oraz faurra pierwotniacza, w procesie wykorzyst}.wania przez organizrl:. gospodarza błonnika stanogłówny składnik karmy roślinnej.

ielita ślepego, bąsis ceci, leży po prawej stronie jamy brzusznej na w trzon, corpus ceci, kie-

prawego dołu przylędŹwiowego. Przechodzi ona

217

ruje się skośnjeW C1ół i do PtZod|L, z tym że wierzchoł1k ielita ś|epego, apex ceci, zrajc1uje się w okoJicy wyrostka mieczykowatego (ryc. 106-8).

oKRĘZNIcA KoN|A Okrężnica konia p rzy znacznĄ długościma rór,r'nież duźą Pojemność' Ta druga ceclra wstęjest szczególnie aktuilna fu obrębie okrężnicy wstępujacej' Pojemność okrężnicy znaczna m' Tak 3_4 dłrrgości przy litrów 80 p'ją."j iy'lo"i 55_130 litrów, średnio _ po1"-r'osć okrężnicy wstępującej uzasadnia jej synonimiczną naZWę okrężnica ona dwupoziomową pętlę -i"tl.a utt,o gruba, iolon tiĄits s. colon ctt|ssum. Tworzy W Stlonę przepony' Obyw kształcie pi,atu*y albo litery U wypukłościąskierowaną dwie pętle ókrężnicy wstępującej, dogrzbietowa i dobrzuszna są związane z sobą za pomocą krezki. Okrężnica Wstępująca IoZPoczyna się podłużnym pokładem prawym brzusznym, następcolon aettrale .Jextrum (ryc.107_4) od uiścia ślepo.okrężniczego. Zl:.ierza ona kontakcie i W kierunku jamy w brzusznej Plzepony nie w dolną częśćprawej stlony z nią twolzy zgięcie mostkow e, flexura stetn&Iis (5). Przebiega onu Z Prawej stlony l"*ą, nn'tęp,lie przedłuża się w kierunku domiednicznym jako pokład dobrzu. '-,o szny lewy okrężnicy, colon aetralc sinistntm (6). Przy wpuście do miednicy pokład dob.,''s''-'y lewy 'jręca gwałtclwnie ku górze i do przodu' rrprzednio Zmniejszajac wydatnie swoje światłoi tworzy zgięcie lli.ied.niczne, f7exuta peloina (7). Zgięcie mieclniczne okrężnicy stanowi zakończenie dla jej pokładu dobrzusznego lewcio i początek c1la położonego nad nim, lecz o przeciwnym kien.rnku przewodzesittistrun (8). ,-,iu t,eś.lpoko..owcj, pokładu lewego dogrzbielowego, colon dorcale RaPtowna zrniana kierunku i zwężcnie światłaokrężnicy w zgięciu miednicznym czyni z niego micjsce Ze skłonnościądo chorobowvch 'zaburzeń w wędrówce treści ookarmowei. Pokład jogrzbietowy lewy okrężnicy Wstęptljącej biegnic od zgięcia miednicznego w kierunku przepony. osiągnąwszy j4 przedłuźasię w zgięcie Przeponow€, orr. w pokład dogrzbie. flńttra diaphragmatici (o). Po prawej stronie przeclrod-zi się nad pokładem układaj4c (7O). z kolei Ten dexirum io*y p,u*y, cilon dorsąle które rozszerzeniu, wybitnemu ulega tyłu i cto dob."..""'.f. prawym kieruje się kręgu Xvm XV wysokości Na Piersio. l,azywa sii bańką okrężnicy, ampulla coli. *"go buńi.n okrężnicy przedŁuza się w krótki, w4ski odcinek zwany okrężnicą pop."".','ą (17). Biegnie on z prawej stlony na lewą w kontakcie Z tIZuStką i ścianą g.,ul"to*ą'1u,rry brz"usznej, tuź przed korzeniem doczaszkowym krezki i przedłuża iię * ot.ęz,-'i.ę zstęPującą, która u konia przyjmuje też nazwę okrężnicy cienkiej ją małe światło ulbo -uł"j, colon terute. s. colon minus (11). Zgodn]e z nazwą ceclruje długości2,5'.4 m 1obszerrrej, luźnej krezce, warunkującej dużą rucho. p."y ".rn.",.'"1 mosć pętli okiężniiy zstępującej (ryc. 106 g)' Pętle okrężnicy zstępujacej, czyli małej, już byla mowa, zmieszane z pętlami jelita czczego,. sadowią się głównie po iewej jak ,"t.o,..i" ju-y brzusznej. Przy badaniu pe| rectlttll można je odróżnić od pętli je]ita zwattĄ czczego, obcnościąna ókrężnicy dwóclr taśm, dwóch rzędów wypukleń otaz kał' konsy:stencji treścipokarmowej przypominającej już uformowany 214

3 4

.r

-

l

I

B---

E

A-]krę6tę

- nrm' ]ędźwi

a

ptat le\Ą'' wyrostck ogi prawcr h - wiez.

d

Wątrobowo-d$nll n' nadnercTa t - aor.ta brzLr

n,

6. odsalęZje.ia 10

- ż' wr()tna;

11

Rzeźba ze,

poszczególr.ry<

o(ręznlcy Wst(

kłój poprzeczr

la la 3a

lę

n, .

le Ly

Ryc. 108. Wątroba i neIki

='ffi

]<

'r.ł.$;J;:i.:',:':"'l3';l'iiiiiJxill-"T.';}::;rnm'*rzb

jetll;

,'*::ffi m, m'

.

moczowodv

:,-':;::"*";:l.:.;:*.ł:::;ilłj[:;.i.,.:]5ii1.li;.i*l;]],Jl}l:,; l'".'". r' .p',"*ia.;ilńj;T;"i'. '.. Wę.z|) chłonnew4...,"*",.,-"oji;"..iJJ:,;?:::;

219

do końca na tym samym poziomie. Wspomniany pokład dobrzuszny w całościcechuje obecnośćczterech taśm oraz czterech rzędów wypukleń (ryc. 707 1.5, 75,, 75',). Przejście pokładu dobrzusznego oklężnicy wstępuiącej w jej pokład doglzbietowy, co się. dzieje w obrębie zgięcia miednicznego' jest połączone ze zlracznym zwężeniem światław granicach ó_10 cm. Zachowuje się także tylko jedna taśmasiużąca za przyczep dla krezki. Brak również uwypukleń na wysokości zgięcia miednicznego' a iakźe początkowego odcinka pokładu dogrzbietowego, a więc jelito jest tu prawie gładko

ścienne..Na wysokości zgięcia przeponowego pojawiają Się tIZy taśmy,które

w pokładzie prawyni dogrzbietowym uzupełniiją niewyraźne wypuklenia (16, 16'')'

odt

kont

otrzl Pocz,

otrzę kręgr

silny

nem i lewr

pętlę miedi kowy

ne mir

pochv

Kanał oddzie bezgru odbytu tęPy st gładki l odbytu Zwit (ryc.20, mowa n ścianyc Pętla od wego ja

i przykr

przedłuż Iechtaczl

Rozmiesz

Ryc. 109. Wątroba konia. Wic1ok powierzchni przeponowe]

a płat lewy boczny; a, - Plat lewy Przyśrodkowy, b - płat Prawy; c płat czworoboczn' <1 - wyrost* ogoniasty ] . wycisk Przelykowy; 2 środekścię8nisty PrzePorly' 3 ujścia źyłwątrobowycll, 4 ź' 8lówna doo8onowa'

5.więzadłotrójkątnel€ we;6.więzaclbtrójkąhcPra.!t.e;7-Więzadłoslerpowatejs,s,,o-więzatllowieńcowe; 10

więzadIow4ilobowo-nerkowe

220

inne gatu

chłorure

s.

nych zagł

ttczebnośc

wyłącznie ściowo są

ODBYTNICA KONIA odbytnica, czyli |elito proste (ryc. óS_IV_D osiąga długość20_30 cm. Stanowi ono kont}muację okrężńcy zstępującej poczynając od wpustu miednicy ' Częśćwewnątrz. obeimuje początkowy jego odcinek podwieszony na krezce. ohzewnowa tego Poczynajac od IV do V kręgu krzyżowego przechodzi ono w odcinek tylny Poza'elita otzewnowy rozszerzony w bańkę odbytnicy, silnie umięśnioną i na wysokości II_[I kręgu ogonowego przedłużasię w odbyt. Z mięśniówki podłużnej wyróżnicowuje się silny m. odbytniczo-ogono],Yy/ który jako twór parzysty nawiązuje łącznośćz Irzonem IV kręgu ogonowego. Częśćwłókien m. odbytniczo.ogonowego strony plawe] i lewej zespala się z sobą po stronie grzbietowej jelita plostego i tworzą dogrzbietową pętlę' Poniżej odbytnicy w jamie miednicy samców leży pęcherz moczowy, odcinek miedniczny cewki moczowej' bańka nasieniowodu, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy oraz gruczoły opuszkowo-cewkowe (ryc. 1'65-l^, q i,, , m, p). U samic analogiczne miejsce zajmują ' pęcherz moczowy, cewka moczowa, trzon macicy, szy|ka macicy' pochwa i przedsionek pochwy (ryc. 188-9, f, d, e, h).

KANAŁ oDBYToWY KoN|A Kanał odbytowy konia jest krótki. Ostro zaryso\^/ana kresa odbytowo-odbytnicza' oddziela od śluzówki odbytnicy śluzówkę odbytu o białawym zabarwieńu, gładką

bezgnrczołową, pokrytą nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Grubośćśluzówki odbyfu jest rieznaczna, bo Ęlko 0,3_0,4 cm. Na zewnątrz odbyt konia wystaje jako

stożek pokryty mocno pi8mentowaną skórą. odbyt zamykają dwa mięśnie_ gńrki m' zwieracz odbytu wewnętrzny o|az PoprzeczŃe prążkowany m' zwieracz zewnętrzny (ryc. 102_V). Zwiefacz Zewnętrzny u samic wkracza w obudowę sromu jako m. zwiefacz sromu 20Ę26,19''). Mięsień unosiciel odbytu rozpoczyna się jako szeroka płytka mięśna kolcu kulszowym oraz na więzadle szerokim miednicy i dociera do bocznej odbytu pod n. zwietacz odbytu zewnętrzny (ryc. 102 U, V). Dobrzuszna odbytnicy rozpoczyna się na powierzchni dobrzusznej drugiego kręgu ogonojako parzyste szarobiałe pasmo, które jak popręg obeimuje od dołu odbyt

tęPy

iest przez wymienione wyż'ej dwa mięśnie.Częśćtej pętli u się w m. wciągacz prącia (ryc. 166_a, a,, a,'), u samic zaśjako m. wciągacz

samców

SKUPISKA TKANKI LIMFATYCZNEJ W JELITACH KONIA tkanki limfatycznej jest zgodne z ogóInym planem obowiązującym Do cech charakterystycznych tkanki limfatycznej konia należą grudki Lne samotne, osiągaj4ce tu wielkośćziarna prosa, nierzadko o charakterystyczzagłębieniach. Występuią w śluzówce wszystkich odcinków jelita w zmiennei Grudki chłonne skupione, czyli płytki chłonrre, występują plawie ie w jelicie cienkim i to w znacznej obfitości, w granicach 100-200 sztuk. Częsą to płytki małe' okrągłe o średnicy 5_6 mm. Występuja również płytki gatunki.

l,i,il,-;j"'.%_*i":T -":Ł.,H:J'ffi}:;Iii: :l]$;;:ę::iJ:-:":'Ju,if';ff or az t1 zgięclu miedniczńy,n

*..'|.rjącej' Skupiska tkanki

]:ll1.i]T"q. llmtatycznei przy

"t'ęz"i.|. ujściu jelita biodrowego, charakterystycz,''n łrn s*'i,-',; czy, u konia nie występują.

'

i

przezuwa-

Pon now

i*ą

WĄTRoBA KoN|A

Podobnie iak u innvclr ssaków, brunatrroczelwona wątroba konia może być jaśniejsza lub ciemniejsza w zależnościod stopnia p."nl..*i".io, odzywienia zwierzęcia

"tu* l:'*,:[.j:.Ł*"" ffi :*:'J:ilTŁi+.fl'"f ; Wątroby ulegają osobniczym rÓzrucom' Jest to Związane Ze StoPntem ucisku wyrt'ieranyn na wątrobę przez sąsiadujące narządy. W p'zypudki gdy wątrobę uciska źołądek,

ffi"'::Ł,:.ą"i1T?,y

"ji,:.ff

atrofii ulega jej częśćlewa, gdy ...iśtu poitoj 'aug."bi".o*y prawy okręż j'': ::?''#T', j.""łi".:':'*'5f

:,:iffi

";Tu.:ffi :il,:+:l';["#'...'.l"*J#'.jł

ń!:.i'|d;{xiJ*i:i;"'j*;:ffil::"JriffsŁ"ł*:**ili*lx niż u krowy, . h."1.g'';-;'l:;.;J.x.;;,y"ii1ffi 3;i;':1Jlli:fi 'iffi; ;:.:iii::::" 1rodzony braL u,konla Pęchclzyka żółciowego, który u irxrych gatunil:ffi J]'.i#!łT;1"*i:ffi1TJ:i::1]T'l."":ł*:"r;:*ć:l; a płatem czworobocznym ściami. Wprawdzie rozczłonko.

(c)

tworzy umieszczone na brzegu dobrzusznym wcięcie

ł''i':ilili'".'ł"';:."*"1.i.ć:""iliffi '#łił't["jt*:|if,.:'i11'Ti;a;xf q

rrqltrrt Prc. wvrn (b) Ih\ wyznacza niert,ielkic wym wciecie -i"j"-.ł"t^.,.'^-''..'.,llt j.ypłutu-;;il:"1:]ĘĘil:i3.:';Ł.'T."i.'.:niTj1Ł,xl"Ta';

-.ę.ieioię

przyśrodkowego (a' a,)' W częściposrodkUWej *ątiuly, 5."L',ruLrvo w stosunku

*ffi

1l:i':nfi

do .i;|l1"!.1l.ilł."'-ł:J:l,iTJ;-[*#*i;:*#,;

.}ł111iĘt':ff !::l:"i"""".?T*H:ij:j.Jff tlT'::Łi-,:''ó;; ::li j"iri:?"Ti.""fi

;iili;iil;TjT

.!:J:ł$l:,i,":,:#::n,ll

"ff

jej

j;;;;;:;

j:;;ru:m.'

j#Tł".:"H*rłti':i*'".':x*n[Łl"'w

:::,i:ińi"-;:'$it;}.:*ffi*T7i1.x:,ffffit#:ewodziki

żółc j owe ł4cz4

,,:l'łrur*'"lr"-"ł:s.TT:*tJi#irujl#;i jl*[.*ffi lffIł.i: i;5:łff

z przewodem trzustkowym

-

dor

okc

oai"gi"s.i'ii-15

cm od

oclźwier'

poło:

Prze( Praw

Nr

rpop

dzi

rtt

lewy.

Nit

wycrsi<

płatacł

nre7e ś

dogrzbr wego)

.i

mntany sytuLie oraz Zstś wyzej, z,i Umo<

tróiką tny

Więza nącym si.

bocznie

o,

Więzal pony do p Więzac pozwala u

z przePo|1Ą

trójką tn e.go

otworu ż' g

nte ocl okol

żołądkowo więzadła wi więzac1ła wi sierpowate, orc więzadła wana ż. pępk tlzewnej wa ti stnicy, Za poś wo-dwunastn

J

fiłfr :il'{#J#"j*i*#'**"*'.'',.f'"#iffiffi

*11łł*n*..-4"-;*łłi{+n";:"ł; }Ęńł'il.;; *#rjtr*łłrir:,".:lu,r:::s::'*ry;*;"ijli"'*':,:*"ffi

#''ffi

łTł#1tig."t,T;"{.,#1lj,Jl:'yi"I{::|#'lhT.{.ff

fr #.f il#:'Ęi{f

T."Ę

"ói;*fjl"n:*i:rr:-*iiJł:l;,"Ję;,;';;x

p'.1i}łe,łffił#;l'.i

ffi;,ffi *un"oy

fl#fi

,rs;*tą*,fffii

Umocowanie r*iJo": przy ud.ziale dwóch k4tnych, lewego i znacznych więzadeł o;;;";;"*'n" Więzad|o ttójkątne le-l-iest dlugim fałdem otrz ym się od .s,.ju s.ię'*iiinj.1.:uo'"o "t T:x""xuJ'.^;*iłi; przełykowegó ..iJ]iry:ó :h. ,fl"-ll,:ftnijkątne Więzadło lrawe 1"-"!"o..','.'"'-''. Biegnie od częściżebrowe,jprze-

'ł-*'*:i,'tr.***tł**Ę#',r'** J;ffi

óffi"

ll,13.tll*ę:iil".ń"i,|'.rii!]11"'l$]"."*".

l.i:"}#iffi

i:##il,j*' ji#ił.,:x'**li*;';:lJ,-l'J

'u?rzelykowym, o ż' głównei flł'ł'-'ffii**iłł1;#łff"#ł**[ł"#.-".';**Ł1''H a.óg-i"*;'. ili

d ;t,::jń'i:: ;.il::Tfjil .j}..:'j:T'; " ."',:'?1 j." *u,, a,ó," J,"y. f adlaWieńcowego'podpniem".':'.::|::d;.".i.'#i.1i"Tj;'ffi,;":l; il"T.:'#""*T 19 "5i"i,l "-u #J::1""iĘ:*:-,:#T#:."T"**:::'":.:6; j;i:ii.."*;ątkowowobrę. r..

ŁT'.i.."li'ff l krzytuizną *:;::rru;xł::ri:erulĘ"n.Tr;:llsi;* -"i"i.'q jJJil. ;: :-:;x.l;"J":':ijij;lfffl:]

ne' W4troby

ffi

:'Hf

:#:ffi było już ;'.'"*.!,:Tj.^'".r.,.łuat.*ls"..J,1i,ił]uuo,"wątroboomówion" o-';#ffi;F;';d:fi.

TBZUSTKA KONIA Lzerwonawożółty, jaśniejszy Jub ciemniejszy, zależnie od stanu czynnościowego, grucZoł trzustkowy, póza podziute^ no trzy :"T'-.11"].k".::ł:tencji Podstawowe czę-

ffi

l!l"';i.,i,:li łtl ł;ft,":]: ;;fi.:'.#i:l T*1łł!T;':'ij:nH':T oi* ó.' kt.i,y ja|.o pierścień trzułki miesci z *.".ą.1Ę1 |l1l ,':,::"t'.1r.".1l, -o ''";:.-:1.']:il::l Yl:5SZy od p.uy:qo (c)' który jest krótki i jakby tępo ucięty.

i;*

r rzustKa lezy grzbretowo w odcinku wewnątrzpiersiowym okłicy 1amy b.żuszne1 większej.częścina prawo od płaszczyzny pośro.dkowe'' w sąsieciztwie XV1I i XVII kręgu Piersiowego' Jest wciśniętamiędzy pówierzchnię,irzewną wątroby i żołądka a głowę ;'elrta ślepego,zgiicie p.'"po,lo*" |.,ui"to-" :"r-"'.1T].::::lI -u. poi.iuJ gTzDletowy prawy okrężnicy wstępującej, a nawet.oJ
p-o'

Strony. Trzon Styka się z PoWi€

-J"'."T'."Ę".^-.#3J:*'"iłLY;sJl1llil"l,*;

t1ocziszkowej.1wunastnićy. worka ślepegozołądka, z którt dwunastnicy i osiąga praw4

"."'.".

Płat prawy towarzyszy częścizstępującej

Powierzchnia grzbietowa "J.;;: trzustki dotyka,słupów przepon y, aorty, z. g|ównej t. trzewĘ i ż. wrotnej. Powierzchnia tu pi.o"iu|" w łącznościze zwo. 1T':1:*"u ganglion celiacum, bądź ze sptoteń trzewnym, plexus caeliacus, ].:T^

ukldclu a u lonomjcznegu nerwowego. ":':1"y., Drogi wyprowadzające trzustki obejmują _ przewcid tlzustkowy (1), który wspó| nre z przewodem żółciowym, uchodzi-na iroda-." d-.-u.ńi"y" wlększej'(')

óraz przewód trzustkowy dodatkowy (2), który.'cnoa"i sumJ'i"ln.u nu b.odu*c" dwunastmcy mniejszej (2').

Nasiler zmieru Przy )e

Wła nego tl w poste

prze odbywa w proce białka c: końcowe przydatr rek, nat< skrzeli, koniecznr w wodzi, właściwe Zatów w bezpoś wodnym. lub dawcó Swoist) tworzy uk] krew stale

Krwink

i dwutlenkr

on z pęcher kierunek oc dzy środow

niach włoso

UKŁAD oDDEcHoWY

Nasilenie przemiany materii cechujące

organizmy stałocieplne, jakimi są ssaki, na tle

zmierutocieP]nych kręgowców wyraża się zwiększonym zapotrzebowaniem na tlen Przy jednocześnie wzmożonej produkqi dwutlenku węgla. Właśniepłuca, narządy wymiany 9azowej, Pośredniczą w dostarczaniu życiodai nego tlenu oraz usuwaniu w postaci dwutlenku węgla.

z

organizmu tluiące8o produktu przemiany materii

Przemiana materii, kiórei towarzyszy wyzwalanie koniecznej

do życia energii, się na poziomie tkankowo-komórkowym, przy istotn}Tn udziale tlenu, procesie spalaŃa materiałów energetycznych' takich iak węglowodany' tłuszcze, czy ich organiczne powiązania' Efektem spalania obok pożądanej energii są produkty przemiany matelii Z dwutlenkiem węgla na czele. Mówiąc inaczej fulkcjonalna tlenu realizuie się w obrębie organizmu na obszarze komónatomiast narząd oddechowy w Postaci pluc u kręgowców lądowych' czy branchia, u kręgowców wodnych, pośredniczyjedynie w dostarczaniu tlenu z powietlza atmosferycznego b ądź' z 1ego zasobów rozpuszczonych Zamiast określenia dla płuc czy skrze|i,'narząd oddechowy,' bardziĄ jest zatem określenie ,,narząd wymiany gazowej,, . Zaróuvno płuca, jak i skrzela z racji swego fulkcjonalnego charakteru wchodzą kontakt Z otacza'ącym środowiskiem czy to atmosfelycznyn, czy Jednakże jedne i drugie dzieli duży dystans od właściwychodbiorców tlenu dawców dwut]enku węgla .r,l/ postaci komórek organizmu. pomost między narządami wymiany gazowej a komórkami organizmu y uklad krwionośny, ż}'wy transpolter posługujacy się płynną tkanką, iaką jest stale będącą w ruchu. czelwone/ elohocyty, obdarzone są zdolnościąłatwego wiązania tlenu węgla, jak również łatwego ich oddawania. W przypadku tlenu wędruje płucnych do komórek' w przypadku dwutlenku węgla obowiązu1e odwrohy, od komórek do pęcherzyków płucnych. Wymiana gazowa mięmdowiskiem międzyikarrkowym lub międzykomórkowym a krwią w naczyr,vłosov/atych odby'wa się przy ttdzia7e płynu tkankowego. 225

Lhcąc Wstępnie nabrać Zasad'niczego poięcia, jak są zbudowane i jak pracują płu. ca' wystarczy zapoznać się z ich Podstawową ióa'.'o"itą zarówno ń"r,'."."riri'.i"i. i funkcjonalrrą, z pogranlcza makro- i -ik.o"t*,kt"'; k;;.l.le"t pęct."."yt pt.'c,ly' Pęchełzyki p|ucne, alueoli pulmonis, *ymiuily gu'o-";' a w zwielo(rL,tt]ionei iIościdaja ł4cznie "ą -i"1s.nń iI na przykłaclzie c"io*ieku -"H":f płucnego w.fazje wdeclrowej osiąga 0,3"mm, * ru,|i" -ya".nn-uj 01,_0,2 mm. " plucny 9 ksztalcie lekko.wklęsłq nabłonek oddeclrowy |:*:-'| """"."tiłys"i"i" do wym]any gazowej. W.lnńi;i., oddechowym wyróż:'::1^":.1:-i]:i.tosowanei

poc gazowl wymia; płuc' je binę, oc rachunl wo7łu< wanych PraWą .i zmtana krwiono rodowe6

.{filT.:Ta:nłxą'.:il''lj"Jil1'ii'T]

t'il"."iJ':T::..'"ĘJ"xT:fl

ffi

J*.iff;:ilry"ó*n*:;ł:*'';:ł'*;*l

któIe.Z.poWietrzem.wdecho#ym d";d;.;;;;; światłapęcherzyków l1'1"^l\:^|I'': bezjądrzaste bardzo ćienkie, przew.yzsza1ące s*y. ob""n.nm

Narz

i:T:If'"]"ri:"|.jytki

skrzela. bie szcze czony w tlen i usr Zmiat lądowyct rane PrZ€ skrzelowr potraktoM Płuca gardłowej tytu, rówr .jako homo fozwo]owi nleparzyst ramiona p końcach zt jako work w postaci I Płuca w

.*il?;ni :*!::li;ł"$.#, "iŁi:ffi i".i;J:;;;;x"#:.ll;l";1'illl: u;;;:il*'wościach

niem powyższych tworów są r'i',tl*yty' Do płytek bezjądr'"'tv.}r o12|1^si sleć".,'ię. naJyń kapilarów, które na poaobieri

żernyclr.

n*lo..os.,|.n włosowatych, czyli

i|l1lll.if "tr:i:P.'i.;;ń.ś'."".J;::T:;:i"i:i:::i"11,f".ii:,xli;;;11,.;",-ę cza]ąca l]']b mniejsza od średrrj<

rrienia przepływu krwi, co z

k.i^."]f,"':||.*

Ten' stan rzecz'y prowadzi do spowo|

sposób'.że ilń po-ń..'" ..Jiii'|,P,,J:łJ'-J#;:i]:,'łx""T."i-?*.Jil:"}i$L:.r ' przez płytki bezjądrzaste oraz środbłonekkapilaró#, ;;;;i;'" Slę Z erytlocytami wędruj4cymi z prądem krwi' Dwutlelek *-ęgto p.""uf-u ię a,ogę - kierunku przeclwnym/ Z kapilarów przez ich śródbłonek oraz ptyil.i lĘa."u"te dostaje się do światłapęcherzyków płucnych, skąd z powietrzem wydechówym Wydalanv jest na

ZewnątIZ.

Niepoślednią rolę w technice. ocldyclrarria spełniaj4 włókna sprężyste w ścianach Dzięki ich óastycznoici ..,",.erzone w czasie P;;.h";;ki' |1.l."''i'1.].^p':cnych' Woecnu/ mogą w sposób biemypowracać do pierwohrej wielkoscl, co z kolej ułatwia Się Powietrza wyc1eclrowego ..,bo,."o.l"gJ J*..,tl"r,r.'". Węgla. Ubata ]]:'j'.ry"ll': elaStyCZnośCi pęcherzyków płucnych,prowadzi clo z1alwiska'rvol'"go rozedmą płuc. płucnych ł."u""li--ti' stol11tłta, łĄcZą I':].olt.:' w ścia.nach pęcherźyków pęcherzyków' Naie1 drodze powietrze moze przedosta' :.::i1^,]]::': ".."iaduj4cych do drugiego, co staje się przyclatrr" - p.,ypJtu

ffi;:'il.".*"#,9]Ti1j"'ffii*

Badania za pomoc4 mikrosko1.u elektronowcgo wykazały tstnlerrie w obrębie ścianypęcherzyka płucrrego błony o rdżnynr stopniu grubości' Na tej błonie spo. po*ierzchni nablonka :1ti:'lT;j:]ili;;;;r"';i:*"k oddeclrowy. ńo''uaio..'u wypustek (mikrokosmków) sterczącyclr do światła o*.nJ'Ji:.i;il:$obniutk]ch '.

.ll,T'"xi:.ł''!:H*anu[:: ;-];::,::1J:: ril# J"|i#'xTŁ,iJi"ili#}liT:ffi t łą-y .;;;;;;; otaczającą go atmos

"H,l.f,

i"li,i

:1"",jJ#6

226

ieszcze niet,

materii i w worki płucr plucnych. p organizmy r

]ednocześniC

Płuca ssa

powterzchnr' |i

rozgałęzia

gałązki końc'

rzykami płu< Z prac4 p pona, oraz ta opłucnej. Bę oddechowy.

Pod względem rozwoiowym płuca mogą być traktowane jako narząd wymiany

gazowej

pozostający w ewolucfnym związku ze starszą rozwojową formą narządu

q,rniany gazowej pod postacią skrzeli. Budowa pęcherzyków płucnych, a w skrócie płuc, jest ściśIe za|ezna od liczby erytrocytów, stoPnia ich wyposażenia w hemoglobinę, od szybkości przepływu krwi warunkowanego przez serce i w ostatecznym rozrachunku od natężerda przemiany materii. Morfologicznym wykładnikiem Ę sercowo-plucnej współzależności;.est chociażby |oka|izac1a pęcherzyków płucnych wbudo. wanych w obręb sieci nacz1miowei klwiobiegu małego, łączącego pośrednio komorę prawą z komorą lewą serca (układ krwionośny). D]ate8o każda morfogeneĘczna

zmiana

w układzie oddechowym znajdu;.e przystosowa\^/cze odbicie w układzie rozwoju osobniczego kręgowców, jak i rozwoju

krwionośnym. zarówno przebieg

dostarcza na to ]icznych dowodów. Narząd wymiany 9azowej| czy|i narząd oddechowy kręgowców wodnych to slazela. Są to silnie ukrwione fałdy błony śluzowei iamy gardła pooddzielane od siebie szczelinami skrzelowymi, fissurae branchiales' Woda zaopaŁrzo|\a w rozpuszczony W nie' tlen wpływa Przez szparę ustną, obmy.wa skrzela pozostawiajac w nich

Iodovr'ego

wycieka na Zewnątrz szczelinami skrzelowymi. środowiska wodnego na środowisko lądowe wypowiada się u kręgowców . -Zmiana Ędowych zmianami w budowie układu oddechowego. Skrzela są stopniowo wypienowoPowsta'ący narz4d oddechowy, którym są płuca. Powstają one ze odcinka endodermalnej cewy pokarmowej i Z tego polĄ/odu mogą być l jako narząd skrzelopochodny. Płuca w rozwoju osobniczym wywodzą się z dna końcowego odcinka jamy dłowej jako początkowo nieparzysty ślepo zakończony przewód, skierowany dó równolegle i poniżej przełyku. Przedstawiony tu zawiązek płuc traktowany hornolog ostatniej, a więc siódmej kieszonki skrzelowej; w tym ujęciu istniałaby 'est łącznośćmiędzy płucami i pęcherzem pławnym ryb. W dalszym rozwoju ptzewód., z którego w przyszł'ośclpowstanie tchawica, rozwidla się na prawe i lewe, stanowiące zawiązek przyszlych oskrz€li. Na obwodowych zawiąZków pni oskrzelowych pojawiaja się banieczkowate wzdęcia' które worki płucne, sacci pulmonales, są usiane miseczkowaĘmi zagłębieniami itaci pęcherzyków płucnych. w kształcie worków płucnych występuja u dorosłych form płazów, ale mają niewielką powierzchnię czynną. W mialę wzlastaiącego Poziomu przemiany i w związku z tym zwiększonego Zapotrzebowania na tlen dotychczasowe płucne ulegają pofałdowaniu, co prowadzi do zwiększenia liczby Pęchelzykóu/ Przykładem w tym zakresie są płuca gadów. Wreszcie poiawiaja się ssaki' stałocieplne, których zapotrzebowanie na tlen gwałtownie rośnie, co się kojarzy z obfitą produkcją dwutlenku węgla. ssaków, aby podołać nowym potrzebom, reagują odpowiednim rozrostem czynne| Czylizwiększoną liczbą pęcherzyków płucnych. Każde z oskrzesię obficie dając obraz ,,drzewa oskrze1owego,', którego obwodowe, małe kończą się drobnymi gronkami płucnyrni, acini pulmorrales, usianymi pęche-

tlen

i usuwając dwut]enek węgla

L DtUCnVml. lracą pluc wiąże się

u ssaków powstanie błoniastego mięśnia' jakim jest prze. swoiście ukształtowanei błony surowiczej jamy piersiowej W postaci Będzie jeszcze o tym mowa przy końcu rozdziału obejmującego układ

oraz także

227

Powietlze wdechowe, Zanim osiągnie kres wędrówki, tj. światłopęcherzykóW płucnych, odbywa długą drogę ptzez szereg narządów należących do układu oddechowego różniących się od dróg pokarmowych tym, że Są one wzdłużprzebiegu stale otwalte. Wchodzą tu kolejno _ jama nosowa oraz jej pochodne, gardło' krtań, tchawica, oskrzela i płuca z rozbudowaną powierzchnią wymiany gazowej w postaci pęCherzyków płucnych. Jest sprawą oczywistą, że powietrze wydechowe przebywa tę Samą dlogę Co połVietlze wdechowe, tylko w porządku i kierunku odwróconym. Wyliczone tu narządy Stanowiące w określonej kolejności poszczególne odcinti drogi oddechowej nie poprzestają jedynie na tej funkcji. Jama nosowa jest iednocześnie siedliskiem narządu węchu, organurn olfactus' Cardł'o to nie tylko wspólny odcinek dróg pokarmowyclr i odrlechowych, ale jednocześnie mieisce skrzyżowania tychźe dróg. Krtań jest dodatkowo narządem głosotwórczym. }edynie tchawica i oskrzela pozostaj4 wyłącznie na usługach układu oddechowego' Stanowią one nie tylko nai dłuższycldcinek dróg oddechowych, ale wpływają na regulację ciepłoty Powietrza wdechowego. Brak regulacji z powodu działania nieodpowiedniej temperatuly powietrza mógłby spowodować porażenie delikatnej Stluktury pęcherzyków płucnych' Zasłtrgrrje też na uwagę przydatnośćurzęsionego nabłonka oddeclrowego, pokrywającego błonę śluzową dróg oddechowych. Rzęski nabłonka pochylając się stale w kierunku donosowym przeciwstawiaj4 Się plzenikaniu zanieczyszczeń pyłowych powietrza do dolnyclr dróg oddechowych. Waźnym zabiegiem jest również nawilgacanie PoWietrza przez surowiczo-śluzowe gruczoły błony śluzowej tychże dróg'

...t

//.

,-1

NOS. NASUS. ORAZ JAMA NOSOWA, CAVUM NASI Nos zewnętrzny, n&sus exterffius, któIy W typowej Postaci występuje u

człowieka

i małp człokokształtnych, u ssaków tu omawianych iest wbudowany w profil głowy w jej częśćtWaIZoWą. Wyróżnia się w nim grzbiet nosa, dorsum nasi, który rozpo' czyna się nasadą nosa, tadix nasi, a kończy wierzchołkiem nosa, apex nasi' Po obtl stronaclr wierzchołka nosa leżą symetryczne otwory nozdrzy przednich, nnres, z k|ó. rych każdy prowadzi do prawei bądź lewej iamy nosowej, cąatLm rułsi dextrum et sinistrum. Zakończenie jamy nosowej Stanowią nozd|za ty|ne, cltoanae, otwiela'qce się do iamy gardła, cclp|lm pharyngis.lama nosowa plawa czy lewa pozostaje w łącz. nościbezpośredniej lub pośredniejz zatokarr.i przynosowymi, sinus pualasales, odpowiedniei stronv. Między nozdrzami przednimi (ryc. 110) znajduje się przegroda nozdrzy, przed|ttżająca się ku tyłowi w przegrodę nosa właściwą,septum nasi. Ze względu na większy lub mrriejszy stopień rrrchomości, za]eżnie od gatunku, przegrodę nozdrzy nazywa się częściąruchomą przegrody nosa| pars mobilis septi nasi. Zewnętrzną obudowę nosa od góry i z boków tworzy skóra rozpostarta na podłożu kostnym bąclź chrząstkowym, gdy chodzi o okolicę wierzchołka nosa. Chr.ząstki są zespolone z noz' drzami i zaopatrzone w mięśnie regulujące wielkośćotwolów nozdrzowych, co jest szczególnie aktualne przv nasilonym oddechu bądŹ w trakcie tZW. Wietlzenia. Rlrsztowanie Zewnętrznej ścianynosa tworzą kości'Dno jamy nosowej, a jedn} cześniesklepienie jamy uStnej tworzą Wyrostki pcldniebienne szczęki, k. siekaczowej 228

.ź

'r4.

tu

a E

Ryc. UO. Okoi

okolica nozdrzy pżednich: kota (A), psa (B), śwrni(C), kozy (D), owcy (E) i bydła (F). Widok od strony przedniobo( znei E)j ]Tfr::H:l"1*"', ", talcza riowa (c)' ś]uzawica (F)' b . r}llienka podnosowa' c - nozdrze Plzed'

oIaZ-blaszka pozioma k. podniebierrnej. Wpust, inaczej otwór kostny;amy nosowei' ąpettura nąsi osse.?, iest dziełem k. siekaczowej i k. nosowej. Ścianę kostną, oddziólającą jamę nosową od 1.arny czaszkowej, caz,'um cranii, tworzą k.

sitowa oraz k.

czotowa.

Częśćwierzchołka nosa oraz.oko]i ca jest w sposób rzucajacy się w oczy gatunkowo zmienna. Poza koniem, u 'nozdrzy którego występuje tu prawie niezrnieniona /'-, Skóra, Pozostałe gatunki charakteryzuja sie oJpo*ied..i-i je1 modyfikacjami' U mię. soŹernych'oraz-u or1'cy-i kozy pojawia się płytka nosowa, tźw.lusterko nosowe, planum'nasale, u świni i clzika płytka (tarcza) planum rostrale u bydła i żirbra ryjowa, , płytka nosowo-wargowa (śluzawic a), plaruń nąsoiąbiąle (ryc. 110)' . Rusztowanie dla części miękkich omawianej okolicy tworźą chrząstki nosa, cąl,tilagines nasi (r.yc. 111). Przedłużenie p.'"g.ojy,.,osi - p."ng.od ę łozdrzy uzyskuje symetryczna kontynuacja na boki zaró"wno w części grzbieiowej, jak i bizuszne; przegrody w postaci chrząstki nosa bocznej dogrzbietówej, cąrtil. rtąsi ląterąlis rlorsalis (b, c) oraz chrząstki nosa bocznej dobrzuiznej, cąrtil,. nasi lctterąlis l:entrulis (d). Chrz4stki te są dobrze rozwinięte u mięsożernych, świni i przeżuwaczy' Sta. nowią'obudowę dla bocznej ścianyokolicy wierzchołkowej nosa- Inaczej u konia' iest Jego clrrząstka nosa boczna dogrzbietowa jest wąska i tylko nieznaćźnie wystaje w bok' chrzqstka nosa boczna dobrzuszna źaśjest ledwie zaznaczona l przykry.wa tylko szew. podniebienny bądź brak jej całkowicie. Szczupłość -yńie.iiniyctl chrząstek u,konia kompensuie Swoista dia-niego chrząstka skrzydłowa nosa, cartil' (ę), un.i35o;vana''Symetly.znie oŁu bokach przegiody nosowej. Część Po ::::: ::*, grzbietowa.chrząstki skrzydłowej wykształia się jako obszerna wysta;ąCa w bok bla' szka skrzydłowa , lamina alaris ({, z-aś je1 część'brzuszna zwęzona w kształcje rogu skrzydłowego, rnu ąlą.re (g',)' Chrząstla skrzydłowa 1ako całośćtworzy obudorię d la nozclrzy. ocl'cogóry. od strony przyśrodkowej i od dotu (E)' Pozostałe interesuj4ce nas gatunki mają nozdrza obramowane od strony przyśroclkowej tylko przez p|ue' groclę nozdrzy. U świni i dzika dołącza-się tu ieSZcZe k' ryjowa, os róstrl (i,)' wsparta na-kk. siekaczowych (B). od strorry grzbietowej obejmujó nozdrza Wysunięta daieko w bok tzw. częśćnozdrzowa chrząstki nosa boczne|- dogrzbietowej. ód strcriy brzu. sznej- nozdrza są podbudowane przez chrząstkę nosow! dodatko wą boczną, cańil' nąsąlis rłccessoria lateralis (e). U świniomawiana chrząsika jest umocowana po stro. nie brzusznej na k' ryjowej, u przezuwaczy na chrzqstce dogizbietowej boczńj nosą u mięSoźernych zaśna clrrząstce dobrzusznej boczrrei nosa.' BrdI tei chrZą5tki no\owei dodatkowej bocznej u konia, scI.ln.] boc7nd noz. ' ma u niego strukturę miękką, Skórno-mięśniowq. Stąd dlatego Clrzy nazr'ia boczrrej częścinosa konia _ nos skómy. Wreszcie do uprzednio wymienionych chrząstek dochodzi iev. cze chrząstka nosowa dodatkowa przyśrodkowa, cartil. nąsąlis ąccessoria rnedi(|lis (f), twór niewielki' objęty fałdami skrzydłowymi błony śluzowej nosa. Chlzastka ta ]est umocowana na dolrrej małżowinie nosowej oraz na chrząstce nosa bocznej dobrzusznej (z wyjątkiem konia). U konia chrząśtka nosowa dodatkow a przyśrod,. E wlńżnia się znacznym rozwojem i ma esowaty kształt. U pozostałych gatu. ]<9wajest ków słabo rozwinieta. R1 U k1nia okolica nozdrzy, podobnie jak wargi, iest Pokryta skórą o delikatniTr .'dk5dmitnVm.. ' uwło:ieniu przv jednocześnie licżnie wy*tępujących, c1ługich sz|yw' nych włosach czuciowych, czyIi zalokowych. Ksztalt nozjr.,v u tego gafunłu jelt ' -a PrzeBrodź dostosowany do aktualnego stanu funkcionalnego. przy spokoinym ojdechu naupsaiśwjJli); nay4

5

230

Hc

:.":::?;,'11'","1"i:*J:i:::.:k:ini a - l. rViowa; U_ . _

- przegzoda nosa;

(B)' owcv (c), bvd,a (D). konia (E)

d cl1osa |oczna '.-"'i-.ł'-i"'i"-'"".*;.,"J:;Jil;j:j::::-. P.a świĄ,:8 .r'-*'l" .r-yJi..", **:1.ii;l';[ji::. ,łi;;;]ii]i:i..,Hii.*"1l':':.j# "i,

dosr,/bjelowaj

Przv nasilonym oddyclraniu i innych stanach, któr}'m towarzyszą ,,rozdęte chrapy'', otwoly rrozdrzowe staj4 się okr4głe. Pozostałe gatunki charakteryzuje modvfikacja omawianego obszaru w postaci clmówiorrych już płytek: rrosorł'ej' ryjowej i śluzawicy. TWoIy tC mają Peh'ne cechy wspólne' Jedynie rr kota Płytka nosowa jest usiana drobnymi guzkami' U pozostałych gatunków zarówno płytka nosowa, jak i talcza ryjcllĄ'a czy śluzawica są Poklyte Siatką płytkich bruzd, slrlci, między którymi znajc1ują Się nicwielkie pola, arcae' Poza nrięsożernynli, gtlzie tych tworow brak, w obrębie pól, tkwią dołeczki, forleola?, któIe Stant,,u ią ujscia gr.tlcz.ttlciń skdlnych onrawianej okolicy. U mięsożernych Płytka nosowa jest pozbar'r'iorra gruczołów wlasnych, ale jest ona zwilzana wydzieliną gruczołów surowiczych przegrcldy nosowej/ gruczołów bocznych nosa, glcnltLulae nąsąIes ląterrrles, a narł'ct wydzieliną gruczołu łzowego, gdyż przewód Ąosowo-|zowy, d||Ct,||s nąsolacrimtllis, otwiela Się na dnie jamy rrosowej w sąsiedztwie nozdrzy. Rynienka podnosowa, pltiltrum (b,), dzieli nie tylko War€!ę góIną, czyli szczękową, ale i wierzchołek nosa u mięsożcrnych i małych przezuwaczy. JeSt ona płytka i nie wyklacza poza obszar wargi u świrri.Podobnie zlokaIizowana, lecz trudniej C1oStIZegalna i szeroka jest lr konia' otwory nclzdrzowe mięsożernych są okrągłe. U świnizdIadzają tenclencję do zarysu owalnegcl, u tlwcy i kozy mają kształt sZParowaty, u bydła są owaine One Zalvs Sielpowaty.

(ryc. 110).

Z

zewnątrz nozdrza obejmują z boków skrzydła nosa w postaci skrzydła nosa bocznego, ąIą nąsi ląterąlis, i skrzydła nosa przyśrodkowego, ala nąsi mediglis.Po Stro]rie góInej schodzą się one w kącie nosa dogrzbietowym, bądźptl stronie dolnej w kącie nosa dobrzusznynr' U konja w świetleotworu nozdrzowego Widnieje po stlonie przyśroclkowej fałd skrzydłowy, plica alais, który PodbudoWany przez chlząstkę skrzydłową, a ściślcjprzez jej biaszkę, otaz pfzez chIZąStkę nosową dodatkową przvśrodkową, obejmuje rrozdrza od strony przyśrodkowej i dogrzbietowej. Fałd skrzydłowy po Stlonie górnej kontaktujc z wejściemdo ślepozakończonego uchyłka nosa, diuerticttlun nasi. Regulacja otworów nozdrzowych jest dziełem mięśniwyrazowyclr znajdujqcych się pod zasięgiem n. tWaIZoWego, n. fnci is. Mięsień dŹwigacz nosowo WalgoWy oIaZ m' kłowy przy innych swyclr funkcjach |ozszetzaią równjeż nr.lzdrza. BioIą w tym także udział mięśniewłasne nosa w postacj m. poplzecznego rrosa i m. boczrrego rrosa (t. 1 s. 299).

Jama nosowa ssakóW oddzielona podrriebieniem twaldym od iamy ustnej jest pod względcrn rozwojowym tworem złożonym. Jama nosowa w swej Postaci pielwo| nej, a więc u kręgowcÓw wodnyclr' jest reprczentowana przez dwa Symetryczne, ślePo zakończone zagłębienia o ftrnkcjach węchowych, nie komtrnikujące się ani z jamą ustnq, ani z gardłcm. U kręgowców lądowych Pierwotny nalzącl wymidny gazowej

W postaci skrzeli ulega uwstecznieniu. Wykształca się u nich nclwe jego wydanie w postaci płuc, co przebudowuje takżc częśćtlzewną głowy. Górna cZęśćjamy usin€j pierwohlej ocldziela się, w przypadku ssaków, W sposób kompletny od jej części dolnej, która jest jamą ustną ostateczną. Wspomniana górna częśćjamy ustnej pierwo| rrej zespala się z jamą nosową Pierwotną w postaci dołków węchowyclr i daje początel iamie nosowei ostatecznei, caouln flasi seunuLąrium. Dwoistość IoZwoioWa nowopo. wstałej jamy nosclwej nie ulega zatarciu, lecz trwa nadal, mianowicic okolica węchowa jamy rrosowej jest pochodzenia iamy piel\^/otnej, natontiast okolica oddeclrowa tejż jamy nosowej wyr'r"'odzi się z części zapozyczonej od jamy ustncj pierwotnej'

232

Jar

mme]s

oraz, jz

prz

wielor,r

zmody Bło

kcjonal Zówka

5l ut

wtona

t

kani k

i miesz.

clek

chl

uiściam wyStęPU

wego bc

sus 111ąJ( przewod

zawreraji

okolicy

r

zawtesln,

Okoli ona Śluz

a nawet komórki

i

nabłonka kie komó zmysłowa dendrytu, węchowyt pustka po długą, o r wkracza w wypnstkar czaszkowe, olfactorii, nych w osł Warstwr gruczoły ce nośćtej w1 wypustkom

t

drażr-iące w

Z okolic, narząd lem narządu szc; hopienia lut

:l

Y n tL.

's ia

t|a ir-

Tj'.'^1]Ę:ĘJJl"ill*-3-ł,'$"xi.ruł"i:"'mn:ł:,,z:"T;x;,Tx:#;, oraz jama.nosowa właściwa, caoam flag proprium.

pokryt4 1. vr 1 "tomego, "'.k""x",'ffi"#ff lii:ix"ir::y::;1.1i.i" to pi gmen towa na z; ffi iT i #.Y;i]ixl'i: J;il,#:: ^"oyrit.**", Dlona s|uzowa

'

nabłonkiem skóra o ty |e

jamy nosowej właściwejtworzy dwa różne pod względem fun. obszary _;ul.o sl"'o.,itu oi"riJy-."ę.ł."*"; i jako ślu-

.

ffi:Tfi]#Hj}i:T'#

il;itl|irfr i7*';t$#li;*;'':.*f xn'.:."*#:ĘJł";r*: gruczoiy surowicze :T].:l:".

lakó

g*.'oiy';;;::xl}:?;"tji:y':"":#j.[:Ł

'i1iió]:ilt;ff :ny.'r."".m#f :ńń"iTi"'"'"fi 'x1'1x.T;.'"'lll*ffi f;:*#l#'?;'i'iin**;l;'*"1,*-1".f/tr.:i::--#*;i:"j#i nąxilląris, u świniw zatoce szczękow"i,

n sus

pzewodu nosowego środkower

;

ll p..".i"ii.i",*,",,qt laśwzdłuż'

::i:ruł;xi'*iłryl i{&ł'iT;:T:aff'*?;fJi:f"i,,'tr'.#i1

:o.ŁTł';;ę**'{;tĘł'p,'{"Ę;{";;*T#ffiąTł-'--"

anawet.brązowo.orl-r.o#y.i..&Tś|':!;l!x{[Tx:łiy,ł;"#,i!:|::x:; f il"Ti:;rj"J:.lff lT,'?:::i;ar'i-"F"Ń'"#.**Ji.'ó"n.Wskładtego

ł#'łi".l#ń;*i: x''l"*x,'*ł:1*li"ru::*;x*:rdt;;f; ma dwie wypustki. Pieiwsza -yp.,s*a óu#o.Jo-;; -;;;fi .il:il#: w iest rff:::::i,i.j.. t'ch.długości -|1::"' "1"oi,."ona 2 pm wystaiących nieco.ponad

o-a,.l""'.'ii..l-r włosków

p"''.. ""li."tiilĘ""T; li.'"o.ti "(aksonui ;* *i|J"iti. oos.oarc*ą, lxT::ff'#"':::'.:Yi'P*^|::E*: neurytu :..:l11lr:-" n.".r",JL#i:[:J,:"xff,xt: 510.1

il?i. Pęczki ;::#:1i:J':::]:-.i :]"'u*\i, "ty "ię ń"ii"'y7**piliii' te jako nici węchowe,

.ą"i"a,-,i-l

r::!]f:i:;;i:łi#;"#figl.]:lil Ł;1i^:'.:"i#:,..^:Y:1-k.siiowej.osiąga jącop,",w.ie"io)*",t,utui j3:

;t'}xT31lx]'węchońe'ąpę"'t.ń-iJ?il"*;ł;r,ł,ł,Ił2!ł;!ł Warsh,rra

właściwaśluzówki okolicy. węchowej zawiera gruczoły węchołve. Są to

,:#:)*::,:il"'':'lł'i'.*1)'",."".wą.obec. :1ł;;:ii"ffi wydziellny umożliwia p,,,"p^.,ńu,i.- ,,]]i;;i.:::;:-::-":;"ruzową. (Jt'ec. węchowych- włoskowatym mkomórek ".x'ffi?ffi zmysto-y.r,, - .iuffllf::9ll" '.włoski węchońe p"g"z.""' *,,iixjiJłJ::o"'..'"j4 się substancje worrne

ioso-u1'P3!'-'sl.d"- funkcjonalnym jest zwtązany j"';Tff ł szczątkowego. i#:;:.",",Y:,:::":::'-?.1:?,.:":,",l":i;;#;il;maonpostać U ssakóń oder\,.wu .lę .,u."ąJ., Z okolicą

węchową iumv

-'*"1;ń#iJiJ#ff

lub wietrzenia. Narzqd lemieśzo*o-.o"o-y i;ż;;; ilł;i;

nosowei po

obu Stlonach jej przegrody. Ma kształt podlużnej śluzówkowej rurki wysłanej nabłonkiem Zmysłowym, w tyle ślepo zakończonej' Rurkę tę obudowuje z zewnątrz cienkościenna rurka chrząstkowa zwana chrząstką lemieszowo.nosową, caftil' xomerotasalis, bądż własna blaszka kostna przynależna do lemiesza (ryc. 112). I)rzedni otwarty koniec rurki uchodzi do przewodu siekaczowego, tiuctus incisiaus (b).lest to krótki przewód, który obustronnie przebija dno iamy nosowej i uchodzi do jamy ustnej na wspólnej brodawce siekaczowei, papilla incisiaa, położonej tuż za siekaczami przyśr.odkowymi (r1'c' 10_A 1). Ponieważ u konia kończy się ślepo,tym samynr narząd lemieszbwo-nosowy ogranicza swe furrkcje do czynności wietrzenia. Długośćnarządu u dużyclr ssaków osiąga 15 20 cm, przy grubości zbliżonej do dutki PióIa gęSiego. U nałych ssaków wahania długościsą większe,2_7 cm. Zasięg omawianego rrarządu ograniczaj4 z przodu kieł, w tyle 2-4 ząb policzkowy. Mimo że Zewnętrzne kontury jamy nosowej sugerują istnienje w niej obszernej plzestrzeni, rzeczvl^/istość jest inna. Sprawiaja to rozległe delikatne blaszki kostne w Postaci małżowinnosowych, conchąe nąsales. MałżowinySitowe któIe, jak 1uż wiemy, tworzą błędnik sitowy, labyrinthus ethmoidalis, ttsadowiony w tylrro-górnym odcinku jamy nosowej, okrywa ciemno zabarwiona śluzówka typtl węchowego. Małżowirry nosowe, wysunięte w jamie rrosowej bardziej do przodu, otula śluzówka różowa typu oddechowego. Po Stronie tylno-dolnej jamę nosową kończą noz. drza tylne, uchodzące do części oddeclrowej zwanej inaczej częściąnosową gardła' Rozmieszczenie małżowirrnosowych, umożliwia przeprowadzenie umownego podziału światłajamy nosowej na cztery przewody (ryc. 113). 1. Przewód nosowy dogrzbietowy, fi1eatus nąsi tLotsąlis,leży między sklepieniem jamy nosowej a małżowinąnosową dogrzbietową' Kończy się ślepo w tyle, osiągajac błędnik sitowy (5).

Ryc.

1:13.

A k

p

nor

] - ma]ź(, bwyt (j _ pl e - zachytki .

2. prze

małżowirrą

tylnym

pr.z

małżowiIra nosową doł lub pośred 3. Przew

my. Zawart czy się w ty

w

4. przew

płaszczy, a małżowin

A

Ryc. 112. Narząd ]emieszou'o nosowy konia na przekroju podłużnym k. siekaczowa'

górna; Il _ fąb siec7ny

a

B 1

Podni.bienie iwarde; C,

C,

chr7ąstka skzyd]orva;

b

D

Prze8roda nosai E'Wa4l

prZewó.l siekaczowy narząc1 lcmieszowo'nosos,y; 1 _ wejście do Plfcwodu lemieszowo nosol.ego;2 chrząstka lemieszorĄ'o nosowa

234

Wszystkie tr nosowym w Położenie stosowanie n towy bywa n licy węchowe zatokowv !'.1 ;ako glówny oddechowym

mel

LftZ tro-

dni

[est

my ka-

ym nia.

rtki narrei itne

tth>ar-

3Iu-

Ryc.

u3' Przekrói poprzeczny jamy

A - k. nosowa;

B

k.

s".'*u.*",

.

nr

okolo 2 cm przednio od otworu Pod-

-

ił:?"?;jff:'#*:"::,'Lno'o;1f; ł:'l"mĘ1{x;xj''*;'. '""*:łlii,x-I5Jl""' p.."*uJ o".ilii,"H,lii "-

r"i,zachyIki y.

małżowiny no"o-e;

aol.",1""..j

.-*''

fi"jJ.T ffi#I i:"il"fi;;

""..*"'

il*"JTi::.,":"Yffi :l.Tłj1:"ln.::*:;:,x:o:.,;.iiló1;Ti"T:ff ;I il[fi fu n'n:iŁ*t*ił''..*:Til{*##*;t{r}11"".ffi

lub

pośredniej

"

;.i;';;;T#'::'.;:

i Zxnn",I:1-""scl

ł,:Y:::::::,iy11t'*"i"1i"iii

iezposredniej

jestn4r;ardziej obsze-

',:':.'"""ffHJ."'.#, li'?1["i''"T.ł1.il-"tz.*i"a'ó""*i;;;;;;;;;":,""-]"[Tl3#:ii?,:?l.? l,j:'^:*,uq

nosowy przyśrodkowy ajbo wspólny, meatus flas|

jięga;ącoo.*6'}*'i.:*;#'"#Tó'":."'$]3,:;':ul I#:T:;]":,::*:"^::r':,.-";i;;;"";;,::#ł":;:;tr iĘ:;?:Ii,ffi '#jfi"j:"1#ffiedruo wymienion" p,."*oiy ń*.*" rł.isię z przewodem malzowinami,

Położenieoraz przyd'atność funkcjonalrra. opisanych przewodów usprawiedliwia iowanie w praktyce nazw

synonimic-zy"h'r;!;;;;;;";;losowy aosrzbie_ ł:ffi:ff#:'":^1:T*:: T*-y. *-ę.r,9-1,.,.ń;;; wiedzie do oko-

ffi}ffi 'i;11#:'T;';ffi .*;.::::łi:::*i7.5"#{J,!""ffi

"sló;;t';t;';;'o;#i:"ffio,#T.]:IT",fi"'ff

gg

.#ilii1!;TX*

Jama nosowa w częścJ przedniej, w związku Z.istnieniem małżowilt nosowyclr, tworzy charakterystyczne fałdy śluzówki (ryc. 114). Sluzówka schodząca z małżowirry nosowej dogrzbietowej przedłużąsię do przodu w fałd prosty, plica recta nąsi (6). W sposób analogiczny do poprzedrriej śIuzówka małżowinynosort'ej dobrzusznej przechodzi do przodu r'v fałd skrzydłowy, plica alaris nasi (7\, gdyż' w tvm PIZypadku jest on podbrrdowany przez chrząstkę skrzydłową nosa. Wreszcie fałd podstawny nosa, plica basalis nasl, układa się poniżej małżowinynosowej dobrzusznej nawiązując łącznośćz fałdem poprzednim (7,)' U konia fałd podstawny ciągnie się bezpośrednio od małżowirry nosowej dobrzusznej ku przodowi (ryc. '11_3)'

MAŁZoW|NY NosoWE' coNcHAE NASALES Małźowinanosowa dogrzbietowa, concha nąsąlis dorsąlis, uzvskuje najrviększą długośćw porównaniu z pozostałymi małżowinarni. Sięga ona od blaszki sitowej, k. sitowej do przedsionka nosa i umocowana jest na grzebieniu małżowinowyrn albo

sitowym, crisIo tthtnoidąIis' }.. n.'touej U mięsożernych tylko środkowyoclcinek małżclwiny dogrzbietowej zachowujc charakter struktuly małżowiny, natomiast odcirrek przedni wykształca się jako niewiclka płytka, a odcinek tylny jako rrieznaczne nabrzrnicnie (ryc' 113 1; 114-J). Swinia i przeżuwacze mają małżowinę nosową dogrzbietową w fu tylrrych spiral' nie zwirriętą i obe|mu jącą zatokę małżowinynosowei dogrzbietowej, sitttts conclrue nąsąlis dorsąlis (rvc. 13l c, c,). U korria małżowinanosowa dogrzbictort'a w części przedniei, p ars rostralis, clbejmuje także uclryłek rrosa. Częśćtylna tej małżort'iny, pus caudalis, oddzielona od częściprzedniej przegrodą' sephtm conchac dorsalis, obejmuje zatokę małżowiny dogrzbietowej. Zatoka małżowiny jest poł4czona f zatoką czołową, siruts ftontalis, W l\'yniku czeplo tlaktuje się ją jako wspólnq zatokę małżowinowo-czołową,sinus conclnfroxtalis (ryc. 41-H"). Małżowina nosowa dobrzuszna, conchą nąsąIis uentrąlis, przfmuje charakterystyczny kształt u Psa. Jej blaszka spiralna ma blaszki Wtórne, co SpIaWia' że wytworzony P|zez nią zachyłek główny ma dodatkowo szereg zachvłków Wtórnych (ryc. 113 9). U kota małżowinanosowa dobrzuszna jest bardzo mała' U świni podstawa małżowinynosowej dobrzusznej dzieli się na dwie blaszki wtórne, z któryclr jedna zawija się ku górze' druga w dół. W ten sposób grzbietowo w stosrrnku do blaszki podstawnej powstaje: częśćdogrzbietowa, nazywana również zachyłkiern dogrzbietowym małżowinydobrzusznej, i puszka, bullct cottchalis, zaś po stronie dolnej częśćdobrzuszna lub zachyłek dobrzuszny tej małżowirry,ale tylko w części przedniej małżowiny' W częścitylnej małżorł'inydobrzusznej powstaje Zatoka tei małżowinv. Małżowina nclsowa dobrzuszna u bydła i u pozostałych przeżuwaczy, jeśli chodzi o podział, zachowuje Się tak jak u świni (ryc' 1'1'5), przy czym u kozy obydwie b]aszki rozdymaj4 się puszkowato i od łVewnątrz opatlzone są jeszcze we wtórne biaszki dzielące światłoobu części na SZeIeg wtórnych ,,klatek,,. U owcy w sposób podobny do kozy zachowuje się jedynie częśćdolna małżowinyrrosowej dobrzusznej (rvc. 134 c). 236

G, I'

.

G'

K.

ma]żov

I

Przcr

U kon nosowcgc dogrzbiett Przegr zachyłek w komórk

r

_

Małż

żona w pc U świn ne - dogr2

dwa zachl

tlentrąlis. U bydła że blaszka

r

zaśotacza

'

Ryc. 114. Jama nosowa Psa z usunięt4 Plfeglodą nosa k' siekaczowa' B k. szczękowa; c._ lemiesz; D _ k. podniebienna' E. k. nosowa; |, F'- k' czołowa; - ł' sitowa' H . k' klinowa; J małżowina nosov/a ci;$zbietowa;,x .nij.-',." nosowa środkowa' L- malźowina nosowa dobrzuszna; M . matżowina sitowa I; N -"rz.-i"" "itn*" lV; o jama czaszki' Pł - ząb przedtrzonowy 4 b - zatoka czolowa bocznai c - zatoka czołowa środkowa; d zatoka czołowa PrzedĄia j2 nosowy środkowy' 3. przewój nosowy dobrzu szny) 4 _ rroz: ;r:::uT.".:":I9*fzbietowy 'P'|zewód fald prosty, 7 - fałj sk-yar.'y; z; - r.łJ tardla: 8 chrząstka nosa

. A G, G,

o |"J"hwny' *::.!']:j;'.::" ".:"w. nozdrzeprzednie;11 -wargagŻrna;12-blonaśiuzov/aPod' lffiiliT".,"jl]1^l..J::8:9:n:+rzI 19 niebienia; 13 - podniebienie miękkie; 14 - m'ałźowinasjtńa zewnętrzna I' riii -.."iz"-l''" siiowa zewnębEla 19 _ małżowńa sitowa zewnętrzna IIlj 20 chrzęstna przegroda zaioki czotowe1 oocznei '

małżowinanosowa dobrzuszna Zawiia się spira]nie w stronę przewodu a.Więc gó1ze' w Przecir^/ieństwie do małżowiny nosowej :1:9: ::..dfy"col którd 7awiia się |u ku tylowi (ryc' ]16). Przegroda małżowiny dobrzusznej dzieli ją u konia n a częśćprzednlą, obeimującą hyhk.9 samej nazwie, oraz na częśćĘ|n4, rozdętą.- pu""kę, ,uoput,zinĄ Jej komórki, które jako całośćobejmują zatokę rnałżowiny joir'.'śz.."; (ryc. 135_b' b'). - Małżowina nosowa środkowajest szczególnie długa u mięsożernych i wyposaw podłużne fałdy (ryc. 114_K). U świniblaszka podstawna małżowinyśrodkowej dzieli się na dwie blaszki wtór. - dogrzbietową i dobrzuszną, co- sprawia, że w obrębie tej małżowiny powstaj4 zachyłki _ dogrzbietowy i dobvuszny, recessus conch'ąe meiliae dorcąIis et U konia

Ubydłatlaszka podstawna małżowinyśrodkowejjest również dwudzielna, z Ęm dogrzbietowa ogranicza zatokę małżowinyśrodkowej,blaszka dobrzuszna i otacza zachyłek rnałżowiny środkowe;. (ryc. a7_io). blaszka

blaszka dobrzuU małych przeżuwaczy jest podobnie jak u bydła, z' tą różn'icą, że dobrzuszną zatokę niewielką się spirilnie ogranjcza do przodu, ,",''u "ul^ii;u1a'.u /d(hyłeK.' m.rlzowiny środkorłeiipolozonr bard., iej w |'yIe ze U konia małżowina nosowa środkowajest bardzo mała, co nie przeszkadza, osłania ona niewielką zatokę małżowiny środkowej.

Zatoki

nuację

,

r

czaszki nadąża szki zm mięśnio zakresie zatoka

klinow; Moż

System l kowego, growan\ meątus I jest realj mają łąC otwÓr nl

odcinkrl przectnrm

Ryc. 115. l'rzekrój Poprzeczrry małżowiny nosowej dobrzusznej bydl.l i tylnym

D

A, A', A" - blaszka poelstawna; B,

B'

blasrka sPirahla doBrrbieiowa' C'

C'

blaszka sPiralna dobfzus'Żna;

ot$.ór Plo\Ą'adf .Złtokaąc-v .lo zatoki malźotĄ'il1v

zachyłek dosvbieios,y nrałżo.!vn1y' b, ma]żowin}' nosowej .lobrzLrs^re1; b a a,,, pusfka nlałżo$'il1y doblzusfna o.^u.)-i.-'y aog."ui"t.'ua; c - zachyłek małżowinvdobrzusfny' c,-

-

pllszka

U

mięsc

maxillar

bienną' nosoWą

r

l

Uśw

w niej od

k. jarzm( -szczęko.

nosowyn

U prz Puszkę ł Ryc.

A

116.

Plzekrój Poplzecz]]v jamv nosowe]

konra małżowina noso\Ą.a do8'zbieto\Ą,a' B

C

'

małżo

przegroda nosa a małźowina noso\Ą'a dogfzbieto}va - b]aszka pod. stalĄna' a, 'jei blaszka sPiralna; a,, jej puszka noso$'o'

s'ina ńosowa dobrfuszna;

jlałżowinorva; b ' małżowina noso\Ą,a dobrzuszna blaszka Podslawni' b, jej blaszka sPiralna; b,, - j€j Drls7ka noso!\'o malżowil1o 'a

1

p|zewó.i nosolĄ'y do8rzbieto}'y} 2'Pnewód ' przelvó(t nosowy doblzusznyj

noso\Ą'y śroctkowy; 3

4

fach}'łek ma1żolĄ'lny dosrzbietos,ej, 5

małźowinydobrzuszne]

238

-

zachylek

korzysta z Przewa

Koń

(mogąca

r

.

ku przod szczękolr ru nosow szczękow no-dolną zatoka sz

stronie dr łączy się l

ZATOKI PRZYNOSOWE. S'NUS PARANASALES Zatoki przynosowe są to jamy powietrzne wysłane błoną śluzową'Stanowiącą konty-

śluzówki iamy nosowej. Sluzówka ta wkracza do wnętrza określonych kości między ich blaszki bądźstanowi Wyściółkęposzczególnych małżowin nadążając4 za ich różnorodnymi kształtami i strukturami' Pneumatyzacja kościczaszki zmniejsza ciężar głowy przy iednoczesnym zwiększeniu obszaru przyczepów mięśniowych' Zasługuje fu nd uwagę duża zmiennośc gatunkowa w omawianym zakesie' PoszczególrLe zatoki przy'nosowe będą omówione w nastęPuiącej kolejności _ zatoka szczękowa' zatoka czoł.owa, zatoka łzowa, zatoka podniebienna i zatoka

nuację

czaszki

klinowa. Można wyróżnić dwa systemy połączeń zatok: z jarr.ą nosową oraz między sobą. System pierwszy podporządkowuje zatoki prz)mosowe do przewodu nosowego środkowego, a za jego pośrednictwem do jamy nosowej. System drugi nie iest tak Zinte-

poprzedni, korzysta bowiem z poszczegÓlnych przewodów sitowych, ethmoifu es, z\okalizowanych w obrębie błędnika sitowego. System pierwszy jest lealizowany u konia, u któIego zatoki przynosowe bezpośrednio lub pośrednio mają łącznośćz przewodem nosowym środkowym jamy nosowej Pfzez szparowaty growany jak meatus

otwóI

nosowo.szczeko\^/y.

zAToKA szczĘKowA' sINUs MAXILLARIS mięsoźernych namiastką Zatoki szczękowej jest

zachyłek szczękowy, rccessus

ograniczony przez jednoblaszkową k. szczękową, k. łzową i k. podnieod wewnątrz zaśprzez blaszkę oczołodołowąk. sitowej' Łącznośćz jan;.ą uhzymują za pośrednictwem przewodu nosowego środkowego. U świnizatoka szczękowa pneumatyzuie również k. )atzmową' Wyróżnia się odcinek przedni przynależny do k. szczękowĄ i odcinek Ęlny przyna\eż:ny d'o

podzielony na dwa zachyłki boczny i przyśrodkowy. otwór nosowo. nasomaxillais, jest Pomostem łączącym załokę z przewodem środkowym. U ptzeżlwaczy zatoka szczękowa Pneumatyzuie poza szczęką k. jarzmową oraz |zową, bulla lacńmalis ' Łącznie z zatoką podniebienną zatoka szczękowa z pośrednictwa otworu nosowo.szczękowego do nawiązania łączności nosowym środkowym. Koń ma zatokę szczękoy/ą dwudzielrrą. Przegroda o ustawieniu popfzecznym ulegać ind;łvidualrrym przesrrnięciom) dzieli zatokę szczękową na położoną zatokę szczękową donosową oraz położonąza nią ku tyłowi zatokę doogonową. obydwie zatoki' donosowa i doogonowa, korzysta'ą z otwo. jako ogniwa ł4czącego je ze światłemjamy nosowei. Zatoka doogonowa ma ,,dno,, podzielone WystęPem na obszelniejszą częśćboczi mniejszą częśćprzyśrodkowo.górną. Po stronie górno-przyśrodkowei szczękowa tylrra pozostaje w łącznościz zatoką małżowino}Vo.czołoy/ą,Po dolno-przyśrodkowei zaśnawiązuie ł'ącznośćz zatoką podniebienną, z kŁófą się często zatoka klinowa.

jarzmowej

, apertuta

zAToKA czoŁowA' slNus FRoNTAL|5 Zatoka czołowa mięsożernych i konia leży w tyle od jamy nosowej i przyśrodkowo od oczodołu. Przyczynia się też w odcinku przednim jamy czaszkowej do jej osłony. Zatokę czołową u dorosłych przezuwaczy i świnicechuje rozległy zasięg (ryc. 117, 118). oprócz k. czołowej pneumatyzuje również k. ciemieniową, k. międzyciemieniową, k' potyliczną i k. skroniową. U pustorogich przezuwaczy zatoka czołowa wkracza do lt'nętrza moż:d.żeni rogowych (10). Położona w płaszczyżnie pośrodkowej przegroda dzieli zatokę czolową prawą od lewej (6). U bydła brak tej przegrody w częścitylnej, co prowadzi do komunikacji między zatoką prawą i lewą' U mięsożernych, świnii przeżuwaczy zatoki czołowe mają łacznośćz przewodatni Sitowymi. Kot ma pojedynczą, niepodzielną zatokę czołową. U psa (ryc. 128) jest ona rozczłonkowana na t|zy cZęśCi _ zatokę czołową przednią, sinus frontalis tostralis (d), zatokę czo.ł,ową przyśrodkową, sinus frontalis medialis (c) oraz zatokę czołową boczną, sinus frontalis lateralis (b) ' Każda z nich łączy się z jamą nosową własnym przewodem sitowym. U świnimożna wyróżnić takze l|zy oddziały zatoki czołowej, ale w innyrn niż u psa porządku (ryc. 117)' Do przodu wystają dwie niewielkie zatoki, jakimi są zatoka czołowa przednia przyśrodkowa(2) oraz zatoka czołowa przednia boczna (3). Ku tyłowi lozciąga się pojedyncza, obszerna zatoka czołowa tylna (f) ' Zdarza się również czasami zatoka czołowa przednia pośrednia. Każda z zatok posługuje się określorrym przewodem sitowym jako droga komunikacyjną z jamą nosową' Bydło dorosłc ma na przodzie z reguły trzy oddziały zatoki czołowej (ryc. 118)' Są nimi zatoka czołowa przednia przyśrodkowa (2), zatoka czołowa przednia pośrod. kowa (3) oraz zatoka czołowa przednia boczna (4). Ku tyłowi lozciąga się zatoka czołowa tylna, Pneumatyzująca Inożdżeń (5). Małe przeżrrwacze mają dwa oddziały zatoki czołowej _ większą zatokę czołową boczną i mniejszą zatokę czołową przyśrodkową (ryc. 119 e, f)' Tylny zasięg zato| czolowych leży na wysokościtytnej krawędzi wyrostka jarzmowego k. czołowej. U konia zatoka czołowa pneumatyzuje tylko k' czołową. Można wyróżnić w niej trzy oddzia|y Pozostające z sobą w łącznościjako częśćprzednią, środkową i tylną (ryc' 135 d, d,, d,, , d',,). Zatoka czołowa konia łączy się z zatoką szczękową przez otwóI czołowo.Szczękowy (2), charakterystyczny dla tcgo gatlrnku, a z jamą nosow4 za pośrednictwem zatoki szczękowei przez otwór nosowo-szczękowy (1).

Ryc.

2

zAToKA ŁzoWA' slNus LAcRlMALls Załoka łzowa występuje tylko u świnii przeżuwaczy. Zatoka łzowa świnimoże WyStęPować jako zatoka samodzielna i wówczas się łączy z jamą nosową plzez z przewodów sitowych, bądź teź:1ako oddział zatoki czołowej przedniej bocznej 'eden

11

] _ Połą weiście d

międzyczoto

(ryc. 117-b).

U bydła zatoka łzowa jest przedłużeniem ku tyłowi zatoki szczękowej (ryc.

120-c)'

jeśli łączy się z zatoką czołową, to jako częśćprzynależna do zatoki czołowej (rvc. 119-c).

bocznej

U małych przezuw aczy jeśli jest samodzielna, to łączy się z przewodem a

240

sitowym,

Zatoka pa matyzuie

Zatokę pre

tyc.117.

A-k'

(kropki = granice zatok) Zatoki Przynosowe świni' Widok od strony przednio-górnej

nosowa;

B

k'szczękowa;C-k.jarzmowa'D'k.łzowa'E-k'czołowa;F-k.ciemieniowa;C-k.skro.

- wyfostek larzmowy d u - zaioka łzowa; c - zatoka małżowinynosowej dogrzbietowej' a,- iutolu ""."ęt.o*u; tylna czołolva zatoka a bocznai zaioka czolowa e, e, przyśrodkowa; nia Plzedni -

t

- zatoka czołowa

.J.jli.1'".'r" p"*ręa"y .'ęściąnosową i częściąmałźowinową''1*'..i11::i]^:::.::"i:i:"':i"^:.::i1 do zatoki czolowej Przedniej bocznei, ao -toti €zoio*q po"aniej Pizyśrodkowej; 3 - kierunek dojścia strzałkowa;7 Prze8roda międzyczolowa ] 6'pŹegroda n;do;zodołowy' s ot-ór ooao."oaoIor,lv' PoPrzeczna

ZATOKA PODNIEBIENNA, SINUS PALATINUS Pne!Dodniebienna nie występuje u mięSożernych i świni.U ]^/yrostek podniebienny szczęki. oraz i.' poa..i"ui"..""i poziomą blaszkę i'e przezuwaczy

i.'*i "JrJ."i

dzieu półozona pośrodkowo przegroda, septum sinuum pala241

tinorum' SzeroklotwóI szczękowo-podniebienny łączy zatokę podniebieIrną z zatoką szczękową (ryc. 120_f). Zatoka podniebienna koni pneumatyzuje blaszkę pionową k. podniebieru-rej. W niewielkim zakresie dołącza się tu lemiesz oraz k. sitowa. Zatoka podniebierrna łączy się z zatoką szczękową.

Zatol

k. pr:

U

doros

Wob

zachy

oraz

I

k. poq

U]

zarówl trzonu z Prze\

UK

brał zatoki jej

po.ł.ącze

Ug,

i konia,

takt ze

s

się odbi

A

Ryc. 118. Zatoki Przynosowe bydła otwarte od strony doglzbietowej k' nosowa; B - k' siekac7owa; c k, sfczękowa, C, ' 8lrz twarZowy; D k. lzowa;

E

k, iarzmowa'

t,yrostek rogowy; H k. skroniowa a - zatoka szczękowa' c zatoka lzowa' d, d,-zatoka malżo(.iny nosowcj do8rzbietl.wcj eh 7dh'|a c7olow; 1 wPust szczękowclzowy' 2 t,!'jście do zabki czołowej Pruedniej Prfyśrodkowej,3 - wejście do zatołi bocznej; 5 - wc'jście do zato|icfołowg caliowej przcanlej .przegrodaposrodkowej; 4 wejścje do zatoki cfolowej Przednicj międzyczoło!va strzałkowa; 7 Prze8roda międzyczołowa PoPrzeczna' i] ścianka sk]ePimia tylnej; 6 (odsbnięty)' 10'13 - zatoka czobwa ty]na (cZęść tylno boczna); 14 - zachy]* .'u"źłi;o - ro"ut "naoczodołowy tvlnei zatoki czolowei; 15 szcfclina nosowo-szczękowa

F

k' czołowa; F., gllzowatość międzydroźna,

F,,

242

E-k.jarzmow,

/' --klykieć Pol

(' skrzydłowei

wł e - zatoka 1 - olwór n

lzowy; 5

_ otwć

ZATOKA KLINOWA, STNUS SPHENOTDALTS

i'll}:.fiil#ł*e

wystęPuje u psa i małych Przezawaczy,U kota leży w obrębie

u"'.Y,,.#n-'J,iil,*lil:*:-;.Tff."a:, ":.''".ffi

polączona

z

przewodemsitowym. U okazów

I;;*f

;iff il:J'.Hgi#h:'{5j$Jś.j:i;ff^Hltilt oTry;jTŁi^*"ł.,,.|".,..," j;'ć:lł*"{*r,'i.{il#'f#.#,?i;5H:;l: oraz częściowo k. pod niebienni

:r|sftałcona w połowie'przypadków i to .''ilxj ]:..l.:*T ''#lT;ffij: t'onu i,l.-.ya"il .#:*if ;;iT;;:ffi;: ą:IilT?ffi l'.ii"'ix.;1'i]jli#&J..""'TjJ:

' of

i.:Y,T''|._:lń.

f,

9.L^9

*ffil'x***n"i't.'frżł.f ;:;:fli#'.itfi '*'l''',.;UH""ł"i skzyżowanióm nerwciw w tałt ze

st

"alie

qi.-^i"

9*ź'*1 uied;i;;i..*"g..

..ł:.ł"ł*i#łlmt*f*T**il3#

j[i-:.:'::r;:H1i{.'" "tl'il"1l-t*l;j co przy stańch zapalnyctr

zatoki moze

"";;#;;.x?*;Jfl,

LM'M .

Ryc.7-19. Zatoki przynosowe owcy. Widok od sbony bocznej

i^*T:5:';)ffi::.ć"-T'"i";,i;.1''.^'.'.Y*^;C.,:''-.!:1

*:,T*y; o

_ l,.

uołu; D,

.

Pl.szka |zowa)

f;ffi:łi#2:i"if-;Ł:'r;x*;ł;*l*;:*i;:i'#*il1$łi;,""ł i:ći#'j':ili..'#:l".1'Ji::1':il"'". nosołr'o-szczękowy; 2 ściana kana .c]twór J - otwÓI nadoczodolowy, o _ otwor sitoJ

"*ka,zowa;

d

Podocfodolow€go,

243

- zatoka małźowiny nosowej do8rzbieto. 3

-

otwóI Podoczodołowy; 4

-

otwór

no\Ą 11.

9,

klen iest nn. .l krtar gei ct

\Ą

rze g nle w

pc

czym

narz4|

ków j w fał( powte l-ol

dowej,

udział

pstwie Ryc. 120. Zatoki p.zynosowe bydla. Widok od strony bocznej k' nosowa' B . k' siek:cfoR'a' C - k' szczękowa; C, 8uu twarzowyj C,, wyrostek fębodolowy' D k' lZowa, D, - Prjszka łzowa' E k' jarzmowa' F - k' czołowa; F, 8ufowatość mięt]zyrożna; F,, moż,dżeiLj C - k. ciemieniowa, H, H, k. skroniowa' J _ wyrostek Przyktykciowy k' J' ktyki€ć poty]iczny;

A

Potylicznei, k' k]jnowa' L k' Podniebienna' M hacfyk k' skrzydłowej, Pa - z4b przedtrzonowy 4j Mf ząb izol1owy 2 ' . a zatoka szczękowa; b zatoka Podniebi€nna; c zatoka lzolr.a; cl, d,. zaioka małżowinv nosowei doerzbie. bwej, & h, h, zatoka czołowa; i'zatoka k1inowa; k _ komórki sitowe 1 - stlzałka wskazuje wejścje do wPustu nosowo.podniebienno szczękowe8o, 2 otwór szczękowo Podnje' biclrny' 3 otwór szczękowo lzowy; 4 otwory do komórek sitowych przyśrodkowych' 5 otwór do zabki klino. wej,6 _ Prze8roda międzyczolowa strzałkowa; 7 prfesroda międzyczołowa PoP|zecfna; 8 ściana sk]ePi€nia czaszki, 9 blluda nadocfodołowa; 10.]3 oddfiały zaioki czołowej tylnej, 14 szczeiina nosowo szczękowa' 15 otwór Podoczodolowy' 16 - kanał podoczodolowy; 17 kanał lzowy' lt] - otwó| sitot,y, 19 otwór wzro.

K

kowy;20 8rzebieńskrzydłowaty

Ruszto! gać czę:

wata, cl wejścier

dołączy<

suj4cych

niDi chr wyrostki

r psa chr.

slę w po(

Chrz4

KRTAN LARYNX

są wytw(

wate oral

spręzystej

Krtań jest to krótka' chrząstkowo-błoniasta umięśniona rura pośrednicząca w łańcu' clru drogi.oddechowej między gardłem a tchawicą' Leży w przejściu głowy w szfę na wysokości podstawy czaszki u bydła i konia bądŹ w początko*y. od.l'-'l.,-' .'yi. ku

tyłowi od jezyka i k. gnykowej' u świnii psa' Częścioworuchomy szkielet chrząst' kowy krtani wyściela od wewnątrz błona śluzowa krtani, która w stosunku do całości odgrywa godną podkreśleniarolę inte8rującą. Chrząstki' więzadła (ryc.'121,122)' mięśniei nerwy krtani wyWodzą się Z piemot' nego aparatu skrzelowego. Śluzówka krtani pokryta endodermalnym nabłonkiem sta. 244

Chrząstka

kości, Łącz watą, któri wate (e).

.[:.ł*l'il#**xłgł'+"'

lo l2

lr ir l3 I

*r*tfi

i!.,j'.f Ł/mr;nLHf f :#;',i : iv, n5*Ęr#fu #**:Fłnffę"ffi ff ilT.::l.Ji*J;,:*:. i###" i.{ti"

:n'ii*g:T#:1*'.l. *#':Ę*:f,i:i'1"##Ji1xTJi:?1o:T,.-*u.-

g1i;'ę1g5'35g11$i ffi tt'yńĘf*"#**#J'''

J.ł'.{#dil:ff łi*#ITi",

cHRzĄsTK| KRTANI, cARTtLAGtNEs LABYNGIy ltowarue chrząstek krtani, które

częściowernu'o**'""i",

l

*-"l,'H'f"1'jłl,.1":.T:.J1l{ł"T-:.iH;H,';

Ild'oarozlel do przodu. przodu' zamykaj4ca :'..:rn..:i':x1"'::.i:i|^|'9'".*l,.,.'iętu do krtani chrząstka nusłojnio;l..a"'(d najbardziq. zafivkł^n. .l.i"''ionych staĘch chrząstek kriani : się mog4 .t'-ą"rti.*..""].'|. ^?o sesimoiileae. U interenas gatunków nie sa one -^'^,^|?I."ł ^?"jlagines L

ffi :!{ll*.J".:]*?HT. j"".rl*r.]Ń,ó#i"iT#!ł"iT.;,.Y'"il:!"; .iŁ[i*'il'lt7jrii:#ii!iii:!:..i^[f 'jYil:,".1,"Jrl."ry:ti*.ł

"" ą yc, l -c)' e.#[Ę{|i#ł!;łlmttli:m:#:::1':7;;"|#i;);,;*#ł:3 oraz gł'ówna

Chrz4stka tarczow".", Wyh,volami chrząstki

w

|I

l2

część

chrzqstki na|ewkowatej ,,rui,."i, "i".s"?""l.nll1l nagłośniowa'wyrostki k|inoate oraz wyrostek j;j]l:T'is],1|r1astta Wylostek głosowy -i";;;;. óhrząstk' ;"il#;i.:!'";łJJ*#.:"5'.}]'Ji;

cHRzĄsTKA TARCZoWATA, cARTtLAGo THYRIIDEA

:u:ffi.,T::#,: ,.,J:

?;:"!:ie

chfząstkom krtanipod względem wie|-

rk*..u.'i..'J;;;;"';;;::T.:ilff ;"#l.:j':,?5r.ffi."ł:;::,mtl. 245

ć v( b---

b-..

Ryc. 121. Więzadła j chrząstki krtani zwielząt domowych: psa (A), świni (B), bydła (C) i konia (D) a k.snykowa (A, B)' b chrząstka na8lośniowa; c wyrostek klitowaty (A, D)' d c]rrząstka tarczowata' c - ch|fąstka na]ewkowat.j e, - jc'j s,yrosiek rożkowaty; f - chrząstka Pierścieniowata; g - chrząstka tchawicza 1 więzadkl gn)'kowo na8łośniowc; 2 - błona tarczowo'8nykowa; 3 więzadło talczowojlagłośńolve; 4, 1, fałd na]ewkowor1aBbśniowy, 5 na]eźące do nie8o włókna, 6 więzadb Przedsionkowe, 6, włólma w,mao1iające kieszonkę boczną; 7 - więZadło BłosorĄ'e' 8 więfadlo Pierścienno nalewkowc; 9 - więzadło Pi€t' ściennotarcZowe; 9, _ błona $'łóknjsto-s}rrężysta krtani, 10 vrięzad}o Picrścicnno tchawicze; ]] . lvięzad]o obIączkowe ic]rawicy

W chrząstce tarczowatei wyróżr.ia się skierowane na boki i ku górze Symetlyczne płytki tarczowate , lamiruae thyroideae. Na powierzchni Zewnętlznej płytki' w następStwie PIZycZepów mięśniowych, zaznacza się ich śladkresą skośną,linea obliEta' niekompletną u świni' Z płytki chrząstki tarczowatej po stronie grzbietowej wyciągają się pojedyncze rogi przednie' colnuą rostrelią, i analogicznie ku tyłowi w rogi tylne, cornua caudalia' 246

o

Rogi przeclr

połączenia z sowanq do :

tarczowatej,

rue występl qowana ma l

tarczowego,

wego doczas

któ1r;h brak u świni, ma;ą Powierzchnie stawowe dostosowane do iil:''::f"ffi do zestawienia **T:.^T]5i 9yi:]{1."s1 tr-li" i"s -u;ipo.u,i".'"t,.'lę ao"toz chrźąstką'rłs."j.*""ą 1Ń" ffi #;?:ffJ::ń"f,'f.*:lfi |^::Ś1"]

Zrruclu'a w _ Kształcle u.,,",.," li?#i::::l:9::ll:11""n,"u;a"p świniszczeIina tarczo.vrł" ,r,":;;:-,::::;:^vw "ies;,'J"i;)i,,1ii'u thyroidea. Za żvcia fi"sura a masą wręzadłową , po,!,,*^, iest ona zabu] w sąsiedztwie jej dna otworu

występująca u

oweg.o' fołfl1,,pfl th1,4^))..'"-..

'slawi:1iem.

' ;;"li"iliu".l]".# xrx:{#::""yroideuń,aop-"ls.iu-łor.'#"ff ^

Na krawędzi przcdniej Zrostu obustlonnych płytek chrząstki tarczoWatej u PrZeżtrwaczy znajdujó się płytkie wcięcie tarczowe przednie, incisltra thyroirlea rosttalis, natomiast u konia po stlonie tylnej tego ZIoStu rysuje się potężne wcięcie tarczowe !y|ne, incisura thyroidea cttudąlis, ważne praktycznic przy operacji dychawicy świszczącej. Również u kota ma ono znaczną głębokość,natomiast u PSa l pfzezuwaczy wcięcie talczowe tylne jest słabo zaznaczone, a brak go u świni. U niektórych męż czyzn zaznacza się dobitnie na powierzchni zewnętrznej chlząstki tarczowaĘ wyniosłośćkrtaniowa, ptominentia laryngea, zw ana tez iabłkiem Ldama, pomum Adąmi,,nie mająca odpowiednika u innych ssaków. Dające się zauwazyć u przezuwaczy i psa chropowate zgrubienie nie jest homologiem Wspomnianeso twolu u człowieka'

Bral widr mtęclzy interąry te7

Zbudowi tis, twot-ż glottirlis, szypułkę ptzednią, rącies Iąl nagłośnia nych, mał. chnia doln ruclrach na

cHBzĄsTKA PlERŚc|EN|oWATA, CARTILAGo cBlcolDEA Chrząstka pierścieniowata w częściprzykrawędziowej, przedniej objęta częściowo przcz chrząstkę tarczowatą, dołącza się do niej od tyłu. Nazwa chrząstki pierścienioWatej nawiązuje trafnie do jej ukształtowania pod względem gatunkowym Zmiellnego w szczegółach (ryc' 121 f). Po stronie grzbietowej chrząstki pielścieniowatej Występrrje rozszerzona jej częśćjako płytka chrząstki pierścieniowatej, lamina cartilaginis cricoidege, Zaopatrzona od góry w pośrodkowy grzebień, crista mediana, Stanowiący śladplzyczepów mięśniowych. Brzeg przedni płytki rna po obu stronach powierzchnie stawowe do zestawienia z chrząstkami nalewkowatymi, /acies &tticul&res &tytefio. icleae, strony prawej i lewej. Na powierzchni Zewnętlznej chrząstki pierścieniowateJ' nieco niżej w stosunku clo wspomnianej powierzchni stawowych leżą symetrycznie powierzchnie do zestawienia z chrząslką tarczowatą pod rrazwą facies aiiculłes łhytoide ae.W miejscu wspomnianej powierzchni Stawo\Ą'ej tarczowej u przezuwaczy wystęPuje chropowaty obszar, gdyż: obowiąztrjące u innych gatunków połączenie stawowe iest tu Zastąpione przez więzozrost. Na boki i na dół od płytki chrz4stki pieIścicniowatej odchódzi łuk chrząstki pierścieniowatei, arcus cartilaginis cricoirleae, stopl-Liowo zwęzĄacy się ku dołowi (ryc.72f-d,).

cHRzĄsTK| NALEWKoWATE, CABTLLAG

lN

Es ABYTA

ENo

lD

Opisane tu t z tchawic4' Połączeni

t

przednich ch Po jednoimit udziale roz,le

:?ZPięta mię( brzegiem ty

EAE

Chrząstki nalewkowate cechuje znaczna ruchliwośćPlzydatna w czasie czyruloscI oddeclrowej i przy tr'ydawanir.r głosu. Są one odpowiednio ustawiane Za pomocą mięśni. KsZtałt chrZąStck nalewkowatyclr jest gatunkowo Zmienny, jcdnak w dużym uproszczeniu można je porównać do trójściennej piramidy podstawą Zwlóconei W shonę chrząstki pieIścieniowatej. Na tyino-górnym końcu tej podstawy znajduje się po PlzyśIodkowej stonje powicrzihnia.stawowa do Zestawienia z chrząstką pierścieniowatą, na kącie dolnym podstawy zaśleży wyrostek gł'osowy, processus aocalis. Zwrócony w kierunku prz* drrio-górnym wierzchołek piramidy chrząStki nalewkowatej dŹwiga na sobie wyro. stek iożkowaty, zbudowany z chrząstki SPrężystej. U świniwyrostek rożkowaty uzupełnia sierpowaty przyrostek (ryc. 121-e,). 248

obu strona,

natomiast I kowatej sk postaci u ki

r.

cnrząS tkozros

l

chrząstkę tarc: Połączenie

więzadła, napi .o uęZadło tŹ z k' gnykową

nyoepiglotticut Staw pierśc zasłębienie na ]

rog

tylny chrzi

spręzyste więzi orzuszna ro

iest sih

więzadIo, gd;

:"{*!lłĘ#'"-*iĘT"1"Y'i;*1,ł,.łl,;:P;,!::Tx":iil''ąx..-'T5:i"x; nalewkońate wcrska się chrząstka międzynalewkow

T:ł|,;ł,:ffj!,,

ata,

cartil,

cHRzĄsTKA lvłcroŚrulowł, cARTlLAGo EPtGLoTTtcA Zbldowana z chrząstkj spreżyst(

fi #?;ffiTsT".:"JJ'.f ii*i":"":H!:":.J!ił:lFJ.iJ*".:li:H1,,^;::,,:,";,,:

;rłr;,,;wŁW!i::ii:l.łłĘ)Ł'f l""."''# ""*.jjł}ti:ff'if .x-i,*..T: jłrl''ifi iłii:ł{;ir;:!:ił:ł*j+Tj-{ł?H;,łi,,.,#.,.

*lł*lt-l*****1łłl:#:}'.:-'i# $#Ł'[".i.,:#iTf

ĘiH"1?"rii**?:tx#T#*#*y*##;

PoŁĄczEN|A cHRzĄsTE|( KRTAN| psane tu będą nie tylko Połaczenia

sobą, ale takż'e z k'gnykową

^chrz4stek 1ied11 'iHL?".:il;1"J;,T"'.:::T::3:."il*,-ór"o.łffi Polączenie ch rząstt.i tarc'o*otoi' l.:flI|ii;:ffi il,li1.,".', j.

.j:il:ijŁffi

:'Tll';1;1;^i.1'm rogów stronie sta# .;;;ffi;;ffi;:,łł";f};;";ł, które tworzą i-j.:ffi"""iłłI::::.:F:;--:l;.l;;.i;]..lffil;"',któretworzą ]:P"'T"1"..i. .ffilffi ,,i!,,,,śI ffi i.TJJ":':1".:ji:":2y1.',t7eybrana,,,,,,,,,i!i"i,f -: : xi!]lif l?;']'x1,:*1 T &*i.l11.'-.fl -:r9-"ru*f. !:;i!:t:ił " j:łi.ii:Ti+"i*#il"''i1ni':}:'';;'Ti.^;l'.T'?; slę z Łloków na p3"1o"i#i-;;ffil1 i::::::T':-i.u,'.zespaJaja ,;;1:::ł1'Tg:Ti,,:,I;a:I::i,"i:::i*::i:r;i:'ó.id'iul""p.ęży"t"go 'ię "

m:J;d

"ią ^ napiętegomiędzyblaszkami"n.',,1''11.".Ęl,'",J;"':;'..:?ffi

ffi

:!iff ii!11: ilj1..f::l#''.'i:|ł':::;',:t;:!,.::.":-,'rj:",""ł-ói'"iaiilunle nugtosni }j:1f'$i,::""J".1r#;,::*i:tx#lx[l'""ff ::il"-Ę::1T:

chrząstki tarczowa tei J;ilń;i'..;,.i;T'[T'iJil":'J.x^1?T-1".#:i; ml#*mix-ł."tii!:,,i,:w;łł*y:.:ry.?J::'-:i# ty|ny

ff::j#:ińij:":i::i"::T,T,i:::::','.i,:.''!;i,łny:,,ili,il f,tl k.o."go ",ęse 1'::,;lf ;}il1iTuł:t"*::iii:*:;n:r#"r!;:;!i:5śr;

C

Ryc. 122. Krtań zu.ielząt domowych

i:[,1li.:i,:.3]i:w|i

(C), bydła (D) i konia (E). Widok od

ui .cfuząsika nagłośniowa,c chrząstka tarczoivatai ""gr.s"i", tchawicza chrząstka ' pierwsza .{, d, - chrząstka .., fachy]ek . *"is.i" a.ti"."onki ktani; 1, dół boczny krtani' 2 - faŁ1 Przedsionkowy' 3'fałd gbsowy;4 a

m' gnykowo'na8lośniowy] b Pierścieniowata; e

krtani Pośrodko1Ą,y

L przeżuwacz\ Stdw pierscienno.|arczowy nie istnieje, 7dstęPuie 80 Więfolrost.. ńi*""dl; chrzistek nilewLowatych są pod względem gatunkowym dośćzróż'rll. bardziej

.o*u.'". W" wnęhzu krtani, Po ob.. st.o.'o.il leżą dwa symetlyczne więZadła: p."ea,''io położone więzadło przedsionkowe, lig. aestibulare (6), oraz nieco dalej ku i"i.*i -i!""at. *|o,o-", hg) uocale (7). U psa i konia między tymi więzadłamidoleży J'";si. a. r.i"'"..." ki krtanii ucntriculus laryngis (ry'c.1'f2 "L). U świniwejście tej głosowego' kie,szonki leży między dwiema odnogami rozbudowanego więzadła przezuwaczy i kota brak kieszonki krtaniowej' IJ - .wił,'"a|" brakuje u kota, odchodzi ó,,edsionkowe albo kieszonkowe, którego .' o,u od chrźąstki tarczowatei do wylostka klinowatógo chrząstki nalewkowatej. więzadła są rozpięte między podstawą nagłośnii boczną powierzu 5*i.i łtor."" "go Przeitlwacze Zamiast Zwartego więzadła przedsioŃo chnią chrząstki njewkowatej. rozPostarte włókna ciągnące stę.otl

-eso -uia . podsluz
chrząstki nalewko.

watet odp( do boczne

kiem głos<

Chrząs

stawy pie

lewy. Ze sj powierzcht nie. Po strc -nalewkor,r

Wzajerr więzadło r Ęlnymi kq

również clc

,ifffi

L"jffrfi T'T;.Y.:il'iJ:1T3f".ógaodwyrostkaklinowategonagłośni

Spreżyste wiezadło m

jest napięte między chrząstką tarczowatąa Wyrost-głosowe glosowym chrząstki nalewkowatej odpowiedniej strony..

C}uząstkę pierścieniowatą z

chrząstka#

""r"-tł"|-T |ączą dwasymetryczne y':'.T":::'.j:::;l*:!:.*": tłtt.iculątiones,i"ł,Ę,ń,ńł,,, prawy bądż

pierścieniowatej w połączeniu,y,łai,,-"nalewkowatej zaśodpowiednie zagłębie;.i;*Ł.,:::::1i:'::?l1^,:|T"tki Postronief:rzYśrodkowej torebki sta*'*;i;'i.*;;"

"JLiiili""nx;

":"":1:Y.111*.ki

Wzajemne

""

;!;"* il:#'Tffi

powiązaria miedzv chrząstkami nalewkowat)zmi prawą i lewą spełnia

#l";:':lY:""f 3o"."1Ytlllq''aryteno,ideumt,o,śo")i,-,.,,o.prętemiędzy kątami Ęch chrząstek. De[k]atne"włókna .-.;i;;;;;tę;.óffJ."#;l do przedniego brzegu chrząstki pierścieniowatej.

Pcrłączenie-

chrząstki pierścieniow atej, a za jej pośIeclnictwem i całej . krtani z tchaWicq jest dziełern więzadła sprężystego-o p."óuióg.. okrężnym, a jest nim więzadło

pierścienno.tchaw icze, li.' c;ic;ńącn\au io),..";ię;;i;;'; .hrzqstką pierścienio. watą a pierwszą chrząstkq tclrawiczą. W . ścianiekrtani między błoną- śluzowąa rnięśniami wyróżnia się błonę włóknisto.spręŹystą kttani, membrana fibroelastica laryngis, sięgującą od chrząstki pierścien.lgłoiniową' W nieLiońch .i""1*.n.t-. slru([ur.t Iei blclnv :i:::':]^i''|: :|-1:lk" zgrubiale brzegi blon; w lókn i.to-sprężv:tej mo8d byc LrJ. i:::'::*:.:i:l"ilu. J;ko Ror,r nieź wiezadło piers. iennó-tarczotĄe Slosowe. ff:::"'-:l91.-ld JP5t c,/ęsc|q orony h lo|\l'] t\lo.5P ręZy5|ei krt.rn|.

prz,l

chrz

wki

mięś

sfuor

7.

zadła

c7,yl1e

niow;

przed

M|ĘSN|E KRTAN|,

MUscUu LABYNGIS

Mięśniekrtani moźna podzielić na dwa zespoły mięśnie krtani własne i mięśnie krtani ZeWnętIZne, łączące krtań z k. gnykową, z gar.:lłem l z ,nosttiem. O ile mięśnie w Jbrębie krtani zwrązanych z furrkcj4 :''1:::l::l:l:'t,|.1 .-r|o"r'"o"i".ruchów glozu, o tyle mięśniezewnętrzne przyczyniaj4 się clo ustaie. ::":::Y3. :y9o*:l* nla NrtdnI W C./.]śle J(lll połtLallla. krtani, podobnie jak szereg irrnych mięśni głowy, mlmo ze są Y]::1].". 1.:*" trzewnego (wywodzą sii umięśiieniJ in# |::T1':1': -z "P".;il -'":""łii:: :*y },..ą mięśniamiwió.nie poprzecz,li" p.ąJto*uny-i. 1' Mięsień pierścienno-tarcz owy, m' cricothyroidctts, tozpclczyna srę dolnie na powierzchni bocznej łuku chrząstki pierscieni.owatej i kończy srę' zależnie or1 ń tyL-'y. brzegu płytki .ń."ą,iki tarczołvatei H*1.:.: :|i"::.:.i]]|-|Ii:dnio-górnie powierzchni zewnętrznej,

"#;;;;; ;;

u til.z" iyhń"Ę;.;i;;;;l; ,o:1'.:"^]"j (ryc. 16-q). "u'.og.1 2. Mięsień pierścienno.nalewkowy grzbietowy, m. cicoąrytenoicleus dorsalis,

Iozpoczyna się rra płytce chrząstki pierścieniowatój' którą całkowicie pokrywa się: ]ej grzebienia pośrodkowego. Kończy się na wyrosiku mięśniowy,n .t-'."4sttl ii1ą:90 nalewkowatej. 3. Mięsień nalewkowy poprzeczny I m, an1tenoidetLs tt&nsaersus, Zgodnle Z na' zwą, ciqgrrie się poprzeczrrie od wyrostka mięśniowego chrząstki nalewkJwatejjeclne1 jllll:Ęi:\::s: same5Jo drugiej stlony' PrZy udziaie ścięgnapoś.edrriego łąc,zącegJ mlęsnle ot]u stron' 4. Mięsień pierścienno.nalewkowy boczny, m. cricoarytenoideus latetalis, ci4gnle się od łuku chrząstki pierścieniowatej w kierunku przec1nici-górnym, aby się zakończyć na tylnym odcinku grzebienia mięśńiowego clr.ząstki ,lululit."ut"1 (ryc. 123_3)' 5. Mięsień tarczowo-nalewk o*y, ihy,,orytcnoideus, u psa i konia dzieli sięna ^. dwa mięśnie położony przednio -' p."eł.io.,i.o* y, o,u, lnLą.:y bardziej ku tyłowi - . i m' tarczońo-nalc\^ (orĄ V iest niepodziell1 |i]"-,.:.-]:' 'prleŻuwicz1 rl:"9l:::::... PIZeoStawla sobą Ptaski mięsień o wachlarzowatym ukłaclzie włóiien. Mn on,,.. roki przyczep początkowy, gd,yz rozpoczynasię na Podstawie nagłośni,na chrząstce tarczowatei' a także rra więzadle pierścienno-tarczowym (u śWińi ryko na tlzonie PIzyjmuie ztieżny kierunek t., go.'e, aby się zakoń. -tjłi",-' ::::.::Y :i:..:'9-atej). czyc na Wyrostku mięśnioWym clrrząstki rralewkowatej i nieliczńymi włóinami jej na wyrostku głosowym.

Błona

menten

przy

c,

stwowy warstw( nalewkc zówkę ł mowyml komórka dogarclło Nablo nie wystę Warstr

tworZącei W warstw

r mieszanr migdałek glosowych Sluzów] kieszonkę wrdnieie w szonl
.

Su-" ri"ru,

Fałd śluzówk

PoI9ę przedr blelze udział

U konia i uwypuklenie med.ianus (ryc

trił###.ffi .

i;,!ffi ił1TH,;+li;fłł#;i*^::.fi

i*1#

j'xl,::*#:#,#Ęł'[i'.".ffi [*rffi.;*3$"l';ru

ljlJ#iEil..#,-'ł,.i.'ilE'ł;*r.'';ffi

ii*.ffi

JAMA KRTANI, CAVIIM LABYNGIS

'"łi,;e-,lt*lęifE1Tł!'.;.{f-T.tfi:Ę*j#;'.J#l #t#J*J,Ę";łł$#l.i:KĘliifli Lr# .}ip, i.-. ;tlru;###**:*rłł:"'",*m.[:T/#fr j;ll ;:rJĘ;.*iL.Ł:=}T::i::.

k.,bt.i

sm"kowe, td.e '"iłi';[i.'l*ii:ff;.:" r#l#j.*#"!J"il'#Hł:ilpj[ióiij;:#i,:,Jffi lJnilJill'łll. k

1.1.1;5',.n.;:ffi *###i#łiffi j}:'*:'H*;ij";i.lł;rj

rłl;mff,| przeżuwaczy #*q-*'*,:łil'".-iłlłl"l;i.łt: ilxT-!:|l,:.'-u" i kota 1:]: '* .ry. mieiscu tylko nió ^",.""","i".I^,,j ":::::| Hó;.:";:mr,rł'lĘi:;':''"ł.:::lJdili::.q*::"Jl*nxł# do.światlak;tani Fald p.rzedsionkow/,i"'j.o'

.l.jiiz4cy

r*# H:;;;;"xi:*i:T-

-':'ffi

fałd sł""ó''].7ójl,.

1T' ffi ::"#n

ko w e i m.

pńa.

i

o n-

;:*pr{r;ą[***t.-*łĘffl*'-*t,m 'ą.i"j.*i"".

U konia

i świnj,vv

"lUWcgo (ryc. L22-|_3).

#:u..",.,#.d',.l'.''ł:*"H#'Hil;:i.#:ł:::;":::x",,il";;ł,

Ryc.:l23. Przekrój krtani konia (widok

z

Ptory )

,r'ugLrr.ni.syl.En\loh.i.b,.ril,'ib, chrząstka nagłośniowa;c w'vrostek I r.iw.rri J .hr.,.Ftl., 'Jrc/,.w.,1. . chrząstka Pierś.iclliowata; f tchawica 1 m. kiesuonkorvyr 2 - m. gbsowy' m' Pierścienno nalertkowy bocznv; 3 4 nr. pierściennctarcfollaiy; 5 lĄ'ięzad|o Bl,^, b.: | ,'.r.1,\rpl q-Lr./i '*'r\ 7 miB clałek podniebicnny; 8 fałd przedsjoDkow)'' 9 fałd głosolĄ'}'; ]0 _ fachyłek krt.uio$,y Ii ..,c.lr.l Alo1li: ) 'ń'ii'ie "l'''l.'Jl.'wv do kieszonki krtani; 13 lewa kies,onka krtani; i4 janra Podgbśniowa nia'

częś ty chr

N

zÓwk

okreś

ltlu lla poczy

tza,

a)

Światłź

Tchawi chrząstl cheales.

płuc, rcl

prze<

:1',d*"! I rewe, I y':u, tyl

IęZrenia,

W

śc

warstwę - Błor błony śl komórki ] lają się w głównie r-t Warstwa r mieszczą: o przebieg - Warsl

ne1 zbite.i

Po obu stronach Wejścia do krtani znajduje się fałd śluzówki Plzyjmuiący lóżne upostaciowania. U psa, świnii konia jest to fałd nalewkowo-nag|ośniowy, plica ary. epiglottica (ryc. 121 4). W świetlejamy krtani wyróżnia się trzy kolejne odcinki. Odcinek początkowy naz1.wa się przedsionkiem krtani, zlestibulum laryngis. Rozpoczyna się szerokim wei ściemkrtani, a kończy Znacznym przewężeniem Zwanym szParą przed.sionka, inl aestibuli (ryc.123_11). odcinek środkowy jamy krtani \Ą/ Postaci wąskiego plzesmyku, jakim jest głośnia,glottis, sięga od zakończenia przedsionka krtani do tylnych krawt dzi fałdów głosowycl.r. Właśniemiędzy fałdami głosowymi (9) leży najwęzsza część światłakrtani Stanowiąca apalat głosot.i^/órczy. Swiatło krtani objęte fałdami głoso' wymi okrytymi śluzówką krtani z ich wyrostkami głosowymi to ina cZą szparu głośni, ńma glottidis (11)' odcirrek dolny szpary głośnileżący między fałdami gIosowymi t0 254

ochrzęstnq. ligg. anulat

Chrząstl przerwę. W w której obl mięśniowyc st4d nazwa dogrzbietow sale elemen Przestrze

chrząstek tclr tkanki limfat, tchawicy (ryc

częśćmiędzybłoni asta,

pflfs inteftnembrafiacea, a odcinek gómy szpary głosowej obję' c zęśćmiędzychrząstkowa, parc intercattilaginea ' Na wysokości środkowegoodcinka krtani u psa, świrń i konia leżą zachyłki śluzówki ktani w postaci kieszonki kńani (13). odcinek końcowy trzeci jamy krtani iest określany jako jama podgłośniowa'caoutt infraglolticum (14). Ulega ona rozszetzeniu na podobieństwo jamy przedsionka krtani' tylko w odwrotnym porządku _ rozpoczyna się w sąsiedztwie głośniwąskim światłem,przy czym leikowato się rozsze. ua, aby ty]ną krawędzią chrząstki pierścieniowatei dostosować się do szerokiego światlatchawicy, w którą slę przed|uza.

Ę chrząstkami nalewkowatymi to jej

TCHAWICA, TRACHEA, I OSKRZELA, BRONCHI Tdrawica jest to narząd

lurowaty/ o dośćSztywnei ścianie, Wspartei na rusztowaniu

drrząstkowym W postaci pierścieniowatych chrząstek tchawiczych, cąrtilaTines trącłecles. Stanowi ona pl,tc,

radix pulmonis.

długi odcinek drogi oddechowej sięgający od krtani do korzenia

Przed wniknięciem do płuc tchawica ulega rozwidleńu na dwie odnogi, tworząc rozdwoienie tchawicy, bifutcatio ttacheae, i przedłużasię w oskrzele główne prawe

płincipalis dextet et sinister. Są one zbudowane podobnie iak tchaw nieco zmniejszonej ska1i. W obrębie płuc dzielą się na mniejsze odga. o czym będzie mowa póŹniej. W ścianie tchawicy rr.ożna wyróznić trzy zasadnicze Warstwy: błonę śluzową, włóknisto-chrzęstną oraz przydankę (ryc. 724). - Błona ś|uzowa (a) składa się z endodermalrrego nabłonka i warstwy właściwei śluzowej.Nabłonek wielorzędowy migawkowy uzupełniaią rozproszone kubkowe. Jest on wsparty na błonie podstawnej. Migawki nabłonka pochysię w kierunku dogardłowym, przyczyniając się do usuwania zanieczyszczeń, W postaci pyłu, który dostaje się do dróg oddechowych wraz z powietrzem. wlaściwabłony śluzowej jest zbudowana z tkanki ł4cznej wiotkiej, w której się naczynia krnrionośne, nerwy, liczne limfocyty oraz włókna sprężyste podłużnym. - Warstwa włóknisto.chrzęstna zgodnie z nazwą obejrnuje elementy tkanki łączzbĘ oraz chlząStki tchawicze (b), zbudowane z chrząstki szklistej pokryte Sąsiadujące z sobą chrząstki tchawicze zespalają więzadła obrączkowate' uularia (ryc. 127-77). Chrząstki tchawicze po stronie grzbietowej u ssaków są nie zamknięte i tworzą Wolne końce chrząstek od Strony grzbietowe1' zabudowuje tkanka łączna, oblębie tkwi m. tchawiczy, m' trąchealis (ryc. 124_c), zbudowany z włókien gładkich o przebiegu Poprzecznym w stosunku do osi długiej tchawicy, nazwa synonimiczna m. tchawiczego brzmi: m. poptzeczny tchawicy. Sciana ńietowa tchawicy pozbay/iona rusztowania chrząStkowego, a obejmująca opielementy miękkie, jest określanajako ściana błoniasta, paries membtanaceus. zawattą między mięśniemtchawiczym od dołu a wolnymi końcami tchawiczych od góry i z boków wypełrria tkanka łącznallźna z e\ementami limfatycznej. Brak jej u psa i kota' gdyż m. tchawiczy leży u nich poza światłem (ryc'DĄ.

||ewe,

bronchus

łvicą tylko

tl

chnr'e

się P(

naczy

z zew

pąrs c m. dh .głow(

Enyko ntony sunku b]iskoś brak jej naczyn wicy, p jest obję ulega rr waczy, strony o

r

lem

na<

oskrzele

kilem tc to Widać

nym u kr bocznie I -brzusznl Oskrz dzielą się płatów pł la segmer

segmentor dalej mow

Odpon

carti Iagine

wielorzędt

lach gruczr WystęPui4(

dek chłonr

Ryc. 124. Przekrój PoPrzeczny plzez odcinek szyjny tchawicy| kota (A), Psa (B), śwni(C). kozy (D) owcy (E), bydła (F, G) i konia (H, |). Ilustracje C oraz J wykonane są na Podstawie PreparatóW śWie życ1,r; pozostale wykonane sq z plepalatów utrwalonych a - blona śluzolva z gruczołami' ś]uzólvkolĄ'a (brak jej u kota i Psa)

b

chrząstka tchawicza;

256

c- m' tchawiczy;

d -Przydanka'

e

Przcshuei

poa.

Płuco (po

1

narząd parz

;vo.pęcherz1 rrem opłucn

#"Tl#^ł"ila;"ru;Ę}!:.{ił:il:i:Ji1::1i";:#$il:fl ' Po.7ewnętrznei-s|ronje chrz4stek (A,

.ffi

b'

srę

:x

:11''',!':'.'$ą:1.!Txj"I'LTl".*:-ff*i?Jfffi i?::::l#otkiejizawieraobok o ko ;:y:T;,ii: " I;i- J ;:n,:.}' : iczn Y m i, ",.u o " ^,' ć;; ł,I!łiiyH:iT.'f lr.*::i7 : ;f"nr j*il'^'."H;{{:ił i1i::'''5:L:ff':::I"T. :';:l -*i: *ył"r';**.m**J"Ti"":.1'#.""*"ii::ru::;i3*: jl#;ili"..Iil?. l

,*ł"a""."r'"J'l.y:.i';;'".=;;.x;'i...i:^:óllir4tri';Tru.f

i,:;';

ji.Ę,..";""#*..o',.e1 (c'a"ami 1iiĘł |Iłł:*iJ'#';1TI ilł,:ł'::tm );il: Tł;:}:T;:::;,,:Ż;,.m;l'xfu ;;"ń('y;.;ójff :"'.;łIli:ffi.ff jesr

bĘęta tis'tkami

;*ilil:

bnli.lrT.:,,i'ilfJ'ff 'J:"l'."#?;,l"Tffi

#iT':"'"J:i'".T*li':J:*1':'"f.:::.-.r"'*';*'';fi;;.Uświniiprzeżuwaczy, przed rozdwojeniem ,,,ł*Y,I, ""

"l:li" ń;;'k;;"'l'ffi.a;H..:#

: ;1,";;;. dawniej lii .:";ł,;I^1", ilJ"ffi..*ff# ^W"11,u"iŁ"ł#.'::,,,1;!i-.;,;, W świetle *..-l."i.*

l.1{:P:i'€le.glowne plaWe i ]ewe (3),"r."-iiy,Wyst .

oskłze-

lil''l'?ińti; fald śluzówki zwany

ostrogą albo K.,'..i6;-ó;#;#ffi:, '"-..l|..T:.:'ki ffiLT:il:f;sŁ; (.y: tzl l"łi""""pl]")"'"iu,w k,e.u.,ku bo.'il'l"*Tii.T*|H:'|'1"-".::5 ukrowy,grzbietó*ó.u.'.'"ź.'iu.Jk:ł;}il1;'j'#ffi1.#'y-f j$l*:*i'; u kozv' a rekko .#;;;;;; ;'i;;,;i" grzbietowol',".i,.1i'i;fou'wiasta

.nl k.łrawicy, tcnawtcv, ctłtiną cąrintl tracheae. ttarheao

oskrzela główne, prawe i lewe"(rl^c. wnęce p|uc' hilus pulmonis, na oskrzela }12_,',l,^y. Płatowe, bronchi,lobares (4-8), w ]iczlie JJpow,aaaj4cej liczbie o.t''"ńpi"i"'" ;;,;;i;:,usię na oskrzese8mentowe' l'#.il',i.,1l..l;fi:ri,::::::-|:-dl. bronchi sełment,I/es ńq.ęcie'sejń;;"; jest opalte o J.ednostkę 'i..r.l'g?"'""-.ź^i.,""#i, o czym będzie ["iljil:*" Odpowiednikiem chrząstek tchawi1zY1h w.oskrzelach :tą sLę

;.;;T6*.;:':i:i:;:;

,:i:,rł;:#r,:"!:;..""*::,::.:.:t..j"r.."ai migawkowy.

odpowiejnikiem 'rzędowy gruczofy oskrzelowe, gtandilae t ręPuJące w śluzówce oskrzeli

tr#ffi

si.i.#łi# l"h#;.;;.l.:ł *Tjn""1 śluzówo-surowiczym. "u,,|]Iiiox,!Ż.?,charakterze ;HJj:?# j

"1:'1?:'"""#H1"ł;ił:;;ł;;trłI"'j:i:"'i1.;i:liff

PŁUc (po

są chrząstki oskrzelowe' nabłonek

p.tiyii.1.i i.l.i".f;l-.o

?ULMONES

glecku Pneumon _ stąd pochodzi'.t.!.*1

r,l",l1onia, zapalenie płuc)

łJl7-;v; j""i.'::,1iY:.ry]"i:"I]ę|r9'"u;,.".'."tń.ę,g.iczołucewko..i'"J:J*fi* Pluca leżą w itatti pi"."i;;', ;amie

k;;";i$.l.ffi'ili[i?.

Płuco ma w przybliżerriu kształt połowy stożka o podstawie , basis pulmonis, skle ku tyłowi i kontaktującej z przeponą, oraz szczycie płlca, apex pulmonis, skierowanym do przodu' Powierzchrria zewnętrzna jest wyprrkła i lrosi nazwę powierzchni żebrowej, facies costalis. Powierzchnia przyśrodkowa, facies medialis, jest ogólnie rzecz biorąc spłaszczorra, lecz widać na niej wyciski, wytworzone przez SąSiadujące narządy. Powierzchnia przyśrodkowa płuca pozwala kolcjno wyróżnić od góry częśćkręgową, pars zlartebralis (z nazwy wyrrika, że jest skontaktowana z kręgo słupem), najbardziej rozlcgłą częśćśródpiersiową, pars nediąstincłlis, a na niej wyciski - sercowy, imptessio cardiaca; t. g|6wnej, impressio aortica; ptzełykowy, impressio esophagea, wreszcie btuzdę źz. głównej doogonowej, sttlcus a. cgae caudglis. Ważnym miejscem na powierzchni przyśrodkowej płuca jest wnęka Wykorzystana przez oskrzcla, naczynia i nerwy wrrikaj4ce do wnętlza płrrca' Główne pnie wyliczonvch tworów dają korzeń płuca, rarlix pulmonis. Na podstawie płuca wyróżnia się powierzchnię przeponową, poniewaź styka się

Sz

lą ]0,

rowarrej

ona Z plzeponą. Podział płrrca na płaty pozwala wyróżnić powierzchnie mię-

d'zypłatowe, facies itterlobares, rozciągające się rra obszarze szcze|in międzypłato.

wy ch, fissurae interl ob arc s.

W płlrctr jako całościwyróżnia się zaokrąglony btzeg dogtzbietowy, ciągnący się wzdłrrż kręgoslrrpa, Zwany inaczej brzegiem tępym. Pozostałe brzegi płuc cechrtje ostro Zarysowany brzeg ostry. W obrębie brzegu ostrego można wyróżnić przedni oclcinek jako brzeg dobrzuszny oraz odcinek tylny jako brzeg podstawny. Barwa płuca zależy od stanu przekrwienia. U zlr'ierząt Sklwawionych jest ona b]adoróżowa, u nieskrwawionych ciemrroczcrwona. I'łuca człowieka i Zwierząt t|zymanvch lv m jeszkaniach _ koty, psy mają mi4ższ płuc impregnowany cząSteczkami węgla, co daje im barwę szarą, Szaloniebieską, a nawet czarną. W1,cinki płrrc powie. trznycl-r rzucone na wodę nie toną. Toną natomiast ł1'ycjnki płuc martwonarodzonych płodólv, płuca iclr są bczpowietrzne, gdyż nie zdązy|y jeszcze dział'ać jako narz4d oddechowy. Podobnie zachowują się w próbie wodnej chore płuca, których pęche. rzyki zawieraj4 płyn wysiękor'r.y' WystęPuje asymetlia płuc _ płuco prawe jest zawszc większe od łewego (4:3)' Podział płuc na płaty jest gatunkowo zmienny, podobnie jak się to dzieje w przypadku podziału oskrzcli lub u' stoPniu rozwoju tkarrki łącznej śró<1miąższowej. oto ogóIne kryteria dotyczące podziału płuc na płaty w rrawiązaniu do podzialu ,,drzewa clskrzelowego,, omawianych tu ssaków; 1) wszystkie gatunki maj4 wyróżnicowany w obu płucach Płat doczaszkowy, lobus cranialis, oraz plat doogonowy, Iobus coudalis, 2) wszystkie gattrnki z Wyjqtkjem człowieka maja płat dodatkowy, lobus accessorlłs, zcspolony z płucem pla\Vym/ 3) wszystkie gatunki z wyjatkiem czlowieka i konia mają płat doczaszkowy lewy, r1wudzielny. Wcięcie sercowe płuca lewego, incistLrą cąrdiącn pulmonis sinistri, oddziela częśćdoczaszkową płata doczaszkowe1o] pars crąniąlis lobi cranialis, od częścidoogonowe1. tegoż płata, pats caudalis lobi crąniąlis. 4) tl przezvwaczy wtómemu podziałowi pcldlega również płat doczaszkowy prawy. Wyróżrria się w nim częśćdoczaszkową i częśćdoogonową, rozdzielone wcięciem sercowym płuca prawego, incisura cardiaca pulmonis rlextri, 5) wszystkie gatunki z wyjątkiem konia maj4 w płucu prawym płat środkowy, Iobus mcclius uulmonis dextri. 258

po

płttc r

Iia.Kt

pod o1 czl]'yr chtts s

i nerw

zystyll nich. S zwłąsz

wieka I Osk

cza, zc towe. S odchocl wego P Oskr mentórt zienia o ła dróg

wielorzt

Mięsożern

Św

injc, Sll:

Przeżuwtlcz

Koń. Equtts t

eis,

e-

.

szczegół'owy podział płuca le:wego

la lU, a ilustruje

rvcina

12t.

i płuca Prawego na Płaty przedstawia tabe.

st ry E-

''"ll?"l]*"fi#l,:',."*ń1''''zjolo$cznym

bardziej uzasadniony jest podział

;:l*u-su*i1*:ił:*:ł1''.:biffi r^r;":łł:ruł::;{ł:; ff f'###lluffi ##:il":#"l.i'iiTT"n:I:#.":łi:it.ffi :'T. ff

łru'r*mr"**y;ł:d:*ii#nł$1.{.'f :"?iłil.1.:.ń'i;1łi"ffi .#

xl":;*:'"j:'t**ffi :.:iTiii--''|"i:]*iiTffi .:"f il"łTa"ć*i:; tffi [.;,*rTJł'..xi}.J:"ffib:óŃJinffi:iff ":;:i;

3:':"o.':f,

Pil#;;#u";J#::]ff

ą:'}T"ffi?j*::;.1?''zie.,iu,.oó"nu-

*tr;il"jJ?J":.}.".."i:ł*tl*ru";,.l"ruii*:r,:mr'.:"l#.:1ił,.:;sa weg1

1łuc-a

pral4/e8o

tyc'

125_q

'

.."?TTłi.Tiil:i;.#",i::i;:;:""",::::::::ę rami brcnchalt

mmtów płucnych,

n1 odgałezienia lL. Uugalęzlenlalosktzelowe oskrzelowe seg-

*l"}*:ix'""l"'ff :**ł r.ru*lxi;lłli;ił,"::r;:f'tr:;:##;,:ff wewnątrz pi:.:ń;.:ó1'[j'H["'H;:5;:i]T:il#:i 1:9 :19:*"y'.h. elolzędowy migawkowy przechodzi w nabłonek a.*".'ę*a"*y]

^"stęPnle iedno-

Tabela 10

Podział pluc na płaty u zwierzQt domowych (wg Nickela i in') zwierzęta

Płuco lewe plat doczaszkowy, lobus cranialis częśćdoczaszkowa, pars crąnialis częśćdoogonowa, pars caudalis

P|at doołonowy, labus calldąlis

Płat doczaszkowy, ]ob s ctąniąIis częśćdoczaszkowa, paĘ Ćr.]ntalis częśćdÓogo^owa, par| cfiLldalis

plat doogol.owy, lobr$ carrlalis

Płat doczaszkowy, lobus crunlalis częśćdoczaszkowa, pals crannlis

Rumina|tia

częśćdooąo^owa, pąrs cctudalis

płat doo9onowy, lobus calł1alis

ąuus caba\lus

P|at doczaszkowy, lobus cfaniłlis

plat doogonowy, lobtts catulalis

259

Płuco Plawe plat d,oczaszkowy, Iobtg cranialis Płat śtodkowy,loblls ,1edius p\at doogor\owy, lobus caudalis Płat dodatkowy, /ol' s accessoli/s

plat doczasrkowy, Iobus crnnialis p|at środkowy, lobtts nedius

plat doogonowy, lobtts cawialis plat dodatkowy, /ob s aĆ.Ćsso/1ls Płat doczaszkowy, Iobus ctaniąIb częśćdoczaszkowa, pąrs cnnialis częśćdoogonowa, pars caudalis

płat środkowy, lobus medius płat doogonowy, Iobtts caudalis płat dodatkowy, lo' s i7.Ćesso/ils plat doczaszkowy, lobus cranialis p|at doo1ońowy, lolols caldalis Płat dodatkowy, /o' s dĆcĆssol1 s

|zędowy pryzmatyczny z migawkami, potem w nabłonek bez migawek. Stopniowo zanikają komórki kubkowe, jak również elementy chrząstkowe WystęPujące tylko w postaci płytek oraz gruczoły. UtrzyntljĄ się natomiast włókna sprężyste, które wkraczają w obszar pęcherzyków płucnych' Brak chrząstek zastępuje rozbudowana tkanka mięśniowa gładka o przebiegu okrężnym.

Jes

nie da sób b;

Os kami cylind włókn Prz

ąlaeol,

Ka.r

płucn5

stopnil

laj4ca

t

conet c

Pov oskrzel Całość (ryc. 12 Osk płacik 1 obudov wymral kowe, t dzikach kowych

DE Ryc.125. Płuca, dluervo oskrzelowe oraz węzły cirłorrrrc: kota (A), psa (B), świni(C), kozy (D), owg' (E)' bvdła (F) i konia (c) widok z góry

5 6

- Płat doczaszkotvy; b

płat ślodkoiĄ'}', c Plat dooBonowy; d . Płat dodatkowy fdK.oPKolt'any tchaB,ica; 3 oskrfele głównc' 4 8 osklzela Płaiowe; .l - oskrzele tchawicze; oskrzele .lla płata doczasfkowego' 6 - oskrzel€ dla Plata środkowe8o; 7 oskrzcle dla płata dodarko$ęgo'

a

l

\Ą'cięcie scrcowe'

2

oskr7ele dla płata .loo8onowego; 9.l1 oskrzcla sel]mentowe' ]2 rvęzły chlonne tchawiczo oskrzelowe docf.szkowe; 13 . węzlv chłonl1c tchawiczo{skrfelo\,ve ]eu''e' ]4 węzły chlonne tclrawic7o-oskrze]olvc Prawe; l5 węfly chlolxle tchawic,o.oskrzelowc środkoB'e' ]6. węzły chłonne plucne

wo lko ÓIe

lna

sprawą ocz}.wistą, że to co było powiedziane na temat oskrzelików, a następnie dalszych szczegółów struktury płuc' dotyczy już budowy mikroskopowej. W sposób bardziej wyczerpuj4cy będzie o tym mowa na zajęciach Z histologii. oskrzeliki oddechowe, btonchuli respiratotii, w miejscach pomiędzy pęcherzykami uwypuklajacymi się na ich ścianie,nl.ają jeszcze nabłonek iednowarstwowy cylindryczny wsParty na cienkiej listwie tkanki łącznej wiotkiej, zaopatrzonej we wlókna sprężyste oraz pęczki włókien mięśniowych. Przewodziki pęcherzykowe, ductuli alzleolares, oraz woreczki pęcherzykowe, sacculi alteolares, nie rnaj4włbsnej ściany, a tlvorzą ją pęcherzyki płucne, alueoli pulmonis, Każdy segment płuca składa się z płacików płucnych, nazywanych też gronkami plucnymi, acini pulmon&les, w nawiązaniu do groniastej budowy płacika. W różnym stopniu, zależnie od gafunku' iest rozwinięta tkanka łączna międzypłacikowa' oddzielająca od siebie poszczegó|ne płaciki. Płaciki maią kształt piramid o podstawie zwróJest

conej

do opłucnej.

Powietlze do płacików płucnych wędrlje przez coraz drobniejsze odgałęzienia oskrzeli, a kres ich wędrówki stanowią oskrzeliki końcowe, btonchuli tetminales ' Całośćtych dróg określana iest terminem drzewa oskrzelowego, arbot brcnchalis (ryc. 126).

oskrzeliki końcowe przed wkroczeniem na obszar jednostki strukturalrrei, jaką jest płacik płucny, dzielą się na dwa oskrzeliki oddechowe, btonchuli respiratorii, gdyż: obudowę ich tworzą wymiany gazowej. Od

w

znacznej mierze pęcherzyki płucne, stanowiące miejsce oskrzelików oddechowych odchodzą przewodziki pęcherzyNowe, tgn razem otoczone wyłącznie pęcherzykami płucnymi. Wreszcie w Przewodzikach pęcherzykowych oddzielają się zagłębienia w postaci woreczków pęcherzyW każdym gronku może być przeciętnie około 60 pęcherzyków płucnych.

261

W

obsza( ąlOeoI,

w skła

czonyc rzykov

Stał iak i dr dujące nacinar Nac:

publicz pierwsz

do

clrup

bronchą

Nacz

mentow,

Łączą sit

krwionor

płucnycl

lnn. trąc)

Unen

Podobnie

miąż,sz P)

oplata

s1

skurczu

c

wywodzą współczrr naczynia latator), t rzają oskI oskrzeli, t odgałęzier

i oplucna

1

cza Slę oP Ptuc. Ryc. 126. Drzewo oskrzelowe lvlaz Z naczyniami krwiorrośnymi Płlrc kota (PfeParat koroziny]' Widok od strony dobrrusznei

tchawica; D - Pień pltlcny' D, t' Plucna Prawa, D,, t' Plucna lerva' F część]cwcBo Przedsjonka serca a,, a,, * oskrzela se& Płatorve plata docfaszko\Ąlego Praivc8o \Ąlraz z naczyr1ianli kNionośnymi' mentowe wraz f naczyniami krwionosnymj' b oskrzele płatolvc Płata doczaszkowcgo letvego w|az7 naczynjat krlvionośnymi' b,, b,, - oskrfela se8mentowc wraf z naczyrianri krM,ionośn'vmi' c oskrzclc Platow€ płata ślodko' dodaikowcgo \łrJz z nacz1nraml |rwlonośweso .lvraz f naczvniami kl$,ionośni'mi' d oskrzele

A a

- oskrze]a

P]atowe Płaia oskrzcla segmentowe wraz f naczyniami krlt.ionośnymi; e, f oskr,e]c Platowe p]ata |lx' gu iplauego 8-a/ / | '\r,\nĄń| krh'i.nu:'|'\ n^. I, I],III, IV - oskrzela s€gmeniowe;1,, lI,, l[,, ]V,'galęZic oskrzelowe segnlcntów

nymi; d,,

d,,

262

doogonow."go

Wysuniętq

(ryc.

tro-ł,

wana, pozba

tna. Zwi|ż.a j'

W przeciwieństwie do drzewa oskrzelowego, cz}mnego jako droga oddechowa, obszar płacików płucnych jest siedliskiem swoistego drzewa pęcherzykowego, nrbor ąllleolitis, zatrudnionego przy zasadriczĄ funkcji płuc _ wymianie gazowej, ZateI\.L w skład drzewa Pęcherzykowe8o będącego zbiorem różnie Przestrzerrnie lozmieszczonych pęcherzyków płucnych wchodzą: oskrzeliki oddechowe, przewodziki pęche. rzykowe, woreczki pecherzykowe oraz pęcherzyki płucne (ryc. 127). Stałym składnikiem ścianyzarówno końcowych odgałęzień drzewa oskrzelowego, iak i dizewa pęcherzykowego są włókna splężyste tak istotne w pracy płuc i decy,dojące o s*oisi"j spięzyśtościmiąższu płucnego. Przy naciskaniu płuc palcem lub nacinaniu nożem słychać charakterystyczne trzeszczerie. Naczynia krwionośnepłuc tworzą dwa systemy _ naczynia czynnościowe, czyli publiczne, aasa publica, i naczynia od'żywcze, czyli prywatne, Oasa priot|tt|' Do pierwszych należy pień płucny, ttuncus pulmonalis , oraz ż:'ż'.p|ucne , oll , pulmonales , do drugicn tętnicze gałęzie oskrzelowe, rami bronchales, i ż:,ź:'.oskrze|owe, oa. btonchales.

Naczynia chłonne każdego segmentu oplatają siecią odpowiednie oskrzele segmentowó, a początek tej sieci przypada w ścianach przewodzików pęcherzykowych. Ęczą się onó następnie w większe sieci oplataj4ce drzewo oskrzelowe i pnie naczyń krwionośnych publicznych. płucnych, lrr. pulmonales,

Nacz}nia chłonne płuc trafiają do węzłów chłonnych oraz do węz|ów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych,

trącheobronchales (ryc. 1'25_74, 15) ' Unerwienie płuc jest ocz}.wiście dziełem układu nelwowego autonomrcznego'

ltm,

jak w przypadku naczyń krwionośnych i chłonnych nerwy penetruj4 mĘższ plucny. Czynnikiem torującym drogę jest drzewo oskrzelowe' którego gałęzie oplata iplot p|ucny, plexus pulmonalis, Zawiera on włókna przywspółczulne, w1.wodzące się z n. błędnego' czy|i X, oraz włókna współczulrre pochodzące od pnia współczuL:rego. Włókna przywsp ółcz:uline zwęzają światłooskrzeli, a rozszetzaią pasodinaią'rria kńionośne (n. błędny działa tu więc jako btonchoconsttictor et _ rozsze/), natomiast włókna współczulne wywierają działanie przeciwne rozwieraczami więc są krwionośnych, naczyń oskrzela, a zwężnją światl'o bronchodilatątores' i zwieraczami naczyń, aasoconstricto|es. Podrażnienie ń nerwu błędnego w płucach może spowodować zab.urzeni'a w wyniku oskrzeli (występuje dychawica, asthma). Zarówno miąższ płuca' jak ucna płucna nie śąwiaż1iwe na ból' natomiast dużą wrażliwościąna ból odznasię opłucna ścienna i ona jest powodem bólów towarzyszących schorzeniom

Podobnie

UKŁAD oDDEcHoWY

M|

RNYCH

Nos oRAz JAMA NosoWA MIĘsozERNYcH przed kk. siekaczowe płytkę nosową przewiercaja okrągłe nozdrza 110_A, B). Zmodyfikowana skóra płytki nosowej, zazwyczaj ciemnopigmento. i gruczołów , u zwierząt zdrowych jest chłodna i wilgo, pozbawiona owiosienia ją błony ś|uzowe1przegrody nosowej oraz gtuczo1ltl gruczołów Zwilża wydzielina uriętą

bocznr

tworzą identyl głębokl NOSOWC

Chr

towej o

Do

chr:

na

1ej z

boczna,

Chrząst, clobrzus drzoweg

skrzydłc

Jama rozczlonl cinku tyl; Zow4 roz'

.

Mał:

wystęPrłie

środkowo

się jako nit

odcinek ś

muje on bli również łą

wyposażon lest. zmody

podobnie

i6

obyc1wie s4

błędnik do _

l

Małżo

da się w tylr małżowinę r rrlle III. _

Małżov większa, a

1

Ryc. 727. Os) 1 przerlody

)-oskrzele;6

.1

11- oskrzetik odd

łowy' ]5 - pruew( 20. ż' osłrze]ow:

Niewielkie pola płytki nosoy/ei, rozgraniczone za pomocą bruzd, osobniczo Zmienną rzeŹbę' która umożliwia za pomocą odcisku indywidualną I{yrażnie wykształcona idenĘfikacię rynienka wargowa jest szczególnie -zwierz4t' gĘboka,u niektórych ras.psów daiąc pozorną podsiawę do traktJwaniń ich jako ,,"dwunosowe,,. U kota stosunkowo małą płytkę nosową pokry'.wają drobne guiki. , Chrząstki nosa są najlepiei rozwinięte w postaci chrząstki nosa bocinej dogrzbie. -z towei oraz chrząstki nosa bocznej dobrzusznej. Wysunięte na boki łączą się sobą. Do chlząstki nosa bocznej dobrzusznej dołącza się chrząstka nosowa dodatkowa Doczna, W ksztatcre kotwicy, której trzon przyrasta do chrząstki nosa bocznei, ramio. lei zas obudowuią otw6t nozdtzy, a ściślejskrzydło boczne nosa (ryc' 111)' !Chrząstka nosowa dodatkowa przyśrodkowa umocowuje się na małżowinie nosowej dobrzusznei oIaZ na chrząstce nosa bocznej dobrzusznej i kieruie się do otworu noz] drzow.ego tworząc po drodze rusztowanie dla fałdu błóny śluzowej w postaci fałdu

bocznego nosa. fiĄ'olzą-

plica alaris (ryc' -114_7). Jama'nosowa' cąau'm nąsi |ryc. 1'14);.est w znacznej mierze wypełniona bogato rozczlonkowanymr małzowinami z małżowinąnosową dobrzuszną na czele' W odcin]Q tylno-górnym jamy nosowei mieści się okolica węchowa, obe;'mująca błonę ślu. zową rozbudowanego u mięsożernych błędnika sitowego (M, N). slazydłowego,

MAŁżoW|NY NosoWE M|ĘsoŻERNYCH Małżowina nosowa górna albo dogrzbietowa jest długa. Jej częśćprzednia blaszki podstawnej skie.o-u'lój skośnie w dZł i przyy',Tp'F:P-::t-jpojedynczej dkowo. Krótka, bo około .! crn, częśćtylna jest jeszcze mniej wyraźna, bo ,'ka"..j" jako nieznaczna wyniosłośćna blaszce prostopadłej k. sitowej (iyc. 114_]). ]edynie ek'środkowy nałżowiny nosowej górnej ma charakter ,,małźowlnowy,, . obey on blaszkę podstawną umocowaną na blaszce prostopadłej k. sitowej nawiązując łącznośćz przegrodą nosową. Blaszka ti spiralnie żwiruęta jest ponaóto iona w blaszki wtórne. Pod względem rozwo;'owym małżowina nosowa górna zmodyfikowaną małżowiną sitową wewnętrzną pierwszą, endoturbienile l, ńnie jak następna, czyli rnałżowinanosowa środkowadruga, endoturbinale II. e Są,baldziej rozwinięte od Pozostałych małżowinsitowyih i wykracza1ą poza do światłajamy nosowej. - Małżowinanosowa środkowaw nawiązaniu do iej p rzeszłośc|rozwojowej ukła. części.jamy nosowej. Wyposażona w blaszki wtórne wciska się między i!-' ly'""' nosową dobrzuszną a małżowiną sitową wewnętrzną ttzecią, enrlotirbi.-

n.

Małźowinanosowa dolna albo dobrzuszna jest wśród małżowinnosowvch naikza, a ponadto iest samodzielną kościąmającą swój przyczep na grzebieniu -

oskrzele segmentowe wtaz z lozgalęzieńami oraz odpowiadającyrni irn rraczynramt 2 - gałąźt' Plucn€j' 3 - chrząstka' 4 - blaszka 'vłóknisto-sPręźysta' kz€lej 6 - chlząstka;7- 8ruczot oskrzelowy;8 8aląź końcowa i. Płucnei' 9 -galąźż'Plucnej;10 oskrzetik, oP]ucnaj 13 - Prze8rody między woreczkarni płucnymi; 14. woreczek pęcherzy|:zel| :9dTh.owy; ], rJ- Przewoclzll Pęcherzyr'owy; 16 - sPlot żylny; 17 - oskrzele segmentolve, 18. nelw; 19 t' osl.".tovvu; 127.

.pĘewody wryrowadzające gruczolów'

ż. oskrzelowa'

21

- oslonka mięśniowa' 22 -

blaszt
265

-

nabłonek

małżowino.Wym szczęki, crista m&xilliotutbi alis. Wypełnia ona W głóWnej mielze plzednią Połowę nosowei mięsożemych. Rozdwojona blaszka podstawna małżo. winy nosowej dobrzusznej zwija się tutkowato ku górze i ku dołowi' przy czym jedna 'amy i druga ma obficie reprezentowane blaszkj wtórne usadowione na powierzchni wewnętrznej blaszki podstawnej (ryc. 113 2). Błona śluzowa tej małżowiny tworzy liczne podłrrżnefałdy o przebiegu równoległym' które ku przodowi Zbiegają sĘ w jednym wspólnym fałdzie, jakim jest fałd skrzydłowy (ryc. 114 7)' Małżowina nosowa dobrzl-rszna \ota jest podobna do małżowiny nosowej dobrzusznej psa, jednakże zarówno w wymlarzebezwzg|ędnym, jak i względnym ustępuje małżowinie psa. _ Małżowiny sitowe, dla których podbudowę kostną stanowi błędnik sitowy, nie tylko Zajmu'ą duży obszar w tylnej częścijamy nosowej, ale i wkraczają w obręb zatoki czołowej (ryc' 114 15-19)' Tylno'dolna częśćjamy nosowej Za pomocą wydłużonego przewodu nosowogardłowego, meatus nasopharyngeus, przechodzi również w wydlużoną częśćodde. chową, czyli nosową gardła, W którego sklepieniu, leży pośrodkowo migdałek 8arolowy. Po obu stronach częścinosowej gardła )'eży symetrycznie ujściegardłowe trąbki słuchowej, ostium pharyngeum tubae ąuditiatłe.

zAToK| PRzYNosoWE M|ĘsozEBNYcH Zatoki Przynosowe mięsożernych są pod względem gatunkowym zróżnicowane' Zarówno u psa, jak i u kota występuje Zatoka czołowa oraz zachyłek szczękowy, zamiast zatoki szczękowej właściwej.Zatoka klinowa Występuje natomiast tylko u kota. Z kolej zatoka czołowa wykazuje Znaczne zróżnicowanie gatunkowe _ upsa jest rozczlonkowana, u kota pojedyncza. U psa występuje po jednej stronie zespół trzech zatok czołowych, o czym była mowa W częściogólnej'

Zatoka czołowa przednia pnellmatyzuje k. czołową na granicy z k. nosową i szczękową. Ma połączenie z jamą nosou'ą przez szparowate wejście(wpust) noso'

wo-czołowe przednie na przyśrodkowej śCianieZatoki, której dno tworzy W tym miei scu (ryc. 128 d). _ Zatoka czołowa przyśrodkowa (c) jest mała. Ciągnie się wzdłwz przegrody pośrodkowej zatok czołowych nieraz na calej jej długościi może wówczas nie dopuścićdo kontaktu z ptzegtodą zatoki czołowej bocznej. Wejścienosowo-czołowe jest zacieśnione przez wpuklaj4c4 się drug4 małżowinęsitową Zewnętlzną'

Największy obszar w zespole zatok czołowych ma zatoka czołowa boczna' Obszerne wejście nosowo-czołowe boczne jest miejscem, gdzie wpukla się trzecia małżowina Sitowa zewnętlzna (b, 7, 8), dzięki czemu jama zatoki jest dodatkowo podzieJona na m niejs,/e zachyłki' _ U kota ]4/ystępu'e po obu stronaclr pojedyncza zatoka czołowa, pozostająca w łącznościz jamą nosową. _ Zatoka klinowa, występująca tylko u kota, pneumatyzuje obustrorurie k. przed' klinową. Występuiąca tu przegroda między zatoką prawą i lewą nie układa się dokładnie w pł.aszczyźniepośrodkowej zbaczającbĄdź w jedną bądŹ w drugq stronę' Wielkośćobu komór jest zmienna. Do otworu komunikacyjnego z ;amą nosową WPu. kla się czwarta małżowinasitowa Wewnętrzna.

jarzmowy),

l

bień strzałko

- Zacb jak to jest Jamę otocz cy;ny zach, wkracza d, małżowinę częśćtylną

:e

)ta

l1

v

LE

b )E-

k

A - k. a,

-

Ryc.728. zatoki pfzł.nosowe Psa. Widok od strony do8lzbietowej B k. nosowaj c -k.jarzmowa (wyrostek czolowy); D.k. sitowa' E k' czołowa (wyrostek

szczękowaj

F

k' ciemieniołva; C

zaóylki szczękowe,

b

k. skloniowa (wylostek jarzmowy)' J v/yrostek haczykowaty zatoka czolowa boczna; c zatoka czołowa pŹyśrodkowa' d zatoka czolowa

2 kanał Podoczodołowy; 3 fałdy błony ś]]lzowE} 4 - ot9y6r szczękowy' śŹałkowyzewnętrzny' 6 - Pfze+toda kostna' z 8 b]aszki malżowiny sitowej zewnętrznei III; 9 malźowiny sitowej zewnętrznei II' 10 _ jej blaszki sPilalne

1- otwór podoczodołowy;

5 _

grze-

- blaszki

- Zachyłek szczękowy wbrew pozornemu podobieństwu do zatoki szczękowej, to jest u innych ssaków, nie pneumatyzuje wnętrza k. szczękowe1, ale stanowi

przez k. szczękową, łzową' podniebienną i sitową. Otwór komunikapodzielony dzięki temu, że doń od strony górnei Wyrostek haczykowaty, wytwolzony przez pierwszą Sitową wewnętrzną i dzieli ten otwór na większą częśćprzednią i mniejszą

otoczor.ą

zachyłka szczękowego z jamą nosową jest Zwężony i

tylną (a, a,).

267

KRTAŃ MlĘsoŻERNYcH

*

:"8ffi.łi:Tlffi l'lJil illT:ffł"i..G1':ii'"ilirii,j':::n tl;m,;:'

:::-: I:*"ęx.*{*ut "yjtiT:,i:i :'ł*łli*l*x*v}:::::i.i"ru:::,:l'}:::{:l#lilx!)Ł.";.ukota,aupsa il:'5:':i:"!...:.r

:':?'"ti.f."1Y"'ffi

;ł;ilłiiłi":.ffi}i:;*}?:J:Jfi fj;.iffi i:!x{i""$:#jiT.*"ł. trzona jest :::"Yjffi l#fł.''"".;$

Łl;*.::lw?:$fi

płytka chrząstki l

*::*l]..:i..i

Za

ir*i:":;t$#',:".::ff t"riiłii{ń+ff "':l}"J;

ruf**r*ą''.""rux. :i*il:''#'&t'-*"l'ilil

..

na

opa

o"-l'n?;,?;"p':1i.1::tilJ-,11#Xlll;,ff nag się w podstawie chrząstki u kota.

$;ij :

::l5liil:JilJ",""ii.i::il:ilfi

G,

KRTANI M|ĘsożERNYcH

oBAz JAMA PoŁĄczENlE cHRzĄsTEK, lvttĘŚt'.tte .n,i1],j1.,j.T,lJli;:"!;[15::Łli"J.il:J:';:]ŁT:"!il.:;'"",''ą Połączcnie

j"t;''lllł".i?Jfi ;':H:-Jl jf ;##$ĘJ$i::,,";ł*:"T.*t:: I:t o,!1:;opi",ś.i"nno-na

-l;ilŁ:fi

:'ffi

stronie Jolnej moclrym lewkowy je:|' u^zmocni..lny Po

wię-

rłI.!i"{}Tj,lJj:i*".vlm,1J..,*Jilo-"o*:.*

tarczowatej twofzy chfząstko"'...l

1.."1Tll]'jl'#;l ;".kt

";czowatej

Za pomocą

-5ru*:trj."'ł"l.."'"*""'ł{titlĘ#'l.ffi ::***:: -".ffi :[fi 'l'i:l.j]ili J;.,";;*; ;

*iTTl:*tJtit1

p'a

m ięcl z"y ch rz.l s

jmłŁ.:ll, ;"x::l;;r.EIJJ:-.""]:l"ffi

już mowa'

268

k. sitor

a

fachyłel.

- przewód

dogrrbietowa; !

W obręb

krtani, która dzie nagłoś ścienno-nag obeimuie u

Sluzówk

rozproszone na iej powier

po obu stror

#:'fi

#*Lł::ffi i,"..łffi

;'łjĘtźł}s'"ffilń#*.3;':",:ffi

Jar

C'

1

'miedzy

.t

Ryc. 129.

Liczba chrzą

Dtzewo

głównymi

or

)st

Ir-

iu'

rsa

arń/a

iulna Pa,

wa ItE

ńy frei 129. Jama

A-k. G,'k'

nosowa psa po częściowym usunięciu Przeglody nosa

siekaczowa'

B k'

srooKowel

szcfękolva,

c-

temiesz' D

-

k' podniebienna;

E

i

małzowiny nosowej

k' nosowa' F,

F,-

sitowa' J, J, - malżowina nosowa do8rzbietowa' K - małżowinanosowa środkowaj L dobrzusznaj M. malzowina sitovr'a wewnętrzna III' N. małźowjna sitowa wewnętrzna {trzonowy 4j

k. czołowa; małżowina Ivj PĄ ząb

a. zachyłek szczękowy 1-pżewód nosowy do8rzbietowy;2 Przewód noso.t^/y środkowy;3 - przewód nosowy dc*)|znszrly;4 część owa ta]dła;5 otwór nosov/o szczękowy' 6 _ fałd Prosty, 7 - fałd skrzydłowy; 8 _ chrząstka nosa boczna 9 - Pfzelroda nozdtzy' 10 PŹegroda nosa' 11 - war8a 8óma; 12 błona śluzowa podniebienia

W obrębie iamy krtani różnice gatunkowe dotyczą przede wszystkim kieszonki tni, któIa występuje u psa, a brak jej u kota. Przy wejściudo krtani boczne krawęe nagłośniumocowuie fałd śluzówki, który u kota wykształcony jako fałd pier-

'ag|ośniowy, u psa zaśjako fałd nalewkowo-naglośniowy. Fałd głosowy 'est u psa mięsień i więzadło głosowe, u kota zaś Ęlko więzadło. krtani mięsożernych zawiera elementy tkanki limfatycznej. U psa jako grudki chłonne w obrębie kieszonki krtani, u kota na obszarze nagłośni, powierzchni krtaniowej' natomiast na brzegach bocznych nagłośnilokalizuje się u stlonach migdałek przynagłośniowy.

TcHAWlcA l osKRzELA MlĘsoŻERNYcH chlząstek tchawiczych u psa wymosi 42_46, u kota 38-43.

t oskrzelowe mięsożemych (ryc' 125_A, B) obejmuje poza oskrzelami oskrzele płatowe lewe doczaszkowe, które dzieli się na oskrzela segmen. 269

towe pJZeZnaczone dla obu częścipłata doczaszkowego płuca lewego. Przedłużeniem oskrzela głównego lewego jest oskrzele płatowe doogonowe clzieiące się z kolei na 5"8-Tl'oWc doAr,/bicIoWc i dobrzusznc. ./dopdtrUiące płat Joogonolty :.i:1"]" PlI|cd lcweHo. L)ckr,/eIe Pl.]towe doc,/.l5,/kclwe płucc Pra|Ą cH(' ,/doP.]lrUie /J PosreJoskrzeli s"e.gnentowych dogrzbietou'ego i dóbrzusz.'ngc, płot joc"o"'ko-y :f-.1". pluca prawego (9-11).

Tuż za oskrzelem doczaszkowynr prawym oclchoclzi oskrzele środkorł,e zaopatrujące płat środkowy płuca prawego (Ł). Zakończenie Prawego oskrzela głcirvnego jako oskrzeJe doogonowe odclaje ' oskrzela^Se.gmentowe dogrzbietowe i Jobrzuiznó, które ZaoPatrują płat doogonowy prawy (8, 9). Zaopatrzenie płata dodatkowego realizuje oskrzele doclatkowe, któIe wkracza do tego płlta r,r iego częściprzee1lliej.

U mięsożernych w sposobie rozgałęzienia drzewa oskrzelowego mogą Występować różrrice zarówno gatunkowe, jak i osobrricze.

ko, Po(

ma

cz'ąs

Bucl

galn

A

lowe otaz. bieńs naclal

ukła
Mi

moze

t. płrrc;

PŁUcA MlĘsozERNYcH

stomoz

Pł rca mięsożernych cechuja bardzo głębokie szczeliny międzypłatowe, sięgające bez mała do pni oskrzelowych' Jedynie.szczelin.l ]ewa jest _ Płuco lewe ma dwudzieJny płat 'n'riej lięuoka 1.y.."rio. t;. doczaszkowy

o.u' piui,dongonowy (ryc.

130).

płuca,

włoso !Ą

125,

Częśćwie

zespoJona

Płytka grody nose rycra gleby Kośćry

przewierca

j,

stki, któryrr

mnrejsze chr

Zmodyfi)

Ryc. 130. Powicfzchnia żebrowa lewego płrrca psa

],d(il8orńwa Płata docfaszkoweso p1uca lervego; a,, nrepodf'e]ny *:.:ilo(.r P]ai.toczasr fl]wv P]ucJ PIJ'Ąeg'' c P]JtdńllsonosV '''..:'...'...:::: 1 . szczejina międzyPłatowa doczaszkoiva; 2 . szcfelina międzyPłatowa cloogonowa; .l - t\,cięcje s€rco ! . plt'ca lewcgo, .l brfcg dog.zbietowy (tę}ry); 5 . brzeg ostry; 6 tchal'ica; z serce

270

wielkie pola, z44 płytkę y' Jamo .rosi

względern ła nosowa jest d, lue krótsza.

(a), płat środ- Płuco prawe (ryc' 1'25_A, B) ma niepodzielny płat doczaszkowy (d). Zasługuje na płat dodatkowy nim z kowy (b)' piat doogonowy (c) l związany który u kota prawego, podkreśle,-,i" różnici w ukształtowaniu płata doczaszkowego ma wierzchołek Zaostfzony, a u psa zaokrąglony' Psy bytujące w mieszkaniach maja, podobnie jak.ludzie, płuca impregnowane uąsń"ka*i *ęglu (anthracosis), co sprawia, że ko]or ich jest szary lub szaroniebieski. Bułowa płacikońa płuc makroskopowo jest niedostrzegalna lub prawie niedostrze. calna.

Naczynia odżywcze płuc stanowią tt. oskrzelowe oraz odpowiednie zz. oskrzepłucne i ich odgałęzienia lowe. Unaczynieńe czynnościowe jest Sprawowane plzez tt' i środkowym na pododoczaszkowym płacie się w żż.płuóne, które io zgałęz\ają naczynia tętnicze doogonowym płacie W ltwó rozgałęzień drzówa oskrzelowego.

gdy ,,dotrz}muja kroku,' rozgałęzieniom oskrzelowym, podczas międZysegmentoWy

żyłytworzą

oskrzelowymi i płucnymi istnieją anastomozy. Przykładem ''uc"]-iami tyt zóspolenie między odgałęzieniami t. oskrzelowej a

l-tięd"y połe

L

'odgałęzieniami tzw. poduszeczek błony wewnętrznej.t' płucnej. Istnieją też anaómozy,między odgałęzńniami źi:'. pł:ucnych i żz. oskrzelowych na obszarze wnęki mlędzy odga1ęzieniami t. oskrzelowej i ż. płucnej oraz lrriędzy naczyniami latyni systómu a siecią kapilarów Pęcherzyków oddechowych. plucnej w obrębie

UKŁAD oDDEcHoWY SWINI NOS ORAZ JAMA NOSOWA SWIN] wierzchołkowa nosa wykształcona jako charakterystyczny ryj, rostrut,, jest z walgą góIną i tworzy ruchliwą płytkę ryjową (ryc. 110-C). rlowa wspiera się na mocnej k. rlowej ustawionej. poPrzecznie do prze-

rla

jako narządu służącegodo płużenia' dzik (ryc. 117_a,). . oprawę dla okrągłych nozdtzy, kIóre ry1owa oiaz chrząstki nosa t\^/orzą jednociją pły&ę rlową (ryc. 110_C a). Chrząstki nosa obejmuią dwie duże Z,naczl\|e oraz i dobrzuszna, rmi'są cfuźóstki nosa boczne, dogrzbietowa c}uząstki nosowe dodatkowe, boczna i przyśrodkowa (ryc. 111{_f). dyfikowana skóra okr1tvająca płytkę ryjową jest podzielona bruzdami na rue-

nosa. Umożliwia to Wykolzystanie gleby, co w sposób klasyczny wykonuje

pola' na ktÓrych widńieją dołóczki, Stanowiące ujściagruczołów, które tkę ryjową. r nosówa świni(ryc. 131) jest

zwil'

dostosowana kształtem do czaszki, zmiennej pod do niego form świnidomowej jama zbitlż,onych m rasowym' ras o ,,za|amanym,, profilu, znaczniektórych U jest długa, ale niska i wąska.

|J dzlka i

nlczalą

MAŁZoW|NY NosoWE ŚW|Nl przednim sięgającym - Małżowinanosowa dogrzbietowa (ryc. 131-o) w odcinku wsPiera Się na 2 cm.długości, clo 3-4 przedtrzonowca oIaZ w odcinku tylnym około iny ma małżolt |ei odcinek poied1nczej bluszce podslawnei, nalomia5t środ|.owv /rJ\Pirdlna, k|.óra b|.r5lke Lla,,,(ę p..,j'to*ną sIierolraną L.u 3órze i przechoJzącą.w (c). strony od dogrzbietowej sta się z.k. nosową i tworzy zatokę małżowiny nobowej nosową, dogrztietowej Zatoka Pneumatyzuje w nieznacznym stopniu również k. części większej znacznie do i*8."u. .""sl r.o.o-ą ilj zatoki (c;) w PlzeciwieńStwie małżowinowej

(c).

Małżowinanosowa środkowa(P) jest slabo rozwinięta i tylko nieznacznie Wysuk. sitowej' Blaszka podstawna małżowiny wa się do przodu .rozdwajapoza kontuly błędnika się na dwii blaszki spiralne dogrzbietową i dobrzuszną. środkowe; Małiowina nosowa dobrzuszna (Q) dominuje nad dwiema poprzednimi. Bla. do wnętlza jamy szka podstawna małżowiny clobrzusznej wysiaje od ścianybocznej ograi dŃrzuszną' i także dzieli się na dw;e blaszki spiralne, dogrzbietową "o.n.l'q

(

nosowej nosowej

lka zatol Zaról odc{echo.

gardła. V

słuchowt i lewej.

\4

migclałek

_

Ęróczw

winy nos

zatoka łZ( tzw. kom(

-

Zato,

szczęki, tr

nosowo-s2

- Zato zatoki (ryr

zatokę czo prawej i le

-l31. usunięciu przeglody Rvc. lama nosowa śWinlz otwaltymi małżowinami nosowymi po -

nosa

i b]aszki prostoPadlej kości sitowej

B k. l,jowa; C war8a 8órna, D podńiebienie twarde; E wyrostck pLrdnieb'enny Fl - l€miesą b]aszka pozioma-k' poc1n]ebjen""1; c - *y.'"t"ł sklzydk\Ą'y k. Podniebielrnej; k]ino\Ą'a, N k' potyIl. M'k' k' sitowa; L k' czololvc]; lvcwnętrzna K, b1aszka ' k' ] k' ";*'*'"' K -olowtr' m.łżow'nra nosolva dobżu. czna; O małżorvina nosorva dogrfbieiowa; P'małżowina noso1va środko$'a, Q przedirzonowv pierrvszy; M, Ząb trfonowy szna; Q, grzebień małżot.jnowy; R - małżot,rin}' sitowe, Pr Ząb A'Prz€groda

r' .'."*'rn*,.Ji' p

nofdrzy;

druBi

malżo$,iny nosowej do8r7bietolv}, małżowini,nosolĄ,c'J dobrzusznej; b zachyłek dobżuszny 'achyłek donoso\Ą'e; l zatoka czotorła fatoki czoło.lvc cl, d, do8rzLricb\,Vej; noso\Ą.ej rnalżow]ny zaioka c, .:]ob-"szej; i, k]inowa' h - komórka k, siiol,q; i fatoka małżoM,iny nosot'ei dobrzusfn€J J..sor"'"j"' g _ dobuusznyi nosolvy do8|fbi€towy, 2 - Przes'ód lx)sowy śJodkowy;3 PJzetr'ód nosowy i, p-"*aa ^.t" nosowo'sfczękow' 8 ois'ór 7 fald skrzydlorty; o faid prost1'; rał.l Podstawny; garclła; s a częśinosorva do zatoki

ii

ó _

*"ij|'.'a. ^..jiL.uizn*i"y aog''t.l"r.'-"i'jo] 0 - we'ścic do fatokj cdort'ej doogonorłej; 1l zatoki szczękowej Przez fatokę małżowiny nosowej nosowcj dobrzusznej; 12 rvc'jście

malżo\Ą'iny

]3

wciście do zatokj k]inolvei'

11

gr,cbień ocfodok)t,o k]inowy;

272

15

wqścje dobrzusznq;

grzbiet siod].

i ma przeł tworami ar dzyczołow czołowych slę i rozlat któIa PoZa k. skronioy ścienosow Zatoki czoł czoła i nas; przednio-pr dnio-bocznr

zmierrność i

, Zatoka nych. RzadJ zatoka łzor, łącznośćz jt ścianie k. sit przedniej bc - Zatoka

w obu jej czq

kreślićbliski jak i z dołerr

bądź' zachyłek dogrzbietowy (a), bąd'ź: zachyłek dobrzuszny małżowiny dobrzusznej (b). W częścitylrrej blaszka spiralrra dobrzuszna małżowiny nosowej dobrzusznej zrasta się z blaszką podstawną' wskutek czego powstaie niewielka zatoka małżowinynosowej dobrzusznej, sinus conchge nasalis oentralis (1). Zarówno wydłużony przewód nosowo-gardłowy, jak i początkowy odcinek części oddechowej, czyli nosowej gatdł.a, są dwudzielne dzięki lemieszowi i ptzegtodzie gardła. W tejże częścigardła na jej ścianie bocznej znajduje się uiściegardłowe trąbki sluchowej w postacj pionowei szpary, vmieszczonei symetrycznie po stronie prawei i lewej. W pobliźu wspomnianego uiścia na sklepieniu gardła znajduje się nieparzysty migdałek gardłowy.

niczają one

nosowej IC),TN

ię

na

'ma

zrarony .

ową,

zęści 'ysu-

ZATOKI PRZYNOSOWE SWINI

^nny

Blaamy

)gra-

juz zatokj małinwiny nosowej dogrzbietowej oraz zatoki rr.ałżn. dobrzusznej znajdują się 1eszcze zatoka szczękowa, Zatoka czołowa, łzowa, zatoka klinowa oraz mające charakter zatok' otaczające błędnik sitowy sitowe (ryc. 732 a, e, e,, f, g, g,, h). komórki ' - zatoka szczękow a poszerza się z wiekiem zwierzęcia. Pneumatyzuie tyhą część trzon k. jarzmowei oraz stopniowo ku Ęłowi penetruje łuk jarzmowy. otwór owo-szczękowy leży na wysokości 6 zęba policzkowego (1). - Zatoka czołowa u dorosłych osobńków jest podzielona na trzy samodzielne (tyc. 117) po obu stronach _ zatokę czołową przednią przyśrodkową (d, e), czołową przednią boczną (e,), zatokę czołową tylrrą (Ą. Zatoki czołowe strony i lewe| oddziela przegroda (6), która nie trzyma się płaszczyzny pośrodkowej przebieg ind;tvidualnie zmienny, co sprawia, ze zatoki czołowe obu stron są mi asymetrycznymi' Również osobniczo zmienny jest przebieg przegrody mięPoprzecznei (7), oddzielaiącej zatokę czołową tylną od obu Zatok lowych przednich. Zatoki czołowe, których brak u noworodków świni' po;awiają i rozrastają wraz z wiekiem. Największy obszar zajl::rttje zatoka czołowa tylrra, poza k. czołową pneumatyzuie k. poĘliczną, a u starych zwierząt nawet łuskę cniowej. Zatoka czołowa tyJrra pozostaie W łącznościZ iamą nosową przez wejnosowo-czołowe tyhe, otwiera'ące się w przewodzie nosowym środkowym. i czołowe przednie, przyśrodkowa i boczna pneumatyzują k. czołową w oko1icy i nasady ńosa oraz ścianęoczodołu od strony gómej. otlvór nosowo-czołowy yśrodkowy leży w obrębie nasady nosa (2), otwór nosowo-czołowy przezaś Ieży w k. sitowej (3). Wszystkie zatoki czołowe świnicechuje duża

Oprócz

w1'rnienionej

winy nosowej

osobnicza.

świni(b) może się pojawić dopiero u osobników około 6-miesięczfuadko występuje jako uzupełnienie przedniej bocznej zatoki czołowej. Jeśli najczęStsze, zachowuje łzowa zachowuje swoją indywidualność,co położonego na bocznej nosowo-łzowego, jamą pomocą otworu za i z nosową 'est jest zatoki czołowej częścią jednym przewodów sitowych. z k. sitowej w }eśli bocznej, korzysta z jej połączenia Z iamą nosową. Zatoka klinowa jest stosunkowo obszerna (g). Pneumatyzuje trzon k. klinowej [jq czę.ściach, Zarówno w kościprzed- jak i podstawnok1inowej. Należy tu podbliskie sąsiedztwo Ęch zatok zarówno z brttzdą skrzyżowania wzrokowego, dołem czaszki środkowym. Przedstawiona tu częśćośrodkowa zatoki klinowei

Zaloka lzowa

- wvd

ostry 8rZ€ wowa tar(

ŚcienioWai

- Chrz; ku górze i się z sobą głosowy d

Poł

GałąŹ krtar braku rogu Nagłoś połączenie: ki tarczowe LhIZa5tk kowe, biegr nagłośtri.Po watą. Biegni czowatei, ski

PołqczenJ

A

k'

l1ioiĄ,a;

Ryc' ]32. Zatoki przynosowe świni. Widok od stlony boczne] E k' cfołowa' F - k .icnrjeniowa; C - k' skli} nosow.; B k'szczękown'c.k jalznrowa; D k' lzowa; FI, 'kłykieć poty]iczny; H,, ']uska k' pr'ykłykciowy 'wy.oltek }rotylicznej; ll puszka bębenkowa;

c, -

l'.'tyri-""; i

a

r

k' kljnowa wyrcstek skrzydłowy, Mr 7ąb tr7onoiĄ,), 2

e,

lfowa; zabka sfczękowa; a, 1"1 .'ę.. - *1p.".uwei; b zatoka g, g, zatoła klino'va; l. komórka k, sito\Ą,cj a.)go,.n*'u; -"t.*"

- "..tJ" 1 strzałka

e,

zatoka .7oło$,a c]{)nosot\ra

boczna]

2 wystęP kostny Pomiędzy boczną i puyśIod. 5 wejście do fatoki lzowej] ' otwór pot]oczodlllowy;-4 otlvór 3 szczckowcj; kową częścią ,atoki 'l7olĄ'yj skroniolvy, ]0 ohvól oczodołowo v Brzebień 6 - otsór sibwy' 7 kanał $.zrokowy; ó |."."ri"l "r."'at."'y' słuclrowy zewrrętl zr-tv; 1 1 PrZe8I(ńa ll1iędf yczoIowa Poprzeczna lĄ,skazuje wejście do otworll ńosowo szczękot,ei]o'

_ ZachylkjPen:::j1::ff; tworzy clcldatkowo u osobnikóW StaIych jakby tIZy zatoki k. potyhczne], Przeo]x cZęść.Podstawną trze sąsiednich kości. Tylny Pneumatyzuje k. podnje' plostoPadłej częsci i do kiinowc; *y."stka sirzydiowego i' ;k.;; k skronrowel' luski do wchodzi najbar
bierrnej, a

KRTAŃ ŚWlNI - Krtań świnicechuje

nagłośnia,wydłużona, rurowato wgłębiona, o

zawiniętych dośrodkowtl. chrząstka tarczowata o szerokiej i Jesźcze bardziej wydłużona iest rog'u przeJlliego. Kre.a :kosna widocznu p11 tce prawei i lewei pozbawiolr"j w sasiedz twie rogu tYlnego 274

brzegaÓ wysoktj jest ĘIIo

nosi nazwę od strony br czowe (ryc. 1 Staw pieri kowe. W nas omawrany sti Mięśniek t

poPrzeczneEic czowego boc:

gule na uwag lowi, iak to

ter

rozpostartych a częściowo i W jamie k

dnie znajdu.je

us (ryc. 3B-71

kowo.nagłośn i pierścieniowl wane wyrostkr pośrodkowei i fałdu przedśio dwiema odnop

obięta (ryc.

fałdem i

tzz-t,

21.

- Wydłrrżona płytka chrząstki pierścieniowatei rr.aw pł'aszczyźniepośrodkowej osĘ grzebień. Powierzchnia stawowa nalewkowa jest wypukła' powierzchnia stawowa talczowa jest wklęsła. Mocno przewężony w częścidolnej łuk chrząstki pierścieniowatej ustawiony skośnie w kierunku dolno-tylrrym (ryc. 121_B_f). _ Chrząstki nalewkowate cechuje obecnośćwyrostka rożkowatego, skierowanego 'est ku górze i przyśrodkowo (B-e, e,). Wyrostki rożkowate prawej i lewej strony Zrastają sĘ z sobą w pł,aszczyżrue pośrodkowej. Wysoki wyrostek mięśniowyoraz wyrostek glosowy dobrze rozwinięiy' charakteryzują Ęlny profil chrząstek nalewkowatych.

PoŁĄczEN|A cHRzĄsTEK' M|ĘSN|E oRAz JAMA KRTAN| sW|N| krtaniowa k. gnykowej łączy się z chrząstką tarczowatą, przy wspomnianym rogu przedniego nie za pomocą stawu, lecz za pośrednictwem więzozrostu. Nagłośniaopiera się swoją podstawą na błonie tarczowo-gnykowej, a wzmącnia to ze strony k. gnykowej więzadło gnykowo-nagłośniowe,ze strony chlząSt-

tarczowej zaświęzadło tarczo}ĄIo-nagłośniowe (B_1, 3).

Chrząstki nalewkowate mają połączenie

z nagłośniąprzez więzad|o przedsion-

biegnące od powierzchni zewnętrznei wyrostka rożkowatego do podstawy Ponadto więzadło głosowe łączy chrząstkę nalewkow atą z chrząstką tarczoBiegnie od wyrostka głosowego do tylrrej częścispojenia blaszek chrząstki tarskąd wpromieniowuie również do więzadła pierścienno.tarczowego. Polączenie chrząstki pierścieniowatej z cklrząstką talczowatą ma charakter stawu naZWę stawu pierścienno-tarczowego. Rozległa luka między obu chrząstkami strony brzusznej zabudowana jest Przez wspomniane więzadło pierścienno-tar(ryc. 121

B

9).

pieńcienno-nalewkowy wzmacnia u świni słabe więzadło pienścienno-nalewW nastęPstwie wzajemnego zrostu wyrostka rożkowatego prawe8o i lewego staw u świni, w porównaniu z irrnymi ssakami, jest mało ruchomy. krtani świni w postaci mięśniapierścieru1o-tarczowego, m. nalewkowego , m' pierścienno-nalewkowego grzbietowego oraz m. pierścienno-tar. bocznego mają przebteg zgodny z opisem w częściogólnej, natomiast zasłuna urłagę swoiste zachowanie m. tarczowo-nalewkowego. Nie ulega on podziajak to jest u konia lub psa, lecz tworzy ciągł'ą płytę mięśniową o wachlarzowato włóknach sięgajaca od chrząstki tarczowatej do wyroslka mięśniowego' i do wyrostka głosowego chrząstki nalewkowatej. jamie krtani świnizasługuje na uwagę wydłużony przedsionek' w którym na się nieparzysty zachyłek pośrodkowy kttani, rccessus laryngis media33-11'). odchodzące od bocznych brzegów podstawy nagłośnifałdy nalew-

Staw

wyrostki

(8) ciągną się obok chrząstek _ nagłośńowej' nalewkowatych i wpromieniowują w grzbietową ścianękrtani. Swoiścieukształtorożkowate Strony pralĄ/e' i lewei Zrastaią się z sobą w pł'aszczyżrie

i tworzą charakterystyczny występ sterczący do światłakrtani. Brak tu

otwór wejściowy do kieszonki krtani znaiduje się między Przy czyrrl tylrra odnoga tego więzadła, śluzówki wraz z m. głosowym' tworzy pod|oź:e dla fałdu głosowego .

odnogami więzadła głosowego,

275

są bardziej skąpe u zw|efząt Skupiska tkanki limfatycznej w błonie śluzowej krtani wieku' Występują jako postępującego miarę młodvch, a zyskuią na liczebności w śIuzówce nagłośnilkieszonek krtani, a także u podstawy

-.'ńii..ńt#",

-

"um.,tne i"gi"ś"t,gdzie przyjmuja

postać migdałków przynagłośniowyclr'

TCHAWICA I oSKRZELA

SWINI

tchawiczej od Chrząstki tchawicze mają kształt oklągły' Wolne końce chrząstki slrony wel,'od przyczepia 5ię którv .trony HrZbietowej zapełnia m' tchd\ĄiCZy. t hrzas|el. J2_4o ma Świnia (ry. |24-C)' ' nętrznci' a więc w swie|le tchawicy

Częśćwie i kozy jest śluzawicę czołów, p w postaci w ciągrr ż; do identyf 1V11mO

(ryc. 125 C-9) ..'pt'."

p,o-"' ." obrębie płata doczaszkowego

tchawicze (4), odchodzące odtchawicy

obsługiwane jest przez oskrzele

powyżej jej rozwidlenia.

p.u*" o,k.'"l" główne pojawiajĄce'się w miejscu rozwidlenia tchawicy

oddaje

Dla płata dodatkooskrzele płatowe śIoclkowe,p.'e",luc"o,le.dla płati środkowego. od oskrzela prawego odchodzi ;;;;;]".; P'"*ego sluży oikrzele dodatko-ó, któ.u doogonowe prawe iest pIZeZna' iJl.p.p.ła"rm"odgalizieniem. oskrzele płatowe lewym, jak w płucu ."o,'" blu płata doogonowego (8)' Zachowuje się analogicznie dobrzuszne' i oaa";" po ."t"ry Jskrzela segmentowe dogrzbietowe

t.

;";j;;;il;;;imy

bvdl.,, ale makro'k,rpowo dostrzegalna' iaiu.pt,.,." ,... i"*" -a dwudzielny płat doizaszkowy oraz pojedynczy płat doogonowy' _ ri,l.o p,"-", przy istniejirym u świnioskrzelu tchawiczym, k:.:: ".iłTl: z nlm p(al i Zespolorry płat doczaszkowy prawy/ ma płat środkowy,płat doogonowy dodatkowy. następująco: Unaczynienie płuc świniw płatach przednich i srodkowych'wygląda j tętnice jak i żly|y towarzyszą oslrzelorn i ich odgałęzieniom' seg"o,ói",]o _ w płatach iyl.,y.i. płuc."i tylko-tę-tnice, natomiast żyłyukładaja się między mentami płuc obsługuj4c dwa sąSiadujące segmenty, . . w obrębie rozdwojenia tchawicy - zarówno t. oskrzelowa, jak i ż.,oskrze.iowa płuc' do obu dzielą się na odgałęzierria prowadzące stomozY.

tkankowa. Częśćpt

nozdrzowa, otwory noz( Nozdrza

owalneS;o, z

kfu,ie się len

odcieniu. Cechuj4 Płuca świnisą zabarwione na kolor różowy o lekkim niebieskawym jest taka wylaźna płuc nie mlęa'ypłatowe. Bujowa płacikowa

_ mlia"y uiładami niczyń oskrzelowych

naWlązuJ4

szparę mię

Nozdrza ov Skrzydła no

PŁucA ŚW|Nl

i

nosową Iu Przezuwac brzeg k. si ruchoma p do przegro no chrząstl

naczyń płucnych WyStępuJą

am'

niebiennei.

Podś]uzó

dziwnej, rete puią także }Ą,

zywe kaloryf czołu boczne

Jama nos

dogrzbietow) ozo ctasny i

nosowej środ

i dolną prov obszerny (3).

ręo wkracza

|ącznośćz jan oego znajduje

ouąga

u bydłr

U

KŁAD oDDEcHo]lVYlBzĘuWĄqY

NOS ORAZ JAMA NOSOWA PRZEŻUWACZY wykształca się u bydła jako-śluzawica, natom1ast u owcy Zmodyfikowana skóra, która okr}.wa ińi.'i. ptv.t" nosowa (Yc. 110.D, E, Fj.wi1gotna'od jest bezwłosa, stuzu]wicę t.,upiyttę nosol^/ą/ YydTlTI-!|3ly*9::; różnokształtne obszary czolil', ;;k'.ń'sie-"ią'"l"-iJrr.l"rl bruzd, ogrłrttczających śl"'.*]:l]1".^'l':ii.'i::ę:"-"':::: |"'t"j poi Tak uformowana powierzchnia '' bąg,, zycla zwierzęcia, co przy osobniczej zmienności może być wykorzysty.wane identyfikaqi indYwidualnej. ;"";'"yń różnic w budowie i wyglądzie *ięd'yu 11Yi1ii:1jak l3:y'..}" i małych ń;;",* .h";";'.k;*" pr"udsionku ioia zarówno bydła, .:11C1,-p^tt^"-11: u."y *yghau podobnie (ryc. 111-C,.D). Przegroda określana.też jako część k. siekaczowej. Kończy s1ę ona przegrodą nozdrz.y, na przegrody. U bydia w zaawansowanvt.yi*" "\iil :l:-.1;c'.f'"""":':],: Zarówi".","xostniala płytka stanowiąca podbudowę dla ślvzawicy' d:|'Tx:i bo:Ti '"*5j' bo.znu dog.źbietowa, jak i chrząstka ":.i f.rłs"ttJ łącznośćw odcinku przednim i tylnym. -Wolna bezposredn]ią liu souu " ;łJ";;i.;;ń"mi w ich. odcinku pośrednim zabudowuje błona łączno-

Cz$ć wierzchołkowa nosa

ń;

i::i

;;;

jako część

óffi.""d'-,iu .n,ząstki nosa bocznej clogrzbietowej jest wykształcona bocznej iii,i^, po,, nańca, gdyźl tworzy rusztówanie dla'nozdrzy. O.d strony nolń"v podb.'doi"uie ch.'ąstka nosowa dodatkowa boczna. sto"ur-'ko-o małe o kształcie półksiężycowatym- * -,qfl}: uiai^ J'-,,"",;;;#" ll0_c,). 'u ;J;łony gr't,ierowei w bruzdę skrzyd.łową (ryc. rnuią

k',tłt skośnej

o

|ekko fa|istym^Ł:,^":l:t

-szpary z którą nie konta".ól'ń"y ai-"i,'t' 'ł '."t" ruchome. rrłięażyF-ą nosową,1emiesz ff^"""ł od k. pod. ilńńz; "..aia..je się luka komunikacfni oddzielająca

charakterze tzw. sieci lzówka iamy nosowej zawiera obfitą sieć tętniczą o Sploty żylne |i,,i,,L "',,t,,i,su ' oraz sploĘ żylrre' plexus aenosi.(tłVoay. 'wystęjak te działają nosa p,,eg,ody śrui l^il;';;;$i"'il; grutakże W obrębie małżowinbrak spl.otów żylnych. U bydła brak

j;i ."'.ń

Lńbrvferv). bocznego nosa.

przezrwaczy (ryc. 133) jest stosunkowo utuc".lil"-9* ,T:l:J i"ę"r'o-"i. Przewód nosowY środkowY (2) jest bar;;"5;i;; tylnyrrt miY::]ll i w odcinku "k;ń.y jamy nosowej wyznaczo1ym Z:s1ę,ci:T. j*ió _ górną wiodącą do błędnika sitowego odnogi s,.oato*"ia'i"ri,'ię,nu p."'.a'i.i J. ;"*y gardła. Priewód nosowY ]:"] ::'j,,^: do któsiekaczowego' 'dobłzusznY (3j. ń .Jęslr p-iajej źa pośrednictwem PrzeY/odu n..*Y":r: lcza narząd lemieszowo-nosow y, przewód no99w1 {o!rzu.sz1tl. twarpodniebienia śluzówki iiekaczowei iama .,st,'ą. qdzie na brodawce Siekaczowego " Dlugośc Przewodu 1ń1e iię u1scie' przewodu siekaczowego. Lydła około 6 cm, u owcy około 1 cm.

;;;*"

277

Pod(

prze( wuJe

U Wo< clogrz

BIaszl zachy okręż małżo grzbie dobrzr

Uc

spiraln Ryc. 133. Jarr1a noso\Ą.a bydła Z otwaltymi małżowinaminosowvmi Po częścioWymu5unięciLr prz€grody nosa oraz blaszki ProstoPadłcj koścjsiiowej

A Plyika nosow1j lĄ11r8o!v.; B - prfe8roda no7d.fi'' C .war8a sórna' D - Podniebieni.] twardc z marszcz. I w'yrostek podnicbicnny k' szczękolvcj; F - blaszka Pozfuma k' Podniebi€nnej, Cl - Pod kami Podn]€bi€nnynri, njebiel]ie mickkie; H lemiesf; l - k' nosowa' K, K,, K,, k' czołowa; T, k' sito$'a] M k' klinorva; N k' Potylicf' na: o małżowina nosowa doslzbiebt,a; lr małżowjna nosowa środkolĄ'a; Q małżowina nosowa dobrzuszna] R nralżolvina sitowa rve(,nętrzna 11l' s małżorvina sibwa ('ewnętrfna IV;T jama ciJV[U\.r /i zqb prild. tlfonowy 4'

M]

7ąLr tlzolro\ĄJy 2

e; h zaioka czolowa' i Zatoka tli norva' l 7ak)ka małżoiĄ'iny nosot,lj środkowej doglzbjcios,ej, m zacbylck c1()tźbieto.!vy małżowin}, noso$'ej dob|fusznei, n, n,, n,, komórki dogrzbick)wc Puszki ma]żownry nosowej dobrzusznq; o ztltoka małźo!'inJ llosolvej L1obrfusfnei; P fa.hylck dobrzuszny małżot\inynosowej dobrzusznej' q, q,, q,, konórk] dobrzuszne Puszki małźot{inv n()sot,ej dobrzl|szlcj ] P|Zewód nosow]r dogrzbietolĄ'i'; 2, 2, - P|zet'ód losoivy środkowy; 3 Pr,ewód nosolvy dobrzusznyj .l częśćnosow.t 8ardła' 5 fałcl Plosty' 6 fałC] skrzyclblt'y; 7 fałd Podstawny; 8' 9 blaszki kostne wtóme w cfęści dootonotvcj fabki małżo},inynos(rs,.'j do8rzbicn)wlj; 10, 1l' 12 nra1żCNn1a noso\Ą'a dobr,L'szna jei Zatoka L]ogrfbjet(r\Ą,.1' środkowa j Cl(]brzuszna, ]3. brufda skrzyżowania wfrokol,ego; ].l gr.zebień oczodołouo klinolĄ'y, 15 lvcjścic do ohĄ'oru oczodolorvo okrągłego' 16 dó] sitowy

b

- zatok.l Podniebienna' .1 zatoka małżowin)r noso\Lei dogr7bich)wt'j'

MAŁŻoW|NY NosoWE PRzEŻUw AczY _ Małżowina nosowa doglzbietowa (ryc. 133_0), w odcinku przednim twolzy tylko nieznaczną PodłużnąwyniosłośćWspartą na blaszce podstawnej, która u bydla iest Polowata, a u małych przezuwaczy mimo jej Cienkości jest blaszką Zbitą' odcinel tylny małżowiny doglzbietowej obejmuje około 2l jcj całkowitei jej długości'Wspieta się na blaszce podstawnej, któt.a przechodzi w blaszkę spiralną ograniczająca zatokę' We wnętrzu tcj Zatoki u bydła występują Stlzałkowo ustawione blaszki wtóme, którt dzielą omawianą zatokę na szereg mniejszych zachyłkÓw. Zatoka małżowiny nosowej dogrzbietowej przedłużasię ku tyłowi i wkracza na obszar częściprzednjei k. czołowej, ktÓrą Pneumatyzuje (9, e). Małżowina nosowa środkowajeSt u Przeżuwaczy wsparta na zmodyfikowanej małżowinie sitowej Wewnętrznej drugiej' WystęPuje ona dośćdaleko do przodu' Jej blaszka spiralna dof]Izbietowa obrrdowuje niewielką Zatokę małżowinową śIodkową, 278

tutko\Ą bądż'

(ryc.

1

dogrzb i puszk reg kon dobrzur Częś niekoml w płasz Ieży mię Po br wych (l

Zatoki p wpust no wodem n podniebie zatoki zlo nosow4 małżowin czołowyclśrodkowej Zatoka w Części( nosowo-sz Zatoka sz, oczodołu o przodowi i

-Ż

.K'

-n .16 .T

tl

.: t3

gdy blaszka spiralna dobrzuszna zachowuje się odmiennie

podczas

pzednim tworzy małą zatokę, w odcinku ty\nyrn zaśogranicza

- w odcinku Ęlko zachyłek.

- Małżowina nosowa dobrzuszna znacznie większa ód obu poprzednici, zacho. się u bydła inaczej niż u malych przezuwaczy \Q)' U bydła w małżowinie dobrzusznej wyróżnia się dwa odcinki' przedni i tylny.

wu1e

blaszka podstawna przechodzi w dwie blaszki T "1:*" przednim "pińne, i dobrzuszną, zgodnip ze schematem przedstawionym na .y.ńie 115. |:glzbietową blaszkl te Zawiiają się. ku bądż ku dołowi, każda ogranicza odpowiedni 8órze .

' zachyłek, dogrzbietowy lub dobrzuszny. Końce obwodowe obi okrężnie i ogranicza'ą puszkę dogrzbietową lub dobrzuszną

blaszek zawijaia sie

odcinek,tyny bydła obejmuje duż,ą zatokę, którą obudowuje od stiony $zbietowei blaszka spiralna dogrzbietowa od strony dolrrej zaśblaszka spiralni 1b,, c,1.

małż;winy.dobrzusznej

oobŹuszna (a ). i kozy blaszka podstawna małżowinynosowej dobrzusznej oddaje blaszkę .U'owcy spiralną dogrńietową i blaszkę spiralrrą dobrzuszn ą. Każ,d.a z tych blaszek zawija sii

grzbietowo lub brzusznie' q. w stronę przewodu ,ló"o-"go środkowego stronę przewodu nosoy/ego dolnego, tworząc odPowiód,.ie "uchyi-ki b). U łozy' podobnie jak u bydła", obwodowe koice blaszki spirjnej 1'':: ]91.., 'i:si?':\"Y"' czy dob-rzus'znej pr-zyczyniają się do utworzenia puszki dogrzbietowej puszki dobrzusznej . Każ'da z nich za Pornocą Poprzecznych prżegróduk iwo.'y s"ul eg komórek' U owcy tylko blaszka spiralna dobrżuszna tworży wipomnianą puszkę tzuszną, zaoPatrzoną' podobnie jak u kozy, w komórki (10). Część'oddechowa' inaczej częśćnosowa gaidła, iest po stronie górnej przedzielona ,\o.p'"9u. prze'gro.dą gardła (H)' która Stanowi fałd sluzowki odchodzqcy ' pIaszczyżnie pośrodkowej od sklepienia gardła. W Ęlnym zasięgu Ę przegrody migdałek gardłowy. Potokach części nosowej gardła leżą symetrycznie ujściagardłowe trąbek słuchofutkowato

bądz

w

ZATOKI PRZYNOSOWE PRZEŻUWACZY Pruynosowe

twofzą dwa zespoły' Jeden zespół' który przez

'przeżuwaczy nosowo.szczękowy pozostaje w bezpośredniej lub pośredniej1ąc zności z przenosowym środkowym jamy nosowej i tu należą: zatoka szczękow a, zitoka bie ,n oIaZ zatoka lzowa (z wlątkiem owcy i kozy). Drugi zespół tworzą zlokalizowane przy nasadzie nosa, z których każda niwiązuió łącznoścz jarrrą Za pomocą odpowiedniego przewodu sitowego. Mowa tu o zatokach nosowych (z \4/iątkiem zatoki małżowiny dobżusznej, u byctła), zatokach klinowej, której brak u owcy i kozy, oraz usadowńnych w przy-zatoce ścianie oczodołu komórkach sitowych. t s11ze.kow.a przezuwaczy, której o szczegółach budowy była już mowa ogólnej, należy do pierwszego z wymienionych wyż'ej.zespołów. otwór szczękowy znajduje się w tylrrym odcinku przewodu nosowegó środkowego. szczękowa u osobników młodych tworzy na'pierw okłJdznę jamową r od'jego strony przedniej i dolrrei' aby następnie iowiększyć swój zisięg ku r

i dołowi.

kowej, prawej

w obrl

ukłacle

(ryc.

7

dnia pr

zatoka

Zul

-boczny

Prze Przel nikację l w licznt zawlera z wiekie zakresie srę

Uow

kową ort

Ryc. 134. Jama nosowa owcy z otwaitymi malżowinami nosowymi. Przekrój stfzałkowy po usunięciu przeglody nosa oraz blaszki prosioPadłej kości sitowej A - Plzcgroda nozdrzy; B Warga sórna; C podni€bienie iwarde; D wyrostek podniebienny k. szczękow€j i blaszka Pozioma k Podniebiennej' E podniebienic miękkie; F ząb trzonowy 2; C - lemiesz' H Przegroda gardła' ] _k' nosowa' K k' czołow:; L- k' sitowaj M k' klino$,a; N matżowina nosowa dogrubietowa; o, O, - małżolt.ina nosowa środkowa; P małźowina nosowa dobrzuszna' Q i It małżowiny sitowe wewnętrzne; S iama czasrki a' b - fachi'łki ma]żowinv nosowej dobrzusznej' c komórki Puszki malżowinowej nosowej dobrzusznei; d - u.toka ma]źo\Ą.inv nosowcj do8rzbietolĄ'ej' €, e,, e,,

.l

1

- PrfelĄ'ód nosowy do8rfbietowy; 2,2,,

.

2,,

- zatoka malżowiny nosowej środkowej; f zatoka

czołowa

ptzęwód nosowy środkowy' 3 przewód nosowy dobrzuszny;

fałd Prosty, 6 fald skrzvdfuwy; 7 fałd podstawny; 8 wejście do zaioki ma]żowjny nosowej do8rzbietowej, 9 wejście clo Zaioki malżowiny nosou]ej środkowej; i0 wejściedo komórek Pusfki nałżowinynosowej dobrfusznej;1] ujście galdłowe trąbkj słuchowei częśćnosowa gardla; 5

dzeń rogr znaczą as _ Zata występui€ rownomie Przerobioi -bocznej b nawl4zują pneumaty,

,Jamowq o}

kanał wzrt

Komórl wodów sitr U owcy i k, tworzy k. si blaszka ocz

_ zatoka

Podniebienna drąży wyrostek podniebienny szczęki oftz b|aszk k. podniebierrnej. Zatokę podniebienną Strony plawej i ]ewej dzieli prze. Poziomą groda kostna (ryc. 133-b). Zatoka ł'zowa bydła stanowi tyhą cZęśćzatoki szczękowej. Leży ona w przednio-plzyśrodkowej ścianie oczodołu i pneumatyzuje nie ty]ko k. łzową, ale i k. czołową. U owcy i kozy zatoka łzowa może nie być częściązatoki szczękowej, lecz iednostką sanrodzielną pozostaj4c4 w ł4cznościz jamą nosową za Pomocą \,łr'Pusfu zatoki łzowej, którym iest ieden z przewodów sitowych. Zatoka łzowa małych prz* zuwaczy może się wykształcić jako zachyłek boczny zatoki czołowei. _ Zatoki czołowe bydła dorosłego są mocno rozbudowane i pneumaĘują nie tylko k. czołową' ale i kościsąsiednie. Tworzą one jamową okładzinę dla jamy czasz. 280

_

Chrząsl

Dobrze iest

bądż z więzt

- Chrząsl

przedni oraz leżąca poniż

dfugości pow Na wysoloś< z przodu nie:

od góry, zboków, od przodu i od Ęłu. Zatoki czołowe strony lewej dzie.|j prze1rod.a. pośrodkowa o zmiennym osobniczo przebiegu Z kolei-przegroda popr:""".nl tworzy granicę między :.,""b,'e*..-.]il.łarkowej. uldadem przednim i układem ty]n}.rn. Zatok czołowych odp'ońeaniej sti""y układu przedniego źatok czołowych naiei:ą: zaioka c,ołowa p,zć!:: przyslodkowa -11!.|];P. (2) oraz zatoka czołor,va przednia boczna (4). Niekiedy pojawia się fflta zatoka czołowa przednia pośrodkowa (3). Poprzeczną rozciąga się zatoka czolowa tylrra (5). Obszar tylno, Za ptzegrodą .boczny zatoki czołowejtylnej pneumi\zuje możdzeńrogowy odpowiedniej stróny. Przegroda pośrodkowazatok czołowyci w obrębie sc*ia'-,y tu.io-ej czaśzki móże śęprzedłużyć' l"| Toż: w ogólrre nie występowaÓ.o o.'y*iś"i" -pl}.wa na komunrKaqę mrędzy Zatokami tego obs-aru. Poszczególrre zatoki czołowe Są wyposazone w liczne niekompletne drobne ściankikostne," które sprawiaią' ze wnętrze zatok zavi'ęta różnokszLałtne zachyłki' Zasięg zatok czołowych ,.i"^u ,,ę i rozszęrza z wiekiem' U. osobników młodych zatóki czołowe przypominaja stosunki w tym zaklesie u owiec lub kóz. U owcy i kozy wyróż:ria się dwie nierówne zatoki czołowe, rnrrieiszą przyśtod.'kową oraz większą boczną. Ta ostatnia u osobników rogatych pneumatyzu]e możdzeń rogowy odpowiedniej strony. U. owiec zatoka .,oło#u p.'y.ś.odkowa wykazuje naczą asymetrię i nie zawsze kontaktuje z płaszczyzną pośiodkową. -.Zatoka klinowa nie Wyslępuie u owieć i kozy. U bydła iako dobrze rozwinięta stępu]e W Połowie przypadków. Pneumatyzuje ona trzon k. klinowej w sposób niey. Przegrod'a zatok klinowych rzadko !eż:y w p|aszczyżnie poś'rodkowej. na.kształt kanału przedni odcinek zatoki kInówej leży po stronie dolrrobłędnika Sitowego i uchodzi do jednego z p,,e*od.b- śró-y"l. bocznych sposób łącznośćz jamą. nosową. Tylrry odcinek zaioki klinowej ąc y |en ry::]". y,"|' oraz skrzydła oczodołowe k. klinowej, twotząc w ten sposób o'kładzinę dla dołu przedńego c zaszki, oraz obejmuie na znac znym obszarze kowej. k.tó1a obeimują

prawej'

i

wzrokowy.

pneumatyzuiące Przyśrodkową ścianę oczodołu od strony prze. f::.111 :l.:*"są pod względem ilościow}-.rn ]oW sltowych, i pod względem kształfu zmiónne. by-i bydła do 10. ńzyśródkową"ścianękomórek sitowych Y ::-:I,] Y:| '"h.'.3jścianę orzy k' sltowa, natomiast boczną ogranicza k. czołowa' k. podniebienna

óaz

oczodołowa k. klinowej.

KRTAŃ PRzEŻUwAczY -

Chrząstka naglośniowa bydła ma brzeg wolny zaokreglony, bokr zaśw}'winięte. jest łvy' kształcona szypułka nagłośnido połąc'eniu

)rze

z więzadłem

tarczowo-gnykowym.

z'chrząstką tui""o-utą

cechuje dł.8a i wysoka pĘtka, zaopatrzona w krótki róg SY:.-l: ::T.io-ut'ąhakowato i oraz wydłużony zgięty ku dołowi'rÓg tyJrry. Szczelina tatczowa, poniżej rogu moż:e być zmieniona * ot-ó. tarczowy. Na całej .przedniego

|oy'.".:.h: Zewnętrznei płytki chrząstki tarczowej ciągnie się kresa skośna. Spo'enia płytek chrząstki tarczowatei widnieje ::i:'.:-._c]:*"Y"8o.końca nieznaczne wcięcie tarczowe przednie. Na przeciwległytn krańcu znajduie

7J':'-Tili:fi : J.'ixT:" J'J,iX"ifi ffi#':'iilT:lTil:i

:i-.,':f#li."i"ffi".Ti"

''1llffi fl;T1t:i:::j)utii,t!1;ffi

TtT,#."H1,*p;.1111

i:"1il.1i;'xx.i"],''ł3.i..i:l'''"T*.*-::*ł!%i.*ł**x":".r:T.:l':,"J:połączenia z chrząstką *.,wa do

),:'j."#xt$łr.ilffi *:i"**t"rl.''l*:ri#; ff':."je.ii:;:'""iltTff "l'':; n"_.",ff]i;""""il;;:iil"JŁ"!?"*"te

U owc obu Stlonź

wąski wyromają po stronie dolnej wydłużony

";:1"i'i"::'il#ł*}*Tt#*JitTĘ1Jię}1"JIJ.T"}i#il.ł!"'Tl'"

Najwięksi wacze (rY gorze, Pol czy wraz zówką tr,r

w

ściani

chrząstek

w ukszta utrwalon,

JAMA KRTAN| PRzEiUWAczY PoŁĄczEN|A cHRzĄsTEK, nntĘŚue oRAz są połączone Chrząstka pierścieniowata i talczowata "i9 11

l1|oca

Stawu, lecz pIZeZ

*ię,o".osipi".ści"""*t".".,".ylvia.tJf'ń''ił-T]ff'.*'jil'""Jj.ł:'"1Tfil; wvpełnia więzadło pierścien

tarczowate],

r]i*ri:*;5}:xtlnnxę-lll"T":ffił:'i ""Ti"*ll!.J.r"".,'-"u'"*to.iil",i;ru.;;lł;*.?#l;#:;*;;tl^i:"' ixi:ąStki

!o

li*:*it'1Ł'l; mn poa,tu-u,ii"ffi ;ŁT# "T.i.i."i*"p",u,ię

-%"1[Ty!."-1.i'*-ń$i!ji",;i1fJi**:iiłfu

;TtlllJ ;Y]l37-'Jii--1T,i'i :*:*::lru;,.;"x!łll.:ł:[-i:i:l.T.'JJ*iil:;ie.więzadłotatczowo' *-#T',"Ji".;l:"i'J.'i]*"o"

zachowało chrząstek nalewkowatych u przeżuwaczy

*:;l'$X:r*Jł;il*;:m'u..^".łi*11;#i:Ti;":ią;

szel a sal W tchaw końce ch

tego mię!

Przed

w płucu trujące

o.

Oskri na dwa

doczaszk Podol silne osk cowa osl

Zp,

oskrzele mentow kowei oc

tru]ące p

l.#."f :'łTł;:"'J"T?I?$),*""o*.,:;i;;T..*:s#;lil:;-:T#i#:iil; ..,ony.'o,.-.''^ chrz4stki naIewLowatej odpowiedruel bocztrą

;:#IIłĘ*r'':ł:[ffi}".,'ł.lT:fł9łłTfffl*i*ii11 z jednej Stlony a wylost' chrząstką talczowatą i

-ię"uJi"-

tu..,owo.nagłóśniowym

i1"il *i*s"ńv* *Y.o,tt.i,i'^8ńxlrui:a5'nt;1}:ff i

:;?.ir'"il'rffiil:;.ff$;;;il

* p,"".iń"*i"niu'do

:f"*:':]JiTł

sźeroko rozpostartych

;ł;il;;;;"y.,"piupo.J't.ffi j:x*-*f;l.s:il:.Łń"..**Łffi11 -:'. jako ńigdałek głośniowy' ::Til:fiTililTil:Y;łr:,,, anatomowie określaja 2A2

Płuca b1 woju tki muru. F tylko w _ Pł doogon' _ Płt kowy o

ici rei

rki ;a-

'cy

lolo-

U owcy i kozy wystęPują grudki chłonne, podobnie jak u świni.Usadowione po nagłośnitworzą migdałki przynagłośniowe.

obu stronach

TcHAWtcA l osKRzELA PRzEŻUwAczY Największe różnice w ukształtowaniu chlząstek tchawiczych wykazują małe przeżuwacze (ryc. 124_D, E). U kozy maja one kształt litery ,,U,, lub podkowy otwarte' ku górze, podczas gdy u owcy wolne końce chrząstek stykają się z soba. MięSień tchawi-

ay wraz z leżącą pod nim ikanką łączną podśluzówkową oraz z przy|egająca ślt zół.iką twolzy płaską ścianębłoniastą tchawicy, która Zabudowuie grzbietową lukę w ścianietchawicy spowodowaną szerokim rozsta\^/ieniem wolnych końcówek duząstek. U bydła wolne końce chrząstek leżą blisko siebie' Zaznacza się różnica w ukształtowaniu światłatchawicy w warunkach przyżlyciowych i w tchawicy nieutrwalonej, a więc np. w warunkach poubojowych, kiedy światłotchawicy jest mniei sze' a sama tchawica na przekroju poPrzecznyrn ma kształt nieregularnego owalu. W tchawicy nieutIwalone' wskutek różnic w napięciu m. tchawicz€go obwodowe końce chrząstek są prawie wyprostoy/ane i wystaią daleko ku górze w stosunku do tego mięśnia (G). Liczba chlząstek tchawiczych bydła w1mosi 48_60. Przed rozdwojeniem tchawica oddaje po stronie prawet oskrzele tchawicze (ryc. 125_D' E' F_4). odgr},wa ono rolę oskrzela doczaszkowego i analogicznie jak w płucu dzieli się na dwa oskrzela segmentowe doczaszkowe i doogonowe zaopafujące odpowiednie częścipłata doczaszkowego płuca prawe3o' , oskrzele doczaszkowe lewe' oddziela się od oskrzela głównego lewego i dzieli się dwa oskrzela s€gmentowe, doczaszkowe i doogonowe, udające sie do części lub doogonowej płata doczaszkowego lewego (a). Podobnie jak w płucu prawym tak i lewym oskrzele doogonowe oddaje cztery Le oskrzela dobrzuszne oraz pięć słabszych oskrzeli dogrzebietowych. Gałąźkońoskzela doogonowego Zaopatruie podstawę płata doogonowego (c). Z plawego oskrzela głównego, twżl za rozdwojeniem tchawicy oddziela się śfodkowe, zaopatruiące płat środkowy, które dzieli się na dwa oskrzela segmniejsze dogrzbietowe i większe dobrzuszne. Po stronie dolno-przyśrodod oskrzela środkowego oskrzele główne oddziela oskrzele dodatkowe, zaopapłat dodatkowy, dzieląc się na odgałęzienia dogrzbietowe i dobrzuszne (d).

PŁUCA PRzEzUwczY bydła cechuje wyrażna struktura płacikowa, co iest nastęPstwem S1lnego roztkanki łącznej międzypłacikowei nadai4cej płucom wygląd żyłkowanego mar. koza zaśwykazuje j4 Płuca owcy są pozbawione całkowicie tej właściwości' w płacie doczaszkowym i środkowym. Płuco lewe jest rozczłonkowane na dwudzielny płat doczaszkowy oraz Płat (ryc. 125-D, E, F-a, c). Płuco prawe, obok również dwudzielnego płata doczaszkowego' ma płat środ. oraz płat doogonowy (a, a, , b, c).

Związany z płucem prawym płat dodatkowy jest u przeżuwaczy przew aznle oddzielony od płata środkowego w przeciwieństwie do pozostałych gattrnków, u których oddziela się on tylko od płata doogonowego (d). U owcy tętnice towarzyszą oskrzelom, żyłyzaśukładaja się między segmentami' Nieparzyjta t. oskrzelowa u owcy i kozy oddziela się od aorty ł4cznie z t. przełykową, podczas'gdy u bydła oddziela się najczęściej samodzielnie od aorty. Zyły oskrzelowej trak. Jesi rzeczą możliwą' ze krew z t' oskrzelowej przez kapilarną sieć oddechową trafi,a do ż:ż:.płucnych i ęrzez nie jest odprowadzana.

miękki,'.

,,nos

Na przednim końcu przegrody nosowej usadawia się silnie u konia rozwinięta chrząstka skrzydłowa (ryc' 111 g, g,, 7',,), rozszerzająca się u góry w płytkę i zakoń. czona rr dołu wydłużonym rogiem. Tworzy ona od stlony przyśrodkowej rusztowanie chrząstkowe n ozdrzy 'Róg chrząstki skrzydłowej \eży poniż,ej dolnego obramowania otlvoru nozdrza, nie bierze więc udziału w jego obudowie. Chrząstka nosa boczna dogrzbietowa jest u konia wąska, jej odpowiednik zaśpo stronie dobrzusznej bądź zupełnie nie Występuie, bądŹ stanowi pasmo chrząstkowe pokrywające szew podnie. bienny (c). Chrząstka nosowa dodatkowa przyśrodkowa, od strony podstawy Związana z małżowiną nosową dobrzuszną, ma kształt esowaty (fl. Służypodobnie jak u innych gatunków jako podpora dla fałdu skrzydłowego, ciągnącego się od małżowiny noso. ivej dobrzusznej doinej w Stlonę otworu nozdarza, do jego kąta górnego. Tutaj dzieli dwa nierówne obszary, większy dolny, zwany ,,nozdrzem prawdziwym,, '-'o 'loźd.'u wiodącym do jamy nosowej i mniejszy górny, zwany ,,nozdrzem fałszywym,, prowadzącym do ślepo zakończonego rrchyłka skórnego nosa. Przedsionek nosa jest wysłany od weWnątIZ cienką skórą poklytą delikatnym miękkim włosem zawierajacym również rozlzucone silne włosy zatokowe, czyli czu' ciowe, podobnie jak nl wardze górnej. Ujścieprzewodu nosowo-łzowego, leży dolnie na przejściu owłosionej skóry przeósionka nosa w różową błonę śluzowąjamy nosowej właściwej.Ujście to łatwo dostrzegalne może pomieścićgłówkę zapałki. 284

.M;

wewnątl i skośnie dwa odc do1

i zatokę

Częśćwierzchołkową nosa oIaZ walgę góIną konia, w przeciwieńStwie do pozostałyclr gatunków ssaków udomowionych, cechuje duża samodzielność' Wyraźa Się to nie tylko zwiększeniem ruchomościwargi górnej, ale także przejawami ruchowymi w obrębie przedsionka nosa. Rozdęte ,,ChtaPy,, konia, co łączy się z zasadniczą tózgatrrnkową. Nozdrza konia w trakcie sponicą kształtu nozdrzy, Są jego właściwością kojnego ocldechu maią kształt sierpowaĘ i wąskie światło.Podczas nasilonego oddechu zwiększaja znacznie swe rozmiary i Stają się okrągłe. Po stronie bocznej nozdrza konia są poztawione obudowy chrząstkowej. Skórno-mięśniowa ściana osłaniająca

przedsionek nosa od strony zewnętrznei rrsprawiedliwia telmin

z ]amą I

winy

NOS ORAZ JAMA NOSOWA KONIA

i

Wystaje

zy roz\

t4/rn ogra

UKŁAD oDDEcHoWY KoNlA

nozdrza

-Sp

sza taki

uwypukl b'). Wrrę dzieli się Zatok z zatoką w postacl szczękow Zatoki z zatok4 t

Nozdr

gardła, kt uchodzi tr dałek trąb Charal będącego tworlJ, Zac Worki stawą czas

między ot

Pośrednict powietlzn( mnieiszego

Wszystkie : łącznościz szczękowyc Przynosowl klinowo-por zatok przyr

dobrzuszne.i

MAŁzoWlNY NosoWE KoN|A najmniei w stosunku do małżowin pozostałych gafunków ssaków udomowionych.

- Spośród trzech małżowin nosowych małżowina nosowa środkowa jest

sza także

przodu poza kontur błędŃka sitowego, do którego nalerozwĄowo. Wnętrze małżowinyśrodkowej, będące zatoką, nawiązuie łączność z jamą nosową za pośrednictwem zatoki szczękowej tylnej (ryc. 41-10). - Małżowinanosowa dogrzbietowa oraz malżowina nosowa dobrzuszna maią wewnątrz przegrodę. Ustawiona ona poprzecznie w małżowinie dogrzbietowej i skośnie w maŁżowinie dobrzusznej. Przegroda ta dzieli odpowiedŃą małżowinąna 'est dwa odcinki _ częśćprzedrią oraz częśćtylrrą (ryc. 135-i, 1). Części przednie małżo\arin oglaniczaią zychyłki małżowiny dogrzbietowej i dobrzusznej. Częśćtylna małzowiny dogrzbietowej bąd'ź, dobrzusznej ogranicza zatokę małzowino.rvą doglzbietową i zatokę małżowinową dobrzuszną. Jednocześnie ściana boczna każdej z małżowin uw1pukla się jako puszka małżowinowa, dogrzbietowa bąd'ź d'obtzwszna (ryc. 135_b, b,). Wnętrze zatok małżowinowych za pomocą niekompletnych przegród kostnych dzie|i się na mniejsze komórki. Zatoka małżowiny dogrzbietowej łączy się szerokim otworem komunikacyjnym z zatoką czołową, co usprawiedliwia traktowanie obu Ęch zatok jako twór złozony w postaci zatoki małżowinowo-czołowej. Ta z kolei pozostaje w łącznościZ zatoką szczękowa Ę|ną, a za jej pośrednictwem również Z nosową. Zatoka małżowiny dobrzusznej łączy się ponad kanałem podoczodołowym (13) 'amą z zatoką szczękową przednią @) i za jĄ pośrednictwem także z jamą nosową. Nozdrza tylrre konia są krótkie i uchodzą do częścinosowei, czyli oddechowei gardła' która pozbawiona przegtody. Na ścianie bocznej częścinosowej gardła udroclzi trąbka słuchowa. Ujście gardłowe trąbki słuchowej jest Zaopatrzone W mig. 'est dałek tląbkowy (ryc. 41_14). Charakterystyczną cechą koniowatych jest obecnośćtzw. worka powietrznego b$ącego błoniasĘm rozszerzeniem trąbki słuchowej, stąd właściwanazwa tego zachyłek trąbki sluchowej , diaerticulum tubae auditiaąe (ryc. 4.!._1.4,). Worki Powietrzne, Prawy i lewy, 1eż4 na przeiściu głowy w szlę między podczaszki i kręgiem szczytowyrn, z jednei strony a gardłem, z dtugiĄ, przy czym obydwa worki wciskaja sie mięśnie zginacze głowy. Kośćgnykowa, za najdłuższegoodcinka gałęzi, wpukla się w brzuszną ścianęworka odpowiedniej strony i powoduje powstanie dwóch zachyłków worka _ bocznego i większego przyśrodkowego z każdej strony.

Wystaje ona nieznacznie do i:y

ZATOKI PRZYNOSOWE KONIA zatoki prz}'nosowe konia korzystają bezpośrednio lub pośrednio w swei z jamą nosową Z otworu nosowo-szczękowego' prowadzącego z zatok do przewodu nosowego środkowego, (ryc. 135 9). Zespół Ęlny zatok tworzy zatoka szczękowa tylna, zatoka małżowinowo-czo|owa, zaŁoka oraz zatoka małżowinynosowej środkowej. Zespół przedni przynosowych obejmuje zatokę szczękową przednią oraz zatokę małżowiny 285

b'd

-z

tylko n ku tyłc

");,:

maj4ca cza \a (

kowate komórk

czołow a

wspólnq (ryc. 135

17

wpust

-

n(

Zatt

niebiennt

obudowę Dlennego

przez kar twem scll zasięgu se

szczękowq

- Zatol

dzić zupełt

wzrokowy

A

Ryc. 135. Jama nosowa konia z otwartymi małżowinami' Widok od strony przyśrodkowej

k' nosowa; Lt (,yrostck Podniebienny k. szczękowej' c, C, - k' Podniebienna' D k. czołowa; E - k' sitowa' lcmies7; cl k' klinowa; H k' sklzydlowa' J - jama czaszki, K małźowinanosowa doglzbietowa' małżowina nosoił.r śrocJkowa; M tnałżo$.inanosolva .lobźLtsfna; N blęc]nik k' sitowej, Pr fąb Plzcdtrzo nos,y 3; Ml ząb trzonolĄ'y 1 a zatoka szczękowa' krlmtlra donosowa; b zaioka małżowiny nos(ll,ej dobrzusznej; b, Puszka malżowiny noso\Ą'ej ciobrzusfncj; c, c, 7aioka szczękowa; konrora doogollotl,a; c,, zatoka małźowiny śrcdkowcj; d, d,, d,,, d,,, zatoka czołowa' e zabka malzowiny nosowei do8rzbieiolĄ'ei; f faioka Podl1iclricnnaj 8 zaioka k]inowa; h zachyłek nosowo-malzowinorvy; j podzie]ona bańka malżowiny nosolvej dosrzbietowej zachylck sfczęło{'o'n1a]źoB'inowy, l t,odzielona bańka malźo(,iny nosowej ctobrzusznei l otwó| nosowo szcfękowy; 2 otwór czołowo szczękowy; 3 - dwór małżowjny nosolĄ.€' ślodkowei 4 oiwó| sfcfękowo.Podniebienny, 5 oilĄ'óI kl]nowo Poclniclrienny, 6 wejście do komóIek P szkj malżowjny nosowcj dogrubietolvej,7 weiściedo konórck } sfki małżolĄ'iny dobrzusznej; ź] },rzc!vód nosow]' do8rzbie' towy] 9 PrzelĄ'ód noso\Ą,y środk$vv; ]0 P rzelĄ'ód nosolĄ'y dobrzuszny; 1 1 ' blona ś1uzob,a podniebienia twar de8o; 12 - (,yrosiek sk|zydłolĄ'y k. Podniebienncj; ]3 - kanal Pocloczodolowy, 14 wyniosłośćogranic7ająca bocznic otwór szczęko$.o Podniebicfu1y; ]5. kanał lĄ'zrokowy, 16 rynienka skrzyżowania wzrokolĄ'eso, 17 grze' bień oczodobwo'kjjnow}.; ]8 dół sito\Ą'i'' 19 częśćnosowa galdla

F I-

szczękowa, jak zostało omówione w częściogólnej, jest podzielona W przeciwieńStwie do pozostałyclr gatunków ssaków udonrowionych na dwie zatoki szczękowe, przednią i tylną. Zatoka szczękowa jako całośćjest największa spośród zatok przynosowych konia, a w ograniczeniu iej opICicZ szczęki, bierze udzial k. łzowa, k. sitowa oraz k. jarzmowa. Pojemność zatoki szczękowej wzrasta z wiekiem zwierzęcia. Blaszka zębodołowa osłaniająca korzerrie zębów policzkowych stanowi jednocześnie dno zatoki szczękowej' Wędruje stopniowo w dół r-Ladążając za skra. cającymi się wskutck ścierania zębami, co wpływa na powiększenie się zatoki (t' 1 s. 129, ryc. 100).

- Zatoka

286

ola sasiadr; nowych pri

- Chłząs podstawie v wyrostki klir - Chrząst me wykorzys wyraŹną kłes tylny Wystają wctęta szczeli Ęrawia, Ze jej

ruowego doczr

_

Chrząstlr

w częściogólnl

rvoęcie.

.

Chłząstkł

wyclą8nięty ku

wany w ruowy

dół wl

z*a'i

"ą powrerzchnia zaglębienia

.

c

- Zatoka czołowa, Zawa|ta między blaszkami k. czołowei, u osseków występuje

Ęlko na wysokości oczodołu. Z wiekiem zasięg zatoki czołowej Postępuie stoPniowo

tyłowi' ZaŁokę czoł'ową strony prawej i lewej dzieli przegroda nie zawsze trzysię płaszczyzny pośrodkowej. Nierzadko przedni zasięg zatoki czołowej wkra. cza na obszar k. nosowej, gdzie pneumatyzuie jej tyJny odcinek. Niekompletne, blaszkowate występy kostne stelczące do światłazatoki czołowej dzie|ą 1ą na mniejsze komórki, pozostające w łącznościz sobą. Po stronie przednio-przyśrodkowej zatoka ku

mająca

uołowa łączy się szeroko

z

zatoką małżowiny nosowej dogrzbietowej w jedną obszernego otworu czołowo-szczękowego, z Zatoką szczękową tylrrą (c, c,), aby za jej pośrednictwem przez WPust nosowo-szczękowy' uzyskać połączenie z jamą nosową (1). - Zatoka podniebienna konia pneunaatyztje głównie blaszkę prostopadłą k. pod. ńebiennej' a także częściowo k. sito\^/ą i lemiesz, tworząc iednocześnie przyśrodkową obudowę dołu skrzydłowo.podniebierrrrego. Przez otwory dołu skrzydłowo-podniebiermego przechodzą naczynia i nerwy do podniebienia twardego i do ;.amy nbsowej, pzez kanał podoczodołowy, zaśdo Zębów i do częścitwarzowej. Za ich pośrednictwem schorzenia zatoki podniebiennei mogą się stać powodem objawów spoza samej zatoki (!. Zatoka podniebienna pozostaie w łącznościz ty\ną zatoką a ptzez nfą Z ]amą nosową. - Zatoka klinowa pneumatyzuje k. przedklinową. U konia często można stwier. zupełny brak zatoki klinowei. W sklepieniu zatoki klinowej znajduje się przewód . Procesy chorobowe toczące się w zatoce klinowej mogą zatem być groŹne sąsiadujących z zatok4 rworów. Nieregularnie przebiegająca przegroda zatok kli. prawej i lewej tłumaczy ich asymetrię.

wsPó]ną Zatokę' Ta (ryc.135_2) |ączy się

z kolei Za Pomocą

KRTAN KONIA - Chrząstka nagłośniowa,przypomina w zarysie dwubrzuścowy lancet. W jej występu'e wytaźna szypułka, po bokach zaśznajduja się symetryczne klinowate skierowane ku góIze i ukryte w fałdzie przedsionkowyrrr' - Chrząstkę tarczowatą charakteryzuie głębokie wcięcie tarczov/e tylne, praktycz-

wykorzysĘwane przy operagi dychawicy świszczącej. Symetryczne płytki mają kesę skośną,na powierzchni zewnętrznej. ZarÓwno róg przedri, jak i róg

konturów blaszki. Położonaponiżej rogu przedniego, głęboko przodu zabudowana przez masę więzadłową, co ż:e jej tylna częśćzamienia się w otwór,który sluży do pomieszczenia n. krta.

Wystaią spoza

szczelina tarczowa, jest od

qoczaszKowego. Chrząstka pierścieniowata konia ogólnej

.

ma wyraźne wszystkie szczegóły opisane Łuk chrząstki pierścieniowatej w częścidolnej ma z przodtl wyraźne

Chząstka nalewkowata, prawa i lewa, iest Zaopatrzona w charakterysĘcznie ku górze lekkim łukiem zagiety ku Ęłowi wyrostek rożkowaty. Skiero. w dół wyrostek głosowy oraz usadowiony po stronie bocznej wyrostek mięśsą zwalte i krótkie. Leżąca na stronie przyśrodkowej chrząstki nalewkowatej do zestawienia Z chrząstką pierścieniowatą ma kształt płaskiego 287

PoŁĄczEN|A cHRzĄsTEK, MIĘŚN|E oRAz JAMA KRTAN| KoN|A

ob) oraz sil Osk segmen

Podstawa nagłośniprzylega do chrząstki tarczowatej i jest z nią złączona Za Pomocą

wąskiego więzadła tarczowo-nagłośniowego.Z kolei długie więzadło gnykowonagłośńiowe, obejmujące jednoimienny mięsień, ciągnie się od wyrostka językowego k' gnykowej do podstawy nagłośnii przyczynia się również do jei umocowania. Krawędzie boczne nagłośnił'ączą się z chrząstką nalewkowatą odpowiedniej strony Za pomocą fałdu nalewkowo.nagłośniowego. Więzadło przedsionkowe ciągnie się od wyrostka klinowalego, PIaWego bądźlewego, umieszczonego w podstawie chrząstki nagłośniowejdo bocznej powierzchni chrząstki nalewkowatej odpowiedniej Stlony. Ustawione w kierunku przednio-dolnym więzadło głosowe biegnie od podStawy Wylostka głosowego, do położonego niżej więzadła pierścienno-tarczowego (ryc. 121-D 7,9). Takiemięśniekrtani,jakm'pierścienno-taIcZol^/y/m'pierścienno-nalewkowy grzbietowy, m. nalewkowy poprzeczny oraz m. pierścienno-nalewkowy boczny zachowują się podobnie jak u irrnych ssaków, co zostało opisane w częściogólnej. U konia zasługuje na uwagę dwudzielny m. tarczowo-nalewkowy, Z którego wywo. dzi się m. przedsionkowy oraz m. głosowy. Mięsień przedsionkowy, łącznie z więzadłem przedsionkowym objęty fałdem przedsionkowym, rozpoczyna się dolnie na blaszce chrząstki talczowatej oraz na więzadle pierścienno-tarczowym, a kończy się, po grzbietowo skierowanym przebiegu, na wyrostku mięśniowym chrząstki nalewkowaĘ. Częśćjego włókien kieruje się Ponad Wylostkiem i ciągnie się wzdłużm. nalewkowego poprzecznego, spotykając się z włóknami jednoimierrrrego mięśniastlony przeciwnej. Mięsień głosowy układa się ku tyłowi od więzadła głosowego. Razem s4 objęte fałdem głosowym. Mięsień głosowy |ozPoczyna się na dolnej powierzchni chrząstki talczowatej, a kończy się u góry na wyrostkach głosowym i mięśniowym chrząstki nalewkowatej, odpowiedniej strony. Jamę krtani konia charakteryzuja fałdy śluzówki ciągnące się od krawędzi bocz. nych nagłośnigrzbietowo do chrząstki nalewkowatej odpowiedniej strony, jako fałdy Na dnie jamy krtani wyróżnia się zachylek krtani pośrod'li1n-ko-o-'lugłośniowe' kowy. Między }ałdem przedsionkowym a leżącym bardziej ku tyłowi fałdem głosowym leży wejście do kieszonki krtaniowej. Fałd głosowy obejmuje od Strony plzyśro. dkowej i bocznej więzadło głosowe oraz m. głosowy i Wystaje szeroko w kierunku przednio-dolnym do wnętrza jamy krtani (ryc. 122_E_1' 3). Skupiska tkanki limfatycznei w krtani konia występują już u młodych zwierząt w okolicy clrrząstek nalewkowatych, a także w wielu przypadkach na dnie przed. sionka krtani i w kieszonkach krtaniowych.

TCHAWICA I OSKRZELA KONIA Tchawica ma przekrój poprzecznie owalny. Mięsień tchawiczy przytwieldza się na wewnętrznej stronie chrząstek tchawiczych, których jest 48_60. W odcinku dolnyrt tchawicy, przed rozwidleniem się na pnie oskrzelowe, między woJnymi końcani chrząstók ichawiczych pojawiaja się małe chrząstkowe płytki zachodzące na siebie dachówkowato. 2A8

Oskr

krótkicł towe dc Prze.

doogonr towe i d

Płuca ko nym płu< doczaszk płat docla Naczy podczas p dzając z r

Prawe

I

oskrzelo me prawe ;est z. oskr pośredniCt Między od t.

*.lilfi

il"}.l*'3H;:"'"Txel:T;]Łio""''sięnaoskrzeledoczaszkowe odda|e oskrzela segmentowe dogrzebretowe oraz oskrzela ::i11lT.":: "ńilń; doogonowe

, .9:\."dg

oddaje

f#jTĘ.**iH;ffi i7;ĘH.::ff :ll'T#:il:::,ł*:xffi:t::!*;1 [T!"r*H"",i:-.-'ii'ii:f :,,:.J1:-"i,i"yi:#[x,,:il::#l1;;:..:*,;:1 PŁUGA KoN|A

i#}*Jf:iHp1T"J:"'T".ff

#jł#l3jftrJ'ńffiTt}J"liŁT,ffi

'łf*:ł.ł:i{*i:Tffi.1*.Ti##"lx"ffi

ftTf #f*"#Jfi frniii};n{::#,.':;3i#T*|'T'J'T#ł"irffi;.::i""".jJ;fJ''?:1 prawe bądz lewe, zmierza jące ...11.1'111il:'1l'"J"łó:Ti":f'1'".""..x-,:,a::"; ffi tcrwem ffixr:Ł:li"ifi sieci ka p ilarnei ,ir,"',.l..*::"::TiJl;:'";F#:.fi *l,i"li i pe.t'ffi

il}:'.Tp"":iyi.::ń:

"odby.wasięza ;. od8a|ęZienia'.i tętnic WystęPuią llczne przedwłosowate anastomazv.

Nerki

naclr żającą

wym

wocly

r\at

wprow cewka

UKŁAD Moczowo.PŁclowY

Narządy są poclr(

z tkanki wych zwi czny szerl

Łączenie w jedną całośćdwóch róźnych pod względem funkcjonalnym układów, moczow€go i płciowego, wymaga już wstępnie choćby krótkiego uzasadnienia. Wprawdzie rozważania staną się Zrozumiałe dopiero po pizedstawie-niu drogi rozwojowej, budowy i czynności obu układów, to niemniej iuż' teraz można wskazać na Zasadnicze motywy takiego ujmowania zagadnienia. obydwa układy łączą powiąza. nia rozwojowe. Pewna częśćPierwotnych narządów moczowych przeksźtałca się ostatecznie w określonenarządy ukladu płciowego' Ponadto w życiu pozapłodowym niektóre narządy układu moczopłciowego są wspólne dla obu układów, p,,y,,y. każdy z nich korzysta z tych narządów w swoim zakresie' W synoptycznym ujęciu narządy układu moczowo.płciowego, aPp&ratus ufoye' nitąlis tworz4 trzy zespoły: narządy moczowe, narządy płciowe męskie, narządy płciowe żeńskie

na pra człc

dermq brz tomy są 14 biegu rozv

Występuje nepheros; ś

poner:cze,,

Przedn€

tnika, Błąnt z segmental

tanał zwan1 tanalika prź częśćkanalij banieczkowa

i W te' kolejności będą omawiane.

Y MOCZOWE, ORGANA IJRINARIA W procesach biochemicznych odbywajacych się w organizmie ssaka powstają produ. kty przemiany materii również i takie' które muszą być z' obszaru organizmu usu' nięte. Należą one do kategorii wydalin i są nie tylko zbędne, ale wręcz izkodliwe dIa organizmu. Związki powstaj4ce w przebiegu przemiany węglowodanów i tłuszczów są wydalarre w Postaci dwutlenku węgla i pary wodnej przez płuca oraz skórę' Końcowe produkty przemiany białkowej mocznik, kwas moczowy, kreatyna, jak rów. nież woda i składniki mineralne są wydalane głównie przez neiki. Działa]nośćnarządów moczotwórczych, a więc nerek, polega nie tylko na wych' ll/ytywaniu z koryta krwionośnego i wydalaniu wspomnianych produktów przł miany materii, ale i na usuwaniu srrbstancji Występujących we krwi w nadmiarze' 290

obszarze odb

.

U ssaków

l wywodzący

wod przedner śtódnercza, n

przewód śród Ęo przewodt z plciowymi (t w stanie pieru llalnei oo ipo^ lezc ujs.rn uu"i . Ś.oan"..z"

oarakterze przr

wego

przewodu

i

Stężenie poszcze8ólnych składników rozpuszczonych we krwi i płyZacho.wu1| stałośćśrodowiska wewńętrznego organrzmu/ WyIa1f.us.i'oi:Yych

|^1}t

11si]"'a

srę stałym ciśnieniem osmotycznym _ izotonią, stałym oddział}.waniem jóno_ izojonią' stałą równowagą kwasowo-zasadową _ izohydrią i stałą ińścią Wody \,Ve krwi _ izohydremią' Narządy moczowe .obejmują w|aś5iryenarządy moczotwórcze nerki oraz drogi wprowadzające mocz. Są nimi miedniczka nerkowa, moczowód, pęcherz moczow}, za]ącą

wym

cewka moczowa.

zARYs RozWoJu NARZĄDoW MoczoWYcH Narzqdy

moczotwórcze'z wyjątkiem

moczowego i Zatoki moczowo-płciowej mezodermalnego. -pęcherza Właściwynarząd "moczowy - nerka powstaió :'l"-:l"d1"'.i1 z_tkan-kl nerkotwórczq rłystępującej w Postaci metamerycznyóh tworów przeiścioviych zwanych nerkoczłonami, czyli nefrotornami. Tworżą one podłużny,.symetryczny szeleg usz}?- ułowanych przewęż'eń leżących na granicy między "ciągłą praczłony, czyli somity, mezoderm4 p.'yosiową u ńes"gme..to-iną,'"g-"ńo-uną mezo1a oelmą DIZusZną nazywar.ą inaczej blaszką boczną mezodermy. Nie wszystkie nefro{omy są wciągane jednocześnie do budowy- narządu nerkoń go. Zarówno w przebiegu rozwoju rodowe8o, jak i rozwoju o"ób.'i.""go, wspom..ilny narz4d neńwy, t/r. hzech kole].nych postaciach lub pokoleniacń. Są nimi przedner':,., p,iśródnercze, naz}.wane też pranerczem, mesonephros; oriz zanercze, ćzyli metinephros, zwane inaczej nerką ostateczną, /e''. Przedner.cze jest jedynym narządem nerkowym czyrrny m przez ca|e życie u lanceśa, Brnflchiostoma lanceolatum, oraz u kręgoustyc , iyclostomata. Sźładasię ono nentalnie ułożonychkanalików. które po stronie grzbietow ej tworzą wspólny zwany przewodem przednercza, d.uctus pronephticus. Brzuszna część kaid,ego ka przednercza otwiera-się do jamy ciała ujściem nerkowym, nephrostoma'ia z.układem kr.wionośnym' gdy do jego yi':.::Td"' w bliższy 'kontakt )Watego rozqzerzenia wpukla się kłębek naczyniowy' gtómeńuś ' Na jeio odbywa się f||tracja z krwi składników azotowvch. " U ssaków przednercze jest narządem szczątkowym pójawiającym się najwcześniej się z nefrotomów. szy1.nych. Śladem isi..ieniu p.zedr,e rcza jest prze| ry:d'ł"yprzednercza, który z kolei w drugim pokoleniu narząd.' poj postucią 'leiko-ego dawniej .i.]:T ujawni swoj4 p.iyaat.,osr, jat." T9-lffr: ':y:u/-,::y*u""ęo wód śródnercza' dawniej przewód ducłus -""o,źphh",". Dalsze iosy jik" Fqo modyfikacje., w .,N.o|ffa,' iąż'ą slę bądż' z narządami moczowymi,bąiż |^1''::9* mi (będzie o tym mowa w dalszej częścipodręcznika). Przewód śródnercza Pjerwotnym, niezmodyfikowanym, biegnie wzclłuż pasma tkanki nefrotoPo iego- grzbietowe' stronie, aby na wysokości V segmentu lędźwrowego znacie w steku, cloacaze stanowi drugie pokolenie narządu nerkowego, i jest cz}nne w tym ,,"* ,.yb i płazów' Kanaliki śródnercza otwierają się do góto|,1'",.,1,: przewodu śródnercza i korzystają z jego ''usług.'' W budowie sró,dnercza biorą

od udział neflotomy piersiowe i lędźwiowe' Są one wykorzystywane stopnlowo doogonowym, kierunku w Się lozrasta jak śródnercze |rzodu ku tyłowi''w miarę że około /o i";egn odci,.,'t... przeclnim nasiępuje zanik nefrotomów' Doclrodzi do tego, sięga do zanik topo€ r aficznym względem pod ś.ód"r'e,."u ulega zanikorł,i, p,,y i,1,^ na clwie się dzieli śródnercza odcinek pi".*"""gn selmentu lęclŹwiowegó- oialały 'częścl. powsta]e u samcÓw płciowe w narządy Cięśćpizednia rrlega przekształceniu z niej głowa'naj ądrza, cipttt e1:idirlymidis, g.samir nadjajnik, epoóphoron. Część pokolenie narządu tylna,śr"ódnercza u tyc}r zwierzjt, gdżie nie.wykształca Się tlzecie An,lnntn, \. u owodniowców, Natomiast jest czynna p,,., ,oi. życie. narządy obsługuje 'l".ko-egn, takźe śrddncrcza częśc .. sudo-] piaków,i ssaków, ta druga .ami. przyiaiu pnradidynis, \dmcóW przyiądrze' l| lWory./C./ąt|.Ul^e: ołciorte..]ai.lt ,Go.lzi ,nlk, już pieIwystęPują w śródnerczu że się rciwnież nadmienić, pn,oi;pi,o,o,' wotne nelrollv. krzyżowego' Ponercze, czyli nelka ostateczna, powstaje z nefrotcrmów odcirrka twolu' nowego do lecz Kanaliki ponercza nic uclrodzą do przewodu- śródlrercza, ostatecznte się przekształci który który poństał przez pączkowanie tego przewodrr, a uazjai tkanki nerkotńórczej, Z której PoWstaią kanaliki nerkowe ogra* /eŹis, skupia Się ^oc"o-oa. nicza się do kory nerki, cottex renis. Natomiast rdzeń nerki, medttllą pod postacią które moczowodu, |.'y .o).l'oa"ą.ych się drzewiasto odgałęzieniach wyprowa' dróg iunJ"k ,,e.ko*y.h prostych, tubuli renąles recfi, stanowią PocZątek nerki to utkania w obręb dzających .o.ź. Ro'.""."o,la częśćmoczowc.ldu wlastająca cnli nerkowe, kielichy miedniczki są p1 ,,i, ńi",a"i""tu, p elais renąlis. Uwypuklcniamife a' p&pill&e r.erkowe, brodawki ,"noI"", obejmujące kapturowaio poszczególne cewek zbiot les. Tkanka neri
kanalik kIętV l Stale się przyczvną Powstania tzw. wrodzorrych

nerkowych.

torbieii

Utkanie nerkotw órcze, czyli tkanka nefrotomalna, na krótko przed poroden jest niemożliwa' zanika, dlatego regeneracja tkinki nerkowej w życiu pozapłodowym r.*iq" -y*Z"y ńiązek,między rozwojem nerki i przewodem. śródnercza, z którego brak przez pączkowanie poWSta]e moczowód. w p.zypadku agcnezji nerki rr samców nają<1rza. iest również nasieniowodu i części oddziela W życiu płodow1,m Pierwotna cewa pokarmowa w odcinku końcowym niego do uchodzą odcinka tegoż bokach Ijo oo stronie ńlnei omocinię, allantois. pokar. cewy pierwotnej odcinek końcowy i.'"*.au śróclnórcza i od iego monentu z kole; przegroda moczowo.od' il.;;ilj';; "i* st"t.i"-. ńob.ębie steku powstije jakby na dwa piętra, mniejsze góme stek ;y;;""' lephtm utorcctale, któI; dzieli Z.rtoką moczowo-płciowł, Zwane dLllne nlJeżące, do, odbytnicy i bardziej obszern.. śródrrercza. przewody oraz sinus tłogeflitglis, do której uchodzą omoczrria 292

przeg

membrąn

brąna ąn w Prerws przez nie scu, gdzi, póńl,iejszl Odcho przez kró zatoki mo do te1że z powyżej wykształci w więzad) Niewie dów i prze mezoderm endoderm; tróikąt pę i początko u]ścianaSi( u samcow czyli przed

1

Nerka, po ; tworniejszyr

odstęPstwo

o zarysie ni(

gatunkowo

:

,bylo.Jak w pr

omóWi( rzyka płucne lna i funkcjor kach tysięcy,

całkowicie w

polega na us wych powsta mzmre wywc

W obrębie 1) ciałko l 2) częśćb) 3) pętlę n< 4) częśćdt

onowym/ ] około

d na dwi€

' sięga

po\4/staje fl.

narządu ntota, t1.

narzqdy przyjaj, uź pier-

|oł'!r'e8o.

IworĘ

rt€cznie

oSra-

ia się

kr to

cąli.

renAzbior-

Przegroda moczowo-odbytnicza zrasta się z błoną zamykaiącą stek od zewnątrz, cloacąlis i dzieli ją na dwie części_ górn ą z-uoĄ bioną odbytniczą, nem-

nembrana Wana

analis,

i dolną zwaną błoną moczowo-płciową, membrana

urogenitalis. Już błony ulegają przenrraniu i zaopatrywine PŹez nie twory staią się drożne. Naiomiast częśćpośiodkbwabłony stekowej ń miej. scu, gdzie kontaktuje ona z przegrodą moczowb-odbytni czą, stqe się zawiązkiem póŹniejszego ktocza, p erineum. odchodzący od przewodu śródnercza, drogą pączkowania, moczowód biegnie przez. krótki odcinek równolegle do macierzystego przewodu, po czym uchodzi do zatoki.moczowo-płciowej bardzie]' doczaszkowo w stósunku do uchodzącego również do teiże Zatoki przewodu śródnercza. Ta częśćzatoki moczowo-płciow ej|która lezy pmyżei moczowodu, przekształca się w pęcherz moczo.\^/y. Ż przodu omoczńi wykształca się moczowniĘ urachus, który wcześnie traci światłói Zamienia się w więzadło pęcherza pośrodkowe, Ę, oesicae meiliąnum. Niewielka częśćścianyzatoki moczopłciowej położona między ujściem moczowo', iprzewodów śródnercza jest pokryta dów nabłonkiem prawclopodobnie pochodzenia mezodermalrrego w odróżnieŃu od pozostałej częścizatoki wysłanej nabłonkiem mdodermaln}rm. Ze ścianyo nabłonku mezodermalnym po*"iu'.i" w przyszł'ości tóikąt pęcherza, tigonum oesicae, cewka .o"'o*i ż'eńska, wethrń fiminina iPoczątkowy odcinek cewki moczowej męskiej' urethra masculina sięgający do ujścia nasieniowodów. Z endodermalnego odcinka zatoki moczopłciowej"po#staje u samcó.'V-cel'Yka moczowo-płciowa, u samic zaśzatoka moczowó-płciowa wtórni' przedsionek pochwy, zsestibulum oaginae. w

pielwsz€i

Ą życia płodowego obydwie

NERKA. BEA' po grecku nephtos (ryc. 13Ą nazywana przez dawnych anatomów, ,,naiwy-

jszym trzewiern" - uiscus ekgantissimum ma z rcgl|y kształt fasolowaty. Vo stanowi tu prawa nerka konia, która iest selcowata bądź nerki bydia nieregularnego owalu. Jest to narząd paruysty o t6i:nym stopniu asymetrii unkowo zmienllei nie tylko w zakresie kształtu, ale i położenia(ry.. 138_a; 149). |ak w przypadku rozpatr}.wania budowy płuc wysóce instruującym zabiegiem omówienie jednostki strukturalnej i funkcjónahe;.iego narządu w Postaci płhe:pły.l"89, tak w przypadku nerek podobną rolę oógry.wa jednostka strukturai fuŃcjonalrra rzędu mikroskopowego powie]ana w Zależnoścl od gatulku w set. 1tysięcy, a nawet milionach, zwana nefronern. Nefrony są zlokaliiwane prawie lcie w części wydzielrLiczej nerek określanej jako kora. Czynnośćneironów na usuwaniu z k:rwi przeplywaj4ce1 przez ciałka nerkowe stładników azotopowstałych podczas przemiany metarii. Zatrzymanie tych składników w orgar W}nvołuie iego ZatrL|cie przy objawach mocznicy. W obrębie nefronu wyróżnia się: ciałko nerkowe' corpusculum rcnale, częśó b|iższą kanalika nerkowego (kanalik nerkowy główny), pętlę nefronu (Henlego), częśćdalszą kanalika nerkowego (wstawkę).

Ciałka nerkowe, twory kuliste o średnicy około 120 prm występuja w korze nerek (u człowieka 4,5 miliorra, u bydła 4 miliony, u psa 180'380 tysięcy)' 1. Ciałko nerkowe składa się z kłębka naczyniowego, glomen us oraz z obej.

mującej go torebki kłębka, cąPsul.ł glomeflll| zwanĄ dawniej torebką Bowrnana'

Kłębek naczyniowy iest SPętlonym naczyniem tętniczym o budowie kapilarnej tworzącym sieć dziwną tętn.jczą, rete mirabile arteriosum. Zas|Uguje na uwagę większy przekrój naczynia doprowadzającego, aas afferens, kłębka w porównaniu z wyraźnie cieńszym naczyniem odprowadzającym, uas eJfercns. Ułatwia to filtrację

moczu z obszaru kłębka naczyniowego do śWiatłatorebki kłębka (ryc. 136). Torebka kłębka jest rodzajem kielicha rraczyniowego o podwójnej ścianie w postaci dwóch blaszek, wewnętrznej, czyli trzewnej, przylegającej bezpośrednio do kłębka naczyniowego, oraz zewnętrznei, czyli ściennej.Szparowata wolna przestrzeń dzieląca obydwie blaszki torebki jest je1 światłem,do którego spływa filtrowan} przez Sciany naczyń kłębka mocz pielwotny w ilościwielokrotnie większej od moczu ostatecznego wydalanego przez nerki. W moczu Pierwotnym oprócz nadmiaru wody znajdują się składniki występuiące w moczu ostatecznym, ale również znajduja sie i takie, które

w organizmie, jak np. cukier- Poza tym mocz pielwotny nie zawiera jeszcze tych składników wchodzących w skład moczu ostatecznego, któIe dołączają w dalszych odcinkaclr nefronu. BlaSZka wewnętrzna torebki kłębka jest zbudowana z charakterystycznych komó. rek zwanych epicytami, a tworzących łącznie nabłonek jednowarstwowy płaski. Badania przy użyciu mikroskopu elektronowego wykazuj4, że powierzchnia epicytóW Zwrócona do naczyń iest Zaopatrzona w be]eczkowate wypustki, co zwiększa powierzchnię czynną tych komórek. Blaszka zewnętrzna torebki kłębka też jest dziełem nabłonka jednowarstwowego płaskiego, jednakże jego komórki są nieco wyższe niż epicyty' Nabłonek ten spo' czywa na błonie podstawowej wzmocnionej siecią włókien kratkowych. Miejsce, gdzie blaszka Zewnętrzna przechodzi w blaszkę wewnętrzną, iest określane jako bie. gun naczyniowy torebki' natomiast miejsce, gdzie szpaIoWate światłotorebki prze' dłużasię w częśćbJiższą kanalika nerkowego, nazywa się jej biegunem moczow}.rn' f. Częśćb|iższa kanalika nerkowego (kanalik nerkowy główny) nefronu o śred. nicy 45_60 pm Stanowi przedłużenie światłatorebki kłębka i obejmuje część skłębioną, pars conooluta, oraz częśćptostą| Pąrs recta (ryc. 736_2). w obydwu czg ściaclr kanaljk nerkowy główny jest zbudowany z nabłonka jednowarstwowego izo pryzmatycznego' Rąbek szczoteczkowy znajdujący się na powierzchni komórek bi* rze udział we wchłanianiu Wody i cukru, Z moczu pielwotne8o ZaśWydala do moczu ostatecznego iru1e substancje pobrane z krwi. 3. Pętla nefronu ma cZęśćwąską o średnicy 10-17 pLm zbudowaną z komóret płaskich i częśćszeroką o śIednicy 25 40 pm zbudowaną z nabłonka jednowarstwoWego izoplyzmatycznego| ale pozbawionego rąbka szczoteczkowego' Pętla nefionu wchłania wodę, przyczynia się więc do zagęszczenia moczu (3 5). 4. Częśćd.a|sza kanalika nerkowego (wstawka), o średnicy 35 55 pm ma światlo większe od kanalika nerkowego głównego i Stano$'i końcowy odcinek nefronu (ó) Sciana odcinka dalszego karralika (wstawki) jest zbudowana z nabłonka jednowar Stwowego izopryzmatycznego bez rąbka szczoteczkowego, a jego światłow czgści końcowej jest powtórnie skłębione. W tyrn odcinku nefronu formuje się m@ Zostal-rą Zatlzymane

ostatecznv.

A*torebka wl .- - warshva podst

':,a,-t'iż'mj, ofającq i odprńwac

dzyptarowyrh r

-

r.

tub,

brebki ttuszc,

1- ciałko nerkot

- cewka zbio.cza,

I

rerek DbeiLana.

nei vagę

aruu rac'ę .bka Vóch

tczy-

pbvIany

hego

B się

ltóIe I nle

Ryc. 136. schemat wewnętrznei budowy nerki

1;jn""'i:J.'::T*:,'.koran€rki,c;D ldzeńnerki'C-warstwapodkolowa;E-warctwaPośrednia; a, a,- t. i ż' międfyPłatowa. b, b, t' i ź luko:v.1::c -t mĘdzyPlatowa; d kłębek z tętnlczkami doPlowa-

r-.ń.'u'.|iJ".i".1o",p".."o,.,. u' **ff"iliH:x;:ixi:ff.;.łi:j::::::y."::.^':j.*ł"**".yó lJ:|ij:ł!:*l, l.'i*. ff ;ij ji:"J:i. il;;;;;;" ; ;."':łlii:il;:;1T;:ff' ;i#:: 1.cialko nerkowe' 2- częst "Hętio"u,iu''uiita gl.i-""só; s,i, ś- P*l" nefronui ó częśćdalsza (wstawka)' 7 $/ka zbiorcza; 8 _ Przewód brodawkowy; 9 _ b."a".ti l . "".r."*" |J; ";;;;;;;fi -*''ch nerkowy

Między nefronem a drogami wyprowadzającymi mocz pośredniczy krótki kanalik ' łączący. Dalsze odcinki wewnątrznerkowyclr dróg wyprowarlzających mocz to cewki

I

kow

nerkowe Proste, mniejszego i większego kalibru i cewki zbiorcze (ż), które nastęPnie zespalaja się w przewody brodawkowe, ductus papillcłres (8) uclrodzące puńo.q nakroskopowo widocznych otworów na polu sitowym, area cribrosa, btodawki "u ner. kowej, papilla renalis (9). Nefrony są rozmieszczone W walstwie powierzclrniowej nerek zwanej korą i ona to stanowi częśćwydzielrriczą nerki- Natomiast początek dróg wyprowadzających gromadzi się w obrębie położonejpod korą warstwie rdzeniowej, zwanei krótko rclzeniem nerli.

(2),

e

wsp(

Pod' względem opisowym wyróżnia się w nerce powierzchnię dogrzbietową,

.

do niej powierzchnię dobrzuszną , faciis aentralis facies. do'rsalk, oraz (ryc. 137). Wypukły 'przeciwległą brzegboczny nerki (c), margo latcralis, Przeciwstawia się Jekko wklęsłemu brzegowi przyśrodkowemu , margo met\ialis. Przedrri korriec nerki to ina czej jest

biegun doczaszkov,ty (a), extremitąs cranialis, tylny koniec Z'aś, extfenitas cauclalis, stanowi jej biegun doogonowy(b). Na brzegu przyśrodkowym zrrajduje się poc1łużnieustawiona szc7'e]]na 7'wana wnęką nerkową Q), hilus renalis, a ta z końi wiedzie do zagłębienia t\Ą,ol.Zącego zatokę nerkową, sinus rcncłlis' Przez wnękę nerkową Wnikaią do rrerki silne rraciynla krwionośne t. i ż. nerkowa. Tędy też opuszczają nerkę moczowód oraz naczynia limfatyczne (1 3). Zatoka nerkowa nrieści w sobie miedrriczkę nerkową bqdź

ptlczątkowe rozgałęzienie moczowodu oraz mniei lub bardziej obficie spowitc tłuszczową odgałęzienia uprzednio wymienionych rraczyń krwionośnych.

ikajq

Ry.

wylostek o8o

b6 a

l,

Ryc. 137. Prawa i lewa nerka kota. Widok powierzchni dobrzusznej

doc,rszkow), nerki; _koniec

2.

b

1

- aorra

bl

jej koniec doogonowy, c _ brzeg boczny

t' i ż' ncrkolt,a;3 moczowód lĄ'vchodzący z rvnękj

296

nerkowcj;1 zz' podtuebkowc

14

-

t'

jqdrow.

lik

/ki

e )cą

er-

*:i*ry"':{r}."#ilŁ:#:;1lll"fi }ff#j*}:*tri"f p"i jio-"i"t.#l'"ii"T]':i. ..T::';:illT:Ti wspomniinych

""T:-'#.Ti;

krótkim przebiegu

na ch I

vą'

297

Wnikaią do lewej lub prawej nerki (11, 12). Jedynie u kota i świni nerka prawa i lewa Ieżq na tej samej wysokości. Pies i koń mają prawą nerkę bardziej wysuniętą do przodu niż nerkę lewą' Swoiście odmienne położenie nerek Przeżuwaczy jest nastęPitwem silnego IoZIoStu żWacza, który spycha lewą nerkę na Stlonę prawą. Układa się ona nieco ku tybwi w stosunku do nerki prawei. Nerka lewa przezuw aczy, na podobicństwo rrerki wędrtrjącej, jest objęta krezką otrzewnową. U mięsożernyclr nerka lewa w porównaniu z nerką prawą jest bardziej ruchoma i przesuwalna. Powierzchnia grzbietowa nerki przyrasta Za pomocą tkanki łącznej do słupów i mm. lędź#iowych bąc1ź do powięzi biodrowej. Tak umocowane nerki s4

grzebi<

PłatóW w posti nych, a

pterwol niedźw płatów

rozgałę:

dynczą

Plzepony

p.,ykłude. narzqdów Zcwnątlzotrzewnowyclr. Pozaotrzewnowy tłuszcz okołonertowy określany jako torebka tłuszczowa nerki, capsula adioposa rcnis, w zaktesle

stopnia rozwoju jest cechą gatunkowo zmienną. Za|eży to również od stanu odżywienia zwierzęcia' Torebka tłuszczowa odgrywa dwojaką rolę mechaniczną, jako walstwa ochronna i stabilizująca nerki, oraz czynnościową, jako substancja Zapasowa' Silr-Ly rozwój torebki tłuszczowej charakteryzuje świnie i przezuwacze, mlerny IoZwój cechuje mięsożerrre, a słaby _ konia. Bezpośrednio do miąższrr rrerki przylega torebka włóknista nerki, capsrłla fibtosa renis (iyc.136_.Ą). Warstlt'a powierzchniowa torebki włóknistej obfituje we włÓkna klejodajne, przy nieznacznym udziale włókien sprężystyclr. Bardziej lużrro utlana i waIStWa Wewnętrzna torebki wlóknistej zawiera nieliczrre włókna mięśniowe gładIie' l Naczynia krwionośne zdązające z obszaru nerki do torebki włóknistej lub torebki tłuszczowej przyczyniajĄ się także do sihiejszego umocowania torebki. Na obszarze zatoki nerkowej torebka włóknista przechodzi bez wyraźnej granicy w przydarrkę miedrriczki nerkowej' W miąższtl nerki wyróżnia się ułożoną powierzchownie korę nerki (B) oraz uło. żony pod nią rdzeń nerki (C, D). Na granicy między korą i rdzeniem kładzie się cienka WaIStWa o zabarwieniu czelwonym lub fio]etoczerwonym Zwana warstwą Podko' rową, sttątum subcorticąle (C). Zwrócony W Stlonę zatoki nerkowcj rdzeń o zbieżnie ustawionych podłużnych promienistych smugach jest jaśniejSZy, szaloczelwony' PoZa lozwalstwieniem niąższu nerki na korę i rdzeń, co można by nazywać zróz. nicowarriem poziomym, istnieje jeszcze zróżnicowanie pionowe- Polega ono na podziale na mniej lub bardziej wyraŹne, gatunkowo zmierrne płaty nerkowe, nazy' warre również nereczkami, renu i, ze względu na ich przeszłośćrozwojową. Płat ner. kowy przyjmuje kształt Piramidy, o podstawie zwróconej peryferyjnie, a części wierz. chołkowej w stronę miedrriczki nerkowej. Podstawę piramidy tworzy kora; częśćwie' rzclrołkowa' zakończona brodawką nerkową, jest wytwolem rdzenia. Wypustki kory nerki wciskające się między piramidy rrerkowe na obszarze rdzenia nerki tworzą słupy nerkowe, stanowiące granice zarodkowyclr nereczek' W odwrotnym kierrurku, q. rlj rclzenia do kory nerki, wnikają pasmowato ułożonepęczki cewek zbiorczych zwane promieniami albo wyrostkarni rdzennymi' Tworzą one częśćpromienistą kory, pars radiata, plzeciwstawianą częściskłębionej, pars cotuolttta, tejże kory. Na

powierzchni brodawki objętej kielichem nerkowym' calix renalis' wyróżnia się pole którym Widnieją otwory brodawkowe, foraminl papillaria, stanowiqc€ iito-e, '-'u rrjściaprzewodów brodawkowyclr (6, 9). U mięsożernych, owcy, kozy i konia proces wzajemnego ZesPolenia płatów nerk} wych posunął się dalej niź w przypadku świni, człowieka i bydła- Brodawki nerkowe w'pieiwszym zespole ssaków tworzą wspólną brodawkę występujĄcą jako ciągĘ

Stosr to nerka

sób niek

jak i

nr

swo)ą ln kową gł;

kory ner rze rdzel niem san nerkowyr Proces

owcy, ko; Uległ zat wspólrrą,

Na

obr

dwa ukła< moczowo( ukłaclem r przewody wywodz4c dróg wypr W korzr bliższe 1 da prosty częś nefronu ora częśćprorr większą cz'ę

Skoro krew unna, nie zd rua czyma 1

z

korytem

u człowieka około 1500 li

lewa

ądo Stęp-

a się odoerka

pów

ki są )ner-

resie

wiewar-

tozrosa ikna (ana

tkie.

ebki rucy

uło. nka

l*"-

żnie

nerkowy, cńste refla.Iis (ryc. 153_c). Niezależnie od Stopnia zespolenia nerkowych' których śladem istnienia Są czasami tylko naczynia krwńnośne W postaci tt. i ż'ż:'. międzypłatowych o typowi,tn przebiegu, nerki ssaków udomowionych, a także człowieka mają charakter nerki pojedytrczej w przeciwieństwie do nerki Pielwotnei będącej nerką złożoną.Występuje ona u takich ssaków iak walenie, foki' niedźwiedź polarny, wydra. Nerka złożona zbudowana iest z szeregu samodzielnych płatów nerkowych, czy|i nereczek, które na kształt winnego grona są umocowane na rozgałęzieniach naczyń i moczowodu zakończonych kielichem obejmującym pojedynczą brodawkę odpo*iedniei nerki. Stosunkowo najbliżej nerki zlożonej zna1duje się nerka pojedyncza bydła. jest to-nerka wielobrodawkowa pobrażdżona, co wskazuje że jĄ płaty zrosły się w spo. sób niekompletny zarówno w obrębie kory pokryĘ charakterystycznymi bruzdami, jał i na obszarze rdzenia, gdzie poszczególne brodawki nerkowe zachowują swoją indywidualność (ryc' 149). Następnie należy wymienić nerkę wielobrodawkową gładką Qyc. 146) wszystkożemych: człowieka i świni.Gładka powierzchniowa kory nerki pozornie zrywa z samodzielrrością płatów nelkowych, iednak na obszane rdzenia nerki zachowuie się wyrażny podzial na p|aty wyrażaiący się istnieniem samodzielr-rych brodawek nerkowych, z których każda jest objęta kielichem grzebień płatów

nerkowyrn (d).

PIoceS postęPującego scalania

płatów nerkowych poszedł na'datej u psa, kota' kozy i konia, u których występuie nerka iednobrodawkowa gładka (ryc. 153)' zatarcil podział' na brodawki nerkowe, które Zespoliły się w brodawkę co w nastęPstwie spowodowało zjawienie się grzebienia nerkowego (c). Na obszarze nerki, która iest gruczołem cewkowym zł.oż:,onym,mozna wyróżnić a układy kanalików albo cewek _ układ autochtoni czrry oraz układ pochodzenia dowego. Pierwszy układ w postaci nefronu już- został omówiony i on iest moczotwórczym. Układ drugi replezentowany przez cewki zbiorcze oraz brodawkowe staru^/i inwazię w obręb właściwegoutkania nerkowego :go się z neflotomów, odgałęzień moczowodu, które Stanowią początók

0w.y-

g

W

wyprowadzających. kolze nerki, takie składniki nefronu, jak ciałka nerkowe, kanaliki nerkowe kręte' i dalszego rzędu są określane łącznie iako częśćskłębiona' Natomiast odcinek

częśclb|iższĄkanaliką nerkowego (głównego) i początkowe fragmenty pętli oraz początkowe odcinki cewek zbiorczych tkwiące w obrębie kory tworzą jej Plomienistą. Z kolei warstwa podkorowa oraz właściwyrdzeń zawiera1ą ;ą częśćpętli nefronu, cewki zbiorcze otaz przewody wyprowadzaiące. r

NACZYNIA I NERWY NERKI kew Stanowi ,,surowiec'', Z którego na obszarze nerek wytwarzany ]esr mocz/ nie zdziwi nas niezwykle intensyt.ne ukrwienie nerek oraz rozległa powierzchcryTna utworzona przez komórki kory nerki, pozostaiące w bliskim kontakcie naczyniowym krwi' Obliczono, że przy produkc].i dobowej moczu wynoszące' około 1500 cm3 przepływa przez nerki w tym Samym czasie 1500 litlów krwi.

Ilozmieszczenie sieci nefronów oraz początkowych odcinków dróg wyprowadzają.. vch lr Postdci cewek wpłr lt a |].] StoŚowne rozmie:zczenje sieci nat zr niowej' Silna t. nerkowa, zmierzająca najkrótszą drogą od aorty przez wnękę nerkową do wnętrza nelki, uprzednio podzieliwszy się na kilka odgałęzień, oddaje tt. międzypłatowe. Zgodnie z nazwą układają się one między sąsiadującymi płatami nerkowymi w obrębie słupów nerkowyclr. Na granicy rdzenia i kory nerki tt' niędzypłatowe zaginają się łukowato 1przedłuż'ajĄ Się \'V tętt-ńce Zwane tt. łukowatyni, aa' ąrclr&tae. Na obszarze kory od tt. łukowatych odchodzą tt. międzypłacikowe' ,ła. interlobuląres. Mianem'płacika określasię niewielki obszar kory zaoPatrywany PIZeZ tętnice. Płaciki rnleszczą się w obrębie częściskłębionej kory (ryc. 139). Od t' łukowatej (b, b') biegnącej ponad podstawą piramidy odchodzą liczne tt. międzypłacikowe (c), zaopatrujące płaciki, któIe wyróżniamy w korze dzięki przenikającym do niej promieniom rdzennym częścipromienistej kory. Każda Z tt. międzypłacikowych oddaje szereg odgałęzień doprowadzających krew do kłębków nerkowych, jakimi Są tętniczki kłębkowe doprowadza1.ące, artetiolae glomerulares affercntes. Kazda z niclr wnika do ciałka nerkowego na jego biegunie naczyniowym, polus l:ascularis, i ulega kapilaryzacji. Krew z kapilarów kłębka tętniczkami kłębkowymi wyprowad zai4cymi, ąrteriolae corpusculares efferentes, oPuszcza ciałko nerkowe w pobliżu jego bieguna cewkowego, poltts tubularis, tętniczki łączą się w jedno naczynie, któIe następnie Zaopatluje włosowate sploty dookoła kanalika' Prostoliniowy przebieg cewek rdzenia nerki usposabia do podobnego układu tętniczek rdzenia, arteriolae medulltlres s' tłtterioląe rectae. Ptzy1muj4 one dwojaką Postać' PIZeWażnie Są to tętniczki, które Stanowią odgałęzienia tt' łukowatych. Rzadziej tętniczki będące przedłużeniem tętniczek wyprowadzajĘcych kłębków (ryc. 136_g). Tętnice korowe ptzeszywające, {ła, cortic&les petforuntes, przeb1.a1'a torebkę włóknistą i jako tt. torebkowe, aa. capsulares, wkraczają na obSZaI tolebki tłuszczowej. Zaopatrzenie krwionośne nerek pod względem czyrurościowym można podzielić na nac'ynia funkcionalne, urca publica, oraz naczynia odżywcze, aasa priaata. Do pierwszych należą tętniczki doprowadzajace i odprowadzające kłębków, do drugich należą tętniczki kapilaryzacji. Naczynia żylne nerek w zasadzie towarzyszą naczyniom tętrriczym. Brak odpowiedników żylnych kłębków i tętniczek kłębkowych. ZyIy WystęPujące pod torebką moga przybierać kształt źyłekgwiazdkowatych, aenulae siellaiae. Wsżystkie uchodzą ostatecznie do ż. nerkowej wpadające1 do ż. głównej doogonowei. Naczynia limfatyczne nerki otaczają ciałka nerki, irrne tworzą sieci towalzyszące naczyniom krwionośnym zarówno kory, jak i rdzenia. Peryferyjne naczynia chłonne nerki zachowują łącznośćz naczyniami chłorrrrymi torebki włókniste1 i torebki tłusz. czowej nerki. Nerwy nerki wywodzą się z współczulnego splotu trzewnego, plexus celiacus. Jedna dająca się prześledzićgałąźwychodzi Z n. trzewnego mniejszego, n' splanchnicus lninor. Nerwy te tWoIZą sPlot nerkowy, plexus renalis, otaczający t. nerkową j. Łowarzyszą jej rozgałęzieniom. Przecięcie nerwów nerki powoduje wzmożone wy. dzielanie l:i.oczuI z czego wynika, że układ wspÓłczulny hamuje wydzielanie moczu' Prawdopodobnie nerki są unerwione przywspółczulnie przez n. błędny, n' angus. Miałby on działanie pobudzające wydzielanie moczu.

300

-

Ryc. 139. A - torebka

I

w

b, b'- t. i ż' iu (zki i ży]ki Prosk h.8ająź tolebkov do sieci kapilarncj

Y-

)fl.

q.

lz !.e

F-

F,

o-

Ryc. 139. Schemat

.

wewnętrfnej budowy kory i plzyle8łych do nie]' u.alstw ldzenia nerki

wIóknista; B

- kora nerk| c.

D

Idzeń nerld międzypiacikowa; d - kłębek' e naczynia włosowate vr'arstwy korowej' f tętnii łlki proste (od naczyń łukowatych); g iętniczki i żylki proste (od naczyń odPlowadzających klębka)j torebkowa; i t. torebkj t|uszczowej; k,l - źż.rniędzPłacikowe' m - 8ałęzie tętnicz€k doprowadzających kaPilamei kanalików; 7 ce\^/ki zbiorcze

,

i'or€bka

b, - t. i ż. lułowatej c

-

t.

DRoGl oDPRoWADzAJĄcE Mocz Drogi odprowadzające mocz, tj' cewki zbiorcze, miedniczka nerkowa i moczowód sq pochodnymi przewodu śródnercza. Moczowód powstający na drodze p4czkowania z przewodu śródnercza jest pod względem rozwojowym tworem obcym w stoslrnku do nerki. Wrastając w obręb utkania nerkotwórczego moczowód rozszerza się w miedniczkę nerkową. Również pochodzenia moczowodowego są wpronrieniowujace się w utkanie nerk| cewki zbiorcze oraz produkty ich zespolenia w postaci przewodów brodawkowych. Ponieważ ostatnio Wymienione struktury były już omawiane przy budowie nerek rozpoczniemy opis dróg wyprowadzających od miedniczki nerkowej, przez moczowód właściwy,pęcherz moczowy i cewkę moczową.

MIEDNICZKA NERKOWA, PELVIS RENALIS Miedniczka nerkowa jest roZSZeIZoną częściąmoczowodu w postaci spłaszczonego zbiorniczka umieszczonego w zatoce nerkowej (ryc. 144 d, h). Zadaniem miedniczki jest plzyjmowanie moczu spływającego przez przewody brodawkowe i bezzwłoczne przekazywanie go do moczowodu. W zależnościod tego, czy w grę wchodzi nerka jednobrodawkowa (pies, kot, owca, koza, koń) czy nerka wielobrodawkowa (człowiek, świnia), miedniczka obei muje brodawkę bezpośrednio bądź tworzy szereg zachyłków zwanych kielichami nerkowymi, caliccs renales, z których każdy obejmuje odpowiednią brodawkę. Mówiąc inaczej, w nerce jednobrodawkowej miedniczka jest bezkielichowa, bo sama zachowuje się jak jeden wielki kieliclr. Natomiast w nerce wielobrodawkowej występuje na ogół tyle kielichów, ile jest brodawek. Bydło ma również nerki wielobrodawkowe, ale tu nastąpiło inne rozwiązanie. Kielichy nerkowe bydła obejmlrjące poszcze. gólne brodawki nie są produktami miedniczki, bo jej tutaj brak. Są one natomiast zakończeniem poszczególnych rozgałęzień moczowodu' Rozgałęziony moczowód bydła zastępuje blakującą miedniczkę (ryc. 140).

Mied rworzy wane wł zowa, tu,

.ł

jest typo,

jak począ

IoZwinię1

rurowate wane w

s

Kielicl

mniejsze krótkie, ol nerkowe z poł4cze nerkowe.

Moczowóc wodzi go c wód właś

pośreclrrictl

układajq sil zm|erzaJą

C

Sranrcy sz)

Częśćbruu

gdzie krzyż

ź. głównej w obręb fał biega poprz Zasadnir

danki, trój1 podłużna o fałdach wys wodu konia

Pęcherz moc

nicy na spoje

kształt i zasi ksztalt wielki Ryc. 140. PreParat korozyjny kie1ic1,rów nerkowych i moczowodu bydła

a noczo$.ó.l' b kielich}'

]]elkowe; c _.L1gałęfienia doczaszkolr,e i doogollowc moczowodu

302

(1), określalr1

częśćpęcherz

dłuża się w p

ma troiwalstwową budowę. Zewnętrzną walstwę ;e] ściany przydanka, tunicą adzlentita, środkową .Lpi"""..tJwane włókna mięśniowe gładkie, tunica musculańs, "t.ąpo błona oraz wewnętfzną ślu. wysłana. nablonkiem.wie|owarstwowym przeiściowym, który Ti: !:.,:,.-'i:::', dróg moczowych. Sluzówka miedliczki lonia, pojobni,e ]:i.^1|-1:y-] li'.1y:l. poczqtl(owy:'1odcnek śluzówki moczowodu iest wyposazona w szczególnie dobrze ]a-K rozwinięte gruczoły śluzowe. Stosunkowo mala miełniczka nerkowa konia ma dwa ruIowate uzuPe]nienia w. Postaci zachyłków końcowy ch, recessus t",-i,ot"", wan€ w stronę bieguna przedniego oraz tylrrego "ui|ł nerki (ryc. 153_b i. Ne|lcny nerkowe, iesli sa, m084 WyStęPoWdć w dwóch postaciach jako |ielichy nuriejsze i kielichy większe. Kielichy nerkówe mniejsze, ,oiic"" re,alei minores, są kótkie, obejmuja odpowiednią brodiwkę i uchodzą i,tprost do mieaniczki. Kielichy nerkowe większe, calices renąIes majores, zgodnie i rru,'*.ą.ą ah,gl" i powstaiń kie|ichów mniejszych' Zaźwyc:zai"1eden kie|ich obei.m u;e dwie brodawki :ł11..T" nelKovr'e' t'udowa ścianmiedniczki nerkowej i kie|ichów jest taka iak moczowodu.

-.'*:o*::1..,:*owa rwolzy fq,cznotkankowa

MoczoWÓD, .iRETER b"tynuacię miedniczti nerkowej. Przyjmuje z riej

tnocz i przeU bydła przy- braku miedniczki nerkowei móczo'.ocz:Y:co produkt zespolónia ;dg;łęZień ":"::.:' *i:1:l onlch,Vem krelichóW do brodal vek nerkowych. -.""o;od".;;.i;;;il;;; Moczowody p.a_y i le*y przyśrod kowo ocl.nerek. Zacho*"ią.ilJ..-",l. ::::iT!:,-".*":wo, moczowego' łtórego grzbietową ścianęprzebijaj4 skośnie "uiJ"i ,-1: na ,szyjki|ę.n:"" pęcherza, ceroix óesicae,'i;u!o t.'o',o,..o,"";;*;;;;G;;.-i;T-.';;. pars abdoń.iialis, T:::T1.^T:":.-:'*ll, .przylegi do mm. lęazwlowych, ....o"I o?""l"i' z duź:yrrri odgałizie'niami ao,iy bi,,ls,nei ó,a, ii^*rl"^:: :1 Częśćmiedniczna moczowodu, po,' p"l,i,o, *ńu",u .8J:T:]' l.oqo:o-ej. obręb fałdu qłc|o.wego, plica genitalis. W drodze ao pę.ń"."u l..,.'o-"go p.'". ga poprzecznie i bocznie do nasieniowodu ksadniczo 1rójwarstwowa ściana moczowodu składa się z łącznotkankowej przytki, hójpokładowej mięśniówki gładkiej (zewnęt.'"u i -"*"ę..Zna WaIStwa a oraz środkowaWarstwa okrężna) błony śluzowej o podłużnych wysłanej nabłonkiem przejściowym.-oraz Początkowy odcinek jluzówki moczo. konia obfituje - g,uczo|y śluzowe.

:^u1^..::11] fl^",..1:.|1..i:''.

PĘcHERz MoczoWY, VEsIcA UBINARLA ,cYsrF,) erz

moczowy (ryc. 142) jest zbiomikiem moczl, Leżly u obu płci jamie w miedponiżej odbytnicy, a u samic pod pochwą.

Jego r:P::,T: '-.^1^"].'1i:"'":ów ,!.zv Miemie wypełniony pęcherz ma .']p:e?cytr}"ny' :g .wypelrrienia.'l9p:" się Wlel|Qe| Wyróż:nia w nim szczyt a|bo wiórżchołei, aPex aes.Cae określanyrównież szczyt,.Tertex aesicaź, który przechod,zt w zasadniczą .jako lrzon€ m pęcherza, c.orpus oesicae ę1. T,zon pęcherza prze. : T:i:..:1-1T: się w przewężenie zwane szyikq pęcheiza, ,,-i, ,,,i,o, 1s;; ń;;"i.ńt.; .1

aqą jest cewka m oczowa, urethtą'.Na szczycie pęcherza znajduje się bliznowaty twór, bardziej. wyraźny u młodych Zw\erząL kióry pozostałościąpo

lest

zobliterowanym

przew.odzie omoczni zwanym moczownikiem i4). )crana PęcheTZa moczo$.ego obejmuje trzy zasadntcze walstwy: błonę śluzowq wtaz z podśhzówką' błonę mięśniową, przydankę i błonę surowrczą. ^

nla

I

zÓw

moc rzą (e).

I

moci cąe I kątel

moci Wier grzel u by( lus st Przel: właś 8ranl'

ważn

nętrzI

Ryc. 141. otwarta szyjka pęcherza moczowego o8iela z Początkowym odcinkiem cewki moczowej o moczowego, b - uiścicwetĄ,ńęirzne cewki nocfoivej' c częsc }ręcherfa . -".łrto Przedste|czowa cewti]

d cfęśćmicdniczna ce\Ą,ki; e - moczowód; f. słuP mocfowodowy' g - ujs.i," h barika nasieni& wodu; i Pęchelzyk nasienny; k końco.lvy odcin& nasieniolr,odu; ]". p.i"*al'Tlo.'o*o.1u' *|a"r";q.y Pęcll€rzyka nasien. l1e8:' m .'p|zcwod wyiryskowy' n wzgórek nasi€nny, o gruczol krokowy 1, 2 dwie warstwy nrięśniówki Pęche|za; 3, 4 - dobrzus;e i dogrzbietil,we pęczr
podłu z sobe Szikę

pęchel

nych

1

Ęko r

się do

tworzą wierzc.

do ślu Wielko

z przeł'

w zalez

niach 3

włókna

-Or

Otrzew pęcherz prawe I

ściany b

Ryc' 142. Wnętlze Pr.óżnego pęcirelza moczowego

1

usul]ięcir'r ściany dobrzuszrrej pęcherza

konia po

Ś/śz'yt Pęcherfa; 2 - trzon Pęch(]lfa' 3 . szvjka pęche'a b]ifna.Po moczowniku; 5 ujście noczowodu ]c;e8oj ó - Iald mocfowodowy,7 - grzebień cewkowv;8 h.ójkąt pęche;a;9 -shl moczowodowy prawy

4

304

btzeżng pozaplo w)4n w

czynne \ Rówr Powstai€

stanowi

- Błona śluzowaw pęcherzu opróżnionyrn tworzy |iczne fałdp do czego Przyczy-

dobrze rozwinięta błona podśluzowa. Jedynie w obrębie trójkąta pęcherza śluńwka jest gładka, bo brak tu podśluzówki. Trójkąt pęcherza wyznaczają ljścia moczowodów, których końce, penetruj4c w zbieżnym ułożeniu szyikę pęcherza, tworzą wzniesienia śluzówki w postaci słupów moczowodowych, columnae ureteńcae (9)' Uiścia moczowodów, ostią ufeteruln (5), prawego i lewego' kończą zasięg słupów noczowodowych' a ich kont}.nuacią są fałdy moczowodowe śluzówki' p licąe uretericae (6), które zachowując kierrrnek zbieżny słupów spotykajĄ się z sobą pod ostrrn |ątem w płaszczyźniepośro'dkowej. Wspomńane słupy moczowodowe oraz fałdy ltoczowodowe ograniczaj4 trójkątne pole śluzówki naz}.wane trójkątem pęcherza (8). Wierzchołek trójkąta pęcherza przedłużasię ku tyłowi w fałd cewki mo czowej zwany grzebieniem cewkowyrn' crista urethralis (7) szczegó|rue dobrze wykształcony ubydla. U samców Wspornrridny grzebień kończy się wĘórliem nasiennym, collicihs sembtąIis (ryc. 141_n)' Błonę śluzowąpęcherza pokr}.wa nabłonek wielowarstwy Ptzt)ściowy,który zapobiega wchłanianiu Się tru'ące8o moczu. Pod nim leży walstwa ś|uzówki, która w postaci tkanki łącznej wiotkiej przechodzi bez wyraźne1 w podśluzówkę o takim samym utkaniu. - Błona mięśniowa pęcherza o grubych włóknach mięśniowych gładkich' przeesowatego kształtu, iest tró'Warstwou/a. Wyróżnia się w nie| warstwę ZeWpodłużnąalbo skośną'warstwę środkową poprzeczną i warstwę wewnętrzną przy czyrn Pęczkr warstwy zewnętrznej i wewnętrznei spętlaią (3) się sobą na obszarze warstwy środkowej mięśniówki. Wierzchołek pęcherza oraz jego otaczają łukowate pętle mięśniowe. Są one szczegóJrrie ważne w obrębie szlki Za jako konstfukcia zamykająca pęcherz. ogół mięśnipęcherza' przeciwstawia. pod względem czynnościowym m. zwieraczowi pęcherza, przydatny nie o Wtedy, gdy działając jako m. wypieracz moczu| m, iletrusor uńnae, przyczynta 'est do aktywnego opróżnienia Pęcherza. Mają one rówriez znaczenie statyczne' nia się

obudoy/ę pęcherza w okresie magazynowania moczu. Zewnętrzna po. w każdym stanie wypełrrienia gładka w Przeciwstawieniu śluzówki, która przy skurczu PęcheIZa tworzy szere1 nieregularnych fałdów. Pęch€rza dostosowuje się do jego zawartości, podobnie jak się to dzieje em. Sciany pęcherza moczowego są bardzo rozciągliwe, dlatego ich grubość ależnościod aktualrLego wypełnienia pęcherza waha się np. u człowiekiw graLch }15 mm' Warto rówrueż' dodać, że w sąsiedztwie włókien mięśniowych biegną sprężyste, które łqczą się w sieć. - oslonę zewnętrzną ściany PęCherza tworzy' obok przydanki błona surowicza. okrywa wierzchołek i trzon pęcherza i tworzy jednocześnie więzadła (ryc. 151). Należą fu więzadła pęcherza boczne, ligg, aesicae lateralia (d), i lewe. Są to zdwojenia otrzewnei sięgające od ściany bocznej jamy miednicy do bocznei pęcherza. Fałd otrzewnowy, jakim jest więzadło boczne w swojej części przedniei, zawiera resztkę zobliterowanei t. pępkowej, określanej w życiu łodowym jako więzadło obłe pęcherza, lig. teres r:esicae (d,) ' W życiu płodoWięZadła boczne pęcherza pojawiaja się jako fałdy otrzewnowe obejmujące wÓWczas tętnice pępkowe, prawą i lewą. ież' w życitt płodowym, jako twór o innym niż ostateczne przeznaczen|t przyszłe więzadło pęcherza pośrodkowe,lig. ue sicae meiliątim. Pierw otnie ono krezkę cz)mnego w życiu płodowym moczownika. W życiu pozapłodoia pęcherza jest

Wym dawna krezka moczownika przekształca się w więzadło pęcherza pośrodkowe i W Stanie najbardziej zbliżonym do sytuacji wyjściowej zachowuje się tylko u mięsożernych (ryc. 767_2). Sięga od powicrzchrri brzuszrrej pęcherza do ściarrydolnej brzuclra ci4gn4c się wzdłuz niej aż do pępka. U pozostałych gatunków przedni brzeg omawianego WięZadła nie wychyla się poza wierzchołek pęclrerza.

.

CEWKA MOCZOWA, UBETHRA

Jest to narząd wyraŹnie zróżnicowany płciowo. Ponadto cewka moczowa wykazuje ścisłepowiązania zarówno morfologiczne, jak i funkcjonalne z narządami płciowymi, zwłaszcza u samców' Dlatego szczegółowe omówienie tych t.iĄ,'orów będzie dokonane przy odpowiednich narządach rozrodczych. Obecnie Zostaną podane jedyrrie ogólne zasady budowy cewki moczowej samców i samic. . Cewka moczowa męska (ryc. 1'ł1) stanowi korrtyrruację szyjki pęclrerza moczo.

wego' Rozpoczyna się ujściem cewki moczowej wewnętrznym, ostiuffi urethrue ittenlum (b) na szyjce pęcherza i kieruje się wzdłuż spojenia miednicznego ku tyłowi' Początkowy odcinek cewki, bardzo krótki, działa wyłącznie jako droga moczowa i nazywany bywa cewką moczową właściwą'Odcinek następrry, bardzo długi, prze. wodzi zarówno mocz, jak i produkty płciowe, działa więc jako cewka moczowo. -Płciowa. Granicę między cewką moczową właściwąa cewką moczowo-płciową wyz.r\acza wzgórek nasienny (n)' Jest to miejsce, gdzie do cewki moczclwej uchodzą nasieniowody. W ten sposób cewka moczowa, poczynając od wzgórka nasiennego, stała się drogą przewodzącą nie tylko nrocz, ale produkty płciowe samcze w postaci nasienia, sperma (ryc. 160). Cewka moczowa żeńska (ryc. 151 -f) służywyłącznie do wyprowadzenia moczu. Mimo że jest Stosunkowo krótka, to jako droga moczowa jest dłuższaod cewki moczowej właściwejsamców. Rozpoczyna się, podobnie jak u samców, na szf' ce pęcherza ujściemwewnętrzrrym cewki moczowej (f'), a kończy ujściemzewnętrz" nym cewki moczowej (f'',), otwierającym się do przedsionka pochwy/ pestibulun aągin&e,71a jego granicy (ryc. 185-g)' Umięśnienie cewki moczowej iest dostosowane do umięśnieniaszyjki pęcherza i tworzy dwa układy podłużny i okrężny. Mięśnieclkrężne łącznie z m. cewkowym, m- urethr&lis, któIy jest PoPrzecznie prążkowarry, tworzą wspólny n . zwietacz eewkjl moczowej, n. sphinctet urethrąe. Długośćcewki moczowej żeńskiej wynosi u pv, świnii konia 6_8 cm, u bydła 10_12 cn.

NARZĄDY MoczoWE MlĘsozERNYcH Nerka mięsożernych iest kształtu fasolowatego (ryc. 143)' Ulega ona duźym walra. niom p.ld wzg|gdem r,l iel|osci i cięźcru' U psów występuje znaczne zróżnicowanie w zakresie wielkości.Przeciętna masa nerki psa wyrrosi 40 60 g. W większości przypadków nerka lewa jest cięższa od pra' wej' Nieznaczna asymetlia dotyczy rówrrież topografii nerek. Prawa osiąga swyn przednim biegurrem XTI żebro, tylnym układa się na wysokości II_III kręgu lędźwlo wego' Nerka lewa w stosurrku do prawej przesuwa się nieco ku tyłowi. 306

l_t.ner

Nerki

wykazuj4 stosunkow

nieco spłas

rokość27pewnej as; wyrostka p Zarówn t mm. lędŹ zostawiaiąc pra1Ą.ei od s dobrzuszna prawa nawi nym Jego w Z boku s4si Pul4c4. Kon jego ściany. Obyclwie czowa mjęso Iozwinięta k(

na na

Powier

u kota

2-5 m

nerki s4 wyr

--5 dkowe mręso-

ibrzu-

j oma-

oo 1

a

Ryc. 143. Pra\Ą'a i lewa nerka psa. Widok powierzchni
3

- t. nerkowa; 2 - ź' nerkowa' moczowoo - koniec doczaszkowy; b koniec doogonowy;

-

t"ft

c _ brzeg boczny nerki

{.n.,L,-1"i.x:ll*łii,x1 il::#]i,:f"*lTff Ji1i:}T:ł #: l

'il:fi il;';"##;#J#il:,i",J; ji':,"i''[rŁn:łlxĘTiT'l.i.ffi jy": nkość2711 mm' gruboś.ćzl _źs -ń ."". ;:; ;] Ń:iil ilTfĘ ;"';:iffi t'"'fi na wysok"ości i], b-; wysokości 2_5 ros*a poprzecznego kręgów |ędŹwiowych' fil#ł:.J::i::;::Y::::ji:,;".''ię "" stosunl
duże. Zachowuiąc

Zarowno u psa, jak i u kota praw

do prawe€o słupa przepony nm.lędźwiowychwchodziiu::]:oj:;.yłff#.'i;#;ili".",il'#1orff Lrn. ledźwiowvch r,vchnrłzi -^' |':y':gając '^:::.* :i; ^.u.ko_"go. j^:*."^ - p*tu.i_f"iJ, N"."u :ff Tf :#:*:'.::.:fl. :S:o"t-i shonł/ zy ż. główna doogo.,o-u, 1d f,li13;"')ffi ;zna nerkiPr'Zyś1odkowe;1owirzys dotyka dwunashricv zstępującej "us

oraz trzustki. ocl przodu nerka *919 osiągnąć i .,i.J.ołu. a n\ż prawa. -":; bokusąsiadu li;ll"1#iT':::;"):,*.'.:it":: jezesledzioną,.ń;;..;;;;;il;;ffi :ł*' ".uuilru";ffi:;"Jjii'"''..i'lJijac4. Koniec doczaszkowv |ewei nerki przy silnie wypelnionń '!/|.,!uUU||}|lI żolądku dotyka o ściany.Kontakfu|e teź ź płatem r"*yil t-;;tk;. 9ltTT.u' mięsożemych sa macalne przez pow.łoki brzllszne, t'orebka tłusza

.lawiazljo .ł.ączność l^fż^^4A z- okrężnic1"1:lępu'ą.1 nawiązuje

'd;:if.#fi:

sl.ie Iffi.jŁxT:li;:T:i"-::^:.3:izywienta'ziluząt.1"'..Jnl..'","golnie * i cl oogon o wego l. t'"

tl;',ń ff ;;il';]il;i:": n1"t. ",'i.. ".'-tl. P;,;k;.;Ń i;.:"nerru oraz rclzeń rŁ":]::i:T -l44). ,ł_l[ff:* l-"ljl,:l:"i "" k;;ń;;; zróżnicow ane (ryc, 1l19o"1o G."bośż ; p'. 3.8 mm,

:"T : ::'k.ł"'

1.

ĘĘ

-

Cewka

nel warstM

stwa okrę; m. ZWleIar podane pr

Nerki świ dami bruzr dziej wyra (ryc. 145, 1 różnicy w osłonięte g

zachowu'jąl

e

Ryc. 144. Plzekrój poziomy ncrki psa _ nerkowy; d niedniczka nelkolva' kora nerki z promieniami rdzenjos,ymi; b r.łzeń nerki, c 8rzebień h tkanka tluszczowa zatoki łLlkowatc; naczynia formujoce .ięozipłaio,ve ; zz. brodalvki rzekome; f tt'

a

zaznaCzęśćskłębiona kory oraz jej częśćpromienista, Są Szczególnie wytaźnie (a). czone -'-Ń"iu mięsożernych ma brodawkę w kształcie grzebie. 1"ar'ou.odawkowa gładka wspóhej niastyrn, papilla com,nunis s. ctist& renalis. Ńa powierzchniach bocznych rzekome, il.Jl*ii -y"tępują w ]iczbie 12 16 wyniosłościokreślanejakcl brodawki takźe występują rzekome jak brodawki psa u (,y.. Podobnie tłł-., p'",i,,pipilk"

u..'W kota.

"1.

z opisem .''-'u""y..i",-,iu nerek mięsożernych, które jest zgodne. w zasadzie są Wykształcone podtorebkowe z.ż.. i.e. fakt, uwag; na w częściogóhej, zasługuje "ódpowiednikiem żż.gwiaŹdzistych są u kota .. o"o iuko.,,ooo- e zz..gwiaż'dziste' na ;J;;k;;"ń' ..zgalęziJne ż'y|y, zagłęiione we własnych płytkich bruzdach nerki, powierzchni zewnitrinej ,'e."L, p."/ń"jace kierunek zbiezny w stronę wnęki kota do )' ,-'e.i.o-ej. litniejące-miedzy nimi anastomozy nadają nerce il;i";;ń'u óharakterystyczny wygląd (ryc' 137_4)' Miedniczka nerkowa psa ]est dostosowana kształtem do pojedynczej brodawki oboK nerkowej wraz z ułożonymipo jei bokach brodawLami rzelom1mi, d|dtego istnieja P0 os.naro-"; plzestrzeni miedniczki, do ktorej sterczy wspólna brodawka, między wkraczajace peluis, rccisstts miedniczki, zachyłki iel botactr i
nerki lewej nieniu od śledzion4. Kora ne do f grub<

ne/ natomla

rdzennei tlĄ

nej

Cewka moczowa samicza u psa ma grubą mięśniówkę okrężną przy niekomplet' Walstwie podłużnej Zewnętlznej i ciągłej warstwie podłuźnej wewnętrznej' War-

okrężna ł'ącznie z m. cewkowym, który iest PoPIZecZńe Prążkowany, tworzy zwieracz cewki moczowej' Cechy gatunkowe cewki moczowej samczej zostaną

stwa m.

przy opisie narządóW płciowych.

podane

NARZĄDY MoczoWE sW|N! wydłużonymkształcie są wielobrodawkowe gładkie, czasami ze ślabruzd między płatami. Wnęka nerkowa ma zmienną szerokość. Cechuje ją bar\,,]ynżne niż. u mięsożemych spłaszczenie w kierunku grzbietowo-brzusznym 145, 146). Przeciętna masa nerek wynosi 200 280 g, przy czym brak wyraźnĄ w masie między nerką prawą i lewą. U zwierząt dobrze odżywionych nerki grubą torebką tłuszczową leżą w odcinku lędźwiowym pod I_IV kręgiem symetrię' bądź nerka prawa wysuwa się nieco do przodu w stosur-tku do lewej. obydwie nerki mają kontakt Z tlzustką, natomiast nerka prawa w odróżod irrnych gatunków nie ma łącznościz wątrobą' Nerka lewa ł,ączy się ze

Nerki świnio

niz rd,zeń' Przy grubości 5 25 mm rdzeń osiąga połowę /,grubości kory (B C, D). Częśćskłębiona kory oraz częśćpromienista są wyraźnatomiast ledwie zaznaczone są słupy nerkowe. Wierzchołki piramid substancji (c), bądŹ skupiają się po 2_5 i tworzą broi lworząbądź' pojedyncze brodawki Kora nerek jest grrlbsza

bb Ry.. 145. Plawa i lewa nerka świni' Widok Powierzchni dobrzusznej

3

n€*owa' 2 _ ż. nelkowa; moczolvód koniec doczaszkowy; b - koniec doo8onowyi t.

c

brz€8

309

boczny

w odpowiednio zmiedawki zespolone (c') zaopatrzone w przewody brodawkowe' liczbie. ..,'żiłii nionej podtore. g*i*akowate, uenulae stellatae, występujące u innych gatunków bkowo, u świni nie wystęPu]ą. jest swoiście rzeżMiedniczka nerkowa zarysem dostosowana do Zatoki nerkowej pozoośrodkową' na część się ona tiono |,""z t'.oaawki nerkowe- (ry c.147Ą). Dzieli ciągnące zachyłki boczne i dwa staiaca w bezposrednim kontakcie z moczowodem w 8 l2 jest ;.!.i;3"; ;J;.";.i.dilń bi"g...'u' Miedniczka jako całość wyposażona b4dź obejmuj4cych rozgałęzionych, kielichów, częściowopojedynczych, częściowo (d). nerkowych piramid u.a"wki,tądŹiroóawki złożone o"i"Ju".ź" *fi;;;;;;;ozornie kieruja się prostopidle - clo'.:.jTl. pęcherza na granicy W podśIuzówce maja przebieg t."o,-... i"zyiti, t"iz odnosi się to'iylko do mięśniowki. moczowodowych oraz skośny, dzięki czemu przyczyniaia się do powstania .słupów pecherfJ. flłddw moczowodowych' ograniczJiących troil..ąt . wypełnionym jest jajoPęcherz moczowy świniw stanie opróżnionym lub miernie gromadzepostępującego wmiarę *uw] F."u Stopniowym zwiększaniu pojemności reszta łonowym, na spojeniu leży ;; i;;; 'io1J się k,1listy. 1edynie szyjka pęcherza mięśniówkę okrężną przy słabo- zaznaczonej '"l"#il.il:z#]xH':;1Ę'l"J',"ą ona m. zwieracz cewki walstwie podłużnejZewnętrznei i wewnętrznej' Wytwarza (ryc. 194-7). Na.dolnej cewkowego p.ąztun"anego mięśnia ;;il;#;Ji,"l.""J mały uchyłek pod. się znajduje ścianieujściaZewnętlznego cewki mo"czowej samic jak cewka moczowa umięśnienie ał"*,icilum iubutethrale. Podobne moczowe] samcewki preprostatica, ""-i"*i, samic ma równie ż:' częśćprzed'ster:zowa, pars płciorvych. narządach przy ."";. r."".."t" częśćcewki samców zostanie omówiona

"n)

m

Nerki bydłe swoje natur nilęŁa przez powierzchr doogonowl W obydwu od ostatnie wchodzi w wego słupt tkanki ł4cz okrężnicy c krezką, zw l,eży ona n zatetn leży Prawą jest Długoś szei masie Samce maj

Zewnęl

czek, któr€ l

d

mocu owód;

b

B

D

rdzeń kora; C, brodawki nerkowe Pojedyncze' miedniczka nerkowa;

A - iorebka włóknista;

a

Ryc. t46. Przekńj Poziomy nerki świni

c

kielichy nerkowe

310

c,

brodawki nerkowe

zespolone;

zespolenia bardziei dr zachowuja i jako broc wek nerkc otwieraią

:

. il. b ilulffff..'

147. PleParat

koloziny miednicfki nelkowei i moczowodu świni

miedniczka nerkowai c _ kie]ichy nelkowe z nastrzykniętymi cfęsclowo Plzewodami

NARZĄDY MoczoWE PRzEŻUw AczY bydła są pobrużdżone i wielobrod-awkowe (ryc. 148' 149). Nerka prawa zajmuje

lil il*:::.:::,t:ii*"t;;;;;

plzez llyXT;,ffi rozrastający ::? się żwacz na pruwą ko.,tuktu;e 'xzchnią żwaczową, facies rumin :lro1ę nol,r'y

zgrubiałv. tak że m^e-.1'::.I.? |'"*ry

'q

iuilu,","_u,"0.n.

;

;il ;ń'1T#;

o"'"u",.ź'o,uy jest zaostrzony,

;i:

głębokiej.zatoki. Nerka prawa slęga "::#:ill;fŁ';"ł:;:.#".#.':p.J"b';;;;;*Ii.1T:ff żebra do III I}I kręgu kr..,, .;'.,'.^-.ll!^o tiaz*i"-"go.

?;;;i;";;ff;Hx[i;:1?1

ostatniego .o

.i.J,.I.*1.ł11?Ł.1]1;111.1 J.s;'u'"io-u o".yuu p.uprzepony i mĘśnitędźwio:'.i; i'J:ff i ffi..ffi ilrff::ffi i"..y#"i#; Z lr.ui'lśą/ qysKrem ay.u".,'|iT?; y oraz i.ffrff.:ill*.i,::r:: jelitem ślepym. Nerka lel ti"-"; "".r.!i.".iJi..i"''Pt"#"u.ą' zaoPatrzona w torebkę tłuszczową, objęta zwisa jo jamy u.ii"'""i o. przy(egajac do dysku okrężnicy. onaa na wysokości """,Ia wvsokości od ori 11 rT llth lub |iJ krel "-^-'"llf"l^Iej, '' ji:il:?';H.il11*[ifi j"iń...T j€ s j l[:lJ.ijl1i.",:1;;'";ł 45o jej wnęki, l..o." """.tff ii :btó].o ;"!i "'i*"i#il.''JJ:T:l"Jo"]"T-x""' ;;:ź; więkmasie i#..::ii''5fJi nerki Jewej maśa ll'.Ł:*::i':_:1 :r'.' !;;? -"-. # rueco wrękobu nerek ;;;]k;';.;;:;";":::7 7,2_1',5 , kg. r maią nelki t.oJllę ,..:si " -ięl.."" i..iJ"'". jiT.ix" słupa

bluzdy kory nerki vozwalają 12_25 ńżrrej wielkości nere'wyróżnić [*T iawtómego2.5płalównerkowych.K;';;il;ń;.t"t":;".;H.J"1.":;# |l1P:::.\]*r.i. "lt.9 -..ę'J'""tuJą Produkt :wnęhzne

n*:J.łYiilH]

sv'oią samodzielnośćbądź i"*Tl:"rs:*l1lT"x.:j-i*:lastająsięz..uą.wiJ.'"it*ipiramid są zę'poro"" 2.z_śpi".,ń";#;:fti-Hi wnętrza zatoki lliiilii'Ti::::"..."j::19" ołylh-każdapstzaop.attzona-d";;;;;;:-?;;"#ńTi:i; "".ti-";. śi3j'ia' u_zz b,oauu]ą

slę na Po|u

sitowyrn odpowiedniej brodawki. 311

Y_

t.

Ryc' 148. Ncrki bydla, lewa (A), prawa (B). Widok f góry i ż' nerkowa;2 moczowód,3,4 Plaly nerkowe; czyli nercczki

U bydła miedniczki nerkowej brak. Zastępuje rozgałęziony moczowód (ryc. 140-a). odgałęzienia moczowodu obejmuja poszczególne brodawki nerkowe \nr' postaci kieli. cno"w 1u), których jest tyle ile brodawek. Szypuły (oczywiście drożne) poszczegóJnych kielichów zbieraj4 sie w dwa główne odgałęzienia moczowodów, plzednie i tylng które Się przediuzaja w mocżowód (ryc. 140, 149_a). Rozgałęzienia rnoczowodu w obrębL )atoki nertowe; są obudowane obfitą tkanką tłuszczową. Prawy moczowód ma taki przebieg, jaki występuje u innyclr gatunków. Lewy moczowód leży w po czątkowym odcinku, tak iak jego nerka, po prawej stronie, następnie przebiegaj4c poniżej prawego moczowodu przekracza p|aszczyznę pośrodkowąi kieruje się do miednicznie już po lewej stronie, gdzie uchodzi do pęcherza. Nerki owcy i kozy (ryc. 150) są gładkie oraz jedrrobrodawkowe' przy czym są one u obu gatunków dó sieuie podobne' Również trudności nastlęCza zróznicownie nerek m'ałych prz eżuwaczy i psa (ryc' 15o i 143). Nerki owcy i kozy mają kształt faso lowaty, na prźekroju pnpi""."'ly^ okrągławy. Ich średnia długośću obu gaturrków *y.'o.i 5,s_7,0 cm prży łącznej masie 100 160 g' Szczególnie obfita jest tolebka tłusz. czowa lewej nerki' Prawa nerka sięga od ostatniego żebra do 11 kręgu lędźwiowego' 312

I

dc Ryc' 149. NeIka Plawa bydla' Częśćplatów nelkowych została Przecięta A-torebta wlóLnisldj B - tora, C, D - r
l.;.T[1x*i:ł"'

d

''j'i1łlczolvodu

Ryc. 150. Nerka prawa i lewa kozy. Widok powierzchni dobrzusznei

ne*owa' 2 - ż. nelkowa; 3 moczowód docuaszkowy; b - koniec doo8onowy; c

.

brz€g

313

boczny

kielichy nel

Ryc. 151. Pęcl

moczowa bydł lony przY mrer od dołu' Wi<

d wi zadla oble pęch(

pęcherza;

ig**f*$w**q*ffi :.:''!*;[;łń*"'"*ffi

cewki' f,,

'

ujśc

podcewkowy, h \"r'łaściwej 1

dów;

'słuPy

nars

3

m( fałcl r

Brreble

tłĘl'1iiŁi:}'%il/il:{:jlfi

|"J,"r#''j".lxł*':-;*.:'ti**ł**rłrqm

tt'l*#tt*iiĘł*ruof$r"łffinr ::H}#*i#:$łiiłi

r***fuą:#Pft*agffiffi **łr*g*nłę*;-:***.łg* lnfr

bJi'ffi

*Ęłtt*"*..lxł}!T#;.:I."-"..,. KoNlA NARZĄDY MoczoWE :l'

l.t::'* f*[}-''5",'-,#l,;.;,trłiij'ł,łiĘ-3i:'*j

i:ll

j:x"*ll,";:i.iłJ:

",i"T'j.'

;

'i.,ji

!l1 liił:*.-::.liilf{'.':.':iffi $Ę .w**tłłT*rfft'jłi:łT}';#m,.ł,,*;::"'ił]'ia[.J :."

mnieisza I wklęsła, 1 wypukły' stronie bt głęboka. I której ma wewnątrz lędŹwiow lędŹwiow tkwi w r,t z Prawyu szna Prar Od stron

Nerka le powierzc

nastrucy wym pła

Ryc. 151. Pęcherz moczowy oraz cewka moczowa bydła' Pęcherz moczowy utrwabny przy miemym w}?ełnieniu i otwa*y od dołu.

-

a

Widok od stlony dobżuszne,

szczyt Pęc]r.eźa; a, - Pozostałość Po nocfowniku; b trzon pęcherza; c - szika PKhera; d - wIę,,ad'a bocfne pę"her7a; d. - wię' zndla oble pęóerzd; e' prawy i lewy moczo. wÓdj l - cewła mo.7owaj uiściewewnętr7ne

e'

f,,

f,

ujście zewnętrzne cewJ
1- s]upy moczowodowe; rza;5

2

ujścia moczowo'

- fałd moczowodowy; 4 _ tróikąt pęche - $zebień cewko!'|T

dów;3

od iej Szerokości 15_18 cm. Powierzchnia dogrzbietowa prawe] nerki iest powierzchnia dobrzuszna lekko wypukla' Bńeg doczasźkowr nerki iest prawie prosty (A:a, b) obydiva brzegi spotykają siipo

:^T'.lq b^ocznei

!-.-,q:i.*y lerki *o,'1.

,';;id;ń;

wnę(u ."'k..; ń.i -9.^nl-lu[ "). Nelka pralva o masie 480.840 q, .śred{o 625 g, jest cięższa od nerki lewej, masa w}Trosi 4f5-780 8, średnio602 g. Nerka p7awa leż'y prawie całkowicie

(ł-

|bzPielsiowo, bo Sięga od XVI żebra (czasami XV., XVII, rzadko XIV) do I kręgu . Nerka lewa.rozciąga się od XVII.żebra (XVIII albo XVI) do II_III kręńl ].k u większości gatunków nefka prawa biegrrnem przednim

:,|:d:b,T"

powierzchnia dogrzbieto#a'.s t..o"t.lfi :vątrob'y, J:' :-y"T!_T:!.-ym WJ,'In stupem przepony i mrn. lędŹwiowymi (ryc. 138_a).

Powierzchnia dobrzu-

się za pomoc4 tkanki łącznej Z podstawą ielita ślePego. fony przyśrodkowej kontaktuje z prawym nadneiczem, trzustką r nierzadko g'*:: !'-ę.""-1 Ko:": doogonowy'nerki osiąga dwunastnrcę zstępującą. ma analogiczny kontakt jak n".ka p.i_u.';"' :":.J:,""1^."T:ll::qi1bl".-:j. h1u d*.":=lu doĘka pętli jelita czczógo, ókrężnicv zstępującej otaz dwu. od strony przyśrodkowej styka się z lewym ńadne iczem i z ]'elvstępu'ąc:i: płatem hzustki (a' , c., d,). Między |ewą nerlq i pi"ylogają.ą .,ęlc s.iuny |u.y prawej nerki zespala

315

-

ściowym. miednicz kolor żółt rze miedr do miedn 70 cm Lei:, Pęchel opróźnior

(ryc.

r

b5-

przekracz, osiągnąć c zadło pęcJ osiqgaj4cy żony w pt

IĄryln, rn. I

Cewka

stt /owa m

kowy. Poc

oBh

weY/nętrzl

(B) konia Widok Powierzchni dobrzusznel Ryc. 152' Nerka Pra\/a (A) i lewa

]

' i.'llll ..:Łi;ń,li:i:rŁil.1.:T.l.:ly;

brzuszne

c

- blze*

boczl1y

jwciskasię*"'*d:T*;Ti:if.11T*.1l?"TJ'TJi:Y"1ij-1HilI

działa stabilizująco fałd otrzewr Nerka 1ewa (a,) jest nreco .'l,"l

,iuuińu."lż

*.Y

i'n*#: **5'."'?til"rui*ł."'";e.E:: ".]il;-;"]"

u inr'ych gatrrnków.

"

Przedłuzet urethtąIis

nerek dobrze rysuje się

:lfi rńT:Łi:*Ę"f j;k;;d^," iji

|1i1:]-:::Ia

z powodu

Zlostu

jy-:.iT[Ti" j:JliliTllil

Ę* tt:.

1llP},Również

wylaźna jest

t"/:l'"F:*łlt"ffi {*.i[:^[#J*,"#',."'5 konia ner|a jednobrodart l

;'obą',ż" po* 'toi" u

J'.d".|^11lli]i" -spólne;

brodawki,

tylko centralnie pi.u.iay.,",tJł";;;i;'y"'alu zatoki (c), wystajacy do sto'sunkowo wąskiej wvciągniętej jako grzebień nerrowy

ner.

jn*ni.*il.x*.ff ff#i:ł'*|.:4

i].*".B.ii,;;kę?:l9]l1::::ll*r*"l fu iŁŁ{+

j:i

j"tr:lłxl{?:łH"il:f y.*;*.#;J:;;i..|,rl#*xp1;

*fl*:l:x"łl.u*n*Ę*k^4:m;':ił'ąl,;ą1.p; rss-t'' Ńie są jednak zachyłki miedniczki, lecz ,;:;;;,l;;";-l""i"" (,.y..

swoiste, duże cewki zbiorcze,

i;i.;il;;;że

to

stanową przewody brodawkowe'

il, tio'yJn "l''"a"ą oko'iczne do 0,5 óm, a długośćdo 6_10 cm.

dochodzić Stosownie do brodawki Miedniczka nerkowa (b) konia, ukształtowana

wspólnej

"jfl li|J."["#",fi ;*'fff ff :f ffj?::ąu'*:'6iq;:x!T:!*:-i"# ";fi *y'łu''" wielorzędowym nabłonkiem przq. uchodzą do niq wspomnrane')u.t.yit.i. 316

r.t'iż.ne

'

ściowym. Błona śluzówki miedniczki

y1.Rosaio11 w wysokie-fałay zawiera gruczoły gll. peluis renalis-, wydzie|ają"":i;. Śi;; 11"^11'..#:"l.*ej, ]",t zabarwiony na (0|oI zoltawy Przez barwniki moczu wystęPuiące Zawsze w zmiennei ilościna obszarze miedniczki. Również obwodowe od.i.'ti ,no."o-oJo-' t.o.r.. przed ujściem do miedniczki, są wn]osażone w gruczoły ". śluzowe.M.;;;;Jy o długościokoło 70 cm leżą pozaofizólinowo.

.o,liflfifil1.#

ilxx...?"T;'9 '-ienne'

zależne od stanu wypełnienia. W stanie

ii*--:*tiłh*T.t#i#'"".x;Jti'.ru#*l""*.*ęŁ#Ęili ścianędolną brzucha i tyl',y i'ąs'-'i.y -Ął[łi*!:łi}l1:ts#'riiil.]'*-:ł:nt.;g*it*:*j*'ę#s $ń;ń; #*"'' #:::] oaiągający

"i' mięśnigładkich, które mogą byŻ pórów.,unJ z pubouesicalis, człowieka'

mny W Pasma wym, m'

ń. to,.o*óę",ń.'o-

j,""l*"-o krótka' 6_8 cm (ryc. 188_1)' ,,. Trójwar!\v]v!.\If#Y':::':y:.:':::1^ł".'1 va mięśniówka cewki iest uzupełniona przez o,,,, poprzecznie n.-,,.J^l^:,.;;'-.* prążkowany m. cew' roast,,,o*to*" .';1;;;;[i"'ona rozpocz.y,na się już _ti*i'*". w pobliżu u].ścia -^:^ |Plf7..po^ cewki fB'-.;; ii .+^:^ ^.' " :"*k' .o.uż staje się stopniowo i," .yl'iy"l. zespolonych fałdów moczowodowych. "ińlq.'" jest grzeuien cu*towv] "n."ra

- torebka wióknista;

b

B

RyĆ. 153. Plzekrói Poziomy nerki prawei konia

- kora' c, D . Idzeń

ńoczowód; miedniczka nerkowa; b, - zacl t' i ż' nerkowa; 2 _ tt. mi,o,*,u.*", u.

n]T'IT.:i:."#;i:i:ili: 317

wsPóIna ]ub 8rfebień nerkowy

DY PŁcIoWE, aRGANĄ sENlIĄuĄ zARYs RozWoJU NARZĄDoW PŁc|oWYcH (soma.

komórkom ciała Komórki płciowe, czyli rozrodcze, zwykle się przeciwstawia nikły zespół, drugie tYcznym)' Gdy pielwsze stanowią pod względem ilościowym

zrożnicowanego budu)ca ;;;;;;;i. i, pr)ygnlata1ąco o|brzvmiej mań' do'tarczajac płciowych jest obdarzona jl," .JięJ |"Jnot la ma]eńla wv\ePka Lomórel. ma zdol"ę.""i,ilu' _ ma zdolność*ytwu."ar.iu nowych szczegó|ną właściwoścrą 'osobników, ciągłość ;ś7;;;;k.'ń"nia życia dalszym pokolóniom, mówiąc krótko zapewnia *"'[*j.o, wraz ze śmierciąosobnika, komórki rozrodcze zaś Somatyczne giną linię c|ągłą przez pokolerua. tworzą . 'r".o.ti inaczej gametami, powstają pł.lo-",

gtuczołach płciowych, jajnikiem' '*u,l" czvli w gonadach - męikie| na'y.wJne; cytoplamają ój;J; """;;;;ją. ,u,u.rni."y plu'-. b"óo*y komórek Somatycznych i wyspecJallzowane. zmę, jądro komórkowe, są PrZy tym zrożnicowlne ...iil.o.r.] są obdarzone zdolnościączyn. spetmia, p|emniki, .'yil pi"i"*u -ę"i.i", komórek płciowych nego szybkiego ruchu, w p..",.i-.i"ń,t-i" do nieruchomych będą:e źród. żeńskich' ia1, oua. Jajo ma cytoplazmę zasobną w substancje zapasowe, loczątkowych' il"*"".óiiip.zywiJnia d1a,rołwijaj4iego się zarodka w1191.staaiacn dominuj4ca czynnym, znaczeniu w rucńowych zdolnościTa ociężXła,poztawiona ruchliwym, z *l"tt.o!"ią kó^o,ka, skazana jest na bierne oczekiwanie spotkania zwinnym Plemnikiem. '..i"ii-]"a"* czyli komórki płciowe staną Się zdolne do wzajemnego zespolenia,

1 jądreń. oraz żeńskiej zwanej

;::T: x:ilii :i'#: :i ::Jl,T [:,:,l ii"j:i:);llj]1:::lji; J :lń.;Jill}' i; r komorek powst;ni'.r. #"i.,i.r^- -".'"rJytty.f' komorek piciowrch prowadzi .do wyjściowe tych formy niż chrómosómów mnĘ potoy/ę maiących o ootomnvclr, .r".o."i, Kazda komórka potomna ma pojedynczy

i"r

kJmórki somatyczne' -garnt. od komórek diploi tur chromosomów, czyli jest lormą haploidalną, w ódróżnien:iu

*'ł'}.}.JJ:,T:""il#l,J-.,l"ilJl':

?:Tliil.łi.'frT1-o".l,".,o i

jajo zlewaja'si9 ch;raktewyposażona 1est tytko w po}owę liczby chromosomdw -lu..K")l;-';ich '.y"ii."'""1li. a.""go g.ut..,lt... Zipłołnione jajo, czy|i''zygota, Stanowiące począiek

JĘ;tl*n:x";m*;lr*TgJs:i.r:r::f

t}*.j':il'i:f

.:::"#;

co z nich powstańe. .+1*i *.i tudowę uobu pici. Z ich wy.gl4du nie wiadomo się ono jako symetry. jąd,ro czyjajnik' JeSt to tzw. stadium niezróżnicowane' Pojawia otrzewnowego L,lo lisiuwt.u płciowa w postaci podłużnegouwypuklenia nabłonka

iŁ::T["'##:i;;* fii;;;;

il;'

j*,":l::*:i:T:,,JiilT.:""'-

j.iilfl T'l'il:ij:

_ mającego 9 mm dł. Listewkę płciową tworzą komórk napływowym, pielwo. ooihod"ze.,ia mezodermalnego oiu,, !ędą." tutaj elementem tne komórki płciowe. powst1j'ą poza ciałem Pierwotne komórki płciowe pochod.zenia endodermalne8o

"u.oJku

;

-

is*ini

obrębie takńh

przydatków płodowych, jak pęcherzyk źl6|tkowy' 318

saccus

uitellint pule, cz wotnyfi t Przez płciowe w duże

płcioM/y

płciowej płciowej Pod elementr

chtonicz mórek n

Wrt

pasma k zasadnic nle wsPc niową pi nowym s Drogi średniej PowSta]ą

tluctus m wych, clu wodów p

Różnicow

niej

niż rr

długości1 Okryu, płciowym spowija g błonie bił prerwotny i przekszti dziei obwc nazwa, cer do wnętrz nasiennycJ mediąstina

dza14cych, rzają bowil

Od stro dzielą nlliąl

vitellinus, ofaz olnocznia, allantois. Pierwotne komórki plciowe poiawiają się w szy-

fuiŁ-:i!l''".tf

ii::

lffi:::T#:, ji35

{![i::i

j:'-'n.ja'

*:l*:ilf,

fi

ŁflJrj,!fi$ł?.dJtrj|rs?".'T;*#:*r;:f ;}I#;J*:.*.iFJ"'#jl#

plciowych i ich wędrówki z obszaru płciowej, panował p ogląd, i:e wyv plclowe],nazwanego z tegÓ

endode..'ń;;;;;;,"'"]

do wnętrza listewki

nabłonka listewki

powoffi Ji"al'ff;"TffiT"go

fod koniec stadium niezróźnl::-*:9: listewia płciówa obe;.muje następuiące

ljFjł;*'iTŁTf "Hil.##"":ł.i':r::;u*';ł**nlfr :Ł*:il'łr

nórek mezenchymaĘcznych.

jfiąT{.'łil,".'ili.ilnffi::':lĘŁ"*"H;,x*si;5f J3ffi r:ł: ldnlczo Promienistym w stosunku do wnęki

niezróźnico*a,iej.gonuay. iednocześdo wnętrza gonloy z srcCią naczy-

:"'l?H:::,=Ti':]:J:l pi:y:T.y.. komórkom t składnikiem jądra

.ji3

1i:9..::]kająrym płcńwym' ttii" * p,,y"ź|oil ?i"".-ir. pi".#-lp1ibądi iainiki

,.'':l.";.i1;::*"y:,łł.:;f iń],l1.iliX1ł"i:; 1.,ji:fą!:f odrębnych zawiązków. Wywodzą ńąaz . ;;;;*:;;* p,un.,",u, ąz

się ó.'e

r:::?:.:::y1lrzypadku.samców,bądź,"p,".ntri_ia*}.,"yPranerczo. ductuspa'tamesonephriiis,wprzypadku*|'"*x,ptr,y-Jił);:;;#;;:;i:; r

pojawiają się u obu płci.

RozWoJ llłnz4oÓw PŁcloWYcH MĘsK|cH ucowanie się jądra z niezróżnicowanej listewki płciowej odb1.wa się nieco wcześ.

p,,ykłud;ąa.ó l|ar. p.ja.,Jia . się u " zi "a.odku o jńgosci 'a.odku listewkę płciowq ,,nabłonek ^i.-," płciówy,, traci łącznośćze sznurami Y.f11"ii:ł ni, które zawędrowały do wnętrza ńtewti i .i""i? ułonką, która 't"i" "rę g]]1lili oj::1:l|o{.ta tto1\a rozrasta się -uź"""ńy.u qq'ĘLq Ju;ąca początek yulzą.E^ białawej' Pierwotne sznury płci z WystęPującymi na. ich obszarze nymi komórkami płciowvmi srę w Pasma, któIe staią się drożne . "k::j..:.:i :'|.l..i^ się ..-' i ! nasienne, "1"u]1 ]kształcaią ^:^ ..w cewki tubuii seninifei' oj.ńi."*"t leżące bar. Sję Finika, nu gosci l9.mm,'a ja|nJk dopiero u

*..,u""i:-:T:

obwodowo ilozpoczynające się ślepopod

1"ff;*":::'::": ł,^,:.,'y!^"j,'::ń,nł7ert

błonłlr.t"-i.ń contiłti' oa"ńti

'r*

kręte, stąd ich

"".,J"t

zrnierzające

j:,';:,W;,:";i]"3"łl.,ffiłŁ"til*,#i#ł #rT-li:!:ń?!i |stinum testis, tworzą sieć iądta,,rete testis, i iależą d,i-irog wyProwagdI cewki nasierrne kręte Stanowią elementiuz wydzielrriczy , wytwabowiem plemniki. shony błorry białawei wlastaią w głąb jądra przegródki łącznotkankowe' które miąższ jądta, parenchyma testis, na pfaciki jądri tou,t;.i""ii"^..w,ustająca do

clch, Podczas

319

WnętIZa jądra tkanka mezenchymatyczna, wtaz z towa|Zyszącymi 1ej naczyniami krwionoś,nymi, przyczynia się do PoWStania Z1varte8o skupienia tkanki łącznej zbitej'

postać śródjądrza. (omórkj- nabłonkowe cewek nasiennych' ułożone przypodstawnie' przekształcają się w komórki podporowe (Sertoliego) o charakterze troficznym. Dawne Pierwotne komórki płciowe pizekształcają się W sPermatogonie, któIe w okresie dojrzewania płciowegó i dojrzałościpłciowej staja się spermatydami.

.przyjmującej

mąsculin nle wyra w płaszc wieka, or stąticus,

' od

sltrony wnęki ją'dra wraz z naczyniami krwionośnymi wrastaj4 między cewki komórki tkanki łą.'.."1, kto." pr'"kształcają się w komórki śródmiąższowe' ogół tych

komórek stanowi gruczoł śródmiąższowyjądra o charakterze dokrewnym. Równolegle z wymienionymi przemianami w obrębie gonady w okresie różnicowania się jącl'ra, również śródnerc,e, ,-urru także pranerczem, iest terenem plocesów morfogenetycznych związanych z układem płciowym' Po"uwstecznieniu przedniej częściśródnercza przychod.zt kolej na 1ej częśćśrodkową, Z ktÓIej zostaje 5_7f cewek' Wrastaja one we Wnętrze jadra, gdzie nawiązujq łącziośćz siecią 1ąaia i daja początek przyszłym przewodzikom wyprowadzajecym wyprowadzające zachowuj4 ią&a, dltctuli Ęźr:entes teśtii. W spomniane przewodziki swoja więź genety,,ną, p,,e-,dem śródnercza, zwanym inaczej przewodem prane. .."u, do ttoi"go.'clroclzą. Przewód śródnercza, z kolei, znacznie się wydłużai łącznie z przewodzikimi wyprowadzaj4cymi przyczynia się do powstania naiądrza, epididynis. od tego.oInó..t.' dawny przewód śródnercza staje się przewodem naiądrza, ductus epńidymidis. Cz,ęśćźgirrbiala najądrza, do której uchodzą przewodziki wyprowadzaj4ce, wykształca się jako głowa naiądrza, caput .epididymidls, cieńsza *,ybt.lzo'-.u ;zęśćnająd'rz'a zaś, w której leży splątany przewód najĄdrza, nazywa się

ogo.". ..iął''a,.cauda epididymidis. Końcowy odcinek przewodu śródnercza, Jktóry przedłuża się przewód najądrza, staje się nasieniowodem, tluctus deferens,

wzgórku naslennym, do cewki moczowej samczej. Z zarrikających części powstają narządy szczątkowe. Tak więc Z początkośródnercza wego odcinka p.'óńod.. śródnercza może powstać w obrębie głowy najądrza uszy. gtL"o-uty ty/óI Szczątkowy w postaci przydatka naiądrza, appendir epidip..ń-u'ly ,dymidis.'Z'części cówek i ciałek pranercza, wŁączĄąc w to przylegający odcinek przeńdrr śróclneicza, do któIego uihodzą cewki, może powstać irrny twór szczątkowy, w Postaci ptzyiądtza, pańrlidymidis. Poszczególne cewki śródnercza mogą ulec nadal Ęcznośćz przewodem śródnercza jako przewodziki *yhł.'z".'i.' "o..no*';ą. zb acz ai ące, rluctuli ąb err ąnt e s. Rozwój przewodu śródnercza jest wcześniejszy niź rozwój drup;iego narządu przejściowego (dawniej przewodrr Ml.illera) o skomplikowanej rrazwie właściwej_ plzewód ko"łośródnerczowy (przypranerczowy\, dttctus pa.ramesonephricas poni* ivaż w działalnościnarządotwórczej w układzie płciowym jest współpartnerem prze. wodu śródnercza, ductus mesofiephricus, nie mówiąc już o SąSiedztwie topoglaficznym. O ile przewód pranelcza pojawia się jttz przed Powstaniem listewki płciowej, o,tyle przewód pr"ypiu'l"..'o-y powstaje dopiero po ukazaniu się tejże listewki. Tak jak pr)ewód pio.ó."u jest wysóce przydatrry przy powstawaniu dróg płciowych wyprowadzajacych u SamcóW, tak pizewód plzyplanelczowy jest czynny u samic. U, samców irzewod p.,yp.u,-'"..'ó-y wytwalza wiele narządów szczątkowych, jest o których byia juź mowa. i{.ównież PozostałościąPlzewodów przypranerczowych *ystępująca cźasami w postaci tworu Szczątkowego u samca macica męska, uterus i uchoózi

'-'u(inacżej pranercza)

320

Proces p się nieco

płciowy, nośćPro prolifera W weBo" lir prerwotn Substancj

płcioweg komórka: cZaJa na rdzennej.

- Drt

zarodkov nięcia doj gdy płód W fazie t rzchni jaj korową je plciowe r Z kolei k POSZczeS(

liculi

oaa

pęcherzyl oaatici at W tral jajnika, kl rnnietsze

jajowe. D biaława' k wia się dr rdzennej z obszatu

- Trze r ma prz(

komórki r jajnika zat

usadowiona w obrębie fałdu płciowego, plica genitalis. Jest ona szczegó1'wyraźrie zaznaczonal np. u żubra, i mieścisię między uiściaminasieniowodów płaszczyżrie pośrodkowej. U mięsożernych, świnii przeżuwa czy, a takż:e u czloomawiany twór występu'e w postaci Ńkłej łagiewki sterczowej, utriculus proobjęĘ masą gruczołową plostaty.

RozWÓJ NARZĄDÓW PŁc|oWYcH żEŃsK|cH Przekształcania się listewki płciowej w gonadę źeńską, czyli jajnik, odbywa

nieco później niż Polvstawanie jądra i w sposób nieco odmierrny. ,'Nabłonek , który w zavm4zku jądra, w Postaci sznurów Pierwotnych, traci szybko zdol-

ploliferacji' w trakcie rozwoiu jajnika obejmuje rozciągnięte w czasie truy fazy czyli intensy'wnego podziału komórek nabłonkowych. - W pierwszei fazie proliferacii, czy|i rozrostu, pol^/sta'ące z ,,nabłonka płcio,, Iistewki płciowej sznlry płciowe, zwane sznurami rdzermymi, zawiera)ą takire komórki płciowe i stanowią razem substancję rdzenną pierwotna jajnika. rdzenna jest oddzielona cieniutką warstewką mezenchymy od ''nabłonka ',, który, wraz ze znajdującymi się również na jego obszarze pierwotnymi płciowymi, tworzy korę pierwotną jainika. od strony wnęki jajnika wkrana ie8o obszar pętle naczyniowe, które tworzą sPlot naczyniowy substanc|i

- Druga faza proliferacji ,,nabłonka płciowego,, przypada na koniec rozwoju i trwa w życiu pozapłodowym, u niekiórych gafunków nawet do osiąga dojrzałościpłciowei, np. u świnki morskiej. U krowy faza druga rozpoczyna się, płód osiąga 800 mm długości,a kończy się w trzecim miesiącu życia cielęcia. tej powstai4 ponownie sznury komórek nabłonkowych wrastające z powiejajnika do iego wnętrza' gdzie jako tzw. szrury Phliigera twolzą substancię jajnika. Wśród komórek nabłonkowych sznurów występu'ą również komórki W stadium oogonii. Cechuje je znaczna wie]kość oraz pęcherzykowate jądra. komórki nabłonkowe układaią się regularnie otaczając poiedynczą l^/arstwą ,egó]ne oogonie, Z którymi lazem tworzą pęcherzyki jajnikowe pierwotne,/oloaańci primańi. W okresie dojrzewania i dojrzałościpłciowe;. z pierwotnych jajnikowych Po\^/staią pęcherzyki jainikowe dojrzewające, folliculi aesiculosi, naz}-M/ane pęcherzykami Graafa. foakcie powstawania sznurów Pfliigera rozwi;.a się intensy.wnie tkanka łączna która wrasta od strony substancji rdzennei. Dzieli ona sznury Pfliigera na : zespoły komórkowe i oblasta cieniutką warstewką Pierwotne pęchelzyki Dziełem tkanki ł4cznej jest równileż, stosunkowo cienka w jajniku, błona która układa się tuż pod Warstv/ą Zewnętrzną ,,nabłonka płciow e1o,, , a pojadopiero na przełomie życia płodowego i pozapłodowego. Sznury substancii i ulegają degeneracji, a Ploces ten dotyczy lównież i komórek płciowych rdzenia.

Trzecia faza

proliferacji

',nabłonka

płciowego,' dotyczy okresu pozapłodowego

przebieg gatunkowo zmienny' IJ zwierząt domowych rozmnaż'ają się tylko lki nabłonkowe, ale brak wśród nich komórek płciowych. W przebiegu rozwoju zaznacza się wyraźnie wzrost warsh^/y korowej jajnika, w której Z pęcherzy-

Y_ (Graafa). Błona biaława ków pierwotnych wykształcają się pęcherzyki dojlzewające *i oi.oa.,"^.oo*y"ł. (p rzypraner. ix"'*';#ijT#L'",lil"Jffi przewodów śródnerczowych czowych, Miillera), du"t," pora-L",iephlici. Udział

ę";"*l1ff

ff :u':'::'JIłiT*}!"'"*| i*{l**;i..l*l.':|*..'nT:,#"i!:::.::f p.'.'"au planelcza zaś,".,.oze powstawać nad;;;:;*;ó;i,.;,", i

tyt.'"gu oa.iit.u

,ł:#i!ir#:;, j*ii$'*lrm?;]:::i::#;,i;#:]:.:;.$ :fi #J"?l."##fu Jó.ińl*t"Juje

.*ry"xii'":

jł.n'J:l:i:fi ::I#

j.lil,

j.ilłll*i

się odpowiana fodkreślenió tendenc;a wżajemnego zespalania

::n.mgl;xillx#*"'*:ańffi?*#':1"ff

"ffi

'ilL,;:",...n:*."

ną wyze moczowl glans pet

Po bc

gowo-ml zagłębiel

staniu

I,1

z lewym

da moczt W następ

stale częś

Różni zauwazy świni. 2

U san nowe w pochwy, Grucz

RozWÓJ NABZĄDÓW PŁcloWYcH ZEWNĘTRZNYCH' PARTES GENITALES EXTERNAE należą: narząd kopulacyiny męski Do narządów płciowych zewnętrznych męskich

(Wolffa) z samca[

z nabłonl

rr'.ym;nn::".m**::'::K,ilx:::;#;:;:,i::;:1i;:;?#:,# clitoris, oraz cewka moczowa ź eńska, utetlta feminiwł.

t'oiio p,łn,ai; iechtaczka' w.znacznej mielze jest Ponieważ |ozwói Zewrręt|Znych narządów płciowyclr podstawowe ele' ,*;o;;;y ; prr.^iairami na'obszarze steku' cloica' przypomniimy ."t.J"n1, .i.T,ó.|.,"".| W postaci bańkowatego rozszerzenia w końcowym

'u.odku

*:*:f łlk=*xąa;5=;l'1;ęilili,J';*:}*.ł"#i{"ff Pojawiająca si powierzchniową. dwie części_ grzbietową, Z któIej Zwana tez przegrodą Stel(ową, dzieli siek na pierwotną, sitttls ,u, i b,,u',ną, Zwaną zatoką moczowo.płciową i"*"i.]"

"aiy."i ,-'#::ł:":ru#:i:Ji!:i'-'"".:Ę:|J*J:."b]9n.as|1kowa-

*yi';i"i;

je jczęśćgóma moczowo-płciowa, jako błona dto,.'u oauytJwa, częśćdolna zaś

"i; l;ko Do zatoki która zamyka plzejśclo\^,,o zatokę moczowo'płciową.

moczowo.płciowej

oo

..:oiJ,i;oł.?:.?'T:'ffi

p1erwoma różrricuje moczowo-płciowa ',i,u" u,,i,"it"ti's iefinitillus, oraz pęcherz moczowy.'*

*T[\E:I'J:''"ń;:J:;;

jej stronie'brzusznej uchodzi omocznia, ;i;;.*"iP" .o.'o*ody oraz przewody śródnerczowe (Wl ińi J" 'irż1 się na zatokę moczowo.płciową ostateczną,

::l;sff .ł".l":$.n"ff T"*lJJ#tr"lt"':."#::.?Jf "|)";;;i:Y"dyi.:9::

r,:rllJ*fl ":-##:-'#[1'J:;'#ix*"i".::'i.t:,si-"?l*'".'Jiffi '"n*:l:il#i:"

;

moczowo.plcie sposób szczelina, która przeks.ztałca się w' ujście Wspomnia. pierwotnego. poś.odkuprącia we, ostium tłogenit( e, która.l"ado*iu się

Iądra, któ

u olbrzyn (ryc. 154)

Proces zs Scrotalict. tojądrowe cea. U kor życia płoo

ż'ernych zl

PataloI

le pachwir

rzeniami

r,

Rozwij kiej, ale sz cze jest z k nephrica. I kowa zach tylna wchc wego fałd wodu guz otrzewną ś kieszkonkc

vr'yże' s?rzelinę obq.mują z boków liczne częściprącia pielwotnego Zl^/ane {ałdami mooowo-płciow;rmi. Dalszy koniec prącia pierwotnego wydłuża slę żołądźprącia, iiko gllns penis, pozostała częśćbierze udział w utworzeńiu t,"onu ptąói^, co,pus pinis, Po bokach fałdów moczowo-płciowych występują zgrubieniJ zwane guzkami war80wo-mosznow)nni, tubercula ląbioscrotalia, oddzielone od fałdów ryńenkowatymi zagłębieniami podłużnymi. U samców guzki wargowo.mosznowe biorą u działw powstaniu worka mosznowego/ scfo'tum, Przy czym ślademzrosfu guzka prai,.lego z lewym iest s-.ew moszny. Wzdłużpowiórzihni iozwi1.ającego się prącia bieg,liu b."z. a, sulcus urogenitalis, ja'ko przed|użórue"zatokimoczowJPłciowei. *ll::"Yo:pł"io: W następstwie zrośnięciasię towlrzyszących zitoce fałdów moczowo-pł"i.*y"h P;# staje częśćgąbczasta cewki moczowej samczej, pars spongiosa utethtae masculinae, Różnice makroskopowe w narządach płciowych zeńętrznych męskich można ważyć u zarodków: konia _ długości40 mrn,bydła _ 27 do 30 mrn, owcy *26mm,

ną

- 28 do 40 mm, kota - 38 mm. U samic prącie pierwotne przekształca się w łechtaczkę, a guzki wargowo-moszw war-q] sromowe. Z bruzdy moczowo-płciowej wyksz1ałca się przedsionek

1e

:hwy, zlestibulum zlaginae,

który u ssaków czworonożnych iest dośćdłusi. dodatkowe Powstaiq z labłon]
zsTĘPoWAN|E JĄDER' DEscElvs Us TESTIaULaRUM które powstaią u/ okolicy lędŹwiowej jamy brzusznej w sąsiedztwie śródnercza, zymiej większości ssaków zstępLlją jarny btzusznej do worka mosznowego

'z ingpinalis. ptzez kanał pachwinowy, canalis Ssaki, u których odbvwa siie s zstęPowania iąder, descensus testiculorum, można nazwać mos"''owc"^i, oj.19l.1'o od.Ę reguły reprezenfuj4 ssaki bezmosznowe albo skryTesticonila, do których na|eź:'ą Monotrematą., Proboscidea, Sirenia, Ceta' U konia, świnii.człowiekaZstęPowanie jąder do moszny odby.wa się pod koniec l plooowego' U r,y(lla Znacznie wcześnie, bo już w 3 rniesiącu rozwoju. U mięso. zstępowanie j4der wypada w okresie postnatahym. zatrzymanje zstęPowania jąder w iamie brzusznej lub nawet w kananow)łn/ naz}aĄ/a srę wnętlostwem, cryptotchismus i jest połączone z zabuW Spermatogenezie, natomiast nie odbija się na działatnościdokrewnejjąder. Rozwipjące się jądro jest połączone z leżącym obok śródnerczem zu pomocą k,ót, ale szerokiei krezki moczowo.pł,ciowej, mesenteriu,n uroge itale. Samo śródnerjest z kolei zawieszone na własnej krezce, jaką jest fałd śróónerczowy , plicą meso. hrica. częsć tego fałdu u zarodka osoLnika męskiego zanika. tJ zęśćśrod'PrzedŃasię.jako wspólna zachowuje krezka dla najądrza i 1ądra, ńesorchium \g) , a cZęść skład jądr.owodu, gubernaculum tesfi; (d), powstalego z oIrzewnoY+:d'j Y fałdu. dolnej ściany brzucha' plica gubernaculi' W miejscu piyczepu jądroguzki wargowo-mosznowe uwypuklaj4 się na zewnątrz, pociągająć za sobą ścienną (e). w- yrz;ysz-lej okolicy pachwinowej powstaią dr,t/u.-.y.".ry.",.u, owate uwypuk]enia, które nastęPnie pogłębiają się jako wyraźne zaihyłki I54)

-

dzają<

j4dra

J

dzają<

wód v Do dodatl

(

niuzl

wych

naslenl moczo'

nabłon Pro rworu i ściowo odcinki jest fałc

(

C,ę

narząd Kole wyprov

D

Ryc. 154. ZstęPowarie jąder

A

.Newnątrzbrz uszne zstęPowania' B Położenie jądra i najądrza w początkowej fazic

ściennej wraz z Powięfią PoPrfeczlra i Pochwowe do wyrostka Pochwolvego' D wej fazie fstęPo(ranja

d,'

a

-

jactro;

t-

najądr.ze,

c

więzadło ogona nalądrfa, ka jądra

-

wPuk]enie otrzewn€j

ut\Ą,orfenie lĄ'yrosika }rochwowego; C ' wejście jądra przcz ujście położeniejądra wraf z najądrzem w wyrostku Pochwowym l\' końco'

nasieniowód' c, krezka nasieniowodu; d jądrowód; d, więzadło jądra wIasne; e otrzewna ścienna'f - Powięź Poprzecfna, e,, f,- wyrostek Pochwowy, t - |rez'

lądro, tt stę orchl bowiem mm prz( ma resp( Uwz2 ści,ogólr złożony

wop

jamy brzusznej i jamy otrzewnowei nazywane wyrostkami pochwowymi (e',1'), pro-. 'cei.sśus z,ltginalbs. Tym oStatnim to.!Ą/arzyszą pozostałe składniki ściany jamy brzusznej

(f)' ,,Loka1orem', wnętrza wyrostka pochwowego zostaje jądro (a) z najądrzem (b) i in-u.,y,"ą.y-i naczyniami i nerwami oraz początkowy odcinek nasieniowodu (c) ściągnięietam z miejsci pierwotnego powstania w okolicy lędŹwiowej jamy brzusznej przez jądrowód (d).

NARZĄDY PŁc|oWE MĘsK|E, aRGANA GENITALIA MAscULlNA omawiarre narządy można podzielić na dwa zasadnicze zespoły - narządy płciowe wewnętrzne t natźądy płciowe zewnętrzne. Do pierwszych należą właściwegonady męskie, jądra, produkujące gamety męskie, plemniki, oraz drogi płciowe wyprowa.

nie fragn

różniam1 dis, oraz

nia się kt nowy/ ex chnię prz

rzow,

m

brzegu n przedni. J

rozwoju) ; zwartej b) Napięta b. ciu błony w charakt

plemniki. Z kolei w drogach płciowych wyróznia się częścileżące wewnątlz Do pierwszych na1eży sieć jądra, przewodziki wyProwadzai4ce oraz przewód najądtza' Drogami pozajądrowymi są _ nasieniowód i prze. wód wytryskowy, iluctus ej aculatoius. Do wewnętrznych narządów płciowych trzeba też: zaLiczyć grlczoły p|ciowe dodatkowe' gll. genitales ąccessoriae. Płynna wydzielina tych gruczołów w połączeŃu z plemnikami daje nasienie rr.ęskie, sperma. Do gruczołów płciowych dodatkowych należą gruczoły pęcherzykowe' gll. zlesiculares, wywodzące się z nabłonka nasieniowodu, gruczol kfokowy, prostąte/ powstający z nabłonka pierwotnej cewki moczowej, gruczoły opuszkowo-cewkowe, gll. bulbourethrales, będące produktem nabłonka zatoki moczowo-płciowej (ryc. 160). Ploces zstępowania jąder z jamy brzusznej do moszny przycz;mił się do powstania tworu złożonego, jakim jest powrózek nasienny, funiculus spennaticus. Leż:y on częściowow kana]e pachwinowym, częściowow jamie moszny i poza początkowym odciŃiem nasieniowodu zawiera naczynia i nerwy Zaopatruiące jądro; całośćobjęta dzaiące

jądra i częścipozajądrowe.

jest

fałdem otrzewnowym. Części płciowe męskie zewnętrze,

p altes yeniteles ffiasculinąe externae, obeimuią kopulacyjny _ prącie _ cewkę moczową męską i mosznę. Kole;'ne etapy wędról^/ki plemników są więc następuiące: sieć jądra, przewodziki W}?Iowadza'ące iądra, przewód na;.4drza' nasieniowód oraz cewka moczowa męska.

narząd

JĄDRo oRAz DRoG| WYPRoWADZAJĄCE PLEMN|KI testis, zwane Przez dawnych anatomów testimonium oirile, po grecku nazywa

uwagi Ze względów praktycznych _ od niei wywodzą się nazwy zmian patalogicznych iądra bądźnazwy zab|egów na przeprowadzanych. Jądro nazywano także po grecku didymis, co z kolei wyjaś. Iespektowaną nazwę naiądlza, epiiliiłymis. Uwzględniając cechy gatunkowe j4dra pod względem kształtu, ułożenia i wielkoogólnie można powiedzieć, że ma ono kształt ia'owaty. Jest gruczołem cewkowym orchis. Ta ostatnia nazwa jest godna

W opisie jądra (ryc. 155) Zastosowano

terminy uwzględniające wzajenrne położe-

fragmentów opisowych jądra w stosunku do częścinaiądrza. W tym ostatnim roz-

głowę najądrza, caput epiilidymidls (b), trzon naiądrza, corpus epiditlyminaiądrza, cauda epiiliilymidis @,')' W związktt z Łyrn w jądrze wyróż'koniec głowowy, extretnitas cąpitat& (a), przeciwległy do niego koniec ogo-

oraz ogon się ,

eabefiites caudata (a,), powierzchnię boczną, facies lateralis, otaz powierz.

ptzyśrodkową,facies medialis. Z dwóch brzegów jądra,1eden to brzeg nająd, maryo epidiĘmalis (a,,), zazwyczaj gómy albo tylny i drlg' przeciwległy do naiądrzowego' to brzeg wo|ny, matgo liber (a,,,), zazwyczaj dolny albo Jako narząd iamy brzusznej (przynajmniej w Początkowym okresie swego i4dro iest okryte otrzewną trzewną, która przy|ega do leżącej pod nią tęgiej' błony łącznotkankowej włóknistej zwanej błoną białawą jądra (ryc. 156_1). blona biaława utrzymuje miąższ jądra pod znaczny.rn ciśńeniem. Przy nacięblony białawej i przylegającego doń miąższu ukazuja sig brzegi rany wy.winięte

charakterystyczny sposób.

Od błony białawej, w głąb jądra zmierzaj1 łącznotkankowe przegródki iądta, septulą testis (2), które dzielą miąższ jąc1ra na płaciki jądra. Przegródki jądra zbiegają się We Wnętrzu jądra w skupisku tkanki łącznej określanej mianem śródiądrza (3)' którego położeniejest zgodne Z osią długą jądra. U konia zasięg śródjądrza ogranicza się tylko do końca głowowego jadra. Przegródki jądra torują drogę wnikającym w głąb jądra naczyniom krwionośnym i nerwom' W obrębie płacików gruPują Się cewki nasienne kręte (ryc. 157_a) zmierzające z peryferii do wnętrza j4dra, gdzie prze-

Ryc. 155. Lewe j4dro 2 najadrzem olaz fuagment Powrózka nasie]lne8o br laja' Widok od tylno przyśrodkowej

b,

sh.ony

- koniec 8łowowy; a,- koniec o8onowy; a,, - br,es najądrzowy' a,,,- brzet wo]ny; b - glowa najądra; jeso trzon; b,, - jego ogon' nasicniowóc1; naczynia Powrózka nasienne8o: i' i ż' jądrowa krezka jadra; więzadlo o8ona naiqdrza, 3 - krczka Powrózka' w!'jście do torebki jądrowq

a

1

2

c

d

4

326

Ryc. naJ

a-j

t' i ż' jad

l -t

z bloną b ]ąd|ze;4

chodzą w cr skanalizowi prostymi i o nie leż4 już u barana 15 Zarówno mnozerria sil W sperm Ęch ma cha osobnika, na rzałościpłcio

Ryc. 156.

Plzekói Podłuż^y p%ez jąd!o,

na'adlze i Powlózek nasienny buiaja a - jadro; a' - iego (onjec Slowowv; d" jeSo

łoniec ogonowy; b

c. nasieniovród; r i ź. iądrowa

I

d

- głowa najądrza; b,

jego ogon; nacz),nia Povr'rózka nasienne8o:

bla5zka trfewna osłonki puhwowej wraz jądra' 2 - PŹe$ódki jądra; 3 śród'

bloną białav/ą jądn& 2

4

Płaciki na].ądrza

w cewki nasienrre proste (b).

Cewki Ploste znaidu'ą uiście w drobnej, również strukfurze, Zwanej siecią iądra (c). Sieć pośredniczy między cewkami i odchodzącymi od niej przewodzikami wyprowadzającymi (d, d'). Te ostatIeżą juil' poza obszarem właściwegojądra. Jest ich u psa 15_18, u buhaja 13-15, [ana 15-19, tt ogiera 12-23. w przebiegu spermatogenezy, jak i oogenezy można wyróżnić okres się' wzrosfu i dojrzewania gamet. ' spermatogenezie okres mnożenia się gamet w obrębie cewek nasiennych kręma charakter ciągły i trwa zarówno

w życiu płodowyrn, jak pozapłodowym w wieku doj-

l, natomiast okres dojrzewania i wzrosfu rozpoczyna1ący się płciowei prakĘcznie trwa do końca życia osobnika.

Ryc. 157. schemat Przekloju Podłuźne8o przez j4dro; najqdrze i powrózek nasienny buhaja c

p

-

-

Kom

podstal^

b

cewki nasienne Plosi€' a 'cewki nasienne kręte; sieć jądra; d, Przewodziki wypfowadzające jądla'

d,

pr,,ewod naqdrzJ: f

nel. Wy powierz nych, a wych w

nasreni"woJ q - nr'l\nii

komórka

qdyż wy Dojrz składa si Dwie poi nem Wte( wici. Ze r anatomii Międz łączna w śródmiąż

ffi'

e"ę

lub wystr owalny lu tych komr dokrewny nolmon z\ Cewki wsparty n podporow. sobą kanai

warstwow.\

L'oza oł

dzajace ora

wyprowad;

wś,ffix W rozwoju gamet żeńSkich' a więc w oogenezie istnieja wyraŹne granice między wspomnianymi oklesami' okres mnożenia się gamet usta'e wIaZ Z końcem życ1a płodowego,'okres dojrzewania zaśpokrywa Się Z czasem tlwania aktyWności płciowej samicy. Cewki nasienne kręte mają stosunkowo grubą ścianęzbudowaną z nabłonka plcio wego wspaltego na błonie wł'asnej, mefibr&ru| propria. W skład jej wchodzi cien]
nabłonka k< matycznegc komórek na

Przewodzik Przewód 1 mm, u ogi rzy trzon nt dowy o wys Wydzielina J plemników. łącznej wiot' o układzie o która może l uzewna. Błor nie między p

na1ądrza (d, t

r\a podkr(

razić

Podczas

Komórki podporowe są wyi

':ffi

fi

itr'*iiĘffi

T'i.f lł;{1;{- ::*il1'.Jil:

lłHi.iffi :HŁ"'i::tl;ar",*i#'.{"1ąE?j11..11$t}I#*l::**:

ł*;ąT#ł*#t'ł"}f uolrzary plemnik,,spermato '#il*}J.ff z i}Tf }"?1jffi ii:r

f; .

jtrT"#;l[T1]l}i|,ffi

-

$]19i.'eźło*ti;];;;,t,"::;:,';ł!,#iłł;ił?Ti-o:#"9"-^'"hruchów ;.'.

j#ł''li".'"'#F'H}itr.{.#-'#ś#'P'tri$#jiłff;;F

łffi l.g;":4rJilf.ffi*ł#t:.;-;.

".'lfi

#:i",l'i-#

}.#lł{:":i''#ł*-,..-*itili.l!'?i;uJ,*'ftĘ,fr *I

tr.dT;Ę;j':*f sl"*'"r*łm;"';*ł.sł"1ii?."łi-".sti::*"*,* l#il.l#

j'H'"*:.:TF:rr:nnru-*;ffif *w*"lł?m.r*

:#??il..l;:i* i:il''#;ff łił.T:fHii.-f ?-:\:;i{];F;ń"'Ęfi ną śródjądrza. Wyściela wowy pryzmatyczny lub

Poza obrębem

;"

płaski.ą .ils.i#"*" I"J..

"uuło'l*

j"a..oi

n**;Ł?i::l#i?i'!łT,.ii"3."d:.tr#:,Ii;,ii;;\łTlT#r#:l; :a:;:-:,'"łT;J": ł;y;: "::"" .,Ty;ł11.;i#;ffi #'?'' "1?;l#l

il'';tr"" ff

H':'ł"i:;ff il"g;.#'łlTl?":llił:T'łi.';ł|aĘ'-r*g:*l.ci:'j#

Przewódnaiqdrza*.;;;;n-i"o'l"":.Jl"i:li*ff *''Id".""**rg:.{lliy#;l****i:ff""'J"*f

;fi

ilĘ)fiil:l"j

maubuhajaśrednicę

;l."i'ę1;'-."i.ani:,::::*il":i^.:|,': onnd'ądrzao.u'ogon,^"I"Ę;"Y;I;'!k.i]i!,I"T|'^IIił;i.:i::-Ił;#:Ęl'ilu' u,,u".ę." *o-

ffihf

fi JJi"#j.},.I"TŁxtP":::j::::ł:|lP-"'d;;il#'l.aJ,l-''o,r.u.r,ru,ti.n' komóreknablonka.stwarzai;.i',y":'T$;#:H:x";.J"Til.ł.T51x up" t.',: oi"i T".li"i'ou ilł':x**l' }i',':: :*: '..: : o.o i.l,viotkiejznaczyńarniń;:::*;jir: -..,, j:;łtrffi

ff H"ililliTf;*ff.o" # ^'

;.

*i::";;?#":':HT"#ff

,:"::',::lli?19.;;;.],;lry;błonąbiaławą, ;J:;il::t';iil]'ffi:,"lTl:::,il*$ lifi [ ; i:];JTJili::i'#"#: Ił1:o,|,,:i

i łi.il;;i,ff.5#:#'ńli';]'

iiff.*:":[1T-'fi

if''

?,,lli#.:.xiff

'ul.

i;ffi

Ętf "i'jtrT:;;1"J*i#ixlxii1;:,|x[iT:J:x':;|*]

7kowozmiennaiupsa

w1'nosi

5

8 m, u kota 1,5-3 m,

u knura 17-18 m, u tryka

wiane os, kolejnym 1) skó

(barana) czy kozła 47 52 m, u buhaja 40_50 m, a u ogiera 7f_81 m' Aby zmieścićsię na tak niewielkiej przestrzeni, cienki ten przewód ulega ścisłemuspętleniu, co można zaobserwować pt zy rnozolnej technicznie preparacji najądrza. Przy głowie najądrza sporadycznie można zaobserwować pozostałośćpo przed-

2) pov 3) war

nim końcu przewodu śródnerczowego (pranercza) w postaci przydatku najądtza, app

endix

ep i di dy

4) pov

5) listl

midis.

tak jak on Nasieniowód (ryc. 155_c) stanowi przedłużenie przewodu najądlza i małym świepochodną przewodu śródnerczowego. JeSt to Silnie poskręcany przewód o'est ile a grubyclr ścianach.światłonasieniowodu na przekroju poprzecznym twofzy kszta|t podobny do liścikoniczyny. Uchodzi do części miednicznej cewki moczowej męskiej. W ś.iu..i"nasieniowodu wyróżnia się błonę śluzową,błonę mięśniową i przydankę. - Błona śluzowa nasieniowodu twolzy mniej lub bardziej wyraŹne podłuźne fałdy. Nabłonek jest tu Początkowo dwurzędowy, a następnie przechodzi w wielorzę-

dowy cylindryczny. Warstwa właściwabłony śluzowej zbudowana z tkanki łącznej zawiera liczne włókna sprężyste. _ Błona mięśniowa zbudowana z mięśnigładkich tworzy dłvie warstla,'y, wew. nętrzną okrężną i Zewnętrzną podłużną,co nie przeszkadza, że obydwie warstwy mo8ą się z sobą przeplatać. Może tu Występować jeszcze trzecia WaIStwa mięśniowa, podłużna, układająca się tuż pod śluzówką. _ Przydanka łączy nasieniowód Z otoczeniem' KońCo\a/y odcinek nasieniowodu tworzy zgrubienie zwane bańką nasieniowodu, ampulla cluctus deferentis, w obrębie której śluzówka tworzy liczne uchyłki bańki' diaertia a ampullae. W błonie śluzowej bańki nasieniowodu występują gruczoły cewkowe rozgałęzione, gll' ampullae, których odcinki produkują wydzielinę dołączajaca się do wydzieliny gruczołów płciowych dodatkowych, tworzącej wraz z plemni. kami nasienie. Omawiany odcinek nasieniowodu, ze względu na wspomniane gru. czoły, jest nazywany częściągluczołową' Jest ona nailepiej wykształcona u przeżuwa. czy i konia, w słabym StoPniu u knura i psa, a brak jej u kota. Zwężony odcinek ujściowynasieniowodu zespala się u konia i przeżtwaczy z przewodem wyprowa. izaiącym gruczołu pęcherzykowego, ductus excretorius glandulae uesicularis, w krótki wspólny przewód wytryskowy. Przewód wytryskowy, ductus ejaulatońui uchodzi szeiokim ujściem wytryskov{ym, ostiuffi ejaculatorium na wyniosłościbłony śluzowej cewki moczowej, zwanej wzgórkiem nasiennym, colliculus seminąlis, usadowionym na wewnętrznej powierzchni grzbietowej ściany cewki moczowej, w od. cinku miednicznym. Wzgórek nasierrny dotyka bezpośrednio podłużnego grzebienia cewkowego' będącego fałdem śluzówki cewki moczowej. U świniprzewód wydalający gruczołu pęcherzykowego oraz nasieniowód ucho. dzą z regu|y oddzielnie, rzadko zespolone, do niszy śluzówkowej cewki moczow{. Brak pęcherzyków nasiennych u psa i kota wyjaśnia samodzielne ujście nasienio wodu do cewki moczowej.

osŁoNK| JĄDRA

I

PoWRozKA NAs|ENNEGo

osłonki jądra i powrózka nasiennego, tunicae funiculi spermatici eL testis pod względem kształń i zasięgu są dostosowane do narządów, które okrywają. Chodzi tu nle"tylko o samo jadro' leiz także naj4drze i powrózek nasierrny (ryc. 158_d). oma. 330

I

Właśn otrzewn(

nowiącym warstw w 1) odpr zbudowan tunicą rLtłr 2) dwu

ktÓra jest

r

3) odpo

gacz jądta, 4)

powi,

nuację pow

5) ściśl

wowej, lan

ściennej (6).

oto bliżI worek jadro Skóra m

tylko od gat

wych i raso gruczołów p i układ skói1

napięcia ZesI

sPrężyste' gc nych. Wytwr przegroda m

sobą. Włókni

głęboką prąc

rzchni zewnę hzu moszny. ruem moszn)

kształtem i \Ą podciągnięte i błona kurcz

J

moszn' który kurczliwej, sfr

Następną v

zewnętIzna (3, dają

się one n

modyfikację :j!T-:..="*. rm polozeruu a wiec:

określonych warstw ściany jamy brzusznej w ich

skóry (w szerokim znaczeniu), czyli powłoki ciała' powięzi tułowia, 3) warstwy mięśniowej, 4) powięzi poprzecznej brzucha, 5) listka ściennego otrzewnej. Wlaśniewytwory. tygh odpowiednio zmodyfikowanych warstw ścianybrzucha rzewnej składaj4 się na całośćzwaną workiem jądro,Ą,^, testiculais, sta1)

2)

viącym

pomieszczenie dla gonad męskich'

"o,"," się koleiności iąa*. itzymaiąc

",yn stw.w ścianieworka jądrowe3o na|eż.y wyrÓżruć.(iyc. 158):" wspólnej , integumentum io--,," _ łowloki ł^:1Ł".*.*"'5i vaną z cienkiej skóry moszny, cutis scroti, ściś|ezespolonej ^o",nęwłaściwą' z błoną kurczliwą'

diftos, stanowiącą odpowiednik tkanki Podskómei (1), dwulistkową powięź nlsienną. zewnętrzną, fascia spermatica externa (3, 3,), ta iest modyfikacją powięzi tułowia powierzchowne;' i giębokiej, mięśni ściany brzucńa; jest w ścianń ń'tu jąj.o*"go m, dźwi|),{rywiean* y. cre.mąster (F), wywodzący się z m. skośnegowewnętrznego brzucha, 1,judu: ł].pow|ęz naslenną wewnętrzną, fascia spermatica inten a (5,) stanońąca kontylqę, Pol,t.ięzi' Poprz ecznej, fuanslleisalis (H), ścianybrzucha, fascia 5)ściślezrośniętą z powięzią nasienn4 wewnętrzną blaszlę ściennąosłonki poch. pańetalis tunicae oaginalis (o;), będącą przedłużenrem otrzewnei Y:,,2P, 2)

(6).

,.bljźsza charakterysĘka przedstawionych oslonek jądra, tworzących wspólnie

jądrowy.

jest.delikatna, a jej rozrzedzone zazwyczaj uwłosienie zateż,y rrre ale f od rasy zw.ierzęcia. W zakresie pigmentacji do cech gafunkoi rasowych dochodzą również cechy osobnicze. żu,.ł,'g,'1.,.,u ,.,*agę obfitość wystęujących w skórze .o'"ó.'q.kt.,uńy l l:lowychpofałdowana skóry moszny.(gładka, i podciągnięta ku górze) zależy od-ysląd stanu ściśleze skór4 błony kurcz1iwej. ńkanie tej*błony jest mięśniowo:"":Ę"i"Y gdyż zbudowane z włókien mięśniówych gładkich i i"ioti",l elastycz2te, kurczliwej umieszczona i p'łaszczyźniipośrodkowej 'est |tT:l:: 'o!"l ,jest s.ePtum scroti (1,), co sprawia, że jądra nie kontaktuji się między lrvlÓkna mięśniowe gładkie przegrody moszny wzrastają ku górze w powięź ;ą ptącia, fascia profunila penis (13). Szew m-oszny (1,'i) *idi",ny na powle. .:,.'ny układa.sĘ pośrodkowo, podobnie jak przegróda e wnę::Tę1'''"g moszny. obecnośćw błonie włókión mięśniowych głaakch #iąze"się z ,uugo-u. mosmy na bodźce termiczne i mechaniczne, ćo wyrażn ilę odpowiJdnim r wygrądem moszny oraz zmiarrami w- położeniu jąder, które mogą być :te ku górze lub zwisać ku dołowi. ściślóz sobą zespolone skóra moszny kurczliwa tworzą stosunkowo cienki, zwarty p;kłae ' '"*"';;'.;.;;;;' , który można przeciwstawić rozbudowanej' ale luŹ.,o utkanej warstwie pod. stratum subdartoicum, wyposaż:'onej we włókna sprężysie i klejoda;.ne. worka jądrowego tworzy cienka dwu]istkowa powięź nasienna (3,3'). Tkanka międz}?ol^/ięziowa zespala obydwa listki powięzi. na l::::Yę Nakłaone na osłonkę pochwową' tunica uagiialis, ób|ętą powięzi4

T:::::,l' 8":yi, :: :i

l|y.ł:!y-:l

lili'.l"'iy;

L-

' '"uJnąt.z

Y

jak i prz wskazujr niej stror

poPrzeczną, która przfmuje tu Postać PowięZi nasiennei wewnętrznei. Między powięŹ nasienną Zewnętlzną i powięŹ nasienną wewnętrzną wkIacza płatowo lozpoitarty m. d.źwigacz jąder (F), który oddzielił się od m. skośnegowewnętrznego brzucha, jest więc ńięśnie- pop."ecznie prążkowanym. obejmuje on osłonkę pochwową od sirony bocznej. Sam mięsień jest spowity własną powięzią stanowiącą kontynuacje powięzi m. skośnego\4/ewnętrznego brzucha, fasc[a Cfefl1asterica' Zarówno połoźenie,

kurczliw moszny. Wyro

wewnętI]

włóknistt pochwov osłonki p pochwon wodu, net d-d"). wr zaopatruj. pierścień cza kanał (ryc. 165-i nowei do r sieć więksl wania zab; Uwypu wraz ze zrl POprzecz\. pochwową układaj4 sir wraz z r!ą zachowuj4 ki pochwor nasiennej .n pochwowej częśćosłonJ z naj4drzet osłonki pocl

1

Ryc. 158. osłonki jqdra, najqdrza i powrózka nasierrnego buhaja. Moszna, plawy wyrostek PochwB

wy wraz z zawatością olaz Plącie na Plzekro]'u poprzecznym' Lewy wylostek pochwowy wycięty. Widok od tyłlt

częściowo

A ' kresa biala' B - m' skośnyzewnętrzn}' brzucha; c - Pierścień Pachwinow}, Powierzchowny' D-m.skośny wewnętrzny brzucha; E - Pierścień Pachwinowy glęboki' F - m. dźwi8acz jądra; G - m' prosty btz||chajrl-tł7, ścięgno .i m' Poprzeczne8o blzucha zesPolone z PowięZią PoPrzec,ną' J kanal pachwinowyjego h.zon'b,,, bV-jego p.'rzekrój plawcgo jądraj b-b! najądrfe; b, b,,, jego głowa; b,, b|v l"*"ląj.; ", ogo.'; .' a, .,, d, - powrózek nasienlyj c, c,, c,, - nasieniowód; d, d,, d,, t' i ż' iądrowa w części naczyniowg męska (otoczona ciałem gąbczastym) Powrózka; e Prącie (ciala jamiste)' f cewka moczowa 1 skóra i blona kurczliwa' l, Prfe8roda mosfny' 1,, szew moszny; 2 _ warstwa podkurcz11wa;3,3, - d$,|b ]istkowa powięź nasielrna zewnętrzna' 4 - Powięź mięśniadŹwigacfa jąd!a; 5 - Powięź PoPlzecznaj 6 otrzelłr,' ścienna; ś,_ powięź nasienna we*nętrzna; 6, . blaszka ścicnnaosłonki Pochwowej; 7 jama Pochwowa;-8 - Pj€!' ścieńpochlt'ówy; 9 krezka jądrowa; 10 krezka Powrózka; 11 - więzadlo własne jądra, 11, - wjęzad|o o8onl naiądiza; 12 wejście do torebki jądrowej; 13, 13, Powięź powierzchor^rna i g]ęboka Prącia

332

Powrózek n

,,lokatorem,,

współczulny dawniej ł4czr powrózka sp pochwowej, r Tętnice i ż rza;ą one do aascalosą, i )

J

(ryc. 1ó5.h) '

gdy

:

ż. j4drol,

jak'l przyczep mięśniadźwigacza.jądra na wskazuje, że mięsień unosi nie tylko Samo

powierzchni bocznej osłonki pochwowej i'dro, ale i osłonkę pochwową odpowiedl nle] strony wraz z iej zawartością.To zadanie ułatwia mu luźne utkanie warstwy podkurczliwej, Zezwalającej na przesuwalność osłonki pochwowej W stosunku do ściany moszny.

Wyrostek pochwowy (ryc. 154_e,, f,) iest produktem Zespolonei PowięZi nasiennej wewnętlznej (ryc. 158_5') z blaszką ścierrną osłonki pochwowej (ó,). jest to więc worei

włóknisto-sulowiczy gruszkowato tozszerzony, w które8o wnętrzu zwanym jamą pochwową,.caaum ua|ginale, |eży jądro wraz z na1ądrzJm okryte blaszką trzównj osłonłipochwowej. Przewężona górna część -y.oitku pochwowego tworzy kanał pochwowy, canalis z'laginalis (J), obejmuiący powrózek nasienny złóż'ony z nasienionaczyń krwionośnych oraz limfaĘcznych zaopatruiącycń 1v{1 ry1wów i 1ądro (c_c,, d-d'')' Wejściedo kanału pochwowego od strony jimy t.','.'ń1 dl. zyń.inerwów '-,u" zaopatrujących jadro pod nazwą ujściapochwowego' ostium aaginafe, ogranicza pierścień pochwowy' anulus aaginalis (8). W obrębie1ego ujścianaJieńowóJ opuszy k111ł PoŚYo-y, aby skierować s ię do jamy brzuszĘ, a następnie jamy miełnicy (ryc. 165_i). Tędy te z, zwłaszcza u sŁarych ogieiów, moga iię wydóstać z iamy otrzeww1r11k1 pochwowego pętle;.elita czczego (zó wzglęóu na długą kiezkę tub |]el.a9 większą). ołolicznośćtę należy uwzględnić pizy wybor"zemetody pódczas planoia zabiegu kastracji.

Uwypuklony przez kanał pachwinowy' canalis inguinalis, zachyłek otrzewnei lz ze zrośniętąz nim ściś1e,również uwypuklajac4 się w ten sam spo sób, powięzią tw.orzy najbardzĄ.wewnętrzny pokład osłonek jądra, nazy.wany oslonką warto zaznaczyć, że stosunki otrzev/nowe w obrębie osłonki poch-ow"j tj4 się podobnie jak stosunki otrzewnowe w macierzysĘ jamie brzuśznej. Jądro z najądrzem i powrózkiem nasierrrrym w stosunku dó osłonki pochwowej Jtowujq się.tak, jak narządy 1amy brzusznej w stosulku do otrzewnej. Óęść osłonpochwowej zespolonej z powięzią Poprzeczną, przyimującej fu nazwę powręZl wewnętrznej wystęPuie jako blaszka ścienna, Iamina pańetalis, osł'onki :j' na podobieństwo otrzewnei ścierrnej w jamie brzusźnej. Natomiast ta osłonki. pochwowei, która w postaci okrywy śurowiczej spowija jądro wraz drzem i powrózkiem nasiennym, tworzy bliszkę trzewną,^ lamina Oiscerq,Iis, pochwowej na podobieństwo otrzewnej trzewnej w jamie brzusznej.

POWBOZEK NASIENNY, FUNTCULUS SPEBMATICUS nasienny jest tworem złoż'onyrn'Zawartość powrózka poza głównylrn ,, w postaci nasieniowodu' stanowią t. i ż'. jądtowa,..u.'yńiu tmŁtyczne, ulny splot iądrowy oraz Iozproszone włókna mięśniowe głidkie traktówane łącznie jako m. dźwigacz;.ądra wewnętrzny. ogół wymienionych składńków spowiia otlzewna trzewna będąca kontl,,nuacja blaszki trzewnej osłonki , nakładającej się na błonę białawą jądra oraz na najądrze, TętrLice,i żyłyodchodzą odpowiednio od aorty i od ż. głównej doogonowej. Zmieją one do kanału pochwowego' obięte otrzewnowym fiłdem nacz|'n iowym, plica osa, i wchodzą nastęPnie w skład powrózka nasiernego odpowiedniej strony 165_h). Tętnica przfmuje w obrębie powrózkńsztait spirali, podczas ż. jądrowa tworzy charakterystyczny splot wiciowaty, plexus pampiiiformis, 'ądlowa

lqczą kształtem nawiązujący clo nazwy. W pobliżu jądra naczynia splotu wiciowatego Obecność jego głowowego. końca się w większe żyły,ktore zaopatiują jadro od strony do zwiększenia objętości mierze w znacznej się spiotu wiciowateg o przyczynia -Przyczyniaja

Się też do tego naczynia limfatyczne, Óoć p'owrózka ,lusień"gó. iv mniejszym stop.-.iJ. oa.nóa"ą one od jądra i osłonki pochwowej do węzłów chłonlędŹwiowych aoltowych. nych , biodiowycń przyśrodkowych oraz pochwowego, oddziela się od dotychczasoNasieniowód, po wyjściuz kanału w samodzielnym otlzewnowym wvch ,,partnerów,. w pówrcizku nasiennym i biegnie fuidri" .rosi".tio*odu ho irmy miednicy, gdzie uchodzi do cewki moczowej' Długośćpowrózka nasiennego iest gatunkowo zmierma. Długi jest u Psa 1knula. Natomńst u.ogiera jest stosunkówo najkrótszy, a odpowiednio dłuższyu przeżuwaczv, u którYch jądra zwisaja pionowo w dół. ' Znajonośćiparatu więzadłowego jądra dla lekarza weterynarii ma duże znaczenie ze ńzględu na praktyczną przyJatnosc przy zabiegach kastracyinych. Pojawiajacl ukońsię w trak"cie .o'-ó1,' 1ał.u na jego tylnym biegunie jądrowód (ryc. 154 d) po przednlej Z więzadeł' dwóch. jóa'"r źroclłem. się śt.j" .,.",.'i* p.o"",.' zstipowania proczęści jądrowodu pó-"tuj" zwarte krótkie więzadło i4dra właściwe,Iig. tcstis ty|ne) (158 11). Z j4dra najadrza z ogonem koniec ogonowy łączy prium,(d,), które (11,) i"ęscl jąa.o-od.' powstaje więiadło ógona najądrza, lig. caude epididymidis priymbcowujace ogon na'ądIZa do dna wyrostka pochwowego. ' il4iu,.". t."'ti- 1aa.u, mesorchium, określa się podwójną blaszkę otrzewnową powle. wiążącą blaszkę ście,nną osłonki pochwowej z bIaszką tIZeWną tejże osłonki, pod jadro z naj4drzem tuffi iąaro (ryc' 182 i)' wąsti obszar kiezki iąd|a łąCzy dwa jądra wyróżnić rnożna W tym ujęciu w obrębie krezki i..e"ti "ajądrza. "-wą odcinek b\iż'szy i mniejszy odcinek dalszy. Między krezką jądra .Jo"ti więksly a krezką nuiąa,,i, łącznie z samym najądizem powstaie kieszonkowate zagłębienie zwane torebką jadrowa, butsa te.sticularis, dostępne od Strony bocznej (4)' otrzewna pówlekajac jądro i najądrze przedłlza się na powrózek nasierury, przyj. (3), połączonej z wyściółkąsurowiczą -..jac rlo,-ę i..e zki iowńzka, mósofunićulus poczyrraj4c od ujściapochwowego, kunał,l poch-o*ego.. Krezka nasieniowodu, ' *t,o."o'anju-y m"iednicy;ako fałd nasieniowódu, plica ducttts det'erentis. Tu |ączy się z takim samym fałdem,strony przeciwnej we wspólny- fałd płciowy. Natomiast krezka powrÓzka nasiennego, poizynajac "d lj:.Ś pochwowego przedłuża się w obrębie jamy brzus'nej we wspomniany wyżej fałd rraczyniowy, obejmujący wspo. mniane tętnice i ż. jądrowa (ryc. 158 d,', 165_h). Położenie i ksztih worka jłdrowego Są gatunkowo zmienne. I] kota mocno owł& ku siony, niewielki worek jądrowy \ezy z tyłu pomiędzy odbytem a skierowanym koń. do tyłu skierowane krrliste,. prawie .u1e, stosunko*o są iyło#i p.ą.ie-. Jądra .,"- nglno*y^.-Ńa;ądrźe przyjmuje położenie grzbietowo-boczne rt' stosunku do osi jadra'.bardzó długi,powróżek nasierrny kota ciągnie się w szczelinie międzyudowej nieco io okolicy pachńnówej. U psa worek jadrowy w porównaniu Z kotem jes1by^* p.""ńlęiy't" przodowi. Ńn po*i"."ćh'li zewnęirznej :*""ł. Y.idl:]9ipoloźe ;"ś;;i;" "' ,'" i.'o,"1 dnie znaj.luje się szew moszny, rąPh( scroti' Kształt i"''" jąa", oraz przebióg pclwrózka-rrasienrrego PSa plzypominają Stosunki istniejące u kota (ryc. 167). U knura moszna o szerokiej podstawie przylega do okolicy krocza, a duźe cięźhe jądra uwypuklaj4 się ku tyłowi. koniec ogonowy podobnie jak ogon najadrza są skie ,'or,vu"" l." odbyiowl 1tyć,lzz_v,1. Brzeg wolny jader jest skierowany do tylu, brzeg 334

najądrzc

zek nasi więc odl

Przeż przodu v ścianybr powierzc ogonowy górze kol natomias brzegu ni worka jąc twie ścia crnym ls U ogir kowo król jądra o ieJ przednio-l jest ułożo skierowan w stosunk nowego. Jr

Ry.. 159. IqdIa

pochwowy

r

a.iądlo

]ew( Ąająd|za; b,, . (Ę

1 - skóra mo! pochwowego (pr

zwlócony dopośladkowo. Przy opisanym położeniu jąder powrónasienny knura ma znaczną drogę d'o przebycia, zanim osiągnie pachwinę, jest 'est

najądlzowy Zaś zek

więc

odpowiednio długi'

Pr.zezuwac'ze, ptzodu fuiany

-a

więc buhaj, tryk

i kozioł mĄą

worek jądrowy przesunięty do

w okolicę łonową. Jest on duży, a przewężrcrie w kształcie szlkioddziela go od brzucha. W m osznie przeżuwacza wyróżnia się powierzchnię docz aszkow { oraz

z wytaźnąbruzdą pośrodkową. Jądra skierowane końcem dołowi Zwisają prawie prostopadle w dół. Przeciwległ y, zwrócorty k! górze koniec głowowy iądra' ma umieszczoną od strony tylrro-boczneJ głowę najądrza, Lst trzon najądrza układa się po stronie tylno-przyśrodkowei jądra wzdł1aż! najądrzowego i przed|uza się ku dołowi w ogon najądrza uwypuklający dno :aiądrowego (ryc' 159).W przewęź:'eniu szfkowatym worka J.ądrowego w sąiiedzścianybrzucha łatwo można wymacać powrózki nasienne (c). Przy zabiegu kastraistnieje fu możliwośćbezkrwawego ztniaż:di:enia powrózków. U ogiera worek jĄdrowy |eży między udami w okolicy łonowej' Jest on stosr,n. vo krótki.w związku z prawie poziomym ulożeniem jąder (ryc' 165.f, d). ośdługa o lekkim nachyleniu przednio'tylnym sprawia, że brzeg wolny teży po stlon.-ie nio-brzusznei, brzeg naj4drzowy zaśma połoźenie tylno-grzbietowe. Najadrze ułożonenieco bocznie w stosunku do j4dra. Koniec ogonowy zgodnie z nazwą iest rowany do tylu i osiąga dno worka jądrowego. Powrózek nasienny Ieży bocznie stosunku do trzonu prącia i iest skierowany prostopadle w górę do kanału pachw! l'vego. Jest on łatwo macalny.

Powielzchnię doogonową oqono]//ym ku-

l59. Jądra i najądlza w worku jądlowym tryka (barana) (A) i kozła (B). Moszna i lewy uryrostek $wowy zostały otwarte' Wyrostek Pochwowy Plawy zachowany w całości'Widok od tyłu

(Plzez blaszkę trzewną osłonki Pochwowej Prześwitują naczynia)' b - 8lowa nająd rza,b, Ł|zo^ c ' powrózek nasienny; d m' dźwi8acz jądra -skóra moszn' 1, .- szew moszny' 2 blona kurĆz]iwa; 2, P|ze}loda moszny' 3 _ ściana ]ewe8o w}Tostka Wowego (Prz€cięta); 4 tkanka tłuszczowa -jądJo lewe rzaj b,,

. o8on najądrza;

335

GRUczoŁY PŁc|oWE DoDATKoWE, GLANDULAE GENITALES ACCESSORIAE

Gruczoły płciowe dodatkowe stanowią jakby obudowę miednicznego odcinka cewki .o.'o-q' lch wzrost i funkcja są regulowane przez lrormony płciowe. Wczesne kastraty ćechuje niedorozwój gruczołów. Gruczoły płciowe dodatkowe osobników póŹno i
( \

F J

(

ą

Ryc. 160. Scher a

-

Prawe ją(

dfa]ące8o gruczc

Poszczegó]ne

160.

schemat narzqdów

Płciowych męskich: Psa (A)-kota-(B), knura (C), buhaia (D) i ogiela (E) plzedstawiaiący cechy gahmło /e 8rucforo* pr.ió*y"r' aoaltto*y"rl

ł1: 1i:]1*^' b,

nasieniowód' c

.

e

PęĆhelz moczowy' d _ moczowódi odcinek miedniczny ujściu nasieniowodu i przewodu vr'xxowai"TI"ffl'"':*x":'!1H::.::ę':1^:::T" ) tilc7o]u 1 Pffher7y(owego): I prącie; g - 9:*b*"' spojenie m]edni.y zego'l.,e t|uczo|y oznaczono| kreskowaniem - barikę nasieniowodu lub część8luczolową nasleluowoduj czamlm - trzon gruczolu krokovvego lub - 8ruczoł Pęcherzykowy lub PęcheŹyk a."t"y* t,"pt"i*".i". ;J:1]^:

:;;";;.il"i"n."jsffiz;ianq

Y żorre po bokach cewki moczowej, a połączone z sobą położonymdogrzbietowo w sto-

U inn wego do niem mie waty wyt w fazie s (ryc. 183). Prącie oraz wyks świni i pr: dzo długit Pu'4cym y spoczynko U małych 1 wej, proces

sunku do cewki moczowei pomostem zwanym węziną gruczołu ktokowego, isthmtts prostątae. Liczne przewody wyprowadzaj4ce od obu płatów gruczołu krokowego konia uchodzą do cewki moczowej po obu jej stronach, brak natomiast u konia części rozsianet.

i tkanka łączna śródmiqżZatÓwno torebka zewnętrzna gruczołu krokowego, opróżnianie gruszowa zawierają włókna mięśniowe gładkie umożliwiające 'ak szybkie czołu' Gatunki wyposażone w częśćrozsianą gruczołu krokowego korzystają lóWnieź z pomocy w tym zakresie ze strony m. cewkowego. - Gruczoł opuszkowo-cewkowy, gl. bulbourethralis, jest gruczołem palzystym ułożonymW sąsiedztwie cewki moczowej przed jej wyjściem z jamy miednicy, obok opuszki prącia, bulbus penis. U psa brak gruczołu opuszkowo-cewkowego/ u kota WystęPuje, choć jest mały (ryc. 167_15). Znaczną wielkośćuzyskuje omawiany gruczoł u świni, gdzie długość jego wynosi 17 l8 cm, a grubośćokoło 5 cm' z Zewnątrz okrywa go całkowicie m. opuszkowo.gruczołowy, m. bulboglandularis (ryc. 773_8, 8,).

U bydła i konia gruczoł opuszkowo-cewkowy leży na grzbietowej ścianiecewki moczowej osiągając wielkośćorzecha włoskiego (ryc. 165_p; 176 8). U owcy i kozy wielkośćjego nie przekracza wielkościorzecha laskowego (ryc.777 3). U przeżuwa. czy gruczoł ma przewód pojedynczy' u konia potrójny lub nawet poczwórny. Nasienie jest wspólnym produktem gruczołÓw płciowych dodatkowych, których wydzielina w czasie ejakulacji łączy się z plemnikami' Wydzielina ta stwarza plemni. kom warunki do uzyskania maksymalnej żywotności.Zarówno barwa nasienia, jak i inne cechy fizyczne, a zwłaszcza stosunki ilościowe, zd'eż'ą od gatunku Zwie|zęcia. W jednym ejakulacie psa uzyskuje się 7 15 cm3 nasienia, u knura zaśaż f0O_250 cm3, u buhaja tylko 2 8 cm3, u tryka 1,0 cm3, u kozła 0,5_1,0 cm3' natomiast u ogiera 50 150 cm3. Liczba plemników w ejakulacie też jest gatunkowo zmienna, 1 cm3 nasie. nia psa zawiera około 100 tys' plemników, knura _ 100 tys., bulraja 1 milion, trfa 3 miliony, kota 2,5 miliona, ogiera - 1200 tys.

NARZĄDY PŁc|oWE MĘsKlE ZEWNĘTRZNE, PARTES GENITALES MASCULINAE EXTERNAE PBĄC|E, PENls, oRAz CEWKA MoczoWA MĘSKA' UBETHRA MAscuLlNA Prącie iest męSkim narządem spółkowania, wyposażonym w struktury rrmoźliwiające jego wzwód, erectio. Chodzi tu o parzyste ciało jamiste prącia, cotyus caaefltlsu||| penis, i nieparzyste ciało gąbczaste prącia, cotyus qlongiosum penis, łącznte z opll. szką prącia, bulbus penis, oraz ciałem gąbczastym żołądzi,corpus spongiosum glatt' dls. Całośćprącia' wyposażonego ponadto w naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy, spowija skóra i potl'ięzie prącia. Jedynie u kotowatych i torbaczy stosunkowo krótkie prącie jest skierowane do tyltt, penis retrooersus (ryc' 160_8), w plzeciwieńStwie do pozostałych SSakóW, u których jest skierowane do przodtl, penis anteTersus (A_E). Zaz'wyczaj prącie umieszczone je$ przed moszną i w większości przypadków jest umocowane Za pomocą Skóry w plru. czyŹnie pośrodkowej do ścianybrzucha, iest więc Ptąciem ustalonym, penis affins, Chiroptera, Primates oraz Hominidae mają pIącie zwisaiące, penis penrlulus. 338

a

t trzon lr4cja

|'zkę żo|ęd?'j

z

jej

U interesu,jących nas gatunkó

;:*''Ł,x'i'l*:#ąT'"*l;l';,'##j,.*}"tł:i i'fi : watywytwórskórywpostaci",oi:.I:,:!:!i,::;;;;:,;;E:_:ł,;)n]i;i."i;:ii.".f; óliff,;o*"'u"wej

prącia stanowią

-.ifri",łjffjffTi*j!ffgi19r.:"".

,",.,*ę -yko,,y..y*u"a * .

czasie erekcji

'Zawierawewnątrz koś".-p'"u'.i1, os penis,

jti: -'...-^." v|Lvv Ló'ęu(IyIIr, ale r wzg.lędn}'rn H,i*h:ŁąJ:ł[:I"ili:ły"I:ł?ł,,W:,:n#h'".fi długie' co się wiąże ź i.no ,n., ?iest bar:l"#-1fi il1n,xW;:młr:^T;,,ł{::I .cz},nkowej jest zwalta. Koniec mnr*'"'*i:ii*:fi,f p./o"t.f' u ;#il i"kń:ńffi::i{"."; "'ą"iu dzo

ptocessus urethrae, osiągający łiI::"::::i,::ł:::i3,Y:^'^"=o"!':p"p#J';;;ń.,}li"ucewkimoczodługose oioL ł ". 1.f ild_';;;');."JJ.''il.Ti:;

Ryc. 161. Kość Plącia psa widziana od strony lewej (A) i od dołu (B)

- trzon

Prącia

-0pu5.,ka

Ryc. 162. Prqcie Psa. Widok od sfuony lewej

źoled7i:2 - c./esć dIUBa źoledZi Do|ft ta naPle&iemj

tqbc,dsle prącid, a z$polenie Cidla .; ."";';;#ń:;";:ptrr.o, frTł:i:::].:#:::iij-.]'):-,:;::*::,::*:Y: zvtt s,:.it i"*i;;;;' 8 ilil' "'"8""'"v;.?iif:,1 o - łyIy tą.,q." Tjfffii"l::Ti'i.f::y3 ' 3

-

.

;dio

.?.11J1i1i,lj

--

sWoist€

jamistą

odcinel

lone, na

dzie.i dc łącznotl

zachow U pozos szparo\,\

Ryc. 163. odsłonięiy koniec prącia ogiela

7. dó|ż,o|ędzi;2 wyrost€k cewki' 2,'ujście uewnęirzne ccwki' 3 - korona żo]ędzi' 4 - szyjka żolędzi a żołąctźprącia; b częśćwolna Prącia, c - przycfcP b1aszki welvnęirznej fałdu naPletkorve8o do Prącia; d bIaszka wewnętrzna części wcwnętrznej napletia; d, blaszka zewnętrzna tej części,e - Pielścień naPleikowyi f blaszka wewnętrzna części zewnętrznej naPletka

szym lu ściodnr prącia, a szczona ległej po określan z nazwą wa rolę ] ciała gąb

jego kol' szającyrr,

Cewk Rozpoczr ostium u1 trznym, ( mebów (] pęcherza nazwę cz| nek międ: cewki, pa

Ęlko

dro1

wa lest ot

moczowej

Ryc. 164. Wycinek trzonu Prącia ogiera

a, a, cialo jamiste Prącia; a,, beleczka ciala jamisteBoj b blona biaława ciałJ jJmisteso; b' Prze8roda bialawa ciał, oracia; c cewka moczowai c, ' bruzda ccwkowa; d ciało gąbczaste otaczającc cewkę, e - błona g m. opuszkowt}gąbczasty \Ą.ciągacz f m' Prącia; iąbczastego'

si]rrie rozwinięte Plącie ma koń' Na przekroju Poplzecznym wykazuje ono boczne spłaszczenie' Ponidto cechuje je silrrie wykształcona żołądŹprącia (ryc. 163)' Pod względem opisowym w prąciu jako całościwyrÓZrria się jego cZęśćpocząt'

kową umoiowaną na łuku kulszowym Pod naZWą korzenia ptącia, radit

penis

(ryc. 166_3). Korzeń z kolei przedłuża się w glówną jego częśćZwar.ą trzonem, corplls (ońcowa częśćpricia to jego ilołądź,1lans'penis (fyc' 163_a). Zo|ądź Prącia, plris ,"*u,-'o(a). po gtecku, balanii, daje początek teTminom klinicznym, np. zapalenie żołęrlzi lazywa się balalitis.

bwa ciała jamiste prącia są otoczone wspólną, w kształcie rury łącznotkanłowej błoną białawą, tunici albuginea cotporuffi iaz,e-o"or,- (ryc. 164 b)' odchodzą od niej w głąb beleczki ciała iamistego, trabeculae corpotis callernosi (a,,), tworz$e 340

mre miedr

łuku kuls

penina. O(

Iem gebcz spongiosa

Część

,'obłożona, i4ce trafiale stałych od. objęta wal także na p

kowym (ry Cewka

się w stronś

gdzie ma

I

f

r/ ffi

ffi

fl ;

swoiste dla każdego gatunku rut

ffi *?,:*ił*i;#;ę'"*:ł.:6Ę'jiil#J1?'":',"ł$r;#'T$i::.,-x*;

H!;***$ł}#Ti:łIźłiff.n*6;';Tifi;l".:l"ry'fi{:x.

ra.,i"tr.""l..-".l;;;;ffi ;ff;.'P':fi

;.";"ii:"eł?r,r:;ł.'x1"":.:l#l:

fi:::i:il.T#JT".#.".*,ll'.'i::--^3il:11.","t."y-";J;*ojąsamodzielność.

"-rrur"*łe*ila;i*:inł:n'x*n"i'ł:

j:"w;*J"|.ffi

i.#:?ii?,.'łl1;,t"tnl*;Til.?i''łtry".il;łijii:ii,ł":""^: łożyskodla i "*'y'i "u.'"J*-p.ą"iu. Ńu

;lffi

ffffi1*ffj*xffiĘ::?;:

ptzeciw-

:f #ł;HŁ*Ł:ili*taiłłźi':li::',t'fffi j:::=;".-ńffi ;;T.#[i'"#[1?":'#:T"*:'"#"T.}ffi *:* :::"]: '11;'ru

*niia albulinia corp'ois spongiosi ("l. r.'o" p.ąii'"*""i'ffi#; i!:.r':!::1"*F": Je80 korzenia, iest umocowanv do miednicy i..otl.im pa.zystym.więzadłem podwie. szaiącpn prącia' lig. suspensórium p""i", **a'y"a.*u. ',ń,ii"ięty^"*'Jp",'i prawie na całe].długoici je'. a]"gi JL -o"'u r nasienia. srę oq scony sz\łkr Dęcherza ujściem """l"^:-Łl::::a.męska cewki moczowej wewnętłznym,

*,:,:,!:: ::::,:iT exterlum, lym' ostium urethtąe ".r.ri",yprąci", "r_ "ij"r"* ^!,:!:: \rir,,t, na ż'ołędzi

_o",o*"1 ,"*'.*-

"""iii *|"tąąc

o

centy-

Parę "i"r.i"a| początkowy od.i'.."r. oa,"il.i P:J1"^ \.utki -o"'l-"], ^11-',) nelza moczowego do u|ścianasieniowodów' jest ""*ti "ęsuią"y wyłącznie dńgą moczową ;l,tlę

i nosi

części przedsterczowei cewki

-Ęa'yqń"i""'-"".i;*;.;il{ff :::!#;ur^,"y:"j"-J;ilT j.'".l.L-':ł

rki,,pars :o.drogą

płostatica. Pozostały, wielokrotnie !.iz""| .J"-"l.'*wki jest iuź nie moczową' ale i płciową. Na prawie calej di;g;J; ;;g;".'.czowo-płcio-

SąbczasĘm..Uwzględniając stosirnki f::^:.]:.::::1-:,:':T zowej wyróż:nia się zatem dwa nlerówiej dłuó;ści

top;

aficzne W cewce

"dc;ki.'źiłtką,,u-u,,ą

- 1uLi:H:':'-:"""T'."-*'.:1t:::kip,,spel,iia,i,iułń"iił",q,,oążającąod qo Nu|)Zuwego Konca prącia częśćzewnętrzną albo prąciową cewki, pars

częścimieonrczne; r częścprąciowa cewki otoczone są cia. i1;.9-1:T:o :."."'owy 165_r,) i noszą wspólną naiwi części gąbczastej cewki, pars P;r:Ty"#::., Częśćmiedniczna

cewki moczowej,-.z wyjątkiem części przedsterc zowE, jest

Y*:"s:::::.,::;^o5l::.ryl9*;*"*y.i'i,i.ń;,:-;;ywerowadzahafiają do jej światła.Śluzówka tej części !"-ir "pii";s"io* '".J.*ii, ójń#'ńi;:#;wie]owarstwo*ffi j::: ym ot az '1":**:* .":błó$iem. walstwą gąbczastą ^Y^':'111 i mięśniami' B]adkimi. c-ęse -i"łł"i"i-'cewki okrywa y, ryd:|:"ń.T-o- mankietu mięsie-ń poprzecz.; pńżk;;;,*u.'y .. ."*\ \ryc. 765-0, 176_7\.

moczowa męska opuszcza jamę miednicy przez łuk kulszowy zag1nając a ieanoćzóśnie doią"'u.Jo o"o.,., p.ą.iu, '*"'.:,::*\TIjl"*'y-19:.or.oY, ma swoje łożyskow postaci bruzdy óewkowej, )I,lr'Ka

p.i.żG;";;;"i;;h;

341

cewk odcin

wyStę

1\t

pr4c1a

I podz pocl s z grtuc

.'.'

por

N.\

zo.ł.ędz

tkanka Cia i kszta beleczk

d.)

k

rl

zachoclr

w ttzor

i

w

Jeś1i

mnl€ nawet \4

waczy i

'}eśli

we włól prącia, k czałe i w prąciowe Podcz

w następ czeŚnie o

wstrzyme

G

peluisl, pr:

ulega natr prącia i ci moczowa prącta. Tęl rające kret

i Pżepo

Ryc. 165. PIzekIój strzałkowy w plaszczyŹnie Pośrodkowej jamy miednicznej o8iera' PrePalai lony folmalinq. Widok od strony 1ewej

A

B

B,

C

utrwa.

II kręg otc Przestrzeń międzyłukolĄ'a lędŹWifivo k|zyżo$'a, 11 kręgiem ogonowyn; D _ kamlĘ gowy z rdzeniem i oponami' E spojenie miedniczne' F m' skośny ze\Ą'nęirzny brzucha' G m. skośnyweime ilzny brzucha; H m' Prosty blztlcha] J m' PoPizeczn), brzucha; K PowięŹ poPrzeczna i otrzewna ścimna a Powier,chnia Przyśrodkolva Prawego jadra; b nasieniowód; c częśćnaczylliowa Powrózka nasieme8o; d |ozcięty prawy wyrosiek pochl'owy, d,, e m' dŹwigacz iądfa' f moszna, f, b]ona kurcz]iwa' 8 ' pi€rścień Poch(,ow)'; h - t' i ż' jądrowa ok)czona fałdcn naczyniowym; i - Plawy nasicniolvód w |ałdfie nasieniowodo wym, i, prawa bańka nasieniowodu; i,, przekrój lewej bańki nasi€niowodu; k Prawy moczowód; k,-iep Lljście; l pęcherz moczo['y' 1, więzadło Pośrodko('e Pęcherza' m Prawy Pęcherzyk nasienny' m, 'jego Pr'ł

norvy,

V krę8 ]ędźwio$'!';

k' krz}'żowa'

C' . Prfcstr7cli lniędfyhrkowa krzyżowotgonowa olaf między I i

342

twofu z|ożo,

miednicy wcl

perinci.

wóCl

wyda]ając.

nek miedniczn)

u * fałd naPletl w - sPloi ży]ny,

;:,:iT?"*?"'iJ:'*."l"J':.tf#TT:il'.":i'*::i:I'*,"#xil1,:"f,y,,:::ły

.*r,xi.lł: ;$tłłłł*łlt*łrE*"lł-r.ffi

[*3ll.#tH:+r}TiTtr"ff:i.;":t;1l{ il..'#il"*ł.;:. .

Ę;

ji:ru'm*"*ur;;'n'łnu,;"."T:.xffŁT:'j:

ł'..'x"ii..lT;:"fi?a.:::xil:-ę:l-1|ł1a.!i|awą,

stładają się'z różnej wielkości

:,.^"o$'**ł1ni".;i..::t1#i.J::-:lł1",iJ!"|"|u.'"o,ń*"*y..r'

;lę;i'*fjłiĘHił{ję,t*'*iffiĘffi-;:,i:'il"ffhł.j::##I llił lu,*il:

.o*'^"-' o.ul:ji,[[1ij

"".i-::ffi P'T;ił'".ąi.' J|i"J.#{

ki'ffił'l}ł.''""1i"i'ffrft*#**ift1l;ł*x**r,* J:h1";'':il". jŁ"o'',:"j, ' "y;T: ffi }fi".i*,?,iffi gdyż następuje skur "ll''y**y, ,"Hrff

g:,...]..

.

":

Ę'* k rw i

d

o cii

f'e#':i.li#ii

[aj,':i.'#il[*;ł$*;fi*n#E*;*Ilłrł* '*."**i'*'ili,':ł*#.'nił;f;

ffi

[T*".l:::'"1",:"i.."-j*'lł:i::

^?|y:,..n.^

tyle Wiotkie,

=..f,','Ł'f*'::ff,:

jł#ft1+li}""."::'1ąl*:*t.'u;ifilrźili"#::;łf krew z ciał jańistych ilfi:.J:#ąJii; t gąu"'""tls. ;

J.#'6;;;x1i'Ti"jHT

"l.ł"

]Przepona miednicy jest to płyta mil

Ł.11".::i"': rfucy Wchodzą "

.i*jl

;;*'a ffi-"T':x;I1.ff*ffi:[:T"'T,i."iff:"i,:'jT-."i.ji";

Powięzie zewnętrza i wewnęo'ńu

ięff ij*łl ;:*:*li:

".u'

.1ęs.,i".|of,7

.!ł|! l,,u.,u,... ,,n,",,,"i

j";;.ffi *#}.::''':::iiłfi'#|''%1";j-.*:i'::i!i;ynŁ"łi

*:*:*jłlx łil":..łn"\ln;::il;*J:ifjll*,, 343

j.

"::::;:;,i:x#j

ż' głębokich. prącia, w drugim przypadku zaśuchodzą do ż. grzbietowej

prącia' Szybszy napływ krwi tętniczei w następstwie podniecenia płciowelo do ciał jimistych prącia, z'udziałem swoistych tętniczek ślimakowatych, oa' h"Iiciło", w. urządzenia zamykaj4ce' może być traktowany jako przekrwienie 'aoput."o'ly.h czynne' Nitomiast Zahamowany lub spowoLniony odPł}.W krwi żylr-rej powoduje przekiwienie bierne tegoż narządu. ]edno i drugie zjawisko prowadzi w efekcie do uizĘwnienia przekrwionego prącia. Posl collun następuje zwiotczenie prącia, a jego roźmiary wńcają do fazy spoczynkowej w wyniku opróżnienia tkanki jamistei z krwi. Dzieje się io z udzia.ł.e,m z'awartych w niej mięśnigłactkich oraz wskuiek obkurczenia się uprzednio napiętych włókien sprężystych, PIzy czym tt. ślimakowate zamykają dopływirwi tętniczej do ciał jamistych. . NieParzyste ciało gąbczaste, w skład którego wchodzą trzy nierównej wielkości elementy . opuszka prącia' ciało gąbczaste .".li rno.'o-"j oraz, u gatunków, u których .lvystępuie, ciało gąbczaste ż,ołędzi_ ulega erekcji dópiero w czasie kopulacji' a więc nieco później niż ciała jamiste prącia. Zaznacza się to wyraŹnie w obrębie ciaia gąbczastego żołędzi,którego objętośćpodczas kopulacji wydatnie wzrasta. Zakończenie prącia jest różnie ukształtowane u poszczefóhych gatunk ów. Zołądź

prącia' którą można porównać z i:o|ędzią człowieka, wysiępu1e tylko u konia (ryc. 163). Ma ona kształt kaPtura, który obejmuje trzy obwodówe wyrostki stano-

wiące zakończenie ciał jamistych prącia. Żo|ądź oddzieia od trzonu wyiaŹne przewg żenie, zwane szyjką żołędzi,collum glanrlis (a). Szyjkę wyprzed,za ónęz.'u. -y,'iós.łośćw postaci korony żołędzi, coronń glandis (3). Ńa powierzchni zewnętrznej źołędzi leży g1ęboki dół (1), w którym tkwi pręcikowaty wyrostek.e*kl -oc"o-{ 1z1' 7'ołądźprącia psa mająca za podłożó, podobnió jak u ogiera, dobrze rozwiniętą ' tkankę gąbczastą, zawiera we wnętrzu rynienkowatą Lośćpr{ciową (ryc' 161). o wielkościżołędzidecyduje aktualny stan ciała gąbczastego. świnii kota zołądźjest zaosbzJna, okryta nleznaczną warstwą ' U przezuwaczy, tkanki gąbczastej' wspartej na obwodowym końcu ciał jamisiych prącia'

NAPLETEK, PREPUTIUM Napletek jest

to.

WytWóI.Skóry, który otacza ż.o|ąd.źi PrzyIe1ający t1o niej odcinek

trzonu- prącia' W przeciwieństwie do prącia zwisa1'ącego, kiore'jóst obięte napletkiem

dookoła, prącie ustalone, któIe Występuje u ssaków'udomowionych (z wl4tkiem kota) znajduje.-się w łożyskułącznotkankowym, na dolnej ścianiebrzucha, obięte napletkiem tylko z boków i od dołu. Jedyrrió przedni końiec prącia jest otoczóny napletkiem na kształt rury (ryc' 183)' Napletek składa się z blaszki zewnętrznej, laminą extelna (3)' która w obrębie ujścia-napletkowe9o, ostiu,n preputiale (4) tworzy pierścień nap|etkowy, anilus preputialis, i zawija się do środkanapletka już iako blaszka wewnętrzna, lamita intemą. Blaszka ta ma charakter błony śluzowej pochodzenia skórnego. Znaczną głębokość.uzyskuje napletek świnii prżeżuwaczf.W obrębie dna nap|"etka, t'undui preputii, blaszka wewnętrzna Zawiia się na przedni koniec prącia jako biaszka prącie wa, penis preputii. U konia jako cecha gatunkowa Występuie dodatkońy iald 'lamina naPletka, plica preputialis, który ze względu na jego przyiatność fukqonalną mozna nazwać fałdem rezerwowym. Dlatego u konia ńożńa mó.i^/ić o napletku zew. nętrznym i napletku wewnętrznym (3' 5).

skó wY. katr

ukr

Weł1 I

one i rakte

L.r

wiell z naf

Zarów gatunl

Mi

nie od

gatunk

Mit

łem op opuszk nych w

ż'ołądź

1

Mięr

mlęsreń korzenir pozycji samrcy ( Rówr prącia, n kręgu og pętlę odt 8aml PIą( glanilis, u mlast u ł dnim. U ś wej i nie t Mięśn doczaszko Poczyna s. napletka. t, napletkow( cofaczem n

jest.odpowiednikiem uwlosionej Blaszka zewnętrzna napletka, ląmina externa, raphe preputii. napletka, W szew skóry, przy czym szew moszny przedłużla włosy, szczególnie Przy ujściunapletkowym . sadowią się charakteiystyczne maja deli i przeżuwacze ,. irz, iza1..u.i.",,r*inia wvdłużone u przez.l*u."y które napletka, ' "*lrri1.y .,a,niewi"lkiń obszarze blaszki wewnętrznej

*Ę"fr"'; iiln;ż ;i"*';dt^a ;;L1 Jo a"u no*"i"i grudki lim{atvczi:"':i::i::T,:.:*:":: i p:zezlwaczy mogą Z kolei u ;.il;l'"'ió 'ł:#;," pL, s**l i przeżiwaczy. 'psa iuta' też \^/ystępuią specjalne ciała czuciowe o cha' one zachodzić na blaszkę prąctową. plciowym.

| . l ^Al -^d|^rt'\I l.^ dochodzący ń^.hnd7acv do napletkowym znajduje się dośćrozległy, bo ał,i,tłóutu* pteputiale, Ma on stałą łączność wielkościpięściuchyłek napletk oł,y, wąskiego otworu (ryc. 17f-p,,).

rakterze

'T.f;,ffi;J;;;ciem

;;fi;ńfi;; ffio.i

'toi"*o*ó

M|ĘŚNIE PFĄC|A I NAPLETKA

w mięsnie związana z nrm cewka moczowa są zaopatrzone mkowo zróżnicowane. Mięsień cewkowy, m. utethtalis,iest PoPlzecznie {:"}:J1ly.:-::""::15.i-x; ti samców wszystkich interesujacych nas prącie, iak

i

l',li'lt.'i'Hi'.iliffikf ;;;;,.G

rtunków (17G7).

.-r,,rięsi"i

op.l""to wo-gąbczasŁy, m. bulb.ospongiosus..':iry:^11i^'"^T1-g::.'""; ńięś''iucewkowego. obejmuje on

":#il#-."**;;fi--pt.J,p''"ał"z"ń" ;#i,1;;;;;;;;.,r..',"""l".p.ą.i" U konii m1:s]:1.::l.".T::i:,:,"#: osiąga w jej odcinku pląciowym i ::?"":;

;lJń:.i;i?il"J;;;;*ię.^oczową

1d'Ź

prącia (ryc. 166-b).

schiocauerno*' j*: Ł!11yj".'i ;:11i':i:5 t.'t,"o-y., przylega do odnóg prącia i kończy sie na ,,.ozii-ia o:* :^-""T-j^":"":?':-Tf*'; teao llóv mĘSnra '..]"..']"-.P.ą"iu, płciowych

Mięsień kulszowo-iamisty, m.

;;;;;'*;

zeluur prącia. Pl.lrd.

Skurcz !'^urlz do wProwadzem

ycji potrzebnej

(cl. ni*J.z pur"yrty,

llcy

,

t,-'{,,

t" cz

;:,:;7; ;;;;

ińmisio penis, do dróg

r:r :^- ^1,.u i-h i. tym razern zbuaolvanl z wl1-ti11$i*::if":|i' ffi:yff: pierwszego i,uj."no'po."y"u się na powierzchni

|l'::."::i ";;.;*";;''i*częseoaiyti'cz^,w*::":'::t:,^y.:',T"::):,x^,"::T: Ń;-'i,'ń" 1a|o częśćprąciowa wkracza.między odno. ":tń;;:;;;;;;;. p,ą.i" óJ*l".".1."ię **'tŃ3 ni1.:]Y.Ti:::ę-1'* :"ł^ii: natozagię^cia prącia, "" ;:;#i;;;;;;;;":"y

:::::::,*

ao tyrńi kr"ywlzny esowatego

..

óp,''"l.o*o-g.b:-Ł: J:9':":::iyl"|#:u końa wpromieniowuie w się nalowierzihni brzusznej k' krzyżot' nie twolzy pęth ódbytniczej (ryc,17.f_h). .'.m. .".lał|.^ naPl€tkowy rv .',p,,u, s-i"i i p rzezuwaczy 'Parzysty

il#J.ffiil;,;;^,;";;";;y^u

il1""il;il;;''ą

,1|. r''r...-... vfa'r ii^.-i"p:"itii"'i,oiiot.ł",1vwóaz.a'."'.11.:Yi::j:lllJl1;'."'' z blaszką.welvnętrzną okolicy chrząStki mjeczyk ow atej i łączy się w się Wraz z jednoimrennym mręsnrem drugi:j a więc ]eqo ;;iąg. napleLk.przodu. ;:'ańJ;i"p 1Yc'::istą, doogonowy, m. preputialis napletka iest lównież parzysty m. iapletkowy

;';;1;

"..Y:*]-T!:J::::*""*:::

-F Ciudrllis,lecz tym razem Występuiący tylko u przeżuwaczy. U psa brak go zupełnie, a u świni czasami (ryc. 172_m). Mięsień napletkowy doogonowy rozpoczyna się od wyrostka pochwowego oraz na powięziach brzucha. Przednim końcem wpromienio' wuje się w ścianęblaszki Zewnętlznei napletka' w okolicy ujścianapletkowego.

LJnar

nętł

gruct

t.

src r nasi

Pr

rzystL

obu p

imienr

Na nych t i naplr trafia r a orty.

Unc

z udzia Odr winow; wowy c

m. Wciq.

wIa prą(

Zuk

zaopatru

oclgałęzir

Worek jąr

skierowan

jądrowy le u kota lub pośrodkov HJ

.

Ryc' ]66. Pracie ogiera fu siill' Widok od tyłl1

- Przekrój poprzeczn}, ogona; B - m. zwieracz odbytll zewnętrfny; c kąt Prz)'środkowy gufa ku]szowe6o; Półścię8nistv; E - m' zasłonorĄ'y zelĄ'nętrzny; F - m' prz}.lvodziciel uda; C] - m' Pólbloniasty, H'm' smuk]y; J _ noszna (fragmeni ścjan}') a, a,, a,,- m' wciągacz prącia' b m' oPuszkowo gąbczasty (po Stlonie lcwcj mięsień ten został cfęścjowousu' nięty)' c Prawy m' kulszowo.jamisty, oiaczającv plawą oc1nogę prącia, c, obr}'s lewe8o m. ku]szowo'jamis|e8o 1 - lelĄ'a odnoga prącia;2 obrys Praw.'j odnogi Prącia; 3 ' Pol4czenje obydwu odnóg P.ą.ia na terenje tonł nia prącia; 4 cialo jamiste' 5 Prąciowy, gąbczasty odcinek cewki moczow!'j otoczony ciałem gąbczasF']u 6 8ałęzie mięśniolĄ'e t. i ż' zasbnowej

D

^ m'

346

Jądra

, reząca mię tkanki łącz

1

(10). Konie<

Przeciwległ jest skierov Nająclrze n; najądrza na w stronę ka] się jak opisa

NAGZYN|A I NERWY NARZĄDÓW PŁctoWYcH MĘsK|cH Unacz}nienie tęb:ticze narządó.\^/ jamy miednicy wywodzi się z t. sromowei wew. nęhznei, któĘ odgałęzienia zaopatruią odcinei ńedniczny cewki

moczoóei oraz

gnrczoły płciowe dodatkowe. Mosznę. osłonkę pochwową oraz napletek zaopatruje

oraz np. u qyla !. m. dźwigacza jądra Jądro, niiąa,ź" l.-::1.':'i,1"*.ę.tzrl.a, l nasleruowod są unacz)mione przez t. jądtową oraz t. nasieniowodową. Prącie świnii przeźuwaczy unaczynia t. sromowa wewnętrzna. Męsoźeme wykoi t. sromową.wewnętrzną. U konia do

lzyshl1ą zatówno t. sromową zewnętrzną' jak obu

poprzednich dołącza t. zasłonowa' Wpnienionym tętnicom

towarzyszą jedno*:T" zyJy o tendencjach do tworzenia splotów żflrych. eł:*" gruczołów płciowych dodatkowych uchodzą do węzłów chłon'nych|i".'Ę'" }iodrowych oraz do węzłów chłonrrych krzyżoiych. Naczynia chionne pr4cia pachwinowyó. cnłontu z iąder i najądrzy LT|,"*".:11i:]. bafia do węzłów 9:,:.1|óI'sł:".ych' chłonnych biodrowyctr oraz do węzłów chłonnych

lędŹwiówycń

aorty.

płciowych męskich :tądów ''Y::r"::, udrratem ukladu utonomiczneso. a

jest dziełem nerwów rdzeniowych

od splofu lędŹwiowego odchodzą n. biodrowo.podbrzaszny, n. biodrowo-pach. |orły otaz n. płciowo.udowy, które unerwiaj4 .'upńt"k, wy.ostek poch''.o""..ę, Iły oraz m. dżwtgacz j.ądra. Ze splofu krzyż'owego rrnerwia ruchowo ''. ".o-L*y zaś' w charakterze rozkoszy,, uner/,nerwu i. ."..]19l."-T1i1"l ę:biuP*y P.?:ia prącie łącznie z ż'ołędzią i napletkiem. Z układu auto-nomicznego galęzie współczulne, odchodzące od sPlotu nasiennego płciowe jamy miednicy oraz prącie unerwiaią współczulnie li|t1 ]111.1 'ry-"ądy splofu miednicznego, przywspółcźlr]rrie źaśnn. miedniczne]

NARZĄDY PŁcIoWE MĘsKlE MlĘsożERNYcH iądrowy kota |eży tuż' pod odbytem (ryc. 16Ą dogrzbietowo lv stosunku do *i p'?:''.:.ł:kŁy długimi, wełnistpni włosami. U psa worek :y.*l ."l:9:mied.zr, udami i btiżej odbytu nlż.' ko,.ia, aie nieco da]ei od odbyfu niż {]e1r lub knura. l,okrywa go cienka skóra skąpo uwłosiona' Wytaźna iest r}.nienkd srooKowa ze szwem moszny na iej dnie. .Jądra .psa są - Prawie kuliste i stosunkowo niewie]kie' Warstwa podkurczliwa bJ.".U kurczliw4. a wyrosRiem pochwowym tworzy cienki poklad ,1!91y, IuŹne|, w lączneJ którą wkracza m- d'ż'wigacz jądra, u kota |edw,e zaznaczony Koniec głowowy jądra psa jest skie.o-any-ao p.'odu i nieco ku d.ł"-i K;-;;," *':" kieruje siew górę i ku tyłowi. Brzeg wolny jądra jaa1a ::]:^'Łj w.dół :qo|o*.l .'f-.]:.:s"' ku' tyłowi, brzeg Ąądńowy zaśku górze i ao p.źoa,.r. glzbietowo-bocznej. odchodzący oj ogonu Ł"::::.::i:]:."i i1d.9 "q shonyp..rzyśrodkowej stronie najądrza ao pńdu F".i" "'-ę..Po i:::..."ęd l€nalu pachwlnowego. Więzadła jądra własne i ogona najądrza zacńowuja jak opisano w częściogólnej.

-!F-

Są on brak (

ryc. sil

U psa ruęta

mocz( nre ty zwier wego Oc

Prącie cylindr

1o H

w strol podłoź prącia natalnr k. prąć

19

Ryc. 167. Nalządy Płciowe kota i7 sll ' Widok od strony lewej A - m' najdluźszy, B n' biodrowo żebrowy; c - k' biodrowa' D . m' krz),żowo ogonowy

.]ogrzbietowy C]no miednicy,

E m. Pośladkowy powierzchowny; F m. krzyżowo{gonowy dobrzuszny boczny; G H - PrfyczeP Początkowy mm' Przywodzjcie]jj ] - Pra$.y m' smukly' K - ściana brzu.ha 1 pęchcrz moczowy' 1, jego szyjka; 2 więzadlo Pęcheża Pośrodkowe; 3 - lewy moczowód; 4 - odcinek mie.lniczny cewki moczowej okryty m. ccwkowym, 5 tełve jądro; ó o8on na]ądr/a; 7 ]ewy w}ru5tek boczny,

10 . m' dŹwigacz jądra' ] 1 - Picrścień Pochwy; 2 - lcwy nasienjo. tvód, 13 t' i ż' jądrowa' 14 trzo]l 8rliczołu klokowe8o, 15 - 8ruczol opuszkowo.ccrvkilrvy; 16 trzon prqcia; 17 - żołądźprącia; 18' naPletek, i9 m' kul5zo(,o'jamisty' 20 m- oPlrszkowo 8ąbczasty;21 - m' wcią8acz Prącia' 22 m' zwielacz zewnętrzny oclbyttl' 23 odbytnica; 24 - m' odbytniczo.ogonowy; 25 oklężnica zstęPuiąca, 26 węzly chlonne Pachivinowe Powierfchowne

pochł,tlwy;8 moszna'9 Powrózek nasiemy;

,]

Usadowienie jąder w tyIe, zwłaszcza u kota, sprawia, że Zarówno wylostek pochwowy jak i powrózek nasienny ulegają znacznemu wydłużeniu'Przemierzaj4 cał4 szczelinę międzyudową, aby osiągnąć kanał pachwinowy. Bańka nasieniowodu mig sożernych zaz\acza się tylko u psa i to niezbyt wyraźnie. Wobec braku gruczołu pęcherzykowego nasieniowód uchodzi samodzielnie na wzgórku nasiennym do cewki moczowej. W obrębie słabo wykształconego fałdu płciowego obok końcowych odciŃów nasieniowodów może występować nikła pozostałośćpo plzewodach kołośródnerczo wych, w postaci ma]eńkiego pęchelzykowatego tlvoru pod nazwą pochv,/y samczei ukryĘ w gruczole krokowym, stąd dawna nazwa pochwy męskiej. 348

z polo

k. pr4c

widnie

stego

tr

WI

prąciov ste. Na się pod stei (ry( Zoła ciala gą PSa mot

longa gt

szka

jer

ż:'ołędzi

Prącra/ w czasie

parmerc

Ukc

można t, rowaną l 0,5 cm

(

__ GRUczoŁY PŁc|oWE DoDATKoWE M|ĘsozERNYcH ilościowozredukowane (ryc. 160_B). Brak gruczołów pęcherzykowych. U psa brak również gruczołów opuszkowo-cewkowych, które są zachowane u kota kvc.767-75). Silrrie rozrośnięty gnrczoł krokowy, czy1i stercz, jest w1raŹrie dwupłator,ly (ryc. 171 5). U psa Prostata obójmuje całkowicie początkowy odcinek cewki moczowej i jest odsuniita od pęcherza iylko o 1 cm. U kota \eży bardziĄ ku tyłowi i nie obejmuje cewki -o."o*"j od dołu (ryc. 167_14). Wielkość prostaty PSa jest oczywiścierózna, za\ezna nie tylko od wielkościczy rasy zwlerzęcia, ale i od wieku osobnika. U starszych zwieiząt jest zazwyczaj zgrubiał'a, rozlośnięta' Liczne przewodziki gruczołu krokowego uclrodzą do cewki moczowej po obu stronach wzgórka nasiennego' Odcinek miedniczny cewki moczowei okrywa cienka warstwa tkanki jamistei' Są one

to 6

PBĄc|E M|ĘsoŻEBNYcH Prącie mięsożernych wykazuje znaczne róznice gatunkowe. Prącie psa jest prawie cylindryczne 1ryc. roz;. od łuku kulszowego przez szparę międzyudową kieruje się w stronę pępka. W trzonie prącia można wyrózniĆ dwa odcinki, przedni wsparty na podłożukostnym i tylny o budowie tylko jamisĘ (ryc. 762 a) ' Częśćprzednia trzonu prącia zawiera wewnątrz k. prącia (ryc. 161). Pojawia się ona dopiero w rozwoiu post' natalnym i stanowi plodukt skostnienia ciał jamistych prącia w tym odcinku. Długość jest mocno zrośnięty k. prąćia psa może przekroczyć 10 cm' Jej zgrubiały tylny koniec Ny .y;

z położonymi dalej k.

ku tyłowi ciałami jamistymi prącia. Cieniej4ca ku przodowi

prącia pizedłuża się w zbity włóknisty wierzchołek. Na stronie brzusznej k. prącia

widnieje podłużna bruzda Stanowiąca kontynuacje

bruzdy cewkowej odcinka jami-

tlzonu pr4cia (ryc. 161_B) W miejscu, gd'zie częśćmiedniczna cewki moczowej przedłuż:a się w jej część prąciową, a więó między odnogami prącia, rozpoczyna Się nieparzyste ciało gąbcza. ste' Na granicy między cZęśCiąmiedniczną i częściąPrąciową cewki moczowej układa jamisię podńójne zgrubienie pod nazwą opuszki prącia' stanowiące skupisko tkanki stego

io:ia;

hLłą

ię.

'łu

lo

i'w to-

ei,

stej

(ryc. 168-h).

0,5

cm (rvc. 170).

Zo|ądź ptącia psa (ryc. 1'62_1, f) obok k. prącia' zyskuje podbudowę w postaci ciała gąbczastego ż'ołędzi, o strukturze przypominajacej gęSte sploty żylne. W żołędzi p'u.ożnu -y.óż'lić dwie częścinierównej długości:częśćprzednią, czyli długą, pars ionga glandti (2) oraz krótką, ale grubą częśćtylną zwaną opuszką żołędzi(1). opuszń jest następstwem obfitego skupienia tkanki jamistej po Stlonie grzbietowej żołędzi.Mocne, sprężyste rusztowanie łącznotkankowe ciała gąbczastego żolędzi ptąci,a, zw|aszcza w obrębie opuszki, prowadzi do wydatnego jego powiększenia w czasie kopulacji. NastęPstwem tego jest charakterystyczne zespolenie kopulujacych partnelów mogące trwać do 30 minut, U kota przy prąciu krótkim, skierowanym skośniew dół i ku Ęłowi (ryc. 167) skiemożna także wyióżnić w trzonie plącia częśćwspartą na k. prącia i część zaledwie wynosi jest bo nieznaczna kota k. Długość prącia' korźenia rowaną do Prącia 'amistą

Y_ Napl

gatur naple na w) dno r limfat skiero (ryc. 1 blaszl, kota je cechy mtauct

lt

ti \

,

i lvrlęsnl

ii.,,f

(

sty par nia cew

narz4dr grody n kowym

Ryc. 168. Narządy płciowe męskie psa łr sifu. Moszna i naPletek .ozcięte w ]inii Pośrodkowej' Widoł od strony dobrzusznel' a _ Powierzc]rnia przyśrodkowa lewego jądra; b . głowa najądrza, b, je8o o8on; c - nasieniowód' c, powr6 uek nasienny, d ]€wy wyrostck Pochwowy; d, Prawy wyrostck pochwowy; nieodsłonięty; e _ m' dźwi8ac' jądra; f moszna; f,- częśćprze8rody moszny; 8 - m' wciągacz prącia; h m' opuszkowo-gąbczasty; okrywający oPuszkę Prącia; i m' ku1szorĄ'o-jamjsiy; k - t'on Plącia; l częśćdluga źolędzi; m jama naPl€tka' m, zasięg doo8onowy naP]etka' ń', - Pie'ścień naPleikowy' otaczający ujście napleikowe, n u'ściezewnętrzne cewki

Wskutek swoistego położenia prącia zmienia Się sytuacia przestrzenna jego szczegół.ów strukturahych. Tak więc powierzchnia cewkowa' oraz bruzda cewkowa, są zwrócone nie w dół, lecz ku gótze, ściślejw stronę grzbietowo-tylną. Odwrotnią grzbiet prącia zajmtrje u kota położenie brzuszne (ryc, 169). 350

Ryc. 169. a

' żo|ądź - dool

kami; c

napletka okr)a

NAPLETEK MtĘsozERNYcH Napletek psa okr}.wa dośćdokładnie prącie i w przeciwieństwie do pozostałych jest. wyraźnie odgraniczo-ny-. od. ściany dolnej brzucha (ryc. ioa;. ujj"i" 9:T}ónapletkowe iest stosunkowo wąskie (m,'). Blaszka wewnętrzna napletka sięga w głąb na wysokości opuszki ż'ołędzi', 4dzte zawija się na żołądż' ptącia ńorzącjejioczei,,ie

napletka (m'). Opisana blaszka napletka zawiera liizne mikroskopowe grudki obfite w okohc| dna napletka. U kota ujście ,,upt"tkoi," 'szczególnie^ 1""t skierolr.ane- ku Ęłowi. Również skierowane do tyłu ostro zakończone prącie kota (ryc. 1ó9) obleka cienka warstwa,tkalki jamistej, a na nią nakłada się listei prąciowy blaszki wewnętrznej napletka (d)'.U osobnik.ów dojrzałych płciowo koniec prącia dno-

|irfiatyczne,

kota

iest pokryty ostrymi zlogowacialyrni brodawkami

(ll' są to więc drugorżęłne

płciowe, z powodu których można częściowo wyjaśnijdonośne,wrzaskliwe miauczenia tow arzyszące kopulacji kotów. cechy

M|ĘŚN|E PRĄC|A M|ĘsożERNYcH Mięśnieprącia psa i kota

wykazują duże podobieństwo. Mięsień opuszkowo-gąbcza-

parz.ysty, poprzecznie prążkowany, jeszcze w jamie miednicy odchodzi oi mięśnia cewkowego (ryc,771'-7). Nakłada się na opuszi<ę prącia sięgając do korzenia tego narządu. U psa nieliczne włókna tęo mięśniamoga wpromieniowyw sty

.:Y:{

U kota mięsień opuszkowo-gąbcza g,"oy "ty Kowym odctJ1l(u gruczot opuszkowo_cewkowy (15).

Ryc. 169. Koniec prącia kota.

ać do prłe1ry".lar_zo'lokrywa w po.cząt-

Widok Powierzchń

dogrzbietowei

prącia' b .xamr'a -cźołądź clootonowy

częśćwolna Plącia Pokryta blodawzasięt napletka' d ]istek wewnętrzny naple*a okr}'wający trzon Prącia' 1 - wędzidełko naPletka

Ryc. 170' KośćPlącia kota

cza) prz (porowr

Mięs na k. kr

symetry( się dalei

rzchni br 777-9).

Worek j;

o wyraźn

(ryc.772) o |uszczą stwa pod

fądra

l

poiedynct

wykazują podłużne w Stronę jądro, rów jądra włal więZadło

(

,

Nasier

zmierza d, naczyń j4d czony wyc

stronle prą

z terenu jamy miednicy

Ryc. 171. Nalządy ukladu moczowo-płciołvego samca Psa od €ióry pęcherz moczo!\'y;2 - moczowód;3 - więzadlo Pęcherzowe bocfne' 3, więzadło oble'

1

4

bańka nasienia

irzon gruczołu krokowe8o; 6 częśćmiedniczna cewki Pokryta m' cewkl.wym; 7 opuszka pĘ.r' m' oPuszkowcBąbczastym; 8 - m' kulsfowo-cewkowy' 9 - m' wciągacz prącia; 10 - m' zas|aruacz Pokryta wodu;

a

5

- k' biodrowa, d k' kulszowa, e k' łonowa

nowego utl zmierzajq l nowej. Nar fałdem otr:

slę Z mocf

krokowego naslenrrym

Mięsień kulszowo-'amisty także p aruysty popfzecznie plążkowany iak poprzedni, rozpoczyna się na łuku kulszowym po odpowiedniei Stronie i obejmuje odnogl Plącia oraz PrzyczePj'a się do korzenia prącia (ryc. 168_i). Mięsień kulszowo.cewkowy (ryc. 171_8) Iozpoczyna się na Stronle Wełvnęhzng guza kulszowego między mięśniem zasłaniaczem wewnętrznym a mięśniemkulszo wo-jamistym. Jego włókna ścięgnowezmierzaj4 do więzadła poprzecznego kocz, dzięki czemu uzyskuje ono wpływ na ż. glzbietową prącia. Dzieje się tak dlaĘo, źt więzadło poplzeczne krocza stanowiące produkt zespolenia dolnych brzegów powięzi wównętrznej i zewnętrznej plzepony miednicznej (będącej składnikiem kł j'

352

odcinku nir

Gruczoły te

opuszkowo

puie gruczo

plzebiega pod ż' glzbietową prącia, a u samic Pod ż. 8rzbietową łechtaczki w częściogólnej s. 343 ,,przepona miednicy''). Mięsień wciągacz prącia (9) zbudowany z włókien gładkich rozpoczyna się na k. krzyżowej bądŹ na dwóch pierwszych kręgach ogonowych. obydwie iego symetlyczne odnogi łączą się Z sobą pońżej odbytu, ale niecałkowicie i ciągną się dalej jako parzyste pasmo mięśniowe ponad m' opuszkowo-gabczastym do powierzchni brzusznej cewki wpromieniowując do blaszki wewnętrznej napletka (Iyc. 168_g; cza)

(porównanaj

r71 9).

NARZĄDY PŁc|oWE MĘsK|E ŚW|N| Worek

jądrowy o szerokiej podstawie wymiarami dostosowany do wielkich jąder'

wyraźnej rynience pośrodkowej, |ezy w pobliżu odbytu i jest skierowany ku Ęłowi (tyc' 172)' Skóra moszny iest słabo owłosiona; u Starych osobników pomalszczona o Iuszczącym się naskórku' Błona kurczliwa jest cienka, stosunkowo gruba zaśwaro

podkurczliwa czyni mosznę łatwo przesuwalną. Jądra są bardzo duze, zwłaszcza l okazów rasowych i całkowicie dojrzałych' Masa pojedynczego jądra dochodzi do 400 g i więcej' Mają kształt iajowaty, na P rzekro1u zaś wykazują, obok grubej błony białawej, równie wyraźnie przegródki zmierzające do podłużnego o pasmowatym kształcie śródjądrza. Koniec ogonowy jest zwrócony w stronę odbytu, brzeg wolny jądra zaśuwypukla Się W Stronę krocza. Podobnie jak jądro, również silnie rozwinięte jest najądrze. ogon najądrza łączy z jądrem więzadło jądra własne. Między ogonem najadrza a dnem wyrostka pochwowego przebiega więzadło ogona najądrza. Nasieniowód układa się po przyśrodkowej Stlonie nająd|za, wzdłużktórego zmierza do końca głowowego, położonego Po Stronie dolnej jądra' Tu dołącza się do naczyń jądrowych, z którymi tworzy powrózek nasienny, który jest bardzo długi, otoczony wydłużonym w kształcie kanału wyrostkiem pochwowym i zmierza po bocznej stronie prącia do kanału pachwinowego (d). osiągnąwszy przy końcu kanału pachwinowego ujściepochwowe, powrózek ulega ,,rozparcelowaniu,,. Tętnica i żyłajądrowa zrnierzajq objęte fałdem naczyniowym otrzewnei do aorty bądź do ź' głównej doogonowej' Natomiast nasieniowód kieruje się ostrym łukiem, Iównież objęty własnym fałdem otrzewnowym, do jamy miednicy, gdzie w obrębie fałdu płciowego krzyżuje się Z moczowodem' PrzykryĘ gruczołem pęcherzykowym przebija trzon gruczołu krokowego, aby znależć ujście do światłacewki moczowej na niewielkim wzgórku nasiennym' Nasieniowód nie tworzy bańki' choć zawiera w swoim końcowym odcinku nieliczne, drobne gruczoły (ryc. 7734). stwa

ry 6renioPrącra laniacz

GRUczoŁY PŁc|oWE DoDATKoWE Gruczoły te są

ŚW|N|

nierównomiernie rozwinięte. Gruczoły pęcherzykowe, oraz gruczoły w czym zdecydowanie im ustę-

opuszkowo-cewkowe, cechuje imponujący rozlost, puje gruczoł krokowy (ryc.773_A 5, 6,8).

Grt

tkanki nel poc szerokt wego I trzor. Z wej. G

\

10-

11-

Widok od Ryc. 172. Narz4dy Płciowe męskie knura. Moszna i napletek rozcięte w lir1ii Pośrodkowej. strony orzusznel a przyśroclkowapowierzchnia lewe8o ją.1ra, b - głowa najądrza; b, ogon-najądrfa' c nasieniowód' wy|o c'ęśrnic.y'riou'a polr.rózka nasiennego;ct lewy rozcięty wyrostek pochwowy; d,- prawy; nierozcjęty g -m' zffielacz f'r,nosznaj e m, dŹWigaczjąLlra' pochwowego; wyrostka cfęść stek pochworty; d,, przewężona n' sm!]dy, odtytu zewnęirzny; li - m. wcią8acz Prącia; i m' opus,kowo g4bczasty; k - m' kulszowo-jańisty' l -

c,

n,, wolna częśćpĘoaj fragment m' naPletkoweto .1oogono.!vc8o' n trzon prącia' n, 'jcgo z8ięcic esowatc; naP]etko$'y; uchyłck ujście napletkowej P,- prawa c4ś. otraniczający P o - napietck; o, p;erścier napletkowy uchvika otwarta, p,, - L1jście uchyłka naPletka nl

354

Ryc. 173.

f

-

otwó| z

t Pęc| niowód; 5 -gruczołow

9-opuszka 12

- m. wci

Gruczoły pęcherzykowe złqc:

', l!iil'',:.:'ff

Ł:

;ł'#f '*ffi

j.:'.J."#::;fi

:ł:pł:Ęi;i;^ć

:;ff

:1

rĘ'*a,"_.''"#J#:łj*i_"'*""':#.'"*1ł{$:'{ł:''':^.!Y'*.ł"*y"o"iz-lil,i, wei.GrucZołpęcherzyk"owy,.;"b;;;iliJ";.;"#"il..sff ffi i."'.ff ..ii:f :ił'.i,^?:]:*^,;':l-;;łłih"*{#*iffi [tfli:##*..l{:

Tffi::iiffi

355

i

Wnętrzu liczne cystowate, PokaŹne plzestrzenie Zbiolcze przystosowane do gromadzenia jego obfitej wydzieliny' Przewody wyprowadzaj4ce gruczołu pęclrerzykowego, dośćliczne, łączą się we wspólny przewód wydalajqcy, który uchodzi samodzielnie do cewki moczowej w bezpośrednim sąsiedztwie nasierriowodu. Gruczoł krokowy (6) ma niewielki trzon w kształcie płytki o wymiaracl-r 3 4 cm długości,2 3 cnr szerokości i około 1 cm grubości.Spoczywa on na grzbietowej ścianie cewki moczowej. Silnie jest rozwinięta częśćrozsiana, która jak mankiet obejmuje cewkę moczową' Liczne przewody wyprowadzające gruczołu krokowego uchodzą do światłacewki moczÓwej. Gruczoły opuszkowo.cewkowe są silnie lozwinjęte (E). Są to dwa symetryczne Walcowate gruczoły dlugości17 18 cm przy grubościokoło 5 cm, które pokrywaja od Str.ony grzbietowej większq częśćmiednicznego odcinka cewki moczowej, wychylajac się W tyle poza zasięg jamy miednicy. Otacza je wlasna osłona mięśniowa w postaci rn. opuszkowo gruczołowego (8'). I,orlobrrie jak w gruczole pęcherzykowym, występują W jego wnętrzu liczne Pojemne plzestrzenie Zbiorcze, W których gromadzi się szkJista, ciągliwa wydzielina gruczołu opuszkowo-cewkowego' Przewody wyploWadzaj4ce obu gruczołów opuszkowo-cewkowyclr są zlokalizowane w ich odcinku tyinym i uchodzą do cewki moczowej pod opuszką prącia. U wczesnych kastlatÓW gruczoły płciowe dodatkowe są nikłe rt' porólr'naniu Z rozwiniętymi grtrczołami u knura (ryc. 173_A, B), natomiast gruczoły płciowe dodatkowe póŹnych kastratów, które Po odegraniu swojej roli hodowlanej są przeZnaczone na oPaS/ a później do uboju, nie różnią się wvraźnie od okazów niekastlo'

Naple

swel o

kowa

ka, któ

I

zaopat rlym -

znajclu;

(ry c. 17 tka, tak Sier

dwie ja 8aj4 do który n knura. , twór sZ( prqcloW ścień skl

'ivanych.

PRĄC|E ŚW|N| Prącie świni należy do typu włóknisto-splężystego' W stanje wzwodu osiąga ono clłrrgośćokolo 60 cm' Przekrój poplzeczny prącia w odcinktr bliższym jest popfzecz. nie owalny i StoPniowo w Stronę oclcinka dalszego staje się okrągły, aby ostatecfnie stać się pociłrrżnieowalnym. ZgięCie eSoWate prącia, występujące w fazie spoczynkowej' leży przedmosznowo. Jego pierwszy łr.rk jest skierowany w Stlonę pępka, drugi

doogonou'o (ryc. 160 C). Prawie f{ całkowitej długościprącia przypada na część wert'nątrznapJetkoWą. OStIokońcZyste zakończenie prącia jest świderkowato skręcone w lelt'o (ryc' 174). Silnie rozwinięta gruba błona bialawa oraz podobnie zachowuj4ce się ich wcwnętrzne l]-lsztowanie łącznotkankowe spychają tkankę jamistą na plan drtrgi, co sprawia że prącie rrie będące nawet w stanie crekcji jest jędrne' Wydłużenie prącia w czasie crekcji jest r.rastępstwem zlikr'vidowania na ten cZaS Zgięcia eso\Ą'atego, co dzieje się znowu za sPIaWą wypełnienia krwią ciał jamistvch. Cewka moczowa w odcinku prąciowynr otoczona jest ciaIem gąbczastym, Zaczy. nającym się na wysokości łuku kulszowego obszerrrą opuszką (ryc. 173 9). Jest ona na 7'ewnąt|z dwudzie]na i otoczona łącznotkankową torebką. opuszka przedłtrźasię W ciało gąbczaste, któIe otacza cewkę n-roczclw4 i ptlzwala ją traktować jako część gąbczastą cclł'ki. Układa się orra w bruźdz|rc cclt'kowej' Zaostrzony koniec prącia tworzy Swoistą żo|ądź,która zawiera cienki pokład sieci żylnej, który może być uważany za ciało gąbczastc żolędzi. W odlóżnieniu od tako. wego u psa i konia rna ono jednak |ącznośćz ciałem gąbczastym prącia będąc 1akby ,,przcclłużeniem', jego na wierzclrołek prącia. 356

Mięsień

sień, rozc ceWkoW€ jest mocf

Mięsi

przedni. pokłacl m czePem n (ryc. 172Mięsie nia. Rozpr wlókna za (11).

/{{

l'+;

Ę a

Ryc.

1

- ŹolądŹ

|

Prqcla

iroma-

NAPLETEK ŚWNl

rzyko-

samo-4 cm

i ścia-

imuje zą

do

rczrle tią

od

**x*ł****[tłfmł*:;glrc j*.:"r::*"yJ n,Ęł*#*ę$i#}l*xłrli.lł:"q'''..: ,",:lT["#"l:"-T.*.'*,*$;ga**t#;i}#j**ffipr'::łlrur

się wa-

tyL

n:i.x;**łg*ęg*'*.,m-;*lłl'ł'lffi fr

HT:fi

Ę?i'##ffi ń::''"i?f; *:Ę:##i-:Ta;rr jii{ł*r: M|ĘŚN|E en4cta Śwtrul

MĘsień opuszkowo-gąbczasty

ff

iest to silny PoPrzecznie prażkor,r

:ł':{{l.ł'":$'ffiń'J"''"sii:F*inąxl'J:TI;JJ#fY:Ji=:'i#;

ffiii' ;#Ęu:'.#*t.l"i#xi:..rui p1kladmĘsńowf *"';"il"+#;:iTjóff

ó.ł1Tłi:i;;:iŁstronie

trzońu p.ą.iu, .,l""o

f.i

i;;;;;#;:" 'ffi:I*:'Jfi

bok u

iJ";

jffi .mięs

i

eń po-

*I

korzeniem prącia

*:iTf j#"Ji:ixiii.Ę: H*'lł#ffi zakończeniowe{n#*lłł*::Ę!*''fi wp.omienio.iuĘ ; il.Ji,; ;"'::";:"#:;:ffi:."jJft fi:

".'

j[

l:łf ::::.::ffi ff:":: .;ffi :::lLT:f ::;. Jf ::-:.-::.^:'*i:i:il:i 357

_

"."-

Mięsień wciągacz prącia nie nawiązuje łącznościz odbytnicą' JeSt to mięSień gładki rozpoczynaiący się dwoma pasmami rra powierzchni brzusznej k. krzyżowej' Ciągnie się on po bocznej stronie odbytu i nad m. opuszkowo-gabczasĘm do powierzchni cewkowej prącia' NaWiąZuje łącznośćz doogonowym łukiem zagięcia esowatego plącia, skąd częściowo przedl^uż:a się jeszcze do przodu (12).

NARZĄEY PŁc|oWE MĘsKlE PRzEŻUw AczY Worek jądrowy przezuwaczy (przede wszystkim tryka' nieco mniej kozła i buhaja) dostosowany wielkościądo |ąder jest rozległy (ryc. 175). odseparowany od okolicy pachwinowej ścianybrzucha szyjkowatym okrężnym przewężeniem zwisa między udami' Jest ZaoPatrzony w pośrodkowąbruzdę. Dobrze widoczny od tyłu przypo. mina kształtem odpowiednio zwielokrotnione, ustawione pionowo ziarno pszenicy' Skóra moszny, słabo owłosiona u buhaja trzyskuje lepsze owłosienie u kozła' a bardzo obfite u tryka (ryc. 159 A, B). Wydłużony' zwisający pionowo w dół worek jądrowy ma związek z prostopadłym ustawieniem długiej osi jąder oraz stanowiących ich przedłużenie grubych powrózków nasiennych zmierzających wprost do pierścienia Zewnętlznego kanału pachwinowego. Obszerna warstwa podkurczliwa, zawarta między błoną kurczliwą a wyrostkiem pochwowym umożliwia przesuwalność wyrostka pochwowego wraz z jego zawartością.JeSt to tym łatwiejsze' że silny m- d.żwigacz jądra (d)' jako mięsień prążkowany reaguje w sposób dowolny na różne podniety i podciąga jadro w stronę okolicy pachwinowej nie ograniczając przy tym działalr-Lościbłony kurczliwej (wyposażonej we włókna mięśniowe gładkie) w marszczeniu skóry moszny. Jądra buhaja Wykazu'ą często asymetlię, Zarówno w zakresie położeniai wielkości jak i masy. Orientacyina masa iąder bulraja wynosi 250-300 g, barana 200 300 g, kozla około 150 g. Wydłużony, ja'owaty kształt jader buhaja, bardziej zwarty u małych przezwwaczy, pozwala wyróżnić koniec głowowy, który jest skierowany ku górze oraz po stronie dolrrej koniec ogonowy. Jednocześnie brzeg najądrzowy jest zwrócony u buhaja przyśrodkowo, podczas gdy u małych przeżuwaczy przyśrodkowo i nieco ku tyłowi. Silnie rozwinięte najądrze topograficznie dostosowuje się do opisanego brzegu rrajądrzowego, nieco różnie ustawionego u dużych i małych przeźnwaczy (por ryc' 159 i 175). Więzadło jądra własne oraz więzadło ogona rrajądrza, są u przei:uwa. czy dobrze wykształcone' Nasieniowód przechodzący od ogona na'ądlza ku górze, objęty własnym fałdenr surowiczym, dołącza do części naczyniowe' powróZka nasiennego' Powrózek nasien. ny przezuwaczy, który wyróżnia się Znaczną długością'jest również gruby (c). Umiei scowiony w kanale pochwowym, objęty przez wyrostek pochwowy' skierowany jest prostopadle ku górze. Przechodzi przez sz71kę moszny do pierścienia pachwinowego Zewnętrznego' Bliższy koniec nasieniowodu plzed wejściem między listki fałdu płciowego ulega zgrubieniu. Zgrubienie to lozPoczyna Poszerzony odcinek nasieniowodu w postaci bańki nasieniowodu (ryc. 176_4). Długośćtej bańki buhaja w1mosi 13_15 cm, a grubość ]2 15 cm; długośćbańki nasieniowodu tryka i kozła lvynosi ó 8 cm, grubość4_8 mm. Nasieniowód tuz przed zakończeniem ponownie ulega zwęzeniu tWorZąC krótką cieśń. Wkracza on pod trzon gruczołu krokowego, Ą 358

Ryc.175- Ii

^ajądrza, 1 _

b,,

skóra

pochwoweto

wspólnie wytryskol

U przeżuv tzykowy.

I

Orientacyir gnrbość'4i

ma kształt

grubości (r

2' 175' a

1'

JądIa i najądŻa w worku jqdrowym buha;'a. Moszna i lewy wyrostek Pochwowy zostaly

- jądro lewe,

przez b]aszkę trzewną osłon](

trzol1

l-il::::g:;:l.;ó;;#.:il;:i.n}i.rfl."#il:y]łTynia'b.słowanajądrza;b, lil*'"ffi:J'ff;1gr."ilJ3;..",::*"1.j.-''-"i]o.-ólli'."*oszny; 3 ściana ]ewe.o wyrostka Z Plzewodem wydalającym qruczołu pęcherzykowego, za pomocą

ujścia vego, znaleźćdrogę do światli-cewrc moczowei na jei wzgórku nasrennym.

GRUczoŁY PŁctoWE DoDATKoWE PRzEżUWAczY przeż:uwaczy najlepiej

rozwiniefu

z teło Zespołu iest-gruczoł pęche. powierzchni 1,y.. iia-s1. 'l.*y.]'1e r,vrmi"*. 8nrczolu ientacvinp *'.-^''. pęcherzykowego'briha;a: -^^"^1:ĘuhmY 9 ąuzgw-a'tej ro_iż *.' ł"g.il'i;-;';;1l ]1ymlaIy 4s{0 g masa obu grużzoł
iń"iJ*Tili#T1i.T

5.z9ł: boścl(r:tc'

9'l"zołeo.

J';:;

1774\.

359

-

I

Długo sama

j,

Przy c do cer,r

Liczne moczol Gru łuku kl (9). Dłu

gruby

r

walny. srrony I

I

Gru<

go/ a po

Prącie p rÓwnież

przodu,

Prącir dzące od

jamisĘ,, ostowegc

Przyczyn

wnloneg( )est mocn

Ryc. 176. Narządy układu moczowo płciowego bulraja z terenu jamy miednicy. Widok od góry A _ k' biodrolĄ'a z odciętynr skrZydlem; B _ k' kl szowa

Panewka; b - wcięcie ku]szowe firniejsze; c grrz kulszowy; ct kolec kulszolĄ.y .1 - bańka nasieniowodu' 5 - gnczol Pęcherz moczowy; 2 moczos,ód; 3 listki obcięiego faldu Plcjowego; pęcherzykowy; 6 tlzon 8ruczołu krokowego; 7 - częśćmiedniczna c€wki Pokryta m' cew|i'tim;8 gruczoł

a 1

opuszkowo-cewkowy Pod częściowo odpreparowanym m' oPuszkowo-gąbczastym' 9 oPuszka Prąc]a pok'ryh m' oPuszkowo 8ąbczastym' ]0 . m' kll1sfowo.jamist}'' 1I m. wciąsacu Prącia; i2 - m. fasłonowy wewnętrzny; 13 m' nosiciel odbyfu;1.l m' ogonowy, 15'fragmcnty więzadła szerokie8o miednicy

Rozchodzące Się na boki 1rLlczoły pęcherzykowe wkraczają w oblęb fałdu Plci} wego. Układa'ą Się grzbietowo W stosunku do szyjki pęcherza, między nimi zaśleĄ

bardziej wewnętrznie moczowody (ryc.176-2) i prawie w płaszczyźriePośIodkowg nasieniowody (4). Przewody wyprowadzające gIucZołóW pęcherzykowych w &odze do cewki moczowei drążą tkankę gruczołu krokowego. Gruczoł krokowy buhaja, obok dwupłatowego trzonu (ó), ma silnie lozwiniqĘ częśćrozsianą. Trzon gruczołu krokowego jest niewielki, nakłada się na glzbi€tową ścianęcewki, mając w bezpośrednim sąsiedztwie z przodu gruczoły pęcherzykowe'

podwiesz ono jednc kościu bt

Przejś<

Zagięcie

€

wykorzys blaszym : Odcine stopniowo

zwęzeniu

-grzbietow się właści

ono silnie Lekko skrę

stronę Pra.i

kształt w p

IĄ podłoż

Lu:źna uzup sĘ cewki, I

Długośćtrzonu wynosi u buhaia 1 cm przy grubości 1',0_1,5 crr

::ff

::Y"il?:t1i".".fi

.J*i:

5r:",?a:JT:i,ff .:xJ*;3:3;*tfr,$i'k*'jJ:[ł"#...'''f*ł j?1i;f H::TJ"1".J;d;;ń;:::.'qłl:JI}.i J;'*^..:lł".l;*::n:*i1

*';:****e***tgiuiłłłl.l:

,-"ói"g:i$:Lx*TłJi#TjjŁ1ił:ifii:i1r.|,..:[.d1;; ki;l.;; go, a

poza tyń jest

p.a-.ń i" s/."H[.:fi:;iil::"'J#x#Ę.jiLfiT}: T;':J: PRĄC|E PRzEzuWAczY

Prąde przeżuw aczy,

podobnie

;*yY'TJ##1":?T

ja

j$J7ł:.Ęffi '''1l".:|"Jll}l]iJ:;"#1'ffi

",3l;t:

*.:,::fd l

łu#xr-l;;#*{#*?{ł*il'"f'..l"f ,ff gi"T:i*#:?i:""--.f*#*ł.:iffii"#*ił;##iĘ}ffiffi fi przyczynia się jednocześnie do liJ

f,j.ffi

i.*H##'T'#Łt't5'#Ł,'.{fr lffi*'i'T:_':ffi kiedy znowu pojawia

się "'i':::':::*:l;"":il*:Ht#'.::'11 "n.i"yi'."*";, ffi*?tHl" :il*i:JJ'.*il$,'#'11,,iiiiil;.T,"*?ii:t#i3 i:; ^i*:i;i odcinek miedniczny cówki moczow ej przeżuwaczy otacza tkanka .ilil..:"g4bczasta, która ;; 8,.J'..* cewka ulega ]#tr"J..""::iŁ*i:.i:lnrg:;*u"];

ffi :"#l*j.H+*f##iłT:f '};Ę""iii,}"i;#'i":'."H:#'ff{

'il;..;;ń;#;:5#["'.ilYowej, ;;11ffi

otacza.]ące ją na

kiztati mankietu. iest

"i':.'f#11;ł:"'"#T::trji:i..':ń.'."'}':#:$1"'ń,.#.ni*

ń*'ń*J'.*ffi #ff '""'Tfffi

Hll*,*"łl#***m',i*$*.ł**i#łi

ł1t1"**le.tl*nrl".;*;'t.::"il:ix1ł"iil1iT#

-

do4cn t

przy k Zoł4

Pon|żej : zastawki którego

]

,'l(

N

Ryc. 177. Nalządy Płciowe kozła z telenu jamy micdnicy. Widok od tylu i od góry m' oPuszkowo 8qbczasty' b m' ku]szolĄ'o jamlsty' c m. wci4gacz prąciaj d m, cewkow}';

a

c

- m. kulsrowo-cewkowy

1

trzon prącia'

woclu; ó

2

cewka'

3

sruczoł opuszkowo cewkott'y;

.l

i]ruczoł PęcherzykJrvy; 5'bańka w}'rostek cewki

- guz kulszowy' 7 więzadło międzyguzowe;8 źołądŹPrącia,9

nasi€njo

obwodowy koniec cewki moczowei buhaja biegr-Lie po Stlonie prawej łv bruździe WZdłuż lekko Zgiętego ku górze końca prącia' Ujściezewnętlzne cewki moczowej mieściSię na nieznacznym brodawkowatym wzniesieniu Zakończenia Plącia (2,), jest przy tym bardzo wąskie, co sprawia, że oddawanie moczu trwa u samców długo.

U koz|a żoł'ąd.źprącia jest stosunkowo wyraźniej odłączona od części We\'łr'nqhzna. pletkowej prącia niż u buhaja (ryc. 180 a). obfity splot żylny pveświtującyP|zu cienką pokrywę nadaje żołęc1zi prącia czerwone zabarwienie. Cewka moczowa w końcowym odcinku wyprzedza tl kozŁa żołądŹprącia jako cienki wyrostek (2). Na jego wierzchołku znajduje się wąskie ujście cewki zewnętrzne. Długośćwyrostka cewki u kozła wynosi około 2,5 crn. ]eszcze dłuższyjest on u barana, gdzie dochodzi 362

Ryc. 178. Na

a

odcjnek wol

ólufowej nal'etka' trufowei; c tvlnv

ócień nłp]etka ot. rslosami;e-mm.r

o 4 cm. Wyrosiek cewki małych przeż17waczy zaopatrzony W tkankę iaTl1istą puy.kopulacii wprowadzaay do szlki macicźn!. 'est Żołądź,prącnbaranajest wyizolow ana )eszcze wyraŹruej niżr' u kozła (ryc. 181_a). t|zej,ż'oł'ędzi, po stronie lewej widnieje u barana charaktery,styczna kiesźonkowaia a (b',) ograniczona od tyłu guzkiem gąbczasĘm, ńbLrculum sponylosum, brak u kozła (b').

u u& Napletek buhaja. Widok od dołu odcinek wo1ny prącia, b

ejMPIe&a' c

'

obszar tejże biony fyhy zasięg naP]etka (vr'ędzidełko) d Pier-

naP]et]
- ty]n' jasny obszal błony

b,. PrzedŃ ciemny

Ryc. u9. Koniec prqcia bńaja. Wido^ od strony prawei i od dołu a

otacfajary uiście naPleLkowe pokqĄe

- mE|. napletkowe doogonowe

2,

363

-

1

ż'o|ądź ptąciq b _ wo]na częśćprącia

szew napletka;2

-

cewka moczowa,

- u'ściezewnętrzne cewki

trzona r podłuż nazwę przekroj'

ulscle ze

Uma

niew grudki cł obsłu .1est

doczaszkr mieczyko. Itowe (rvc nasienneg,

Ryc. 180' Koniec Prqcia kozła' Widok od dołu

c

- żoldd,. prdci'l' b -

o|nl c,,ę.. Prd. iJ: doo8onowy Zasię8 napletka; d - blaszka

ń

wewnętrfna naPletka 1 . szew Prącia; 2

-

h

wyrostek cewki

Ryc. 181. Koniec Prqcia tryka. Widok strony lewel i od dolu

od

a

żolądŹ prącia; b - wo]na częśćPrącia b, 8uzek gąbczasiy; b,, kieszonkowala zastawkaj c. doogonowy fasięg napleLł.l d _ b]aszka wewnętrzna nap]etka 1 szew Prącia' 2 wylostek cewki

I{orek jądr kszta|t półI oolnei brzu( Skóła m pigmentowa J|"ią"y -ygl llwa, jei też utkania wars jąder, któregl

ścianęboczrią

ośdługa r poziomo

' wre

(ryc. taz_ą';t,

NAPLETEK PBzEŻUw AczY Napletek przezuwaczy cechuje znaczna długośćprzy jednocześnie mało wyraznych konturach; nie jest też zdecydowanie zróznicowany, jak u konia czy psa' Napletel buhaja kształtem dostosowany do prącia iest wąski i długi, a|e przy tym rozcr4$ltty,

osiąga długośćw granicach 20-40 cm. odcinek napletkowy prącia (ryc. w fazie spoczynkowej zajmuje tylko około l długościnapletka. Blaszka

178-a)

napletka, która ma charakter błony śluzowej pochodzenia skórnego, jest

w liczne grudki

chłorrne. Wyróżnia się

w niej dwa obszary _ plzedni,

długi

o zabarwieniu ciemnoszarym i tylny, krótki o jasnej barwie. obszar tylny (b)iest

dziej pofałdowany niż przedni. Najbardziej widocznym składnikiem napletka

pędzelkowata kępa długich szczeciniastych włosóY/ tkwiących w sąsiedztwie napletkowego' CZęśćtych włosów pokrywa początkowy odcinek blaszki napletka. obszar jasny blaszki wewnętrznej napletka stanowi kres jej zasięgu blaszka wewnętrzna zawija się do przodu, tworząc wędzidełko nap|etka, fra preputi (c), i zachodzi następnie na prącie już jako blaszka prąciowa, równieź

i"

tzowy (a,') leż rcwe iądro iest od wiekr 0-1,2 cm, wys

Sródiądrze

qzrł(r Wypro

Najądrźó ul (b'). Rowr torebl.r

oSOnow)

Więzadło jąd

uo ogona naii

Nasieniowóź

dołqczając naslen]

hzola w grudki chłonne. Na ścianiebrzusznej napleika zaznacza się niewielki fałd podłużny blaszki wewnętrznej, będący kontynuicja owego wędzidełka noszący nazwę Znanego nam już szwu napletka. Szer^/ ten (ryc' ^179_7) po lekko spiralnym ptzekrojll przyczepia się na prawej stronie żołędziprącia i ciągnąc do przodu osiąga ujŚcie zel!-nętrzne cewki moczowej (2,). . U małych przeżuwaczy głębokośćnapletka nie Ęlko bezwzględna, ale i względna pst niewielka, poza tym blaszka wewnętrzna prącia zawieri, u buhaja,'liczne

iak

grudki chłonne.

obsługa ruchowa ńapletka jest dziełem mm: napletkowych. Mięśnienapletkowe i przyczepia1a się na obszarze nieczykowatTn.mostka pociąga'ąc napletek do przodu. Mięśnienapletkowe doogonowe (ryc. 178--e) działaja jako cofacze' a sięgają od błony kurczliwej obok powróła nasiennego i od pochwy m. prostego do ujścia napletkowego.

.

doczaszkowe obejmują Pętlou/ato u;.ścienapletkowó

NARZĄDY PŁc|oWE MĘsKlE KoNlA iądrowy leży wysoko między udami w okolicy pachwinowej (ryc. 165_fl. Ma półkolisty, oddzielony nieznacznym, okrężnym przewężenióm od ściany dolnej brzucha. Wyrażna bruzda pośrodkowama na dnie izew mclszny. Skóra moszny jest cienka, pokryta de]ikatnym włosem. Zazwyczaj iest ciemno ntowana otaz Zaopatrzor.a w liczne gruczoły potowe i łojowe' co nadaje jej 1wygląd. o Stopniu gładkościczy pomarszczeniu skóry decyduje błona kurczl jej teź dziełem.jest pJzegroda moszny. Od strony bocznej na óbszar luźnego a walstwy podkurcz|iwej wkracza silrry poprzecznie prążkowany m. dźwigicz kórego wachlarzowato rozpostarte obwodowe włokna obejmują , ."-iąt,, boczną wyrostka pochwowego (ryc. 165_e). ośdługa nieco.sf aszczonych jajowatego kształtu jąder ogiera iest ustawiona pralq91iomo z lekkim przechyleniem w dół końca ogonowego. Koniec głowówy 182_a) jest skierowany do przodu, koniec ogonowy zaśdo tyłu (a,). nrzeg nająjy (a,,) |eży dogrzbietowo, brzeg wolny jądra (a,''), jest skierówany w dół:CZ;Sto jqdro jest cięższe niż prawe i zwisa nieco niżei. MaSa zmienna osobniczo w zależ. :i^od wieku rasy, w1ha się w granicach 150.300 g. Długośćjądra ogiera wynosi I 12 cm, wysokość6 7 crn, a grubość3_4 cm. konia lokalizuje się w końcu głowowy.rn iądra' w miejscu gd,zie prze|ńdiedrze lziki wyprowadzające oplszczaią przez osłonkę białawą sieć jąclrową. Na|ądrze układa się swoj4 głow4 (b) i trzonem po stroŃe gzbietowo-bocznei a- (b'). Również po stronie bocznej jądra |e y twż w s4siedztwie górnego brzegu a, torebka. jądrowa (4). ogon najądtza (b',) pokrywa od strony grzbleto;e1 ogonowy jądra i skręca na przyśrodkową stronę, gdzie przechodżi w nasieWorek

ksztalt.

Więzadło jądra własne (2,) łączy ogon najądrza z końcem ogonoył,Tn |lo ogona naiądrza (2) zaśzakotwicza się na dnie wyrostka ioch*oweso.

wię-

'ądla, Nasieniowód przechodzi wzd|uż'brzegu najądrzowego po stronie przyśrod-utworzyć dołączając się- do t. i ź. jądrowej oraz jej splofu wiciowa1ego, aby

vej-

nasienny

(c).

'ądra

wielką jal Każdy pę płciowym środkowo wydzielaji wód Wytr cewki mor Gruczt bokach ce

we8o, któ1

płatów grr około l0 cr nej. Liczne od wzgórk Gruczo go i leweg< gólny płat l

podłużnyr Odcinel

nakłada m.

opuszkowo

na łuku ku mięśnia roz cza ona do j

a

Ryc. 182. Prawe jqdro, najądlze i nasieniowód ogiera' Widok z boku - koniec 8łowo\Ą'y jądra' a,'jcgo koniec ogonolĄ'y' a,, blzcg najądrzort'y; a,,, brzeg woln1)' jqdra'

b

glowa

jcgo irfon; b,, ogo]r najad|za; c _ Powlózek rrasjenny 1 krezka iądro\,a odcięta wzdluż miejsca umo.owania;2 Pźekrój lvięzadla ogonla najądrza,2, więzadlo własne jądla; 3 - krezka powrózka nasienne8o odcięia wzdlllż nicjsca umocowania; .ł . tvcjściedo torebk jądrowej najądrza;

b,

Budowa powrózka nasiennego konia, jego zawartośći przebieg elemenIów, zkt! Iych Się Składa, nie odbiegają od omóWionych W części ogólnej. Bańka nasieniowodu osiąga długość20_f5 Cm p|Zy przekroju 2,0_2,5 cm. U wczesrrych kastratów jest słabo zaznaczona. Na grzbietowej ścianiepęcherza moczowego obydwa rrasieniowody przyjmuj4 układ zbieżny między listkami fałdu płciowego, PrZy CZym po Stlonie zewnętrntj nasieniowodów układają sie PęCherzyki nasienne. Między końcami nasieniowodów może leżeć szczątkowa macica męSka, stanowiąca pozostałościembrionalnych prze

wodów przypranerczowych.

GHUczoŁY PŁc|oWE DoDATKoWE KoN|A Odpowiednikiem gruczołów pęcherzykowych są u konia dwa symetryczne rzyki nasienne, mające strukturę pęchelza (ryc' 165-m)' Ich ścianaobejmuiąca

Prącie konia spoczynkow zewn4tlz mi

Prącla pows miednicznyr trzon pr4cia rueparzysty położonedo prącia osłani wnętrze tkan i skośnym' tv kompletna. Z są liczne włó Odcinek Światło cewk Jest ona tutaj 1ryc. 165-q'). (p) ku 8ąbcza(

ff';łi;.f:{i"Tlłi*IH**h.{iffi ;iJ:-T!i.ffi :::nTi,#ń1#: łł'''nł:i#ł::l*"#'-."x*:Ti:#i.:;;..,lm:{!:*.;,:-" nx;:i*łiitru;ru;..ii:f#::.".1Ł'".łil*"ll;*.g.l'r} #i

ji#l$}:łl''!"fr :',:T:.ffi

;f

}

jłi:ił::-.::$?J.*iJ{::r":

frf';**inĘt;.ff ##'l[ł.:'".łI{.';Ł1*"i.*i'*#.i rłłitłiitTjl*mr:,.{-^ru*I,":i.ffi:,.#ll"".1ljil5ł":;::

ffił**;-łrłgm*l*i*ffi*$łh;*'*;

;iĘxYff;%Ti*Hllff

:'":J;:::iu.#'ffi

lj:H j:1ffi fi Hl:łrłm:r.ał}:.i[Ł!Ix,;,Jl";{om.cewkowego. ĘI*,#'Ęł# PRĄC|E KoN|A

ffff

j"i:ilT'łil.r :T.'"fl#*:1u

w5d

"ry

|u

g rypu jamistego. W fazie

;:rł;rr*:*T"ł#'H;*.TTi"aiTJ"::[#i"ll.mrt,m

j*i#'*ug*:łj**tffi

;ę".1"tł;Z;j.tĘ* .'l:Y:"":ńifu o*" '::,"T[:,"TI'"J:

T'"'.""''"# j."'.i."Jli'#Ę',..*;.::.ffl:jJ:.#,J'tili

fr1f:',=,'^ :::]: -:l:,1: " r

i r"

."*ir'Jl.,o*"y. r',on

i$'$pl#ę{k'*ff#*aĘI*t*t*ł#ffi frfi"i",,.i:.;;#'J.-:,:,try,i1;1,1ryu:l,.,1lTl,n1li;** "il'l|i'##[" 165-.q,).opuszlapę.iu*.'i.l.'^*;iTffi n.;H ji;;.*, około 7 cm *:":j**"::*:i$ 9l"."ii g:'a.#g::i:#.i.#I j*PJTl"x1i.'#".1*ff ł.l; *:.';1';#l;:1,{:*h{"ux,:::":^!

T:::::.i.łiłi.:ff i#:.I:'łryTil.Tffi :3J:"Yi#il!il,!11l"i.".T}"TiiliJl; lll1T.".];l;',"i.J;;;,;;.:;.;;.* ;€'.o):;';"..:].;:iHI"i:',:i':""l^::łljl'J.

f ó:i!' ;.1.1x"illi!ilł:"łiiTrj.li?J' j:'i"$l** ł:;",.,",..,".-

;ffi;

;.?"ffi;;",ia,|os.oatowym *y.ost.

-"1"f$""lł;'u"i:":'x\:?;y".""'iJ$ ::f l"':ł";;xTI.."i;lłi'ńT:j;i+fr i*Ęr:#l#:f

x*|?łt'**JH'' jącą

T'r**'{i#:#i11;f*"y;l''}'.#:Till;"ii+1"żylną,pozosta Ł1*T:i:ni:HiJ3;f#,&".ł"#il.,."$.ff cm'

j:l:iJ-*tf#*:łf#l#

nica żołędzimoże osiągnąć 13--16

NAPLETEK KONIA

j:lt,l';.,".,Jii.i"',f

,:i:łlł}:{:Ti:;:l.Tf [:l,T:J'"j#i y;*łx;.:n:.*';l;::.*i=łł:%ffi :+::jH"':lJ,:Ęri"*:

;;li"J:}

jł.'"..*'Jil""TJ*:'sd{*i.":i:ru.."'nl i;,'.,i.l"lił';'jffi ll]ń"i#;;.J..i.a-l".li"o-"."es ;tff :.;"xffi :T1i.':!'i#f;':ffĘtjl**si*#; tiJ?"1?ii*1"iłą;

4

-

1

mięśn

ujście naPl

trznE

T

jejb

i"'.")-*il.o-spoczynkowyc11

yJi?{iil.:".lłĘ*ił#Ef#xit.::*m*l;"ru;i.T;:.]::,*; *xTi:*l?j-?t;:ffi::"J:?xi.'"J'|"";;:a;ilłJ,.p':i.il

*uil"J#""T:*":."si1n:3;x"xffi

ti"'.ló się jo tyłu i zawija

Ji!'.ińch{ałdachokrężrrych,podob'

ffi l!#łlft'{i}*n*":ll:łl="':ł'l**I'**.',*ŁĘI

[rłb.1*:i,x,i;;;f:{'ixi;ri:'łł;'':.tffi '1:r*:[ił$

H*[i$*łt#*ji{**##it*fiiffi W blaszce ZewnętlzneJ, c

l#..1ił:;5''i**rc*x*t'{:?*'!;ff:;ffi lŁT-'1#i:ffi .Y1':.:T"'.T;i.j,:x;;'"3;;;;.*"wu sfiegma prcp|Ltii,

*:rn

"

j:l:,xlli.;:ff L:::ł"i:i:ffi :ix.."":1J;::.*"

-u;ą .hu.okt"r

błony ślu,

Umięśnien

wasręwt

gruczole o

czepu Poc2

śniowych1 wei i lewej od błony b moczową . spotyka'ą r ru rworzy I włókna orl MięsieI kowany, p wego i na prącia odp MięsieI nej pierws: odbytniczą

tkanką łącz

nej na opis m' wciągac

ieszcze prz w błonie b

teJ,

ne stte-

7/

lo-

a_

tt-

lu

,

l'.

Ryc. 183. Schemat budowy napletka konia

mięśnie ściany brzusznejj

2

-

skdra

l

h:i;:rj;"-;'':m ;J:fu: jriknlm::łlsi*,:,J",:#:,,#

i.,.jj:JlJ

M|ĘsNlE PBĄC|A KoN|A prącia konia także wykazuje cechy specyficzne. Na pi )re opuszkowo-cewkowvm l#:#;1il"'#:..:ft Umięśnienie

t''r*i,::1.:':l; .'r* fi:ffififfi ".*::i::""^!,*:=.y'(.;,#;.:b;]i:i"J]'"*:il:łł; ;1# l.Ę:.f:#.::J*;#'j'.l #:..'|".::r o pop.""""fyń.''i.łTizie włokien mię-

lfł{*',..tr'"idłe. !l"#."'j{l$:'"'{':{;;;l!!łłł{t"fifrłf wraz z jei ciałem gąbczasĘi" r.y.l iJĘfffr;;;.;iJ#1r:;L":#;

.^"Ju,..]**..u, u.u." rj::i.l?j.l,j ri:::li.:*"1''plłą..o.," op""'r.o*Ęii"iii!-ry'.ff l6::[.:H'*il'.j:ffi T:''ijii: ''ff Mięsień nap]etka. ;}"[il:TlT#':*'ii:"ł::''^:lltiil.;i;#i;;:;Ciową kulszowo-iamistv rvc. i;;_'.i.";.^;;;"**'ffi ;?.''1#f, natylnejkrawędziwię,adłu"'";.i;;;;i"'J.1$rfi kulszofi ';"';7;.i;53 i":r:i:":ł:^" ::: :ewlęlrTej powierzchnr guzajJ"*' :I;;ń"fl tworzy przegrodę ;l.'".;."":x m.

t

^ł.1^

:l#ffi :}Ł.*::Ł'

j:::I""-':''-:.':l":

i.ffi

o.."-o,.,'"*'#il..iJo

o.u.,..

i#,#T:'iĘ!,ljjjl3r;:rzm*ffi rj:i.'Tł.J:r,,J.iTT1'",'|yt czą blzuszną (a,). Poczynaią

#;}:::lfrT:,T:x**::i:Lfi fuli#ł*i'':i:,JŁl:i1.ł"#it' lnaopisanywyżq.m.op""'l."-o.-gąu.-ffi :,ń.ffi ffi T'ffi

.':li[:lJŁ?tl";

;;{!fi $#łi.::"'#ii:l'}i?"il5H.#,lu":*:;ia;"""m'*n:: 369

NARZĄDY PŁc|oWE ŹeŃsxls, oRGANA GENITALIA FEMININA Przy zasadniczyclr podóbieństwach zadarria, jakie spełniają, narządy płciowe samców i samic są zróżnicowane. U obu płci gonady w postaci jąJer, ,-r lub jajników "u,rrcó* u samic' produkują gamety, którymi są plemniki, bądŹ i;ja. Jednak u su.ic sp.i-a ..u tym się nie kończy. Zeńskie drogi płciowe, które wywoóźą się z przewodów i
krótkiego przypomrrienia. . Ssaki p'rzekształciły się z istot iaiorodnych, ouipara, w organizmy żyworodne, uiaipara' osiągnięcie to wiąże się ze swoistym spośobembytowania ś"ukó*. 1udną z podstawowyclr ceclr ssaków jest nasilona przemiana materii stanowiąca poc1łoźe stałociephościorganizmu, co uniezależnia je od zmiennych warunków termicznych środowiska.zewnętrznego. organizm zdolny do samodzielnego bytowania, wypJsażony.w czułe mechanizmy telmolegulacyine, może sobie na t;kie;arunki poźwo[ć. Przede wszystkim odgrywa rolę barrlzo istotny stosunek powierzchni ciała do masy zapobiegajacy nadmierrrym stratom ciepła.

Jaja ssaków są ubogie w żółtko, oac oligolecithalia, w przeciwieństwie do jaj gozo;!1łych kręgowców, bogatych w skladnili odzywcze ,ńugu"yno*an" * obii. tyrn żółtku, ooa polylecithalia' Ma to zwi4zek z okrósem ciąźy, gdy organizm zarodka.czerpie potrzebne do jego rozwoju składniki z matki. W tym ceitrsańca jest wyposazona W słVoisty żywy inkubator .W Postaci macicy oraz narząd przejściówy, powstający na nowo w każdej cią.ży, jakim jest łożysko,pośredniczą.y miia'y o.gunlzmem matki a organizmem zarodka, będący wspólrrym wytworem zirówno matń jak i płodu. Wprawdzie kornórki jajowe ssaków jako jaja skąpoźółtkowe są diametralnie mniei sze odjaj pozostałych kręgowców, to jednak zdecydbwanie dominują rozmiarami nad |o-9'|i.j somaty.:nymi macierzystego organizmu. Dla przykładu średnica komórki jajowej kró]ika ma 120 130 pm, psa 180., kota 120_130' świni120_140, owcy 140 150' krowy 135 140' konia 135, człowieka 150 200, natomiast przeciętna komórki nabłonkowa u wymienionych gatunków ma średnicę15 pm. . . Komórka ja;owa, jak każda komórka, zbudowana jest z cytoplazmy i jądra' W cytoplazmie oprócz organelli gromadzi się między inńymi kwas iyt'on..tl"ino*y niezbędny-do syntezy białek oraz szeleg materiałów zapasowych' i'e ostatnie sta. nowią,Źródło substancii odźywczych dla rozwijającego się żarodia, zanim nie wejdzie on w ścisłykontakt Z macica matki. ssaki-są kręgowcami żyworodnymi, skąpożółtkowymi i łożyskowcami' ?1t .', Wyjątek^stanowią stekowce, Montre,nątą, które są ja1orodne' śtarrowiskó pośrednie między ssakami stekopochwowymi, o.nitodelphia, i występujqcymi w oibrzymiej Ł.:."yiq"" ssakami jednopo chwowymi, Monodelphia za1muji siatii dwupochwowe, Didelphia, czyli torbacze, Marsupialil, formy o wybitnió skióconej ciąży. Zasłtrguj4 też na'uwagę pewne cechy noworodków. Nawet w wąskimzespole ssa. , udomowiorrych ,kow zaznacza1Ą Się tu WyraŹne różnice. Świnia, ptzeź:uwicze, koń jako noworodki wykazuja dużą sprawność,między innymi ..'.ńo-ą, i moźna je nazla/ać swoistymi,,zagniazdownikami,,' Przeciwnego prźykładudostarczają nowó' , rodki psa lub kota, niedołężne, ślepe, zachowujące się jat -gniazdowniki,,' Jest IZecZą interesuiącą, że bliskie sobie gatunki, jal t.olit i zaiąc, stanowi4 pod tym Względem kontrastowe przykłady noworoclki królika są nie<1ołężne, natomiast

370

Zaląca z reguł' to więc koro m

W

narządr puberta

związal czące r odwrac

Nar czyli 1aj

które si

kopula<

ków cz

nek po< dla cew przedsi,

wo-płci Jako

Występ1

kiem pr

Wp

rozrodc gatunkc

Termin,

jako jad

stencji, I

na fałdz

czna jajr

czeń roę

(świnia'

gów lęd: jamę brz

Jajnil

Zewnętrj

U psów

Bardziej przy ksz terystyc2

nik osią2 do masy przy gtu

;Tfi óTi""J.*":"#lUń:.i"ff

.."i!il.Ę?T:Jf lls.:#::'":l1'.iH:i:T;

'u#*':'":#ę'ę'***.p:"'.'

x#*ilf *#*|#

:Yjgó*pł.r"*y"r.-pi'"nJi"J';ółT{*.ór;:x#:tr"*r;.*mri:

ir:ł::,il"::tł#,;:Jn*rru;*:;.Tł*:'.łull.wane.Óbok n*":lif"",.

ffi

K1"1?'i"?:i:X'*?;

**t*;i**:*X,;6'T;:if

ffi:;ffi

zmian

.'TilŁĘtrp-;*T|fllł'#:**3iT*:#':::ilł

#{'ffij;"iil$*iiĘłi.#łłł:"Ęł"T'#jł.i.'#ffi

lfi{:i:**;"'"ó,'ĘxT"':Til.f Tff

..:ffi :#ff

::xł"?m.::"t*ł:*:

jako zewnętrzne narządy płc

il*,i.:H";;;:;i."""#::*:i*:;,::n##i:ł:ł^?"K:#?3T .'I.n#:.:nil:*ln"l#i::.n.:-l"*:":'":H,1T'iilń#l;H:,"xT:3J

JAJNIK, OVARIUM

:..Ę?"f lltilniT."* kształtu kulisto-o-ulo"go, podiu'".l."y i##|HĘT;i}j:#f#i':*1ńL.''-r::|l'.LT:ff .i.i.yfi.#:#;j:xil?':.""': -'ul"ii"-,"ś|,v,"acJa topografin:flil#..J::Il*::1Y,T^::"1!1.i"li'il.', iest gatunkowo zmienna, a.;.i,;!yń i" "#;,1'"*:ff[':i'""-'l1: 'ainikóI-Ą/ Jlii#*::;s i|l1-ś,^13 j1g,11"1.J ;.az |-i -ii.s# lJ ;u.y .i"aru"y

']qj,

i,1#1l-;;61'.'jffJ:'il',]:*:ł"a"pi'"a."."l#;i;#""'':J.;iT[7 człówieka ińiki opl",",uia i układają .,, -"o.Y",]1Tizowanego

.:li:*lą !ry|' -T"9?":'ch, podłużnie owalne' cechup drobnoguzkowa powierzchnia

H'#xll*'L1ł::x::""Y:t:i:13':9r

.aua1 J''e

psów średniej wie|kości dlueość iajruka.'wy'.śi rdziej ustabilizowana wiekoS ry

lest

kszfałrio ń^,l^h.''-,]^

I:"f;fi

;il#;;;;*ości jajników. i

..n.'

il'!ll'i'.1li'lłl}.

"t.i. ć ia|ni.ków kota. lch długośćwynosi 0,8_0,9 cm

'.^L:,J"ffilł*il"t:;ffi

,u#ó:.J##Tffi

aTi".*t'ff nsy ctala maj4 przezlwacze' Przecięńa afugose ;:1iT':x*ę"';i:*il:;;"fi gnrbości około 2 cm, szerokości 2 cm, i

iilil*:il:':!K:[

#ń#ć1jffi n;fiilil;

iu;łk. kiJ#|.-yno"i s's musie"15_iłs.l"i"ii"i.y ."y kozy "* iest

wych je

kulisty, lekko spłaszczony' o długości1,5 cm i masie 1'2 g. Na'większe iajniki występuią u konia. Są one fasolowatego kształtu, o długości5 8 cm i 2_4 cm grubości. osiągają masę 40 80 g. Krezka jajnika jest wysuniętą do przodu częściąfałdu płciowego otrzewnej, a ściślej więzadła szerokiego macicy, lig.latum uteri. Między listkami krezki jajnika występuią naczynia i nerwy zaopatrujące jajnik, pfzy czym bramę dla rrich tworzy wnęka jajnika, hilus oaańi, znajdująca się na brzegu krezkowym iainika, margo meso1)rriclłs. Przeciwległy W stosunku do niej brzeg wolny ja|nika' margo liber, jest wypukły i skierowany ku dołorłi. Ponadto oPisowo wyróżnia Się po stlonie przyśrodkowej jai nika jego powierzchnię przyśrodkową oraz przeciwległą powierzchnię boczną' od strony leika ia;'owodu, infundibulum tubąe uterinae, a więc z reguły do przodu, jest skierowany koniec jaiowodowy jainika, extremitas tubańa, przeciwległy zaśdo niego koniec tylny, zwrócony w Stronę obwodowego końca rogu macicznego odpowiedniej strony, nosi nazwę końca macicznego ja|nika, extremitas uteriną' ŁączY 8o z częściąwierzchołkową rogu macicy więzadło własne jajnika, lig. ollarii ptoprium, ZawierająĆe pęczki włókien mięśniowych gładkich. Narządami szczątkowymi, które mogą występować w sąsiedztwie jajnika, są położone między Iistkami krezki jajniko.

Tylko r w okres

rzewani

osr4ga k

okiem,

pęcherzy nika. Jed i królika rzyk pier tulą mak

15mmu

Dojrzt

theca

o przebie

Stanowiący pochodną przewodu śródnercza, oraz przyjajnik wywodzący się z tylnych kanalików śródnercza'

I

błonę wel stych, wr.: łącznotkar

warstwą o rzykowyrr pęcherzykr na].ąc od st pęcherzyk

czYNNoŚc JAJN|KA

Jajnik jest jedynym rrarządem, częściowo leżącym w jamie otrzewnowej, który niejesi przykryty otrzewną całkowicie dookoła, lecz przebija ją. Jeżeli pominąć konia, którego jajnik cechuje się swoistą budową, u pozostałych gatunków w utkaniu tego narządu

wyróżnia się dwa obszary. Ułożona powierzchownie warstwa miąższowa (korowa) jainlka, zona parcnchymatosa ouarii, przykrywa położonąośrodkowo warstwę rdzen. ną jajnika, którą cechuje bardziej luŹna budowa z tkanki łącznej wiotkiej oIaZ obfite unaczynienie, co zaznaczone jest w nazwie lacińskiej, zoną zląsculosa oaąrii' os|onkę Zewnętfzną jajnika u młodych zwierząt tworzy jednowarstwowy nabłonek złożony częściowo z komórek cylindrycznych, częściowo sześciennych, wywodzących się z nabłonka jamy ciała. Nabłonek ten u osobników starszych przekształca się w nabło. nek płaski' Pod opisanym nabłonkiem leży łącznotkankowa błona biaława. Zrąb, stroma, Warstwy miąższowej (korowej) jajnika tworzą fibrocyty zrębową zdolne do podejmowania różnych funkcji i odpowiednio zmieniaj4ce sWą stlukfurę. Pozostaią one w łącznościz komórkami śródmiąższowymijajnika' którym się prz;pisuje działalnośćhormonotwórczą , w czym przypominają one komórki śródmiqższo. we jąder. W zrębie warstwy miąższowej jajnika są rozmieszczone młodociane formy komórek jajowych w postaci oocytów, obecnie owocytów, wywodzących się z ooge nii lub owogonii na drodze podziału mitotycznego. Owogonie z kolei, stanowią kontynuację pierwotnych komórek płciowych' Częśćowocytów jajnika powstaje już w życiu płodowym, częśćw oklesie Postnatalnym' Liczba owocytów u bydła jest oceniana w obu jajnikach łącznie na 100 tys', u świni na 120 tys., u człowieka na 400 tys. Lwia częśćtych owocytów ulega degeneracji i tylko nikły ich ułamek przechodzi proces dojrzewania uzyskując możndć zapłodnienia. Owocyt otoczony jednowarstwowym pokładem komórek nabłoŃo 372

foll

błonę ze

wej nadja|nik,

BUDoWA

n

Pęcht

pęcherzyk<

Iikuliną' k

pęcherzykc rzyka majĄ

Owocyt

wych tworz śny,cumult

Owocyt

mego r wrel shr. Cytopl. tnembraną a

czystą osłor przylegają k

nLieniście i l wzrasta, kie( rzyka pęka,

1

pokrywaiąc wawraz z ot skąd strl l

niego ple

j::.^:!:::|".y jako pęcherzyk ia|nikowy, czy|i mieszek jainikowy Pierwotny. część,pęcherzyków iajnikowych pierwotnyih, poiawia;ących się ]l1:"^:.."1l:"", w oKresle dolrzaloscr płciowej samicy, uzyskuje warunki do dalszego wzrosfu i dojnewania. Pęcherzyk pierwotny przez siadium pęcherzyka jajnikówego wtomu!'o

lfl

dojrzałego Pęcherzyka ii;|-.ll.o*ego, dostrzega.lnego goły"m ::,.icj ] :'"rk:.ć onem, i'.'-.."]. naz}.wanego daWniei pęcherzykiem Graafa.

jajnikowe pierwotne leżą bezpośrednio pod błoną białawą' natomiast i dojrzałe.leżąw głębszycń warstwach miąższowych jajr*r1l^
, cumulus oóphorus. owocyt w obrębie pęcherzyka

PieJwotneso, gdy wkracza w etap pęcherzyka wtóokres tzw. wielkiego wzroowocytu wytwarza na swej powierzchni cienką błonę zóttkową, !rtoRla1m3. brana komórki pęcherzykowe zaśwytwarzają wokół ow.,.yu przezro.

B:-T:::i:i" d.'.'ałego pęcherzyka, przechodzi przez 'uitelliną, o:ło'*ę

:Y1"ą otoczką ptzejtzystą, zona pellucińa, Do otoczki PrzErzystej

;a'ą.komórki pęcherzykowe o kształcie cylindrycznym, które ukłaĄą się prol :.t wytwarzają wieniec promienisĘ, corona radiata. Pęcherzyt ju;rut.o-y kiedY Ąrzeje ciśnienie płynrr pęcherzykowego, wskutek czego ścrana pęchepęka, przy czym przerwaniu ulega również w q}m miejscu częśEbłony bńławej

ywający ią nabłonek. Na fali płynu pęcherzykowego młodociina komórka ja1.ol otoczką przejrzystą i wieńcem promienistym dostaje się do .z ;amy otrzewno-

w|az

,skąd strzępki jajowodu skierowują

1.ą do wnętrza jajowodu, gdzie może ona ulec Nieodzownym warrrnkiem dalszego roźwoju owoźytu jest wniknięcie ':fu"-:. niego plemnika, co się nazywa zaplemnieniem; gdy io nie ństąpi, niedoirzała

373

komórka jajowa ginie' Po zaplemnieniu Z olĄ.ocytu w wyniku Podziału redukcfnego powstaje dojrzała komórka jaiola/a o haploidalnej liczbie chromosomów zdo]rra do zapłodnienia.

Proces pękania pęcherzyka jajnikowego i wydalania z jajnika komórki jajowej zwany jajeczkowaniem, oaulatio, odbywa się u zwie|ząt w czasie rui. U człowieka owulacja przypada w 14 lub 15 dniu cyklu menstruacfnego licząc od Początku ostatniej miesiączki. Na ogół proces owulacji, regulowany na drodze hormonalnej, odbywa się Spontanicznie, chociaż znana jest owulacja prowokowana, która następuje dopiero po kopulacji' jak to jest np. u krÓlika. W miejscu pęknięte8o pęcherzyka jajnikowego Powstaje w twór przei ściowyw postaci ciałka ż6łtego,corpus luteufi, które pełni funkcję wydzielania 'ainiku dokrewnego' Pękaniu pęcherzyka towarzyszy krwawienie, co sprawia, że wnętrze jego wypełnia się krwią, która krzepnie. Skrzep ulega Stopniowo resoIPcji, a lv jego miejSce lozrastają się komórki warstwy Ziarnistej' w których gromadzą się ziamistości żółtego barwnika Zwanego luteiną. W ten sposób dawne komórki warstwy Ziamistei stają Się komórkami luteinowymi. Z kolei z łącznotkankowej osłony pęcherzykowej wnikają w głąb ciałka żÓłtego pasma tkanki łącznej o układzie promienistym, którym towarzyszą naczynia krwionośne i ostatecznie sta'ą się one tworem litym, któIego średnicaprzekracza nieco wielkość Pęchelzyka iajnikowego. U owcy, kozy i świni,ze względu na brak luteiny w mnożących się komórkach błony ziarrristej' ciałko żółte jest szarobiałe lub ma barwę mięsa. Działalnośćdokrewna ciałka żółtego polega na regulowaniu czynności jajnika i macicy w przebiegu cyklu płciowego. Hormon ciałka żółtego, progesteron, wpływa hamująco na kolejną owulację i powoduje rozpulch. nienie błony śluzowejmacicy przygotowując ja do przyjęcia i zagnieżdżenia się zarodka. Progestron wpływa również na proces odżywiania zarodka i płodu drogą od. działywania na rozwĄ łożyskaoraz na lozrost odcinków wydzielniczych gruczolu mreKoweso.

Stopień rozwoju i cZaS tlwania ciałka żółtego jest uzależniony od losów komórki ;ajowej' Jeślikornórka jajowa ulegnie zapłodnieniu, to ciałko żółte przedłuza swójbyt na okres ci4ży' stąd jego nazwa ciałko żółte prawdziwe albo ciążowe, corpas lutefl: oerum s. grarliditafis. osiąga ono swój maksymalny rozwój mniej więcej w połowie ciąży' Następnie czynności hormonalne ciałka żółtego stopniowo wygasają, ponieWłź funkcje te zaczyna spełniać łożysko' W przypadku gdy komórka jajowa nie ulegla zapłodnieniu' ciałko żółte trwa krótko. Nazywa się je wówczas ciałkiem ż6|tym ne.

komym albo okresowym, cotyus luteum spurium s' cyclicum,lub ciałkiem żółt1m miesiączkowym, cotpus luteum mensttuationis, w przypadku człowieka' Inn4 formą ciałka żółtego' już z pogranicza patologii, jest ciałko żółte ptzetrwałe, corpus lutean Persistens, stosunkowo na'częstsze u bydła. Dopóki istnieje ciałko żółte, nie dopusz. cza ono do wystąpienia nowej owulacji i pozornie zdrowa samica nie zachodzi w ciążę. Dopiero usunięcie takiego ciałka ż'ółtego przetrwałego może p|zywrcić

samicv płodność' Ciałko żółte ciążowe, okresowe czy przetrwałe, nie różni się wyglądem ani budo wą, lecz tylko okresem trwania w jajniku. Zanikające ciałko żółte ulega zwyrodnimiu tłuszczowemu. Staje się jaśniejsze tworząc ostatecznie bliznowato zaciągnięty ślad w postaci ciałka białawego, corpus albicans. Jajniki młodych samic, które nie Prz€..

chodziły procesu owulacji, są iędrne i nierówne'

i

gładkie, a samic starych

374

_

zb|iznowaclfu

Jalnik tu doł ż. głó Na wych r łem wł wnękę ki jajniJ

U samcć wody śr wody k< w rozw( z mezodt w stosur natządów czowe, pri stopniu, z qolożoneg cnwowych ze pod wz którymi są pojedynczy ssaki clwup wu'ą samo(

wtone, to ss

Drugim

zespolenia je zuie się w t1 macica dwur ssaków domr

ma-

królik

(E

zachowuią fu 0 róźnym sto Pranerczowyc uteri,

i pojeóy

oxowych zach Najdatej pr

rcełtki i

nir

Odcinki .iajo wszystkich ss

UNACZYNIENIE ]ajnjk-

I

UNERWIENIE JAJNIKA

jest unaczyniony przez t. iajnikową, która odchodzi od

aorĘ brzusznej. Moźe

lł:.fr,Ji.tj.li,:x'i'ł!:u;ff ;3'l.,li;:::;j]1J:1*':'ljwauchodzibqdzdo

il#trlłj1$'..'..T;l[*}Tłł;ł-Ęłłl'.:xi;rlł;',tltł:-

g'*5g;ru;i':hTJil'*:11r:*"i:}*ifJ:#ff łtrfjłifflźI,,;tr: DRoGl PŁcloWE WYPRoWADzA.l4ce zeŃsxle i: ji,:ió#ąT':"ó:"T:."T-#'"iiiTi#::Ęx.itr#:rolęodglywająprze.

[:J"*.:j:'!i*:-"-E:rrnua1i#*:fi;i:".il,*"JT?..#JjlĘ: ;,ir:ffiT'ff'i#ł'.*1mt "111 .1 "a;r"a'il" ;.";;.;"' ułożonebocznie

jffi

:a#ff'J#,T# j**:i##Ł';*i.:,:"ffił:Ę*$'.[J15.'J.i1",}$!ffi r*"lne;

ilft:"i'*':}Eł1;iił#*'dI# jl'if

xl;llml.:*:**;,*i.]:'';ł:r:r#*;t?",Ł."t ;ll :*Ł:':n""r' li.'#iił:Tił!;fi!llffx"il;15i:1li."j,ł"'j:,# .'J. j;1i#:ł#Ji::f'-:iffi "i.iii;xiffil.:iT3gff ;:;i#

H:".lilł.^1jl];

il

Drugim odcinkiem przewodów

:.?:il:?1J"".i.::i'ff [IT'flH'.-""f: l.l*n::*:!*"":#;":'i'ifl sięwtrzechzasadniczychodm,i"";.h_ń.';;;;:;li:ilźi":::ł]#j,";i::;, ilffi:ffi ŁTffi !:Kz:^^::::^ii!;i:;;:::,:;;"!#,*'Wzespole |T";:tr":;:;,ł;tr"ł; i['f ?']:{r#::::,':3:1*":"y*;:;ilóffi 'pizypranerczowych przewodó.w Lcnowuią owuią tu jeszcze ieszcze odretlno(ó odrębność.roz1;ta|e'*ti.a.i.-"

"^":j:,::^.::''":

.ffi#ffiffiffxi#

:T##:i*;#x151":,'".'1"j*'::'"*::l.*:$'";;:;P-"-.dówprzyl.'oyl.h Zespalaj4c się z soLą *:'.1"." |.;"Jyffi";;;i;ł;W:?; N* !"Jp.i,."" ]u"s?i'c oa"i''ko,J1;:^"l""?'::ł':.'":: ::::? ::y''t"ł' s,ojak".ei;""fu y,'";;".r,":;,(t_xi'"^kÓwśroj1,3.]:*'"samodzielnośc ff#::iłTi:i:"":j:T:9:.'^",:Tl"^T:'l..11"t'o*'.""i.i'ły.nprzewodów :T:#l"T"T*J'ffi;J ::5:n:x;1;"" .łr il;i.'.".r.i;'" r."'-*, odcinłi ja,jowodow" p.'"-odJ* "'y*i.ń-,.""r.?l,i].*#;;ffi ;i':?":1il."".:il1;l'r*..Ętff*ll;*":..

Jai,

zw,

mar

pC)2

sce

uor

l

dnie ral4(

wyrl

jajnil

L ąmp1

cieśn wan€

dow PArs

1

z )arn

jajowr

W

wewn

-l

któryc skom; wodu. ny, ktr macrcy

ściowo kuj4 w

_B

warstw

wają kc ma jxż,

blastom

_Bł

się k;tej

Ryc. 184' schemat budowy narządów płciowy.h vżeńskich

;*:ł:ińir:Lj*i#lił'j,ilTff ::i"i'iiF"=

lś;'n#tfn*i6 +"il6,;;;;i:i

fi :.T"T:il"#:'

pŹedstawiaj4cych cechy gahu*owe

-ilt.;"l.,l

-::"''illl;

l;

ffi:i:,:".:jffi

#r::xl.ixl*t,1};f

pod zaw

Ktez

Krezka j

wtoisa

glęboka

l

PośIedn tkanłi th

(ryc. 185-

376

JAJoWÓD, TUBA UTERINA,

s'

SALPINX

Jajowód to błoniasto-mięśniowl

1TIi!"1*'1.;f .*i;'J.i'"1{i*'łff Ti1i:l[,?'*::'""ff,ffi.:J,T

ffi :'J""'J":Hil:""1iTH1Xh%i"::":Lnr;g;yrun:_:.-myj*ru ,.,,p".'ó Długość -ylo"i .*'* 15-30 cm, :.:.]:].?{T"]:.:. i-.p:-od1 u owcy i-kozy l5_16.cm, "'i-,' " u bydła 25_28 cm, u konia 25-30 cm'

*#ł:''ffi ffi : jxł:"i;i.lJl?T^ j:T:xT,Ty;ili;;:ł;:;:,:il":kr

j:]:łł;":l':m::'':n",,,;xi:{^l:

fu ,"'ffi""il',-'Ę.i:;W$iił;ł lako strzępki jainikowe, fimbriae ozląńcae.

]a;fu
,,ff]i:

:;;::,:,n#,: Ł:Ti::Y

cieinią ja

yI

rozszer zony odcinek zwany bańką jajowodu,

jowodu,,",;;;;;;;ł,iłT]iłx*nnT,:.x:"n:ff

Ht;:*:*

Hff ***"'x*:.I''.TT;T

:xłlffł""'.:'#ilł['i,",il,.?'..';$#ffi ,;:#-#;'ł?13,;#,iil1''jff

:[iTx";il,FT[ff ffi::T#;'#{"ffi

;ili#f ffiH;:#ł;'jl,}ffiTfil".{:;: YłIuy.,,u,n'^ "ię ".ff - Błona śluzowa tworzv

tr

kole'no: od

|iczn

:lŁ,J'#:.ffi lff :$j#ńiił'l*'d'.'.i'ąfi ':ł!ąi"łł:??:.;: ,Ę#;*i;j:ffi jlf nffi.Ilł''::'x#":*.*7.li*'.f::Ł-;ffi zaoPatrzona w migawki po.""'u;ą." srę w yj"::':ę:^:11T kierunku ^!móTek..'est n::l..1 :.|]*'" :wulaqi'dqańi'u..itują. u ?-i',i i;;łl";;; ;.x;::; Komórki pońuwionu lfl ffi

l"iJ*':I""f':::"""-ii|*:* ą wydzielinę o charakterze T"].-*dowy. śluzowym. ;*,::i^:j:,:i.":: wy _- wewnętrzną

mlgawek produlruóqvtg^ Pluuu-

z włókien mięśniowych gładkich tworzy dwie :|:*:l" okrężną i zewnętrzną podłużną. Siurcźe mięśniówki i."u,,,.

W przfoadku o spermoaium, l i::i:za łt"":: :^::-*ę.-,1.i"y sobą wstępne '.pnJł""i",l.t stadia podziałońi i ai'.;ł^[łłłi:"{^,,łii[t: -""'J"lę tomelów. Czynnośćtę ułatwia wspomniana juiL ona

wydzielina śluzowanabłonka. . Błona surowicza jajowodu jest przedłużeniem ot.ze-nei t,zewnq. Znajduj4ca pod nią

tkanka podsurowicza, teia subserosą,

zawiera liczne naczynia krwionośne.

5:111i:iT-..."

(b), jest

'mao*u''"''.i"nki

łącznej wiot-

wy.osobnionym fałdem bocznej strony krezki jajnika

(a).

j::::'r"::: :i:i sam iajnik, tworząj'::lTjj=i"l:kawłasnym(4)i'ktezkĄiainlka,'włączijąc kieszonke i ijill,"-ą, uu,śiił*łró.|.!?

to

płytka u konia, s*^i i pi"i"-"""."".,pĘ"o" ";;.";;il1: l':}:ł x:::::cĘ na uwagę psa "tanov/isko ,,"iuł" a""ł,,",iJ;iiv postaci obfitej ,*i:-111"g:l" l między :wopte. gromadzącej się listkami surowiczymi krezki jajowodowej iu:::]:'"-"'

-kujący

kcje sa Okr

ka,

em,

następ1

(poród)

niówka trwały, pod Pomlna( macic4

<

dowa i grodow; trzonu n Przybieri kowej. B u konia (

grodowa.

W zal

rogów m;

odłvlotni( Międz. iuką jest s gatunkowr Stercz4cy

(d"),

onz

(

oaginalis c Swiatlo (d). otacza gatunkowo

Ryc. 185. Nalządy lozlodcze srrki. Dlogi wyPlowadzajqce częściowo rozcięte i odslonięte.

Widok

z Eory

a - Prawy jajnik, z licznymi Pęcherzykami, kjesZonka jajnikowa, otwalta; a- wejście do kieszonki jajnikowei otoczone strzęPkami lejka jajowodu; b Prawy jajowód, w krezce jajowod ; b, - Prawy ]ejek jajowodu otoczony sirzęPkami z ujściem brzusznym jajowodu' c - rogi macicy, c- trzon macicy (częściowo rozcięty), d szika macicy; d, - fałdy blony ślufowej'e Pochwa, f przedsionek Pochwy; f, - fałdy błon), dziewiczej' 8' ujścieze'./. nętrzne cewki; 8, pęcherz moczowy; h _ ujście 8ruczołów przedsionkowych mniejsfych; i warsi sronu; k-dói naPletkowy] k- jego fałdy; l mm. zwieracfe sromu i Przedsionka 1 . krezka jajnikowa;2 _ krezka macicy' 3 prawa krezka jajowodu; Z prześwifującym ciałem tłuszczowymj 4 ściana ]ewej kieszonki jainikowcj; 5 - t' i ż' jajnikowa; 5-- jej 8ałąźmaciczna' 6' i. maci.zna

MACICA, UTERUS S. METBA Macica, wytwór mezodermy, będąca produktem mnie' lub bardziej dokładnego wza. jemnego zespolenia środkowych, czyli macicznych odcinków PIZewodóW kołośIód-

nerczowych (przypranerczowych, Miillera), jest nalządem wylęgowym 378

warun.

nym macic, macicy, osi,

we; szyjki

n

ktem działa

światłoszyil

bardzie1.

oń

ił:!:T'T":#::";:::ł:;,:,:i::;:,tr37,ł::erminui4dwiepodstawowef

un-

*ćrjffii*t.###t[ii.łi:i1Jł''r..?'::$:$ł1:,]ią:#ffi xliif; g;*ił*;;:;#;*"5;J#Y|JilH1'Tiil:l1*:liTf i.:'ff -'Jiffi "':ł*lz ściciąży'e"tł'otto*l:l':*"ilłę:ńrlff

"-.Jńff#r;*".:i.ii;ff macica ssaków

o",I'1i.**1?'iiji,J;::nxj,....*"awczym

udomowionych (jeśli

T-.',..1d-Toz,-'ą.wy"ęp.,'";,iuT'ą::TJi#:'"T:J:5lJffi Ł j*"lff ]i'T j

p"łł*efl;ffi,::ru::*n:,tn*.rart."".:Hx"J:#'ril ili!;ffi :'mśl1T{,I:j:ł:,itrJ:Ł.ł:T"TJ#:i:iłii;:]: ;::ffij:,

która ponadto ma bardziej

.r['i:"#fi

.yałi'z."y t.'""l-.J].?i."

il:Xr#i:t"j[o.,ol'9ziej

.

dwurożna prze-

zaawansowanego wzaiemnego zespolenia jej trzon (rrc. ra6_O o'"iąsu ł.'8;Ż

.t::T" P.#"ó;"il; e;;ilT::"TĘ]#fi

MT:{tffi#lw.,:ruT:i);p:Iłiił-:"fi ;:lru;xT#:i it.'."ą.y ao s*lu'tł.u,p.;ió;if J'.*;.ffi:'*.-"'";j'-ł",:';,}"]ł;:,i,"z!#*

y^ł;;r:::1:::^ bardziej [u przodowi

",ęst

po.apL.ńd,o*ą

Swiatło szfki macicy tworzy podł ,źny kanał

szyjk1, portio p/e-

szyjki rnacicy, canalis

ceraicis uteri śluzoń'szlki-tw |iźź""^rłiy'ii,'tuł"i" i układzie gatunkowo zmienn1tn. Kanał szgki. óiwi"* ",,y qu",". wewnętrznym macicy, ostium utei intemii" "iia.ll.rńli'..", ę'l, p,*",-ló#ś doH;" ujściezewnętrzne *ffi lutaytłonyśluzowej łt,"7;ii,*#:*"::i':T"!!,)?*ieiasię'doś"wiatłaf szyjki macicy oraz , '. (d)'

otaczaj4ca go blona

*yi'l"ri"il;i ń;:id;,#;T''l'ff:. gi iiłi,"o,i^le mięśniówki lf'T-'i:*':.:-ę:,:::^1".-'::ij|"i"y"'n, .:#;]ff: śluzówke pot.y.-"

^-*'ęte.

a

;edynie w

otie;"

"".i"iźł.i;:' .ł1li;..:i.'jffi[t ;i;;;;;;

Ryc' 186. Pośrodkowy przekrój stlzałkowy pIzez sfyikę macicy świni . kanal szyibj b _ granica między sziką macicy a P*t.-ą; . ś*1ugo po.ł'wy'

- iama macicy; b

"

d

opuszki

Y

Trz

cach 1 dwa u wyróżt Trzt JCmdf podobit (d), prz..

rystyczr szyikoIĄ i szczelr Maci rogÓw, nie rozclr nich rogr ro8óW m

]<

rem do

l

powsta,ią

2

Długośćs podłużny

ma 5-6 fa 5-6 czopk Macicę trzon, zbli)

każdy osiq

szika

mac

r trvorzv ie srę do szczl

zna-iduje się

lejka (d,).

W ściani

zowa, entlot trium. Miant z zewn4trz n

cze oznacza

Ę'

,

latum ul

narząd. U cz\l niówki macic

a

Ryc. 187. Narządy płciowe żeńskie bydła otwalte od strony gŹbietowej

Prawy jajnik, z uwidocznionyń cialkiem żóltym; a- ]€w}, jajnik; prześlvifujący }rluez kieszonkę jajniłoł'ł jajolvód, w obrębie krezkj jajowodu' b- ]eiek Plawc8o jajowo.1 , wra, z ujściem brzusznym jaiowodu, ori' strzęPkamij c ro8i macicy (lew}' otwarty od stroly dogrzbieiowej z widocznymi bro.lawkami); c, - hzon nacir' (orwarty od strony 8lzbietowej); c,, ' wierzchołek ro8u macicy; d - suyjka ńacicY, wraz z otwartym od stt'l' 8rzbietorvej kanałem szyjki, oraz czterema fałdami PoPrzccfnymi śiuzóla/ki' d- ujście wewnętrzne macic' d'- - ujście zewnętrzne macjcv oraz cZęśćPochwowa macicy' e Pochwa'e-sklePieniePochwy;f-pr,edsjon*

b

380

poc-hwy, f- _ mieis Podc€wkowego or 8fuczolów przedsi r - wargi sromowe; r

- rnrn. zwieracre

!

.1, 2 więzadło s:

o{,laJ'aiqca ńjnik, z Lt r. macicznej; 7

r

Trzon macicy u mięsożemych jest bardzo krótki _ u psa osiąga długośćw grani-

cach 1_3 cm, u kota 1,5 cm. Również krótka jest szfka macicy, co spriwia' że obydwa ujściaWewnętrzne i zewnętrzne leżą blisko si"bie (.yc. iss_a) i są trudne

óo

wyróźn!enia '

Trzon macicy świni (ryc. 195.c') jest stosunkowo krótki, bo ma zaledwie około znaczną długościąodznaczają się rogi, które tworzą pętle na Znaczną długość,bo sięgająca 15_20 cm' ma szy1ka mació świni Podobieństwo ielit ' (d), przy grubości ściany około 0,8 cm. Na uwagę u tego gatunku zaśługującńarakte. 5

cm długości.Natomiast

rystyczne poduszeczkowate poptzeczne

fałdy śluzówki szflki, które Jaio opuszki

azyikowe, puloin'i ceruicales (ryc. 1s6_d) sPotykaią się z fałdami przeciwległej.strony

i

s11elnie

7rl:.yka1a

światłoszflki. Brak u świni częścipochwowej szyjki|

Macicę- dwurożną przegrodową przeżuwaczy cechuje charakterystyczny kształt

logórai,

które początkowo na znacznej przestrzeni biegną prawie równoiegle, następ.

nie-rozchodzą się na boki i Stopnioy/o ulega1'ec zweżeniu żaginaja się na kiztałt baranch rogÓw (ryc. 797_6). Sciany przyśrodkowe przylegających do siebie odcinków rogów macicy zachowuj4 samodzielność, tak rem do- krótkiego trzonu macicp mającego

że każdy róg uchodzi własnym otwo-

Długośćszyjki

Ęlko 1_3 cm długości1ryi. rcz

.c,,1.

macicy w1mosi 15_18 cm, jej błona śluzowazaśobok licznych fałdów podluznych, tworzy ! byd|a cztery wysokie fałdy okrężne' plicae citculares, które powstĄą.za sprawą okrężnych włókien mięśniowych (ryc. 199_b). Szlka m acicy kozy ma 5_6 fałdów okrężnych' u owcy zaśpoza dwoma fałdami okrężnymi -yśtęp"p 5-6 czopków zamykających o konsystencji chrząstki. Macicę bezprzegrodową konia charakteryzuje obszerny (ryc. 203_c,) 'dwuroźną

dłu89.":1 wymiarów poszczególnych rogów maćicy,'z których 9-. długość20_25 cm przy d'ośćznacznĄ. szeroliości (c). crubościerma :yjka macicy ma długość6-7 cm. Jej błona ś]uzowa osłania prostotinijny kanał (d) tworzy jedynie fałdy podłużne. Brak fu dodatkowych struktur przyczynta1acych do szczelnego zamknięcia światłakanału szlki. Ujściezewnętizne macicy (d,,) jduje się na wyniosłej części pochwowej zaśujście wewnętrzne przy1rnuje źształt , (d) W ścianie macicy wyróżnia się trzy podstawowe warstwy' którymi są błona śluva, endometrium; błona mięśniowa , myometrium, oraz błona sanowicza, perimeilrr. Mianem ptzymacicze, parametńum, określa się tkalkę łączną, która spowiia zełVnątrz mięśniówkę macicy. Nie to termin iednoznaczny. U ssaków przvmacioznacza tkankę podsurowiczą umiejscowioną pod więzadlem szerokim macicy, 'est lalu1 uleri. w obrębie którĄ przebiegają naczynia i ner.Wy zaoPatruiące tón U człowieka jako przymacicze określa się tkankę łączną przylegająca do mięśmacicy, ale na obszarze nie okryĘm otrzewną'

tzon, zbliżony. każdy osiąga

f, - miejsce uiścia szcfątkowych Przewodów Podłużnych nadjajnika (carh€ra); 0we8o olaz zewnętrzne qściecewki moczowej' pęcherz moczo\^/y, g,,

g

weiściedo uchytka moczowód; h . uiście ./ przedsionkowych vr'iększych, zagłębienie z ujściem gruczołów prżedsionkowych inniejszych; sromowe; k za8łębienie śluzówki z wystającą żołędzią łechtaczki; w sąiiedztwie spoidla brzusznego; zwieracze sromu j przedsjonka 2 więzadlo szelokie macicy' 1 krezka jajnika' 2 - krezka macicy' 3 - kezka jajowodu, z lewej sh.ony łąca jajnit, z pmwejotwarta kieszonka jajnikowa' 4 _ więzadlo jajnika wlasne,5 - t' i ź. jajnikowa;6 _ łatęzie macicznej; 7 więzadło międfylożne macicy

h, .

8--

-7Aktualny wygląd i budowa ściany macicy, a zw|aszcza jej składnika najbardziej wrażliwego W Postaci błony śluzowej' za|eź:y od. hormonów płciowych i zmienia się w przebiegu cyklu płciowego oraz z wiekiem. _ Błona śluzowa macicy pozbawiona warstwy podśluzowej przylega bezpośred. nio do mięśniówki. Warstwę właściwąśluzówki okrywa nabłonek jednou/arstwowy cylindryczny. U świnii przezuwaczy jest on wielowalstwowy' Okresowo nabłonek ten iest wyposażony w migawki poruszające się w kierunku pochwy. Zanikają one w okresie ciąży. Rozgałęzione gruczoły cewkowe jako gruczoły tnaciczne, gll. utetinae, drązą warstwę 'właściwąśluzówki' a ich wydzielina ma charakter śluzowy' Ukształtowanie powierzchrri błony śluzowej macicy jest gatunkowo zmienne. Blona śluzowa macicy ulega okresowym Zmianom \4/ za|ezności od procesów zachodzących w jajniku. W czasie ciązy bterze udział w budowie łoźlyska,plłcenta, jako jego część maciczna, pars uterina placentae. Błona mięśniowa macicy stanowi olbrzymie skupienie mięśnigładkich, w których można wyróznić trzy kolejne warstwy' W bezpośrednim kontakcie z błoną ślu. Zową znaiduje Się warsh^/a okrężna mięśniówki, str&tuffi circuląre s. submucosum, środkowawarstwa mięśniówki, nieregularna pod względem ukladu włókien mięśniowych, jest rozluźniona i bogata w naczynia krwionośne _ Stąd jei nazwa WaIstWa naczyniowa, strcłtum z; asculo sum. T rzecia warstwa mięśrriówki, najbardziej zewnętrzna' ma włókna mięśniowe ułożonepodłużnie,a więc jest w arstwą podłużną, strahtm longitudinale s' subserosum. W okresie ciąży mięśniówka macicy ulega znacz. nemu przerostowi. _ Błona surowicza macicy okryta nabłonkiem jednowarstwowym płaskim, stanowi kontynuację otrzewnej. Położeniei umocowanie macicy u poszczególnych gatunków wykazuje swoiste różnice. U wszystkich gatunków macica leży całkowicie w jamie brzusznej i tylko częśćszyjki macicy wkracza na obszar jamy miednicy, ale dzieje się to jeszcze w jej odcinku przednim, Zaopatlzonym w okrywę otrzewnową. Zazwyczaj macica od sho. ny grzbietowej przylega do pętli jelitowychbądź wkracza między Pętle i jak u świni osiąga wówczas dolną ścianęjamy brzusznej. Rolę stabilizatora macicy spełnia obszelna krezka, zwana tutaj więZadłem szere kim macicy. Są to dwa symetryczne fałdy otrzewnej przebiegaiące glzbietowobocznie od bocznej ścianyjamy brzusznej i częściowojamy miednicy do brzegów bocznych macicy, matgo uteri (dexter et sinister) (ryc' 187_1, 2). WywodZą Się one Z emblional. nych parzystych krezek przewodóW przyplanerczowych i są potwierdzeniem prze kształceń' jakirn podlegały drogi płciowe wyprowadzajace (w tym wypadku macica), o których była już wielokrotnie mowa' Między blaszkami faldów surowiczych, jakini są więzadła szerokie macicy, występują mięśnie gładkie W postaci pęczkóW, Pasn, a nawet rozległych płyt. obecność mięśni wskazuje na możliwośćprzejawów rucho wych zachodzących w obrębie więzadeł szerokich, co jest aktualne np. w takich Pźy. padkach, jak przemieszczenie zwijajacej się macicy po Porodzie. Zgodnie z naturą krezki, między jej blaszkami układają się też naczynia i nerwy Zaopatrujące macicę. Bezpośredrrim przedłuźeniemkrezki jest osłona surowicza. WystęPująca pod oslon4 surowiczą macicy tkanka podsurowicza, określana też jako plzymacicze, jest tkanĘ łączną wiotką, W któIei lozpoścjerająSię wspomniane nacz;,nia i nerwy. Warstwa mięśni podłużnych macicy J.eSt traktowana jako pochodna mięśnigładkich wystg puiących w obszarze więzadła szerokiego macicy. Na powierzchni bocznej krezki 382

maci przet 201-

)

1 zmil

ogon.

pochw wyłvoc nerczol

zespole dzenior nek po< narz4de pochwo macicy, Błoni bardzo rt do któIel lako skle w'niej śc scranę dc strony gr' z cewk4 l wnqtrzotr: otrzewnov wyróżnia s łącznotkan - Błon; Warstwę w spręzyste o D'oną śluzo w której ro: - Błona ną zbudow6 - Błona Odcinek tylr narządami. Na granir

:

przejściowycJ

one łączność

u człc

postaci okr

fałdki'

el rę I

ty rk

macicy wylóżnicowuje się fałd boczny róż:nej wysokości, przez którego wolrry brzeg przebiega cienkie pasmo zwane więzadłem obł}-rn maci cy, Iig. teres utei (ryc.190_71',;; 204-11,,). Rozpoc4,rra się ono na rogu macicy' w mie'scu gdzie uchodzi ja1owód', i zrnierza. do okolicy kanału pachwinowego. Więzadło to jesi homologiem więzadła ogona najądrza.

:le

ą-

.

v. na

ch

Pochw1

.ś-

zcspolenia obwodowych

ść

.uW, ?ś.

Ia

}ę-

vazI

ta-

.n9d

ryzslędem

POCHWA, VAGINA S. COLPOS rozwojowym jest

',krewniaczką,, iajowodu

i

macicy, gdyż'

' wywodzi się jak i one z mezodermalrrych przewodów kołośródnerczowych (prz|pianerczowych). Wtórnie stała się narządem niepatzystym, w następstwió aotładńego

odcinków Ęch przewodów. W połączeniu z tworem pocho-

dzeńowo obcy.rn'- gdyż' wywodzącyrn się ze steku (endoderma), jakim jest prźedsio-

nek

pochrły' Pochwa jest narządem kopulacyjnym samic.

U

pr.zeź:uwaczy jest ona

narządem, gd,zie w czasie akfu płciowe8o zostaje deponowane nasienie (unasienienie pochwowe). U psa' świni i konia sperma jest wstrzytiwana do kanału szy1kibąd,ź' d,o

stanowi przykład unasienjenia macicznego. Błoniasto-mięśniowy, cienkościerury mankiet, za jaki moź:e uchodzić pochwa, jest .bańzo rozciąg|iwy, co ma istotne zna czenie przy porodzie. Przedni odcńek pochlvy, któIego wystercza częśćpochwowa sziki macicznei (ryc. 188_d,), jest olreślany l sklepienie pochury, fonix zlaginae. obok ścianbocznych pochwy wyróżnia sĘ w niej ścianę dogrzbietową' paies dorsalis (tylnie od sklepienia) oraz pizeciw|eg|ą "oJ ócianę dobrzuszną, pflńes oentra'lis. Pochwa jamie macicy, co

:ony

grzbietowej

cewką

z odbytnicą,

leży w

miednicy i graniczy

a od strony brzusznej z pęcherzem moczowym oraz

moczową (ryc. 188_a' e.g). Mniejszy' przedni odcinek pochwy leży wellowo., większy _ jL|ż pozaotrzewnowo i pozbawiony okry.wy .zaś ĘJnp obięty błoną łącznotkankową' czyli przydanką. W ścianió pocilwy iest się kolejno _ błonę śluzową,błonę mięśniową i błonę surowiczą, bądź blonę

- Blona śluzowa pochwy jest wysłana nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. rstwę właściwąśluzówki tworzy tkarrka łączna włóknista wyposażoni we włókna ste oraz liczne skupiska tkanki limfaĘcznej w postaci grudek chłorrnych. Pod śluzową można wyróżnić podśluzówkę zbudowaną z ikanki łącznej wiotkiei' któĘ lozPościeraią się nacz1mia. - Błona rnięśniowa"Stosunkowo cienka' tworzy dwie warstwy _ okrężn4 i podłużzbudowane z mięśnigładkich. - Błona surowicza, która okrywa odcinek pochwp iest kontynuaqą otrzewne'. cinek tylny pochwy spowija tkanka łączna wiotka' która ją zespala z otacza]ącymi

Y .s'd:y między pochwą a przedsionkiem pochwy' gdzie kończy się zasięg ejściowychnarz4dów

w postaci przewodów przypranerczówych i gdzie n awiązujó moczopłciową, występuje błóńa dziewicza, hańen, d'obrze roz. ęta u człowieka, słabo u omawianych ssaków. U źrebiąt i prosiąi rnożna ją zna|eźć staci okrężnego fałdu. U pozostałych gafunków śladem jej są Ęlko maie poprze. łącznośćz zatoką

fałdki.

Przedsi kie frur i należ:y nal.eży

płodow Sluzr warstw( płzedsit sionkow Pies, czoł'ów 1ących, z I OWCa/ w odpov większe. płcioweg i po_chw)

Scian, woju. U

odpowie<

oestibuli

Przy

t

resztki pr Również nabłonko. zawiązkol

NI formaliną' Ryc. 188. Pośrodkowy plzekrój stŹalkowy jamy miednicy klaczy. Prepamt lrtlwalony Wjdok od strony lewei dobrzL]s7 A - k' krzyżowa; B II kręg o8onowy' B,- przestrzenie międzyłukowe; c-- m' krzyżowo'o8onowy m' sm[kly F wewnętrzny' m' zasłaniacz ny, Przyśrodkowy; D sPojenie mi€dniczne' E d szyjka macicy;d,-czdć o - oauyn1i.u; t - nabyt; c, c- mm' zwieracze odbytu zcwnętrzny i wewnętrznyj

macicy' e ' Pochwa; f cel'ka moczowa; l - ujście zewnębzne cervhj Pochwowa Szyjki, z ujściem Zewnętrznym pęcherza; h - Przedsion* g - pę.l."rz *o.'.,-y; g'- ujściePrawego mo..n-o.i"; g-- więzadło pośrodkowe nr. zwieracz slomu; l m. zwieracz przedsiorika; m trzon lechtaałi' k p**" *oigo i !*ń*y dól naP]etkowy' P' dół żo|ędz1) q - opuszka Przedsionka Pochvr'y; r m' cewkolvy; ; - żoiądŹ'łechtaczki'; _".o...; s . sPlot żylny łechtaczki

do Pochwy jest dla badającego ujściepochwy, ostilmllagt. otwolem wejściowym .wyznacza (o ile Występuje) błona dziewicza, będąca tworeut nae, a jego położenie

przejścioivym, oraz twói stały w postaci ujściazewnętrznego cewki moczowq,

trldó-u,-'"-.. przezuwaczy t (rvc. 196-10).

pod.

świi-przez charakterystyczny uchyłek podcewkowy 384

sBon Srom (rvc symetryczl spoidłem

zaśspoidłl

wargami r

która prow

kąt sromu, dolny kąt s ssaków dol Sromowe \,,

wym warg :z gazków l

PRZEDSIONEK POCHWY, VESTIBTILUM VAGINAE Pnedsionek pochwy wywodzi się z br zusznej częśc| zawiązka steku i spełrria dwoja-

jako kontynuacja pochwy, z którą tworzy żeński narząi kopulacyjny lie 'fur.'{ie: i naleźy do układu płciowego, oraz 1ako narząd, do którego uchodzi cewka moczowi . nalezy

zatem rciwnież do dróg moczowych. Stąd synńmiczna nazwd w olresje

Plodowym jako zatoki moczowo-płciowej.

Sluzówkę przedsionka o czerrĄ/onawym zabarwieniu pokrywa nabłonek wielo.

Walstwowy

płaski. Zawiera ona gruczoły s]uzowe określanemianem gruczołów

przedsionkowych' gll. ł.lestibulares, Wyróżnia się dwie kategorie gruczoiów przedsionkowych. mnieisze i większe, gll, aestibulates minotes it majores. Pies, świnia,owca i koń mają po obu stronach przedsionka dróbne pakieciki gru-

i

czotÓrł o polowatych otworach końcowych krótkich przewodach pcych, zaliczane do gruczołów przedsionkowych mniejszych.

-yp.o-uJ"u-

Bydło i ko"t' a czasami "gruczołowej,

i owca, wykształcaią natomiast duże pakieĘ tkanli Zaopatrzorre *.o'dp"*j:9"]"i wielkościprzewody wyprowadza1ące, iakó gruczoły przedsionkowe więkze. Wydzielina gruczołów przedsionkowych jest obfiti w okresie pobudzenia plclolł/ego oraz w czasie porodu. Zwilża ona blonę śluzową nie tylko przedsionka, ale pochwy właściwej.

a wykazujĄ obecnośćsplotów żylrLych o róznym stopnru roz. U konia i psa twolz4 one kompleksy o charatteize tkanki ;amistei będącei 'iednikiem ciała gąbczastego' pr4cia, pod mianem opu szki przódsionźa, iuliui

Ściany przedsionk

(ryc. 188-q).

P1zy ujściu cewki

ttki

moczowej mogą Występować po bokach przedsionka pochwy przewodów śródnerczowych (praneriza) w postaci prźewodów ''uĄu1.'il.i. w formie szczątkowej mogą wystęPować u kota' owcy i świni ianaliki łe, czy|i'przewody przycewkowe, ductus paraurethtaies, odpowiad'ające gruczołu krokowego.

NARZĄDY PŁc|oWE ieŃsrce ZEWNĘTRZNE, PARTEi GENITALES FEMININAE EXTERNAE sRoM, PuDENDUM FEM\N\NUM

s. vtlLvA,l ŁEcHTAczKA, cLIToRls

(ryc. 189) stanowi Zewnętrzne zakończenie natządów płciowych. Tworzą go .ycznie wargi sromowe/ ląbią r.lulaąe, które łączą się z sobą po stronie górnej idłem'warg dogrzbietowym' comissura labiorum ilorsalis (1), po stronie óohei

dobrzusznym' comissurą ląbiorum zlentralis (4).. Miedzv obiema w płasz^..yźnie Pośrodkowej szpata sromowa/ rima auloae (c), prowadzi do przedsionta pochwy. Spoidło warg dogrzbietowe ogranic za górrry sromu, który jest zwykle zaokrąglony, spoidło ńurg dobrz..s'ne'zaś ogrinicza ly kąt slomu, któIy iest.zaostrzony. odwrotnie jest u klaczy (D). Wargi "io-o-" do1o.wrch oĘowiadaja wargom Sromowym mniejsźym człowieka. Wargi : większe człowieka są iego cechą gatunkową. odpowiednikiem rozwojówarg sromowych większych jest mos zna, gdyż',1ak jfi' wiemy, wywodzą się one ków wargowo-mosznowych. spoid|em warg

mi rysuje się

W sienie

Pism€ podsk potow przeds

tem leż

lub

cel<

Ws

homolo

Wiście v nie jak r,

-

taczki, t

cor?us cl

toridis,

L

łechtaczk ka tworz,

blaszka ti Pies rr ma kształ świderkov żołądźulc

Mięsień ku

gdzie przylt wych. /ego

r

Mięsień

nazw4, obeir

Miesieńl

9rgmowych

(

r obeimuje oc

tluęŚnia. Stan'

Mięsień k

doogonowegc cewki moczóv

I

Macica

, -

Ryc. 189. odbyt i srom: suki (A), świni (B), krowy (C) i klaczy (D)

a odbyĘ b krocze' c sromi ze szParą i - sPoiclło lĄ'a.8 clogrzbietowe' 2 ]e'

brzuszne;

5

źo]ądZ łcciitaczki; a _

srom

; d

_ obrzmienie war8owe 3 - Prawa Wafga sromowa'

u".;:tilffi;:T:-a; 386

4

spoidlo wargde

.iest una

Gałąźma

- Tętnica m

cały narzqd

Wargi sromowe ssaków, jako umięśnione wały skórne' pokry'wa delikatne owłotylko gafunkowo' ale i osobniczo. Są one całkowicie lub częściowo pismentowane lub zupełnie pozbawione pigmentu. Podłożewarg tworzy obok tkanki sienie zmienne nie

podsk
przedsionka pochwy typu skórnego. Między spoidłem dogrzbietowym warg a odbytem leży wąski obs zar krocza (b) . Przy ciężkich porodach może ono ulec uszkodzeniu lub

.

celowemu przecięciu. W spoidle dobrzuszńym warg leży łechtaczka,

clitońs (5), która narządem homologicznym prącia samców i w znacznĄ mierze przypomina jego budowę, oczywiście w miniafurze. Wyróżnia się iu odnogi łechtaczki, crura clitoriilis,'est które podolńe jak

w prąciu przyczepiają się na łuku kulszowym. Zespala1a się one w trzon łech-

clitoridis, któIy z kolei jest zaopatrzony w ciało jamiste łechtaczki, clitoidis, a na peryferii kończy się źloł.ędziął.echtaczki, glans clitondis, u suki i klaczy podbudowane ciałem gąbczastym żołędzi'obwodowy koniec łechtaczki obejmuje napletek łechtaczki, preputium clitoridis . B|aszka ścienna napletka twolzy nieznacznie zagłębiony dołek napletkorty , fossa preputialis' podczas gdy b]aszka trzewna napletka obleka wolny koniec łechtaczki' Pies ma dobrze wykształcony trzon łechtaczki i rozległą żołądŹ.Łechtaczka świni ma kształt wężykowaĘ o stożkowatym wierzchołku. U bydła trzon łechtaczki iest świderkowato skręcony. U kJaczy lechtaczka jest duza i wyposażona W Wyc|atną ulokowaną w dole łechtaczkowym, fossa clitoridis, tNzki, corpus

cltpas cflaetnosu,n

UM|ĘŚN|ENIE eń

kulszowo-jamisty

żeŃsxleco NARZĄDU KoPULAoYJNEGo słabo wykształcony' Rozpoczyna się na k. kulszowej'

i zmierza do spoidła dobrzusznego warg Slomo'est skurcz zawija dolrre spoidło i uzewnętlznia łechtaczkę. Mięsień zwieracz przedsionka, m. constictot aestibuli, przydatny zgodnie z jego ruą' obejmuje przedsionek wraz z 1ego tkanką jamistą $yc' 204_79). Miesień zwieracz stomu, m. constrictot z:ulz:ae, tworzy pokład mięśniowy dla warg mowych (19,), pozostaje w łącznościz m. zwieraczem odbytu, m. sphincier ani Q6j je od dołu łechtaczkę. Jego Przydatność {rrnkc|onatna zawarta iest w nazw|e Stanowi on odpowieclnik m. opuszkowo-g4bczastego u samcdw. Mięsień kulszowo.cewkowy, m. ischiourethralis, to słaby mięsień odchodzący od )8onowego końca spojenia miednicznego' Znajduje PrzyczeP w sąsiedztwie ujścia moczowe'. Wztnaga odpływ moczu. przy|ega do odnóg łechtaczki Jego

NACZYN|A I NEHWY

żeŃsrccl

DRÓG PŁc|oWYcH

Jest unaczyniona ptzez trzy tętnice. Są nimi: Gałąź maciczna odchodząca od t. ia'nikowe', zaoPatru]e przedni koniec rogu -

. Tętnica maciczna stano\^/i głórtme naczynie tętnicze macicy i zaopatru'e pralcaly narząd. Jest odpowiednio silna i prakĘczŃe ważna przy diagnóstycó ciąży

(macalna per rectulłt). odchodzi od t. pępkowej będącej odgałęzieniem t. biodrowej Wewnętrznei. U konia t. maciczna jest odgałęzieniem t' biodrowej zewnętlznej' _ Tętnica pochwowa (dawniej moczowo-płciowa), daje gałązki, które unaczyniają tylny koniec macicy, szyjkę macicy, a także pochwę. U rnięsożernych i konia jest ona odgałęzieniem t. Sromowei we\^,'nętlznej. U świni i przezlwaczy oddziela się bezpo-

W rozróż

_F

komór

nteczyl

-F,

średnio od t. biodrowej wewnętrznei. Końcowy odcinek dróg płciowych samicy unaczyniają dalsze gałąZki t' slomowej

wewnętrznej oraz t. pochwowej' Krew żylrra odpływa do ż. głównej doogonowej przez jedrroimienne żiły'Naczynia limfatyczne macicy trafiają do węzłów chłonnych biodrowych przyśrodkowych i lędźwiowych ao{y' Ze sromu i pochwy naczynia chłorure przyjmują węzły clrłonne krzyżowe (pies), węzły chłonne odbytowo-odbytnicze (koń), węzly chłonne krzyżowe oraz biodrowe przyśrodkowe (świnia,bydło). Unerwienie palasympatyczne wywodzi się z nn. miednicznych, sympatyczne zaś ze zwojtt i splotu krezkowego doogonowego. Włókna czuciowe oraz ruchowe zawiadrjjące motolyką mięśniprążkowanych dochodzą Za pośIednictwem nerwów rdzeniowych, którymi są n. Slomowy oraz nn. odbytowe doogonowe.

cYKLlczNE ZM|ANY W NARZĄDACH PŁcIoWYcH sAM|c Narządy rozrodcze, w PIZeciWieńStWie do narządów somatycznych czyrlnych ptzez całe życie, wykazuj4 przydatnośćfunkcjonalną w ograniczonym okresie, kiedy są zdolne do funkcji rozrodczych. Ma to konsekwencje lóWnież Pod względem strukturalnym, przy czym zl::.Lany tu zachodzące są szczególnie wyraźne u samic' Samice zdolne do funkcji rozrodczych lealizuią tZW' cykl płciowy, który przy zasadniczym PodobieńStwie u interesujących nas Ssaków wykazuje taki:e różnce gatunkowe. Chodzi tu o zmiany zarówno czynnościowe/ jak i strukturalne zacho dzące okresowo u dojrzałyclr płciowo samic, z'wŁaszcza w jajnikach i drogach rod' nych, w związku z uwalnjaniem się jaja i stwarzaniem zapłodnionej komórce ja;owg walunków do dalszego IoZWoju W olganizmie matki. Cykl Płciowy pzebie8a z udziałem hormonów gonadotropowych przysadki wyzwalanyclr pod wpł1.wem podwzgórza.

Zmiany zachodzące w cyklu płciowym polegają pIzede wszystkim na dojrzewaniu pęcherzyków jajnikowych, owulacji oraz na Powstawaniu pIZejściowego narządu dokrewnego w Postaci ciałka żóltego' Samica w okresie rui, oesttus, wykazu1e skłonnośćdo przf ęcia samca, a dzieje się to wóWczas, gdy z dojrzewajacych pęcherzyków jajnikowych uwalniają się w duźyÓ ilościach hormony ruiotwórcze, Czyli estfogeny. ]est to faza pęchelzykowa cyklu płciowego. Hormony estrogenne powodrrj4 przekrwienie' rozpulchnienie oraz przeiost błony śluzowejmacicy, zmiany w nabłonku pochwy, a także przekrwienie ślu. zówki przedsior-Lka pochwy i warg sromowych. Następnie przychodzi łaza cia]ka żółtego, w czasie któIej produkowany przez rie Progesteron WP]ywa na IozIoSt gru' czołów macicznych i wzmożenie ich wydzielania' Jednocześnie progesteron cialka żółtego hamuje dojrzewanie nowych pęcherzyków nie c1opuszczaiąc tym samym do owrr1icji. Jeżeli komórka jajowa nie ulega zapłodnieniu, wówczas ciałko żółte zanika, ustaje produkcja plogestelonu hamtrjącego owulację i powstają znowu warunki do rozpoczęcia nastęPnego cyklu płciowego.

poprze pochwr w stacli

_Fa

i obfityr pochwy

-

Fa.

obfit4 v

jąclrach u

zwierz

-

się je gat

itowokr

U psa ciąży trw U kotr Rodzi się U świ

trwa 3_5

<

U bytll .

rqa zaśo-k U owcl do zimy. i 5 miesięcy Przeżuy fiają się tro KOZa wyPr2 na'ą się też U konia płodnienia j. trwalą okoł( 336 dni, chor Wielką rzadl ruezdolne clc Owulacia w 22-30 god) początku rui. W cyklu 1 . wrene zwane śluzówki mac Iacja. Jeśliko

prerwszego dr

W cyklu płciowym' na podstawie zmian pojawiających się w nabłonku pochwy, rozróżnia się cztery fazy. -.. Fazę spoczynlo wą, dioestrus, cechuje w pochwie d &n i|ośćśIrtzu zawierającego są kornórki na^błońowe o dużych jądrach oraz nieliczne leukocyĘ. Jajniki w tej fazie nieczynne.

iaza przedruiowa, p?ooestrus, odznacza się dużą ilością(obfitszą niż w fazile poprzedniej) śluzu w pochwie zawierającego z(ogowaciałe komórki nabłonka _

i obfite leukocyty. Pęcherzyki jajnikowe Są wtedy w stadium zaawansowanbgo wzrosfu. - Faza rui, oestrus, ł'ąizy się z dojrzałym Pęcherzykiem jajnikowym, owulacj4 komórki nabłonka i obfitym śluzem pochwowym, w którym występuja zrogowaciałe pochwy oraz leukocyty. ' Faza porujowa, metąoestrus, łączy się Z powstaniem ciałka żółtego, z mniej o dużych obfitą wydzietńą śluzową pochwy zawieraj4c1 komórki .nabłonkowe jest wystęPowarue j4rlrach i nieliczne leukocyty. Jednym z następstw udomowienia roku. Przeciwstawia u zwierząt gospodarskich wielokrotn ej rui, polyoestrus,r,tl ciągu raz w roku występuje się je gatun"kom dziko żly1acym, monoestralnym, u których Ąa młodych. ito-w ókresie gwarantuiącym Poród w czasie optymalnym do odchowania dni. Po i trwa 4-14 U psa ruja'pojawia się dwa razy w roku (gatunek diestralny) rodzi 4_1'0 młodych. ciązy 'U irwającej.średnio 63 (58_66) dni samica kota ruji Występu'e 2_3 razy w roku i trwa około 7 dnj,. Cj'ąża trwa 60_61 dni. Rodzi się 3_5 młodych. Ruja U śJinicykle piciowe występują w ciągu całego roku itrwają około 21 dni. bwa 3_5 dni, ciąża średnio115 dni. Rodzi się 9_12 młodych, rzadziej 12_16. dni, , U bydła cyK płciowy wystęPuie także w ciągu całp8o roku i. trwa około 21dń. 285 średnio (281_290 dni), miesięcy 9 trwa (z_so) Ćiąza rł ru1a zaśokoło . U owcy cykl płciowyćoazn. poiawia się jesieŃą i przy niezap|o!|91rm Ęi| powtarza Slę t'*u średnio 16,5 dnia, ruja zaś2416 godzin. Ciąża trwa pł.io*y zimy.,Cykl _ zaś75Ą dni. u kozy miesięcy 149 dni, jedno m|ode (unĘaru). U bydła nierzadkie są bliŹnięta, a tra. Przeżuwacze rodzą się hojaczki i czworaczki. Bliźnięta są częste u małych przeżllw'aczy, p|Zy czylf. w1przedza w tym względzie owcę' bo w 75%" przl1padków rodzi bliŹnięta. Tra-

poctrwy o lucie.uiacych się jądrach

"'zdolne do

życia.

zachodzi' godzin od w 10_14 owcy rui. U objawów 2-30 godzin od wystąpienia pierwsżych 'aieczkowanie rui. przed zakończeniem dni na 1_2 czątku"rui. owulacja kiaczy nistępuje W cyRu płciowym człowieka, który trwa z1_f8 dr|]., poiawia. się okresowo krwa' nie zwane miesiączkowaniem. Po 2_4 dniach krwawienia odb}.r,va się regeneraga vki rnacicy połączona z procesem pro1iferacji. około 10_11 dnia następuie owu-

.

owulacja u świniodbywa się w drugim dniu rui. U krowy

Jeślikomóika jajowa

nie zostanie zapłodniona, to około f6 dnia,

l:-cząc'

od

dnia krwawienia, warstwa powierzchowna błony śluzowej macicy ulega

Y rozPadowi

i

W postaci StIZępkóIĄ/ Pomieszanych Z krwią

i wydzieliną

kiej macicy wzbogacone w zapasy akĘnomiozyny powiększają wydatnie swe rozmiary. U krowy komórki mięśniówki macicy nieciężarnej maja długość50_150 m' przy grubości około 5 m.' podczas gdy w 5 miesiącu ciąży długośćich wzrasta do 500_600 m., a grubośćdo 7 m. Również naczynia krwionośne macicy ulegają znacznemu powiększeniu. Dotyczy to zw|aszcza t. macicznej' Mamy tu do czynieria ze zja. Wiskiem plzerostu' hipertrofii' przy występującym również procesie rozrostu, hiPerplaz|i, polegającym na zwiększarriu liczbowym komórek mięśniówki i tkanki łącznej.

ODZYW]ANIE ZARODKA Grudka komórek potomnych zapłodnionego jĄa, czyli zy4oly, sperffioTiuffi, kt&a opuszcza jajowód i wtacza się do macicy w stadium blastocysty' pozostaie początkowo w świetlemacicy w stanie wolnym, następnie stabilizu;.e się podlegając tzw' zagrrieżdżeniu implantacji. Zarodek, embryo, z kolei przekształca się w płÓd, fetus' Skąpośćskładników odżywczych w jaju ssaków sprawia, że rosnąca masa komó' rek zarodka szuka pożywienia na Zewnątrz. Początkowo ro1ę tę odgrywa płyn maciczny' nazywany też mleczkiem macicznym, embryotrophe, który jest wydzieliną gruczołów macicznych z dodatkiem kropelek tłuszcztt, glikogenu i leukocytów' Na tym etaPie rozwoju zarodka odży.wianie jego komórek odbywa się na drodze osmozy

i dyfuzji. W stadium gastrulacji wykształcają się listki zarodkowe ektoderma, endoderma i mezoderma. Powstaie endodermalna cewa jelita pierwohrego, a z niej uwypukla się pęcherzyk żółtkowy. Wydzielina gruczołów macicznych przenika do wnętrza tego pecherzyka i za pośrednictwem jego naczyń krwionośnych dociera do ciała zarodka' Następnie powstaj4 błony płodowe właściwe' Z najbardziej Zewnętlznej walstwy komórek otaczających zarodek powstaje kos. tnlwka, chorion, która wchodzi w bliski kontakt Z błoną śluzową macicy. Częśćekto. dermy, która się uwypukla i zamyka nad ciałem zarodka, twotzy owodnię, amxion. Kosmówka zespala początkowo ze ścianąpęcherzyka żołtkowego, a następnie Z om} cznią, allantois,bierze udział w budowie łożyska, jako jego częśćplodowa, pcts feta. lis. Częśćśluzówki macicy z kolei, która zespala się z kosmówką, odpowiednio przekształcona tworzy częśćmaciczną albo matczyną, pars uterina. W zależnościod rozmieszczenia kosmków kosmówki, przeznaczonyclr do nawiąza. nia łącznościz błoną śluzowąmacicy, Wyróżnia się typ łożyska. Kosmki rozrzucone na obszarze kosmówki, jak to iest u świnii konia, pozwalaj4 wyróżnić Ęp łożyskarozproszonego, placenta diffusa. leśLikosmki występuią w o$a. niczonych miejscach kosmówki, np. na iej liścieniach, cotyledones, co jest udzialen p|zeżuwaczy, to mamy Ęp łożyska wielokrotnego albo liścieniowatego, plrcmtl multiplex s. coĘlica.IN przypadku gdy kosmki zajtrluią zwafty obszar w postaci pasa CZy popręgu/ mówimy o łożysku PoPfęgowym/ placenta zonatia, które występĄe 390

u mręl powst.

gruczołóW

macicznych jest wydalana. Godne uwagi są również zmiany morfologiczne dotyczące rrarządów płciowych, a zwłaszcza macicy w okresie ciąży' Masa macicy w czasie ciąż.y w porównaniu z jej masą przed zapłodnieniem wzrasta 12 16-krtonie u krowy, 15-krotnie u k|aczy 'DziĄe się to głównie Za Splawą włókien mięśniowychgładkich. Komórki mięśniówki gład-

Stol

gatunk porodz podłoż wym, p wnie w o łożys Brak lul nowce/ Krev krwiobi, w zalezt ge odży matki p odbywa Oma, dotycz4 ralne tov Jajnik przezroc) reprezeni mactcy Je dĄrzałeg Wiek cznienia, i przebyĘ

r

lajnik psa śclznacznl około 2 cm kowa. Na

występuj4

jako ciałka

Tylny k wyPosa fałdem prz. ne/

Jajnik pr

d', c'). Pozo |1um

ooąrii

u mięsożernych. Jeślikomórki skupiają się

na tarczowatej powierzchni kosmówki' łożyskotalczowate, placenta discoidąlis (naczelnei. Stopień zespolenia kosmówki ze ś|uzówką macicy iest takze różny i' za|eży od gatuntu' Jeślizespolenie to jest si]ne' kosmki sięgają da]eko w głąb śiuzÓwki,,przy porodzie objęta tym zespoleniem częśćbłony śluzowej macicy zóstaje oderwani oł podloża jako blona doczesna, decidua, mówirrty o łozyiku włiściwymalbo prawdziwym, placent& oera (mięsozerne, naczelne). Jeżeli kosmki wnikają tylko pońierzchownie w.śluzówkę m aci'cy, a przy porodzie pozostaje ona nienaruszorra, wtedy mowa o lożysku.rzekomytt, semiplacenta (ssaki udomowione z wyjątkiem mięsożernych). Brak lub obecnośćbłony doczesnej pozwala podzielić ssaki łóźyskowe na bezdoczes.

OW

powstaje

'ch, ieje

'ozm,

do

1CZ-

ą oraz doczesnowcę, deciduąto' Krew matki nie miesza Się nigdy z krwią pło<1u. Krwiobieg matki oddziela od 'krwiobiegu płodu bariera łożyskowa_ grubsza lub cieńsza wańtwa tkanek łożyska w zależnościod jego i okresu ci . Ępu ąi.y Przez barlerę łożyskową przenikaja subśtancje odżywcze z krwiobiegu matki do krwiobiegu płodu. Ńatomiasi od płoóu do krwi nowce, adecidual

zjaPerrei.

matki przechodzą końcowe produkty przemiany materii. Równieź odbywa się wymiana gazowa płodu, a więc jego oddychanie.

- omawiane tu ziawiska związane z odpowiednimi zmianami morfologicznymi

tóra tzw

przez łożysko

osobników dojrzałych (adultus). Zisługują na uwagę również cech1istruktutowarzyszące wiekowi młodzieńczemu (iuuenilis\. Jajnik młody jest mały' gładki. Krezka maciczna i jajnikowa są delikahre, cierrkie, przez|oczyste. Młodzieńcza macica jest gładkościenna, wiotka' miękka; skąpo są replezentowane gluczoły maciczne. Nacz1mia tętnicze mają niewielkie światło.śzyjka macicy iest zwiotczała i daleko jej do charakterystycznej jędrności i twardości wi'eku dotyczą

-

|łs.

rrnó-

Płyn :liną

.Na

irozy

:rma a srę teSo )dka.

mlne

00Jrzatego.

Wiek starczy w obrębie narządów płciowych daje obraz ich postępu;ącego uwste'

cznienia,

inwolucji, nie mówiąc już o zmianach dotyczącyctr minionych'owulacji

iprzebytych ciąż'

NARZĄDY PŁc|oWE zEŃsK|E MlĘsożERNYCH

kos'

JAJNIK M|ĘsozEBNYcH

ekto-

nion. pmoVeta-

prze-

Jajnik

psa (ryc. 190) w zależnościod rasy zwierzęcia wykazuje pod względem

wielko'

zmienność.U psa średniejwielkości spłaszczony bocznie bsiąga długość okoIo 2 cm przy grubości 1,5 cm. obejmuje go całkówicie otrźewnowa kiesz'onka jX1ni łowa' Na powierzchni zewnętrznej ja;.nika, zależnie od jego stanu czynnosciowego' v'ysĘpują $rzkowate wyniosłościczy to jako dojrzewające pęcherzyki-jajnikowe, źy

śoZnaczną

]ako

ciałka żółte.

Tylny koniec jajnika l'ączy

z rogiem macicy krótkie, mocne więzadło iajnika włas-

]{}?osażone we włókna mięśniowe gładkie (ryc. 191_e). Więzadło to jest wtórnym

przyśrodkowej blaszki otrzewnowe' więzadła szerokiego macicy' Iajnik podwiesza iego krezka (a,) będąca częściąwięzaclła śzerokiego macicy (a,, ,, ,c). Pozostaje ona w łącznościz więzadłem podwieszającym j ainik,1ig' ","pźn",. llnollarii (d) mocującym jajnik Z przePoną. Krezka jajowodu jósi wyróżnicowanym

hldem

V

aFi

pozbaw

Ryc. 190. Nalządy moczowo-Płciowe suki. Widok od stlony lewej

X żebroj A, XIII żcbro; B - luk żebrowy' B- chrząsika X ż,ebrł C, C,, C,', C''' - PrzePona; D m' nai dhższy; E m. biodrowo żebrolĄ'y 8rzbietu; F' F-- mm' międz!'żebrorĄ'e zerĄ'nętrzne' C m' skośny wewnętrzny blzucha; H - trfon k' biodrowej; H- skrzydlo k' biodrowej; l nr' krat,iecki. K m' biodrowo ]ędźwiowy' L m' poś]adkowy ś'edni; M n' Pośladkowy PolĄlierzchowny' N więzadło kr7yżolĄ'C}gufowe; o - m' łrzyźo' lvo.o8ol1owy doglzbietowy boczny, P rnm. międzyPoPlu ecf]le do8rfbietowe o8ona, Q m. krzyżolvo'ogonowy dobrzuszny bocfny; R - ń' 08onowy' s m' dźwi8acz ogona' T m. zasianiacz wewnętrzny; U sPojenje mied. nicy; V m. przl'wodziciel uda; W, W' n. smuklv; X, Y m. prosty brzuchar Z, Z- m. poprzecrny brzucha Maz f Polvięzią PoPrzeczną i otlzervną ściennq a aorta' b ż' główna doosonowa' c Pień źyłwątrobowych' d t. trzewna; e' t' krczkolva doczaszkowa; f n' kulszowy,8 t i ż' udowa, h ż' sromowa fcttęirfna; i - lvęfły chłofule pach$'ńowe powieżchowne 1 prawa nerka; 2 - lewa nerka; 2- jej wnęka;4 mocuowód; 5 Pęcherz moczolĄ'y; 6 - więzadło PęcheŹa boczne ]ewe' 6- więzadło obłe Pęcherfa; 6--_ więzadlo pęcherza środkowe, 7 cewka mocfowa; 7- - j€j ujście do

A

zabki moczowo.Plcio\Ą'ej, 8 Prawyjainikikieszonkajajnikowa;8-,9,,9--krezkajajowodu'8--w€jściedoide szonki jainikowei;9 - lewy jajnik i kieszonka jajnikolva' 10 jajowódprawy;11.krezkanaciczna'11,krezkajai

nika;1l--więzadłoob}emacicy;11|v Pierścicń Pachwinowy głęboki, 12 ró8 macicy prawy;13 - róg macjcy lewy' 1.l- tlzon macicy;15 pochwa, 16 jejprzedsionek' 17 oP szka Prfcdsionka;1tJ srom'18- trzon ł€chta' czki, 18-- odno8a łechtaczki lcwa; 19 - m' zwieracz Przedsionka, 20 klezka okrężnicy; 21 - okrężnica zstęPująca; 22

- Powięź miednicy z otrzewną t1vorzącą zagłębierlic odbyhicfo'Plciowe'

wnowa;26'n. Zwicracf

29

.iezadło sierDowate

odbyttl z€wnętrzny'

27

brodawka suikowa;28

24 odbytnica'

- ciab

24-

jej

częśćPozaovz*

tluszczowe oko]icy PęPtową

bocznym fałdem klezki jainika (b,). orLa to przyczynia się głównie do utwolzenia kie. (ryc' 190_8). Między blaszkami krezki jajowodu występuie chalakte. Szonki rystyczne dla psa swoiste ,,ciało tłuszczowe,,. Wąski, szparowaty dostęP do kieszonki 'ajnikowej leźy po stronie Przyśrodkowej jajnika (8,'). Długośćtej szpary waha się w granicach 0,2_1,8 cm. Kieszonka jajnikowa, Podob'

nie jak jajnik, bocznie spłaszczona, osiąga głębokość2,5_5 cm oraz

szerokość

0,5_3,5 cm. Na powierzchni bocznej krezki jajowodu znajduje się okrąglawe

392

poletko

wspom lajowod Jajni Jego dłu

mule jajr lejek jajc po iej bo

kowei je

Jajowód w bezpo! jajowodu kowej. Nt kieszonki pomoc4 n któryrn zr Jajowó środkowe krezki jajo

rogu maci,

Macica mi1 ry oslą8aią

Ryc. 191. Lewy jajniĘ ja|owód i róg macicy kotki' Widok z boku

;#'ł fu:zl ;.i':ffi.#{#;T'ffi

1s[;'ffi

;.*'*r'*ł;i; ł:',t;.l#::l.;

1'I\?.bl'i,J}i.6;1T,:i:.trTl"17T"Ł:;t*:t:

ili;ńii:ffi 'ł'',*ffi'fr':ffi ,-J.lĘi2.;.i''''J3 ffi:'*{"T

1i

el

|ęc].

mni ei zróż ni co wan;

fił:Ę{ŁT{:ilłiłifś#łi..-*li?".ij;:i

Ęlf

--."',""Jil;***.JŁ+;fu :j:Ę*1.1:f:*#"$.T:ff '6'*y.li:."i.::1lJffi ff ,ł.ł!:;ir]",*.ffi uł.lowÓo nłllęsożenruvcn

#mł j:Ł{i:'#łyi:ri.ił^'łł:ł$Tf ii,'H;:i.T.,f t j.;;;;in'J#iilń::.Jillff du, jakipoczątkowyodcineki"'8,-.-":::^ii

j1li; ]:

jTiłf""J:]TŁ*xź'lj";:li:ł::.:'*rEńil.l#1."i'Ścianybocznei n:fliilif:'.':*i: lT:[lJ::' maciczneso'odpo-t"o".i "i.'iXI i]iiX? do

.ff

naiduie sip się lliśnio ujście ...i--^.^.^:ą|"j rym znajduje '"uci.z.,e Jaiowód kota ma długośc 4_5 crr

ś;,vi1tła

na jej.wierzćhołku, wrerzcnolku, na

1osu, ;4o#ojr,";|##i*;d

ll.owe] iainika' nastepnie

'9

po stronie przednio-przy-

"o.".'.l:ę:'':i:,|^i!3aa'sie :Ęffi ;"il':JHiiŁJilJil:J.T:ft il*]!]:.Y;Fó#iTff gdzie lekko spętlony uchodzi ';

ńń.y

.ai.-ijJ"i##ei:T'ffnika,

do

MAc|cA MtĘsożERNYcH

ffi ,;''l.f"ilJ.1fi

**ĘTiliffi1""T:j}J,'. ji'd:f :].-#'łffft ,.l1iTT,; 393

kształt litery V' obwodowe końce rogów usadawiaja się na wysokości około VI kręgu lędźwiowego, a więc w tyle od jajników (ryc. 185). Sl rzówka macicy ;'est gładta i posiada u psa podłużne' rzadziej poprzeczne, .' fałdy. U kota tworzy podłużne fałdy o układzie promienistym bądŹ spi.ul'lyrn' nu.l,rlu śluzówki jest różna - Szaroczerwona, rózowa;lbo żółtobrunatna. Mieisćami może zawierać pigment' Szyjka macicy jest bardzo krótka _ u psa ma około 1 cm długości dlatego obydwa. ujścia szlki leżą prawie w bezpośrednim sąsiedztwie' .Część pochwowa sziki vzewnętrznia się iedynie po stronie brzusznĄ w postaci półcylin. drycznego Występu wkraczaiącego do światia pochwy. Szfka macicy u kota zaznacza się jako dosi twarde zgrubienre na glanlcy fuZonu macicy i pochwy. Można tu wyróżnić częśćpoclrwową szlki, o bródawkowatym kształcie, a w niej ujściezewnętrzne macicy. Ujściawewnętrzńgo macicy u mięsńrnych nie można wyrażnie roztóż:nić, gd,yz śwlatłotrzonu macici zwęża śięstopniowo i przechodzi bez wyraźnej granicy w kanał szyiki. . ,,Ciało tł|,,szc'zowe,, rzadziej zdarza Się u kota' Więzadło obłe macicy rozpoczyna się na wierzchołku rogu macicy i ciągnie się do pierścienia pachwinowego wównętrznego- U suki przez zachowany w starie szczątkowym kańal pachwino'wy więzirlło obłe macicy wydostaje się poza obszar-jamy brzusznój i kończy się w fałdzie skóinym' bocznie od wargi sromowej. Odcinek pozabrz uszny więzid|a obłego macicy isa

zft uwl sPor

Poz,

a tel slon pocl

Narz yrze.

S]uzć

fałdy pc sunkc a

brzt

sionk; się pc moczc

wych Po ściorz

(17).

nych

P

c

układa wielow limfaty

osiągajź

długoś

Ukr

Ryc. 192. Narządy moczowo-płciowe ciężarnej kotki. Widok od strony lewe| XIII źebro; C, C,-prz€Pona, D_m. najdluższy; E m' biodrowo-żebrowy; F mm' niędzy. '.A.Xż€bC !o;Aźebrowe; m' poPrzecfny brfucha ]ewy (odcięty), G, brzucha prawy wtaz z powię1iĄ

rozpros dzące n Spoidło brzuszn, ma dług

-' Pop''"c'I.y

Poprzecfną i otrz€wną ścienną;H skrzvdło k- biodrowej, J _ m' bioelrowo-lędźwiowy; K - m' pośi&olily powierzchowny' L - m' kżyżowo-ogonowf' do8rzbietowy boczny; M m' kizyźowo]ogonowy łobrzuszn1t

N

sPojcnie miednicy, o, o- m' smukły; P m' Prosty brzucha - aorta Piersiowa; b t' i ż' sromowa zewnętrzna; c węzły chlonne Pachwinowe Powierfchowne l' nerka PrawŹ;2 nerka ]ewaj 5 pęcherz moc7owy;6 więzadło pęcherza boczne,6,- więzadlo pęche.za

a

środkowe;7 ccwkamoczowa;8'ajnikPrawy'9-iajniklewy'11.krezkamacicy;11-krezkajajnika;11;,.lru. ka Fjnika' 12 róg nacicy Prawy' 13 róB macicy lewy' 13- . Płód i łożysko;-14 - trzon ma.icy, i5 - poówa; 18 srom;19 m. zwieracz sromu;20 krezka okrężnicy;21 oiręźnica zstępująca;22 - powięź mlednicy wru 7 otrzewną ścjenną' 24 - odbytnica' 24, . i€j częśćpozaotrzewnowa' 25 zatola przyodbytowa) odbytu zewnętrznyj 27 brodawka sutkowa;28 ciało ttuszczo(,e okolicy pępto-e,

26

- m' zwieftc.

Jajnik (ry wieloma ciałek żół

rę8u :zne,

lrwa nloze

ści_

''zęść

z reguły spowija tkanka tłuszczowa' którei w większości przypadków towarzyszy uwypuklenie otrzelł.nei ściennej zespolonej z powięztą pop,"ó"żną' Powstaje # ten sposób klasyczny wyrostek pochwowy. Przy takim .'itid'i" stosunków odcinek Pozabrz:\s?ny więzadła obłego macicy przebiega wewnątIz wyrostka pochwowego, a ten

z kolei w krań59wych przypadkach sięgJ do tkanki podśkómej w sąsiedzt#ie

sromu. U kota, podobnie pochwowego.

jak u samic pozostałych gatunków' braź jest wyrostka

ftintonu

PocHWA

I

PRZEDS|oNEK PocHWY M|ĘsożERNYcH

kopulacfny w Postaci pochwy jest u mięsożernych szczegó|rie długi. Jego jimy miedńcy (ryc. r"oo.161. pokrta. nabłonkiem wielowirstwowy* płaskim 1 tworzy ]i.'':.u". Po.h-y j:'l

Narząd

grzednia cześć.wkraczaw obręb odcinka otrzewnowego

podtuzne' częściowo okrężne. Położony w jamie brzusznej pęcherz moczowy mięsożernych plzechodzi w stonm(owo dluga cewkę moczową Q), która biegnie rniędzy dnem jamy miednicy a brzuszną ś"iT1 P9:t.-y, aby zna|eŹć ujście na-granicy'po"tl*y włiściweii przejsioŃa pochwy (16). Na ścianie brzusznej pochwy przebiig cewki.moczowej odżnacza się podłużnąwyniosłościąsięgaiącą aż do prźedsionkul ujś"i"Zewnętrzne cewki moczowej u suk średniejwielkości jest oddalone od spoidła brzusznego warg sromowych o 4-5 cm, u kotki o 2 cm. Po obu stronach przedsionka pochwy u suki występuje Symetryczny twór wielko,. ściorzecha laskowego o charakterze ciała jamistego poł nazwą opuszki przedsionka (17| Ponadto w ścianach przedsionka znajduja siie iploty żylrre o funkcjach podobiu.tyjko gru;Zoły iamistych. przedsionkowe mniejsze :i"ł lI:|'!: .Występujqce ulaoa|ą S|ę W dwoch r7ęddch na dnie przedsionka. SluzÓwka przedsionka, o nabłoku wielowalstwowym płaskim i zabarwieniu niebieskoczerwonawym, zawiera mieszki m'0y częsclowo

Ęfu.y.."T

i

two:zy fałdy. Łechtaczka jest u suki stosunkońo duża. Jej odnogi Trzon łechtaczki u średniejwielkości.suk ma

oslągają długość3-4 cm (18,, 18,,) długość4 cm i grubość2 cm.

U kota brak.w ścianach przedsionka opuszek, jednakże znajduje się fu W stanie

mzproszon1.rn tkanka jamista

olaz występują gruczoły przedsionkowe większe, uchou kota stosunkowo mały i gęSto owłosiony. ) dogrzebietowe warg ograricza szparę sromową ostrym kąiem, spoidło dó'est $zne zaśogranicza szparę sromową kątem bardziej stęPionym' Trzorrłechtaczki dlugość1 cm, a grubośćokoło 2 mm. na dnie przedsionka. Srom

NARZĄDY PŁcloWE żeŃsrle Śwlt'lI JAJN|K ŚWlNl (ryc. 193_1) o kształcie zbliżon)rm do walca i długościokoło 5 cm,

pokryty jest

które są- p.ęcherzykami jajŃkowpni lub ciałkami żółtymi,'daiwa rnoże być wiśniowa, b|ad,oróżr'owo-szira, kremowa. Położenie iainików

:1,gYku.l żółĘch

\N .':

(l

cb 2',

Ryc. 193. Lewy jaj.nik, jajowód i wierzchołek rogu macicy świni. Widok od strony przyśrodkowej

a

krezka jajnlka, b krezka jajowodui c krezka macicyr d kieszonka jajnikowa jajnik, 2 licznymi cialkami żóltymi i nniejszymi Pęcherfykami jajnikowyni dojrzewającymi (Graafa)] 2 jajo$'ód; 2, lejek jajowodrj, ze strzęPkami i ujściem blzusznym jajowodu' 3 ró8 macicy' 4 więzadło wlasne iainika 1

-

nie iest Stałe. Wyposażona w mięśnie gładkie krezka jajnika osiąga Znaczną długość u świń,któIe lodziły (ryc. 194 11,). Położoneku tyłowi od nerekiajniki sięgaja daleko W gląb jamy brzusznei. Umięśnione więzadło jajnika własne (ryc. 193_4) odchodzi od ty]nego bieguna jajnika i wpromieniowuje w krezkę macicy (c). Krezka jajowodu (b) jest rozległa i oddziela się od bocznej powierzchni krezki jajnika bądŹ od ptzyległĄ części klezki macicy (c). Kieszonka ia;.nikowa, głęboka i obszerna, obejmuje cały jai nik (d)' otwór wejściowy do kieszonki jajnikowej leży po jĄ stronie brzusznej.

c.-

F-

A - XI] żĆbt

częśćmo!

. jei s(rf]'.]ł

)ędżwiowY ]

JAJoWÓD ŚW|NI Ja|owód długości15 30 cm biegnie łukiem od jajnika do rogu macicy, z któryrn się łączy bez wyrażnej granicy (2, 3)' Cienkościennydelikatny lejek jaiowodu, wraz z ujściem brzusznyrn (f,), |eży od strony Wewnętlzne' krezki jajowodu zwrócony w stronę jajnika. Przebieg jajowodu jest wężykowaty. Ujściemaciczne jajowodu iest oddalone od jajnika w przybliżeniu o 3 cm.

-

otona; L - k. l P. m' smukły

S, S' m. poprz neSo brzucha; L

jajnikr w kicszon(

MACICA SWINI Macica świnityPu dwurożnego przegrodowego, ma bardzo klótki tfzoĘ bo ]iczący tylko około 5 cm długości,i niezwykle długą szyjkę, długości15-20 cm, w któr€i brak częścipochwowei. Granica między szyjką macicy i pochwą jest niewraźna 396

1l'-

16

krezka iajni

- pŹedsionek

sromu; 20 - krcz tym okienkiem w wnętrzny; 26- . Pę

11 J F',F

14'

1.5 K

s' 19

a

Ryc. 194. Nalządy moczowo-Plciowe świnipo przebytej ciqży XIV ż€blo' B chrząstki żebrowej c - pńwy filal PlzePony; C- częśćż€blovra PŹepony; Przeponyj D - m. najdłuższy $zbietu' E m' biodrowo-źebrowyj F - trzon k. biodrowej; - jq skrzydło z gnzem kfzyż,owym i biodrov''ym' G _ m' skośny wewnętrzny brzucha; H m. biodrowo )wy; J m. Pośladkovr'y średni' K - mJn. kzyźowo-ogonov'/e do$zbietowe' K- mrn' międz}?oprzeczne L k. krzyżowa; M - m. ogonowy boczny; N sPojeńe miednicy; o - m. zasłaniacf wev/nętlzn' - m' smukły wlaz z blaszką ścięsnowąnieParzystą; Q - ścięgnoprzedłonowe; R m. Plosty bŹuchaj

A-

A - xll żebro; . częśćmostkowa

S - m. poprzeczny brzucha, T - m' skośny zewnętrzny blzucha łącznie z rościę8nem m' skośne8o wewnętrz. bzucha' U - m. skórny tulowia a - aorta brzuszna; b t' trzewnai c t. krezkowa doczasfkowa; d - żyla główrra doo8onowa' e żż.nelko.t^''e; Ęttice n€rkowe' 8 - i. okfęźnicza ]ewa; h - t' iajnikowa' h- jej 8ałąz jajowodowa' h', - jej gałąźmaciczna; t' maciczna;

k- t' iż. słębokie uda; l

t.

i ź. slomowe

zewnętrznej

m - węzły chłonne pachwinowe

,, - lewa nerka (uwidoczniona Przez wycięci€ okienka v/ torebce tłuszczowej); 1 2, . wnęka lewy moczowód' 5 moczowy; więzadło 6 boczne; 7 cewka moczowa' 8 - lewy Pęcherz Pęcherza w kieszonce jajnikowej; Przykryty krezką jajowodu' 10 jajolvód; objęty swoją krezką 11 - krefka macicy' . kezka jajnika; 12, 13 - rosi maciczne Prawy i ]€wy' 14 - trzon macicyj 14, - szika macicy; 15 pochwa' prz€dsionek Pochwy; 18 srom' 18-- odno8a łechtaczki; 19 - m' zwieracz Przedsionka' 19' m- zwiefacz 20 krezka jelita' 21 - okrężnica zstępująca' 22 Powięz miednicy oraz otrzewna ścienna, z wycję. okien}jem w celu uwidocznienia zawartości jamy miednicy' 24 - odbytnica; 26 . m. zwieracz odbyfu z€.

1

.

Prawa nerkai 2 4

;2ó,.Pęt]a odbytnicza dobfznszna,26,, -

Ń' odbyhiczo-otonowy' 27 z€sPoly sutkowe;28 - brodawki

397

(ryc. 195_d, e). Brak charakterystyczrrych dla śluzówki szyjki opuszek szyjkowych wskazuje, że rozpoczęła się pochwa. Tworząca podłużnefaŁły śluzówk u aźiai 5lę na szeleg opuszek szyjkowych ',y1uiaparat ułożonych,stanowiącycir .naprzemiennie zamyĄąCy' światłoszyjki na .podobieństwo zaciśnięiych antagonistycznych zębów (ryc. 18ó_d). Rogi macicy świni są rór,t"'nież bar
nie duże w obrębie trzonu. Barwa ś]uzówki macicy

czerwona.

PocHWA

I

1'óst

szara b4dź niebiesko-

PRZEDS|oNEK PocHWY śW|N|

Narząd kopulacyjny świniw Postaci pochwy oclznacza się silnym umięśnieniem l znaczną długo.
po błonie dziewiczej. Cewka moczowa jest długa. ójście zewnętrzne cewki moczowej na.granicy między pochw-ą i przedsionkióm (B) podbudowu1e mały uchyłek podcewkowy. Również śluzówka przeclsionka poch"wy.tworzy pońłuzne -fałdy. Na dnie przedsionka układaja sie w dwÓch r"ędach gruczoły prźeósionkowe mniejsze otworach wyprowadzajqcych. Wysiępują iutz" * śluzówce grudki .o'.Porowatych chłonne-

Wargi sromowe są słabo owłosione. Spoidło dogrzbietowe ogranicza szpalę slomową linią łukowat4, a spoidło dobrzuszne wyciąga"się ku dolowi tworząc óstry kąt. Łechtaczka, długościokoło 8 cm, o wężykowityń p''et,ieg.., uzewnętrznla się Wo! nym końcem w dołku napletkowym, nadnie przejsionka 189 B).

iryc.

NARZĄDY PŁc|oWE

ieŃsxle PRzEŻUw AczY

Ryc.

JAJN|K BYDŁA fajnik bydła jest mały o kształcie owalnym, bocznie spłaszczony, długościokoło 4 cn1 wysokości2 cm i grubości l 2 cm. Masa iego wynoii r5-1l g. Pozóawlona okrywy otlzewnowe] powierzchnia owulacyjna jajnika jest rozległa. w okolicy brzegu kreźko. wego 1ajnik okryty otlzewną i gładki' Zewnętrzne-ukształtowanie jajłka zmie niĄą plzebyte owulacje. Średnica dojrzałego pęcherzyka jajnikowego w1nosi około 'est 0'8_1,5 do 2 cm' Ciałko żółte w przekroju połt"z"y- osiąga s cm' t.t.'ieje wielko ściowa asymetria jajników _ u noworodków lewy ja1rrik byńa większy od prawego, u osobników dorosłych _ odwrotnie' Jajniki starsźych źwietząt maj4 sztzegóktte doblze rozwinięte umięśnione krezki jajnika. Jainik leży nacl wierzcholkiem zawinĘ w połowie wysokości wpustu miedniiy (ryc. 796-1)' KieszonkaiĄ., ::9:.]"ry T":.y nlKoWa lest obszernd i płasla (ryc. |87 3,).

19S.

a _lalnjt wet; b ia.ior

:'ek

pochw)

Cienka

ionatoo

utworzeni

duży i lez pobliżu Iego śluzór w

ych zieli arat 'óW rwo

Ry(. 195. a

Nalfądy Płciowe żeńskie świni. DIo8i w)T)rowadzające zostały rozcięte

- iajnik Prawy, z ciałkami żółt\,'rni i

odsłonięte. Widok z *órv

i

częściowo

mahn

:T;J;]:'j:""-r ::{1r':,':.:# ł:}#' cewki moczowej1$i$&:T":1*iljrs:Jrilil,'".J5]:Y,].ff Pochwy;8 - ujście iewnętr!""' g, ;ę.i;;;,;;il;i;;fi;J;.*.'i

T"T[t.i

l -

m' zwieracz sromu; 2

ni":s"ffi

'

krezka macicy (więzadło szerokie)' 3

.

krezka

iaior^,,odu

#iłiit.#i:::lj:''1!i1'i:ł;'ł:ff,do lruT11H#"f,"'#t:

:"*--k1""'.'.

ja1.nikowej (a,).

otwór.wejśció*y

tLszo?r.i la;nil.o-ei

;est Na powierzchni wewnętrznej t'ó'i< p;ońa.:' ł'j:'"* ::^'"-T:::--o^.1"'o"j] brzegu, *b:9::i" się płytka j"i |j|P: jo s|uzowka:.'"qo ""''pl..*" lłl-"l";il;'li]; zwrócona w stronę jajnika

zawieia ujście drzuszne jajowodu.

399

aio Uch I

Maci

Stopr Ocl st bie pr

otrze) lekko zadłen ąle utt szonkc

I 1

l

?awijaj

Darana,

w"p

I

nego, kr

trzonu

j

ników

.r

d

rÓżnej r,r uterinae, zaLeży o(

i I

cza-i są ol ciężałnyc

a ich

I

24

Ryc. 196. Narz4cly płciowe źeńskie bydla (pl€palat

utlwa]ony formalin4)- l,rzckrój Pośrodkowy

l'mĘTi:".,ii#ł:::J#1..t1.il iT$]ą:;J;.iffi

łrr::*:il[l*:lr}[: h,"*

drngonoiva;

..'J;"";:il*fr[ff'i.''-.f;|"J#

x|

b

,

.T::'-,:i';,.Tfff

1iffi tr:3

;:::łi.i::xTii;H"1,. 1i;]1ft :'.''T*J:T:;3# t.

i ż' sromowa Zewnętrzna,

c

ż'ktoczowa;d.wę21y

;;*ii:ltiritril;qp;ir_{;i;"":r!t"r**;*.,""..-i.l,,xi!t*;.**.*.",o o, .'ls..l""..y,i"*"'.'"n€' ;"'"{il#:''.;':3]li:1.".;'.j"ljlj.llii::.a"-

"'yjri'

6,,

ujściernacicy

#*#if"T""ł#1rl}* ł*l;i,

;m:l#i;l;,,'i"- jT# ii':':' $ix.ił-:,ól]' i:xl':'i:'.;li:xi::ffi}-:JT'..j"i';ń.#*''lr;l,;ł"*i*.;i""ł.oJ"-ym".i".",y.ię,y."n*.

3|;;5

"*".'.-'"

i 21-

ń.;".'i.*;-t.kl';ńu;ilj;';; r;fi.:.1':.i#':#'l'f#jji

czcść

400

rc

(ryc. I98. kosmki ]iś macicznej

23

W każ

cicznych,

c

ich być do Bogata

kim macic rodziły. Na

macicy.

Szyjka n

Na szczegól nnręśniówki,

podłużnam z'Ówka szvik

taldy

- ziźw

także war ki (ryc. 199) . slę

bydła -u- o,.,,o.u

łl:w:q Uchodzi bez

ooo,lolJl::::::,

ńeliczne węzowate wygięcia.

wyraźnej granicy na wierzchołku rogu do jamy macicy (b).

MAc|cA BYDŁA Macica bydła należy do kategorii macic dwurożnych przegrodowych (ryc. .t84_t)' s]9Pruowo zw.ęż:ające się ku jaini'kom rogi macicy osiąga|ą Jlugośc około 35 .45 cm. Uo stlony pochw1 Jogi maciry przez dłuższyodcinek biegną równolegle ściśledo bie

przylegając. Powstaie rodzaj podwójnej rury okytej

z

sie-

zewnątrz wspólną osłoną ohzewnową oraz jej mięśniówką. Następnie rogi macicy rozchylaj1 się tu przodowi lekko i są w tym mieFcu połączone z'sobą p-oprzecziym, dwl,pozro,r.owym więz1dłen 9u,rowi919-mięśniowym zwanym więzldiem miidzyrożnym ak u.teń (ryc. 1'87_7, 197_Ą. Między dwoma pokładami óię,uału

, Iig. iniercorni' zn{duje się kieszonkowate zagłębienie otwarte do przodu. Poczynaj4c od tego mie;.sci rogi macicy zawijają się w kierunku. przednio-doJrrym, a następnió tyho-góinym na k szti|t rogó,i ba]ana, przy cz),.rn ich koniec wierzchołkowy przyjmuje częito esowatą postać (ó)' Wspomniana podwójna rura rogów macicy otwiera się dwoma ujściamido wspólnego, krótkiego, zaledwie około 3 cm długościtrzonu macicy (ryc. 1b7-{,). Do śW;tła pośrodkowo żagiel macicy. Konsystencja macicy, zw|aszcza u osob. jędma' Sluzówka macicy wykazuje fałdy podłużnei okrężne ńznej wielkości i w}?osażona w strzępki albo brodawki miciczne, cąrunculae xteńnae, !łozor.e w czterech podłużnych rzędach (c). Wielkośći kształt brodawek 'est zależy od ich aktualnego stanu czyrrnościowego, a także od wieku zwierz ęcia. Zazwyuaj są one kopulasto wypukłe' okrągłe lub owalne, czasami miseczkowate. U sańc ciężamych wielkośćbrodawek macicznych może osiągnąć wielkość kurzego ;.ajka, E:o.nu

ly-stelcz1

nrkow doJrzalych, iest

a ich rozpulchniona struktura przypomina wówcżas drobnoporowatą' gątkę

i,)..?" -n:t:?,kyp-t d:ą1ących brodawkę wnikaja odpowiedniei dńńści liścieni kosmówki (c,). Produkt wzajemnego iespoteńu pojeaynczq LrodXwki nacicznej z odpowiadającym jej liścieniem kosmówki daie |ożysźcze,plącentom, W każdym rogu macicy krowy występu;.4 cztery rzędy po ro_lł brodawek ma:nych, co daie lacznie 80.120' a nawet 130 brodawek' w macicy cięi:arnej zaśmoze l-'y::].9:, kosmki

być do 156. Bo8ata w mięśniegładkie krezka

macicy (ryc. 197_-!0), zwana więzadłem szerol.macicy' iest szczególnie d,obrze wyposażona w mięśniówkę u sztuk, które ' Na powierzchni Zewnętrznei krezki macicy umocowuje sĘ więzadło obłe Szyika macicy, u samic które rodziły osiąga długość10_15 cm, u młodych 6_7 cm'

jądmośćszyjki macicy wpływa

w

znacznĄ

mierze warstwa okrężna ".,::"8.2\ą j, której grubośćma około 6 mm' Na nią nakłaóa się z zewnątrz warstwa

mięśniówki' która przechodzi w pokład mięśniowy krezki macicy. ślul szyjki tworzy w kanale szfki charaktery styczne popizeczne wyniosiości . _'zazwyczaj cztery, tzadziej trzy. Do ich utworzenia obok śluzówki przycz;nia latże warstwa okrężna mięśniówk't szy1k, ściślezespolona z błoną ślizowąśzyi

(ryc. 199).

Spośród omawianych czterech bądŹ trzech fałdów poprzecznych ś|uzówki, najbar' dziej wysunięty ku tyłowi wystercza do światłapochwy iako cZęśćpochwowa sziki (b,'), Poza fałdami poprzecznymi śluzówka szyiki wykazuie również fałdy podłużne, różnej wielkości.Fałdy podłużne szlki znajdują kontynuację w fałdach podłużnych sklepienia pochwy. Opisywane fa'ł.dy, zwł.aszcza poprzeczne oraz wypełniający wszystkie Zachyłki kanału szlki szklisty śluz,przyczyniajĄ się PrZy istotnym udziale warstwy okrężnej mięśniówki szlki {o dokładnego zamykarria kanału szyjki.

Ryc. ne].

198

ciąż]

abl a'jej"a

Pochw:

Ryc. 197. Połoźenjenalządów wewnętlznych miednicy u bydła. Widok od przodu

krq8 ]ędźwiowy; B - mjęśnie8rzbictu; c - mięśnic lędźwiowe; D' m' skośny zcwnętrzny brzucha; E m. skośny w€wnętrzny brzucha' F m' poprz€czny brzucha, G m' Prosty brzucha, objęty pochwą m' Pt} ste8o' H- linia biała brzucha; ] _ zarys k. biodrot,ejwraz f mm' lędźwiowym nmiejszym i biodrowo-]ędźwiowym a . aorta brzuszna; b . ż' główna doogonowa; c . t' jairlikowa; d t' macicfDa 1 lewy jajnik' 2 iejek iajowodu wraz z ujśclem brzusznym jajowodu' 3 cieśń iajowodu' 4 krezka jajowodu iworząca (,.az z lĄ'ięzadłem jajnika własnym kieszonką jajnikową; 5 - więzadło jajnika własne; 6 lewy ló8 fiacicy',7, 7' ' więuadło międzyrożne grzbietowe i blzuszne; 8 trzon macicy; 9 krezka jajnika; 10 - łrezka macicy, 11 Pęcherz moczo.lvy' 12 więzadlo Pęcherza boczne; 13 okrężnica zstępuiąca, 14 krezka okĘżnicy wraf Z t' i ż. odbvh1icza doczaszkowa; 15 - moczowóc1

-V

402

możliw

30cm(

D.Wli

przodu czoP w' Na pod i sklepir gach kŹ lamy ot

Ryr. 798' nej

Łożyszcza P|zy zaaw

a

sow a-

ciąźyu klowy (A)' owcy (B) i kozy

(c)

a a,

- błona śluzowa macicy

- iej

n€j;

b

z truczo|amlj

nablonek; a,, _ zrąb brodav'/ki macicz'

- miqśniówka macicy; c - kosmówka

omoczniowa;

c,

kosmki kosmówki

PocHWA

I

PRZEDS|oNEK PocHWY BYDŁA

bydła jest narządem grubościenny'rn, dobrze umięśnionym' o Znacznych się (ciąża, poród!). Pochwa krowy osiąga długośćokoło

|zliwościach rozciągania cm (ryc. 187-e). Światło

sklepienia pochwy w częścigórnej sięga nad częściąpochwową' daleko do

W ten sposób częśćpochwowa szlki od strony grzbietowE tworzy wyraźny l wystający do światłapochwy, co Z kolei słabo się zaz^acza od strony brzusznej.

podkeślenie ze wzg|ędów praktycznych zasługuie fakt, ź:,e zatówno szflka, jak :ienie pochwy \eżą w częściotrzewnowej (przedniej) jamy miednicy. Przy zabiekastracfnych na samicach' perforuj4c Sklepienie pochwy można się dostać do otlzewnowe' i osiągnąć jajniki. 403

-

łechtacz zówka 1 Warl zone w głęboko Trzon łe

łechtacz]

Narządy różnice r,

Jajnil

osi4ga 1,l

dium uw nych spir własne, z w stronę zachowuj otwór we Jajow<

^Bc (A), owcy (B) i kozy Ryc. 199. szyjka macicy rozcięta od sirony rloglflrietowej u cielęcia

(C)

a,'

ujs(ie |ewe8o ro8u maciry a trfon acicy' a, lewy ró8 macicy u owcy i kozy bądź Pravr}, u cielęcia, któIei śluzówka tworzy fa]dy macicy' ' szyjka b strzałką; u o,'cy i l.ozy tąjz p.o-"go .' .ielę.iu; "uznaczone częśćpochwowa; macicy; zewnętrzne ujście b,, okteźnc od 3 do4u cielęciaj4uowcy1o.ł 6do 7 u kozy;

tworzy. po. Śluzówka pochwy wysłana nabłonkiem wielowarstwowym płaskim pochwy poprzeczny fałd orzeczne i pod:łużneialdy. Polożony najbardziej doogonowo a pochwą między granicę PIZed; ;Ęit"*ą,l,to"ę dziLwiczą stanowi I;;; znajduje brzusznej ścianie fałdur-ra tego Pochwy wysokości Na p."rl-y.(f,). J."klń ''"-,lęirzne cewki moczo\Ą/ei (g). Ty]no-dolnie od tego ujścia-sytuuje się .ię ..;s.l" praktycznie przy cew' ooao,u,li" iut. ,' J*ini, zachyłek podcewkówy. Szczegół wazny 10). nikowaniu pęchelza moczowego u bydła (ryc. 196 zwisa nad Przedsiónek pochwy bydła jest stosunkówo krótki' Łącznie ze sromem p::'!1::Łtj.l|l (12). Na 9"b głd;k;;.;iy"ł ao pi'oa.' łukiem kulszowym przewody nad|a)n (a śluzówLę przez rysuia..ię pojcewkowego u.hyika ł.ono.h boclnei róWnież rrodłużne,dawniej zwane; przewoiami Garinera. Po ich stronie większych, przesionkowych ujścia8luczołów. .'i'tuau;a i; ń;; ń;ił;y 'ie w pobliżu przedsionka, .'u.o'lniu.. i płasź,,yźniepośrójko*";,'-'u br"zusznej ścianie

404

dziej węż Macici cechy gatr spiralnie r namt twol komy trzo bydła, gdz

Ry.. 200. Prz(

1

- spoidio

3 _ warga sror 5 - żołądźłecht

tiol,e

się ujściegruczołów przedsionkowych mnieiszych' Poza tym ślug.,'łki chłorrne (ryc. ńi_łl' t-r,l.

9..|'lT1!': zowka plzedsionka ma rozDroszoll"

Wargi sromowe de]ikańle owłosióne

'

|,o|e'|"redzelkowai"

;i.ilt'k;

r

i"Jv.'" *,'i.""i"

a"]

il#;;'łfixf#,"ixJi]il;

ał,,gi.ł' #ł";ź-.

ffi:*lr.*1łł*#t*r^:n

1.'1'u::"[::::;łff iil:f iĘ:!..$i:".ff łechtaczki |eży w dołku na!|etkowym.

NARZĄDY PŁc|oWE zEŃsKlE oWcY I KozY Narządy płciowe żeńskie owcy i

kozy w znacznĄmierze, ieśliweŹmiemy pod uwagę

różnice.w.ielkości, upodobniajo się do bydła.

|ainiki malych przezuwaczy są.bariziej

9kragłe i stosunkowo duże _ ich długość

r'fi *iś=f*f -".."'f "Y":ia;-::''"'l'*.$"Tiix1"tr;**rx-:*. spiralnie rogów

nych

wlasne'

&;;

macicy *:l^::|^*:: zaoPatrzone we włókna mięśnioyr'e, ciągnie F;ł11,iv}go. Więzadło 1.ajnika się od końci macicznego jajnika

w shonę

' krezki macicy, gdzie *ry:.-i:1by;i: "-q" *tJi"". U obu gafunków podwieszające jajnik.'Ki"'";k". l"illowa ma

m:T]i"';1J"zadło

-'ł'#;t""#J" ;::ffi ,:n* si:-*

."^I":l:"

owcy

i kozy p,,y .nur:,ny^

osiąga

1

4_ 1 5 cm, a

obszerny

przebieg jego jest bar-

podobieństwie do maci

;fl4'"s:l;*"Ę:.ff ;ł:1sJ#*i;ii:;i#ffi #{{Łł#{x1'1! Hr":'T"|'."1]:.":":1.'ę:"i:i?:T|.#ń;ń;,"ń|i,.,o"p,u*,u,ż..,,.trzon macicy jeśtrownież króńWta;il;;ńa;

ff komy

bydla,

i1#l1ł#;ńi'J,'";

gdzie jest podwójne, u owLy l Kozy

'est

200.

Przedsionek pochwy kozy przy rozchylonych wargach sromowych

a- krocze; b Pżedsionek pochwv 1 - spoidło warg dogrzbietowe; 2 J warga

#:'?'jfiil:łi

sromowa tewa;

prawa' 4 _ sPoidło walg dobrzuszne;

405

po;edyncze, jednopozlomowe.

otwolem wejściowym, przez który iest dostrzegalny duży jajnik (ryc, f01'

a,a,,b,x).

wolnym jajnika oraz na jego końcu jajowodowym umocowuje się lejek jajowodu, zawierający ujście brzuszne jajowodu (2,)

Na brzegu

Ryc. 201. Lewy jajnik k|aczy wraz z )ajowodem i więzadłami a

- krczka jajŃkaj jajnikowej

a,

więzadło własne iajnika;

1-jaińk wydobyty z kieszonki jainikowei; brzuszn)'m jajowodu'

3

Ió8 maciry'

1,

4

'

b

kr€zka

jajov/odu;

c

dół jajnika;2 jajolvód' więzadIo jajnika własne

krczka macicy' x,

2,

x

]ejek jaiowodu ze

l^/€jści€

do kie

stŹęPkami oraz

////.,,

?t

Ryc. 202. Zmiany w budowie jajnika klaczy zwiqzane z wiekiem A - iajni} źrebięcia' B * jajnik młodej klaczy' C _ jajnik klaczy dojrzałej - kezka iajnika;2 _ więzadło jajnika własne;3 _ lejek jajowodu;4 - powierzchnia

dojrzaleto

dóljajńka);5

naczynia krwionośne'

407

6

otrz€wna

jajŃka nie obyta otrzewną

-!F

JAJOWOD KONIA fa|owód mimo znacznej długości,20_30 cm, wężykowato spętlony stwarza pozory, że jest krótki (2). W s4siedztwie końca jajowodowego i jego brzegu wolnego jajowód rozPoczyrLa Się płaskim leikiem. NastęPnie stopniowo ulega zwężeniu i uchodzi na kopulastym końcu rogu macicy ujściem macicznym jajowodu. Ujścieto od strony światłarogu macicznego uwidacznia się brodowkowatą wyniosłościąpodobnie jak u suki, tylko wyrażnĄ zaznaczoną (ryc. 203-b,,)'

MACICA KONIA

a.,

Dwurożna, bezprzegrodowa' macica klaczy ma długi trzon (c') i stosunkowo klótkie rogi (c). Na przodd.e trzonu' między uiściami logów, znajduje się dno macicy, co jest cechą charakterystyczną klaczy. Zarówno trzon, 1ak i logi macicy chalaktelyzuje obszerne światło.Długośćtrzonu bez szfki wynosi około 20 cm. Długośćrogów macicy tylko nieznacznie przek:racza długośćtrzonu i lr.i'erzy 2f_25 cm. Łukowato wygięte od dołu rogi macicy rozchodzą się od trzonu Skośniedo przodu i na boki'

a ich zaokląglone koPulaste końce sadowią się w bliskości jajników (a). Szeroka' dobrze umięśniona krezka macicy stabilizuje macicę. odchodzi ona od bocznej ściany brzucha i początkowego odcinka miednicy sięgaiąc II_IV kręgu lędŹwiowego po IV kręg krzyż'owy. Macicę obejmuje krezka maciczna od rogów aż po trzon macicy (bez szflki). Na powierzchni bocznej krezki macicy umocowuie się więzadło obłe macicy (ryc.204_11,,), rozpięte między wierzchołkiem rogu macicy a pierścieniem pachwinowym Wewnętlznym. Macica samicy nie ciężarnej nakłada się od strony grzbietowejna pętle jelita Czczego otaz okrężnicy zstępującej (21). Kontaktuie też Z Podstaw4 jelita ś|epe3o oraz ze zgięciem miednicznym okręznicy'

Cylindryczna szyjka macicy (14,), o grubej mięśniówce wydatnie zwiększorui w porównaniu z trzonem, PrZeZ Warstwę okrężną mięśniówki (10-20 mm), ma dlu. gośćokoło 6,5 crn przy grubości 3,5_4,5 cm. Zwiększona grubośćmięśniówki szlki sprawia' że jest ona' podobnie jak u innych omawianych gatunków, bardziej zwarta i jędrna niż tlzon (Iyc. f03 d, c'). Śluzówka szfki ma liczne podłużne fałdy ułożonepromieniście' Kanał szfki Sięga'ący od ujściamacicznego Wewnętrznego po ujściezewnętrzne, ma przebieg Pre sty (d). U'ściewewnętrzne ma kształt zb|iż'ony do lejka (b,)' Ujściezewnętrzne leźy w obrębie dobrze wykształconei częścipochwoyiei macicy (d,,). Masa maciry dzie wiczej wynosi 0'25{,5 kg. U samicy' która rodziła' masa jest wyż:sza, wynosi 0,75 L,25 ke.

Ryc' 2o3. Nź

a - jajnik, . uiściebrzuszn.

POCHWA I PRZEDSIONEK POCHWY KONIA Pochwa klaczy jest długa i rozciągliwa (ryc. 204 -15), Jej obszerne sklepienie obejmuje ze wszystkich stron częśćpochwo.iĄ/ą. Sklepienie pochwy leży w plzednim odcinłu jamy miednicy i jest ob'ęie otrzewną, ptzy czym częśćgrzbietowa sklepienia zwrócona w Stronę zagłębienia odbytniczo-płciowego otrzewnei, cZęśćbrzuszna skl* 'est

d,,- uiście ma(

pochwy (odsto

PEewodów w}

- krezka więzadlen

1 z4

*

203.

Narządy rozrodcze k|aczy. Droli

wYo::lzaiące oo gory

częśĆiowo rozcięte i odslonięte' Widok

ń;3*1;'*^Til']f,,Tińl,;i:il:]".::^:l:*ceFjowodowe'b,_leiek jaiowoduzestrzęPkamioraz na brodawce macicznej; c . trzon macicy {odslonjęb,l' - Ęi ;',yfi ;j..'i].wodu j;l.ffi j;-łŁi.'=',:u":$'ffi |5 ;tri:Jilxt.f

*!l?ii*i{ł r#fi ł{iltrJ.::'",.# ł.""# l. ."k'",J krezkd iaiowodu;

.wię,/adlem

,

f

fiY;i:ij;l# ;r:[-*ł::

TTf}:-'il,l;. #::H.#1'T.TT:|:: .'U!'u l przeds|orńa

;;;;:... j;jnjkawlas';.i;;;i;;J;:"";lł;::;:i'""m:];: 409

;'::'#JT'.1I"":1T":T.':""

preni lnych bądź DII

podłu poPrzę szczatk

ryŁ

wym kr

d.y po w odleg Czerr Na dnie przedsior nich i bar szYch zgr zwieracze ]aĘistych, Szpata ,orzusznej t

A

Ryc.204. Nalzqdy moczopłciowe klaczy

A, xvlll

il sirł' Widok od strony

lewej

żcbro ]ewe' B - X1V żebro Plawe; B, XVI żcblo Prawe; C, C, - Pnepom; D _ m' najdłuźszy;E m. pośladkowy średni;F. tlzon k' biodrowej' F, sklzydla k' biodrowe'' G, G, więzadh krz}'źowo'biodrow€ do8rfbietowe' H m'biodrowy;K-mm'klzyżowo-o8ono$,edogrzbietowe,K,mrn.rjg dzyPoP|ze.vle o8ona; K,, mm' krzyżclwo ogonol,e dobrzusznc; .I, k' k|zyżową M m' o8onowy bo{u|y; N, o spoj€nic mied czne; P' P, m' smuk]y, Q więfadło łonowe doczaszkot'e; R - m' prosty brzuclui s m' PoPrzeczny blztlcha; T mm' międuyżebrowe weR'nętrzn€ a - aorta brzuszna' b' b, t' jajnikowa' b,, je'j gałąźmaciczna; c t. macicfna' d od8ałęzienia t' krezłowq doogonowej dla okrężnicy fstęPującei' e odgałęzienie t' sromowej zewnętlznej' f żż'aDasiomozujące u ż' $D mową wewnętrzną i ż' zasłonową 1 - nerka prawa; 2 ne|ka lewa; 2, wnęka nerkowa;4 - moczowód lewy; 5 pęcherz moczowy;6 - więzrdlo pęcherza bocfne; 7 cewka moczowa; 7,_ ll. cewkowy; 8 jainik Prawy' 9 jajnjk lewy; 9, doieł owulac1inp 10 jajowód, l1 krezkamacicy;11,.krezkajajnika;11,,więZadłooblemacicy;12 Ióg macicy Prawy' 13-ttg macicy lewy; t4 _ trzon macicy; 14, szika macicy, 15 Pochwa' 16 Przedsjon€k pochwy; 17 - opuszka pned. sionka, 18 _ sIom, 18, - odno8a łechtaczki' 19 m. fwieIacz przedsionka' 19, m' zwieracz srornu; 20 . i
XVII żebro lewe;

410

pienia Zaśkontakfuie z zagłębieniem pęcherzowo-płciowyrn.

Przy zabilegach kastracyjnych samic można Się dostać do jamy otrzewnowej perforujac sklepienie pochwy bądź od strony dogrzbietowe|, bądŹ od strony dobrzusznej (ryc. G-o, x).

Sluzówka pochwy wysłana nabłonkiem wielowarstwowym płaskim tworzy

podłuźne fałdy. Twż przed ujściem zewnętrznym cewki moczowej znajduje się Poplzeczny fałd śluzówki pochwy (wysoki u samic dziewiczych), traktowany jako szczątkowa błona dziewicza.

Tylna częśćprzedsionka Pochwy, łącznie ze sromem, wystaie nad łukiem kulszoku tyłowi i Zwiśa nieco w dół (ryc. 20lt-16). Ujściecewki moczowej, granica między pochwą a przedsionkiem pochwy, jest u konia obszeme i znaiduje się w odległości11_14 cm od dobrzusznego spoidła warg. Czernronawa śluzówka przedsionka tworzy łatwo przesuwahe, podłużne fałdy. Na dńe przedsionka znaidu].ą się w dwóch symetrycznych rzędach ujścia grlczołów przedsionkowych mniejszych, zgrupowania brzusznego. Nieco bocznie od poprzednich i bardziej dogrzbietowo znajdują się ujściagruczołów przedsionkowych mniei s4lch zgrupowania grzbietowego. W ścianach bocznych przedsionka, pod mięśniem w}ryn

zwieraczem przedsionka (19), układają się

opuszki przedsionka o charakterze ciał odpowiednikiem ciała gąbczastego prącia (17). Szpara sromowa po stronie S1zbietowei kończy się sPiczasto' natomiast po stronie brzusznej ma zakończenie łukowato wypukłe (ryc. 189_D).

jamisiych, będących

NAUKA O NACZYNIACH ANGIOLOGIA

-

oGoLNA CHARAKTERYSTYKA l PoDzlAŁ UKŁADU KR ENIA

w których krążą tkanki łączne płynne, krew, san7uis i chłonka, lympha. Tkalki' te, dzięki specyficznej budowie spełrriają wielorakie, niezmiernie istotne dla organizmu zadania. Ilu. i właściwościom' shaqą stoPnia ich ważnościmogą być takie procesy, jak: doprowadzenie do poszczegóInych narządów, tkanek i komórek organizmu składników odży.wczych i tlenu, odprowadzanie z nich produktów przemiany materii' udział krwi w utrzym1.waniu możliwie stałei ciepłoty ciała, przenoszenie substancii regulujących różnorakie pro. cesy, jakimi są hormony, i szereg innych. Ze względów opisowych układ krążenia (ryc.205) dzielimy na dwie powiąZane ze sobą morfologicznie i cz}mnościowo części.Są nimi układ sercowo-naczyniowy, systuna cardiooasculare i ukł'ad chłonny' systema lymphaticum. - Układ sercowo nacz1niowy stanowi zamknięty System naczyń krwionośnych wraz ze znajdującymi Się na ich przebiegu sercem, którego skurcze są główną lecz nie jedyna Przycz\ną stałego przepłJ'wu krwi w naczyniach. Naczynia krwionośne' w których krew płynie od serca w kierunku obwodu, noszą nazwę tętnic, &rtel.iae, a prowadzące krew do serca żył,aenae. W większościprzypadków na pograniczu naczyń tętniczych i początkowych naczyfl ź:ylnych znajdują się drobne krwionośneo średnicy 4_40 pm i bardzo cienkich ściankach, noszące nazwę włosowatych, zl as a capillai a. Serce ssaków, którego ściana zbudowana jest przede wszystkim z tkanki mięśniozawiera w Swym wnętrzu cztery ;.amy. Są to lewy i prawy przedsionek i łączące z nimi odpowiednio komorv lewa i prawa. Poza okresem życia wewnątrzmaciczw sercu ssaków brak jest wzajemnej komunikacji między lewym a prawym i lewą a prawą komorą. Krew krąży w organizmie dwoma krwiobiegami: małym, czyli płucnym' i duźym, ogólnym. Krwiobieg rna|y rozpoczyna się w prawei komorze serca, skąd krew plucną skierowana jest do płuc i po przejściu przez sieć naczyń włosowatych żż.płucnymi do przedsionka lewego, gdzie się kończy. Krwiobieg duży ma początek w komorze lewe;., skąd odchodzi t. głóWna' czyli aorta. Z aorty za licznych, bezpośrednich i pośredrrich odgałęzień krew doprowadzana do wszystkich narządów i tkanek zaopatrzonych w sieć naczyń włosowatych.

lJkład krążenia składa się Z systemu naczyń, jakimi są

415

Nar

l.L>-.

(zv rec2

wp

I

sPOs 1-

.71:'

menl liczbt

-I-

llL

li -:a-tlE, !lrir\jlL \ '.'n --

u-\\i)i'' \. 'i \\i.

77 m:

)r

PTZY

więks

UC

l u.a'/'tt

ratach

dwuw

-

)ś.

I

Ścią, c(

Krv

podsta,

mte i sj ;e na ki

Liczba

fllh

czyr. ouTe oclbir rzystane v

9

Płytki

wielkośćv w 1 fiun3 l, U ssaka nym, naton szą nazwę 1 rząt młodyc

f_s I

j I

lsocze, wodę, białkl

1

Ryc. 205. Schen a

-

naczynja

€.'przewód 7-

416

c

Poka r_scrce;2_,

t.

oskrzelowa;

i

w żlyłk|,a następnie większe naczynia żylne, z których krew (zwyątkiem żyłze ścian serca, które wpadają do serca samodzielrrie) dostaie się ostatecznie do ż'ż'.glównych: doczaszkowej i doogonowej' żyly te kończą krwióbieg duży

Naczynia te przechodzą

w prawym

przedsionku serca.

Krew krążąca w naczyniach zawiera dwa podstawowe, różriące się w zasadniczy sposób składniki, jakimi są komórki krwi, czyli krwinki i płyrrne osocze. Wśród e1e.

mentów morfotycznych najliczniej wysiępu'ą krwinki czerwone (erytrocyty), których ]iczba w mm3 krwi u interesuiących nas gafunków ssaków w1mosi od około 5 do

17 milionów. Wielkośćórytrocytów waha się najczęściej w granicach od 4 do 7,5 pm, P|zy czyrn ogólnie przlmuje sie, że irn krwinki czerwone określonego gatunku Są większe, tym ich liczba w 1 mm3 iest mnieisza. Dojrzałe, prawidłowe krwinki czerwone ssaka nie mają iąder. Kształt ich na prePa-

Iatach

v/ykonanych drogą rozmazów jest kolisĘ

i

oglądane z boku przypomńają

dwuwklęsłą soczewkę. Wiadomo jednak, ii:' odznaczaj4 się one doskonałą sprężysto-

pozwala im przybierać ńżne ksztalty. IGwinki białe ' leukocyĘ są mniej liczne i na ogół większe od erytrocytów. Na podstawie wielkości, kształtu jądra, obecności lub braku ziarnistości w ich cytoplazmie i sposobu barwienia się tych ziamistości barwnikami histologicznymi dzieli się je na kilka t}?ów. Schemat podziału krwinek białych przedstawia się następująco: ścią,co

agranulocyĘ

monocyty

leukocyty

obojętnochłorme

granulocyty

kwasochłonne zasadochłonne

krwinek nawet u tego samego gatunku jest Zmienna i Zależy od różpłei wiek, stan odżywienia iĘ. RóWnież stan zdrowia znai duje odbicie w obrazie krwinek białych podobnie iak czerwonych, co zostało wyko[ystane w dia8nostyce wielu schorzeń. Plytki krwi _ trombocyty są najmniejszymi składnikami morfotycznymi krwi. Ich ńelkość^wynosi od 2 do 4 pm, a liczba u ssaków waha się od 120 do 600 tysięcy w 1 mm3 krwi. U ssaka dorosłego erytrocyty i granulocyty powstaią w czerwonym szpiku kostnatomiast agranulocyty - w śledzionie i narządach chłonnych, które dlatego no. nazwę narządów krwiotwórczych. W czasie rozwoju płodowego, a także u zwienłodych fulkcję narząd'ów krwiotwórczych pełnią ponadto wątroba i grasica. osocze, plasma sanguials, stanowi pły'nny składnik krwi (oko|o 60,!"), zawierający lę, białko, glukozę' tłuszczowce, związki azotowe niebiałkowe, sole mineralne, Liczba białych

czynników; są nimi

nych

205. sc}lemat

a

ukladu krąźenia ssaka. Linia ciąg|a _ ży|y;llia przely-wana - tętnicei linia kroPkowana - naczynia ch]onne

- 8ruczoły dokrevr'ne (przysadka; talczyca itd'); c Pfuca; d - wątloba' sruczoły dokrcwne (nadnelcza' trzustka)' g - nelki; h śledztona

- nacz}'nia do szpiku kostneso' b

Pr,ewód

l-

Pokamowy'

Berce' 2

f

- przedsionek

o6kzelowa; 8 - aortaj 9

prawy;3

komora

prawa;4

Przedsionek leł,.'yi 5 - komora ]ewa' ó - t. płucna' 11 ż. główna doczaszkow aj 1f _ Przewody

. ż. wrctna;1.0 - ż. dówr.a doogonowa'

417

z bialek osocza rozprtszczor\e gazy, enzymy t hormony, witaminy i barwniki Jednym podobnie jak wniejest fibrynogen) który wprzypadku u.szkodzenia ścian naczynia, ,któ,y.h,stuiu.h podstapatólogicznych, zamienia się we włóknik, fibrynę i odgrywa Zosta]a okach *oią,otę - prócesie frzepnięcia krwi. TWoIZy on gęstą sieć, W któIej pozostaje ll-ięzio,le k.wl..iki t*o.'ące skrzep. Po oddżieleniu Z osocza włóknika na skład Surowicy i iej D|zezloczysty pły11 noszqcy nazwę surowicy. Ze wzgirędtl

ona szerokie zastosowanie w lecznictwie. 1.^,.ltogi.".'" '..a]azła _ uttud chłonnv jest zbudowany z narząd.ów chłonnych i' naczyr. chłorurych, Naczynia o.'"' x.o." .tlło"tu.p1yhl" z obwodu w kierunku łożyskakrwionośnego. Iylko i narządów. tkaneL ih.ł";;;i.;;;"; ^J;au;ą 'ie w olbrzymiei więLszości kostny, szPik ilii;,,u."ąay 'ą i.tl,po2iawione. Należą do nich: miąższ sledziony, a w okresie życia ;ś;;;k;*y ,ltiua ,l".-ó-y, chrząstki' rogówka i soczewka oka,płynie przez naczypłodowego sznur Pępowinowy. Chłonka z naczyń włosowatych podlega gdzie nia wewnątrz. t zewnąIrznarządowe w kierunku węzłów chłonnych, i regionalne ;iil;;jt i;l;g"-"iu w limforyty, stąd przez naczynia odprowadzającei przewodów nazwy pni wezłr/ chłonnelza pośrednictwem d,-rżycń naczyń noszących dostaje iię do ż. głównej doczaszkowej. chionny.h -...ćr-'iź'"t", są pojot,.,i" jak kiew, składa się Z elementów -morfotycznych, którymi krwi' do osocza przed.e wszyśtkim limfócyty, oraz z osocza o składzie zb|izonyn

;h'ti;;jJ

2

Układ serc u przedsta. ki życia w płucami, w za|eżnienia serca r nac w filogene: rozwol'u os Przemia nie wyróżr puJąco.

Pierwsz

z mezenchl kowo, w śc rmie bocznr

w dalszych zawi4zka

st

dka z połąc: z

powstałyr

układu nacl niami doprr

dzącymi od W cewie ści,któIe \Ą Ę|ną, sinus wotną, Tent dłuźasię w do dwóch a Doogonowo zaopatfuia v

U

KŁAD sERcoWo.NAczYNloWY

ZARYSROZW@

S'---'---'-------ERcowo-NAczYNlowEGo

budową wykazuje szereg róznic w porównaniu z plaki. Warun. g.o*uo x,ęgi-"o.-i', pt 'yLy, p|:?:y:F:I| czy u orzedstawicieli inny"t. k!.życiaw środowist.,.'hao-y. 'li'"ń'u."^: y:r.l":::""-:a^:ill:*:i]::1:lffi:: ;y;P;alizowinych Lończy.n otaz tendencja do u-riei'"'ilff.:"]'Hil:""x"1ńilt".pó,Tńry otoczenL, wP.łYneł'-1":::iii.#i.:i:x': zależnienia cieploty .iutu oa

Układ sercowo-nac zyniowry ssakór,rl

tr"tlx."'Jlłrl::*ii*:*f Ł:*:*"JłT'$Łs:#.'*:"#:l"}łx"łfi lT,?il'#T"#dstawionew.rormi"f

;ff##;J.1#'".t..r.sil

i*...T*::::^::,":":l*"^'.1:#,:'#:.1nastę. stadiów rozwojowych można streścić

k.-i"."l.^ są. zawiązkarni naczyń krwiono.ly.h .i u,,g,obiu"tn.i.pó"'ątto-,o Powstają ,.zpnchvmv komórki

ill.*,"y.i

wyróżnicowane

"":|?:1:* w mezode-

"*u,," zit,io*;s o,'o,.,,' uite ll i nuć,,a-nastePnie ;T:I.H"il;il.'vi" "t.-io"ośne .Jśufro^ą

-. boczne] ZaruuKd. rc boczneizarodka.skupiska-8-+T;;i-".:':Y:p,J^Yl'H'll,1i;151t',ltll i órytrocyty. Po pojawieniu się " ,i'iu dalszych etapach P:Y'..rą ii:.'J"-ei' zaroktóra powstaie w dogłowowej części $łiązka serca w postaci cewy serc . , 1 -'.L ao.nodzi l^^L^A-i ,l^ iAi 7pŚnnlenia jej zespolenia do

rr#,':^'iJ'łffi;H ;il;"*"k_,;".aó.'-unńn, powstałymi uprzedruo

"

*y"p'",*io.*ł -y

"h :

\?11|:::y:::':'::ł:i;1*j."i:#

!B#**:#}łf**".'ru:nru:lłffii'*ffi

pymi od cewy tętrucam1. W cewie sercowej na

pewnym etapie jei rozwoju (ryc.

-2o.]

y';f i.iiffi ff l-

:]'.*:1T'"T111-"ń-;

lffJ'i'".Ti"t:#fi"#;.;'oi".]łń;.1o"pry*"i<ńi-naą,'wamy:zatok4 &,sinusoenosus,przedsionkiempil.*"t"ń,i:;":,::*1:.:ł"::::::; selca prze. b,lbu",

i ip"ła,ą.".,"i, :;;,;";;";i;ii""',jttoielodchodząparzys:"-.:: "-*:-9,o:'::u" ji.:::J-"]:rj1*.T: lię*;il;i;";""u,o

;#;#J;i;;;iry.h "ffi

ponaó zawiązkami apa'atu skrzelowego.

opnietełącząsię-w-po1e1y''.:ąi:11ę..9:b]:::,::*::""H*'"1-1.# ają szcze' l^''ń;""##;'"r ńJJa,ty.n oagałęńlł dwie pary odgryw 419

-

nie iest formą wzrostl otworlr nięcie 1 życia. I dzić dt zostale Podzial pocz4tl.

zw|ąZa1

Przegt( wyiścia powięk

I

układu krwionośnego zarodka ssaka Ryc.206. schemat jednego ze stadiów rozwojowych od Pierwszej do szóstej; odcinki zakresko' tt, skrzelowych 1,- zawiązek selca; 2, Pieir tętnlcfy' 1'6 sfeśćPar

wan€ biofą Lldział w twolzeniu osiateczn€8o

uk'isi

;:i;?J.J:lfi:ff,-:Ijiif:!!l'.-i;;;i; 1 aoczaszkowe;

1l3

:ff-*x:T r;; lT'"lJ:ii: h#'T[.-.:::l':\l ży'na;17 . ż,ż'. zasad^icze

-;z' 'j*a"i."" *"pot"";-!6, zatoka ' omocznia; 20 ' pęcherzyk żółtkowy

iż- zasadnicze doogonowe; 19

ła. aitellinae (1f) iłt, gólnie ważną rolę podczas rozwoju zarodka' Są to tt. żółtkowe, do ścian 0a). Tętnice żółtkowe kierują się. pozazarodkowo i;;;;;:;;.';;iiiicates g
fu";;;.".;-""l'

*" . potą.,"ni.l

każdostrónne|

ż. zasadniczej

doczaszkowej

et a. catdinąljis caudalis (77,18), zbierajacych

i.aoogo,'o*"1, ó. cardinąlis cranialis z odpowiedniei częścizarodla. krew '. =i,*i."' pozazarodkowo do ścianworka płodo. PęPkowe (14) zdąż'atą równiez żż.pępkowymi (15) krew wraca do (19);kąd weeo. dokładnie do omoczni, rłńintois .",-.o. ool,," Zmian\ na lerenie cewy sercowej zmierzaią do powstanla' ;;;il; Cewa podobnie jak w rozwo1u lodowym' selca. tlói, a nastęPnie..Zterojamowego. ulega j4 zarodka, części SeIcoWa, która.\^/zlasta na otugóść szybciej ód otaczajacej w której przedsio*ygię.i". p".'u.r.n-o p.'y1-q"" ksztait lite;y S, a następnie Pętli, serca. PatIZąc na opuszki nek pierwotny wraz Z zaIoKą żlyilną zlajdą się w pobliżu r'n7) widzi się (ryc. brzuszn{ od Stlony ,."."o. * .y. śtadiu'rr ro"-o1.. "przede 'u,ojko-"go (1) i zatokę przedsionek wszystkim częśćkomorową, a od Stlony grzbietowej wor|owato, się żvlna' W nJstępnei Iazie sclan1 boczne przedsionkciw uwypu|la|4 od.niej pień tętnic7y (7). ;,ili;';;. il;T"*'y|ult"nio.1 oprlSZLę (4) i odchodzącycorals, Uwypuklenia te Plzyjmują nazwy uszek setca, ąuticuląe dochod'j do ich W częścikomorowe1 cewy, ziozonej dotąd z dwu ramion pętli rowkiem. Równolegle do zespol",'iu, a śIad. zrostu zt.ticzy się na Zew.|.|ąt|z płytkim a na.stępnie komoly pielwot. opiianych przemian Wnętrze przedsionka pielwotnego, podzielone p}zez przegrody międzyprzedsionkową i międzykomo. ,-,ii (s), ..";;;";;"a'ńnek "os,uj" prawy i 1ewy'12, 3] oraz prawą i lewą komorę (10, 11)' W okresie przedsionłami )v|i" piJa.*"g" ssaka i irótko po porodzie rozgraniczenie między 420

Widok

l

l0

_ przę

komor

nie jest

jednak całkowite. Przedsionki nadal komunikuju

''.

**1.?o.':of,;:;..[Hl

łn#Jn***]:::,".HT':#lł:^*rei#iy#.,:,"-egozamknięciu

:ilĘfi ,'';ij*:trł#ijtj**ĘFffilHł}ł:"T

'J:ioTff *liil:T,:T##,-krążeniu.Zatokaży'na,'.11t":";l",';1ry91i.,

"#*,b"::i'"#:iłi,tf.& ;r'1?i::b1:?L:"--#óiłi^,::'i:"łH:*w-y.ff l;gL3f;i*$lllńi związany z komorą prawą. Niepr

'Jffi #f

T::i.?t*i:;il:ff

ex'::fi

r-',':ł'T*;:ffi ffi.,T:{Łgł;];:i:';#:ffi prawego rtp.

,I{Ii"ł':T":[i:TŁł*:"ł

pówiększenie przedsionka

serca zarodka świni Ryc. 2o7. wybrane, kolejne stadia rozwojowe c-17' D; ti-::::*:"t,:^tl,i,i:Ti-,i"T$] oa strony urz,.,sz.,el 1'a,odki A-7;.B-13' Pve.ięta o:'*:::i]::l:'4.oPu5zkal.erca|5 q aorly bi7usznei; - |omora plen'r'otnd: |orzeń ap"...I"n,,u. żvlnd;7 Lwy socowei; o - zd|o|a p,u!!u, il - ko.o.u lewa; 12 żż'żdltlowe

:1"t,:::lll,#ff'Ji::::;':ń;Jń.;n

421

t

W związkl Z tylr., że aparat skrzelowy w zarodku ssaka jest narządem przeiściowym, wsPomniane uprzednio łuki tętnic skrzelowych ulegaią dalszym przekształceniom (ryc. 208). Występują one w liczbie sześciu par' ale ponieważ poszczegóJr-re pary powstają, ewentualnie zanikają w różnyrn czasie, u zarodka Ssaka nigdy nie można obserwować sześciu par tętnic skrzelowych jednocześnie. Pierwsza i druga para zanika1'ą bardzo wcześnie, a piąta istnieje w formie szczątkowej' W kształtowaniu ostatecznego układu tętniczego główrrą rolę odgrywają Zatem tętnicze łuki skrzelowe trzeciej, CZwartej i szóstej pary. Pochodnymi odcińków obwodowych trzeciej pary tętniczych łuków skrzelowych są tt' szyine weM/nętrzne, podczas gdy z odcinków bliższych aorcie brzusznei powSta'ą tt. szyjne zewnętrzne' Łuk t. skrzelowej czwalte' Stlony lewej grubieje i prze. kształca się w ostateczny łuk aorty, który nawiąZuje łącznośćz opisywanym juz początkowym odcinkiem aorty odchodzącym od komory lewej' Łuk czwalty stlony prawej bierze udział W utworzeniu t. podobojczykowej prawej, a u niektórych gatunków także pnia ramiennogłowowego. Szósta para tętniczych łuków skrzelowych związana jest z rozwojem tt' płucnych. Upraszczaj4c nieco dośćskomplikowany sposób ich powstania można krótko stwierdzić, ż:,e łuki tętnic skrzelowych szóstych zachowuj4 łącznośćz opisywanym już pniem t. płucnej opuszczającym komorę Prawą selca, stanowiąc jego pierwsze odgałęzienia. Częśćlewego łuku tętniczego omawianej pary u płodu Zachowuie związek z lełvą aortą grzbietową przekształcając się w przewód tętniczy, d'uctus arte. ńosus, nazywany także przewodem BotaIIa. Przez przewód ten w okresie życia płodowego, gdy płuca nie są jeszcze czynne jako narząd oddechowy, częśćkIfi, z |. p|ucnej dostaje się do aorl; z pominJeciem płuc.

pui

kov tam Nasr rowJ odge

zarol 1ędź

,"r:, sręzr

tracą nercza

]

-(

kowyr kowa rica ca

Tęt.

w zaw nia się t, ramit i t. łok< Rozr

wymi. ( czyn Jec

wewnęt] prze]muj ą,

Ryc. 208. schemat przekształceń tt' Widol od strony brzu"znej

skrzelowych.

- aorta brzuszna; a,. aorta srzbietowa; b - Prz€wód tęt. lliczy, c, c, tt. szine wewnętrzne Prawa i ]ewa'c,,-t. szyjna a

zewnętrzna Prawa' d Pień Płucny' € luk aorty i t' Podoboi. czykowa lewar f - i. podobojczykowa prawa; 1 do 6 - lolelr

Pary tt. skŹelowych

422

iliącą

Ry". zos. s 2

-

całę aalęzie ga|ąź' dogl

1 _

?oczna, - aałĄ ooczna gałęzi d 5

będącego przedlużeniem jej łuku, a noszącego naZWę aofty zstęrod'zaie odgałęzień o charakterze bdcin.

^'',?j:9.:s:.:"-l.' Pu|ące|| Juz bardzo wcześnie odchodzą trzy

kowym. Są to g.ałęzie dogrzbietowe, bo""..ó i

dobi',l",i,i (,i".. zo,)l. _ Gałęzie dogrzbietowe aońy zstępującej początkowó bregną między somitami ku. cewie rdzeniowej i nosz4 nazwę tętnic segmentalnyó _ oa.i''io*y"t.. ulega1.e one podziałowi na gałązki utr.zymtljące nadal kierrrnek aog.,,,ui")a'ten,1e

w odcinku szin}.m powstają tt. kręgo;e, aa' zlettebtales) oraź si]rre |"'1l,1i.\l9'y:h oo8alęzrenra boczne za|ezi doerzbietowych aolty Zstępującei, które wnikają do ścian

zarodka. Z tych osiatnich p"owstają tt. międzyżebrow e, ae. 1fltercostales, i tt. lędźwiowe, aą, lumbales, które zaóhowuj4 .*""'".y*ny rÓwnież w życiu

"it"i

pozapłodowym.

aortł zstęPuiącej przeznaczone są dla narządów rozwi;.ających '9:łę:i" !oc.zT.e netrotomów i listewek płciowych. W życiu pozapłodowvm pochodn tyćn,{uięi tlacą swói pierwotny układ odcinkowy. Roźwijają " siiz nich iętnrce zaopatruiące nadnercza, ^.^ Z slę

nerki i gruczoly plciowe. Gu|ę':" dobrzuszne.aoĄr zstępującej dają początek wsPonrnranym ju ż tt. ż'ółt''yl'lT ] "i"P?.'ysĘm odgałęzieniom aorty, titl. ;u[ t. fuzeivna' a' celiaca, t. krezKoIł'a ooczaszkowa, a, fiesenteńcfl cranalis, i t. krezkowa doogonowa, a. mesente-

ńcą caud,alis

'

j:^T::"Y":''::.-!:":::-y"h

rozwi1aj4 się z sieci naczyniowych utworzonych przez kilka tętnjc segmentaL:ryćh. W ,,u.u.ę ksztaltowa|o]lc.Zyn :^'il'1"*.":n Ina slę Koscca t umięśnienia pn..zc.zególnych odcinków kończyn ko|ejno powstaj4 t.Iamienna, a. bnchailis, t. mięazykoitna' a. interossefl) t. p"i.óarc*u, a. med'iana, i t. łokciowa, a. ulnaris.1ako ostatnie wykształcaja się tętnile ręki. R9z19i kończyn miednic znycń wiąże śię tt. Pępko.te1.,ic wymi' odchodzące od nich tt. ku]szowe w zarodku '. -l,'',i"*u..}Tni iuż ssaka zaopatrują zawiązki kończyn ied}ł:li€ w początkowym okresie, przekszta]cając Się .,usĘpnie w tt. biodrowe wewnętrzne, a,a, iliacąe intemą,. Unaizynienie kót,czyny mieinicznej ostatecznie rozpoczynaj.ąca się powstałą pozilei' t.iloa.o*ą'"*,,ęt,",.ą, |'T]:ir:.:1P:T:Ia a' |llaca extemą. ktÓra Przechodzi w t. udową, a. femotalis. Ta ostatnia przez i. pod. ",

t.ych

Ry(. 209. SÓemat pierwotnego ułładu gałęzi aorty 8lzbietowej

l

-.8ale7ie 8lzblelowe 8ałęfi do8rzbielowejj

^ 2-8alv do8rzbielowa;3 boczna;5

- 3ałąźdobrzuszna,

Docala ga|ęzi do8rzbietovr'ej

nerka;

b

4 - galąż -;a]ttż

ie|jto:7

423

-kolanową, a. poplitea, powstałą z naczynia łączącego pierwotnie t. udową z t. kulszową, a. ischilldica, łączy się z powstałymi na terenie podudzia t. piszczelową doczaizkową, ą. tibiąlis ciąnialis, i.t. piszczelową doogonową, a. tibialis caudctlis. Punktem wyjścia dla rozwoju układu żylnego są naczynia żylne wymienione przy opisie zatoki żylnej pierwotnej cewy Sercowej. Pocz4tkowo symetryczny, podobnie jak w ukłaclzie tętniczym, przebieg naczyń ź:y|nych ry da]sz1ch etapach ulega Zatalciu' ostatecznie powsĘą dwa podstawowe zlewiska krwi żyhej krwiobiegu dużego, jakimi są ż'ż'.główne dóczaszkowa i doogonowa, a ponadto zz. nieParzyste, Zatoka wieńcowa oraz w krwiobiegu małym żyłypłucne. Zyła zasadnicza wspólna prawa przekształca Się w ostateczną ż. g|6wną doczaszko-ą, o. caoa craniąlis 1ryc. zrr Il'1' il'yla zasadnicza wspólna lewa prawie cała zan]ka z wlątkiem jej odcinka ,,Przysercowe8o,', z którego powsta'e ostateczna zatoka wieńcowa , sinus coronąrius' Zarodkowe zż,. zasadnicze doczaszkowe (ryc. 206 17) dają początek ostatecznym ż,ż',sz11nyllt, PTzy czyrn w zwlązkts ze wspomnianym wyżej zanikiem ż. zasadniczej między zarodkowymi ź:i:, za-"poi.,"il"*"1, jLszcze przed. tym, Powstaje połączenie sadniczymi dogiowowymi. Na skutek tego ostateczne ź:ż,.szy1ne (jarzmowe) uchodzq do ż. głównej doczaszkowej. oaiazie1 skomplikowany jest Proces twolzenia się żyłnieparzystych, ż. głównei doogo,lowei oraz.uchodząiych do niej naczyń. Rozrastaiący się ze ścian dwunastnicy stając niejako -it.oby ,,przerywa', clągl'ośćżż.żółtkowych, i żż.pępkowych 'u*ią'ek kapilaryczęściowej ulegaja wątrobowej na ich drodze. Naczynia te na terenie tkanki SercoweJlozcewy żylną a zatoką zacji, a z ich odcinków położonych między wątrobą żż.watrobowe odprowadzaiące, O"1. hepaticae efferentes' których liczba sto. wijaja się...l"gu zmniejszeniu. Z części.przedwątrobowej ż:źl'.ż'ółtkowych latomiast pńo*o powstaje nie"zmiernie istotna dla czynnościwątroby ż. wrotna' x'. potae. Zyły peP' Lo*"' któ." prowadzą krew z łożyska do serca, ulegają przemianom, w wyniku których odcinek przedwątrobowy ż. pepkowej prawej zanika. Zyła pępkowa lewa ulega powiększenir-r i toruje dlogę przez wątrobę do jednej z żż.wątrobowych odprowa. i'uiacych. Z naczyi tych powstaje plzew6d' żrylny, ductus oenosus, d,zięki. któremu się do serca.z pominięciem wątroby' - zy.ir: płodo*y m częśćkrwi z łożyska dostaje plzekształca się w więzadło oble któIa ż. pępkowa, Po urodzeniu zanika zarówno jak żylny. i przewód wątroby, lig. teres hepatis, naczynie żylne odprowa1ed,'o."óś'-'i" opisanymi przemianami Powsta'e drobne " dzające krew , p,in",.,u dó żyłwątrobowych nazywane ż' główną pierwotną, z,. iiz:a primitiz,i. Nawiązuje ono łącznośćz ż:,i:'' zasadticzymi doogonowymi za pomocą gałęzi łączących. Ujścia tych gałęzi pozwalaja wyrói:nić w każdĄ z wyĄ wymieniJnych żyłodiinek przedni zwany również piersiowym i tyhy zwany b|z!sznym' Z odcinków piersiowych powstaj4 ostateczne ż!z.' nieparzyste| lewa i prawa' Od.i.lki b."l',,",-,e łączą się z pierwotną ż. główną. odcinek brzuszny zarodkowej ź:. zasadniczej doogonowej lewej ulega zanikowi, a z odcinka brzusznego zarcdkowq z. zasadni'czĄ doo!o..o-ej p.u-ej powstaje odcinek lędźwiowy ostatecznej ż' głównej doogonowej, do kiórego uchodzą obustronne ostateczne żż.biodrowe' Zatem ostat& ,,nł ż'. głó*nu doogońowa ssaka wywodzi slę z Łrzech embrionalnych naczyń, jakimi doogo są: odciiek brzus ziy ż. zasadniczej doogonowej prawei, ż. główna pierwotna odprowadzających' jedna wątrobowych z żż. nowa, tl. cąOa pńrn;tipa cąutlalis, i

(JPlt

embriol

zarodki Kri dzie, gt sób.

(ryc. 27

I

6 12

r.

podobc

- komora prar - pępek; 13 _

Ęhicz'

18

. t' I

]

ooczaszkowa; 24 - t. bioc

tawa, 28

opisane w du-żym skrócie zasadnicze przemiany zachodzące podczas rozwoju

embrionalrrego w obrębie układu sercowo-naczyiowego (ryc. 210) powoduią, iż krew zarodka, a potem płodu' na różnych etaPach rozwoiu, krąży w nieco odmienny spo. sób.

Krążenie to różni się również od sytuacji, jaka Powstaie w tym zakresie Po Poro.

dzie' gdy płuca rozpoczynaią swą działa]nośćjako narządy wymiany gazowej

(rvc.211).

Ryc' 210' schemat kążenia płodowego ssaka

1.t' Podobojczykowa plawaj 2 - aofta;3 - ż,9łówna doczaszkowa; 4 ' otwór owalny' 5 - pźedsionek plawy' konolaprawa;7 -ż.8ló^r'na dootonowa;8 - ż' wątrobowa;9 - wątrobaj 10 ź. wrotna;11 - ż. PęPkowa, pęPek; 13 - moczownik; ]4 - tt' pęPko$'e' 15 t. szina wspólna; 16 - t' podobojczyko\^r'wa le.lvq 17 Przewód 18. t' Plucna; 19. ż. Płucna; 20 - Przedsionek lewy;21 komora levr'a;2z _ t' fize\\,^ą 23 - t. kłezkowa 24-tt' nerkowe;25 tętnice d]a gonad;26 - t' krezkowa doogonową 27 t.blodrowa zewnęvzna 28 - t. biodrowa wewnętrzna lewa

425

I I

W stadium, w któIym występuie pęcherzyk ż'ółtkowy, o którego roli w procesach układu sercowo-naczyniowego byia już mo#a, krew iż' żół&ońymi prowadzi z niego składniki odż}.wcze.do.za1oki żylnej. Dalsza droga krwi w tyristadium

'

ob

t.iĄ/orzenia

na etapie óewy ::::i":.i:::i1!.!1'I :|i"'"ufuzymuie |.ążenia Krązenla Zottkowego, którv "","o*"] się stosunkowo

(ryc. 206). Jest to

ne

Pri

eĘ

zt z)

krótko ze względu na nió. wielką itośćzoł&ałjajacń ssaków. Pęcheizyk zJtit.rvy "i"i"."suiących nas gafun. ków ssaków zanika szybko' a zrraczenie krążenia żółtk,owego " ogranicza się do iego udziału w procesaclr krwio- i naczyniotwórczych. u g,yz;orri,.Bd"i. sciu,-,y pęc}'u.zyiu żółtkowego nawlązuią kontakt z tłoną śluzową.;ńy.;;;-" klaczy i niektórych dral'lein1ch', u ktorych pęcherzyk żółtkowy wraz z kośmówką bierze udział w two. rzenru lozyska. krązenie żóltkowe przezkrótszy lub dłuższy czas pośredniczy mięclzy olganlzmem matki i płodu. dal.szych płodowych i łożyska prowadzi do wykształcenia się , |ol-:iłożyskowego, krążenia' które początkowo uzupełnia, a potem zastępuje krążenie '.''6..ków żół! kowe. Płód z łożyskiem łączą tt. i żż,.pępkowe, ,o. ,,. unbilic|rle;. o ich udziale w procesie powstawania układu nacżyńiowego już "i pisano. Zaopatrzona w tlen i składniki od'żywcze krew z naczyń -łóso-at1ich iozyitu ło"tu;" się do zarodka za ż'y|y,(świnia) tuu poawojnycn zż.pępkowych (np. u ko|.::J"j::..::: Wy,. ro Prze]Scruryi:dry".:j przez Wątrobę (częśćkrwi omiia wątrobę przówoden żylnym) krew j1]l1l".'j'.*.1; 9]9*i"l doogonowe;, gdzie miesza się z krwlą ż'ylnĄ spływa1aca uchodzącymi również do ż. głównej doogorrowej. Ta^mieszana i":i]i:-'^1112'ami KreW przecnodzr c1o Przedsl'onka prawego, skąd częśćz niei przóz otwói owalny prze dostaie Się do przedsionka lewego seńa, do komory te-'ui l aatu1 p,,", uć,ię do

ioi któ neJ

wzl pan krw nicz

s

Prze nadr rozP ulegi

F Serce częŚci

znajdr

cze ba. %

i"Bo

zwykl<

u zwle

międz1

żebtow

poł.ożo

naiąca ,

I

I

Ry..211. schemat układu kr4żenia ssaka Po.ulodfeniu. Kolorem czarnym oznaczono krew tęhriczą, liniami ciqgłymi klew żylną, a liniami przery.wanyńi chłonkę a, a,- Prawa i lewa komola scrca; b c wątroba' .t . jelito' e. naczynla wlosowate na ter€nje szyi

f

i g]o$'y; ,!]uca; naczynia wlosowat€ na te'enie kończyn Piersiowych;8 n*"ynlu -lo"ó*o.".łowja kończynmjedni. cznych i układu moczopłcioweso .'.g'"wy; s'yi-i konczyn plersiowych; 3 aorta zstęPująca; _ 4 t' oskrze]owa' i.l,i:''^7. ż,ż'odbytrncze} 8 _ t. lYątTobowa; o. tt. do ielit' ż,' wrctnaj 9 - ż,ż. watrog"*n'.'ro ]z' glo-.,o doosonowa' 11 . ż' głótqu cloczaszkowa' 12 t' płucna' 13 źż' PIucn€' 14 .Pnie chłonne z tytne1 częsu lutowia; pnie chlon're z tarłi 16 - zbiornik chłonki' 17 przewód Piersiowy;18 pnie chlorrrre z pl"j"*l .'";.i.-t" Na drodze przepływu chtonki zaznaczono poto'"!" .n,o..u"n

. ]'

5

rs

ń;;.h '.k;;.'ii'.)il*

426

pokryw petcusit bardzo

Sercr

sum (ry< blaszki. oiscerą.li

w któIy( Przec

przl/]'mxj

ttii (5). V się jamą

rrocesach ymr Pro-

staclium etap

t to

na nle_

s gatun_

do jego herzyka

których w twomięclzy )nra się rc żół.t-

rdziale tlen ^/ lka za u kroI krew

*}:'.i';,d.'#",.#ńT!'fl

*5-"ffi*5,'-ffi'ii:'"ł"ł*ę

vającą

szana przetę do

9ERCE PoŁożEN|E sERcA

I F|l|nnrn,^

'.'^-

x*;a-$**fi*#**s#_*o*il-

ł#t*łn'm***,''*Ę*e*l'iffi szyl

dni-

:lłł;ią::f*]*"-ł#*i$

"jffiT$5fiffihi,''ifffi

r:::x'.'"'.l'ff czą,

"".l{trf ilf Ęi":.:.,:ff

ir-l i;łT,7i"i::l.il:l,

;:.x':!

:J].),q.q o.i".a.i"

ręrł"słi:ini*;s$'::-s**ffirł "u.n*.

l,m***Ę#ł;i*łi'ł"';;r**,gtmrc 427

Ryc. 212. Schemat budowy worka osierdzioweBo 1

- aorta;

2

'

Pień Płucny'

3

m. sercowy,

4

rozP<

nośćr

nasi€r

w

d/ie: c,,\]l bla-,,Ld lr,/ewra Ó.icrd/id '||'oBi/(tso:

5

blaszka ścienna osierdfia surowiczego' 6 osierdzie włóknisie; 7 op}ucna osierdziowa; 8 - fiięśnióWka komór,

9

opłucna żebrowa;

10 _

stozel.

nia. p1 koniur i nieco szek Je prostol meco sl z mostl

Powięź wewnątrz.Pie|.

.iosn ll - pol.t:l.rle hJ rrwv scrJn) Jdmy p.er.ro!Ąet. 12 - ż.' alówna doczaszko$.a, 13 zatoka PoPrzeczna osierdzia,

14

jama osierdzia; 15

-

więzadla wor(a

wJdejcel powr

nieznacz gach i d

(d). ukła. na ściani

Znikomą ilościąpłynu osierdziowego, Iiquor peicardii. Dzięki przedłużeniu się nasierdzia na początkowe odcinki t. płucnei i aorty, po ich tylnej Stlonie tWoIZy się przestrzeń surowicza, będąca jak gdyby uchyłkiem jamy osierdziowej, nosząca naZWę zatoki poptzecznej osierdzia, sinus trąnsaersus pericardii. Blaszkę ścienną osierdzia surowiczego pokrywa od zewnąŁrz i ściślesię z nią zra' sta osierdzie włókniste, pericardium fibrosum (6). \Nywodzi się ono z powięzi we. wnątrzpiersiowej, która przechodzi na osierdzie ze ścian klatki pielsiowej. opłucna śródpiersiowa, która przylega do osierdzia włóknistego z lewej i prawej sbony nazy. Wana jest w tym miejscu opłucną osierdziową, pleura pericauliaca. Pom|ędzy listkami opłucnej śródpiersiowej obustrorrnych worków opłucnowych, poniżej sercą znajduja sie pęczki włókien powięZi wewnątlzpiersiowej przechodzące na osieldzie' Tworzą one więzadło mostkowo-osiefdziowe, lig. steflfiperic{łfdi&cufi, które u konia ma postać pojedynczego pasma (15)' a u przeżuwaczy i u świniiest podwójne' Jedynie u psa listki opłucnej śródpiersiowej leuiej i prawej strony zrastają się W tym miejscu ze Sobą. Brak też u PSa więzadła mostkowo-osierdziowego W takiej formie, jak u irrnych gatunków, a zastępuje je przebiegające zgod,nie z nazwą więzad|o pnt ponowo-osierdziow e, lig. phrenicopeicardiacum.

BUDOWA SERCA Serce zbudowane jest ze specjalnej, poprzecznie prążkowanej tkanki mięśniowej, któ' rej skurcze pozwalają na pełnienie w układzie krążenia funkcji pompy w stosunłu do

przeplywającej naczyniami krwi. Ma to powszechnie znane, podstawowe znaczg,ie dla wszelkich czynności życiowych organizmu, które z chwilą zatrzymania działalno ściserca kolejno ustają, co prowadzi do śmierci' Koniecznośćnieprzerwang Pracy

tticuląńs położenie anatomicż facies aut serca. pol^

prz:ci wnej UIanlcę wyzllacza

(once nie Il 9owrełzchn Sciany prze KraJ4 się pol

iuriculą

de)

przy]e8ają d

po powie morowa przl

ooogonowo ( e się w dól wcięcie konil 0o Ł'ruzdy mr' rui

ticulus dexte, alus sinister. ?o powier. . wkleice) przebi

wb.sinuosus puje_zatoka

(g,

wl,

oDu'bluzd mię(

międzyk| KOmoro

dawnir

g$er-

feto)

!rdzie ówka FPierP*"1; [orka I I

I I

Iozpocz}.naiącei się iuż We wczesnych etapach rozwoju zalodkoy/ego oraz niezbędnośćjei efektów znajdują odbicie w budowie tego narządu. . Wygląd. zewnętrzny serca dorosłego ssaka kiztałtem przypomina nieprawidłowy stożek,.na którego podstawie znajdujł się odchodzące i docńdzące

nia.

do ier.u nac'y-

Podstawa serca, basis corilis, zwrócona jest ku górze i ku przodowi, po dcza" góy

cordis (ryc. 213-,9), jest skińwany do'brzusznie ó.az ao !l."'::| setca,|'|aszczyzna :pex {,ru podstawy serca konia układa się horyzontalnie, a koniuY':yo '.:.9 szek skierowany do mostka,

JeSt czego ośdługa serca konia ma przebieg 1 yy"lt." prostopaĄ. U pozóstalych gatunków położeńpłuszcłyzny podstawy ,,kłuau .i! nieco skośnie, koniuszek Zwrócony iest lekko w kierunku p,ź.$ony, a oŚ selca wlaz twolzą kąt otwaty do przodu (ryc. 273 oriz k'olo.owu ilustracja na :,T:::|i"* r{Kelce

).

Powierzchnia zewnęt|zna ściany serca nie jest regulamie okrągła' lecz wykazu1.e nieznaczne spłaszczenie boczne, co pozwala przy op.-i.i" mówić o dwóch brzegi:h i.dryóe powierzchniach. Brzeg komorówy pi^-y, ""..u -o,go oentriculąis ilexter komory prawej w kieruńku do.'u.ło-y-. odpowiednio !1:s{: się na ścianie i doogonowo znajduje się brzeg komorowy lewy ń,,go o"n, :i:-.]iT: i.T:.y (e)' ]ewej Ponieważ po]'ęcia yi!:'1:: "::"t",, i jarr dotyczą ,,prawy,, śer.u, ńó.ych ',le1y,, stronom ciała, w obecnie stosowanei nomenklafurze Polozenre rue odpowiada ściśle anatorucznei, Zamiast

.powierzchni lewej mÓwimy o powierzchni uszkowej serca, aunculans cotd,is (ryc.213), na którą skierowane są wierzchołki obu uszek serca. Powierzchnia przedsionkowa , facies atrialis (ryc, 21'4) znajduje się po stronie przeciwne| i nazywana byla uprzednio powierzchnią prawą. Llanlcę między przedsionkami i komorami na powierzchni zewnętrznej serca y1::1p::::::Eająca okrężnie bru zd.a wieńcowa, iulcus cotonaius (ryc. ztó_Ą.1ei xonce nre srykaią Się ze sobą, le5z. sa oddzielone uwypukleniem, ;.akie tworzy na po1'vienchni'uszkowe|, przy odejściut. płucnej, stożek iętniczy' conus arteriosus (c) ' atium dextrum, i lewego, ątium sinistrum' uwypufTl.!""o.':'"*" Ę**."8:, xta;ą slę Ponad bruzdę wieńcową. Ich zachyłĘ jakimi są uszka serca prawe i lewe' awicula dextra et auicula sinistre, obejm|Ąa pień płucny i aortę a wierzchołkami ptzylegają do stożka tętniczego (a, 1',3,b). ' Po powierzchni uszkowej serca przebiega skośnie ku dołowi bruzda miedzvko. morowa przystożkowa, sulcus interl)e ticulańs paraconalis ' Ma ona swój początek do:s9.*: stożka tętrriczego, poniżej wierzchołka uszka lewego (b). nruzda i
Fc1es

-.-

Od zew

nasierd.z

w skład Mięs rzy mręŚ bie zrębt

Ryc. 213. serce bydła. Widok Powierzchni usfkowe] uszko lewe; c _ stożek tętniczy' d brze8 komorowy Prawy; e _ brze8 komolowy tewt' f- bruzda wieńcowa' g koniuszek selcaj h - wcięcie koniuszka serca; i komora Prawa' k _ komora l€wa; l bruzda międzykornolowa Plzystożkowa' m więzadło tętnicze 1 łuk aorty' 2 pień Iamienno.8lowowy; 3 pień płucny; 4 ż' główna doczaszkowa; 5 - ż' 8łówna doot} Dowa;6 - żż.Płucne' 7 t.lvieńcowa ]ewa; 8 - galąŹ okala]'ąca ź' wielkiej serca' 9 8ałąźmiędzykomorcwary. stożkowa t. wieńcowej lewej;10_8ałąź okalająca iewa' 11 ż' międzykomorowa Plzysiożkowq 1.2't.|ż' sIożk tęhiczego, 13 8ałąźtętŃcza i ż- Pobocfna bliższa gałęzi ]ub ż. międzykomorowej Przystożtowej; i4 - 8aląź i ż' Poboczna c]alsfa; 15 - 8ałąźi ż'. bliższa komoly lewej galęfi oka]ającej ]ub ż' lvie]kiej serca; 16 - Ealąź 1ż,W?rg]! komorowego ]eweso 8ałęzi okalającej; 17 ż' doogonowa serca

a

uszko Plawe' b

.

Wszystkie oPisane bruzdy: wieńco\^/a, plzystożkowa i Podzatokowa mieszcz4 naczynia krwionośne zaopatluiące Serce. Naczynia te obłożone są warstwą tkan}i IłLlszczowei, która specjalrrie obficie występuje na sercu bydła, a w niewielkiej ilośd na sercu świnii psa. Sciany serca w głównej mielze stanowi tkanka mięśniowa tworząca mięsień ser. cowy' ktÓIej budowa W sposób źródłowy przedstawiona iest na zaięciach Z histiolo8ii. 430

ł - wcięcie koniu 1 . Pień ramie

Ąowa;6. żż,.p|uc lewa, 1l r. serca; 13

-

-

gat

przedsionka I

Ea|ąź i ż. k|a.

:*'::Jł:j:ffill.* "#Ł*:*-a.błona

surowicza w posl

wskładr,vsierdzia,,,;o"o,ińw,Ęxq.]i]::'ffix1'Htrfi ;il?TT:-.:łĘ

jii"ilT:...!j!ffiwłóknistym {':H;?;:rł:K;:::1l"T:ł.*.Ti:Ęxr#l,1,H"",'1l serca. Stosunkowo."*.t" bie zrębem

-r'#iń..

irzedsionków utwo.

Ryc. 214. Serce bydła' Widok powierzchni przedsionkowej

il'i:i1f*T':fJ'"'-' ;":::::1'::;"^::::.-"-komorowv prawv' d - r.z"g r.om;o*v r"-v; e - komora fi5"Y"1T:'f:Ł':" '*.a"*ięa"yr".".ońń;;iliil;;,];;ff.ff:."T:r.'i:ffi';l".T:.; - pi€n ramienno.g]owol4r'y;

2

. tuk

aor|v; 3

-

j;

;"11ffi:.*.tr1i.#:;"#,:flewdĘig:i:'i;r; llrni";i*:i*;#y1l:]:*itl.".ą - t r^iencowa let^a galąź m"a^r.-"*" *",i^"J::]:: T.i1]". 8ałło|a. : '**1cowa 12 _ gaę aasza Podzatokowa; komory leó z. sń l: - g"łąz t"^","*" ;.""#;;i;iil9-9.owa "".' Podzatokowei t. wieńcowe] ]ewq;l'a - ńłąźdalPrzelrsronka plaw€ Pl^slor'xa wjeńcowei ...'.'.. ::y-:i:.:"y"r PTaw€s8oo t. wipń.ńwpi p."-"' ro,- gaę"i.'i'|. *o-o,o*" p.u*" i ż' krawęd7i ''"*.'. komorowei Prawei; l. *i.n.o-.] 8a]ąź ]|.^.,1'*]-".":.,i'" p.u*"' alewa|

431

--

Se

Ry..

215. Przekrój

strzałkowy serca bydla' Widok części plawej Plzekroju

a pzedsbnck praw),' b prrcdsionek lewyt c komora prawat d - komofa lewa 1 ]uk aorty;2 - Pień ramienno'glowowy' 3 zastawka :orty;3, Płatek pólksiężycowaty pueg.odo{y' 3,, Plaick Pó]księżycowaty pńwy;1 ż,.8łółvnadoczaszkowa;5 - ż' nieparzysta lewa' 6 - t' płucna Prawa;

zastawki dwudzieln.'j; 10 sirlury ścię8n]ste P|atła ]ub beleczka Prze8rodowo.brzeźna' 13 - ż wietła Prfegrodow€8o' serca; 14 t' wieńcowa ]€\,r'a' galąŹ oka]ająca ]ewa; 16 - przegroda międzykomorowa, 17 jak 12;18 bel€czki nięśnjowe' 19'zastalt,ka i|óidzieh]a; 20 _ siluny ścię8niste Płatka Przetrodowcgo; 21 strun} s(ię8niste PlatlG kątowe€]o; 22 nasleldfie; 23 _ m' sercolĄ'yj 2'1 - wsierdzie

7

źź.plucne;

8

' mm' grzebieniaste; 9 _ Płaiek Przegrodowy 11 m- broclawkowaty; ,]2 - m' PoPrzeczny

rzona jest Przez trzy kategorie PęCZków włókien mięśniowych. Pierwsze z nich układaj4 się powierzchownie i są wspólne dla obydwu przedsionków, drugie są oddzielne dla każdego z nich, a tlzecie otaczaią dookoła ujścia naczyń żylnych' Znacznie grubsza mięśniówka komór wykazuje utkanie bardziej z|oź:one.\Ępraw. dzie zawiera ona podobne trzy zespoły pęczków mięśniowych, ale układaj4 się one w kilku warstwach (np. w mięśniówce komór serca psa wykazano obecność trzech, a u bydła pięciu warstw). Pęczki warstw położonych najbardziej powierzchownie biegną skośnie w stosunku do osi długiej serca i w większościsą wspólne dla obu komór. Pęczki włókien warstw głębszych ma'ą przebieg okrężny wokół każdej z komór' Przechodząc ze ściany jednej komory na druga częśćz nich tworzy ósemko wate Pasma. WaIStwy środkowestanowią główn4 masę ścianykomór serca, a kerl. nek przebiegu pęczków włókien mięśniowych jest w nich okrężny lub spitalny. Pęczki włókien warstw najgłębszych naj4 zdecydowanie óseml'owaty przebieg'

432

Widok

e margl dextea k 1

arcus

caudalis, I - ramus conahs, 1: przystozk( okalającej

obecnośćpęczków włókien mięśniowych wspóJrrych dla lewych i prawych jam serca warunkuje jednoczesne skurcze i rozkurcze obydwu przedsionków lub komór. Wnętrze Serca Zajmują Cztery jamy, jakimi są przedsionek prawy, ątrium rlextrum' kornora prawa' uentriculus dexter, ptzedsionek lewy, cłtrium sinisttum, i kornora Iewa, aenfuiculus sinister ' Przedsionek prawy i komora prawa ze względu na charakter Zawartej w nich krwi określone bywają jako częśćżylna serca w odróżnieniu od przedsionka lewego i komory lewej nazywanych częściątętniczą serca.

Wnętrze przedsionka prawego (ryc.215_a) składa się z dwu częścioddzielozawsze wyraŹńe widocznym grzebieniem granicznym, cristct tenninąlis. Częśćpołożona ku tyłowi, do której uchodzą naczynia żylne, ma ścianygładkie, natomiast częśćprzednia przedsionka Prawego pokryta jest wyniosłościamiw postaci mm. grzebieniastych, mm. pectinati, które najwyraŹniej widoczne są na terenie uszek serca (8)' Do przedsionka prawego uchodzą żyłykrwiobiegu ogólnego. Największymi są żź'główne' Między ujściami tych żył,ostium pefl&e caaae craniąlis et ostium uevLe c&I)Ae caudalis, na Wewnętrznej ścianie selca tworzy się wyniosłość_ guzek niędzyirylny, tuberculum interaenosulll. Dzięki niemu napływające z przeciwnych Stron strumienie krwi skierowane zostają do uiścia przedsionkowo-komorowego prawego, ostium &trioaentriculąre dextrum, przez które krew dostaje się do komory prawej' Na terenie przedsionka prawego, poniżej dołu owalnego, który iest PoZostalościąpo otworze owalnym z okresu embrionalnego, znajduje ujście zatoka wieńcowa, sinus corofląrius' Do zatoki tej wpadaja ż:y|y serca: wielka i średnia, podczas gdy żyłynajmniejsze serca uchodzą do przedsionka prawego samodzielnie. - WnętIZe komory prawei (c) ma kształt nieprawidłowej jamy oddzielonej od komory lewej przegtod'ą międzykomorową, septum interuentrict are (16)' która od sirony komory prawej jest wypukła' Sciany komory nie są gładkie' Znajdują się na nich wyniosłościw postaci mm. brodawkowatych, mm. papillates. Mięśniete mogą występować w zmiennej liczbie, wskutek wtórnych podziałów. Zasadntczo wyróżrria się w komorze plawej tIZy mięśnie brodawkowate' DWa z nich odchodzą od prze grody międzykomorowej' Jeden (wielodzielny) uty,'orzony jest przez liczne mm' brodawkowate tnałe, mm' papillares pat"oi, a drutgi mniejszy, zna1dujący się poniżej ujściapnia płucnego, to m. brodawkowaty podtętniczy, m. papillatis subąrteriosus' Trzeci mięsień brodąwkowaty najWiększy, zwykle znajduje się rra ścianie komory pra' wej i nosi nazwę m' brodawkowatego wielkiego, ru' papillaris magnus. oprÓcz n:.ięśnibrodawkowatych, na ścianachkomory prawej występuja beleczki mięśniowe, nych rrie

cmueae (18) oraz przebiegajace od przegrody ku ścianie beleczki w których przechodzą elementy układu bodźcowo-nerwowego Selca w Postaci odgałęzień pIaWe8o ramienia

ttabeculae

przegtod,owo-brzeżne, trabeculae septomarginales (12)' pęczka

przedsionkowo-komorowego

(ry

c' 219_7).

Obydwa ujściaprzedsionkowo-komolowe Zaopatlzone Są

w

System zastawek

uniemożliwiających powrót krwi do przedsionków podczas skurczu komór (ryc. 216). Zbudowane są one Ze zdwojonych fałdów wsierdzia tworzących płatki zastawkowe, cuspides,

kształtem zbliżone do trójkąta. W ujściuprzedsionkowo-kornorowym pra-

łym znajduje się zastawka przedsionkowo'komorowa Prawa Zwana również tróidzie|ną, aalaa ifuioaentricul&ris del:trą s' pąIua tricuspidalis (l' m, n). Składa się ona z

Płatków zastawkowych ptzy czyn:. dwa, umocowane od strony ścianyserca' nazwy płatka kątowego, cuspis angularis (n) i płatka ściennego' cuspis patie. (m), a trzeci położonyod strony przegrody, płatka przegrodowego, cuspis sep-

bzech

noSZą

talis

Serce bydla

o

'latka

'ielka tatka

kłaelne

:aw-

one ech, r.nie obu ź,dE

Widok oowierzchni uszkowej a aflicula atrii dextra, b auricula atrii sinistra'

c

conus aźellosr]s ' apex cotdis' natgo ventricularis sltlste4 T su/cus co''o natius' paraconalis, inteNentricularis sulcus sinistet.I .lexiet.i, ventriculus

e

g

d h

ff)

margo ventriculans dexter inicisura apicis ventriculus

ltg aftertosum

4 v cava caranialis S v cava truncus brachiacephalicus, 3 ttuncus pulmonalis' venae cordts magnae' circumt'lexus ramus I sinistra' caudalis,6 w. pulmanales' / a coronaris v' inteNentricularls para 1 1 sln/stra, ł)"rłius-inte*ent,icuta|is parcconalis, 1a ramus cicumf]exus fy1v międzykomórkowej galęfi Ub proximalis v' caltateralis cana s, 12 - a. et v. adiposa' 13 ramus et ga|ęz| ramus etv' praximalis ventriculi sinist|i 15 s distalis, cotf]lera etv' 14 r]mus przystożkowej, v. Ćardis cauda]is 17 sinistri' ventricularis rnargini et v' |ub z' wie|kiej selca, ] b 1

arcus aoiae.

okalaiące]

2

'.amus

obecność warunkuj Wnet'

.KomOra p rewa, oenl ter zawart

przedsionl

-

Wnęt

nych nie z

Częśćpoło: mrast częś mm. grzebi serca (g). Dr są zż. głów penae cąaą(

międzyżyln

stron stmml Prawego, os prawej. Na i stałościąpo ( cowa, sinus t gdy zyły najI

_

Widok powierzchni przedsionkowej

a

atrium dextrum,

sinister, e

h

b

- venticulus

sLllcus corananus.

d

sinus venarum cavarum, c - margo ventricula s dexter, matgo ventricularis sulcus interventricularis subsmuosus, - ventriculus slnlstei

dexter, f

I

aper corols.

- truncus btachiocephalicus,

2

l.

g

/r,crsrrra aplcrs

arcus aortae, 3 - truncus pulmonalis, 4 - v. cava cftniatis, cava caudalis,6 w pulmanales, sinus caronarius, v. cordis magna, v. corclis media, 1A a. coranaria sinisttu, ramus circumflexus shlste{ 11 a. corcnaria sinistra, ramus intetuentticularis subsnuosŁ/s, 12 - ramus distalis ventriculi sinistri zy|y s|edniej serca, ramus ventricularis dexte| ga|ęzi międzykomorowej podzatokowej tętnicy Wieńcowej prawej' ramus distalis atrijderż'l tętnicy wieńcowej prawej, 15 a. coronaria dextra, rami etw ventrjculares dextri, 17 fumus etv. maruinis ventricularis dext 1

5

v.

T

16

14

Przegrodowo_br menty układu b

g

I

Wnętrz€

komory lewej strony komor nich wyniosło wystęPować \4 slę w komolz( grocly międzyl dawkowate m ujścia. pnia płu, rIzeo mięsień l wej i nosi nazw śnibrodawkor,l trqbeculae cąn

pęczka przedsio

13

.

obyclwa

u1'ś

uniemożliwiaiacI Zbudowane są.ol e spides, kształt

wym znaiduje siq

lz|e|ną, uąIua ąt) z

hzech płatków

n0s'zĄ

:

nazwy płat

Itlls (m), a trzeci

YFI

talis

(|). Każ'dy

z płatków ma powierzchnię

zwrÓconą do przedsionka' która jest

gładka, i powierzchnię od strony komoly, do któIe' przymocowane Są struny ścięgni. ste, chordae tendineąe ' Struny ścięgnistełączą płatki zastawek z mięśniami brodawkowatymi i w czasie skurczu komór nie pozwalają na wywinięcie się płatków zasta. wek do przedsionków (ryc. f15_20,21\. Częśćkomory prawej prowadząca do pnia płucnego nosi nazwę stożka tętniczego, co us arteriosus.W ujściu pnia płucnego, ostium trunci pulmonalis' mieścisię zastawka pnia płucnego, aalzla trunci pulmonalis (ryc' 216-f, g, h), na|eż'ąca do typu

l coIĄ

|I

-rt '.

l l_

unr€

(ryc.

grod ''est życia dzen

zastawek półksiężyctlwych. Składa się ona z trzech płaików, z których każdy ma kształt kieszonki ofi^/artq w kierunku tętnicy. Są to płatek półksiężycowaty prawy, zsctloula semilunąris dextrą (g) Płatek półksiężycowaty |ewy, aalzlula sefiilufleris sinistra (fl i płatek półksiężycowaty pośredni, oalaula semilunaris intet.media (h). Na brzegu wolnym każdego z płatków moźe się znajdować grudka płatka półksięży'

bydł

ż'ż.p:

zarys,

test v (ryc.

:

wej, ct czej d duje, ź ry Lew

obu kc konius komor

Ry..216. Podstawa serca świni Po odjęciu przedsionków- Widok z góry komolowy prawy; b powicrzchnia uszkowa; c-d - zastawka aorty' c - p}atek półksiężycowaty lewy; d p}atck Półksięźycowatv prawy; e Płatek półksiężycowaty Przegrodowy; f h zastawka Pnja ptucne8oi | - P}atek półksięźycowaty ]ewy' g Płatck Pólksiężycowaty Prawy; h Płat€k Półksiężycowaty poślednł i,k zastawka dwudzje]na' i Płatck Przegrodowy' k - Płatek ścienn' ] n zasiawka trójdzie]na't Plat€k Prze 8rodowy; m Piat€k ścienny; n Platek kątowy; o . prze8loda międzyPŹedsion]
a

brz€8

1 zatoka płatka Półksiężycowate8o lewe8o' 2 - t- wieńcowa lewa; 3 - jej gałąźmiędzykomorowa pz),stozkowa; 4 8ałąźoka]ająca lewa' 5 8ałąźbliżsua komory lewej, 6 - galąźi ż' brze8u komorowego lewego t. wiei.f wej ]ewej i ż' wielkiej serca' 7 ż' wielka serca; 8 zatoka wieńcowa,9 ż. serca średniaj10 t. wieńcowa Pra$aj 11 - jej gałąźokalająca prawaj ]2 t. wyścióIki tłusfczowei t' wieńcowlj Prawei' 13 ż. wyściólki tłuszczolł€jj .8ałąź ]4 b]iższa komory prawej oraz t' i ż' oka]ającej pfawej' 15 - 8ałąźb]iźsza komory Prawej; i' wieńco'vejPn. wej i ż. bliższa komory prawej; 16 - gałąźbrze8u komorowe8o prawep t' wieńcowei Prawej i ż' brze8u łomorc' we8o Praweso, 17 8aIąź komorowa ]ewa t' wieńcowej prawej; 18 - gałąźmiędzykomorowa podzatoto$c r. s iencowei pr,rwci 434

Ryc.21Z. I

I

- komor

cowatego/ flodulus Oalvulae

semilunflis, Gdy ciśnienie wewnątrz pnia płucnego jest do wnętrza pnia

wyższe niż- w komorze prawej' płatki półksiężycowate wystaią uniemożliwiając cofnięcie się krwi do Ę komory.

_ Przedsionek lewy ma budowę mniej skomplikowaną od przedsionka Prawego (ryc. 215_b). Na powierzchni wewnętrznei ścian zachyłka przedsionka lewego' jakim

uszko lewe, widoczne są liczne mrn. grzebieniaste. W otworze owalnym przeod strony przedsionka lewego, znajduje się w okresie życia płodowego zastawka otworu o wa|nego, zsaloula foraminis oaalis, która po urodzeniu zamyka świitłootworu i nastęPnie Zrasta się ze ścianąprzedsionka. W sercu bydła zastawka ta może zachować się całe irycie. Do przedsionka lewego uchodzą źLi:'' płlcne, których liczba jest gatunkowo, a nawet osobniczo zmienna (7). - Wnętrze komory lewej' podobnie |ak prawej, ma mniej lub bardziej regulamy zarys, z tym że Powielzchnia przegrody międzykomorowe' od StIony komory lewej jest V/klęsła, -co na przekro;.u poprzecz^yfiI serca nadaje komorze zarys okrągły (ryc. 217_f) ' Sciana omawianej komory iesi znacznie grubsza od ściany komory prawej, co Wiąże się z czynnością,jaką iest tłoczenie pod wysokim ciśnieniem krwi tęiniczej do aolty i przez jej odgałęzienia po całym organizmie. Ta grubośćścianpowoduje, że na preparatach prosektorfnych wskutek zmian pośmiertnych światłokomory lewei jest mnie'sze od prawej. Przyźlyciowo, w warunkach prawidłowych, objętość obu komór' a co Za tym idzie ilośćwyrzlcanej przez nie krwi, jest zbliżona. W obrębie koniuszka serca' który, jak juź wspomniano, wchodzi w skład komory lewej' ściana tej

jest

grody międzyprzedsionkowej,

komory jest najcieńsza.

n7 '

l-

Przeką Popveczny selca psa na wysokości komór' Widok od strony PŹednio.gómej

komora Pmwa; 2

- komora lewa,

3

- Przetroda międzykomorowa

Ujście przedsionkowo-kornorowe |ewe, ostium atrioaenticulare sinistram, ZaoPatrzone iest w zastav/kę przedsionkowo-komorową lewą zwaną też zastawką dwudzielną lub mitralną, aąIaą rłtrioaentriculańs sinistrrł, s. aalaa bicuspitląlis s. aq.lzłą mitrąlis ' Aktua]ne nazwy platków zastawki dwudzielnej podobnie troi

dzielnej utworzone są w związku Z ich usytuowaniem. Wyróżniamv wiec1ik płatel przegrodołly- zastawki (ryc.216_i) i płatek ścienny zastawki ik). Struny sclęg..iste oa obu płatków kończą się na dwóch mięśniachbrodawkowatych połozonych ni ścianie lewe;. (ryc. 21-5_1i). Są to m. brodawkowaiy poduszkowy, m' papilloc1nei'kom.or1 u|tls subąunculąrls, i m' brodawkowaty podprzedsionkowy, m, papillaris subątńalls. Na ścianach komory lewej, podobnie jak ma to mieisce w prawej, wystęPuią bele. czki,mięśniowe i beleczki przegrodowo-brzeżne w liczbie zmiennej git.lnkorvo i osobniczo. Ujścieaorty' ostrium lłortae, ma zastawki należące, podobnie jak w ujściu pnia płucnego, do,typu .astawek półksiężycowatych (ryc. 215 3)' Na zastawię aó*y, llaloa ąortae (ryc. 216_c-e), składają sie trzy płatki półksiężycowate. Płatek półksię. życowaty przegrodowy, oalaula semilurulńs septalis (e), podstawą zwróóny jest w kierunku przegrody międzyprzedsionkowej' Płatek półksiężycowaty ptawy,llalaulą semilunaris dextra (d), ilewy, aalznlą semilunaris-sinistrą (c), poditiwami skie. rowane Są do odpowiednich jam serca' Na brzegu wolnym każdego z płatków zastawki aorty występuie niemal zawsze grudka płaika półkiiężycowaiego. Kieszon. kowate. przestrzenie' jakie tworzą z jednej strony ściani aorty,'z drugiJj zaśpłatki półksiężycowate, noszą nazwę zatok aotty, sinus aortae (7). od zatok tycń odcńodzą tt. WieńCowe Selca, o czym będzie mowa w odpowiednim rozdzia|e. Zrąb włóknisty Serca/ nazywany również szkieletem włóknistvm, sklada sie z pierścieni włóknistych' anuli filbrosi, które otaczają cztery duźe otworv serca' Do pierścieni tych umocowane są Zastawki oraz pęczki mięsńowe' one teź stanowią glanjcę między umięśnieniem przedsionków i komór oddzielając je od siebie. DWa pierścienie znajdujące się wokół ujśćprzedsionkowo-komorowych nazywaja sig odpowiednio pierścieniem włóknistym przedsionkowo.komorowym ptawym] a||u" lus fibrosus ątrioaenticulais dexter, i |ewyrn, anulus fibrosus ątrioaenticulais sit'ister. Pozosta|e dwa: pierścień włóknisty pnia płucnego, anulus fibrosus trunci pulmonalis i pierścień włóknisĘ aorty, [łnulus fibri"u' ońt,,, otacz;'ą u'ściaodp& wiednich tętnic. Pierścień włóknisty aorty zawiera dwie' a niekiedy trzv chtząitki serca, cattilagines cordis, które w sercu dorosłego bydła przeksztalcaja sigw k. serca, ossą cordis (ryc. 218). Kośćserca lewa (B) układa się u pódstawy płaika półksiężycowatego lewego, a k. serca prawa (A) u podstawy płitka półksĘżycowatego PIz* grodowego. Układ przewodzący serca nazywany również ze względu na lokalizację iego elementów składowych, układem zatokowo-komorowy., żb..dowa..y jest ze-;ńdyii' komórek mięśniowychprzewodzących sórca zwanych dawniej włóknani !o1i"ł.h Purkinjego (ryc.219). obok nich wystęPuią liczne komórki i włókna nerńowe wege. tatywne, których obecnośćskłania niektórych autorów do stosowania dla omawia. nego układu także nazwy,,układ bodzcowó-nerwo*y serca'.. Wyniki l tcznych, róino' kierunkowych badań wskazują na to, że rytmiczne' następuiące po sobie, prawie jed. noczesne skurcze przedsionków, a następnie komór są wynikien działa]nościomawianego układu. Możliwośćpowstawania impulsÓw na teienie samego serca trnieza. leżnia je niejako od czynników znajdujących iię poza nim nadając jego pracy chara. 436

kter aul ków, na potrzeb( niu. Re a ponad Kom, skupiska slnuątria r uszka , polożenie graniczny -przedsio:

Węzeł

pisko korr przedsionJ

cowej. S4si

ganglion t ptzedłuż'a

który przel

*i

?- -v

sronkowo_l

przegrody I Biegną one jako prawa c?us sinistru

prz Me wszy

beleczek

zaobserwowi

A

Ryc. 218. Kościselca bydła k. sercovr'a prawat B

-k

sercowa

]e.t

/a

kurczy się bowiem PrZy Zachowaniu odpowiednich warunków, nawet po wyizolowaniu z organizmll' Jednakźe Praca Serca musi odpowiadać i za|óżr,le od tych potrzeb ulega nasileniu lub osłabiePobzebom ciłego" organizmu niu. Regulacja'tych zmian odb}ryva się za pośrednictwem układu nerwowego, a ponadto na drodze humoralnej. Komórki mięśniowe przewodzące serca (Purkinjego) tv/orzą na terenie serca ftzy nod,us. skupiska. Jedno z nich, jiko węzeł zatokowy albo zatokowo-p rzedsionkowy, niatrialłs (), znajdujó się pod wsierdziem na pograricz,l ż'. głównej doczaszkowej jego uszka prawego. I) zw\erząt kopytnych przybiera ono kształt podkowy, a od wewnątrz przedsionka prawego wyznacza wspomniany inz 9rzeb|efi zatokowo. Komórki nerwo.\^/e w pob1iżu węzła zatokowego tworzą zwój ledsionkowy, ganglion sinuatńale (2). jako drugie skuWęzeł przedsionkowo-komorowy, noilus atriozlentricularis (3), jest \^/ewnątrz ró\Ą/nież położony serca, przewodzących komórek mięśniowych wieńzatoki ujścia od i ku tyłowi ptzodzie w pod wsierdziem, prawego, sionka przedsionkowo-komorowy' zw6i Iworzą nerwowe ż nim komórki Sąsiadqące n atrioaenticalare (4). Przedni koniec węzła Przedsionkowo-komorowego tuża się w pęczek przedsionkowo-komorowy, fasciculus atriozsentńculańs, przenika zrąb włóknisty kierujac sie do przegrody międzykomorowej. W pęcznazwaną płriem pęczka przedfr wyróżniamy częśćpoczątkową, nieparzystą' (5)' który w obrębie ątrioz:entriculańs ,Jkort,o1ko.o.o*"g o, ttuncus fasciculi pęczka, crura fasciculi (6). odnogi na dwie się cly międzykomorowej dzieli komory prawej na terenie po przegrody p;d obu stronach wsierdziem one pęczka' jako lewa odnoga lewej i komory p'"*u ódoogu pęczka, irus dexhum, za pośrednictwem przechodzące i;nlsnm ' oiya-ie odnogi oddaj4 odgałęzienia przegrodówo-brz eżnych z przegrody międzykomorowej na ściany serca (7) . .."y.tki" z opis1.wanych elementów układu przewodzącego serca da.łZą się podczis preparacji metodami makroskopowymi. Stosunkowo najlepiej

ktel automatyzmu' Selce

<

-.nair

I

Włó szyj

mięs

nelv

F

i ksz

S.

znac)

W

cir

wegc trybu

W

koń

(0,22

zmlel

St,

zu)e s 0,9-2,

Wr

tlko

sów ż

wzg1ę

Poclą€

U1

Ryc' 219. Układ przcwodz4cy zatokowo-komorowy serca ż' główna doogonowa; b. ż.główna doczaszkowa' c żż'Płucne; d - przegro.la międzyPrzedsionkowa, e - dół owalny; f,8 Przedsionki Prawy i ]€wy 1 węzeł zaiokowo.Przedsionkowy; 2 - fwój u atokowo-plzedsionkowy' 3 węzeł Przedsionkowo.komorov\T;

a

4

zwój prfeclsionkowo-komorowy;

5

pień Pęczka prz€dsionkowo-komorowego;

6

- odnogi Pęczka,

7

beleczkj

Przegrodowobrzeżne

widoczne są na świeżymsercu świni węzeł i pęczek przedsionkowo-komolowy oIaZ węzeł Przedsionkowo-komorowy w sercu bydła. obserwacja układu przewodzqcego w sercu konia wymaga stosowania odpowiednich barwników, a w selcu psa zastoso. wania metod histologicznych. Naczynia serca są silnie rozwinięte, gdyż narząd' ten, ze względu na sWą placę wykazuje duze zapotrzebowanie na tlen i składniki od.zywcze, których nie może czer' pać z krwi Zawartei w jego jamach. Krew odzywcza, doprowadzona zostaje do selca za pośrednictwem tt. wieńcowych, aa' coroflątiae (ryc. 214_70, 15). Tętnice te w liczbie dwu odchodzą od zatok aorty jako pielwsze jej odgałęzienia. Ten odcinek t. głównej nosi nazwę aorty wstęPuiącej, aorta ascendens. Po przejściusieci naczyń włosowatych krew z terenu Serca odplowadzana jest przez ży|y serca, z,enae cotdis, Są to: ż. serca wielka, zl. corulis magna, ż. serca średnia, 7.,, cotdis medie i źż,sera 438

przeds Ser

Brzeg sadzie wych) serca.

:

tmaw

Jak

już

i ży|y. I

sunku

serca, a

c

--.....-F

naczyniażylneuchodzą

;$*;tgn-**#*fr''f ł*'"-.-.";ffi

mfi*-fi*rffN**m ffin*#*ffi#;tjjflffi

mffiN#*ffi

* I

*ffi];li'l

:":rłli:l*"'::.:?Łl"i'1xil",l1li,' .","-u".";.:.- ;;

*'''"'ffi

*ł'*lłłl*łł**ri::l:;ru.]czonymkoniusz.u.

il;

-,

##

T:,

ii;,';6^'ł*.* *#

B

*'*.#*,,'łłiJ,il#H

uDoWA rułczyŃ KRwotvoŚtvyctl

lłł:*:mn"il?lli}1;;;i1,'" j*.1i[i"i1l:;:;rlTi*:T:ij:

il: j:i:Jł"jiJffi :."'il!lil':#;i:::' jri*r;l;..:":f 439

ł,::.T:;i#"?.i:

-!!rrF

l+,ff***atp**e*ł}'***Ęffi iT.',J"1.ił."i"76!*#łrł{d*::;ffl:*:*i*#x*l,lzul

r

trffi##fifi#.ułffi#,.*.ffi'tr** -+t'i{*$;-t#* #-:*r;łł*mbleg otrężny

u.-

'tętnice, należą do naczyń

lub spi

{l:diif:;:lff }jl.i,J.ffi

pl

kil

*ął*Ei"*.*t#*:,n#:ł.r#*ł#T*ix**i#$ i.,:;.",:{n,ifl

l-.

aru

ABTER'AE

'''"'".,

d

ciś 4-"

rsI

W'

raJą

:,l':.j#i:Jjf

i".t#

ff'#d#"-"T'::i'.iliil:Ji*"''.l*[ł.Ti?#li..*lxł:":u"l#

błor naf2

oddr

dla

r

pęch D Inne

kowc

szych

w mr,

Nć

tylk"

tętnic, odcho oddale

a

,.*'

.

I

Ryc. 22o. Budowa scran tętn1c

bl(]ni }€wnętrzn.r'

oouro*r,

",*'

440

b

.

bl']na s.oclk

;;":" ;';iiżl:f "#

;";,

:l::i,jil::il",r,*"

w końr włosov

śródbk d,zana

odcinkr

sobą i u

-.Tę:lice typu mięśniow.ęopołożone są na obwodzie i pod względem średnicy

' należą do tętnic rnniejszych. Skurcze elementów mięśniowycń błony śirodkowej wpływaią cz}mnie na ruch krwi, co iest istotne dla naczyń znacznie odłalonych oó

np. dla tętrLic głównych magistrali kończy'rr. Suma składników mięśniowych ""."i, tętnic wmz Z elementami sprężystyrni składa się na pojęcie ,,serca obwodowe go;, któ,.go znaczenie w prawidłowe1' działalrrościukładu krążenia jest nie mniejsże niż jak

serca

wlaściwego. W

qrzypadk1 utraty elastyczności ścianprzez pojedyncze naczynia lub większe ich partie może dochodzić do zaburzeń w krążeniu, który- .,u*"i *".ożona praca serca nie jest rł sianie zarad,zić. Te.lnice Ęqu mieszanego, zgodnie z nazwą, charakteryzują się obecnością w bło', nie środkowejobu składników. W związku z Ęrr., że położone są pr zewaźlńe międ'zy tęlnfuami dwu poprzedŃch typów, na zywaneby-łvajaletnicami Ęiu przejściowego.. ogólnie możemy stwierdzić, że im większy jest przekrój tętnicy, t}Tn więcej łai ' duje się w jej ścianachelementów sprężystych. ff miarę, zmniejszania się świań wzrasta w jei

ścianachilośćelementów mieśniowvch. Naczynia włosowate są odcinkami układu krwionośnego/ na których terenie przE.ły,lvajaca krew spełrria większośćfunkgi. W naczyniach-rych następuje bowiem wymianagazowa oraz w}rmiana składników przemiany materii między.krwią a pły-

*1nko*yT: Łączne toryto wszystkich naczyń lll kilkaset razy większe od koryta aorĘ w wyniktr

wiosowatych w organizmielelt w naćzyniach ivłosowatych ciśnienie krwi jest znaczŃe obniżone. Mikroskopowe rozmiary tych naczyń (śreŃca 4-30 pm) wpływają na spowolnienie szybkośii przepływu krwi. Spadek ciśnienia i spowolrLienie przepł1.wu krwi sprzlają p.oce"om wymiany. ,są ściany.najmniejszych naczyń.włóso-utych tylko ze śródbłonka. wypadku większych włośniczekśródbłonek'budol-ane okryty iest deliiatną błonką zawie. komórki zwane pericytami, które maią zdo]rrósŻ kurczenia się. Komórki śródnaczyń włosowaĘch w niektórych narządach, wspóInie Z komórkami tvch rw (np. z komórkami glejowy'rni) w układzie nerwow}Ąn lub komórkimi ethowymi w płucach), tworzą bariery nie przepuszczające substancji szkodliwych działalnościĘch narz4dów. Do takich barier należą bariera mózgowa i bariera czego

Średnica naczyń włosowatych

różni się u poszczegóInych gatunków zwietząt. naczyń w różnych narządach. Naczynia włosowate o stosuldużej średnicy występują w szpiku kostnym i w wąirobie. obecność naimnieinaczyń włosowatych stwierdzono w ośrodkowym układzie nerwowym, i tań nięśniachszkieletowych. Nacz}mia włosowate najmnieiszych rozmiarów, których ścianysą zbudowane ro ze śródbłon]
441

-rWymiana gazów i substancji chemicznych pomiędzy krwią i płynem tkankowym odbywa się zarówno we właściwychnaczyniach włosowatych, jak i w końcowych odcinkach naczyń przedwłosowatych. Jednakże całkowita powierzchnia naczyń włosowatych odchodzących od jednego naczynia przedwłosowatego jest znacznie większa od powierzchni tegoż naczynia. ograniczenie przepły.wu krwi do naczyń przedwłosowatych zaspokaja najwyżej potrzeby spoczynkowe niektórych tkanek. Podczas wzrnozoie'1 czynności narządów zachodzi potrzeba otwarcia przyległych naczyń włosowatych, dzięki czemu powierzchnia wymiany znacznie wZIaSta. Sieć naczyń włosowatych reguluje żatem ilośćkrwi przepł1.wajacej przez określony narząd. Naczynia włósowate towarzyszą z reguły tkance łącznej, co sprawia, że znajdują się one niemal we wszystkich narządach. Liczba ich za|ezy od StoPnia intensywnoś(i przemiany matelii w określonymnarząd'zie. Najliczniej występuja w gruczołaÓ, .ięś.'i..ś"..o-ym i ośrodkowym układzie nerwowym. Nie stwieldzono obecności naczyń włosowatych w tkance nabłonkowej i jej pochodnych, w rogówce i soczewce oka otaz w zębinie.

trznel, a prze( Po\4/Iotem

w kierunku serca. Krew ta, uboga w t]en i obfitu'ąca w produkty plzemiany mater11, wzięła swoją nazwę od naczyń, którymi płynie' Jest ona naz}.Wana krwią żylną, tak jak bogita w tlen krew płynąca tętnicami zwie się krwią tętniczą. określenia takie nie są ścis-łe,gdyż istnieja takie naczynia ź:y|ne, w których krew ma charakter krwi tętniczej i odwrotnie - tętnice zawierajQ krew żylną. Do takich wyjątkowych naczyń na|eż:ą zz. i tt. płucne, a w okresie życia embrionalnego i.ź.' i tt. pępkowe oraz zółIkowe. Naczynia żylne w porównaniu Z tętnicami pracują w warunkach obniżonego ciśnienia' Róźnice te Zazrtaczają się już na terenie sieci naczyń włosowatych, co pozwala mówić o naczyniach włosowatych tętniczych i żylnych, mimo braku wvraźnych podstaw morfologicznych do takiego podziału. Stosunkowo niskie ciśnienie, jakie panuje łveWnątIZ zy|, zniidqe odbicie w budowie ich ścian.Błona środkowajest w żyłach słabo rozwińięta i iruJno daje się oddzielić od silnie wykształconej przydanki. W obydwu błonach znajduje się bardzo mało elementów sprężystych, wskutek czego ściany i wiotkie (ryc. ff1'). żvł ' w porównaniu ze ścianami tętnic Sąwcienkie Krążenie krwi w żyłach odbywa się nieco irrny sposób niż W tętnicach. WPraWdzie głównym czynnikiem wprowadzającym krew.ia,' ruch jest nadal serce, ale wpływ skurcżu lewej komory na krew w układzie żylnym, krwiobiegu duż:ego, znacznie maleje. Czynnikiem o poważnym znaczeniu w przepływie krwi w ży lach jest ucisk Wywlerany na te naczynla P|zeZ Pracę sąsiadujących z nimi mięśnir:zkieletowych' wpływ mięśnijest dodatkowo Spotęgowany silnym zespoleniem żyłz powięziami. Podizas pracy mięśnipowięzie, a co Za tym idzie i ży|y, ulegajQ rozciaganiu, co wpłyva korzystnie na przemieszczanie się w nich krwi. Podobnie do rrLięśnioddziałuja na żyłyruchy prrlsujących tętnic , gdyz wie|e naczyń żyIrrych układa 'Się w sąsiedz. twie tętnlc, z którymi łączą się za pomocą tkanki łącznej. Uważa się rówriez, że rytmiczne skurcze żołądka i jelit oraz podciśnienie w klatce piersiowej sią czynnikami ułatwiającymi krwi żylnej powlót do serca' 442

Efel mniejst

ŻYŁY, yENAE

Zyły stanowią częśćkoryta naczyniowego, przez które krew spły.wa Z

1

wa zal Układz

części skiego

nejz)

powie zi Łącz ściod

Wś mięśn

ttaczy) rzy . I: śródb]

t Unaci panuj

r].aczy

naczy

zarol twte.

one r

nętlZ Przes wegc

Ryc. 221. Budov/a ścianżył.objaśnienia iak na ryc.220

Efekty działania wszystkich

.wymienionych fu mechanizmów byłyby znaczńe żyłtałdów iłony -ew,,ęT:].': !|-i=" i.istniały zastawki źly|ne,. ualou.lae llenosae' Zapobiega)ą one zastoJowi, a::::^.Y:::TI.I przeoe wszyst|lm co|aniu krwi żybej w kierunłu sieci naćzyń ńlosowarych. Budopodobna do. zastawek iest półk"iężycowuiych se,ca. Ij,^T:l11".k '"|"ych !1dowy Najwięcej zastaweli występuie w żyłach tych Po,*l",'.Ę P.urami. ::"1Y.l3.?l' :1 częscl clala, :':: W ktÓrych k.rew dodatkowo musi pokonywać siły przyciągania ziómo"ynym,,ułarwienierri-r,l oap,.o*uj'u.Ju krwi żyll|."g";:::::::l.i.j neJ z KoncZ}Tt obecność.uT systemów żylrrych, jakimi są system żylny 9*.". żłlny'8łę.bo-ki.Komuniku1.ą sii one,za pośrednictwem 'est |'T:=:i:l11y."tem !ałi. z| |ączącycrL, rfl.,ni communicantes, które nie maią zastawek, co umoźliwi a, w zalłżniściod, aktua |nej sytuacji' przeplyw krwi z jednego do drugiego sysremu. nieliczne mają w swej ścianie elemenĘl :łĘych Ęlko truęsnrowe, -."):::::.""'::?::l:h dzĘk1 którym"""I: oddziałują czynnie na przepłylvaj4ca przez nje krew. DL naczyń tych na|eż'ą żyłybrodawek wymienia i nieltóró ź zyi piwl",zchownych twatakie.naczynia których ściana je,st zbudowana jedynie ze :'}]::i:ll sporykamy ::Yj, 'żyine, slooDlonła; ie w śledzionie. w. ogó1e bez obecności wew nątrz

|:l::.

UNACZYN|ENIE I uNERWlENlE NAczYŃ KRWloNoŚNYcH Unaczynienie

i

unerwienie naczyń krwionośnych zbliżone jest do stosunków

panuiqcych na obszarze serca. Podobnie jak serce' nacz)mia krwiónosne (z Wyiatkiem

ń

z przepływającej p,.u, ili,&.t".y są ptzez naczynia naczyń, aasa oaio,,m, reprezentowane zarow\o Przez nacz)mia krwionośne'jak i chłonne. Pierwsze z nich pochodzą albo ltóre8o ścjanyZaoPatruią , a.|bo z naczyń położonych w sąsiedz1'T^8""'^,i:q:.!T", b'..-.:'.wngtr1n'ei zaopaĘwanógo naczlmia dociera|ą ::.]-::::Ę::T.:.:'.'': b1":y- środkowej ' Nacz;.nii chłonne znajłqą tuu" w błonie zew. T:1ó*j:'' 'd: "iE okołonacz)miowe. tętrric tworzĄ one przestrzenie chłorme lT11?^]^.iii.-!których terenie mózgowia, rdzenia kręgo.,:T-".]1i]". wqtroby :Y':'.dzono,między "I/Ti "u s|edz|ony, i wokół naczyń kości. T::* nacz}4:l :]::::1y-:h) ZaoPatr}.Wa\e

nre moga korzysiać

U świniż. kątowa oka rna gałążzespalaj4c4 (ryc. 255_27) z z. oczną Zewnętrzną dogrńietową. Do łuku gnykowego (25) uchodzą ż,. g}ęboka języka i ż. podjęzykowa (24)' Zyła kątowa ust (22) moż,e wpadać do ż'. wargowe1gómej (32). przeż:uwaczy do ż. kątowej oka dochodzi jesz cze ż:. czoł.owa, a, frontalis, oraz 'U gału zespa|ająca (jak u świni).Zyły wargowe góme są podwójne (ryc. 256_35, 37). Zyla głęboka twarzy wykazuje obszerne rozszerzenie z 1icznymi wtómymi podziałami _ sp|ot żyly głębokiei twar7y ' w je3o powstaniu uczestniczą ta|że żż.podniebierme. Łuk gnykowy występuie tak jak u psa i świni. Zyła kątowa ust jest odgałęzie. niem ż. wargowej dolnej. U konia splot oczny' łączy się ze zlewiskiem ź:'. twarzowej, a nie ż. szczękowei. Zamiast splotu występuje pojedyncza zatoka ż' głębokiej twarzy, sinus r:. faciei pro. fudae (ryc. f57_24,). Zyła kątowa ust (23) jest bezpośrednimdopływem z' twarzowei (21).

Zyła szyina Wewnętrzna' vena iugularis interna Zyła szyina

wewnęlrzna, zgodnie z nazwą,lk|ada się głębiej niż zewnętrzna, od któ.

jest także znacznie cieńsza. Na terenie szyi przebiega razem z t. szfną wspólną' Zbiera krew z okolic jamy czaszkowej , gardła i krtani' iyła szfna wewnętrzna wystę-

Ą

puje wpelni wykształcona po obu stronach szyi u mięsożemych i świni. U bydłi nie jest śałymnaczyniem, może znajdować się tylko po jednej stronie. owcy, kozy

U

ikorlla z'azwyczaj nie występuje. Zyła szy1na wewnętrzna powstaie w zasad'zie z ży| Ęczących ja z zatokami opony twardej, z ż. poĘlicznei t ż:'i:'. tatczowych, ale istnieje

ł' tym Zaklesie zmiennośćgatunkowa. U mięsożemych

z.

szy1na wewnętrzna (ryc. 25f_10) |ozPoczyna się na terenie z połączenia ż. kręgowei, zl, óeńeilralis, z gałęziami Ęczącymi zatoki skalistej dobrzusznej. Początkowo omawiana żyłatowatzyszy t. sz11nq WewnętTznei a nastęPnie t. szlnei wspólnej. Na wysokości krtani do ż'. szyjnej szczeliny skali'qto.Podstawnei

i{ewnętrznej dochodzi ż. tarczowa doczaszkowa, u. thyroiilea ctaniąlis, i ż, towa. t. szyjnej zewnęttznej, T, comit&ns a. corotidis extetląe. U kota do naczvń ż. szfne' wewnętrznĄ dochodzi z. potyliczna. W połowie szyi do oma.

Uj&ie ż. szyjnej wewnętrznej znajduje się w końcorlv1,tn odcinku ż. szyjnej zewnętrzrei.

ZYŁY KoNCZYNY P|EBS|oWE'na telenie końcąm niezależnie od tego iż w Wielu w1padkach występuią w więk-

niż jednoimierrne tętnice, dzielą się na dwa połączone z sobą syitemy. Jeden dr l8i ut\^/orzony iesŁpfzeznaczynia żylrre podskórne. Stwarza to korzy. warmki dla odpł1.wu krwi, o czyrn była już mowa w rozdziałach poprzednicń.

Jiczbie

głęboko, a jsze

położonegłębiej biegną w towarzystwie jednoimiennych tętnic,

przimując

nazwy. Tworzą one magistralę głęboką, która w ogólr.rych zarysach składa się

Z żi..'pa|cowyc.h, zlzt. tligitales, t ż:'ż. zlu. metacatyeae' którymi krew po plz,ejścitl mniejszei lub większej liczby 'śródręcznych, pośrednich ..u.'y,i ao.t.o1" się do ż. pośtodkowej, u. mediana. Zyła pośrodkowa, pó.ltb..i";uk jest przedłużenrem w' kierunku dopalcowym..ż. ramiennej, i"dl'oiinie;;;;ętnlca, z|' brachiąlisj,'

Tu u"tnt,-,'a przechodzi następnie w ż' pachową, zl' tlxilląris. Zy|y przebiegające podskórnie tWoIZą'magistralę powierzchowną kończyny. Reprezentuje ją na wysokości orzedramienia leżąóa p.'yśńdko-o ż. odprornieniowa, a. cephalica, i położona na oowierzchni c1oczaszk.'i#. dodatkowa, u' cephłlica

"ap..i"niowa

oi,ns"ó,io' Pi.i-sza

prowadzi krep..a,iórnych przecle wszystkim powierzchni.dłoniowej i wpada.do ż. ."yj""i;"';;;;)i"1. " "o'.'y,l o."g"' zwykle słabkrew z żyłpowierzchni.grzbietowej ięti i ...noa,i ?b|:|a Jl, -pie.*"'"1. Ńu *y,o' :za: kosci

Stawu łokciowego lub poniżei ż' ..'..J '' - ń;y z ż' pośrodkową -odprómieniow" łokcia, zmicrzającą do magi'tiali głębokiei' "Ę U psa na powierzchni grzbietowej odcinka obwo
i$1,:;:Tilłx".Yń"ł',1'1.;Tłł.łłł$ą"J..'if rlorsale,-l.żż.gtzbietowe wspólne p a|ców I-IY, Ę1'';:Y;;:ł,a:!i:;::* zlz]iigiiń'. iL*,k" I_lV. Sieć glzbietowa nadgarstka

nawiążrrje |ąc"nosź ,, z. nią z ż. ramienną, a więc tym s

palców łączą .ię

z'

"ommunes mię.a;;i;;."ą wspólną i poprzez

oap.o-i"lflff iffif:Tl|'*ooką.

Zyły grzbietowe wspólne

' -:I;,i:v,:"#:it;'Tiffi"''.s'-"''-'1?i'::;:;:;;ffiih1,];ł"!TłT{;łź!,I; wspólne palców II_IV. łuk dłoniówy powi oi,ł palmaris sttperficialis. "o"ńo*ny,

wszystkim łuk dloniowy p"li..enle z zŹ' łokciową |:|1_|-l :'o-"o:Zyła 'glęt.ti, 1.Promleniową. dłoniowa wspólna palca II, a' "l"ii dig:iiilis patmaris communis ll claje początek ż' odpromieniowe]' U'świnido łuków dłoniowych'głębokich cloclroctzą ż'ż. d|oniowe śródręcza II-IV, ' a do łuku powicrzchownego zź. ałóniowe *.pot.l" l7|tv, t,a. rtigrntes palnares |ui.o* corumunes ll_IV. ż|yłygrzbi-etowe wspólne palców ttllv-,.au.'iigitaus aorsąles commu-

::,i'ił;1i,ł:#łi",:;:i::;i::.J:' j;j:iT.:,".'-:*"ffi ;;';115p; U byd|a ży|y kończyn1

1.Jersiowej sq podobne ao u'-'uiogi.'.'y.r' ., s*i,.l' U konia (ryc. 258) ł;k dl.onjowy gięt'ui.i 1".ii."" z ż:ż,.d|oniowe ślód. i III, au' metncarpeae paltnires II et".**'""y Ill, ora:} ł. ałJ,.io*ą wsPólną palca II ::?,jI (16). Ta żyłc|ierując się do stawu łokciowego p.ź".noa'i

- z..oipromieniową (1). Do .odpromieniowej w jej początko-y. ódći.,k.' -oz" *t'"oa"ie zwykle slabsza ż. dłoniowa wspólna palcaiII, tl. digiialis 1lalm",i" ,,ń-""i""lu, oraz gał4źłącząca z poboczną łokciową, u. collate,ńhs ulnaris ,ż'. |9), '.' * ;. gJ.""r kk. przedramienia srlna ż. pośrodkowa łokcia, r:. mcdi.tluą cubiti, łqcząca )?. ."ńl",',ią tto, ąi. zył^ odpromieniowa dodatkowa zbiera krew "ię s,oa.ę.'u .ńu.y i nadgarstka. ż.

'" "to.y

ZYŁA GŁÓWNA DooGoNoWA, VENA CAVA CtJDALls'

ff xJLffi

I

JEJ oDGAŁĘZIEN|A

swych odgałęzień obejmu1e częściciała zaopaniemal całej aorty zstępującei. Żyła 'odgałęzienia-

ili::ńff .:#iiT$Zi:;i',"il.':,i:::::il:;::"*:l.:*""'kx 528

2

t-P aib-

niowy, d

j-m

nat

nadSarsrk.

PodłoPatk(

'"*"*":.Ti:::8::::j. *."* tętnrząi:jlB'"'". przez :''y.::..]".1v

Ryc.

-gTzbretowi

1aiące ramil Ńowa; 9 .

stna wspó]r

15

.

ga|ąŹ

dloniowa wr Palca

I

prz

)o o:e-

lzl ry. ta,

ril,

v-

b-

ovą ne 'es

?i v.

ez ne

tIve

is.

Vą

ll

Ryc. 258.

ZVły pruwci Ion. zr n) PierŚIowej konia

- Porł'ierzchnia skóna k. PromiĆniowej; l]

na(l8arstkowy' III _ śródręcze l D'_ m' p'ersiowy 8łęboki' c rn' nad8rzeole. ..n nowy; d m' PodłoPatkowyj e . nr, obły więtszy; ^,"'I staw

g l'1 . :lll.i,vBri":,u m dwu8Jol^ \ l'jnieni |' i

.

1,1.',,.."-,.,,,,,

n|' p.o.Ioh Ę|} plU

| . m' zgina.z prÓmi.'|]oh \ z lok, rowv n.dg.r,tt" - 7. ollPronli.1|:.'w'|: 2 ż' pJLhUt\J; I ż pa'low,r I i. rrmi..DJ: q / prpr.ro$o-

m'Pn|oht nJdts||.lIa: ndoBdr.tra:

J

- n. zg

r,r

'| podl -8lzbretowa, 6

- ż' głęboka ramienia; 7. ż,z' oka. dn.,'r.,,|'''hi: \ nÓboczn'' pronrle fuolld a -,,' pÓbo'/nJ ł^Lc'rwd: '' |0 ż ljulro.lroua|o('d' l|-.-żl p.'JrÓok''lv'': |] i'nr|ęd/\to *"::" i' Ódp'Jmi.'r|''u''I d''ddIK^hd, ::. ']4 |) - gdl.,' dlÓnirh.l ż Drsr^dl''lW.j: lt, . z ld|ą'e r.mje

w,polra pak I prfyśro.lIowa

otoruow,r Paka Ill

t7 t. Jtoniul\. wt.,.nJ

529

Się po Prawej Stlonie aorty, a następnie opuszczaiąc się przybliża do tępego brzegu wątroby. Przechodz'i w ośrodku ścięgnistym pIZeP ony PtZez skośnyotwór ż. głównej

i

biegnie w kierunku serca razem

z n.

(lt

dcr

przeponowym prawym, zaopatrrona we

własny, surowiczy tałd ż. główne|' plica aenae caaae. Zyła i nelw wciskają Się tutaj pod prawe płuco jakby ,,wycinając,, z niego płat dodatkowy' Zyła główna doogorrowa uchodzi naprzeciw ujścia ż. głównej doczaszkowej w prawvm przedsiorrku serca'

ko,

lPr

oes

W swym przebiegu ż' główrra doogonowa przyjmuje szereg naczyń żylnych

wymicnionych poniżc.j. Zyły biodrowe \trsPólne powstają z zespolenia jednostlonnej ż. biodrowei wewnętrznej, a. iliącg intema, i ż. biodrowei zewnętfznei, zl. iliącą externtt. Do ż. biodrowej wspólnej lewej lub prawcj rnoże uchodzić nieparzysta ż. ogonowa pośrodkowa, a ponadto do kaźdej z niclr u większościinteresujqcych nas €latunkóW ż. okataiąca biodro głęboka, u. circuml7exe ilium profunda, oIaZ ostah1ia ż. lędźwiowa' Zyły jajnikowe, azl' ozląricąe lub ż. iądrowe, uu' testicularcs, zgodnie z nazwq \Ą'ystępuią u samic lub samców, Są PaIZySte i prowadzą krew z gonac1' Mie|sce ujścia tych żyłdo ż. głównej doogonowcj wykazuje zmientrość gatunkorł'ą i może być usytuowane inaczej po lewej, a inaczej po prawej stronie. . Zyły nerkowe, tla. renales, są zwykle palzyste' Prowadzą krew z nerek. U mięsożernych ż' nerkowa lewa Stanowi dlogę pośIednją dla krwi żylnej z gorrad. obydwie żż.nerkowe przeżuwaczy J konia prowadzq również częśćkrwi z nadnerczy. Zyły |ędźwiowe, ua. lumbales, występuja w liczbic gatunkowo zmiennej' Pro wadzą krew z kanału kręgowego i grzbietowej ścianyjamy brzusznej. Zyły wątrobowe, au. hepaticae, występuja w różnej liczbie. Są bardzo krótkimi naczyniami prowadzącymi krew z wątrtńy. Stanowią ostatni odcinek dla krwi żylne1 przepłylvającej przez wątrobę ż' Wrotną' _ Zyły brzuszne doogonowe, pu. ąbdouinąles caudales, s4 w zasadzie parzyste' prowadzą krew ze ścianjamy brzusznej. U mięsożernych i świrri mogą uchodzić do ź. główncj doclgonowej Za pośIednjctwem inrrych naczyń. Zy|y ptzeponowe doogonowe, ua. phrenicae caudales, występują parzyście, wiodą krerł' Z przeponv i częściowo zc ścian bocznych brzucha- Nie u wszystkich gaturrkór,t' WystęPuią sta]e. Zyły przeponowe doczaszkowe, uu. pltrenicae craniales, mogą wystęPować po kilka z kaźdej strorry.

U mięsożernych ż. główna doogonowa lozpoczyna się pod VI VII kręgiem lędŹwiowym. Do żyłybiodrowej lt'spólnej uchodzi siódma para żż.lędźwiowych. Zyła jajnikowa (lub j4drowa) lewa przyjmuje ż. moczowodową lewą doczaszkową, u. uretericą cranialis, i po tltwolzeniu sPlotu wiciowatego uchodzi ilo ż' rrerkowej lewej. U psa ż. ncrkowa prawa może być podwójna. Zyła okalająca biodro głęboka ltchodzi zwykJe do ż. głównej doogonowej bezpośreclrrio. Do ż. brzusznej doogono' wej uchodzą gaIęzie nadnerczowe doczaszkowe. U świnisilnie rozwinięta ż. ogonowa pośrodkowa,a. Coccy8ea mediąną, vchodzi do ż. głównej doogonowej samodzielnic W kqcie utwolzonym przez obustlonne żż' bicldrowe wspólne. Do tych ostatnicł] uchodzi szósta para ż'ż'.Iędźwiowychi żż.okalające biodro głębokie. U przeżwwaczy dopływy ż. głównej doogonowej są podobne do tych, jakie są u świni,z uwzględnieniem przytoczonych dalej cech szczególrrych. U bydła ż. ja1nl. kowa (lub jądrolt'a) lewa uclrodzi do ż. biodrowej wspólncj tej strony' Zyła 1ajnikowa 530

wst

dąli

z.b

Plat(

głębr

koric

Zyły l

ostatei por

zyty p, podu uprzed

,

r

lowa,

.

Położe

zeWnęt]

, .

ZIeu własne, (podobn

wspólne odpowia magisba. morąIis. reprezent czaszkow

strza-łkovv

U mię z ż'ż.podt II-IV, aa. kowej z. c

z

ż.

.podesl Zyły po palców II-l

stopia

IV

Ponad stępt

oosyć duża udzia ł4czy

!TŁll1ĘeT#ł:1"ł::"1i,1:,:::::,,1i:r::iy:]..Doż.jądrowejprawej

.

U owcy ż'ż'jadrowe lewa i o

:{;ii:ił#,i:{r:#i.ff 'T.#"##J**TT.;.""*ff f i:ił$.#ii"f'

łiłFi*:r*;":f*=i,!;::,:łłąffi$:'ł:Ti'*?#ł:

i:ił]!ą:':ił:ffi}"iJ;T.{"i:''l,l:*:t*:.iikifu J,xłT:];"#;

f :'.'."':";'-.lTT'ffi

ó".J?iffi ,tńlil,*.;;;6*'^iukżż.nuń",."o-J, zYŁY KoŃczYNY M|EDN|cZNEJ

##l*{n***-*;*łłTi{'i'ł$

I|::"ol.z.;..ń.pi*.u.iii{i.'i:.*:.*'""xł;łił:nr:i:ii::;#::j. !;ia:"!ł"#-T:i:,:^,,:ł,H#:i;'1ł"|":'il:J.ifu#ff .

Z]ewisko

ż. biodrowei

;'l.:[T:;

zewnetr7ne;

rłłs:.rs.włg;;Y,;::ir":ł?^,,,;*::*:'#ffi.r,'..:il;

#,"*i,{łr$;::;#:*pł:;r;:ii*"lgl i;'i f

'";*}ilIffi?,"'.łil,**ŁtTi#".Jl#fl-#;*,iil*j.

r1f$;u!;-;;f|:*ł[ffil.n.Jjj;{"";iĘiiT".iij*I :?''/#ił.{it.',,":'ff

wffi

:*:* łłrłl*łł:i*Ę{'ffi

xrsrłrrsłnsił;r,:;,ł*

się Po Prawej Stlonie aorty, a następnie oPuszczaj4c Się przybliża clo tępego brzegu wątloby' Plzechodzi w ośrodku ścięgnistyrn przepony PrZeZ skośnyotwór ż. głównej i biegnie w kierunku serca razem z n. przeponowym prawym, zaopatrzona we własny, surowiczy fałd ż. głównej, plica oenae car,ae. Zyła i nerw wciskają się tutaj pod prawe płuco jakby ,,wycinając,, z niego płat dodatkowy. Zyła główna dclogorrowa ttchodzi naprzeciw ujściaż. głównej doczaszkowej w prawym przedsionku serca' W swym przebiegu ż:'. główna doogonowa przyjmuje szereg naczyń żylrryclr wymienionych poniżej. - Zyły biodrowe.wspólne powstaią z zespolenia jednostronnej ż. biodrowej wewnętfznei, rl. ilitlctl intemą, i ź. biodrowej zewnętrznej, p. iliącą extetną. Do ż' bio' drowej wspóJrrej lewej lub prawej może uchodzić nicparzysta ż. ogonowa pośrodkowa, a ponadto do każdej z nich u większościinterestrjących nas gaturrków ż. okalająca biodro głęboka, a. circumflexe ilium profunda, oraz ostatnia ż' lędźwiowa. Zyły jajnlkowe, pzl. oaąricąe lub ż. jądrowe, aO. testiculąfes, zgodnie z nazwą występuja u samic lub samców, są Parzyste i prowadzą krcw z gonad' Miejsce ujścia tyclr żyłdo ż. głównej doogonowej wykazuje zmierrność gatunkową i nroże być usytlrowane inaczej po lewej, a inaczej po prawej stronie. Zyły nerkowe' z:a. renales, są zwykle Parzyste. Prowadzą krew z nerek. U mięsożernych ż. nerkowa lewa stanowi drogę pośrednią dla krwi żylnej z gonad' obydwie żż.nerkowe przeżuwaczy i konia prowadzą równiez częśćkrwi z nadnerczy' - Zyły |ędź'wiowe, zszl. lumbales, występuja w ]iczbie gatunkowo zmiennej. Prowadzą krew z kanału kręgowego i grzbietowej ścianyjamy brzusznej' . Zyły wątrobowe, aa. hepaticae, występuj4 w różnej liczbie. Są bardzo krótkirni naczyniami prowadzącymi krew z wątroby. Stanowią ostatni odcinek dla krwi żyinej przepływajacej przez wątrobę ż' wrotną. _ Zy|y brzuszne doogonowe, pa' ąbdou.inąIes caudales, są w Zasadzie palzyste, prolr'adzą krew ze ścianjamy brzusznej' U mięsożernych i świni mogą uchodzić do ż' głównej doogonow{ za pośrednictwem irrnyclr naczyń. Zyły ptzeponowe doogonowe, aa. phrenicae caudales, występuja parz'yście, wiodą krew z Przepony i częściowoze ścian bocznych brzuclra. Nie u wszystkich 8atul-lków występują stale. _ Zy|y przeponowe doczaszkowe, ao. phrenicae craniales, moBą Występować po kilka z każdej strorry.

U mięsożernych ż. główna doogonowa lozpoczyna się pod VI_VII kręgiem lędŹwiowym. Do żyłybiodrowej wspólne; uchodzi Siódma par.a żż.lędŹwiowych' Zyła jajnikowa (lub jądrowa) lewa przyjmuje ż. moczowodową lewą doczaszkową, p. ureterica cranialis, i po tltwolzeniu splotu wiciowatego uchodzi do ż. nerkowej lcwej. U psa ż. rrerkowa prawa może być podwójrra. Zyła okala;.ąca biodro głęboka ttchodzi zwykle do ż. głównej doogorrowej bezpośrednio' Do ż. brzusznej doogonowej uclrodz4 gałęzie nadnerczowe doczaszkowe. U świnisilnie rozwinięta ż. ogonowa pośrodkowa,O. coccy1eą mediana, uc|'todzi. do ż. główrrej dclogonowej samodzie]nie w kącie utworzonym plzez obustronne żż' biodrowe wspólne. Do tyclr ostatnich uchodzi szósta para żż.IędŹwiolr'ych i żż'okalające biodro głębokie. U przeżnwaczy dopływy ż. głównc.j doogonowej są podobne do tych, jakie są tt świni,z uwzględnieniem przytoczonych dalej cech szczególnych' U ż' jajni'bydła kowa (Iub jądrowa) lewa uchodzi do ż. biodrowej wspólnej tej stlony' Zyła jajnikowa 530

(1

d

kr

i1

aa

drł

z.

Pi.

głę kor

żył osta

I

żyły 1

po(

upr2

low; Poło zewt

Z

włas; (pocL

wspó oclpcr

magls morąj rePre,

czaszl strzałl

U z żż.

II-IV,

1

kowej z ż. .po Zył palców stopia Ponad dosyć d udzia łt

,egu

vnel WC :utai

lwa

##*łff*,r*'**p*:l*.'n*ł+*;

ych

U konia z. ogonowa r

we-

f fłŁ!iłtł##r*iii''':ł":*"'.ffi ,!iłx#"f

)loWA,

jl*:[1#f *TT':"'f :*{Tn.i.{':i;

ąca

ilł."łT'i*1;:t[$,."#l3;

wą c1a

zyty roŃczytvY ,y-

ft

'o-

ffi

MIEDN|cZNEJ

}ll*Ęh?jltl-..:*:''.,l1,*:im;u"$'tętniciuchodz4

n1 rel

lo

ń

,m;*#tt**tl'*#*łtr*.

r*T5**t15fitrs***rr*t*łŁm jlJf

lm:ttffi ,''',r..iąrJi-iił'łłii''''ffi ,r,ii;.#?r:rł}"#:r3.:#;il;'1#fi:."ilffi bi"..'y-i*i'*zoa ff

n

jłł'Rffi

l#l

't.

t, :j

a

I l.

L

fr

;'.1{.trł#i"76Ęi**ł",ę*""*l*'i#:' j.".o"'n'" j:;''J*i}'ii#;::i|.,

r!,*ił,łii;|ł::."i ł# * .ifrfr trrfin*frTi**ffi ii;.ill,,, 531

licy podkolanowej wnika ona pod m' dwugłowy uda i uchodzi do ż. doogonowej uda dalszej. Zyła odpiszcze|owa utworzona jest Z rraczyń żylnych odpowiadajacych w dużej mierze odp;ałęzieniom jednoimiennej tętnicy. Rozpoczyna się również dwoma gałę' zian:.i., z któtych przednia jest silniejsza. Wpada do niej ż. stępowa przyśrodkowa' a ' tarseą mediąlis oraz gałąźł4cząca z ga|ęzią ptzedntą ż. odstrzałkowej . Zyła odpiszczelowa biegnie w towarzystwie jednoimiennej tętnicy i uchodzi do ż. udowej. U świnii bydła z. odstrzałkowa utworzona ]est z zż'. grzbietowych wspólnych palców II IV. Uchodzi ona do ż. okala|ącej udo przyśrodkowej, a. arcumflexą femoris mediąlis. Zyła odplszczelowa, podobnie jak tętnica, ma dwie gal'ęzie, z któryclr silniej jest rozwinięta gałąŹ doogonowa. Powstaie ona z ż:i:. podeszwowych wspólnych palców ITI IV. Zyła odpiszczelowa kończy się w ż. udowej. U konia (ryc. 259) krew ze splotu źylnego kopyta odPlowadzana )est Pfzez ż'żr'.pa|cowe, boczną i przyśrodkową(34), które ponad stawem pęcinowym twolzą łuk podeszwowy głęboki dalszy, ucus plantaris profuruLus distalis. od tego łuku ku gÓrze od.chodzi ż:'. podeszwowa śródstopia II (30), która układa się pod m. międzykostnym i Przechodzi w ir'. ptzeszywaiącą stępu, u. tarsel perforans (28), oraz ż. gtzbie. towa śródstopia II (32), która po przyśrodkowej Stlonie śIódstoPia przeclrodzi na grzbietową stronę i przedłuża się w gałąŹ doczaszkową ż. odpiszczelowej |21'|. Ży|y podeszwowa boczna i przyśrodkowa, als. plantaris ląterąlis et medialis, łączą sLę w gałąŹ doogonową ż. odpiszczelowej (21,'). Ponad stępem twolzy ona esowate zagięcie, od którego odchodzi ż. odstrzałkowa. Obie gałęzie, doczaszkowa i doogonowa ż. odpiszczelowej łączą się poniżej stawu kolanowego w pojedynczą żl. odpisz. czelową, która uchodzi do ż. udowej. Zyła odstrzałkowa jest u konia znacznie słabiej rozwinięta od ż. odpiszczelowej i WPada do ż. doogonowej uda' ZYŁA WRoTNA, VENA P)RTAE.

I

JEJ oDGAŁĘZ|EN|A

Żyła wrotna (ryc.238 3) jest naczyniem stosunkowo krótkim o dużym świetle' Prowadzi krew z żolądka, niemal z całych jelit i ze śledziony, a więc obszaru ZaoPatry.Wa. I]e1o ptzez odgałęzienia t. tlzewnej i obydwu tt. krezkowych. Szczególna rola ż' wro! nej polega między innymi na tym, że przepływająca przez nią krew nie tylko przemieszcza się w kierunku prawego przedsionka serca, jak w pozostałych zy|ach,Iecz odgrywa równiez wazną rolę w podstawowych Procesach metabolicznych wątroby' Zyła wrotna iest Zatem dla wątroby naczyniem czyrmościowym w odróżnieniu od t. wątrobowej, która jest naczyrriem odźlywczym. Związany jest Z tym intelesujący pod względem budowy układ naczyń w poszczególnych odcinkach krążenia wrot. nego wątroby. Zaczyna się ono bowiem siecią włosowatą przewodu pokarmowego i śledziony, ulega powtóInej kapilaryzacji w wątrobie i kończy się ostatecznie w żż.wątrobowych' Pod względem hemodynamicznym iest to wPlawdzie układ nie. korzystny, |ecz pozwala1ący komórkom wątroby wykonać iclr wielostronne bardzo złożone i niezbędne dla zycta organizmu czynności. Naczynia żylne w ogóle, a ż:yłykrąż'enla w4troby w szczególności, wykazują tendencję do twolzenia wielu odmian. Przedstawiony dalej układ należy Zatem traktować jako schemat, którego poznanie konieczne jest ze względów dydaktycznych. Nie 532

o

kr

NC

un

bie Stll (19

nlet

Pl.rlI

peg(

puią 3

]4cyc

1)

(20)

r

kowc Z. WT 7-

Jest nć

żyIne 7): (10), k z. ttzu

rzona ll

3t z ż,ołądk

- Ż,j

dz4 z je

kie,

oz.t.

ż. ś|ed

szereg i wszystk czne lest która bit odcinka nowa (13

,

:l

Lii,:il#iH:j;i?dnym

:t

odzwierciedleniem stosunków Spotykanych u wszystkich

łffi1".##*'j#jey;ł[?}h.,:#::x:il':ł:"J:T":: jgiil""]

l, :-

".-,?,;"|T1;.J1:;"ś:ff*i#r;::*,i6r:,:-. j1}]i',1.l11l1;%: .1'r:-

n

jłf

'-.li';titil.#h:,','* il:Ł#tl5ir1n{ff*l'p:}p':"łł..".' *ń*ili"'ą"l;;;;l#""ńil;'ili'".'ł,ii.*ńł"ff

it

;-i"Ji*fi :Jrn*ł

- żyla krezkowa doczaszkowa' ?) :' ' 'ńocbh!o.:.. -''. i.,;}j:Ę1i.,"|'}' ?,?:;;:ł:i:i",Ift .1i1L]",T*'1TilIT,

ł:ffi

okrężnicza ptawa|

o",łłł,^

7,'

:^*

colicą rlextrtl (27) zbierającakrew z okrężnicy wstę-

nni:1r',r#:Y::ł::i:;",,:,Li:,:::,ł,,:,iJ,x:#::.Ji.:l.i'jńJil.i:i;] '..,l,^?j]J:H".5:*ifl'j.",'# f"'j-jf lfr

jelita czczego (21) prowadzące krew z odpowiada-

"Tl**nljJ']ljjff tr'il'.:';|ffi ,,Ł3"'J#i#fś,;;#:""!i

^',iłl*6li"łl"i.;11t:"#:.iJd:i"g,"T.iT#":*

j#

ii?*#i;**'r+#ttl#tt*i$fi'Tr;ffi """i'g"' i;*;lxłn#ii:::#;:H':łunastnicy j"ffi i tizustki

"r"

.ui..y.r.

:il.r}"'.""':t5lŁ*ii?#"{ł:#;ł:;!:e:ru:t:!:*;!ił,

[*';$

*;ilĘł.'.:-Z:t,i;,;?;:::::ł!::::";::i:",,::x,,:]ł;}.ilłl,T:f"ll1-

i''Tti*ili*ł#ilł#ffi " i,,n,i] :Jll;"J il; m *ilĘj|li'r t*',* i,ii:"

r*:

l

l,*::: ml..

"

m

*

W 5

il'*T'j'

rcid

ro7

E J

lę./ i e n

r*J**ł'[#i*##;*ł533

ż' kre są pr' swym

środk

i

ż'. bI'

oPisie

tic&e. ż'. ż'oł

U!

żernyc wrono

Up

Najbar kowe, ż' '

ż'o|ąt

UK

ślepegc ż'. ż'ołą ga'ł.ęzi t

na lewi nręcrem

9 16

Ry

I

otwć

1

ż,, 8]

ż. o8on(

ż' zaslo]

2l - ż' odPil

23 z. dooi 27 ż,. Piszc,

wspÓlna Pal

Wszystkie

cztery wvmienione korzenie żyływrotnej, tj. ż. krezkowa doogonowa, ż' krezkowa doczajzkowa, ż. żołądkowo-dwi,'i".."i*" ,i jl są

przy ujściach w dośćsilne Zastawki żylne. Zy|a

swym przebiegu.

"l.j. śt"d'i""o;':1:}];?..iiili.li

U mięsożernych dopłvwem ż. krezkowej doczaszkowej jest także ż. oktężLnicza śr9{kol1a, ,. ,oii,, midict, która,uchodzi wspólny. p"i"i,i ż. okrężniczą prawą i ż. biodrowo-okręź:niczą. Do ż. śledzionowej ' i,p.o,." zii *|-ienionych w ogólnym oPisie uchodzą: ż,. żo|ądkowa |ewa, a. gastic'a iinistrrł,'i żż''trzlstkowe,7,a.

t'icae. U' psa ż. żołądkowa PIaWa W większości przypadków ż' zoląd (.owo-d w u ndstnic,/ei' |ecz uchodzi do z'

p(łncrea-

nie jest dopływem *rotn";.,n.ia, i"lni". cec h v uk|adu ż' wrotn€i są takie' ja|ie w1 mieniono u mięs..l .szczegciln.e . '' ',*'n' zetnych, Z wyiątkiem il'. il'ołqdkowej prawe;, kióra zachowuje się tak, jak przedstaWlono to W ogólnym opisie. U przeżuwaczy z' okrężnicza. środkowa jest dopływem ż. krezkowej doogonowej. Najbardziej zmienione jest zlewisko z. sledzionori,ej, ao tio."i..oloa' ą: ź.'ż.tfzustKowe: z.. zwaczowa Prawa/ zl. ntminlllis rlextrą, ż. czePcowa| O. feticuląris, otaz z. żolądkowa lewa'- Dopływem tej ostatniei jest ż. żołądkiwo-Ji".lo*u t"-". U Kon|a Z' okręZnicza środkowa za5h91^''uie-sie tak, jak u przeżuw aczy. iyły jelita Ślepego, podobnie jak tętrrice' są podwójne. Do ż. śńdzioio;e] uchodzi ponadto ż. żołądkowatrzewna lewa, a. gTstrica sinistrą zlisceralis, ktÓra przyjmuje część g:,::]'..:":"o"Ył"h. Pozostałe gaTęzie trzustkow"' p.J.u"i" lJz. żołądkowa ścienna |ewa, zJ. gllstricq' sinistra pąrietalis, uchodz4 bezpośrednio do z. wrotnej z pominięciem czterech podstawowych jej korzeni.

Ryc.259. Żyły prawej kończyny miednicznej konJa. Widok od strony PrzyśIodkowej

';

tII ;:)::i:*::li ll:itrli#" lf":*1;:K'J:,:;"il" -**ie;

spoienie niedniczne; rv - rzepka; b .' nr. napręźacz powięfi sfcrokiej' c m' k|awiecki; Cl m' czworoBłowy ucla; " 1 '.:T, Y'*-*"; - P."ywodficie]; g nl Półbloniasty, h - m' PółśĆięg,.t.ty; l . -' u."'.not.,; giowa Przyś|od :"',:':.,1,y1:. -"1"l!' boc?."y .' pl"".'"t.";y a*'i"";r.*| łal.o- i; -l-1Y"Tl1,łl'1:"j::i:?

'

j"-ffi

i*:I1'l

',1:qlnacz

j**##:*r i

^

łi'

*';:x":':ffifi ł.łĘ*:t.ł.:::l.:H rłi{r;#i; TT!.ili"i:ff $'j:,*.'-.'."":::m*lł'; ;"**:ru.x;ł :::n*l ł il i Tfi::'."].lJ:J]"li":'j, ;.f*:li::*zasz'kolya:2t1, l91s"łuz a..g...*"' z2 - ź. zstępująca ko]ana; i:ł;;$'

i-"ililiłIąT.::;rji;.ru:..".*łnl:'lli palcólv 3'l ź' przvŚrodkowa $spóIna

II;

pa]cowa PodeszwoiĄ,a

cJ5

j*.m::ffi

{l-.l:.i"j'*!*

UKŁAD cHŁoNNY . SYSTEMA LYMPHATICUM

z

lt

o

'i

Układ chlonny, zwany również limfatycznym, zbudowany jest z tkanki limfatycznej, stanowiącej podstawowy składrrik narządów chłonnych, oraz z naczyń chłonrrych, którymi przepływa chłonka. Na niezbyt precyzyjne, poięcie tkanki limfatycznei składają sie, połączone między sobą wypustkami, gwiaŹdziste komórki tkarrki łqcznej siateczkowatej oraz włókna retikulinowe o układzie sieciowym' Komórki tkanki siateczkowatej maj4 zdolności chłonne (zarówno fagocytozy, jak i pinocytozy) , a częśćZ nich wykazuje możIiwości przekształceń w inne elementy komórkowe. W okach opisanej sieci tkwią limfocyty, któIe Iównież moga podlegać transformacjom' Naczynia clrłorrne, podobnie jak w układzie krwionośnym, mają różne światło,co wpływa na zróżnicowarrą budową icl.r ścian. Caly System naczyń chłorrnych, na których c1rodze znajdują się narz4dy clrłonne, zwiąZany jest anatomicznic z częściq zyln4 krwiobiegu dużego, cl czym była już mowa (por. s' 418). Chłonka, lympha, podobt:.ie jak krew składa się z osocza i elementóW komórkowych' Osocze jest płynem ustlojowym o składzie zbliżonym do osocza krwi' Skład terr może ulegać zmianom w zależnościod okolicy ciała, z której clrłonka pochodzi, tak np' największq konccntrację białek wykazuje chłonka plynąca z wątroby, a nai mniejszą z okolic skóry' Chłonka w naczyniach chłonnych jelit obfituje w tłuszcze.Ich obecnośćnadaje białawe zabarwienie, co było podstawą do pierwotnego nazwania jej mleczem' cllylus, a naczyń, naczyniami mlecznymi, uasa chylifera. Elementami komórkowymi są limfocyty, które po uwolnieniu z tkanki limfatycznej narządów chłorrnych dostały się do przepływającej przez nie chłonki. Znaczerrie układu chłonrrego jest wielostlonne i niezmiernie istotne dla organizr]:Lu. oprócz' czyttttości krwiotwóIczej, jaką jest rozmnażanie limfocytów, odgrywa on także poważną rolę w gospodarce płynami ustro'o\Ą,'ymi oraz w resorpcji białek i tłuszczów. Dzięki właściwościomkomórek tkanki limfatycznej układ chłonny bierze Lldzi.lł w procesac|r obronnvch organizmu'

d

ti

tle

wi zy ,-J-

F'l

rzą

ZO

wę2

un

chło

chło brzu

trzne

lę<1ź

wym równ ultes1

-l

pośre

mmr I Pr,

wyml

wategr o zmr€ poCZąt

dujące 536

NACZYNIA cHŁoNNE Naczynia chłonne, zlasa lymphatica, rozpoczynają się ślepozakończonymi, palczasto rozgałęzionymi nacz1ttiami włosowatymi. Ściany naczyń'włosowatych mają budowę zbliżoną do kapilarów krwionośnych. Róz"ią oJ"Jcn uratiem jednoliĘ .oraz,|tcznyrni i"J.-J blony zewnętrznej, większą średnicą światła 'ię p,ze-ęzenla.i i rozsze. rzeniami, szczegó|nie widocznymi na końcach ,u
"

i

Wszystkie naczylia chłonne, z wiątkiem naczyń włosowatych, Są zaopatrzone s1 zw1\te podwójne' chociaż"w naczynlacń o mniejszym x^i'^.T$ ue mogą występować '-:''.:-Ę również w postaci pojed}n czych fałóów śródbłonia.-W swlebudowie większych zastawek opisy"warro ońu*ość#tou".' co wska. -ięi-owych, ,ryi]9!{ na ich akĘ.wny udzii| w przepływie chłonki. Wśród naczyń chłonnych' oorócz n aczyń włosowatych' zgodnie z kierunkiem przepływu chłonki, wyróżniarny: rra:Zyn? welvnątrznarządo we/ nacz'rn7a zewnątrznarządowe, pnie chłonne i priewody chłorrne. _ N,aczynia wewnątrznarządowe, zgodnie ze swą nazwą, położeniem związane są Są zwykle ciłsze i tworzą liczne zespolenia'. -ięj'y ' "!"j':.:T.:"j11dem.

-,;ul)"ff .-

l#,ff ::iri:f

-uą :":j'.'1"":i"ffi...Tł::::iuchodządoregionalnych

Pnie chłonne, łnr nci lymphatici, u iasadzie występują w liczbie sześciu'chociaż

u niektórych gatunków zwterząt.opisyvvano ich więcej. Parzyste chłonne tchawicze , trunci trącheqlei, nazyvane też' szy1,łyi, ti',,n"i

są zwykle pnie i pnie 1,g,Iates, chłonne lędźwiowe, trunci lumbales. oó oiepu.zystyiń;JJ; chłonne jamy P." brzusznej. Pnie chłorure tchawicze prawy i|ewy, biegną wzdłwż tchawicy i uchodzą, n'o prawej stronie, ło żs,ligo 1z. szsina zewnęI"1j,T'::1Łzp1|tow, EZna, z' ramlenno-glowowa), a po lę:vej stronie do przewodi piersiówego. PnL Ędźwiowe, prawy i lewy' biegna. wzdłuźuo.ty u.".."i,.q |oJ oa"iol.l". |ędźwio. łyn kręgosłupa i uchodzą do zbiomika chłonźi.Do zbioirłka chłonki otwiórają się chłonrry jamy ciała, truncus celiacus, i pień chłonny jet yy"'.:ż 7!ow, truflcus Ęj"1 intesLinalis, które zbierają chłonkę z narządów jamy trzusznei. Przewody chłonne, ductus ly.mphatici,.sąkoricówymi nacźyniami chłonnymi, za ,pśrednictwem których większośćcirłonki doprowadzó"u p"iio ..uua,, zyLnógo. ś| nimi przewid piersiowy i przewód chłonny prawy. Przewód. piersiowy, iłuctus thorącicu", ,o,po"źynu się pod odcinkiem lędźwiom kręgosłupa, bliżej lub dalej odnóg przepor5,, w postacie.wydłużonego, ampułkoatego rozs-clzenia, noszącego nazwę zbiomika tn|eczu, ciźtema cltltl. ńorniu polozóny iest ponad i lekko na praw o ń aorty urzusznei. Za .T:y1*:'"^Y:":t przewęż.e.i. t"i. jui..i-l,l ::::Ł""*' r:::lo1"uo *''*.'.uw.ażać slę nalbaldzre] przednio. Przewód piersiowy przebiega Jalej ku przodor-,ii

.ń-"

j.ł-

układając się ponad aortą. Po Przejścitl IoZwolu aortowego w PIzeponic biegnie między aort4 a żyłąnieparzystą. W śródpiersiu przedsercowym oPLrSZcZa się i wpada najczęściej do ż' głównej doczaszkowcj w pobliżu ujściado niej ż. szyjne1 Zewnętrznei lcwej. Sposób zakończenia przewodu piersiowego może być rózny . Poza stosunkami o}risanymi wyżej i takimi, w któryclr uchcldzi on do ż' szyinej Zewnętrznej, opisywano przypadki, gdzie końcowy odcinek przewodu piersiowego dzielił się na kilka wtórrryclr przewodów, kończących się zarówno w ż. szyinei ZeWnętrznej, jak i w ż. głównej doczaszkowej. Niezależnie od formy' jakq plzybier.a ujście, pojedynczy lub wielodziclny odcinek końcowy pizewodu piersiowego ulega rozszerzeniu, w którym są Zastawki otwierające się do światłazyły. Przewód piersiowy zbiera chłonkę niemaJ z całcgo oltianrzmu. Przewód chłonny prawy, rLuctus lytnphaticus dełter, jeś)twystępuje, zbiera chłonkę z prawcj połowy głowy, szyi i z kończyt.ty piersiowej prawej. W przypadku jego braku, ctl z reguły na miejsce u kozy, często u kota, świni i clwcy, a u innych intere Suiących na5 gattrnków sporadycznie, jego rolę może przejąć pieri chłonIry tchirwiczy Prawy. U mięsożernych pnie tchawicze są naczyniami dośćdużymi. U psa pień tchawiczy prawy uchodzi do ż. ramierrno-głclwowej lub do ż' szyjnej zewnętrznej, lewy zaśdo przewodu piersiowego' Podział wtórny końcoWego odcinka pnia tchawiczego jest zjawiskiem dośćczęStym. Powstałe tą dlogą odgałęzierria końcowe mclgą przybierać różny kierunek i tworzyć liczne zespolenia z naczyn)am.l odprowadzającymi sąsiednich węzłów chłonnych. Sq zwykle dwa pnie lędŹwiowe, chociaż może być ich więce1. Utworzonc są z naczyń o
odprowadzające węzłów chłonnych ośrodków chłonnych krezkowych. Pień jamy ciała, utworzony z naczyń odprowadzającyclr węzłów chłonnych Wątrobowych i śle. dziclnowyclr, łączy się z prriem jelitowym' tWorząc pień trzewny kończ4cy się z kolei w zbiorrriku chłonki. U świniprrie tchawicze biegną obok t. szyjnci wspólnej l ż'. szy1ne1wewnętrznej, zbierając clrłonkę z węzłów chłonnych ośrodka chłonnego szyjnego głębokiego, a niekiedy również powierzchownego. Pnie lędźwiowe są podwójne lub potrójne. Pień lędŹwiowy prawy może ulegać podziałowi na leżqce ponad i pod aortę częścibrzuszną i grzbietową' Pień lędŹwiowy lewy W pewnym mieiscll €iwałtownie się IoZszerza, przechodzqc bez wyraźnej granicy w zbiornik chłorrki. opisano u swini szereg pni chłorrnych związanych z krążeniem clrłonki w jamie brzusznej (ryc' 270). Są to: i) pień ielita czcze9o, truncus jejunalis (YI), utworzony przez naczynia odprowadzaj4. c jedn.'imierulych węz|or,t '

d: 11l

dz

wc cial aoI]

stro no-t

czy

I

clogr I moZę

nętrZ z. głó s1ę

Pi z

Clała I

braku r żołą niez pi pier

tyłclwi

slę na s

chłonki t piełu piersiov chlonny stanowi

Uko

przytocz

1ędźwr.o\,

odprowa chłonnyc przew uchodząc Występq€ od przew( po lewej s1 przedsercc Przewó

dzające wę

t

',"i].ffi;'ił#ft 1i?;!;:ł," 3)

colicus (YI), utwolzony

Przez naczyniaoclprowapień je|itowy, truncis intestinąlis(IL),utworzonyzpołączeniadwóchpoprzed.

. nro.wymienionych'

ll

o t-

*T#jł"rff :TJxi?#:ł#^i::::ł",.f ],,Ł:xTle.i:i1;TillT:ł,ii:J:il:.

ą l-

.'"'i,'!Tl;",:ffiJ;

o

:.".H#':fff

L.

o !-

Y

truncus aisceralis (III)' iest wynikiem poł4czenia się pnia jamy

liJ,:ił#Ę{Ę,.jfi;,*H, j##iltł,f fu Tlł*j

ffi###T:H'iJill;';;:"-fi :',#':i[LTil'::ii";':;T3l,"ii:illff#i;

v

o

}ił*il|łffiĘ#}:;ffl*i'#["Jił;':f ft i:'#:'# .

r .1

)

ryffi ffi

Pień wątrobowy ,

tiu,,,"

i

;*:Ę*ffi ;ił)l:i*,1'il[iińTi ;i?i15;i#*!iiiffi *;.,*,9tilil:':iJJtxl"l:?;)::*ffi

#il-*{lĘĘłil'''n'ł},ł.#l..,*u'r:jn:r:i[*;i: ,iTll:j.JffJillilT:{1ł'!i$i'U.ii.?il,J.i,""Ę*i:#J

;lilff ;l,iłł]"Ł.'".ill*?*[*J;Jil:^d'.::?

".-:ff 1"'*:

Til#iJ#..ili'"';J

r#1ffi'ffi ";::$..;Ii|,{i,i,1ł':ł+;u:łŁilj;,':lń:'';l"::

|óIT'.TJ[!ł,,,łł':|j::,",.:|.::*'.;li"11;;;:J;::iliiJi:';;..; ;;,,".:":s:,[:l"ł';..,,"i,iJ#{$':':.'#:lłTr"''!;.$lili#$'ffi ff

WyŚtęp

u

je przew Ód

r;ffi ,.,i,:':fi ff

p ie rs io w

v.

*" ń r- ii Ę1.?l.'#:.i;ł;1lj|[.x.,l;'.."' ru;I;'"""Śl*'o.'ewodemirawym*..a;ii:*:u|T*;T

*:ru*.ili,H":::1..ff n*::1l,"lr,m*",;i:TTT"[ffi

j "

:f

'

il

NARZĄDY cHŁoNNE Najmniejsze skupiska tkarrki chłonnej usvtuowane przeważnie w błonach śluzowych narzadów najbardziej narażonych na kontakt z ,,czynnikami zakażnymt,, to grudki chłonne, ll1mphotloclttli s. noduli lllnphatici. Nie mają one światła,a budowa ich nie wykazuje wyraźnvch struktur odgraniczających tkankę chłonną od otoczenia. Bar dziej zorganizowane to migdałki położonew znanych już zachyłkaclr bądŹ kryptach. o budowie i rozmieszczeniu wymienionych wyżej elernentów układu chłonnego była jtIż mowa w rozdziałach dotyczących trzewi (splanclrnologia). Narządami chłorrnymi w pełnym tego słowa znaczeniu są struktury znacznie większe, zaopatrzone W łącznotkankowe torebki, posiadaiące system przestrzeni bąd.ż' przewodów o ograniczonym świetle,przez które przepływa chłonka. Są nimi węzły chłonne, lnn. s. nodi lymplutici, grasica thymus i ś|edziona _ Iien.

GRUDK| cHŁoNNE sAMoTNE I sKUP|oNE' LYMPHoNoDUL| SOLITARII ET AGGREGATI Grudki chłonne samotne i skupione, nazywane również płytkami chłonnymi, wykazują wśród narządów chłonnych budowę najbardziej prymitywną' Pier\Ą/sze stanowią skupiska tkanki chłonnej, od wielkości główki szpilki do wielkościziarna grochu, rozsiane w błonie śluzowej trzeWi. Dltlgie tworzą jak gclyby nagromadzenia grudek chłonnych, otoczone cienką ,,torebką,, z włókien lącznotkankowych i umiejscowione przede wszystkim w odcinku krętniczo-oklętniczym przewodu pokarmowego. Płytki clrłonne, nazywane również płytkami Peyera, różnią się bardzo rozmiarami, zarólt'no między przedstawicielami różnych gatunków, jak i osobniczo. Swegcl rodzaju modyfikacja płytek chłonnyclr są migdałki, tonsillae, po|oż,one w podśluzówce korzerria jezyka, żagielka podniebiennego i okolicy gardła. Równieź i tutaj, podobnie jak w przypadkrr płytek, grudki clrłonne ułożone są w jednej warstwie, ale płytki ulegaj4 silnemu pofałdowaniu (ryc. f4'27). o builowie i klasyfikac1i

migdałków była już mowa w rozdziałach dotyczących początkowyclr odcinków układu trawiennego. We wszystkich wymienionych tu narządach chłonnych stwierdzono obecność jedynie r-Laczyń odprowadzających, co świadczy o ich obwodowym położeniu.

ina

wych gła

chłonki. l yednakow (12), nator

wĘzŁY cHŁoNNE' LYMPHoNoDl Węzły chłonne mają budowę bardziej skomplikowaną' Leżą na drodze

chłonki,

a Więc Zaopatrzone są zarówno w naczynia chłonne doprowad,zaiące, aasa lymphntica afferentia, oraz naczynia chłonne odprowadzaj4ce, r)asa lymphątic& efferc tia'

Węzeł chłonny, lymphonodus (ryc. f60), zbliżony jest kształtem do ziarna fasoli. Jego wielkośćmoże wahać się od kilku milimetrów do kilkudziesięciu centymetróW. Otoczony jest torebką łącznotkankową (5), od której do wnętrza narządu wnikają łącznotkankowe beleczki (10), będące rusztowaniem d]a tkanki siateczkowatej' ZarÓwno w torebce, jak i na terenie beleczek' stwierdzono obecnośćwlókien mięśnio 540

węzła w z korowej, r Wokół

stateczkow

obwodzie, (8)' do któr

korowych

r

połąCzerrie j ki rclzerme t w swr'etle k,

plądu chłon

-

Ryc. 260. schemat budo\'/'7y l^/ęzła chłonnego

naczynia doprov''adzające' 2 odPlowadzając€ z zasŁawka.i} shzałki Pokazują kierunek ^aczwia Plzepł}.lvu chłonłi;3 - kora' 4 wnęka' 5 - torebka' 6 - Pasma rdzerure,7 - zatoki rdzerurc;8 - zatoki korowe' 9 - beleczki rdzenne będąc€ Przedluż€niem beleczek korowych; 10 - beleczki korovr'e odchodzące od torebki i dzielące korę na komory' 11 _ nacz}'nia chłonne w zbitej tkance wnęki; 12 - grudki chIonne 1

Wych gładkich, co przemawiałoby za ich aktywnym udziałem w przeplo\,^r'adzaniu chłonki. W okach sieci mieszczą się różlne fortny limfocytów, którycń ułożenienie jest

jednakowe na terenie całego węzła. obwodowo układ limfocytów jest grudkowaĘ (12), natomiast centralnie tworzy szereg pasm rdzennych (6) łącżących się we wnętrzu węzla w zgrubiałą sieć. Dało to podstawę do

wyróżnienia w węŹie chłonnym cięści i rdzennej, medulla (3,6). . Wokół obwodowych grudek i rdzennych pasm znajdują sie wolrre obszary tkanki siateczkowaĘ noszące nazwę zatok chłonnych, sinus lyłnp1ą1i6ls (7). Położone na obwodzie' oddzielające rrlląż'sz od torebki węzła, to zatoki korowe, sinus cońicales (8), do których-wpadają, przebija1ące torebkę, nacz1mia doprowadzające (1). od zatok korowych w głąb węzła odchodzą zatoki rdzennó, sinus meilullarcs, mające z kolei Połą.Zenie z naczyniem lub naczyniami odprowadzającymi (2). Zatoki korowe i Zatoh rdzerme.tworzą zatem koryto dla przepły-wu chłonki przez węzeł. Zarówno zmiany świetlekoryta, iak i skomplikowany, kręĘ jego przebieg Powodu'ą spowolrrienie trdu chłonki, sprzy1aj4ce procesom filtraclnym i migracji limfocytów do zatok.

korowej, cortex,

541

U niektórych ssaków, np. u świniczy słonia, przepływ chIonki przez węzeł ma kierunek odwrcltny. Naczynia lub naczynie doprowadzające wchodzi przez wnękę wędta (4), natomiast liczne naczynia odprowadzające odchodzą obwodowo od Zatok korowych' Budowa wewnętrzna węzłów chłonnych u tych gatunków zwierząt PIZedStawia się także inaczej' Grudkowaty układ limfocytów spotkamy w części rdzennej, a pasmowaty w częścikorowej węzła. Skupiska grudek chłonrrych w części korowej węzła chłonnego wykazują ułożone centralnie jaśniejsze pola, nazywane ośrodkami reakc;.i. ośrodków tych brak jest w węzłach clrłorurych zwie|Ząt urodzonych i clrowanyclr w warunkach sterylrrych (tzw' germ-free animals), natomiast rr zwierząt zakazonych lub szczepionych czyrrnie liczba ośrodków reakcji znaczrrie wzrasta. Stanowią one Zatem mólfológiczne odzlt iercied lenie .'tanu odpornnjęiowe8o orgJni/mu. Węzły chłorrnc WystęPujące w tych samych miejscach u różnych gatunków' zbierające chłonkę z podobnych okolic ciała, otrzymały nazwę ośrodka chłonnego, lympllocentntm. Wyróżniamy naStępujące ośrodkichłonrre: Głowa: ośrodekchłonny przyuszniczy, ośrodekchłonny żuchwowy, ośrodek chłonny zagardłowy' Szyja: ośrodekchłonny szyjny powierzchowny, ośrodekchłonny szyiny głęboki' Kończyna piersiowa: ośrodekchłonny pachowy,

Klatka piersiowa: ośrodekchłonny piersiowy dogrzbietowy, ośrodekchłonny piersiowy dobrzuszny, ośrodek chłonny śródpiersiowy, ośrodekchłonny oskrzelowy. Brzuch i kończyna miedniczna: ośrodekchłonny lędźwiowy, ośrodekchłonny biod rowo-k rzyżowy ośrodekchłonny pachwinowo-udowy lub ośrodekchłonny pachwinowy powierzchowny, ośrodekchłonny kulszowy, ośrodekchłonny trzewny, ośrodek chłonny krezkowy doczaszkowy, ośrodekchłonny krezkowy doogonowy, ośrodek chłonny biodrowo.udowy lub ośrodekchłonny pachwinowy głęboki, ośrodekchłonny podkolanowy Prócz węzłów chłorrnych wystęPują również u gryzoni i niektóryclr przezuwaczy narządy, których budolł'a wykazuje PodobieńStwa do grudek chłonnych, a także śledziony. Są to tzw. nodi hem es rózni4ce się barwą i brakiem rraczyń chłonnych do.

I

n

II s\ m

lu 8r

CZI

ski

zbl

ny(

*: nycl

ZafĆ

chlo

zw)ę

proc

wPc

clza n

żywc

oś

zbi

clo Ież Kl.

Wę,

Up

chłorrrrt

Pl.Zez

\

chłonnr drobnyr wzdłuż tkankę 6 w tyle ( z tych !Ą kowych; występuj

i odprowadzających. W literaturze ang|o1ęzycznĄ naz}'wane są one lymphoid lub sple-

oprócz łącznotkankowei torebki miąższ, w którym u owcy i rdzenia. Między torebką a korą znajdują się swego rodzaju zatoka korowa szeroka u owcy w4ska u kozy. Zatoka ta oddaje promieniste zachyłki do miąższu składającego się z utkanej bardziej ściśle(u owcy) lub luŹniej (u kozy) tkanki siateczkowaĘ. W sąsiedztwie mieisca odpowiadającego wnęce, hilus, węzła skupiają się żyłkizbiorcze, do których zbieraie sie włośniczki grudki. Krew doprowadzana ptzez ga}ęzie od przebiegających w sąsiedztwie tętniczek przepływa przez. rr.iązsz, dzięki czemu wypełr-riaja go liczne erytrocyty i inrre składniki krwi, cZęśćZ w Stanie rozpadu. Uwalrriająca się hemoglobina nadaie ^ich lub brunatne. grudce zabarwienia czerwone Cąmnościowo nodi hemales pełrrią funkcje filtracfną i magaz}.nu'ącą dla krwi' co zblia je do śledziony,a stwierdzone w nich procesy rozmnażania krwinek czerwo. nych i białych zbliż'ają ,,grudki czerwone', do szpiku kostnego i tkanki limfatycznej. obecność nodi hemąles stwierdzano najczęściej w okolicy głowy szyi, karku, w sąsiedztwie dużych naczyń krwionośnych jam ciała i skupisk węzłów chłonnych. Dla lekarzy weterynarii znajomość położenia poszczególnych ośrodków chłon' nych oraz obszartt, z jakiego spływa do nich chłonka, ma podstawowe znacznie, zarówno w diagnostyce, jak i przy badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa. Stan węzłów chłonnych położonych powierzchownie i dostępnych dla badania palpacyinego na zwierzęciu żywym stanowi wskazówkę co do lokalizacji i charakteru toczącego się

noid haemąl nodes.Posiada'ą

można wyróżnić odpowiedniki kory

procesu chorobowe1o oraz ewentualrrych dróg jego rozplzestrzeniania' Zmtany w położonych głęboko węzłach chłonnych tuszy czy też określonegonarządu, stwier.

lub ograniczaią WaltośćSPo-

dzane podczas badania poubojowego, dyskwalifikują ż1vczą tego Sulowca.

WĘzŁY cHŁoNNE GŁoWY

I

szY|

ośrodekchłonny ptzyluszniczy, Iymphocentrum patotideum, poł.oż:,ony iest tylno-bocznie od stawu żuchwowego i składa się z jednego lub kilku węzłów chłonnych zbierających chłonkę ze struktur położonych na głowie powierzchownie. Należą do Ńch skóra i tkanka podskórna przednio-górnej części głowy' większośćmięśni leżących powierzchownie z mięśniami oka i ucha włącznie oraz częśćkościczaszki. Naczynia odprowadzające tych węzłów skierowane są przede wszystkim do węzłów chłonnych zagardłowych.

d

U psa ośrodek ten (ryc. 261) składa się zwykle z jednego wydłużonego węzła

ornego przyuszniczego (1)' którego częśćprzednia sięga m. zwacza i przykryta iest

przez m'

skómy twarzy. Częśćtylrrą przykrywa ślinianka przylszna' U kota węzły

w dwóch zgrupowaniach. Szereg r węzłów układa się wzdłttżlz' skroniowej powierzchownei, a pozostałe

thlonne przyuszni cze, lnn' parotidei, występuja

mkę

ż. usznej doogonowej. Pierwsze są dlobne (0'1_0,8 cm) i otoczone przez gruczołową przylsznicy, Drugie znacznie większe (około 3 cm) układają się

Ęle od gruczołu i są zwykle okryte obfitą tkanką tłuszczową. odpłytv chłonki w kierunku węzłów chłonnych zagardłowych przyśrodu psa także do węzłów chłonnych zagardłowych bocznych, jeślitakie

tych węzłów odby.wa się

543

U

uklac odpr(

Or

żu ok

Ittt atc(

ny(

zbi

żu<

ny(

zęb

Un

tld k4te

-tw at7,(

Wane

lĄ

wego p

Ryc. 261. Powicrzchowne węzły i nacfynia chlonne psa

' zwieracz Pos.ier7chowny \z)| d nl IJmten|ro g m. naramienny' częśćłoPatkolva; gr-',l*y'," -. ł"p".r.ot,o poprzcczny; f m. cft,oroboczny l.lmlenn.l g1usJdluqa;I i.g'r Bbwa boczna, k ' m' Skórnv ''m. trójgłolĄ'y,51..lr'r h j"g.'.'*st u*i.''a' f ńrlowii; l - m, pośladkowy Powierzcho$'ny, m m dl tlg1'lwv Uda; n m' Polsciętnisty l wę'ct cirlo.ny Pr7-Yrlszniczy' 2'węzly chłonnc źuchwowe, 3 wę'y.chłońne sz}'jne polvieŹchowne; wefła chtonnego PachotĄeto lub t'ęzła .t lvęzei chknny p".tln*y; s "aczyni" cirło""e doPro\,'adfające j naczlnia chlomc doprowadzające węzlów chbnnych 6 jcśli \Ą,ystcPuje' .l.r."""g., p*l.."ld. ao.1ait.o*'cgo, bioa.owvOi p.zvSro.lt
a

nr' jarzmo$,}'; b

- m. żwacz' c - m' sZcrokj sfyi; c,'

(cZęśćs,yjna),

U świniwystępuje od C]\Ą,tl clo ośmiuściśledo siebie przylegaj4cych węZłóW przyklyte chłorrnych p."y.'"i.li."y.ll (ryc.262 1), które są całkowicie lub częściowo w kierunku odchodzą węzłów. ódprolt'adzaj-ace..tyc1r p.""" .węzłówtlir'ń,-,ię. Naczynia

clrłonnych zagardłowych bocznych (2), a czasami również do powielzchow' nych , węzłów chłonnych szyi (4, 5). U p,,"ż't:L-uc,y -ę"ły .t-'ło'..''e przyuszn\cze (ryc. 263_1) układaja sie na m' źwa-

czu w pobliżu jego tylnej krawędzi i częściowo są przyłryte przez Pfzyuszn\cę, U Ly.1ła'tworzą i,ń *yat..zo"" skupiska długościod 6 do 9 cm, niekiedy podzielone WęZlów na jwa lub trzy sarnojzielne węzły..Ich naczynia odplowadzajace ZC1ąźają do (2). bocznych chłonnvch zagardłowych

q

- m. PośL].]

] - ll'ęZly l dkowy; .l - w1

podbnxlrony;

(ryc.264.1), w liczbie od dwu do ośmiu' ałusosci od 2 do 6 cm. Naczynia

"-y.#u#rjil":l';ffJ;?*'-cze odprowadzające zachowuią ;' J;ff'.,1''J.i^"'linjsf

j:ffi T:ł"E:X;^w:ł:;:ł3{:#:,!ł,?,:,::,.-,,jestwpobl! '.*,frl okeślająbardzie;. precyzf nie

lnn.mąndibuląrei,'-u''u.;,Tl'ffi

il*:*J#;i-#r#:ł!##i!'

ff :ij.ru.:.:'ft :l:;'#ffi j:ś:?,r#:,ł",I:"#fi[*.xlF.:lj; z powierzchownych i głębokich 1b1:*h :hlq*q 'o"[*'.i"t"z."ych w pobliżu

Tffi

,

ii$Y#ł#rii,lji j}ll..x"T:l-":;l'liłw:';.#fł',więiszośćpołożop.ilj;d;;; N."'yń ;;;;ł;d;;il;a;.?7"'.i1lil#xłi]: "ęuo-' ię"ńl i..TiTi1Tl't.T&'.J.*fH"

". -twalzowej,

:"chwowe

(ryc. 261'_f) położone s4 Ę'no-bocznie

po! ipo..ua Ją, .;#:3i:;;-Y5'T-:il1i?a,":..:zd|uż'-ż''

językowi

;ffi ffi 1?ff ff ł*i'*".il*';ijffi :Tiffi J"ł'/"lfr lt#'-"?"fr{I ff

Ryc. 262. Powierzchowne węzły i nacz;tlia chłonne świnr

a - m. clzwi8acz nosowo_wargow):

b _ m. d,,wigac? wargi gomei; c _ m. .iwacz: d m. mostkowo-gnykowy; o-8nyKowy; r-m. m. mostkowo-slowowv, mostkowo-glowowy; fr -r^,..^...... - 'n' ramie.uro-elowoń. m. Ćzworoboczny; h - m' nalamienny; m' i.ó;gtn*y "Fgo słń" afugj dobrzuszny' m- m. zębaty dogizbie'i*;u; y wydechowy; ,*y wydechowv; n - m m' Śkrftskośny zewn9trznv'!::l1",: ':baty

, .""'.*;^1;".:'. -..'--r.--^ i ii";';;';"::;:"-y;8 ;::ś]::""1'-""-,..r.-.'' . ; P';;;;;;ó.1'][ -l*j]ifHm:*:*::::ł.r-.:=:I':11]'"j]l||"]l" m.Półścięgnisty 1-węzłychłonneprzyus."t."'i--e'"i.l.ł."",1J1Ę;;#d;Jó;;;;;Jff;fi:d;j'"1'il-ffy.. ł o""'"o]...'*o.JĘro*'.":fi$:;iT:-''':f; ojń;"..*y' s.*iav.r.iJ.."i)'i'#po-'","*o*." s.oa Iij;;':*""|l.]::::l:|_".:]::T.-"y i dobżuszne' 6. węzeł c.'łó..y z".r'*o*v; ] z **i;'il-'-y węzly chłonne

#Hij

krzyż,owe lwęzel cilorrny

545

'';i;il;i:1ff;1']x'TJT'* k"t;;, ió'-;;;;i?io,.y po.itoruno*y

u

sć

(rl

de

od

ral

dz

, I

sk( zaE

Ryc. 263. Powierzchowne węzły i naczynia chłonne bydla

. m' dŹwisacz nosot'o war8owy'

b - m. dźwi8acu warj]i góIn€j i m' kłowy; c ' m. licowy; d m' Frzmowy' m. przyuszniczo malżowjnowy; 8 m' nrostkowo.słowos'y; h częśćobojczykown sutkowa m' Iamienno g]ou'owego; i m' obojczykowo 8łowowy, k nr' czworoboczny; ] m' bój;łowy ranri€nia' m . m. najs,crszy $fbietu' n - m. zębaty dobr'zusfny; o fębaty do8rzbietowY wydechowy; p m, skośny wewnętrfny brzr'cha, q n1' skośny fewnętrzńy brzucha; r nt' Picrsiowy gtęboki; s - m. pośladkorvy średni; t nl' napręzacf powięfi szerokic'j; u m' Poś1adkowo.d$'u8łotvy; v m' Półścięgnisiy 1 węz-eł ch]onny przyuszniczy; 2 lvęuel chłonly fasardłowy bocżny; 3 węzel chłonny żuchlvol'y' 'ł wqfeł chŁ ny szyjny PowierzcholĄ/ny; 5 . węzel chłonny pachowy Piemszego żebra' 6. węzeł chbnny pachowy Właściwy;7. węzeł chłomy podbiodrowy; 8 węzel chlomy Poś]adkowy; 9 !t'ęfeł chłonny PodkolanotĄ'y 8łęboki

c

a

m' zwacz;

f

wego z z. językowo-twarzową. Dlugie, jako węzeł chłonny żuchwowy boczny,Iei'y Przednio od połąCzenia Się ż. ięZykowo-twarzowej z Z. szczękową. Równieź u kota stwieldzono nieliczne bardzo drobne węZły chłonne Położone do tylu od P|ze]ściaż. sfczękowej z :z'. szyjną Zewnętlzną' Można je uwazać za odpowiedniki węzłów chłonnych żuchwowych dodatkowych występujących u świni. Naczynia odplowadzające omawianych węzłów u psa kieruja się do węzłów zagardłowych bocznych i przyśrodkowych, a u kota jedynie do bocznych. U świniwęzły chłolne żuchwowe (ryc. f6f 6) leżą na bocznej powierzchni m' mostkowo'gnykowego (d) w pobliżu jego PrzyczePu bllzszego' Przykryte z boku PIZez m. SkóIny twarzy i śliniankę pfzyL|szną tworzą wydłużone skupisko długości 3 do 4 cm, składajace się z jednego lub dwu węzłów' Naczynia odprowadzające ikierowane są do węzłów chłonnych szyjnych powierzchowrrych (5, 4) dobrzusznych i dogrzbietowyclr. U omawianego gatunku Prócz wymienionych węzlów chłonnych wystęPują takż.e węzły żuchwowe doc1atkowe (ryc. 266.5) Położone do przodu od miejsca Podziału ż'. szyjnej Zewnętlznej' Przykryte całkowicie przez śliniinkęprzy. 546

a_m.kl szyi; k

4

-

]

-

m

węze]

węzet clrl

swe naczynia odProwadzaiące

podobnie v/ymienione węzły, a cza!*:'1 oo :11ą *T11o*}"" yę1|1 chlonne8o- szine8o Powierzchowne8o środkowego. 'ak u^|lo:i na ośrodekchłorLny żuchwowy składaja się węzły chłonne żuchwowe

, ZbJ_J) olaz występuiący, n.ie zawsze, (ryc węzeł chłonny skrzydłowy. Pierwsze ukła.]ę.'ę:"ł -. mostkowo.8lowowym a ślinianką źuchwową. Występuią w ]iczbie :i1.ą od ]eclne8o do trzech z każl'dej strony' owalnego kształtu i dłu8ościod 3 do 4 cm. ZbieĘ4 one chłonkę Z telenu śIuzawicy, policzków, częś"ci jamy nosowe], części 'warB, ięzy|a i z gruczo|ów łinowych, ponujto skóry i tkan]
'" węziów chłońych do

występuje, leży na bócz-

Ryc. 264. Pourielzchowne węzly i naczynia chłorrne konia

a-m'kłowy;b m' dń^'igacz .maDowinowy; f. m. skómy szyi;

d

nosowo-wargowy; c - m' skórny twarzyj m' żwacz) e- m' Przyuszn1czo. m. ramieruro głowowy; a.t*"*"v l m' Płatowaty "z'ny; - ml -'m. Piersjow} Powierzchownyi m''ęu# skórny łoPatki i ramlena; skómy :1:1"1..:ily; *1." p ' m' dLruglowy uda: m' Póli. ietnisl) l:'l"p..'"" Powię7i s/eroliei: wę7el .hlonnvżuówou\|]-tęzły.hńnnes,,inepÓwier,,Chownej ł.węzeł chłonny Pachowy wlaściwy' *ę""ł .t'łońy tot.io."y; 6"1;':-1:i^:T:T::l,]|::?i<]'v'2: d onne podkolanowe głębokie

fl]'j".: i

g

h i' m

5

q

n

-';i.h;;;;.P"#;i#;:il;;

nej powierzchni m. skrzydłowego bocznego, otoczony tkanką tluszczową

$yc.267

1).

Ten węzeł zbiera chłorrkę z części podniebienia twardego i odprowadzaiące uchodzą do 1t'ęzłów chłonnych żuchwowych. U owcy węzły ośrodka chłonrrego żuchwowego w ogólnych zarysach położone są podobnie lak u ńydła. lch naczynia odprowadzające dochodzą do węzłów chlorurych )agardłowych przyśrodkowych' IJ kozy z reguły brak węzła skrzydłowego' U konia węzły chłolne żuchwowe układaja sie w sąsiedztwie Wcięcia naczyń twarzowych od strony iej rozworu (ryc.264 2). Tworzą skupisko bardzo licznych, drobnycń węzlciw, diirgościądochodzące do ki]kunastu centymetrów. Dwustronne węzly'łączą się ze sobą donoso-o tworząc Struktulę zbliżoną do litery V (t. I ryc. 197)' Ni.'y"io odprowaclzajace tych węzłów zdąza1ą do węzłów szyjnych głętokich doczaszkowych (ryc. 268_5), a czasami również do węzłów clrłonnych zagardłowych przyśrodkowych. ośrodekchłonny zagatdłowy,lymplrccentrum retroph{aą|n8ew1l, położony głębiej w odróżnieniu od dwóch poprzednio opisanyclr, jest lr'skutek tego trudniej wyczuwalny lub wręcz niedosiępny przy bezpośrednim obmacywaniu przez skdlę' Wchódzące w jego skład węzły chłonrre układają sie w okolicy gardła, tworząc w zasadzie zespoły noszące nazwy węzłów chłonnych zagardłowych przyśrodkowych, lnn. retiopttaryngei tnediłIes, oraz węzłów chłonnych zagardłowych bocz. nych,lnn. rctrophatyngei ląterąles.Ich naczynia doprowadzające zbierają chłonkę zó skóry okolicy przl'yisznicy, Z szefe1u mięśnigłowy (np. w m. żwacza, m' dwubrzrrściowego, mm. skrzydłowych), z większościmięśniszyi oraz z tylnej części jamy rrosor,iej, zatok przynosowvch, zębów łuku górnego, języka, podniebienia' irtani, gardła, ślinianók i, opisanych poprzednio, ośrodków chłorurych. Naczynia odprowadzające u różnych gatunkóW zwie|Ząt przebiegają rc!żnie' dziąseł. Jego naczynia

U mięsożernych węzły chłonne zagardłorł'e przyśrodkowe (ryc.265_4)

(

ukladaj4

jest się na części górnej ścianyboczrrej gardła, do tyłu od m. dwubrzttścowego' U psa poza tyłu do Wystający 2 4 cm, od to zwykle poj"dyncry węzcł clrłorrny długości tyt'-'"j krawęc1zi m' pierścienno-gardłowego. U kota te węzły należą do najwięł'usięg t".e,-'.. głclwy i u|łat1aja się wzdłużz. szyjaej wewnętrznej, w tyle od gardła' ', ",ycń zbliżony-jest do ziarna fasoli, a długośćdochodzi do 2,5 cm. Naczvnia Icń kształt

odprowadzaj4ce węzłów chklrrnych zagarclłowych przyśrodkowych biorą udział _ prawego i lewegcl' Węzły chłonne - .-,two,,".'i.i oc1porviedniclr pni tchawiczyclr rzadko, tl kota nie były opisywane' zagarc1łowe boczne u psa (ryc' 265 2) występują częścio\Ą'o pIZeZ przykrytych U"psa, jeśliSą, tWoIZą grupę clwóch drobnych węzłów Naczyżuchwową. dużą ślinianką prży.-rsznicę, układa1ących się ponad stosunkowo przyśrodkowych' zagardłowych iria odpro-adza1ącc-dochodzą .1o węzłólt' clrłonnych U Jwini węzły chłonnc zagardłowe przyśrodkowe (ryc.f66 1') układają się grzbie. towo-bocznie oc| mięśnigardła, w sąsiedztwie r,r'ażnvch pni naczyniowyclr i nerwowych (t. szyjna Wewnętlzna, z. szyjna WeWnętrzna, pień b1ędno-współczulny). Przykryte z boki przez ścięgnom. obojczykowo-głowowego, tkankę tłuSZcZoWą i grasicę tworz4 owalne skupisko długości2-3 cm. Naczynia doplowa(1eś1iwystępu1e), j"u;a." - ty|i-' węzłów' clprócz okotic wymienionych w opisie ogólnym ośrodka, chłonke z grasicy, a czasem równiez z węzłów chlorurych zagardłowych 'biórają bo.',ly.h. Nac'yrria- odprowadzające biorą udzial w utwolzeniu prri chłonnych tchawiczvch.

hjo

l 4.rĄ,

r4, l5

\

SIę

\,1

trudr nych

dług<

wierz

łowy<

U

Węzł.

środk

w

por

rz4Cy\

-1).

nla

są 'ch

yn ne 7).

ch ch LEJ

uąc

o-

z(ę .1-

^i

h

,.

i"i{;i:''.il::::irhtiil{#:::::"-;y-::T,'JJ:::'":Ti::i,*,,-,."*.n.8 j|lol|n\'

rń.-,.ł{'iJii fi ..:;;lr'1J'' :'lxłlł:ił:* l:l'i: pil}:jł$:ł''

/dtsdrd|oh

! bo./F\

nerka,

{

;;lffi ilI*:ffi

u*fiu**e***fi***ł*gim rr***#i#łłeirt**xffi ffi **ii 549

do węzłów chłonnych zagarclłowych bocznych' Węzły chłonne zagardłowe boczne (6) układają się pod skrzydłami atlasu, do tyłu i dobrzusznie od m. dwubrzuściowego, bocznie od n' błędnego i n. dodatkowcgo' Ich liczba bywa różna. Mogą Występolvać zar.ówno pojedynczo (mając wielkość 4-5 cm), jak i w ]iczbie trzeclr lub czterech, np. jako jeden większy węzeł wcspół z dwoma lub trzema mniejszymi' Naczynia doPlowadzające zbierają chłonkę, między ilrnymi również z węzłów chłonnych gnykowyclr' Węzeł chłonny gnykowy donosowy, ln. ItyoidetLs rosfralis (3), występuje nie zawsze, u|łada się nJ roBu l.It.tniowym k. gnykowe1 i dochodzi do 1,5 cm długości'Zbiera chłonkę z rylnej części jezyka' Jego rraczynia odprowadzające dochodzą do węzłów clrłonlrych zagardłowych. Węzeł chłonny gnykowy doogonowy, ln. hyoitletLs catLdal's (5), Występuje jeszcze rzadzilej niż poprzedni' Leży na końcu bliższym częściśrod kowej gałęzi k. gnykowej. Zbiera chłonkę z zuchwy. Jego naczynia odprowadzającc dochcldzą do węzłów chłonnyclr zagardłowych bocznych (6)' U konia węzły chłonrre zagardłowe przyśrodkowe (r.yc. 268 2) są położone,podo bnie jak u poprzedniclr gatunków, gIZbjetowo'bocznie od ścian gardła. Przylegają one

(

".;iI

chłon

chłon -sz,vln

chlon;

l8u

Pt7yś

Euzorl

do ś< laią s Ryc. 266. Cłębokie węzły i naczynia chłorrne śwńl

a c n'

m. dwubLzuścol,y; c ś]inj.rnka żuchwowa; cl - m mostkowo tnykowy' obojcz}'kolvo głowowy; f _ m' raniefuro głowowy, g n' loPatko$.o poprzeczn}'] h m, febai)' dobrzuślinianka Podjęf}'kowa;

s,ny; sz).ny' |

]

i

b

m' czworoboczny;

k

serce; 1_ aolia;

-piFn lFJ,,hro(\.II pr,c*oJ pi r-i^h)

m

węfcl chbnny zagardłolv}' przyśrodkolvy; 2

Przełyk' n

plzcPona;

()

jajnik;

p

macica;

q

Pęch€.z

węzeł chłonny sfvjny Powicrzchowny do8rzbi€iowy'

węzły chłonne szyjn]e Powier.uchowne dobrzuszne, .l węfcl chkJnny źuch\Ą'olĄ.y; 5 wę,eł chk,nny Źuchwowy dodatkowy; 6 węze] chłomy szyjny 8lęboki doczaszkolvy, 7 lvę,cl chłonny szvjny 8łęboki doogonou},' E węzeł chłonny Pachowy PierB.sze8o źebra; 9 węzly chbnne mostkowe doczaszkowc; 10 iĄ,ęzły chlonne śródPierci$ve doczaszkowe; 1] 'węzly chbnne piersiowe aorly; 12 - węz]y chtonne tchawic7o{skrfcl()we iewe' 13 rvęzly chlonne nerkorĄ'e' 11 węzły ch]onnc lędźwiow€ aorty, ]5'tvęZel chlolrny biodrowy bocfny; 1ó rĄ'ęzłv chłonnc bioLtrolvc Prfyśrodko\Ą'e' 17 węzly chbnnc otjbytowo odbylnicze; ]8 - węfl)' chłonne |rzy. żowc; 19 tĄ'ęze] chlolnry Pośladkowy' 20 - węzły chlonne pachwinotvc PowierzcholĄ'ne

3

550

nach skupJ

oddzt

ranla

d.zająl

jedno wych

oś

zB4

---3

(6)

""go'

Wać

np. proFch.

iera

łów

da-

:od-

'.|.. do-

one

7 )

a.

Ryc. 267. Głębokie węzły i naczynia chłonne bydla

m. dwubrzuścowy; b ślinianka Przyus

ślowowyi g sercej h i"",-.'-.8arllło'd-i]ruczołt.trczowy; e-tchawica;. pień ramien ""1'il},J,ś.'TfiĆ;:*l; "-o.,..-.,''"' ;.'J#1j*:.'ff" ];J:;";:i:TJ;i;ill]:l;"i ';j;:i:;::"|;1;T;:|::j-":1':';:.':]''; ł:,::l:llll;"i;;:-.'llT"j:'''ff;'';',::]'::i'J:,l"]i *^, ;:::ilt i';:i;: i,,il;'j:il:J i T:].'ji:::: i;;ii:,' ff;;:::;i::'"1'"'.:i :;;:t:il";* ,[i] :',#""):'.,:-,i:i:::i::T:-::::"H; :,r#.1,,t:ilill;;r;;;::fM".;;t.;i:l; :ffir :ifi:'',''";i;;'1.'T;lł.":.::'.;:::.;;;...,';"Tń.J.iij..:Ę;::::iT'. i;):l:1.[l;,;",:il' ;1l'ł[Ji.;,,r.::.];ii::]""Ti:l[l;:i.::}:.:l;':ij:}:'lffii.i::i;ilJ:il.:liT"i'':TJi; l;.::";i..l.*""" "ml.:r;.:"":.,''""ł:r;ff.,Ęi:"::" i:.li),i.l']i;i".'lj 'l.l;:J;l lewy, 20 !Vęz]y chłonne nerkowe' [iJj:]łTlff:is5tr1::;j:.j:::::.]irj::l!|!Hi.:'"Jn.:l'.;':'-.''J'iliT;!*;fi.Ł:Ti; 21 - węzty chł"'."

uz*l..i"

"...'. Przysrodkowe; 2.l - w€7' .nu-.gufon'y;29 węZły sutkowe;30 ^,*''.^-.'|I,^1'. '; węzelchklnni

;:; chłonny ;:::] bio.lrowy :::i:]czooskrfelowy r'ęZeł boczny' 23 . węzłv chlonn€

biodrolve

;:''#!ę;::"f:*ii.ł'lt]Jffi;J'':i.-:i::;11T;;!'.;l.fl.J'i;lj.:j''i]ffii:l.*l; ];;'ffi]::iffJ.''1Hffx':;:i.; do

"ń;*.y;;1

ścianyuchyłka trąbki słuchov

la]Ą.sĘ*od

i

wezłów szyjnych

niezbyt wyraźnie oddzie-

''-J&'.JT::j":łTffi:i*) :trilłJ::|T:tąi'!ili i':i'iię.:iŁ1i?f #:""'.$,:i:i{?H;i:*

l!!'i"!i.łH'.T.?:}x'".J"'T:iT..#:'f

i}u

ffi lTljffi*:a;r:Łl":

:ilffi .?1;?:.J:'ó*lł;:l":;Jfi.""ff i:*'xłł:J*::T ńłł.l*#:fwęzłów chłońych przyśrodkowych i

f*;'H:""'.n

Ę:Tl'""-".*:lT"i'''",##x.'".'.|9T,

szlnych głębokich doczaszko-

Iymphocentrum cet"picrłle superficiale,

""-iul.......tt.,i.il''"*"rilil".'"lH$i"*ŁŁxTfilT-.iJ*,ł:T"fii: 551

Up POV

kiec

mie

nefl'

I

tow cialt

częś

mnł Prze

t

zesp

środ

V

towa

on

c.

clrłor

cholł .głov

I,Ą

Ryc. 268. cłębokie Węzły i naczynia c],rłonne konia c tchawica' d ' sercei e aorta, f'Przełyk, g - przepona;

i

gardło' b 8ruczoł tarczLnvy] macica' k Pech€rz nroczowy

V1

-

a I

picń tchirviczy;

ll

przcwód piersiot'y;

lll

Zbiornik nrlcczt1, IV

-

Pień ]ędźs,iowy' V

-

h

jajnik;

Pień jeliiowy'

oień iamv ciaIa

węzel clrbnny źuchwowy' 2 węZły chłonne Za8ardlowe Przyśro.lkowe'3 lvęzeł clllonny Przyuszniczy; 4 - !Ą'ęzły chbnne zagardłowe boczńe' 5 lvęfly chłonne szyjne głębokie docfaszkowe; 6 - węzły chbme sz\.'1Ć glęL'tlkie środkowe; 7 lvęZly chłonne sz}rjne glębokie doogonorve; 8 - rvęzły chłonne s7yjnc Powierzchowne' 9 węzel chłonny karkowy; 10 - węzły chtonne mostkowe docuaszkowe; 11 - węzły chłonne śród}ricrsiowe Środ kowe; 12 l,ęzły chłonnc międzyżebrowe' ]3 - węzły chlonne Piersnlwe aorty; 14 węzły chlolrlle śróctpiersiowe ]ewe] ctoogorowe; 15 : węzeł chlolny tchawiczo oskr7clo('y środkowy'16 węzły c1rłonr'c l.ha$'iczt|oskrzelowe 17 węzel chlonny PIzePonowy; 18 węZly chłonne lędźwiowe aorty; 19 węzły chłonne odbytowcodb}'tr1icz€' 20 - węzły chbnne biodilowe przi'śro
]

skÓIa Z obSZaIu SZyi i kończyn pielsiowych, a częściowo również głowy i ściany klatki piersiowej, mięśniepowjerzchowne wymienionych okolic (Z mięśniami pielSiowymi włącznie) i mięśnie na przedlamieniu. Ponadto chłonka spływa Ze wszyst. kich tościkończyn piersiowych i ze Stawów nadgaIstków i palców. Węzły chłonne

szyine powiefzchowne, lnn. ceraicąles supeticiales, należą do tego 552

ośrodka.

cie d rzchr tyłow i dob wego odbyr

zaSar

puiąc(

skóry PoPrz

U

przedr

Przec2 chłonl.

kończ, chodzi struktl odpror

W od gatunku zwierzęcla' sk,.Piają się w jednej lrrb kilku grupach. 'zależnościChJon]Y Z tych węzłów oc1prowaozana 1est do systemu źylnego Za poŚIednictwem pnia chłonnego tchawiczego (Po.stronie plaweji l..t' p.'J-oa1. chłonnego piersiowego (po stronie lewej)' a w niektórych p.'ypnatn.ń bezpośrec1rrio' chłonne-szyjne powierzclrowne wystęPuią w liczbie kilku. -Y.T.l:^"""i:-]:h,węzły Psa {ryc. fb]_3) ltK|adaja się orre ku Pr]o.{ot od m' nadgrżbieiriówego' na bocznej powierzchni m' zębatego szyi, otoczone obfitą tkanką tłusztzową. ZwykLe dwa, a nieklecly a nawet cztery węz''ły tworzą zgrupowanie. U clużych -trzy, p"o- -oi" n,lo mieć do 7 cm długości.Niczynii odprowad"zajace węzłów dochodzą do pnia chlonnego tchawiczego i przewodu piersiowego. U kota podobnie wyróżnla się węzly chłonne szyjne powierzchowne dogtzbie.towe, lnn. cerzlicąles superficiales dorsąles oraz dobrzuszne, l,n.,o,,icol"s łĘ4}ciales aentrąles. Pierwsze w liczbie jednego ]ub dwóch ukłaclają się poni z"i u,n*ęń,i części szyjnej m. czworobocznegn,. .. łopatkowo-poprzeczrrym' Drugie, zwykle ''u mrriejsze,.leżą pobltżi ż,. szyjnej zewnętrziejl Ń |:"iz"' Y Ptz:|l:giĘ pońobnie jak i psa lub uchodzą bezpośr"o;" oT?u]3,lxi:i':"o.'o." U świniwęzły clrłonne szyjne powierzchowne (ryc' 262-4,5) grtpqą się w trzy zespoły nazwane węzłami chłónnymi szyjnymi powń,""io*ny-l aogrzbietowymi, środkowymi, lwt. cet"uicttl es superficiłlii me dii, otaz dobr zusznymi. WęZły szyine powierzchowne clogrzbietowe leżą ku przodowiid Stawu, reprezen, towane u większości osobnikÓw przez jeden owalny węzel długoścido ł.-.'zr.'i"." on chlonkę. ze. skóty szyi, klatki piersiowej' mięśń okolicy łoipatki oraz z węzłów chlorLnych żuchwowych dodatkowych, zagirclłowych bo.'i-'y.ń i szynych P";;;;' .P.li'.n. Naczyn"ia odpio*ud"Jią.e ao"tloo.ą do ż' ramiennodo WęZtoW szyjnych powierzchownych doogonowych' t':::]"] r'dobrzusznych. vVęZly chłonne powierzchowne dobrzuszne leżą jeden za drugim (zwykle w posta. cie'dwóch ]ub trzech skupisk, złożonyclr z ó-8 -ę'toó ;;;;;ó J;l; rzchni m. obojczykowo-sutkowego' Stinowią one-jły.rl jak gdyby przedłużenie, w dół i ku wezl9w zagardłowych bocznycli żbleia;ą crrtonkę z bocznei ;h.ło,1rch . lly]::Ł doblzusznei części ścianyklat|i piersiowej, przednich i mięśnikoń-czyny piersiowej (Z Wyiatkiem ńięs'll '"ik;;.h,-k;ś;i lopntti""'płoiiamtenla), ,, stawu łokcioW€go oraz ślinianek, przyu'czniczĄ i żuchwowej. odpływ chłonki ty';h *ęziów odby\,Ą''a Się w kierunku węzłów szyjnych powierzchowiych dog.zbletowych, wizłów przyśrodkowych i węźłówszlnyclr powlerzchowrryclr śroclkowyclr' "uc'o.1dł:*{* chłonne szyjne powierzchow"".s'ońlo*"i*orzą dwa zgrupowania wystę.WęzIy prtjące' nie stale. Układają się wzdłu.i:'.żyły s'zyjnej zewnętrzne1 zbierając chłonkę ze skóry i mięśni szyi oraz z węzłów chłonnych szyjnych powierźchowny.t' opi.u,lyJ ,. U

Inik;

I

Dwy;

' ,

poprzednio.

*::!i+jT:TT9'łi:'i*}i:ilŁ,iJ'll!{"łłT:iml.;1;;;.,i.ili:?"l""i:: i:ł,"'i.'ił:l:..-".t;;'##:#.iifi :iłł.:i;;ł:*r:*-::.i.'głł; ffiFfJ}}xi:1,!,r"'i.!Ji"J:'iil:hT":$'.";*jł:t''lll*":ł:;;ii;,ł,iĘ

;ilijil5f#f k"T:,#LG]x'..#..}.1:Y"J,ilili#lgil*':Ę-".'ffi?iT 553

pnia chłonnego tchawiczego. Prócz głównego węzła szyjnego powierzclrownego u by. dła i owcy występtlją węzły chłonne szyjne powierzchowne dodatkowe, lnn. cet"aicales superficiales clccessorii. U bydła jest ich zwykle dwa lub jederr, owalnego ksztaItu, długościod 1_2 cm. Układają się powyżej węzła głównego, otoczone kilkona lltldi halrLrłlas. Węzły clrłonlre dodatkowo zbierają chłonkę z głębokich mięśnitcj okolicy. Naczynia odprowadzającc dochodz4 do głównego węzła szyjnego powierz. chownego. U konia węzel chłonny szyjny powierzchowny (ryc. f64 3) Ieży przednio od nr. obojczykowo-łopatkowego, przyktyty PfZeZ m. ramieruro-głowowy. Utlt'orzony prz'ez Itczne (około 100)' małe węzły chłorrne jest wydłrrżoną struktrrrą długości 15_30 cm. Zbiera chłonkę z okolic wymienionych w opisie ogólnym omawianego ośrodka c}rłonnego. Naczynia odprowaclzajqce dochodzą do węzłów szyjnych głębokich doogonowycl-r (ryc. 268 7) lub bezpośrednio do ż. szyjnej zewnętrznej.

ośrodekchłonny szyjny głęboki, lymphocentrum ceruicalc profundlrm, składa się z węzłów clrłonnyclr położonych głębiej i zbiera1ących chłonkę z gardła, krtani, tchaWicy, przełyku, nrięśni leź4cych pcl dobrzusznej Stronic SZyi oraz niektórych mięśnikończyn piersiowyclr. INęz|y tworzą w zasadzie tIZy ZgIuPo\^/ania noszące

nazwy: węzłów chłonnych szyjnych głębokich doczaszkowych, Inn. ceraicąles profuttdi craniales, środkowych, lnn, ceraicąIes profundi medii, oraz doogonowych, lnn' cet"uicales 1lrofundi cgurląles. odpływ chłonki z tych węzłów odbywa się bezpośreclnio lub pośrec1nio do przewodu chłonnego PIaWcgo lub do przewcldu piersiowego. U niektóIvch gatunków naczynia odprowadzające moga łączyć się bezpośrednio Z systemem żylnym.

U mięsożernych węzły clrłonne szyjne głębokie (ryc. 265) układają się w trzech zgrupowar"Liaclr (w pobliżu gruczołu tarczowgo, w połowie długościtchawicy i pod

tchawicą plzez WPustem do klatki piersior^rej), które swymi nazwami odpowiada1a wymienjonym w opisie ogólnym. Często jedrro lub dwa z tych zgrupowań nie wystę. puje' Naczyrria odprowadzające węzłów szyjnych głębokich uchodzą do pni chłonnych tchawiczych. U świni węzły clrłonne szyjne głębokie doczaszkowe i środkowe(ryc.266) moga nic Występować. Jeś]j istnieją, Są niewielkich rozmiarów i układaja się wzdluź tchawicy. Węzły szyjne głębokie doogonowe (7) tWorzą niepalzyste skupisko 2_8 węzłów chłonnych, polożonych do tyłu od tarczycy, po brzusznej Stronie tchawicy W IoZWid. leniu utworzonym przez dwustronne ź:'i:'. szyjne Zewnętrzne' Węzly szfne głębokie doogonowe zbierają chłorrkę z gardła, krtani, przcłyku i sąsiednich mięśnilub z węzłów szlnych głębokich doczaszkowych i środkowych,jeślitakie istnieją. Naczynia odprowadzające wpadają do pnia tchawiczego, przewodu piersiowego, do ż. Iamienno-głowowej lub ż. szlnej Zewnętrznei, a czasami również do węzła chłorurego pierw-

1

r

k cl

ja

sz

(p'

wś

do

sClć

wsl

lltot

doc

dzal Pfz. t

tego /est

i

U zentL głębo

r tllel

Węzł1

nle w

więks:

mostk

głębok

szylnyl

poclobr

mostkc śróclpie

cZęśćn.

szego źebra.

U przeżuwaczy ośrodekchłonny szyjny głęboki 1est bardziej zróznicowany niż u innych omawianych 7'wierząt (ryc' 267) i oprócz węzłów clrłorrnych wymienionych w opisie ogólnym, obejmuje jeszcze węzeł chłonny żebrowo-szyjny, ln' costoceraicąlis (17), oraz węzeł chłonny podrównoległob oczny, ln, subrhoruboideus.

Węzły szine głębokie doczaszkowe (7) układają się w Sąsiedztwie talczycy, wzdŁui' t. szyjnej wspólnej. Są zmienne co do liczby i wielkości, a ich naczynia odprowadzaj4ce dochodzą do pnia tchawiczego lub do węzłów chlonnych szlnych głębo-

ośro

wu Ii chłon we, lt

lntele srę

l.ó]

kich środkowych. Węzły wymienione na ostatku położone są wzdłwż'tchawicy w połowie jej długości.Nacą,.nia odprowadzające Ęch węzłów biorą udział w utworzeniu pni chłonnych tchawiczych. Częśćz nich kieruje się do węzłów szlnych głębokich doogonowych. W ich sąsiedztwie zwykle znaiduje się od kilku do kilkunastu zodl hemnles ' INęzły chłorrrre szfne głębokie doogonowe (10) Są usytuowane w pobliżu wpustu do klatki piersiowej, pod i ponad żyłąszy1ną Zewnętrzną. leden z węzł'ów ch1orrrrych tej grupy układa się nad rękojeścią,mostka, a dwa |ub trzy wzd|uż żyły jarzmowej na bocznej powierzchni mm. pochyłych, kilka cenĘmetrów przed pierwsąrm żebrem. Nacźynia odprowadzające tych węzłów wykazt!4 dużą różnorodność w swym przebiegu i moga uchodzić do: pnia tchawiczego, przewodu piersiowego (po lewej stronie), tworzyć wspólne naczynia Z naczyfiami odprowadzającymi

węzłów chłonnych Pachowych pierwszego żebra lub wreszcie uchodzić bezpośrednio do ż. szynej zewnętrznei Q:.1arztnowej). Węzeł chłonny żebrowo-szyjny, ln. costoceruicąlis, zna1duje się w pobliżu odejścia pnia tętniczego tej same' nazwy, grzbietowo od t' szfnei wspóJrrej i pnia błędno. współczulrLego, na przyśrodkowej powierzchni pierwszego żebra. Wielkośćniezmienionego węzła dochodzi do 3 cm. }ego naczynia odprowadzające' po prawej stronie, dochodzą bezpośrednio do pnia tchawiczego lub łączą się z naczyniami odprowadzającymi węzłów szfnych powierzchownych. Po lewej stronie dochodzą zwykle do przewodu piersiowego. Węzeł chłonny podrównoległoboczny układa się na powierzchni przyśrodkowej tego mięśnia'ki1ka centymetrów do przodu od kąta szyjnego łopatki. Jego wielkość jest bardzo zmienna (0,5_1,5 cm); często wcale ńe występu'e. Nacz1mia odprowadzające kierują Się w stronę węzła chłorurego żebrowo-szyjnego' U konia węzły chłorrne ośrodka chłormego szfnego głębokiego (ryc. 268) repre.

wszystkie trzy 1r]Jpy wymienione w opisie ogólnym. Węzły chłonne szfne glębokie doczaszkowe (5), w liczbie 30 do 40 drobnych węzłów, |eżąbocznie od krtani i niekiedy są trudne do oddzielenia od węzłów zagardłowych przyśrodkowych. Węzły szlne głębokie środkowe (6) są zmierrrre do liczby, wielkości i ułożenia.Często nie wyodrębniają się od poprzednich. Węzły szlne głębokie doogonowe (7) są nai większe (0,2_4'5 cm) w liczbie 20 do 30, nie dają się wyraźnie oddzie]ić od węzłów mostkowych i pachowych' Naczynia odprowadzaj4ce węzłów chłonnych szyjnych głębokich doczaszkowych i środkowych dochodzą do pni tchawiczych lub węzłów szinych głębokich doogonowych, których naczynia odprowadzające wykazuia' podobnie jak u bydła, dużą zmienrrość. Częśćz nich dochodzi do węzłów chłorrrrych mostkowych, częśćłączy się z ich nacz1miatni oraz z nacz}'niami węzłów chłorrnych śródpiersiowych i szyjnych powierzchownych i wpada do przewodu piersiowego' częśćnatomiast może uchodzić bezpośrednio do systemu źyhego (II).

Zentują

WĘzŁY cHŁoNNE KoNczYNY P|ERS|oWEJ ośrodek chłonny p achov,ty, lytttphocefltrum axillare, jest położonyw okolicy Stawu ramiennego w pobliżu naczyń krwionośnychpachowych. Składa się z węzłów chłonnych, które w zasadzte tworzą dwa skupiska. Są nimi: węzły chłonne pachowe,lnn' axillares, i węzły chłonne łokciowe,lnn. cubitales.IN śród przedstawicieli interesujących nas gatunków obecnośćwęz|ów z wymienionych grup przedstawia się różnie.

Naczynia doprowadzające węzłów chłor-rnych omawianego ośrodka zbierają

chłonkę ze skóry tych okolic kończyny i klatki piersiowej, które nie były objęte bezpośrednimdrenażem Przez naczynia doprowadzające węzłów chłonnyclr szyjnyclr, a ponadto z kości'mięśni j stawów okolic łopatki, ramienia i częściowo przedramienii' Naczynia odprowadzające w za]eżnościod gatunku zdążają do węzłów chłonnych szyjrrych lub odpowiednich pni chłorrnych tchawiczych.

U mięsożernych Występują węzły chłonne pachowe właściwe,Inn. axillates proprii, oraz węzeł pachowy dodatkowy, ltt. g.xillaris &ccessorius (ryc. f614,5). Pierwsze, położone są rra przyśrodkowej powierzchni dalszej częścim. obłego większego, poniżej t' i ż. piersiowo-grzbietowej. Zbieraj4 chłonkę ze skóry i m' skórnych leżących do przodu od ostatniego zebra oraz z kości'powięzi i mięśrriłopatki, ramienia i plzedlamienia' U samic również z pierwszych trzech zespołów sutkoWych. Naczynia odprowadzające uchodzą bezpośrednio do ż. szlnej zewnętrznej lub do pnia tchawrczego.

Węzeł chłormy pachowy dodatkowy nie występuje stale. Leży on rra ścianie klatki piersiowej, poniżej dolnej p.ą11'ędzi m. najszerszego grzbietrr w pobliżu 1ego przejścia na kończynę. Węzeł zbiera chłonkę ze skóry i powięzi bocznej i dobrzusznej ściany klatki piersiowej oraz przyśrodkowej Stlony ramienja i przedramienia' Naczynia odprowadzające idą do węzłów pachowych właściwyclr. U świniomawiany ośrodek chłonny reprezentowany jest jedynie przez węzły pachowe pierwszego żebra (ryc. f66 8), lnn. gxilląres primąe costae. Jest to zbiór węzłów położonych do przodu od pierwszego żebra pr.lniżej mięśniamostkowo'głowowego i m. pochyłego' Wraz z węzłami szyjrrymi głębokimi doogonowymi (7) i mostkowymi doczaszkowymi (9) tworzą grupę ,,węzłów wpustu do klatki piersiowej,,' Naczynia odprowadzające węzłów chłonnych pachowych pierwszego żebra uclrodzą do ż. ramienno głowowej za pośrednictwem odpowiednich pni tchawiczych' IJ przeiruwaczy ośrodek chłorrnych pachowy (ryc. 263) obejmuje szereg węzłów chłonnych, jakimi są: węzeł clrłonny pachowy właściwy,węzły chłorrne pachowe pierwszego żebra, węzeł chłonny dodatkowy, węzeł chłonny podgrzebieniowy, lt. infraspinatus (6,5). Węzeł chłorrny pachowy właściwy(6), położonypodobnie jak u psa, znajduje się 6_10 cm do Ęłu od stawu ramienlego. Jego naczynia odprowadzające kierują się do węzłów szyjrrych głębokiclr lub do ż. szyjnej zewnętrznej. Węzły chłonne pachowe pierwszego żebra, położone są na bocznej powierzchni pierwszego żebra lub w pierwszej plzestlzeni międzyżebrowej (5). Naczynia odprowadzające uchodzą do węzłów szyjnyclr głębokiclr, do przewodu piersiowego (strona lewa), do pni tchawi. czych ltrb do ż. jarzmowej (stlona prawa)' Węzeł chłonny pachowy dodatkowy u bydła nie jest stały. Jego naczynia odprowadzajQce idą do węzła pachowego właściwego' Węzeł chłonny podgrzebieniowy , ln. inftaspinatum, połozony w pobliżu tylnej krawędzi jednoimierrnego mięśnia,jest bardzo mały i Występuje rzadko' U kozy i owcy ten węzeł nie Występuje. U owcy mogą być węzły chłonne łokciowe, lll. cubitąles. Położone są na przyśrodkowej stronie Stawu łokciowego' Ich naczynia doprowadzające pochodzą z głębokich struktur położonychniżej stawu łokciowego' Naczynia odprowadzające uchodzą do węzłów chłonnych pachowych lub pachowych pierwszego żebIa' 556

(rl l11l

Tlr do sze

(ry(

dza

reg(

m.t

dwu ko nla ( z,

Or

z8

slę

mi

aol

Wę

zu stai slowyc

Wę,

chłonkl

cl-rłorrnl

ctzajqce

wego, i węzłów wych, d węzłów

Umi

zentowai

W Piąte' ] puj4 częś

opisywar U św Są one gI tych węzł

I

t

U konia w skład ośrodka chłonnego pachowego wchodzą węzłv chłorrne pachowe właściwe,-węzłychłonne pachowe pierwszego ż:ebra oraz węzły chłonne iokciowe (rvc. 264 5). Węzły chłonne pachowe właściwe(4) położone s4 na przyśrodkowej powierzchni mięśnia obłego większego w kącie oglaniczonym przez t. ramierrną i t. połłopatkową. Tworzą-one zgrupowania około 20 węzłów, kióryih naczynia odp.owJdzająie biegną do w.ęzłów szlnych głębokich doogorrowych i pachowych pierwszego żjbra. Węzly chlonne pierwszego żebra leżą na bocznej powierzchni pierw.pachowe szego żebra przeńieszane z węzłamt chłorurymi szyjnymi głęboilmi doogonówymi (ryc. 268_7), do których oddają swe naczyrria odp.owadzaiące. Naczynialop.owadz'liące pochodzą z węz|ow pachowych whsciwy. h. Węzły.chłorLne łokciowe (ryc. f64_51Jeżą po przysrodkowej stlonle StaWrr, od którego wzięły nazwę. ograniczone są od przodu PtZeZ m. dwugiowy ramienia, od góry m. tróigłowy ramienia, a od dołu Ptzez m. napinacz powięziprzectramienia. l'ięż do dwudziestu małych węzłów wcl-rodzqcych - śkłudteg., zgiupowania zbiera chłonkę z kości,mięśni,powięzi i stawów znajduiących się ponizej"stawu łokciowego. Naczyi nia oclprowadzające doclrodzą do węzłów pachowych właściwych(4).

e

v t:

l-

) tt,

WĘzŁY cHŁoNNE KLATK| PlERs|oWEJ ośrodekchłonny piersiowy dogrzbietowy, lymphocentntm thoraciatm dorsale, W pobliźu śklepienia klatki piersiowej i składa się z- dwóch zespołów węz'łÓw, z których jeden nosi nazwę węzłów cńłonnych 'est rniędzyżebrowych, lnn. intercostales' a drugi węzłów chłonnych piersiowych aorty, lnn. tltoracici aortici. zgodnie z naz\Ą'a usytuowany

Węzły chłorrne międzyżebrowe leż4 w plzestlzeniach międzyżebrowych w pobli-

' stawów głów zeber. Zbterają one chłonkę żu z PoWięZi i mięśniiułowia, k.ęgo# pie.

lę

p

siowych i lędŹwiowych, żeber, chrząstki łopatki i przepony. Węzły chłorrne pielsiowe aorty układają się wzdłuż ioriy (po .iej bokach) i zbierają chłonkę ze ścian klatki piersiowei, ścian aolty, opłucnej śrojpiersiowe1 o,az z węzłói cnJoI,mycn mlędZyzeblnwych i rłódpiersiowych doogorrowych. Naczynia odprowadzające. węzłów chłonnych międzyżebrowyci uchodźą bąjz do przówodu

piersio.

wego, bądź do węzłów chłonnych piersiowych aorty. Naczynia odprowadzające węzłó1 chłonnych picrsiowych aroty kierują iię do węztów .ńło,-y.ń śróctpiersio-

wycĘ do,przewcldu piersiowego, a z kilkunastu położonyclr najbliżej przepóny, do węzłów chłorrnyclr trzewnych na telenie jamy brzusznej. U mięsożernych węzły chłonne ośrodka piersiowego dogrzbietowego psa reple

Zentowane Są iedynie przez nieliczne węzły chłonne międzyżebrowe i to"zwykle tylko w piąfej lub szóstej przestlzenj międzyżebrowej. U kota węzły międzyżebrowe występuj4 częściej. Węzły chłonrre piersiowe aorty, aczkolwiek również nie stałe (rvc.26ś)

opisywane.były w liczbie od jednego do pięciu. Długośćich nie przekracza ó,5 cm. U świniwystępuja jedynie węzły chłorrne piersiowe aorty (Iyc. 2ó6_11). Polożone są one grzbietowo od aolty i do tyłu od szóstego żebra. Naczynia odprowadzające tych węzłów uchodzą do przer,r'odu piersiowego..

U przeżnlwaczy rł' omawiarrym ośtodku istnieją obie wymienione w opisie ogó1nym gruPy węzłów (ryc' 267 16, 17). U byrlła węzły chłorrne międzyżebrowe mclgą leżeć nie w każilej przestrzeni rniędzyżebrowej. Naczynia odprorvadzające kończq się w przcwoc1zie piersiclwym lrrb w węzłach śródpiersiowych. U koz1. wę2|y rniędzyżebrowe występrrjĄ po pięć do sześciu po każdcj stronie, a u owcy w każdej Plzestrzeni międzyżebrowej. Naczynia odprowat1zające tvch węzłów zachowują się tak, jak rr byclła. Węzły chłorrne piersiowe aorty opisywane były u każdego z trzeclr wymienionyclr gatunkórv przeztlw aczy. Naczynia odprowadzające tvch węzłów tr bydła rrchodzą do przewodu piersiowego i węzłów śróclpier siclwych, a u kozy jec1ynie r1o węzłów śródpiersio$'ych. U konia węzly ośrodka chłorrnego piersiowego dogrzbietowego zachowuja sig zgodnie z opisem ogólnym tego ośrodka (ryc. 268 l2' 13).

mos

ośrodek chłonny piersiowy dobtzuszny, lymphocenfuutn t]rcrącicun Oentrflle,

(

skłalla się z' węzłów chłoruryclr położonychna Wewnętlznej powierzchni mostka i noszącyclr nazwę węzłów chłonnych mostkowych, ltttl' sternales. Uł'ozone w clwóclr zespołach dzielą się na węz|y chłonne mostkowe doczaszkowe, lnn' sternąIes crlniales, oraz węzły chłonne mostkowe doogonowe, lnru. stetnąles caudąles. Zbierają chłorrkę z żeber, mostka oraz położonychdobrzusznie mięśni klatki piersiowej i brzucha' U samic z wiclokrotnym typem gruczołu mlekort'ego równiez z częściZcspołów sutkowych. Ponadto do tych węzłów spływa limfa z częściopłucnej, osierclzia, PrzePony, a u niektóryclr takżc Z częściwątfoby' Naczynia cldpror,r'adzające tych węzłów, o przcbiegu gatunkclwo zmiennym, uchoclzq clo przert'odu picrsiowcgo, węzłów śródpiersiowvch, a u śrvinii bydła równicż do jednego z pni tchawiczvclr.

U mięsożernych ośrodekchłonny piersiowy dobrzuszny jest bardziej zróż:'nicowany niż u kota. oprócz niedzielącvch się na gIuPy węzłów mostkowych opisywane były u tego gatunku niestałe węzły chłonne PrzePonowe/ lrut, phrenici, oraz Wystę-

ptljący bardzo rzadko węzeł ch|onny wyrostka mieczykowatego, ln, xiphoirleus. I'ojedynczy węzcł chłorrrry mostkowy psa (ryc.265 10) układa się na nostku i obsłu. guje cały obszar dopływu clrłonki do tego ośrodka.Opisvwarre byly przypadki całkowitego braktr tego węzła; gdy w1.s1ępu;g, jego naczyrria odpror,r'adzające uchodz4 do przewodu piersiowcgo. U kota rraczynia te częściowo uchodzą również do pnia ż'z. szyjtlycll. U świniwystępują węzły chłonne mostkowe doczaszkowe (ryc' 266 9) układaj4ce się na rękojeści mostka. osiągają onc do 5 cm dłtrgości,iclr naczynia odprowadzajqce rł'padają do żż.ramie ruro-głowowej, pnia zyŁ szyjl:.ych, przewodu piersiowego lub pnia tchau'iczego lewego. U przeź:uwaczy węzły omawianego ośrodka są najbardziej zróżnicowane u bydła i owcy. Wyróżnia się u nich: węzły chłonrre mclstkolr'e doczaszkowe (ryc' 267 13), położone na r'vvsokclścipierwszej pr.zestlzenj mięc1zyżebrowcj, złozone z dwóch, a CZęSto Z jednego węzła. Węzły chłonne nrostkowc doogonowe (14) leźące wzdluż ż. piersiclwej wewnętrznej oraz niestałe, podŃnie jak tr kota, węZły przePonowe i węZeł ł\.yIoStka mieczykoWatego' Naczynia odprowadzające węzłów mostkowych doczaszkowyclr uchodz4 do r'vęzłów śródpiersior,r'ych doczaszkowych, przervodu piersiol,t'ego lrrb pnia tchawi. 558

C2

u(

CZ nI(

sz) zes

ocl1

Ptz Pof

n

ci

cl

ni

ch Dr

łop

opłucl

w4tloi

nyrnl

(

prersio

Ur

chłonnt

cowym

l przeły

jeden lu Nacz pnr tclra

wego o( odprow;

Uko

r tchawir żż'jarzm U św

terenre ś w bliskirr -oskrzelol Naczynia się z Podo

L.ł;tf ff ń1#fl i;*ff#H:*:]1.""*ili"$-*#"*i:t'*,*.*:1.,:#i

**#łtł[jl:l'ą'g*****lłt,-ł.t*l.lłrc

*,[:;"'.#:]ln#TJ:

'-i-:i..rś-****''śł''*'#HłłŁi**ł,**.łfr{{"':ffi ntrum sti ąle,leży w'śródpier:,h pę:::u ii.;';.ł6il:## o ce

me tli

ą

n

:ilŃ:l:i:iffi :[Il:l1{.H#jl{,I:::łłii:i","!ii;*:l*:*

f#-tilfi f i:.t#*i:#ffiM#łłr,{!ii!,?"{#il':.:if

ffi

ll.ll "*ilł

ffi

:#łłij#,T""|#j::i*ił#Ę:łf ':ffi

i?.i""''#;

::ff iff ilix1ll#f T;Ł.:::ł;:ii'ilii#iiixlix':,:.:J;

."ŁT:[xTlx'.,.*:T::#},:::i:|:hb"i{reprezentow fr

:11j";i;J$i1łń?hą'Tgffi {''''Hnłjrgłt'.}ffi

1,.;'jłł*[**T;ł';ąi;1q#}".t.'i;#fu ;#T.i#l*

;*fił6,';f :{#f,

'#'*'Ęil';{itł*5?*ffi

;;

tr,,5'il$'il'łtilł-Ęr$!;a;:.1?#':f #j"ji#}#p.'i.1ł#

*ftumł#*#'.',**t*****fu$5t*u,*.

Węzły chłonne śródpiersiowe doogonowe, jeślisą, układają się wzdłużprzełyku' dwa lrzy węzły chłonrre nieodgraniczone wyraźnie od WęZłów chłorrnych tchawiczo-oskrzelowych lewych i środkowych, z któ. rymi łączą się za pośrednictwem naczyń odprowadzających (12). U ptzeźruwaczy węzły chłonne śródopiersiowe doczaszkowe byd|a (ryc. 267_75) są szczegó]nie zrnienne odnośnie do liczby, wielkości i połączeń z innymi węzłami. Nacz1mia odprowadzające tych węzłów dochodzą do przewodu piersiowego po stronie lewej, a do pnia tchawiczego lub do węzłów międzyżebrowych po stronie Prawej. Węzly chłonne śródpiersiowe środkowe, występuiące u bydła i kozy, układają się po prawej stronie ponad łukiem aorty. U bydła bywa ich od jednego do pięciu i osiągają długośćdo 5 cm, a u kozy do 3 cm. Naczynia odprowadzające tego węzła lub węzłów uchodzą do przewodu piersiowego lub do węzłów chłonnych śródpiersiowych doczaszkowych. Węzły chłorure śródpiersiowe doogonowe układaj4 się w śródpiersiu Zasercowym po stronie bocznej lub dogrzebietowej prze|yku' U bydła jeden z węzłów tej glupy dochodzi do 10 cm długościi sięga zwykle przepony (18)' Pozostałe cztery (pięć) są nieco mniejsze. Naczynia odprowadzaj4ce, pośrednio lub bezpośrednio, uchodzą do przewodu piersiowego. U owcy i kozy omawiane węzły są proporcjonalnie mniejsze, lecz są jednocześnie największe na terenie śródpiersia. U wszystkich (szczegó|nie dużo u owcy) w sąsiedztwie węzłów śródpiersiowych wystęPuią |i'czne nodi hemrł.les. U konia węzły chłonne śródpiersiowe doczaszkowe umieiscowione są zwykle w pobliżu odejścia tt' szyjnych głębokich i tt. kręgowych. Przyjmuje się, iz węz|y chłonne tej grupy nie przekraczaj1 do tyłu drugiej pTzestrzeni międzyżebrowej. Naczynia odprowadzające uchodzą' po lewej stronie, do przewodu piersiowego, a po prawej biorą udział w tworzeniu przewodu chłorrnego prawego. Węzły chłonne śródpiersiowe środkowe(11) swym położeniem nie wyodrębniają się wyraźnie od dwu Pozostałych zespołów. Naczynia odprowadzające kieruią się do węzłów chłorrnych śródpiersiowych doczaszkowych lub do węzłów tchawiczo-osklZelowych środkowych. Węzły chłonne śródpiersiowe doogonowe (14) układają się wzdłużprzełyku, do tyłu od łuku aorty. Ich liczba u konia jest niewielka. Naczynia odprowadzające dochodzą do węzłów chłorrnych dwóch poprzednio wymienionych zespołów. Węzeł chłonny karkowy' ln. nuchalis (9), jest drobnym węzłem położonym na przyśrodkowej powierzchni m. najdłuźszego szyi'. Zbiera chłonkę z głębokich pokładów mięśni szyi' Ze wzg|ędu na kierunek przebiegu jego naczyń odprowadzających, które uchodzą do węzłów chłonnych śródpiersiowych dogłowowych ten odległy węzeł chłorrny za|icza silę do omawianego ośrodka.

do tyłu od łuku aorty' Są to zwykle

Ośrodek chłonny oskrzelowy, lymphocentrum bronchale, położeniem i obszarem zbieranej chłonki związany iest PIZede wszystkim z końcowym odcinkiem tchawicy i płucami. U większości interesujących nas gatunków naczynia doprowadza]ące węz|ów chłonnych tego ośrodka PoChodZą równiez ze ścianśródpiersia, osierdzia i serca. Przynależne tu węzły podzielone zostały na czlery zespoły.Trzy pierwsze umiejscowione są w odejściu od tchawicy głównych oskrzeli i noszą nazwy węz|ów chłonnych tchawiczo.oskrzelowych lub węzłów chłonnych roz. dwojenia tchawicy, lnn. tracheobronchales s' lnn, bifurcationis. Czwarty zespół składa się z węzł'ów chłonnych rozrzuconych na drodze oskrze]i w miąższu płllc

€ U

I(

p N

uchor

awn U

||,ągu ore8ną

wyÓ ś ny do

doczas:

,/,/ę,

dwojen mogą wodów'r

U

śr

co powi(

(15) 'leżą

doczaszk

wszystki<

t naczynit nre wystę,

U puś

zmierrne.

chłonny6h prawe, ler,l

(72) oraz w

po obyclwt

wego i iew doczaszkon wyż,ej w mi u bydła leża tub dwa wę: U kozy b lowy środko omawianego

nazwanych węzłami Płucnymi, lnn. pulmonales. Są one zmrenne, zarÓwno co do |lczby, i położenia.. znaczenje p.ikty"','" .jak -ę'ło* pt*,ly.}r iest niewielkie ze względu na to, iż' ich naczynia od.prowadza1.ące u"t.,oó"i ło węzłów tchawiczo-oskrzelowych. . wę1ły cirłonne tchawiczo-oskrzelowe. (rozdwojenia tchawicy) prawe układaja sig na ścianieoskrzela prawego. Węzły cŃonne ńu-i"'o-o"t.'ulowe (rozwidle-

tchawicy) lewe leżą na śiianieośkrzela lewego. Węzly chłonne tchawiczo-oskrzelowe (rozwidlenia tchawicy) środkowe lezą .,utońiast w zależnościod gafunku. nad, do tyiu tub poa ."#ialJ"- ."i.il";ń; parzystokopytnych' u których istnieje oskrzele tchawicze' wystęPu'ą ponadó węzły tchawiczo-oskrzelowe doczaszkowe, lnn. tracheobro,,ńotii i*iiot"", r.tJ." ,.u ń;; przedniej ścianie (ryc. 125_12). "r.łuau;ą "ię N1czYnra odprowadzajace węzłów chłonnych ośrodka chłonrrego oskrzelowego uchodzą ' Plzede wszystkim do odpowiednic}r węzłów chłonnych iródpiersiowf.Ę a w nielicznych przypadkach bezpośrednio do pr)ewodu pi"ńo*ugo. nie-

.

U mięsoźemych (Ą B) węzeł chłonny tchawiczo-oskrzelowy prawy

osiąga 3 cm, a kota 1,5 cm dłuqościi może

tyć podwój"y.

Ń;;'ń"

(14) psa

odprowadzające biegną do węzłów chłonnych Jródpiersiowyćh h*'".ll.,.-y.i.'.i tchawiczo-oskrzelowych środkowych. węzeł ctrłonny i.h.*i.;-""k.;;ń;;i",,ii1r,1 -'"'t.ściąpodobny do prawego, kieruje swe odprowadzające ai łęło*sroapiu.siów|.r-' '.u.'}^i. doczaszkowych. U kota kierują się one niikiedy d;;;'"-J,];'*srowe8o. Węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe środkowe Się do tyłu od roz1ls; dwojenia tchawicy w liczbie dwu lub. trzech. N""'y"i" "r.tuau;ą .api.-l dzające Ęch węzłów mogą mieć różny przebieg' Mogą uchodzić. d o węzłów śńdpiersiowych, pni i przewodów chlonnych, .'u*ót do "ż. glównej ao.'u.'l.o*"1'.-_'... U świniwęzły "chłonne tchawiczo-oskr".elowe (C) położone sa Zgodnie z tym' w opisie.ogóLnym. Węzły chłonne ici'uwic'o-oskr'elowe środkowe :ŁP:Y.d''i..? (1c'/ lezą oo tyju od rozdwoienia tchawicy, a węzły chłonrre tchawiczo.oskrzelowe doczaszkowe (12) występują w liczbie od d;óch do ńięciu. Naczynia odProwadzające wszystkich Ęch węzł.ów uchodzą do węzłów chłLruryct. siólp'e,siowych tak jak i nacz;,lria węzłów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych lówych. Węzły chłó*" pnl.'. ne wystęPuią.

'nli:.il:ffifizł]' Eii?":lff"

.środka chłorurego oskrzelowego są 8afunkowo

:"::T1}'';.:f,'Kri:*;:'.-"jil:ilil $.nnrcrr Pla]'4r'e, lewe, środkowe (13_15) i węzły chłorrrre tchawiczo-oskrzelowe doczaszkowe tchawiczo-osńzeb-,;l1:

fi,"'#ffi'i[."jj:n:plucne

i węzły chłorure osierdziowe. Te ostatnie układaj4 sie

l'b*j**i""łĘ:*"f*'ł#'j'riJ=ffi |l;?xJł1il:i"'",:ru żei.w.1iejscu zagięcia osierdzia''-,u'uoitę. węźty t"ń"-il"-;il;# Hffi;:

w}',

u

bydła leżą ponad rozdwoieniem

tchawici, na1częsciej ."p."'".,.o*u.," przez jed'en

węzfu chłonne. U kozy brak węzła chłorrnego osierdziowego plawego. Węzeł tchawiczo-oskrze. y środkowy u większości oiobników;est U sposród węzłów iofay"cz.f ośrodka opisy.wano jedynie węźeł- chłónny t.r,'i-ii'o-o"t.'ao-v

lub dwa

ffi

4f

ł,!.:-tri:i[I j il-i:..Tj:H"i..::ilT.Tff,::x"#-J..l"Jl.,i5il.;;6 |"ż\,:',!.!. łukiem aorty a tętnic4 płucną te*ąiao.noj"ó. ło ł cm długoscl. węzłów chłonnyc| ns.nat", -"'y"tkich wymienionych :1u*''.""q9 pr'lezuw(]C./.v znajdu|ą się mniei lub ^--1.r!]::: bardzief liczne nodi "hcnnI,|''

61;ii'

U Kon|a (G) węzly chlorLne tchawiczo-oskrzelowe prawe (14) tworzą skupisko oapJ-ina,.ie węzły clrłonne lewe są liczniejsze (13). Podobnie iul "-. i.h.";;.;i-J"t..""lo-" -ę)ły.hło.*" środkowe' ' "" lrudne s4 do.oddzielenjc od wezłcir'r czterech do sześciu węzłów długościponad s

s.óapi".'io*y.tl' i cm) i lmienne

Węzły chłonne płucne są male (0,1 do

WĘzŁY cHŁoNNE Śc|AN JAMY BBzUszNEJ

I

co do liczby i położenia.

JAMY M|EDN|CY

łZi.;'";ł,Ł,::i|,.,łł,!iT,,,!ł,,iif;',iT.lJ""":i,i"il:;'x: iT:1.i:{l.':''x nich węzły chłonne ledźwiow "^o1ty, l,,,, t"'*t,"t.:

śio,'ii,:i,oraz węzły chłonne " ęz|y te zbierają chłonkę ońi. '""yg";i.;;;; Są satunków uzupełnione ' Jnoutt.o*yńi -ęzłamil "ą [niektóIych o i węzeł ch ł onny i uo, oĘ,. itr;;,:,;hł ; lnn. htmbales proprii, u klaczy zał *ę""t..t.to,,,,y "*ń:::!':-:^T#:r jajnikowy, ln.

nerkowe, lnn. tenąles.

W

HTJx';;i

|n,,,..*

:::i;:::

,."fjl.:i;':.x',?J.i*:tl''.n

ośrodka lędŹwiowego spływa pośrednio lub bezpo-

aorty

(ryc' 265_12) sq barr]zo małe' *.Y.'.1-"T';.:fiiJ:,"'Y;]:"""'lędźwiowe a.'-," j..".a";s..i;;';iilŃff jl:.i;;;-l;.n'."J;1".::i::.iHHł.i1',1i'"li

chłonkę z lęclŹwiowych i b.'u.ł'X, p.'epl,l'y;.; 'mięśni gonac1 i niektóryclr nerek, naclnerczy' irurych ń".";;;*.;;

także naczynia odprowadzające ń'ę'ło* illto,-,,lyc.n :1'1}

.ifi 5:ffi

*,.,,,

J&.iuffiT:".i:Jł

'a; ti.a..*y.'l przyśrodokowych - ę,ioi lęazwiowich "

''i:!:jx[l.i:']'jirn'x.l;'u:*:l*|=

chłonne nerkowe są nieco większe oa opi'u'1yJ.*yżei i tylko dzięki temu na pierwszy rzut oka. t.h .lu.ly,.iu,oJp.J*ud"oia." uchodzą do ffl3.ili"":iilTi:-

'

i' z

j.JńG; ##';ii illŁ*fii.j;]'#:-#;T##jl".:ig

U świniwęzły chłorrne lędź

'głównej preparacji są trudne clo-odd-zielenia JJ 9:|łid"q -ęaJ-."jlt...*ych nerkowych i bioclrowych przyśrodkowyclr (16). Naczynia .dp.;;;;';;;;;

biegną podobnie

(13)

jak u psa. Wezły'chłonne przeponowo-brzus.zne się w pobliżu gałęzi doogonowych ' ' o tej samej nazwie. Ich Wielkośt ukłar1ają tętnic iest bu.cl"., z^i"#u i .o|ą Występować

jednej stronie. Naczynia doprowaclzaiące Po '-r," pochodzą otfzev,,nei i węzłów chłorrnych biodrowyc ' .i|s".i brzucha,uchoclz4 do węzłów lędźwiowych aorty l"'ii;l1il;#'x.ilij1i|,'..-"o.;ące

';.

SL

Tr

ar

lny

Z' W€

dzi uct

wę'

nai

ścia dzaj I podt nta

cl

ni br przyt

v! podb kowe,

lo v, :h (o

L.

1o Ile

ch Są ,s,

ve ln. loI

t

re.

lY

[ją PJ,

r? cn F"

Węzly chłonne j4drowe występują u knura. Najczęściejukładają się wzdłuż powrózła nasiennego w sąsiedztwie naczyń krwionośny.tl' l'iczuu węziów.i położeZmienne. były zarówno W częścibrzusznej' na terenie il"..',1 .?i11'9 .Opisywane Kanalu pachwrnowego, 1'ak i w mosznie. Ich długośćwaha się od milimetia do 1,5 crn. Nacz)mia odprowadzające uchodzą do węzłów-lędźwiowych aorty lub biodrowyclr przyśrodkowych. ,U yrz27yw.acz'>,'węzły chłonne ośrodla lędzwiowego są najbardziej zróżnicowane lea'*l"We ,r9rlł tryc' 2tł-2il u tegó g.lrunLu ukłaclają się : |#':..*:l]t |.!|1n1" w7oIu7.duzych naczyn, międzv ostatnimi Iręgami pier>iowymi a ostdtnimi lę.lzwiowymi. Ich liczba waha się od kiJku do 25, a ńekosc od 0,ź do s cm. Węzły chłonne lędŹwiowe wfaściwe układają się w pobliżtr otwoIÓW międzykIęlędzwiowych. Iclr naczynia ońprowadzające idą do węzłów chłon!]]r5n.|.e.so* nycn lędzwrowvch aortv' b1dla 120l zachowuj4 się podobnic do opisanych u psa' ,U owcy, J:-,'{ Ko7\ :!l.a"-,:.:|:'. WęZ|y chlonne lędzwiowc właściwenie wvstęprlj4' konia prócz węz|ów chłonnych lędzwiowych uoity.1,y.. 26E_18) - -U i węzłów po}oŻenie jest pojobne Ja( r, p.a. W}5tępu|ą Wę,/l} :|l::l:!..li',:*ych..|..tór1ch cnlonne ]a1nrkowe. 5ą nie stałe, układaja sie w krezce jajnika, n iin dzajqce dochodzą do węzłów chłonnych t|.lzwiowych, "uciy'lin ".1p.";; aorty. Ośrodek' chłonny biodrowo-ktzyż:owy, lymphocentrutm iliosącrc e, obejmuje węzly chłorrne zbierające chłon|ę 29 ścian 1a'ny miednicy t z części, zna1dujących się tam narządó],l/. Węzly położone na sklepieniu i ścianJch bocznych;amy miednicy skupiaja się w pobliżu większych naczyń tętniczych tworząc następujące zgrupowanla: Węzły chłonne biodrowe przyśrodkowe, lnn. iliąci mediąles, u Większościintele. układcją tię pobIizu odejściat' o|alaiącej biodro glębokiej' ;:]1:'.'n^:i: Ę",:lkorłp rzed luŹen ie,|'r-t u ty|owi węzlów ch}omych |ędzr,r iowy"ch .lurl;'. x::ll..''':,'1 coyb; ,/, olr7ewnei. cześci narządciu ukIadu lnoczowo-plciowego or.iz i:]:::Ji. / WęZłoW:"l.1"^ę chloru']yc|]: podbiod ror^,; ch. pachwinowych głębokich, biodrowyó bocznych, krzyźo1vygh' odbytowo-odbytn iczych .lraz węzłEw chlonnyclr guza biodrou któr;ch r,ręzly Lc Wy\tęPuią. Na.zynia oc|protta Y ::9:^::l'Ji ozd|ące |) ch t,l :1:l:ę: ud., ial w powstawaniu pni |ędżwiow1ch, .] LZęśc ęz|ow biorą 'y..h: ,/ nich uchodzi do zbiornika chłonki. W,ęzły chłonne ktzyżowe, lnn. sącrąlcs, stanowią jak gdyby ,,odprysk,, ku tyłowi węzłó.lv biodrowych przyśrodkowych. Uk1adają .-" p8a .i"1,cem podziału aorty |ońcouę. Naczynia doprowldzaj4ce 'ię rych rłęzłÓw prowadzą .h}onkę ze ::^8."lT gruczołów płcJowvch dodat|ow; ch samczych. Nat u vn ia oclprowa:::.1:^.:l:l' qzalące K|crują i? 5lę do WęlłoW biodrowvch pr., vsrodkowych. Węzły chłonne biodrowe bo.zne, Inn' iliici lateraies, układają się w miejscu biodro głębokiej na gałęzie doczaszkową i a.,ógo..ową' Nol'y:*::*^l..:f !t.:ejtych węzłciw bietn4.Z nld ooPfowddldJdc otrzewnej, przepon1 . Watrobv. n"t."k i -ięśni brzucha. Naczynia odprowadzające kielują się ó" *ężło# biodrowych przyśrodkowych' "nto,lnych Węzły chłonne biodrowe wewnętrzne, obecnie nazywane węzłami chłonnymi hypogastńci' loWdrZV-\/a t. biodrowói wer,vrręt.znel po przysroclr:::,::::T]i1n' KUwe] PoWlerzcnnl wlę,/adla szerokiego miednic;. S4 one przedłuze'li.m i.u it ł..'*i .

^t

i na boki węzłów chłorrnych krzyżowvch i przez

wieIu autorów zaliczane do tej

grupy. Występuja nie u wszystkich gatunków, podobnie jak węzeł chłorrny zasłonowy i maciczny, któIe też należą do tei glupy. Naczynia odprowadzajace mają kielu |ek podobrrv do opi5dnvch wczesniej. Węzły chłonne odbytowo.odbytni'cze, Inn. anotectales, twotzą rząd węz|ów chłonnych położonych ponad jelitem plostym w jego zaotrzewnowych odcinku. Zbierają chlonke z odbyhr, odbytnicy, mięśnii skóry ogona, pochrł'y, sromu i łechtaczki. Naczynia odprowarizające zachowują się jak poprzednie'

o

k

m

u rz al

U mięsożernych węzły chłonne biodrowe przyśrodkowe (ryc.265 13) ograniczo-

ne są od przodu przez t' okalaj4c4 biodro głęboką' a od tyłu t. biodrową zewnętfzną' Tworzą one skupisko dwu, rzadziej trzech rt'ęzłów długoścido 6 cm. Poza wymienio-

lą

nymi w opisie ogólnym, zbierają chłonkę ze skóry okolic brzucha (do tyłu od ostatniego żebra), miednicy i ogona. Naczynia odprowadzające uchodzą do zbiorrrika chłorrki lub tWoIZą Sploty (opis pni lędŹwiowych ri mięsożernyclr s.538). Węzły chłonne biodrowe boczne nie WyStęPu]ą. Węzły chklrrrre krzyżowe (15) układaja się pod t. krzyżową pcrśrodkową w miejscu jej odejścia.Są milimetrowyclr rozmiarów. Naczynia odprowadzające tych węzłów i'rchodzą do węzłów chłonnych biodrowych przyśrodkowych. Węzły chlonne podbrzuszne, w liczbie dwóch lub trzech u psa, wielkościąnie przekraczaj4 1cm. Zbieraj4 chlonkę z okręźnicy, odbytnicy, odbytu, ogona i narzq dów rozrodczych (j4dra' rrajądrza, nasicniowodu, gruczołu krokowego, prącia, pęcherza, a u samic: macicy, pochwy, sromu, łechtaczki)' Do ornawiarryclr węzłów dochoc1zą naczynia odprowadzajqce węzłótr' chłorrrrych biodrowo-udowych i węzła udowcgo' Naczynia oclprowadzające węzłów chłonnyc}r podbrzusznych kiertrją się do rt'ęzłów chłonnych biodrowych przyśrodkowyclr (13)' Węzły chłonne biodrowe boczne i węzły chłonnc odbytowo-odbytnicze u mięsołprnvrh

drr

bio Prz

gał

Prz

wę2

szel oma

węz:

lędź v stror oclpr

nip h^rqtAńrr;^

U świniwęzły chłonne ośrodka biodrowo krzyżowego są IePrezentowane

wszystkie zespoły wynricnione w opisie ogólnym ośrodka (ryc. 26ó). Węzły chłonne biodrowe przyśrodkowe (16) układa1a się przcd i Za t. okala'ącą biodro głęboką. Położone Przed tętnicą są mniejsze od leżących tvlnie, sięgają t. krezkowej doogorrowej i rrkładaja się między węzłami lędźwiowymi aort}.. Naczynia odprowac1zające tWoIZą gęStą sicć wokół aroty i ż. głównej doogonowej' Biorą udział W utwolzeniu pni lędŹwiowych lub uchodzą do zbiornika chłonki. Węzły chłonne krzyżowe w liczbie od dwóch do trzech t\Ą'oIZą nieparzystą gIuPę położoną pod miejscem odejściat. krzyżowej pośrodkowej (18). Naczyrria odPlowadzaj4ce tych węzłólt' koriczą się w węzłaclr chłonnych biodrowyclr przyśrodkowyclr' Węzły chłonne biodrort'e boczne (15) usytuowane są w sposób typowy' Repfezentowane Są przez dwa lub trzy węzły różnej wielkości' Naczynia odprowadzaj4ce kierują się do przec1niej grupy węzłów chłonnych biodrowych przyśrodkowych (16). Węzły chłorrne podbrzuszne w zasadzie nie Występują. Niekiedy spotyka się niewielki, pojedynczy lub podwójny węzcl położorry w fałdzie płcior'r'ym W SąSiedztwie t' pępkowej. Jest on odpowiednikiem omawianych węzłów' Węzeł ten b1.ł opisywany u przedstawicieli obojga płci. U samic, na telenie więzadła szerokiego macicy w pobliżu jego przedniej krawędzi, znajduje się węzeł chłonny rnaciczny,ln, uteń. rrrts' Czasami Y/ystępuie on tylko jednostroru1ie. Naczynia odprowadzające uchodz4 do węzłów lędŹu'iowych aorty lub bezpośrednio do zbiornika chłonki. co+

zyw

wian

PIZeZ

wyrai

krzyż mlary

które

Wt

typow w węz

Wę

swe na wych ; Wę' chłonn t.

zasło]

chłonkę

głowegr

przyśro

tej .o-

u-

.eŚ1'

o'ą.

o-

"'-

yi1xlTil;ilyń::;*::::

cze (77) w'liczbie od jednego do dziesięciu łączą

*n**łtruxi:'}:T--:ilJlTl.:1}:TTŁ;::siTff ff ii':"'i.-'Jil; *ęźłychłorrne

ośrodkachłonnego bioc1I .',tJ"f':fi:"#'ł|1i,f-i""i"""-.' -.'Y 'T:::::'.,y opisie ogólnyń ,,"i;:x?:,;{;?l,r,.ego

..-sm.'i,r*n."a.1;.'

j:ffi .fi.{ł;;:ł;:TE;;J'1xi""łi':"f

x::i""*J1: rzonym przez ao|tę i tt. biodrowi.'-Yo:'rh oapio*nh^ią* iworzą pnre lędŹwiowe, a u owcy uchodzą również cz

-**.łł.tł--'*li:ll*:*i'tf :śi"l*:*;*n;:rrl

śa

.."ą?r,'..#ji:J[i,:ix1"'.i:Ei:.;:*:":*x[|;]o.-'.n biodro głębokiej. W większości

:u

$1?1*"':*ffi "-i:tr*l'fl{*Tffi p'",iu.t' ręaz-ńy"n i.ińp'.".n"a. i'l?'iii!"#r;i; |iii:. '" 'f

ie e-

to

t

t.

obei

o

.'#łt{:#i'Jffi przed,tem pizez

i owcy

lgża-n3 przyśrodkowej powierzchni więzaclła ,"".Tf,x?.Tij.iii7i;i"'lx? :T1*':ń y'.tv 1'ń{";. ;l'".i{"łq':ii"".'.;*{::!"."".J::.'"'il1'?il'.ffi.';*' ,.

[ff*'*"i.T.*"

i biodrowe przyśroclkowe,

,d:?J}[l}:

ii:J#TT#PyTicze.

"

t"'li ."gi.".,t.odzić

również do pni

(24) u bydla i owcy leżą grzbietowopo lewej

j:.'#::i*ł:"."#:ff ł*lr*::::..xfi ą;;'ill?#")."..fl |J #i[ł{lł -tĘ*}xxi;"x*ŁKTi{Tyilł:.f":l"*:Tipł,r#li::::";:;

:ffi

f r.'J"

#Itt*''"::1:f Hł$:*"{$::#::J.r:ł.ll.'".xn.ff twolzą pnie lędźwiowe, a nie-

".ń-il","j;

il.il;;'źIJ1iJi*f#:'':3:e

w liczbie od pięciu do dziesięciu

'loJf.":1j^';ilLf.j,:.fi"r,) w w€zlach chlorrn,.n o.o.o*,Ji.f:";,'kffiff^ia VVęll} (hlorrne biodrowe boczne (2l)

n

ukłaclają się odprowadzając" t"'i.źi'ię

lit.zbie od czterech

clL

-l'i'*ril-J;.;;;;"";.;;"iu;;ń.."ó;ń.;.;Hli}Ji.ffi

,[

j;Ti]1

:dil'lf "x*;i;:Tii,::,:::::iFi{,:i-i'f..y.i,*t:il..li#f ::'"TTii""j Ju"to.i

i,' ii,'.',ii,-,,i,s' Zbiera on i'1iiPł.'i"lil.x'.i ;H#:i:T"::""' "I'to''y g:l'..g:-*#ffi i#;5:':::"":^ffi ;::*;#JT.'ł;."Y,".1l#".:'.TIT

565

Węzły chlonne odbytowo-odbytnicze (19) dzielą się rnniej lub bardziej wyraŹnie na dwie grupy. Grupa położona bardziej do ptzodu zbi,era chłonkę z odbytnicy i odbytu. Grupa leżąca ku tyłowi, złożona z trzech do czterech węzłów, układa się nad odbytem' Zbiera chłonkę z cldbytu, narządów rodnyclr i z ogona' Naczynia odprowadzające kierują sie do węzłów biodrowych przyśrodkowych (20).

rl cl

rlJ

kc

Ośrodekchłonny pachwinowo-udowy' lymphocentrum inguinofemotale, nazywany jest również ośrodkiem chłonnyn pachwinowym powierzchownym, lyn. phocentrum inguiiale supetficiale. Węzły tego ośrodka leżą powierzchownie, po brzuszno-bocznyclr stronach ścian jamy brzusznej. Tworzą w zasadzie dwa zgrupowania, jakimi sq węzły chłonne pachwinowe powierzchowne, lnn' inguinales suyletficirłles, i węzły chłonne Podbiodrowe, Inn. subiliaci. Węzły chłonne pach.

tW

Pa p.t któ

winowe powierzchowne układają się na dolnej ścianie jamy brzusznej i w zależnościod płci nosz'ą rózne nazwy (ryc. 192 <; 194_m; 196-d). U samic są to węzły chłonne sutkowe, lnn' mąmmąrii, któIych układ gatunkowo zmienny i zależy od typu grtrczołu mlekowego. Zbierają one chłonkę z gru 'est czołu mlckowego, Slomu i łechtaczki. U samców omawiane węzły noszą nazwę

bio nch

kóu ukł;

węzłów chłonnych mosznowych, lnn, scrotales. Naczynia doprowadzające Ęch węzŁów zbierają chłonkę z moszny i napletka. Te węzły u przedstawicieli obu płcJ

cÓw

zbierają chłonkę równiez ze skóry, tkanki podskórnej oraz leżących powierzchownie mięśnibocznych stron klatki piersiowej, bocznych i brzusznych stron powłok brzusznych oraz przyśrodkowych powierzchni kończyn miednicznych. Naczynia odprowa-

jedn

docł

v

dzaj4ce węzlów clrłonnych pachwinowych powierzchownych u większości intereSttjących nas gatunków uchodzą do węzłów chłonnych biodrowych przyśrodkowych,

ilośc doog

Węzły chłonne podbiodrowe ze względu na położenie nazywane bywają węzła. mi fałdu ko|anowego. Stanowią zbite, wydłużone skupisko mniej lub bardziej licznyclr węzłów chłorrnyclr, położonych dogłowowo od m. naprężacza powięzi szerokiej w połowie odległościmiędzy guzem biodrowym a rzepką' Węzły te zbierajq chłonke Ze SkóIy, tkanki podskórnej i leżących powierzchownie mięśni okolic brzuclra, miednicy i uda. Naczynia odprowadzajace uchodzą do węzłów chłonnych biodrowych przyśrodkowyclr i bocznych. Oprócz wymierrionych węzłów do omawianego ośrodka chłorrnego należą węzly chłonne guza biodrowego, Inn. coxales, WystęPującc u bydła i konia, oraz węzły guza biodrowego dodatkowe, lnn' coxąles accessorii, i węzły chłonne dołu przylędźwiowego (głodowego), lrul. fossae paralumbalis, Występuiące tylko u bydła'

ne/ a

a rt konia do węzłów chłonnych pachwinowych głębokich.

U mięsoźernych węzły chłonne pachwinowe powierzchniowne suki układaj4 się dogłowowo w odlcgłościkilku centymetrów od spojenia łonowego (ryc. 265 16). Jest

ich zwykle po dwa do czterech z każdej strony. osiągają c1ługośćod 0,5 do 2 cm' Poza okolicami wymieniorrymi w opisie ogólnym zbierają chłonkę z trzech ostatnich zespo' lór,r sLttkowvclr' U:JmCó!Ą rowniez z napIc|ka iprą..i.r. U kota, oprócz wymienionych węZłów, występuie, ale nie zawsze, węzeł chlonny

pachwinowy powierzchowny dodatkowy, układający się wzdłuż t. nabrzusznej

doogonowej. WęzeI chłonny podbiodrowy u psa i kota Występuie rzadko. Jeżeli jest, uklada się w pobliżu gałęzi powierzchownej t' okalającej biodro głębokiej, otoczony obfitą 566

t

stroni szego

i doct chłon mały' do wę

Wq

końcól różna.

a

Uc

CZęś<

dochoc

leż4 gr: Wę,

wego u

UK

lUowc

Naci waczy u bocznyc

tkanką tłuszczową. Naczynia

nte

slę l1A

j* .'x'ł.i#T

ues

L

o-

n,

azeJ

.ę

t-

h

v

v

'ę

I

skuPisko clługościod 2 do 6 cm,

*iTTit'.?1l.Jił ffi "ł;:..#t,#ŁYJĘłffiT"til"j;

u-

ae-

J#li':'.""tr

:''*zi**iłr.*u[t jJ*#*;#j,fu

n-

Z-

Ęapi'xii: i:Tłii: }j"?:ilj".:l.

*: r::f;.ffi .l'T'g:iilf"..'i!łiry":. przodu'.w odległości 10.15 cm (ryc. zeo_źq. . Węzły chłonne poclbiodrow, ktore dzieli się niekiecly o-i l]o.,1.,'*)aworz4 ""

30

cr

}Jf;

sie dobrzusznie od gałęzi doczaszko-

Węzły chłorrne mosznowe układają się na ścianie brzuclra po bokach prqcia,

n-

ie

r

"iil;;ffi .#..il';".'jTff;ff

,y-

:h

obydwu węzłów uchodzą do węzłÓw

.hł::y.| biodrowych o;,"::|:il:i:ające ,',.Y :.*i:i :Ł"*"**ill'""i".\.-";o'ldaja

icy

#:;}J1'.:xT.:Tin :'I''"!:1"':ftyłu, :? ponad iylnymi ćwiartkai"'

:I1:1t::: " są nadwymieniowymi :o"1."u'y*l'"" t"j.?.T,ff

(29).

-|.l""iJiJrnt"gn *;ęzyt..'

w *l,'l."'"s.i

o.''"

hodo*.

".Y"Y'.*jJ..""y'.r'J"az..ś'ioyź'.u-,u!!"ńl*':-"ll$::Ęł:

Węzły chłorure moSZnowe

m:"sx'B:ffi Węzły podbiodrow chłorure

ne,.a nawet potrójne (ryc.

ilT1

'Ł*fJTfJ,:#i;ni#".ilFT;"ffiT:.flpodwói 2$:7;ą Zwykle Pojedyncze, ale mogą być również

Węzły chłonne guza bioc1rl

stronie.iJkładaią''E'-"J"i".ltJ.Ti.1?JJT::.J1..ii#li:i}i"Ę]:ti,7 ia*.i.#lTi':*"x,#",:,:K:u".'= po-ię"i :1::T :1; łi;#:fi

."".oi.iq.

ż

#ijiĘ:ffi xj$#;:nf*itńl-.i# Ńaczynia.ap.'*"J""ią."

c-

lll'*;lil1x1il".l.''l'Jil111i:ffi';:

t"go węzń dochodzą

."#-;.l;::.il;.,.jl.:::y::"; są tdkże bdrd,/o male' Le. różna.Wokółnichzna jdu ją"'n;}l'#ł:iliŁ*jr''Ji]:i:'i::Łi"i1':*ifl iffi? u owcy węzły chłonne sutkowe.r_o]3'o.'e

:1

t1kż".

1"

]a/ymleniem, częściowo za'

**ffi

5:'i:ńdtxi1lŁ:$..jixT;ll;*#:#*xf

:: ł\rego u owcy

nie Występuią.

i'.ru;::.''.:::tr

j1*ł:ł:.!ffi'J-il";1J.H':*:..:*l#lj:jr?li*'",",,,;^;:.:

'"

;-T:'-

Jf

:ffi

,j"ł.."'J"

;ifn:#;"przylędźwiowe

go, ale brak u niej, jak

;i'#itF,{Lu"l'r;*}:^*;il:il.l,L#i'"il.ii'""m".'i;z; 567

U konia węzły chłorrne

'-;iifi l'-.*#

i:*i#*l'[*fu *y*i".'iu

x,J:l'".,':ill" Węiły chłonne moszno\

*ł};'.:"l*l1łff}Ęiii::;dl

występuj4 węzły

Jil;;l'.ii:il:JJ:rr.]JTt'::;

*::jł*;ful#:.l#:ł:i*"=.'i'"1l''u:.x"j:.hJeźą.cychprzed'iza

c1owęzłów-pachwinowychJJ:;1*1łJ^#T#J"i:#Tf i{.ilffi '#'l.liu; .'ii:łiT': .H ::.i:ffi :J;J.::' ff .._jłffi'.."Jione typowo, tworzą skupisko

...$?Ifł;*$#,anm"':i:ńł#.il,|3ffi i*!t3ę51;*='. ośrodek chłonny kulszowy , lymphocenttum ischictdicum, obeimuie niewielk4

::i{:,:#,il,łłfl*# $łij#i{::ii:,.iĘ:łH'il11^ii':::f oraz *ę""t [':]'$iffi":T*'i..:.n-'i'Y"|ów,

"I'io..,,y

posl^auo-y,,ń,.,gl,,:

l

ifi :-J#j,.J.;;;;-i.r;}Ł:fj:ńJr"l"-il"T'-*":i.'';;;^;::;'

Węzły chłonne kulszowe

u

ńffi}."':ł*il:i'"":ht| J|..*:I.",-t*i Ę''j..?fl#::chni

więzadła kr zy

t

c

'ow

o-

o

t#H#i1x'#'n'#$ffi *[ffi teJf#*',ilłffi U nięsożernych, nP. u PSa/

:ilKT*'l;*'*.'i.."il:}"sr;iff.i'ł*#'ills:#'J:T: jn,Ł\xT:iI Wed]rrg niektóry j;il;;-iłT'.1..i.'#llt:xxx !ń"i;ffi i'';' J,*T:* iub jedno-

16;i:;;*n:-'-:łl*u"t.n,l'.i" .+}#*ł:"ii' "J"'.|.#*::ł"Łff #'fi '.",i.i.ń"lioJu";ffi J#iTjf;:;łłl.".J[il '.':.-Th.:;l'ifi

::Ę#-'ł":"$#:"#::'-l'-''5"1i,g'ęhi:::[*':l.l.ll;.i:.x Węzły chłonne pośladkowe

il""1i#i*ię;:ł"':ł;'"'tr.ffi..i":$-[x;fu

i*ł#ffi

;5",#ł?-*'l'i##*ł;i#JJ#Łf il:{:-l,ffi #*nli ;.':';:ffi'il:1iJ",ii;..iłł'.]""T:)i?::.;:":.ffi

'*r*.lin*s:l*

l

t I

b

n n

i, U Pule,

t\antą tłtlszczową. Naczn11 doprowadzajece zbierają chłonkę 9b1jt1 ze skóry i mięśniokolicy pośladkowej' stawu bjodrowego, ogo.,u i oańit". Nac)ynia ojp.o-Jdzaiące tych węzłów u bydla uchodzą do wlzłów"chłonnych,uioal-o*ych przyśrodkowych, a u kozy do węz|ów chłomych podórzusznych. , Węzły chłorrne pośladkoweu bidłailyc.263-8i występują stale, u owcy czasami, kozy jest ich brak. Układa'.ą się na bocżnei powierz;hniwi;zadła sze.oti"go .i"; 1.t] rucy, na wysokości wcięcia kul

19wej.Ulydła jest',.."*'ń';J""i.tr-i1Ti?:i:J".ł.llZ j;t'"."i:::'#:g:. U owty wystęP 'ją pizeważnie a*u *ę."łyi.t, iu""y"ju^o"sń-"a'"; ące zdążają do węzłów chłonnych biodrowvch przyś.oa{o-ycr'. u óyału .ó**"z do węzłów chłon. nych kulszowyih i krzvżońch.

:i!lr

Ę"{yv^ł,y,.267-28) u wszystkich trzech omawianych gafunków po przyśrodkowei stronie guza kulśzowlgo w bli. :xr:ł::;:,ł;:Ti.*H""'.'YTy ^"-1...''.:1

odp.owudz4ąćem"ń#;;;;"b8'."J.ó'#J'T#i:[1T#:;i.i:fijŁiltr'J}1

;o;;"ffi;#;i1;;d;.jJ

żowych i węzłów chłormyct.'pbsuatJ"ycr.. U o-.' wych przyśrodkowych i podbizusznych, a u kozy jeóńL

ł"n ostatnich. U konia w' omawianym j"ay^" występują -ęły chłonne kulszowe. -ośrodku węzłów położońych.na boczńeJ powierzchni więzadła srupkę szero. ,j.1^"I,1i]f :"łu

łd:$.'#'"J'{#',y."?::#':;'-'liJ'łi.::łilt.'*''1l"u'ł'łn:; z węzłów chłonnvch odbytowo-ódbytniczych. tvućąmra

Ółonkę

dochodzą do węzłów chłonnych uoa.o*y.r,' p.'ys..JJl..-v"r...

odprowadzające

WĘzŁY cHŁoNNE KoŃczYNY M|EDNICZNEJ Ośrodekchłonny biodrowo-udowy', lymphocentrum iliofemotate, nazywany jest

:.:::::::"!:,:;nło1nrmpachwinówymgłębokin1ly-phocenł,u-ł,guiUbe]muj: on węzły chłonne biodrowo-udowe,

i!.j^|]?ł:!!! Jemotąles, naz}'wane węzłami chłonnymi pachwinow1'rni głęooiimi, lnn. inguizgodn.e z nu,*q,iq polożone głębTel w stosunku do jed-

lymphonodi fiio-

::!:,!::!:!t.:''Y-1zły.te, i układaią się w sąsiedztwie t. udoi,lej' #]:}:Ty:".-Y.'lÓW Powierzchownych nas gatunJ<óW' rozwinięte bywaja w różnym stopniu. lli."J'l1l.i""1*:s.uę1Ych U Wszystklch z W)łątkiem konia odnotowane były przypadki jednostionnego lub

całkowitego ich braku'-Nacz}mia doprowadzające iych 'ięz|ów zbierają chłonkę ze skÓry i niemal wszystkich mjęśŃ ókohc miódnici, uda

i pozostałych odcinków kończyny. obszar dopływu obejmuje takźe mięśniepowłoll brzusznych, m. dźwigacz jąd.er,..ottzewn4, prącie węz|y chłorrrre pachwinowe powierzchowne .onz. i węzły podkolanowe. Naczvnia odprowidza|ące kie.rują się Jo ct'łonnych -ęzłow biodrowych przyśrodkowyćh Prócz węzł'ów chłonnych biodrowo-udowych w omawialym ośrodku chłonn}'m Psa występu'e węzeł chłonny u d.owy, ln. a ubydła węzeł chłonny femoralis, nadbrzuszny, ln. epigasticus, zbierający chłonkę z otoucznycn mięśnibrzucha

I

otrzewnej.

U mięsożemych węzel chłonny biodrowo.udowy nie jest stały. U psa jeśliwystę-

puje' układa się na dobrzusznej

powierzchni

..

lęaź-ioń"go ;niejszego nad mieis-

cem odejścia od t. biodrowej zewnętrznej t. głębokiej uda. Wielkościąnie przekracza jednego centymetra' a Często jest mniejszy. Zbiera chłonkę z węzłów chłonnych pach-

winowych powierzchownych, węzłów podkolanowych i węzła udowego. Węzeł chłorrny udowy jest również nie stały. Układa się na terenie trójkąta udowego, między mm. krawieckim a m. grzebieniowym, nie osiągając więcej niż 0,5 cm długości.Naczynia doprowadzające doclrodzą ze skóry przyirodkowej strony koń' czyny i z chłonnych podkolanowych. Naczynia odprowadzające bie[ną do 'węzłów węzłÓw chłorrnych biodrowo-udowych i biodrowyclr przyśrodkowycń 1ryc. zśors)' U świniwęzły biodrowo.udowe występują w licztie,kilku większych lub kilkunastu rnnieiszych' Zespolone tkanką łączną mogą Sprawiać wraźenie jót1nego węzła' 7e.względy na opisany wyż'e1 z'asięg naczyń doprowadzaiących badanie pouboiowe tych węzłów jest obowiązkowe. ptzeżuwaczy węzły chłonne biodrowo.udowe (ryc.267_31), opisywano jako nie .U stale u bydła i kozy. U bydła lokalizuja się w miejscaclr odejścia prria ..ó.o*o-rrabrzusznego w postaci jednego lub dwóch węzłów, wielkościśrednio 2 cm' Naczvnia odprowadzające uchodzą do węzłów chłonnych biodrowych przysrodkowych' U kozy położenie tych węzłów iest Zmienne. opisywane były zaiówno na terenie trójkąta udowego, jak i w miejscu odejścia t. biodiowej zewnętrznej. Naczynia odprowadzające uchodzą do pnia lędźwiowego' .. U bydła węzeł chłonny rradbrzrrszny, Stosun|owo duży. dochoclzący do 5,5 cm długościw pewnych okolicznościach wymaga palpacji przy badaniu rektalnym, przedubojowym (par rectuttt! ) (ryc. 267,30). U konia węzły chłorrne biodrowo-udowe (ryc.268 22), występują najbardziej stale' Tworzą wydłużone zgrupowanie długości8_12 cm, skłactajacó Się Z szesnastu do trzydziestu kilku węzłów chłorrnych. Zgrupowanie to leży w trójkącie udowym i-przykrywa od strony przyśrcldkowej t' i ż. udową' Naczynia.odprowadzające rrcirodzą do węzłów chłorrnych biodrowyclr przyśrodkowych.

(

\'

1

t/

lĄ,

o(

a

ch

3-

w(

ośrodek chłonny podkolanov,ty, lymphocentrum Popliteum, składa się z węzł,ów chłonnych położonychna terenie dołu podkolanowego, od którego priyjęły nazwę. Ze względu na umiejscowienie i obSZaI, z którego zbierają chłonkę, węzly t-e dzielimy na węzły chłonne podkolanowe powierzchowne, lnn. poplitii supeificiales, oraz węz|y chłonne podkolanowe g1ębokie, lnn' poplitei profioldi',Ten podział nie zaznacza się w równym stopniu u wszystkich omawianyc}r przez nas gatunkóW, a u niektórych wręcz nie wystęPuie. obecnośćobydwu żespołów cechuje świnie.Węzłów chłorrnych podkolanowych głębokich biak u psa,'a powierzchownych u bydła i u konia. U owcy i kozy wśród omawianych węzłów biak

I

zróżnicowania. Węzły chłonne podkolanowe powierzchowne zbierają chłonkę ze skóry tylno-bocznej i' podeszwowei stlony stoPy, z mięśni StaWóW stępowych i stawów palóowych' .Węzły clrłorrne podkolanowe głębokie zbierają chłonke z węzłów ch1onnycń pocl'kolanowych-powierzclrownych ora z z mięśnipołoż'onych poniżej stawu kolanowego' Naczynia odprowadzajAce przebiegaja gatunkowo zmiennie.

U mięsożernych węzły chłorrne podkolanowe powierzchowne układają się na do. ogonowei powierzchni m. brzuchatego łydki, między m. dwugłowym uda a m. półścięgnistym (ryc.267_7)' U psa w zależnościod jego wielkości,długośćwęzła waha

a kil weJ.

nacz

biorą rĄ

krwi<

'

łów c nych W dze t.

się od 1 do 5 cm. U kota nie przekracza 1 cm. Obszar dopływu chłonki obejmuje skórę, mięśniei stawy położone Poniżej Stawu kolanowego. Naczynia odprowaclzające kierują się do lt'ęzłów biodrclwych przyślodkowych ptzez węzły biodrowo-udowe lub węzeł udowy, ies|i tdkie r,r r stępuj.l. U świniwęzły chłonne podkolanowe powierzchowne układają się podobnie jak u psa (ryc.2ó2 10). Na zewnątrz ich położenie zna czy bruzda między rn. dwugłowym a m' półścięgnistym, widoczna u osobników clrudych przez napięta skóIę. W br;ź. dzie tej, na głębokości2_3 cm znajduje się otoczony obficie tkanlą tłuszczową węzeł. Naczynia odpror'riadzajace kierujĄ sie do węzłów chłonnych podkolanowych głębo-

j I :t

v v n

ls D'

k

kich i biodrowych przyśrodkowych (ryc. 266_16). . Węzeł chłonny pcldkolanowy głęboki położonyjest przednio-górnie w stosurrku do powierzchownego, wzdłużprzebiegu ż. odstrzałkowej. Otoczony jest również tkarrką tłuszczową i wielkością rrie przekracza 1 cm. Naczynia odprowadzającc biegną clo węzłów chłorrnych bioilrowych przyśrodkowych' Niektórc z nich kierują się przedtem do węzła chłorrnego pośladkowego i kulszowego. Obecnośćwęzłów chłonnych podkolanowych powierzchownych u świrri stwierdzona była u większościosobników, PrZy czyrn l{ tych przypadków miała zarówno węzły chłorrne podkolanowe powierzchowne, jak i głębokie' Ńiewielki odsetek (około 101) nie miał jednak ani jedrrych, ani drugich. U' przeż:uwaczy węzły chlonne podkolanowe powierzchowne nie wystęPuią. Węzły clrłonne podkolanowe głębokie są położoneĘpowo (ryc.2ó3 9). Dttrgośćoma wianego węzła wynosi rr bydła 3-4 cm, u owcy około 2,5 cm, a u kozy 2 cm.Ńaczynia odprowadzające kierują Się do węzłów chłorurych biodrowych przyśrodkowyclr, a u bydła również dcl węzłów chłonnych krzyżowyclr i kulszowycń. U konia węzły chłorrne podkolanowe powierzclrowne nie występują. Węzły .. chłorrne podkolanowe głębokie, w liczbic od trzech do dwunastu, iwoizą skupisko 3-4.cm clługie, położone typowcl (ryc. 264_7). Naczynia odprowadzające iclq do węzłów clrłonnych biodrowo-rrdowych głębokich.

WĘzŁY cHŁoNNE NARZĄDÓW JAMY BRzUszNEJ IJAMY M|EDN|CY Ośrodekchłonny trzewny, lymphocentntm celiacum, obcjmuje węzły chłonrre położone w b]iskości t. trzewnei oraz na drodze jej odgałęzień. W skIad ośroclka wchodzi szereg zespołów węzłów chłorurych, któryclr nazwy odzwierciec1lają położenie,a przede wszystkim obszar zbieranej Pfzez r.\ie chłonki (ryc. 269, f7o). Węzły ch|onne trzewne, lnn. celictci, są połoźone w zasadzie wtlkoł t' trzcwnei. a kilka lub ki]kanaście z rrich układa się na drodze t' żołqdkowej lewei i t. śledziono. rrej. Zbierają chlon|ę z ż.l|.1dk.r, trzu*|ki. sleelziony, PrzcPon} iolrzertllej' Częsc naczyń doprowadzających pochodzi z płuc i śródpiersia. Naczynia odprowadzające biorą udział W tworzeniu pnia jamy ciała. Węzły chłonne śledzionowe, lnn.lieruales, towarzyszą jednoimierurym naczyniom knĄIionośnym. Naczynia doprowadzające biegną z torebki śledziony, źołądkai węzłów chłonnych sieciowych. Naczynia odprowadzające kierują sie dil węzlów trzewnych iub do pnia trzewnego. Węzły chłonne żołądkowe, lnn. gastrici, układaja sie przede wszystkim na drodze t' żolądkowej lewej. U zwierząt o żołądku wielokomorowym węZly te twolzą 571

Ryc. 269. Węzły i naczynia chlonne prze

wodu pokarmowego psa a _ wątrobaj b Pęchcrzyk źó]ciowy' c źoł4dek,d ż' wrotna (ucięia)' c - dlnlnastnica, f

i

.

je]ito czcze; g

-

je]ito kręie;

okrężnica wstępująca]

k

h

jelito ś]epe; okrężnicźt Pt)

Prfeczna, t - okrężnica zstęPująca 1 węzeł chłonnv żołądkotĄ'i'' 2, 3 węzly chłonne wrotne;4 węzel chłolrny trzrEtkowo dwunastniczy; 5 węzły chłonne je]iia c,cze8o; 6,7 węzły chbnne okrężnicz€

szeleg odrębnych ZgruPowań, o których będzie mowa W tekściedotyczącym omawiane8o ośrodka u przezLlwaczy. doprowadzające WęZłóW chłonnych żołądkowych prowadzą chłonkę . \a1zynia z' ż'ołądka,wątroby, sieci' a także z prze|yku, śródpiersia i płuc' Ńaczynia odp.o*udza|ące ml|ą Pr,,ebie8 ga|unLo\,lo Zmienny. Węzły chłonne wątrobowe, lnn. hepatici, Sq naZyr,1,/ane także węzłami chłonnymi wrotnymi, lnn. portales' Położone na drodze naczyń krwionośnych zdążającyclr do wnęki wątroby, zbierają chłonkę z wątroby, dwunastnicy, trzusiki i węzłów"chłon-

nych.trzustkowo-dwunastniczych. Naczynia odprowadĄące u różnych gatunków uchodzą różnie. Węzły chłonne trzustkowo-dwunastnicze' Inn. pancreaticod.uodenales, towarzyszą t. żołądkowej prawej. Zbieraj4 chłonkę z dwunastnicy, tlzustki, żołądka,sieci oraz węzłów chłonnych sieciowych. Naczynia odprowadzające kończą się różnie. U mięsożernych brak węzłów chłonnych trzewnych. Węzły chłonne wątrobowe psa układaj4 się po obu stronach ż:,' wrotne1, przy czym po lewej Stronie (ryc. 269_2, 3) jest zwykle jeden duży węzeł dochodząc!' aź, o .. długości'Po prawej Stronie iest kilka węzłów (od jednego do pięciu) i są mniejsze' Naczynia odprowadzające uchodzą do zbiornika chłonki. U kota naczvnra te wsDólnie z odpowiednimi naczyniami węzłów chłonnych śledzionowych tworzą pien trzeWny.

I

czczeE(

dootor

.x

,,.T","#.Tj!T".i::*"Jilii.x"ilJ}.i''""':#'T**Tił-':#"i;-:T..Yf ;i. "iff i;;l'J"1y.n-eit"-';T,ffi".."^Łffi :iT.:*':"ff ff "i$ix'T"J['; z naczyniami

odProwadzaj4cYl

*l#u:llluT?:ii}""lJ,T,:]^',i-:t]i1""::l"','"".il'.:T::;łł"1Y3JT:'; il;;;il;tl";i-Lycń wątrobowych, a czasami także do śledzionowych.

świni Ryc. 270. Węzły i naczynia chlorure przelr'odu Pokalmowego a

- śledziona;b

'

żoląttek; b, - uchylek

żo1ąc]ka;;,l"..JliŁx'.lliT"jll.J#

';Il..,:fi3 i

j:l.i',iliji;

r - ielito ślepe, h okrężnica wsiępujaca' docuaszkowŹ; q - z. nerkowa :'' ;;;k"' ;' aorta; o - ż' glówna Joogonowa; p - t. krezlowa fbiornik m]eczu;.v pień lędźwiowy' vt Picń rv piin t.""*,-'y; 11l ]*". n .'"i"' - f,." 1"Li..*;, l jr"a"io"ó*"': węzl!' chlonne żolądkowe;4 węzly chlome \\ęz|\.n.nl" I,) pień okrężni c7y cfczY'vtl '.y węzły chłonne jclita (,ątrobowe; b - ;'iy chlonne trzLlśkowo dwunastnicze; 7, 8 bzewne; 5 - węzły chłonne krczkolve

g

tł$::; FtŁ!r:;i*i**"::il'i,,'*:ł :*l:: 573

li::ffi:"*h;1"jllchbnne

U kota węzły chłonne żołądkoweleżą po obu stronach k.rzywizny

mniejszej

żołądka.Po prawej stronie jest ich zwykle kilka' po lewej jeden. Naczynia odprowa. dzające zachowują się jak u psa Węzły chłonne trzustkowo-dwrrnastnicze (4) są także nie stałe. U psa leżą na odcinku wstępującym dwurastnicy, między jei ścianąprzyśrodkową a trzustką. oPis)rwano także ich obecnośćna sieci. Naczynia odprowadzające skierowane są do węZłów wątlobowych lub okrężniczych, a nawet do zbiornika chłonki' U kota wystęPuie zwykle pojedynczy węzeł trzustkowo-dwunastniczy, którego naczyria odprowadzajdce uchodzą do węzłów wątrobowych. U świniwęzły chłonne trzewne występują w liczbie od dwu do czterech i nie są wyraźnie oddzielone od węzłów chłonnych śledzionowych i żołądkołych(ryc.2704). Nacz1mia odprowadzajace tych węzłów uchodzą do pnia chłonnego jamy ciała. Węzły chłonne wątrobowe (5) tworzą skupiska złożonez kilku drobnych węzłów położonych w pobliżu ż. wrotnei. Naczyńa odprowadzające Ęch węzłów uchodzą do węzłów chłonnych trzewnych lub do pnia jamy ciała (I). Węzły chłome śledzionowe (1) są położone w gómej częściwnęki śledzionowej oraz wzdłttż- tętnicy o takiej samej nazwie. Naczynia odprowadzające uchodzą do węzłów chłonnych trzewnych. Węzły chłorme żołądkowezwiązane z t. żołądkową prawą są położone w pobliżu wpustu żołądka(3). Jest ich zwyk1e około czterech i nie oddzielają się wyraźnie od węzłów trzewnych. Naczynia odprowadzające uchodzą do pnia jamy ciała. Węzły chłorure trzustkowo.dwunastnicze (6) układają sie na drodze tętnicy o tej samej nazwie. Jest ich zwykle od pięciu do dziesięciu i niektóre z nich tkwią w tkance gruczołowej trzustki. Naczynia odprowadzające biegną do węzłów chłonnych trzewnych, a niektóre do węzłów chłonnych wątrobowych. U ptzeżlwaczy, zgodrie z tym co powiedziano w opisie ogólnym omawianego ośrodka' szczególnie zróżnicowane są węzły chłonne żołądkowe. U bydła (ryc.271) wyróżrtlatnyl. Węzły chłonne śledzionowe, lnn' lienales, Leżą w liczbie od trzech do czterech węzłów o długości3 cm, na trzewne' powierzchni przedsionka żwacza tuz za wpustem (4). Zbieraią one chłonkę z przedsionka i przyległych częściżwacza, czepca i ś|edziony. Ponadto dochodzą do nich naczynia odprowadzające węzłów chłonnych żwaczowych prawych (9), czepcowych (2), księgowych (6) i węzłów chłonnych trawieńco-

wych dogrzbietowych (7). Naczynia odprowadzaiące łączą się z zwyk|e z pnilem żołądkowym (II). Węzły chłonne żzwaczowe, lnn, ruminales, skupione są w trzech grupach, jakimi są węzły chłonne żwaczowe Pfawe' lnn. ruminąles dextti, węzły ch|onne żwaczowe lewe, lnn, rumirulles sinisti, i węzły chlonne żwaczowe doczaszkowe, lnn. nlminąIes crąniąIes' Węzły chłonne żwaczowe prawe (9) układaja się zgodnie z przebiegiem t. zwaczowej Prawei. Jest ich zwykle cztery lub pięć' długościod 1 do 5 cm. Zbieraj4

chłonkę przede wszystkirn ze żwacza, a\e rówrljez i z innych węzłów chłonnych żwaczowych. Nacz}rria odprowadzaiące uchodzą do pnia żołądkowego. Węzły chłonne żwaczowe lewe układają się w brrrŹdzie żwaczowĄ lewej. Nie są Stałe' wystęPują w liczbie jednego lub dwóch, zbierają chłonkę ze żwacza i kierują nacz1mia odprowadzające do pozostałych węzłów żwaczowych.,Nęzły chłonne żwaczowe doczaszkowe (3) leżą głęboko w bruźdz\e doczaszkowej w liczbie czterech do pięciu. Zbierają

chłonkę ze żwacza i węzłów chłonnych żwaczowych lewych. Naczynia odprowadza1ące idĄ do węzłów zwaczowych prawych. 574

c,

Z

d:

ta ch

wi ch,

dz

col wę tra.

zm

chł.

wo

& t---\

ffi ri2d o

srepy ry m - jelir

I-p

4 _

1-

węzl księ8ow chłonne

Węzły chłonne czePcowe, lln. reticulares (2), |eż'ą na czepcu nad i por1 ujściem czepcowo-księgowym. Jest ich dwa. do siedmiLr' Dlugościąnń przekraczają 1,5 cm.

3łT:l.-:iiff:ć::"'-?i#'#i.'J*f::::,fń'"{.J*i"".o..rvu."y.,in

odp,o*u-

Węzły chłonne księgowe, lnru. omasi.aks leżą na księgach tuż przy biegnącej .(6), Zbierajq chłonkę z ksiąg i ujfr,o-na"nią óo *"ę'to*

.ffiińś1::11j;ff',]i*u

cowe, lnn'- abomąsiąIes (7, 8), układaja się wzdłrrź krzy-

.'.'!,,,,, 1h-łonn-e,'tra-r.vi9ń wrzn.trawieńca'.\Nyrózniamy

w rrich węzły chłonne tiawieńcowo dogrzebietowe,

iil'Jó:;: ffl"'i'":*'..J:i ó1ą:iJl dzające węzlów dogrzbietowych ;.JŁ.*;n:f:#ych.

$xł'Ti:i:T:Jii:::,$:2';:ł:*;."-:.

uchodzą do .ęło-..nl*--lv?h żwaczowo trawieńNaczynia węzłów trawieńco*y.tl.alj.'.."',lych biegną do

Węzły chłonne żwaczowo-trawie ńcowe, lrut. ntminoąbomasiąIes, leżą między bawieńcem a wcrrkiem dobrzusznym żwacza. Wielkość iliczba tyct.. *ę'ło* zmienne.- Zbierają chłonkę ze ścianprzedsionka "i ż*n,,u,,,"p,o, tlawieńca i węzłów

il:.T}::.|!1T:i"j.#J'::JJ.""J;i*tp,n-u.1'u1ą."

^

ki"..'fi

'ię

a. *ę'łó-."np.o-

to

Ryc. 271. Węzly i naczynia chłonne przewodu Pokalmowego bydła

il:::'.]:'[j:1;]?!x::'::'ililil:.;:Łl;.y#:Tm.;*,..' i51,;..."-*""];i;'Il.Jij okrężnica wstępuiąca;

".'ijclito ś]cPe;n I },ień cń]onny m -

.

wątrob.*,, u : oi; .ni-.J,i'".1]'ji-lii'i:il,i*'.:i,Ti'i"::ii:[:ji;" ,, iowy, V - pień chbnny trzewny; VI tałd tio.].owo'i]epy -

,'*o

.*.""u,",.

]""il:i'''":l.:..T;Iffi'J]ff',1^.ffi]I.*fł"',,:;,r:ł:.:".':;:.l-:i]jil.:.ill.J:ł:,'*n:x - lłęzłychlonnc irawleńco*( .loc-l'",.*"' i ] .'Ji" iiil;;;''";."'" ...'rzLlsfne' 9 lvęzły .".vc' 1()' ]1 - węzłv chńnne ie]iia cfczes;; i2 :ii:il:::''#): ''."ły..l'i.'.,." l"l'." śtepcgo;13 *,.'1u

'

ks,ęgowe; 7

575

Węzły chłonne czepcowo-trawieńcowe, lnn, reticuloabomasiales (5), są jak gdyby przedłużeniem dogłowowo węzłów chłorrnych żwaczowo-trawieńcowyclr. Leżą na prawej ścianie żołądkai sieci skierowane do przodu, w ,,kącie,, ograniczonym czepcem, księgami, trawieńcem i'ź:waczem, Zbierają chłonkę ze ścianńszystkicń komór i z węz|ów chłonnych żwaczowo-trawieńcowych. Naczynia odprowadzające i9ładka kierują sie do węzłów czepcowych. U owcy węzły chłorrne żołądkowesą takie same iak u bvdła. U kozy brak węzłó;v chłonnych zwaczowych doczaszkowych i węzłów chłonnych żwaczowo-trawieńcowych. Węzły chłonne trzewne usytuowane Są typowo i WystęPuią u wszystkich omawianych przeżuw aczy, chociaż' u kozy nie są stałe. Trudno oddzielić ió od wezłów chłonnych: krezkowych doczaszkowych, wątlobowych' żołądkowych,a nawet lędży:y{:h aorty. Nacz)mia odprowadzające dochodzą do pni jamy ciała trzewnego i żołądkowego. Węzły chłonne wątlobowe (1) występują u wszystkich omawianych przeżuwaczy. Układaią się wzdłuż naczyń i. przewodów Y/e wnęce wątloby, częściowo przykryie przez fuzustkę. U bydła dochodzą do 7 cm długościi jest ich średnioti, ziieiaią chłonkę z wątroby, trzustki' dwunastnicy i węzłów chłonnych trawieńcowych (7, d). Naczynia odprowadzaj4ce u bydła i kozy uchodzą do pnia chłonnego żołądkowego, a czasem bezpośrednio do zbiornika chłonki. U bydła wyróżniono jeszcze węzły chłonne wątrobowe dodatkowe, lnn. hepatici accessorii, itóre ukłajają się bardziej dogrzebietowo w sąsiedztwie ż. głównej doogonowej. Naczynia odpiowadzające tych węzłów łączą się z nacz1.niami odprowidzającym i węzłów witrobowych. Węzły chłorrne trzustkowo-dwunastnicze wystęPu'ą u wszystkich omawianych przez'wwaczy i układaj4 się Ępowo. Naczynia odprowadzające u bydła dochodzą do pniajelitowego, a u kozy do pnia ielitowego oraz do węzłów chłonnych okrężniczych. U konia węzły chłonne trzewne są średnich rozmiarów (ryc.272_6). Położone są typowo, zbieraj4 chłonkę ze struktur wymienionych w opisie ogólnym i z węz|ów chłonnych międzyżrcbrowych (ośrodek chłoruty piersiowy d"g."bietó*y;. Naciynia odprowadzające biorą udział w tworzeniu pnia jamy ciała (III) Węzły chłonne wątrobowe (5) tworzą skupisko dochodzące do 9 cm długości. Naczynia odprowadzające kończą się w pniu jamy ciała. Węzły chłonne śledzionowe(2) są bardzo zmienlre co do liczby i wielkości' Położone Są typowo i ciemniej zabarwione od węzłów innych grup' Naczynia odprowadzajace uchodzą do węzłów chłonnych trzewnych (6). Węzły chłorrne żołądkowe(3) układają się w pobliżu Wpustu w więzadle żołądkowo-przeponowym. Są trudne do oddzielenia od węzłów chłorrnych trzewnvch, do których kieruią swe naczynia odprowadzające. Węzły chłonne sieciowe, lnn. omenfulles (1), typowe dla koni, układają sie w pobliżu krzywizny większej żoł4dka w sieci i więzadle źołądkowo-śledzionowvm. 7,a|iczane przez niektórych do węzłów chłonnych żołądkowych' są zmienne co do liczby i wielkości'Naczynia odprowadzające wiodą do węzłów chłonnych: hZeWnych' śledzionowych' dwunastniczych i wątrobowych' Węzły chłonne trzustkowo.dwunastnicze (4), położone typowo, kierują naczynia odprowadzające do węzłów chłonnych wątrobowych i częśiiówo trzewnych.

IV-pi 1-

tĘLIsik czczeB(

11 - v dooSon

oś

nta tow

Nal

czcz

wys Węz w przed

sożemyr węzłów nych, nel krezkow r gafunkc nra odpr< |Ęęzł

' odejścia

l'€

Puj4 u wr

dwunastn odprowad

Ryc. 272. węz.|y i naczynia chlonne Przewodu pokannowego konia

t'"T.{L..,T::'":.llĘfi";:.:".T;.1.:"T'1}:ł;;,.i::il*j.,;:.1",".i.]:;'', .';iff;::x'j;[::: .,'""'':.i.':L;li:*'[ Pień chłonnv okręźn]czv' ul Pi€ń chbnn), ie'itolvy; lV Pień ch]onny i.my cj.la' " *i;:li;i",i,Jł1''--.i"."';,;'.xYil.',:ff.::".:1..T"';d11l.chlonneżołądkowe,.1.węzlychlon|e

;i.,.:';,.'t':T,lt,*'":tn',"',:l;i,[:::.il'i,t#:*]#::tr*ri#"il,,t,..?::it:l*:.,'iif.,'.,ij

ośrodekchłonny krezkov

ttiąle,skłac]a"";;-*;?i'1..1.1li1.iT,;,ł#iixi::]TT,T";:ł:::#-:T .il;:r:il^:^-f]:i t.-.""J"y-,l.,b i.h .'gułęr;"''l.,,'' fiJ#':.j czczego,

.1iff

.węzły.r.ł.""ó;"ii.l"łli{:"fiUi :i:rj:::".E"l':"']'".::T[T

",:;:".,,,a/es,układa '#n'ij{ffi'|.ff,#łIł;.-''qłT::ff

#'i,..1

jąsię

ił'ą'jl''.ffi ;*ift $i,l*ł:iJ#liĘ}"t;#"ii.lł;?:".:łF

iiił#f 'ry:ti{&:i:Ę*il.ł} jixlT:sm:*:i*.i;ł.7;*i.'d..ł li":l}il:J;;;:J x :.ł.f J iJlffi iiil [)xJ;)#;'i"","'.."g"'.^t".;J ::.i..:ll'"J"ilą".lii,.""ffiii;'11l;liiliiii;.]ili.;.f;":"

iclitowei w pobIiżu

ll"i:ł::iił'ł.::x#;l'rt[g;?**Ll*ii;'#*#'r'::i:ii:! ooprowadzające mają przebieg gatunko o zmiennv. 577

Węzły chłonne jelita ślepego,lnn. cecales, nie występują u świni, psa i kozy. pozostałych U gatunków układa1.ą sie w pobliżu jelita ślepegolub na jego ścianach. Szczególrrie liczne są u konia, co wiąże się z silnym rozwojem tego odcinka przewodu pokarmowego. Naczynia doprowadzające prowad'zą chłonkę z jelita ślepego i końcowego odcinka jelita krętego, a u niektórych gafunków również z dwunastnicy. Naczynia odprowadzające maią przebieg gatunkowo zmienny. Węzły chłonne okręźnicze, Inn. colici, wystęPuią u wszystkich omawianych gatunków' Leżą w sąsiedztwie naczyń krwionośnych. Ich liczba i położenie są gafunkowo zmienne w związkw z róinym StoPnien rozwoju tego ódcinka p.,e"wod., pokarmowego. Zbieraią chłonkę z okręi:ricy, ielita krętego, sieci i częściowo z jelita ślepego.Naczynia odprowadzające mają różny przebieg. U świnii kozy występuią węzły chłonne krętniczo-okrężnicze, lnn. ileocolici.

U mięsożemych węzły chłonne ośrodka chłonnego krezkowego doczaszkowego reprezenlowane są przez dwa zespoły. Węzły chłonne ielita czczego (ryc.269_5) tworzą dwie wydłużone grupy węz|ów chłonnych położonych w pobliżu odejściajednoirniennych tętnic. Wielkośćwęzłów bywa różna, Naczynia odprowadzajace u psa uchodzą do zbiomika chłonki' a u kota do pnia jelitowego. Węzły chłorrrre okrężnicze (6,7) mo1ą tworzyć kilka zgrupowań. Węzły chłonne okrężnicze prawe usytuowane Są blisko początka okrężnicy wstęPuiącei. Jest to zwykle jeden, czasem dwa węzły chłorne dochodzące do 2,5 cm długości.Naczynia odprowadzające tego węzła u psa uchodzą do zbiornika chłonki. Węzeł chłonny okrężniczy środkowy, ieśliiest, umiejscawia się w krezce okrężnicy PoPrzecznej. Naczynia odprowadzające uchodzą do węzła okrężniczego prawego lub do zbiornika chłonki. U kota węzeł chłonny okrężniczy środkowy nie występuie, natomiast są węzły chłorrne jelita ślepego,których brak u psa. Układaja Się one po bokach jelita wzdłuż tętniczych gałęzi je|iŁa ślepego odchodzących od t. krętniczo.okrężniczej. Zwykle po każdej stronie znajduja sie dwa węzły dochodzące do 1,5 cm długości.Naczynia odprowadzające uchodzą do węzł.a okrężniczeso plawego. U świniwęzły chłonne krezkowe doczaszkowe układają się typowo. Naczynia odprowadzające biegną do pnia jelitowego lub trzewnego. Węzły chłonne je|ita czczego (tyc.270_8) występuią w krezce tegoż jelita w dużei liczbie. Układaja się po obu stronach krezki przykrylvajac biegnące między nimi t. je|ita czczego. Naczynia odprowadzające uchodzą do pnia chłonnego jelitowego przez Pień chłonny czczy (II, V!. Węzły chłonrre okrężnicze (10) towarzyszą t, okrężniczei prawej układając się miedzy zakrętami okrężnicy. Jest ich ponad pięćdziesiąt. Ich naczynia odprowadzające tworzą pień chłorury okrężniczy, ktÓry uchodzi do pnia ielitowego. Czasami pień okręzniczy nie wystęPuie i zastąPiony ].est szeregiem grubszych naczyń chłorrrrych' Węzły chłonne krętniczo-okrężnicze (9) są charakterystvczne dla świnii układaią się w pob|iżu ujścia biodrowego' Niektóre z węz|ów t"i gi"py mogą znaidować sii w fałdzie krętniczo-kątnicz),.rn. Bez dokładnych preparacji węzły te są trudne do oddzielenia od węzłów okrężniczych i węz|ów je|ita czcze1o. Naczynia odprowadzające uchodzĄ do pnia chłonnego jelitowego (II).

I I

n

^ d

cl

)bi

Jel

o(

Pr {

śle

2{

1

chl chł

uś

stI(

wę' dza pmi

zp1

I

wah jelit(

! do9

kow, V

wej

i

v/ah; krezl,

W

bej.

S

2,5 cn

dzą d konia

chłorr]

węzłó

oś

obe

tlu(

węż

*"i:Y.iil*:;:.?; l|; i..ili'"o[ixT".ł':fi

"fiff

iiili'iitriiiilT.ffi llili

-

$"$i:".#*;:i.:,J#"-*n':::".."*#iłł{..:rur* j*i .1*#;ini;ilxT"}:,-:i":x';#;:: j:*::f t*e*:ł* *ilx:

:':'

Ł:#iłJ'..i'iEł. JJ'il1Tlił !ą 7.i.li|i.a'xłT,$:.il:T,Iff 1:;5l]*

jest osobniczo zmier"rrro. U 'by"

ilru[""'m**.".?J.i'i':#i J*s.i"?'i'.:T'.j':;.:*:::***il, :l.;ł 2:'"'yi1l'.-fJT{.'l:.;]".TTJil'l'i:'a';:"T:1Tzqsię cm. Naczynia odprowadzait

w fałclzie bioclrowo-

:T*i*"ft :,iT,łH:ę:f t$rum#*ffi Ęji"?#}#il Węzly chłonne okrężnicze

(

pa1i*;a:tf*ńii{:"'lr$Ji"T''i#{ń:f dzające-tych węzłów rr

bydłi tu

-f

il*f

'ł;#

:x*"*rur;ę*};1óiffi i?t}"Ai:"ff in'#u,1]?;l,"y.".r; jł j: ff *':iy.#[łł|{Tfi

-::".tl: j:i.j:;ff,}:s:*?:'fi Ji:il.*ł';.]1l1:

Węzly chIorrne jelita czczeqo

ffi }il'ffi*j:il:*.ill'łY.;:*i.#

ffi

-Węzły.

jl.jł"ill.i";:T':,l*:"i.f

?:",':

chłonne jeiita ślepegc

i,-tł'.tr"gei}*i:i*T*#Jl:;H?l.i##*i:ffi

Węz|y chłonne okrężnicze (1

' i? .*::**",jl'".*

jł*tlą".'l11inffiłff*t"*:ii:il' ff .#'"T:J: j:';l'j.l'Y..#iji."'f

;.."i:rłn:;i* l;#"J;'j:,xJu:t".''r:tr*::*'1ł: iil:;Til|..'Yi:;*:*,*il#tłxl""--.ffi ':l]::T':f ,!?"::';::,l*;l: caurlale,

$""ii.':*'".łT'illl1"-l*"1t,::ł".-"* #i;1:?:;*t::esentericum i'l{..'ł.:i. .l!:':.#*;l,:il#j:-'."':I'llł. #*:frł.*l3,?.##f węzłów chłonnyclr lęc1źwiowych un.ty i -ęłJ* ;ilł.lr"y# odbytowo-odbvhi

ji

579

czych. W skład tego ośrodka u wszystkich omawianych gatunków z Wiątkiem konia, wchodzi tylko jeden zespół' jakim są węzły chłonne krezkowe doogono]^/e. Węzły chłonne krezkowe doogonowe, lnn. mesenteńci caudales, położone są w krezce końcowego odcinka okrę żrtlcy . Zbierają one chłonkę z okrężnicy zstępu'ącei' odbytnicy i u niektórych gatunków z węzłów chłonnych odbytowo-odbytnicznych. Naczynia odprowadzające mĄą Przebieg gatunkolvo Zmiermy.

U mięsożemych węzły chłorure krezkowe doogonowe, nazywane przez niekIó-

rych węzłami okrężniczymi lewymi, układaja się w krezce okrężniczej. U psa wysiępu'ą w liczbie dlvóch do pięciu, a u kota do trzech węzłów. Naczynia odprowadzaiące iyćh węzłów prow adzą do węz|ów chłonnych biodrowych przyśrodkowych, węzłów chłonnych lędźwiowych aorty i okrężniczych środkowych.Nacz}nia te u kota wpa. daja ponadto do węzłów chłonnych podbrzusznych. . llświni węzły chłonne krezkowe doogonowe leżą w k.rezce az do 1ej tylnej krawęd,z\ (ryc. f7O_11) ' Zwykle iest ich od siedmiu do dwurLasfu, a długościąnie przekracza1ą 1',5 cm. Naczynia doprowadzające prowadzą chłonkę z okrężnicy ZstęPuiącei' z trzustki, a czasem rówrież: z węzłów chłonnych odbytowo-odbytniczych. Nacz1mia odprowadzaj4ce uchodzą do węzłów chłonnych biodrowych przyśrodkowych i węzłów chłonnych lędŹwiowych aorty (ryc. f70_13, 1f). IJ przeżuwaczy węzły chłonne krezkowe doogonowe układaja się typowo w krezce okiężnicy Zstępuiącej i odbytnicy. U bydła są one szczególrrie trudne do oddzielenia od węziów wipomnianych w opisie ogólnym. U owcy dwa do trzech większych węzłów układa się w miejscu odejścia t. krezkowej doogonowej' a kilka małych w krezce okrężnicy ZstęPujące'. IJ kozy czŁery do ośmiuwęzłów chłonnych układa się tuż przy grzbietowej ścianiejamy brzusznej' Przednie są zwykle mniejs1e od 1eżącycń doogónowo. Naczynia odprowadzające uchodzą do węzłów chłormych biodrowych przyśrodkowych i lędŹwiowych aorty, a u kozy takźe bezpośrednio do pnia chłonnego ]ędźwiowego. U konia węzły chłonne krezkowe doogonowe (ryc' 27f_12) towarzyszą t. krezkowej doogonowej (m) i Są trudne do wyodrębnienia (opis ogólrry ośrodka). Za tylrrą grinicę lct. zasięgu uważa się zgięcie miedniczne okrężnicy. Naczynia doprowadzaotrzewnei i Z Węiące tych węzł'ów prowadzą chłonkę z okrężnicy małei, odbytnicy' pnia lędźwio' do biegna Naczynia odprowadzające złów'odbytowo.odbytniczych. i |ędźwioprzyśrodkowych biodrowych węzłach chłorrrrych się w lub kończą wego mogą występować kIóre oesicales, lnn. pęcherzowymi, z węzłami aorty, razem wych w jednym z więzadeł pęcherza.

d"z

de

sr(

wr

eni toI

th!

zk

sic 30

zw

zu

wsi z11l

sch

wła

WC ukł

osrą

neg

Ud

niec Srę

(

sigg

I

m.c

rozn stal'e

Prze

I

częsl

Wy,

poło

Nan Grasica zajmuje wśród narządów chłonnych szczególne miejsce. Jest ona silnie rozwinięta w okresie płodowym i w okresie PoPrzedzająCym dojrzałośćpłciową, a nastęPlV zasadzie z dwóch płatów' lewego i Prawego, nie ulega redukcji. Zbudowana łączną, w wyniku czego parzystośćnatządu które u1egają zespoleniu przez tkankę 'est zostaje mniej lub bardziej zatarta. U-płodu i młodych zwierząt wyróżniamy w grasicy płat szyiny, lobus ceroicalis, położóny na szyi' i płat piersiowy,lobus thorucicus, leżący w śródpiersiu. Płat szfny

tchar

dniu \/ wi U U źr< piers repre

Srasr(

dzieli się na dwa płaty' lewy i prawy, Iobus ceroicalis sinistet et lobus ceroiclłlis dexter, kt&e układają sie wzdłużtchawicy. Przy wpuściedo klatki piersiowej łączą

w nieParzysty płat pośrodkowy, Iobus intermedius, ptzedłuzający się w częśćpiersiową. Z wiekiem płaty szy1ne ulegają redukcji, a dwoistośćnarządu widoczna wtedy wyraźniej w jego częściĘlnei. Zrąb grasicy tworzy tkanka podobna do siateczkowatei, pochodzi iednak nie 'est z mezenchymy' jak tkanka siateczkowata innych narządów chłonnych, lec z z nabłonka endodermalnego trzeciej i czwartei kieszonki skrzelowej. Tkanka łączna tworząca torebkę 8lasicy wnilła do narząd!, dzieląc go na szereg płacików grasicy, lobuli thymL Miąższ grasicy pozwala wyróżnić rdzeń grasicy, meilulla thymi, utworzony zkrzew.tasto rozgałęzionych pasm rdzennych i warstwę Zewnętrzną zwaną korą gri. sicy, coiex thymi' W rdzeniu są widoczne pod mikroskopem kuliste twory średnicv 30 do |00 pm zbudowale z komÓrek ułożonych współśrod.kowo'wykazująćych cechy zwyrodnienia lub wręcz obumarłych. Twory te noszą nazwę ciałek grasicy. Liczba ich z wiekiem ulega zmnietszeniu. Doświadczalrre usunięcie grasicy młodym zwierzętom w;łvołuje niedorozwój wszystkich narządów chłonnych, tworzenie małych i nielicznych limfocytów oraz annieiszenie miazgi białej śledziony. Stwierdzono zmiany w budowie grasicy przy schorzeniach autoalergicznych (schorzenia, w których organizm traktu'e substancie własne jako obce i zwa|cza ie)' WSZyStko to wskazuje na nadrzędną rolę grasicy w calym układzie limfatycznym i zdecydowało, iż wielu autorów zalicza ją do tego się pozomie

układu.

U mięsożemych grasica po urodzeniu ulega gwałtownemu wzrostowi. U psa rozmiary między czwartym a Piątym miesiącem życia pozamacicznego. Po dojściu przez zwierzę do dojrzałościpłciowej grasica zaczyna zanlkać' U dorosłego zwieTzęcia prawie cała grasica znaiduje się w śródpiersiu i zaledwie niecaly cenĘmetr wystercza sprzed wpusfu klatki piersiowej. Płat piersiowy rozciąga się od wpustu do serca' co odpowiada zwykle piątej chrząstce żebrowej. Lewy płat sięga zwykle do Ęłudalei niz Pnwy. U świni grasica jest duźa. U młodych osobników sięga do przodu na wysokość m. dwubrzuścowego żuchwy' a do tyłu do śródpiersia przedsercowego. Największe rozmiary osiąga w wieku około dziewięciu miesięcy i nastęPnie powoli zarika. Pozoosią8a największe

niej obfita tkanka tłuszczowa wyznaczająca jej pierwotny zasięg i wykazuj4ca dluJ'szy czas ślady aktywności. U przeźnwaczy grasica młodego cielęcia układa się po obydwu stronach szyi, a jej

staje po

piersiowa sięga śródpiersia przedsercowego, głównie po jego lewej stronie. ny podział części szyjnej na płat lewy i prawy iest widoczny w doczaszkowej xie szyi, gdzie grasica układa się dobrzuszno-bocznie w stosunku do tchawicy. telenie tylnei połowy szyi płaty ulegaią połączeniu, a grasica leży w stosulku do dcy dobrzusznie. Największe rozrr.iary osiąga grasica cielęcia w szóstym tygopo urodzeniu. Zarttk, który rozPoczyĄa się od częściszy'1nĄ, kończy się zwykle wieku około sześciu lat. U owcy i kozy widoczny zańk narządu odnotowano v zwierząt dwuletnich. &a w wieku kilku miesięcy grasica układa się w swej głównei masie w śródprzedsercowym. Częśćszyjna |ezy po brzusznej stronie tchawicy i może być Ę|ko przez jeden, prawy lub lewy płat i rzadko sięga krtani. Ślady szfnej można spotkać u konia dwu i półrocznego. 581

SLEDZIONA LIEN S. SPLEN Sledziona znajclu1'e się po lewej'stronie jamy brzusznej' układając slę między jej ścianą o:'ożenie decyduje o jej wygiądzie Jest to zatem,narząj :,ż:}dk*.' 'e*,lęt."l'y^. ' pasmowatym kształcie, w któryn P'aSKl o wydluZonym wyróżniamy szereg fragmentów oPisowych (ryc. f73). Powierzchnia ścienna ś|edziony, facies p&fiet&lń, je;i skierowana do ścianyjamy brzusznej replefentowanej tu przede wszystkim p,ź., p,,". ponę i dlatego por'Vierzchnia ta rrosi także nazwę-powierzch ni przeponowej, facies diaphragmatica. powierzchnia zwńiona do WnętIZa iamy bIZuSZnej 'Przeciwległa nazywa się powierzchnią trzewl:.ą, ftlcies aiscerąlis. W zależnościod.stylającego się Z tą powierzchnią narządu dzieli się ona-na powierzchnię żołądkową,fici"i g,ii,i,,, je|itową, facies intestinąlis, czy też nerkową' facies reualis. Powierzchnie ściennai trzewna spotykają się ze sob4 w mniej lub barrlziej ostrei krawędzi lub brzegu śledziony, margo lienis. Brzeg skierowany clo przodu nosi nazwę brzegu doczaszkowego, margo cranialis 1r), a ku tyłowi brzegu doogonowego, mąrgo caurlalis (2). Brzegi te zwrócone ku sobie na pizeclwtegłyih biegJrrach .

I

ś

I s

n

P

I

z(

cL

n(

cy za

m(

kor ga( osti

ż'oł

brz,

wle wzc wyr 0,40

^BCD Ryc.273. Śledziona: owcy (A), świni (B), psa (C) i konia (D)' Widok Powlelfchni ściennej (u owcy tŹewnej) oraz przekrojtr poprzecznego (poniźej)

,_:::::-* brres doosonoB,y;3 _ konicc dosrzebietowy, 9.:':.*.8'y;2 -," PrzePonowa,6 nla -- wnęka śled,iony;7 Powierfchnja trzewna

,r

koniec dobrzrlszny;5

_

powjerrch-

t

ż'ołą

t

caml

wok

nalządu, przechodzą odpowiedńo w koniec dogrzbietowy, extrcmites dorsalis (3), i koniec dobrzusznv, extremitas aefltrąlis (4\. Śledzio.,u jako narząd wewnątrzotrzewnowy otoczona błoną surowiczą. Nie doĘczy to niewielkich pól ograniczonych przymocowującymi ją więzadłami i miejsc 'est wejścia do narządu naczyń krwionośnych. Takim nieosłoniętym mieiscem Znaiduiącym się na powierzchni trzewnei iesi wnęka śledziony , hilus lienis (6), w której biegnq t. i ż. śledzionowa. Pod okzewną znajduje się łącznotkankowa torebka włóknista ś|edziony, capsula fibrosa lienis, zawieĄaca wlókna sprężyste i miocyty gładkie, zapewniająóe jej dużą kurczliwość' Torebka' podobnie jak w węzłach chłonnych, wysyła w głąb narządu liczne beleczki śledziony,trąbeculae lienis. Na beleczkach rozpięty iest układ sieciowy włókien retikulinowych i komórek tkanki siateczkowate'. Jest to podłożedla

miazgi śledziony, pulpa lienis, Budowa miazgi w porównaniu z budową węzła chlonnego j€st Skomplikowana obecnośĆiąelementów naczyniowych, jakimi są zatoki śledzionowe'do których wpływa krew. oglądany makroskopowo przekrój śledzionywykazuje drobne' jasne cętki na ciemnoczelwonym tle. odpowiadaią one grudkom limfoadenoidalnym' składającym się na pojęcie miazgi białej śledziony, pulpa lienis ąIba. Reszta przekroiu to zatoki śledzionowe wypełrrione masami krwi' daj4ce w sumie miazgę czerwoną śledziony,

p lpa li.enis lubrą' się

Ze szczegół'owąbt:,dową miazgi śledzionowej i krążeniem śledzionowym zapozna czyte]nik w sposób źródłowy podczas zajęć z histologii' Tutaj wypada poprzestać

na stwierdzeniu

tź:' narząd

jest Zaopatrywany

w qP krążenia otwartego.

KIew

przepływaj4c powoli przez miazgę śledziony Zosta'e wzbogacona w limfocyty i monoc}ty. Jednocześnie na terenie miazgi czerwonej ,,stare,,' niesprawne erytrocyty zostają sfagocytowane przez komórki siateczki, a uwolnione ze|azo zrnagazynowane do dalszych przemian. Niebagatelne są również czynności obrorrne śledziony jako neutralizatora szeregu jadów, wytwórcy przeciwciał i mobilizatora elementów fagoc},tuiących.

Niemniej ważną czynnościąomawianego narządu jest maga'y''o-ańie

zapasów krwi' która, w przypadku zwiększonego zapotrzebowania na obwodzie, może być dzięki kurczliwości torebki przekazana szybko do krwiobiegu.

U mięsożemych śledziona ma zabarwienie ż}.wo czerwone. U psa (ryc. 273_C) 'koniec dobrzuszny jest wyraźnie rozszetzony, a jego rozmiary położenie 8ać znacznym

i mogą ulezmianom. Koniec dogrzebietowy układa się pod końcem kręgowym

i

ostatniego źr,ebra, mtędzy lewą odnog4 przePoly, żołądkiem lewą nerką. Gdy żołądekjest pełny, ośdługa śledzony odpowiada położeniu ostatniego żebra. Na brzegu doczaszkowym widnieje wcięcie, brzeg doogonowy zaśjest wypukły. Po-

wierzchnia ściennajest też wypukła. Natomiast powierzchnia trzewna wzd|,Jż' jq

jeit wklęsła;

długiej osi rozciąga się wyrriosłośćna której leży wnęka śledziony.Do tej w1niosłościprzyczepia się sieć większa. Względna masa narządu waha się od 0'08 do 0,407o masy zwierzęcia. -

-U

kota śledziona jest długa. Układa się równolegle

żołądka.

większej

świniśledziona jest barwy jasnoczerwonej . Koniec d ogrzebietowy lezy Pod końkręgowymi trzech ostatnich żeber. Koniec dobrzuszny sięga dna jamy 6rzusznej okolicy pępkowej. Powierzchnia trzewna podzielona jest przez biegnącą pośrodku U

cami w

do krzy.wizny

wydłużoną Wnękę na leżącą doczaszkowo powierzchnię żołądkowąi położoną doogonowo powierzchnię jelitową. Są one Prawie równe. Umocowanie śledźionyjesi batdzo |uźne. Masa względna wynosi około 0,2"/, tnasy ciał.a. . U ptzeżuw.aczy śledziona jest jedynym narz4dem, ktriry oprócz żwacza znajdu1e się w lewej połowie jamy brzuszrrej. U bydła jest długa' szerokj o zaokrąglonych końcach. Koniec dogrzbietowy układa się pod końcami kręgowymi ostairicń dwóch źeber i może sięgać- wyrostka poPrzecznego pierwszego kĘgu lędźwiowego. Koniec dobrzuszny jest ruchomy. Powierzchnia ścienna iest wypukłi' powierzchnia trzewna niemal połową przy|ega do żołądkai nie iest tam ptzykryta otizewną. Linia zagięcia otlzewnei przebiega przez powierzchnię trzewną skośnie (od górnego końca bizegu doogonowego do dolnego końca brzegu doczaszkowego), azńtąc 1! na częśćpoiożoną przylegaiąc4 do ź:wacza, i częśćĘlno-dolną poklytą ot."ó-.'ą (ryc' ^p-rzednio-gómie, 274)' Wnęka nie ma kształtu rowka, jak u innych, lócz ograniczonego wgłębienia l'v qou|iz.1 górnego końca brzegu doczaszkowego (6)' oługośćśledzion"y uyjła moze dochodzić do pół metra' Masa względna waha się od,0,7i do 0,77,l,, - 9y.y śledziona jest szeroka o kształcie zb|iżonyrr do nieregularnego tró'kąta (tyc.' 273_A), ośdługa narządu przebiega skośnie, odpowiadaiąc w przybliźeniu linii p:Prolva9z:nei od końca kręgowego ostatniego ircbra do połowy dźlesiąte1 przestrzeni międzyżebrowej. Powierzchnia ścienrra jest wypukła iprzylógła do przepony. Powierzchnia. trzewna górną połową umocowana jesiJo krzywizny g rubietowei żwicza. Koniec dogrzbietowy, który ze względu na kształt sledziony iazywally'bywa podstawą, przymocowany iest do lewei odnogi przepony pod. dwoma ostatnimi żebrami' Masa wzg|ędna narządu w1nosi okotJo,iz".' U kozy śledzionama kształt okrągławoczworokątny. U konia koniec dogrzebietowy śledzionyjest silnie rozszerzony tworząc jej podStawę. Kąt przedni tei podstawy Plzylega do worka ślepego żołądkai do lewó| nerki,

,''.'':.'''.,

ł;..i1;;1' >ś. r.i

,:-

/|

,l:'.1,"=-) irtt.";.'.

biś\.r''

Ryc. 274. śledfiona bydła' Widok powierzchni ścien. nej (A) i rrzewnej (B) 1

otrz€wnej;

584

2 brret doo8onow, 3 - koniec koniec dobrzuszny; 5 linia za8ięcia wneka śl€dfiony

- brzeg doczaszkowyr

do8rzbietowy'

6

4

ną )st

{e

ń

..T::'ff

;:'[f STx",s"-...i"i.i.l,"";l"::',ii;łl."#"ff :-.:i,:"ffi il :fii:T-T'i:t"..1-"pa*;:":-*::n#i::#::.:'l';"bi".'-'u."",-otoł j"T:i#Łffi"rrci:d*::.::.::i.."ż"9.ł5"Jl.'".#Jl5x:*lJ1iT]: i

""c

ta

lJ )-

lą

an**f-l*,,,,,#'*;ir;fr If*T]'"ći.f,;trilĘ"':''*Ii#

;ii,:'d.fl T*:..3.x's*Ę:idi:siilj::!1!."'':""Tiff '':-t.*yi"'iilu*,li

*"f.#ji:"i:";'l*:-',.':,,*ł}'*'3;'#i"]ł:ń..}6'y'.I3i"*i.1.i#' iony i noszące

ąccessotius. :a

ii

lt-

f

'*"-ę,śl"d'io,iii.T:a:;.fi:tlTl

SKOROWIDZ NAZW POLSKICH opracował F. KoenyŃczux

.

agranulocyty 41 aKroctontyzm 97 ameloblasty 95 angioblasty 419 aĄrzog\atyztJ. 97 aorta 4.17*

-

-.

piersiowa

. .

'146, 478

grzbietowe 419

- bialawa

.

nasieniowodu 304-, 330, 3ó2- odbyhic)' (odbytnicza) 143,221

_ jądxa

. gardłowa 35

- kurcrliwa

berdoczesnowce 391 bezmoszrrowce (skryto].qdrowe) 323 ble8un ce1a'7ko\Ą'y ciałka nerkowego 300 - cloczaszkowy nerki 296

moczowo-płciowa 293 otlbytnicza 293

pclniebienno-nosowa

a

11a+,443*

40

. śluzowa t6

środkowa440

tarczowo-gnykowa 249

wewnętlzna

- Zewnętrfna 440+, 443*

sPlężysta wewnętrzn

_ sŁekowa 36, 322 surowrcza 16, 19

śluzowej 138

-

230

331

mięśniowa16

doogonowy nerki 296 moczowy torebki klębuszka 29.ł, 295 - naczynrowy ciałka nerkowego 300 - torebki kłębrrszka 294, 295*

skzydiowa

341

372 325, 327-

- doczesna 391 - dziewicza 383

śledziony 583

-

149

ciał jamistych 34o

- jajnika

oKręznrcy 215 belecfki mięśnio\Ą'e 432+, 133, 436 p rzeg rodow..brz*z ne .ł']1, '{']lj,,4]b

Prąclowa naPletka 344

312

- ciala gQbczaste8o

_

blaszka mięśniowa blony

19

błony śluzowcj 13B zewnętlzna kłębuszka 294, 295

- naplerka 34,4, 345 blasfki ksiąg 192+, 196 błędnik sitowy 234 blona (torebka) wlóknista wqtroby

badanic lekta]n€ (pt rcctllnl) 203,21:3 bańka dwunastnicy 1'10, 2l1 - jajowodu 377

.

, 128+

osłonki pochwowej 333

- właściwablony srrrowiczej

419

wstęPująca 438, 446 ZstęPuj4ca 423, 446, 478

aorty

427

_ wewnętlzna klębuszka 294,295*

brzuszna 446, 479, 482

gvbietowa

ściennaosierdzia surowiczego 427, 428* osłonki pochwowe| 331, 333 trzewna osierdzia surowiczego (nasierdzie)

440, 110*, 443*

_ zewnętrzna iPrzydanka) 4'l0, .140-, 443*

- - przelyku

. źółtkowa 373 589

126

krezkowy jajnika 372 ]ewy wątroby 167,205

blodawka (mięsko) Pod].ęzykowa 46

dwunastnicy mniejsza

większa

150 211 211

nriędzyzębodołowy 96,

klętnicza (biodrowa)

- liściasta92 - okolona 92

272*, 215

'

Podjęzykowa (mięsko Podjęzykowe) 79,86 Przyusznicza 50,89 siekaczowa 44, 71,75, V6*, 89,231 brodawki (strzępki) maci.zne 401

brzegowe 54

_

-

grzybowate 54, 72, 78,86, 84*, 9f

językowe

54 liściaste 54, 73, 78 nerkowe 292 nitkowate 54, 72, 92 okolone 53*, 54, 72,78, 84*, 86,

podniebienne

71

- rzekome 308 - smakowe 54 - stożkowate 54,

podzatokowa 429,431*

jądla

429, 130*

Pizedsionkowo-żwaczowa

skrzydlowa 229",277

-

_ dogrzbietowa

cementoblasty (komórki cementotwórcze) cewa sercowa 419, 420* cewka moczowa 291, 303,306 - męska 293, 322, 325, 33a,341

188

18B żwacza 188

brzeg boczny nerki 296,296*

- dobrzusrny pluca

czl

(tęPy) wqtroby 1.49, 167, 205, 222

- komorowy lewy 429,340* - - prawy 429, 430*

-b

kręte 379,326,327*

- proste

- .tl -dr

292, 319, 327

301* - zbiorcze .j17

cęBi 716+, chlonka 415, chrapy 284

536

._ d(

chruqstka 8rzbietu języka 92

-

_

boczna

l{

_ k.ś

230

2:

- krt

_ma

-l(

230

_ przyśrodkowa 230,265, 284

Pie.ścieniowata 245, 248, 246", 217", 251+, 268, 275,

mie

--n:l - mię

250*,

282,287

sklzydłowa nosa 230

tar.zowata

245, 246*,

287

247*

_ mię

- nos( - nozl

, 268, 274, 281,

chiząstki kltani 245, 250*, 251* - nalewkowate 245, 248, 246*, 247*,268,275,

-

282,287

- nosa

230, 231.

r)SRrTclowe 25l

se.ca

\/r'ątrob}' 167

51

CZl

czl

- - właściwa306

258

doglzbietowy (tępy) płrrca 258

języka

95

dogrzbietowa 230,265 nosowa dodatkowa 265

żWaczowo-czePcowa 188 ż' glównej doogonowej 25E bluzdy Płytki nosowej 232

.

cy cz

cement (kostniwo) 94

wieńcowa 429, 430* dobrzusfna żwacza

. źebla 480

c

c)

- nosa boczna 265 - - - dobrzuszna 265,

40

prawa żwaęza 1B7 pośrodkowa języka 51

_ _

325

brzegi boczne macicy 382, 402*

- podłużnalewa żwacza 187

.

cl

c1

lemieszowo-nosowa 23!l _ naglośniowa 245, 249, 268, 2B7, 287

moczowo-płciowa 323

_ okrężna 209

sfałdowany 131,209 wolny jajnika 372

195

cewkowa Plącia 34] dodatkowa iewa żwacza 188 ']87 Prawa żwacza - doglzbietowa Plącia 3.11 - międzykomorowa dodatkowa (Poślodkowa) 1f9

- nosowolzowa

c

- Plawy watroby 167,205 ' PrzyśIodkowy nerki 296

żeńska 210,293,306, 309, 306, 322, cewka mocfowo-Płciowa 293, 306 cewki nasienne 319

81, E4*, 86

a

120

'-

bluzda (rynienka) źołądkal93,

pfzystożkow

naj4drzowy jqdra 325 podstawny płuca 258

-

436

tchawicze 255, 283 trzeszczkow

e

245

ciałko białawe 374 - nerkowe 293, 294, 295* ż'ó|te 374

miesiączkowe 374

tov

odb,

odź pierŚ

--tcn

- plod, - poch - PoPri

.

Prqcii

- Prom Prosh

- przed

Pfawdziwe (ciążowe) 374

- Plfet.wałe 374 - rzekome (okresowe)

- plzedrta zatoki małżowinynosowej dogrzbietola/ej 236

374

przedpochwowa sryjki 379 przedsterczowa cewki moczowei

ciało g4bczaste żołędui33B jamiste łechtaczki 387

_

Prqcia

341

338

62

cląża 379

. lozslana gruczołu-krokowcgo - rucnoma przegrody nosa 229

cjeśń gardfieli 62,93

jajowodu 377

- tchawicy

41

czepiec 129, 189

125,124*

- dalsza kanalika nerkolł/ego (wstawka) 294,295*

293,

długa (przednia) żoIędzi 219 doczaszkowa dwunastnicy 731*, 135*,.t 39, 161,175,211 - Plata docuaszkowego płuca prawego 25B ...loogonowa Płata doczaszkowe8o pluca

lewego 25E

gąbczasta cewki moczowe' samcfei 323 gruczoltrwa żolądka 129' 210

252

śródpiersiowa Powierzchni przyśrodkowej płLLca 25B _ tętnicza serca 433

czerwlen warg 43 częścipłciowe męskie zewnętrzne 325 częśćbezgruczołowa ż.)l4dka 729, 2O9 bliźsza kanalika nerkowego (kanalik nerkowy glówny) 293,294,295* - brzusrna moczowodu 303

- plfelyk,r

.

tnąca tlzotlowca 104

tvlna zatoki małżowinynosowej dogrzbieto-

u'ej

236

wewnątrzpiersiowa jamy brzus'ncj 21 wewnętlzna nap]etka 368

_ wielzchołko'va języka 78 wpustolĄ/a (wPust) 126*, 12B, 159, 130 WstęPujqca dwrrnastnicy 134*, 135* , 'l,39, 1,67,

.

175,213

zewnętlha napletka 368 zstęPu]ąca dwunastnicy 134*, 135*,13g, '175

- żuciowa trzonowca . żylna ser.ca 433

- kręgowa powierzchni przyśrodkowej płuca

dentyna (zębina) 94 dno źołqdka128*,129

- krtaniowa gardła 62 - maciczna jajowodu 377 _ łożyska3B2

- macicy .108 - napietka 3,14

258

miedniczna cewki moczowej męskiej 341

- moczowodu 303 - międzybłoniasta głośni255 - mięL1zychlfąstkowa Błośr1i255

- nosowa 8ardła 62 . l1ozdtzowa chrz4stki nosa bocznej dogrzbieŁowej 230,277 odb}tni(/.l rn' wci4P.|(/.. 11ra(iJ 14Ę -

.

odźW.iernikowa (odźwiernik) 128 plersiowa Przełvku 125' 12.1*

- tchawicy

257

Płodowa lożyska 390

- pochwowa szyjki 379 poprzccrna dwunastnicv 213 prącio\,la cewki moczowej 3'11

promienista kory nerki 298 - Plosmrcza ]n. u,ci4gacza prqcia 345 - przcdnia (długa) ż'olędzj 219

336

skłębiona kory nerki 298 szyjna PrzełykrL ]25' 12'1ł

2L)7

cykl plciowy 3EB

cyklopia

3j0,

- przelykowa galdła (przedsionek przełyku)

Wolffa (pranercze, śródnercze) 291, 320

CtlcLosLonlata

304*,

czepca

161,

104

190

_

Pęchelzyka żółciowe8o l50 doczesno ,ce 391 dojrzewanie 318 dołecfki Płytki |yjo\\,ej 232

żoł4dkowe2t0

clołek owulacyjny '106

dołki migdałkowe 6ó

Clół jajnika 406 jęfyka 5], 86

łechtaczkowv 3B7 napLetkowy 3ll7 _ Pęchelfyka żółciowe8o 150 - przylędźwiowy (głodowy) 215

. źołędfi3ó8

drogi plciowe wyprolrtdzajqce nęskie 317

- wyprowadzające żeńskie 375

żólciowe

146-

clrzewo oskrzelorł,e 207, 227, 269

262* , 2(l4*, 261,

dlzewo Pęcherzykowe 263

dwunashlica epicyty

134*, 135*, 137, 139

294

estlogeny (hormonY rujotwórcze) 3E8 estron (folikulina) 373 E11fherh (PIncr talit1) 91

głosowy 253 215, 4E9

491

powrózka nasiennego 333 nalewkowo-lraglośniolvy 254, 268, 269, 288 napletka 344 - nasienioworlu 334 pępkowy środkowy 3J

pierściennonagłośniowy269

plciowy

303,321 podstalĄ'ny nosa 236

'

253

skrzydłowo żuch.lvowy

,13

skrzydłowy

232, 236, 265, 266 ś1ePo-okrężnicZy29, 217 śr.óc1nerczolvy 323 189

. ję,

8ałąŹ (tętnica) żwaczowa 459

maciczna t. jajniko\\'cj 3E7

ma

mięC:lzykomolowa Podzatokowa 447

mi

Przystoźkowa 448,516

-od

,

- odl - ok( - okr

zsięPująca 445

dodatkowego t. plucnej pra\./ej 445 doogonowego t' Płr.lcncj plawej 445 śroc1kolr.ego t' płucnej prau'ej 4'15 - Zespolenio\Ą'a do t. poiylicznej 452 Bałęuie dobrzuszne aolty fstęPującej 423 ' dogrzbieiowe aorty zstęPujĄcej 423

_ oPl osk

- PęC - plcl

35

gamety 318

-

bydła 84* - konia 91n świni79*

40'1*, 3E1

- kwasochlonnc

Pfz)

- szi) - warl

.117

_ obojęhochłonne 4]7

_ wlaś - wPu - fato.

półksiężyco!vate jelita ślcpego217 spiralne trau'ieiica 197 faza cialka żółtego 388 ' pęcherz1'kowa cyk]u Płciowego 38ó

417 35, 5'10, 580

płaciki 581

żo|ą

, lewy 5E1 , piersiowy 580 , pośrodkowy 581 -, prawy 581 ,

- szyjny

grudki

Płat grudki

580

krokowy (stercz) 325, 336, 349, 356,

- nosowy boczny

233

204

_

.

gronka (placiki) Irfucne 261, f27 gruczoł jarzmowy 43, 70

'

-dr

-.śr Przź _-m

granulocyty.llT

,

jajowodowe 377 moczowo-Płciowe 323

Polr

_

gardziel 58 gonady 31E

grasica

głosor,vc 2.15

otrzewno\ve 32*,2E PólksiężycoWate 141

-...

- j"l'

'zasadochłonne

brodawkowe 92,90*

- okrężne 136 - okrężne szyjki macic}.

299

garc1ło 35, 59, 6a", 61*, 73-, 74, 79, 79*, a6, 92, 123, 22E

236

- źwaczowo-czcpcowy - ż' głównej 530 fałdy 20' 32'

:l

1B8

_ Płata doczaszkoweto t' Płucnej plawej 4.15 , \Ą'stęPujqca 445

30

moczowo Płcio\Ą'y 30

- przedsionkorł'y - rezerwolvy 344

-dr

forma haploidalna 318

33,32*

językowo-nagłośniow1, 68' 78 kręh1iczo-k4tniczy, 13'1*' 135-, "|40, 16f' 2a1,

prosty

-d(

folikulina (estron) 373

dwunasŁni.Zo-oklężniczy 134n' 135-' 1.ł0' 213

naczyniowy

br

- doczaszkowy źwaczalBB - - dodatkowy lewy 188 - doogonowy 1E8 podłużny lewy 188 - pran'y 188 foki

fałd dobrfuszny 33, 32* .

- moczowo'odbytńczy

gru

_

filary (slupv) żWacza

fagocytoza 226

- dogrz}ietowy

fiblocyty Zrębowe 372 filar ż\,vacu a 188

360, 367

chłor

--

osl(

san grzbLet

porujowa 389

prolifcracji 321,322

okołobroc1awkowy 86 okołowędzidełkow1' jęz1'ka 86 opuszkowo cewkowy 337, 361, 367

przedrujowa 389

rui

Pęchcrzykowy 336

śródmiąższow]' jadra 329

.

tar.zo\Ą'v

- pośro

3E9

sPoczynko\Ą'a 389

16

_ pląci glzeł]le

gtzebie

małź nerko

8luczoły bańki nasieniowodu 330

_ sitowy (małżowinowy) 236

- cewkowe

' językowy dalszy - przedni 51

-

boczne nosa 232

dokrewne

gvzek 9qbczasty 363, 3&*

343 16

- dwunastnicze (Brunnera) 136, 138 - jamy ustnej 45, 46*, 47*, 84,89

lniędzyżylny 133

guzki korony zęba 96 - wargowo-mosznowe 323 8wiafda zębowa 119

-- bydła 81* - - konia 88* -- kozy 47.,71.,83 - - psa 46* . _ świni.76*, 77*

heterodontyzm 98 hiperplazia 390

jeltowe (Lieberkuhna) 136, 138

hipertrofia 390 histiocyty 226

językowe 42 - maciczne 382 - miedniczki nerkowej 312 - odbytowe 166

'

odźwiemikowe 126*,

homodontyh

izohydremia

73'l., 21o

irohytia izojonla jaja

jajorodne 37 jajowód 322, 377, 393, 396,

kotki 393* - świni 396*

- mnie;sze 385 - większe 385

- ciala pierwotna 17 - cfaszKowa tf9 $ańła 228 - klatki piersiowei 16, 26 - krtani 250*, 251*, 253,254*, 275, 288 - miednicy 16,25 - nosowa 40, 41, 228, 237",265,272*,277,278*,

131

wpustowe 126*, 731, 197,210 zatok przyodbytowych 166

- żołądkowe właściwe210

8rudka krętniczo-kątnicza (biodrowo-ślepa)

284

204

--

- platka pólksięźycowatego, 434

grudki (plytki) chłonne (płytki Peyera) 540

(-)

skupione 540 - chlorure 66, 80, 131 - - oskrzelowe 257 - - samotne 8Z 540 grzbiet nosa 228

grzebienie (listewki)

byd\a

84*, 238* , 278* 238*, 286*

konia 91*, lewa 228 owcy

280*

- prawa 228 - psa 237* wGsclwa

f J.t

- wtóma (ostatecfna) czepca 'l9S

glzebień cewkowy 305, 317 - małźowinory szczęki 266

- nerkowy f99,317*

4O1, 405, 4o8

jama brzrtsz^a 21,34*

przyodbytowe 166 sz',lkowe J79 wargowe 42, 81, 88

341, 350

16, 318, 371, 391, 39S, 398, ,t05, 406

- klaczy 407* - kotki 393* _ świni 396*

środko\^re 43

. Prącia

318

jalnik

353, 355., 359, 360, 366 policzkowe 42, 81*, 82, 89

. właściweżołądka126*,

291

jajeczkowarrie 374

- przedsionkowe 385 -

291

297

jabłko Adama (wyniosłośćkrtaniowa) 248

- ' dobrzuszne (źuchwowe) 43, 89 - . do8rzbietowe (szczękowe) 43, 89

-

98

hormonylujotwórcze (estrogeny) 388

okołobrodawkowe 47 - okołoodbytowe 166 - opuszkowo-cewkowe 337", 325, 3|a, 356 - oskrzelowe 257 _ pęcherzykowe 355, 388 - plciowe 318 - - dodatkowe 325, 336, 337., 348., 34:9, 352",

-

50

- pośrodkowy chrzqstki Pierścieniowatej 248

odźwiernikowa 128*,

- osieńzia 427,428* - ottzew^ej 27*,28*

- pęchelzykowa 373 - piersiowo-brzuszna pochwowa

593

322

232 129, 130, 208*

17

jama podgłośniowa 255

-

mniejsze 303 u/iększe 302 kieszonka jajnikowa 377, 396, 398, 393 krtani 25ą 250", 251*, 255 Rathke8o 60

- torby sieciowej l99 ustna

38, 41,

70,74,87, 123

bydła 82*,84*

- konia

91n

- - pierwotna - - psa 73*

kil (ostroga) tchawicy 257 klatka piersiowa 21, 21*

35

-. świni75* - . Właściwa42

kłębek nacz}Tliowy 291, 294, 295*

kły 98,

wtÓma (ostateczna) 39, 41

komora lewa serca 429 , 431. , 432. , 499

zęba 95 jarzma 96,122 j4dra '|6,34?,353

- brhaja 326*,327", - kobiece 371 - ogiera

pierwotna

- czepcowe

_

8łowowe 123

.

Purkńjego) 436,437

1'35*,

-l37,

774,

1.6'1.,

74o, 161,

17 5,

141, 163, -176, 2O'1,216, ZI7 1.37

, 74o,

1'62,

pierwotne 59

-

162*

srodkowe tfJ

śwni 774*

52+, 53*,

54*,72, 84*,86,91

kanalik nerkowy główny (częśćbliźsfa kana

lika nerkowego) 293 kanaliki żólciowe 147 kanał korzenia 96

ksiąg

pierwotne 318 podporowe(Sertoliego) 328

196

- odbytowy 123, 141, 743, '166, 178,2M,206*,221 _ odźwiernika 730, 208*, 210

- pachwinowy

333 333 szyjki rnacicy 379 k4t ust 43, 88 kęsy 42

pochwowy

kielichy nerkowe 292, 298, 302, 302*

"j -' -t

podporowe pryzma tycrne 232

- Przypoostawne tJJ - sitowe 281 _ szkliwotwóIcze

-t

95

'

śródmiqższowe (Leydiga) 329 fębinotwórcze (odontoblasty) 95 koniec doczaszkowy nerki 296,296*

-

-n -n

_ żwacza 187

- żwacza 187 . 8rowowy

296,296*

Jf5 jainika 372 'qctra - tajowodowy maciczny jajnika 372

- ogonowy jądla

języczek 65

język 50,

-

- doogonowy nerki

123

_ ślePe38, 134-, 135*, 741' 1.62-, 1'63, 201, 176 - - konia 213*,216*

psa

serca (włókna

- nasienne 328 - płciowe 318

klęte (biodrowe) 134" , '!35- , 175,201,2't5

- przednie

kr

kl

KUDKOWC fJJ

123, 1,34*, 135*, 737, 140,

- grube 38, '123, - xoncowe lf3

432* , 433

195

- mięśniowe Przewodzące

jednopochwowe 370

200, 211

,

jĄd|zaste 226

323

czcze (Próżne) 134-, 200,215

421 , 429*

komórka iajowa 379 komóIki cementotwórcze (cementoblasty) 95

328*, 359*

- tryka (barana) 335* iqdro 318,325,335* jelito 16, 133 - bydla 198* - cienkie 38,

i

419

- prawa serca

366*

jądlowód

I

99, 103

koniuszek serca kora grasicy 581

- nerki

325 429, 430+

kre:

kręl

kror

krla

2

-śv

298

krw

korona kliniczna 44 krta i 62,74

-pn

- żołędzi 344

-l -do

krzy

zęba 96

korzeń (nasada) - kliniczny 44

języka 57,78,92

- krezki doczaszkowy - doogonowy 30 płuca 255,

- Prqcia _ zęba

30

258

340 96

kosmki jelitowe 38, 138, 136

- żlwacza 193

kosmó\Ą'ka 390

_

ITLT

--z -w\ _-tl

._ż

księg

kubkr

leiek j - zębl

kostniwo (cement) 94 kościselca 436, 437n

leukocyty

- - kota

lechtaczka 32f, 323, 371, 3a5, 395

kośćprącia 339, 339*, 349 351*, 371

- Psa serca lewa 436, 437* - Prawa 436,437*

lożysko

- łożyskowe 426 - plodowe ssaka

- rzekome

351*

.

- tarczowe

425*

łożyskowce 94

143

loi.yszcza 4O1,403* luk aorty 422.410',431'

graniczna 23 - skośna 246

- części poprzeczne]' dwunastnicy 214 - zŚtęPującej dwunastnicy 213 dobrzuszna żołądka "I7 ' 27, 3f, 32dogrzbietowa

29, 139

334

- macicy (l^r'ięzadło szerokie macicy) - moczowo-płciowa 323

. -

-

247*

krwiobieg ogólny (óttży)

- plucny (mały) 445

, f50*, 251* ,

u6

krzywizna dobrzuszna zwacza 187

- - ksią8 190 - dogrzbietowa i.wacza 1,87 rnniejsza tlawieńca l91, 190

'

.128*,129

większa jelita ślePe8o 217

- - trawieńca 191 - - źołądka3f, 1f8*,129

księ8i 129, -186,79o, kubki smakowe 50 lejek

194*

jajowodu 372, 407

- zęb^

11,7

379

prze1rodowa 379

- kotki 393* 'męska 320

świni 79*

217

16, 322, 370, 376., 37a, 393, 396, 40L, 405, 408

dwtrozna 375,376* - dwurożna bezprzegrodowa

Powrófka 334 krezki 20,27,22*

izo!ądka 32,

zębowy dolny 97 gó|^y 97 gardłowe (skrzelowe) I-IV 50 tętnicze przyjelitowe 487

macica

30

odbytnicy 30,31 okręźnicy 30

_

60, 73

podnienienno-jęzv|ow} 55, 58' 62. ór' tętniczy żołądkowywiększy 494

jeltla f7* - czczeEo f9,739 - krętego (biodrowego) 29, 139

klęgouste 93 kro.ze 25,293 krtań 35,228, 244, 246* , f68, f74, 281, f87

44q'

granicz.ny 478

- Podeszwowy głęboki 502 - _ dalŚzy 532 - podniebienno-gardlowy 58,

17

- jajnika 30, 371 jajowodu 30,377

iądla

447'.448

gnykowy (8ałąźź!. ję7'ykowej) 526

ilo|ądka 27,32

- dwunastnicy

44lo

- chlząstki Pielścieniowatej 248 - dłoniowy g|ębokj' 473, 476,528 - - powierzchowny 528

415

klezka (więzadło sferokie) macicy 382

_

391 391

wlaściwe (Pla\4rdziwe) 391

kresa (linia) odbytowo-odbytnicza 143

(-)odbytowo'skórna

370, 3E2

liścieniowate(wieloklotne) 390 - PoPręgowe 390 - rozProszone 390

krążenia ssaka Po ulodzeniu 426*

krew

417

lusterko nosowe (Płytka nosowa) 229*,230

254* ,

Podwójna 375, 376" pojedyncza 375,376*

- świnia396*

małżowinanosowa doblzuszna 236,

-

237*, 272,

279,280*,285 - dogrzbietowa 236,265, f7f, 278,245 - środkowa 237, 265, 272, f78, 285 ' środkowa druga 265 sitowa wewnętrzna Pietwsza 265

małżowiny nosowe 63*, 64-, 234, 236, 238-, 265, 272, 278

- - bydla - - konia

.

278* 286*

- owcy 280" - psa 269*

śwlI.i 272*

- sitowe

266

marczczki (listewki) podniebienne 44, 75, 89, 83

76*,

mazidło naPletkowe 368 mejoza 318

'. -

miaźdżenie99 miąższ jqdra 319 narządu 16 miedniczka nerkowa

-

miazga biala śledziony 583 - czerwona śledziony 583

291, 292, 308,

308*

310,311-,316

, 3o2,

- - świni 311*

-

migdałkowy

66, 68* mieszki językowe 66

Podtętniczy 433

- - poduszkowy - - wielki 433

'

-

'

cewkowy 345,360*

dźwiEacz jądia 337

- odbytu 179 - źagielka podńebiennego

65

252, 253

'

m m

wciągacz prącia 221, 345' 346-, 358, 369 uuu)/ r,'rLZa

JrJ

- odbytu

m( m(

387

360*,

-

grzebie iaste 422*,433

- 1ęzyka 55, 55*, konia 88*

56*, 57*, 71.*,

77*

-c2 _f!

, 83*

-kr

k. gnykowej 56*, 57* ktta i 252, 275, 288

- lir

-m

- napletka 345 - pośladkowe 25 _

'

Prącia

oo

345

rozwieracze gardła 63 rylcowo-gardłowe doogonowe rwieracze gardla 63

u,

--l 56*, 67-

podniebienno-gaidłowy 63, 57* podniebienny 65,57* poprzecz y tchawicy 255 potyliczno-gnykowy 57, 56., 57*, 58

mieszkowo-płytkowy 70 * językowy 67, 67-, 73, 74, 79, 80, 87, 92, 93,

252, 253

---

181

przełykowy podłużny boczny

dobrruszny

181

nal

na( na(

konia 88* - gnykowe 55 *

-

- przedsionkowy

ML

Bardla 71*,77*,83*

-

opuszkowo-cewkowy 338, 355+ pierścierrno-gardłowy64, 56*, 57*, 183 Pierścienno-nalewkowy boczny 25f - Brzbietowy 252 Pierścienno-Plzełykowy 181

Pielścienno'talczowy 56-, 252

m(

m(

'

lonowo-Pęchelzowy 317 nalewkowy poprzecz y 252 naPinacz żagielka podniebiennego 65,57* napletkowy doczaszkowy 345 - doogonowy 345, 346 odbytniczo-ogonowy '166, 179, 221, oPuszkowo-gąbczasty 345, 346* , 351, 357 , 360.

-

m

m m m

_ _ wewnętrzny 179,743,206-,2z1 _ _ - zewnętrzny 743, 179 , 206- , 22l - - odźwiernika 132, 206*, 2o8* ' 21,o . pęcherza 305 przedsionka pochwy 387 - sromu 387 - źuchwowo-gnykowy 57, 56-, 57-, 58 mięsko (brodawka) podjęzykowe 46, 74, 85-, 86 mięśniebrodawkow ate 422", 433 - małe 433

362., 369,387

'

tl

- - -, - odbytowa 345 - wypietacz moczu 305 zwieracz cewki 310 -

57,56*, 57*, 5a

gnykowo-gardłowy 64 gnykowo-językowy 55, 56-, 57gnykowy poprzeczny 56., 57, 57. języczka 65 _ językowy wlasny .52, 55 - kulszowo-cewkowy 352, 362*, 3a7 - kulszowo-jamisty 345, 346*, 352, 357,

-

' 56-,57-, s8

ielita krętego 176

bródkowo-językowy 55 cewkowo-tamisty 357

glosowy

436

436

- bródkowo-gnykowy

57

rylcowo-gnykowy 57, 56., 57. rylcowo-językowy 56, 56-, 57sercowy 431 skrzydłowo-gardłowy 63, 57* tarczowo-gardlowy 64, 56- , 57., 1,83 tarczowo-gnykowy 57, 56., 57., 58 tarczowo-nalewkowy 252, 282

- - -f LZ9rL

mięsieńbrodawkowatyPodPrzedsionkowy

181

tchawiczy 255,256*

mieszek (pęcherzyk) jajnikowy pierwotny 373 _

dogŹbietowy

Iogów gnykowych

-

-

doogonowe &,

77*

ze\

- - -przednie 63 _- -środkowe 64,77*

Ąacz

mi8dałek 93,67*

9afił.o\,'/y 67, 67*, 69, 74, 80, 87, 93

- krtaniowy

przynagłośniowy67, 67*, 69, 87' 80

596

-

odl

.

Poł

2t

253

_ podjęzykowy 47, 66,92 - podniebienny 67, 67*, 6a, 68*, 69., 74, 87,

t|ąbkowy

_wł --I

67, 67-, 69, 80, 87, 93

Pul

93

nadja nadnr

nagło

żagielka Podniebienn 92, 93

eło 67, 67+,

68,74, 87,

320,325,365

^ajĄ&ze naju/ytwomiejsze

migdalki 66,540 - mieszkowe 67

. Płytkowe 67

mikrokosmki 226 mlecz 536 mleczko maciczne 390 moczownik 293,425* moczowody 310 moczowód .16, 291, 303, 313*

. wewnętrzny

'

90*, 92

- kopulacyjny 325 - lernieszowo-nosowy - nerkowy 291

304*, 296*' 3o2*, 312,

- gardła 66

- tamy ustnej

371

-

540

542*,547*

- - odplowadzajqce 540 - - Psa 544*, 549*

_. -

-

zewnętlzne żeńskie 371, 385 źeńskie 370

- owcy i kozy 405* _ świni397*, 399*

-zewn4tlzotrzewnowe nasada (kolzeń) języka - nosa 228

- odżywcze (prywatne) płuc 263 - nerki 300 wewnątrznarządowe 537 - włoso\,1'/ate 415 -. klwiobiegu Płucne8o 4'45

20 51

nasienie 306,325 nasieniowód 353' 358, 365

buiaja

328*

nasierdzie Olaszka trzewna osierdria surowr-

-fewnątlznalzqdowe 537

czeBo) 427,428*

nacfvnie doProwad7aj4ce Ilebuszka na. zyniowego 294 - oclplowaclzające kłębuszka naczyniowego

nefron

293

nefrotomy (nerkoczłony) 291 nereczki (platy nerkou/e) 29B nerka 293, 295*, 29 6-, 297+, 3Ot *, 306, 307*, 309,

294

- poboczne 444

nadjajnik 372 nadnercza 16 nasłośnia62, 249

338 378*, 392*

wewnątrzotrzewnowe 29

536 443

145 145

258, 324, 337*, 347, 353, 365

zewnętŹne

- - suki

klwionośne 439 - - nerki 299 - limfatycu ne nerki 300

- prywatne - publiczne

męskie

- kota 348* - - psa 350*

_.

550*

. C/Vnnoś( io\Ą e (PL'bIiczne) PłL'c 2b] - funkcjonalne nerki 300

naczyń

214*

- moczowe 1ą 290 . Płciowe 318 - klaczy 409*, 410* - knura 354* _. kozła 362+ - krowy 380*,400*

Płciowy 317

. bydła 546*,551* . - doProwadzajqce

66

- jamy brzusznej konia - - psa 160*, 169* _ - świni178*

nacinanie 99 nacrynia chlonne 537

_

40, 233, 234*

40,228 narzqdy chlonne 540

mosznowce 323 możdżenie logowe 240

- mleczne

79,

. węchu

monocyty 417 moszna 322,325 - właściwa331

-. świni545*'

344

fewnętfzl1y 344

naŹqd Ackerknechta (ustno-podstawny) 46,

właściwy303

-ko ia

293

_ łechtaczki 387

świni311*

nabłonek

ie

- buhaja 363ł - konia 369*

-mieszkou/o-płytkowe 68

multrpara

trzew

napletek 344, 369., 351, 357,364,368

4't4

nelka bydła 312*, 313* - konia lewa 316*

- końa Prawa - kozy 313*

31ó+, 317+

ostateczna (ponercze, zanercze) 29J

597

nerka owcy 313*

pqedyncza

okrężnica 29, 3&

299

- Psa 307*, 308* - świni 309*, 310+ - wielobrodawkowa Eladka _ z|ożo\a 1,6,

- cienka 299

konia

_ wstęPL\jĄca _

347

- krtaniowy wsteczny (powrotny) - podjęzykowy 55

- osierdziowa - przePonowa

428, 428* 2ó _ śródPiersiowa 26 'ż'ebrowa 26 opona żółta brzucha 23

- I!.aczyń 444 - nerki 300

opuszka Plącia 338,349 - przedsionka 384*, 385 - serca 419

. wsPółczuLne 132 nici węĆhowe 233 ttledźwiedżpolarny 299 nielównoszczękowość 97 nos 228,271,277,2U skórny

opuszki szyjkowe

- węchowe

230

osierdzie

-

22.1

259

odnogi łechtaczki 387

osłonki jqdra 330,

osobnik dojrzaly 391

odontoblasty (komóIki zebinotwórcze) 95 odźwiemik (częśćodźwiemikow a) gg,72a,

26

okostna oczodołu 70

okrajki

716*,1-17

okres Pokwitańa 371

Pe

Pę

330, 332+

osocze 417

-2 PE

osboga (kil) tchawicy 257

oszkliwie 95 ośIodek chłonny 542 . biodlowo.krzyżowy

z 542, 563

_ biodrowo-udowy (pachwinowy głęboki) 542, 569

24*

- miednicy

f:

332+

. powrózka nasiennego

Pęczka 437 _ prącia 341,342+

okolica nozdrzy przedniĆh 229" okolice brzucha 23, 24*

256*, 257

końcowe 261 oddechowe 261 osłonapęcherzykowa 373 osłonłapochwowa 337, 332*,33g

odgałęzienia oskŹelowe segmentów płucnych

729

276

255

osKrzeltKr z5y

odbyhrica (jelito proste) 38, 134*, 135*, 138,

ogon naj4dlza 320, 325, 326-

prawe

- nadtętnicze (tchawicze)

163

- - konia

19

segmentowe 252 283 oskrzele główne lewe 255

ob|oty ż'ołądka27,32+ 123, 74'1, 1.63.,221,386" -!76,204,

379*, 381

233

oskóIek 138 oskrzela 2Ę 228, 255, 269, platowe 257,260*,261+

odbyt

-166,

c

- sirowicze 4f7, 428* - włókniste 428, 428*

Ąozdfza 40 przednie 228, ?29" - tylne 62, 228 nozdrze falszywe 284 - prawdziwe 284

141., 143,

(

_ zębowa M, 83,112 żołędzi345,349

zewfl.ę|Jzfty 228

- psa

176

oplucna 20,2'l*,227

257

nerwy miedniczne 347

.

'176, 218

zstęPująca 1'39, 742, 176 otnocznia 292,317' Ę0, 420oocyty (owocyty) 372 oogonie (owognie) 322

rozkoszy 347 sromowy 347 - twarzowy 232

_

216*

't39, - poprzeczia.l'42,

291

-biodrowo-podbrzusznj 347 - błędny 132, 300 _ $zbietowy pracia 347

(mała) 142' 218

gruba (y/ielka) 142, 218

29a, 311

nerw biodrowo-pachwinowy

140,141,142, 176,

esowata 142

299

^etki nerkoczlony (nefrotomy)

134*, 135*,

164, 201, 218

- - krezkowy doczaszkowy S4Z, S77 - - krezkowy doogonowy 542,579 - - kulszowy &2, 568

_ 598

|ędżwiowy 542,562

Pęc

Pęc pętl

di

-es

- - oskrzelowy 542, 560 - - pachowy 542, 555 - - pachwinowo-udowy (pachurinowy powierzchowny) 542,566 - - piersiowy dobrzusz y 542,558 - - - dogrzbietowy 542,557 - - podkolanowy 92, 570 - - pŻwszriczy 542, 543, 544+ - - sziny 8łęboki 554 - - - powierzchowny '542, 551

.

końcowa

202

nefronu (Henlego) 293, 294, 295*

- spialna

142, 201

- jeJitowy

538, 539

Pień chłonny jamy Ćiała 537 - jelita czczego 538

- językowo-twarzowy 458, 459* lopatkowo-sziny (t. szfna powierzchowna) 452

- okrężńczy 539

_Pęcfka Przedsionkowo.komo'owego 437

śródPiersiowy

'9,559 - - fizewny U2, 57'L

- plucny 263, 430+, 431+, 445 - rarnienno-głowowy 430+, 431+, 448, M9" - sromowo-rubrzuszny 482*, 497

- - zagardlowy 542, gB - - źuchwowy &2, 545 o$odki reakcji 542

tarczowo-sziny 453 szinych 449, M9-,450 - trzewny 539 - trzełmy iamy ciała 538 - wątrobowy 539 ' żebrowo-szfny 450 ' żołądkowy539 _ tętnic

PfząIzysta 373 otrzevrna 19, 26, 27, 27*, 28* oto.zka

- ścierma 27*

- dzewna 77,27*

otworki 226 otwory brodawkowe nerki 295",298

jarzmowy 455 (wpust) iamy nosowej 229 kostny - nosowo-szczękowy 239 - nozdrzy 265 otwór

ży| sz'1^ych 52o Pierścieńe włókniste serca 436 Pierścień chIonny okołogardlowy (Waldeyera)

- owalny 421 - sieciowy 32*, 33, 211 - szczękowo-Podrriebiei^y 242 - szczytowy 96

- napletkowy 368 - pochwowy 332., 333, 491 trzustki 151*, 153*,755, L80,224

- tatczory 247 - wqściowy do Przełyku 62

- - przedsionkowo-kornorowy

66, 67.

_ włóknisty aorty 436 _ _ pńa Plucnego 43ó

-śIepy języka 5f

---ptawy

lewy

owodnia 390

Pierwotne komórki płciowe 318

Pas (shefa) PośIedni 143 - (-) słuPowy odbyfu 143

plernnik

p€ńorbita

piramidy nerkowe 292

- jądla 31.o, 31.4,

315*, 317, 342"

-_bydła

- żolądkowy (dno

źołądka)129

pEhozyk (mieszek) jajnikowy pierwotny 321, - nasi€nny

336, 366 747a, 75o, 767, 780 .. żółtkowy 318, 390,419, 42o* pętherzyki jajnikowe dojrzewające (Graafa)

_

żdaowy

321

Pfucne 22ó

przedsionkowokomorowy 437

blifsza okrężńcy 201 dalsza

261

319

Płat czwoIoboczny 749, 767, 179, 222, zz3 - doczaszkowy płuca 258

IeweBo 270

315

- - ogiera 304*

318, 329

płaciki (gronta) plucne

70

moczowy 16, 29I, 303, 304-,

Pęcherz

436

436

okręźńcy 201

esowata 134*, 1354,740, 175

dodatkowy płuca 258 - doogonowy Płuca 258 - dwunastrriczy trzustki 208 - lewy boczny wąhoby 179

- - przyśrodkowy wątIoby 179,222 - - bzustki 155,207,224 plat lewy wątroby 749' 167, f22 - ogoniasty 749, 779, 222

- Pravry bochy wątroby 779 - przyśrodkowy wątroby 779 - - bzustki 155,207,224 _

-.

wątroby

749, 1'67, 222 580

sziny grasicy

_ ślodkowy pluca plawego 258

599

płatek kątowy 433

powierzchnia boczna jajnika 372

jądra

Półksiężycowaty 436 - - Iewy 432",434" 436

- - ptawy -

-

.

434, 434+ - prregrodowy 436 przegrodowy 433 ścienny433 ścienny zastawki 436

'

- - pluca

-.

245, 257, 260*, 261*, 270, 270",

- ściennażołądka129,

_

żwacza 186 - trzewna przepony

Pf,

pf, .]ś

223

_

-n

żwacza 187, 21'o

- uszkowa serca 429, 431* - wewnętlzna (językowa) zęba 96 - zewnętrzna (wargowa) zęba 96

-p,

Źuciowa kolony - żwaczowa nerki

Pfzś

-rI

9ó

Pfzl

311

Powierzchniemiędfypłatowepłuca 258

podjęzycze 52,7f podniebienie 44 - miękkie (źagielek podniebienny) 44, 55 - pierwotne 41

pfzę

- slawowe nalewLowdte chrząstki Pierścieniowatej

248

taIczowechlz4stki Pielścieniowatei 248 powięź głęboka prącia 331 _ naslenna wewnętrzna 331 - _ zewnętrzna 331

twarde rA, 45*, 82 41

_

Podstawa (głowa) jelita ślePego 215

Ptze

-mi

Pfze Pfze Pffe.

PoPżeczna 331

Powlózek nasiemy 325, 333, 366

190

płuca 258

buiaja

429, 430*

_ chł

328*,332*

-

Planelcze (ślódnercze, ciało wolfta) 291, 320

p|ącle 318

318

Pojedynczy 8amifur chromosomów 318 Pola Płytki nosowej 232

. żołqdkowe131, 210

pole nagie 149 sitowe brodawki nerkowej 296 43

ponercre (zanercze, nerka ostateczna) 291 379

210

żeblowa Płuca 258

322, 383, 395, 398, 403, 408 - męska (samcza) 348 Podbródek 43

Po|ód

-ż

Pri

_ żołądka129

-

pochwa

policzki

I

. wątloby 139,746,205

ręozwlowe )J/

redukcyjny

372

325 - pluca 258 styku 96

- rcnawlcze 5Jl

podzial dojrzewańa 318 pluc na płaty 260*, 261*

-l -l

żołqdka 129

jqdra

246

Podściółka t|Llszcfowa 3"l, 170 podwójny gamitur chlomosomów

431*

258

. przyśrodkowa jajnika

pnie chlonne 537

- serca

zęba (zew^ętrfr.a) 96

_ _ wątroby 146, 205, 223

Płytki (grudki) chłonne (Plytki Peyela) 540 _ bezjqdtzaste 226

ksią8

kltańowa chrząstki naglośńowej 249

przedsionkowa serca 429, PŹePonowa czepca 190

nosowo-wal8o\^/a {ślttzawtca) 42, 230

wtóme

I

51

51

. policzkowa

276, 283, 288

_

lewa

P

- ięzykowa chlzqstki nagłośniowej249

plyn osierdziowy 428 _ Pęcherzykowy 373 płytka (tarcza) rlowa 230 . chrfastki pierścieniowatej 248 nosowa (lusterko nosowe) 88, 230, 263,277

-

J'ęzyka boczna

---prawa

_ Płucne 257 _ wątfÓby 14|7*, 149

- krwi 417 - tarczowate

p

dobŹuszna nelki 296 dogrzbietou/anerki 296

_

płaty 8ruczolu klokowe8o 33ó - nerkowe (nercczki) 292,,298

P|ód 379,390 plnca 225, 228,

P

325

322, 325, 33a, 339*. 349, 356, 361,367

- buhaja

363*

- knura 357* - kota 351*, 3&* kozła 364*

o4ien 3Ąo*,346* - psa 339* - tryka (barana) 364. - ustalone 338

.

zwisajQce 338

Proboscideą 323

progesteron 374

promienie (wyrostki) rdzenne nerki 298

600

-

koJ

M na( po(

" Pfz

- siel - sito

.

śró(

wąt wąt

Pfze\

_

Pęcl

- wyp - wyp - zbac

prostata 336

Próg gardlowo-plzełykowy

przednercze 29'l PŹedsionek jamy ustnej 42

żó|ciowe -148,169 przewód chłonny prawy 537,538

61*, 62,73*, 74

- gruczołu jarzmowego większy 70 - kołośródnerczowy (plzypranerczowy, Millera) 317, 319, 3ZO, 322

- krtani 254 - lewy 429, 43f*,433 - nosa 233, 284, pierwotny 419 pochwy 293, 323,

406*, 408, 411 - kozy 406*

- policzkowy - prawy 429,

.

385, 395,398, 403-405,

81

430*, 132*,433

. przełyku (częśćprzelykowa gard|a) torby sieciowej 33,32n

wargol.y 42, - żwacza 188

piersiowy 520,537

62,93

- lewy 539 - - prawy 539 - pokarmowy 37, 123

88

przedtrzonowce 98, 104

-

przedżołqdki129, 18'l przegroda gardła 87 . języka 51

małżowinygrzbietowej 236, 237* międzykomorowa 429, 431.*, 433' - moczol,o odbytnicza 292

- moszny

49,90

_ sz}.Jno-tętniczy 455

435*

- ruchwowej 92 ' śródnerczowy (pranercza, Wolffa) . tętniczy (Bota]la) 422, 425-

341

- dodatkowy (mniejszy) 152*,755,169, 208

- wQtlobowy iewy 148 prawy 148 wsPólny 146*, 148

2o9

330

- miednicy 343

- wytryskowy 330 - żółciowy 146+, 148,

przerost 390

. żóltkowy

przerwa wędzidłowa 95

Przewody brodawkowe 29ó

ży}lly 424

322, 375, 317, 31.9, 320

przyjajnik

nadiaini|a podłużne (Cdr|nerd) 40. - Podjęzykowe mnie'sze 72' 71* - Przycewkowe 385 - srekaczowe 45

p|zią&ze

'140

292, 322, 372

292,320

przymacicze 381 prryrostek sierpowaty 246", 247*, 249 przytarczyce 35 Przyusznica (ślinianka Przyuszna) 49

sitowe 239

śródnerczowe (pranercza, \Nolfia) 322, 375

puszka lzowa 239

- wątrobowe 169 - wątrobowo-Pęchelzykowe 146*, 15o, 1ó9 . pęcherzykowe 261 . wyprowadzaj4ce 325

'I5o, 169

35

przydanka (błona zewnętrzna) Przydatek naj4drza 320, 330

kolośródnerczowe (przypranerczowe,

Przewodzikimiędzyzrazikowe

180,

wyprowadzaj4cy gluczołu Pęcherzykowego

pżePona 16

Mnllera)

291, 320

trzustkov,/y (wielki, Wirsunga) 154, 169

zatok podniebiennych 241 przegródki jądra 326

przełyk 36, 123,'l57,172, 18'l, przelyk, częśćbtzuszna 125 -, piersiowa 125 -, szyjna 1,25

właściwy|31, -!57, 172, 181,209 przednercza 297 pfzynszniczy (ślinianki Plzyusznej, stenona)

- siekaczowy 76,234

331

- nosa 228 . prącia 340*,

320, 325

^ajĄdfza nosowo-gardlowy 266 nosowo-lzowy 40,232 nosowy dobrzuszny (oddechowy) 235 _. dogrzbietowy (węchowy) 234, 235- przyśrodkowy (v/sPólny) 235 . środkowy (zatokowy) 233,235,235* . Pęcherzykowy 146*, 148, 15o, 169

rdzeń 8lasicy

nerki

148

298

581

togr macicy 377,374 Przednie chlząstki tarcfowatej 246 - tylne chlząstki talczowatej 246

wyprowadzająceiądra 320 zbacza]Ące 320

rozcieranie 99 601

rozrost IofstęP

- trzewny

390 42

'UzlLręólLU

]FZ]^a

JZ

rozwieraczeoskrzeli ró8 skrzydlowy 230

263

dogrzbietowe 385

srom

388

rumenotomia 196

r}nienka (bruzda) ż'ołądka193, 195

- czepca 792*,193, 195 ' - ksiąg 193 - podnosowa 40,75, 80,229., f32

'

Plzełykowa

195

trawieńca 190

wargowa

265

segmenty oskżelowo'Płucne 259

serce 427, 430., 431-,

435+

sieć 20, 37, 3f*, 444 dłoniowanad8arstka 478

dziwna

---

444

nadoponowa donosowa 455, 462

doogonowa 457

- - tętnicza (tętniczo-tętnicza)

.-

294

żyJna (żyJno-żylna) 148 grzbietowa nadgarstka 477, 474, 528

jądra 3.19,325

m

iejsza 27,32*, L70, t97 - wj'ęksfa 27, 32-,1'70,197, 198,21.1 siekacze 98, 102

sklepienie gardła 92, 91*

oPłucnej 26

pochwy 383,394* skóIa moszny 331

skrytojądrowe (bezmosznowce) 323 skrzela 226,227

skrzydla nosa 277 skrzydlo nosa boczne 232

. PrzyśIodkowe232

słupki szkliwa 94 sluPy (filary) żwacza 1'88 _ moĆzowodowe 304*, 305

- odbytowe

166

sok trzustkowy 154 sperma 306,325

spermatogonie 320 spermatydy 320 splot krezkowy docraszkowy 132

- miedniczny 347 - nerkowy 300 ocz y 521 płucny 263

podśluzówkowy (Meissnela) 133, 138

- skrzydlowy

523

132

spoidło warg dobrzuszne 385

równoszczękowość 97

ruja

224

- wa$twy mięśniowej jelita (Auerbacha) - wiciowaty 333 żołądkowy 132 322,

37 1.,

385, 386., 395,

41.1.

stadium niezróżnicowane 318 staw pierściermo-nalewkowy z51, 268, 282

'

ś

Pielścienno-talczowaty 249

tarczowo-gnyko\a/y 249 stek 291,322

śl

stekopochwowe 370

stekou/ce 93,370 stercz (gruczol krokowy, piostata) 336 stoźek tętniczy 429, 434 strefa (Pas) Pośrednia 143, 1,66

(') skóma 1ó6 ( ) słupowa odbyfu 143 struny ścięgniste434 strzępki ftrodawli) maci(fne 40| - jajnikowe 377

jajowodll

śli

.I

ślu

śre

śr

377

śró

system żylny głęboki 443

śró sro

Powierzchowny '143 szcreli\a larczowa 247 szczeliny międfyPlatowe płuca 258 - skrzelowe 227 szczyt (wielzchołek) Pęcherza 303

ta(

ta(

taś

szew moszny 334

napletka 345

podniebienia ,14, 45*, 89 szkielet (frąb) wlóknisty serca 436

:.-

sznury Phliigera 321 szPala 8łośni254

- lel tcha

przedsionla 254 sromowa 3E5,411 ustna 70,75,88.80

- - piervr'otna 40 szyjka ksią6 191 - mactcy 375, 376*, - ' śwrx.l 379*

2

teko Testl

rcst( tętni

379, 379-, 394, 404-

Pęchelza 303 Pęchelzykażółciowego 150 _ fęba 96

--i

-

blir

_ ż'ołędzi344 szypulka chrząstkinagłośniowej 249

-

bo(

ściana doblzuszna pochwy 383

-d

głęboka sieci większej 199 _ powieżchowna sieci większej 199 - błoniasta tchawicy 255 śIed'ziona 29,540,582, 582-, 584-

-, brzeg doczaszkowy 582

602

-

dalr

- doogonowy

,

582

_ wspóirra palca II 478 - palca III (śródręczna dloniowa powrerz-

-, koniec dobrzuszny Sg3

-,

_

dogrzbietowy 593

chowna) 476

-, powierzchnia jelitowa SB2 -, - nerkowa 582 -, - przePonowa 582

- doogonowa uda - - dalsza 504

-

- ścienna 582 , - hzewna 582 ,

żołqdkowa 582 ślina 45 śliniankapodjęzykowa 48, 84,

_

-

--uda 492,500* . glówna (aorta) 446

76.,77*,72,78,86, 81",88, 88., 90 żuchwowa 42,46-, 47, 48,72,71+,77*' 78'

- wstęPujQca 446 grzbietowa Plącja 512

8s, 88*, 89

śiiniankiduże 42

-. -, gałĄźgłęboka 512 - -, napletkowa 512 - -, powierzchowna 512

48, 72

ś|u./Jwica (Pł}t|a nosowo-wdr8owa) 22g', 2.l0 srednrati 116+. l1Z

- Brzbietowa stopy

śródblonek u0, 440-, 443śródjądtze 319, 326, 365 śIódnercze (prarrercze, cialo Wolffa) 291, 320

tarczyca 35

-,

_

-

ryjowa 229,230

- dobrzuszna

217

taśmy141

tchawica 16, 35,222, 228, 245, 256*, 269,226,

-klinowo-podniebienna kłykciowa 457 _ kolana śIodkowa507

288

tekodontyzm 97

Ttslicotlda 323 testosteron 329

- zewnębzna 123, 494, 495*

- - doogonowa

biodrowo'lędźwiowa 508

udowa 509 boczna

-

- PrzyśIodkowa 506

- bocf.na

kolana boczna 506

PrzyśIodkowa 506

dloniowa palca V odosiowa 424

'139,428

451

451

. ,.ldzeniowe dogŹbietowe 451 . krętniczo-oklęźnicza (biodrowo-okrężnicza)

nosa

brzusznadoczaszkowa 4g0

- dalsza

464

- klęgowa, gałęzie rdzeniowe dobrzlrszne

487, 489

- doogonowa 447+, 499

.-.

49o

,191

., 8alęzierdfeniowe

594, 506

- cewki moczowej 511 - crepco\da dodatkowa 4g6

423,

ktę9owa u7*, 452

4ó4 . bródkowa 462 -

491

-. zstęPująca 505 - krezkowa doczaszkowa . .. gałqźPoboczna 489

biodrowa wewnętrzna 508

- bliźsza kolana

maciczna (t. maciczna przednia) 492

- językowa 455+,457 . k4towa oka 458

. jelita ślepego 217

- biodrowo

gałąźjajowodowa 492

-

_ - PrzyśIodkowa490 _ - Plzyśrodkowa, gałqźkrętnicza

dogrzbietowa 212 przyśrodkowa 2\7

tętnica

-,

)adfowa 347, 491 - dodatkowa 491 - , galęzie najądrzowe - -,- nasieniowodu 491 jeiita ślePe8o 487 - - boczna 490

taśma oklężnicy boczĄa 217

-

494, 506

jajnikowa, 375, 492, 493*

śńdpiersie 20, 126 tarcza (plytka)

494, 49g _, gał4źstawowa kolana 499 gardłowa wstępujqca 454, 458 głęboka języka 458 Prqcia 512 - przedramienia 424 Iamlenia 4ó9

-.

88*, 89

].ednoPlzewodowa (większa) 4a,77+, 78, 84 - - wreloprzewodowa 47,72,77*,7g, BS, gg-, g9 - przyuszna (przyusznica) 42, 4Z*, 47, 49, 7.1*,

- podjęzykowe 42,

środkowa 504

- dopiszczelowa

-,.

81*,

_

504

kroczowa dobrzuszna 511

- dogrzbietowa 510 - krtaniowa doczaszkowa

_ krzyżowa boczna 514

-

PośIodkowa 493,513

- kulszowa 603

424

454,456*

-

tętnica licowa 464

- lechtaczki

'

_

511

łokciowa 423,

łoPatkowa dogrzbietowa (PoPfzecz^a szyi) 452, 450

.

,

469

jądra 347,497 maciczna (maciczna środkowa)387,497,51o 'przednia (gałqŹ maciczna t' jajnikowej)

_ m' dŹwigacza

492

międzykostna

_ - docfasfkorĄ/a _ _ _' ga|ąź

423 473

474

473

doogonowa 473 gałqźmiędzykostna 473

' - - podudzia 507 _ - -, gal4ź |ącfĄca z ł. piszczelową doogo. nową 507 ' - ', ' P|zeszywqąca 507

. wsPólna

473

międzypalcowa 478 - międfyżebrowa dogrzbietowa

- - najwyższa 45o, 452 - -, ga|ąź dogrzbietowa - -, - rdzeniowa 480

I

451

480

-mięśniowo-PŹePonowa

453

- - povr'ierzchowna 453 - - doogonowa 497 - - PowieŹchowna 498 - nadlopatkowa 465, 467

296,

sziną

śIodkowa 511

odpiszczelowa, gałęzie kostkowe 502

,

piętowe

502

odżywcfa k. Piszczelowej 506

- - k. ramieinet 465 - oSonowa boczna 510,514

'

okręźnicza Iewa 489, 491

-

-

wstęPujqca 499

zstęPujqca (t. uda Przednia) 499 _ _ _ przyśrodkowa 497,498 _ _ _ _, ga|ąź zasłonowa 498

- - dobrzuszno-boczna 510,514

-l -I .I

prawa 489 ślodkowa 489

dodatkowa 489

- oponowa 480 - - donosowa 455 - - doogonowa 457 - środkowa 455, Ą57, 46f oPuszki plqcia 512

-p

oskrzelowo-przelykowa 479 8a|ąź oskfze|owa 479

-,

- -, - przelykowa 479,480 - -, - -, ga|ęzie osieldziowe

-', . , ,

-,

480

Przełykowe doo8onowe 480

Plzełykowe

480

_!'

- środPiersiowe 480

-P(

ga|Ąź ąfzbietowa członu Palcowe8o dal-

szego 478

wewnętrzną 463 - odbytnicza doczaszkowa 491 - - doogonowa 513 _

, - -,

' .,

, 3OO, 488*, 490 _ _, moczowodowa 490 8ałąź oczna zewnętzt\a 462

-

499

- pachowa 453, 465, 465. - palcowa boczna 478 _ PŹyśrodkowa 478

296*

, gałąźzesPoleniowa z t.

497

-

,

nadnelczowa śIodkowa490 nadoczodołowa 463 - nasieniowodu 342 511 _ _, 8a,ąź I^oczowodowa 511

- nerkowa

powieżchowna

, ga|ąż Poprzecz^a 499

_

moczowo-Płciowa 511 - nabrzuszna doczaszkowa 453

514

powierzchowna 499 - |opatkę 466*,467 _ - - doczaszkowa 468*,469 - -, ramię doczaszkowe 467 -- - dooSonowa 465

- - udo boczna

8lzbietowa nadgarstka

- - -, - międzykostna - - dodatkowa 473

- Pośrodkowa510,

okalajaca biodio głęboka 482,494 _ _ _ _, ga|ąź doczaszkowa 494 ----,-doogonowa 494 --__,_g|ęboka 497

-

473

- lukowata 507 - lzowa 463 - m' dwugłowego

dogrzbietowo-boczna 514

- ,

opuszki palcowej 478

_ pęcheffo\^/a doczasfkowa 511 _ - środkowa 497

- Pęcherzykowa

'

486

PęPkowa 497,510 piersiowa boczna 453 , gałęzie sutkowe 453

wewnęlfzna u7*,453 zew^ętzna 447+,453 - pie$iowo-grzbietowa 466*,

467

doogonowa 424,494,506

- płucna 445 604

ć

-Po

pri

_€

Pr(

piszczelowa doczaszkowa 4f4, 494, 506

- - -, EałąźzesPalająca z

_t: _

_ Piersiowa kręgowa 450 _ _ _ -

-Pc

t. doPiszcze]ową 508

- - Iewa 445 - -, gałąźWstęPu'ąca - _, _ zstęPuiąca 445 - - ptawa 445 _ _

.

_

445

- przepornowa doogonowa 4g0, 4g2 - - _, gałęzie nadnerczowe 482 - przeponowo_brzusaa 4g2

poboczna łokciowa 469

- - promieniowa

421

(moczowo-plciowa) 38a. 4s7,

!::,1*::" - poobrodkowa

458

- ramienna

-

*

_

_ sitowa

_.'-,

-

'-

zewnętrzna 492*, 497 - sterczowa S11 _ szczękowa 455*, 461

- szina 8łęboka 450, _

449*, 450

-

Podoczodolowa 4ó3

-. -.

Podstawna móf8u 452 - Porlczkowa 455*163 - PoPżeczna |okia 471

-.

_

Ę1

Pośladkowa 5o9 - - doczaszkowa 49g - - doogonowa S1O

.pośrodkowa 422, 473-' ga|qz dłoniowa 478

_ towatzysząca Ą. kujszowemu 51o

- trzewna 423, 483, 4A4*, 4BS* - trzustkowo-dwunastnicza doczaszkowa 4E4 - rrzustkowo-dwuiastnicza dooBonowa rB7 - twarzowa 455*, 456* "::^oi'Ś"': r':]: ź zs|ępuiąca t. oka]aiqcej

473

49g

-bli za

422*,478

- - -' gaĘź. dloniowa nad8arslka 478 - - -, - grr-Dretowa nadgarstka 47g -., 8aląz dloniowa E|ęboka 476 - -, - - powierzchowna 425

--, - nadgarstkowa 474

--,--dloniowa

424

453

wspóha palca l||) 476,4/E

- promieniowa 424

-

_

.lolon|owa .. rarczowa doczasrkowa 454 - - doogonowa 4S4

461

plącia 511 - - doczaszkowa

451

_,8a!ąż popfzecz^a 45o -, _ wstęPuiąca 450 (Pień loPatkowo-sziny) /Powieżchowna

- sleozlonowa, 493, 495* - środkowa lechtaczki 509 _ _ Plącia 49ą 510 - śródręczna dloniowa powierzchowna

475+, 474, 479+

- - 8óma bocaa 461 . Por'r'ielfchowna dmzaszkowa pŻedramienia _

499

_ -' zewnętrzna 456-,457,460-

- potyliĆzna 455, 456*, 45f, 459*, 4ó0" - _, 9a!ęz|e grnczo|owe 457 - powiekowa dolna 461

-- -boczna

347, g88,517

- -, ga|ąź, batkowa 452 -' - nadĘatkowa 453 _ _, _ plzedĘatkowa 452 - - wewnętrzna 454, 456*, 455* - _ wsPó]na 454 - - _, gałęzie do węzłów chlonnych -

- .,€ałqź do stawu skroniowo-źuchwowe8o

_

4t'2

_

szyi (łopatkowa dogtzbietowa) 452

- - t\/varzy 461

_

463

- stęPowa bliższa Przeszywaiąca 5o2

- sutkowa doczaszkowa

zstęP\1jąca 464

- podoboiczykowa

_ _

4162

oczng

- sromowa wewnętrzna

423, 494, 495*, 506 465

- podniebienna rnnieisza 4& - _ w|ększa 464 - - wstęPujqca 457

_

zewnętĘna

gałąź'ga|K

- skroniowa 8łęboka donosowa - -_ ooogonowa 462 - - powierzchor.ma 4{;0+, 461

5o4

podięzykowa 458

- podkolanowa - pooropatkowa

452

- rogowa 459*, 461 - rylcowo-sutkowa 460 _ - głęboka 457

odosiowa 504

Palca II - palca III 504

423, 466+, 469

- - powierzchowna 421 - rdreniowa dobrzuszna

511

- podeszwowa boczna 502, 504 - _ przyśrodkowa 502 _ - własna palca II osiowa 504 - - - palca III odosiowa 504 - - - palca IV odosiowa 504

---palca V _. wspólna

Pżedramienia Powierzchowna doczaszkowa

--

uoo trocznei) 499

ty]na bliźsza 504 _ udowa Ę3, 49Ł 495*, 496*, 4g9' 5oo*

- uszna donosowa

--

.

doogonowa 459

_ _, ga|ąź uszna boczna 459 _ _ pośrednia 459

--_, 605

461

tętnica uszna doogo^owa| ga|ąż L|szna

Plzyśrodkowa 459 głęboka 461 458

- u/ątrobowa 145, 4a4, 4a6 - _ właściwa486 - _, ga|ąź lewa 486 - -, - Prawa boczna 486

,

skrzelowe

przyśrodkowa 486

- _ _, 8ałqźokalająca Pfawa 447 - więzadła oble8o macicy 497 - wsteczna międzykostna 473 zasłonowa 347, 498,

5D9 455*, 461

zębodołowa dolna , gałąźżuchwowo.Bn) Lowa 462 żołqdkowa lewa 483, 486 484

_ żoł4dkowo-dwunastnjcza 484

- żolądkowo-sieciowa lewa - - prawa 483, 484

483

żwaczowa |ewa 487

prawa

tętnice

487 415, 440, 440*

- biodlowe wewnętź^e 4f3, 493 - _ zewnętrzne 493 - dłoniowe śródręcza II i 1II 473

'

śródręcza I

Iv

473

Własne Palców 478 _ _

-

Palców III i IV osiowe 478

wspóhe palców

I-lV

474 grzbietowe nosa przednie 464 - wlasne palców (stoPy) 499

'''

Palców 473

wspólne PalcóW (stoPy) 499 palców III i IV 473 _ - - palców II-IV 473

- jelita czczego 487 - _ krętego 487 - kątowe ust 458

'

kończyny miednicznei 494 piersiowej 465

korowe Plzeszywające neIki 300

- krę8owe 423 - lędźwiowe 483 - łukowate 300

- - tylie 463 - szine wewnętrzne - - wsPó|ne 'l48

422

zewnętrzne 422

u(

ulr

śIódręcza grzbietowe I torebkowe nerki 300

|y

uir 474

I

-ł

wieńcowe 438 -żebrowo-brzuszne do8rzbietowe 480 _ ż'ółtkowe 420, 4f0*

tętniczki kłębuszkowe wyprowadzające nelki

-c

300

proste 295*,301*

-k

- rdzeńa nerki 300 - ślimakowate 3'ł4 - wyściółkitłuszczowej

-k

434* tkankanefrotomalna 292 torba sieciowa 33, 32", 34"

torbacze 94,370

torebka (blona) wlóknista wątroby 149 - kłębka (Bowmana) 294, 295* - tłuszczowa nelki 295+, 298 _ \a/łóknista

'

nerki

śledziony 583

295*, 298

trawieniec 184., 786, 790, trąbka słuchowa 65, 92 triada wątIobowa 148 trójdzieJrry układ odgałęzień t. trzewnei 483

o(

Pr

-p(

_f'

.

śl

śr

-wl -wl

trójkąt Pęchelza 293

-

trzon gluczołu krokowego 336 języka 51, 86

.

- Pęchelza 303 - Prącia 323

- od( - pol - pol - prz

trzewia

16

- macicy 375,376* - najądrza 325, 3f6*

woleczkażółciowego żołądka210

trzvstka

150

104

zel

ukla d

chł mc

bc

seI(

1,6, 29, 35, 1,5'l*, 1,5f, 1,52*, 1,53*,154, L69, L80,207,224

międzyplatowe 300

- brzrszna prawa

i\iędzyżebrowe 423

- - dogrzbietowe 480 - - do8rzbietowe III-V - nerkowe 490

420", 422"

trzonowce 98,

. łydkowe 506

u

spoj'ówkowe 464

prawa M7

- - prawa

doogonowe 490

Izęskowe Przednie 463

wieńcowa lewa 448

_

pępkowe 420,420* - plucne 422

- podeszwowe śródstopia II-IV 502 _ - własne Palców III i lV osiowe 504 - - wsPó]ne Palców 502 - podobojczykowe 448

wargowa dolna 458

8órna

, gałęzie nadnerczowe

450

- grzbietowa

154

154

typ mieszany tętnicy 441 mięśniowo.jamisty prącia 343

606

unacz

unipa uszka

- mięśniowytętnicy 441 - spręzysty tętnicy 't40 _

uw)?uklenia

włóknisto.sPlęźysty PlQcia 343

- bydla

uchyłek napletkowy 345, 354{

- nosa 232 - podcewkowy 370, 384, 4OO* - ś]edzionowy 171 - hąbki sluchowe]' (worek powiehzny) 9Ł 28s

źołqdka130,

_

- końa (wałacha) 116*, 119+ - konia 117, 717. , 71.8* , 1-1,94 , 121. - kota 105*, 109* - lofodonĘczne 96 - mlecz e 97 . monofiodontyĆzne (iednopokoleńowe) psa 101+, 102* - sekodontyczne 96 - selenodontyczne 9Z - stale 97 _ świni10r, 109", 110

91*,

208*

432*, 436

- biodrowo-ślepo.okr ężrlicze 14o - btrnszr're jajowodu 377 - cewki moczowej we\^/nętrzne 3M*,306,315-, 341

walenie 299, wał języka 51., a6 _ odźwiemikowy

. - _ zewnętlzne 34o*, u1 . czepcowo-księ8owe 190

- galdłowe trąbki słuchowei 62, 87, 266 - kręhricze (biodrowe\ g9*, 1g7, 14o, 1'62*, 164, 190

- moczowo-Płciowe 322 - napletkowe 344 - nerkowe 291 - odźwiernikowe 130, 208* -

pnia

323, 385, 4Os \,varstwa miąźszowa (korowa) ja;.nika 372

plucnego 434

- wewnęhzne

macicy

- zewnęhzne

macicy

- mięśniowa śluzówki źolądka131 - nabłonkowa ślu'zówki źołądka131 - podkorowa nerki 298 podkurczliwa

_ rdzenna

wątroba o, 35' I

-

475,4t8,536

39*

właściwy37

poboczne 444

371.

sercow€

420

36. 743, |47*, |b4,.

bydla 202*,203. - konta 279*,220* - Psa 164*, 165* - swtnr | //'

379

- moczowo-plciowy 290 - oddechowy 16, 35, Z2S, 263, 27I, 277

--psa

|

177*, 179, 2024, 203ł, 222

ułlad autochtoniczny (pochodzenia moczowo-

-pokarmowo-oddechowy 1ó - pokarmowy 35 - PJzewodzący serca (zatokowo.komorclwy, bodzcowo-nerwowy) 436, 43g* - sercowo-nacz]miowy 415, 4I9 - tawlenny 16, 37

331

ja,jńka 372 _ wlaściwa śluzówki żołądka 131 - 7iamista pęcherzyka jajnikowego 373

379

dowego) nerki 299 - ńlonny (limJatyczn y)

192*, 197

wargi 37, 42 - sromowe 322,

pochwowe 333 przedsionkowo-komorowe lewe 436 - pralĄ/e 433 ślepo-okrężnicze764, 217, 2-I8 śródgardłowe62' 79

- wpustowe 130, 208* - wltryskowe 330

97

warga dolna (żuchwowa) 40, 43, 70,74, 80, 88 _ górna (szczękowa) 40, 43,70,75,80, 88 - lewa r5mienki czepca 195 - prawa r;nienki czepca 195 ' za|ęcza 41

212*

-księgowo-hawieńcowe

110*, 177*, 1Iz*

difiodontyczne (dwupokoleniowe) 97

uchyłki bańki nasieniowodu 330 ujściahąbek słuchowych 87

ljś.ieaotty

141

uzębienie 93 - bunodontyczne 96

1

65,, 1'66,

wcięcie brze8owe (krawędziowe) dolne 4{

- Koruuszka serca 429, . | ędzwlatowe 222

430*

sercowe Płuca lewego 258 wcięcie selcowe pluca prawego 258

- tarczowe 268 - Pżednie 248 - - tylne 248 - bzustki 151*,155 - więzadła oblego

153,2o5,222 weiściedo tolby sieciowei 33.32+

- krtaniowe wędzidelko

607

62 43

wędzidelko języka napletka 3& wargi dolnej 43 _ 8órnej 43

- - krętniczo-okrężnicze (biodlowo.okrężniĆze)

54*

węzel chłonny 540 - - Bnykowy donoso\4/y 550 - - guza biodrowego dodatkowy 567

- - guzowy

-----

-

-----

-.

s8

561

561

pachowy dodatkowy 556 pachwinowy powierzchowny 566 podgrzebieniowy 556 podrównoległoboczny 554 Poś|adkowy 568 PĘeponowo-bźnsfny 56f 545

_ _

558

żebrowo-sził|y 555 - - źuchwowy przyśrodkowy 545 - -, warstwa korowa 541 - , rdzenna 541 Pżedsionkowo-komorowy 437

zatokorvy (zatokowo-przedsionkowy) 437 _ żuchwy boczny 546 węzina gruczołu klokowego 338 węzły chłonne 540 - biodrowe boczne 563

dodatkowe 566

- -_ przyśrodkowe 563 - _ - wewnętrzne (Podblzuszne)

563

biodrowo-udowe (pachwinowe glębokie)

569

- - bydla

546., 551.

czepcowe 575 -czepcowo-trawieńcowe 576 - - dołu przylędźwiowego (głodowego) 56ó - - fałdu kolanowego (podbiodrowe) 566

- - glowy 543 - - guza biodrowego

-

]etlta czczego t5/,

- ślepe8o 578

- klatki piersiowei

568

_

- łokciowe 555,

---

właściwe562

556

5/f

-

odbytowo-odbytnicze 564

-c -i.

oktężńicze 157,578

- - pachowe _ _

555

jś

- pierwszego żebra 556

569 1,57,577

n

pachwinowe głębokie (biodrowo-udowe)

--

''

567

-k

569

wię

Powierzchorłne 566

- piersiowe ao*y

-t

557

-kr -Pi

_ _ płucne 561 _ - podbiodrowe (fałdu kolanowego) 566 _ _ PodbŹuszne (biodrowe wewnętrfne) 563 głębokie 570 -_

Podkolanowe

- - - powierzchowne przeponowe 558

pr

tr

Wię

570

- przyusznicze &3 - - psa 544*, 549* - - rozdwoienia tchawicy (tchawiczo-oskrzelowe)

-

_

szyi

m

_na

543

szlne glębokie doczaszkowe

- - - powierzchowne

ją.

-kr

576

-ob

.I

554

----doo8onowe 554 ---_śIodkowe 554

---

.

560

- - sieciowe

553

dobrzuszne 553 dodatkowe 554 dogrzbietowe 553

- --*_--środkowe 553 - - śledzionowe 1,57,571.,574 - - śródPiersiowe doczaszkowe doogonowe 559

Pi(

_ pi€

_

-

środkowe559

wtcy) 263,560,561 - - - (- -) doczaszkowe

-'bawieńcowe 575 tzewne 157,539,571

Pl€

Po(

559

Ptz

- - tchawiczo-oskrzelowe (rozdwoienia

555

doogonowe 580

566

świń545+,550*

557

- - krezkowe docraszkowe

ńosznowe

- - nadwymieniowe (sutkowe) - - nerkowe 562

---

566

- - konia 547*, 552* _ - kończyny miedniczne'

---pie$iowej

kulszowe

_ lędźwiowe aorty 562

_ _

osierdziowy lewy

- udowy 569 - - wyrostka mieczykowatego

_ _

księgowe 575

międzyżebrowe 557 - - mostkowe 558 - doczaszkowe 558 - - mostkowe doogonowe 558

|qolowy 5lrl karkowy 560 maciczny 564 nabrzuszny 569

skrzydlowy

kfzyż'owe 563

-

'.

iainjkowy- 562

prawy

578

'

561

trzustkowo-dwunastnicze

1,57,

572

tcha-

- Pfz - sier

38

.

śle

-

t.ói]

- - Wqtlobowc (w|otne) 154,157,572 - - dodatkowe 576

.

- Prawe

zagardłowe boczne 548

przyś.odkowe 548 żołądkowe167, 571 żuchwowe 85,545

-

doczaszkowe 574

_

prawe

lewe

wieniecpromienisty

właściwejądra 334 źoł4dkowoprzełykowe223

źołądkowo-przeponowe 29, 2'l1

wodzące serca) 436, 437, 438* skośnewewnętrzne 130*, 132

jelita śIepego217 języka 51,91

zewnętlzne

228

130*, 132

zębinowe (Tomesa) 95 wnęka jajnjka 372 - nerki 296, 296*

96

więzadła 20 . boczne pęcherza 304*,305

. Płlca 257

krtani 246*,247*

śledziony 583

węzła chłonnego 543 wnętrostwo 323

Pęchelza PośIodkowe 304*, 305 pierścieniowate (obrqczkowe) 255 trójkqtne wqtroby 29, 180

woreczek żółtkowy 35

więzadło boczne pęcheza 31

woreczki nosowe 40 _ Pęcherzykowe 261 worek dobrzuszny źwacza ] 88

- sło\owe 2Ęn, 2Ę.ł' 2bb, 27Ę' 282' 2db . gnykowo-nagłośniowe249, 275, 282, 288 jądla wlasne 365 krzyżowo grrzowe szerokie 25

- międzyrożne '{0] - mostkowo-osierdfio\^łe 42B, - nalewkowe poprzeczne 251

dogrzbietowy źwacza 188 iądrńwy 33l,35}, }5'łł''t58,

_ oPłucnowy 257

obłe macicy 383, 392* Pęchelza 31, 304*, 305, 510 wątroby 153, 424 ogona najqd.za 334,365 pęcherza Pośrodkowe 293, 305 - Pierścienno-nalewkowate 275 - pierścienno-tarczowe 249, 275, 28E -Pierścienno-tchawiczc 252

92,

91*

stekowy (zaioka moczowo płciowa Pierwo-

tna)

322

ślePy129,208*

_ _

-

doczaszkowo-doglfbietowy żwacza 188 doogonowo-dob rzuszny żwacza 788

żołądka209

worki plucne 227 wProwadze]1iePr4cia 345

Podwieszajace jaj'nik 39l

wpust doczaszkowy jamy miednicy 19 wPust żołądka(częśćwpustowa) 32,728,1f9

Prqcie 341 przedsionkowe 250, 253, 275, 288

c

}o5

- osie.dziowy 17, 428* - Powietlzny (uchylek trąbki sluchowej)

428*

.

PrzePonowo-osierdziow

29, 211

230

wierzcholek (szczyt) pęchcrza 303

.-

207 , 223

pokrywowe 70, B0 wló|nJ I-urkinie8o (k.'mór|i mięsniov1t. Prze

373

- chrząstki nagłośniowej' 249

-

'167,

więzozrostPierściermo-talczowy 282 wilcza paszcza 41 wlosy czuciowe (dotykowe, ratokowe) 75,80,

zwaczowo tlawieńcowe 575

- korzenia zęba

,

- źołądkowo-śledzioflowe27,

574 574

wić plemnika 329 wiek młodzieńczy 391

nosa

165*

własne jajnika 372

- - dodatkowe 545,546 - - ż'waczowe 574 -

151,

wątlobowo dwunastni.ze 29, 167, 170 - wqtlobowo-nelkowe 29, 167 - wątrobowo-żołądkowe 29, 151, 170,20f+, f07 . wieńcowe 29, 751, 165+, 223

wlota wątroby 148 wsjeidzie 431, 432*

128

-PrzePonowo'ś]edzionowe 29

- sierpowate 29,157, 1,65*, 1,67, 180, 223 szerokie acicy (krezka macicy) 28, 30,372,

wstawka (odcinek dalszy kanalika nerkowego) 293

381, 401

śledzionowo-nerkowe 29 - tarczowo-nagłośl1iowe249, 268, 275, 2B2, 288 .]51, - trójkąhe lewe 165+, 767,2D7,223,

wycisk czepcowy 1'16, 205 - dwunastniczy 146, 223 _ jelita

609

ślepcgo146

księgowy 146, 207

wycisk nerkowy

1,46,

-

ok|ęż,fljczy 746, 223

.

t. głównej

167,205,222

- Plzełykowy 146, 205, - sercowy Pluca 258

- pęcherzowo-płciowe 31,

222, 258

zanercze (ponercze, nerka ostateczna) 291

zapłodnienie 318

zarodek 370,390 zastawka aorty 434*, 436

Płuca 258

trawieńcowy 205

trzustkowy 223 źoł4dkowy746,

1,67,

otworu owalnego 435

_ pnia płucnego 434,434*

223

- - głównej tylnej pluca wydra 299

258

- przedsionl
wymiana Pionowa zębów 98

Pofioma zębów 98 Wyniosłości40 szczękowe ll0

slcpo-o]\l

- krtaniowa (jablko Adama) - nosowa boczna 40

przednia 240,266

p|zyśtodko\r a 240, 266

klinowa,11, 239, 243, 266, 273, 281, 287

-klinowo-podniebienna

8łosowy 24B

- klinowaty chrfąstki nagłośniowej246*, 249

_ 247",

nalewkowatej 250 o{o..iasty 149,205,222

-

pochwowy 324,333 robaczkowy 141

wyrostki (promienie) rdzeme nerki 298 245

247*, 245, 248

wyspy trrustki (Langerhansa) wzgóIek jajonośny 373 - nasienny 304*, 305, 306, 330 wzwód Prqcia 33E,343

donosowa 239 doogonowa 239

- żylna 419, 42.1* ...

śIodkowe]' 237

31, 28* 31, 28*

28*

51'5

541

czołowe 280 korowe 541 migdałkowe 68 - odbytowc 166

opony twardej 527

przynosowe

41, 235, 239, 266, 273, 279, ZB5

bydla 212*,244" - owcy 243* - - psa 267* - ' świni241* , 274, 274* rdrenne

541

ząb tnący (łamacz) 104

610

zl

z' gJęooKleJ twarzY \2/

chłonne

zachyłki boczne nerki 31.1 - gruszkowate 62, 74, 80, 87 , 91*, 93 końcowe miedniczki nerkowej 297+, 303, 3oa, 316,317*

z1

zatoki aorty 436

kltani pośrodkowy 250*, 251+,253,251, 275

nadsicciowy 199 sieciowy doogonowy 199 szczękowy 233,239,267

z 286

szylna 454

Wieńcowa 424, 431-, 433,

nej 236,238"

międzyblaszkowe 196 zagłębienie łonowo pęcherfowe 31,

243 240, 241*, 243- , 244* , 273, 280 małżowinowo-czołow a 236, 237 * małżowiny nosowej dobrztrszne]' 273 nosowej dogrzbietowej 236 moczowo-płcitrwa 293, 322,385 - ostateczna 322 - pierwotna (worek stekowy) 322 WtóIna 293 oczna 523 podniebienna 41, 239, 241,280,287

łzowa 239,

poLLczkowa \lJ - poprzeczna osierdzia 428 - szczękowa 41, 233, 239, 273,

154

,,.r(hvlcl dobr,,ur/n) ,,,rlnli mal,,or" iny nosowej środkowej 237 dogrzbietowy malżowiny nosowej dobrzusz

- oLibvtniczo-maciczne - odbytniczo.płciowe

24'|*,

czołowa boczna 240,266

248

cewki moczowej 339

-

,{34*

212*,267*,286*,287

nosowa przyśIodkowa 40 wyrostek brodawkowy 149

wyspa zwacza 188

.tr33

2|7

ży]ne 443,515,515* Zatoka czołowa 4I, 236,237*,239, 24o,

wyniosłośćczołowa 40

fożkowate 246+,

ęznca

fastawki serca

_ czołowo-nosowa 40

- klinowate

28*

zaklęty dośIodkowe 142, 202

fs

zv

zv zu

ZV

i

zY)

żut

iuE

żoł

wllczy

bydła 183*, 1E4* - jednokomorowy - prosty 159 konia 20{l* psa 156*, 158*

99, 117, 120

rbiornik mieczu 537

zespolenia naczyniowe 444

tętniczo-ży]ne 444

zębina (dentyna) 94 zęby 37,93 brachydontyczne o1iskie, krótkie) 100

świni128*

wielokomorowy 727+, 128, 189* _ właściWy(gruczołowy) 190

haplodontycrne (chwytne) 99

.

hypselodontyczne (iĄ.ysokie, długie) 100 mleczne 97,98

Pracia 323'

338, 339*, 340, 344, 356 , częśćdługa (przednia) 3'19

111*, 11a*, 12A

,

żwacfoczepiec ]84

żyła biodrowa wewnętrzna 530

zewnętrzna 530

boczna nosa 523

99

brzegu komorowego lewego 516

104

, żuciowa 104

- czepcowa

fgięcie doczas7kolve (pierr,vsze) dwunastnjcy

139, 213

cfcze

głęboka języka 526

ośrodkowe 142, 202 zgryz kątowy

]

twarzy

t9

jajnika 372

--(

pjerwotna'124 doogonowa glLlczołowa 523

_ _

436

fstęPolvanie jader 323, 324+ zwoie trzewne 154,22'1

- doogonowa

komorowy 437

_ kręgowa 527

sz}'jno-Piersiowy (81viaździsty)'{39

523

533

- k.ę|niczo-okrężnicza

ratokoft.o-prredsionkowy 437

533

krianiowa doczaszkowa 526

fi' żwacza 522

zygota 318, 390

międzYkomorowa plzystożkowa 516 moczowodowa lewa doczaszkowa 530

żagie1 macicy 379

żagielek podniebienny (podniebienie miękkie)

60,79,87,92 żagielki trawieńca 196 żo]ądek i6' 123 126*,127,156-, 15B-,

Brzbietowa nosa 523 owa (szyjna) zewnętrzna 520

jalz

katowa oka 523 krezkowa doczaszkowa 533

zwie.acze naczyń 263

z\Ą'ój

42.tr

językowa 523 -jęfykowo-twarzowa

16

zu'ój Przedsionkowo

426+,

430+, '131-, 515, s19, 519., 520 )doogonor,r'a 124, 430*, 431*, 5l^5, 528

Zrazik Wątloby 145*, 14ó

zr4b 16 - (szkielet) wlóknisty serca

523

główna (czcza) doczirszkowa 421, 420*,

noźycowaty 110 obcęgowy 118*, 119 pólobcęgowv 118*, 119

nalządu

528

- doogorowa serca 516 . BaI!]lUWa wstęPulaca )lh, 5ll

139

Dliedniczne 218 mostkowe 218

218 118*,

I

palca II 528 - - palca III 52E doglzbietowa mózgu 522

134., 135-,

esowate Prqcia 339

- PrzePonowc

535

dłoniowa wspólna Palca

13]ł*, 135+, 139, 1,61,, 211

- doogonowe (drugie) dwunastnic)' clwunastniczo

(tylna, opuszka żołędzi)349

ż\racz 129,786

- trzonowe (trzonowce) ,.zęśćtnqcir

- krótka

żó|ć .117

konia 90* stałc 97 szkliwofałdowc 9'ł - szkliwoguzkowe 94

.

złożony 729

źołądź łechfaczki 387

plicidontyczne 97

- policzkowe 93, 112, - przedtrzonowe 99 sieczne bydła 85

126*, 12E, 130ł

_ nadoczodołowa 523 - nerkowa 296,300, 375

45,

nreparzysta lewa 516, 517 prawa 516, 520 oczna zewnętlzna doglzbietowa 523

159,

171*, 172+, 773, 183*, 184, 18,{*, 191, 209

611

zvłl' odpIszczelowa (do.top6y76 przvśrodIowa

- udowa

ctostopowa wielka) 531, 5J2

- odpromieniowa

-

528

dodatkowa 525,528 odstrzalkowa (dostopowa boczna, dostopowa

mala)

- wrotna

144,123, SSz _ wyściólki tłuszczowei 434* _ zasadnicza dogłowowa 42o, - doogonowa 420,420*

531

ogonowa boczna 531

_ pośrodkowa 530 okalająca biodro glęboka 530

-

- wspólna lewa 42o, - - ptawa 420, 4?1

_ udo przyśrodkowa 532 . okrężnicza prawa 533

- zębodołowa dolna

_

ot

k

|owd 5lb.

rzelown-przeł1

- pachowa 528 - Pęchelzowa doczaszkowa - pępkowa 1'ł5 piszczelowa doczaszkowa

poboczna łokciowa 528

-

51i

. Podjęfykowa

podkolanowa

-

531

523

. plzeszy.walqca stęPu - ramienna 528

530

dłoniowe śródręcza II i I 528 śródręcza I.IV 528 dłoniowe wspóJrre palców II-IV 528

528

lajnrKowe )JU

jądlowe

532

. .

517

- międzyPlacikowe

301*

_ międzypłatowe 148

516

- międzyzlafikowe 148 . międzyźebrowe dogŹbietowe III 517

_

Powleżchowna 521 stęPowaprzyśrodkowa 532

- szczękowa 520

- szyjna (jalfmowa) zewnętlzna 52o,527,579 . śledzionowa 533 tarczowadoczaszkowa 527 _ środkowa527 towarzysząca t. szyjnej zewnętrznej 527

- trzustkowo-d{.unastnicza doczaszkowa

531

kręgowe 520 krwiobiegu duźe8o 514 lęozwrowe 53U

-ri

515

. skośnaPrzedsionka iewego . skroniowa glęboka 521

530

- kończyny miednicznej - - pierciowej 527

rylcowo sutkowa 527

523

443*

- grfbietowe śródręcza 528

523

- twarzowa

535 3oo, 310

_ wspó]ne II-IV . - Paiców Palców I.IV 528

ramienno glowowa 520

ooogonowa 5J3

533

głowy 520 8luczołowe 523

531

_ przełykowa 516

-

lewa

533

- biruszne doogonowe

. '

531

śIednia438, wielka 438,515

535 535

_ biodrowe wspólne 528, 530

531

potyltczna 527 półnieparzysta 517

-

lewa

proste 295*,301*

526

_ serca

prawa

żyły442,

- poprzeczna twarzy 522 - pośladkowa doogonowa . pośrodkowa 528 - łokcia 528

rogowa

521

533

- zwaczowa prawa żyłkigwiazdkowate

podniebienna 522

policzkowa

Ścienna

_ żoł4dkowo.sieciowa

przyśrodkowa 532

IV

424

źołądkowo-dwunastnicza 533

531

podeszwowa bocrna 532 śIódstopia

prawa

tźewna lewa

podbródkowa 52ó

_. .

'120+

żebrowo-blzuszna dogrzbietowa 516 _ żołądkowa]ewa 533

śIodkowa 533

oskrzelowa 516

531

uszna donosowa 522 _ doogono\Ą'a 522

516, 517

najrnnieisze serca (Thebesa) 515

- nerKowe 5.J(' _ niePażyste 515, 516 - odpromieniolve 519

. 533

_

612

okołozrazikowe oskrzelowe 263 pacnowe 519

palcowe

148

528

Pęcherzowe doczaszkowe 531

_ pępkowe 420-

g.rbietowe

- Pielsiowe wewnętrzne plucne

Podeszwowe własne Palców 531 Paiców II IV 531

podtorebkowe 296* Pra\,ve serca 515 - przeponowe doczaszkowe 530 - - ooogonowe JJU - serca 438, 515 s{JWowe \|roniowo-żuChWowe

szyjne

519

śródręche 528

528

śIódstopia 531 tarczowe 527

519 148, 263, 415, 446

- Thebesa (najmniejsze serca) - trzustkowe 533 wątrobowe 530 odPlowadzające 424 zasadnicze wsPó]ne '120, źeblowo blzusfne 516

52

- żebrowo-szyjne

520 _ źołądkowe krótkie 533 ź}'worodne 370

515

420*

Marecki - Anatomia funkcjonalna TOM 2

Read more

Germain. Anatomia ruchu Tom

Read more

Marecki - Anatomia funkcjonalna TOM 1

Read more

Marecki B. - Anatomia funkcjonalna - TOM 2 2 wersja

Read more

anatomia zawroty

Read more

anatomia poprawa

Read more

anatomia rolinek

Read more

anatomia palpacyjna

Read more

Anatomia kliniczna

Read more

Anatomia katastrofy

Read more

Anatomia Czynno_amp

Read more

anatomia -odyga

Read more

Anatomia kolokwium

Read more

ANATOMIA GIELDA

Read more

Anatomia roentgenowska

Read more

pytania anatomia

Read more

chirurgia - anatomia

Read more

Anatomia - McMinn

Read more

anatomia-sukcesu

Read more

Anatomia chirurgiczna_stary

Read more

K Krysiak Sieci komputerowe Kompendium Wydanie II

Read more

Bank Anatomia Kolokwium I part 2

Read more

anatomia jerka015

Read more

Anatomia - osteologia1,1

Read more

Anatomia sukcesu

Read more

Anatomia topograficzna.pptx

Read more

Krysiak Karol - Firewall - Budowa sieci komputerowych Helion

Read more

Anatomia i fizjologia - dokrewny

Read more

anatomia po angielsku

Read more

Anatomia uleglosci - Augusta Docher

Read more

Recommend Documents

Marecki - Anatomia funkcjonalna TOM 2

Germain. Anatomia ruchu Tom

Marecki - Anatomia funkcjonalna TOM 1

Marecki B. - Anatomia funkcjonalna - TOM 2 2 wersja

anatomia zawroty

anatomia poprawa

anatomia rolinek

anatomia palpacyjna

...

Anatomia kliniczna

...

Anatomia katastrofy

...