Orly Na Kremlu Tom 4 - Jacek Komuda

Cykl Orły na Kremlu Samozwaniec – tom 1 Samozwaniec – tom 2 Samozwaniec – tom 3 Samozwaniec – tom 4 Moskiewska ladacznica Car z żelaza

Żołnierzom polskich misji wojskowych w Afganistanie, Iraku i we wszystkich tych miejscach, o których nie wiemy, poświęca autor

Rozdział XXI

Pijana Moskwa Uściski kniazia Wasyla • Dydyński gniewny • Rozterki pana Jacka • Strach w cerkiewce • List z przeszłości • Pogoń • Nahaj i ladacznica • Krwawiąca dusza Anastazji • Kaźń Szujskiego • Na ratunek • Między Kremlem a szafotem • Dobryj car – słabyj car • Kniaziowska wolta

Die 5 julii nowego stylu, 25 iunii starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Pałac kniazia Skopina-Szujskiego na Kremlu Pod wieczór Mości panowie bracia Polacy, wielce mnie mili dobrodzieje i przyjaciele nasi! Piję za zdrowie i wieczną przyjaźń Rusi z Rzeczpospolitą. Zdrowia żełaju batiuszce naszemu korolowi Zygmuntowi i młodemu kniażycowi Władysławowi. Niechaj żyje pan nasz, ojczulek umiłowany! Nie do wiary! Kniaź Wasyl Szujski, który jeszcze trzy miesiące wcześniej obiecywał dostarczyć Dymitra Samozwańca w klatce, a Polaków przezywał Łżelachami i dziecinami, teraz pił ich zdrowie z carskiej czary. Z tej samej, w której odbierał garście niderlandzkich dukatów od Borysa Godunowa. Teraz, na uczcie w pałacu swego brata, cedził z niej nektar polsko-moskiewskiej przyjaźni. Jacek Dydyński, stolnikowic sanocki, ledwie umoczył usta. Za to panowie Gąsiorowski i Bełza – wierni franci i faworyci kniazia – przekrzykiwali się w wiwatach. Nie było dla nikogo tajemnicą, że od chwili, gdy wojska carewicza Dymitra zajęły Moskwę, Wasyl Iwanowicz był bielszy i bardziej lacki niż orzeł na chorągwi króla jegomości. W dodatku nosił się po polsku, w adamaszkowym żupanie i szkarłatnej ferezji wyglądał prawie jak szlachcic lub magnat. Gdyby oczywiście któryś z polskich królewiąt miał capią bródkę, przenikliwe, żółte oczy i rozpychał się na ławie, jakby jego duma była przynajmniej trzy razy większa od rozdętego brzucha. – Coś wam, batiuszka, przyjacielu drogi, Jacku Aleksandrowiczu, nie idzie w smak nasza skromna kniaziowska strawa. Pewnie pan stolnikowic jadał lepiej u siebie we dworze – pokiwał bródką kniaź Szujski. Rzeczywiście – Dydyński nie tknął łabędzia, nie skusił się na bieługę, pojadł trochę kotłomy i skubał bliny, a po nich pierogi z farszem baranim i zajęczym. – Dajże spokój, batiuszka – zagadał z boku krewny kniazia, Michał Wasylewicz Skopin-Szujski, młodszy i, dziwna rzecz, bez brody. – Batiuszka Jacek Aleksandrowicz pewnie zmęczony. – I zniesmaczony – mruknął Jacek pod wąsem. – Zapraszasz mnie na wieczerzę, mości kniaziu, wiedząc, że służę u Jego Carskiej Mości. A potem w twojej obecności wygadują trzy po trzy o Dymitrze: że źle rządzi, że nie przestrzega obyczajów. Dalibóg czekam, kiedy go nazwiesz worem i rostrygą! – Hospody pomiłuj, jeśli ja tak mówiłem – wybałuszył oczy Szujski. – Klnę się na mą brodę, że nie uroniłem ani słowa o batiuszce carze. Ja tylko chciałem ofiarować waszej miłości przyjaźń, a ty co, Jacku Aleksandrowiczu? Nie chcesz jej?! To co, my nie braty?! Jakże tak? – Nie braty, oj, nie! – pokiwał głową durny i pijany Dymitr Szujski, młodszy brat Wasyla. – Ja tak nie mówię – wycharczał Szujski – tylko nasi goście. – Wskazał palcem na Bełzę. – Przecie to Lachy, im wolno mówić, co chcą, wszak u was swawo... wolność znaczy. – Przyjaźni waszej miłości nie odtrącam. Ale nie godzi mi się słuchać takich słów, jako towarzyszowi carskiej chorągwi husarskiej. – Waszmość pan jesteś przyjacielem, wybawcą ojczulka Dymitra – dokończył składnie SkopinSzujski i dał znak, aby sługa dolał wina do kielicha stolnikowica; o co było trudno, bo puchar był pełny prawie po brzegi. – Nie sumuj, mości panie bracie. My nie jesteśmy wrogami Dymitra. Ale wszak car teraz wolności nam ustanowi, kak w Polsze. To i nasze prawo mieć własne zdanie. Jak poseł u was na sejmie. – Albo to – Szujski złapał krewnego za rękaw – nie są u was ludzie, jak wojewoda krakowski... ten, no... nuuuu... – Zebrzydowski – wtrącił Skopin. – Właśnie. Zebrzydowski. Co nazywa, w mowie i na piśmie, korola Zygmunta alchemistą, sodomczykiem? Dydyński przygryzł wąsa, bo sam takie rzeczy wygadywał nieraz w karczmie nad beczką piwa,

zresztą pamiętał jak dziś, że ojciec porąbał kiedyś w Sanoku portret Zygmunta, gdy w sejmie szła batalia o nowy wymiar czopowego. Ale to były domowe sprawy i głupio było przyznawać się do tego przed Moskalami. – Tak i my chcemy... W zgodzie z prawem mieć własne stronnictwo. Jak jaśnie wielmożny mości pan Zebrzydowski. Jak książę Radziwiłł. – I chcecie, żebym opowiedział się za wami? Znaczy stał się partyzantem domu i rodu kniaziów Szujskich? – Właśnie rękę do waszej mości wyciągam – prychnął Szujski i naprawdę wyciągnął upierścienioną dłoń nad stołem zastawionym pucharami i półmiskami z jadłem. – Przyjdźże do nas i jedz chleb mój kniaziowski, Jacku Aleksandrowiczu! Jacek siedział jak na szpilkach. Dłoń kniazia zakołysała się, wisiała w powietrzu jak konar wyschłego dębu, zadygotała. – Mości panie Dydyński, nie chrzańże trzy po trzy! – zagrzmiał Bełza i obrócił się do Jacka z takim impetem, że przewrócił kubek z kwasem i wywalił bracki kołacz, który służył mu za talerz. – Po pierwsze, Dymitr nieprawym carem jest i źle rządzi, po drugie, to od kiedy jesteś jego zausznikiem? A nam się Dymitr nie podoba i dlatego zaraz, ot, choćby jutro, nasadzimy nowego. Oczy Szujskiego błysnęły, opuścił rękę i zamiast dłoni stolnikowica chwycił czarę. – Ot, waszmość pan już całkiem zmoskwiciał – rzekł Jacek do Bełzy. – Łatwo wam brechać przeciwko Dymitrowi, bo straciliście carską łaskę. Podziękowano wam za służbę i odprawiono jak psiarczyków spod progu. – Bo jak psiarczycy zostaliśmy na jego suczej służbie po Nowogrodzie. Tak podziękował nam za rany spod Dobrynicz, za głód i poniewierkę. – Dostaliście przecież lafę, zasługi i dobrą zapłatę. Jeszcze wam mało? Czego chcecie? Królewny Banialuki? Skarbów Kitaju? Wdzięków hurysy? A może car ma jeszcze każdemu z was wyswatać sułtanównę perską? – Bodaj cię zabito! – krzyknął pijany Gąsiorowski. Zerwał się z ławy, porwał za szablę, ale Moskale i służba czuwali. – Łapać go! Trzymać! – dyszał Dymitr Szujski. Pięć par rąk przytrzymało warchoła. – Żal serce ściska, jak się na was patrzy – dokończył niezrażony Dydyński. – Wy biedoty, siromachy. Siedzicie tu i użalacie się nad sobą, że was Dymitr pogonił. Będziecie pić i rzucać na niego kalumnie jak odpustowe dziady? Wracajcie lepiej do Polski! – Panie Dydyński! – zakrzyknął Skopin. I dodał ciszej: – Ja bardzo proszę... – Tak i upraszam o wybaczenie – rzekł Jacek i skłonił się dwornie przed Szujskimi. – Nie chciałbym sprowadzać niezgody pod dach domu, w którym mnie ugoszczono. Wybaczcie, wielki kniaziu, i pozwólcie się oddalić. – Obrażasz nas! – jęknął Dymitr Szujski i nie wiedzieć czemu zaśmiał się głupkowato. – Dokąd to, mospanie Dydyński? – zagrzmiał Wasyl Szujski. – Jakże to tak? Despekt nam czynisz, odrzucając przyjaźń i wyciągniętą rękę... – Względem przyjaźni nie śmiałbym odrzucić waszych starań, kniaziu. Pozwól jednak, że decyzję podejmę na trzeźwo, nie przy kielichu. – Decyduj szybko. I mądrze – zamruczał Szujski i wyszedł jednak, a raczej wytoczył się zza stołu niczym ciężki niedźwiedź, odsunął z drogi Skopina. – A przyjmij na drogę nasze błogosławieństwo i słowo. – Bóg zapłać. Szujski wyciągnął rękę – jak do ucałowania, ale miał do czynienia ze szlachcicem polskim, a nie jakimś parszywym dworianinem. Dydyński dłoń po prostu uścisnął, a Dymitr, widząc to, poderwał się zza

stołu, wybałuszając oczy. Wasyl przełknął despekt jak stary indor kluskę. Potrząsnął dłonią szlachcica. – Wsiewo dobrowo żełaju – rzekł – a wstawże się za nami do Dymitra. Aby nam zaprowadził polskie wolności. – Proś go waszmość pan o uczciwe prawa – dorzucił Skopin. – My Litwę waszą bardzo kochamy, chcemy, aby kniaziowie, bojary i diuki stały za senat, a dworianie za sejm. Patriarcha ojciec niechaj będzie za interrexa, a metropolici za radę przy carze. – A nade wszystko, i na tym najbardziej nam zależy, aby nas do swej ręki dopuszczał, do posłuchania, o które na próżno się dobijam. – Poproszę i spróbuję nakłonić cara, aby was wysłuchał, ale i do was mam prośbę. – Nu mów, czego chcesz, rad wysłucham. – Jeśli Wasza Książęca Mość chce mej przyjaźni, proszę o pomoc. W prywatnej sprawie. – Oczywiście – odpowiedział za krewniaka Skopin. – Słuchamy. – Mój stryj Michał Dydyński dostał się przed laty do moskiewskiej niewoli. Chciałbym go odnaleźć, a mówiąc prawdę, właśnie po to przyjechałem do Moskwy z carewiczem Dymitrem. – Michaił Dydyński – powtórzył Skopin. – Ty się nie frasuj, Dydyński, pomożemy – mruknął Wasyl, świdrując szlachcica żółtawymi oczami. – Byłem lata temu hołową w sądowej pałacie, już jutro każę diaczkowi sprawdzić pisma i zwoje. U mnie sądzili Lachów i Litwę, dużo ich było. Coś o batiuszce Michajle musi tam być! Przysięgam i całuję chrest, że ci pomogę! I rzeczywiście ucałował krzyż z diamentami, który nosił na szyi. – Przyjdź, waszmość, za tydzień – rzekł Skopin. – Będziemy coś wiedzieć. – A może waszmość grywasz w szachy? Bo ja namiętnie. A jakbyś chciał kiedyś partyjkę... – Gram tylko w kości ze śmiercią – uciął Dydyński. – I zbyt wiele razy wygrałem, aby ryzykować kolejne partie bez potrzeby. W zamian za pomoc wstawię się za wami u cara. A muszę dodać, że mam wolny wstęp do Dymitra. – Wiemy, wiemy, ojczulku – pokiwał głową Szujski. – Idźcie z Bogiem. – Żegnajcie, wielki kniaziu. Die 5 julii/25 iunii Kitajgorod, wieczór Michał Skopin-Szujski odprowadził Dydyńskiego aż do samych wrót, pożegnał, pobłogosławił krzyżem. Obejrzał się jeszcze w stronę dworu, z którego dochodziły pijackie krzyki i śpiewy. – Tfu. – Potrząsnął głową. – Wielka smuta. Jacek dosiadł Sonki, przy której czuwał Nieborski, i ruszył ulicą Żytniczną. Wprawdzie dwór, gdzie znajdowały się kwatery husarskiej chorągwi carewicza, był tuż obok, ale Dydyński musiał przecież się pokazać. Teraz zaś ruszył do Nikolskich wrót, na Kitajgorod, bo jakoś nie chciał wracać do siebie. Przejechali przez obwarowaną, wyniosłą Nikolską Basznię, obok beluard po drugiej stronie, gdzie armaty wyciągały pyski ku Moskwie. Zjechali na rozległy plac Czerwony. Zapadał zmierzch; daleko, nad baniastymi kopułami cerkwi, wśród białych chmur dogorywały ostatki czerwonej łuny zachodu. Moskwa tęgo świętowała powrót i wjazd umiłowanego carewicza Dymitra. Plac Czerwony był jednym jarmarkiem, na którym pili, hulali, padali na ziemię, krzyczeli i tańcowali Moskale i polscy panowie. Jednak to ci ostatni nadawali ton zabawie. Chodzili całymi kompaniami od kabaku do kabaku, kłócąc się, targując, zaczepiając dziewki. Obok, po drogach wyznaczonych mościskami lub okrąglakami, jechały kawalkady koni, kolas i brożków. Wierzchowce w strusich piórach, z forgami i buńczukami, mieniące się od klejnotów i bisiorów, upstrzone czaplimi piórami i kitami czapki jeźdźców. Skrzyły się diamentowe guzy żupic i delii, błyszczały szkofie. W pochodach szły dzielne polskie

konie, turki, dzianety, andaluzy, fryzy. Jechały poszóstne karety, wózki, karawany, a na nich metresy i nałożnice, poubierane przez gachów według mody polskiej i hiszpańskiej – w sukniach, barwionych i trefionych włosach, z palcami ciężkimi od pierścieni. Panowie towarzystwo przechadzali się z ladacznicami, ciągnęli je na kwatery, popisywali się na koniach, tnąc łozy, godząc półkopiami do pierścieni. Moskale pili. Jeszcze wspólnie – weseli i pogodzeni – łacinnicy ze schizmatykami. Zanurzali głowy w beczkach miodu, wina i gorzałki, polewali spocone łby, a pijacy walili się w błoto, w śmieci, zataczali. W tłumie kroczyli niedźwiednicy wiodący oswojone niedźwiedzie, szuci rozbawiali gawiedź historiami, skomorochowie rżnęli na gudkach i gęślach, szarpali struny lir, a linoskoczkowie kroczyli po sznurach rozpiętych – ku zgrozie patriarchy – przed samym soborem Wasyla Błogosławionego. – Lachy? Jak tam ci się widzą? – spytała podstarzała bladź Maria Andriejewna Nikityna młodej, wymalowanej dziewki Jewdokii, zwanej przez gachów Jewną. – Lachy? Jak nasi. Starczy mi dwóch na tydzień. Mimo że mężni, naród płochy, wytrwałości nie ma. Wolą zabawę jak pracę, niewiele cenią życie. Dać je w chwili zapału, poświęcić majątek, to u nich łatwo. – Fantazji dużo, ale gdy im się słowa wyczerpią, do czynu i ochoty brak im, i sił – wtrąciła młodziutka Anna, która dopiero od miesiąca chadzała na plac Czerwony. – Mówić dużo lubią, czynić mało. Faktycznie, Polacy mówili i pili. Tu i ówdzie wybuchały pijackie śpiewy, burdy, brzęk stali, piski niewiast, ryk wściekłości, przekleństwa, ale to wszystko cichło w tłumie. Warchołów rozwadzano, dobre wino spłukiwało gniew do rynsztoka, w którym leżeli pospołu Lachy z Moskalami, śpiąc snem sprawiedliwego, słodkim jak u dziecięcia w kołysce. Dydyński nie ustrzegł się znajomych. Poznano go, ledwie zjechał na plac. Zaraz wyciągnęło się do niego kilka rąk, pokazywali go, krzyczeli, wznosili kufle i puchary, kubki i czary. Ciągle pijaństwo, wciąż uczty. Nie miał już sił do tego wszystkiego. – Mości panie Jacku – krzyczał pan Maciej Jedliński, towarzysz spod drugiej chorągwi husarskiej carewicza – dawaj z nami! Szlachcic i jego kompani kroczyli dumnie w deliach i czamarach przewieszonych tylko przez jedno ramię. Aksamity i sukna podbite wilczurami wlokły się w kurzu i błocie, szare, sponiewierane. – Chory jestem, słabuję – skłamał Jacek. – Następnym razem nie odmówię. – Dobrodzieja delia po ziemi się wlecze – zauważył Nieborski. – A i dobrze – roześmiał się Jedliński. – Niech psy Moskale wiedzą, że polskim panom nie zależy! Nas stać! Jacek chciał jechać dalej, ale Jedliński przytrzymał go za rękaw ferezji. – Pewnie waszmość nie wiesz, ale Zamoyski nie żyje. – Nie będzie mi go brakowało – mruknął Dydyński. – Kiedy? – Już tertio iunii obiit 1. – Będzie zapał w Rzeczypospolitej. Zebrzydowszczycy podniosą głowy. – Ba, właśnie. Król będzie miał z nimi zabawę. Nawet nie spojrzy na Moskwę i Dymitriaszkę. – Da Bóg, zobaczymy. – Bywajcie. Dwie drogi otwierały się przed panem Jackiem. Kabak Daniłowa obok Nikolskich wrót, który jak ćmy oblegały bladzie i przechodki – niestety, wszystkie poważnego, by nie rzec wiekowego autoramentu. Albo cerkiew. Wybrał tę drugą – obok Ziemskiego Prikazu. Przy Nikolskiej ulicy była mała cerkiewka z bierwion, opuszczona, waląca się, ogrodzona płotem z żerdzi.

– Pilnuj koni i czekaj tu – rozkazał Damianowi. – Nigdzie nie chodź. Ja zaraz wrócę. Wszedł do cerkwi, zdejmując czapkę. Wewnątrz było pusto; lampka oliwna rozjaśniała stary, przeżarty przez szkodniki ikonostas, z którego spoglądały na szlachcica surowe wizerunki ruskich świętych. W porównaniu z pięknymi i wesołymi cerkwiami z Pogórza Sanockiego i Przemyskiego ten chram wyglądał niczym wnętrze trumny. Jacek przeżegnał się, zmówił Ojcze nasz, potem uklęknął przy ławie, które w ruskich cerkwiach znajdowały się pod ścianami. Nie zwrócił uwagi, że nagle skrzypnęły drzwi. Ktoś wśliznął się do świątyni. Dydyński nawet nie spojrzał w tamtą stronę – co go to wszystko obchodziło? Obchodzić powinno, bo nagle poczuł na karku dotyk żelaza; ostrego. Jakiś cień jak nietoperz zakotłował się tuż obok, czyjeś ręce przycisnęły go do ławy... – Nic to, nie ruszaj się, pułkowniku, czekaj, stój, będzie dobrze – zagadał jakiś głos. Jacek chciał się poderwać, ale ostrze przesunęło się na szyję, więc tylko jęknął. – Czego?! – Nic, nic, nic – zagadał ktoś tak szybko, jakby odpalił organki. – Duszo moja łacińska, siedź i nie ruszaj się. Dydyński spojrzał w bok, dostrzegł starca w mantii, haczykowaty nos. To oblicze... Uspieński! Stary diabeł z młodą duszą. Oprycznik, bies, morderca! – Ciiiicho, nie bój, mój pułkowniku. Chi, chi, jaki tam pułkowniku... hetmanie? – Zaraz się dowiesz, jak wezwę moich... – Z przeciętym gardłem? – rzekł z powątpiewaniem oprycznik. – Cicho, duszyczko moja. Nie krzycz, hetmanie. Chcę tylko pogadać. Na razie. – Kat z tobą pogada na Łubnom Miestie. Dobrze, że jesteś. Nie będę musiał daleko za tobą gonić. – Gonić. On mówi: gonić, chi, chi, chi... Na razie to ja dogoniłem ciebie, Dydyński. Źle powiadasz, hetmanie. Ale słuchaj. – Mów. – Chytry ty jesteś, hetmanie. Chytry i sprytny nie jak lis... Jak łasica, o! Ale z Oprycznym Dworem nie wygrasz. Nie schowasz się. Tak i masz jedno wyjście. Słuchaj: pomożesz nam. – Chyba ci rozum w kiszki poszedł i wyszedł siedzeniem. – Chi, chi, nie, hetmanie. Pomożesz Dworowi. Teraz ty. Tak. – Mówię, żeś się na rozumy z baranem zamienił. – Nie, nie, mój hetmanie. – Prawa ręka upiornego starca trzymała puginał przy szyi szlachcica, a lewa poszukała czegoś w fałdach mantii. Uspieński złapał Jacka za kołnierz, szarpał, miął w rękach. – Pomożesz nam, bo tylko my grzeszni wiemy, gdzie szukać twego stryja Michała Dydyńskiego. Dydyński, na ile mógł, wzruszył ramionami. – Każdy tak może powiedzieć. Łżesz jak sobaka. Pomogę wam, a ty wykręcisz się sianem. Gdzie niby spotkałeś stryja? Nie powiesz mi chyba, że był oprycznikiem! – Nie wierzy, patrzcie, mój hetman nie wierzy. To masz, czytaj. Nie tu, chodź do światła, hetmanie. Dydyński poczuł, że oprycznik wciska mu w dłoń jakiś papier. Nacisk noża zelżał, szlachcic mógł wstać, powoli, podtrzymywany przez tamtego, rozłożyć kartkę, która okazała się rozpieczętowanym listem. Z puginałem przy gardle zbliżył pismo do światła, ręce zadygotały mu, gdy przeczytał... Suplika do brata ukochanego Alessandra z Dedni Bracie mój umiłowany, najdroższy, braciszku... Wiem, że wydałeś nas wtedy, w Połocku, Moskalom; nie wróciłeś posłany z ukrycia... Jednak ja ci to wszystko wybaczam, lata minęły, czasy są srogie. Jak Jezus Chrystus winy ci odpuszczam. Jeno mnie wykup z tej srogiej niewoli, teraz, kiedy stanęło armistycjum w Jamie

Zapolskim i będzie pokój między Rzplitą a Moskwą. List ten wysyłam przez umyślnego człowieka; kupca. On powie ci, co czynić. Chcą za mnie Moskale z Prikazu Wojskowego trzy tysiące rubli, co daje półtora tysiąca naszych bitych talarów. Módl się za mnie, braciszku, bo czasy złe i niewola okrutna; już tu żyć nie mogę. Ratujże mnie na Boga żywego w Trójcy Świętej Jedynego. Michał z Dedni Dedeński Pisano w Moskwie, miejsca zdradzić nie mogę Die ultima septembris A.D. 1582 Jacek poczuł, jak ręce zaczynają mu dygotać, a z oczu płyną łzy. To naprawdę był list stryja. Poznawał, widział ten podpis na jedynym bodaj kopiariuszu, jaki zachował się w silva rerum ojca. Stryj wybaczył bratu. Zdjął klątwę z rodu. I tak strasznie, tak żałośnie prosił o ratunek. – Chi, chi, chi – zaśmiał się cienko Uspieński. – Widzisz, mój hetmanie, ja nie kłamię. Szukałeś w prikazach, przeglądałeś księgi... wiem, słyszałem. A wiesz, dlaczego wiem? Bo sam te pisma wyrwałem z ksiąg. To jak miałeś je znaleźć? Przez chwilę dyszał. – I jak będzie z naszym dogoworem? Będziesz nam służył, znajdziesz stryja. Nie, szukaj wiatru w polu. Jacek zgniótł list w ręku. – Jedyne, co mogę dla was zrobić, ojczulku Uspieński, to wstawić się do cara, aby wbicie na pal i darcie pasów zamienił ci na honorowe ścięcie mieczem. Nie proś mnie o infamię i zdradę, bo jestem człowiekiem bohaterskim. Nie będę sługą Oprycznego Dworu. – Jesteś tak samo głupi jak Michaił. – Znałeś go? – Ba, znałem... Oczywiście. Też nie chciał przyjąć oprycznego kaftana. Dawno, za batiuszki Iwana. Zaszedłby daleko, tak, hetmanie. – Znajdę go sam. A was zniszczę. Powywieszam jak psy razem ze Starcem! – Płocho mówisz, mój hetmanie. Obrażasz mnie, chi, chi. A przecież ja wcale nie chcę, abyś szpiegował. Ot, przysługa za przysługę. – Jaka przysługa? – Chcę spotkać się z Dymitriaszką, gosudarem. Jedno spotkanie, kilka słów. To chyba możesz sprawić. Jesteś, chi, chi, chi, w łaskach. – Spotkanie? – Jacek już nic nie rozumiał. – Przecież Dymitr każe obłupić cię ze skóry. A może chcesz go zabić? – Chcę z nim porozmawiać. Możesz być przy tym, mój ty hetmanie. – Wkupić się w łaski? Wyć o przebaczenie? Nie wierzę. – Dwa słowa. Na osobności. Żadnych sztuczek. Sekretna schadzka za... wiadomość o stryju. – Nie ma mowy. – Daję ci dwa tygodnie. Jakbyś zmądrzał, hetmanku, napisz, kiedy i gdzie spotkamy Dymitra. Wsadź kartkę do dzbana, zalep szyjkę i utop w stawie, koło pomostu, w bogojawleńskiej Słobodzie. I pamiętaj: żadnej zdrady, oddal się i zapomnij, inaczej dzban poleży tam do sądnego dnia, a ty spotkasz stryja dopiero w niebie. – Nie. – Nie grzesz pychą. Myśl o tym. Z Bogiem. I nagle sztylet się cofnął, chłodny napór ostrza na szyję znikł. Jacek zerwał się na nogi. Ryzykował wiele – pchnięcie puginałem, chlaśnięcie po szyi, po ręku, ale w tej chwili wiedział tylko jedno: chciał dostać Uspieńskiego. Miał go na wyciągnięcie ręki, bez sług, bez Wałujewa, bez broni. W ciasnej cerkwi w sercu Moskwy.

A Moskwa była teraz polska! Uspieński okazał się sprytniejszy. Kopnął podnoszącego się szlachcica w kolano, szarpnął za kołnierz delii. Jacek gruchnął na deski cerkwi z takim łoskotem, że aż próchno i kurz posypały się ze ścian. Oprycznik zniknął; kiedy trzasnęły drzwi, Polak dopiero zbierał się z podłogi. Jak rozjuszony byk skoczył za prześladowcą. Wrota były zamknięte, ale cerkiew sypała się jak zmurszały pniak. Jedno kopnięcie i furta odskoczyła, Dydyński wypadł na zewnątrz, łapiąc za szablę... Tylko po to, aby zobaczyć Uspieńskiego dosiadającego karego konia i ruszającego galopem w otwartą czeluść ulicy Nikolskiej. Pomknął jak wiatr w stronę Spasskiego monastyru, a Jacek mógł tylko stać i krzyczeć: – Trzymaj! Łapaj! Wor ucieka. Nikt go nie słyszał. Głos zginął w dźwięku dud i piszczałek niedźwiedników, wśród krzyków, muzyki wygrywanej na gęślach. Dydyński skoczył do koni i zatrzymał się bezradnie. Nigdzie nie widział Sonki, nigdzie nie było Nieborskiego. Zabili go czy jak? – Damiaaaan! – rozdarł się szlachcic, szukając niewiernego sługi. – Sam tu! Bywaj! Dawaj konia! Nieborskiego jednak pod cerkwią nie było. Nie było go za nią ani pod kabakiem. Nie stał pod Ziemskim Prikazem. A tymczasem Uspieński uchodził w noc. Coraz dalej i dalej. Zdyszany Jacek skoczył na plac Czerwony, wpadł między ławy, na których sprzedawano owoce. W duszy dojrzewało najgorsze przeczucie – oprycznik zabił, porwał czeladnika! Coś się stało? Ale co? Gardłowa sprawa? Śmierć? I wtedy dojrzał między ławami znajomy krągły zad Sonki. Obok stał gniady podjezdek przywiązany do słupka. A Damian? Wciśnięty między ławy i kramy, obłapiał właśnie jakąś dziewkę w szkarłatnej sukni, o włosach okrytych siatką i licu pomazanym barwniczką. Gził się z murwą, kiedy jego pan potrzebował konia! Dydyński podszedł do Sonki; jego nahaj z rękojeścią oprawioną w sarnią nóżkę zwisał z przedniego łęku. Jacek szarpnął za uchwyt i ruszył, nieubłagany, ponury, wściekły. Jednym zamachem ciął z lewej; bicz przeciął ze świstem powietrze i spadł na plecy Damiana, zawinął się na bok skortezanki. Zabolało, bo oboje aż podskoczyli, wypadli spod budy jak pies i suka z cieczką. Stolnikowic wziął zamach i bił. Bił ze złością, chlastał krzyczącego, dygocącego sługę przez łeb, po rękach, po plecach, po żywocie. Ciął nahajem rozwrzeszczaną przechodkę po kibici, odpędził ją kopniakiem i zwrócił się do Nieborskiego. – Gdzieś był, z kurwy synu?! – ryczał. – Gdzieś polazł, jak ci kazałem! Kazałem czekać! Z końmi! Nieborak pocztowy chciał uciekać, potknął się i wyciągnął jak długi. Zarobił trzy krótkie chlaśnięcia przez grzbiet, podniósł się – utytłany w błocie – i zbiegł, uszedł z krzykiem w noc. Jego pan zatrzymał się zdyszany, serce waliło mu jak dzwon. I nagle zrozumiał, co uczynił, zaczął wołać, już ciszej, spokojniej: – Damian, wróć! Zaraz! Na jednej nodze! Pocztowy nie wrócił. Die 7 julii n. st., 27 iunii st. st. Kitajgorod, kabak u Daniły Godzina pierwsza w południe – Dymitr to zełgany carzyk, impostor, mnich Otriepiew, zbieg z klasztoru nasłany przez Zygmunta z Krakowa i rzymskiego papę – cedził słowa Wasyl Dydko, wpatrzony w brodate gęby słuchaczy. –

Rostryga, wor, co chce razem z Lachami złodziejami zburzyć cerkwie i więcej! wytępić do szczętu naszą świętą wiarę grecką! Słuchający skulili się za stołem. – Powiadam wam, ojczulkowie, czart to, nie dziedzic batiuszki Iwana. Sami wiecie przecież, że prawego syna carskiego kazał zabić Borys Godunow. Umilkł i przez chwilę dyszał głośno. – Lachów do siebie dopuszcza, jezuitów słucha. Panoszy się lackie ścierwo po całej Moskwie... o, zresztą patrzcie! Wasyl wskazał na środek kabaku, gdzie w rzeczy samej na ławie przy największym stole rozpierał się samotny Lach, nie dopuszczając do bliższej konfidencji żadnego Moskala. A gdyby jednak któryś z pijusów takiej konfidencji szukał, skutecznie odstraszała go leżąca na ławie nahajka i szabla z rapciami owiniętymi wokół pochwy. Lach jednak nie słuchał gadaniny Dydki. Miał własne kłopoty. Pił gorzałkę od rana i rozmyślał. O propozycji Uspieńskiego. Bał się. Nie wiedział, o co chodziło staremu oprycznikowi. Zresztą – na razie Jacek miał na podorędziu jeszcze jedną kartę, Szujskiego. I tę partię mógł rozegrać do końca. Coś za coś. Wieści o stryju w zamian za wstawiennictwo u Dymitra. Nagle ktoś stanął przed nim. Dydyński podniósł oczy na zuchwalca i... zamknął je z powrotem. To była Anastazja. Przyszła tu z Żytniego Dworu. – Mileńki – powiedziała – chodź do mnie. Wracaj na kwatery. – Przyszłaś tu sama? Pokiwała głową. – Po co? Skrzywiła się dotknięta, ale Jacek był tak pijany, że tego nie dostrzegał. W tej chwili jęki i żale Anastazji były mu potrzebne jak piąte koło u wozu. – Jacku Aleksandrowiczu. Ja chcę z tobą pomówić. – Nie teraz. – Opędził się ręką. – Później, mościa panno. Nie widzisz, że nie mam czasu? – Skoro pijesz, znaczy, że masz. – Dobrze, słucham? – Chcę jechać z tobą do Polski. Jacek drgnął. – Dlaczego? Po co? Zresztą jeszcze nie jadę. Jestem na służbie. U cara, nie widzisz? – Obiecywałeś... – wyszeptała jakby przerażona. – Tak ci zbrzydła Moskwa? Prawosławna Ruś? Raj na ziemi? – Gdzie potępieńcy zjedli moją rodzinę za hołomoru? A ze mnie uczynili... Wiesz co. O Jacku Aleksandrowiczu, mówiłeś... – Mówiłem wiele... Ale o czym? Przypomnij mi, bo zapomniałem. – O cerkwi. I że będziemy w niej razem. – I co? – Mówiłeś o ślubie. Jacek przymknął oczy. – Moja miła Anastazjo, nie przeczę, jesteś mi bliska. My, żołnierze, walczymy i giniemy sami, dobrze, że chociaż przez chwilę mamy kogoś blisko siebie. – Chciałabym z tobą... Jak nie w cerkwi, to w kościele. – Nie przeczę, że miałem nie raz wolę cubitum 2 z tobą jak cum uxore 3. Ale to zbyt proste, aby prowadziło do czegoś... poważnego. – Nie mów mi niemczyzną...

– To szlachetna łacina. – Niechaj nawet to będzie po diabelsku, ale powiedz mi zwykłymi słowami. Co dalej z nami? Ja tak dłużej nie mogę. – Sama wiesz, że to niemożliwe. Pro discretione status et offici 4 mogę traktować cię jak ancillam 5, ale nie jak żonę. W jej wzroku wyczytał złość i wzgardę. – Nie mów do mnie tą, tą... przeklętą mową księży! Chcę wiedzieć... – Dziś się nie dowiesz. – Kiedy? Milczał, bo nie miał siły, aby rozwiązać jeszcze i ten gordyjski węzeł. – Myślałam, płakałam, modliłam się za ciebie. – A co ty, do diabła, uważasz?! – wypalił. – Coś sobie myślała?! Byłem w opałach, byłem w niewoli jak żebrak, ale to nie zmienia jednej prostej rzeczy: ja jestem szlachcic polski. Eques polonus sum omnibus par 6! Miłe były mi twoje pudenda 7, ale nie licz na nic, bo jeśli idzie o sprawy... wiekuistej przyjaźni, to wybacz, ale mogę pojąć tylko... równą sobie. Znaczy... – uciekł wzrokiem na podłogę, wpatrywał się w mużyków pijących gorzałkę na ławie pod ścianą – szlachciankę. Miła mi jesteś, Anastazjo. – Wyciągnął rękę, ale umknęła mu swojej. – Obsypię cię złotem, moja królowo Moskwy, ale... jakże to tak? Żenić się? Ojciec nie zezwoli. – Twój ojciec nie żyje! – Brat wyśmieje. A ja jako żonę pojąć mogę taką, co jest intacta 8, to po łacinie, ale chyba zrozumiesz. Co wianek i smaczny kąsek zachowa dla męża, he, he. Nie obrażaj się, dziewko urodziwa, stój, nie uciekaj. Nie chciałem... – Nie wiedziałam, że jesteś taki. – Jaki? – Okrutny. Podły... Jak Lach, papieżnik, czart, diabeł! – Jeszcze mnie nie znasz. Chodź tutaj! Poderwała się z krzykiem, przewracając garniec z gorzałką. Krzyczała, machała rękoma. Wreszcie wybiegła z kabaku. Nie zatrzymała się na placu Czerwonym. Nie stanęła w Nikolskich wrotach. Na szczęście nie miała myśli, aby rzucić się do fosy – zresztą i tak nie było w niej wody. Wpadła jak burza na Kreml, popędziła do Żytniego Dworu, gdzie w izbie na piętrze były kwatery husarskich pocztów Dymitra. Gdy wbiegła do izby, byli w niej Świrski i Nieborski. Ostatni leżał na posłaniu, a stary pocztowy przykładał mu nasączoną w gorzałce szmatkę do pleców pooranych nahajem Dydyńskiego. Nie zatrzymała się przy nich – pognała do komory. Tu siadła na ławie. Nie chciała szlochać, ale łzy same płynęły z jej oczu. Co miała zrobić? Dokąd iść? Teraz... po tym wszystkim. Ocierała oczy i tylko dygotała. Minęła długa chwila, nim ozwały się kroki. Damian... Podszedł do niej, spoglądał długo; wreszcie wyciągnął rękę, dotknął, przytulił ją ostrożnie jak skarb. I wtedy Anastazja zapłakała krótko, urywanie. Die 10 julii n. st., 30 iunii st.st. Plac Czerwony, Łubnoje Miesto Godzina dziesiąta rano Dydyński i Świrski wracali z kiermaszu w strzeleckiej Słobodzie, gdzie kupowali zamki, skałki i proch, kiedy uwagę Jacka zwróciło zbiegowisko na placu Czerwonym. Z krętych i wąskich ulic – Warwarskiej, Ilińskiej, od strony Mytnego Dworu i Moskworieczieskich wrót, ciągnął różnobarwny tłum mużyków, posadzkich ludzi, chołopów, dworian. Letnie, wzorzyste szuby mieszały się z szarymi świtami i koszulinami, szłyki i kuczmy z czapkami i kapturami, a niedźwiedziowate postacie kitajgorodzkich

kupców i bogaczy gniotły się w ścisku z chudymi skomorochami i sprzedawcami pierogów. Tłum walił prosto ku cerkwi Wasyla Błogosławionego, do Łubnego Miesta – okrągłego podestu otoczonego na szczycie kamiennym murem. Przed ściskiem bronił go potrójny rząd odpychających tłum styliskami berdyszy moskiewskich strzelców, wielkich i okrutnych niczym tureckie półksiężyce. – Będą kogoś tracić – zaciekawił się Świrski. – Zaraz sprawdzimy. Siedzieli na koniach, mieli też luzaka, co dawało im przewagę nad moskiewskim mirem, czyli tłuszczą. Torując sobie drogę, przepychając posadzkich, wygrażając i tłukąc nahajkami, dotarli w pobliże podwyższenia. Tłum wył i krzyczał. – Patrz, dobrodzieju – zagadał Świrski – Bosman tam stoi. Dydyński zobaczył na podwyższeniu dobrze, a właściwie źle mu znajomego Piotra Fiodorowicza Basmanowa. Obok kat – żwawy ruski mużyk z odsłoniętą głową i włosami przyciętymi równo nad karkiem – bawił się toporem, udając, że rzuca nim w gawiedź, i wzbudzając popłoch wśród mużyków. – Pamiętasz? – Jak nie pamiętać kurwisyna. – Czekaj, będzie jeszcze okazja do wyrównania rachunków. Bądź cierpliwy, odpłacimy mu pięknym za nadobne. – Dobrze, że tu jesteśmy. W tłumie możemy pogadać. A pogawędzić musimy. – Tak? – zapytał półprzytomnie Dydyński. – A co się stało? – Uważaj, waszmość, na Damiana. – Dlaczego? – Wścieka się jak wilk. Wygaduje na waszą mość, co ze śliną spłynie. Ja tylko was ostrzegam, on może podziękować za służbę. – Niech idzie – wzruszył ramionami Dydyński. – O, wa, wielka mi siurpryza. Jego prawo. Wolny jest. Ale nie frasuj się, panie Świrski, nie rzuci. – Rzuci. – Gdyby chciał, już by to zrobił. Jednak wolał być u mnie pocztowym niż atamanem nad Donem. Łaska pańska na pstrym koniu jeździ, ale fantazja kozacka na dzikim wilku. – Nie byłoby tego wszystkiego, mocium panie, gdyby nie ladacznica... Ta cała Anastazja. Chłop się zadurzył i nie wie, co to dyskrecja. Ona go podburza, ona przyczyną. Gdyby wasza mość... – Mam ją wygnać? – Kijem i kańczugiem pokazać drogę. – Zła rada. – Wasza mość tak mnie słucha jak kuśnierz krakowski Przeczyna, co miał małżonkę nadobną, a pół wieku młodszą. Tej żonie dosiadał podołka zbójnik Ciachorowski, z czego miał dobrą zapomogę. A kiedy stary sługa donosił o tym Przeczynie, gniewał się o to kuśnierz, nie dawał mu posłuchu, czasem nawet kijem bił. Nie minął rok, a zagląda do skrzyń, do sepetów, a tam pusto. Wykierowała go murwa publiczna, co i woźnice z nią obcowali. I tak były dla Przeczyny na starość torba i kij, że nie słuchał rad wiernego sługi. Dydyński wzruszył ramionami. – Ona podburzy Damiana do czegoś złego. Nie daj Bóg, aby uczynił krzywdę waszej miłości. Jacek nie słuchał. Bo nagle zobaczył coś, co sprawiło, że włosy stanęły mu dęba. Od strony Frołowskich wrót, ulicą między targowymi ławami, strzelcy gnali trzech skazańców przybranych we wzorzyste, bogate szaty. Tłum zawył, poleciały grudy błota i kamienie, kiedy wstępowali na Łubnoje Miesto. Dydyński poznał pierwszego – podstarzałego Moskala z brodą. To był Wasyl Szujski, jego niedoszły adorator. Szedł blady, z ponurą miną, ubrany świetnie – jak na ślub, a za nim postępowali bracia: Dymitr

i Iwan. Kat przestał się bawić toporem. Zarzucił go na ramię; ostrze błysnęło złowrogo w słońcu. Basmanow dał znak i tłum się uspokoił. – W imię najjaśniejszego, przesławnego i niezwyciężonego, z bożej miłości cara i wielikowo kniazia Dymitra Iwanowicza, wsieja Rusi samodzierżcy, włodzimierskiego, moskiewskiego, nowogrodzkiego księcia. Cara kazańskiego, astrachańskiego, gosudara pskowskiego, wielkiego kniazia smoleńskiego, twerskiego, juhorskiego, kandyskiego, peremskiego, siewierskiego, wackiego, wiackiego, bułharskiego i innych mnogich ziemi obładitiela. Zapadła cisza. – Wydaje się na śmierć w ręce kata kniazia Wasyla Iwanowicza Szujskiego, kniazia Dymitra Iwanowicza Szujskiego i brata pomienionych Iwana Iwanowicza. Za to, że złowrogo knuli przeciwko Jego Carskiemu Wieliczestwu, że razem z kupcem Fiodorem Koniewem i medykiem Kostią chcieli zagrabić świętą koronę Monomacha. Że breszyli słowem i czynem. Obrażali święte carskie imię, zwąc batiuszkę cara Dymitra Iwanowicza rostrygą, worem, lackim szpiegiem, impostorem! – Doigrali się – jęknął Dydyński. – Kto mi teraz pomoże? – Ojczulkowie prawosławni! – zakrzyczał Szujski do tłumu. – Zlitujcie się nade mną! Wstawcie do cara! Umieram za prawdę i wiarę! Tłum nie zlitował się ani trochę. Wył i gwizdał, krzyczał i wygrażał. Jakiś oberwany skomoroch przedarł się aż na stopnie kamiennego szafotu, obrócił zadem do kniazia, podciągnął koszulinę, wypiął chudy zadek i puścił gazy jak ze starej armaty. W chwilę później zarobił kopniaka od jednego ze strzelców. Po drugiej stronie szpaleru ojciec pokazywał swej małej córeczce wymowny gest – przeciągając dłonią po gardle. Dziecko spoglądało na to szeroko otwartymi oczyma. – Na śmierć! – Dobrze tnij, kacie! – Zabójcy! Zabójcy Dymitra, słoneczka naszego! Do piekła! – Daj Boże zdrowia carowi, ojczulkowi naszemu! – Świrski! – ryknął nagle Jacek. – Za mną! – Na szafot? – Do Dymitra. Musimy coś zrobić! I nagle pan Dydyński zawrócił konia i poszedł poprzez tłum prosto ku Frołowskim wrotom. Bił Sonkę nahajem, kłuł ostrogami, potrącał i tratował ludzi – nie było czasu! Obalili starą babę, potrącili sprzedawcę pierogów, rozgonili skomorochów, dziadów i drapichrustów. Wypadli na most, poszli kłusem, bo tłum gęstniał; przebili się obok strzelców. Basmanow dał znak katu. Ten zerwał z ramion Szujskiego kaftan – jedwabny i błyszczący terlik – wzorzysty, zdobiony bogato w romby i kwadraty. Tłum wył i śpiewał pobożne pieśni. Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Kreml, Granowita Pałata, po dziesiątej rano Plac Soborowy przed pałatą był opustoszały. Wiatr porywał tumany piasku, niósł je ku ścianom Archangielskiego soboru, wył na drewnianej dzwonnicy przed cerkwią Narodzin Chrystusa i Iwanem Wielkim. Dydyński zeskoczył w biegu, cisnął wodze Sonki Świrskiemu i wbiegł na ganek pałaty, popędził po zadaszonych schodach do głównego wejścia. Wmieszał się w tłumek Polaków i Moskali. Niespodziewanie u wrót do Świętej Sieni powitał go zgrzyt krzyżowanych partyzan; niemal zderzył się z wamsem opiętym na obfitym kałdunie Jakuba Margereta. – Jego Carskie Wieliczestwo nie przyjmuje! – oznajmił dowódca straży. – Mam prawo wchodzić do cara, kiedy zechcę! – zagrzmiał Dydyński. – Z wieściami!

– Puszczajcie, do diabła rogatego! – ozwały się z tyłu znajome głosy. Jacek rozpoznał ponurego drągala Bełzę, Borszę i kilku innych towarzyszy i rotmistrzów – osobliwie tych, których ostatnio spotkał u Szujskich na uczcie. – Mości panowie, kniazia Wasyla ścinają! Pomóżcie! Pchali się do sieni; halabardnicy odpierali ich drzewcami. Margeret krzyknął, zadudniły kroki kolejnych pludraków; biegli na pomoc od Krasnych wrót i carskiego pałacu. – Puszczajcie! – odkrzyknął Bełza. – Do cara, zanim będzie za późno! – Kupczyk usłyszał, że Szujski na cara brechał, podał cedułę Słońskiemu, ten dał Dymitrowi! Ot, bieda! – Na szable! Na szable z nimi! – wydzierał się Gąsiorowski. – Stój, głupi. – Borsza uderzył tamtego po ręku. – Szable? Pod bokiem cara? Chcesz dołączyć do Szujskiego?! Dydyński przymknął oczy, skulił się; już słyszał świst topora, jakby to jemu mieli ścinać głowę. Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Plac Czerwony, Łubnoje Miesto, po dziesiątej – Zawiniłem tobie, wielki kniaziu Dymitrze Iwanowiczu, caru gosudaru wsieja Rusi, ale zmiłuj się nade mną i odpuść mi głupstwo moje! – wołał żałośnie Szujski z Łubnego Miesta w stronę Frołowskich wrót i wyniosłych kopuł Kremla. Łzy ściekały po jego pomarszczonej gębie, ręce trzęsły się, ramiona dygotały, kiedy kat szarpnął go za sarafaniec, ale potem zreflektował się i najpierw rozwiązał wzorzysty pas. Tłum wył i krzyczał. Wygrażał, bawił się. Nieczęsto od czasów Iwana Groźnego ścinano kniazia; wtedy zresztą publiczne kaźnie były tak częste, że lud trzeba było zapędzać pałkami i batogami. Szujski rozglądał się rozpaczliwie po tłumie. Zobaczył car-puszkę stojącą opodal Łubnego Miesta; jakiś szut schował się do środka, wystawił gębę i wywalił blady język, pokazując jednocześnie kniaziowi figę. Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Kreml, Granowita Pałata, po dziesiątej rano – Co tu się dzieje?! – zagrzmiał Dworycki, niesiony przez dwóch pokojowych. – Co to ma być? Bunt? – Szujskiego ścinają! – Chcemy do cara! Z supliką! – Szujski nasz drug! – Łaski dla kniazia! – Szujski? Jak to? – zdębiał Dworycki. – Na śmierć? – Stoi na szafocie. – A kat mu świeci! – I ja o niczym nie wiem? Puszczajcie do Dymitra! – zagrzmiał Dworycki. – Ogłuchliście?! Margeret posłuchał. Partyzany opadły, Niemcy i Szkoci usunęli się na bok. Szlachcice runęli do wnętrza Świętej Sieni jak mokra fala, skręcili w prawo do głównej sali. Otwarli z hałasem drzwi, pędzili po dywanach. Dymitr siedział na ławie, pod filarem, drobny, młody – jak z innego świata na tle złotawych malunków i brodatych postaci carów na ścianach. Obok niego stał Andriej Chworostynin w aksamitnym genueńskim wamsie i pludrach, kilku kosmatych bojarów. Przy pulpicie przycupnął diaczek z pękiem gęsich piór i flachą inkaustu. Dydyński zdumiałby się na widok Chworostynina – starego znajomego z Perejasławia. Teraz nie było czasu. Przyskoczył do Dymitra, zdjął czapkę, przykląkł na jedno kolano, opuszczając głowę.

– Cariu, gosudariu. Chcę ci do nóg upaść. Proszę uniżenie o łaskę dla Wasyla Szujskiego! Daruj mu życie, o prześwietny. – Łaski! Łaski! – jęczeli z tyłu Bełza i Gąsiorowski. – Dopraszamy się miłosierdzia, Wasza Carska Mość. – Borsza gniótł w palcach magierkę. – Kniaź niewinny, darujcie druhowi naszemu. Dymitr zaskoczony podniósł się z ławy. Stał i patrzył na nich okrągłymi ze zdumienia oczyma. Ale jego usta zaciskały się w gniewie. Die 10 julii n. st, 30 iunii st. st. Plac Czerwony, Łubnoje Miesto, po dziesiątej Kat zerwał sarafaniec z ramion Szujskiego. Złożył go ostrożnie z boku – szata była warta ze dwadzieścia rubli, a po egzekucji miała się stać własnością oprawcy. – Świątobliwy patriarcho! – jęczał Szujski, widząc, że pomimo jego błagania wieże Kremla pozostały dalekie i złowrogie. – Prześwietni metropolici, bogomodlni władykowie i wy wszyscy kniaziowie i bojarowie dumni, zlitujcie się nade mną utrapionym, poczyńcie za mną nieszczęsnym, który nie tylko hosudara swego, ale i Wszechmocnego Boga w osobie jego obraził. – Płocho gada! – pokiwał głową stary diak Suszczałow, który pamiętał jako żywo prześwietne czasy panowania batiuszki Iwana Groźnego. – Dymitr Szewyrew, jak go ojczulek na palu usadzić raczył, trzy dni żył i śpiewał pieśni Zwiastowania Pańskiego. Sławił imię carskie i kazał czełom bić gosudarowi! – A Czeladnina jak tracili, pamiętacie? – zaskrzypiał Kostia, stary diadka i dożywotnik bojarów Morozowów, który przywlókł się na egzekucję o lasce. – Posadził go ojczulek Iwan na tronie i mówił: chciałeś zająć moje miejsce i oto teraz jesteś wielkim kniaziem, rozkoszuj się władzą, której pragnąłeś! – A potem Maluta Skuratow udusił go pasem. – Nie pasem. To Basmanow zakłuł go nożem na progu soboru Zwiastowania Pańskiego. – Ech, to były czasy, ojczulku. Ludzie mieli krzepę, nie to, co dziś. Diak Wiskowaty to nawet ćwiartowanie wytrzymał. A teraz... Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Kreml, Granowita Pałata Wpół do jedenastej rano – Wasza Carska Mość powinien ułaskawić Szujskiego – mówił Dworycki natchnionym głosem – o co proszę ja, kaleka, stawiając na szali wszystkie moje wojenne zasługi, rany i blizny, które pocierpiałem w waszej służbie. – To największe głupstwo, jakie słyszałem, miłościwy carze. – Jan Buczyński warował w pobliżu Dymitra jak pies i we właściwej chwili wysunął się zza pleców dworzan. – Kniaź Szujski obrażał i knuł przeciw waszej władzy. Kara surowa, ale sprawiedliwa pokaże, że nowa władza nie boi się kniaziów i bojarów, nie będzie tolerować warchołów i wichrzycieli. – Ułaskawienie Szujskiego pokaże, że Wielkie Księstwo... Prawosławna Ruś nie będzie już barbarią, w której tyrani wieszają, łapią i knutują wrogów, jak i kiedy im się żywnie podoba, oznajmiając, że są posłańcami bożymi. – Prześwietny ojciec Waszego Wieliczestwa miałby inne zdanie! – Jeśli Szujski jest winny, niechaj zostanie zesłany, nie zabity. Siła władcy tkwi w miłosierdziu. Miłościwy panie, to epokowa chwila, o której będą pisać w dziejowych annales. Skaż Szujskiego, podążysz drogą tyranów. Ułaskaw go, pokażesz, że czasy się zmieniły i Ruś jest inna. Dymitr milczał. Ze ścian pałaty patrzyli nań wielkimi greckimi oczyma car Iwan Groźny i jego dziad – zwany Srogim. Ich wzrok wydawał się dziwnie lodowaty i szyderczy. Dymitr uśmiechnął się zupełnie niespodziewanie. – Mówiłem już to przed Dumą, ale powtórzę. Chociaż wydanie wyroku jest w naszej mocy, nie

chcemy być sędzią w tej sprawie, ale żądamy od was, abyście powiedzieli, jak należy postąpić z Szujskimi. Mówcie zatem wszystko pro i contra, chętnie wysłucham. – Nie ma czasu! – jęknął Dydyński. – Nie, nasz zacny przyjacielu – powiedział spokojnie Dymitr. – Zawsze jest czas. Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Plac Czerwony, Łubnoje Miesto Wpół do jedenastej rano Kat szarpnął za rubaszkę Szujskiego. Perły trysnęły na wszystkie strony. Obnażył mężczyznę, zdjął mu z głowy marmurkowy szłyk. I teraz wszyscy zobaczyli dumnego kniazia takim, jakim był naprawdę. Bez szuby i kaftana; bez wielkiej czapy. Moskal był nagi. Duma i bogactwo opadły z niego razem z sukniami. Na szafocie stał pomarszczony, łysy starzec. Choć był skwar, Szujski dygotał, jakby chwytały go palce śmierci. Pofałdowany brzuch trząsł się, nagie ramiona pokryte rzadkim rudym włosem były koślawe i blade. Kniaź już zrozumiał. Wyciągnął głowę jak żółw, kiedy Basmanow podał mu na dłoni chrest wysadzany rubinami.

Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Kreml, Granowita Pałata Zaraz będzie jedenasta – Jedyne, co mogę radzić Waszej Carskiej Mości – rzekł zimno Buczyński – to postępować, jak nakazuje rozsądek, a nie serce. Śmiem twierdzić, że wasza miłość powrócił na tron dzięki szczęściu, pracy i poświęceniu. Zatem jest w takim samym położeniu jak ci książęta, którzy osiągają władzę z małym trudem, lecz z dużo większym utrzymują się przy niej. Lecą oni na skrzydłach do celu, więc w drodze nie napotykają przeszkód, wszystkie one występują dopiero później, kiedy już usadowili się na tronie. – Machiavelli – warknął Dworycki. – Łotr, szelma i kiep. Poznaję tę jarmarczną retorykę. Żadnych zasad! Żadnych praw! Moralność godna bydlęcia. – Szujski jest właśnie taką przeszkodą – ciągnął niezrażony Buczyński. – Trzeba go usunąć. Wyrządzić krzywdę. Dużą. Ale cóż, krzywdy powinno się wyrządzać wszystkie naraz, aby krócej doznawane, mniej krzywdziły. A dobrodziejstwa świadczyć trzeba po trosze, aby lepiej smakowały. Dopraszam się łaski, kniaziu, zniszcz Szujskich. Do końca, nie wybieraj mniejszego zła. Ludzie mszczą się za małe zniewagi, za duże nie mogą. Pokaż, że jesteś prawdziwym, nie malowanym carem. – Dość! – uciął Dymitr. – Wasyl Szujski da głowę. Tak zdecydowała Duma. Wola książąt i bojarów. Zresztą jest już za późno. Znudziliście mnie, mości panowie, długimi przemowami. Muszę zażyć nieco ruchu. I powietrza. Dydyński aż zadygotał. Czyżby ślad po jego stryju miał zasypać śnieg, rozwiać wiatr, miało wypalić słońce? Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Plac Czerwony, Łubnoje Miesto Prawie jedenasta – Nieeeee... – jęczał Szujski, który jeszcze chwilę temu dygocącymi ustami ucałował chrest. – Nieeee... – Kładź głowę, kniaziu – mruknął kat. – Im szybciej, tym lepiej. Szujski przeżegnał się. Raz, drugi, trzeci. Bił się w piersi z rozmachem, mamrotał coś pod nosem. – Pomóżcie mu. – Basmanow skinął na braci. Dymitr i Iwan położyli ręce na ramionach Wasyla. Pchali go łagodnie, pozwolili, by złożył kędzierzawą głowę na drewnianym pniaku. Kat popluł w dłonie. Wziął topór. Ostrze uniosło się wysoko, ponad kopułami soboru Wasyla Błogosławionego. Nad basztami Frołowską, Nikolską, Borowicką, Troicką i wieżą Iwana Wielkiego. Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Kreml, Granowita Pałata, jedenasta – Wasza Carska Mość – Dydyński zabiegł drogę Dymitrowi – proszę jeszcze jedno słowo. Błagam... – Mów. – Kniaź Szujski... wie coś o Dworze. Obiecał pomóc. Dymitr zamyślił się. I nagle, dosłownie w jednej chwili, w okna Granowitej Pałaty uderzył grom – huk jak wezbranych wód morza. Był to ryk tłumu na placu Czerwonym, gromowy okrzyk radości Moskali. – Za późno – rzekł Dymitr. – Dokonało się, mój wierny sługo. Die 10 julii n. st., 30 iunii st. st. Plac Czerwony, Łubnoje Miesto, jedenasta Tarcza zegara na Frołowskiej baszcie obróciła się na godzinę jedenastą. Zegar wybił ją prawie niesłyszalnie – zagłuszał go wrzask, wściekły ryk Moskwy. Topór był uniesiony, dygocąca głowa kniazia Szujskiego gotowa, szyja naga i sucha.

I tylko chwila, jeden moment! Jakiś koń wpadł w tłum. Tratował, rozganiał czerń, chrapał ze strachu, kłuty ostrogami. Basmanow podniósł rękę, by dać znać. Nie zdążył. Dydyński przedarł się przez strzelców, wymachując zwitkiem papieru jak chorągwią w bitwie. – Stóóój! – krzyczał. – Stać! Łaska! Łaskaaa! Kniaź uniósł głowę, jego wzrok był mętny. Dydyński wpadł na schody, zdyszany wbiegł na Łubnoje Miesto. Podał Basmanowowi carską gramotę, prosto spod pióra, inkaust jeszcze nie wysechł, od rzadkich rządków pisma ciągnęły się czarne zacieki. Diaczek nie zdążył posypać piaskiem, przyłożyć sukna. Piotr Fiodorowicz chwycił pismo, przeczytał, pokręcił głową. Obejrzał pieczęć, pokręcił łbem raz jeszcze. – Prześwietny patriarcho, metropolici, kniaziowie i bojarzy. I wy, ludu Moskwy! – zakrzyknął. – Nasz car, z woli bożej gosudar wsieja Rusi Dymitr Iwanowicz pomiłował Wasyla, Dymitra i Iwana Szujskich. Darował im nędzny żywot i śmierć zamienił na zesłanie do Wołogdy. Oto, jakiego miłosiernego pana dał nam Pan Bóg, że swojego zdrajcę, który targnął się na jego życie, także miłuje. Piorun jakby uderzył w plac. Zapadła cisza. Nikt się nie śmiał, nikt nie płakał. Nie krzyczał. Wszyscy patrzyli oniemiali. I nagle w ciszy rozległ się śmiech. Okrutny, gardłowy, suchy. Śmiał się bezumny Griszka spod ciężkich wrót soboru, śmiał i wył, jakby ułaskawienie Szujskich było najpocieszniejszą chwilą jego parszywego żywota. – Uuuuu-miłował Dymitriaszka kniaziów – parskał. – Poooożałował ich na wik wików. – Słaaaaby jest. Dooobryj car, słabyj car! – Dobry car, słaby car! – krzyknął ktoś. I tak już poszło – z ust w usta, z gęby do gęby, od bojara do diaka, od czerńca do skomorocha. Od władyki do mużyka, od kramarza do szewca, od chołopa do bojara. Wszędzie szło tylko jedno hasło, jak zły omen, zew. Dobryj car – słabyj car! Tłum pękł, rozpadał się. Lud wracał grupami, rozchodził się. Do ław, do bram, do kabaków. I wszędzie brzmiało wciąż: Dobryj car – słabyj car. Wielika smuta! A kniaź Szujski klęczał i mrugał, nie bardzo wiedząc, co ma ze sobą zrobić. Wreszcie podnieśli go bracia. Die 10 julii/30 iunii Pałac carski na Kremlu Godzina czwarta po południu Dymitr nadstawił ramię słudze, który powoli nałożył na giermaczek karmazynowy, aksamitny, przeszywany, bojowy żupan. – Źle się stało – rzekł posępny Buczyński. – Mam rządzić jak batiuszka Iwan? Ślubowałem Bogu, jeszcze w Krakowie, że będę strzegł rozlewu krwi poddanych. Poza tym Szujscy mają wielki afekt nie tylko do Polaków, ale w ogóle do Rzeczypospolitej. – Taki sam mieli do Borysa Godunowa. Prosili i pisali, aż suplikami wymościli sobie drogę do Moskwy. – Godunow też nie skazywał nikogo na śmierć. Wysyłał na zesłanie i... kazał wyrywać brody. Mam być gorszy? – Nie zapomniałeś chyba, jak skończył?

– Ja za to dobrze i łaskawie zacznę. – Dymitr podstawił ręce słudze, który pieczołowicie wiązał taśmy na rękawach. Drugi pokojowy zapinał pągwiczki w pętlicach idących skosem przez pierś. – Są dwa sposoby utrzymania się przy władzy. Albo za pomocą siły, okrucieństwa i męczarni. Albo wspaniałomyślnością. Moi poddani zasłużyli na trochę szczęścia po krwawych rządach Borysa. I po panowaniu mojego ojca, który, odpuść mu Panie, miał ciężką rękę. – Szkoda, że Wasza Carska Mość przychyla ucha do gadaniny Dworyckiego. On chce przywrócić Ruś do Europy, oświecić, jakby mieszkali tu sami barbarzyńcy. Zburzyć mur, który wznieśli twoi dziadowie i ojciec. To się nie uda. To nie jest Francja ani Rzeczpospolita. – Rusi potrzebne jest wytchnienie. Honor, prawo, miłosierdzie, spokój, ludzkość. – Nie jest konieczne, abyś posiadał te wszystkie zalety, ale jest niezbędne, aby wydawało się, że je nosisz na sercu. Powinieneś uchodzić za litościwego, dotrzymującego wiary, religijnego, prawego, a w rzeczywistości miażdżyć wrogów, zginać im karki, a jeśli nie będą dostatecznie giętkie, skracać o głowę. Tak trzeba rządzić Rusią. – Ciekawym bardzo – Dymitr wyciągnął ręce w górę, a dwaj pokojowi stanęli na taboretach z obu jego stron i naciągali z góry na carskie ramiona misterną perską kolczugę – co by się stało w Rzeczypospolitej, gdyby Zygmunt podgolił mieczem Zebrzydowskiego? Bo pamiętam, że kiedy król Stefan ściął Zborowskiego, doszło prawie do wojny domowej. Myślisz, że nasi bojarzy byliby zadowoleni ze śmierci najmożniejszego z nich? – Myślę, że gdyby Wasza Carska Mość zastosował się do mej rady i rządził twardo, ale uśmiechał się, udając miłosiernego, zarówno w Koronie Polskiej, jak i w Europie znalazłoby się aż za dużo głupców, którzy sławiliby was jako mądrego i sprawiedliwego władcę. – A gdyby – wymamrotał Dymitr, który przełożył już głowę przez kołnierz kolczugi i teraz pozwalał, aby słudzy nałożyli mu kirys husarski – przyjechali tu sprawdzić, jak jest naprawdę? – Wtedy Wasza Carska Mość powinien zadbać – rzekł z kamienną twarzą Buczyński – aby nigdy nie opuścili granic Rusi. Skoro przyjechaliby żyć w raju, samo miłosierdzie dyktowałoby, aby nie wyprowadzać ich z błędu. – Nie będę rządzić kłamstwem. Niechaj mnie miłują lub nienawidzą takiego, jaki jestem. – Wasza Carska Mość – Buczyński patrzył, jak słudzy zakładali na głowę Dymitra magierkę i szyszak – nie będzie spać po obiedzie? – Nie lubię gnuśnieć w łożu. – Moskwa będzie sarkać. – Niech sarka. Czasy się zmieniły. Ty co, nie jedziesz z nami na gonitwę? Spróbuję konno do pierścienia razem z rotmistrzami. Ponadto Golicyn przywiózł w klatce niedźwiedzicę z piastunem. Będziemy szczwać ją na oczach całej Moskwy, pospólstwu na uciechę. – Nie jeżdżę dobrze konno. – I mówi to Polak? – Polacy są rozmaici. Jedni do kielicha i szabli, a drudzy... do ksiąg i rozumu. Niestety, mało nas w tym dumnym kraju. – Bądź zdrów. – Jeszcze jedno, jeśli mogę. – Gadaj. – Ten Dydyński? Co on waszej miłości powiedział? – A po co ci to wiedzieć? – Ten szaraczek szarogęsi się tutaj, panoszy po całym Krymgorodzie. Ludzie szepczą, że ma u waszej miłości większy posłuch niż my, doradcy. – Ten szaraczek dwa razy uratował nasze carskie życie. – Ach tak, rozumiem. – Buczyński uśmiechnął się zimno. – Wasza wola.

– A tobie nic do tego. Sekretarz uśmiechnął się ponownie i skłonił. Bardzo, ale to bardzo uniżenie. Die 15/5 julii Dwór Szujskich, Biełgorod, południe We dworze Szujskich, wysokim, na podklecie, zwieńczonym czerdakami, kopułami i iglicami kunsztownie rzezanymi w drewnie, panował ruch, jakby ktoś nalał ukropu w mrowisko. Parkan obsadzony był przez carskich strzelców, wrót pilnowali Niemcy, podwórze zastawiały wozy, kolasy i wózki. Uwijali się tam chłopi i słudzy, wynosząc z komnat wszystko, co coś warte. Nieśli i wlekli dywańskie kobierce, ławy i stołki obite adamaszkiem i aksamitem. Na wozach lądowały roztruchany i nalewki, ciężkie skrzynie pełne srebrnych talerzy, złociste skóry, ampułki. Jakiś mużyk niósł zegary – jeden mały, w drewnie, drugi srebrzysty, w wielbłądzie. Wynoszono i pakowano na wozy zawieszenia i manele, ikony Mikołaja Cudotwórcy, jarczaki oprawne złotem i srebrem, kulbaki tureckie i tatarskie siodła. Stary sługa prowadził smycz psów, inny wytaczał beczki z winem z piwnicy. A pośród tego wszystkiego przechadzał się smagły i brodaty Basmanow, w błękitnym żupanie i ferezji, spoglądając na rabunek nieobecnym wzrokiem. Nie cieszył się ani nie smucił, ale Dydyńskiego spostrzegł od razu. – Chcę mówić z kniaziem Wasylem. – Nie lzia. Wasyl w opale, dziś jeszcze wyjeżdża. – Więc prowadź mnie do niego jak najszybciej. Basmanow spoglądał na Jacka nieodgadnionym wzrokiem. – Car zabronił – rzekł spokojnie. – Albo to macie przyzwolenie? List? Znak? – Raz już mi wyrządziłeś despekt, batiuszka – mruknął Jacek. – Nie przeginaj mej woli, bo jak szablę napniesz za mocno, odwinie w pysk z całej siły. – Grozicie mi? – Powiesiłeś pod Nowogrodem mojego sługę na murach. Ale ja ci to odpuszczę, jeśli puścisz mnie do Szujskiego. – Wojna była – wzruszył ramionami Basmanow, a jego chłodny spokój działał stolnikowicowi na nerwy. – Puścisz mnie czy nie? – Nie mam prikazu! I wtedy Dydyński złapał Basmanowa za brodę. Z całych sił pchnął carskiego ulubieńca na wóz. Piotr Fiodorowicz ani pisnął. Porwał za rękę szlachcica, ale Dydyński trzymał go jak w katowskich kleszczach. – Posłuchaj, psi synu spod ciemnej gwiazdy! – wydyszał. – Albo mnie puścisz, albo cię tutaj w pysk wytnę, że cię na Sądzie Ostatecznym nie poznają dziad i ojciec! Chcesz, wołaj strzelców, niech mnie zabiją, ale wcześniej zrobię ci z gęby Moskwę po tatarskim najeździe! Basmanow zadygotał. Spojrzał w lewo, w prawo – słudzy zamarli, stali niemi, nie wiedząc, co zrobić. I jak na złość w pobliżu nie było ani jednego strzelca. – Tfu, idź do dytka – wykrztusił wreszcie Basmanow. – Puskaj! – Gdzie Szujski? – W gornicy, dytko z nim tańcował. Dydyński puścił brodę Basmanowa. Tamten cofnął się, przejechał po kłakach ręką. Obrócił się jak nigdy nic do czeladzi. – Wy co?! – zakrzyknął. – Czego stoicie? Do roboty! Z pasją kopnął siwego mużyka, aż tamten zwalił się w błoto, wywalił złotą miednicę i dwa nautilusy. – Ruszać się! – Szalał między ludźmi, rozdając kułaki i kuksańce. – Do wieczora będziemy tu stali?!

Dydyński ruszył na ganek. Wszedł na schody, do górnej izby. Wyminął dwóch brodaczy taszczących wielką skrzynię. Pchnął drzwi. Szujski, w rozpiętym sarafanie, siedział na obitym skórą krześle. Obok przycupnął młody sługa. Wasyl był bez czapy, przerzedzone włosy miał zmierzwione i mokre, pot perlił się na łysej czaszce. – Chwalmy Pana, mości kniaziu – rzekł Jacek, nawet nie zdejmując czapki. – Witajcie. – Ruina... Koniec – wystękał Szujski. – Wszystko... zabierają. Mospanie Polak, co ja mogę uczynić. – Bić czołem gosudarowi. A przede wszystkim wysłuchać mnie. – Czego chce ode mnie Dymitr? Ja już wszystko... rzekłem – załamał ręce Szujski. – Nie wszystko. Umawialiśmy się, ojczulku. – Dydyński wziął od sługi lniany ręcznik i troskliwie wytarł pot z czoła kniazia. – Ofiarowałeś mi przyjaźń, a ja prosiłem o przysługę. Wieści o moim stryju Michale Dydyńskim. – Czego ty oczekujesz, Jacku Aleksandrowiczu – załamał ręce Szujski. – Jestem w opale, nie mam nic. Nie ma ni kawałka papieru, aby posłać kartusz na carski dwór. Nic nie mogę... Nie pomogę. – Żyjecie tylko dzięki memu wstawiennictwu. Zatem wysilcie pamięć. Czekam. Chcę wiedzieć, nie odejdę. – Mam coś dla was uczynić? – zdumiał się kniaź. – Co ja mogę? Jedno nic. Ja grzeszny, poniżyłem carewicza, prawego naslednika na bożym prestole. Ja biedny, ja nieszczęśliwy... – Bił się w piersi bladą pięścią. – Umowa jest umowa – rzekł zimno Dydyński. – Obiecaliście pomóc, to pomóżcie. – Kiedy ja wam zełgałem – jęczał kniaź. – Nic nie wiem. Może bym się dowiedział, ale mnie najpierw stąd wydobądźcie. Pokłońcie się carowi ode mnie, proście, by mnie odwołał z zesłania. Wskóracie coś, to was wspomogę. Ale tak... Chyba nie. – Do diabła, nazywaliście mnie przyjacielem, prosiliście o wstawiennictwo. Uratowałem wam życie, już o tym zapomnieliście?! A może pójdę do Dymitra, aby wysłał was na Sołowki, a nie do Wołogdy?! – Ja już nic. Nie będę... – bełkotał Szujski. – Nic nie powiem. Nie wiem. Padł na kolana i zaczął bić pokłony, modlić się, klepać tropariony. Gadał sam do siebie bez żadnego sensu, walił pomarszczonym czołem w podłogę, aż dudniło. Jacek mówił do niego, a potem tylko stał bezradny. Wreszcie wyszedł, dosiadł konia i pojechał na carski dwór. Pokłonił się przed Dworyckim – bo Dymitr nie przyjmował – i poprosił o spotkanie w cztery oczy. Dymitr wyznaczył termin. Za dwa tygodnie. Przed samą koronacją. Nie było prosto, bo przygotowania szły całą siłą, a Dymitriaszka nie był już biednym, zahukanym rudzielcem z Sambora. Oto był car – gosudar, słońce Rusi. Mierzył ludzkie życia i zasługi sobie tylko znaną miarką. 1 łac. – trzeciego czerwca umarł 2 łac. – przespać się 3 łac. – z żoną 4 łac. – przez wzgląd na stan i urząd 5 łac. – służebnicę 6 łac. – jestem szlachcicem polskim, równym każdemu 7 łac. – organy płciowe 8 łac. – nietknięta

Rozdział XXII

Korona Monomacha Topnieje carskie złoto • Łaski i opały • Jurodiwy car • Spadają kajdany • Propozycja Basmanowa • Dydyński ma plan • Słowa, które ranią gorzej od żelaza • Dymitr w malignie • Jacek wypędzony ze dworu • Romanow i jego syn • Ostatnia nadzieja Borysa • Opryczna klątwa • Prawda

Die 21 julii nowego stylu, 11 starego Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Moskwa, południe Siedem i pół miliona rubli z carskiego skarbu stopniało jak śnieg w kwietniu. Diengi, które car Iwan zdzierał razem z ludzką skórą lub wyszarpywał poddanym z gardła żelaznym hakiem przez całe panowanie, Dymitr rozpuścił w miesiąc. Popłacił diakom i urzędnikom zaległe pobory z czasów ojca. Podwyższył lafę strzelcom i służbie w prikazach. A to był dopiero początek. Car rozpoczął rządy od roszad i zmian, opał i powrotów do łask, czego przykładem stały się niezliczone wędrówki. W jedną stronę – do Moskwy i wielkich grodów potoczyły się potoki dworzan i wojewodów, zesłanych na wschód przez wszechwładnego Borysa Godunowa. Już w drodze jednak rozmijali się z kontrpotokami – tych, którzy z powodu nowej carskiej opały musieli obrać kurs na wschód, a i tak mogli nazwać się szczęściarzami, bo nowy car nie gustował w takich rozrywkach, jak ścinanie głów, smażenie na blasze, wbijanie na pale czy ćwiartowanie. W przeciwną stronę niż dawni zesłańcy wywędrowali zatem kniaziowie Szujscy, peregrynując do Wołogdy. Za nimi poszli – nie wiedzieć czemu – członkowie rodziny Otriepiewów z Moskwy. Starego Smirnowa-Otriepiewa zesłano na Sybir, a Barbarę razem z mężem – do Halicza. Wywołało to plotki, że samozwaniec carewicz pozsyłał w opałę rodzinę, aby nikt nie rozpoznał w nim dawnego mnicha Otriepiewa. Po zesłaniach i odwołaniach przyszła kolej na awanse. Koniuszym wielkim został carski stryj Michał Nagoj. Jakby chcąc pokazać, że nie cała rodzina Szujskich warta była pala i szubienicy, car mianował Michała Skopina-Szujskiego miecznikiem. Potem sypał nominacjami jak z rękawa. Bogdan Sutupow został pieczęciarzem i sekretarzem cara, Afanazy Własiew – podskarbim, Dymitr Kurletow-Oboleński krajczym, Gawriło Puszkin – sokolniczym, a postielniczym zawiadującym carską sypialnią i garderobą – Andriej Wojejkow. Fiodor Szeremietiew, gorliwy stronnik carski, na pociechę został bojarem, a kniaź Chworostynin zaliczony został do najbliższych przyjaciół dworu. I wreszcie Dymitr usłuchał Dworyckiego, zamienił bojarską Dumę na senat – stworzył zalążek Rzeczypospolitej Moskiewskiej, choć sami bojarzy i diacy nie wiedzieli jeszcze, co z tym fantem począć. Polacy byli wszędzie. Na dworze, w wojsku, w poselstwach. Jan Buczyński, sekretarz, nie odstępował cara na krok, jego brat Stanisław pojechał do Anglii. Dowódcą gwardii został Jan Skotnicki. Car nakłaniał ucha jezuitom, ale nie wystawił katolickiego kościoła, nie myślał jeszcze o akademii ani kolegium, do czego namawiali go Ławicki i Pomaski. Dworycki dostał wreszcie upragnioną buławę hetmana carskiego wojska. Car powymieniał niektóre polskie roty, zaciągnął nowe, wypowiedział służbę części towarzyszy. Zaraz jednak przybyli następni, bo z Litwy i Korony zaczęli ciągnąć do Moskwy coraz to nowi panowie, gotowi ofiarować szablę i fantazję za bogactwa trzeciego Rzymu. Na Kremlu, w Kitajgorodzie i Biełgorodzie stanęły na straży Dymitra husarskie roty z Litwy i Korony. Nadworna chorągiew, której rotmistrzował sam car, a Gogoliński był porucznikiem, miała kwatery w Żytnim Dworze. W Kitajgorodzie stanęła druga rota – Stanisława Borszy, starosty radomskiego. Nieopodal – w bojarskich zabudowaniach – trzecia Iwanickiego i czwarta Hermolausa Białoskórskiego. W Biełgorodzie stała rota Wierzbickiego oraz kozacka Stanisława Zaporskiego. Tam rozłożyła się także chorągiew husarska Boguchwała. W Ziemlianym gorodzie dostali kwatery Kozacy zaporoscy, którzy pozostali na carskiej służbie. Prawie tysiąc husarzy i dwustu Lachów służących po kozacku – ze strzelbą i w misiurkach, w pancerzach i karwaszach – trzymało stolicę w szachu. Moskale sarkali na nich, ale na razie jeszcze wybaczali. Bo prawosławna Ruś kochała Dymitra. Miłowała prostą, ludową miłością – niby jasnego anioła, promień słońca po zabójczej zimie. Jak jurodiwego cara, promiennego niczym księżyc w pełni.

Borys Godunow, Fiodor Bezumny, Iwan Wasylewicz byli surowi i groźni jak dawni starcy z bizantyjskich ikon. Nikt ich nie oglądał z promiennym czołem; nigdy nie wyszedł car do ludu z radosną twarzą. Widzieli go w święta, kiedy jechał do cerkwi, ponury, sztywny, jakby połknął dziesięć kijów, w sobolach, złotogłowiu, na saniach albo wierzchem. Koń prowadzony był przez dworzan, oblicze batiuszki jak z kamienia. Za nim był brzęk cerkiewnych dzwonów, świst knutów, strach przed opałą, przed nim zgięte karki, złamane kolana, głowy bijące czołem w ziemię. Od carskiej postaci szedł strach; Moskwa przesiąkła nim ze szczętem. Strach było podnieść czoło w jego obecności, strach było pić i bawić się; strach było mówić głośno, śmiać się, aby nie skierować na swój dom okrutnego spojrzenia. Dymitr rozwalił mury, zza których błysnęło światło. Otworzył granice. Uwolnił więźniów. Dał kupcom prawo, aby jeździli, gdzie chcą. Gdzie to kto widział – za Iwana, za Wasyla, za Borysa – wsiadać na koń, do kolasy i gnać – nie to, że do Wilna, Krakowa, Wiednia, ale do Jarosławia, Halicza, Kostromy? Widział to kto? Na podróż trzeba było mieć bumagę, żałowanie, gramotę carską – by opowiedzieć się przed wojewodą, kto, skąd, dokąd, po co, na co, za co? Kupcy jeździli z glejtem – bez niego knutom, knutom i dawaj w tiurmu! Lecz teraz granice były otwarte, a cudzoziemcy zaczęli napływać do Moskwy. Dymitr odmienił obyczaje. Chadzał po polsku, w karmazynowym, husarskim żupanie, wszędzie go było pełno. Zaglądał do kramów, odwiedzał kupców, kupował, jeździł konno, uczty dawał długie, polskim obyczajem, lubił gwar, śpiewy i granie na dudach. Po ucztach nie szedł spać, jeździł na łowy do wsi Tajninskoje, szczwał zające, jelenie, chodził konno z oszczepem na niedźwiedzia. Innym razem spacerował po dworach, po pałatach, sprawdzał, jak wykonują jego rozkazy. Odwiedzał zbrojownię, gdzie szykowano rusznice dla strzelców, wstępował do Puszecznego Dworu, gdzie lano działa, zaglądał do Pieczatnego, gdzie układano i odbijano jego gramoty, manifesty, ukazy. W niedzielę gonił z kopią do pierścienia, a jeździec był z niego zawołany. Sprowadzał na Kreml niedźwiedzie, wilki, rysie, kazał je gonić. Kupował gończe ogary i charty, sprowadzał sokolników. Zstępował między lud – jak anioł. Kto prosił o posłuchanie – tego przyjmował. Chodził na uczty do bojarów, pił z nimi, dawał podarki, swatał, raił, drużbował, podawał dzieci do chrztu i obdarowywał. I lud go kochał – kiedy biskup astrachański Teodozjusz okrzyknął carewicza Łżedymitrem, impostorem, samozwańcem, wierni go uwięzili i razem z krewnym cara Borysa – wojewodą Saburowem – odesłali do stolicy. Dymitr jednak okazał się łaskawy – darował winę patriarsze, zlitował się nad wojewodą. Ale gdy dworzanin Piotr Turgieniew i mużyk miejski Fiodor Kołacznikow rozpowiadali, że car to Otriepiew, zbieg z klasztoru, i lud schwytał ich, pobił, cisnął do stóp carowi, to wyrok był jeden – powleczono ich na Łubnoje Miesto. – Antychrystowi służycie! – wył Kołacznikow. – Zginiecie przez rostrygę. Nikt go nie słuchał; poszły w ruch kamienie, pałki. Nikt nie dał wiary kłamliwym słowom. Mir rozdarł ciała spiskowców, deptał, gniótł, bił, aż zostały krwawe strzępy – tak bardzo umiłował batiuszkę Dymitra. Osiemnastego lipca Dymitr sprowadził Marię Nagoj, carską matkę, a teraz mniszkę Mafrę z Nikołowyksińskiego monastyru. Spotkał się z nią we wsi Tajninskoje i długo rozmawiał w namiocie w cztery oczy. Co jej powiedział – tego nie wiedział nawet Dydyński, ale Maria rozpoznała swego syna. Dymitr padł w jej objęcia. Wzruszony, drżący szedł pieszo przy kolasie aż do samej Moskwy. Die 25/15 julii Moskwa, Puszecznyj Dwor, wieczór I znów młot bił z dźwięcznym głosem. Uderzał w kowadło, w klin wbity między połówki obręczy skuwającej dłoń Patricka Lockharda, Szkota, poddanego króla Jakuba, którego przygody i peregrynacje

po moskiewskim kraju zakończyły się u łoża armaty. – Z woli i łaski preswietnego, największego i najmiłościwszego gosudara Dymitra Iwanowicza – zagdakał niski, zgarbiony diaczek wpatrzony w rulon carskiej gramoty jak w samo sedno dziewicy – będziecie uwolnieni od kary, możecie iść, gdzie chcecie, i czynić, co uważacie. Chwalcie cara! Patrick mrugał bezrzęsymi oczami. I nagle rzucił się całym ciałem na okowy łączące go z armatą. Odtrącił kowala; ten omal nie zgruchotał mu czaszki, bo już wziął zamach młotem. – Ja nie chcę! Nieeeee! – ryczał ochryple. – Za co... Za cooooo... Strzelcy rzucili się do Szkota, chcieli oderwać od kowadła, tłukli styliskami berdyszy, kopali, szarpali za porwany kaftan. Bezskutecznie. – Ostatecznie – rzekł zniesmaczony diaczek – niechaj zostanie. Gramota gramotą, ale musu przecież nie ma. Patrick padł na kolana, dźwigając w rękach łańcuch. – Dzięki ci, Hospody, dzięki za łaskę – bełkotał. Przy armacie został tylko on. Die 19/9 julii Moskwa, Kreml, Żytni Dwór Dwie godziny po południu – Wszystko będzie dobrze, Borysie. Wszystko nam się uda – mruczał rozdygotany Dydyński. – Kiedy, pytasz, i gdzie? Zobaczysz. Ufaj we mnie i pokładaj nadzieję w Panu, bo On cię poprowadzi ścieżką nad otchłanią. A teraz słuchaj. – Słuszajus! – Weź ten dzban i idź z nim do bogojawleńskiej Słobody, wiesz gdzie? – Wiem. – Utop go w stawie, koło pomostu, a do środka nie zaglądaj. – Zrobię tak. Ale po co? – Zobaczysz. Módl się i czekaj, tyle cierpiałeś, przecierpisz jeszcze tydzień. Pokładaj nadzieję w moim sprycie, a wszystkiego się dowiesz. Borys kiwał głową jak stary kozioł. Die 20/10 julii Moskwa, Kreml, carska bania przy dworze Basmanow był ledwie widoczny w kłębach pary, które unosiły się z rozgrzanych kamieni. Własnoręcznie chlastał się po plecach brzozowymi miotełkami, nie korzystając z pomocy łaziebników. – Musisz być twardy, batiuszka – powiedział do Dymitra, który leżał na ławie, pozwalając, aby masowały go dwie służebne dziewki, obie oczywiście o krągłościach i licach godnych carskiego dworu. – Dworycki chciałby was przekabacić na polską modłę, zrobić z Rusi jakąś Litwę, ale to się nie uda. Dobry car, słaby car. Dymitr przymknął oczy i nie odpowiadał. – Po odwołaniu kaźni Szujskich bojarzy poczęli szemrać. Zwłaszcza Romanow, który niby jest ci przychylny, ale szuka dziury, aby wbić szpilę. Powinieneś pokazać czynami, że nie zawahasz się użyć siły. – Z Szujskimi sprawa zakończona – mruknął Dymitr. – Mam ścinać i zsyłać? Na razie nie bardzo widzę kogo. Kniaziowie i dumni bojarzy grzeczni jak niemowlęta. Basmanow położył się na ławie i pozwolił chłostać brzozowymi witkami. – Nie zawsze trzeba ucinać głowy, aby ukazać siłę. Twój ojczulek Iwan Wasylewicz miał na to sposób. Ot, brał do łoża i swadźbił żonki albo córeczki pokonanych wrogów, aby pokazać im, niby tatarski chan albo turecki sułtan, że jego satrapowie są niczym więcej jak czarno roboczymi chołopami, których przestawia jak stołki w pałacu. – A niby kogo miałbym przeswadźbić?

– A choćby Ksenię Godunową. Piękna z niej gołąbeczka i nietknięta. Zamknęli ją w klasztorze Nowodziewiczym, skąd można ją zawsze przywołać. Zabawicie się, a przeklęty Borys Godunow będzie przewracał się w grobie. – Zdaje się, Piotrze Fiodorowiczu, że powołałem cię do służby jako doradcę i głowę straży przybocznej, a nie rajfura! – Czasem miłość i poświęcenie władcy wymaga niecnych, acz chwalebnych czynów. – Mówisz jak Buczyński. Czyś ty oszalał? Mam zaślubić Marynę, jeśli się dowie... – Nikt się nie dowie. – Idź precz! Basmanow wstał, skłonił się i wycofał. Dymitr przymknął oczy, leżał przez chwilę, a potem nagle poderwał się, skoczył za nim. – Basmanow! – zawołał. – Czekaj. Sługa skłonił się uniżenie. – Przyprowadź ją... ale nie tutaj. Do zapasowego dworu carskiego. Za kilka dni. – Słuszajus! Die 30/20 julii Moskwa, Kreml, zapasowy dwór carski Godzina siódma pod wieczór Czarny cień szedł śladami Dydyńskiego przez ganki i schody carskiego pałacu jak nieodstępny diabeł niosący grzechy i występki stolnikowica. Strażnicy nie dziwili się mnichowi w mantii, z posochem w ręku. Jacek miał prawo bywać na carskim dworze; Dymitr dopuszczał go do posłuchania i ręki. Przychodził nieraz w tak dziwnych porach, że ani strzelcom Basmanowa, ani Niemcom i Inflantczykom Margereta nie przychodziło do głowy, aby zapytać, kim jest mroczny mnich towarzyszący carskiemu słudze i pokornie zginający się wpół na widok strażników. Dydyński szedł, czując wzrok i oddech oprycznika na plecach. Dziesięć razy zadał sobie pytanie, czy dobrze robi, wprowadzając wroga do carskiej siedziby. I dziesięć razy nie znalazł na to odpowiedzi. Prośba Uspieńskiego była tak dziwna, że aż bez sensu. Zobaczyć Dymitra? Po co? Przecież car kazałby go schwytać, wrzucić do tiurmy i ściąć, a przed kaźnią wybadać, jak daleko sięgają macki Oprycznego Dworu. Wybadać długo i boleśnie. Wprowadził Uspieńskiego na piętro, do sieni, potem do antykamery obitej brytami adamaszku, z ławami pod ścianami. Błyszczały święte ikony, zwłaszcza jedna – świętego Jerzego zabijającego smoka, nad głównymi drzwiami. – Dymitr czeka? – zapytał Uspieński. – Ciiii. Modli się. – Dlaczego nie ma tu straży? – Niepotrzebne, bo car ma schadzkę. Z pewną panną. Nie trzeba świadków. Jacek zastukał do komnaty pod ikoną Jerzego. Nacisnął klamkę i wszedł, schylony w pokłonie; szerokim gestem zaprosił Uspieńskiego. Komnata była przestronna, o ścianach malowanych w niebieskie i czerwone kwiaty na złotym tle. W kącie wisiał rząd ikon, stała ława i krzesło. Pod ścianami była almaria, pulpit; pod świętymi obrazami, na kobiercach leżały czerwone piernaty, a na nich klęczał carewicz, w kaftanie ze złotogłowiu, w wysokim szłyku na głowie. Modlił się w ciszy, słyszeli trzeszczenie łoju w kaganku. Uspieński wyprzedził Dydyńskiego. Szedł, prawie leciał do Dymitra, wyciągając ku carewiczowi dygocące palce. – Dymitrze, wstań! – zakrzyknął, jakby to on był panem.

– Stój! – jęknął Dydyński. Dymitr wstał, poderwał się jak szary wilk, a raczej osaczony niedźwiedź, bo przewyższał wzrostem zwykłego leśnego drapieżcę. Jego ruchy były jak wiatr, uderzenie jak błyskawica. Dwa razy taki jak Dymitr; chłop na schwał. Zamiast wątłego oblicza cara, ozdobionego brodawką i rudawym zarostem, ujrzeli brodatą, surową gębę Borysa Oboleńskiego. Rzucił się na Uspieńskiego jak odyniec. Szczupła ręka starca wyprysnęła z rękawa mantii razem z błyskiem sztyletu. Jacek podbił mu dłoń, chwycił za łokieć. Borys cudem uniknął ciosu, porwał za uzbrojoną rękę, a prawicą gruchnął starucha w szczękę. Uspieński poleciał w tył, na dywańskie kobierce, potrącił świecznik, krzesło, uderzył łbem w skrzynię. Oboleński skoczył na niego, przygniótł do trzeszczących desek podłogi, porwał za kark, uderzył łbem o róg skrzyni. Obrócił oprycznika na bok, wykręcił ręce, aż zatrzeszczały stawy, przygniótł kolanem, wielki, zwalisty. – Uważaj! – krzyknął Dydyński. – Ma być żywy! – Jest – pokiwał głową Borys. – Pilnuj go, ja po straż! Borys przycisnął starca jeszcze mocniej. Dydyński wybiegł z izby, jakby się paliło. Przemierzył antykamerę, sień, wpadł na ganek, wychylił się zza drewnianej balustrady rzeźbionej w anioły i jednorożce. – Straż! – wrzasnął w mrok. – Bywaj tu! Mamy szpiega! Ktoś odkrzyknął z dołu, rozległy się nawoływania. Schody i krużganki zatrzęsły się od biegnących strzelców i drabantów Dymitra. Brzęczała broń, zamigotały ognie. – Zdurniałeś, tak, durnyś ty i głupi – wycharczał Uspieński. – Zmądrzałem, ojczulku. Pogawędzimy. Dymitr na pewno pozwoli. Będzie na to sporo czasu. – Zhardziałeś – wymamrotał Uspieński poprzez krew. Czerwona plama wokół jego głowy powiększała się. – Chi, chi, dostatek cię zmienił. Ciebie, mojego kochanego synaczka... Co, nie miłujesz już batiuszki? – Który bił nahajem jak psa? Kazał klęczeć nago i odmawiać modlitwy? Heretyckie modły. Wart jesteś solidnego stosu, batiuszka. – Uwolnij mnie, powiem, kim jesteś. Chi, chi, niemałą osobą. Sam byłbyś... Tutaj. – Za długo czekałem, aż sam mi powiesz. Wybacz, ale po trzydziestu latach zrobiłem się nieco niecierpliwy. Teraz pomówimy na moich zasadach. Nie będzie proszenia, bicia pokłonów, całowania. Powiesz mi wszystko, co wiesz: kim był mój prawdziwy ojciec, matka, rodzina. Bo przecież nie byłem bękartem przygarniętym przez Oboleńskich. Bękarta byś nie usynowił, prawda? – Zdziwiłbyś się, gdybyś wiedział, kim był twój batiuszka. Oj, zdziwił. Mógłbyś wtedy zastąpić Dymitra. Ale to wszystko na próżno, nic ze mnie nie wysmażysz. Myślisz, że nie bywałem na mękach? Całe życie będziesz się miotał i zadawał pytania, na które nikt nie odpowie. Szkoda mi ciebie, bo byłeś dla mnie jak syn. – Byłem jak rab. Późno coś przyznajecie się do ojcostwa, batiuszko Antonie. Do komnaty wpadł Dydyński, blady, oddychający głęboko, jakby się bał, że opryczny diabeł wywinie się nawet z grubych łap Borysa. Za nim pędzili strażnicy carskich komnat. Niemcy w wamsach, skórzanych koletach, kapeluszach, z rapierami. Halabardy złożyli w sieni. Potem wbiegli strzelcy w karmazynowych żupanach, kapuzach, z berdyszami przewieszonymi na plecach, na pasach i sznurach. – Złapaliśmy szpiega, nastawał na życie cara! – zakomenderował Dydyński. – Bierzcie go pod straż i do tiurmy!

– Uważajcie! – syknął ostrzegawczo Borys. – Może mieć broń. Drabanci chwycili Uspieńskiego pod ramiona. Poderwali z podłogi. Oboleński przeszukał go sprawnie i szybko – obmacał mantię, cholewy butów, sztany. Dziwne, ale nic nie znalazł. Żadnych noży, ostrzy, papierów. W sakwie była garść dienieg i parę ałtynów. Nic więcej. – Dawać go w tiurmu! Powlekli zakrwawionego Uspieńskiego na galerię. Kiedy mijał Dydyńskiego, podniósł wzrok. – Zdrada... Tak, zdrada, mospanie, będzie policzona i zapłacona. – Ale rachunek Panu Bogu zdasz ty sam. – Prowadźcie do Dymitra – jęknął oprycznik. – Jak obiecaliście! Szlacheckie słowo nie dym! – Dobrze coś znasz nasze obyczaje. Nie dawałem nobile verbum, że podam ci Dymitra na półmisku. Miałbym narażać na szwank carskie zdrowie? Wystawiać na spotkanie z jurodiwym dziadem? Nie, ojczulku, dziś ja rozdaję karty. Powlekli Uspieńskiego tam, dokąd za cara Iwana on sam wsadzał niewinne duszyczki. I trzeba rzec, że stary bies szedł godnie, bez protestów. Z łoskotem, z posapywaniem drabanci prowadzili go do schodów, a carscy strzelcy warowali dokoła jak ogary. Zeszli na dół, znaleźli się na ozdobnym, rzeźbionym ganku. I wtedy oślepiło ich światło latarni, a kiedy oczy przywykły do blasku, światłość zbladła; wyszedł z niej Dymitr Iwanowicz, car Moskwy, w karmazynowym husarskim żupanie, portkach i botach, w delii jak żywcem z obrazu Stefana Batorego, choć bez czapki. Przed nim szedł z latarnią młody paź, nad carskim ramieniem majaczyła nieodgadniona gęba Basmanowa. – Co tu się dzieje? – zapytał carski ulubieniec. – Jego Wieliczestwo car Moskwy kładł się spać, a tu wołają na alarm, larum grają. Dydyński pokłonił się Dymitrowi. – Proszę o wybaczenie, miłościwy panie. Myślę jednak, że zły humor Waszej Wysokości polepszy się, gdy zobaczy podarek, jaki ja, Jacek Dydyński, stolnikowic sanocki, prezentuję waszemu majestatowi. Oto niedźwiedź Opryczniny, wysłannik, a może i herszt Dworu, człowiek, którego słudzy porwali was w Polsce, pod Sanokiem. Oto sam Anton Uspieński! Dymitr zbladł. Przez chwilę Jackowi wydawało się, że rzuci się na oprycznika, uderzy go w gębę upierścienioną ręką. – Proszę się nie bać – gadał Dydyński – jest dobrze pilnowany. Po nitce do kłębka, dojdziemy do Dworu, do Starca i oczyścimy Ruś z oprycznej zarazy. Uspieński nie zwracał też uwagi na słowa Dydyńskiego. Patrzył wprost na Dymitra. Spoglądał jak skazaniec, który ma przed sobą ostatnie dni życia i pragnie do końca napatrzeć się w oblicze ukochanego syna. – Mości panie Dydyński – przemówił Dymitr, wstrząśnięty, jakby właśnie rzucono mu pod nogi krymskiego chana w łykach – wart jesteś każdej łaski. Wyduś z niego, co trzeba, i proś mnie, o co chcesz. W ogóle jak to zrobiłeś? – Sam chciał spotkania z Waszym Wieliczestwem, ale go przechytrzyłem. Uspieński, chciałeś mówić z hosudarem, to mów, masz chwilę dla siebie! I wtedy Uspieński przemówił. Cichym, łagodnym głosem. Prosto do cara. – Swietisia, swietisia, cariu, sława bo Hospodnia, na Tiebie wozsija. LIKUJ NINIE I WIESIELISIA SIONIE! Ostatnie słowo wykrzyczał, wyjęczał, wyrzucił z siebie tak dziwnym głosem, że wszyscy zamarli. Dymitr... Jęczał, dygotał. Oczy uciekły mu w głąb czaszki, zbladł. A potem zwalił się prosto w ramiona Basmanowa. – Wasza Carska Mość! – krzyczał Piotr Fiodorowicz. – Medyka! Prędko!

Dydyński skoczył podtrzymać cara, Oboleński przebił się przez krąg strzelców i dał po prostu Uspieńskiemu w gębę. Głowa ojczulka Antona odskoczyła jak po uderzeniu taranem, drabanci, którzy go trzymali, polecieli razem z nim w tył, rąbnęli plecami o balustradę. Uspieński przeżył, zaprawiony w twardej szkole Iwana i jego gosudarskiego posocha, który jakże często spadał na zgięte karki i pochylone głowy opryczników. Z ust chlusnął potok krwi, charczał, szarpał się w uściskach straży, ale podniósł siwy łeb i chichotał poprzez krew. – Zabijcie go, bladiuna! – zaryczał Basmanow. – Czego stoicie! Zarąbcie go na ganku! – Stój, czekaj! – chciał go powstrzymać Dydyński, ale nie mógł, bo podtrzymywał bezwładną głowę Dymitra. Już strzelec zamachnął się berdyszem; już stary, siwy Niemiec złapał za wąską klingę rapiera... Uspieński przejrzał na oczy; zobaczył, co się stało. Zaskrzeczał nieswoim głosem: – Dymitrzeeee, ratuuuuj! To ja, batiuszka! Zabiją! Spasi, gosudarze! I nagle Dymitr wyprostował się, wrócił do życia. Podniósł głowę. – Stać! – zawołał słabo. – Stać, mówię! Strzelec zamarł, Niemiec opuścił rapier. – Dymitrze, uwolnij mnie! – zajęczał Uspieński. – Krwawię. I wtedy Dymitr rzekł nieswoim głosem: – Puścić go. A do Uspieńskiego, już ciszej: – Idź wolno, batiuszka. Granat, gdyby rozerwał im się pod nogami, nie uczyniłby większego wrażenia. Jacek rzucił się do Uspieńskiego, chwycił go za mantię na piersi i zakrzyczał: – Stać, stać! Brać go! Nie słuchać cara! – Uwolnijcie go! – powtórzył Dymitr. – Proszę. Drabanci zawahali się, puścili starca. Dydyński skoczył między nich – chciał zgłuszyć dziada, zatrzymać, ale w tej samej chwili Basmanow odepchnął go w bok. – Co wy robicie?! – Słyszałeś carski rozkaz? Zawrzyj gębę. Dydyński pchnął go, zaprawiłby bykiem przeklętego Moskala, ale Piotr Fiodorowicz wrzasnął: – Strzelcy! Brońcie! Trzech brodaczy przytrzymało szlachcica. – Co z nim? – zapytał nieprzytomnie jeden z Niemców, ruchem brody wskazał oprycznika. – Trzymać go! – Puścić, jak chciał car. Drabanci posłuchali Basmanowa. Dydyński patrzył bezsilny, jak wypuszczają zakrwawionego Uspieńskiego, trzymają na odległość Borysa, grożąc mu ostrzami rapierów. Oprycznik obrócił głowę do szlachcica. Jacek usłyszał jego złe, ponure słowa: – Zabiłeś stryja! Tak, chi, chi, właśnie, Michaił Dydyńskij nie będzie już żył! Stolnikowic widział, jak tamten schodzi z ganku, krwawiący. Idzie do bramy, straże przepuszczają go bez słowa, znika w przejściu koło małej drewnianej cerkwi Mikołaja Cudotwórcy. – Puszczajcie! Do cara! Tym razem strzelcy nie zatrzymywali. Dydyński dopadł Dymitra, chciał upaść na kolana, prosić o odwołanie rozkazu. Zamiast tego zamarł. Oczy cara przypominały dwie studnie. Ciało dygotało. – Kto to jest – jęczał cicho Samozwaniec – co za ludzie? Gdzie jestem... Ja Griszka Otriepiew, Hospody pomyłuj, pomyłuj, pomyłuj. Co za świat? Co za dwór? Co ze mną? Strzelcy i najemnicy słuchali tego z szeroko otwartymi oczami. To był początek tragedii. Dlatego Jacek chwycił Dymitra pod rękę, zarzucił ją sobie na ramiona, podparł, poprowadził.

– Co ty robisz?! – krzyczał Basmanow. – Jego Wieliczestwo źle się czuje! Chodź i pomóż. Zabierzmy go stąd! Piotr Fiodorowicz miał więcej rozumu, niż przypuszczał Dydyński. Zamiast wszcząć raban, złapał Dymitra za drugą rękę. – Jak tu ciemno... Straszno – jęczał car. Ponieśli go gankiem, rozwartymi przez strzelców drzwiami do carskich pokojów, wtaszczyli do sieni; pomógł im jeszcze Borys. Złożyli Dymitra na wielkim łożu z kotarami, na jedwabistych poduchach i pierzynach. Na skórach, futrach i miękkim gęsim puchu. I wtedy Dymitr zajęczał, a potem zaczął mówić coś, co sprawiło, że Jacek skamieniał. – Otcze nasz, Iże jesi na niebiesiech, da swiatitsia imia Twoje: ja Griszka Otriepiew. Da priidiet carstwije Twoje: ja Griszka Otriepiew! Da budiet wola Twoja, jako na niebiesi i na ziemli: ja słuszajus diadki Uspieńskowo. Chleb nasz nasuszcznyj dażd’ nam dnieś... Dydyński położył dłoń na carskich ustach. – Wołaj Buczyńskiego! Wołaj, bo zabiję, zabatożę na śmierć – darł się Basmanow do pokojowego. A potem doskoczył do łoża, chwycił za rękę carską, złożył na niej pocałunek, potem – o dziwo – pocałował cara w rozchylone usta. Wreszcie rzekł nienawistnie do Dydyńskiego: – Co ty zrobiłeś, lacka sobako?! Co to za wiertiep? Skąd wziąłeś tego Uspieńskiego?! – Milcz, błaźnie! – Ja ciebie knutować każę, siedem skór zedrę! Ty mi opowiesz wszystko, co knułeś... Dydyński porwał za szablę. Dałby w łeb Basmanowowi, rozrąbał mu czaszkę na pół, gdyby nie chwycił go za rękę Oboleński. – Puszczaj! – Nie! – Puszczaj, psi synu! – Nazwij mnie nawet bladin synem, a nie popuszczę. Spokój, panie szlachcic. – Jaki spokój. Co to? – Dydyński wskazał Dymitra, wciąż powtarzającego w kółko modlitwę, w którą wpleciono słowa uwielbienia dla Uspieńskiego i nazwisko Griszki Otriepiewa. – Kto to... zrobił? – Zaraz nam powiesz – rzekł Basmanow, widząc, że otwarły się drzwi i do komnaty wchodzi Jan Buczyński. Za nim dreptał medyk cara – Camerarius. – Co tu się dzieje, waszmościowie? – Car zachorował – odparł ponuro Dydyński. – Zachorował?! – zakrzyknął sekretarz. – Jak to się stało? – Ten szlachcic – Basmanow wskazał Jacka – sprowadził dziwnego człowieka, by spotkał się z Dymitrem. A kiedy stanęli oko w oko, ten rzucił na cara klątwę, zauroczył jak wiedźma gacha. Spasi Chryste, car kazał go uwolnić. Potem... zemdlał. Jak nieraz po napadzie szału, kiedy ze świętym Witem tańcował. – Panie zastępów, królu niebieski! – jęknął Jan Buczyński i przypadł do Dymitra. – Toż jutro koronacja! Wszystko gotowe! A car... leży. Co będzie? – Będzie nieszczęście. Panie Camerarius, ratuj, lej olejki. Dydyński zadygotał. Buczyński miał rację. Jutro była wyznaczona koronacja. Car pójdzie do soboru. Wkroczy po wzorzystych dywanach, patriarcha Ignacy nałoży mu koronę Monomacha. Pobłogosławi... Tłum padnie na kolana. Nie będzie żadnej koronacji. Ludzie zaczną szeptać, szept przerodzi się w pomruk. Bojarzy będą kiwać głowami. Dobry car – słaby car. A chory? Chory – znaczy martwy. Podniosą głowy Szujscy, Romanowowie, Golicynowie, Mścisławski, Bielski. Tuzin innych rodów. Bez Dymitra Polacy zostaną sami. Sami we wrogim kraju, w wielkiej Moskwie, której nie sposób podbić ni

zrozumieć. I starczy tylko iskra. Bunt. Wojna. Rzeź. Koniec epopei, zwycięstwa, o które wszyscy walczyli. Medyk oglądał cara, próbował lać w gębę olejki. Rozchylał usta i powieki. – Jego Carska Mość gada jak opętany – wymamrotał. – Spróbuję puścić mu krew, ale może potrzeba mnicha egzorcysty, a nie medyka. Złe w nim siedzi, duch ciemności go opanował... Basmanow żegnał się, mruczał pod nosem modlitwy. – Co czynić? Co robić?! – Coś ty uczynił, Dydyński! – jęczał Jan. – Włóczyć cię końmi to mało. Wytrąbić z wojska za słabo. Pasy drzeć tylko! – Ja nic nie zrobiłem! – Sprowadził złego człowieka! – powiedział wiecznie spokojny Basmanow. – Zetknął go z carem. To spisek! Każcie go wsadzić do tiurmy! Dydyński nagle znalazł się w obliczu trzech połączonych sił. Buczyński, Basmanow, słaby car, który nie mógł powiedzieć słowa w jego obronie. Zrozumiał, że jego sprawy mają się gorzej niż podle. – Lepiej waść idź stąd. Wracaj na kwatery – powiedział Buczyński. – Nie. – Możesz stąd wyjść o własnych siłach. Albo wyrzucą cię strzelcy – mruknął Basmanow. – Ta druga droga będzie bardziej bolesna. – Spokój! – rzekł cicho Jan. – Pan Dydyński sam stąd pójdzie, prawda? Zaczeka na kwaterze, aż go wezwiemy i objaśnimy? Dydyński zrezygnowany pokiwał głową. Cóż miał robić? Wstał i poszedł. Zawołał nieobecnego duchem Borysa. Kiedy wychodził, słyszał ciągle chory, złowieszczy szept cara: – Otcze nasz, Iże jesi na niebiesiech, da swiatitsia imia Twoje: ja Griszka Otriepiew. Ja czerw, ja Uspieńskiego rab! Czuł się tak, jakby cały Kreml zwalił mu się na głowę. Strzelcy czekali na niego na ganku. Odprowadzili go aż do bram carskiego pałacu. Na szczęście nie szturchali, nie wszczynali zwad. Nie szydzili, bo w swojej służbie na carskim dworze widzieli już zarówno okrutne upadki niczym z kremlowskich wież, jak i niespodziewane wzloty na skrzydłach dwugłowego orła. Dydyński pożegnał carski pałac w milczeniu. Die 30/20 julii Moskwa, Uspieński sobór na Kremlu Popołudnie Dymitr nie czekał z koronacją do moskiewskiego nowego roku, czyli piątego września, bo słowo „nie lzia” zostało raz na zawsze wykreślone z carskich gramot. Patriarcha Ignacy wywyższył go w wigilię ostatniego dnia lipca, w sam środek lata, w soborze Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny. Dymitra wyprowadzili z carskiego pałacu jego najbliżsi dworzanie, bojarzy i doradcy. Piotr Basmanow pod rękę z wielkim koniuszym – Michałem Nagojem. Obaj w szubach, choć był środek lata, w marmurkowych szłykach, poważni i grubi jak dwa niedźwiedzie. Za nimi wolno i dostojnie toczył się czerwony i żółty tłum dworzan, kniaziów i bojarów. Grigorij Szachowski, kniaź Bogdan Bielski i drugi tego imienia Sutupow – sekretarz senatu. Szedł Afanazy Własiew, Gawriło Puszkin, Andriej Wojejkow, Fiodor Mścisławski. Wszyscy ponurzy, jakby celebrowali pogrzeb, w szubach, pikowanych kaftanach, kapuzach, czapach, wsparci na czekanach, okutych laskach. Zarośnięci, nieodgadnieni, zmarszczone siwe brwi, spuszczony wzrok. Co myśleli w tej chwili, nie było prosto zgadnąć. Równie dobrze mogli radować się w duszy albo ukrywać kindżały w rękawach, kto pozna, kto – zwłaszcza Polak – zgłębi duszę Moskala? Był tylko jeden odstępca – kniaź Chworostynin, w aksamitnym wamsie, pludrach, w błękitnym kaftanie, z rapierem długim jak rożen przy boku. Szedł w kapeluszu wysadzanym diamentami i podkręcał

wąsa, kłaniał się polskim znajomym, uśmiechał. Wyglądał bardziej jak poseł niż rodowity Moskal. Polaków w orszaku nie było. Stali na stopniach cerkwi, kłębili się w środku, spoglądali z kremlowskich wież i krużganków – obcy strojem, mową, gestem. Obcy końmi, rzędami, bronią. Dopiero na tle pospólstwa i bojarów widać było, jak jest ich mało i cóż znaczyła ta garstka wobec tłumu Moskali. Dymitr szedł po kobiercach, po aksamicie, którym wyścielono drogę aż do cerkwi. Aleją utworzoną przez dwa rzędy strzelców stojących na przemian z Niemcami. Koronacja zgromadziła tłumy. Moskiewski lud krzyczał, napierał na kordon, płakał, modlił się, chwiał pijany. Dymitr szedł, za nim posuwał się orszak możnych. Niesiono złote ikony Bogomatieri, świętego Mikołaja Cudotwórcy i świętego Jeremiasza, który przepowiedział upadek Jerozolimy. Carewicz wszedł do soboru przez południowe wrota. Strzelcy otwarli drzwi z Suzdala, które przewieziono tutaj po podbiciu miasta. Wewnątrz setki świec rozświetlały ikonostas, rzędy brązowych i czerwonawych ikon, wśród których wyróżniała się prastara, rzekomo nienamalowana ludzką ręką głowa posępnego Chrystusa spoglądająca w lewo. Blask pulsował na czterech kolumnach podpierających strop, pomalowanych w czerwone, skośne pasy, wijące się jak węże. Wyzłacał przepyszny tron Monomacha, zdobiony płaskorzeźbami z życia księcia Włodzimierza, na których przyjmował z rąk cesarza bizantyjskiego Konstantyna koronę imperium Wschodu. Dymitr, podtrzymywany, prowadzony niczym lalka przez Basmanowa i Nagoja, zasiadł w złotej klatce, mały, blady, skulony, przytłoczony ciężarem przepychu srogiej Rusi. Ciężarem bogactwa i rytuału, który krępował człowieka jak złoty łańcuch. Dydyński, który wśliznął się do soboru, wpatrywał się w carskie oblicze, usiłując dociec, czy minął już paroksyzm, który jeszcze wczoraj trapił Dymitra. Carewicz był jak odmieniony, blady, przejęty, aż szemrali diacy i dworianie. Śpiew chóru synodalnego wznosił sobór aż ku chmurom. Brzęk dzwonów bił w wąziutkie okna, uderzał w mury z siłą diabelskiego huraganu. Kiedy się urwał, cisza uderzyła jak grom. Milczenie przedłużało się. Tłum szeptał, żegnał się. I wtedy odezwał się patriarcha Ignacy, celebrujący mszę w złoto-czerwonawym sakkosie, z rękawami wyszywanymi na czarno, z krzyżem i carskim dwugłowym orłem na piersi. Nieskazitelna biel biła od kukola, którym przykrywał głowę, w ręku trzymał laskę dzielącą się na końcu na dwie części, dwa łby, które z oddali, z miejsca, w którym stał Dydyński, zdały się wężami. Ignacy przemówił: – Błahosłowien Boh nasz wsiegda, nynie i prisno, i wo wieki wiekow. Sława Swiatłej, Jedinosuszczniej i Żywotworiaszczej i Nierazdielnej Trojce wsiegda, nynie, prisno i wo wieki wiekow. Błahosłowienno Carstwo Otca i Syna i Swiataho Ducha, nynie i prisno, i wo wieki wiekow. – Amin! – odpowiedział chór. Ceremonia została rozpoczęta. Ludzie śpiewali, klękali, modlili się. I wreszcie otwarły się carskie wrota, ukazując ołtarz. Jacek spoglądał na Dymitra i zdawało mu się, że carewicz drży. Oto była chwila, o której wszyscy myśleli, modlili się, czekali. Nadeszła. Ziściła się. Basmanow i Nagoj podnieśli Dymitra. Prowadzili go – w złocistym giermaku, w aksamitnej czerwonej tafii, to jest małej czapeczce na głowie – do ołtarza. Carewicz szedł, potykał się niepewnie, pochylił głowę pełen pokory, obejrzał za siebie, jakby szukając kogoś w tłumie. Po jego lewej stronie niesiono ikonę Najświętszej Marii Panny, po prawej Zbawiciela. Po bokach szło dwóch strzelców z pobielonymi, obosiecznymi toporami. Dzwony zabiły znowu – brzękliwym grzmotem, aż z dachów i wież Kremla zrywało się ptactwo. Tysiące głów biło czołem, jeszcze więcej rąk czyniło znak krzyża. Po schodach, po kobiercach Dymitr doszedł do ołtarza, gdzie czekał nań Ignacy i inni patriarchowie

świętej Rusi. Filaret, metropolita rostowski i jarosławski, metropolita kruticki Pafnucy, metropolita kazański i zwijażski Hermogenes z białą brodą i wielkimi, nieruchomymi oczyma. Biskup kołomieński Josif, zakamieniały wróg Lachów i wsiej nieprawości, co przyszła z zachodu, protopop Tierientij z miną zaciętą i nabożną, i cała chorągiew patriarchów, archimandrytów, diakonów. Dymitr stanął przed ołtarzem, ukląkł, kornie opuścił głowę. Ignacy przystąpił bliżej, okadził ołtarz, potem carewicza. – Czy przybył tu Dymitr Iwanowicz z rodu Ruryka? – zawołał Ignacy. Car coś odpowiedział, cicho; szept nie przeszedł przed ikonostas, nie przemknął przez otwarte carskie wrota, zginął wśród świec, relikwii i cerkiewnych materii. Archimandryci szli niczym czarne kruki. Postępowali wolno, niosąc coś, od czego bił blask władzy i bogactwa. Coś, co Dydyński zobaczył pierwszy raz w życiu. Korona Monomacha. Nie była większa niż Chrobrego. Raczej czapka, obszyta czarnym futrem sobola, wierzch miała obłożony złotymi płytkami i kosztownymi sztuczkami, nabijanymi szafirami, spinelami, szmaragdami i rubinami. Góra zwieńczona była jeszcze jedną koroną – z wywiniętymi płatkami i krzyżem na szczycie. Krzyż wieńczył dzieło, pod nim skrywała się cała Ruś, a jego władza obalała mury miast, zsyłała w tiurmę i wywyższała, karała i żałowała. Chwila jeszcze i... stało się wszystko. Patriarcha namaścił Dymitra, ujął koronę w obie dłonie, wzniósł nad pochyloną głową, a potem wymówił słowa: – Dymitrze Iwanowiczu. W Imię Hospoda, w Trójcy Świętej Jedynego, przyjmij koronę i władztwo, i Ruś po wsze czasy. Czapka opadła, zwieńczyła skronie Samozwańca, rostrygi, Łżedymitra. A teraz już cara, prawowitego naslednika, Boga i samodzierżcy. – Dymitrze Iwanowiczu! – zaintonował Ignacy. – W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, przyjmij koronę Włodzimierza Monomacha, twego naddziada, wielkiego przodka Świętej Rusi, Moskwy, którego syn Jurij Dołgoruki założył Moskwę. Dymitr podniósł głowę. – Wstań, wielki prawosławny carze! – zawołał Ignacy. W cerkwi było tak cicho, że jego głos roznosił się echem, napełniał uszy, rozgrzewał serca i umysły. – Oto mamy cara! Wstań, wielki, dobry i przedobry, wszechdobry, przez Boga naszego ustanowiony, błogosławiony i po trzykroć błogosławiony, i wszechbłogosławiony samowładco nasz, światłości miłej carze ruski i wielki książę! I Dymitr wstał. Obrócił się do wiernych, blady, zgięty pod ciężarem czapki pełnej grzechów i wielkich czynów jego wyniosłych, groźnych i szalonych przodków. Spoglądał na tłum. – Najjaśniejszy, przesławny i niezwyciężony z Bożej miłości carze i wieliki kniaziu Dymitrze Iwanowiczu, wsieja Rusi samodzierżco – wyliczał Ignacy – włodzimierski, moskiewski, nowogrodzki, carze kazański, astrachański, hospodarze pskowski, wielki kniaziu smoleński, twerski, juhorski, kandyski, permski, siewierski, wacki, wiacki, bułharski, i innych mnogich ziem obładitielu. Przyjmi z rąk nas, niegodnych, koronę i strój carski i panuj nam po wiek wieków, carze, zbawco i obrońco nasz! Dymitr pochylił się, a wtedy archimandryci przyoblekli go w carski płaszcz ze złotogłowiu, obszyty złotem, klejnotami, tak gruby, sztywny i wywatowany jak zbroja spod Grunwaldu. Chór śpiewał: Dużo lat, dużo lat Dymitrowi Iwanowiczowi. Car milczał. Nie uronił łzy, nie powiedział nic, kiedy wzięto go pod ramiona i prowadzono w dół schodów, do carskiego prestoła – tronu Monomacha. Za carskimi wrotami oprzytomniał, odsunął Basmanowa i Nagoja, którzy skwapliwie chcieli mu pomóc. Sam zszedł do ludu wypełniającego świątynię morzem głów i pobłogosławił. Wybuchł płacz, krzyk, jęk. Morze głów pochyliło się i opadło. Wszyscy walili się na kolana. Bojar i diak, kniaź i strzelec, diakon i pop, posłusznik i archimandryta.

Na placu Sobornym wszczął się zamęt i wrzask, mir bił się o dostęp do wrót, padał i bił pokłony. Dydyński nie klęknął. Staropolskim zwyczajem wyciągnął szablę z pochwy na dwie dłonie, jak w kościele w czasie czytania Ewangelii. Historia o tym, jak zdołał wnieść broń do soboru, mogłaby zostać opisana jako osobna księga, daruje ją sobie zatem skromne pióro niżej podpisanego. Jacek rozejrzał się po sali – czołem bili wszyscy, ale Polacy, odznaczający się dziwną, można by rzec, wrodzoną hardością karków, stali niewzruszenie niczym stare dęby w morzu chrustów. Nie padli na kolana Borsza, Iwanicki, Białoskórski. Dworycki podtrzymywany przez dwoje sług nie kazał się opuścić na ziemię. Stali z szablami w dłoniach Buczyński i inni ludzie cara. Twardzi, nieugięci, zarabiając na złe spojrzenia Moskali. Dziwne, lecz Borys też nie klęczał. Stał z ręką na szabli. Patrzył. Dymitr zszedł na dół, do tronu Monomacha. Jego dworacy podprowadzili go do drzwiczek, na których wyobrażono legendę kniazia Włodzimierza. Car siadł w środku, całował długo krzyż, Basmanow pochylił się ku niemu – przechylił wręcz przez ściankę, aby szepnąć mu coś do ucha. Kniaziowie i bojarzy byli poruszeni, to chyba nie było przewidziane w dworskim protokole. Car skinął głową i przemówił – cicho, słabo, ledwie słyszalnie. – Ja jestem synem Iwana Wasylewicza, czwartego tego rodu, mężem, któremu opatrzność i siła Najwyższego pozwoliła wrócić na tron ojców. Po gorzkim dzieciństwie, a raczej więzieniu w Ugliczu, Bóg mnie uchronił przed siepaczami złego tyrana, abym przywrócił świętej Rusi blask, bronił wiary prawosławnej i ziem, które od Iwana Kality zebrali w całość moi wielcy dziadowie. – Wszystkie carstwo ruskie oświeciło się dzisiaj! – krzyczał do Polaków, którzy nie zmieścili się w soborze, kniaź Boratyński. – My wszyscy radujemy się, pewniśmy, że i wy z nami pospołu radować się będziecie. Dymitr wstał. Prowadzony przez Basmanowa i Nagoja wyszedł z tronu pod złotym baldachimem, ruszył po czerwonych kobiercach przed cerkiew. Kiedy pojawił się w południowych drzwiach, dzwony zabiły znowu, głusząc gwar tłumu. A kiedy przechodził w pobliżu Dydyńskiego, szlachcic wbił wzrok w jego oblicze i sam już nie wiedział, co o tym wszystkim myśleć. Dymitr nie miał brodawki. Ale może to był jakiś zwid? Może jego oblicze pokrywało bielidło, jak to zwykle u Moskali? Albo płomienie świec przygasły lub zamigotały, kładąc cienie i żłobiąc bruzdy na carskim majestacie. Obok Borys myślał o słowach Uspieńskiego. Mógłby zastąpić Dymitra. Nie wierzył staremu, ale wpadał w ostatnią desperację. Dydyński przegrał, pozwolił, aby tamten się wymknął. A Oboleński tak bardzo, tak strasznie chciał wiedzieć, kim jest. Co mu pozostawało? Chyba to jedno – iść do wiedzącej, do wiedźmy; nie po horoskopy, wróżby. Iść po przeszłość. Tu, w świętym soborze, w sercu prawosławnej Rusi, myślał o diabelskiej, zakazanej magii. I dlatego ściskał rękojeść szabli z całej mocy. Zanim car doszedł do drzwi, podjął ostateczną decyzję. Tymczasem Dymitr wyszedł przed Uspieński sobór. Czekał na niego piękny perski argamak ze złotolitą uzdą, z kulbaką nakrytą błękitnym czołdarem, podtrzymywany przez paziów. Na kilimie przed koniem wszczął się ruch, zwada, krzyk. Bojarzy i diaczkowie rzucali się na wyścigi do wierzchowca, aby to swoim grzbietem usłużyć carowi, kiedy będzie dosiadał wierzchowca. – Puskaj, do dytka, batiuszka! – krzyczał gruby poddiaczy Tichonow, przepychając bojarzyna Morozowa i dumnego diaka Afanasjewa. – Ja, ja jestem godniejszy! – Batiuszka, carze nasz, dawaj po mnie! Bili się i przepychali. Tymczasem Dymitr ominął ich z boku, kiwnął na pokojowych, którzy podprowadzili mu konia bliżej, i sam, bez niczyjej pomocy, a nawet odpychając Basmanowa i Nagoja,

wsiadł na kulbakę. – Nie lzia! – podniosły się głosy wśród Moskwy. – Płocho, płocho, batiuszka! Car sam powodował koniem, ruszył do soboru Archangielskiego pokłonić się przodkom. Szedł za nim tłum dostojników cerkwi, którzy nie zostali wpuszczeni do soboru: władycy, archirejowie, ihumenowie, protopopi. Nieśli ikony, chorągwie z wizerunkami świętych i Pismo. Najwięksi bojarzy na koniach rozrzucali w tłum złote i srebrne monety, o które wybuchła bitka i zwada uśmierzana przez strzelców i dworian walących do ostatniego tchu nahajami. Dydyński dostał medal wybity z okazji koronacji, który poddiaczkowie rozdawali jak leci – wszystkim wychodzącym z Uspieńskiego soboru. Był on duży i z lichego kruszcu, na jednej stronie napisano: Dymitr Iwanowicz z Bożej Miłości imperator Moskwy. Rok życia jego 24. A na rewersie: Dymitr Iwanowicz z Bożej Miłości car rosyjski. Rok panowania jego 1-szy. – Rosyjski? – powiedział w zamyśleniu Dydyński. – Chyba ruski. Zresztą diabli z tymi tytułami. Nie poszedł za procesją, nie udał się do pałacu carskiego na ucztę. Nie poszedł pić do swojego rotmistrza. Miał inne rzeczy na głowie. Die 31/21 julii Moskwa, Kitajgorod, dwór Romanowów przy Warwarskich wrotach, wieczór Michał Romanow zdjął z ramion ojca mantię, złożył ją z czcią na stole, rozprostował fałdy i wgniecenia. Przebierał Filareta sam, bez pomocy służby. Taka była wola rodzica, a we dworze i w cerkwi słowo starego Fiodora Nikitycza było najwyższym rozkazem; nawet dla rodzonego syna, który wykonywał obowiązki postielniczego z wielką gorliwością. – Tłumy były w soborze – rzekł uniżenie Michałko – chyba cała Moskwa się zeszła. Mir i pospólstwo miłują cara jak Chrystusowego anioła. – Jaki car, taka koronacja. – Co też mówicie, przecie wam dał metropolię rostowską? – Co mi po metropolii, kiedy dopuszcza do siebie tylko Basmanowa, popiera Tatiszczewów, Własiewa, Mścisławskiego i Bielskich! Nie widzisz, że ciągle czekamy, za plecami bojarów i kniaziów! Michałko zabrał się do rozwiązywania troczków ojcowskiej rubaszki. Filaret zaś, zamyślony, nagle odsunął jego rękę, klepnął go w policzek, niezbyt mocno, ale bynajmniej nie pieszczotliwie. Syn skulił się, zamarł. – Najpierw kukol! – zagrzmiał. – Wszystkiego cię trzeba uczyć. Nie masz rozumu za pół kopiejki! – wyrzucił, bo właśnie pomyślał, jak śmiesznie wyglądałby półnagi, w kukolu. Michałko przycisnął jego rękę do ust i z nabożną czcią zdjął nakrycie głowy. – To się będzie musiało zmienić – mruczał metropolita, nakładając nocną koszulę i czerwoną czapeczkę. Michał z czcią podprowadził go do łóżka, odsunął pierzynę, ukląkł, gdy batiuszka kładł się na posłaniu. – Dymitr wreszcie musi zacząć was dostrzegać – wyszeptał młody Romanow. – Was? Chyba ciebie! – rzekł ze złością ojciec. – Ja, choćbym został metropolitą, nic już nie uczynię. Ty przejmiesz sprawy, będziesz przewodził naszej rodzinie. Oczywiście – zastrzegł pośpiesznie – z moją pomocą i radą. – Chcecie wystąpić przeciwko Szujskim? – zapytał chłopiec. – Zadrzeć z carem? – Szujscy to przeszłość. Z opały, w której się znaleźli, nie wydobędzie ich nawet Zbawiciel, nawet gdyby zstąpił z nieba i przyszedł na carskie komnaty. Kuli żelazo, póki gorące, i przedobrzyli. Nie będzie po nich śladu. – Z kim zatem...

– Z nikim. Poczekamy pokornie i spokojnie. Ty nie myśl, rób, co każę, a wszystko będzie dobrze. Na razie jest radość i szczęście, umarł car, niech żyje car. Ale jeszcze miesiąc, dwa i zaczną się knowania. Zaczną spiski. – Uczynię, co każecie. – Na razie pisz czołobitnię do cara, że klękasz, radujesz się, widząc go na tronie. Że przyrzekasz wierność, ot, takie tam. – Mam pisać... do rostrygi? – Rostryga nie rostryga, jest mocny. Ma Lachów na usługi. Ale z czasem osłabnie. A wtedy... – Chcecie z nim walczyć? – Dam mu wybór. Dwie drogi. Albo nas poprze, dostrzeże, zauważy, obdarzy łaskami, albo... – Tak, batiuszka? Albo co? – Zrobię cię carem. Michałko zbladł. – Carem? Po co? – Byś rządził, głupi. Masz do tego prawo. – Wy przecie? – Co ja? Nikt nie posadzi na tronie mnicha, nawet metropolity. Ale ty to co innego. Idź, przynieś księgę. Żywot Sergiusza z Radoneża. Czytaj mi do snu, jak co wieczór. Michałko był blady i niespokojny. Wpatrywał się w ojca jak w święty krzyż. – Czy ja coś powiedziałem?! – zapytał metropolita. – A może jesteś głuchy? Mam wezwać diadkę? Ruszaj się! – Tak, tak, batiuszka! – Michałko zniknął. Filaret przymknął oczy. Czekał. Czekał jak wilk. I wiedział, że prędzej czy później doczeka się fałszywego ruchu cara. Albo jego łaski.

Die 31/21 julii Moskwa, Biełgorod, dom wiedźmy Oleny – Nigdy nikomu tego nie mówiłem, ale jesteś ostatnią nadzieją – wycharczał Borys i rozejrzał się po ciemnym, zadymionym wnętrzu. Z powały zwieszały się pęki ziół, wypchany smok szczerzył zęby, ludzkie czaszki leżały na piecu, a na półkach pod ścianami stały słoje, flaszki i garnce. Poprzewiązywane szmatami, zlane woskiem. W jednym z nich wił się wąż, z drugiego patrzyły ludzkie oczy, w trzecim rysował się płód dwugłowego odmieńca. Borys przeżegnał się. – Mój Lach przegrał wszystko. W niczym mi nie pomoże. – Szukasz płomienia? Światła, zagubiony człowieku? Olena siedziała na ławie przed ogniem, na wpół obrócona w stronę wejścia. W jej wielkich, starych oczach był smutek i żal. – Trzymaj. – Z trudem wcisnął chudą sakiewkę między gliniane czarki i wypchaną sowę na stole. – Wszystko, co mam. Potrzebuję pomocy. – Cóż cię trapi? Choroba? Zawiść? A może pożądasz krasawicy? Chcesz poznać przyszłość? Co cię czeka jutro, za rok? – Wszyscy chcą wiedzieć, co będzie, ale ja jestem inny. Nie wierzę w przyszłość, tak jak w diabła i Boga. Pokaż mi to, co się wydarzyło kiedyś, dawno temu, bo pewnie jestem pierwszy, który o to prosi. – Zwykle wy, śmiertelnicy, uciekacie od przeszłości. – Moja przeszłość to klucz do mej duszy. Chcę zobaczyć dzieciństwo, to, co widziałem, będąc otrokiem. Dopiero wtedy będę w stanie zrozumieć te wizje i obrazy. – Przyszłość jest mglista, nieznana, niegroźna. Zawsze można ją zmienić. Przeszłość może cię zabić. – Niby jak? – Przeżyjesz raz jeszcze wszystkie upadki i klęski. Poczujesz ból narodzin i smak rózgi w ojcowskim domu. Od nowa poznasz każdą hańbę, każde upokorzenie, każde potknięcie. Przeżyjesz śmierć bliskich i ból, który wyparłeś z duszy. – Chcę zobaczyć to, co widziałem dzieckiem, lecz byłem za mały, aby zapamiętać. Chcę wreszcie dowiedzieć się, kim jestem, wiedźmo! Szedł ku ławie, chciał chwycić Olenę za ramię, obrócić ku sobie, wykrzyczeć to, co od dawna gryzło jego duszę. Uchwycił tylko pustą opończę; czarownica znikła! Nie było jej przy piecu. – He, he, he – zaśmiał się mały, włochaty, pokurczony karzeł w kącie, za stołem, między skarbczykiem a kominem. – Więc naprawdę chcesz wiedzieć, kim jesteś? Ja ci powiem: jesteś i byłeś niczym, Borysie Oboleński. – Tfu, do diabła! – Przeżegnał się skrzyżowanymi palcami. – Chi, chi! Nie wierzysz w przyszłość? Nie wierzysz w Boga, to czemu się żegnasz?! – Udaję... dla świętego spokoju. I szacunku dla minionych dni. – Dobrze... Chodź za mną. Karzeł podreptał do izby, odsunął rygle, odemknął drzwi; otwarły się ze skrzypieniem, które umarłego obudziłoby w grobie. – Czekaj, światło weź, wejdź tam – wskazał karzeł. Borys posłusznie zabrał kaganek ze stołu. – Chodź, boisz się? Boisz? Strach obleciał? Sam tu! Głos karła ginął w ciemności. Borys ostrożnie przekroczył drzwi; zawadził nogą o próg, omal nie upadł, ale nie upuścił kaganka. Zarysów komory nie był w stanie nawet sobie imaginować. Światło rozpraszało się w mroku,

obejmowało tylko niewielki krąg zakurzonej drewnianej podłogi. Dwa jadowicie zielone punkciki zabłysły w mroku, cofały się przed ogniem. – Bies! – syknął Borys. – Ile ich widziałem, o Panie! Przebacz całemu piekłu, wszystkich grzeszników weź do siebie. A mnie zamiast nich pozostaw na mękach. – Odważny jesteś – powiedziała Olena. Stała tuż za nim. Karzeł był teraz tylko małym człowieczkiem – czarcikiem wspinającym się na jej rękę, aż zasiadł na prawym ramieniu. Syczał w stronę Borysa, wysuwając długi, ostry język. – Chcę znać prawdę. – Daj mi szablę. Zawahał się, ale odpiął rapcie. – I puginał, który masz w bucie. Wyciągnął broń, podał na dłoni wiedźmie. – I jeszcze tą, którą... wiesz. Roześmiał się i wyjął zza pasa, spod żupana, turecki handżar oprawny w srebro. – Oddaj krzyż. Zdjął chrest, ciekaw był, czy Olena weźmie go do ręki. Jednak święte srebro nie przepaliło jej dłoni. Nie było płomieni ani jęków bólu grzesznicy. – Co teraz? – Siadaj! Wskazywała drewniane krzesło z poręczami. Nie byłoby w nim niczego dziwnego, gdyby nie fakt, iż zaopatrzone było w żelazne obręcze, grube jak kajdany. Dla rąk i nóg. Na szyję. – Chcesz mnie kaźnić? – To dla obrony. – Obrony? – Mojej obrony. Zobaczysz rzeczy, które wzburzą twój umysł. Brunatne zacieki pokrywały siedzisko. Krew? To było jak skok pod młyńskie koło. Niczym igranie otwartym ogniem przy zapale armaty. Jak wytarganie za brodę Iwana Groźnego w obecności tysiąca opryczników. – Myślisz, że to żelazo wytrzyma? – Siadł, aż zatrzeszczały deszczułki. – Kuj mnie, zanim się rozmyślę. – Zawsze wytrzymywało. – Zatrzasnęła obręcze na rękach Borysa. – Mocniejsze od twoich kości, jeśli o to pytasz. Sprawnie unieruchomiła mu ręce. Wreszcie popchnęła głowę w tył, przytrzymała, zatrzasnęła obejmę na szyję. Borys zachichotał cicho. – A może się boisz, że on – pokazał spojrzeniem w dół – nagle wyskoczy i ugodzi cię silniej niż moje pięści? – Boję się, że sam zrobisz sobie krzywdę – wyszeptała. – Dalej, nie będę czekał całą wieczność. – Myślisz, że będę tu tańczyć? Odprawiać gusła i czary? Nie, mój luby. Nie będę rzucać kości. Są pewne wywary, perskie specyfiki. Mieszaniny, które otworzą twój umysł. Pij! Poczuł, jak rozwiera mu usta. Gorzka, kłująca ciecz przeciekała przez zęby. – Pij wszystko! Połknął z niepokojem. Oblizał spieczone wargi. – Teraz to. Wciskała mu w usta drewnianą łyżkę z wywarem. Przełknął posłusznie. Płyn był dziwny, o smaku migdałów. – I jeszcze. – Odkorkowała flaszkę, przechyliła, okryła otwór łyżką od góry.

Borys poczuł się lekki. Unosił się nad krzesłem, nad Oleną, nad całą komnatą. – Pij! Bo zginiesz! Szarpnął się wstecz, potrącił Olenę i wtedy zobaczył coś arcydziwacznego. Z flaszki wypadła jedna kropla płynu, po niej druga. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby opadły na jego portki. Ale... Te krople wbrew całej logice, którą wyznawał, poleciały w górę. Oglądał zmartwiały, jak szybują w powietrzu, lecą w zupełnie przeciwną stronę i wsiąkają w ledwie widoczny, okopcony sufit. Dopiero teraz dostrzegał na nim... kolejne bryzgi krwi. Brudne, ciemnobrązowe zacieki. – Pij, diable rogaty! Mercurium nie ma ceny! Złapała na odwróconą łyżkę trzy kolejne krople i wepchnęła mu w usta. Poczuł zimno, chłód; był wyzwolony z więzów – mógł bez trudu poruszać rękoma; okowy opadły, nie było krzesła. Z mroku wyłoniła się dziwna, gładka tafla. Lustro. Albo i nie lustro. Zakazane przez Cerkiew, bo wszak w srebrnej tafli można zamiast siebie ujrzeć biesa. – Idź i znajdź... Każdy, kto szuka, znajduje. I nagle cały świat wokół Borysa zmienił się w mrok, z którego wychynęła oślepiająca kula światła. A potem następowały obrazy, wizje, sceny, tak szybko, że ledwie był w stanie je rozpoznać. Światło zmieniło się w ciemność, w mrok, nagle rozdarty na dwie połowy szczeliną, z której bił blask. Borys zaszlochał, załkał, zrobiło mu się zimno, zwinął się w kłębek, kiedy wyjęto go z ciasnego, bezpiecznego łona matki. Zobaczył brodate oblicza, głowy niewiast zakryte ubrusami, ozdobione kikami. Świat stał na głowie, ziemia była górą, niebo dołem, czasem kołysał się monotonnie, wszystko było obrócone, dopiero później zaczęły pojawiać się normalne obrazy. Zobaczył dwór o białych ścianach, szybki ciąg wizji, których główną postacią był brodaty mężczyzna w bogatej szubie, czasem w kaftanie, innym razem w letniku. Wirujący krąg ludzi, służby, niewiast, wszystkich w szubach, sarafanach, kokosznikach, brodatych chłopów w świtach i koszulach. – Szukaj! Idź i znajdź – rozbrzmiał głos Oleny. – Nie, nie dotykaj lustra. Wszystko oglądał pod dziwnym kątem, z boku, przechylony, jakby ktoś niósł go, trzymał; najczęściej oglądał sufit, powałę z dębu, raz gładką, innym razem brudną, zdobioną wzorzystymi malunkami świętych. Ikony, dźwięk dzwonów. I nagle gdzieś w tym wszystkim mignęła mu chuda gęba o płonących oczach. Oblicze młodego męża z długą, spiczastą bródką, o starych, wielkich oczach, w sobolej czapce z krzyżem na wierzchu. Borys zawył, miotał się i toczył pianę z ust. To była gęba Iwana Groźnego. Cara z żelaza łamiącego knutem kości matuszki Rusi. – Precz od lustra! – darła się opętańczo Olena. – Zginiesz! Nie dotykaj! Nagle zobaczył świat z niskiej perspektywy, z podłogi, znad dywańskich kobierców, rogoży, obitych adamaszkiem ław. To wszystko było duże,ogromne, pod stołem mógł przejść; zmieścił się, ale upadł, zwalił, zaszlochał. Dalej! Dalej, dalej! Gnał coraz szybciej, coraz mocniej... Światło. Było jak uderzenie obuchem. Śniegi, bezkresna równina Rusi okryta pierwszym lekkim puchem. Parskające konie w karmazynowych szorach zdobnych blaszkami i forgami. Wozy idące w błocku, kolasy wyładowane skrzyniami, oblepione pachołkami, którzy obsiedli je jak bąki. Ogromna kolasa, w której siedział razem z bladym, szczupłym człowiekiem w sobolej szubie, w kapuzie na głowie, obok niewiasty zakutanej w chusty, spod których wynurzały się sznury pereł, szmaragdów i rubinów. I jakieś dzieci. Dwóch podrostków, mała dziewczynka; druga większa – o pięknym obliczu, na którym

gościło dobro i niewinność. Widział jej wielkie błękitne oczy, kiedy tuliła go do siebie, przykrywała niedźwiedzim futrem – okrywała Borysa jak swój mały, dziewczęcy skarb. Znikąd wyroił się tłum. Jeźdźcy w czarnych mantiach, w spiczastych kapturach, z szablami, nahajami, wrzeszczący, trzaskający z batów. Spod czarnych opończy wyłaniały się wspaniałe czerwone i żółte kaftany, pikowane skośnie, obwieszone klejnotami. U boków sterczały rękojeści szabel. U najbliższego zobaczył zwieszający się z przedniego łęku konia łeb wilka. I zwykłą miotłę podwieszoną do podogonia. Rozpłakał się, skulił, przycisnął do siostry, objęła go ręką, osłoniła przed złem. Oprycznicy! Zjechali gdzieś w bok, do jamu, ponaglani krzykami. Kazali im zsiąść z koni, wysiadać z wozów, poprowadzili do izby oświetlonej łuczywem i kagankami. Wysoki, szczupły mąż szedł pierwszy, podtrzymywał za ręce dwóch synów. Wysoka, blada niewiasta kroczyła dumnie obok niego. Na środku izby czekał tron – wysokie krzesło, złocone, obite blachą, rzeźbione w orły i łabędzie. Dokoła stali czarni ludzie cara. Tłoczyli się pod ścianami, pokazywali ich palcami. Z tłumu wystąpił, a raczej wysunął się niski, szeroki człowiek w szłyku, pikowanym kaftanie i czobotach. Złotogłów, safian, falendysz kontrastowały dziwnie z jego brodatą, prostacką gębą. To nie był człowiek – to był pniak – i niczym krótki, gruby pień toczył się przed siebie, miażdżąc wrogów cara. – Cariu, Gosudariu, Wołodieńka nasz! – zakrzyknął. – Jesteś wreszcie, a dobrze. Batiuszka car dobrodziej kazał cię ugościć. Tron wysłał, bo wiadomo, że od dawna o nim marzysz. Po co masz jechać do samej Słobody, siadajże już teraz! Oprycznicy zawyli, zaśmiali się nieprzyjemnie. – Siadaj! – ryknął drugi, wyższy, ale kędzierzawy, o grubych, prawie zrośniętych brwiach. – Siadaj, Wołodiaszka! – Czego chcesz, Maluta?! Dlaczego mnie dręczysz?! – zakrzyknął mężczyzna w sobolach. – Nie dość, że car mi zabrał Staricę i dał Dymitrow? Zagarnął Aleksin i dał Borowsk, zamienił Wereję na Starodub! Nie dość, że jestem w opale, że nie dajecie mi mieszkać w otczinie, to jeszcze chcecie szydzić i drwić ze mnie?! – Batiuszka, ojczulek, samowładca nasz, gosudar kazał wnieść cię na dwór na tym oto tronie. Siadaj, bo inaczej gniew carski spadnie na nasze głowy, nie chcesz chyba nas gubić, chołopiszek biednych? – zaciągnął z udawanym żalem Maluta Skuratow. Mężczyzna powoli usiadł. I wtedy... Zbliżył się oprycznik, niosąc szkarłatną poduchę, na niej czapkę z sobolowym otokiem, wyszywaną i obkładaną złotem, rubinami i szmaragdami, z koroną zwieńczoną krzyżem na szczycie. Uniósł ją w obu rękach, stanął za tronem, a potem powoli, z namaszczeniem, jak metropolita – nałożył ją na głowę nieznajomego. – Dobrze ci, Wołodieńka? O tym marzyłeś? Masz, czapka Monomacha. Ty car! Ty gosudar! Ty czerw! Ty Boh! Siedź, siedź, nie trwóż się. Car tak kazał. – Czego chcecie? – Zdrowia carskiego! Wina dajcie! Nagle zabłysnął rząd pucharów i bratynów, jak wojsko w szeregu. Maluta wręczył mężczyźnie w sobolach złotą czarę, ale ten nawet nie wyciągnął po nią ręki. Krzyk, cienki pisk. Niewiasta w sarafanie łkała, płakała, dygotała, przypadła do męża. – Nie róbcie tego! Nie! Nieee! Dziewka, która obejmowała Borysa, płakała. Próbowała zakrywać mu oczy, ale nie dawał. Spoglądał na zasiadającego na tronie męża. Na sobolową szubę i... widoczny w rozcięciu między jej połami łańcuch. Wisior, na którym widniał wielki złoty carski orzeł z dwoma koronowanymi głowami.

Mężczyzna położył ręce na ramionach synów, przymknął oczy. – Dopiąłeś swego, Maluto. – Ja prosty człowiek, chołopiszka wszechwładnego, po trzykroć błogosławionego batiuszki. Hospody pomiłuj. – Za co? – I ty się pytasz za co, Wołodia? Słyszycie! Przypomnijcie mu! Oprycznicy huczeli, mruczeli, ale tylko przez chwilę. – Chciałeś otruć cara! – wyrwał się chudy, wąsaty, bezbrody oprycznik z dzikim wzrokiem. – Kuchcik cię zdradził! Na mękach! – Sprzedałeś się lackiemu królowi Zygmuntowi! – pisnął drugi. – Uprzedziłeś wojewodów połockich o naszym pochodzie! – Chciałeś Nowogród oderwać, zasmuciłeś Mać Rusi prawosławną. – Z Lachami knułeś! Z Litwą. Mężczyzna szarpnął za zapięcie szuby, rozerwał je, rozchełstał, jakby brakowało mu powietrza. – Powiedzcie memu bratu, że dziękuję – rzekł gorzko. – Nagrodził mnie sowicie za wzięcie Kazania, za moje błogosławieństwa. Za to, że chciałem tylko żyć w pokoju, całowałem chrest i przysięgałem, że nie opuszczę Moskwy i utrzymam przy dworze nie więcej niż stu i ośmiu dworian. – Pij, chołopiszka – zarechotał Maluta. – Pij do dna. My doniesiemy carowi, co trzeba. – W tym dobrzy jesteśmy, Waśka, wszak my boże raby! – Darujcie dzieciom, zabierzcie je stąd, niechaj nie patrzą. – Pij, nie bój się! Pić nie chcesz, a na gosudara nie bałeś się brechać! I nagle Maluta wyrwał czarę z ręki mężczyzny, wychylił jednym haustem wino, rzucił puste naczynie pod nogi niewiasty. – Pij, widzisz, nie trucizna. Oprycznicy już nieśli, przekazywali sobie z rąk do rąk drugi puchar. W końcu dotarł przed oblicze nieszczęsnego skazańca. – Twojego diabelskiego języka i gadzich wnętrzności nie spali nawet żmijowy jad, Maluto. – Pij zdrowie carskie! – Pozwólcie, że dzieci wypiją pierwsze. Niech nie widzą mnie w agonii. Niech się nie boją. – Pij pierwszy, bo zadam ci ból. – Co jeszcze możesz mi zrobić? Potrzebujesz mego krzyku? Żywisz się jękami, krwią? Aż tak się zajuszyłeś? – Jeśli nie wypijesz, oddam twoją żonę do zabawy oprycznikom i strzelcom! Niewiasta jęknęła. – Pozwól, że wypijemy wszyscy razem. Okaż chociaż tę łaskę. – Dobrze! Na zdrowie. – Boże, oczyść mnie grzesznego i zmiłuj się nade mną, i przebacz mi. Panie, stwarzaj mnie wedle woli swojej, zmiłuj się nade mną i przebacz mi. Zbawicielu Miłosierny, ześlij mi chrześcijańską śmierć z przyjęciem Najświętszego Ciała Twego i Najświętszej Krwi Twojej. Pijcie, dzieci, nie bójcie się. Weźcie mnie za ręce i razem wznieśmy się do Najwyższego. – Ojcze, boję się – załkał jeden z chłopców. – Nie będzie bolało. Tam, po drugiej stronie... będziemy wszyscy razem. Wstał, wielki, dumny i blady, w koronie Monomacha, w szubie, z łańcuchem z carskim dwugłowym orłem na szyi. – Wasze zdrowie. Żyjcie z brzemieniem grzechu, przeklęci. Moja krew spadnie na wasze głowy! Wychylił kielich do dna. Po nim jeden syn i drugi. Dziewczynka – chyba wołali na nią Maria – wypiła trzeci. Druga córka czwarty.

Maria objęła Borysa dygocącymi rękami, przytuliła tak, że ledwie widział, co działo się dalej. Zapadła cisza. I jak w sennym koszmarze, czas zwolnił. Zatrzymał się, zamarł. A potem nadeszła śmierć. Rodzina padała. Wolno, dostojnie. Wysoki mąż opadł na tron, przymknął smutne oczy, kielich wypadł z jego ręki, toczył się po kobiercach i pod nogi synów, którzy walili się z nóg, jeden przez drugiego. Starszy umierał spokojnie. Młodszy padł na kolana, zwijał się w męce, rozdzierał żupan i ferezję na piersiach, wreszcie kopał nogami w oblicze martwego brata. Młodsza córka padła bez tchu, jak lalka. Starsza... Borys poczuł, jak drgawki wstrząsają jej ciałem. Usłyszał szloch siostry, jej krzyk. Gdy spojrzał na nią, leżała cicho na plecach, z rozłożonymi rękoma. Splątane ciała drgały, miotały się jak wyrzucone na brzeg ryby. Wreszcie zamarły na dywańskich kobiercach, na aksamitach i adamaszkach, znacząc sukna i futra kroplami posoki. Została tylko niewiasta. Nie wychyliła pucharu. Patrzyła na Malutę. – Czego nie pijesz?! – zagadał ochryple oprycznik. – Piję twoje zdrowie! – krzyknęła dumnie, bez śladu lęku. A potem wychlusnęła zawartość pucharu na oprycznika. W słomianorudej brodzie Skuratowa pojawiło się pęknięcie. Z pęknięcia wyjrzały żółte, ociekające śliną zęby. To miał być uśmiech. Doprawdy oprycznik był jak stary, tęgi pniak. Można go było łupać klinem i siekierą, ale w żadnej z drzazg nie znalazłbyś ani szczypty fantazji. Człowiek jak taran. Ale i on miał słabości. – Wybrałaś. Zerwijcie z niej szaty! – Stóóóój! Krzyknęła tak władczym głosem, tak dumnie i rozpaczliwie, że oprycznicy zamarli. Uniosła ręce w górę i powiedziała: – Zawsze mnie pożądałeś, Maluto! Patrzcie, raby, chołopy, carskie psy! Sama to zrobię! I nagle, zupełnie niespodziewanie, zaczęła rozpinać wielkie, białe, obszyte jedwabiem guzy sarafana. Oprycznicy przyjęli to wszystko gwizdami, rozluźnili szeregi, śmiali się, oparci na szablach, czekanach. Któryś chciał skoczyć do niej, ale Maluta chlasnął go w łeb nahajem. Rozplątała perski pas opasujący kibić, zrzuciła miękki biały sarafan, pozostawiając na szyi sznur pereł grubych jak łzy Chrystusa. Pod spodem miała dłuższy niż sarafan, czerwony, haftowany w kwiaty opaszeń. Ściągnęła go z ramion, aż poszły pągwiczki, cisnęła do stóp Malucie. Któryś z opryczników rzucił się po niego jak pies, chwycił, przycisnął do parszywej gęby, chłonąc ciepło i zapach kobiecego ciała. Inni rzucili się w jego stronę, zaczęli krzyczeć, bić się, wyrywać sobie z rąk szatę. Została w czerwonej rubaszce. Rozdarła ją od góry, rozerwała cienkie, zawiązane taśmy i troki. Została w samej cienkiej, białej jak śnieg koszuli. Na skronie Maluty wystąpiły żyły, pulsowały wolno. Zdjął i zmiął w ręku czapkę, otarł nią szerokie, spocone czoło. Cisnął kapuzę pod nogi, uderzył nahajem po ręku Griaznego, który wpychał się przed szereg i patrzył, spoglądał na wdzięki niewiasty prześwitujące przez cienki materiał z takim uwielbieniem, jakiego nie okazywał chyba nawet wtedy, gdy czołgał się u stóp swego cara – diabła. I wtedy niewiasta zrzuciła koszulę, stanęła naga niczym bogini wśród stada wściekłych, śmierdzących krwią, ludzkim i końskim potem satyrów. Jej kształtne, pełne piersi były jak dwie księżycowe luny o porannej zorzy, nogi szczupłe i smukłe niby młode brzozy, talia tak gładka, że doprowadziłaby do szaleństwa i zawróciła z dobrej drogi nawet świątobliwego pustelnika. Została tylko w kice, to jest koronie podtrzymującej włosy na głowie, uniosła ku niej ręce. – Maluto, psie. Chodź! Zawsze chciałeś zbrukać księżną. Nie bój się.

Nie dał się prosić. Potoczył się po posadzce, dysząc, wyciągając ręce, potknął o ciało martwego chłopca, rozczapierzył palce! Chwycił za cudne piersi anielicy, kosmaty, pokraczny. Nie, nie zdążył. Nagle ręka niewiasty wystrzeliła z kokosznika, z włosów, uzbrojona w puginał. W lot obróciła go w palcach! I uderzyła; z całych sił wbiła w pierś Maluty! – Blaaaaaaadź! Jebiena bladiuga! Ubiiiiiłaaaaa! Padł zakrwawiony na kolana; w ostatniej chwili chwycił ją za rękę, którą wzniosła do następnego ciosu, odepchnął od siebie ręką i głową... – Bratcy, spasitieeeee! – rozdarł się rozpaczliwie. I wtedy padł strzał. Borys zobaczył, jak na ciele niewiasty wykwita krwawa plamka. Huk niemal rozsadził mu głowę, chmura dymu buchnęła aż pod sufit. Drugi strzał, piorunowy błysk – ogromna krwawa dziura wykwitła na piersi nagiej niewiasty. Trzeci strzał, krzyk, jęk umierającej – kula rozwala pół głowy. Czwarty – grzęźnie w brzuchu, wyrywa dymiące wnętrzności. Piąty, szósty! Siódmyyyyy! Anielica upadła. W powietrzu była jeszcze wszechpięknem. Kiedy zwaliła się na posadzkę, pozostał z niej tylko zakrwawiony, splugawiony, poszarpany zewłok. I tylko złota kika wolna była od krwi. Wszystko wybuchło z wielką siłą; wycie rannego Maluty, krzyk opryczników, którzy skoczyli mu na pomoc, szczekanie psów. Borys rzucił się w stronę tronu; był za mały, aby wydostać się z kłębowiska martwych ciał. Zobaczył szeroko otwarte błękitne oczy małej Marii, która do końca broniła go i osłaniała. – Maria, Marieczka! – łkał. Słyszał swój głos, lecz nie mógł nic powiedzieć. Zaplątał się między rękami i nogami starszych braci, z których jeden dygotał jeszcze lekko – długie nitki śliny zwisały z jego otwartych ust. Chciał wyć i krzyczeć, ale mógł tylko płakać. Szedł, pełznął, przesuwał się mały i nieporadny po trupach, po brokatach, suknach, złotogłowiach, po sarafanach wyszywanych srebrną nicią, aby zobaczyć ostatni raz blade oblicze mężczyzny na wpół siedzącego na tronie. Aby spojrzeć w twarz swemu ojcu ten ostatni raz. Nie doszedł. Zobaczył przed sobą bladą ojcowską rękę, przypadł do niej, przytulił się całym swoim ciałkiem, zapłakał, załkał. – Batiuszka! Batko mój! I wtedy małego, zakrwawionego Borysa, zaplątanego w szuby, kaftany, sarafany i futra, leżącego na szczerozłotych chrestach nabijanych rubinami, na rozsypanych perłach z naszyjnika, na szłykach i kołpakach, poderwał ktoś w górę – uniósł na wysokość złośliwej, pokrzywionej gęby drugiego oprycznika – Griaznego. – Co z nim, batiuszka?! – Choj z nim! Jebać wszyyyystkich, ród diabelski. Ubij go... Bladź! W żopu twoju maaaaat‘! I nagle rozległ się głos, mocny, młody, stanowczy; może trochę proszalny. – Zostawcie go, bracia. On mały, nic nie zapamięta. Dajcie go do detyńca, jak kazał batiuszka Iwan! – Ty nie oprycznik, tylko pop! Znowu się budzi w tobie lackie sumienie! – Był prikaz od gosudara. Ja tylko... – Choj tobie w żopu! W miesto ukropu! Zabijcie małego. – Rybionka chcecie ubić? Głowę mu uciąć? Gardło urezać? To może ty pierwszy, Maluta. Skoro się z babą nie poszczęściło, spróbuj z dzieckiem!

– Poszczuć go psami! – Spuśćcie Griszkę! – zakomenderował Griazny. I nagle rzucił Borysem o ziemię. Uderzenie złagodził sarafan matki i futro młodszej siostry. Trzasnęły drzwi; jęk, wycie. Podniósł się żwawo. Był mały, za mały, za wolny, za słaby. Coś wyskoczyło spomiędzy opryczników. Myślał, że to duży pies. Jednak to było najgorsze ze zwierząt. Człowiek. Skulony, toczący pianę z ust. Półnagi, okryty łachmanami, dzikie oczy patrzyły na Borysa spod skudlonych włosów. Zawył jak pies i skoczył, ale był uwiązany na łańcuchu trzymanym przez dwóch opryczników. Zamachał rękoma, a Borys zobaczył, że z palców wyrastają mu długie, ostre szpony. – Bierz go! – Zaduś! Szaleniec, jurodiwy, wilcze dziecię. Czart, diabeł, poterczuk! Skoczył na Borysa jak wilk. Rozszarpałby go na strzępy, zżarł żywcem, rozorał pazurami. Lecz nagle ktoś wskoczył między nich. Uderzył poterczuka czekanem raz i drugi, odpędził zakrwawionego od dziecka. Młody oprycznik o jasnych, podgolonych włosach. Gdy bestia zawyła, spojrzał jej w oczy. Patrzył... I nagle jurodiwy zaskomlał, odstąpił, uciekł za plecy siepaczy Griaznego, jakby zobaczył biesa. – Dość tego, Maluta – powiedział spokojnie jasnowłosy. – Mały... Kiedyś się przyda. Dość już tej krwi, bo spotka nas gniew Boży. – Który nie może równać się z gniewem carskim. Tamten spotka nas dopiero po śmierci, ten poznamy za życia. – Gosudar karaje i żałuje. Co mam dla ciebie zrobić, abyś okazał litość? – Proś – wystękał Maluta, opatrywany, zbolały; pokiwał ręką. – Proś nisko. – Choćby do nóg. – Do nóg. I nagle jasnowłosy oprycznik ukląkł przed Skuratowem. Co więcej – rzucił na kolana Borysa. – Klęcz, proś – syknął do małego. – Kiedy Maluta zły, mądry człowiek klęka. A potem ucałował zakrwawioną rękę oprycznika. Chwycił Borysa za głowę i zgiął nad dłonią zabójcy ojca, matki i całej rodziny. – Całuj! Całuj! I Borys ucałował, z rozpaczą, aż całą mordkę zabrudził krwią Maluty. Posoka matki, ojca spłynęła mu na wargi, czuł jej smak – jak żelaza. – Ech, bierz go, już! Zanim się rozmyślę! Oprycznik wstał, chwycił Borysa. Jego szorstki, pachnący dymem i koniem kaftan przesłonił mu cały świat. Wyniósł go z izby na księżycową, zimną noc. Płaczącego, drżącego. Postawił w saniach, spojrzał prosto w oczy. – Dam cię na wychowanie – wyszeptał. – Od dziś jesteś Borys... Oboleński. Powtarzaj za mną zaraz. Mów. Mów w kółko, od tego zależy twoje życie! I wtedy Borys rozpoznał oblicze Antona Uspieńskiego. Leżał w komnacie Oleny, w resztkach rozbitego krzesła; krew sączyła się z ran na rękach i nogach, szyję miał tak otartą, jakby właśnie odcięli go od szubienicy. I wciąż powtarzał w kółko, modlił się, jak kazał Uspieński: – Otcze nasz, Iże jesi na niebiesiech, da swiatitsia imia Twoje: ja Borys Oboleński. Da priidiet carstwije Twoje: ja Borys Oboleński! Da budiet wola Twoja, jako na niebiesi i na ziemli: ja słuszajus diadki Uspieńskowo. Chleb nasz nasuszcznyj dażd’ nam dnieś: Ja Borys Oboleński.

I ostawi nam dołhi nasza, jakoże i my ostawlajem dołżnikom naszym. Uspieńskij mój pan. I nie wwiedi nas wo iskuszenije, no izbawi nas ot łukawaho! Uspieński ojczulek moj Boh!... Olena... – wycharczał Borys, widząc, że w izbie jest dzienne światło. Był chyba świt, przeleżał w malignie całą noc. – Olena, widziałem... Ja... – Wiem, coś widział. Ale ja tego nie chcę! Nie chcę, słyszysz?! Wynoś się, diable! Idź stąd! Samo zło od ciebie. Samo szaleństwo! Na Ruś, na Dymitra, na carów! – Kto to był mąż na tronie?! – Masz tutaj swoje złoto. – Cisnęła mu w twarz tę samą sakiewkę, którą od niego dostała. – Zostaw mnie w spokoju! Ja nie chcę wiedzieć, nie chcę kolejnego... Następnego... – Olena... – Precz. Wypełzł od niej jak pijus, jak zbity pies, zakrwawiony, splugawiony, śmierdzący łajnem i moczem. Wypełzł na blask poranka. Złocisty jak korona jego matki rozstrzelanej przez opryczników.

Rozdział XXIII Opała Smak carskiej niełaski • Dworycki niczym Morus • A Dydyński pije na umór • Gniew Borysa • Trudne rozmowy pocztowych • Awantura z Moskalami • Knut na ulicach Moskwy • Zwada ze strzelcami • Jacek buntuje chorągwie • Wojsko ciągnie na Kreml • Złapał Kozak Tatarzyna... • O osobliwościach moskiewskiej ławki • Roszady i knowania Szujskich

Die 5 augusti nowego stylu, 26 julii starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Moskwa, Kreml, Żytni Dwór Godzina dziesiąta rano Sześć dni po carskiej koronacji na dziedziniec Żytniego Dworu wjechał Adam Dworycki w asyście trzech pocztowych. Carski pułkownik podciągnął strzemiona, klepnął karego konia po karku, a posłuszny wierzchowiec położył się na ziemi. – Dzięki, Skary! – powiedział jego pan. Podbiegli pocztowi, dźwignęli kalekę z ziemi, podsunęli pod ramiona kule, poprowadzili na ganek i schody. Oblicze Dworyckiego, ozdobione bruzdami ciągnącymi się od krańców warg poprzez policzki, było dziś bardziej ponure niż zwykle. Carski pułkownik kuśtykał do kwater Dydyńskiego. Pocztowi otwarli drzwi, wprowadzili go do sieni, gdzie Borek smarował sadłem uzdę, a Świrski ostrzył wysłużoną szabelkę. Widząc pułkownika, obaj powstali. – Gdzie Dydyński?! – W izbie! – wskazał Świrski. – Zapraszamy. Jacek siedział na ławie przy piecu. Na widok Dworyckiego uśmiechnął się gorzko. – Wszyscy precz – warknął pułkownik, gdy posadzono go na ławie. Słudzy wyszli, drzwi szczęknęły. Dworycki pogrzebał w kalecie i wyjął zapieczętowany zwój. – Zapewne dziwi cię moja wizyta. Czytaj! Jacek wziął papier, obejrzał pieczęć, rozłamał, rozwinął zwój i niemal natychmiast odsunął od oczu. – Nie jesteś ciekawy, co tam stoi? – Ty mi to powiesz i objaśnisz, dlaczego jestem w carskiej opale. – Za narażenie na szwank zdrowia cara spodziewałeś się nagrody? Wprowadziłeś na dwór czarownika, mordercę, byłego oprycznika, który podstępem zniewolił Jego Wieliczestwo. – To pewnie powiedział ci Basmanow i potwierdził Buczyński. Kłamali, Adamie. Zastawiłem pułapkę na Uspieńskiego, ale... to był przypadek. Widzę jednak, że już zaczynają się dworskie dąsy i koterie. Jak wszędzie, gdzie jest władza. – Gdyby nie ja, Basmanow wziąłby cię na spytki. Za przyzwoleniem Dymitra. To nie jest Rzeczpospolita, panie bracie, gdzie królowi patrzy się na ręce. Tu się łamie kołem i zsyła. – Domyślam się, komu zawdzięczam łaskę, że jeszcze nie jestem w ręku kata. – Wstawiłem się za tobą, stawiając na szali całą przyszłość na dworze. Dzięki mnie masz tylko zakaz pokazywania się u cara. Dymitr odebrał ci przywileje. Nie wolno ci żądać pomocy od carskich wojewodów, nie wolno nic! – Z chorągwi też kazał mnie wytrąbić? – Pozostawił mi wolną rękę. Jestem w końcu pułkownikiem. – Zrobisz to? – Tak chciał Buczyński, zazdrosny o wpływy. Bądź jednak rozsądny. Potrzebujemy każdego wojennego człowieka, który może być podporą tronu. – Ten tron, Adamie, stoi wyłącznie na Polakach. Ale co w związku z tym? Mam skakać z radości? Szlochać, że nie dałeś mi zrobić krzywdy, mój ty dzielny hetmanie? A może po prostu spełniłeś swą powinność, bo jak by nie było, jesteśmy herbowymi braćmi i powinniśmy się wspierać. Ciekawe – podniósł do oczu gramotę – że chociaż pieczęć jest carska, to podpis pod tą gramotą złożył tylko Buczyński. Kto tak naprawdę rządzi w Moskwie, on z bratem czy Dymitr? – Nigdy nie byłeś na dworze i nie znasz się na intrygach, ty mój szlachcicu wyrosły na nadsańskiej

ziemi. Buczyńscy i Basmanow znaczą więcej ode mnie. Przez twoją samowolę z oprycznikiem car zagniewał się na mnie. – Co więc radzisz? – Pisz czołobitnię: Cariu Gosudariu, Wasze Wieliczestwo... Dydyński splunął pogardliwie. – Wyjadę, kiedy odnajdę stryja albo jakiś ślad po nim. I nigdy tu nie wrócę. Wtedy wrócisz do łask i będziesz mógł po staremu całować rękę cara. Czołobitni zaś nie napisałem nawet wtedy, gdy byłem więźniem w Perejasławiu. – Ty chyba w ogóle nie pojmujesz, coś uczynił. Dymitr to nie jest jakiś carzyk czy byle kniaź. To cała nadzieja Rzeczypospolitej. Nadzieja na pokój, zjednoczenie. Na to, że ten dziki kraj stanie się kiedyś wolny i szczęśliwy, że przestanie grozić Litwie i Koronie ogniem i żelazem, połączy się z nami. Bez Dymitra nikt nie otworzy Moskwy na Zachód. Dydyński zaśmiał się krótko i urywanie. – A ty bez niego nie będziesz hetmanem, mój ty figlarzu? Wstąp do jezuitów, więcej zarobisz na bajędach i bajdołach niż na carskiej służbie. Cóż mi mówisz, że carzyk, którego uwolniłem pod Bachorzkiem, zaprowadzi nam tu jakąś utopię? Ustrój powszechnej szczęśliwości, jak chciał Tomasz Morus, gdzie wszyscy będą chodzić w siermięgach, dziewki staną się równie szpetne i bez cycków, a wino będzie smakować jak woda! Ja się z takiej wyspy szczęśliwości wypisuję, bo lubię popić, pochędożyć, a w wolnym czasie rozwalić parę łbów. Ot i cała filozofia. A mówiąc poważnie: pomóż mi znaleźć stryja i wracaj ze mną, bo nic tu po tobie. – Do czego mam wracać? Ty masz choć parę wiosek, a ja? Pusty dwór i połamane kości. – I pewnie myślisz, że w Moskwie zostaniesz co najmniej wojewodą? Hetmanem?! Że poprowadzisz carskie wojska... właśnie, gdzie? Na Szweda? Na Turka? Na Rzeczpospolitą? – Straciłem nogi na jej służbie. – Straciłeś, broniąc wolności. Myślisz, że tutaj staniesz się kimś ważnym? Że Mścisławscy, Romanowowie, Tatiszczewy, Golicyny i inne psubraty dopuszczą cię do carskiej ręki? Przez całe życie będziesz najmitą jak Margeret i ten Szkot, Woundmann! Znienawidzonym Lachem, łacinnikiem, któremu na odczepnego rzuca się garść złota. – W Koronie byłem tylko kaleką. Wiesz, ile krwi kosztował mnie powrót na konia? Gryzłeś kiedyś wargi, żeby się podnieść z łoża, nie srać w pludry, wiedząc, że służba drwi z ciebie za plecami? Przeżyłeś to kiedyś, mój stolnikowicu? – Nie będę się z tobą kłócił. Nie chcesz wracać, to nie. – Poprosisz o wybaczenie Dymitra? – Nie będę pisał supliki. Idź i powiedz carowi, że opałę przyjmuję, nie zamierzam wszczynać buntów i jak najszybciej opuszczę jego prześwietne państwo, gdzie zdycha się tak powoli i na nowo, każdego dnia od początku. – Ten błąd będzie cię drogo kosztował. – Czego ty właściwie chcesz? – Przekonać cię, abyś został i zaczął wspierać to, co zamyślam. – To znaczy co? Jakieś mrzonki o unii Polski z Moskwą? – Ruś czekają wielkie zmiany. Tutaj powstanie wielkie i nowe królestwo boże, gdzie ludzie będą żyli w pokoju, gdzie po zmianach, jakie wprowadzi Dymitr, wypleni się cały występek, wprowadzi spokój i równość. Ta nowa Moskwa z czasem rozszerzy się na Rzeczpospolitą, na Europę, cały świat. – I wtedy wszyscy będą chodzić w łapciach albo boso. – Przestań! – Ja tylko nawołuję, abyś zamiast Utopii Morusa przeczytał sobie Pochwałę głupoty Erasmusa Roterodamusa. Chcesz, abym został twoim poplecznikiem? Może. Ale najpierw ja o coś zapytam. –

Dydyński przyskoczył do Dworyckiego i nagle chwycił go za żupan na piersiach, podniósł do góry, aż kaleka krzyknął; oparte o ławę kule ze stukiem upadły na podłogę. – Chcę wiedzieć, co z Dymitrem?! Czy wrócił do pełni sił, czy też rozkazy w jego imieniu wydaje Basmanow i Buczyńscy? Powiesz mi to teraz albo... – Albo co?! – Albo zrzucę cię po schodach, a ty będziesz krzyczał o pomoc. Wszyscy będą widzieć, że nie możesz chodzić... Pospólstwo zacznie się gapić, szczerzyć gęby, jak Lach, dumny Lach, szlachcic... pełznie. – Puszczaj, do diabła! Jesteś szalony. Nie rób tego, proszę! – Mów, co z Dymitrem?! Muszę to wiedzieć. – Wrócił do siebie – wybełkotał Dworycki. – Po koronacji. Atak przeszedł. – Kłamiesz. – Klnę się na święty krzyż. – To go ucałuj! Dworycki wydobył prawosławny chrest i złożył na nim pocałunek. Jacek odetchnął, wstał, złapał burkę. – Co robisz? – Idę się napić. Bywaj. – Wracaj tu! Co będzie z moją... Dydyński wzruszył ramionami. Die 7 augusti n. st., 28 julii st. st. Moskwa, plac Czerwony, kabak Daniłowa Godzina pierwsza w południe Kabak Daniłowa był pełen pijusów, ale Borys nie miał nastroju do hulanki. Od czasu wizyty u Oleny podupadał na zdrowiu, wstrząsały nim dreszcze, słabł. Wolno wszedł po schodach do stołowej izby, roztrącił pijanych zwozczyków, odpoczywających po trudach dnia nad garncami gorzałki, odepchnął pijusa w kaftanie i dotarł do kąta, w którym pił jego pan i druh – Jacek Dydyński. Szukał go, bo wszystko się pokiełbasiło, a Jacek od dwóch dni nie wychodził z kabaku, tracąc na miody i gorzałkę ostatnie dukaty wypłacone z carskiej kaźni. Siedział teraz za stołem w rozchełstanym żupanie, szabla owinięta rapciami leżała obok. Puste dzbany zastawiały blat, a przed oczyma Borysa rozgrywała się scena, która powtarzała się od całych tysiącleci, od kiedy tylko poczęto sycić miody, toczyć wino i palić gorzałki. Scena, która chyba od zawsze jednakowo bawiła czeladź i pospólstwo. Przy panu Dydyńskim stała Anastazja – rozdygotana, płacząca, próbująca wyciągnąć go zza stołu. A Jacek, choć pijany jak dziecię, stawiał rozpaczliwy opór, zapierał się z całych sił, a nawet poderwany z ławy potrafił obalić się na dziewczynę – zbyt słabą, by utrzymać go w pionie. Stolnikowic lądował wówczas na podłodze, skąd jego nałożnica była w stanie unieść go jedynie do takiej wysokości, aby zwalił się ciężko na ławę, oparł o stół i... wszystko zaczynało się od początku. – Panie... Panie mój – błagała Anastazja – chodź wreszcie. Czego diengi tracisz? Obraza boska z tobą. Jacku Aleksandrowiczu, proszę, wracaj do domu. – Jakiego domu? Ja nieeee mam żaaaadnego domu... Borys przez chwilę patrzył, jak Anastazja potrząsa pijanym szlachcicem, szarpie za rękaw, wreszcie płacze. – Iźźźźź, kurwo, prrrrrecz – bełkotał półprzytomny Dydyński. – Prrrrecz ode mnie. Ja się żenić nie bede... Nie bede... Oboleński chwycił Anastazję za ramię, obrócił ku sobie, spojrzał w oczy zalane łzami. Szarpnęła się, ale trzymał mocno. – Zostaw go, duszyczko – powiedział cicho i spokojnie. – Co ty tu jeszcze robisz? – Ja chcę, by do domu wrócił.

– Nie będziesz miała z nim domu. On ciebie nie weźmie. Jej płacz ginął w gwarze kabaku. Borys objął ją, odprowadził siłą do drzwi. – To wielki pan. Nie dla ciebie. Wykorzystał, zabrał z Nowogrodu. I jak wziął, tak zostawi. Wyrywała mu się z całych sił, ale trzymał mocno i spokojnie. – Masz. – Dał jej sakiewkę, tę samą, którą zwróciła mu Olena. – Weź to, spakuj skrzynie i jedź, nie siedź z nim, nie rób sobie obietnic, bo nic z tego nie będzie. On wraca do Polski, zostawi cię tutaj, a ty... Co? Kto cię zechce? A jak jego nie będzie, kto cię obroni? Bierz! – Wepchnął jej mieszek w dłoń, zacisnął na nim palce dziewczyny. – Weź jakiegoś woźnika i kolasę. Mykoła cię powiezie. – Nie mogę. – Znam tego Lacha jak zły szeląg. Pół życia będzie cię zwodził. Jak go przypili, przyjdzie śpiewać ci pieśni. A potem będziesz dla niego jak bladź. Co ty myślisz, że cię weźmie za żonę? W cerkwi? Nie chciała się ruszyć, bez przerwy wpatrywała się w Jacka. – Ja z nim zostanę. Sprowadzę go na kwaterę. Obiecuję. Idź, odpocznij. – Ale... nie opuścicie go? Obiecujecie? Pokiwał głową powoli. Dopiero wtedy poszła do drzwi, ale sakiewkę odłożyła na blat. Dydyński zobaczył to i bezceremonialnie ją zgarnął, zamruczał coś pod wąsem. I wtedy Borys ruszył jak szarżujący tur. Potrącił mużyka z brodą i włosami podgolonymi nad karkiem, który wychodził z kabaku, pozbywszy się letnika, pasa i kołpaka – w samych portkach, rubaszce i butach. Potrząsnął mocno szlachcicem. – Poszszszła – wybełkotał Jacek. – Murwa, bladź. – Poszła, ale ja jestem. – To sssssoooo? Nalej... goszszszałki. Borys złapał dzban i chlusnął zawartością prosto w gębę szlachcica. Dydyński wrzasnął, zadygotał. Borys wywlókł go zza stołu, przyparł do ściany. – Ej, ty, ostaw go! – zakrzyknął gospodarz zza ławy, na której szynkował gorzałkę, miody i kwas. – Słyszysz, jebu twoju mat’! Borys obrócił się z uśmiechem do czarniawego właściciela kabaku. – Chuj tiebie w żopu, w miesto ukropu! – wycharczał. – Chcesz guza, dam dwa! – On nie zapłacił – stęknął karczmarz. – Jeszcze nie skończyliśmy – odparł Borys. – Później się porachujemy. Potrząsnął Dydyńskim; plask! trzask! – zdzielił go otwartą dłonią w policzek, z lewej, z prawej, ale szlachcic z trudem otwierał oczy, przelewał mu się przez ręce. – Ty w żopu pijanyj! – mruknął Borys. – Spasi Chryste, tak się spić... Ty słuchaj mnie, Dydyński! Patrz w oczy. – Czeho chceszszsz? – wybełkotał szlachcic. – Puszszszaj, diable. Nalej, nalej, Booorys, bo w pysk wyyyytnę. Znów walnął Dydyńskiego w gębę – otwartą dłonią – z prawej. Szlachcic zamrugał oczyma, szarpnął się, jakby wracała mu władza w nogach. – Czego chcesz? Co? W gębę? – Ty przysięgałeś, pamiętasz? Znaleźć, kim jestem! I co? Miałeś w ręku Uspieńskiego, pozwoliłeś mu uciec. Tak ja się pytam, co teraz? Co chcesz uczynić? Dokąd zmierzasz? Niespodziewanie Dydyński parsknął śmiechem. – Wszysssssko stracone – wybełkotał. – Opała... Wieszszsz, chłopie, co to opała? To jezzzzd gniew cara. Twoooojego cara! Nie będzie łaski, nie bęzzzzzzie szkania. Zabiłem stryja, wszystko na nic... Na

nic. Nic... – Jak to zabiłeś? – Oszszkałem Uszpieńskiego... I zabił. Zabił go. Chyba... Nalej! Borys przymknął oczy. Przez chwilę mogło się zdawać, że pokruszy szlachcica w mocarnych ramionach. – Ja ci naleję... Po gębie! Wypuścił z rąk Jacka, zawinął rękaw żupana, jakby chciał spełnić groźbę. I w tejże samej chwili z tyłu rozległ się tupot nóg po drewnianych deskach, gniewne krzyki. Ktoś oparł się o stół, mokry, zdyszany. Tym kimś był Świrski. Z gołą głową, bez czapki, z szablą pod pachą, jakby właśnie wypadł z bitwy. Blady, pijany i przerażony. – Damian! – zakrzyknął. – Damian wzięty! Ratujcie! Dydyński oprzytomniał. Wyprostował się na ławie. – Kto? Jak? Gzzzzzzie? – Wzięli go strzelcy. Do tiurmy. Będą knutować po ulicach. – Jak to się ssssstało? Świrski wziął oddech, spuścił wzrok. Borys pokręcił głową, rozejrzał się po kabaku. Mużyk, którego wcześniej potrącił, wcale nie wyszedł z izby – na progu spotkał jakiegoś znajomka, więc teraz zzuwał buty, aby zastawić je za moskiewskie wino. – Wyznam wszystko – westchnął Świrski – piliśmy... Die 7 augusti n. st., 28 julii st. st. Moskwa, Biełgorod, Krużeczny Dwór koło Nikitskiego monastyru, południe Pili tęgo, aczkolwiek nie beznadziejnie. Świrski kiwał się na ławie, a Damian patrzył w przestrzeń blady i spocony, uderzał kantem dłoni w stół zalany gorzałką zwaną w tym szynku „kriepką”. – Powinienem go zabić. Wiem, że to grzech, ale nie strzymam dłużej. – Śmiertelny postępek – wymruczał Świrski znad garnca moskiewskiego wina. – Tak i się uspokój, co to, burdy chcesz wszczynać? Ciągle jesteś pod chorągwią. Wiesz, co robią czeladnikowi, co się porwał na pana? Rękę palą, potem kleszczami szarpią, a co zostanie, jeśli w ogóle zostanie, ścinają. Po coś wracał na służbę? – Wróciłem, bo ją miłuję. – Złe to miłowanie, najgorsze, jakie może być. Ty ją bardzo, ale ona cię nie chce, nie jesteś jej równie miły. – Bo za Jackiem spogląda! Patrzy jak w obraz niezależnie od tego, czy pan ją głaszcze, słucha, mówi do niej, chędoży, czy bije! Nie będzie pana, inaczej na mnie spojrzy. – Ja tego nie chcę słyszeć. – Doniesiesz Dydyńskiemu? – Że chcesz nastawać na jego życie? Ja po prostu nie wierzę, że to uczynisz. – Dziękuję. A może... razem? – Podniesiesz tylko rękę na pana, to cię zabiję, jak amen w pacierzu. Przysięgam! Damian zamarł, opuścił głowę, przesunął po blacie palcami rozczapierzonymi jak szpony. – Miałem waści za przyjaciela. – Więc jak przyjaciela wysłuchaj. Nie idź za podszeptem tej dziewki, bo podmówi cię do zbrodni, w której stracisz życie. Pan Dydyński nie jest znowu taki najgorszy, sam ma kłopoty, jest w niełasce. Odnajdzie stryja, wróci, będziesz miał dobrą służbę. A pewnie i da ci jakąś arendę. Tylko na miłość boską, nie poddawaj się woli tej murwy. – Nie nazywaj jej tak!

– Każda dziewka to murwa, oprócz twojej i mojej matki. A wiesz czemu? Bo służy tylko swej piczy. Kiep nią rządzi, więc sama nie wie, co wygaduje, i przez to pakuje się w coraz gorsze nieszczęścia. Co, mam ci dawać przykłady? Ot, Małgorzata de Valois, wszeteczna zdzira, byłaby teraz królową francuską, gdyby nie to, że zachorowała na swędzenie ciała i jak latawica krążyła po Paryżu, oddając każdemu, co po matce miała najlepszego, że i woźnice z nią obcowali. Byłaby stateczna, nie musiałby mój zacny przyjaciel Henryk Burbon wyganiać jej z pałacu, nie musieliby jej oblegać na zamku Carlat, pozbawiać tytułu małżonki królewskiej. Nie musiałaby też mieszkać teraz w Paryżu w nędzy i poniżeniu. A ot, aby daleko nie szukać, z polskiego podwórka przykład: Razikówna pasamoniczanka z Krakowa nawet przy mężu była niestateczna. Pojął ją zaś Węgrzynowicz, syn rzeźnika Węgrzyna, który naprzeciwko szpitalowi Świętego Ducha miał kamieniczkę, a także dom z ogrodem na Biskupiu. Tak go zwodziła, że znosił jej aksamity i bławaty, suknie i futra. Dawała mu wina dużo pić, a sama była za amoratę, każdemu się mostem kładła. Starczyło męża spić i położyć gdzie indziej spać, a gach zaraz z żoną się układał. Bywało Razikównie tej niejeden razik tego. A jeszcze przez nią męża spotkała niemiła przygoda, bo kazała mu się nosić po szlachecku. Traf chciał, że idącego w bławacie i z szablą spotkał na rynku pan Stadnicki. Kazał zdjąć z niego szaty i safianowe buty, a potem czeladzi bić go w rynsztoku kijami w gołe pięty za to, że występował przeciwko konstytucji i chodził w karmazynach, będąc łyczkiem! I tak z tej łaźni szedł przez miasto do domu, pobłocony, podziękowawszy szlachcicowi za łaskawe karanie. – Waszmość, proszę – Damian przymknął oczy – zostawże Anastazję w spokoju. – Niech będzie z nią pokój, byle cię nie namawiała do złego. A najlepiej niech w pokoju odejdzie, murwa w siwą rzyć wyszturchana! – Mówiłem! – ryknął Damian. – Ręce precz od niej, opoju, ciemny gałdusie, moczygębo, rzygulcu! Odwołaj, coś powiedział! Odszczekaj spod ławy! Za plecami Świrskiego niby cień pojawiła się niewiasta w telogreju i wołosniku, na który zarzuciła chustę. Okrywała rąbkiem oblicze, przez które biegła – na ile można ją było rozpoznać w mrocznym wnętrzu karczmy – sina, podłużna blizna, jeszcze niezagojona. – Batiuszka – skamlała dziewka – on jest! Ten sam Lach. Za niewiastą zamajaczyły trzy typy moskiewskie. Ponure jak niedźwiedzie, w kapuzach i kuczmach, woniejące dziegciem i gorzałką. – Panie szlachcic – zagadał najmłodszy, bezbrody, o kostropatej, pyzatej gębie – wy, Litwa, płacić trzeba! – Niby za co? – mruknął Damian, a Świrski od razu odsunął się na bok ławy i wymacał nadziak. – Czego chcecie? – Jak biliście, to i płaćcie. Patrzcie. – Drugi z Moskali, brodaty, złapał wpół dziewczynę, chwycił za rękę i oderwał od oblicza, które usiłowała zasłonić, chustę, obnażając nie tylko swoje prostactwo, ale i ranę na policzku i nosie. – Gdzie teraz taką dziewkę znajdę? Oszpeciliście, to płaćcie. – Dziesięć rubli nada dać! – wymamrotał drugi. Damian w jednej chwili przypomniał sobie wszystko. Plac Czerwony, dziewkę, do której szedł w koperczaki, i gniew stolnikowica. – Mój pan to uczynił. Jaśnie wielmożny Jacek Dydyński, zaufany sługa cara. Jego ciągajcie choćby po sądach. Kabzę ma pełną. – Co nam po panu, jak mamy ciebie. Przejdziesz się z nami – rzucił pierwszy – do Skorodomu. Po drodze pogawędzimy. – Nigdzie nie pójdę. – Nie musisz, my cię zaniesiemy. I nagle jeden z Moskali obszedł stół z boku, drugi skoczył od przodu, pochylił się, chcąc złapać Damiana za pas. Nie wziął pod uwagę Świrskiego, który choć kościsty jak śmierć, wcale nie był ułomkiem.

Brodacz złapał Damiana za pas, ale jego samego chwycił Świrski za ramię, odepchnął. – Poszedł precz, parchu tatarski! I wtedy ten pyzaty, bez brody, który obszedł stół z boku, zamachnął się nahajem. Nahaj prosta broń, znana w Moskwie, gdzie bójki idą albo na pięści u pospólstwa, albo na brody i baty – u posadzkich i bojarów. Ale w Polsce, jak świat światem, w karczemnych burdach i zwadach dobywało się zawsze szabli! Nahaj świsnął, ciął w ramię i magierkę Damiana. A wtedy pocztowy zaświecił wrogowi w oczy ostrzem szerpentyny. Moskal umknął od razu jak pies, podkuliwszy ogon. Nieborski runął za nim, potknął się o ławę, ale ustał na nogach, waląc się boleśnie w kolano. Świrski poderwał rękę z nadziakiem, zasłonił się przed ciosem czekana drugiego Moskala, potrącił stół, wywalił dzbany i misy, złapał stylisko pod obuchem, wstając – przerzucił broń do prawej ręki, a wtedy Nieborski rąbnął Moskala od tyłu, prostym cięciem w łeb. Cios zatrzymała czapa, ale wróg opadł na kolana. Świrski wypuścił nadziak, złapał szablę, a potem kopnął klęczącego zwodnika w brzuch, chlasnął szablą przez oblicze, zalał go krwią. – Stać! Stać! – ryczał szynkarz; w kabaku narastał ryk, wrzaski, nie byli przecież sami. Z drugiego kąta poderwał się wąsaty szlachcic w czamarze, otoczony wieńcem służby. – Co się dzieje?! Kto bije?! – Swoi! – wrzasnął Świrski. – Czeladnicy pana Dydyńskiego, z carskiej chorągwi! – Bigosować! – darł się ktoś całkiem swojsko i po polsku. Damian wpadł na dwóch ostatnich przeciwników. Jeden miał jesionową lagę, drugi kozik – marna broń na czarną, polską szablicę. Pan Jędrzej skoczył za pocztowym, chciał ich rozwadzać, ale Moskale uciekli – wypadli na ulicę Nikitską, biegnącą wprost do kuźni nad brzegiem Nieglinnej. Damian, wściekły jak buhaj, runął na Moskwę, chlasnął po ręku bezbrodego zwodnika, poprawił nyżkiem, od dołu, w kolano. Rozległy się krzyki i jęki, kiedy Moskal zwalił się w piach i końskie łajna. Twardy był – zaraz odturlał się na bok. Szabla Świrskiego zwarła się z lagą ostatniego zbója. Ciął go w dłoń, chciał poprawić, ale tamten wypuścił pałkę i umknął, drąc się, jakby się paliło: – Litwaaaaa! Litwaaaa bije! Hospody pomiłuj! Ktoś krzyczał z kabacznego ganku – stała tam skortezanka oszpecona przez Nieborskiego, a właściwie przez Jacka Dydyńskiego z powodu Damiana. Ale to teraz nie miało znaczenia, bo darła się, płakała, rozdzierała szaty. – Stul gębę, bikso! – zawył Nieborski. – Bo ci ją zamknę na wieki! I wtedy się zaczęło. Nie wiedzieć skąd, na Damiana runął mużyk w siermiędze, za nim drugi w koszulinie. Nagle pokój się skończył. Moskale biegli do karczmy, a z kolei ci poranieni umykali jak zające i zwoływali kolejnych. W stronę pocztowych poleciały dzbany, kamienie, główki kapusty, bryły błota. – Świrski! Sam tu! – krzyczał Damian opadnięty przy schodach. Zastawiał się z trudem, opędzał młyńcem przed wrogami, oparty o słup podtrzymujący zadaszenie. Nim Jędrzej przyszedł mu z pomocą, z kabaku wypadła odsiecz. Jeden, dwóch, czterech Lachów, pan i czeladź – w magierkach, kołpakach, z szablami, czekanami. Skoczyli na mużyków, roznieśli ich na szablach, runęli na pozostałych. Ulica zareagowała od razu. Obok Świrskiego przemknął oberwaniec, jakiś pleczysty chołop walił biczyskiem Damiana i tamtych, krzycząc: – Bij Litwę! Już się zaczyna! – Lachy cerkiew okrwawili!

– Gwałtu! Wołaj gwałtu! I Świrski znalazł się nagle w samym środku tłumu, gdzie bito się kłonicami, nahajami i sztachetami z płotów, kopano, przewracano, walczono na pięści. Gdzieś między tłuszczą mignęła mu zalana krwią twarz Damiana, przygniecionego masą wrogów. Rozepchnął ich wszystkich szlachcic w czapce z czaplim piórem, w lewej miał czekan – w prawej szablę. Młócił Moskali po łbach i karkach, czynił sobie przestrzeń dwoma ostrzami, po jego bokach szli dwaj pocztowi. A potem dostał dzbanem, padł na kolano, zawył, a jego czeladnik rąbnął z półhaka. I rozdzielił ich tłum. Świrski zobaczył, jak zza rogu mniejszej uliczki – Kisłowskiej – wypada oddział strzelców niosących berdysze wielkie jak półksiężyc. Obrócił się znowu ku kabakowi – Damian był w rękach Moskali, inni Polacy bili się na ganku, ostrzeliwali, darli: „Bij! Zabij!”. A kiedy spostrzegł, że moskiewskich strażników jest ze czterdziestu, nie czekał. Obalił barczystego zwozczyka, uniknął ciosu rzeźnickiego topora, a potem dał nura pod wóz i pełznąc w błocie, wyszedł z drugiej strony, po czym uciekł – w stronę Kitajgorodu, aby szukać po kabakach i gościnnych dworach swego pana. Die 7 augusti n. st., 28 julii st. st. Moskwa, Kitajgorod, róg Nikolskiej i Woskriesieńskiej, koło Pieczatnego Dworu Godzina druga w południe W poszukiwaniu Damiana Jacek miotał się po całej Moskwie, od szerokich i niskich Miasnickich wrót Biełgoroda aż po kamienny most Wozniesieński obok Ziemskiego Prikazu, Moskworieczieskie wrota i położony obok nich, śmierdzący rybny targ. I wreszcie na rogu ulicy Nikolskiej – biegnącej obok Spasskiego i Nikołajewskiego monastyrów – oraz Woskriesieńskiej, zakręcającej na południe do tiurmy i dworu Romanowów, napotkał kondukt. To było koło Pieczatnego Dworu, gdzie odbijano carskie ukazy i święte księgi. Pół wieku temu Iwan Fiodorow i Piotr Mścisławiec wydrukowali tutaj pierwsze drukowane księgi – Apostoła i Czasowca, które tak rozzłościły cara, że musieli uciekać na Litwę. Jacek nie miał jednak czasu dumać nad moskiewskimi woluminami ani roztrząsać grzechów Iwana Groźnego. Bo oto ulicą Woskriesieńską kroczył pochód otwierany przez poddiaczego w żupanie i kołpaku, który tworzyły dwa rzędy strzelców w krasnych sukniach. Między nimi prowadzono dwóch pokrwawionych ludzi w koszulach, z rękami przywiązanymi do drewnianego jarzma na karku. Idący z boku brodaty kat co rusz smagał to jednego, to drugiego po plecach nahajem. Więźniowie jęczeli; czasem któryś potykał się albo padał od ciosu – wtedy strzelcy łapali za kłodę i stawiali go na nogi. Idący na przedzie urzędniczek miał minę, jakby prowadził carskie pułki na Carogród albo Warszawę. Całemu widowisku towarzyszył spory tłum mużyków, ludzi posadzkich, dworian i sług. Tłum tak kolorowy, jak zmienna jest moskiewska dusza – u cara, przy gorzałce, na wojnie i przy biciu pokłonów. Dydyński rzucił się ku strzelcom. Kat przyciął rzemieniem, więzień uniósł głowę ozdobioną pokaźnymi wąsami, a Jacek zatrzymał się jak wryty. To był Jakub Lipski, towarzysz z carskiej chorągwi husarskiej. Gdyby knutowano Moskala, obejrzałby to widowisko z bliska, może nawet przy garncu kwasu. Jeśli nieszczęśnik byłby sługą albo pocztowym, Dydyński zatrzymałby cały pochód, przypomniałby poddiaczemu, z iloma pohańcami i w jakich postawach puszczała się jego matka, a jeśli i to nie odniosłoby skutku, pobiegłby ze skargą do cara. Lecz było znacznie gorzej. Moskale knutowali szlachcica; żeby jeszcze jakiegoś szaraczka, zaściankowego hołotę... Ale to był żołnierz, wielki pan, towarzysz husarski, o których przecież mówiło się, że nie służą pod królem jegomością czy pod jaśnie wielmożnym panem, ale z królem, z pułkownikiem, z hetmanem.

Dokoła był tłum, złowroga, dzika, brodata Moskwa. Moskwa futrzanych czap, skołtunionych bród, skośnych oczu, pełna miru, obca i rozochocona. Ani jednej uczciwej, szlacheckiej twarzy. Dydyński wiedział, że musi coś uczynić. Sam przeciw wszystkim – choćby miał zginąć – nie mógł pozwolić na taką hańbę; zniewagę stanu szlacheckiego, herbu godności, żołnierskiej służby, Rzeczypospolitej. I wolności. Moskalom po prostu poprzewracało się w głowach. Jacek wiedział, że jest sam, ale pamiętał, że Ruś śmiertelnie bała się odważnych i bohaterskich ludzi; odważna tylko w pięciu na jednego, niechętnie stawała naprzeciwko śmiertelnie uzbrojonego przeciwnika. – Mości panowie, wolność nam Moskwa zabiera! Bij, kto w Pana wierzy! Dydyński być może nie zrobiłby tego na trzeźwo. Być może, gdyby Borys nie słabował, zdołałby chwycić go za rękę i zatkać gębę czapką. Nie zdążył. Szlachcic wyrwał szerpentynę z pochwy i skoczył na osłupiałego poddiaczego. Ciął go w łeb – z góry, na głowę – cięciem szybkim jak pocałunek węża. Moskal zawył, machając bezradnie rękoma, jakby opadł go rój szerszeni, popędził przed siebie, wpadł na mużyka z koszem cebuli, przewrócił go z wrzaskiem. Cebule posypały się w błoto i zaraz podeptały je podkute buty i skórzane postoły pospólstwa. Dydyński był już przy Lipskim. I nagle czas zwolnił, a szlachcic zwijał się jak w ukropie. Strzelec unosi ręce do brody, równie zaskoczony jak poddiaczy; czerwona pręga przecina oba rękawy żupana, krew tryska na bok... Na Jacka wpada kolejny Moskal, rąbie berdyszem z góry, oburącz, chcąc rozłupać czaszkę. Dydyński po prostu przestawia wykroczną nogę w lewo, obraca się w miejscu, cięcie trafia w pustkę, za panem pędzi Świrski; kopie opadające stylisko, odrzuca berdysz w bok, rąbie w łeb Moskala, odcina mu kawałek ucha. Jacek leci już na kolejnego; wróg tnie na odlew, z zamachu, stolnikowic przyjmuje cięcie na zastawę, szabla ożywa w jego ręku, Dydyński przekręca ją w prawo, zataczając małe kółeczko, tnie na głowę, z prawej – na wysokości policzka. Wróg z trudem odbija uderzenie, Jacek poprawia w nogę, do dołu, z prawej, kładzie Moskala pokotem. Borys, któremu nieśpieszno do walki, zostaje otoczony przez strzelców. Wyskakuje do pierwszego, po prostu łapie za stylisko, wyrywa mu broń z rąk, popycha, kopie w łeb, posyłając do krainy ciężkiego snu. Zaraz po tym dostaje cięcie po barku, ale odwraca się, chlasta berdyszem, opędza się od strzelców jak od kundli. Świrski tnie w rękę kolejnego, a już leci nań strzelec z szablą, pcha płasko, trochę po łuku, przedłużając krzywiznę ostrza. Czeladnik przepuszcza sztych, ustawiając się lewym bokiem do napastnika, podnosi rękę i zbija uderzenie machnięciem z góry – jak zegarowego wahadła. Obraca się w piruecie i rąbie zza głowy, z zamachu – tnie wroga przez obojczyk. Dydyński chlasta innego w brzuch, poprawia w lewe ramię, gdy tamten jest już na kolanach. Borys obala dwóch od razu, sam okrwawiony, z zamachem wybija berdysz z ręki kolejnego... Rzuca... W tego, który był dość bystry, aby zdjąć rusznicę z ramienia, oprzeć na toporzysku, wycelować... Ostrze wbija się w pierś, strzelec leci do tyłu, upada na plecy jak lalka; naciska jeszcze dźwignię spustową, kurek z lontem opada na panewkę, broń strzela w górę, kula idzie w niebo nad kopułami i dachami Moskwy. Tłum z wyciem rzucił się do bram, zaułków między parkanami i palisadami, uchodził za kramy, wozy. Jacek zamarł z szablą. Nie było już z kim walczyć – ostatni strzelcy wzięli nogi za pas, a mir krył się i z daleka miotał błotem, kamieniami. – Blaaaadin synu! – ryczał Borys, trzymając się za bark, z którego ciekła krew. –

Dostałem! Przez ciebie, przeklęty Lachu, Hospody pomiłuj! Dydyński nie zważał na lamenty Oboleńskiego, przyskoczył do Lipskiego, szarpnął za więzy, przecinał je szablą, w czym dzielnie sekundował mu Świrski. Szlachcic opadł na ziemię, zakrwawiony, opuchnięty, całe plecy pocięte miał czerwonymi nacięciami po katowskim nahaju. Jacek zarzucił na bark jego lewe ramię, dźwignął go z ziemi. – Panie Lipski – drugą ręką potrząsnął głową tamtego – obudź się! – Co to za życie!? – wycharczał szlachcic. – Daj gorzałki! – Mój pocztowy?! Damian Nieborski, widziałeś go waszmość?! – Nieborski w wieży. Razem z resztą! Ratujcie Maćka! Świrski uwalniał już czeladnika, który był w o wiele lepszym stanie niż jego pan. – Borys, prowadź na Kreml! – krzyczał Dydyński. Lipski przechylił głowę do jego ucha i prawie jęcząc, powiedział: – Od tego Nieborskiego się zaczęło. Stawaliśmy twardo... Wzięli go. Na kładkę. Do tiurmy. Dydyński splunął. Nie mogli tu zostać. Tłum gęstniał, znowu poleciały w nich kamienie i odpadki. Puścili się ulicą Nikolską na zachód, w stronę zbawczych bram Krymgorodu. Tam stały polskie chorągwie, tam była pomoc i opieka. Tłum gęstniał przed nimi. Na miejsce zwady zbiegali się chołopi i mieszczanie – posadzcy w świtach, serdakach i brunatnych kaftanach bez ozdób. Wściekły tłum w czapach, szłykach, kapuzach rozdeptał zakrwawione błoto w miejscu bitki łyczakami, podoszwami i postołami. I poszedł dalej, za uciekającymi, ściskając w garściach kije, kłonice, kamienie i widły. – Borys, osłaniaj nas! – krzyczał Dydyński, wlokąc na wpół żywego Lipskiego. Oboleński, choć pokrwawiony, wymachiwał berdyszem, odganiał grupki mużyków, którzy następowali im na pięty, przemykali pod palisadami ogradzającymi kolejne domostwa i dwory, kryli się za ławami targowymi i kramami, przemykali obok wrót wymalowanych w kwiaty, łuczników i jednorożce. Dydyński jęknął, bo przed placem Czerwonym ulica zwężała się znacznie, dalej drogę zastawiały kupieckie składy, szopy i targowe ławy. Byli jak w oblężonym mieście, otoczeni palisadami, strzelistymi domami z okrągłych bierwion, o dachach krytych korą i blachą. Wszędzie krzyki, złowrogie moskiewskie oblicza. Uratował ich przypadek. Od strony Nikolskich wrót przebijali się konni pachołkowie, w czapkach, w żupicach, koszulach; prowadzili cztery konie na kantarach, uwiązach – zapewne wypasali je na łąkach w Skorodomie. – Tutaj! – zamachał im ręką Dydyński. – Pomocy! Ruszajcie się! To była czeladź spod polskiej chorągwi. Zacięli rumaki, dopadli do ludzi Jacka. – Bierzcie go! – Dydyński i Świrski dźwignęli rannego Lipskiego, przerzucili przez grzbiet wierzchowca. – Na Kreml! Dawajcie! Pachołek młody, bezwąsy, jasnowłosy, z podgoloną wysoko czupryną zbladł, widząc rannego, ale zaraz wyciągnął rękę, podtrzymał szlachcica. – Tak jest! Jedziemy. Ranny, wybatożony pocztowy dosiadał z trudem drugiego konia – Świrski dźwignął go i wsadził na grzbiet jak dziecko. – Hejaaaaaa! – Pacholik zaciął wierzchowca nahajem. Lipski omal nie spadł. Konie poszły galopem, wpadły w tłum, roztrąciły mużyków, obaliły kram z książkami i obrazami, potrąciły sprzedawcę. – Za nimi! – ryknął Dydyński. Podniósł się krzyk i rwetes, ale przebili się. Pędzili za końmi, cięli szablami. Nie wiedział, jak przebiegli resztę ulicy. Nagle uderzył w nich podmuch wiatru, dwory i ogrody rozstąpiły się, pod nogami zadudniły mościska, dyle i deski. – Hejaaaa!

Wpadli na most, przebywszy pustą przestrzeń, zbawcze wrota Nikolskie pochłonęły ich ze szczętem. Pędzili do kwater, do Żytniego Dworu, do swoich. I nagle Borys jęknął, potknął się, upadł. Próbował wstać, ale krew puściła mu się z ramienia, spoglądał dokoła półprzytomnie. – Batiuszkaaa! – jęknął. – Popa prowadźcie! Dydyński przygryzł wargi, skinął na Świrskiego. – Bierz go! Do medyka! Szybko. – A ty? – Ja idę zacząć. – Co zacząć? – Rokosz, bunt, rozruch. Nie wiem! Świrski z trudem dźwignął Borysa, podparł go, stęknął. Olbrzym padał, leciał mu przez ręce.

Die 7 augusti n. st., 28 julii st. st. Moskwa, Żytni Dwór na Kremlu Godzina druga i pół w południe Dydyński wpadł na dziedziniec Żytniego Dworu w najlepszej chwili, jaką tylko mógł sobie wymarzyć. Przy kielichach miodu i wina trwała uczta – otwarty stół rotmistrza, który zgodnie z pradawnym obyczajem zobowiązany był do goszczenia towarzyszy. Na białych obrusach spoczywały kołacze, bliny, pierogi, baranina i jagnięcina z ognia. Gąszcze i wzwary, kuropatwy i zające w śmietanie. Rotmistrzem chorągwi de nomine 1 był car, nie było jednak Dworyckiego, który go zastępował, więc obowiązki gospodarza spełniał pan Gogoliński. W to było graj Dydyńskiemu – bo porucznik nie miał respektu między towarzyszami. Niestały, chwiejny, choć wyprowadził chorągiew z zasadzki na lodowym pobojowisku pod Dobryniczami, w zwykłym życiu usiłował wznieść swoją powagę pod niebiosa, dając uczty i bankiety, rozdając podarki i zabawiając panów husarzy igrami, z których każda kończyła się szkodą dla jego pocztowych. Kazał im bowiem dla uciechy skakać przez gołe szable, trzymać w palcach szóstaki i dukaty, a reszcie towarzystwa strzelać do monet z pistoletów. W związku z czym jeden czeladnik, Nowicki, pożegnał się już z trzema środkowymi palcami. Jacek wpadł na dziedziniec z szablą w ręku, od razu podbiegł do stołów, wzbudzając zdumienie i uwagę. – Mości panowie bracia! – zakrzyknął, wywijając szablą nad głową. – Zdrada! Hańba! Moskwa knutowała po ulicach ichmość pana Lipskiego jak zwykłego opryszka! Uczynili nam obrazę, której jeśli nie pomścicie, nie będę zwał was szlachtą i synami koronnymi, ale panami Tchórzewskimi i Zajączkowskimi. Dobrze trafił. Większość towarzyszy była już podpita, a wiadomo, że w polskim narodzie ochota do walki kwitnie niby róża, nie inaczej jak tylko podlana szlachetnymi trunkami. – Pobrali psy moskiewskie naszą czeladź! – wołał Dydyński. – Do więzienia, do tiurmy posadzili! Bij, kto w Boga wierzy! Pokazał w tył, gdzie na dziedzińcu pacholikowie zsadzali z konia obitego Lipskiego i jego rannego czeladnika. Wszyscy panowie zerwali się z ław, skoczyli do Jacka, zaczęli krzyczeć, wypytywać, pchać się jeden przez drugiego. – Bij! Zabij! – krzyczał Rodzieński, a cętki na jego gębie stały się prawie czerwone. – Bigosować! – Na Moskala! – Co robic? – zaśpiewał po podlasku Rudomina. – Co waszmosc pan radzisz? – Chodźmy do cara! Wybrać i wysłać deputację, niech zapłaci z nawiązką! – Na pohybel Dymitriaszce! – darł się ktoś z tyłu. – Cichajcie! Cisza, pan Lipski coś mówi. Lipski dyszał ciężko, jego pachołkowie zdejmowali mu koszulę z pleców, ostrożnie, ale i tak zrywając strupy, rozszarpując rany, z których zaraz pociekły świeże potoki krwi. – Patrzcie na moje plecy. Knutowali jak zwykłego pachołka, jak psa, że się ująłem w kabaku za czeladzią obecnego tu ichmość Dydyńskiego. Mnie, starego żołnierza, za to, że wytrzymałem... Pod Bukową z Michałem Mołdawskim, pod Białym Kamieniem i Kokenhausen ze Szwedami. Pod Nowogrodem i Dobryniczami z carem Borysem. Dobrze odpłacił mi carzyk za moją krew, za poświęcenie... – Oto nagroda za zasługi! – Tak nam odpłacił Łżedymitr za carstwo!

– Ot, niech Rus płaci drogo, a najlepiej gardłami – wydyszał z zaśpiewem Rudomina. – Mosci panowie, siadajmy na koń w żelazie, wypadnijmy na Moskwę z sabljami. Wysieczmy hołotę, czerń, bijmy bojarów, podepczemy butne karki kniazjów. Bo dzis jednego z nas, a jutro wszystkich knutowac każą. A my tak i pokażemy, że rycerstwo polskie knuta sje nie boi! – Waszmościowie, uspokójcie się! – zakrzyknął Gogoliński, który rozkładał ręce nad głową jak ksiądz na kazaniu. – Co za krzyki?! Na służbie jesteśmy! Spokój, spokój, proszę. Dydyński złapał go za rękaw. – Mości panie poruczniku, nie czas na czołobitnie carskie! Deklaruj, waść, czy jesteś z nami – Jacek wskazał towarzystwo – czy z carem? – Pokazał za bramę. Porucznik był blady, dygocący. Zatem Dydyński zdecydował za niego. – Mości panowie, ogłosić alarm, bić w kotły, trąbić na zbiórkę! Na koń, do zbroi! Panie Rudomina, pojedziesz do chorągwi Boguchwała, Wierzbickiego, do Borszy. Ich czeladź też wzięli pod straż! Powiedz im, powiedz... – Niechaj się zbroją i przybywają na koło wojskowe – dokończył Gogoliński, biorąc stronę towarzystwa. – Tak jest! Zagrały trąby, zadudniły bębny. Panowie towarzysze zaczęli wołać pachołków, krzyczeć na czeladź, aby zaraz kulbaczyła konie, przyniosła kirysy, kolczugi, szyszaki i szable. Na dziedzińcu wszczął się rwetes, zamęt, krzyk, ale trwał krótko. Chorągiew zaczęła wsiadać na koń, zbierać się w kupę. Zbroić i przygotowywać do odwetu. Die 7 augusti n. st., 28 julii st. st. Moskwa, zapasowy dwór carski na Kremlu Prawie trzecia w południe W czasie gdy pod polskimi chorągwiami wrzał gniew, szable wyskakiwały z pochew, a spieniona łacina rzucała się na usta, Dymitr przyjmował hołdy. Siedział w komnacie sypialnej na pokrytym wilczym futrem stolcu – z którego wrzeszczał kiedyś Borys Godunow – ubrany w rubaszkę z najcieńszego lnu, obszytą perłami, oblamowaną brokatem i zdobieniami, na głowie miał tafię oznajmującą o jego carskiej godności. Przed nim stały personifikacje świętej Rusi, Tartarii, Wielkiej Porty, Szwecji oraz... Rzeczypospolitej, w żeńskich odmianach – składając hołd, bijąc czołem i szepcząc czule: Cariu, gosudariu, czełom biju. Słowem – Dymitr odbierał laury, których nigdy nie zebrali jego carscy przodkowie. Nacje składały hołd Dymitrowi, za co ów kolejno brał je w posiadanie. Najpierw Ruś, która – jako kraina prawosławna – oddała się zwykle i prosto, spoczywając na plecach, jak przykazał Chrystus Pantokrator i pobłogosławił partiarcha. Wielka Porta rozwarła wrota rozkoszy godne Roksolanki, w pozycji niewolnicy, to jest na raka, na skraju carskiego łoża. Z kolei Tartaria, jako nieokiełznana do końca, sama uczyniła, co trzeba, sposobem amazonek lub mówiąc po włosku – na Gianettę. W carskiej sypialni działy się rzeczy srogie, na których widok zemdlałby patriarcha Ignacy, a metropolita Hermogenes zszedłby na psy, co zresztą byłoby nawet w smak Dymitrowi, bowiem uwolniłoby to cara od tego starego zrzędy. Ma się rozumieć, że nimfy wcielające się w krainy, które przyłączył do swego imperium i pobłogosławił carskim berłem Dymitr, ubrane były stosownie do nacji i obyczajów – Tartaria w kołpak, Moskowia w gorlatną czapę i perły, Turkinia miała na sobie turban i – ma się rozumieć – zgoła nic poza nim. Pod nakryciami głowy zaś wszystkie nosiły panieńskie kokoszniki – bowiem rzecz rozgrywała się w owych szczęśliwych czasach, kiedy skortezanki pragnęły uchodzić za dziewice, a nie odwrotnie. Dymitr był bardzo łaskaw. Poddanym krainom i ziemiom rozdawał winne grona i owoce, kielichy z winem, dziwował się też, że naszyjniki z pereł mogą być tak zacną ozdobą niewieścich wdzięków i

krągłości. Pokrzepiwszy się winem i pozwoliwszy, aby Wielka Porta przywróciła należny blask strudzonemu carskiemu berłu, że wreszcie stało się równie dostojne, co Iwan Wielki, Dymitr rozkazał bić pokłony – Polonii. Ta była jak to zwykle najbardziej harda i niedostępna, wszelako car chwycił ją za czapkę i ukryte pod nią warkocze, zmusił siłą do uklęknięcia, oddania honorów, a potem szarpnięciem postawił na nogi. Odwrócił. – Dumna jesteś, moja piękna panno. Złamię twój upór i wolę, posiądę cię podstępem, wezmę od Inflant, przez tylne wrota katedry niecnoty – wydyszał. Przechylił ją, aby spełnić groźbę, lecz zanim jego wielki wojewoda zdołał dotrzeć chociaż do Rzeczycy, ktoś najbezczelniej w świecie zaczął walić w drzwi. Dymitr usłyszał gromki głos Basmanowa: – Caru, ojczulku najdroższy, Polacy w Moskwie bunt wszczęli! – Idź do diabła, łajdaku! – odkrzyknął, ale Basmanow nie ustępował. Nagle rozległ się szczęk zamka pilnie strzeżonych drzwi. Otwarły się, wpuszczając smugę światła. Do komnaty wtargnął carski sługa, ponury jak niedźwiedź w jesienny poranek. Widząc, co się dzieje, zamarł, a potem uderzył czołem. Polonia wykorzystała to, pisnęła, schroniła się do łoża razem z innymi przechodkami. Dymitr krzyknął gniewnie. – Cariu, gosudariu! – załkał Basmanow. – Polacy z chorągwi larum grają. Bunt podnieśli, wsiedli na konie, chcą iść na pałac! – Dlaczego? Co się dzieje? – Dymitr pośpiesznie chwycił zdobiony brokatem ornak, okrył się szczelniej. – Pobili posadzkich w mieście, mużyków i strzelców. Wojewoda posadził kilku do tiurmy, a reszta jakby się wściekła, koło zwołali, miasto chcą spalić, złupić, zrabować! Już na Kitajgorodzie biją w dzwony. – Bladin syny! – ryknął Dymitr. – Na co mi oni! Idź, załatw to sam, każ im zaprzestać albo czekać. Ja tutaj... – Kiedy mnie nie lubią... – Weź puszki, to polubią. Zabierz Niemców Margereta i Woundmanna, otocz ich dwór. Powiedz, powiedz, że ja teraz... – Wasze Wieliczestwo, nie otoczę, oni już tu są. – To załatw to za mnie. Powiedz... – Cóż mam rzec, panie? – Że politykę uprawiam – wykrztusił Dymitr. – A jak nie posłuchają? – Zatocz puszki i znieś ich. – Wszechbłogosławionemu samowładcy naszemu czełom biju... – Wynoś się wreszcie, widzisz, że jestem zajęty. Basmanow wycofał się rakiem, dwaj strażnicy w białych szubach, zbrojni w obosieczne topory, którzy nigdy nie odstępowali cara, zamknęli drzwi. Dymitr wychylił duszkiem puchar wina, zebrał myśli, a kiedy już to zrobił, nagle uświadomił sobie, co naprawdę rozkazał w złości Basmanowowi. Skoczył do drzwi, otwarł je sam i zaczął wołać: – Stój, stój, zawróćcie Piotra Fiodorowicza! Wyślijcie gońca! Die 7 augusti n. st., 28 julii st. st. Moskwa, Żytni Dwór na Kremlu Nieco po trzeciej w południe

– Jest ich dziesięciu na jednego naszego – powiedział Gogoliński. – Jeden towarzysz rozgoni dwudziestu – odparł Borsza. – To hołota, lud do łyżki, do sochy. Niećwiczony w szabli, nie staje w szyku, strzelcy trochę lepsi, a już Niemcy i Angielczykowie mogą ujść przy nich za janczarów, tyle że nie dadzą się wychędożyć po turecku. – Splunął. – Mości panowie, na carski pałac! – Na pałac! – rozległy się okrzyki. Chorągwie wyszły czwórkami na Nikolską. Była wąska, czasem zastawiona beczkami i szopami należącymi do kniaziowskich dworów. W zaułku koło Patriarszego Dworu wszczął się zamęt, opanowany po chwili. Kopyta zadudniły po balach i mościskach, którymi wybrukowany był przejazd. Szli w pełnym rynsztunku. Husarze w kirysach i kolczugach, kozacy w zwykłych żupanach, burkach, gdzieniegdzie błysnęły karwasze, misiurka. Czerwieniały i żółciły się kałkany, dzidy, kołysały buńczuki i luny pod szyjami wierzchowców. Szli szybko – na czele carska chorągiew husarska, za nią roty: Wierzbickiego, Borszy, Iwanickiego, Białoskórskiego, Boguchwała i kozacka Zaporskiego. Konni ledwie mieścili się w wąskich ulicach. Dotarłszy do placu Soborowego, roty poczęły rozjeżdżać się na boki, stawać w prawo i lewo, obok soboru Uspieńskiego i cerkwi Narodzin Chrystusa Zbawiciela. Dalej nie było przejścia. Pomiędzy Granowitą Pałatą a soborem Archangielskim stał rząd carskich ludzi. Na środku cudzoziemcy w czerwonych kaftanach, błyszczących kirysach, morionach. Strzelcy czuwali z arkebuzami w dłoniach. Dymiły lonty; na środku zatoczono dwa działa. Z boków stali carscy strzelcy – w czerwieniach i żółciach, z rusznicami opartymi na wbitych w ziemię berdyszach – każdy przepasany skośnym bandolierem, na którym zawieszono dwanaście pulwersaków – apostołów śmierci. Ślepili na konnicę znużonym wzrokiem spod kołpaków i czapek. Dowódcy ściskali w ręku szpontony. Czekali. – Stój! – Borsza zatrzymał wojsko w pochodzie. – Jedziemy porozmawiać. Deputacja była już wybrana. Borsza, Dydyński, Rudomina i jeszcze dwóch towarzyszy wysforowali się do przodu. Jechali wprost na armaty, na ponurego Basmanowa, który stał obok dział na bułanym siwku, w żupanie ze złotym dwugłowym carskim orłem na piersi. – Mości panie wojewodo – przemówił Borsza – proszę zejść z drogi, bo mamy sprawę do cara. – Puszczajcie – rzekł Dydyński, który w tej chwili był już absolutnie trzeźwy, a może nawet trochę obawiał się, że za bardzo narozrabiał. – Nie chcemy przelewu krwi. – Nie przejdziecie – mruknął spokojnie Basmanow. – Zawróćcie do kwater, bo każę dać ognia i znieść wasze dwory do gołej ziemi. – Zatem niech car wyjdzie do nas! – Nie może być, aby Jego Wieliczestwo ulegał własnym służebnikom. Tego u nas, na Rusi, nie było i nie będzie. – My nie służebnicy, ale towarzysze! I nie służymy pod, ale razem z Jego Carską Mością! – rzucił Dydyński. – Wróćcie w pokoju do siebie i czekajcie w pokorze na wyrok gosudara! – Nie puścisz nas? – Nijak nie mogę. Nie lzia. Borsza pierwszy zawrócił konia do chorągwi. Rozjechali się, każdy wrócił na swoje miejsce. Ledwie Dydyński stanął znowu w szeregu, Borsza wzniósł i opuścił buławę. – Uciszyć się! – Ściśnijcie kolano z kolanem! – Marsz! Chorągwie ruszyły stępa. Wprost na dwie paszcze dział, na piechotę Basmanowa i Woundmanna.

Wojewoda dał znak. Puszkarze zniżyli lontownice do napełnionych prochem zapałów. Strzelcy oparli kolby rusznic na ramionach, wzięli cel. Piekło miało rozpętać się lada chwila. Na szczęście nic z tego nie wyszło. Nagle do Basmanowa podbiegł carski sługa, wyszeptał coś do ucha i stał się cud. Strzelcy opuścili broń, Piotr Fiodorowicz sam zaczął machać kołpakiem i krzyczeć do husarzy: – Stójcie! Stójcie! Rozmowy! – Wyślijcie deputację! – krzyczał sługa. – De-pu-ta-cja! De-pu-ta-cja! – darli się strzelcy. Chorągwie zwolniły bieg. Stanęły. Dosłownie trzy kroki przed carskimi szeregami. Strzelcy i Niemcy zadrżeli, widząc przed sobą szeregi koni. Basmanow krzyczał, ale jego głos ginął w hałasie. – Wyślijcie posłów! Car przyjmie deputację. Dydyński, Borsza i pozostali znowu wyjechali z szeregów. Tym razem strzelcy rozstąpili się, przepuścili ich aż do Zołotoj Pałaty. Lachy – wyprostowani i bladzi, w zbrojach, misiurkach – jechali na polskich koniach, dumnych jak oni sami. Pod carski pałac, którego ganek i galerie oblepione były pstrokatym tłumem dworzan, bojarów i służby. Na dole, pod drewnianymi kolumnami, stał szereg cudzoziemców – tym razem z dobytymi pałaszami i halabardami. Dymitr już czekał. W marmurkowym szłyku, w kaftanie jak z perskiego księcia, siedział na pozłacanym krześle nabijanym rubinami, z aksamitną poduszką pod baczmagami. Obok stał cały dwór – Buczyńscy, na zydlu zasiadał Dworycki, przez tłum bojarów przeciskał się Basmanow. Dydyńscy i pozostali pokłonili się carowi, ale nie zsiedli z koni. I wtedy przemówił Dymitr: – Czego chcecie, mości panowie Polacy? Nie wystarczy wam, że porwaliście się na prosty lud prawosławny, przyczyniliście się do wzburzenia i napaści, wszczęliście burdy na posadzie i jeszcze macie czelność nękać nasz majestat! Na kolana, wydajcie winnych gwałtów i napaści, proście dla nich o miłosierdzie. – Chcemy sprawiedliwości, Wasza Carska Mość! – odezwał się Dydyński. – Znieważono nas i napadnięto. Naszego towarzysza pana Lipskiego knutowano po ulicach jak psa! – Tak i doczekalismy sje nagrody za nasze krwawe przysługi dla Waszej Carskiej Mosci?! – zagrzmiał Rudomina. – My sje tego nie boimy, będziemy męczennikami. – Tymczasem zaś nasz król Zygmunt z Krakowa i nasi bracia z Korony Polskiej dowiedzą się, jak zginęliśmy. I upomną naszej krwi! – A jeśli Wasza Carska Mość wyda nas na śmierć, zginiemy jak ludzie rycerscy, ale póki nie pomrzemy, nabroimy tu trochę – uzupełnił Rodzieński. I nagle, najpierw Rodzieński, po nim Borsza, Dydyński i pozostali, dobyli ze świstem szabel. Cały carski dwór ochnął, cofnął się. Dymitr jednak nie zmarszczył brwi. Może nawet uśmiechnął się lekko. – Jeśli Wasza Carska Mość nie uwolni naszych sług – podjął Dydyński – stanie się dużo złego. I wcale nie będziemy dobywać szabel – rzucił w twarz Dymitrowi i całemu dworowi. – Wystarczy, że odjedziemy z Moskwy i zostawimy Waszą Carską Mość na stolicy. Zostawimy samego. Z nimi. – Pokazał szablą samych największych bojarów, w szubach, gorlatnych czapach. Spojrzał w ich blade, nieprzeniknione oblicza, ukrywające myśli i intencje w gęstwinie bród. Borsza spojrzał na niego wstrząśnięty. Dziwne, ale Dymitr też popatrzył po swoich poddanych, jakby dokładnie wiedział, o co chodziło Dydyńskiemu. – Wasza Carska Mość dobrze wie – skwitował Borsza – że chociaż żołnierz Niemiec, Anglik, Szwed czy Inflantczyk łatwo prześcignie Polaka w łupiestwie, to żaden nie dorówna mu w wierności. Tej zaś za złoto nie da się kupić. Dymitr złapał Jana Buczyńskiego za rękaw żupicy.

– Co waść mi rzekniesz? Co wasz Makiavel radzi czynić? Buczyński skrzywił się. – Wasza Carska Mość, mistrz Machiavelli rozkłada w niebie ręce, bo na Polaków nie ma jednej skutecznej recepty. A mówiąc prawdę: nigdy nikt żadnej nie wymyślił. – A może – rzucił z drugiej strony Stanisław Buczyński – może zamiast mistrza z Italii powinno się posłuchać głosu serca? Dymitr przymknął oczy. – Dobry car, słaby car – zamruczał Basmanow. – Nie można dawać złego przykładu dla innych. Co dziesiątego powiesić, tych, co będą całować chrest na carskie imię, pomieszać z dworianami. Pozostałych przepędzić z Rusi! – Bo na Rusi każdy musi – skwitował Dworycki – a w Polsce jak kto chce. Kto ich będzie wieszał? Waści strzelcy? Wy sami, batiuszka? Daj radę tysiącowi polskiej jazdy! Dymitr powstał, zrobił krok, stanął przy balustradzie dumny i wyprostowany. – Wydajcie mi winnych – powiedział spokojnie. – Niechaj zobaczę tych, którzy nie boją się słusznego gniewu Samodzierżcy. Nie lękajcie się – wzniósł rękę – nie będę karał ich na gardle ani na ciele. Jednak winni rozruchów muszą odcierpieć. Trochę... – Oni nie zawinili! – zagrzmiał Rodzieński. – Wszyscy się biliśmy! Razem! – Nie będą karani surowo – rzekł car. – Towarzysze nie będą siedzieć w tiurmie! – krzyknął Dydyński. – Nie będą – mruknął Dymitr. – Odpokutują karę pod strażą. Czeladź wypuścimy jutro. Całą i zdrową. Nikomu nic się nie stanie, o sprawie zapomnimy. Pana Lipskiego damy pod opiekę medyków. Rotmistrzowie z wojewodą Basmanowem ustalą, jaka jest jego przewina – ciągnął car. – Wydacie winnych? – zapytał Basmanow. Wysłannicy zaszeptali, pochylili głowy. – Jeśli Wasza Carska Mość daje słowo, że nie będą karani na gardle ani na ciele – rzekł Borsza. – Wszystkich co do jednego. Dydyński pomyślał, że pewnie będzie jednym z nich. – A zatem – obwieścił car – wracajcie do chorągwi i przekażcie nowinę. Niechaj pokój zapanuje nad świętym miastem. – Pax! Pax! – zakrzyknęli rotmistrzowie, pokłonili się, a potem wolno odjechali na plac Soborowy. – Wasza Carska Mość – wydyszał Dworycki, jakby się dusił – tego szlachcica, Dydyńskiego... to ja bym przegnał z Moskwy precz. – Przecież to wasz kompan? – Przestał nim być, kiedy pobuntował wojsko – wypalił Adam. – On był prowodyrem tej konfederacji. On napadł strzelców, niech pójdzie precz. – Nie tak zaraz – zaoponował najzupełniej niespodziewanie nie kto inny, ale Basmanow. Dworycki aż się zakrztusił, zakaszlał. – Co... whyyy gadacie... – Nie jestem przyjacielem tego kawalera, on też mi ani brat, ani swat. Ale póki jeszcze Jego Wieliczestwo nie osiedział się na tronie, każda polska szabla się przyda. – Jak to się właściwie stało, że Dydyńskiego dotknęła opała? – zapytał Dymitr. – Za dużo spraw mam na głowie, ta jedna mi umknęła. Spotkałem go przed koronacją na ganku i... – Ten szlachcic naraził wasze zdrowie na szwank, przyprowadził do pałacu czarownika, powinien zgnić w tiurmie – wyjaśnił Buczyński. – Stąd były wasze... komplikacje z koronacją – zamruczał Basmanow. – Wcześniej wstawiałeś się za nim, mości panie Adamie – rzekł car. – A teraz? Jesteś zmienny jak

wiatr, mospanie, bardzo zawiodłem się na tobie. – Największy błąd, jaki popełniłem – skłonił głowę Dworycki. – Basmanow miał rację, Dydyński powinien zniknąć z tego świata. Die 8 augusti n. st., 29 julii st. st. Moskwa, tiurma przy sądzie grodzkim obok Woskriesieńskiego mostu, poranek Na kładce nie można było spać. Szeroka na nieco mniej niż pół łokcia, wyślizgana siedzeniami pijusów, awanturników i mużyków, przy każdym gwałtowniejszym ruchu kołysała się na czterech zardzewiałych łańcuchach, na których zawieszono ją pod kamiennym filarem. Nie dawało się usiąść na niej jak na zwykłej ławie, bo niebezpiecznie odchylała się w bok. Niby można było stanąć – ale ile w końcu wytrzyma się na własnych nogach na chybotliwym pomoście? Najlepiej było położyć się na brzuchu, trzymając się krawędzi. Szkopuł w tym, że na wąskiej desce poza Damianem posadzono jeszcze trzech ludzi – co oznaczało, że miejsca nie starczało dla żadnego. Próbowali opierać się plecami o siebie, ale i tak najlepszą pozycją było usadowienie się okrakiem – z nogami zwisającymi po obu stronach krawędzi. Na to jednak ławka była za szeroka – po góra pół godzinie nogi drętwiały, brzegi deski pozostawiały na udach bolesne odciski i trzeba było zmieniać pozycję, ryzykując gniew współtowarzyszy. Pod kładką było piekło. Czarna czeluść wieży, bez podłóg i pomostów. Na dnie, nie takim znowu odległym, leżały szeregiem brony, sterczały ostrza, spisy i kosy. Kto by spadł z deski, ryzykowałby oprócz skręcenia nogi tym, że skończyłby przeszyty na skroś żelazem. Damian nie spał przez całą noc. Słuchał klątw i zawodzenia kompanów, opierał się o nich i zmieniał pozycję, przyjmował szturchańce i obelgi, kiedy zdarzyło mu się rozkołysać kładkę. Sam wzruszał ramionami, gdy któryś z pocztowych potrącił go, a raz mało nie spadł. Cierpiał i myślał. O Anastazji. I wreszcie doczekał się. Wraz z pierwszym promieniem świtu wysoko pod dachem odezwały się jaskółki. Potem od strony placu Czerwonego doszedł do nich gwar targu. Wreszcie rozległ się chrobot klucza w zamku, dwaj strzelcy otwarli drzwi. – Uważajcie! – zakrzyknął starszy, z brodą jak łopata. – Imajcie się łańcuchów. Każdy, kto mógł, złapał się zawieszenia, rozparł na ławie, aby nie spaść. Tymczasem młodszy strzelec zaczepił żelaznym krukiem o koniec ławki, wspólnie ze starszym przyciągnęli ją do kamiennego progu, przytrzymali. – Wyłaźcie! Ostrożnie, na ugiętych nogach przekraczali próg. Po drugiej stronie czekali ich panowie, bladzi, wymęczeni, bowiem całą noc spędzili z kolei pod wieżą Troicką, w towarzystwie kilku opalnych bojarów i rzekomego tatarskiego szpiega. – Damian! – zakrzyknął Dydyński. – Jesteś cały? Pocztowy pokiwał smutno głową. W czasie szamotaniny zgubił czapkę, żupicę miał porozdzieraną i poplamioną krwią, buty dziurawe – słowem, był z niego taki obraz nędzy i rozpaczy jak w polskich pieśniach o żołnierzu tułaczu. – Gdzie?! – Starszy strzelec zdzielił go styliskiem berdysza w plecy. – Wyłaźne płać, skatina! – Ja zapłacę – rzekł Dydyński i sięgnął do sakiewki. – Witaj, witaj, panie Nieborski. Inni słudzy kłaniali się nisko i całowali w rękę wybawicieli. Damian pokłonił się, ale wyciągniętej ku niemu ręki Jacka nie całował. Choć pan przeliczał diengi za jego wypuszczenie, w oczach młodzieńca dojrzewał bunt. Die 18/8 augusti Wołogda, Opalny Dwór, wieczór

Ogień płonął w piecu, a deszcz spływał po krytym korą dachu Opalnego Dworu. Na północ nadciągały pierwsze chłody, zimny wiatr mroził zapowiedzią jesieni i srogiej, mroźnej moskiewskiej zimy. Wasyl Szujski grzał stare kości przy ogniu, popijając kwas z kubka. Obok, na ławie okrytej owczym futrem, przycupnął jego brat – Dymitr. Spoglądali w płomienie, odrzuceni od łask, zesłani do tego parszywego grodu na północy, tak daleko od świetlistej Moskwy. Między nimi stały stół i szachownica. Partia była prawie skończona – Wasyl zapędził Dymitrowego cara w kozi róg, zblokował słoniami, gawronami i popem, groził koniem. Było to pierwsze jego zwycięstwo od czasu wygnania z Moskwy. Szujski wrzucił do ognia zwój papieru. Patrzył, jak płonie, skręca się i zamienia w popiół. – Car nie ukarał zbuntowanych Polaków – powiedział. – Winowajców posadził na noc do tiurmy, czeladź na kładkę, a potem uwolnił. – Źle, źle zrobił Dymitriaszka – zastękał Dymitr. – Pomyślże, bracie, jak rozprawiłby się ojczulek Iwan z buntem w wojsku. Co czynił wojewodom, co zdawali zamki Batoremu? – Dla niego źle, dla nas dobrze. Moskwa zobaczyła, że inne prawo dla Litwy, a inne dla prawowiernych. – Inne, dlaczego inne? – Dlatego że bez Lachów Dymitr nie utrzyma się na tronie. Więc musi ich słuchać i wybaczać. Dawać uczty, hołubić. Tylko lackie szable powstrzymają jego wrogów. I, trzeba rzec prawdę, że inaczej niż Duma, bojarzy i dworianie, Lachy nigdy nie patrzą, skąd wiatr wieje. – A niby skąd ma wiać? – Nie wchodź mi w słowo, szucie – mruknął niezadowolony Szujski. – Ucz się i słuchaj, abyś jeszcze lepiej wykonywał rozkazy. Lachy, co trzeba im przyznać, naród jechidnij, nie tylko kłaniajetsa rymskiemu papie, ale jest stały w uczuciach. Znaczy nie zdradza, nie odstępuje. Mogli się zbuntować na chwilę, kiedy jednego wyknutowali, ale póki car im płaci i są pod przysięgą, nie odstąpią go. – Niby po cóż mi to mówisz? – Odstawił nas batiuszka na boczne pole, jak wieżę, jak konika w szachach. Ale przecie to nie jest przegrana partia. Lachy to największa przeszkoda, to raz. Dwa, że Cerkiew jest przeciwko Dymitrowi. – Myślisz, że się zbuntuje? – Myślę, że patriarchowie będą się bali nowego. Jezuitów, łacińskiej wiary. Znam ci ja popów, cerkiewnych mużyków. Oni i z czartem wzięliby spółkę, gdy ich postraszyć rzymskim papą, a ksiądz dla nich gorszy od samego Lucyfera. – Hospody pomiłuj! – przeżegnał się Dymitr. – Przecie wszyscy wiemy, że gorszy. Ale... co z tego? – Bo mamy sojuszników i przeszkodę do usunięcia, ot tak. – Zbił gawronem ostatniego konia, jaki pozostał bratu. – Bo cóż się stanie, jeśli usunie się Lachów? Cóż wtedy, mój Dymitrze? – Nie wiem. Mów jaśniej. – Car jest nagi i zapędzony w kąt. I usuwa się go. – Wasyl wbrew regułom zbił słoniem władcę z szachownicy. – A Ruś nie może być bez cara. Zatem wybiera się nowego. Przestawił na środek szachownicy własnego cara. – Skąd wiesz, co się wydarzyło w Moskwie? Szujski wskazał w ogień. – Donosi mi o tym pewien człowiek. Mniejsza, jak się nazywa, ale to bliski przyjaciel cara. – Własiew? Mścisławski? Chworostynin? – Powiedzmy, że pożyteczny głupiec. Imaginuj sobie, że czyni to nie dla pieniędzy czy władzy, ale z wolnej woli. Dla zasad. To jak nie nazwać go głupcem? – Co nam po donosicielu, skoro ciągle tu jesteśmy? – Powoli, bracie. Jeszcze wrócimy do gry. I zaprosimy do niej Dymitriaszkę. Ale – Wasyl pogroził

palcem – na naszych zasadach. Na naszej własnej szachownicy. – Chcesz go obalić? – Na razie musimy się zadomowić w Wołogdzie. Pożyczyłem wojewodzie pieniądze, a starostom obiecałem podarki. – Skąd masz diengi? – Car zabrał nam wotcziny, ale zapomniał o skryptach. Tych od Katabsona. – Yyyyy... Kompania Angielska? – Szwedzka, jeśli już chcesz wiedzieć. Ale przekazuje wszystko przez Angielczyków. Zatem nie lamentujmy, ale zacznijmy działać. Tu i teraz. – Znaczy co mamy robić? – Pozyskiwać wojewodę. Pić z hołową strzeleckim. Podłożyć dziewuchy pod pierzyny diaczkom. Jeszcze wrócimy do Moskwy. Po nasze. I znowu zaczął rozstawiać figury. 1 łac. – z imienia

Rozdział XXIV Ogień i mróz Gra w piłkę, czyli o polskiej polityce • Dymitr koronowany • Z perspektywy Europy • Wojenne przygotowania • Wielka wina Dydyńskiego • Uczta bez jedzenia • Tajemnice Towarzystwa Jezusowego • Poterczuk jak igła w stogu siana • Krzywoprzysięstwo Jacka • Świeży trop • Piekło koni • Przeklęta ikona • Ślub Maryny • Jak trwoga to do... jezuitów • Krotochwile Własiewa • Ślepy zaułek • Wyjazd z Krakowa • Przez śniegi i mrozy

Die 21 augusti nowego stylu, 11 starego Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Rzeczpospolita, Kraków, Wawel Godzina dziewiąta przed południem Oczy ichmość pana Zygmunta Gonzagi Myszkowskiego, świeżo upieczonego marszałka koronnego, stojącego obok Mikołaja Wolskiego, podążały za szmacianym kłębkiem wełny, osnutym po wierzchu nićmi i obszytym skórą. Kula odbijała się od ścian opróżnionej ze sprzętów Sali Turniejowej na Wawelu. Widowisko było doprawdy pocieszne. Dwóch polskich panów w deliach, żupanach i litych pasach przyglądało się gonitwie za skórzaną kulą. Biegało za nią pięciu ludzi w pludrach, ciżmach i koszulach. Zdyszanych, spoconych; wszyscy z bródkami, wąsami i w wieku dojrzałym. – Dalibóg, gdyby nie było tu Jego Królewskiej Mości, rzekłbym, że to plebejska zabawa – mruknął do Myszkowskiego Wolski. – Kazać tak skakać szaraczkom i hołocie co niedziela po mszy – mruknął pod wąsem Myszkowski – byłoby mniej rozbitych łbów po zaściankach od szabel i zwad. – Po co tak biegać? I za czym? – dziwił się Wolski. – Szalonym się czynić? Chłopska i szwedzka zabawa. Nie to, co nasze gonienie do pierścienia, bicie na palcaty czy kaptywusz. Po wawelskich komnatach uganiali się za piłką: Zygmunt Waza, król Polski i Litwy, tudzież jego szwedzcy stronnicy, Jöran Posse, Jan Gyllenstierna, i dwóch królewskich pokojowych. Zygmunt zauważył wreszcie nowo przybyłych, podniósł rękę, wstrzymując grę. – Cóż tam, waszmościowie?! – zapytał zdyszany. – Z czym przychodzicie? – Złożyć uniżony pokłon Waszej Królewskiej Mości – powiedział przebiegle Myszkowski – i ogłosić nowiny, które przyszły z Moskwy. – Jakie to nowiny? – parsknął król. – Pogłowie niedźwiedzi wzrosło? Znaleźli ową Babę Jagę, której lękał się książę Iwan Wasylewicz? – Dymitriaszka, znaczy Dymitr Iwanowicz, wstąpił na tron i został koronowany. – Doprawdy? Cóż, opłacało się waszmości posłuchać – rzekł król do Wolskiego. – Choć szczerze mówiąc, na początku nie wierzyłem w powodzenie wyprawy. Teraz pora, aby Dymitriaszka dotrzymał słowa. Pamiętacie, co nam obiecywał, mości panie kanclerzu? – Smoleńszczyznę i Siewierszczyznę, miłościwy panie. – Pół Smoleńszczyzny, za pozwoleniem Waszej Królewskiej Mości – wtrącił Myszkowski. – Bo samo miasto obejmie w posiadanie wojewoda sandomierski. – Mniszech? A czy on spłacił długi? – Do kieszeni Dymitra, miłościwy panie. Wasza Królewska Mość sam na to pozwolił. – Tak, to prawda. Panie Wolski, każ zawołać któregoś z sekretarzy, żeby to spisał dla przypomnienia. Trzeba będzie wysłać poselstwo. Poślemy... Ot, pana starostę wieliskiego Gosiewskiego i kasztelana małogoskiego. Nieznaczne persony, ale na Boga żywego, nie będę przecież trudził Lwa Sapiehy! Ci dwaj wystarczą dla wytraktowania ligi przeciw stryjowi. – Wedle rozkazu, miłościwy panie. – I przypomnijcie, na czym tam stanęliśmy z Gustawem Erikssonem, co siedzi w Moskwie, żebrząc carskiej łaski? Skoro Dymitr chce z nami, nie może popierać pretensji bękarta, któremu uroiło się, że... jest moim bratem. Spiszcie to szybko i wyślijcie do Moskwy, bo nie mam czasu. Machnął ręką i wrócił do gry. Die 22/12 augusti Szwecja, Soderkoping, dom na przedmieściach O świcie Karol Sudermański, król Szwecji, naprawdę wyglądał jak karzeł – kiedy biegał w ogromnych pludrach i ciasno opiętym wamsie po komnacie, gniotąc w ręku list z nowinami z Moscovii.

Każdy zresztą byłby zły, gdyby przed świtem wyciągnięto go z puchowego łoża nałożnicy, z którą płodził kolejnego bastarda. – Dymitr zdobył koronę! Dostał czapkę Monomacha! Boże Izaaka i Abrahama, to nieszczęście. Cóż my poczniemy, kiedy zaleje nas schizma i Rzym?! Idziemy na Inflanty jak w pułapkę, w kleszcze! Bo przecież Dymitr zaraz sprzymierzy się z Polską i mój słodki bratanek Zyś wydusi nas jak szczenięta po tym, co zrobiłem z jego stronnikami w Linkoping. W ciszy, która zapadła, słychać było chrząkanie świń gospodarza za ścianą. Głośno i wyraźnie piał kogut, wieszcząc nowy dzień. – Moskwa zawsze wojowała z Polską – rzekł Erik Hoorn, dworzanin i doradca Karola. – Może i tym razem Zygmunt skieruje ostrze gniewu na wschód? – Skończ z tą poezją! Radź lepiej, jak wyprzedzić Polaków, aby nas nie wzięto w dwa ognie? – Uznajmy cesarski tytuł Dymitra. Do tego nie trzeba zgody Riksdagu. Zyskamy jego wdzięczność. – A Zyś? Nie przekuje uwagi cara na swoją stronę? – Sęk w tym, że Polacy nie uznają Dymitra za cara. A i jeszcze... – Co jeszcze? – Są pewni ludzie w Moskwie, którzy niechętnym okiem spoglądają na wywyższenie jakiegoś samozwańca. Wystarczy odrobina waszej łaskawości i pieniędzy. A poza tym... mamy przecież armię, której nie oprze się żadna siła. – Dobrze – westchnął Karol. – Uspokoiłeś mnie. Trzeba jednak przyśpieszyć nasze uderzenie na Rygę. Ugodzić w Zysia i Polskę, zanim spróbuje pozyskać Dymitra. Wydaj rozkazy zaraz, ruszaj się. – Wasza miłość, armia nie jest jeszcze gotowa! – Nie ma czasu – wydyszał Karol. – Nie możemy czekać, aż Zyś i Samozwaniec zawrą jakieś pakta. Jedź, najlepiej zaraz. Lądujemy w Inflantach. I usiadł na ławie – blady, łysy konus o żelaznej krzepie. Die 25/15 augusti Czechy, Praga, Hradczany, o zmierzchu – Co wy mi tu wygadujecie o jakimś Dymitrze? – skrzeczał Rudolf Drugi, z bożej łaski uświęcony i wybrany cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec, Węgier, Czech, Dalmacji, Chorwacji, Slawonii et cetera. – A gdzie on, ten barbarus, panuje? A zna on filozofię, hermetykę, sztuki wyzwolone? W ogóle pisać potrafi? Gadacie, sojusznik Zygmunta. Zasłuży na łaskę, jeśli Moscovię nawróci na rzymską wiarę, ale przecież nie jest to król Babilonu przepowiedziany przez naszego drogiego Nostradamusa. A jeśli... jednak jest? To co wtedy? – Na razie – tokował, kiwając głową – poselstwo, gdyby przysłał, odprawić. On będzie namawiał do wojny z Turkiem, a to nam najmniej potrzebne. Niech się tym zajmie, he, he – Polska z Litwą! Die 29/19 augusti Hiszpania, zamek w Ampudia, dwór księcia Lermy, królewskiego valido – Nie, nie, nie! – jęczał piękny i wytworny katolicki król Kastylii, Leonu, Aragonii, Sycylii, Neapolu, Jerozolimy, w skrócie i po prostu – połowy świata, nad którą pomału zaczynało zachodzić słońce. – Tylko nie to. Nie chcę spotkania z tym barbarzyńcą, Scytem, Hunem, Moskalem, Dołgorukim, legatem carskim. Śmierdzi i w ogóle taki jakiś jest... włochaty. Przyznaję, kiedyś mnie bawił. Jak oswojona małpka, byk na corridzie. Ale teraz... Wolę już moje lamparty w Eskurialu. Co mnie obchodzą nowiny o jakimś tam Dymitrze czy innym kacerzu? Gdzie ta Moscovia leży? Czy to nie czasem Ultima Thule? Nie mam czasu, załatw to za mnie, mój drogi valido. Umilkł i nadstawił policzek słudze, który nacierał go wonną maścią. Filip z lubością oglądał wypielęgnowane paznokcie, przygładził koronkowe mankiety koszuli wystające spod aksamitnego

wamsu. Don Francisco Gomez, markiz Cea i książę Lerma, skłonił się lekko, po czym wycofał z zasięgu królewskiego wzroku. – Dymitr jest łżecarzyk i zełgany hospodarczyk, łotr i rostryga! Żaden to syn Iwana Wasylewicza, ale samozwaniec, impostor Griszka Otriepiew, co zbiegł z monastyru Czudowskiego. Kradł i rozbijał po drogach! Bo przecie mały Dymitriaszka zginął w Ugliczu. Sam się zakłuł nożem – gadał jak nakręcony legat Borysa Godunowa, bijąc czołem księciu de Lermie, najbogatszemu i najbardziej wpływowemu człowiekowi w Hiszpanii. – Tego carzyka, gdyby przysłał poselstwo, Wasza Książęca Mość nie słucha, precz pogna z dworu. A tutaj – wskazał skrzynię, którą wnosiło dwóch ponurych pachołków – przywiozłem dowód na szczerość moich słów. Die 30/20 augusti Moskwa, Kreml, zapasowy pałac carski Godzina dziewiąta z rana – Bojarzy przycichli i pospuszczali głowy – powiedział ponuro Basmanow – po sprawie Szujskich. – Podniosą je wkrótce – odparował Buczyński. – Źle się stało, że Wasza Carska Mość nie skrócił ich o głowę. – Ta sprawa jest poza wszelką dysputą – uciął Dymitr. – Nie będę do tego wracał. – Surowa egzekucja dałaby przykład innym spiskowcom. – Jeśli Jego Wieliczestwo ma odmienić oblicze Moskwy, nie może postępować jak tyran – zaperzył się Dworycki. – Minęły czasy Opryczniny, a przelana krew tylko rozjuszy malkontentów. Mam waści przypomnieć, jak było ze Zborowskim? Król Stefan też chciał pokazać siłę i doprowadził Rzeczpospolitą na skraj wojny domowej. – Ja tylko ostrzegam Waszą Carską Mość, że wciąż dostaję ceduły o knowaniach Romanowów i Golicynów. Na przykład myślą o powołaniu na tron polskiego królewicza Władysława. – Niedorzeczność. Masz jakieś dowody? – Donosy ludzi z gminu. I służby. W innych okolicznościach brzydziłbym się wziąć je do ręki, ale teraz musimy zważać na każdy znak. – To nie dowody. Przynajmniej nie dla mnie. – Ludźmi trzeba rządzić tak, aby nie chcieli zmian. Lepiej raz zdecydowanie pokazać im siłę, ale potem być miłosiernym. Skoro Wasza Carska Mość pomiłował Szujskich, doradzałbym nawet wymyślenie jakiegoś spisku, choćby kilku mniej możnych bojarów, i ukarania ich z całą surowością, aby pozostali widzieli w tym ostrzeżenie. – Jeśli mamy przelewać krew, zróbmy to w słusznej sprawie – powiedział Dworycki. – Skierujmy uwagę wrogów w inną stronę. – Jak? – Na przykład zaczynając wojnę. Szczęśliwy bój i zwycięstwa zawsze wzmacniają wizerunek władcy. – Na kogo waszmość chciałbyś uderzyć? – Tam, gdzie uznamy, że będzie najlepiej. – Na Tatarów – odezwał się Basmanow. – Zebranie sił przeciwko chanowi nie wzbudzi żadnych podejrzeń, wszak ciągle trzeba się przed nimi bronić. Wojska są osłabione i rozproszone, po tym jak pobiłeś, gosudarze, armię cara Borysa. Zanim je zgromadzimy, będzie wiosna. Dlatego najlepiej zacząć przygotowania już teraz. – Przynajmniej wszyscy moi wrogowie będą w jednym obozie – mruknął Dymitr. – Ciekawe, zacna propozycja. Tak, wojna jest tym, co umocni moją władzę. Tylko gdzie uderzyć? Na Turków? Oswobodzić ujście Dunaju, odebrać im Azow? A może pomóc mojemu bratu Zygmuntowi w Inflantach?

Zapadła cisza. Cicho trzeszczały płomienie świec. – Zbierzemy wojska przeciw Tatarom – powiedział Dymitr. – Wy, panie Adamie, wydacie odpowiednie rozkazy. – Gdzie mam zgromadzić armię? – A powiedzmy, że w... Wiaziemsku. Rozkazuję tam usypać obóz, podciągnąć puszki, ćwiczyć pułki strzeleckie, ściągnąć podległych nam Tatarów. – Na kogo ruszymy? – Poczekamy z decyzją do wiosny. Na razie obóz będzie okazaniem naszej siły. – Gosudarze – mruknął Basmanow – ośmielam się rzec, że jest jeszcze jeden kierunek, w którym moglibyśmy spróbować wojennego szczęścia. – Jaki? Odpowiedź Basmanowa zdumiała wszystkich, a Dworyckiego wręcz przeraziła. Dymitr nie odpowiedział nic. Myślał. Die 30/20 augusti Moskwa, Kreml, dawny dwór Godunowa na wprost monastyru Czudowskiego Godzina jedenasta z rana – Zgrzeszyłem uczynkiem, myślą i zaniedbaniem. Zamordowałem stryja, Michała z Dydni Dydyńskiego, w pełni świadomy – powiedział Jacek, bijąc się pięścią w piersi. – Zabiłeś własną ręką? – Omamiłem człowieka, w którego ręku było życie stryja, wiedząc, jakie będą skutki. – Kim on jest? – Anton Uspieński, oprycznik, czarownik, czart, godzi na życie cara Dymitra. – Zwiodłeś go w dobrej czy złej sprawie? – Chciałem go schwytać, aby więcej nie szkodził. Ale nie będę zasłaniał się dobrymi chęciami. Biorę winę na siebie. Ksiądz milczał. Dydyński kulił się w konfesjonale w sali dawnego pałacu carskiego, teraz ofiarowanego jezuitom i przerobionego na jedyny kościół katolicki w Moskwie. – Ego te absolvo 1 – ksiądz mówił cicho, jego słowa były jak powiew wiatru. – Za pokutę wyznaczam ci: odprawić ladacznicę, bowiem niedopuszczalne jest, aby szlachcic jako prosty wół parzył się z plebejką i Moskiewką, albo... nauczyć ją prawideł wiary i przywrócić do Kościoła rzymskiego. Dydyński obawiał się, że ten punkt pokuty będzie najtrudniejszy do wypełnienia. – Pościć do następnej niedzieli o chlebie i wodzie... I nic poza wodą nie pić – uściślił spowiednik przytomnie, jak gdyby przypominając sobie znane porzekadło, że chociaż herbowy człek nad apetyt jeść nie może, to pić zawsze wydoli. – Leżeć dwa razy krzyżem w kościele do północka, odmawiając Ojcze nasz tyle razy, ile się da, ale przynajmniej po sto. Obiecać, przyrzec poprawę. I być dobrej myśli. Ksiądz modlił się za odpuszczenie grzechów pana stolnikowica, ale Jackowi wcale nie było przez to lepiej. – Dominus noster Iesus Christus te absolvat et ego autoritate opsius... Spowiednik wreszcie uczynił znak krzyża: – Deide ego te absolvo a peccatis tuis in nomine Patri et Fili, et Spiritus Sancti, Amen. Pomodlił się jeszcze; potem Jacek ucałował stułę i wycofał się od konfesjonału, aby zmówić modły. I nagle stało się coś dziwnego. Ksiądz podniósł się z ławki, przystąpił do klęczącego Dydyńskiego, położył mu rękę na ramieniu. Był młody, brodaty jak pop, z wielkim greckim krzyżem na piersi. – Ciężkie brzemię dźwigasz, mój synu – powiedział. – W imię Ojca, Syna i Ducha ponieśmy je razem. Dobry człowiek woli sam cierpieć, niż na cierpienia patrzeć. Pójdź ze mną.

Przeprowadził Jacka przez zakurzony dziedziniec, po schodach, nad pałacową kuchnię, wprowadził do pobielonej przedniej izby, a z niej do jasnej, stołowej komnaty, o ścianach ozdobionych rzędami ikon i nieco już złuszczonymi malunkami aniołów, skąd dochodził zapach mięsa i polewki. W izbie stał wielki stół, a za nim zasiadała kompania trzech mężczyzn, których Jacek zrazu wziął za popów i diakonów. Wszyscy odziani byli w czarne mantie, brodaci, na szyjach mieli zawieszone ciężkie ruskie chresty, a tylko po piuskach na głowach Dydyński poznał, że nie byli to bynajmniej czerńcy ani mnisi, ale jego dawni znajomi z Nowogrodu Siewierskiego. Dogłębnie znienawidzeni w Akademii Rakowskiej, którą prawie ukończył – bracia jezuici. Wyglądali tak, że gdyby odjąć im brody i prawosławne stroje, zdjąć z twarzy słodkie, uniżone uśmiechy i spokojne, nieco drwiące oczy, pozostałyby po nich puste zydle i ława z aksamitnymi poduszkami. Poznawał wszystkich. Wokół stołu zasiadali: Kasper Sawicki z Krakowa, kapelan wyprawy po czapkę Monomacha, i dwóch doradców Dymitra – Jędrzej Ławicki i Mikołaj Cyrowski, obaj z kolegium w Jarosławiu. Czwarty był ksiądz spowiednik, którego Jacek nie znał. Widząc Dydyńskiego, powstali dwornie, skłonili się, ale były to tylko pozory. – Pomagaj Bóg – rzekł stolnikowic. – Po wsze czasy, w imię Ojca i Syna! – odparł Ławicki. – Siadaj z nami, synu, podziel się smutkami, a my w zamian pokrzepimy cię duchową i gorącą strawą. Jedli także po jezuicku – wcale nie postnie. Na stole królował rosół polski, barszcz ze śledziem i kura w polewce grzybowej, bowiem kapłony jeszcze nie dotarły do Moskwy z Zachodu. Poza tym cielęce brazelle, gęś z perłowymi krupkami, przyprawiona oczywiście masłem, pieprzem i szafranem. Pierwsze danie już kończyli, a sługa wnosił coś na kształt wetów: polewkę migdałową, pasztet niemiecki na zimno, pieczoną kaszę i krajane mleko, którą to potrawę robi się ze słodkiego mleka, żółtek i masła, a potem piecze w piecu. Było też ciasto rodzynkowe i ulipki z pszennej mąki i cukru, pieczone jak opłatki i zwinięte na drewienkach. A do tego jeszcze – pocukrowane. Słowem, polska kuchnia, wcale nie chudopacholska. – Niestety, jego mość pan Dydyński będzie nam towarzyszył jedynie duchowo – rzekł z udawanym smutkiem ksiądz, który udzielał szlachcicowi absolucji. – Ma bowiem zadaną pokutę, aby do niedzieli kontentować się tylko chlebem i wodą. I takież właśnie danie postawił przed stolnikowicem sługa. Dwa kawałki ciemnego chleba i wodę w kielichu, od której – co wiedział dobrze każdy zdrowy na umyśle człowiek – w żywocie lęgły się żaby i kijanki. – Pokutę – mruknął Ławicki, który dziś był w roli baranka, inaczej niż w czasie ostatniego spotkania w Nowogrodzie – zawsze można oddalić. Ja zaś, panie bracie, jako wierny sługa pański po trzeciej probacji i czwartej profesji, jestem władny, aby dać ci od niej dyspensę. – Ach – Sawicki delektował się soczystym udem – czy aby dobrze wypieczona ta gąska? Nie skosztujesz? – Pobłogosław, Panie Boże, dary, które spożywacie – mruknął Dydyński – aby równie gładko przechodziły wam przez gardła co paszkwile. – Przyjmujemy za grzechy nasze – zaszemrał Cyrowski. – Ad maiorem Dei gloriam. – Ja zaś przypomnę ci, bracie, słowa, które powtarzam w nieskończoność: Nie udawaj się mądrym. Albowiem fundamentem mądrości jest: nie dufać swojej mądrości. – Jeśli chcecie znowu wrócić do naszej rozmowy w łaźni – rzekł ponuro Dydyński – to chyba wiecie, że primo: nigdy nie będę donosicielem, a secundo: jestem w carskiej opale, więc na niewiele przydam się waszemu zgromadzeniu. Pomyliliście się, bracia, ja już kompletnie nic nie znaczę. Nie dręczcie mnie, proszę, bo do niczego wam to niepotrzebne. – Ależ my wcale nie chcemy cię dręczyć – mruknął Ławicki – ale udzielić pociechy.

– A z jakiegoż to powodu, jeśli wolno spytać, tak biesiadujecie? Odnieśliście zwycięstwo nad ciemnymi popami? Jakąś cerkiew odbiliście szturmem? – Gdyby nie my, świątynie w Polsce stałyby puste jak stajnie albo chlewy – zamruczał Ławicki. – Jego Wysokość Wielki Car Wszechrusi wysyła nas z poselstwem – rzekł Sawicki. – Niech zgadnę, do Kitaju? Lapończyków? Do Permiaków? Do Persji? – Do cesarza, do Czech, do Ojca Świętego, do króla Hiszpanów Filipa i gdzie tylko się da. Traktować ligę przeciw muzułmanom. – Proszę, po carskiej koronie zachciało mu się jeszcze sławy krzyżowca. – A co do ciebie, synu – rzekł z udawaną troską Sawicki – miej ufność w Panu. Szepniemy słowo carowi, naprawimy, co zepsuli bezbożny heretyk Buczyński z bluźnierczym schizmatykiem Basmanowem. – Jedz, jedz z nami – Cyrowski podsunął mu resztę gęsi i zacny kęs pasztetu – nie każda pokuta jest przyjemna Panu. – Każda dyspensa ma swą cenę. – Dydyński odsunął srebrny półmisek. – Wytrzymam o pustym brzuchu do niedzieli. – Źle pojmujesz nasze intencje – wyjaśnił szybko Ławicki. – Nie chcemy cię wykorzystać, ale pomóc. – Bezinteresownie? – Mamy jedno pytanie, powiem szczerze – ozwał się milczący dotąd spowiednik Jacka – bez żadnych ukrytych sztuczek, jak mówią. I takie, na które jako opalny sługa Dymitra możesz odpowiedzieć. – Słucham. – Jak to się stało, że Dymitr nie był sam własną osobą na koronacji? Czyżby zachorował? – Też to podejrzewacie? – uśmiechnął się Dydyński. – Chcecie wiedzieć, co wydarzyło się przed koronacją w carskim pałacu? Wycisnąć mnie jak limonę? I wy to nazywacie okazywaniem pomocy? – Chcemy się dowiedzieć – rzekł Ławicki – czy maczał w tym palce Opryczny Dwór, a może, jak podejrzewamy, sam Uspieński, jego zaufany sługa, mistrz bestii poterczuków, którego na próżno chciałeś odnaleźć. – A możesz mi powiedzieć, skąd to wszystko wiesz, bracie? – zapytał zaskoczony Dydyński. – Mówiłem o tym tylko jemu – wskazał spowiednika – pod tajemnicą spowiedzi. – Ciężar twoich win, bracie, był znaczny. Zbyt znaczny na moją głowę – rzekł jezuita. – Myślisz, że my, boże sługi, nigdy nie potrzebujemy sakramentu pokuty i rozgrzeszenia? Nawet ja muszę się spowiadać innemu bratu. – Skinął w stronę Ławickiego. – A ja – Ławicki skinął na Sawickiego – spowiadam się kolejnemu bratu zakonnemu. – Ty powtórzyłeś na spowiedzi wszystko jemu – Dydyński złapał się za głowę – on temu, a tamten onemu? Doprawdy nieliche z was węże! Słodkie jak miód są obietnice jezuity, niestety, gorzkie wydają owoce. – Skoro – ciągnął Ławicki – wszyscy pod tajemnicą wiemy to samo, więc w naszym ścisłym gronie możemy mówić sobie głośno bez żadnego grzechu. – Tym bardziej że mieliśmy w naszych szeregach Jaickiego, który potwierdził we wszystkim twe słowa, bracie. – Mieliście? Czyżby zbiegł? Jezuici wymienili znaczące spojrzenia. – Niestety, nie okazał się godny chwały Pana i nie dotarł do pierwszej profesji. Cóż, jak mówi nasz generał założyciel Loyola: choćby nawet z najgorszym człowiekiem zaczęło się rozmowę o rzeczach bożych, zawsze z tego będzie jakiś zysk. – Digitus Dei est hic 2! – Widzę, że nauczyłeś się wreszcie łaciny, bracie. Młyny boże mielą powoli, ale dokładnie. – Doprawdy, w tym jest palec Boży! Abyśmy połączyli nasze siły.

– Ty chcesz wykryć i zniszczyć Opryczny Dwór. My dążymy do tego samego. Dlaczego nie mielibyśmy się zjednoczyć? – Co z tego będziecie mieli? – Łaskę u Dymitra, a ty, bracie, odzyskasz względy cara i swojego stryja. – Mój stryj nie żyje. – Skąd wiesz? – Uspieński powiedział, że go zabije. – A więc był tam, w pałacu, w dniu poprzedzającym koronację. Mów dalej, cóż się stało? Dydyński wsparł głowę na rękach. Myślał. – Chyba mogę wam powiedzieć – rzekł w końcu. – Jestem w niełasce, więc nic już nie będzie w stanie mi zaszkodzić. Sam wprowadziłem tego biesa do pałacu carskiego. Schwytaliśmy go i... – I coś poszło nie tak? – Przypadkiem spotkaliśmy cara. Wtedy Uspieński poraził go słowem. Rzucił czar, urok, nie wiem... Dymitr był pod jego wpływem – kazał go zwolnić. Basmanow posłuchał. A na mnie... Zrzucili wszystko. Oczernili u cara. Myślałem, że oprycznicy to mordercy i bluźniercy. Teraz widzę, że również czarownicy. – Mówisz, bracie – mruknął Ławicki – że Uspieński rzucił na Dymitra słowo, urok. Jak ono brzmiało? – Chyba: likuj ninie i wiesielisia Sionie. Jakiś wyjątek z modlitwy schizmatyków. – To nie muszą być czary, mój synu. – Doprawdy? Nie wierzycie w magię, czarta i czarownice, latawców zdrady i alchemickie fałsze? – Wierzymy w wolę Bożą. Czary i gusła zostawiamy kmieciom, pospólstwu i wiejskim plebanom, braciom minorytom, Domini canes – Sawicki wymówił to z przekąsem. – Dla mnie sabatów nie ma lub zwołują je szaleńcy, których należy przykuć łańcuchem do słupa i egzorcyzmować, a nie palić. Człowiek zbyt łatwo posądza innych o zło, podobnie jak ten, co ma zawroty głowy i myśli, że wszystko dokoła wiruje. – Nas interesują heretycy! Zwolennicy luterskich nauk, szatańscy poplecznicy Tomasza Mincera i Filipa Melanchtona, plugawi wyznawcy Ariusza, fałszywi chrześcijanie kalwini i ci, co obrażają Boga i Matkę Koronę, zwąc się braćmi polskimi, a działając tak naprawdę z woli bluźnierczego odszczepieńca Socyna i Szymona Budnego, który smaży się w piekle, wołając zmiłowania Maryi. Jacyż oni Polacy, skoro wypierają się prawdziwego Boga? Niszczymy ich złowrogie knowania i podstępne sojusze, rozrywamy ligi i obnażamy zmowy zmierzające do wyplenienia chrześcijaństwa. – Więc skoro jesteście tacy mądrzy, wyjaśnijcie, o co w tym wszystkim chodzi? Stariec lub Uspieński, chyba ten ostatni, robi coś ludziom. Każe powtarzać w kółko modlitwy. Słowa, które później dają mu władzę nad duszą i ciałem. Jak to osiąga, jak nie magią i siłą Szatana? Jeśli Dydyński spodziewał się, że jezuici padną teraz na kolana i zaczną śpiewać psalmy, to mylił się niczym głupia baba, co myślała, że łażąc z krzyżem po pokoju, odbędzie pielgrzymkę do Jerozolimy. Ławicki zamyślił się, a potem palnął z rozmachem w czoło. – To wcale nie musi być magia – oświadczył takim tonem, jakby wykładał żakom poetykę. – Modlitwa, a przede wszystkim Słowo Boże, to potężna broń. Albowiem na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo, Ewangelia świętego Jana, sam początek. Słowo może niszczyć, obalać mury, zmieniać ludzi, zmuszać do posłuszeństwa – ciągnął, upiwszy nieco wina na pokrzepienie. – Azali słowa moje nie są jako ogień; mówi Pan, a jako młot kruszący skałę, ostrzega Jeremiasz. Każdy, kto je przekręca, zasługuje na potępienie, bo może manipulować ludźmi jak marionetkami. – I wszystko, cokolwiek działacie słowem lub czynem, wszystko czyńcie w imię Pana

Jezusa, dziękując Bogu, poucza nas święty Paweł w Liście do Kolosan – uzupełnił z uśmiechem Sawicki. – Z historii – rozkręcał się Ławicki – znamy liczne przykłady, kiedy zwykłe słowa Bożego głosu, modlitwy, przekręcone lub wymawiane w złej intencji dawały różnym herezjarchom władzę nad ludźmi, jaką ma sztukmistrz wśród komediantów albo niedźwiednik nad żywym stworzeniem. – Znasz, ojcze, takie przykłady? – Eon z l’Etoile w dawnych czasach gromadził chłopstwo w odludnych miejscach, kazał się modlić bez przerwy, aż wpadali w dziwny stan, wtedy nadawał im imiona apostołów i kazał składać śluby posłuszeństwa. Aby im rozkazywać, nosił laskę w kształcie łacińskiej litery Y. Zamieniał ludzi w... w... – W golemy, jak rabin Jehuda Loew ben Bekalel w Pradze – dopowiedział Sawicki. – Dopóki w roku tysiąc sto czterdziestym ósmym nie zamknięto go w loszku na rozkaz synodu w Rhiems, gdzie dokonał żywota. – Amen, bracie. – Amen. – Ławicki oblizał wargi, zapewne na myśl, że mogliby skończyć tak wszyscy heretycy. – O podobną sprawę posądzono także Amalryka z Bène, paryskiego bakałarza, którego uczniowie zmienili modlitwę Ojcze nasz, pozbawiając ją słów, które były w sprzeczności z ich heretyckimi poglądami. – Manichejczycy z Langwedocji – wtrącił Sawicki. – Oni też nie byli lepsi. – Bo z odmawiania Ojcze nasz uczynili narzędzie bałwochwalczego posłuszeństwa. Jak pisze Bernard Gui w swoim Practica Inquisitionis Haereticae Pravitatis... – Wasz patron? – wtrącił Dydyński. – Hiszpan? – Francuz, trochę błądził, ale intencje miał zacne. Wróćmy jednak do Manichejczyków, otóż każdy z ich herezjarchów, zwących się perfecti, musiał odmówić codziennie wiele modlitw, wyklepać je, nie rozumiejąc związku ani sensu, bo jego otumaniony umysł bliższy był Szatanowi niźli Bogu. Dzięki temu był posłuszny jak pies katarskim biskupom. – Kiedy przekabacali na fałszywą wiarę nowych członków sekty – uzupełnił wywód Ławickiego Sawicki – głodzili ich postami ponad miarę, zmuszali do odmawiania niekończącej się liczby modlitw, po których umysł poddawał się łatwo woli herszta heretyków. – Wielebni bracia zapomnieli o czymś z naszego podwórka? O srogim husycie Marcinie Húsce, który kazał swoim ludziom odmawiać: Ojcze nasz, któryś jest w nas. A uczniowie jego, zwani adamitami, praktykowali sodomię i rozpasanie, łącząc się między sobą na podobieństwo zwierząt. – Ciekawe – podsumował Dydyński. – Zatem wystarczy powtarzać w kółko różne modlitwy, aby otumanić umysły i zaszczepić im bojaźń wobec jakiegoś wymyślonego przez siebie słowa? – Powtarzać bardzo długo. Przez dnie, miesiące, lata. Jeśli – jak mówiłeś – oprycznicy biorą do siebie małe dzieci, mogą im wmówić cokolwiek. Umysł pacholęcia jest niczym tabula rasa, którą zajadły odszczepieniec może zapisać najokropniejszymi słowy. – Tak było z Bezumnym Iwaszką, którego spotkałem przy armacie. Kazali mu się modlić, modlić bez końca, pewnie i bili, aż jego umysł rozpadł się niczym gliniany garnek. – Pewnie to samo zrobili twemu słudze, Borysowi. I nawet... – Dymitrowi... Nagle wszystko zaczęło stawać się jasne. Chcieli urobić go jak z gliny, ale uwolnił go Jaicki. Dlatego nie mogli zabić carewicza – wtedy, pod Dubieckiem. Uspieński kazał porwać Dymitra, aby znów mieć go w swojej władzy. O Boże! – A jednak – mruknął Dydyński – Stariec i jego słudzy są czarownikami. Jak wytłumaczycie, że szczuli nas poterczukiem? Demonem, który przybrał postać szatańskiego dziecka? – To nie musiał być demon – powiedział Sawicki.

– A co? Strażnik cnoty starej mniszki? – Wilcze albo niedźwiedzie dziecko. – Co takiego? – Pozwólcie, że teraz ja będę opowiadał – wtrącił Sawicki. Dydyński odsunął kielich z winem, który podtykał mu Cyrowski. I słuchał. – W historii świata, a nawet Rzeczypospolitej i Moskwy, mamy wiele przykładów dzieci, które wychowywane były przez zwierzęta i kiedy zostały przywrócone do świata, okazywały się niepodobne do ludzi. Romulus i Remus, założyciele Rzymu, wykarmieni, jak zaświadcza Liwiusz, przez wilczycę kapitolińską. Niedźwiadek, którego miał na dworze Zygmunt Stary. A stało się to tak: pewnego razu na łowach na Litwie zabito niedźwiedzicę, która siedziała w jamie. Znaleziono tam chłopca pokrytego włosem, którego musiała chować jak piastuna. Książę Radziwiłł dał go na dwór królewski, gdzie wyczyniał pocieszne figle i nawet uczył się mówić. Urwał i wychylił łyk wina. – Chłopiec bez imienia z Bambergu, któremu ojczym po śmierci matki kazał się chować z bydłem. Liczne przypadki z Moskwy. Tu, na południu, było wiele dzikich dzieci, podobnych z postawy do zwierząt, po hołomorze sprzed pięciu lat. Opowiadali mi w Putywlu, w Orle, w Wiaźmie, że matki wynosiły swoje otroki do lasu, aby nie zmarły z głodu albo, co gorsza, nie zostały zjedzone przez ludzi. Te dzieci były potem spotykane w kniejach. Łapane, wywlekane i sprzedawane na targowiskach jak bydlęta. Starczyło, że oprycznicy wykupili kilka, przyuczyli do walki, tropienia. I mieli twoje poterczuki, synu. – Nie można też wykluczyć – wtrącił Ławicki – że wiele dzieci zmuszanych gwałtem do powtarzania modlitw popadło w obłęd lub opętanie i stało się okrutnymi... jurodiwymi, jak zwą ich prości Rusini, na służbie opryczniny. – Widziałeś, bracie, jak te dzieci sprzedawali na targach? Gdzie? – spytał Dydyński. – W Moskwie. W Twerze. W Nowogrodzie Siewierskim. – Kto je sprzedawał? – Ach, nasz drogi pan stolnikowic jest na tropie – zaśmiał się Ławicki. – Dobrze, tak trzymać. Wszak powiedział nasz patron: robotnicy w winnicy pańskiej winni stać twardo na ziemi i ciągle być gotowi do wyruszenia w drogę. – Będziemy działać razem – mruknął Dydyński – choć nie wiem, dla kogo będzie z tego więcej korzyści. – Wszystko w zbożnym celu, synu. – Dziękuję, wiem wszystko. Dajcie, proszę, chwilę, abym coś sobie przemyślał. – Dydyński wychylił kielich z wodą i wstał. – Muszę iść, nie myślcie sobie... – Zawsze myślimy prawdę, bracie – mruknął Ławicki. – Idź i wróć, kiedy będziesz czegoś potrzebował. Jesteśmy na twoje usługi. Dydyński ukłonił się i wyszedł. Inaczej niż wszedł – z podniesionym czołem. Die 5 septembris n. st., 26 augusti st. st. Moskwa, plac Czerwony, około południa W Moskwie wszystko jest wielkie i przynajmniej dwa razy za duże. Car-puszka na placu Czerwonym, w której zmieści się bez większego trudu nawet trzech hajduków i jeszcze zagrają w karty. Car Kołokoł na drewnianej dzwonnicy, na placu Soborowym, którego serce ciągnie dwudziestu czterech chłopów. Iwan Wielki, tak wysoki, jakby z niego carom było bliżej do nieba, gdzie wisi trzydzieści siedem dzwonów w czterech rzędach okien.

Wreszcie targi, a właściwie jeden wielki jarmark, huczący niby rój pszczół, brzęczący srebrną i miedzianą chmurą dienieg, połuszek, kopiejek, ałtynów, moskowek i nowogródek, z rzadka tylko okraszonych ugorskim dukatem. W mieście płaci się zawsze srebrną drobnicą i na poważny zakup trudno wybrać się bez worka monet. Rynków jest w Moskwie czternaście. Największe i najokazalsze na placu Czerwonym, pod murami Kremla, w Kitajgorodzie. Tutaj stoją wzdłuż murów i przekopu kamienne i drewniane ławy targowe, w kątach upchane są szałasy, składy i szopy. Od północy, koło Woskriesieńskiego mostu, zaczynają się drewniane kramy – ściśnięte jeden koło drugiego jak jurodiwi przed wrotami monastyru – gdzie sprzedają owoce. Dalej, już na samym placu, sapożne i szewskie rzędy ław – drewniane, nakryte szarymi płachtami cwelichu. Potem w stronę cerkwi Wasyla Błogosławionego stoją rzędy chlebnych i kołacznych ław, a przed Prochową Pałatą prawie osobny, zbity w czworobok targ, gdzie sprzedaje się bielidła i rumienidła dla moskiewskich niewiast, które nie wyjdą z domu, póki nie pobielą sobie lica na podobieństwo śmierci. Targ ciągnie się na przestrzał przez cały plac Czerwony. Aż do Moskworieczieskich wrót, przez które prowadzi przejazd na most na drugą stronę rzeki, na Zamoskworiecze. O swojej obecności świadczy mdłym smrodem żyworybny rząd ław i Mytny Dwór, gdzie znakuje się bydło gnane na miejskie place targowe. I jakby na urągowisko bieleją: chlebny, kołaczny, maślany, solarny i kolejne targowe rzędy oblegane przez pospólstwo. Obok rozpościera się Zariadzie – w południowej, płaskiej części Kitajgorodu. Tu jest osobny targ, a właściwie druga z jego części, mieszkają ludzie posadzcy, chlebnicy, blinnicy, kołacznicy, sukiennicy, białoskórnicy, gwoździarze, kwasiarze, bednarze, sarafannicy i zwykli krawcy... Wszystkich ich nie policzyć. Zaułki za ich domami i kleciami idą w górę – od murów ku Warwarce: Zaradewski, Pskowski, Krzywy. I znów kolejny targ – krzykliwy, gwarny, rojny od przekupniów obnoszących bławaty, nici i igły na deskach i w sakwach, na Bolszoj ulicy, wokół cerkwi Świętego Mikołaja Mokrego. Tu stoją kramy z półokrągłych bierwion zbitych na krzyż, o dachach zwieńczonych łbami smoków, koni i jednorożców. Targ z placu Czerwonego wnika w uliczki, przeszywa na skroś Kitajgorod, ciągnąc się hen ku trzem bramom wiodącym do niskiego, drewnianego Biełgorodu, opasującego miasto od północy, wschodu i zachodu. Na ulicy Nikolskiej ławy skupiają się wokół monastyrów: Bogojawleńskiego i Mikołaja Starego, prawie zasłaniając bojarskie i książęce dwory: Sałtykowów, Szeremietiewów, Worotyńskich, Chowańskich, Chworostyninów, Telatiewskich i Trubeckich. Na Ilińskiej, nazwanej tak od monastyru i cerkwi proroka Ilii, jarmark trwa cały czas – nie tylko przy Wierchnich i Średnich ławach na samym początku, ale przy podkletach i przyciesiach cerkwi Krzyża Mikołaja Wielkiego. Następne ławy wzniesiono przy Gościnnym Dworze – dla kupców z innych miast moskiewskiej Rusi. Na Kremlu targów jako takich nie ma, lecz wszechobecny handel wciska się tutaj na wszelkie możliwe sposoby. Pod bramami znajdują się piwnice z winem, kwasem i gorzałką. Za bramami sklepy i budy rękodzielników: złotników, malarzy, czapników, rymarzy, solarzy. Na tyłach dworów i bożych chramów przemykają się sprzedawcy czosnku i cebuli. A przecież to nie wszystko. Jest jeszcze targ myśliwych w Biełgorodzie, koło Puszecznego Dworu, zawsze owianego dymem, okrągłego właśnie jak stara puszka, gdzie sprzedają futra kunie, lisie, wilcze i sobole, niedźwiedzie skóry, rogi, kołpaki i kuczmy. Konny plac – jarmark koński, gdzie zawsze łazi wiekowy striapczy z poddiaczym i dwoma umorusanymi strzelcami, pobierający myto dla cara. Kolejny osobliwy rynek mieści się na Zamoskworieczu, na Błotach, gdzie sprzedają gotowe, zaciosane bale i bierwiona do budowy ścian, a poza nimi piece, a nawet kominy. Z boku mieści się drugi

konny jarmark przy kuźnicach. Potem idą targi przed Ilińskimi wrotami w Biełgorodzie, żelazny koło Kuźnic przy Troickich wrotach i już za rzeką Moskwą na Babim Gródku: leśny i sienny targ. A są jeszcze targi w słobodach, koło Solnego Rybnego Dworu w Biełgorodzie, za bramą świętej Barbary. Sienne i żytnie place na przedmieściach Moskwy... Targ był zawsze, każdego dnia, nawet w niedzielę. Rzemieślnicy dobrzy, rezolutni, kupiło się u nich wszystko, a jeśli nawet nie kupiło, to wystarczyło pokazać, czego się chce – Moskwicin rozumiał w lot i robił tak, jakby całe życie nad niczym innym nie siedział. Wszystkie te place i rzędy zwiedzał w ciągu kolejnych dni Dydyński. Sam, czasem ze Świrskim, rzadko z Damianem. Wypytywał jamszczyków, kupców, sprzedawców, dziadów, pachołków, strzelców. Szukał poterczy. Dzikich dzieci. Plotek, kto je miał, kto słyszał, kto sprzedał. Pił miód, gorzałkę, aby rozwiązać języki. Rzucał ałtyny i kopiejki, połuszki, polskie szóstaki, talary i czerwone. Nie było łatwo. Moskale owszem, datki brali, kłaniali się w pas, bili czołem, zwali najukochańszym batiuszką, wychylali kubki gosudarskiego winka, strząsali na ziemię ostatnie krople. Niestety, po ostatnich bijatykach z Polakami nie byli skorzy do zwierzeń. Robili wszystko bez szemrania, ale nie chcieli, a może nie umieli pomóc. W zwykłych okolicznościach posłałby Borysa, ale ten leżał chory. Majaczył w gorączce, utracił wiele krwi w bójce ze strzelcami na Kitajgorodzie. Opadł z sił. Dydyński wzywał do niego medyka, płacił mu złotem, ale uczony Niemiec niewiele pomógł, poza tym, iż doradzał modły o duszę krnąbrnego Moskala. Więc szlachcic chodził sam i w końcu, po którymś dniu bezskutecznych poszukiwań, zaczęła brać go złość na służalczość Moskali, uniżone gesty, ów pozorny spokój, podporządkowanie się woli Boga, diabła i gosudara, pod którym maskowali prawdziwe uczucia. Hamował się jednak, tłumił jak w worku polski gniew i pańską butę. Inaczej niż reszta Polaków. Panowie towarzysze spod chorągwi chodzili po Moskwie jak po swoim dworze. Widziało się ich wszędzie: na Kremlu, w Kitajgorodzie, w Biełym i Ziemlianym gorodach, na słobodach i w sotniach. A przede wszystkim – na targach i oczywiście w kabakach. Oglądał ich – dumnych, zbrojnych i strojnych, przechadzających się po kilku, z czeladzią. Często na smukłych polskich koniach, tak wyniosłych, jakby przejęły całą fantazję właścicieli. Lachy potrącali i bili Moskali. Sypali złotem w kramach i budach. Zaczepiali niewiasty, przymawiali mężczyznom, czasem wyłechtali nadziakiem chołopa albo posadzkiego, wyrywali Moskalom dziewki, a towary kupcom, bili się o nałożnice, zaczepiali. Strażnicy mijali ich z daleka. Nie raz i nie dwa Jacek widział, jak jego kompani przymawiali Moskalom od psów, zmienników i grubian, szturchali, poniżali, a patrol strzelców z berdyszami specjalnie schodził im z drogi, omijał, nie zauważał. Zwada i awantura zaczynała się, kiedy był trup albo ciężka rana. Parę guzów czy sińców nie budziło niczyjej uwagi. Zbywano je śmiechem, czasem rzucono parę kopiejek, pogrożono nahajem, a sądy przyjmowały skargi niechętnie. Inne było prawo dla Polaków, a inne dla Moskali. I coraz częściej we wzroku panów braci pojawiało się coś, czemu samemu ulegał Dydyński: pogarda. Dla innych ludzi, innych miejsc, innych strojów. Tak śmiesznych i prostackich w porównaniu z Rzeczpospolitą. Jak zresztą nie mieli hodować w sobie pogardy ludzie przybyli ze świata karmazynowych kolorów, delii i żupanów, szabli, honoru, węgierskiego wina i dzielnych koni do drewnianego uniwersum cerkwi i poczerniałych ikon? Świata prawego słowa, niskich pokłonów, bród, ciszy, grubych kaftanów, ciężkich czap, boskiej zadumy. Ludzi znających swoje miejsce na ziemi, pogodzonych z losem, niczym posągi naznaczone

piętnem okrutnej dobroduszności, posępnego i złowróżbnego poddania się. Dusza polska była nieopanowana jak dziki wiatr, zmienna wolnością, która w moskiewskiej mowie nie ma odpowiednika; jak ogień. Moskiewska – cicha, szczera i pokorna; w tej pokorze silna jak lód. Mocna uczuciem, na jakie w polskiej mowie nie ma nazwy, a jakiego doznaje Moskal, bijąc pokłony i wymawiając słowo: słuszajus. I właśnie przez swoich kompanów Jacek stracił jedyną nić, która mogła wieść do Dworu. Było południe, kiedy mijał Poselski Dwór – wracał na Kreml z lżejszą sakiewką, ale ciężkim sercem. Przeszedł obok placu zwanego Wszym Targiem, gdzie pod otwartym niebem cyrulicy golili brody i głowy Moskalom, a ziemia była tak zasłana włosiem, że można było stąpać po nim niczym po miękkim kobiercu. Szedł, póki nie trafił w małą uliczkę nieopodal Kremla, przy moście, gdzie była Kniżna ławka, targ ikon, ksiąg i świętych obrazów, których sprzedaży Moskale, czołobitni wobec swoich świętych, nie nazywali handlem, ale wymianą na pieniądze. I trzeba przyznać, że nie targowali się zbytnio. I tu zamachał do Jacka brodaty mużyk w kołpaku, zasiadający w budzie pełnej ksiąg. Razem z młodym chołopiszką prezentowali ryciny, ikony, które wszak muszą być w każdym prawosławnym domu. Dydyński pozdrowił go, podszedł bliżej, zapytał o to i owo. Właściciel kramu polał mu gorzałki, bo był wszak człowiekiem, a nie sodomickim pludrą. Jacek wypił, życząc mu zdrowia i szczęścia. – A powiedzcie – zaczął od razu – czy nie słyszeliście gdzieś o podobnym przypadku, aby na targ w Moskwie albo innym mieście przywieźli takie dziecko, co chowało się razem ze zwierzętami? Ot, pół niedźwiedzia, pół człowieka? Kupiłbym chętnie takie dziwo, bo słyszałem, że bestyje rodzą się tylko na Rusi. Zapłacę dobrze, nawet za wieści. Kupiec przeżegnał się najpierw, pokłonił Najświętszej Bogurodzicy, a potem pochylił się nad księgami do ucha szlachcica. – Pewnie, że znam, batiuszka – rzekł. – W Słobodzie nad Jauzą. Gdzież to ona, ta Słoboda, zapomniałem... Reszty już nie skończył. Nagle dwie silne dłonie chwyciły go za brodę i wyciągnęły z kramu wprost na błotnistą ulicę. Księgi i malowidła poleciały pod nogi Jacka. Dalej było szybko: uniesiony podkuty but z brzęczącą ostrogą. Kopniak w chudy zad; mużyk lądujący na środku kałuży. Roześmiane gęby panów braci spod chorągwi Borszy. Ich baczmagi i plagi zatrzymujące Moskala w błocku tak długo, dopóki nie zaczął przypominać błotnistego bałwana. Krzyk przekupnia, gniewne wrzaski tłumu. – Patrzcie, jak Moskal skacze! – Istny święty ruski! Z brooooodą! – Waszmościowie! Co wy najlepszego robicie? – Nie złość się, panie bracie! Jedliński, chłop jak dąb, choć wyrosły na nielicznych wąskich zagonkach, które lubelskiej szlachcie pozostawił chciwy hetman Zamoyski, szedł już naprzeciw. Zza niego zaś wyglądały szczere gęby Bielickiego i Kozłowskiego. – Dziś jest dzień ciągania Moskali za brody! – Pan Kozłowski, z szablą oprawną w srebro przy pasie i w falendyszowej delii, klepnął Dydyńskiego w plecy. – Uczymy barbarusów miłości do Europy – dodał Bielicki z głębi dzbana z piwem, który przejął z rąk czeladnika. – Golimy popów... – Jedliński wyszarpnął batorówkę z pochwy, zrobił świszczący młyniec, który od razu odebrał okolicznym mużykom chęć do wzięcia udziału w zwadzie. – Aby byli podobniejsi do ludzi. – A kto nie chce – uzupełnił jego pocztowy, młody i bezczelny, widać w łaskach, że nie bał się

wtrącać w pańskie słowa – ten zapłaci myto! Moskiewską dieńgę na biednych żołnierzy. Wojacy stojący przed Jackiem nie wyglądali na biedaków – raczej na znudzonych. Pokazywała się niemiła prawda o wojsku Rzeczypospolitej. Żołnierz polski – pewnie najlepszy na świecie, bo odważny i wierny – nie mógł jednak zbyt długo pozostawać bez roboty. Kiedy się nudził, zaczynało się picie, karty, kości, którym w posiłki niczym huf walny nadciągały ladacznice. A kiedy był pijany, dawał się we znaki chłopkom i łyczkom, że aż strach. W Koronie i na Litwie chorągwie suplementowe zaciągano tylko na wojnę, a kwarciane wojska stale miały coś do roboty. Pobić Tatarów, przystrzyc Kozaków niczym włosy czy paznokcie, kiedy zbytnio odrośli, posadzić paru atamanów na ostrych stołkach. Pogonić opryszków, tołhajów czy lewensów. A nawet kiedy nie było nic do roboty, hetmani urządzali ćwiczenia, obroty, wojenne gonitwy do pierścienia. Dymitr, nieznający polskiej duszy, urządzał tylko uczty i otwarte stoły; równie dobrze mógł od razu podpalić lont od beczki z prochem. Kłopot w tym, że beczka ta była jedyną podporą jego tronu. – Chodź, waszmość, z nami! – zagrzmiał Kozłowski. I do swojego pocztowego: – Miruś, piwa przynieś, migiem! Pocztowy wręczył mu kolejny dzbanek. – Patrzcie, Moskale – Kozłowski potoczył wzrokiem po lamentujących mużykach – tak się po kujawsku pije! Zanim się napił, zdmuchnął całą pianę z piwa na złe ślepia i rozdziawione gęby mużyków, a potem przechylił naczynie i zaczął pić. – A, idźcie do diabła! – zawarczał Dydyński. – Co waść, psów Moskali bronisz? – Później dołączę... Bo teraz... – Złapał się za głowę. – Nie mam czasu. A kiedy poszli – bo poszli zaraz – na Kreml, do winnej i korzennej piwnicy, pochylił się nad obitym, rozdygotanym mużykiem. Wyciągnął rękę. – Wstawaj, nic się nie stało. – Smuta – wycharczał mużyk. – Wielika smuta się stała... Kramarz był pokrwawiony, ubabrany w błocie i nieczystościach. W rękach trzymał małą, zabłoconą ikonę. Przyciskał do piersi. A potem jak nigdy nic zaczął się modlić w błocie. Bić pokłony, szeptać, mówić modlitwy do Maryi. Podchwycili je pozostali. Poczęli się żegnać, kłaniać, padać na kolana, bić pokłony. Dydyński wodził po nich chwilę oczyma, a gdy zobaczył, że został sam, oddalił się śpiesznym krokiem. Drugi raz o wilcze dzieci nie miał po co pytać.

Die 5 septembris n. st., 26 augusti st. st. Moskwa, Kreml, Żytni Dwór, po południu Na kwaterze panował nieład. Dwie skrzynie były otwarte, a Damian, jakby nieobecny duchem, wrzucał do nich białe rubaszki, letniki, perły i całe sztuki czamletu, falendyszu i złotogłowiu, które Jacek złupił jeszcze na Siewierszczyźnie. Po rozwleczonych materiach i sukniach przechadzał się Świrski, w portkach i rozchełstanej koszulinie, z nieodłącznym kuflem w ręku. – Szukał ktoś waści – powitał Jacka na progu. – Jakiś mazowiecki hołota, zdaje się, Wąsowicz. Kaleka, kiep z zaścianka, coś tam bełkotał, że ledwie go rozumiałem. Kazałem mu iść precz, bo co ma dziad proszalny do ruskiej szlachty? – Pies jebał Wąsowicza! – mruknął Dydyński. – Co to ma być? – Wskazał rozgardiasz. – Ja się pytam? – Anastazja wyjeżdża – mruknął cicho Damian. – Mnie nic do tego. Kazała dary pakować... Jacek wszedł do komnaty. Dziewka siedziała na ławie przy piecu, skulona, nieruchoma. Pod ścianą na ławie motał się w gorączce Borys, którym do tej pory zajmowała się jak rodzona siostra. Jacek przymknął oczy, bo kłopoty spiętrzały się jak lód wiosną na Sanie. Wszystko naraz. – Panie Świrski. – Tak? – Idź do ław przy Woskriesieńskim moście. Znajdź – nachylił się i szepnął kilka słów do ucha – wydobądź choćby spod ziemi! Masz. – Wcisnął mu do ręki dwa talary. Świrski skinął głową i znikł. – Waćpanna dokąd się wybierasz? Zostawiasz mnie? – Ty sam dawno mnie zostawiłeś, Jacku Aleksandrowiczu. Damian wcisnął swą kędzierzawą głowę za próg. Widząc to, stolnikowic bezceremonialnie zatrzasnął drzwi. – Stój, nie uciekaj przede mną, dziewko urodziwa... – rzekł. – Odmów, jeślić nie pomyśli, daj, maszli dać wolą. Słuchając słów niepotrzebnych, aż mnie uszy bolą. – Co to za gadanie? Po jakiemu? Po litewsku? – Po kochanowsku. – Dydyński skrzywił się, jakby zabolał go ząb. Zaiste może i byłoby lepiej, gdyby odeszła? – Myślisz, że słowa pokryją moją ranę. – Nie odchodź, proszę. Tak, wiem, uraziłem cię. – Nie uraziłeś, ja wszystko rozumiem. Nie może tak dłużej być między nami. Mój afekt to... szaleństwo. Obłęd, ale jakże pożądany, powiedział sobie w myślach na zimno Dydyński. Nie możesz teraz odejść. Potrzebuję cię. – Co zatem będzie, mościa panno? – Ja wiem, jak to jest, nie możesz mnie pojąć, ja też nie chciałabym narazić cię na wzgardę. – Ciężko mi będzie bez ciebie, moja inamorato. A tobie jeszcze gorzej bez mego ramienia. – Idę. – Wstała. – Nie rozumiem, co mówisz. Powiedz po rusku. – Nie znam takich słów. – A ja nie wiem, jak to po lacku. – Dla wdzięcznej twarzy umieram ochotnie. I serce uschłe w swej własnej krwi noszę. Nie wierzcie, damy, nie wierzcie mi, proszę! Wstała i chciała iść do drzwi, ale zagrodził jej drogę. – Puść mnie, bo nic nie wskórasz.

– Może wolisz ostrzej, bardziej... po moskiewsku? Nagą jego zbestwiona gładkością. Srogą się zapaliła ku niemu miłością... – Nie musisz się modlić. Zostaw mnie, błagam cię. Ruszyła do drzwi. Murwo ty! – dźwięczało w jego głowie. Musisz akurat teraz? Miał jej dość – zrzędzenia, nachalnego miłowania, tego, że nie wiedzieć czemu gromadziła wszystkie resztki jadła, zamiast rzucić psom... Jednak jej potrzebował. Ukląkł, złożył ręce jak do modlitwy. – A jeśli naprawdę zabiorę cię do Polski? – Teraz już za późno. Była już na progu, już kładła rękę na klamce. – Dam ci wszystko, czego chcesz. Masz! Bierz! Kniaziówną moją będziesz! Koronę ci włożę! Jak szalony skoczył do skrzyń i zaczął wywalać – aksamitne bryty, sukna, srebrne i złote czary, sznury korali. Wyrzucił zbroję, zarękawia, szyszak, szablę oprawną klejnotami. – Nie wiem... dlaczego nagle tak się zmieniłeś. Breszesz! – Błagam, nie! Stój, głupia! Nie zmuszaj mnie, wyszeptał bezgłośnie, zimny uśmiech wykrzywiał go od środka; aż sam dziwił się sobie, że może nałożyć na oblicze cienką maskę obłudy. – Dam ci to wszystko. – Pójdziesz ze mną do cerkwi? – spytała już na progu. Pokiwał głową, starając się, aby wypadło to szczerze. – Łżesz, Jacku Aleksandrowiczu – odparła smutno. – Gdzie tobie, szlachcicowi, żenić się ze zwykłą dziewką. Co ze mnie zrobisz? Nałożnicę, jak wy mówicie? Nacisnęła klamkę; to znaczy chciała ją nacisnąć, bo drzwi otworzyły się. Na progu stanął Świrski dźwigający... całe naręcze kwiatów. Widząc bladego, klęczącego Jacka i rozdygotaną Anastazję, rzucił jej do stóp ogromną wiązankę, zasłał kobierzec pod nogami. Czego tam nie było, róże i zwykłe, polne astry i maki, a między tym wszystkim nawet tulipany. Dziewczyna zamarła, jak świat światem czegoś takiego nie widziała. Po prostu stała jak zauroczona, niczym anioł pośrodku różnobarwnego kobierca płatków. Nikt widać nigdy w moskiewskiej ziemi nie obdarowywał niewiast w ten sposób, więc stolnikowic kuł żelazo, póki gorące. Podszedł do Anastazji i ujął ją za rękę, ucałował. A potem wyszeptał: – Miłowanie moje, jesteś mi potrzebna. Pomóż mi, a wreszcie wyjedziemy stąd razem. Tylko wysłuchaj i zrób jedno, a wreszcie będziemy razem. Milczała, ale jej ręka była miękka i ciepła. Później, kiedy zły Damian pytał Świrskiego, skąd w moskiewskiej barbarii wziął tyle kwiatów, pocztowy rzekł: – Na ławach na placu Czerwonym tego nie dostaniesz. Co zrobić, poszedłem do ogrodu przy jakimś dworze. – Bojarskim? – Bo ja to wiem, chyba angielskim. Tam to rosło wszystko na grzędach. Kiedy zrywałem, przybiegł pludrak w kabacie i krzyzie, ale go pokropiłem obuszkiem i był spokój. – To teraz będzie awantura – podsumował Nieborski. – Obym się mylił. Nie mylił się, ale prawdziwa burza jeszcze nie nadeszła. Die 10 septembris n. st., 31 augusti st. st. Rzeczpospolita, lasy pod Samborem Przed południem – Mości panno wojewodzianko – starszy sługa pokłonił się i odsunął zasłonki kotczego ciągniętego

przez cztery rosłe, skarogniade woźniki – twój sługa uniżony prosi o posłuchanie. Maryna Mniszchówna, niegdyś zaledwie wojewodzianka, a dzisiaj już prawie carska oblubienica in spe 3, natychmiast wyjrzała z pojazdu. – Co tam znowu chcecie, Stanisławie? Łaski? Pieniędzy na przepicie? – prychnęła jak kotka. – Nie dostaniecie tego od wojewodzianki, tylko od carowej. A carowa potrzebuje względów i tytułów jak kwiat słońca! – Tak, w rzeczy samej, Wasza Carska Mość – sługa zakrztusił się, jakby zgryzł orzech – ale nie ja o łaskę proszę. – Padam do nóżek jaśnie oświeconej carycy moskiewskiej, da Pan Bóg, pani naszej gosudaryni najłaskawszej, piję z bucika zdrowie wiekuiste i ku chwale urody promiennej. Której trudno między gwiazdami i księżycem szukać – zagadał młody szlachcic, po czym kłaniając się, omiótł zdjętą z głowy lisiurą stopnie kotczego. Maryna – choć jeszcze nie carowa – miała już uszy w nogach, jak prawdziwa samodzierżczyni. Wprost zlustrowała dzielnego młodzieńca z ledwie wyrastającym wąsem, spojrzała na jego konie. Dzielnego dropiatego dryganta, to jest ogiera, który w towarzystwie wronego podjezdka stał nieopodal podtrzymywany przez młodego pachołka – Murzynka w turbanie i tureckim kaftaniku. Maryna miała bystry wzrok; jak ojciec. Od razu rzuciło jej się w oczy, że drygant nakryty był czołdarem haftowanym złotem, o krawędziach zwieńczonych frędzlami. Na napierśniku chwiały się dwa buńczuki, pod wsiądzeniem jaśniała cętkowana lamparcia skóra, a uździenica sadzona była rubinami, podobnie zresztą jak łęk – kulbaka o dwóch równych kulach. Machnęła ręką tak grzecznie, że starszy sługa dostał po wąsach i niczym stary borsuk wycofał się spod karocy, a młody szlachcic przypadł do drobnej rączki. – Kogóż to mam radość spotkać? – Przecław Dydyński, stolnikowic sanocki – odparł młodzian. – Czekałem na waszmość pannę od zeszłego wieczora i błagam o łaskę wybaczenia, że ośmielam się przeszkadzać w podróży. – Łaska będzie ci udzielona... Jeśli tylko jesteś bratem sławnego Jacka, też stolnikowica. – Tak jest, w rzeczy samej. – Świetnie! – Aż klasnęła. – Bo byłam spragniona wieści o Dydyńskim. Od kiedy wyruszył z drogim Dymitrem bić cara Borysa, nic nie pisał. Cóż tam u niego? – Bieda, nędza i mizeria, mości carowo. – Nie może być, przecież Moskwę wzięli! Jakże mu tam bieda, skoro mój najukochańszy Dymitr rozpoczął rządy? – Jacek gorąca głowa, zawsze wpadał w kłopoty. – Przecław walnął się pięścią w pierś okrytą jedwabnym żupanem. – Szczęście, ja nad nim czuwam. I właśnie zamierzałem ruszyć mu na ratunek, kiedy pojawił się kotczy waszmość panny. Wtedy – skłonił się znowu – postanowiłem paść wam, carowo, do nóżek, ofiarować służby i jechać do Moskwy, pomóc bratu, który jest w kłopotach. – To wsiadajże do karocy. Nuże, nicponiu! – krzyknęła na siwego sługę. – Otwieraj. Młody Dydyński miał wrażenie, że właśnie urósł może nie o całą, ale przynajmniej o pół głowy. Tak bardzo, że przy wsiadaniu zawadził czubem o dach kotczego nad drzwiczkami. – Zacną masz kobyłę, panie Dydyński. – Za pozwoleniem jaśnie panny: to jest drygant. – Zaciekawiłeś mnie, mości Przecławie. Ale chodź tu, opowiadaj o bracie. Co się stało? – Sulejman! Na koń! – rozkazał Przecław. Sługa pędem wskoczył na kulbakę i ruszył za nimi, wiodąc na wodzy dropiatego dryganta. – Pięknego masz także sługę. – Maryna nie posiadała się ze zdumienia. – Murzynek, żebym tak psu w gębę dała jak waści! Będzie mi wodził przy karocy siwe... koniki. – Mój własny, w Mołdawii wzięty!

– Daruj mi go. Nie poskąpię łaski. – Z przyjemnością, miłościwa carowo. – Skoro chcesz łaski, jedź ze mną do Krakowa – powiedziała, gdy wreszcie siadła na siedzeniu okrytym kobiercem – i mów, co z bratem. – Jacek... – wychrypiał Przecław – wzięty w niewolę. W Moskwie. Co dalej, nie wiem. Jadę go odszukać. – A zatem poszukamy go razem – powiedziała i ni stąd, ni zowąd pogładziła Przecława po ręku, aż zdrętwiał, bo nie wiedział, czy taka niespodziewana czułość przyszłej carowej nie okaże się czasem równie zabójcza, co jej niełaska. Zdrętwiał też Sulejman, bo słyszał wcześniejsze słowa Maryny. Bo przecież to był Michałko, sługa z Dydni, którego Przecław przebrał i przefarbował na tę okazję za Murzyna. Die 15 octobris nowego stylu, 5 starego Anno Domini 1605 Roku 7114 od stworzenia świata Moskwa, Kreml, Żytni Dwór Kwatery pocztu Dydyńskiego, późna noc Anastazja wróciła w nocy. Dydyński nie wiedział, w jaki sposób ominęła strażników, jak udało jej się wymknąć straży kratowej na ulicach – która znacznych ludzi odprowadzała do domów, ale nieznajomych potrafiła zawlec do tiurmy, nie żałując przy tym łokci i kułaków. Jak zaś nie wpadła na straż placową chorągwi carskiej, to już zostanie chyba niewieścią, skrywaną głęboko tajemnicą. Skinęła na Jacka, który akurat zmieniał opatrunki na poranionym barku Borysa. Ostatnio sługa miał się lepiej, bo już nie gorączkował, nie miotał się i nie groził wszystkim, tylko leżał bezwładny, wpatrując się tępo w powałę. Poszli do komnatki za izbą. Nadchodziły chłody, w Polsce królowała dopiero złota jesień i snuły się ostatnie przędze babiego lata, ale nad Moskwę nadciągało już pierwsze tchnienie zimy. – Dowiedziałaś się czegoś? – Właściwie nie musiał pytać, bo od miesiąca ciągle nie było żadnych wieści. Anastazja chodziła co dzień na targ, wypytywała posadzkich i mużyków, dworian i strażników, Niemców i Kozaków. I nic. Nikt nie widział żadnego z dzikich dzieci. Słyszeli czasem, niekiedy coś tam brzęczało w pamięci – na Siewierszczyźnie, w Smoleńsku, u Lachów. Nie było żadnych tropów. Po takim czasie Jacek już nie wierzył, aby jej starania mogły dać owoce. A jednak położyła mu palec na ustach. Spoglądała w oczy. – Klęknij, Jacku Aleksandrowiczu – powiedziała szeptem. – Klęknij i módl się. Do swojego lackiego Boga. Posłuchał, ukląkł na kobiercu. – Wiem coś, ale mało. Nie wiem, czy prawda... – Skąd? Jak? Niechaj cię Bóg błogosławi! – Wystarczy, że ty mnie pobłogosławisz. – Oczywiście. – Co ja dla ciebie uczyniłam. Co ja zrobiłam... Sama już nie wiem po co? Ty to pojmiesz? Odwdzięczysz się? – Słowo szlacheckie. – Całuj chrest. I przysięgaj. – Dobrze, ale chcę wiedzieć! – Ślubuj mi dwie rzeczy, a wyjawię ci, co wiem. Co było, spłyło, będzie nowe. Nie wywiniesz mi się, Laszku, za późno. – Czego chcesz?

– Pozbędziesz się ze służby tego pijusa Świrskiego. Wiem, nie patrz tak na mnie, batiuszka. On mnie nienawidzi, wytrzeszcza ślepia, jak do ciebie idę. Zgrzyta zębami jak pięć biesów. Wybieraj: albo on, albo ja. I prawda. – A to drugie? – Zabierzesz mnie do Polski. – Zgoda. – Ale najpierw nad głowami będą nam trzymać korony... Pojadę na Litwę z mężem, a nie z gachem. O Boże, pomyślał Dydyński. Ile dni będę leżał krzyżem za krzywoprzysięstwo? Najwyższy mi odpuści czy ześle do piekła? – Mów, co wiesz. – Najpierw całuj chrest w Imię Pańskie. – Skąd mam wiedzieć, czy nie łżesz? Westchnęła i usiadła na łożu, które zatrzeszczało. – Nic nie powiem: możesz bić, krzyczeć, przypalać. Myślisz, że mnie nie bili? Nie chcieli zjeść, ujarzmić usilstwem? Możesz mnie nawet wyrzucić jak tu stoję. Ale nie powiem nic. Bo ja już dłużej tak nie mogę, a nie wrócę do dawnego życia. Nie jestem ladacznicą ani metresą, nie chcę być i nigdy nie byłam. A jeśli byłam, to z głodu. Wybieraj. Podała mu krzyż, a Jacek był w pułapce. Nie miał sił, aby wybrać, nie mógł też czekać. Przyjął wolę Bożą. Ucałował chrest, popełniając pierwsze i ostatnie w swoim życiu krzywoprzysięstwo. Niewiele pocieszało go to, że niewiasta nie była w sumie tak ważna w oczach Pana jak mężczyzna, a nawet zwano ją – jak widać nie bez kozery – instrumentum diaboli 4, pustym naczyniem pozbawionym duszy. – Teraz mów, powtarzaj. Ja, Jacek Aleksandrowicz Dydyński, ślubuję i całuję chrest na Imię Najwyższego, że Anastazję Baturinę wezmę za żonę, zabiorę do Polski, a złego sługę Świrskiego wypędzę ze służby. – Ja, Jacek Aleksandrowicz... – powtórzył pokornie, bo wiedział, że w tej chwili zaparłby się nawet samego Chrystusa jak święty Piotr w dzień ukrzyżowania. Byleby tylko zakończyć moskiewską peregrynację i wrócić do domu. – Mów – powiedział po wszystkim. – Idź do Świrskiego i powiedz mu, żeby poszedł precz. – Zrobię to rano. Dawaj! – Zrobisz to zaraz. Albo nie powiem ani słowa. – Przecież przysięgałem! To czego chcesz?! Pokręciła głową. Chwycił ją wściekły, chciał potrząsać, bić! Nic nie zrobiła, zamknęła oczy, siedziała blada, stara, zniszczona, bez barwniczki, bez rumienidła. Wyglądała jak jędza, stara ropucha. Z nią się miał żenić? Jej wszystko obiecał? Podniósł rękę zaciśniętą w pięść. I opuścił powoli. Wstał i poszedł do sąsiedniej izby, wolno i ciężko, jakby każdy krok był kamieniem milowym. Świrski... Spał? Czuwał? Co miał mu powiedzieć? Za tyle lat służby, za tyle poświęcenia? Taka nagroda. Świrski nie spał. Czyścił popiołem kirys... Jacka własny, towarzyski. Poświęcał się w nocy. Podszedł do niego ciężko, a Jędrzej jakby czekał na niego. – Panie Świrski. Mówiłem z Anastazją. I nagle stary opój uśmiechnął się i mrugnął okiem. Pokiwał głową, śmiejąc się pod wąsem. Zamachał ręką, dając znak: dawaj dalej! – Jutro opuścisz służbę. Dam ci lafę, podjezdka z rzędem, suknie, które masz, szablę i zbroję. – Szabla moja! – zaprotestował Świrski. – Zabierzesz wszystko rano i tyle, więcej się nie widzimy.

A potem był teatr. Komedia, jakiej nie widziało ludzkie oko. Damian był na straży, Mykoła i Borek spali na dole, Borys leżał chory. Świrski jęczał, całował rękę pana, ale Jacek był nieubłagalny. Ciężkie kroki, trzask drzwi; pocztowy wyszedł. A Jacek wrócił, wesoły jak szczygieł. Anastazja siedziała na łóżku, zakryła usta dłonią, jakby przestraszona tym, co uczyniła. – Jesteś rada? – Wreszcie. – Zobaczył jej zły, podstarzały uśmiech, błyszczące oczy, poczuł nieświeży dech. – Teraz pożyjemy, mój luby. Ślub weźmiemy w cerkwi, w zimę, wesele uczynimy... Do diabła, nie dość, że zmusiła Jacka do krzywoprzysięstwa, a już zaczynała planować, patrzeć w przyszłość, gdy on nie mógł oderwać się od przeszłości. – Teraz mów albo cię oddam katu. Nie żartuję. – Mój luby, po co tak szybko? – Mów. – Siemka Spiridionow. Znają go jako rzeźnika. Dwa lata temu kupił odmieńca czy jurodiwego, którego uszczwali w lesie razem z wilkami, przy Nowodziewiczym monastyrze. Otrok nie gadał po ludzku, poharatał strzelców, ale wzięli go do Słobody. Tam Siemka dał za niego sto rubli. – Ile? – Dobrze słyszysz. Sto carskich rubli w dobrej monecie. W dukatach ugorskich, ałtynach, moskowkach. – Dużo, jak na łyczka. Znaczy nie taki z niego zwykły masarz. – Zabrał go do siebie. – Gdzie? Ma jakiś dwór ten cały Spiridionow? – W Ziemlianom gorodzie, na Woroncowom Polu. Przy prochowym młynie ma szopę z ubojem, jak to wy mówicie: szlachtuz. Blisko rzeki Jauzy i Safiannego Dworu. Dydyński westchnął. Był na tropie. Jak chart, jak dobry ogar gończy. Wracały mu siły. Szkoda, że za tę wieść musiał oddać własną duszę. Anastazja ujęła go za rękę. Odtrącił ją. Czuł się zbrukany, jakby wylazł z rynsztoka. Złamał swój honor, złamał słowo w chwilę po tym, jak je dał. Wyszedł z komnaty, zszedł niżej, do podkletu, odnalazł Świrskiego, który schował się tam przed Anastazją, i postawił przed sługą bukłak z winem. Die 16/6 octobris, Moskwa, Skorodom, Woroncowe Pole Po południu Przybyli na Woroncowe Pole razem z pierwszym śniegiem, który okrył miękkim całunem dachy, a ulice i drogi zmienił w bagniska. Przez błoto i kałuże dotarli do szopy, którą wyczuwali z daleka po odorze krwi i smrodzie gnijącego mięsa. Dydyński poznał, że nie był to zwykły szlachtuz; wszystko dlatego, że Sonka, która dotąd spokojnie szła przez błotniste uliczki Skorodomu, nagle podniosła głowę, spojrzała jednym okiem na rząd krzywych budowli nad brzegiem rzeczki. Końska rzeźnia. Kilka pochyłych szop, mały plac z barierkami; wszechobecny zaduch i smród mięsa. W błocie i śniegu przed wejściem taplało się kilkanaście nieszczęsnych stworzeń, które tylko człek naprawdę bystry nazwać mógł wierzchowcami. Sonka i podjezdek Damiana nie chciały do nich podejść, opierały się, kłute ostrogami, klepane po karkach, jakby bojąc się, że podzielą los gorzej urodzonych braci. Damian poświęcił się, zeskoczył w błoto, aż plasnęło, złapał oba konie za wodze i poprowadził do płotu, uwiązał, podczas gdy Dydyński zapatrzył się na nieszczęsne wierzchowce po drugiej stronie żerdzi. Jak to zwykle do końskiej rzeźni przyprowadzano kaleki i straceńców; konie chore i okulawione. I

trzeba przyznać, że o ile Jacek, jako stary żołnierz, widywał nie raz na polach bitew okrutnie okaleczone zwierzęta, to jednak była wielka różnica między końską śmiercią na polu chwały a powolnym zgonem w rzeźni. Wierzchowce i woźniki były zaniedbane, chore. Dydyński wypatrzył wałacha z krwawą bulwą zamiast oka, innego z sinymi pręgami na grzbiecie, jakby po biciu. Obok stały dwie znieruchomiałe, zobojętniałe na los klacze, tak przeraźliwie chude, jakby wydostały się z rąk samej Pani Śmierci – z zapadniętymi, kościstymi zadami niczym u starej krowy. Damian zapatrzył się na nie, pokręcił głową. – Biedne – mruknął. Ruszył ku koniom, ale im dalej szedł wzdłuż szeregu nieszczęsnych stworzeń, tym było gorzej. Stał tam jeden nosaty, z pochylonym łbem i płynącą z nozdrzy smrodliwą ropą, drugi dychawy, świszczący oddechem, jakby chciał wycharczeć płuca i wątrobę. Za nimi inne, ze zgrubiałymi kopytami po ochwacie. Jeden szarpał się na sznurze, który – założony niewprawnie zamiast kantara – coraz mocniej zaciskał się na jego szyi. Drugi siedział jak pies, nie mogąc ustać na tylnych kopytach. Któryś stękał rozpaczliwie. Dwa po prostu leżały. Pierwszy z wyciągniętymi przed siebie nogami, drugi zagrzebany w błocie – spazmatycznie unoszący się bok był jedynym świadectwem życia. – Szlag! – wyszeptał blady Damian i splunął. – Tę tutaj – wskazał parchatą, ale dość smukłą jeszcze kobyłę – mógłbym wyciągnąć ze świerzbu. Starczyłoby zmieszać terpentyny, świeżego, niesłonego masła, żywej, nieprzetapianej siarki, dać okłady, stłuc korzeń omianowy, miodunkowy... A wcześniej przepurgować wnętrze naparem z nogi wieprza warzonej w wodzie. – Zostaw! – Jacek zsiadł prosto w błoto, aż rozwodniona gnojówka opryskała cholewy podkutych butów. Zapatrzył się w kolejnego niegdysiejszego rumaka, który dziś był tylko jednym kłębkiem nieszczęścia – z grzbietem wygiętym w kabłąk, o kopytach nigdy chyba nieprzycinanych i kutych, pozaginanych do góry jak rogi... – Batiuuuuszkaaaa... Nie wiedzieć skąd zjawił się przy nich kosmaty Moskal w łyczakach, brązowej, splamionej brunatnymi zaciekami świcie, w zawadiacko przechylonej kuczmie i z równo podstrzyżoną brodą. – Wszystko dobrze – wystękał i już, już wyciągał z ręki zaskoczonego szlachcica wodze, oglądał Sonkę z prawej, z lewej. – Dobrą cenę damy, batiuszka. Chciał prowadzić konia do rzeźni, pociągnąć do wejścia, z którego rozchodziła się krwawa woń padliny, kiedy Damian chwycił go za ramię, odepchnął. – Batiuszka, co wy... – Co ty?! – wybuchnął Dydyński. – Czego chcesz? – Ja... jak to. Przecie koń. Ładny, ojczulku, ja rozumiem, przez oko niezdatny, dobra skóra będzie, róg, kopyta, znaczy dobra cena. Z wnętrza rzeźni doszedł ich przeraźliwy kwik. – Nie przyjechałem sprzedać konia. – Aaaaa... To po co? Kupić? – zamrugał oczyma pachołek. – Kupić przecie... też nie? Nie tak, batiuszka? – Nie, nie tak! – Dydyński zatrzymał Damiana, który miał wyraźny zamiar potrząsnąć mużykiem, i podał słudze wodze Sonki. – Spiridionow? Jest tutaj taki? Chcę go widzieć. Pogadać. Zapłacę. – A po co wam Spiridionow? – Chcę tylko porozmawiać. – Błysk ałtyna w ręku Dydyńskiego rozświetlił moskiewskie mroki jak światło z cudownej ikony. – Nie mam nic do tego rzeźnika. Prowadźcie! – A, a, a jakżeby nie. – Mużyk zgiął się w ukłonie. – Zważajcie na sapogi, juchy pełno.

Powiódł Dydyńskiego za otwarte, rozchwierutane i krzywe wrota szlachtuza, które chyba nigdy nie były zamykane. Wewnątrz był odór śmierci, końskiej juchy, potu i mięsa. Krew wsiąkała w piach, spływała strumykami aż do drzwi, mieszając się z błotem i gnojem, ściekając w dół, do Jauzy. W środku było końskie piekło. Trzech pokrwawionych, zdyszanych gnomów ciągnęło chudą, płową szkapinę do słupów, na których rozpięta była sieć lin. Koń rżał, walił przednimi nogami o błocko, rozbryzgując krew, kwiczał, słabł, wygłodzony, chudy. Czwarty z mużyków ciął batem kościsty zad, chlastał niemiłosiernie z tyłu, a Jacek ucieszył się, że nie ma tu Damiana i że pocztowy nie zacznie nowej zwady z powodu arcychrześcijańskiej miłości do zwierząt. Wreszcie koń poddał się, padł, kwicząc, rzucał się, przyciśnięty przez pachołków. Dalej ciągnęli go na linach, popychali, wreszcie zakładali sznury na przednie pęciny. Dydyński przymknął oczy; koń miał na pysku i szyi blizny po szabli, jakby używano go do walki, a nie do sań i kolas; najwyraźniej w Moskwie nie było zwyczaju, aby konia bojowego, jeśli za młodu był dobry, chować jak wysłużonego żołnierza – do śmierci. – Batiuszka, co wam? Bladziście? Omal nie potknął się o ceber pełen odciętych końskich nóg oblepionych mokrą sierścią, pływających w czarnej posoce razem z kopytami. Dalej było jeszcze gorzej. Znaleźli się w labiryncie podwieszonych za nogi, okrwawionych końskich tusz. I teraz Jacek poznał, że wcale nie widok chorych i okaleczonych zwierząt, nie kwik uśmiercanego wierzchowca, ale ten obraz końskich kadłubów z odrąbanymi szlachetnymi głowami i nogami, wiszących rzędem jak świnie w jatce, był najstraszniejszym, co zobaczył. Okrutnym nie przez krew, lecz właśnie sam fakt, że dumne i piękne zwierzęta okazywały się tutaj zwykłymi kawałami mięsa i tak jak bydło były ćwiartowane, patroszone i obdzierane ze skóry. Mużyk zatrzymał się przed niskim, grubym rzeźnikiem w skórzanym fartuchu narzuconym na świtę, w mokrej kapuzie. Obdzierał właśnie ze skóry skarogniadego konia, podcinając sprawnie ścięgna i zwoje mięśni, odrzucając gruby płat skóry na bok. Mużyk pociągnął go za rękaw. Wskazał Jacka. – Słuszajus, batiuszka. – Rzeźnik obrócił się w miejscu, gruby i okrągły jak beczka, z rudą, rozczochraną brodą. – Czego wam trzeba? – Szukam Spiridionowa – powiedział szlachcic. – Chcę tylko porozmawiać. Zapłacę. – Ja jestem Spiridionow – wycharczał rzeźnik. – Siemka? Moskal spojrzał spode łba na mużyka, mużyk błądził gdzieś wzrokiem. – Jurij. – A Siemka? – To mój brat – mruknął rzeźnik i wrócił do oprawiania konia. – Brat? Gdzie on? Rzeźnik obojętnie ciął ścięgna, odsłaniając blade mięso. – Odstąpcie – mruknął – juchą się poplamicie. – Gdzie Siemka? Coś ukrywacie. – Dydyński stanął obok i podsunął pod nos mistrza pękaty mieszek. – Ja nie chcę go bić, ale pogadać. – Z Siemką? Nie ma Siemki. – Jest. – Jacek wcisnął mieszek w zakrwawioną dłoń. – Na pewno gdzieś jest. Chcę wiedzieć gdzie! Mieszek poleciał na zakrwawioną polepę. Upadł z cichym brzękiem u nóg rzeźnika. Moskal nawet nie schylił się po niego. – Dawno temu – nie ustępował Dydyński – wasz brat kupił w Moskwie dziwoląga. Dziecko wilka, znalezione w lesie koło monastyru Nowodziewiczego. Chcę wiedzieć, co się z nim

stało. Komu go odsprzedał? Rzeźnik ciął nożem tak groźnie, aż szlachcic odskoczył, uderzył plecami o koński kadłub zawieszony na linach. Moskal wbił nóż w koninę. – A to ja nie wiem – wyburczał. – Zabity? Wyjechał? Co się z nim stało? – Nie wiem – wzruszył ramionami mistrz – mnie nie pytajcie. Wyrwał z pasją nóż i wziął się do skórowania. Jacek nie wiedział już, co robić, prosić, błagać, a może wołać Damiana i wszczynać kolejną awanturę? – Jestem tu, bo jeśli coś się stało waszemu bratu – powiedział wreszcie – mogę pomóc. Szukam ludzi, którzy mogą być przyczyną jego kłopotów. – Skąd wiecie, batiuszka, że on niedomaga? – zapytał niespodziewanie rzeźnik. – Każdy niedomaga, kto się spotkał z Oprycznym Dworem. – Oprycznym... – Nóż opadł w dół. Rzeźnik popatrzył gdzieś w przestrzeń. – Co wy gadacie... Skąd wiecie? Ale co mi tam. – Machnął uzbrojoną ręką i przeciął powietrze. – Chcecie, to chodźcie. – Do Siemki? – Znaczy... Sami chcieliście. I poprowadził go w głąb szopy. Dydyński schylił się jeszcze, podniósł sakiewkę; wszak pecunia non olet – nawet w końskiej rzeźni, a on miał duże wydatki. A łaskę u Dymitra stracił. Przebyli kolejną szopę, gdzie dwaj czeladnicy cięli piłami kości, rąbali koninę na połcie, zlewali krew do kadzi. Przeszli przez podwórze, na którym leżały krwawe gnaty, za płotem wyły i szczekały psy. Minęli stos końskich łbów, który cuchnął tak jak diabelskie bebe-chy. Moskal otworzył drzwi do bocznej szopy, skrzypiące, aż szlachcica przejął dreszcz. Wszedł do wnętrza i od razu usunął się pod ścianę. Jacek postąpił za nim. Wewnątrz panował półmrok, tylko od jedynego okienka przesłoniętego błoną szło trochę blasku. Szopa śmierdziała, o ile oczywiście w tak smrodliwym miejscu jak koński szlachtuz jakiś dodatkowy odór mógł jeszcze mieć znaczenie. Cuchnęła łajnem i potem, ludzkim brudem. Gliniana polepa zawalona była odpadkami kości, pokryta baranimi skórami. Przy słupie wspierającym dach leżał kłąb łachmanów, który nagle okazał się człowiekiem – oberwanym, zarośniętym pod oczy, przywiązanym do słupa na grubym powrozie idącym od skórzanej obroży na szyi. – Macie Siemkę – wskazał go rzeźnik. – Sześć lat będzie, jak zszedł z uma. Nie wie o świecie bożym, mało mówi, więcej wyje. Jak sobaka. Bies w nim siedzi, ale nie wiadomo jaki. Odprawowali nad nim egzorcyzmy: ojciec Fiedosij z Czudowskiego monastyru, diakon Mikołaj ze strzeleckiej Słobody. Przychodzili z krzyżem i wodą, wtedy się korzył, a kiedy go bili i wyzywali, wył i miotał się, ledwośmy go utrzymać mogli. Wszystko na nic. Nu, pogadajcie sobie z nim, jak umiecie. Siemka, a chodź tu sam, zaraz! – zawołał. – Jurodiwy jest i inny nie będzie. Wydobył z beczki w kącie ochłap końskiego mięsa, wrzucił do drewnianej miski i przesunął ją – kijem – w zasięg rąk brata. Wsłuchał się w coś – Jacek usłyszał dalekie bicie dzwonów. – Jak to się stało? Niechaj zgadnę, przyszedł siwy stariec, powiedział słowo i... – Dydyński wskazał jurodiwego. – Boh i car jeno znajet. Ot, poszedł, nie było go od Hospodniego Srietenija, do Uspienia Preswiatoj Bohorodzicy. A jak przyszedł, wiadomo, był głupi dla Chrystusa. – Odmawiał modlitwy? Tropariony? – Nic się nie modli. Nawet jak kijem go skropić. Nu, pogadajcie, batiuszka. Wyleczcie go, jak umiecie. My dziś kończymy. Dzwonią w Iwanowskim monastyrze. Dziś pierwomuczenicy rawnoapostolnij Fiekły. Ja idę. Przeżegnał się szerokim zamachem ręki, pokłonił Bohorodzicy i wyszedł, zostawiając szlachcica sam

na sam z jurodiwym. Siemka pełzł jak pies do miski, porwał ochłap, trzymał w ręku, a potem... Nagle cisnął go w Dydyńskiego. Szlachcic dostał w łeb kawałkiem stęchłego mięcha, zabolało go nie tyle od uderzenia, co na honorze. Ale cóż miał robić? Rozsiekać tego głupca szablą? Odejść? A może jednak przemówić? – Siemka, Siemuszka, słyszysz mnie? Jurodiwy zamarł, Dydyńskiemu wydało się, jakby zastrzygł uszami, ale to chyba był jakiś zwid. – Siemka, chodź do mnie, nie bój się. Znów żadnej reakcji. – Siemka, gdzie jest Stariec? Zawiedź mnie do niego. Mów, w imię Chrystusa Jednorodzonego, Bożej Matierii, gdzie on? Jurodiwy skulił się, kucnął, stęknął raz, drugi, wsadzając sobie rękę między nogi. I zanim szlachcic oprzytomniał, tamten wyrzucił dłoń daleko od siebie, cisnął w niego czymś miękkim, co odbiło się od ferezji, poleciało w kawałkach na ściany i polepę. – Car, car, carienki... Carienki – jęczał monotonnie Siemka. Dydyński nie wiedział, co dalej robić. Rozmowa z głuptakiem przypominała gadaninę do obrazu – można było, owszem, wygłaszać doń długie i namiętne tyrady, ale nie sposób oczekiwać żadnej konkretnej odpowiedzi. Co więcej, w tych warunkach odpowiedź mogła okazać się miękka i ciepła, śmierdząca szczynami albo innymi jeszcze smrodliwymi rzeczami dobywającymi się z Siemkowego wnętrza. Dydyński wolał się nie domyślać, czym jeszcze może zostać splugawiony. – Siemka, Siemuszka – Sion. Sijoooon! – Dydyński sam nie wiedział, jaki duch podszepnął mu to słowo. Siemka zastygł jak poszarpany posąg szaleństwa. Słuchał? Słyszał. – Swietisia, swietisia, cariu, sława bo Hospodnia, na Tiebie wozsija, likuj ninie i wiesielisia Sionie! – wykrzyknął Dydyński, jak gdyby słowo miało być jego tarczą i orężem. I stało się. Nagle Siemka zadygotał, zajęczał i... umknął. Dosłownie! Skoczył za słup, do którego był przywiązany, schował się, mruczał, potem skomlał jak pies. Serce Jacka zabiło mocniej. Jurodiwy coś zgubił. Płaski przedmiot w ramie, nieduży jak książka, pokryty naciekami – aż strach było się domyślać, z czego pochodził ten brud. Dydyński zdecydował się. Jednym skokiem wszedł w zasięg sznura, jednym ruchem podniósł z podłogi ten przedmiot – prostokątną deskę, pokrytą odłażącą, łuszczącą się farbą. Siemka zasyczał, aż Jacek poczuł dreszcz. Jurodiwy wylazł zza słupa. – Sion! Sion! – krzyknął szlachcic, cofając się. Ale to już nie pomogło. Siemka skoczył jak ryś, nagle, zupełnie niespodziewanie, Dydyński zobaczył przed swoim obliczem rozwarte, poczerniałe zęby szaleńca. Już, już widział, dosłownie przez chwilę, jak kły wbijają mu się w nos, w policzek, w szczękę, jak rozszarpują twarz... Upadł i tylko to go ocaliło. To oraz gruba, ciepła odzież. Jurodiwy wgryzł się w materiał ferezji. Wyszarpał spory kawał sukna, gdy Dydyński poleciał na plecy. Siemka skoczył na nogi, warcząc, a Jacek przetoczył się po łajnach i odpadkach; raz, drugi, trzeci! Usunął się poza zasięg zębów i pazurów. Wstał brudny, cuchnący i spojrzał na to, co trzymał w ręku – że nie była to deska, zdołał zmiarkować wcześniej. Oglądał ikonę namalowaną na kawałku lipowego drewna. Nie było czasu na podziwianie szlachetności kresek czy oblicza Chrystusa Pana. Siemka szalał, krążył tak daleko, jak pozwalała mu lina, machając rękoma jak oszalały wiatrak, szczerząc zęby, pryskając śliną. I wył. Wył tak, że szlachcicowi włosy stawały dęba pod czapką. Dydyński po prostu umknął. Wetknął ikonę za pas, odwrócił się i pobiegł w stronę rzeźni. Przekroczył

otwarte drzwi, wpadł do mrocznego wnętrza, między obdarte ze skóry, okropne końskie kadłuby kołyszące się na trzeszczących linach. Trzask i łoskot kazały mu wstrzymać pęd, odwrócić głowę. Ze środka rzeźni, z amfilady końskich tusz, dostrzegł chwiejące się drzwiczki szopy, kawałek polepy i wnętrza... Było puste. Siemka znikł! – Jezus Maria! – jęknął szlachcic. Puścił się biegiem między ciałami koni, potrącił jakiś ceber, odbił się od mokrego, zakrwawionego końskiego ścierwa, pośliznął i rozkraczył w kałuży krwi. Coś przemknęło z lewej, za rzędem końskich ciał. Na środku pustej przestrzeni leżał koński kadłub. Z odciętymi pęcinami, w kałuży krwi sączącej się jeszcze z poderżniętego gardła. – Spiridionow! Gdzie jesteście?! – zawołał szlachcic. Szlachtuz był pusty. Mistrz i czeladnicy poszli do cerkwi; daleko pod jesiennym niebem cicho i brzękliwie odzywały się dzwony. Dydyński dobył szabli. Szedł. Spojrzenie w lewo, krok prosto. Spojrzenie w prawo, znów bliżej wrót. – Damiaaaan! Cisza. Do diabła, czyżby pocztowy znowu wpadł w opałę? Zabili go? Coś przeleciało z lewej, aż zadygotały końskie kadłuby. Szelest, tupot stóp – jak wtedy, jak w samotnej kuźni w wymarłej wiosce. Dydyński osłonił się szablą; na niewiele przydała się w ciasnocie. Był już prawie przy wrotach, o krok od wyjścia. Wszystko, co złe, zawsze uderza w ostatnim momencie. Tak samo Siemka. Wypadł z lewej, znad ramienia szlachcica. Dydyński zrobił błąd – chciał pchnąć – nie zdążył nawet pochylić ostrza. Szaleniec wpadł na niego, obalił na ziemię, prosto w błoto, w końską juchę i kawałki ścierwa. Dydyński w ostatniej chwili wbił ramię pod brodę jurodiwego, trzymając jego zęby w bezpiecznej odległości. Ale nie zdołał zatrzymać rąk. Siemka chwycił go za gardło, ścisnął jak kamień, zdławił krzyk i wołanie. Dydyński szarpał się jak borsuk w sidłach. Miotał się, próbował zrzucić szaleńca. Na próżno; mocne palce ściskały jak stryczek szubienicy, wciskały w lepką maź pełną krwi. Jacek się dusił, odcięte końskie łby pływały mu przed oczyma, w krwawym poblasku widział bulgocące wnętrzności. Szarpał się coraz słabiej; nie mógł oderwać palców od gardła. Siemka miotał nim jak wściekły pies kotem, wbijał w odpadki, dławił do końca, ale Jacek już tego wszystkiego nie był świadomy. I nagle stał się cud. Uderzył grom; jurodiwy – przed chwilą zwycięski – nagle zmienił się w kłąb łachmanów, odleciał jak zdmuchnięty wiatrem, zatrzymał się gdzieś w mroku, między śmierdzącymi bryłami mięsa. Poprzez szum krwi w uszach i rozbiegane szaleńczo tętno Dydyński usłyszał jego szloch. Czyjeś ręce podniosły Jacka z polepy. Wcisnęły szablę w dłoń, a razem z nią zdawało się wracać życie. – Panie! Mości panie! Damian potrząsał nim jak dzieckiem. W ręku trzymał rzeźnicki topór; odrzucił go z wahaniem i pociągnął szlachcica za sobą. – Za mną! – jęknął. – Do koni, mospanie! Jacek dał się prowadzić jak ślepiec. Pocztowy wyciągnął go przed rzeźnię, na plac ogrodzony barierkami, zasłany świeżym, mokrym, topniejącym śniegiem. – Szybciej! – ponaglał. – Uchodzimy, jegomość, on wróci! Konie już czekały, okulbaczone, gryzące wędzidła, kiwające niecierpliwie głowami. Dydyński nie mógł wsiąść; Damian podrzucił go na kulbakę jak dziecko. Sam wskoczył na jarczak, zakręcił. Jacek stuknął Sonkę ostrogami – koń potruchtał za podjezdkiem.

Ruszyli. Z tyłu narastał jęk i wycie, krzyk bólu, zwierzęcy szloch. Dydyński, przechylony, uczepiony przedniej kuli łęku, spluwał, charczał, dyszał ciężko. Za pasem miał ikonę, a w gardle słowa podzięki dla pocztowego. Słowa, które wciąż jeszcze nie mogły przejść przez gardło. Nie obejrzał się za siebie. Uchodzili ku kamiennym murom Biełgorodu. Die 22/12 novembris Kraków, kamienica Firlejowska przy Rynku Godzina dziesiąta rano Afanazy Własiew, kanclerz i podskarbi Dymitra, wkroczył do Krakowa jak bisurmański sułtan do haremu. W trzysta koni, w orszaku sług, przyjechał nawet nie jak poseł, który prosi o pokój, ale zwycięzca odbierający hołd od pokonanego suwerena. Wysoki i tęgi jak dąb, z rozumnym obliczem. Brody nie nosił w szpic, ale przycinał niczym cesarz Rudolf. Gdyby nie wielka gorlatna czapa, ukryta pod nią malutka czapeczka – tafia wyszywana perłami – i karmazynowa szuba z potrzebami aż do ziemi, z oblicza mógłby uchodzić za bławatnego kupca albo pasamonika. No, może nie z Krakowa czy Lwowa, ale powiedzmy, z dalekiego Kijowa – a to zawsze była przecież jeszcze Europa. Własiew zawdzięczał wszystko Dymitrowi, zdawał się wierny i czujny jak pies. Samozwaniec ufał mu, bo... i tak nie miał nikogo innego. Carski wysłannik posłował już do Polski, do cesarza, znał język i łacińskie znaki, z marnego diaczka został głową Poselskiego Prikazu, bezwzględny, nie liczył się z nikim i niczym. Carski sekretarz Stanisław Słoński, choć w aksamitnej bekieszy, paradnej magierce i na dzielnym turku, wyglądał u jego boku jak sługa rękodajny. Własiew zaczął właściwie od końca. Najpierw uderzył do wojewody sandomierskiego Mniszcha, kłaniał się dwornie i miło, uraczył fantazję carskiego teścia pyszną lisiurą, pozłacanym kielichem wiwatowym, perską buławą, dwoma handżarami, dywańskimi kobiercami, sześcioma skórami sobolimi i jednym sobolem, który jakimś cudem dojechał żywy do Polski. Potem szły jeszcze kolejno: trzy sokoły cudnej urody, ruski koń z jarczakiem nabijanym rubinami, a dalej marmurkowy szłyk i złota czara wysadzana perłami i drogimi kamieniami, pełna węgierskich dukatów, których brzęk zdawał się koić wszystkie troski Mniszcha. Zwłaszcza te, które podnosiła na sejmikach opozycja, domagając się egzekucji i zastawu ekonomii samborskiej. Powitanie trzeba było opić, a jak pić, to wiadomo – najlepiej tęgo. Chwiał się więc nieco Własiew, kiedy czternastego listopada bił czołem i całował królewską dłoń na poufnej audiencji. Znów oddał upominki, ale tym razem mniejsze: sorok soboli, pierścień z diamentem, trzy perskie dzianety z rzędami, kołczan, łuk i strzały oprawione w złoto. Zgoła ciekawszym prezentem był list, w którym Dymitr obiecywał Zygmuntowi rychłą wojnę z Turcją. Dopiero na drugim, osobnym posłuchaniu Własiew odczytał pismo z oświadczynami carskimi i prośbą o rękę Maryny Mniszchówny. Od razu zaprosił też króla na ślub i wesele do Moskwy. Zygmunt miał minę, jakby chciał rzec: „Przylecę na skrzydłach”, dał jednak odpowiedź wielce dyplomatyczną przez podkanclerzego. Zamiast w Moskwie miał być na ślubie Maryny w Krakowie. A na sam ślub zgodę dał od razu. Własiew niecierpliwił się, jakby to on sam brał Marynę za żonę i śpieszno mu było do łożnicy. Jednak ceremonię trzeba było przełożyć. Wojewodzianka przyjechała bowiem do Krakowa chora i dopiero dwudziestego drugiego listopada we wtorek Bóg i kardynał Bernard Maciejowski miał złączyć stułą dłonie Maryny i Dymitra. Oczywiście tego ostatniego nie osobiście, ale eo modo per procuram legatum, to jest przez wysłanego i podstawionego posła carskiego. – Ciekawe – rzekł Przecław Dydyński, który jako gość i przyjaciel Maryny był obecny przy tym wszystkim, do pana Słońskiego – czy pokładziny też będzie Własiew odprawiał per procuram? – Na Boga, co też waść powiadasz?! – zakrzyknął Słoński. – Nie będzie tego, nie dopuszczę.

– Jasne, że nie, bobym mu na łbie poszczerbił szerpentynę – odparł nonszalancko Przecław. – Moskwicin krnąbrny, choć sto razy bity, ale przed polską szablą czuje szacunek! Ślub odbywał się z wielką pompą. Na krakowskim Rynku, w kamienicy Firlejowskiej, kiedyś zwanej Bonerowską, którą na czas uroczystości połączono z sąsiednią – bankiera, kupca i mistrza poczty Królestwa Polskiego, Valerio Montelupiego. Rozpoczął się korowód przyjazdów, kawalkad i powitań. Najpierw przyjechał nuncjusz papieski Klaudiusz Rangoni razem z duchownymi. Potem Własiew oraz najbardziej brodaci i grubi, to jest najdostojniejsi członkowie moskiewskiego poselstwa. Wreszcie nadciągnął czarny brożek ciągnięty przez sześć okazałych siwych woźników, w eskorcie hajduków, a z niego wysiadł sam Król Jego Mość w towarzystwie siostry, królewny Anny, zawziętej luteranki, która ostatnimi czasy była najbliższym doradcą jego i młodego królewicza Władysława. Wszystkich ich witał w imieniu pana młodego Własiew, trąc wielkie jak bochny chleba ręce, prowadził na górę, do głównej sali, gdzie była urządzona kaplica, a na podwyższeniu obok ołtarza stał tron królewski. Przed nim rozesłano już jedwabny kobierzec. Przecław był tam własną osobą, chociaż pod ścianą. Widział i słyszał, chłonął epokową chwilę i scenę, kiedy Rzeczpospolita podawała rękę Moskwie; gdy nastąpić miał koniec wielowiekowej nienawiści, a dwie potęgi miały z wolna łączyć się w jedną ogromną i niezmierzoną siłę – niczym miecz w ręku całego chrześcijaństwa. Własiew już czekał. Kiedy król zasiadł na tronie, podeszli do niego świadkowie ślubu – gruby i brodaty wojewoda sieradzki Aleksander Koniecpolski, obok szczupły i podgolony wysoko starosta gnieźnieński Antoni Przyjemski. I wtedy przez dziurę w ścianie wybitą do włoskiej kamienicy Montelupich, ale zatynkowaną na krawędziach wapnem, wojewoda łęczycki Stanisław Miński i kasztelan małogoski Mikołaj Oleśnicki przyprowadzili – wolno i dostojnie – Marynę. Wojewodzianka była wyższa niż zwykle, bo w trzewikach na obcasach, francuskiej sukni na fortugałach z wyszywanego złotem altembasu, nabijanej perłami i kamieniami. Na głowie miała koronę z brylantów, czarne warkocze – jak hiszpańska księżniczka – przeplatane perłami. Welon lśnił nieskazitelną bielą. I wtedy wystąpił kardynał i biskup krakowski Bernard Maciejowski w infule ciężkiej od złota i klejnotów. Po bokach miał dwóch prałatów w kapach bogato zdobionych perłami i drogimi kamieniami. Ale zanim rozpoczął ceremonię, ubiegł go Własiew, który pokłonił się dwornie. – Wieliki hospodar car i ruski samodzierżec Dymitr Iwanowicz, książę i pan, prosi Waszą Królewską Mość swego brata o zgodę i przyzwolenie na ślub z jejmość panną Maryną z domu Mniszchów. – Jakiegoż urodziwego brata – mruknął do siebie Przecław – ma król jegomość. Ryżego trochę, jak szelmy i złodzieje bywają. Jeśli Zygmunt był dotknięty słowami Własiewa, to nie pokazał tego. Jednak Waza nigdy nie okazywał uczuć. – Was zaś, jaśnie wielmożny wojewodo samborski... – Sandomierski – syknął cicho Oleśnicki, a Koniecpolski uśmiechnął się dobrotliwie. – Tak jest, sandomierski samodzierżco... Imieniem carskim prosimy o oddanie ręki waszej umiłowanej Maryny. – My tebe, hosudarze, w tom Wielikim Hospodarstwie pozdrowlajem – zaczął od tronu kanclerz wielki litewski Lew Sapieha – życzymy tobie w łasce Bożoj, w dobroj przyjaźni z nami szczęśliwowo pożycia na mnoho let, sztoby ku wiecznomu pokoju i dobroj, statecznoj przyjaźni mieżu nami a toboju i mieżu państwy naszymi należało. Marynę, poddaną naszą umiłowaną, oddajemy i ślubowi wieczystemu nie będziemy się sprzeciwiać. W imieniu ojca panny młodej odpowiedział krótko Stanisław Mniński. Zgodził się na ślub,

przyklasnął, uśmiechnął i podkręcił wąsa. Bernard Maciejowski zaintonował Veni Creator Spiritus. Rozbrzmiał chór, dźwięcznym głosem, który pod wyniosłymi sklepieniami kościoła czy katedry rozbrzmiewał niczym głos Boga, a tutaj, w zwykłej kamienicy, ginął wśród kobierców, świec i tłumów. Veni, Creator Spiritus Mentes, tuorum visita, Imple suprema gratia Quae tu creasti pectora. A potem biskup mówił długo i namiętnie. Smakując każde słowo jak najświętszy sakrament. Sławiąc zalety umysłu Dymitra, dowodząc, że jego związek z Maryną będzie z pożytkiem dla hospodara i poddanych. Dla Polski, Litwy i Rusi, dla króla Zygmunta, który niczym biblijny Abraham wysyła do obcego kraju niewolnicę dla swego syna Izaaka. I wtedy nazwał Dymitra carem. To było jak zgrzyt, jak obelga. Szmer rozległ się pomiędzy polskimi panami. Mógł sobie być imperatorem cesarz rzymski na Hradczanach, ale nie władca Moskwy, chociażby nawet bił czołem Jego Królewskiej Mości. A jednak Zygmunt miał przymknięte oczy. Rozpoczął się ostatni akt. – Czy car, wielki książę moskiewski, nie ślubował komu innemu wiary małżeńskiej? – zapytał spokojnie Maciejowski. I wtedy padł grom. Gęba Własiewa miała taki wyraz, jakby nagle zstąpił tu z nieba sam batiuszka Iwan Groźny i zdzielił go po łbie żelaznym posochem. Poseł pacnął się w gębę, potem w czoło, gdy nie znalazł słów. – A co ja tam wiem? – rzekł zafrasowany. Śmiech gruchnął między panami; jak fala przeniósł się do służby cisnącej się do drzwi wiodących do sąsiednich komnat. Na ulicy rechotali nawet hajducy i dworzanie. – Jak to nie wiecie? – zafrasował się Maciejowski. – Ślubował czy nie? – Jego Carskie Wieliczestwo... Nic mi nie zlecił. Eeee, gdyby on innej ślubował – wzniósł palec w górę, jakby biorąc na świadka Pana – toby mnie chyba tutaj nie przysłał?! Tym razem śmiech był jeszcze większy. Ślub potoczył się dalej. Nadeszła chwila wymiany pierścieni. Najpierw Własiew skinął na sługę, wyciągnął z hebanowego puzderka złoty pierścień z diamentem wielkości dobrej wiśni. I zamiast włożyć go Marynie – podał kardynałowi. Kiedy zaś Maryna chciała włożyć mu swój na palec, usunął z przestrachem rękę, zabrał go i włożył do tego samego puzderka, a potem oddał słudze. – Podajcie sobie ręce – zaintonował Maciejowski i podniósł stułę. Własiew znowu spiekł raka. Zamiast uścisnąć drobną dłoń Maryny, rozejrzał się dokoła, na chwilę zrejterował w bok, bezceremonialnie wyszarpnął najbliższemu z chłopców jedwabną chustę i owinął nią swoją wielką i ciężką dłoń. Dopiero teraz uścisnął rękę Maryny. – Ja niegodny dotykać – jęknął przepraszająco. – Kapłanie, wiąż nas stułą. – Weź pannę młodą gołą ręką – rzekł spokojnie Maciejowski. – Inaczej wszystko się odwlecze. – Jakże to tak? – zafrasował się Własiew. – Mam carskiej ręki dotykać? Nie lzia, nie może to być, toż ja bożyj rab, chołop czarny batiuszki. – Nie róbże brewerii, mości panie zięciu! – mruknął Mniszech. Ktoś zachichotał cienko, znowu rozległy się śmiechy, jakby towarzystwo bawiło się na dworze na komedii. – Car mnie każe knutować!

– Nie będzie wam nic! – Daj spokój! Łapże ją gołą ręką. Własiew rozejrzał się dokoła jak zaszczute zwierzę. Wreszcie skapitulował. Schował chustę w zanadrze, ujął dłoń wojewodzianki. Maciejowski związał im ręce stułą. Przecław wytężył wzrok – chciał zobaczyć, co teraz uczyni Maryna. Stała, mała i drobna wśród wielkich panów, wobec majestatu Boga, pod rękę z barbarusem. Czy przeczuwała, co będzie ją czekać w Moskwie? Oczy miała zamknięte, była blada. Bała się? O nie! Gdy je otworzyła, źrenice miotały iskry. Obejrzała się na ojca, na tłum. Spojrzenia przyszłej carowej i Przecława spotkały się. – Mów, powtarzaj za mną – rzekł Maciejowski. – Rotę małżeńską. Oto ja, car Dymitr Iwanowicz, hospodar moskiewski, pojmuję ciebie, Maryno Mniszchówno, za małżonkę i ślub składam... – Zaraz, zaraz! – Własiew rozglądał się niespokojnie. – Toż ja nie mam żadnej ceduły z Moskwy. – Niepotrzebna. Po prostu powtarzaj za mną. – Jak to powtarzać? Z panną Maryną mam gadać, a nie z waszmością. Waćpanna najjaśniejszemu carowi ślubować ma, a poseł za cara pannie... – Zwyczaj jest u nas odwieczny, aby za pana młodego procurator odmówił całą przysięgę. – Toż to zbrodnia! Knutować będą... I wtedy nagle przemówiła Maryna: – Panie Własiew, mów, co trzeba, i nie kręć! Inaczej do knutowania będziesz tęsknił, kiedy już zostanę carową. – Rety! – jęknął poseł. – Mów – rzekł Maciejowski. – Powtarzaj śmiało. I Własiew powtórzył. Dokonało się. Poseł bił hołd carowej, kłaniał się królowi i zebranym, lecz Zygmunt już wyszedł. Wszyscy czekali na wesele. A Własiew, widząc, że jeden z kapelanów kardynała zabiera na pamiątkę kobierzec carowej, złapał go za ramię, wydarł mu kapę prawie siłą. – Sto czerwonych dam! – wydyszał. – Nie sprzeciwiajcie się, pater, zapłacę. Car kazał! Ksiądz kiwał głową, Przecław śmiał się w duszy, a Maciejowski kiwał głową ze zgrozy.

Die 22/12 novembris Moskwa, plac Czerwony, kniżna ława Godzina jedenasta z rana Ikona, którą Dydyński zabrał jurodiwemu Siemce, była jedną wielką zagadką. Nie pasowała do niczego, nie była nawet prawosławna. Co dzień oglądał święte obrazy. Na ścianach komnat i izb, na wieżach i murach Kremla. W cerkwiach, na wrotach i gankach. Tamte były proste i toporne. Ot, Chrystus Pantokrator, Sąd Ostateczny, gdzie Syn Boży zasiadał na etimasji – tronie sędziego świata, Maria adorowana przez aniołów, którzy czasem także odpędzali węża – złego ducha. Częste były eleusy – Matki Boże trzymające Dzieciątko. Zdarzały się piety – ukrzyżowania Chrystusa. Na tej widniało kuszenie Syna Bożego. Coś takiego Jacek widział po raz pierwszy w życiu. Pięknie oddany, wyniosły i blady Jezus w oplotach ogromnego węża, podającego do ust Chrystusa jabłko – owoc grzechu. Widział kto taką ikonę? To był obraz, kompozycja godna Caravaggia, a już co najmniej Dolabelli, którego malowidła widywał na Wawelu. Chrystus prezentował się niczym król na portretach Kobera, wąż był jak Cranacha Starszego, którego Adama i Ewę oglądać można było w Wirtembergii. Tak nie pisał ikon ani Rublow, ani moskiewski metropolita Atanazy, nawet ikony Teofana Greka zdawały się przy tym dziele bohomazami. Wąż przykuwał uwagę od razu. Był kluczem do całej zagadki. Jacek przypomniał sobie zaraz nieszczęsnego zdrajcę Grigorija spalonego przez opryczników w lesie na Siewierszczyźnie. Wtedy, na mrozie, kiedy nakreślił falującą linię zwieńczoną kropką. Wąż. Dytko, diabeł, bies, czart, zły, kusy. Czy to on napisał ikonę? Jacek chodził z nią po Moskwie przez całe dwa tygodnie. Zmitrężył trochę czasu, bo najpierw rozchorował się i wszyscy myśleli, że podzieli los Borysa. Prawie dwa tygodnie leżał w dreszczach. Anastazja nie odstępowała go na krok, poiła wywarami, sprowadziła medyka z niemieckiej Słobody. I wreszcie doprowadziła do życia. Nie do końca wyleczony, trawiony gorączką włóczył się po Moskwie okrytej śniegiem. Biały puch spadł nagle i wcześnie, jeszcze zanim złote liście opadły z topól i lip. Pokrył dachy, palisady i płoty, a potem mróz ścisnął błoto na ulicach. Jacek był wszędzie. Najpierw na targu obrazów, gdzie brodate gęby targowych mużyków wychylały się z kramów i bud obwieszonych świętymi bohomazami. Jego ikona budziła co najmniej zdumienie lub grozę. Nikt nie chciał jej oglądać, czasem nawet dotykać. Nie lzia, nie lzia – powtarzali przekupnie, żegnali się szerokim znakiem prawosławnego krzyża albo zamykali szopy ze strachu. Spróbował w kniżnych ławach – na prawo od mostu Spasskiego, gdzie sprzedawano księgi i friażskije listy, to jest grawiury. Zakładał, że ci, którzy mieli do czynienia ze słowem drukowanym, będą bardziej oświeceni niż mużyki od ikon. Nie mylił się – sprzedawcy owszem, ikonę brali, oglądali, cmokali, ale kto ją namalował i kiedy – nie potrafili odgadnąć. Był u piszących ikony, ale i tu spotkało go rozczarowanie. Jedni nabierali wody w usta, inni się bali, kilku wyśmiało, bo święty obraz był niezgodny z kanonem, jaki ustanowił raz na zawsze patriarcha wsieja Rusi i iluś tam błogosławionych i brodatych, świętolicych starców. Poszedł na koniec na Popowskij Krestec – przy moście Frołowskim, gdzie spotykali się popi i diakoni, aby rozprawiać o sprawach wiary, a czasem – targać się za brody czy bić na kułaki, kiedy nie zgadzało im się coś z jakimś świętym. Ci żegnali się tylko i stwierdzili jedno: to nie była żadna ikona. Heretycki pomiot, znak złego, który napisać mógł tylko sam czart w otoczeniu wszystkich biesów. Radzili obraz wyrzucić albo spalić, obmywszy wcześniej w święconej wodzie.

Po dwóch tygodniach łażenia Dydyński wiedział już, że ma tylko jedno wyjście. Zwlekał z podjęciem tej decyzji, opóźniał jak tylko mógł, lecz wreszcie wyruszył sam, bez Damiana, do starego dworu Godunowa na wprost Czudowskiego monastyru. Do jezuitów. Pierwsze, co rzuciło mu się w oczy, to rozgardiasz. Na dziedzińcu stały sanie i kolasy zaprzężone w piękne skarogniade woźniki, a strzelcy carscy i słudzy w szarych świtach wynosili z dworu ciężkie skrzynie, futra i pakunki. Dydyński spoglądał na to wszystko zdumiony, a w głębi duszy dojrzewało pytanie: czyżby ich też? Znaczy czy jezuici się wyprowadzali? Byli w opale? Byłaby to jednak jakaś radosna wspólnota losów. Nikt nie zwracał na niego uwagi, a Jacek szukał w tym rozgardiaszu zakonników. Najlepiej Sawickiego, który budził najcieplejsze uczucia. Niestety, zamiast niego dostrzegł Jędrzeja Ławickiego, znanego z szorstkiego i brutalnego języka, najgorszego z całego towarzystwa czcicieli Boga, papieża i Loyoli – niekoniecznie w takiej kolejności. Cóż zrobić – zastąpił mu drogę, gdy schodził z ganku, i pokłonił się. – Wybaczcie, ojcze, pozwólcie na słowo. – Z Bogiem, synu. Przyszła, widzę, koza do woza. Poświęcę ci czas. Ale tylko chwilę. Pan i obowiązki wzywają wiernego sługę. – Nie jestem gadułą jak wy. – Dydyński wydobył spod ferezji ikonę, odwinął płótno, w które była zawinięta, i podał jezuicie. Ławicki spojrzał na obraz, ale jego oblicze pozostało niewzruszone. – To malowidło jest kluczem do naszej zagadki. Drogą przez labirynt Minotaura do Oprycznego Dworu. Muszę wiedzieć, kto to namalował, sęk w tym, że żaden Moskal nie chce podzielić się swoją wiedzą. Ta ikona to... znak owego Starca. Ławicki bez słowa zawinął obraz w szmatkę, schował pod pachę i skinął głową. – Przyjdź, waść, tu za tydzień. Dokładnie o tej samej porze – powiedział. – Uczynimy wszystko, co w naszej mocy, aby ci pomóc. To wszak nasza wspólna sprawa. O dziwo, położył mu rękę na głowie i pobłogosławił. A potem odszedł, aby wydawać polecenia czeladzi. Die 22/12 novembris Kraków, dawna kamienica Firlejowska przy Rynku, godzina wpół do drugiej w południe Na ucztę weselną sprowadzono ich na dół, do komnat, gdzie były stoły zastawione piramidami jadła, a wszystkowiedzący i cisi słudzy czuwali z konwiami wina i gąsiorkami gorzałki. Przy głównym blacie naszykowano miejsce dla króla, Maryny i dworu. Po bokach, przy dwu długich stołach, mieli zasiąść duchowni i senatorowie z kanclerzem wielkim koronnym Maciejem Pstrokońskim. Po lewej stronie Moskale z poselstwa Dymitra i dworzanie króla, nieco dalej zaś posłowie: hiszpański, angielski, cesarski, francuski, perski i wołoski. Damy i dwór królewski zasiadali po sąsiedzku: u Montelupich na piętrze. Uczta już miała się zacząć, najpierw jednak Własiew odprawił drugą część theatrum. Tym razem jednak rolę miał poważną. – Gosudarowo nasza najmilsza, preswietna. – Ukłonił się, niemal padł na kolana przed Maryną. – Przyjmijże od gosudara swojego, cara wsieja Rusi i od teraz prawowitego małżonka, dary, które przysyła przeze mnie, chołopiszkę czarnego. Oto – klasnął w dłonie, aby weszli słudzy – bogactwa prawosławnej Rusi, z carskich kaźni, z cerkwi, z dworów. I wtedy brodaci bojarzy i dworianie w kaftanach zaczęli podchodzić do swej gosudaryni z podarunkami ze złota, srebra i drogich kamieni. Maryna była blada, jakby nie posłużył jej ślub, prezenty odbierała zatem Jadwiga Tarłowa, chorążyna lwowska, i wspólnie ze sługą składała je u stóp przyszłej carowej.

Dydyński też je oglądał – wprawdzie stół dla szlachty był w kamienicy Montelupich, ale Przecław przepchał się za plecami możnych do głównej komnaty. Zobaczył blask złota, bogactwa trzeciego Rzymu, skarby jak z kiesy perskich i tatarskich chanów, satrapów. U stóp Maryny leżały: brylant zwany Neptunem, błyszczący jak gwiazda zaranna, ogromny chrest nabijany diamentami, które lśniły niczym małe gwiazdy nad stepem, pióro oprawne w złoto, rubiny i perły. Złote naczynia – czary, nalewki, konwie, dzbany i nautilusy – wszystkie uformowane na kształt egzotycznych ptaków: albatrosów, pawi, papug. Zegar osadzony w czterowieżowym zamku z kości słoniowej, na koniec zaś całe bryty i postawy aksamitu weneckiego i tureckiego atłasu, cajgu, bombasynu, przedniego angielskiego falendyszu. Następnie sługa złożył cały sorok soboli. – Pomknij się, lisie, bo idzie soból – mruknął Słoński do Przecława, który przyszedł w ferezji i lisiurze. – Jak lis się odwinie, sobola zagryzie – odparował Dydyński. Potem szły dalsze bogactwa – najpierw kilka worków pereł, potem ikona Trójcy oprawiona w rubiny od carskiej matki. Zegar z pozytywką – na którym umieszczony był słoń z pozłocistą wieżą. Jak zaraz zademonstrował Własiew, wybijał nie tylko godziny, ale w dodatku bił w bębny, odgrywał melodie niczym na fletach i dwunastu trąbach. Kolejno lądowały na kobiercu: rzeźba ukazująca Dianę na złotym jeleniu, pelikan wyjmujący z siebie serce oraz inne drobiazgi – zawieszenia, złote brosze, kokoszniki i diademy. Od siebie, na kolanach, bijąc czołem, Własiew dorzucił czterdzieści jeden skór sobolich, perski kobierzec, złoty roztruchan wielkości wiadra, pozłacaną miednicę z wyrytym imieniem Maryny, a do tego – bagatela – srebrne talerze i półmiski. Dymitr nie zapomniał i o drogim teściu. Wojewoda Mniszech dostał buńczuk i sobole. A od Własiewa kolejne skórki sobolowe i podziękowanie. Pan sandomierski kręcił głową, a Przecława dosłownie zamurowało. Spoglądając na górę złota piętrzącą się u stóp Maryny, zobaczył... Ujrzał białe mury Moskwy, szczerozłote kopuły cerkwi, skarbce pełne złota i sznurów pereł, poczuł wręcz oddech tej bogatej krainy Północy, która leżała – ot, zaraz obok, starczyło wyciągnąć rękę, dobyć szabli, popędzić tam na koniu i brać... Brać, brać! Złoto, zaszczyty, dziewki, dwory, ziemię, zamki, cerkwie i monastyry! Pierwszy raz poczuł zazdrość, zawiść, zrozumiał, jak głupio zrobił, posyłając tam brata. I jak zwykle Jacek wpadł w kłopoty, jeśli w ogóle żył. A przecież on sam, gdyby był na jego miejscu, wróciłby na czele karawany złota i wielbłądów – sprowadzonych ku uciesze całego powiatu! Nie było czasu na żale. Za podarunki podziękował pan Oleśnicki. Zygmunt Waza uhonorował carową, sadzając ją po swej prawej stronie, naprzeciwko królewicza Władysława i królewny Anny. Potem wzniósł zdrowie młodej pary. Zagrała kapela, zabrzmiały okrzyki. Uczta potoczyła się kołem, krajczy koronny Daniłowicz krajał mięso, podawał cześnikowi, ten składał je na złote talerze przed królem. Przyniesiono wodę w miednicy, a Zygmunt, nade wszystko dbający o wygląd, najpierw zdjął po kolei wszystkie pierścienie, potem umył ręce, wreszcie z pomocą sługi włożył błyskotki na nowo. Kolejno goście obmywali dłonie w misach. Nie uczynił tego Własiew – pewnie dlatego, że nie miał względem tego żadnych instrukcji z Moskwy. A kiedy wszyscy siedli i zaczęli jeść, poseł Dymitra wciąż sterczał jak kołek w płocie w pobliżu stołu królewskiego. – Czegóż jego mość Własiew nie siada z nami? – zapytał Zygmunt Mniszcha. – A może potrzebuje pisemnego zaproszenia? – Czy ja to mogę wiedzieć, proszę Waszej Królewskiej Mości? – stropił się Mniszech. –

Może się boi? – To go zaproście sami. – Siadajże z nami, mości panie Własiew – rzucił wojewoda, podchodząc do Własiewa. – Zapraszamy. – Nie lzia mi siadać koło carowej! – wykrztusił Moskal. – Car będzie gniewny, opała na łeb spadnie! – Siadajże z nami, bo rozgniewam się gorzej! – mruknął Zygmunt. – I tak jak król Stefan odbiorę wam Smoleńsk albo Nowogród. Własiew przeżegnał się jak przed skokiem na głęboką wodę i przysiadł koło Maryny, pilnie jednak bacząc, aby nie dotknąć jej nawet skrajem szuby. Zajrzał jej w talerz i spostrzegłszy, że jest pusty, odmówił krajczemu, przywołał za to sługę i szepnął mu coś do ucha. Pachołek przyniósł mu kilka kromek chleba. Własiew je solił i jadł, nie odmówił też podczaszemu, pijąc wino, które jednak polewano mu nie z królewskiego stołu, ale z jego własnych flasz. Własiew delektował się nim, pomrukując od czasu do czasu jak niedźwiedź, czym zaraz wzbudził powszechną wesołość. – Jedzcie, panie pośle – roześmiał się Zygmunt – bo sił wam nie starczy, aby odprowadzić naszą piękną pannę młodą do Moskwy. – Nie godzi się poddanemu jeść razem z monarchami – zamruczał Moskal, dławiąc się chlebem. – Nie bójcie się – rzekł król – nie połamię wam na łbie posocha jak mój zacny... brat Godunow. Choćbym chciał, nie dopuszczą do tego moi poddani. Jak nie pozwalają mi nakładać podatków, prowadzić wojen. Ha, właściwie nie pozwalają mi prawie na nic! Poza tym – uciął wszelkie dyskusje podniesioną ręką – przedstawiacie tutaj osobę samego wielkiego księcia moskiewskiego, więc jedzcie, żebyście nie opowiadali, że Polacy morzą gości głodem. – Dziękuję królowi jegomości – wymruczał Własiew – że mnie częstuje imieniem pana mojego cara Wszechrusi, upraszam jednak, aby mi było wolno tylko przypatrywać się. Dość dla mnie, że mogę siedzieć u stołu tak wielkiego monarchy jak król polski. – Źle pan nasz robi – mruknął Gonzaga Myszkowski, rozparty tak, że na ławie zajmował miejsca nie za kanclerza, ale przynajmniej za obu hetmanów koronnych. – Z Moskalami nie wolno się cackać i traktować jak chrześcijańskich posłów i dygnitarzy. Nie chce jeść? Fora ze dwora! Nie rozumie zaproszeń, lagą skropić, aż zrozumie. Do Moskala przemawia tylko siła i moc, niebezpieczny to precedens na przyszłość, aby go prosić i napominać, bo niedźwiedzia nie ugłaszcze się pochlebstwami, ale kijem i kańczugiem. Chce stać, niech stoi, znaczy, że zna pana i mores! – Chyba tu wszyscy królowie z całego świata zjechali się – wyszeptał Storożenko, sługa Własiewa, do carskiego poddiaczego Murawiewa. – Kniaź u nas i bojar dumny gorzej jada jak tu sługa! – A może wszyscy kupcy i panowie z Niemczyzny i Litwy żyją w Krakowie? Ubrani jak na bal. – W butach cały naród chodzi, żadnego boso nie widziałem ani w łyczakach, nawet dziadów. – To może... tu zostaniemy? – Hospody pomyłuj! Ja tego nie słyszałem! Własiew nie jadł, ale jego ludzie nadrabiali zaległości pana w dwójnasób. Siedzący przy osobnym stole pili, jakby od jutra sejm miał podnieść czopowe, brali w garście całe kawały mięsa, rwali je na półmiskach i tacach, zamiast kroić. Talerze robili z chleba, nie mieli nawet noży, nie wspominając już o nowomodnych widełkach. Zygmunt pił znowu zdrowie Dymitra do Własiewa. Ten aż pokraśniał z dumy – wychylił cały puchar wina, wylizał ostatnie krople językiem. Maryna spoglądała na to wszystko blada i znużona, jakby nieobecna duchem. Czasem podnosiła wzrok, szukając kogoś w tłumie dworzan i dostojników. Król widział to spojrzenie i nagle wstał, a potem obrócił się do carowej. – Mości pani wojewodzianko i przyszła carowo – rzekł – wszystkiego dobrego i szczęścia życzę i napominam, abyś pana małżonka cudownie danego od Pana Boga wiodła do miłości i sąsiedzkiej przyjaźni ku nam. I aby wasz związek święty połączonym był z dobrem Korony Królestwa Polskiego i

Litwy. Wiedź go, wasza mość, do tego, aby wspominał na wdzięczność i pomoc naszą, na wypełnienie tych obietnic, które nam i Koronie uczynił i poprzysiągł, aby tę przyjaźń i miłość ku nam zachował. Maryna wstała, a potem zgodnie z obyczajem uklękła przed królem, przyjmując jego błogosławieństwo. – Stać! Gdzie to! – warknął Własiew. – Jak to? – Co się stało? – Widziano to, żeby carowa przed królem klękała! – wycharczał Moskal. – Ty siedź i milcz, żeby cię kijami nie pobito! – warknął wściekły Gonzaga Myszkowski. – Carową będzie w Moskwie, ale w Krakowie ciągle jest poddaną Jego Królewskiej Mości. Własiew umilkł, skurczył się i zmalał. I nagle spokorniał aż do końca uczty. Die 29/19 novembris Moskwa, Kreml, dawny dwór Borysa Godunowa, godzina dziewiąta rano Stary dwór Borysa Godunowa, zasypany świeżym, puszystym śniegiem, stał opustoszały. Jacek Dydyński rozglądał się po gankach, na których nie było widać żywego ducha, po szpiczastych czerdakach i nadbudówkach. Cisza aż kłuła w uszy, słyszał tylko krakanie wron krążących nad Kremlem, czasem przysiadających z łopotem skrzydeł na stromych dachach i kopułach. Nic. Trapiony złym przeczuciem skoczył na schody, wszedł na ganek, potem na galerię. Pchnął pierwsze z brzegu drzwi. Opustoszałe izby i komnaty, zimne, nieogrzewane. Wygasłe piece, w których hulał wiatr, puste ściany, z których zerwano obicia, samotne ikony po kątach, zydle, ławy pod ścianami, pootwierane skrzynie. Wstrząsnął nim dreszcz. Zaglądał do kolejnych komnat, przechodził przez sale i gornice, zdyszany, zziajany. – Hej! Jest tu kto? Cisza. Tylko krakanie wron. Czasem łopot skrzydeł. Śnieg zasypywał dachy, ganki, schody, jakby ktoś rozpruł wielką pierzynę nad Moskwą. I wreszcie zobaczył kogoś. Sylwetka w baranim kożuchu, człek z brodą, kaleka, utykający na prawą nogę; wchodził ostrożnie z dziedzińca na ganek, rozglądał się. – Hej! Tutaj! Dydyński przypadł do niego zdyszany. Widząc szlachcica, tamten ukłonił się, przeżegnał. – Szukam ojców jezuitów. Ławickiego, Sawickiego, który tylko jest?! – Aaaaa, batiuszka... Nie ma... Nie ma ich – wystękał chromy mużyk. – Pojechali. Dawno. – Dokąd? – A Boh jeno znajet. Znaczy... wysłał ich car batiuszka z misją, w posły. – W posły?! – Dydyński poczuł, jak ziemia usuwa mu się spod nóg. – Gdzie? – Aaaa, na Litwę. Znaczy dalej, aaaa, do cara ispańskiego. Traktować o lidze na bisurmanów. – Wszystkich? Gdzie jest Ławicki? – Batiuszka Ławickij też pojechał. A jakże. – Coś zostawili dla mnie? Jestem Jacek Dydyński, stolnikowic sanocki. Mużyk zmarszczył brwi, przymknął oczy, jakby myślenie przychodziło mu z wielkim trudem. I pokręcił głową. – Nic nie mówili, ojczulku. Nie dali pisma, nie dali znaków. – Dawno wyjechali? – Aaaaa, cztery dni temu. Jacek oparł się ciężko o balustradę. Śnieg sypał, jakby jutro miał być koniec świata. Miękka biel tłumiła wszystkie dźwięki.

Oszukali go! Przeklęta jezuicka brać! Oszczercza liga papieskich elearów! Zabrali mu ikonę, jedyny ślad do Starca. Zakpili, złamali dane słowo – ciekawe, czy łatwo dostaną za to absolucję na spowiedzi... Tfu – jakiej spowiedzi! Przecież tam jeden spowiada drugiego, toczka w toczkę jeszcze większy szelma. Sam już nie wiedział, co robić, dosłownie bił głową o drewnianą barierę tak mocno, że czapka mu z podgolonego łba spadła i zleciała piętro niżej, w śnieg. W całym ciele czuł żal, gniew, wściekłość. – Co wam, batiuszka? Popa trzeba? – Nie, nie. Dzięki – wymamrotał. Co miał zrobić? Nie wiedział. Jedno było pewne – musiał się napić. Die 29/19 novembris Moskwa, Kreml, wpół do dziesiątej rano Ktoś go śledził, kiedy szedł przez opustoszały, zawalony śniegiem Kreml. Celowo nie odwracał się, idąc przez plac Soborowy, a potem ulicą Spasską w stronę Frołowskich wrót. Na placu jak zwykle kręcili się heroldowie i diaczkowie, trochę mużyków, pod prikazy wjeżdżał możny bojar – saniami w trzy konie, z trojgiem sług. Głośno i piskliwie brzmiały głosy: Gis! Gis! Gis! – zwozczyków pędzących przez zawieję małymi saneczkami. Na placu i ulicy było zbyt dużo miejsca, aby się ukryć. Dydyński skręcił zatem w uliczkę obok dworu Mścisławskiego, dotarł do kremlowskiej ściany i tu, na tyłach ciasno zabudowanych dworów moskiewskiego duchowieństwa i służby, odnalazł basztę Ugrieżską, głuchą, to jest bez bramy, za to z piwniczką, gdzie podawano kwas i wina. Zszedł na dół po schodkach, znalazł się na dolnym poziomie, w izbie z beczkami i antałami, gdzie pod ścianami stały szerokie, puste ławy. Tylko w jednym kącie siedziało dwóch mużyków w szarych świtach. Gospodarz podrzemywał przy palenisku, na którym tlił się ogień. Dydyński szarpnął go za ramię, pokazał moskowkę, kazał przynieść wina, a sam wrócił do wejścia. Nie czekał długo. Człowiek, który szedł za nim, nie zachowywał ostrożności. Jacek usłyszał ciche szuranie na pokrytych śniegiem schodach, potem drzwi otwarły się. I wtedy wypadł zza nich jak rozjuszony dzik. Zaprawił łokciem w żołądek przybysza, złapał za kaftan na piersi i rzucił na stół. Cicho jak ryś wskoczył na niego, przygniótł kolanem, walnął na odlew kułakiem, przycisnął. – Batiuszka, ej! – zakrzyknął jeden z mużyków. Już wstawali, już sunęli do szlachcica, ale kiedy spotkali się wzrokiem, Moskale nagle przycichli. Spojrzeli na zarośniętą gębę szlachcica, rzucili wzrokiem na kołpak z pękiem piór, których w Moskwie nosić jak zwykle „nie lzia”. Zerknęli na szablę, na ferezję polskiego pana. I po uzupełnieniu tego obrazu o marsową minę szlachcica podreptali do drzwi. Karczmarz miał więcej rozsądku – wcale nie wychylił się zza beczek. Jacek miał zatem prawo oczekiwać, że podczas gdy pogawędzi ze szpiegiem, znajdzie dość czasu na utoczenie całej konwi wybornego węgrzyna. – Suczy synu! – warknął do człowieka, którego przygniatał. – Lazłeś za mną od samego Czudowskiego monastyru. Kto cię przysłał? Uspieński? Dwór? Car? Dworycki? – Puszczajcie! – wycharczał Moskal. – W imię Ojca i Syna, pomiłujcie, bo udusicie. – Zamilcz, pachołku! Ja pytam, ty odpowiadasz. Skąd jesteś? – Od ojców... jezuitów... Darujcie, batiuszka. – Łżesz! Może powiesz, że przysłał cię Ławicki? – Gdzieżbym śmiał. Miałem wam pomóc. – W dostaniu się do raju? – W waszej sprawie. Z tyłu, za pasem... Ikona! Oj, żebra połamiecie! Dydyński zwolnił uścisk. Podniósł się, zszedł ze stołu. Moskal zacharczał, skulił się, splunął, złapał się z jękiem za brzuch.

– Niekiepsko bijecie, batiuszka – stęknął. – Takie u was prawo. Udowodnij swoje słowa albo zaboli cię jeszcze bardziej. – Już, już. – Sięgnął za plecy, wydobył spod kaftana małą deskę zawiniętą w lniany ręcznik. Podał Dydyńskiemu, a ten już po samym dotyku przekonał się, że była to ikona. Na wszelki wypadek odwinął róg materiału i sprawdził. Tak, to samo malowidło. Położył ją na brzegu stołu i przyjrzał się Moskalowi. Z bliska nie wyglądał srogo ani podstępnie. Wzrostu średniego, wieku też. Miał krótką, przystrzyżoną równo brodę – jak zwykły strzelec, a nie kniaź. – Czego chcesz? – Tego, czego i wy. Batiuszka Andriej Ławickij kazał wam pomóc i wszystko wytłumaczyć. – Wszystko, czyli co? – Co wiem o obrazie. I nie tylko opowiedzieć, ale nie odstępować was na krok. – Aby donosić ojcom z sekty Loyoli, co odkryję? – Aby was zaprowadzić do Starca i Oprycznego Dworu. – Ciszej, ciszej, do diabła rogatego! – warknął Dydyński. – Zaraz o wszystkim będzie wiedział każdy chołop i kurwa w Moskwie. A wtedy szukaj wiatru w polu... Zatem służysz jezuitom. Ty, Moskal? Nieznajomy przeżegnał się. O dziwo – po katolicku. – Przyjąłem rzymski krzyż. Daj Boże mnowo liet batiuszce Pawłowi, Ojcu Świętemu! – westchnął. – Mnowo, mnowo – pokiwał głową Dydyński. – Chociaż jest z niego, Panie Boże odpuść, kutasina, bo potępia nauki naszego Kopernika. – Mnie się tego słuchać nie godzi! – wypalił Moskal. – Jak wy na Ojczulka Świętego możecie nastawać na Litwie? – Mało wiesz o Koronie Polskiej. Ojcowie jezuici nauczyli posłuszeństwa, ale nie wspomnieli o wolności. Pewnie nie mówili, że w Rzeczypospolitej jest wielu ludzi, którzy wcale nie słuchają papieża. Ot, choćby bracia polscy, nowochrzczeńcy, miłośnicy Lutra, Socyna czy Kalwina. Byli nawet husyci, ale tych dwieście lat temu biskup Oleśnicki tak podgolił, że nie odrośli ani na źdźbło. – Ja Ojczulka Świętego wielbię, że mógłbym całować go w krzyż na pantoflu. – Ej, popi synu, widzę, że poza jezuitami nasłuchałeś się angielskich i niemieckich heretyków. Nikt, całując nogi papieżowi, nie robi tego w przekonaniu, że oddaje mu cześć boską. No, dość tego, kiepski ze mnie teolog, a poza tym wychowanek arian. Skoro cię przysłał Ławicki, to siadaj. Nie – machnął ręką – wyciągnij zza beczek szynkarza i każ dać wina. Najlepszego! Moskal skoczył co duchu pod ścianę, wyciągnął wystraszonego karczmarza, przyniósł cynowe kubki, dzban wina. Nalał szlachcicowi, przeżegnał się znowu. Jacek chwycił naczynie, upił nieco wina i wybałuszył oczy na widok Moskala, który nie tylko nie nalał sobie nic do kielicha, ale żegnał się i wzdychał. – Pij, pij, bo długo pogawędzimy. A nie ma jak rozmowa przy dobrym trunku. – Mnie nie można, ojcowie zabronili. Pokutę nałożyli, że lata byłem w błędach schizmatyckich. – A znasz takie polskie powiedzenie: kto nie pije, ten donosi? – Nie rozumiem? Jak to źle, że donosi? Przecież trzeba uwiadomić o błędach, o grzechach władzę i pana, cara i popa. Jakżeby inaczej świat był domem bożym? – Jak się zwiesz? – Filip Targowin. Niedowiarek znaczy. Ojciec Ławicki wysłał mnie, abym wam pomógł, przewodził i prowadził. – Znaczy dał cię na służbę? To znasz inne polskie powiedzenie: co pan każe, sługa musi? – Mam nawet dla was... – Niespodziewanie Filip sięgnął w zanadrze i... wydobył brzęczący mieszek, po czym wręczył go zdumionemu szlachcicowi. – Ojcowie dali, na wsparcie, jak to mówicie? Ku majoru Dei gloria?

– Siadaj, Filipie, i pokaż, że jesteś lepszym znawcą świętych obrazów niż łaciny. A teraz – Jacek przysunął ikonę bliżej, tak że leżała między nimi – mów wszystko, co wiesz, o tym malowidle. Filip oblizał wargi, ale nie sięgnął po wino. – Niewiele jest do gadania, batiuszka. – Niewiele, ale jednak coś wiecie? – Tak jest, w rzeczy samej. To jest heretycka ikona. Zakazana przez nieprawego patriarchę Moskwy Cyryla za czasów Iwana zwanego przez głupi prawosławny lud Groźnym, a przez was Tchórzliwym. – Kto ją malował? – Wasze szczęście, że kiedyś pisałem ikony. Sam byłem w opałach z tego powodu. Namalował to Teofan Tarrakonow, skromny sługa cerkiewny, pop z Rylska. Ten Teofan słynął z tego, że mówił do jurodiwych i zwierząt, jego głos zniewalał dzikie bestie, ale nade wszystko wypędzał biesy z ludzi. Tak i zwozili mu do Rylska opętanych. To, co ojciec Witalij z Krom czynił święconą wodą, kadzidłem i ikonami, Teofan robił słowem. Opowiadali mi chołopiszki z Rylska, że była opętana młoda wdowa Eufemia, jak Teofan odprawiał wieczorne modły, bies uderzał nią o ziemię, cała martwiała, drętwiała jak kamień, zdaje się, nie oddychała. Rozrzucała ręce i nogi i namawiała go do porubstwa. Odmówił wtedy ojczulek O wszechsławiona świętych najświętszego Matko, któraś urodziła ze wszystkich, ostatni kontakion kanonu ku czci Bogurodzicy. Położył jej krzyż na głowę i odmawiał modlitwy Bazylego, a potem walczył z biesem, kazał mu wyjść, krzyczał, groził, układał się. Głowę uwolnił krzyżem, członki głosem. Olejem ją namaścił, ozdrowiała. – I cóż się stało z tym Tarrakonowem? – Powiadano, że dowiedział się o nim metropolita Filip Kołyczew i chciał, aby wypędził złego z ciała cara Iwana. Ale zanim do tego doszło, Maluta Skuratow udusił Filipa. Następny patriarcha, Cyryl, kazał Teofana postrzyc w mnichy w klasztorze Nowodziewiczym w Moskwie pod imieniem Lwa. – Pewnie nie był z tego zadowolony? – Zaczął tam pisać ikony. O, takie właśnie. Ale nie spodobały się patriarsze, nie były zgodne z kanonem i pismami świętymi. – Pisałeś je razem z nim? – Nie, ale słyszałem. Też chciałem to wszystko zmienić – Filip zacisnął pięści, jakby przypominał sobie coś szczególnie nieprzyjemnego – zamiast bohomazów malować ludzi, świętych, ich uczucia, a nie w kółko Chrysta Pantokratora, mandyliona nierukotwornego, wielikiego archireja, cara cariej, Marię Żydówkę! Ale urodziłem się, batiuszka, pod złą gwiazdą i w jeszcze gorszej stranie. – Co zrobili z tym Tarrakonowem? Spalili? Udusili? Utopili jak strygolnika Karpa w Wołchowie? – Zesłali na północ, do monastyru Spasa w Wołogdzie. – I co dalej? – Ślad po nim zaginął. Pewnie tam skończył, bo potem nie słyszałem o nim, nie widziałem jego ikon. Dydyński wychylił jednym haustem cały kielich wina. Przymknął oczy. – Gdzie jest Wołogda? – Na północy, za Jarosławiem na Biełoozierzu. – To cóż, Filipie – rzekł Jacek i sam własną ręką nalał mu wina. – Będziesz miał okazję odkupić grzechy w czasie podróży, która nas czeka. – Co tylko każecie, batiuszka, zaraz zaprowadzę i wskażę. – To chodź i nie trwóż się. Na zewnątrz walił jeszcze większy śnieg, jakby brodaty moskiewski bóg chciał ich zatrzymać w stolicy. Grzęźli w zaspach, idąc do kwatery carskiej chorągwi husarskiej. W komnatach była cisza i spokój. Damian dorzucał drew do pieca, Anastazja wyszywała coś w kącie.

Spokój mącił tylko jeden szczegół; nadzwyczaj trudno było go przeoczyć. Na środku izby stał wielki moskiewski niedźwiedź. Niedźwiedź o bladym obliczu, długiej brodzie; niedźwiedź wychudzony i postarzały. I było mu na imię Borys Oboleński. – Żyjesz?! – zapytał od progu Dydyński. – Wstałeś? Jesteś zdrów? – Jestem chory – mruknął Moskal – na pamięć. Którego dziś mamy? – Już po wwiedzeniu we chram Preswiatoj Bohorodzicy – mruknął Jacek. – Twoja ulubiona pora roku, zima. – Widzę, a właściwie nic nie widzę. – Wszystko zobaczysz – powiedział Dydyński. – Szykuj się do drogi. – Ciągle jestem w drodze. – Więc szykuj się, aby zobaczyć jej kres. Jedziemy po Starca i Uspieńskiego. Oni powiedzą ci wszystko, co chcesz wiedzieć. Borys uśmiechnął się, ale wzrokiem celował gdzieś obok Jacka. – A to kto? – Filip. Nasz przewodnik, sługa ojca Ławickiego i całej kompanii brata Loyoli. – Jezuita?! – Borys przeżegnał się zamaszyście. – Na brodę Boga Ojca, co to ma być? – Bez niego byłbym ciemny jak Ruś za Waregów – mruknął Dydyński. – Idź – dorzucił szeptem. – Przejdź się po powietrzu. Znajdź Świrskiego i każ, niech jutro rano czeka na nas na koniu przed wrotami Frołowskimi. Wyciągnij go z kabaku, jeśli trzeba. – Ha, jeśli z kabaku, to pewnie i z długów. Tylko kto ma je płacić? Jacek skrzywił się, ale wcisnął w dłoń Borysa dopiero co otrzymaną sakiewkę pełną jezuickiego złota. Die 5 decembris n. st., 25 novembris st. st. Kraków, Kleparz, godzina siódma z rana Był świt, kiedy kondukt ruszył z Krakowa, przez Bramę Floriańską i Barbakan – między drewniane domki Kleparza. Maryna jak zwykle w aksamitnym brożku, razem z ojcem i matką, otoczona tłumem konnych dworzan, wśród których był i Przecław. Poprzedzana przez grzęznące w śniegu karoce, bryki i straże. Kupców, komorników, poselstwo carskie Własiewa na koniach i w saniach. Oglądały ją prawdziwe tłumy mieszczan i pospólstwa. Okrzykom, spojrzeniom, wiwatom nie było końca. A to przecież był dopiero początek. W mrocznym wnętrzu, za zasłonkami zasuniętymi przed śniegiem, Maryna pochyliła się do ojca. W kożuszku i kazjace, w futrzanej czapce wydawała się mała i drobna. – Panie ojcze – rzekła cicho – wysyłasz mnie do Moskwy bez pewności, że wrócę? Mniszech milczał przez chwilę. – Względem tych plotek o miłostkach cara – powiedział w końcu – to ja bym nie dawał wiary pospólstwu. Młody jest, krew gorąca, zresztą cóż z tego, będziesz panować. – To powiedz, ile jestem dla ciebie warta? Szesnaście zamków siewierskich? Pół miliona rubli? Tytuł książęcy, schylone karki Moskali? – Co ty, dziecko? Będziesz carową. Pierwsza i jedyna na tronie w Moskwie. Nikt przed tobą... – Ojcze, a jeśli mnie tam zabiją? – Co też mówisz? Zresztą Dymitr obroni – mruknął Mniszech, który myślami błądził gdzieś bardzo daleko. – Albo to będzie ci źle na Kremlu? Zapadła cisza. Nagle w tym aksamitnym brożku, we wnętrzu zdobionym materiami i kobiercami, Maryna poczuła się tak opuszczona i samotna jak zakonnica zamurowana żywcem w celi. Odsłoniła zasłonkę, wyjrzała na zaśnieżony świat i... zobaczyła Przecława. Natychmiast podjechał bliżej, czujny, uważny i miły, skłonił się na koniu.

– Mości panie Dydyński... – Padam do nóżek Waszej Carskiej Wysokości. – Chodź, waszmość, proszę... Kto by odmówił prośbie wczorajszej wojewodzianki, a dzisiejszej carowej. Kiedy był blisko, wyciągnęła dłoń w rękawicy, uchwyciła go za ramię. Dydyński ze zdumieniem poczuł jej drobny uścisk, obejrzał się zaskoczony. – Panie Dydyński, ratuj mnie! – Już, zaraz, przed kim? – Przed śniegiem. Jedź, proszę, przodem, do dworu w Prądniku, poproś, aby dobrze napalili w piecach. Zimno mi. – Jak rozkaz, to rozkaz! – Do zobaczenia. I Przecław pojechał, zdumiony, ale i z bijącym sercem. Die 7 decembris n. st., 27 novembris st. st. Droga do Wołogdy Dydyński jechał, pędził jak na skrzydłach przez moskiewskie śniegi, aż grudy lodu leciały spod kopyt. Nie wybrał się saniami, ale komunikiem – razem ze Świrskim, Borysem, Damianem i nowym sługą Filipem – wiodąc dwa luzaki – podjezdki. Konno podróżowało się szybciej niż saniami, bo chociaż śniegi zawaliły Ruś, od krańców Morza Lodowatego aż do Czarnego i Hyrkańskiego, dzielne polskie wierzchowce przebijały się przez zaspy, gnały bez wytchnienia ku mroźnej północy. Jechali przez kraj niczym z bajki. Biel zakryła szpetotę i ubóstwo wiosek i miast, pokryła litościwym całunem liszaje i wrzody na ciele świętej Rusi. Wsie były zasypane aż po szczyty dachów, na cerkwiach lśniły długie sople lodu, w miastach mróz i śnieg tłumiły fetor rynsztoków, więc oddychało się pełną piersią. Pierwszego dnia przyjechali do Janinska, gdzie był drewniany dwór zbudowany dla Dymitra. Tutaj carowie polowali na łosie i niedźwiedzie, naganiane po okolicznych lasach przez całe sotnie strzelców. Minęli Rosiekiery, gdzie mieścił się dwór metropolity. Potem Bratoszyn, Zduczyńskie – kolejne carskie dworce, w których łaskawy Dymitr i jego mniej litościwi przodkowie zatrzymywali się na nocleg, jadąc do monastyru Świętej Trójcy. Troicko-Siergiejewską Ławrę minęli drugiego dnia podróży. Z daleka lśniły nad zaśnieżonymi polami złote wieże soboru Świętej Trójcy – jak spiczasty hełm wartownika czuwającego nad prawosławną trzódką. Monastyr, założony przez świętego Sergiusza z Radoneża i ostatnio obwarowany kamiennymi ścianami, minęli bokiem, podziwiając z daleka nie tylko cerkiew Świętego Ducha, ale i sobór Uspieński, taki sam jak świątynia na Kremlu, fundowany przez Iwana Groźnego, który za każdy tysiąc ściętych, powieszonych, łamanych kołem i spalonych dusz zbudować musiał cerkiew lub klasztor. Szóstego dnia dotarli, a raczej przekopali się do Rostowa. Drewniane mieścisko leżało na równinie nad jeziorem. W mieście było czterysta dworów i siedemdziesiąt cerkwi, ale tylko jedna murowana. Rostów zawalony był śniegiem, pokryty lodem, zamarznięty, bo okrutna moskiewska zima wzięła go w okowy. Jednak starcy z jamu pod miastem, gdzie zatrzymali się podkarmić konie i zebrać wieści, gadali, że tegoroczna i tak była nad wyraz łaskawa. Może dlatego, że Dymitr Iwanowicz grzał jak prawosławne słoneczko – za Godunowa jezioro pod miastem potrafiło odtajać dopiero drugiego czerwca. Opuścili miasto i szli dalej – na północ, przez puste, białe pola, na których w tumanach śniegu tańcował wiatr. Wsie były rzadkie jak złoto w sakwie pijaka, tu i ówdzie w zaroślach spotykali chałupę, dwór, dierewnię. I wreszcie po kolejnych czterech dniach, pod Romanowem – ujrzeli Wołgę. O dziwo – była zamarznięta tylko przy brzegach. Wielka, głęboka, kamienista, szersza niż Wisła pod

Warszawą. Rybacy z osady zachwalali jej plony: ryb było w niej niczym jadła w rogu obfitości. Widzieli i jedli ogromne jesiotry, długie i wijące się jak wąż czeczugi, ogromne bieługi zjeżone na grzbiecie płetwami niczym piła, rapy, przypominające łososie siemgi, niestety, podobne do nich znacznie bardziej wyglądem niż smakiem. Wołga płynęła przez Wielkie Księstwo Moskiewskie jak Wisła przez Koronę Polską. Tędy podążały statki i tratwy – za Kazań i Astrachań, do morza Hyrcanum seu Caspium, wioząc futra, siarkę, potaż, przywożąc w zmian jagły i sól. W Romanowie, gdzie zatrzymali się, czekając na prom, spotkali pierwszy raz... Tatarów – nohajców, którzy zaciągnęli się na carskie imię na wojnę w Inflantach. Pójść w służbę było łatwo, wrócić trudniej, jak z potrzasku. Nie puścił już pohańców batiuszka Iwan, jak nie wypuszczano z Moskwy Polaków, Niemców, Angielczyków. – Uciekajcie stąd, póki możecie – powiedział stary Tatar, kiedy przy kupowaniu owsa dowiedział się, kim są przybysze. – Wam jeszcze wolno, póki Dymitr tu carem, wy to jeszcze możecie, boście młodzi... Ja, przyjechawszy czterdzieści lat temu dobrowolnie, już nie zobaczę stepów Jedysanu ani wież Chadżybeja. Jacek stał i patrzył, jak ten stary murza siadł w kucki, kiwał brodatą, siwą głową wpatrzony w odległy, pokryty mgłami brzeg Wołgi. – Jedź z nami do Korony Polskiej, a wrócisz do swoich – powiedział nagle Dydyński. – Zabiorę cię na Ukrainę, dam konia... Pojedziesz w stepy, na południe. – Nie puszczą mnie, effendi. Do tiurmy zamkną, knutować każą. A tu leży mój syn, zginął w walce z Dymitrem. Mnie, staremu, za jedno. I nagle Jacek zobaczył w jego oczach łzy. Nie spotkali się już nigdy. Następnego dnia przeprawili się przez Wołgę i ruszyli dalej. Tym razem rozgadał się Damian Nieborski. – Patrzcie, mości panowie – powiedział nagle – jakie tu wszystko liche i brak porządku. Chałupy ledwie stoją, obory byle jakie, więc mają bydło drobne i kościste. Ale uważajcie sami, jak ma być inaczej? Skoro się ocieli krowa, nie dadzą ssać cielęciu, ale sami wydoją, a potem tylko poją je mlekiem. Cielęta sprzedają za lada co – po diengu, po dwa, dla skór. A jak nawet zostawią, to nie dbają, a zima długa, trzy ćwierci lata żywią bydło w oborach. Masła robić nie umieją, śmietany nie zbierają, zgorzknieje im wszystko w skopku, a jeśli nawet masło zrobią, zaraz przetopią. – A i tak śmierdzi – uzupełnił Świrski. – Sery bardzo złe sprzedają z twarogiem, ser suchy to dla nich nowina, na którą wszyscy się dziwią. Gęsi prawie nie chowają i drogie, po dziesięć kopiejek. Kapłony? Nie wiedzą, co to jest. A w ogrodach tylko czosnek i ogórki mają! – Kapusty nie okopują – wtrącił Świrski. – Może i dobrze, bo starczy już na Rusi kapuścianych łbów. Szkoda, że ich w beczkach nie kiszą. – W ogóle zboża mało co się rodzi – ciągnął Damian. – Na przednówku przymierają głodem, pszenica ozima się u nich nie obrodzi, a żyta ciągle mają za mało, zbierają zielone albo mokre i podsuszają go na piecach. – Zrobiłbyś tu, chłopcze, furorę, będąc ekonomem. – Dydyński podkręcił wąsa. – Coś jednak nie wydaje mi się, żeby cię posłuchali. U nich wszystko proste, jasne, tak Hospody, gosudar, pop i dytko podają. Inaczej robić nie lzia. – Tu w każdej wiosce potrzeba kogoś takiego jak Dymitr. Kogoś, kto wyuczy ich nowości. – Szczęśliwy traf dla ciebie. – Lasów nie mają ani borów – parsknął Świrski. – Widzicie? Od trzech dni tylko sosnowe i brzozowe chrusty, olszynki, osiny, brzeziny, łozy, jałowców mało. Świerki małe i niewysokie.

Borys milczał, bo od samego wyjazdu kłócił się z Filipem. Poszło oczywiście o odstępstwo od wiary, którego teraz nie bardzo było jak ukrywać. – Więc porzuciłeś świętą wiarę prawosławną, Niedowiarku? – pytał szyderczo Borys. – A cóż ci obiecały jezuickie żmije? Lepsze niebo? Zwolnienie z ciężarów? Bogactwa? Chyba jednak dopiero na tamtym świecie. – Obiecali mi wolność – odgryzał się Filip. – A najważniejsze, że otworzyli oczy na to, jak zniewolona jest przez popów i patriarchów święta Ruś, jakimi karmią nas głupstwami i jak ich wiara pozostaje w niezgodzie ze słowami Chrystusa. – Jesteśmy zniewoleni? Proszę, nie łżyj, my mamy jednego pana, a u Lachów tysiące, setki tysięcy. Wszystkim będziesz się kłaniał, zedrzesz kolana do krwi, kark pęknie od ukłonów, a usta od całowania w rękę. – Prawda, że u Lachów tysiące panów. Bo każdy Lach to pan! Każdy jest wolny. Nasz naród zrodzony został w niewoli, ale nie został takim uczyniony. Gdyby większość z dworian, z bojarów zdała sobie sprawę, jak są ciemiężeni, zaraz uciekliby na Litwę. Cóż z tego, skoro nie mogą, bo ich dzieci zostałyby zabite, a wotcziny zabrane! Czy ty nie widzisz, że każdy z nas przybiera jakby drugą maskę, chwaląc Pana, bijąc czołem gosudarowi i łasząc się do metropolitów? A w rzeczywistości cierpi! – Nadejdzie dzień Sądu, wtedy poznamy, czyja wiara lepsza. – Ot, breszesz, ojczulku. Bo ja wcale nie mówię, że rzymska lepsza, a grecka gorsza. Ja tylko wskazuję, co w prawosławnej zmieniono tak, aby Słowo Boże stało się słowem carskich tyranów i niedouczonych popów. – Dużo czytali ci, widzę, filozofów i papieskich krzykaczy, a mało pism ojców założycieli Cerkwi. Gdybyś znał powieść doroczną i roczniki mnichów, wiedziałbyś, że zaczerpnęliśmy wiarę chrześcijańską z początków Kościoła, kiedy Andrzej, brat Piotra apostoła, przybył na te tereny i pojechał do Rzymu. Następnie gdy Włodzimierz nawrócił się na prawowitą wiarę. Jeśli niby mielibyśmy mieć wiarę, której reguły zostały zmienione i wypaczone od czasów Chrystusa i apostołów, to dlaczego zachowaliśmy ją w całości, podczas kiedy w obrębie wiary rzymskiej można naliczyć siedemdziesiąt wiar? – Łżesz! – warknął oburzony Filip. – W Rzymie nie ma siedemdziesięciu, jak powiadasz, wiar, lecz jest jedna, apostolska i Chrystusowa, godząca klątwą w siedemdziesiąt i więcej wywodzących się od Lutra herezji i zwalczająca je ogniem i żelazem. I tak sobie gadali ad mortuum defecatum. Filip był sprytny, obrotny, znał pisma i widać został dobrze wyedukowany przez Towarzystwo Jezusowe. Z drugiej strony Borys policzkował go ołowianym spokojem, cierpliwością, niewzruszonością, służbą i wiarą. Właśnie – od kiedy Borys zrobił się taki wierzący? Po chorobie! To było aż dziwne! Kolejnego dnia dojechali do Wołogdy, starego miasta zbudowanego przez nowogrodzian na wołoce – w miejscu, gdzie przepychano lądem łodzie od rzeki Suchony do Szeksny. Pierwszym jego kniaziem został Wasyl Ciemny, zesłany tutaj przez Dymitra Jurewicza Szemiakę. Wołogda była duża, nieogrodzona, ale w znacznej części pusta. W mieście były składy kupieckie towarów Kompanii Angielskiej, które przywożono z portu w Archangielsku, dziesięć mil od Morza Scytyjskiego. W zimę ruch zamierał, ulice świeciły pustkami, kabaki były zamknięte na głucho, po mościskach i placach chodzili tylko sami strzelcy. Od wiosny do jesieni pływały tędy statki większe od polskich szkut, prawie jak szmaki. Niektóre długie na siedemdziesiąt kroków, szerokie na pięć sążni, głębokie na pięć łokci. Te ładowano, dopiero kiedy wypływały na Dźwinę, sześć mil od Wołogdy, gdzie schodziły się rzeki Wołogda i Sucha. Statki budowane były bez gwoździ, utkane mchem, mniejsze zszyte z jałowcowych wicin, pomazanych smołą i żywicą po wierzchu, aby nie puszczały wody. Z całej Rusi do Archangielska szły towary: wosk, łój, skóry, miód, futra. W drugą stronę sprowadzano sukna i francuskie wina czerwone. Głównie dla cerkwi i na stoły kniaziów, bo pospolici

moskiewscy grubianie woleli zagrzewać się gorzałką i czosnkiem. Płynęły jedwab, materie i przyprawy. Muszkiety i broń. Nad Dźwiną leżały służebne wsie, które dostarczały białłozorów – ptaków myśliwskich, przeznaczonych tylko dla wielkiego kniazia. Mieszkańcy powiadali, że kiedy kniaź Dymitr Szujski sprawił sobie takiego, Borys Godunow posadził go do tiurmy na całe trzy miesiące. Dwudziestego pierwszego grudnia, w sam środek zimy, Dydyński ujrzał przed sobą szerokie, rozległe miasto pokrytych śniegiem dachów, nad którym widniało tylko kilka wież i kopuł. Wątłe smużki dymu unosiły się w zimnym powietrzu. Wołogda. Zimowa stolica północnej Rusi. Miasto zagadka. Tu była odpowiedź na pytanie, które ponad rok temu zadał mu Dymitr na zamku w Samborze. Kto chce mnie porwać? Kto zniewolić? Opryczny Dwór? Stariec? Uspieński? Odpowiedź leżała przed nim. W monastyrze Spasa. 1 łac. – Ja ci odpuszczam 2 łac. – Jest w tym palec Boży 3 łac. – w przyszłości 4 łac. – narzędzie diabła

Rozdział XXV Opryczny Dwór Gdzie jest Spas? • Zamek Opryczniny • Dziadowska furia • Bójka na jamie • Nadciągają strzelcy • Cudowne przemienienie Świrskiego • Monastyr odnaleziony • W żebraczej skórze • Wracają starzy znajomi • Kim jest Stariec? • Dydyński całuje klamkę • Nieoczekiwane wsparcie • Klasztor zdobyty • Ojciec i syn • Opryczne księgi zła • Zwada z Szujskim • Rozstanie

Die 21 decembris nowego stylu, 11 starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7114 od stworzenia świata Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wołogda Poranek Tym razem Dydyński postanowił dmuchać na zimne. Zamiast w Gościnnym Dworze stanął na jamie na południe od miasta. Wynajął małą, czarną izbę z paleniskiem, przebrał się w moskiewski kaftan i kapuzę, zamiast szabli wziął czekan, aby udawać Moskala. W drodze nie golili bród – po dwóch tygodniach byli zarośnięci jak cerkiewne dziady. Stawka była zbyt wysoka, aby przegrać wszystko, spłoszyć lub rozdrażnić Uspieńskiego, gdyby ktoś rozpoznał w nich Lachów. Do miasta wybrał się na podjezdku, w towarzystwie Filipa i Borysa. Dzień był słoneczny, ale mroźny, śnieg przestał padać – ponure chmury odeszły na południe; słońce krzesało złote błyski na kopułach cerkwi i srebrne – na soplach zwisających z dachów chałup i kleci. Szukając monastyru Spasa, najpierw trafili na Wierchni Posad. Tam jednak był od dawien dawna, jak świat światem, klasztor Uspieński, który nigdy nie zmieniał nazwy. Sprawdzili Niżny – za rzeką Złotouchą, ale tam z kolei nie było nigdy żadnego monastyru. Wreszcie ruszyli na kreml, który zwano tutaj Nason-Gorodom. Zamek był ogromny, ale niedokończony, jakby budowa stanęła w połowie. Gdyby zbudowano go w całości, byłby większy niż moskiewski, podobnie jak tamten oblany ze wszystkich stron wodami rzeki Wołogdy i otoczony fosą. Kamienny mur z dziewięcioma basztami bronił go jednak wyłącznie od południowo-wschodniej strony, reszta umocnień zbudowana była tylko na podwalinie z głazów, jedynie w południowo-zachodnim narożniku sterczały dwie murowane baszty. Gdzie kończył się kamień i cegła, tam zaczynało drewno. Niedokończone mury nadsztukowane były ostrokołami i parkanami zaopatrzonymi w drewniane tarasy ze strzelnicami. Twierdza ziała pustką. Na murach nawoływały się nieliczne straże, na placach stały armaty; pod niektórymi przegniły łoża i lufy walały się w śniegu i błocie. Łazili po kremlu, zostawiwszy konie w koniuszni. Odwiedzili sobór Sofijski, piękny, zwieńczony pięcioma kopułami, będący prawie wierną kopią Uspieńskiego z Kremla i wyświęcony za panowania cara Fiodora. Obejrzeli drewniany, nieporządny dwór archireja Wołogdy i drugi, równie zaniedbany – carski. Wyszli na plac targowy między basztami Spasską i Piatnicką. Stało tu jedenaście rzędów targowych ław, w większości pustych i pokrytych śniegiem. Minęli Gościnny Dwór między basztami Spasską i Wołogodzką, pusty, jakby zaraza wygubiła wszystkich mieszkańców. Obeszli mur wschodni – znajdując po kolei urzędy: izbę diaczą, opalną tiurmę ogrodzoną murem i – na południe od Piatnickich wrót – gubną izbę. Dalej był jeszcze Tieremny Dwór – jak się potem dowiedział Dydyński – skarbiec carski, pomniejsze, zamknięte na głucho dwory, domy na podklecie, spichrze i szopy. Nie było tylko nigdzie monastyru Spasa! Na koniec nad samą rzeką znaleźli zamknięte na głucho, wypaczone wrota porosłe mchem, za nimi dziedziniec, starą, opuszczoną cerkiew, mały dwór, zrujnowane szopy i chałupy, trapezę połączoną spróchniałym gankiem ze świątynią; wszystko pokryte śniegiem, puste, zrujnowane. Filip przecisnął się ukradkiem przez dziurę w parkanie, skoczył do cerkwi, wrócił z miną kwaśną jak woda po ogórkach. – Może tu był klasztor – powiedział – ale kiedyś. Nie ma obrazów, cerkiew pusta. Żywego ducha. Dydyński przygryzł wąsa. Nie chciał rozpytywać otwarcie, bo w tym opustoszałym mieście duchów i tak zwracali uwagę jak Kozak w haremie. Nie było jednak innego wyjścia. Podreptali pod sobór Sofijski, gdzie już skończyło się poranne nabożeństwo i nieliczni Moskale okutani w szuby i futra wychodzili z cerkwi, kołysząc się dostojnie. Miasto było tak puste, że brakowało w nim nawet żebraków; Dydyński z trudem wypatrzył jakiegoś

dziada zasiadającego pod murem, który w dygocącej ręce trzymał drewnianą miskę na datki. Ponieważ, jako się wyżej rzekło, Wołogda świeciła pustką, misa była pusta, a dziad kaprawy. Jacek trącił Borysa, wskazał żebraka. Oboleński przystąpił do niego powoli, wyłowił z kalety talara. – Błahosłowien Boh nasz wsiegda, nynie i prisno, i wo wieki wiekow. – Błahosłowienije Hospodnie na was – wystękał żebrak. – Pomódlcie się, ojczulku, za dobrych chrześcijan prawosławnych. Aby zaś wam w gardle nie zaschło w czasie troparionów, macie tu, patrzcie. – Błysnął przed oczyma starca złotą monetą, ale dziad nawet się nie poruszył. Dopiero po chwili Borys zorientował się, że tamten był ślepy. Jednak kiedy wrzucił talara do miski, dziad od razu przysunął ją do ucha, potrząsnął, słuchając brzęku, a potem bez słowa złowił w rękę. – Sto modlitw odmówię za wasze zdrowie – wycharczał. – A dwieście pokłonów ofiaruję najświętszej Boharodzicy, abyście cało do domu wrócili. – Daj wam Boże zdrowie i siły do sławienia Jego imienia. A rzeknijcie mi, batiuszka, gdzie tu jest monastyr Spasski? Bo my chodzimy i chodzimy po Nason-Gorodzie jak te pijusy w beczce, nijak nam znaleźć drogi. A ślub mieliśmy, aby się tam pomodlić do Spasitiela. – Nie ma już monastyru Spasskiego – mruknął dziad półgębkiem. – Co się stało? – Zniszczył go car Iwan Wasylewicz, bladin syn, czto by mu dydko chuj w żopu wsadził! – A cóż wam car uczynił? – zapytał Dydyński zaskoczony, że dziad jako pierwszy bodaj Moskal nie mówi o Iwanie Tchórzliwym jak o ukochanym batiuszce i nie w czołobitnej postawie. – Żonkę wychędożył? A może wysłał do klasztoru? – Jak wychędożył, gdzie wychędożył?! Jebiena twoja mat’! Zabił, strzelcom carskim oddał do zabawy. Ja musiałem stać i oglądać wszystko, serce bolało, krzyk z piersi się dobywał. Stałem i patrzyłem. A pół Moskwy ze mną patrzyło i krzyczało. Ostatnie to było, co widziałem. Potem mi oczy wykapali. Tak chuj batiuszka powiedział: ty stój, Mikołaj, i patrz, bo ostatnie, co zobaczysz, to męka żony. Dydyński spojrzał na Borysa. – Żeby mu w żopień dydko sto kijów wbił! – zajęczał dziad. – Za moją krzywdę, za moją Zofię! Żeby go pioruny rozdarły tam w piekle, żeby go biesy używały do sodomii. Czekaj, Iwanie, carze nieprawy, ja wkrótce tam do ciebie pójdę. Policzymy się. – To macie... na drogę. – Szlachcic dorzucił do miski ałtyna. – Ale powiedzcie... – Ja jestem Funikow, bojar dumny! – wykrzyknął dziad. – Mnie się należą pokłony! A wy kto? Mużyki targowe, parchaci posadzcy w lipowych butach! Bić czołem, kłaniać się, bliaduny! Co wy myślicie, że ja za wasze diengi będę wam żopu lizał? Jołki wam połki! Mój brat Funikow był carskim podskarbim, pizdy bisurman-skije! – Twój brat był złodziejem! – rzekł Filip, który zbliżył się do cerkwi wraz z Dydyńskim. – Diengi carowi podbierał, prawosławny lud obdzierał, aż wreszcie jego samego sprawiedliwie obłupili ze skóry! – Wy pizdiuki! – Niespodziewanie dziad złapał kija i gruchnął nim wcale nie Filipa, ale w łeb Borysa z takim impetem, że Oboleński wywrócił się w śnieg. – Sranyje pizdiuki! Dydyński złapał za ramię sługę, który już chciał porachować ślepcowi kości. Dziad darł się tak głośno, że wszystkie oczy i tak nielicznych Moskali na placu Soborowym skierowały się w ich stronę. Nagle stali się dziwowiskiem dla mieszkańców Wołogdy. – Idziemy! – Jacek pociągnął Borysa za połę kaftana. – Będziesz się z dziadem bił? Szli, a właściwie uciekali, bo Mikołaj Funikow nie dawał za wygraną, krzyczał, groził kosturem, próbował nawet ich gonić. Po drodze Dydyński zasięgnął języka jeszcze raz – od kupca na chlebnej ławie. Posadzki mużyk niewiele wiedział, ale powtórzył to, co było powszechnie wiadomo – sepleniąc

śmiesznie i wydymając wargi, aby ukryć brak przednich zębów. Monastyr zniszczył Iwan Groźny, który umyślił wybudować tutaj kreml, posłał mnichów do kruszenia kamieni i mieszania zaprawy. A kiedy nie spodobało się to ihumenowi, kazał utopić go w Wołogdzie, a braci, którzy nieroztropnie ujęli się za przeorem – zakuć w kajdany i zamorzyć głodem, przyczyniając Wołogdzie jedenastu męczenników. I tyle. Nie mieli tu nic do roboty. Die 21/11 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie Jam pod Wołogdą, wieczór Do jamu wracali w humorach jak z pogrzebu, z tym że pogrzeby w Rzeczypospolitej, a zwłaszcza stypy odbywały się w weselszych miejscach niż czarna izba z dymiącym paleniskiem w zmurszałej chałupie na podklecie. Na miejscu powitał ich zaspany Nieborski, Świrskiego zaś wywiało do kabaka. Dydyński, Filip i Borys zasiedli wokół ognia z nietęgimi minami. Kwas i gorzałka, którą kazał przynieść Jacek, nie rozweseliły głów, nie poprawiły nastroju. Przeciwnie, stały się iskrą rzuconą na prochy. Skrzesał ją Borys. Nagle podskoczył, złapał Filipa za kaftan na piersiach, zwlókł z ławy i podniósł w górę na pół stopy. – Tyś nas tu przywlókł, bliadunie, rzymski rostrygo! Tyś brechał, że monastyr, że Spasa, że w Wołogdzie! Ja ci go teraz wypiszę nahajem na żopie! Filip nie wdawał się w dyskursy, ot, kopnął z całych sił, z zamachu w krocze Oboleńskiego, aż Moskal sapnął i rozluźnił uścisk. Filip wydarł się z jego rąk, złapał oparty o ławę nadziak i zdzielił Borysa w łeb. Oboleński zachował dość siły, aby odbić stylisko zgiętą ręką, drugą chwycił za kapuzę odszczepieńca. Ściana zadrżała, gdy wpadli na nią z impetem, z sufitu posypało się wapno, ikona Mikołaja Cudotwórcy zawieszona nad drzwiami urwała się i spadła. Dydyński chciał ich rozdzielić, ale nie starczyło mu sił. Porwał za moskiewski czekanik, zaczął prać płazem po łbach – zwłaszcza Borysa. – Damian! – krzyknął do pocztowego, ale chłopak, zamiast mu pomóc, skoczył do drzwi, w które załomotało coś głucho. Nieborski wyjrzał przez szparę i krzyknął, jakby się paliło: – Rota! Strzelcy pod drzwiami! Oboleński i Targowin zamarli – pierwszy trzymał drugiego za włosy, w zamian za to drugi pierwszego za brodę. Dydyński odepchnął Filipa, złapał Borysa za połę szuby. – Przyszli po nas! – jęknął. – Rób coś. – Pistolety! – syknął Oboleński. Dydyński chwycił puffera, Filip piszczel, Damian ciężkiego półhaka. Uderzenia zabrzmiały znowu – ktoś walił i walił, jakby chciał obalić drzwi. Damian spojrzał na Dydyńskiego, Dydyński na Oboleńskiego, Oboleński na Filipa. – Kto tam?! – zakrzyknął Targowin. – Czego chcesz, duszo zbłąkana? – Otwórzcie, batiuszkowie! – My już śpimy – odezwał się Borys. – Przyjdźcie jutro na handel. – My nie chcemy kupować, ale oddać, co zgubiliście! Otwierać, bo drzwi wywalę. Jacek nie wiedział już, co rzec. Byli w pułapce – małe okienko wychodziło na dziedziniec jamu, ale zanim zdołaliby się przez nie przecisnąć, strzelcy byliby w środku. Nie wiedział, co czynić; w jednej chwili świat stanął na głowie i... Damian odsunął rygiel. Drzwi otwarły się z takim impetem, że uderzyły w ścianę. W przejściu zabłysło światło latarni, wydobywając z mroku futrzane czapy i żółte kaftany strzelców, i krzywy uśmiech brodatego dziesiętnika.

Wkroczył do wnętrza izby, rozglądając się po obliczach obecnych, potknął się o ikonę, spojrzał w dół ze zdumieniem, zdjął czapkę i przeżegnał się skrzyżowanymi palcami. – A co to, święty obraz plugawicie? – Tak mocno waliliście, że spadł – naskoczył na niego Borys. – Zły znak dla was, nie dla nas. Dziesiętnik znowu patrzył – przenikliwie, ale i chytrze, jak potrafi tylko moskiewski pachołek szukający okazji do utrudnienia życia prawosławnym chrześcijanom. – Wy kupcy z Nowogrodu? – Ja Borys Awwakumowicz Sawołow – pokiwał głową Oboleński, bo tak przedstawili się na jamie. – Czego potrzebujecie? Towarów żadnych nie mamy, bo tu je będziemy kupować, mówiłem już, sukna angielskie ze składów i zamki do rusznic. – A sanie gdzie macie? – pisnął inny ze strzelców, kosooki chudzielec rozglądający się po kątach z taką uwagą, jakby spodziewał się tam zobaczyć co najmniej gołego anioła. – Przecież mówiłem – odparł spokojnie Borys – będziemy najmować jamszczików w Wołogdzie. Gdzie bym jechał na pusto z Nowogrodu przez śniegi? – A nie zgubiliście czego? Borys spojrzał na Jacka, Dydyński na Damiana i strzelców, bo nic nie rozumiał. – Co mielibyśmy zgubić? – Oj, szucicie wy, batiuszkowie. Wam być mietielnikami, nie kupcami. Skomorochy z was, aż dym idzie! Nic nie zgubili! O, proszę. – Gadaj do rzeczy. – Nie zgubiliście nic, a popa gdzie macie? – Popa? – My go przynieśliśmy. Skapiałby na mrozie, a osoba duchowna. To było jak grom z jasnego nieba. Czterech strzelców niosło chudego, wysokiego człowieka z krótką brodą, który iść nie mógł. Nie mógł, bo otaczał go aż nadto łatwo rozpoznawalny odór gorzałki. Człowiek ten odziany był w popie szaty: podrasnik i rias, na głowie miał kamiławkę. – Gdzie złożyć ojczulka? – Na ławie – jęknął Dydyński, nie rozumiejąc zupełnie, co się dzieje. Strzelcy położyli popa we wskazanym miejscu. Duchowny zachrapał, ocknął się nieco, machnął na nich ręką, a Nieborski aż zakrył sobie usta dłonią, aby nie parsknąć śmiechem. – Doookąd, skatiiinyyyy – wycharczał. – Błogo... sławieństwo... Strzelcy pomruczeli, pochylili głowy, zdjęli czapki. – Bliżej! – wystękał pop, chory na moskiewską chorobę, bo przecież trudno było między prawosławnymi stwierdzić, że jest w żopu pijany. – Do ręki, rezuny! I uwierzcie czy nie – dziesiętnik strzelców ukląkł, pocałował dłoń duchownego. – Idź już, idź do dytka! – rzucił ze złością pop i przymknął oczy. Strzelcy przeżegnali się i wycofali rakiem. Dziesiętnik stuknął jeszcze Oboleńskiego łokciem w bok. – Wykupne się należy, batiuszka. My go na mrozie znaleźliśmy. Mówił, że z wami przyjechał. – Masz. – Borys wcisnął mu w rękę chudą sakiewkę. – Wypijcie za zdrowie ojczulka, co niedomaga. Strzelcy wyszli, pozostawiając ślady błota, smród skór, zaduch dziegciu, o wiele mocniejszy niż swąd łojowego kaganka. Ledwie Damian zamknął drzwi za strzelcami, Dydyński przyskoczył do ławy. Pop spał, chrapał smacznie, jakby rozłożył się na niebiańskich łąkach. I wszystko byłoby w porządku, gdyby nie fakt, że miał chudą i zarośniętą gębę Świrskiego. – Borys, leć po wodę! – rozkazał Dydyński. Oboleński sprawił się szybko, wrócił z kubłem wody, w której pływały kawały lodu, ale kiedy stolnikowic podniósł go w górę, chcąc wychlusnąć całą zawartość

na oblicze śpiącego, pop poruszył się, otworzył oczy, a potem zarechotał, aż echo poszło po izbie. – Nuuuu, nuuuuu – przemówił. – A to pachołków obśmiałem... A nieeeeeśli mie jak... jak kogo – wybełkotał. – Jak cara! He, he, he... – Świrski, oszalałeś. Co to ma znaczyć? Ty też zmieniłeś wiarę? – Wiareeee... Jaką wiarę, ojczulku. Horyłka moja matka boska, patriarchą kabak. Naszszszsz kabak. – Chryste Panie, waćpan się urządziłeś jak nieboskie stworzenie! – Spotkaaaałem popa... Poooopa – oczy Świrskiego były malutkie i świńskie – ojczulka Atanazego. I razem... – Chciał się podnieść, ale ledwie drgnął, a zaraz zwalił się na ławę. – Hy, hy, hy, hy, braciszszszkowie... Wy! Słuchajcie. Flippp, Bors... Wy już nie musicie... nie czeba... Nie czeba o wiarę. Noo. Bo nasza... naszszsza rzymska lepsza. A wiecie? Czemu? – Patrzcie, co czynią i jak wyglądają synowie prawosławnej cerkwi – mruczał Filip. – Nie umie pop prawideł wiary, rzadko który by znał Pismo Święte, a mnisi nie wiedzą nawet, kto był twórcą ich reguły. Aby ktoś nie wchodził z nimi w dysputy, częstują do zdechu gorzałką. – Ściągajcie z niego wszystko! – rzucił Dydyński. Filip pochylił się nad Świrskim, ale uprzedził go Oboleński. I nie tylko uprzedził, bo odtrącił i sam począł zdejmować z pijanego Świrskiego podrasnik. – Bo my się ściiigaaaaliśmy... – mamrotał Świrski. – W popich... znaczy, hep, szatach. Kto pierszszszy, tego wiara leeeepszszsza. Borys nie wytrzymał. Złapał wiadro z wodą, wsadził tam łeb Świrskiego, przytrzymał. – Przestań! Udusisz go! – wrzasnął Jacek i zdzielił go po ręku. – Bladin syn! – wybełkotał Moskal. – Bladin... My tu nic. Nic nie mamy, a ten, teeen! Wcisnął głowę Jędrzeja w głąb wiadra, wyciągnął, potrząsnął, spoliczkował. Wylał na łeb czeladnikowi resztę wody. I dopiero wtedy Świrski coś zabełkotał, zatrząsł się i począł gramolić z ławy. Nie szło mu to składnie, nie był w stanie utrzymać się na nogach, ale nagle zaczął mówić – o dziwo, na serio i z sensem. – Popa spotkałem. Piliśmy. – To już sami widzimy. – Nie wszystko... On mi... powiedział o klasztorze. O Spasie. – Iwan Groźny był tu przed nami. Zmiótł klasztor, powiesił mnichów. – Nie! – Świrski pomachał ręką przed oczami. – Nie, nie tak... Słuchajcie. – Otrzeźwijcie go! Damian przyniósł nowe wiadro z wodą. Borys potrząsnął Świrskim, aż poskutkowało. Wreszcie pan Jędrzej zakaszlał, objawił do wiadra zawartość przepakowanego żywota. Minęło pół godziny, a przyszedł do siebie. Przynajmniej na tyle, aby przekazać, czego się dowiedział. – Klasztor zniszczyli. Batiuszka Iwan chciał tutaj wznieść zamek opryczny. Stolicę całej Opryczniny. Bał się, uważacie, Moskwy. Bał się aleksandrowskiej Słobody. Mówili mi, że miał tu flotę statków, aby uciekać do Anglii, gdyby dopadli go bojarzy. – Nie gadaj o bojarach, ale o monastyrze! – Przecie gadam, bojarzy... E, nie... – zamruczał. – Nie będzie, nie będzie! – Świrski, mów! Minęła chwila, nim zebrał się w sobie i jakoś powrócił z pijackiej nirwany. – Batiuszka, jak mówiłem, car... Chciał tu postawić zamek opryczny. Zapędził mnichów do roboty, a ihumena utopił. – Szlag, znowu to samo od początku i w kółko! To już się sami wywiedzieliśmy. – I dobrze mu tak, bo był to szelma, dziad. I złodziej! A na niewinność młodych posłuszników zawzięty jak kot na szperkę. – Co nas to obchodzi!

– Obchodzi... Widział go kto... Obchodzi. Bo wy nie wiecie! – palnął Świrski. – Kto tu przyjechał budować zamek, kreml! Komu car powierzył komendę? Zgadniecie? – Do kurwy starej ladacznicy, nie baw się z nami w ślepą babkę! – Antonowi Uspieńskiemu! On tu przybył na czele kromieszników, w czarnej mantii, utopił przeora, kiedy protestował, a mnichów... – Mnichów powiesił. Gdzie są te twoje nowiny i odkrycia? – Aaaaa, nieprawda. – Świrski zachwiał się, o mało nie spadł z ławy. – Kiedy pozbył się ihumena, reszta tłukła kamienie, aż furczało! Pobudowaliby cały zamek, ale Iwanowi jak zwykle się odwidziało. Powiadał mi ojciec Atanazy, że kiedy wznosili sobór Sofijski, na jego łysy łeb spadł kawałek wapna czy kamień. Iwan przestraszył się i kazał zaprzestać budowy. Uciekł, pozostawiając Uspieńskiego. – I co dalej? – Ano dalej, uważajcie, zaczyna się najciekawsze. Uspieński, taka jego mać, zabrał mnichów do dierewni, jakieś dwie mile stąd. Do Sukina czy jakoś tak. I tieper, słuchajcie, założył tam drugi klasztor, diabli wiedzą co, mówią na to niby monastyr Spasski albo detyniec. A dlaczego detyniec? – Świrski walił prawą ręką zaciśniętą w pięść w otwartą lewą. – Bo sprowadzają tam sieroty, a zwłaszcza opętanych, jurodiwych i innych, którym Pan Bóg zamknął drogę do rozumu. Egzorcyzmują ich, trzymają, żywią. – Jest tam jakiś stariec? – Sami starcy. Prawosławni. Ale, brateńku, klasztor jest zamknięty dla postronnych, nie da się tam dostać, nie można z nikim porozmawiać, nie wpuszczają. To nie są zacni minoryci z Krakowa. – Jak to daleko? – Czekaj, czekaj, nie skońńńczyłem... Nie kończyłem tak, nie... Raz w tygodniu, w piątek, wpuszczają do cerkwi żebraków i skomorochów, i chłopów. Dają błogosławieństwo i rozdają resztki jadła, więc hultajstwo i żebractwo ściągają tam jak muchy do miodu. Co, dobrzem się wywiedział? Jacek, prawdę powiedziawszy, nie wiedział, co o tym rzec. Wbił wzrok w ścianę. – Skąd wiesz, że pop mówił prawdę? – zapytał Damian. – A dlaczego miał kłamać? Poza tym wyglądało na to, że nie bardzo lubi tamtych. – Machnął ręką w stronę ośnieżonych pól za miastem. Zapadła cisza. Cicho skwierczał knot kaganka. – Co robimy? – Ktoś musi tam iść i się rozejrzeć. Trzeba się przebrać za skomorocha i skłonić hardy kark. Sam bym poszedł, ale jestem senatorskiego rodu, po postawie poznają, żem szlachcic. – Po dechu, żeś moczygęba. Kto pójdzie? Damian podniósł rękę. Ale to Borys miał gotową odpowiedź. Die 23/13 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie, Sukino Monastyr Spasski, godzina wpół do siódmej rano Monastyr Spasa, wzniesiony na samym końcu lichej wioski Sukino, tonął w mroku. Dzień jeszcze nie wstał, Borys spędził pół nocy, aby dowlec się tutaj wąską ścieżynką przez śniegi i lody. W porwanej zakonnej mantii, w lipowych łyczakach wyglądał na biednego skomorocha, który wiosną i latem włóczył się po targach i wioskach, grając na gudkach i dając przedstawienia za garść dienieg, a zimą żebrał o łyżkę strawy. Gdy doszedł pod bramę, garbiąc się, aby ukryć choć trochę swoją niedźwiedzią posturę, przekonał się, że przed wrotami tłoczyło się towarzystwo spod znaku kostura i porwanych sztanów, które za fantazję miało wrzody i guzy, a za fortunę garść mend wyciągniętych spod kuczmy. Jeśli Borys myślał, że wspólna niedola i los jednoczy ludzkie dusze, to szybko pozbył się marzeń o demokracji. Ledwie się zbliżył, skoczyło do niego dwóch oberwańców z kosturami.

– Czego, bladiugo? Gdzie tu? Do nas? Poszedł won! – zagadał pierwszy, krostowaty, któremu podkurczona lewa ręka nie przeszkadzała w dzierżeniu w prawej tęgiego dębowego posocha. – Ej, ludzie prawosławni. – Borys przeżegnał się nabożnie. – Jestem Fiediuszka, z Rostowa przyszedłem za chlebem. Przepuśćcie, kiszki marsza grają. – Dymaj na koniec, bladin synu, bo po łbie oćwiczę! – warknął krostowaty. – My pierwsi zjemy, wtedy swoje weźmiesz. – Jeśli tobie zostawimy! – zarechotał drugi. – A kto wy jesteście, że niby pierwsi jecie? – Dla ciebie, podżopniku, my wojewodowie, jebu twoju mat’! Oboleński nie wdawał się w dalsze potyczki, ale posłusznie wycofał rakiem. Miał może wszczynać zwadę pod samą fortecą Dworu? Zwracać uwagę? Przy okazji zlustrował budowlę. Monastyr był spory, obwarowany, otoczony parkanem wysokim prawie na trzy sążnie, zbitym z grubych dech. Nad nim był jeszcze ganek wzmocniony gdzieniegdzie szerokimi basztami, zza których wystawały wieże, krzyże cerkwi i stromy dach dworu mnichów. Wrota, pomalowane w białe wzory ukazujące smoki i węże, były potężne, nabijane ćwiekami, zapewne wzmocnione od środka żelaznymi kunami, równie trudne do sforsowania co skalista góra. Kto fundował tak umocniony klasztor tak daleko na północy, gdzie nie docierali Tatarzy? Przed czym chciał go bronić? Przed Ościakami i Permiakami? Przed hordą Laponów na malutkich kozach zwanych reniferami? Drugie, co zobaczył, to straże na wieżach. Nie wyglądali na mnichów. Stali w kolczugach, w bechterach, wsparci o berdysze, błyszczały lufy rusznic opartych o parapety. Kogo wypatrywali? Widma Iwana Groźnego i opryczników? Wycofał się, stanął z dala od żebraków, pod drewnianą ścianą. Kuliła się tutaj niewiasta w serdaku z grubej siermięgi i w postrzępionym wołosniku. Była mała i drobna, tuliła do siebie zawiniątko, które zapiszczało głośno. Dziecko. Borys poczuł, że świat kołysze się wokół niego. Blade oblicze niewiasty nagle przypomniało mu inne, które widział wieki, a tak naprawdę ledwie półtora roku temu. Maryna! Ona tutaj?! Nie, to było przywidzenie. Bolesne wspomnienie panny wojewodzianki, carowej, odległej i pięknej jak blask miesiąca. Nie dla niego, cóż, Borys znał gorszy ból. – Jesteś głodna? – zapytał półprzytomnie. – Też cię odpędzili? Mogę... Pokręciła głową, a w jej oczach zobaczył łzy. – Potrzebujesz czegoś? – Dajcie mi pokój. – Przycisnęła dziecko do piersi, tuliła jak ostatnią skibkę chleba w czasie hołomoru. Pokiwał głową i spojrzał na bramę. Zobaczył starą, brązową ikonę Chrystusa Pantokratora błogosławiącego wiernych dwoma złączonymi palcami i nagle coś uderzyło go w łeb. Przypomnienie. Pamiętał to miejsce jak przez mgłę, dawno temu. Wieziony na sunących gładko po śniegu saniach, przypomniał sobie chrapanie koni, brzęk dzwonków i potężny masyw przesuwającej się bramy; bramy, która pochłonęła go ze szczętem. Wspomnienia brzęczały w jego duszy coraz głośniej, dzwoniły, dzwoniły... Dzwoniły cerkiewne dzwony. Brama otwierała się z chrzęstem do środka, tłumek żebraków i dziadów falował, pchał się, dwaj „wojewodowie” krzyczeli, klęli, okładali oberwańców posochami, nie bacząc na ich siwe włosy. Niewiasta poszła za nimi, szlochając, tuląc dziecko. Dogonił ją w dwóch krokach, chwycił za ramię. – Nie chodź tam, kniaziówno moja miła! Nie idź!

– Czego chcesz?! – załkała. – Ot, napatoczył się jeszcze jeden... Z głodu mam zdechnąć? Razem z nią? – Przytuliła dziecko. – Mąż... Iwan pije... Przepił dom, przepił ogród, poszedł. Co ja mam zrobić? – Właśnie, co czynisz, bezbożna? – Oddaję im Jelenkę – zaszlochała. – Jelenka, Jeleniuszka ty moja... Sama jej nie nakarmię. – Nie rób tego, niewiasto! – Płacze z głodu. I wtedy Borys sięgnął pod mantię, wydobył mieszek, wcisnął go w rękę nieszczęsnej matki. – Idź i nie grzesz więcej myślą, mową, że oddasz dziecko niewiernym Asyryjczykom. – Ale... jak to? – Idź. – Szarpnął ją za ramię, obrócił i popchnął w stronę Sukina. – Nie wracaj tutaj, nawet nie myśl. To źli ludzie. To wcale nie mnisi. Ja... – spojrzał na wieże monastyru – ja już tu byłem. Przeszedłem przez to piekło. I wtedy niewiasta pochyliła się nad jego ręką. – Błahosławienije Hospodnie na was – jęknęła. – Nynie, prisno i wo wieki wiekow. Położył jej rękę na głowie i zaintonował: – Nie przebaczaj mi, Chryste, nie przebaczaj mi, lecz do piekła ześlij. Ogniem przypalać będą, a ja będę Cię wysławiać, a ja będę Cię kochać. Daj mi cierpienie. Ześlij cierpienie... Wyrwał się z jej rąk, odwrócił się i poszedł – wspierając na kosturze, zgięty pod ciężarem grzechów. Poszedł po swój krzyż i swoją przyszłość. Dziedziniec był obszerny, zasypany śniegiem, w którym wydeptano tylko wąskie dróżki. Z prawej stała cerkiew – z pobielonego kamienia i cegły, podniszczona, nakryta złoconymi kopułami. Otaczały ją szerokim łukiem drewniane dwory i klecie, szopy i składy. Na wprost dwór mnichów, z którego komina uchodziła wątła smużka dymu. Z lewej długi rząd koniuszni, owalnych stodół i spichlerzy. Usłyszał łoskot i trzask. Dwóch strażników zamknęło bramę. Oboleński znalazł się jak w potrzasku, ale nawet się nie obejrzał. Ciekawe, ale dziedziniec klasztoru przegrodzony był w połowie zwykłym ogrodzeniem z krzywych palików. Borys widział, jak z drugiej strony podchodzili do niego kolejno słudzy w świtach, dźwigając cebry i niecki, po czym wyrzucali z nich resztki jedzenia do wielkich koryt. Kolejno leciały tam: gnaty wieprzowe i wołowe, krupy i suchary, niedojedzone bliny, kawałki rzepy, resztki polewek. Żebracy cisnęli się tam, przepychali, żegnali pobożnie, a dwaj wojewodowie wiedli prym, odpędzając kosturami natrętnych. Pakowali dymiące resztki w torby, ogryzali kości, podczas gdy ich zausznicy chłeptali prosto z koryta polewki, a pozostali – mniej ważni – czekali cierpliwie na dopuszczenie do rogu obfitości. Nikt nie zwracał uwagi na Borysa, który tymczasem podniósł drewniany drąg, prześliznął się na drugą stronę. Udając kulawego, zgarbiony, kuśtykał do cerkwi. Był na widoku, ale nie bardzo wiedział, którą drogą dostać się do środka. Cerkiew była przestronna i choć nie zbudowano przy niej podsieni, do ścian przylegały jakieś klecie, szałasy, budy niczym dla psów. Dziwne. Zbliżył się do ogromnych, nabijanych bretnalami wrót. Usłyszał brzęk łańcuchów, wrzask, krzyki. Zakotłowało się pod murami chramu. Ze śniegu wyskoczył jeden kształt, drugi, trzeci i... dziesiąty. Gnali ku Borysowi w podskokach, jedni wyprostowani jak ludzie, drudzy niczym małpy ze zwierzyńca pana Zamoyskiego. Inni podobni do wilków, któryś pełznął przez śnieg. Potępieńcy. Jak ich opisać? Zarośnięci po oczy, obdarci, błyskający nagim ciałem spod łachmanów. Z dzikimi, czerwonymi oczyma, toczący pianę z ust. Wrzask i wycie prawie zwaliło go z nóg. Pierwszy z biegnących skoczył jak pies, wyciągając ręce z

długimi, zakrzywionymi pazurami. Oboleński nie zdołał się zastawić. Pierwszy raz zdjęło go przerażenie, strach, osłupienie wbiło mu nogi w śnieg. Nagle szarpnięcie – ktoś powlókł go w tył. Ostatkiem sił zobaczył jeszcze, jak potępieniec krok, dwa kroki przed nim nagle zostaje odrzucony w tył! Nie, nie odrzucony – po prostu napiął się łańcuch łączący obręcz na jego szyi ze ścianą cerkwi; był za krótki. Szaleniec wywinął w powietrzu kozła, zwalił się na plecy. Borys padł w śnieg, podnosił się powoli. Patrzył na cerkiew, do której ścian przykuci byli szaleńcy i odmieńcy. Okrutne postacie w łachmanach, na łańcuchach szarpały się, zatrzymywane w miejscu, wyciągały ręce i szpony do ludzi. Ich wycie było tak straszne, że zdawać by się mogło, za chwilę aniołowie spadną z nieba. – Car, car, car, carienki, carienkii! – skamlał jeden. – Chodź, chodź do diadki – płakał i łkał siwobrody, o głęboko zapadniętych, złych oczach. – Awałs, eibeit, eżob, szan, awałs, eibeit, uirac... – bełkotał jeszcze jeden. – Hu-huuuuu! Uuuuuuu! – Aaaaaaa... Aaaaaaa! Wraz z wrzaskiem w nozdrza Borysa uderzył smród. Łajna, brudu, wymiocin, szaleństwa. Smród, którego Oboleński nigdy już nie był w stanie się pozbyć, który od tej chwili czaił się na dnie jego nozdrzy, a może duszy, przypominając tę chwilę na dziedzińcu monastyru Spasa. Brodate oblicze strażnika przesłoniło mu cały świat; był w rękach ludzi Dworu. Tamten szarpał go za ramię. – Ty z uma zszedł! Ty całkiem bezumnyj! Co ty robił? Gdzie szedł? – Pomodlić się w chramie – wybełkotał Borys. – Gdzie w chramie. – Strażnik zaśmiał się. – Nie widzisz, tu opętani siedzą. No, uspokój się, idź do swoich. – Opętani? – Mówię ci, tylu w nich siedzi biesów, że starczyłoby na wszystkich bojarów! Tfu, Chryste Spasitielu. Wstawaj już, wstawaj! Borys podniósł się z wolna. Otumaniony, ogłuszony przez wycie potępionych nie wiedział zrazu, co robić. Strażnik popchnął go w stronę gromady żebraków, a sam przyskoczył do szaleńców szarpiących się na łańcuchach, krzyczących, wrzeszczących, wywracających oczy i wyciągających ręce po Borysa. Dobył zza pasa nahajkę i zaczął ich prać – po gębach, po rękach, po grzbietach. – Dość, już dość! – zaśmiewał się wesoło strażnik; w kaftanie i spiczastym kołpaku wyglądał na Tatarzyna. – Daniłka, Fiediuszka, dawaj domoj! Opętani wyli, czołgali się w śniegu. Uciekali do kleci pod cerkwią. Któryś modlił się, kreśląc szeroki znak krzyża. – Dajcie! Dajcie! Dajcie go! – darł się w stronę, w którą uchodził Borys. – Nasz, nasz, nasz, nasz, chodź do nas – mamrotał drugi, pełznąc przez śnieg. Oboleński dotarł do żebraków i przekonał się, że uczta była skończona. Skomorochowie i dziady ponapychali resztkami jadła torby. Borys pośliznął się, wpadł w ich gromadę z takim rozmachem, że potrącił jakiegoś obdartego żebraka, aż ten zwalił się w śnieg. Natychmiast rozległy się złorzeczenia i krzyki. – Mykołę pchnął! – Zaraza, bladź! Jeden z wojewodów, ten bez krost, ale w zamian za to oszpecony na policzku, zdzielił Borysa w kark kijem, aż mężczyzna przygiął się do ziemi. – Ot, rostowski dytko! – wrzasnął. – Nauczę ja ciebie szanować wojewodów! Oboleński, oszołomiony tym wszystkim, schylił się, chwycił dziada za rękę, podniósł, przytrzymał. I

wtedy zdębiał – rozpoznał Mikołaja Funikowa, tego samego obłąkanego starca, z którym mieli zwadę i awanturę pod soborem Sofijskim w Wołogdzie. – Co ty, co ty robisz – wybełkotał przeklęty dziad, macając rękoma za swoim kosturem, niewidzące oczy miał wytrzeszczone, wpatrzone gdzieś w przestrzeń. Któryś z żebraków wcisnął mu posoch w rękę, a wówczas Mikołaj ucapił Borysa za rękaw mantii. – Kto ty, kto ty jesteś? – Eeeeeee... – wyjęczał Borys. – Eeeeeee... – Niemowa, proszę. Nie dość, że nie gada, to jeszcze bezumny! Do Spasa go oddać, zostawić, niech go sobie... wezmą. – Ej, ty! – Krostowaty wojewoda pogroził mu kijem. – Coś ty jakiś dziwny, rostowianiec! Czekaj... Borys nie czekał. Przepychał się byle dalej, do bramy, roztrącając żebraków. Może by mu się udało, bo z tyłu zniecierpliwieni strażnicy poczęli już wyganiać całe towarzystwo poza mury, a ich dwaj kompani z wieży bramnej zaczęli rozwierać wrota. Na pewno by się udało. Musiało się udać... Gdyby nie to, że kiedy oba skrzydła wrót poczęły wolno i majestatycznie rozchodzić się, odsłaniając wyjście na szeroki, zaśnieżony świat, Oboleński ujrzał w nich siwego bachmata ze złocistą uździenicą, na którym jechał starzec w bogatej szubie i gorlatnej czapie. Staruch miał przy sobie dwóch konnych strzelców w kaftanach i dwóch pachołków w świtach. Jeden z nich trzymał łańcuch, na którym biegł obdartus, zarośnięty aż po same oczy; nawet nie pędził, ale skakał – raz na czterech nogach jak pies, innym razem zgięty na dwóch jak człowiek. Staruchem na zacnym koniu był nikt inny, tylko ojczulek Uspieński. Borys poczuł, że serce przestało mu bić. Batiuszka Anton jechał na niego, mrużąc skośnawe oczy. Szedł rysią wprost na żebraków, srogi, pochmurny, jakby nie poszło mu na polowaniu. Powinien się cieszyć; jeszcze chwila, a znajdzie syna marnotrawnego. Ostatkiem sił Oboleński skoczył w drzwi po lewej. Do stajni – nie do drewnianego spichlerza. Wpadł do zimnego wnętrza i nagle ktoś chwycił go za kark, dał czymś twardym po łbie, rzucił o drewnianą ścianę. Borys odpowiedział – kopniakiem, ciosem pięści, z prawej, z lewej. Oba uderzenia odbiły się jak od ściany. Oboleński ujrzał przed sobą nieruchome oblicze człowieka bez brody, toporne jak pęknięty głaz. To była gęba... Wałujewa.

Die 23/13 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie, Sukino Monastyr Spasski, dziewiąta z rana Borys zaprawił przeciwnika bykiem, a raczej – sądząc po skuteczności tych wysiłków – byczkiem. Wałujew tylko uśmiechnął się paskudnie, rąbnął go hakiem od spodu, popchnął jak szmacianą kukłę. Borys chciał złapać go w uścisku, niby Ilia Muromiec albo kniaź Mścisław, który pokonał przed laty olbrzymiego Pieczynga Czerkiesa, bo siłowanie się dałoby mu jeszcze przewagę. Jednak cios odrzucił go od wroga. Wałujew wziął zamach i rąbnął Borysa z taką siłą, że Oboleński wyfrunął z lipowych łapci, jakby nagle wyrosły mu skrzydła. Uderzył plecami o ścianę po raz drugi. Nim złapał dech, Wałujew chwycił go za ramię, obrócił, zagrzechotał żelazem. Borys bronił się, szarpał, ale Wałujew zarzucił mu na szyję łańcuch, ścisnął, zadławił z całych sił. – Dddobrze, taaaak – wycharczał. – Poooosmakuj tego saaaaam. Oboleński szamotał się jak ryba w saku. I na podobieństwo dorodnego szczupaka, miał równie wielkie szanse na wyśliźnięcie się z rąk ogromnego zbója. Życie wyciekało z niego strumieniami, uchodziło pędem. Nagle zobaczył Uspieńskiego, poczuł na ciele razy jego bata, ujrzał znowu miasto przybranych rodziców – Oboleńskich; gród o białych murach. Zobaczył podróż do Polski, zamach na Dymitra, tortury w samborskiej tiurmie. I nagle nacisk zelżał, krew przestała dudnić. Wałujew poluzował więzy, za to przydusił go jeszcze mocniej. – Dobrze tak, aaaa? Doooobrze. Ty oddyyychaj. – Idź do... dydka – wycharczał Borys. – Pójdzieeeemy raaaazem. – Do piekła? Ty nie żyjesz... Zadusiliśmy cię. – Próbowaaaliście. Wstawaj. – Wałujew przeciągał słowa, a może po prostu do zmaltretowanego Borysa wszystko docierało jak przez sito. – Dokąd mamy iść? – Pójdziemy... Albo zaaaabiję. Borys wierzył, bo chyba pierwszy albo drugi raz spotkał swoją Nemezis, swojego Skuratowa albo Iwana Groźnego. Człowieka, którego bał się bardziej od samego czarta. Podnosił się wolno, w głowie mu się kołowało. Wałujew rzucił mu czarną opończę z kapturem i sznur. – Wkłaaaadaj. Rozdygotane ręce nie chciały słuchać. Wałujew musiał pomóc mu narzucić na łachmany płaszcz, nałożyć kaptur na głowę, przepasać sznurem. – Idź. Ja jestem z tyłu. Piśniesz... aaaa cię pokruuuszę. Borys naprawdę wierzył w jego groźby. – Dokąd... – Idź! – Wałujew pchnął go ostro. – Albo zaaaabiję. Idź! Wyszli ze spichrza tylnymi drzwiami. Wałujew przemykał za szopami, składami. Wstał już dzień – słoneczny, piękny, jak może być tylko na Północy, w krainie lodu i śniegu. Minęli koniusznię, gdzie pachołkowie rozkulbaczali konie. Uspieński stał – z sokołem na ręku – rozmawiał o czymś z pachołkiem. Wałujew trącił w bok Borysa. – Nie paaaatrz. Idź! Skręcili w bok, weszli do kleci – wyszli z tyłu. Wałujew popchnął Borysa do drewnianego dworu przylegającego do parkanu. Wstąpili po schodach na ganek, weszli do środka, podążali korytarzem, w którym – jak to w zakonie – na lewo odchodziło wiele kolejnych drzwi. Jedne były uchylone, Borys

zajrzał do środka – zobaczył ścianę zawieszoną ikonami i dwoje dzieci, chłopców, może po dziesięć, może po dwanaście wiosen. Obaj klęczeli, bladzi, nieobecni. Usłyszał, jak powtarzali głośno, do szaleństwa, do obłędu: – Wieruju wo jedinaho Boha Otca, Wsiedierżitiela, Tworca niebu i ziemli, widimym że wsiem i niewidimym. Ja Oleg, syn kniazia Fiedora. I wo jedinaho Hospoda Iisusa Christa Syna Bożija, Jedunorodnaho, Iże ot Otca rożdiennaho... – Idź. – Borys poczuł na karku uścisk Wałujewa i nagle wszystko zatańczyło mu przed oczyma. Poznawał – ten zapach zbutwiałego drewna, dwór, ściany, modlitwę, którą powtarzał w kółko i w kółko, aż omdlał, aż oszalał... Szli dalej, bo Borys został pierwszym prawosławnym Dantem, choć nigdy nie wiedział, kto to był ani dlaczego podróżował pod ziemię. Szli przez szopy, przez składy. Mijali klatki – jedne puste, inne, w których kuliły się ludzkie stworzenia, niestety, zupełnie niepodobne do ludzi. I przykutego do muru poterczuka, którego bił nahajem gruby mnich w czarnej mantii, zdyszany, zasapany. – Biegaj, Kostriuk! Biegaj! – krzyczał, rzucając na śnieg ochłap mięsa. – Trop, trop, szukaj! Ich podróż skończyła się przy bocznej furcie w murze. Stał przy niej strażnik, ale Wałujew zagadał coś do niego, zaszeptał i tamten odsunął zasuwy, odemknął furtę, oglądając się jakby z przestrachem. Zamknął ją, ledwie przeszli próg – uderzył drzwiami w piętę Wałujewa, który zniósł to ze spokojem godnym pustelnika. – Gdzie teraz? Wałujew uśmiechnął się zimno, całkiem jak maszkaron albo kamienny bałwan z czasów pogańskiej Rusi. – Prooowadź do Dydyńskieeeego. – Co? Wałujew bez słowa rąbnął go w szczękę. Borys zwalił się na śnieg, a przed oczyma zatańczyły mu wszystkie wieże Kremla. Olbrzym poprawił kopnięciem w żebra. – Prowaaaadź. Albo zaaabiję. Kopałby go dalej, gdyby nie jęk Borysa, jego potakiwania głową. – Prowaaaaadź proooosto do Dydyńskiego. Jak nie dooojdziemy od raaaazu, zabiję. Popędził Borysa przed sobą. Moskal szedł, bo co innego miał zrobić. Prowadził oprawcę wprost do jamu pod Wołogdą. A portki miał pełne strachu. Die 23/13 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie Jam pod Wołogdą, zbliża się wieczór Borys szedł, a raczej powłóczył nogami przez śnieg, i robił rachunek sumienia. Każdy krok był grzechem, a każde potknięcie występkiem. Oboleński był oczywiście zbyt dumny, aby ważyć swoje uczynki na szali sumienia. Podliczał czyny Dydyńskiego, skrupulatnie jak Żyd albo kancelista w kantorze Kompanii Angielskiej. Wszystko po to, aby zdecydować, czy z czystym sumieniem pokazać Wałujewowi izbę w jamskiej Słobodzie, gdzie czekał szlachcic, czy też sprowadzić wielkoluda na manowce i pozwolić mu skręcić sobie kark. Dydyński torturował go w Samborze. Udawał człowieka Dworu, zwodził go. Dla niego Borys pozabijał swoich braci pod Nowogrodem. Kłamał, że działa dla Uspieńskiego, podstępnie wydzierał mu wiedzę o powiązaniach Dworu. Przez niego Borys utracił zaufanie Uspieńskiego. Z drugiej jednak strony szlachcic otworzył mu oczy. Leczył w chorobie, pomagał.

Uwolnił z okowów Oprycznego Dworu i chociaż trochę przybliżył do prawdy – do wyjaśnienia, kim tak naprawdę był Borys. Ale czy taka prawda była warta ruiny całego życia? Gniewu Uspieńskiego, którego uważał za ojca? Podniósł głowę i skierował się prosto do jamu. Do celu dotarli pod wieczór. Borys wskazał Wałujewowi chałupę na podklecie i miał nadzieję, że może któryś z ludzi Jacka będzie na dworze, aby zobaczyć nadciągającą zagładę. Niestety, nikt się nie wychylił. Lachy sami sobie byli winni. Borys umywał ręce. Weszli po schodach, pchnęli drzwi i skierowali się do izby po prawej. Oboleński bez słowa położył rękę na drzwiach. Wałujew wydobył handżar, chwycił Borysa za ramię, przyłożył mu ostrze do karku. – Zapukaaaaj – wydyszał mu do ucha. – Mów, że tyyy. Moskal przymknął oczy i zastukał. Cicho, delikatnie jak wątła dziewica, a nie Borys. – Głośniej! – ponaglił go Wałujew. Borys uderzył pięścią, jakby kołatał do wrót piekła. – Kto tam? Wałujew nacisnął na kindżał, a ostrze wydusiło z Oboleńskiego słowo: – Boryyyys... Rygle szczęknęły, drzwi otwarły się trochę. I nagle Wałujew po prostu pchnął Borysa z takim impetem, że Oboleński wpadł do izby, odtrącił Damiana, który otwierał, a potem z hałasem zwalił się między siedzących na ławach: Jacka, Filipa i Świrskiego, wytrącił im z dłoni kubki z gorzałką, stłukł dzban, przewrócił niski zydel i padł tak, że jego głowa wylądowała na kolanach Filipa. Wałujew stanął na progu z handżarem w ręku, posępny i zwalisty jak góra. Nie do przejścia. Borys zobaczył, że gęba Dydyńskiego staje się coraz bielsza, Świrskiemu dygocą ręce, a Filip sięga po rusznicę. Przez głowę przemknęło mu pytanie, co teraz zrobi Dydyński, urodzony frant i łgarz, szut w żupanie i przy szabli, który jak lis wywijał się z coraz to nowych represji. – Dydyńskij! – warknął Wałujew. – Oto jeeeeestem. Ręce szlachcica opadły do szabli – nie miał jej przy boku. Broń leżała w nieładzie – pod ścianami, na jukach. Wałujew skoczył, by rozpętać piekło. Skoczył i... Dopadł Jacka w jednej chwili, zatrzymał się. Po prostu schował handżar, po czym spokojnie siadł na ławie! Siedział, a oni stali. Poza Borysem, który wpółleżąc na Filipie, wpatrywał się to w olbrzyma, to w Jacka, a jego oczy miały doprawdy dziwny wyraz. – Dobrze, że jeeeesteście – zamruczał Wałujew. – Nu, siadaaajcie, batiuszkowie. Jacek nie usiadł, ale po prostu zwalił się na ławę jak głaz. – Żyjecie? Przecież? – Przesunął dłonią po gardle. – Dwóch Lachów za mało, żeby zaaabić Wałujewa. Waaaałujew silnyyyy. Mocą Chrystuuuusową. – Po coś przyszedł? – zapytał Świrski. – Nie chcesz nas urezać, co? Uspieński cię przysłał? – Chcę wam pomóc zaaaabić batiuszkę Antonaaaa. Nikt w izbie nie wierzył własnym uszom. – Zabić? A za co? – To zły człoooowiek. Biiije, gaaardzi Waaaałujewem. Batoooogiem pomiaaata. Wałujew go nieeee chce. – Matko Boska Leżajska – mruknął Dydyński. – Ot, trafił się sojusznik. Wybacz, synu, ale ci nie wierzę. Nie po tym wszystkim... – Po tyyym, co byyyło, Uspieński kaaarać. Srogo... Jak batiuuszka. Bić Waaaałujewa.

A ja nie chcieć go miłooować. Już nie. – Pomożesz nam? Tak po prostu? Toż to nie do wiary. – Złeeeee rzeczy w klasztorzeeeee. Bardzo złe. – Właśnie, co tam się dzieje? – Batiuszka zbiera sierotyyyy. Dzieeeeeci, poteeerczuki z lasu. Wmawiaaa im różne rzeczy: że są kniazie, booojary, możni, kupcy albo na odwrót, mużyki. Kaaaże się modlić, biiije. – A gdzie jest Stariec? – Jest taaaam, taaaak. – Stariec jest starszym nad oprycznikami? – Starieeeeec, batiuszka, nic nie moooże. Antooon Iwanowiiicz wszystkiiiim rządzi. Udaaaje, że Starieeeec to ihumen, ale go trzyyyma. W zamknięciu. – Ciekawe po co? – Staaariec zna słowa... Daaaje ojczulkowi Antonoowi władzę nad otrokami. Kieeedy im wmówią przez post i moooodlitwy, kim są, zamyyykają ich ze Starcem w cerkwi. Wtedyyy Stariec każdemu wbiiija słowo w duszę. Słooowooo jak rozkaz, kto je wymówi, ten ma władzę nad człowiekiem. I robi chresty z łbem niedźwiedzia. Które rozdaje Anton Iwanowicz swoim. O, takie. – Wyciągnął z zanadrza heretycki krzyż i położył na ławie. – Jak powstał klasztor? – zapytał Borys. – Ooooprycznicy go założyli. Lata temu batiuszka Iwan Wasylewicz chciał zbudować w Woooołogdzie opryczną krepost. Posłaaaał inostrańca Antona Iwanowicza Uspieńskiego i oprycznych biesów. Ci zapędzili mnichów do muuuurowania. A ihumena powiesili. Ale w klasztorze był Teofan Tarrakonow, którego zwali Starcem. Kiedy Uspieński to oooodkrył, kazał przenieść klasztor w inne miejsce, osadził Starca w Sukinie, w nowym, i przydał mu do pomocy kilku mnichów, co zdradzili, zbiegli z monastyrów i donoooosili na patriarchów do cara. Oni tam siedzą, znaleźli się inni, oni słuuuchają Uspieńskiego, oprycznika. Oni są Oprycznym Dwooorem. – Jak to się stało, że po śmierci Iwana car Fiodor nie rozpirzył opryczników na cztery wiatry? – Jak miał rooozgonić, jak byyło wielu kniaziów, co ich wspieeraaali. Po cichu. – Wielu kniaziów, powiadasz? Wiesz którzy? – Romanowooowie. Gorbaaaci... Szczełkałowooowie... Sziefieriedyyyyńscy. Są księgiii. Są liiiistyyy. W Sukinie. Ja ich widziałem, czasem przyjeżdżają, dają datki, modlą się w cerkwi. Gadają z Uspieńskim. Dydyński przeciągnął dłonią po twarzy. To wszystko nie mieściło mu się w głowie. – Jak silny jest klasztor? – Dwudziestuuu strielców... Tatarzy. Są słudzy. Są mnisi, Jerofat, Józefat, Grigorij, pachołkoowie. Orużje maają w pałacie, dwie puszki, rusznice. – Klasztor jest dobrze umocniony – mruknął Borys. – Byłem i widziałem. Nie weźmiemy go w samoczwór. Potrzebujemy siły. – Nie zdooobędziecie go saaaami – zgodził się Wałujew. – Idźcie, śpieszcie się. Do wojewooody. Do Dymitra. Powieeeedzcie wszystko. Weeeźcie strażników, posadzkich, Kozaków. Zdobądźcie poomoc, a dostanieeemy Uspieeeńskiego. – A wojewoda nie jest w zmowie? – Jest nowyyy. Z Moskwyyy. – Nie chce mi się wierzyć, dlaczego tak po prostu mówisz nam to wszystko. – Będę czekał. Co świt. Podle monastyyru jest wyyyspa, wzgórze. Zapalcie tam ogień o świcie, jeśli zobaczę, otwooorzę wrota. Śpieszcie się. – A jeśli to zasadzka? Skąd mam pewność, że nie przysłał cię Uspieński?

– Ja nie zabiiił jego. – Wałujew wskazał Borysa. – Chcę zaaabić Uspieńskieeego, bo... Na chwilę umilkł, dyszał głośno. – Staaaariec to mój batiuszka, rodzony – prawie zaszlochał. – Jak go Uspieński wziął z monastyru w Wołogdzie, tak i mię znaaalazł w domu. Powiedział – olbrzym mówił, a łzy płynęły po jego nieruchomej twarzy – że jeśli batiuszka nie będzie powolny, to ze mnie... zrobi poterczuka, zamęczy. Batko mnie miłował, dał zgodę. Pomógł... ale ja... nie moooogę... Siedział na ławie, bezradny wielkolud; teraz jego oblicze było jak u zagubionego dziecka. Spoglądali na niego wstrząśnięci. Wałujew pozbierał się wreszcie, westchnął, wstał i ruszył do drzwi. – Dokąd to?! – zapytał Damian. – Do batiuszki. Muszę wrócić. Wy myyyślcie, com mówił. Myślcieee. Ja będę czekał. Wyszedł. Nikt nie miał tyle śmiałości, aby go zatrzymać. Wpadł jak granat, zostawił zamęt w głowie Dydyńskiego i odszedł równie niespodziewanie, jak się pojawił. Pozostał po nim lęk i leżący na ławie chrest z łbem niedźwiedzia. Dydyński podniósł go i wpatrywał się długo. Wigilia Bożego Narodzenia, 14 decembris st. st. Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wołogda Dwór wojewody, południe U wojewody, mówiąc po polsku, Jacek całował klamkę; po rusku zaś bił pokłony zamkniętym wrotom dworu i bezczelnemu diaczkowi, który szczekał z tarasu, że pana nie ma, pojechał na łowy, wróci po Hospodnim Chreszczeniju, a w ogóle to nie przyjmuje obcych. Starosty grodowego nie było, w gubnej izbie nikt nie chciał z nim gadać; jedna mogiła, kaplica; słowem – kurhan na stepie. A jednak los się do niego uśmiechnął. Wychodząc z dworu na kremlu, zobaczył na ulicy sanki zaprzężone w trzy siwe konie i wysłane czarną niedźwiedzią skórą. Powoził sługa w karmazynowej szubie, zasiadający okrakiem, bez siodła. Po bokach jechało trzech pachołków, jeden z latarnią na drągu. Tak liczna czeladź zdziwiła Jacka, bo zwykle Moskale jeździli lada jakimi sankami zaprzężonymi w byle chabety, a już lisi ogon powieszony na szorach uchodził za luxurię godną kniazia. A potem zobaczył, kto jechał w saniach, rozpoznał w przelocie pożółkłe oblicze ozdobione bródką i... uśmiechnął się do swoich myśli. A ponieważ myślami trudno było sforsować mury i wrota dworów, zawołał Borysa, Świrskiego i resztę swoich ludzi. Wigilia Bożego Narodzenia, 14 decembris starego stylu Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wołogda Opalny Dwór, pierwsza w południe Kniaź Wasyl Szujski siedział w gornicy, blisko pieca, na ławie i czytał. Właściwie powinien to czynić przez diaczka albo sługę, ale po pierwsze, list był po polsku, po drugie, o takich sprawach, którymi wolałby nie dzielić się nawet z najwierniejszym chołopiszką czy klucznikiem. Dlatego kiedy w sieni powstał krzyk i łoskot, a drzwi odskoczyły, wpuszczając falę chłodu i rozgrzanych oddechów, poderwał się na nogi i cisnął list w płomienie. Papierowy zwój rozpadł się na czarne płaty, zmarniał i sczezł. Ostatni kawałek nie zapalił się, Szujski sięgnął ręką, próbując wepchnąć go w płomienie, poparzył się, syknął. Tymczasem przez rozwarte drzwi wjechali tyłem dwaj najwierniejsi słudzy kniazia. Wjechali – wniesieni i wepchnięci przez ludzi odzianych w lackie ferezje i czapki, choć brodatych prawie jak rodowici Moskale. Kniaź omal nie padł trupem. Złapał się za serce, udając atak, kiedy zobaczył wkraczającego do komnaty... Dydyńskiego, zaufanego człowieka cara Dymitra; jego sługę i wybawcę. – Caru, gosudaru, wieliki kniaziu wsieja Rusi! – zajęczał przerażony. – Bijut czołem Twojemu

Carskiemu Wieliczestwu, ja rab, ja czerw, ja chołopiszka twój... – Ciszej, ciszej! – roześmiał się Dydyński. – Ja nie carewicz, nie Moskal. Jeszcze Dymitr pozazdrości mi hołdów. I będę w gorszej opale niż wy. Kniaź złożył ręce jak do modlitwy, ale nie wiedział, co rzec. Duszę miał skołataną, na obliczu strach. – Nie przyszliśmy cię nękać – wyjaśnił Dydyński – ale porozmawiać. Sam na sam. Jeden na jednego. Co ty na to, mości kniaziu? – Batiuszka, to jest... Tak, tak, jak najbardziej. – Zostawcie nas! – rozkazał Dydyński swoim. I ci posłuchali, znikli jak wiatr, zabierając strzelców, zatrzaskując drzwi ze stukotem. W gornicy zrobiło się cieplej i przyjemniej. – Poro...zmawiać? – wybełkotał Szujski. – A wy nie od cara, słoneczka mojego... – Ja prywatnie. Gdzie siądziemy? – Przyjmijcie zaproszenie na partię szachów – zagadał Szujski, wskazując stół i szachownicę. Sam podreptał tam pierwszy, zaczął rozstawiać figury, rozsuwać piony. Usiadł, a raczej zwalił się ciężko na zydel. Wtedy Dydyński usiadł naprzeciwko, jednym szybkim ruchem chwycił szachownicę i strząsnął z niej wszystkie figury. Szujski oniemiał. – Nie wy, mości kniaziu, będziecie ustalali zasady – mruknął Jacek. – Zagramy według moich reguł. Sięgnął do kalety i wydobył kości. Rzucił je na szachownicę, potoczyły się ze stukotem, sześć, pięć, dwa. I jeszcze jedno oczko. – Zagramy, kniaziu, o twoje życie. Jesteś tu w opale, co jednak, jeśli zaoferuję ci coś, co może odmienić twój los? – Ja słucham, słucham, batiuszka. Jacku Aleksandrowiczu, wezwę... – Nikogo nie wezwiesz, wieliki kniaziu. A jeśli już, to swój rozsądek. Nie będę gadał, kadził, owijał w bawełnę. Chcę ci zaproponować układ: siedzisz w tym mieście już tak długo, że pewnie jesteś ważniejszy od wojewody. Nie zdziwiłbym się, gdyby był od ciebie zależny. Posłuchaj zatem: udzielisz mi zbrojnej pomocy, dasz całą czeladź, pomożesz pozyskać wojewodę, starostę, strzelców, posadzkich, nie wiem kogo jeszcze... Wszystko po to, aby zająć monastyr Spasa w Sukinie, kilka mil od miasta. Oczy Szujskiego zrobiły się jeszcze okrąglejsze. – Wiem, że to u was gardłowa sprawa, anatema, grzech, ale wasz świętej pamięci Iwan Wasylewicz często czynił mnichom znacznie mniej przyjemne psikusy. Kniaź przeżegnał się zamaszyście. Jego oblicze było blade. – Sęk w tym, że mam wszelakie dowody, aby sądzić, iż w klasztorze Spasa przebywają oprycznicy, złowroga sekta, która urządziła spisek na życie cara. Jeśli wejdziemy tam niespodziewanie, schwytamy Antona Uspieńskiego i tajemniczego heretyka, który zwie się Teofan Tarrakonow, znany pod zakonnym imieniem Lwa, a twój los się odmieni. Za zniszczenie siedziby Oprycznego Dworu odzyskasz carską łaskę, Dymitr niechybnie wezwie cię do Moskwy i przywróci dawne zaszczyty. Szujski sprawiał wrażenie, jakby miał się rozpłakać. – A to nie można inaczej? Jacku Aleksandrowiczu? – Monastyr jest broniony, nie obejdzie się bez rozlewu krwi. Ale stawka w tej grze jest bardzo wysoka: carska łaska. Powrót do Moskwy, do sławy, do władzy. Jeśli mi pomożecie, sam będę bił czołem przed Dymitrem, aby raczył cię znowu nazwać chołopiszką i Wasyliszką, a nie opalnym kniaziem! Wybierajcie. Wóz albo przewóz! Szujski milczał. Targał się za brodę i wyglądał na przerażonego. – To jest śmiertelna sprawa... Wiary i sumienia. Wam to łatwo mówić, boście z Litwy, ale jeśli nic tam nie znajdziemy, czeka mnie gorsza opała od świętej Cerkwi Chrystusowej, od tego nie będzie wybawienia. Mam ufać słowu łacinnika? Bez urazy, Jacku Aleksandrowiczu, ale choćbyście byli

najzaufańszym sługą cara batiuszki, wy zawsze będziecie mieć dwóch panów, poza Dymitrem rzymskiego papę, a poza papą jeszcze korola Zygmunta. Przecież, jak mówił Teodozjusz, prześwięty i po trzykroć święty ihumen ławry kijowskiej: do wiary łacińskiej nie zbliżajcie się, obyczaju ich nie zachowujcie i komunii ich unikajcie, i wszelkiej nauki ich unikajcie, i postępowaniem ich należy gardzić, nie bratać się, nie pozdrawiać jego, łacinnika, ani z nim z jednego naczynia jeść ani pić, ani pokarmu od nich brać... Dydyński rzucił na szachownicę niedźwiedzi chrest. Szujski przeżegnał się. – Pokażcie waszemu Teodozjuszowi czy innemu popu, archimandrycie albo metropolicie ten znak heretyków, splugawiony krzyż, który znalazłem w monastyrze Spasa, a zobaczycie, że sam stanie z krzyżem i pieśnią na czele naszej krucjaty. Szujski milczał. Zastanawiał się, jego oblicze miało wyraz coraz bardziej rozpaczliwy, coraz boleśniejszy. Dydyński przyparł go do muru. To było jak rzucanie kośćmi o życie. Kniaź namyślał się. I wolno żegnał. Powiedział...

Die 30/20 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie Sukino pod Wołogdą, świt Dydyński przyłożył pochodnię do zapału wypełnionego prochem aż po same brzegi. Zasyczało, trzeszczący, tryskający iskrami płomyk strzelił w górę, bił coraz mocniej i mocniej; szlachcic zeskoczył z sań. Uderzył suchy grom. Konie ciągnące sanie skoczyły do przodu, porwały przez śnieg, aby je zatrzymać, woźnica szarpał za lejce, położył się prawie. Kula z czechlika uderzyła w okute wrzeciądze wrót klasztoru, wyłamała je, wybiła dymiącą dziurę na środku. – Naprzód! – krzyknął Jacek i zrzucił z ramion obszarpaną świtę żebraka. – Bij! Zabij! – Hospody pomiłuj! – Spasi nas! Z szablą w prawym ręku i pistoletem w lewym pomknął do bramy, na czele strzelców i sług Szujskiego. U boku miał Filipa, to był jego pomysł, aby udając żebraków, zbliżyć się do klasztoru, a przy okazji podwieźć działo pod wrota. Oba skrzydła wrót wytrzymały napór rąk i ramion, zadygotały od uderzeń, ale szczelina powiększyła się. – Do toporów! – zakrzyknął rudobrody strzelczyk. – Bij, bracia! Ostrza berdyszy i czekanów uderzyły w wierzeje, raz, drugi, trzeci. Wrota skrzypnęły, żelazo przecięło nadwyrężone rygle, silne ręce zdjęły z haków i odrzuciły żelazne sztaby. I wrota poddały się! Rozwarły, ukazując zabudowania monastyru – drewniany dwór, klecie i szopy obejmujące w półkole dziedziniec, na którym stała stara, obłażąca liszajami, murowana cerkiew. Strzelcy i kniaziowscy chołopi wysypali się na dziedziniec – Dydyński poprowadził ich prosto pod chram. Z trzaskiem wyłamali barierkę w ogrodzeniu, stanęli zdyszani na samym środku podwórca monastyru. Powitała ich cisza. Po chwili ozwało się nieśmiałe krakanie wron i kawek. Nikt nie krzyczał, nie strzelał, nie gnał na nich z szablą. Jacek otarł twarz z potu. Już wiedział, już się domyślał, że Uspieński wykpił mu się jak stary frant, zbiegł; do diabła – przeniósł Opryczny Dwór w inne miejsce, gdzieś do Baby Jagi na zapiecek albo w bezkresną głębię Sybiru. Rozglądał się po monastyrze, po szopach, składach, patrzył na wieże, iglice, ganki, czerdaki, chałupy. Szukał oznak życia. Nic. I wtedy usłyszał głos. Jeden wielki, wzbierający jak fala; rozbijający się na łkania, szlochy, szaleńcze krzyki, wrzaski, jakich nie wyda z siebie ludzkie gardło. – Hospody pomiłuj! – zakrzyknęli strzelcy. – W kupę! – wrzeszczał Filip. – Biesy idą! W kupę! Rychtujcie piszczele. Zobaczyli ich w tej samej chwili. Dwa tuziny opętanych gnało po śniegu, sadząc susy jak zwierzęta, pokazując ich sobie szponami, drąc się i wykrzywiając zarośnięte, rozpłomienione oblicza. Strzelcy i bez komendy zbili się w bezładną gromadę, wystawili ku nadciągającej hordzie tępe lufy rusznic. – Czekaaaać! – zajęczał Jacek. – Podpuścić. Czekaaaać! Ktoś nie wytrzymał – wypalił. Posypały się strzały. Ołów przeorał pędzącą gromadę, zebrał plon śmierci. Zaczęła się nawałnica. Wszystko w jednej chwili. Wrzask strzelców, ryk poterczuków, opętanych, jęk bólu, ciała drgające na śniegu, rzucające się jak ryby w sieci.

Cień biegnący wprost na Jacka, ryk, szloch, pisk... Nie zdążył strzelić, wystawił tylko do przodu sztych szabli. Potem uderzył w niego okryty łachmanami ciężar; poczuł, że ostrze zagłębia się w ciele. I nagle cios zwalił go z nóg. Nic już nie wiedział, czuł bardziej, niż widział, że szabla trzasnęła mu w ręku – poczciwa węgierka złamała się pod wąsami na pół. Żółte, poszczerbione zęby kłapnęły mu tuż przed twarzą; leżąc na plecach, podniósł rękę z pufferem, dźgnął lufą przeciwnika, nacisnął na spust! Kółko obróciło się z chrzęstem, sypnęły iskry, proch zajął się ogniem... Wystrzał zmiótł poterczuka z ciała szlachcica; Dydyński podniósł się, na wpół siedział, kiedy wpadł na niego ogromny, zarośnięty chłop wymachujący ramionami, jakby to były skrzydła. Dydyński dostał w pierś, aż chrupnęły żebra, poleciał w śnieg, krew puściła mu się z ust. Opętany zwalił się na niego, siadł okrakiem na szlachcicu, chwycił za gardło... I wtedy coś przecięło powietrze – ciężko, jak wahadło. Świsnęło, cięło po karku draba duszącego Jacka, rzuciło go na śnieg zbryzgany krwią, Dydyński ujrzał nad sobą obwiedzione krótką brodą oblicze Filipa. I zakrwawiony, dymiący berdysz w jego ręku. – Batiuszka! – krzyczał sługa. Nie wiedzieć jak podniósł Polaka, szlachcic zatoczył się, piersi rozsadzał ból. – Wasza wielmożność! – krzyczał Moskal. – Weźcie topór, szabla zda się na przepiórki! Jacek uchwycił stylisko ciężkiego, strzeleckiego berdysza. Nie mógł utrzymać go w ręku, wsparł się na broni jak na lasce i wtedy znalazł się w samym centrum wiru, opętańczego tańca ludzi; żywych, umarłych, poterczuków i szaleńców. Strzelcy bili się i rąbali berdyszami, czekanami, odrzuciwszy wystrzelone piszczele. Nie było dokąd uciekać, zewsząd otaczał ich krąg bladych, kostropatych twarzy, korowód dygocących rąk, pazurów, w nozdrza uderzała woń zgnilizny i brudu, swąd świeżo przelanej krwi. Dydyński widział, jak obalono w śnieg starego strzelca, a wyjący chudzielec z wywieszonym językiem wbił mu palce w oczy. Jak potem tańczył na trupie, śpiewając jakieś modły, dopóki nie przerwał ich cios czekanem. Jak dwóch koślawych szaleńców – jeden ze skołtunionymi włosami do połowy pasa – porwało jednego z pribornych ludzi Szujskiego, wlokło go z wyciem poprzez śnieg w stronę szop i składów. Wielka, gruba baba z rozpuszczonymi siwymi kudłami czepiała się nóg sług i strzelców. Oglądał na własne oczy scenę, gdy została rozrąbana berdyszami na kawały. Zobaczył zdarzenia, których nie widywał w Inflantach, ani nawet w pochodzie z Dymitrem na Moskwę. Warte opisania czy powtarzania nad kuflem piwa w świetlicy czy w karczmie. Widział, jak jakiś poterczuk opuścił sztany nad trupem, aby mazać się przyrodzeniem, jak dwaj inni wydzierali sobie martwe ciało, a trzeci wyrywał z krwawiącego żywota dymiące kiszki i wątpia. Myślał, że to śmierć, ale to było życie. Myślał, że wszyscy zginą, ale przeżyli. Nagle z tyłu huknęły wystrzały, a potem za plecami szaleńców wyrosła gromada uzbrojonych postaci. Świsnęły ostrza czekanów, szabel, nadziaków, rąbnął krótki, urywany strzał z pistoletu, gdy ta grupa spadła na kark ich prześladowcom. I nagle – równie szybko jak atakował – tłum poterczuków rozproszył się. Jedni padli, drudzy poczęli wyć i uciekać – do cerkwi, pod bramę i poza klasztor, a inni, pozbawieni nawet tej resztki rozumu, która każe strzec się ognia, wody i złego człowieka, pędzili kołem wokół pobojowiska, a nawet posiadali, poklękali w śniegu, modląc się, płacząc, szlochając. Wszystkich wybili strzelcy! Ktoś pochwycił Dydyńskiego, podniósł, trzepnął otwartą ręką w gębę, aż szlachcic jęknął i nagle... oprzytomniał. Był w rękach Borysa, zdyszanego; jego kaftan znaczyły ślady pazurów. – Jesteśmy! – ryczał olbrzym. – Weszliśmy. Wałujew otworzył furtę. – Gdzie Uspieński?! – Nie wiem, oprycznicy zataili się w cerkwi!

– Na cerkiew! – Strzelą! – Nie zdążą, podbiegniemy! – Jesteś pewien?! – Za mną! – zakrzyczał Dydyński, machał ręką w stronę świątyni. – Tam siedzą! Ruszać się! Słowa nie pomogły tak bardzo jak kopniaki i popchnięcia Oboleńskiego. A jeszcze bardziej to, że szlachcic sam pierwszy rzucił się w stronę cerkwi. Strzelcy chwycili broń, skoczyli za nim; tych, którzy byli przerażeni i żegnali się, spoglądając na trupy, popędzili Filip i Świrski. Szli! Gnali przez śnieg, potykając się i padając. Prosto ku murom cerkwi Zwiastowania – jak później dowiedział się Dydyński. – Strzelą! – zakrzyczał Oboleński. – Na ziemię! Jacek zobaczył, jak nagle rozlatują się wykładane szybkami okna świątyni, jak przez dziury wysuwają się rury rusznic i arkebuzów, groty strzał. Sam pierwszy złapał Filipa i rzucił w śnieg, zwalił się obok. Jego serce i wątpia, naruszone widać poprzednim uderzeniem, przyjęły upadek mdlącym bólem. Huknęły strzały, świsnęły groty. Bezładnie, poleciały chmurą. Strzelcy zdołali przeczekać nawałę – padając, klękając, nikt nie dostał. Oboleński zerwał się pierwszy. – Bić bladin synów! – zaryczał. – Pod chram! Drzwi rąbać! Dopadli zdyszani, okrwawieni grubych kamiennych murów. Okna były wysoko, padały z nich strzały, kule gwizdały na dziedzińcu. – Do drzwi! – Zaraz! – zaryczał Oboleński. – Czekajcie! – Taran przynieście! Borys sięgnął do kalety, wydobył obły granat, skrzesał lont, zapalił. Odczekał z filozoficznym spokojem, aż spali się do połowy długości. A potem wrzucił do wnętrza przez rozrąbane okno. Usłyszeli krzyki, huk, potem jęki, biadolenia. – Do wrót, batiuszkowie! Do wrót! – zakrzyczał Oboleński. Drzwi były drewniane, nieco nadpróchniałe, ale stawiły dobry opór. Rozochoceni, rozgrzani strzelcy walili w nie obuchami toporów, napierali. Jacek zobaczył, jak z prawej nadciąga odsiecz – Damian i kilku chołopów dźwigali, ciągnęli przez śnieg dębową ławę. Chwycili ją wszyscy, nie bacząc na świst cięciw, wrzaski obleganych. – Prać! Prać, batiuszkowie – skrzeczał Świrski. – Chrystus wam w niebie wynagrodzi, Spas spasa, car pobłogosławi, a wojewoda... – zaczerpnął tchu – daje po dziesięć rubli złotem! – Spasiiii! – ryknęli strzelcy i ruszyli na drzwi. Pierwsze uderzenie ozwało się głuchym hukiem. Drugie zadudniło. Trzecie wyłamało furtę, rozwaliło rygle i zamki. Po piątym wrota rozstąpiły się, ukazując mroczne, zimne wnętrze pritworu, poświatę dalekiego ikonostasu, a bliżej błysk luf i ostrzy. Oprycznicy wypalili im prawie w oblicza. Dydyński na chwilę ogłuchł, spowiła ich chmura kwaśnego prochowego dymu. Dwóch strzelców padło, jeden ranny pochylił się, jego krzyk ginął w wyciu strzelców i brzęku stali. Jacek ciął z całej siły, przełamał zastawę szabli, chlasnął w bark i pierś Tatarzyna w kaftanie, poprawił, pchając, krew trysnęła mu na ferezję, obryzgała twarz i czapkę. Obok strzelcy walili jak cepami, świsnęła zdradziecka strzała, Filip potknął się o ciało, zwalił na posadzkę. Oprycznicy i ich słudzy bronili się z rozpaczą, ale od wrót napływali coraz nowi ludzie Szujskiego.

Berdysze biły bez litości wrogów cara, znaczyły ściany bryzgami posoki. Rąbiąc, kłując, nie dając pardonu, Dydyński i jego ludzie wpadli do nawy, gdzie ściany obwieszone były ikonami Starca ukazującymi zagadkowego Chrystusa, węże i wysmukłe anioły. Oprycznicy nie byli zwartym wojskiem. Bronili się rozpaczliwie, tłukli czekanami, zastawiali szablami i masłakami. Część wyglądała jak Tatarzy, inni jak dworianie – w bechterach, w bajdanach, w szyszakach – wszyscy z szablami. Żaden nie nosił czarnego oprycznego kaftana, o którym mówił kiedyś Jackowi Chworostynin. Nigdzie nie widać było wilczych łbów ani mioteł, jedynie za plecami walczących skupiło się w gromadkę kilku mnichów w mantiach. Walka nie trwała długo. Duch upadł w sługach Dworu, kiedy strzelcy przystawili drabiny do okien i zaczęli wdzierać się ze wszystkich stron. Nagle odpierający ataki Borysa strażnik w kaftanie, kolczudze i tatarskim kołpaku padł na kolana, składając ręce do modlitwy. Borys roztrzaskał mu łeb czekanem, zanim zrozumiał, co tamten krzyczał. Wtedy obrońcy cerkwi zaczęli zawodzić, klękać, rzucać broń. – Pożałuj! Pożałuj! – szło z ust do ust, wzbijało się pod niebiosa jak jęk umierającego. – Żywcem brać! – krzyczał Dydyński, podbił rękę Świrskiego z szablą, odepchnął grubego strzelca, który zamierzył się berdyszem na dwóch klęczących mnichów. Potoczył wzrokiem po obecnych, szarpnął za kaftan pod szyją jednego ze strażników monastyru. – Uspieński? Gdzie on jest? – Pażałuj, nie znaju! – Uspieński?! – ryczał Borys. – Pokaż się, batiuszka. – Brać ich żywcem! – zakomenderował Jacek. – Wezwać kniazia Szujskiego, tych – wskazywał mnichów, jak zwykle ponurych i nieobecnych duchem – osobno. Strzelcy rzucili się na jeńców. Wydzierali im broń, sakiewki, kalety, zrzucali czapki, pasy, zdzierali buty. Bosych i ograbionych pognali na zewnątrz. Dydyński rozglądał się dokoła, przyglądał każdej twarzy, zajrzał za ikonostas, pochylał nad rannymi, zaglądał w martwe oblicza zabitych. Szukał Uspieńskiego. Borys szedł za nim krok w krok – pokryty krwią, z rozwichrzoną brodą; wściekły. Stolnikowic wyszedł z cerkwi na dziedziniec, za jeńcami. Zawołał strzeleckiego hołowę. – Podzielcie ludzi na dziesiątki, przeszukajcie dwory i szopy. Szukajcie siwego dziada z bystrym obliczem, może być dobrze odziany. To ihumen tego piekła. Uważajcie. – Słuszajus, batiuszka! – skinął głową hołowa i skoczył co duchu wydawać rozkazy dziesiętnikom. Przy bramie wszczął się ruch – Dydyński szedł tam jak błędny, z bólem w piersi. Trójka siwych koni wjeżdżała pod cerkiew, ciągnąc sanie pokryte niedźwiedzią skórą, zdobione aksamitem i srebrem. Z tyłu jechała czeladź – Damian, brnąc w śniegu, prowadził wszystkie ich konie, z dumną Sonką na czele. Z tyłu kilku strzelców dogaszało płonącą szopę, lejąc wodę z wiader i rozwalając berdyszami poczerniałe belki i deski. A na saniach zasiadał w pysznej szkarłatnej szubie obszytej sobolami, z potrzebami od góry do dołu i w gorlatnej czapie kniaź Wasyl Szujski w otoczeniu sług. Zakrwawiony Dydyński podszedł do niego jak demon walki. A kniaź przywitał go niczym car. – Mospan Dydyński, jakże tam? Udało się? – Klasztor wzięty. Mamy jeńców, przeklętych mnichów. Powiedzą wszystko jak na spowiedzi. – Uspieński? – Szukamy. – Mości panie bracie Dydyński, dobrodzieju i przyjacielu, gdybym był carem, od dziś byłbyś u mnie hetmanem. – Gdybyś ty był carem, ja zasiadałbym na tronie w Carogrodzie.

– Ach, nie bierz do siebie, nu czekajże, czekaj. – Kniaź gramolił się z trudem z sań, wspierając na złocistym czekanie. – Zaraz zobaczymy, co tu się działo. Ja widzę, że nic dobrego. Co to? – Trącił styliskiem wdeptane w śnieg, zakrwawione ciało opętanego, wpatrzył się w jego skudlone włosy zwisające jak węże i odrąbaną rękę leżącą dobre kilka stóp dalej. Palce ciągle zaciskały się na kamieniu wyrwanym ze ściany cerkwi. – Poterczuki, potępieńcy. Zabili dziesięciu naszych. – Chryste Spasitielu. Mieliście rację, mospan Dydyński, tu się działy złe rzeczy. – Szujski patrzył teraz na strzelca z wyłupionymi oczyma, na babę posiekaną w krwawe strzępy ciosami toporów, leżącą w splotach wątpi wyrwanych z żywota martwego chołopa w świcie. Towarzyszący kniaziowi diaczek najpierw zdjął czapę i przeżegnał się, dotykając skrzyżowanymi palcami mokrego czoła, potem zbladł i rzucił się za sanie, aby objawić na śnieg zawartość żywota. Szujski miłosiernie nie zwrócił na to uwagi. – Chodź, chodź, panie Dydyński. – Ujął Jacka pod rękę, nie bacząc, że ferezja szlachcica utytłana jest we krwi. – Pogadamy, poszukamy. Tu muszą być zwoje i księgi, pisma i gramoty Dworu i Uspieńskiego. Straszna rzecz napaść na monastyr Spasa, ale patriarcha pobłogosławił naszej wyprawie. Zresztą jaki to klasztor? Heretycki! Dydyński nie słuchał go. Patrzył ponad ramieniem kniazia – na jedną z szop obok koniuszni, do której drzwi dobijali się właśnie dwaj strzelcy. Chwila jeszcze... pod uderzeniami toporów puszczają wrota; strzelcy szarpią za nie, odciągają na zewnątrz. Zaglądają do środka. Z wnętrza wypada błyskawica. Siwy perski argamak z grzywą rozwianą w pędzie. Na nim starzec w karmazynowym kaftanie, z białą brodą, w kołpaku. W jednej chwili stratował sługi Szujskiego, przebił się na dziedziniec, zakręcił koło parkanu i pognał do bramy! Uspieński! Dydyński wrzasnął, ale oprycznik wjechał już galopem w strzegących wrót strzelców, rozproszył ich i wypadł na zewnątrz. W następnej chwili Dydyński, potrącając Szujskiego, gnał do Damiana. Leciał przez śnieg, potykał się o ciała i porzuconą broń. Pocztowy zrozumiał go w lot, zarzucił wodze Sonce na szyję, stanął obok. Jacek przypadł do klaczy zdyszany; chciał od razu wsiadać – jednak wśród jego wielu cnót i rycerskich sprawności nie było mocy wskakiwania na kulbakę z ziemi. Co gorsza, gdy podniósł nogę do strzemienia, poczuł gwałtowny ucisk w piersi, ból, świdrujący, nieopanowany. – Damiaaaan! – krzyknął. Pocztowy rzucił wodze pozostałych koni, złączył ręce w siodełko, chwycił szlachcica za zgiętą nogę i podrzucił go w górę. Dydyński ruszył, ledwie złapał lewe strzemię, ledwie znalazł się w kulbace, chwycił wodze; nie musiał używać ostróg – Sonka była cała drżąca, kręciła się, rzucała głową, gryząc munsztuk. Strzelcy przy bramie doprawdy urodzili się pod nieszczęśliwą gwiazdą. Ledwie roztrącił ich Uspieński, zaraz po tym omal nie wdeptał ich w ziemię koń Dydyńskiego. Teraz wrzasnęli, któryś wyrżnął głową w pochyłe, odrzucone na bok skrzydło wrót. Ścigany przekleństwami Jacek wypadł z klasztornej bramy, znalazł się na wyjeżdżonym w śniegu trakcie wiodącym w stronę nędznych chałup wioski. Daleko zobaczył umykającego żwawo argamaka pod oprycznikiem. Wtedy odpuścił koniowi na munsztuku, pochylił się w siodle i jęknął prawie do ucha zwierzęcia: – Leć, Sonka, leć!

I Sonka pomknęła. Lekko, zwinnie, wyrzucając nogi, wzbijając spod podków tuman śniegu. Okruchy lodu poleciały na gramolących się z ziemi strzelców. – Wot pizdiec! – ryknął dziesiętnik, który dostał w oko. Słowa nie dogoniły wierzchowca. Jacek był już między chałupami Sukina, pędził wzdłuż płotów, kleci, stodół. Leciał tak, jakby ujeździł dziki wiatr, dosiadł spadającej gwiazdy, jakby mało było na niego i sto tysięcy wojska. Uspieński uciekał pochylony, w krótkich strzemionach; siedział po tatarsku, nie po polsku. Miał przepięknego konia, jak piękny może być perski aksamit, dywański kobierzec albo bułat z damasceńskiej stali. Lecz nie miał serca do jazdy, stary i zgrzybiały; zresztą ścigała go prawda i zemsta, a może i grzechy z carskiej służby ciągnęły ku ziemi. Sonka była coraz bliżej i bliżej. – Leć, leć, moja piękna, moja miła... I ona leciała, pędziła wspaniale, jasna jak śnieg, czystogrzywa, choć z jednym okiem; śmigała, ledwie dotykając śniegu. Klecie i czarne chaty Sukina przeleciały obok nich w pędzie, mignęli krzyczący chołopi, matki łapiące dzieci. Wypadli na ogromną przestrzeń zaśnieżonych pól i gnali na południe, wprost ku słońcu. Rozwiana niczym wieniec z gwiazd grzywa argamaka była coraz bliżej i bliżej. Sonka przybliżała się do niego; gdyby był tureckim wierzchowcem, pewnie zdwoiłby wysiłki, lecz on leciał ciągle tym samym tempem, z uniesionym ogonem, pochylonym pyskiem. Dydyński siadł mu na ogon, sięgnął do lewego boku po szablę i zaklął, bo przecież złamała się w starciu z poterczukami. Nie miało to znaczenia – wiedział, że w razie czego prędzej zagryzie starego oprycznika, niż pozwoli mu się wymknąć. – Stój! – krzyknął, lecz pęd powietrza tłumił jego słowa. – Stawaj! Nie ujdziesz! Uspieński uderzył konia nahajem po zadzie. A potem nagle skręcił w lewo – poleciał w step. Sonka zrobiła to samo, ale z opóźnieniem – poszła po dłuższym łuku, została z tyłu. A wówczas Uspieński nagle zawrócił drugi raz w lewo i jeszcze. Zatoczył koło, wstrzymując konia. I kiedy Dydyński pędził na niego, sięgnął po coś, co miał przy lewym boku, na bandolierze. Wyciągnął piszczel gruby jak męskie ramię. Jacek wrzasnął, chciał skoczyć w bok – nie zdążył. Uspieński chwycił rusznicę oburącz – dał ognia z biodra z krótkim hukiem, aż jego koń podskoczył, rzucił się w bok, zaczął uciekać w popłochu. Broń wypadła z ręki starego, zaryła się w śniegu, koń uchodził coraz dalej. A Jacek poczuł, jak Sonka dostała. Wyczuł szarpnięcie, dygot mięśni, nagle klacz zwolniła, szła coraz słabiej, kiwała głową przy każdym ruchu, jakby okulała. – Sonka! – zaszlochał szlachcic. Koń jakby go usłuchał. Powoli, delikatnie położył się na śniegu. Jacek wyrzucił nogi ze strzemion, przechylił się przez kulbakę, podniósł, wspierając o przedni łęk. Ból w piersi przeszył go jak igła. Koń konał, chrapał, świszczał, ciemna krew waliła z poszarpanej rany na szyi. Dydyński nie wiedział, co robić – iść za uciekającym oprycznikiem czy ratować klacz. Wybrał drugie. Na próżno. Sonka zarżała. Łeb opadł jej na śnieg, zadygotał. Bystre czarne oko wpatrywało się w człowieka, który poświęcił ją dla zemsty i rodziny. I nie ją jedyną ze stajni w Dydni. Ruszyła kopytami, rżała cicho, szarpnęła się, kiedy próbował zatkać ranę. Krew waliła ogromnym strumieniem, aż śnieg poczerwieniał wokół konia, plamiła uździenicę nabijaną karneolami, spływała po napiersieniu. Nasiąkł nią czarny buńczuk zwieszający się z dumnej szyi, czaprak i kulbaka. Wsiąkała, parując, w moskiewską ziemię. Dydyński nie mógł zrobić nic. Nie mógł dobić wiernego konia, bo nie miał szabli.

Pistolety wziął do klasztoru – olstra były puste. Nie miał kindżału, handżara, nawet noża – żadnej broni. Sonka skończyła na jego oczach. Najstraszniej, najboleśniej. Opuściła go tak daleko od domu. Die 30/20 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie Monastyr Spasa pod Wołogdą, południe Potem zostały już tylko obrazy pokłosia. Tego, co działo się przed atakiem i co znaleźli w monastyrze potem. Najpierw surowa, wyrzezana w drewnie izba – gornica w dworze obok cerkwi. W niej na szerokiej, przytwierdzonej do ściany ławie umierający starzec w pościeli podbitej sobolami. Był wielki jak dąb, z pomarszczonym, ale rumianym obliczem, łysy na czubku głowy, ale z puklami siwych włosów po bokach. Nie wyglądał jak dziad, prędzej niczym car – założyciel i samodzierżca Rusi. Przy jego boku klęczał Wałujew. Dydyński podchodził z drżeniem, ze wzbierającym bólem w piersi. Starzec spostrzegł go od razu, oczy obróciły się na szlachcica, spojrzenie było żywe, mądre, bez śladu bielma śmierci ani szaleństwa. – Modliłem się, żebyś tu trafił, Jacku Aleksandrowiczu – wystękał. – A ja się was bałem. Myślałem, że to wy rozkazujecie Uspieńskiemu i Opryczninie. – Jaka tam Oprycznina. Został jeden kromiesznik, Uspieński, wasz wróg, mój kat. – Ale mu służyliście. – I będę za to pokutował w piekle. Nie zaprzeczajcie, umrę. Dopiero teraz Jacek spostrzegł, że pierś Starca spowijały szarpie, przez które wolno przesączała się krew. Wałujew pokręcił głową i ucałował dłoń starego. – Uspieński pchnął mnie nożem, czas mi do Bohorodzicy, ogrzać się po tych lodach Północy. Tak czy owak, winienem wam podziękę za przerwanie tego wszystkiego. – Długo mu służyliście? – Uspieński przybył tu z oprycznikami. Chciał mnie zabić jak innych, ale dowiedział się, że mój głos może zniewalać dusze, zmieniać je, wykuwać i przekuwać jak kowal żelazo młotem. – Łatwo się zgodziliście. – Wcale się nie zgodziłem. Mógł mnie powiesić, ale znalazł lepszy stryczek, porwał mego syna. – Wskazał wzrokiem Wałujewa. – Zmienił Miszce otczestwo, imię, wszystko. Bił go jak psa, a ja musiałem to ścierpieć. Wreszcie przebrało się! – Co wy dokładnie robiliście? – Uspieński przywoził mi dzieci, sieroty z całej Rusi, z Sybiru. Zbierał, kupował od rodziców. I kazał mi je zmieniać. Umysł otroka jest jak otwarta księga. Można maluczkiemu wmówić, że jest kim innym, obudzić dwie dusze, które będą się gryzły jak wilki. I to robiłem, niechaj Najwyższy mi odpuści. Wmawiałem synom chołopów, że są kniaziami, a możnym bojarzykom, że czeka ich korona Monomacha. Przez posty. Przez modlitwy powtarzane w kółko. I przez rozmowy w nocy, w cerkwi, kiedy niewoliłem ich Słowem. Dydyński poczuł, że zaschło mu w gardle. – A ci, co nie dali się zniewolić? – Widziałeś ich przy cerkwi, niezdarni ludzie, potępieńcy, źli głupcy. Szaleli, a diabły rozdzierały ich dusze. Niektóre przyuczyłem, aby służyły Uspieńskiemu jak psy. – Czy wśród tych dzieci... był – to słowo nie chciało przejść Jackowi przez gardło – carewicz... teraźniejszy... Dymitr? Tarrakonow pokiwał smutno głową.

– Czy on był... Czy w niego wmówiliście? – Nie wiem, czy był. Ja nic nie wiedziałem. Wszystko Uspieński. Ja tylko... – Wy tylko pamiętajcie, że piekło usłane jest duszami tych, którzy wykonywali rozkazy. – Ja mu wmówiłem, że jest Otriepiewem, synem setnika ze strzeleckiej Słobody, a potem kazałem o tym zapomnieć. Dla jego bezpieczeństwa, jak chciał batiuszka Anton, że gdyby go schwytali, mógłby zmienić się w innego człowieka. – Ja nadal nie mogę uwierzyć, że to robiliście. Jak można zniewolić człowieka głosem? Teofan Tarrakonow nie odpowiedział. Wpatrywał się tylko w Jacka smutnym, uważnym wzrokiem. I nagle Dydyński poczuł, że chwieje się na nogach. – Na kolana, kolana, synu, tak! – wyszeptał w głębi jego duszy jakiś głos. I szlachcic padł. Zwalił się na kolana przed łożem. Natychmiast jednak zerwał się, łapiąc za szablę – nie miał jej, chwycił nadziak zatknięty za pas! Ten głos wciąż rozbrzmiewał w jego uszach, zmuszał do klękania, był jak rozkaz. Dydyński zatrząsł się, tu, w tej izbie, poznał znowu lodowatą prawdę – święta Ruś, mieniąca siebie odbiciem Chrystusowego oblicza, była krajem tysięcy spętanych biesów. A Moskale, którzy zwierzęce posłuszeństwo władzy i carowi brali za cnotę, niebieską zasługę, byli naprawdę niewolnikami i poplecznikami diabła. – Tak jest – powiedział ochryple Tarrakonow, a właściwie brat Lew. – Tysiące biesów. Poznałeś, panie szlachtycz, tylko kilku z nich. A cerkiew, zamiast z nimi walczyć, tkwi w brudzie i zaprzaństwie. Jackowi zdało się, że usłyszał głos Filipa Targowina. – Z Dymitrem jest źle, mości ojczulku – powiedział głucho. – Uspieński obudził w nim Otriepiewa, tę drugą stronę natury, którą zaszczepiliście swoim Słowem. – Coś powiedział?! – Nagle ręka starca chwyciła dłoń szlachcica z zadziwiającą siłą. – W carze budzi się Otriepiew. Jak w opętanym bies. – To źle... – wycharczał Tarrakonow. – Chrystusie prawosławny, opiekunie wiary, Tyś patrzył cichy, spokojny, jak płoną katów żelaza, wielki ruski Chryste, niedobrze jest. Dydyński, ty posłuchaj! – Słucham. – Musisz ratować cara, bo on nie wyjdzie z tego bez pomocy. Uspieński zadał mu jadu, wymówił Słowo Antychrysta, które wyzwoliło w duszy demony. Musisz tam jechać jak najszybciej, wymówić inne Słowo. Uleczyć go, wypędzić Otriepiewa. Dydyński przymknął oczy, bo już sam nie wiedział, co rzec. – Ja ci wszystko pokażę, powiem Słowo. Ale ty najpierw musisz przysiąc, że coś uczynisz dla mnie. – Co takiego? – Tu, we dworze, w dwóch izbach są dzieci. Sieroty, które ćwiczyłem. Wyzwól je, a powiem ci, jak uratować cara i całą Ruś. Przysięgnij, że je stąd wywieziesz do Wołogdy, puścisz wolno, a ja ci powiem Słowo, które było od Boga. Jacek pokiwał głową. A potem uniósł dwa palce, ukląkł i złożył śluby. Nie wiedział, czy zrobił to z własnej woli, czy nakazał mu tak głos rozbrzmiewający wciąż natrętnie w jego głowie. A wtedy Stariec powiedział mu Słowo. To ostatnie, to, które miało uratować Ruś i panowanie Dymitra Iwanowicza. – Jedź do Moskwy, panie Lasze – wycharczał Tarrakonow ostatkiem sił. – Ratuj Dymitra, bo tylko on może rozpalić ogień, który ogrzeje całą naszą Ruś. Śpiesz się. A teraz zostaw mnie z synem. To było ostatnie, co oglądał Dydyński w tej izbie. Leżący na łożu siwobrody starzec i modlący się u jego stóp olbrzym o ponurym, a zarazem dziecięcym obliczu. Die 30/20 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie, monastyr Spasa pod Wołogdą,

za kwadrans pierwsza w południe – Wszystko tu jest, batiuszka, listy, księgi, zwoje. Nie zdążyli spalić, tylko rozwalili. – Filip Targowin klęczał wśród porozrzucanych papierów, rozwalonych skrzyń. W tym czasie jeden z chołopów kniazia odbijał wieka kolejnych sepetów, a drugi, zarośnięte i ponure chłopisko z blizną rozcinającą nos na dwoje, przyświecał im latarnią. – O, tu, popatrzcie, jest Razrjadnaja Kniga. – Filip pokazał Szujskiemu księgę wygrzebaną ze stosu. – Spis wszystkich dobrodziejów Dworu, tych, co dawali ruble, podarki, zapisywali wotcziny i kazali swoim chołopom odrabiać tiagło dla monastyru. Wszyscy spisani po kolei jak w Czetyi Mineji albo w Stiepiennej Knidze. – Pokaż! – Zaraz, batiuszko umiłowany, najpierw pan Dydyński zobaczy. On ją carowi umiłowanemu wręczy. Taaak. – Filip wertował stronice księgi i cmokał, widząc nazwiska napisane poplątaną cyrylicą na pożółkłych kartach. – Targowin! – zakrzyknął groźnie kniaź. – Mnie tutaj szutków nie trzeba! Dawaj to! Filip podniósł zdumione oczy na kniazia, przycisnął księgę do piersi. A Szujski, rozdygotany, wściekły, dał znać swemu ponuremu słudze. Latarnia brzęknęła odstawiana na posadzkę. Filip wrzasnął, zadygotał, kiedy ponury drągal chwycił go za gardło. Silne palce zdusiły krzyk, młócące powietrze ramiona uwięzły w uścisku spracowanych rąk drugiego chołopa. Szujski przyskoczył i dopomógł – dusili i dławili Filipa wspólnie – kniaź, priborny sługa i czarny chołop – rab. Dusili długo i namiętnie, aż wydał ostatnie tchnienie, aż zadławił się krwią i padł na posadzkę. Wasyl Iwanowicz wyjął z jego martwych rąk księgę, otworzył, przeczytał, a potem starannie schował w zanadrze, pod karmazynową szubę, jak najcenniejszy skarb. Die 30/20 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie, monastyr Spasa pod Wołogdą, dochodzi druga w południe – Ktoś ty jest? – Diak poskrobał piórem po rozwiniętym zwoju. – Aleksy Fiodorowicz, z rodu Ruryka. – Co? – Szujski wybałuszył oczy. – Gdzieżeś się rodził? Z kogo? – Mów śmiało, chłopcze. – Dydyński położył rękę na głowie młodzieniaszka. – My tylko chcemy ci pomóc. – A diadka nie przyjdzie? – zapytał lękliwie chłopiec. – Nie, nie – uśmiechnął się Jacek. – Gryzie ziemię, nie bój się. – Rodziłem się z carowej matuszki, Iriny. Bo moim ojcem był, preswietni batiuszkowie, car Fiodor... – Chłopak umilkł i spoglądał trwożliwie na otaczających go strzelców. – Ale mi o tym nie lzia rozpowiadać. – Przyłożył palec do warg. – Batiuszka Anton mówił, że to tajemnica. To wy mnie chyba nie wydacie? – Gdzieś się rodził? Na Kremlu?! Jakże to, że ja o tobie nie słyszałem ani cię nie widziałem! – rozdarł się Szujski. – Jak wyście mogli mnie widzieć, skoro powiła mnie mać po śmierci batiuszki Fiodora? W klasztorze Nowodziewiczym... – A ty? – zapytał Dydyński kolejnego chłopaka, starszego, o skośnawych oczach. Kto ty jesteś? – Jam Derwisz Szahin – rzekł chłopak, wydymając wargi – syn Derwisza Mehmeda, wnuk Derwisza Alego, z woli Allacha Miłościwego i Najjaśniejszego, chana astrachańskiego, pana wszystkich ord nad Wołgą, wnuka i potomka sławetnego Czyngis-chana. – Do diaska – roześmiał się Dydyński – kogóż to można spotkać na waszej moskiewskiej Północy. Dalibóg cały zwierzyniec...

– A ty, łajdaku?! – zakrzyknął Szujski, któremu wcale nie było do śmiechu. – Kim ty jesteś? Gadaj, bo ogniem przysmażę! Dzieciaczek zadrżał, zadygotał oko w oko z groźnym kniaziem. Zęby szczękały mu, gdy mówił. – Ja, ja, ja... carski syn, po I-i-i-i-wanie, z Heleny Szeremietiewej rodyłsja... – Proszę – mruknął Świrski. – Carska familia w komplecie. A wyście gadali wszem wobec, że ród Rurykowiczów wygasł. – Boże, coś wyprowadził wierny lud z Egiptu – przeżegnał się Szujski – po trzykroć błogosławiony Chrystusie Spasitielu. Samozwańcy! Same rostrygi, łajdaki, szelmy, wory jak ten, teeen! – Nie mów rzeczy, mości kniaziu, które nie chcesz, aby powtarzano potem w Moskwie! – A co ja będę mówić? Hospody pomiłuj, łajdak Uspieński podłożył beczkę prochu pod Ruś. Co on chciał? Podnieść rękę na cara? Na świętą Cerkiew? Na matuszkę naszą? – Niewątpliwie jest z niego sprytny frant – zgodził się Dydyński. – I co teraz? – Jak to co? – wybełkotał Szujski. – Teraz im wszystkim... – Przeciągnął dłonią po gardle. – Zabić bękarty! Słyszycie?! – rozdarł się do strzelców. – Wybijcie pomiot diabła! – Stój! – zaoponował Dydyński. – Co chcesz czynić?! – To przeklęte odmieńcy, samozwańcy, bękarci, pomiot Uspieńskiego i Opryczniny! – To są dzieci. – Chuj z nimi! Zabić je wszystkie! Malcy krzyknęli, zbili się w gromadkę w kącie izby, gdzie zawieszone były połyskujące ikony Chrystusa i świętego Sergiusza z Radoneża, a także świętego Wasylki zabitego wieki temu przez Tatarów za to, że nie chciał ucztować razem z nimi. – Ojczulkowie, spasitie – załkał najmłodszy, ten, który podawał się za Aleksego Fiodorowicza. – Darujcie! – Niech tu przyjdą! – pisnął cienko ostatni potomek ostatniego chana Astrachania. – Ja ci tego, kniaziu, zakazuję! – warknął Dydyński. – Jak ty mi zakazujesz, Jacku Aleksandrowiczu?! – wrzasnął Szujski. – Ty masz sześciu ludzi, a ja czterdziestu. Jak mnie powstrzymasz, he? – Borys! Filip! Do mnie! – Filipa zadławili słudzy Opryczniny – rzekł kniaź. – Nie przyjdzie. Nu i jak mnie powstrzymasz, abym szczeniakom nie ukręcił łbów? – A tak! – wrzasnął Jacek i w jednej chwili wyszarpnął nadziak zza pasa. Najpierw chwycił lewą ręką za brodę Szujskiego, a prawą rąbnął w łeb z całych sił. – Spasiii! – jęknął kniaź. Cios zadany był z taką siłą, że Moskal padł na kolana, zwalił się, aż gruchnęło, zawył, zakrzyczał. – Tatarski rabie, wszawy kniaziku! – Dydyński tłukł go obróconym na bok nadziakiem, walił, aż huczało pod obszytą sobolami szubą. Rąbał z zamachem okutym końcem styliska. – Poniechasz ich, bo tak ci każę, moskiewska wywłoko, ośli kpie, co twoją mać Tatarzyn końską pytą chędożył! Strzelcy skoczyli na pomoc kniaziowi, ale drogę zagrodził im Świrski z rusznicą i Damian z dwoma pistoletami w rękach. Onieśmieliło ich i to, że kniaź – o dziwo – nie darł się, nie wrzeszczał, zaskoczony i przerażony. – Ja tobie w Moskwie życie uratowałem i u cara karku nadstawiałem! A ty teraz... Ty... Tyyyyyy! Szujski składał ręce jak do modlitwy, coś bełkotał, zaskoczony, wstrząśnięty rozwojem wypadków. – Ja ciebie podam do Dymitra, ja powiem, coś chciał uczynić! Ty zgnijesz w opalnej tiurmie, na kładce! Ty nigdy już Moskwy nie zobaczysz. – Oj, zmiłuj się, batiuszko umiłowany! – zaskomlał Szujski. – Dość, dość, już koniec!

Nic nie zrobię. Jacek przerwał. Namyślił się, nagle odrzucił nadziak, wyciągnął ręce do Szujskiego, chwycił go za szubę, szarpnął i postawił obolałego, dygocącego kniazia na nogi, otrzepał. – A teraz idź precz, kniaziu! Zostaw detynki w spokoju, bo po rusku ne zderżę, a po polsku łeb ci szablą utnę! Podniósł pozłocisty czekan i wręczył go kniaziowi. – Ja zapamiętam – wycharczał zbity kniaź. – Jak wy tak, batiuszka, srogo będzie. – Idź! Szujski popatrzył na strzelców, którzy unikali jego wzroku. Obrócił się na pięcie i wyszedł, kulejąc. – Wszyscy za mną! – wycharczał. A kiedy wyszli, począł nagle jak szalony prać ich po łbach i plecach, aż rozbiegli się po dziedzińcu. – Wy skatiny! Pizdiuki, bladiugi! – krzyczał, aż echo niosło się po śniegach do Sukina. – Kat waszu mat’ jebał! Chuj wy i pizda z odnowo gniezda! Jołki wam połki! Mnie Lach pobił, a wy nic?! – Bił, znaczy miał prawo – skamlał obtłukiwany dziesiętnik – myśmy myśleli... – W żopy sranyje pizdiuki! Ja od myślenia jestem, nie wy! Ja mam prawo, ja kniaź, ja Boh, ja car! Wrzaski oddalały się, kiedy Dydyński skinął na Świrskiego. – Weź, waszmość, sanie, wsadź do nich te dzieciaki i zawieź do Wołogdy. Tam na placu targowym rozdaj je dobrym ludziom i wypuść. Obrócił się do drżących malców. Jeden z nich miał atak epilepsji, bo miotał się po podłodze w drgawkach. Dwaj starsi chłopcy starali się podtrzymać go pod ramiona. – Idźcie z Bogiem – powiedział do nich cicho. – I bądźcie wolni. Nie spotkamy się. Die 30/20 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie Skarbiec monastyru Spasa pod Wołogdą Druga w południe Borys chlasnął nahajką po plecach i łbach chołopów Szujskiego, bił po ich zgrabiałych palcach, walił rękojeścią bata po łbach, aby odpędzić swołocz od skrzyń z kosztownościami, które znajdowały się na podklecie dużego dworu przylegającego do drewnianego parkanu otaczającego monastyr Spasa. Wprowadził ich tutaj mały, zapluty mnich klucznik, a kiedy rozwalili okute żelazem drzwi i otworzyli skrzynie, błysnęły w nich złote chresty, worki pereł, kapy i ikony pokryte srebrnymi fartuchami, zawieszenia, kielichy i niezliczone kosztowności. Chołopi w łyczakach rzucili się na nie jak wilcy, ale twarde pięści strzelców i boleśnie miękki nahaj Borysa ostudziły ich zapędy. Krzycząc i łkając, wypadli na dziedziniec, popędzani kułakami i kopniakami. Zdyszani strzelcy poprawili kapuzy, ocierali pot z czoła i sami spoglądali łakomie na klasztorne skarby. Dziesiętnik odpędzał ich połajankami. Jedynie Borys pochylił się nad rozbitym sepetem, bo w stosie złota błysnęło coś, co wyglądało dziwnie znajomo. Długi złoty łańcuch z dwugłowym orłem carskim, jego głowy wieńczyły dwie korony. I nagle Borys uświadomił sobie, że już gdzieś widział taką ozdobę. Na szyi człowieka otrutego przez opryczników, w wizji, którą sprowadziła na niego wiedźma Olena. Ten człowiek był jego ojcem! Podniósł orła, zacisnął w ręku. Dziesiętnik strzelecki łypnął na niego złym wzrokiem. – To moje! – warknął Borys. – Kniaziowskie, nie twoje! Kiedy Borys podniósł na niego wzrok, dziesiętnik zadygotał. Oboleński odwrócił się do klucznika, szedł do niego ciężko jak niedźwiedź, złapał za mantię pod szyją, potrząsnął jak workiem gruszek.

– Czyje to jest? Skąd to macie? Dopiero po chwili rozluźnił uścisk. Klucznik zacharczał, oblicze miał sine jak trup. – Czekajcie... batiuszka. Tam, tam – machał rozpaczliwie w kąt – jest zwój, spis. – Idź. Popchnął go w stronę pulpitu w kącie, szedł za nim, stawiając ciężkie kroki. Mnich pochylił się, przerzucał zwoje, papiery, księgi. – Szybciej! Szybciej! – warczał Borys. Klucznik załkał, ale znalazł jakiś zwój, rozwinął go, zbliżył do oczu. Oboleński spoglądał nad jego ramieniem. – Zawieszenie z dyjamentem, opona złota, rubin carski Iwan, łabędź szmelcowany... To nie to, czekajcie, czekajcie... Dygocącym palcem przesunął po nierównych rządkach pisma. – Mam, mam, mam! To tu, nie sierdźcie się. – Czytaj! – Łańcuch złoty z orłem cara batiuszki, ongiś kniazia Włodzimierza Andriejewicza Starickiego... Co wam? – Otrutego przez opryczników na rozkaz Iwana. Razem z całą rodziną... Nic mi nie jest. Nie płakał, nie krzyczał, nie złościł się. Nałożył na szyję carski łańcuch i wyszedł. Dziesiętnik był wściekły, ale bał się zatrzymywać tego niedźwiedzia. Die 31/21 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wołogda, plac targowy, poranek – Ludzie, mużyki targowe! – krzyczał Świrski z wysokości okrytych niedźwiedzim futrem sanek. Świt był mroźny, wokół ust bielały kłęby pary. – Chodźcie tu wszyscy i ulitujcie się nad nieszczęsnymi sierotami, które potrzebują waszej opieki. Bierzcie je na wychowanie, uczcie rzemiosła, dajcie jeść, aby nie zmarniały. Co one winne, biedne sierotki, że zostały same, bez rodziców, bez domów. Łaski im okażcie, przygarnijcie! Ludzie z posadu – szarobrązowawy tłum w kożuchach, huniach, kaftanach i świtach – podchodzili bliżej, zaglądali do sań, w których przycupnęły zmarznięte maleństwa. Gadali, szumieli, pokazywali. – Rozdajecie sieroty? A za ile? – Za darmo, dla miłosierdzia chrześcijańskiego. – Chodź, chłopcze – rzekł gruby, brodaty człek, który oderwał się na chwilę od kramu z parującymi blinami, i pociągnął za rękę małego, drżącego chłopaczka w postrzępionej kurcie. – Buty chcesz robić, mały? Ej, ile ty masz lat? – Chodź do mnie, niebożę, dam ci pieroga. Chodź, nie bój się. I nagle ci wszyscy kołacznicy, kwasiarze, sukiennicy, kowale, rzeszotarze, bednarze, znamieńszczycy, białoskórnicy, szewcy i krawcy zaczęli podchodzić bliżej, brać dzieci, żegnać je znakiem prawosławnego krzyża, wyciągać z wozu, oglądać – czasem jak cielęta na targu. I brać – odchodzić z nimi w uliczki między targowymi ławami, dawać chleb, mleko, kwas, przytulać, jeśli płakały. Świrski patrzył na to wszystko z wysokości, uśmiechnięty jak Bóg Ojciec z nieba. Die 31/21 decembris Wielkie Księstwo Moskiewskie Dwór monastyru Spasa pod Wołogdą Popołudnie Głos starego diaka był monotonny, czasem załamywał się i potykał, kiedy odczytywał listę długą jak

liczba grzechów i nikczemności, które od początku świata wyrządził bliźniemu człowiek. To była księga „nabierania ludziszek”; regestr tych, którzy przywdziali czarne mantie i kaftany, i takich, którzy woleli carską opałę od wątpliwej chwały oprawców świętej Rusi. Diak zachrypł już, kiedy przeczytał: – Michał z Dedni Dedeński, zrodzony w Litwie, w plen wzięty w Połocku, roku siedem tysięcy siedemdziesiątego pierwszego od stworzenia świata, do opryczniny wejść nie chciał, posłany w opałę do Kasima nad Kamą. Andriej Michajłowicz Ka... – Poczekaj, poczekaj! – Dydyński zacisnął rękę na ramieniu diaka. – Mam go, na rany Chrystusa. Mój stryj. – Mam czytać dalej, batiuszka? – Nie, nie, jak się nazywało to sioło? Gród? Kasim? – Kasimo. – Bóg ci zapłać, dobry człowieku. Masz. – Wcisnął w rękę starego chudy mieszek. – To wszystko. Możesz iść. – Jak uważacie, Hospody niech was prowadzi. Dydyński klepał go po plecach i zgoła niedyskretnie wypychał z izby. A kiedy drzwi zamknęły się za nim, westchnął ciężko i upadł na zydel bez sił. Wreszcie, po całym roku poszukiwań, był na tropie. Starym, sprzed czterdziestu lat, ale jednak takim, który dokądś prowadził. Najgorsze, że stał na rozdrożu. Co miał robić? Jechać do Kasima po stryja? Czy do Moskwy, ratować z obłędu Dymitra? Odpowiedź na pytania miała wagę kamienia młyńskiego; zawierała w sobie być może jakieś historyczne prawdy i dogmaty, jednak Dydyński był zbyt chory, ranny i zmęczony, aby po raz kolejny zostać Chrystusem nacji polskiej i moskiewskiej. – Pojadę po stryja – wyszeptał sam do siebie. – Odnajdę go, zabiorę, nawet jeśli pozostały po nim tylko kości. I wrócę na Pogórze, do Ziemi Sanockiej, do swoich. Od razu zrobiło mu się raźniej. Dymitr mógł poczekać jeszcze miesiąc. Michał Dydyński zaś czekał na wyzwolenie ponad czterdzieści lat – o ile jeszcze w ogóle żył. Wstał, czując zawrót głowy, i powlókł się do izby w drugim dworze, którą zajęli wspólnie z pocztowymi i Borysem. Gdy wszedł, tamci byli na miejscu. Damian opatrywał Świrskiego, przewiązywał mu ranę na ramieniu płóciennymi szarpiami. Jacek rozglądał się za Borysem, ale zobaczył tylko porzucone i samotne juki Filipa Targowina. – Gdzie Borys? – zapytał, czując ukłucie niepokoju. – Wyszedł – mruknął Damian. – Do konia. – Zabrał szablę, sakwę i rusznicę – dorzucił Świrski. – Ja tam nic nie wiem, ale chyba nie będzie tym czyścił swojej chabety. Jacek odwrócił się dźgnięty dziwnym przeczuciem i poszedł przez śnieg do koniuszni. Wrota były otwarte, konie ludzi Szujskiego spokojnie przeżuwały owies i obroki, jego własne zanurzały pyski w żłobach. I tylko jeden kasztanowy podjezdek stał przywiązany do słupa. Borys poklepywał go, przeciągał szczotką, obok na drągu wisiał przygotowany jarczak i sakwy. – Borys – rzekł Jacek, czując, że ból w piersiach powiększa się z każdą chwilą – jutro jedziemy do Kasima nad Kamą. Znalazłem ślad, tam jest mój stryj... Moskal uśmiechnął się smutno i pokręcił głową. A Jacek już domyślał się wszystkiego. – Panie Oboleński, zanim wyjedziemy, przeszukamy opryczne księgi. I tak jak ja znalazłem dawno utraconą nadzieję, ty znajdziesz własną przeszłość.

– Nie jestem Oboleński – rzekł Borys. – Zwę się Staricki i nie jestem już twoim pachołkiem, panie Lasze. To raczej ty mógłbyś mi służyć. – Diabeł pomieszał ci zmysły. A może Stariec rzucił Słowo, które zmieniło cię w kogoś innego? – Dawno temu przysięgałeś, że pomożesz mi dowiedzieć się, kim jestem. – I moje słowo nie było dymem na stepie. Zdobyłem dla ciebie monastyr Spasa, zniszczyłem tych, którym kiedyś służyłeś. – Jestem wdzięczny. Ale ja wiem już wszystko o sobie. – Tak? I kim jesteś? – Nazywam się Borys Władimirowicz Staricki, jestem... byłem synem kniazia Włodzimierza Starickiego na Dymitrowie, syna Andrieja Iwanowicza ze Starycy, który zrodził się jako szósty syn cara i wielkiego księcia Moskwy Iwana Wasylewicza, mojego naddziada, i Zofii Paleolog z rodu cesarzy Wschodu, od której Moskwa zwana była trzecim Rzymem. – W gwiazdach to wyczytałeś? Dopiero teraz Dydyński spostrzegł łańcuch na piersi Borysa. Kosztowny, złoty – z dwugłowym carskim, koronowanym orłem. – To było na piersi mego ojca Włodzimierza – wycharczał Borys, gładząc pióra ptaka – kiedy carskie psy: Skuratow i Griazny otruli moją rodzinę, a matkę rozstrzelali z piszczeli. Widziałem to w wizji, którą zesłała mi wiedźma Olena w Moskwie. Jako prawy potomek Ruryka ja powinienem być carem! Mnie należy się czapka Monomacha, tron Iwana Wasylewicza i święte miasto prawosławia: Moskwa. Mnie się należy Maryna! – wykrzyknął. – Nie temu Dymitriaszce, łżecarzykowi, rostrydze, worowi, co skrwawił koronę mych dziadów! – Tobie należy się puszczanie krwi. – Mnie się należy korona, jako wnukowi carów! – Znachorski bełkot jakiejś wiedźmy i złota brosza to trochę za mało, aby ogłaszać się nowym Samozwańcem! – Nie będę twoim sługą, Jacku Aleksandrowiczu. Zrobiłeś dla mnie wiele, ale nie mogę jechać do Kasima. Idę na Moskwę, zetrę w proch tego bękarta Dymitra! – Jeszcze raz apeluję do twego rozsądku! – prawie krzyczał Dydyński. – Nie poddawaj się szaleństwu carskiej korony! Nie dołączaj do tych wszystkich opętańców, którzy będą tańcować wokół złotego bożka władzy i spłoną, spłoną w ogniu potępienia i wojny, którą rozpętają. Oprycznina, Uspieński, oni wciągają nas w szaleństwo. Zamiast służyć prawdziwemu carowi, wyhodowali samozwańców, by na każdego urzędującego cara, kniazia czy bojara mieć swego antycara, antykniazia, antybojara. I rozpętać piekło. – A ty, co wybrałeś? – Borys spokojnie podjął jarczak, złożył go na czapraku, na końskim grzbiecie, założył napiersień i podogonie. – Co masz z tej całej służby, wyprawy i podróży na Ruś? Guzy, sińce i ostatniego konia! – Odnajdę rodzinę, którą sprowadzę do Polski. Odjadę stąd bez żalu, pożegnam waszą krainę na zawsze. Tak zdecydowałem. – Jako nędzarz! Drapichrust. Szarak? Hołota? – Jako wolny człowiek. A każdy, kto jest prawdziwie wolny, ma także wolną drogę do bogactwa i zaszczytów. Borys dociągnął popręg, zacisnął mocno, aż koń pokiwał głową. – Czemu nie miałbyś jechać ze mną? – Po co? – Po władzę. Po buławę. Po wotcziny! – Niewiele ta władza warta. Dymitr obiecywał, że będę dumnym bojarem i koniuszym, a jak sam widzisz, został mi ostatni koń, portki i buty. Będę szczęśliwy, jeśli nie wrócę stąd trupem.

Borys obrócił się do Jacka; szedł z wyciągniętymi rękoma. Objął szlachcica i uściskał. – Torturowałeś mnie, biłeś jak psa, ale w złej chwili wyzwoliłeś z więzów Uspieńskiego. Zawsze będziesz moim dobrym batiuszką. Ale to koniec. Ja też chcę wyrwać od bladzi Fortuny moją część udziału! Nie zobaczymy się więcej. Żegnaj, bywaj, niech cię Hospody prowadzi i osłania. Pożegnali się uściskiem. Jacek szedł za Borysem aż na dziedziniec. Widział, jak olbrzymi Moskal dosiadł konia, ruszył do bramy. Dydyński patrzył za nim aż do ostatnich chwil; kiedy postać Oboleńskiego, a teraz już Starickiego zmalała, znikła wśród śnieżnej bieli, roztopiła się w wieczornej poświacie. Śladem Borysa opuszczał mury klasztoru ktoś jeszcze. Szedł ciężko, zwalisty, zbolały, otulony starą mantią. Za sobą ciągnął sanki z czymś owiniętym w skóry – co miało zarys ludzkiej postaci. Pozdrowił Jacka w bramie znakiem krzyża i poszedł swoją drogą. To był Wałujew wlokący za sobą ciało ojca – tajemniczego Starca z klasztoru. Blade zimowe słońce zachodziło za chmurę zapowiadającą śnieżycę, a może i nadchodzącą nawałnicę. Nowe lato Anno Domini 1606, 22 decembris starego stylu Wielkie Księstwo Moskiewskie, Wołogda Opalny Dwór Szujskiego – Pakujcie te wszystkie księgi do skrzyń! – rozkazał kniaź Szujski dworakom. – Pilnie baczcie, żeby nic nie wypadło ani się nie otwarło. Wszystko pojedzie do cara. Odwrócił się do brata, który mozolił się razem z diaczkiem przy pulpicie. Zmrużył wąskie oczy. Oto pion został hetmanem. I wracał do gry. – Co tam piszecie? – Zajrzał diakowi przez ramię. – Suplikę... – wymamrotał Dymitr. – Suplikę? Pochylił się i przeczytał: Do Jaśnie Wielmożnego Dymitra Iwanowicza, wielkiego kniazia... – Dość! – Wyrwał kartusz diaczkowi, który skłonił się tylko uniżenie i zaraz wziął następny. Stary Szujski zmiął pismo i cisnął w ogień. – To ma być suplika? To wyrok i kara na nas. Zaczynaj tak: Najjaśniejszemu carowi, Wielkiemu Hospodarowi i Wielkiemu Kniaziowi moskiewskiemu i innych, Dymitrowi Iwanowiczowi, wsieja Rusi etcetera. Miłościwy, Najjaśniejszy Caru, Hospodaru, Wielki Kniaziu moskiewski i innych, Dymitrze Iwanowiczu, wsieja Rusi. – Który już raz mam ci przypominać, że car lubi, jak się go połechce w uszy?! Tak pisać trzeba: Caru, Hospodaru, Wieliki Kniaziu, batiuszko i opiekunie nasz najszczęśliwszy. My, Wasylko i Dymitriaszko Szujscy, chołopiszki twoi, śpieszymy donieść, że znaleźliśmy pod Wołogdą, w monastyrze Spasa Chrysta, niegodne sprzysiężenie, któremu przewodził złonrawnyj heretyk i szelma Anton Uspieński, oprycznik twego batiuszki Iwana Wasylewicza. Tego siedzibę, a raczej jaskinię własnymi siłami zdobyliśmy, przy czym wyszły na jaw rzeczy złe, bojarskie knowania, w Waszą Carską Mość wymierzone... Diak pisał, Szujski dyktował. List o zwycięstwie, który zaraz mieli powieźć do Moskwy. Do samego Dymitra. Nie trzeba dodawać, że o Dydyńskim nie było w nim ani słowa. A kiedy diak zwijał pismo w rulon, a kniaź Szujski je pieczętował, do wrót jamu pod Wołogdą zakołatał Lach w łachmanach. Ślinił się, jąkał, przewracał oczyma. Miał szablę, co budziło respekt. I pytał o Jacka Dydyńskiego. Ale stolnikowic był już daleko stąd.

Rozdział XXVI Dziedzictwo Skrucha i wina pana Jacka • Grzech ojca • Niespodziewane spotkanie • Carowa rusza do Moskwy • W gościnie • Zwada z poddiaczym • Jest tylko jedna droga... • Powrót do Polski • Pożyteczny głupiec • Przerażenie Dworyckiego • Przybycie Maryny • Jej wjazd do Moskwy • Parol Szujskiego • Potajemne spotkanie • Nowy krzyż Dydyńskiego

Die 27 februarii nowego stylu, 17 februarii starego stylu Anno Domini 1606 Roku 7114 od stworzenia świata Wielkie Księstwo Moskiewskie Kasimo nad Kamą, południe Śnieg okrył rany i szaleństwa świętej Rusi jak nowa szuba ramiona starej carycy. Zawalił trakty, pola, lasy, uczynił nieprzejezdnymi drogi. Dydyński jechał do Kasima prawie dwa miesiące. Najpierw musiał odczekać, aż zrosną się żebra połamane w czasie zdobywania monastyru w Sukinie. Dopóki pluł krwią, a ból rozsadzał ciało, nie było mowy, aby utrzymał się w kulbace. Potem zatrzymały go śniegi i watahy wilków polujące na traktach. Wreszcie na początku lutego mróz zelżał. Dydyński podążył przez Kostromę, sławną z monastyru Ipatiewskiego, w którym przechowywano świętą ikonę Fiodorowskiej Bogomatieri. Jechał śnieżnymi pustyniami przez Niżny Nowogród położony na wzgórzach nad rzeką Oką, z kremlem o trzynastu basztach, z Michało-Archangielskim soborem, mnogimi placami targowymi, składami i cerkwiami. Podróżował przez zaśnieżone stepy do Kazania, który odbił Tatarom Iwan Wasylewicz, wyrżnął mieszkańców i poddał miasto carskiej władzy na wieki wieków. Do grodu przy wielkiej Wołdze i małej Kazance, najeżonego wieżycami cerkwi i baszt, z ogromnym drewnianym posadem odchodzącym od murowanych ścian ku rzece. Dydyński podążał przez świat stepów i rzek – tak szerokich, że nie mogła równać się z nimi nie tylko Wisła, ale i Dniepr, leciał przez ogromne przestrzenie z rzadka przecinane traktami, zdobione drewnianymi miastami i wioskami jakby wyrastającymi z ziemi. Wszędzie pytał o Lachów i Litwę, czy byli gdzieś osadnicy, jeńcy, zostały po nich jakieś ślady? Owszem, Moskale i Tatarzy, Ormianie i kupcy, Kozacy i jamszczyki słyszeli o nich trochę. Ot, osadził Iwan Wasylewicz kilka set Litwy w wioskach nad Kamą, Oką, Wołgą, aby bronili Rusi od Tatarów, ale co się z nimi stało, tego nikt nie wiedział dokładnie. Jedni mówili, że zbiegli, inni, że ogarnęła ich orda, trzeci z kolei – że już poprzedni car Borys zwolnił ich od powinności i odesłał do domów, kiedy próbował spraktykować ligę z litewskim kanclerzem Lwem Sapiehą. Po trzech tygodniach podróży, dwudziestego siódmego lutego, w poniedziałek, Dydyński ujrzał przed sobą drewniane umocnienia Kasima. Miasteczko leżało na bezkresnej równinie, płaskiej jak stół, u zbiegu rzek Wiatki i Kamy. Małe, otoczone lasami i zagajnikami, umocnione ostrogiem przed napadami Tatarów nadwołżańskich. W obrębie drewnianych murów był stary kreml, gubna izba, dwór starosty, kupiecki, ławy dla targowych mużyków, rzeczna przystań. I tylko nigdzie nie było żadnego Dydyńskiego, poza nim samym. Wypytywał mieszkańców – od proszalnych dziadów po kupców i strzelców. Wzbudził zainteresowanie strojem, bo Lacha nie widziano tu bodaj od czasów Rusa, Czecha i Lecha. I wreszcie stary strzelec skierował Jacka do cerkwi Zwiastowania na posadzie. Miejscowy pop Jewgienij spoglądał na szlachcica mądrymi, rozumnymi oczyma; zresztą podobnie jak wielu w mieście zesłany był nad Kamę za nieprawomyślność. Dwa lata temu, za panowania cara Borysa, wymknęło mu się, że księgi cerkiewne z każdym kolejnym tłumaczeniem odchodziły od greckiego kanonu, więc teraz, zamiast modlić się do Chrystusa w Kostromie, odprawiał nabożeństwa dla miejskiego miru, a czasem i dla ptaków, bo cerkiew świeciła pustkami. Batiuszka Jewgienij nie lubił łacinników. Dopiero datek sprawił, że stał się miły i usłużny. Poprowadził Jacka – za cmentarz, do lasu, który zaczynał się zaraz za cmentarnym murem. Tutaj był kres podróży pana stolnikowica. Na grubej, starej jodle strzelającej wysoko w górę, na

przekór wichrom i dziejowym zawieruchom, zobaczył świeżo wyryty krzyż – zwykły, prosty, rzymski. A pod nim napis po rusku, ale łacińskimi literami: MICHAJŁO DYDYŃSKIJ PROSI O AVE MARIA Niżej był wzgórek, ledwie widoczny spod śniegu. – Nie lzia go było chować w cerkwi – rzekł pop. – Łacinnik zatwardziały, do końca gardził świętą wiarą. Tak i tutaj leży, na swobodzie. W lackiej wolności. Pokiwał głową, przeżegnał się i odszedł. Dydyński padł w śnieg, na kolana. Z jego oczu popłynęły łzy. Za wszystko, co przeżył, za całą wyprawę na Ruś, za jego rany, zdrady, klęski i życia, które gasił ostrzem szabli, za niewolę, ruinę życia i zdrowia, szaleństwa Moskwy otrzymał oto ten malutki pagórek. Spóźnił się, błądził – teraz rozumiał wszystko. Zdradzając Uspieńskiego w Moskwie, naprawdę zabił stryja. I to był koniec krzyżowej drogi. Die 2 martii/20 februarii Rzeczpospolita, Ruś Czerwona Zamek w Samborze, poranek To nie był kondukt weselny, ale marsz armii. Prawie trzy tysiące ludzi dołączyło do orszaku Maryny, a po drodze czekali kolejni. Pierwszy raz od czasów Rusi Kijowskiej Moskwa wpuszczała gości, kupców, cudzoziemców. Przestała straszyć knutem, tiurmą i stryczkiem, których to wywczasów zawsze musiał strzec się kupiec z Wilna, Witebska czy Kijowa wjeżdżający do Wielkiego Księstwa. W otwarte wrota miał teraz wlać się wielki potok polskich, ruskich i niemieckich towarów, rozerwać bariery i granice. Wschód wabił złotem kopuł cerkwi, sznurami pereł, bogactwami godnymi perskich szachów i satrapów. Drogą do Kitaju, Chiwy, Samarkandy, Buchary i wszystkich tych na wpół legendarnych miast. Maryna podążała poprzedzana przez husarzy Mniszcha, którzy na tę okoliczność jechali przystrojeni piórami wetkniętymi w tylne łęki kulbak, młodzieńców wiodących cudne bachmaty, chorążych i trębaczy. Siedziała w pysznych saniach przysłanych z Moskwy przez Dymitra – podobnych do wielkiej łodzi z uniesionym dziobem. W środku za kozłem mieściło się przeszklone pudło jak w gdańskiej karocy, przymocowane na skórzanych pasach do żelaznych kun przybitych z tyłu do ławki, a z przodu do kozła. Wewnątrz wszystko wyłożone było białym aksamitem w ciemnoorzechowe gwiazdy, z zewnątrz obite czarną skórą zdobioną drewnianymi stiukami i rzeźbami. Na drzwiczkach błyszczały złote monogramy: MM. Kiedy ruszyli, wokół karocy uformowały się dwa szeregi dworzan carowej. Przecław jechał po prawej, na dzielnym dropiatym drygancie, mając za towarzyszy panięta, szlacheckich synów i pajuków, którzy przycupnęli na tylnej ławce sań, za pudłem. Potem podążali wszyscy z południowych województw Korony, którzy cokolwiek znaczyli. Najpierw jaśnie oświecony wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech, wesoły, podkręcający wąsa, pieniężny, bo po powstrzymaniu egzekucji ekonomii samborskiej i darowaniu przez króla długu. Jechało za nim prawie pół tysiąca dworzan i prywatnych żołnierzy, prowadzono ponad czterysta koni. Razem z Mniszchem podróżował starosta sanocki Stanisław, wiodąc czterystu piętnastu sług i żołnierzy, a także orkiestrę na saniach – czterdziestu muzykantów, piszczków, dudziarzy, szyposzy i doboszy. Potem podążał dwór carowej, liczący dwieście pięćdziesiąt dwie głowy: hajduków, komorników, dworzan, pokojowych, paziów, kucharzy, krawców, szewców i kogo tam jeszcze potrzeba było do obszycia i obucia fraucymeru. Jechali przyjaciele i krewni – każdy z dworem, z pocztami, z czeladzią. Konstanty Wiśniowiecki w dwieście szesnaście osób i dwieście pięćdziesiąt pięć koni. Chorąży przemyski Zygmunt Tarło z żoną, dziećmi, siedemdziesięciu i jeden sługami i dworzanami. Kasztelan sanocki, mianowany ochmistrzem

dworu carowej, z dwudziestoma sześcioma hajdukami i czeladnikami. Andrzej Stadnicki z trzydziestoma siedmoma ludźmi, Jerzy Stadnicki wiodący aż pięćdziesiąt trzy konie zbrojnej czeladzi, komorników i sabatów. A potem jechały konno i koleśno nieprzeliczone poczty i dwory pomniejszych panów i paniąt. Starosta sochaczewski Paweł Tarło z żoną Barbarą w paradnym brożku, z dziesięcioma sługami. Erazma Herburtowa – z dwudziestoma czterema służkami. Ochmistrzyni Barbara Kazanowska z dziewiętnastoma damami dworu. Jechał podczaszy Maryny, Samuel Bal, któremu towarzyszyło dwudziestu dziewięciu hajduków, rękodajnych i szlachciców z Pogórza. Na pięty następował mu Adam Wolski, syn marszałka koronnego Mikołaja, z pocztem godnym senatorskiego syna. I wreszcie na dzielnych turkach, ze zbrojnym zastępem sług i wojska postępowali dwaj oficjalni posłowie Zygmunta do cara, mający negocjować ligę i przymierze z Moskwą: starosta wieliski Aleksander Gosiewski i kasztelan małogoski Mikołaj Oleśnicki. Towarzyszyła im chorągiew księży i jezuitów, bo ksiądz Skarga ogołocił z nich Małą i Wielką Polskę, rzucając wszystkich – niby husarię – na wschód. Na koniec jechał z małym orszakiem sług Jan Buczyński reprezentujący cara. A z tyłu toczyła się wielka karawana kupców i ich sług w wyścigu po moskiewską fortunę. Jechał możny Ambroży Celari z Krakowa, który wiózł dla cara gobeliny kupione od marszałka koronnego Mikołaja Wolskiego. Podążał Jakub de Vi z karawaną sukien, materii i bławatów. Skrzypiały wyładowane skarbne wozy i kolasy Natana z Augsburga, Mikołaja Siemiradzkiego, królewskiego jubilera ze Lwowa, niemieckich bankierów. Jechał zamożny bankier Marcelli oraz krakowski perfumiarz Masylio wiozący maski, pomady i barwniczki na specjalne zamówienie cara. Za nimi jechały całe karawany z towarami Macieja Wojny; królewski kupiec Szymon Menczyk i aptekarz Stanisław Kołaczkowicz podążali do Moskwy, aby otworzyć tam faktorię handlową. Obok nich dreptali żydowscy kupcy: Nathan Berygard Manlich i Jean Georg Peyrle. Prowadził ich do Moskwy mieszczanin krakowski Sebastian Lifftel. Do cara jechali w gościnę – Sebastian Petrycy, filozof i wybitny medyk z Akademii Krakowskiej, oraz pisarz Paweł Palczowski, który zamierzał opisać i wydać drukiem całą peregrynację. Mróz był taki, że ręce przymarzały do broni, a niewiasty zakładały maski na oblicza. Na szczęście pozamarzały wszystkie strumienie i przeprawy, a przez rzeki można było bez trudu przeprawić się po lodzie. Po wyjeździe z Sambora nocowali w Mościskach. Potem jechali na północ – do Lubaczowa, Szczebrzeszyna. Dwanaście dni po wyjeździe stanęli u stóp Lublina pobudowanego na wielkich górach, z których z daleka błyszczały szczyty wież. Tutaj przyjechał carski poseł Michał Skliński z listem Dymitra wyrażającym radość z powodu wyjazdu Maryny. Po odpoczynku jechali dalej – na Litwę. Najpierw do Słonimia, gdzie przyszłą carową podejmował Lew Sapieha bankietem trwającym aż do świtu, a następnego dnia gościł wojewoda wileński Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką. Wreszcie wjechali do Mińska i stanęli na pięć dni popasu. Dymitr przysłał listy, a teściowi – aby mu się nie nudziło po drodze – trzynaście tysięcy talarów i pięć tysięcy rubli w tak drobnej monecie, że pachołkowie musieli nosić wory z sań do wozów skarbnych przez pół dnia. I wreszcie orszak ruszył traktem na Orszę i Bajowo, do granicy moskiewskiej. Tutaj przyłączył się do niego podstoli królewski Stanisław Niemojewski z Lubieńca, który chciał sprzedać Dymitrowi część klejnotów koronnych królewny Anny i ręczył za nie własnym honorem i nazwiskiem. Już trzynastego kwietnia przeprawiono się przez Dniepr, a siedemnastego przekroczono granicę Rzeczypospolitej. Maryna kazała wówczas zatrzymać brożek, do którego przesiadła się z sań, odsunęła zasłonę i długo wpatrywała się w dal.

– Cóż ci to, córuniu? – zapytał zaniepokojony Mniszech. – Ckni się za Samborem? Za Krakowem? Za domem? – Nie chcę tam jechać – mruknęła. – Każdy dzień tej podróży to udręka. – Jakże to, będziesz carową! – Ojcze, chcę wrócić, odwołaj to wszystko. Wojewoda poruszył wąsami jak żuk. – Mówisz jak szalona. Tyle starania, krwi, bojów, płaszczenia się przed królem, przed tym, tym Dymitriaszką – wycedził przez zęby. – I ty mi teraz mówisz, że nie pojedziesz?! Za nic masz moją siwą głowę, za nic krwawy trud... Ładnie się odwdzięczasz za opiekę! – Panie ojcze, Dymitr mnie zdradza! Sprowadził mniszki, Ksenia Godunowa gości w jego łożu! – Cóż cię to wszystko obchodzi, córuchno?! Niechaj ma ich cały legion. Carową będziesz ty jedna, nie one. – Jak mam... – Ty czegoś jeszcze nie pojmujesz – rzekł złym, zimnym głosem. – Władza to nie jest romans ani rycerska historia. Aby panować, trzeba się wyrzec kawałka duszy, cierpieć, zacisnąć zęby. Bo nagrodą jest carska korona. Moc i siła. Splendor i bogactwo. – Rozumiem, ojcze, sprzedałeś mnie jak... dobrą klacz. – Dałem ci wszystko, co mogłem. Dlatego zawrócimy, ale dopiero jak mnie pioruny rozedrą, nie wcześniej, moja córuchno. Maryna zacisnęła wargi. – Jeśli będziesz się miotać, każę cię zamknąć w karocy. Nie zrozum mnie źle, ale byliśmy zrujnowani. Nie odjadę z Moskwy bez rubli Dymitra, bo wtedy będę proszalnym dziadem, a nie senatorem. – Dobrze. – W jej oczach zabłysły łzy. – Prosiłabym tylko grzeczniej, panie ojcze, bo jak sama mówiłam, nie jestem już córunią. Ja Jaśnie Wielmożna Carowa moskiewska. Wojewoda spojrzał na nią zdumiony, schylił się, zdjął czapkę z trzęsieniem. – Dopraszam łaski – wycedził. – Trzymaj się starego ojca, a nie pożałujesz. Twoje dzieci, a moje wnuki odziedziczą tron trzeciego Rzymu! Zacisnęła wargi, siedziała sztywna i wyprostowana. Zamknęła oczy. Dokonało się. A już następnego dnia Maryna wezwała przed swoje łaskawe oblicze Przecława i rzekła: – Umiłowany mój sługo i przyjacielu. Weź ten list i leć do Moskwy, oddaj go Dymitrowi. Niechaj raduje się jego serce na mój przyjazd. Pędź! Cóż miał robić – ukłonił się i popędził. Do samej Moskwy. Die 27 februarii/17 februarii Wielkie Księstwo Moskiewskie Kasimo nad Kamą, po południu Jacek Dydyński klęczał ciągle przy grobie Michała, kiedy usłyszał za sobą chrzęst śniegu. Ciężki, powtarzający się, jakby szło kilka nóg. Powstał, czując, że portki przemokły mu na kolanach, żupan i ferezja też są wilgotne. Od strony cerkwi szła grupa Moskali. Wysoki i potężny chłop z długą brodą, w kołpaku i postrzępionej szubie wspierał się na jesionowej ladze. Obok brnął przez śnieg drugi, w kaftanie. Jego śladami postępował niższy, bezbrody, w czapce, giermaku i ciężkich butach; nawet bez szabli przypominał szlachcica polskiego. Za nim szła jakaś Moskiewka w nakładnej szubie – wdziewanej przez głowę, bez rozcięcia na przedzie, w czapie, bez mufki. I jeszcze młody gołowąs niosący wypchaną kobiałkę. Z boku dreptał pop, zapadając się co chwila w głębokim, mokrym śniegu. Machał rękami i pokazywał Jacka. Dydyński chciał sięgnąć po szablę, ale zamiast niej wymacał tylko nadziak za pasem. – Synaczkowie! – wołał cicho pop. – To ten Lach.

Moskale zatrzymali się o cztery kroki przed Jackiem. Wysoki zmrużył oczy, ni mniej, ni więcej, tylko jak moskiewski zbój – szysz, który namyśla się, czy napotkany nieszczęśnik wart jest ciosu lagą, czy może da się wziąć za niego dobry okup. – Ktoś ty, batiuszka, i czego szukasz? – Nie jesteśmy z jednej familii, moskiewski lebiego! – warknął Dydyński. – Więc nie mów mi ty, jakby nasze matki chędożył ten sam cap! Czapkę ze łba zdejmij, bo gadasz do polskiego pana! Moskal w kaftanie zacisnął dłonie w pięści, ale wysoki położył mu rękę na ramieniu. – Dworność kazałaby odpowiedzieć składniej, skoro stoisz przy grobie naszego batiuszki. Dydyński zdębiał. Spojrzał na śnieżny pagórek, na jodłę, na Moskali. – Wa...szego batki? Jestem Jacek Aleksandrowicz Dydyński... Rodem z Polski. A wy... znaczy synowie? Jego? – Wskazał grób. I wtedy najwyższy zdjął kołpak, odsłaniając długie, przetłuszczone włosy. – Michała Piotrowicza... Dydynskowo... – Mojego rodzonego stryja – dokończył Jacek. – Nie może być! Jestem waszym stryjecznym bratem. Po Aleksandrze, młodszym bracie waszego batiuszki. Dziewczyna aż krzyknęła i zamarła z otwartymi ustami. Jacek zauważył, że choć nieco przysadzista i pucołowata, nie smarowała oblicza bielidłem jak Moskiewki. – Święty Jefremi, módl się za nami! – jęknęła. – Wy jesteście z Litwy... Przyjechaliście tu? Tak daleko? – Ojciec kazał mi szukać starszego brata albo nawet śladu po nim. Przybyłem tu z Dymitrem, wypatrywałem wszędzie. W stepie i w polu, na wojnie i w niewoli, w piekle i w tiurmie. W carskiej opale i na samym szczycie sławy. Jego nie znalazłem, ale Bóg nas połączył w swej niezmierzonej dobroci. To było jak zderzenie ze ścianą, upadek z narowistego konia, kula z armaty padająca pod nogi. Mierzyli się wzrokiem pełnym zadziwienia, jakby nie wierzyli oczom. – Masz jakiś znak, że to prawda? – nie ustępował ten z krótką brodą. – Coś, co powie, że nie łżesz, że możemy uznać cię za naszego... brata? Dydyński podsunął mu pod nos herbowy sygnet. – To jest herb Gozdawa, lilie białe w polu czerwonym, nasz znak, nasz klejnot, nasza duma, sława rodowa. Genus polonicum, et dominis suis fidum, od Krystyna, wojewody płockiego, po Filipie z domu Doliwa i Szymonie biskupie! Wasz ojciec musiał mieć taki sam, bo był z krwi polskiej, szlacheckiej, dumnej, sarmackiej, był człowiekiem rycerskim i bohaterskim! – Gdzie go wzięto w plen? – nie ustępował tamten w kaftanie, aż Jacka zaczęła brać złość, ale pohamował się jeszcze. – W Połocku, przy upadku miasta. – Bracia, co wy robicie, na mękę Chrystusa! – jęknęła dziewczyna. – Toż to nasz brat, nie widzicie? Albo to ojciec nie mówił, że w końcu przyjedzie do nas posłaniec dobrej nowiny z Litwy? I przyjechał! Nagle rzuciła się Dydyńskiemu na szyję. Jacek uścisnął ją, przytulił, tak obcą, moskiewską, inną – ale do kroćset, wszystko okazywało się inne, niż sobie obiecywał. Wreszcie dziewczyna odsunęła się na bok, ujęła go za rękę i pociągnęła kolejno do każdego z mężczyzn. – Jacku Aleksandrowiczu, braciszku nasz umiłowany, poznajże rodzinę. To jest – wskazała największego, z brodą – Mikołaj Dydyński, nasz gosudar i diadka, od kiedy nie stało batiuszki. O dziwo, brodacz ukłonił się dwornie. Dydyński odwzajemnił ukłon. – A to Fiediuszka. – Wskazała na tego z krótką brodą, w kaftanie. – Drugi Dydyński w Kasimie. Na chrzcie batko dał mu Żigimont, ale to łacińskie imię...

– Nie nazywaj mnie tak! – warknął Zygmunt i przeżegnał się po prawosławnemu, co nie uszło uwagi Jacka. – A to jest Stiepan, średni brat. – Wskazała na tego bez brody, w giermaku. – Stiepuszka, poznajże pana Jacka... Rzecz dziwna, ale Stiepan wystąpił do przodu, uścisnął prawicę Jackowi. Stolnikowic poczuł, jak dłoń brata zadygotała. – A to – wskazała najmłodszego – Łuka, ledwie dwanaście ma wiosen. Do klasztoru miał iść, ale nam dienieg nie staje. A co wart mnich bez wyprawy? Taki to będzie tylko świniom karmę zadawał i miał dozór nad kurami. A ja jestem Eufrozyna, waścina siostra – dodała. Najmłodszy z Dydyńskich padł na kolana, ale Jacek sam podszedł do niego, objął i podniósł. Stali na wprost siebie zdumieni. Zła myśl świdrowała Jacka jak robak, że cała familia zmoskwiała i zeszła na psy. Jakoś tak głupio mu było przestawać z taką czeredą, która po sukniach wyglądała jak – aż bał się tego słowa – jakaś zafajdana czeladź od koni, psiarczyki, rękodajni, nawet nie dworzanie czy komornicy, ale zwykli pachołkowie na dworze. Z trudem zdusił złośliwą pluskwę porównań, spróbował uśmiechem zburzyć mur, który czas postawił między nimi. – Cóż, bracia? – zapytał. – Będziemy tak stali? Zygmunt nic nie powiedział; skinął na Łukasza, a ten podał mu kobiałkę. Dydyński wyciągnął z niej dłuto i młot. Podszedł do drzewa i zaczął wybijać, poprawiać słowa napisu nad grobem stryja Michała. Spokojnie, powoli, nie śpiesząc się. – Batiuszka kazał – mruknął Mikołaj – poprawiać napis. Aby nie zaginęła pamięć, póki my będziemy żyli. – Zabiłem waszego ojca – rzekł rozpaczliwie Jacek. – Ja jestem sprawcą jego śmierci, dajcie, niech choć pomogę wyrzezać litery... – Z uma zeszliście, brateńku? – zapytał Stefan. – Pięć lat temu zszedł w naszym dworze. Głowa mu się zapaliła. Odszedł przy nas. To gdzie ty wtedy byłeś, batiuszka? Uspieński kłamał. Jacek poczuł, jakby młyński kamień spadł mu z ramion. – Za późno przyjechaliście – powiedział Zygmunt vel Fiediuszka. – Ojciec czekał na was całe życie. – Nigdy nie jest za późno. Po niego nie zdążyłem, ale was zabiorę do Polski. Spośród Dydyńskich poruszył się tylko Stefan. – Do Polski? A gdzie ona leży? Za Litwą? – Do Korony Polskiej, do większej części Rzeczypospolitej, do Ziemi Sanockiej, gdzie żył cały nasz ród. Mikołaj pokręcił głową. – Za późno, bracie. Gdzież my pojedziemy? A po co? A na co? – A za co? – wszedł mu w słowo Zygmunt. – Chodź, bracie, z nami. – Eufrozyna pociągnęła go za ramię. – Hospody pomyłuj, żebyś nie mówił, że ciebie wypuściliśmy głodnego. Dydyński skinął głową. I poszedł za rodziną, chociaż wszystko układało się tak topornie jak jeszcze nigdy w jego życiu. Die 27 februarii/17 februarii Wielkie Księstwo Moskiewskie Wieś Pidlakowo pod Kasimem Godzina czwarta po południu Gospodarstwo, do którego przyprowadzili Jacka, stanowiło obraz nędzy i rozpaczy. I nawet nie chodziło o to, że wyglądało ubogo, ale było zaniedbane, niechlujne, walące się i woniejące tym nieporządkiem, którego nie znosił Jacek. Praktycznie wszystko było tu sztukowane, zabite deskami, podparte drągami, pogrążone w błocie, jakby właściciele nie mieli sił, aby zrobić coś raz a

porządnie. Nienaprawione drzwi od obory były wypaczone i wsparte na tyczkach. Płoty przechylone, dwór na podklecie miał dach dziurawy jak rzeszoto. Kiedy zajechali przed wrota otwierane niemrawo przez zarośniętego jak borsuk chołopa, powitało ich ujadanie kulawego kundla, beczenie ubłoconych kóz, swąd rzadkiego dymu unoszącego się nad kominem. Dla Dydyńskiego jednak nade wszystkim przykry był smród nędzy. Choć zaznał jej wiele, jak to na wojnie, to jednak w domu od dziecka przyzwyczajony był zarówno do ciężkiej pracy, ćwiczeń i obrotów na koniu, jak do aksamitów i karmazynu, sprzętów, rzeźb i kobierców, dzielnych koni, ostrych szabel, szlachetnych trunków w złocistych czaszach. Ubóstwo braci – choć przecież nie chołopów, ale dworian – sprawiało mu prawie ból. Nie mieli koniuszego, wierzchowce odebrał od nich najmłodszy – Łukasz. Mikołaj poprowadził go po schodach do sieni, a z niej do gornicy – niskiej, ciemnej, zasnutej pajęczynami, gdzie jedyną ozdobą był rząd poczerniałych ikon w kącie. – Czemu nie bijesz pokłonów, braciszku? – spytała Eufrozyna. Zapomniał o tym, więc zdjął czapkę, przeżegnał się. Jednak pani siostrze to nie wystarczyło – zaciągnęła go przed ikony, gdzie musiał odmówić Ojcze nasz i Pozdrowienie anielskie, podczas gdy ona szeptała modlitwy natchnionym głosem. W tym czasie nakryto do stołu. Dydyński miał ciągle w pamięci suto podlewane uczty u Szujskich i stół rotmistrzowski, więc tylko westchnął, widząc polewkę, do tego chleb z marnej mąki, bez soli, i kwas do picia. Niebawem ustawiono przed nim jako gościem miskę pierogów z twarogiem, w czasie gdy bracia jedli bliny i zapijali piwem – tak cienkim, że woda z górskiego źródła miałaby więcej smaku i mocy. Jacek jadł mało, bo prawdę mówiąc, nawet w jukach miał lepsze rzeczy. Ledwie przełknął pierogi, otarł wąsy i powiedział: – Nie sumujcie, panowie bracia, tego, co powiem, ale macie pod dostatkiem Mikołajów, Stefanów, Łukaszów i Zygmuntów, ale talara ani jednego. W Polsce będzie wam lepiej, bo prawdę mówiąc, po to właśnie przyjechałem, zabrać was do ojczyzny i na ojcowiznę. Mikołaj spojrzał na Jacka jak na jurodiwego i uczynił znak krzyża. – Nam tu dobrze, bracie. – Właśnie widzę, tak dobrze, że mogłoby być tylko lepiej. – My nie narzekamy. Dał Hospody, Hospody weźmie. Dał car ojczulkowi ubogie pomiestie, za to większą nagrodę batiuszka odebrał w niebie. – Dał, dał! – warknął Dydyński. – Nic nie dał. Osadził tu waszego ojca za karę, bo stryj pogardził oprycznym kaftanem, nie chciał być katem i przelewać chrześcijańskiej krwi. Mikołaj skulił się, jakby bił pokłony. – Wiele o nas wiesz – mruknął Zygmunt z drugiej strony stołu. – Jakbyś sam był oprycznikiem. Chcesz nas zabrać, a dokąd? Co my o tobie wiemy? – Kiedy jechałem odnaleźć stryja, nie chciało mi się wierzyć, że żyje. Nie zamierzałem też wcale zabierać go do Korony. Prawdę mówiąc, myślałem tylko zdobyć kwity, iż stryj Michał oddał ducha Bogu, względnie wydobyć od niego poświadczenie, że nie chce swojej części spadku. Jednak wyprawa do Moskwy okazała się ponad moje siły. Straciłem prawie wszystkie konie, rynsztunek. Dostałem się do niewoli, byłem bity, głodzony, poniewierany, ścigany. Zniszczyłem opryczną sektę, którą założył były totumfacki Iwana Wasylewicza, aby odnaleźć was tutaj, na tym końcu świata. Słowem: przelałem zbyt wiele krwi i zbyt wiele wysiłku włożyłem w poszukiwania, abym miał wracać z niczym. Pojedziecie ze mną do Polski, tam, gdzie powinniście być. Wszyscy jak tu siedzicie! – A co my będziemy robić w Polsce? – zapytał Mikołaj. – My nie znamy waszego obyczaju – rzucił Zygmunt. – Nas matuszka Jewdokia, carstwo jej niebiesne,

wychowała w jedynej świętej wierze. – I nawet nie dała pochować się z ojcem, łacinnikiem! – A ty jesteś – kończył Zygmunt – papieżnikiem jak cała Litwa. Dydyński westchnął ciężko i upił nieco kwasu na rozjaśnienie myśli. – Nikt nie będzie zmuszał was do zmiany wiary. Carowie zakazywali wam czytania nowin z Rzeczypospolitej, ale ja apeluję do rozumu: pół Korony polskiej to prawosławie: Ukraina, Wołyń, Podole. Na Rusi Czerwonej są bazylianie i czerńcy. Prawda, że nasi biskupi zawarli dziesięć lat temu unię z papieżem w Brześciu, ale wielu jest takich, co zostało przy starej wierze, choćby wojewoda kijowski Konstanty Wasyl Ostrogski. Nikt, a zwłaszcza ja, nie będzie was zmuszał do apostazji. Zresztą najbliższą cerkiew od Dydni macie już w Huliczu. – A ty, bracie, nie przyjmiesz wschodniego krzyża? – zapytała Eufrozyna, która oczywiście moskiewskim obyczajem nie siedziała razem z braćmi, ale przysłuchiwała się wszystkiemu, siedząc na ławie z boku. – Skoro tak ci na nas zależy? – Czemu nie? – mruknął Dydyński. – Jeśli tylko pani siostra zdoła mnie nawrócić i znajdzie lepsze argumenty niż jezuita Possevino, kiedy próbował odwieść tchórza Iwana od waszej wiary. Zapadła cisza. Mikołaj, jako najstarszy z braci w tym domu gosudar, marszczył czoło i myślał. Jednak to Zygmunt odważył się przemówić: – Skąd wiemy, że możemy ci ufać? Chcesz nas zabrać do kraju, gdzie nie ma chrześcijańskiej wiary, i kto wie, może zmienić we własnych kabalnych chołopów?! – Mój ojciec zapisał nam wszystkim w testamencie duże majętności. Dziedziczne wotcziny, a nie takie parszywe pomiestia jak wasze. W Polsce będziecie wielkimi panami, choć ty, bracie, możesz oczywiście tu zostać, brodzić w błocie i przesiewać plewy przez palce, licząc, że starczą na kolejny przednówek. – Nie będziemy tam między swoimi – gdakał wciąż Zygmunt. – Nie słuchajcie go, bracia, wyskoczył nagle jak bies z matni i nas zostawi pomieszanych! – Gość w dom, Bóg w dom, jest takie powiedzenie w Polsce. Ty jednak przez Moskali nauczony zostałeś plugawego: gość nie w porę gorszy od Tatarzyna. – Jak również tego, co powiedział kiedyś ojczulek metropolita moskiewski do cara: Panie, zmiłuj się nade mną grzesznym, a Kyrie eleison odstaw, tak Helleni mówią: pluń na nich. Jak nas Chrystus nauczył, tak należy mówić! – Ptak urodzony w klatce nigdy nie zrozumie sokoła. Jedźcie za mną, dostaniecie bogactwo i wolność, którą przywiozłem z Polski. Należała się już waszemu ojcu, ale wy jej posmakujecie. – Nie wiemy, co to owa wolność – rzekł nieprzejednany Zygmunt. – Wszyscy o niej mówili, kiedy nastał car Dymitr, ale nam lepsza nasza powolność. – Wolność nas uskrzydla, sprawia, że jesteśmy ludźmi. Wam wielki książę każe bić czołem każdego poranka. Żyjecie, jecie, śpicie i modlicie się dla cara. W Polsce będziecie żyć dla siebie. Przez wieki szlachta ograniczyła władzę króla do tego, co najważniejsze – obrony granic, przewodzenia sejmowi i nadawania urzędów. Wszystko inne należy do was. Jaki plon zasiejecie, taki zbierzecie! Waszej pracy, waszej krwi nikt wam nie odbierze. I z niej będziecie mieć owoce. – Zawsze mówiłem – odezwał się Stefan – niczego dobrego nie będzie z naszego pomiestia. Za mało ziemi, aby nawet posag zebrać dla niej. – Wskazał siostrę. – Skąd będziesz wiedział w Polsce, jak używać tej wolności? – zapytał Mikołaj. – Ja was nauczę i pokażę – powiedział Jacek. – Tylko mi zaufajcie. Siostra patrzyła na niego uważnie, jakby ze smutkiem. – Ja bym pojechała – powiedziała w końcu. – Bo co tu mam robić u was? Męża nie mam, lata nie te... Cóż mi zostaje? – Modlić się! – uciął ją krótko Mikołaj. – A cóż to za zwyczaj, aby mówić niepytana!

– Pozwól jej mówić – rzekł Jacek – niech wykrzyczy żal. Znajdę ci męża w Polsce, pani siostro, dam na posag, a latami się nie przejmuj. Wolni ludzie nie liczą czasu. – Nigdzie nie pojedziesz! – Mikołaj huknął w stół pięścią. – Bo i po co? Tu jest nasze miejsce, tu się zrodziliśmy. Koniec i basta. Dziękujemy ci, bracie, za wszystko, co rzekłeś, ale ja jestem starszy i mówię: nie! – A ja jestem ciekaw, czemu tak łatwo chcesz obdzielić spadkiem obce osoby – rzekł Stefan. – Bo przecież do dzisiaj nic nie wiedzieliśmy o sobie. – Wszystko, co miał mój ojciec, Aleksander, podzielił po równo między dzieci swoje i brata. – Dlaczego? Przecież nie musiał. – Jak to? Nie domyślacie się? Kręcili głowami, a Jacek aż nie mógł uwierzyć, że niczego nie wiedzieli. – Mój ojciec wydał Moskalom Michała po wzięciu Połocka, ponad czterdzieści lat temu. Dźwigał ten grzech przez całe życie, aż w końcu przytłoczył go i zabił. Dlatego oddał wam włości, które zgarnął po bracie. Jestem tu, aby odpokutować jego występek i zwrócić wam wszystko, co zostało zabrane waszemu ojcu. Bracia przyjęli jego słowa w milczeniu. Tylko Zygmunt kręcił głową. – Nie będę więcej strzępił języka. Należą się wam: Jabłonica ze wszystkimi rolami, stawami i browarem, Falejówka, Temeszów i Krzemienna razem z lasem, gruntem i borem, gorzelnią i budami smołowymi w lesie. Mój brat jako najmłodszy weźmie gniazdo rodowe, Dydnię, a ja Niewistkę, gdzie się urodziłem. Każdy z was dostanie wieś. Namyślcie się, bracia, bo macie tu, w Moskwie, niewiele do stracenia. A w Koronie dużo do zyskania. Mikołaj kiwał głową, a potem zabrał braci do izby. Jacek cierpliwie czekał, wsłuchując się w ich podniesione głosy. Wreszcie skrzypnęły drzwi. Pierwszy wyszedł Stefan, jakiś zmieniony, drżący. Za nim Mikołaj i Zygmunt. – Naradziliśmy się, bracie... – zaczął najstarszy. – Nie sroż się, zrozum, żadne z nas Lachy. Chcielibyśmy, ale trzymają nas tu obowiązki. – Więc nie jedziecie? – Nie. Dydyński wstał i włożył czapkę. – Nie będę was dłużej męczył. Wybaczcie to najście po latach. Już się nie zobaczymy, więc nie miejcie o mnie złych wspomnień. Pokój temu domowi. Pomodlił się przed odejściem, bił moskiewskie pokłony na progu. A potem wsiadł na Białonóżkę, ostatniego konia, który mu pozostał, osiodłanego przez Damiana. – Gdybyście się rozmyślili – powiedział na odchodnym – jeszcze dwa dni stoję w Kasimie, w Gościnnym Dworze. – Hospody niech będzie z tobą. – I z wami. Rozstali się u wrót, aby nigdy się nie zobaczyć. Tak oczywiście kończyłaby się każda wyciskająca łzy z oczu historia o Lachach tułaczach na Wschodzie. Jednak czas wielkiej Rzeczypospolitej historii takich nie tworzył. Historię pisało się tu czerwonym winem i krwią na kartach męstwa i fantazji. Zamiast trupów czciło bohaterów, a zamiast żalić się i skomleć na zły los, brało się od życia, co tylko można było odrąbać szablą, i dziękowało Panu Bogu za przeciwności, które kształtowały ludzką duszę na podobieństwo ociosywanego kamienia. Ledwie niesiony wiatrem śnieg zasypał ślady po kopytach konia Jacka Dydyńskiego, we wrota wjechały sanki ciągnięte przez dwie chuderlawe szkapy. Zasiadał w nich gruby Moskal w szubie, z brodą jak wachlarz, w czapie niczym rękaw szuby olbrzyma, z pobieloną gębą.

Czterej strzelcy, którzy przycupnęli z boków sań, od razu rozbiegli się po zabudowaniach, skoczyli do obory. Dwóch szarpnęło drzwi wiszące krzywo na jednym zawiasie, wyrwało i odrzuciło w śnieg. Inny skoczył do chlewu, ostatni do podkletu. A gruby Moskal, stojąc w saniach, śmiał się i krzyczał. – A, szuty wy i mietielniki, Dydyńscy! Wy skatiny, bladin syny! Daniny nie płacicie, dienieg nie macie, a obora pełna bydła! W chlewie dwie świnie! – Łuka! Łuka! – krzyknęła Eufrozyna, która pierwsza wypadła na dwór. – Coś ty narobił?! Krów do lasu nie pognał?! Co teraz?! – Bieda będzie! – warknął Mikołaj. – Cichaj, babo! Podszedł szerokim, zamaszystym krokiem do człowieka w saniach i zawołał: – Griszko Wasylewiczu, czego od nas chcecie? – Nie ja, ale starosta ziemski! Nie zapłaciliście daniny, nie daliście dziesięciny, jesteście już w kabalnych księgach zapisani! Płakaliście, że bieda, a tu, widzę, dostatek. Wszystko, co żywe, zajmuję w poczet długów! Eufrozyna padła na kolana, chciała złapać za rękę poddiaczego Griszkę, ale wyrwał się grubiańsko, Mikołaj zacisnął dłonie w pięści, a Stefan coś krzyczał. Tymczasem strzelcy wyprowadzali krowy z obory, jeden uganiał się za kurami, a ostatni przetrząsał podklet, wyrzucając przez drzwi drewniane niecki, balie i głowy kapusty. – Zlitujcie się, batiuszko Grigoriju – łkała Eufrozyna. – Jak my do wiosny dożyjemy bez mleka, bez kury... Diak opędzał się od niej jak od zadżumionej. – Kłamaliście przed batiuszką starostą, sprzysięgliście się, żeby nie płacić! Odejdź, babo! Precz! – odepchnął ją, lekko, ale jednak. – Tylko moskiewskie ścierwo bije niewiastę – ozwał się jakiś głos zza pleców Grigorija. Diak obrócił się wolno, niezdarnie, przeszkadzał mu brzuch i gruba szuba. Stanął oko w oko z Lachem na siwym koniu. W ręku szlachcica błyszczał ostry nadziak. – Co więc ma zrobić szlachcic, kiedy niewiasta to jego stryjeczna siostra? – zapytał Jacek retorycznie. – Co ma wtedy uczynić bohaterski i rycerski człowiek? – Nie wiem... – wystękał diak, przeczuwając coś złego. – Zatem ci pokażę. W jednej chwili koń skoczył do przodu. Dydyński zamachnął się nadziakiem i zdzielił w łeb Grigorija. Diak padł, zwalił się przez burtę sań na śnieg. Jacek podjechał, rąbnął go obuchem po rękach, po plecach. Diak zawył, dosłownie wczołgał się pod sanie. Jacek zeskoczył z konia, dopadł go jednym susem, uderzył jeszcze nadziakiem, kopnął raz, drugi, trzeci – dosłownie wbijając Moskala pod pojazd. W tym czasie Damian i Świrski runęli na niczego niespodziewających się strzelców. Damian walił płazem, a Jędrzej nahajem. Moskale przyjęli ich atak krzykiem, narzekaniem. A potem rozpierzchli się, uciekali, skacząc przez płoty, potykając się w śniegu. Pocztowi gonili ich zapamiętale. A Jacek odwrócił się do oniemiałego Mikołaja i powiedział: – Nie turbujcie się, bo właśnie spłaciłem wasze długi. Poprawił czapkę i przycisnął nadziak do piersi. – Bierzcie dupy w troki i zabierajcie się ze mną, bo skoro oporządziłem waszego diaczka, nie będzie tu dla was życia. – Uciekać?! – jęknął Zygmunt. – Dokąd? – Najpierw do Moskwy. Z niej już wszystkie drogi wiodą na Warszawę. Die 12/2 martii

Moskwa, Kreml, pałac carski, popołudnie – Wasza Carska Mość, czekamy na ciebie w Rzeczypospolitej – powiedział starosta bydgoski Maciej Smogulecki i ukłonił się. – Zatem – mruknął Dymitr – chcesz wasza mość zaprosić mnie do udziału w elekcji, którą nieprędko ogłoszą? Wszak mój brat Zygmunt ma się dobrze, zamyśla o ożenku, a poza tym ma uświęconego następcę, Władysława. Albo ja czegoś nie rozumiem? – Wasza miłość nie potrzebuje stawać na polu elekcyjnym jako kandydat. Tak jak mówiłem, w tym roku dojdzie do wielkiego wybuchu w Koronie i na Litwie, bo tyrańska władza Zygmunta jest nie do zniesienia. Wystarczy, że carska armia uderzy na siły królewskie i dopomoże nam w zniesieniu złego władcy, a wy, gosudarze, zostaniecie wybrani królem Korony i wielkim księciem Litwy, czego życzą sobie nasi panowie. – Na przykład kto, mospanie? – Wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski, książę Janusz Radziwiłł, Jakub Sienieński, wojewodzic podolski, pan Stanisław Stadnicki i Prokop Pękosławski. – Dość – uciął car. – Dziękuję waszej mości za... nieoczekiwaną propozycję. Jest wielkiej wagi, zatem pozwólcie, abym ją sobie przemyślał. Dał znać dworzanom i posłańcowi. Smogulecki skłonił się uniżenie i wycofał, odprowadzany przez Basmanowa. – Wszyscy wyjść! – zakomenderował Dymitr. Straże pokłoniły się i wyszły, zamykając drzwi. Słowa Dymitra nie dotyczyły oczywiście Basmanowa i Stanisława Buczyńskiego – zastępującego brata Jana, który pojechał do Polski po Marynę. – Wasi panowie z Korony i Litwy mają wielkie szczęście – rzekł car po długim milczeniu. – Gdyby tu siedział mój ojczulek albo Borys Godunow, zapewne przyszedłby owym buntownikom z bratnią pomocą. – Wasza mość nie bierze na poważnie słów tego szlachcica – odezwał się Buczyński. – Król Zygmunt pewnie siedzi na tronie, a spośród jego wrogów jedynie dwaj są znaczący: książę Radziwiłł i wojewoda krakowski. Pozostali zaś szukają pomocy właśnie dlatego, że nic nie znaczą. – Wasz brat miał rację, Europa, a zwłaszcza Rzeczpospolita pełne są użytecznych głupców. Skąd ten Smogulecki miałby prawo sądzić, że car moskiewski, samowładca, przyjdzie bronić polskiej złotej wolności? – Jaka zatem będzie twoja odpowiedź, gosudarze? – zapytał Basmanow. – Wezwij najpierw Dworyckiego. Basmanow wyszedł z komnaty, szepnął słówko strażnikom. Wkrótce usłyszeli łoskot w sieni. Drzwi otwarły się i dwaj pocztowi wprowadzili, a właściwie wnieśli wspierającego się na kulach carskiego hetmana. Dworycki pokłonił się Dymitrowi, a potem usadzono go na obitym skórą zydlu. – Czy nasza armia już się zebrała? – zapytał car. – Najdalej na maj w obozie powinny znaleźć się wszystkie pułki strzeleckie i wyprawy pososzne. Starczy wezwać dworian, sprowadzić puszki i możemy zaczynać. – To dobrze, bo nadarza się okazja, aby rozprzestrzenić nasze panowanie na Rzeczpospolitą. Dworycki zbladł, zakołysał się na stołku, omal nie spadł. – Wasza Carska Mość nie mówi tego poważnie! – wykrzyknął. – Wojna z Koroną? Jak to? Dlaczego, a nade wszystko... za co?! – Nadarza się dobra okazja – rzekł Basmanow. – Wasi panowie będą się rąbać szablami i wydzierać władzę jak postaw sukna. Wojewodowie i kniaziowie chcą podnieść, jak mu tam... rokosz przeciw królowi. I poprosili carski majestat o pomoc. – Ależ to... wielka niewdzięczność. Dymitr zmarszczył brwi. – Niewdzięczność? A za cóż?

– Za pomoc w uzyskaniu carskiej korony! – Wszyscy, którzy mi pomagali, zostali lub zostaną odpowiednio wynagrodzeni. – Wasza Carska Mość nie wygra z Polską – odezwał się zaniepokojony Buczyński. – Żaden z naszych żołnierzy nie pójdzie się bić przeciw Ojczyźnie. – Alboż to są nam potrzebni najmici? – mruknął Basmanow. – Mamy dość dworian, strzelców i gwardii carskiej. I wystarczająco puszek, aby znieść pograniczne grody i ustanowić granice świętej Rusi tam, gdzie powinny być. – Doradzałbym raczej ligę przeciw Szwecji – mruknął zbity z tropu Dworycki. – Przebicie się nad Mare Balticum albo zdobycie Azowa. – Na razie rysuje się szansa na pokonanie naszego głównego wroga – szczuł Basmanow. – Skoro wybuchnie u nich bunt, to świetnie. Powinieneś, gosudarze, zaczepiać i podtrzymywać tam każdą podłość, jednocześnie zwalczając ją u siebie! – Wasza Carska Mość, nie przeciągaj struny! – odezwał się Dworycki. – Żaden z moich żołnierzy nie będzie walczył przeciw swoim braciom. – Król Zygmunt nie uznaje carskiego tytułu – zamruczał Piotr Fiodorowicz. – A o wawelskim tronie myślał już wasz ojczulek, Iwan Wasylewicz. – I jak chciał pokonać Rzeczpospolitą? – Najpierw podzielić i skłócić Litwę z Koroną. Wmówić książętom Radziwiłłom, Połubińskim i Gosiewskim, że poprzez unię z Polską zostali okradzeni, pozbawieni zwyczajów, ziem i dostojeństw. A szlachcie obu krajów, że car batiuszka będzie lepszym gwarantem ich wolności niż król tyran. Dymitr uśmiechnął się. – Ciekawe, lecz jeszcze nie podjąłem decyzji. – Niech Wasza Carska Mość tego nie czyni – jęknął Dworycki. Buczyński wpatrywał się przerażony w carskie oblicze. – Decyzja może być tylko jedna, wykorzystać szansę, którą stwarzają sami polscy panowie. Car śmiał się na tronie. I wreszcie powiedział: – Wkrótce ma tu przyjechać Maryna, a wraz z nią poselstwo od króla Zygmunta. Ja umywam ręce. Jeśli uznają mój tytuł carski, pomogę im w walce z Karolem ze Szwecji. Jeśli nie, cóż, wesprę buntowników. Nawet jeśli pod osłoną naszych strzelców miałbym wybrać tam na króla jakiegoś... figuranta. Dziękuję wam. Jesteście wolni. Dworycki był przerażony. Buczyński wstrząśnięty. Die 29 martii/19 martii Wielkie Księstwo Moskiewskie, Moskwa Pole nad rzeką Jauzą, popołudnie W czasie gdy Jacek Dydyński rozprawiał się z Oprycznym Dworem, a Szujski pisał czołobitnie, w których prześcigał się w ukłonach i ćwiczył język, przygotowując się zarówno na skuteczne lizanie carskich baczmagów, jak i wychwalanie dobroci po trzykroć błogosławionego Dymitra, Moskwa pijana była winem i krwią. Taką ją zastał Przecław, który dwudziestego dziewiątego marca przybył na Kreml z listem od Maryny. Najgorsze w położeniu młodego cara było to, że nie bardzo wiedział, jak postępować z Rusią. Upijanie jej dalej złudzeniami groziło, że jak pijanica zawali się i upadnie. Z kolei odstawienie trunków budziło niepokój, że nagle ruski lud wytrzeźwieje i wtedy ujrzy siebie samego odmienionego przez Dymitra. Miasto żyło dwoma wydarzeniami, które nie schodziły z ust bojarów i gawiedzi. Zamachem na Dymitra i zmianami w obyczajach, które zaprowadzał car. Osiemnastego stycznia Andriej Szefieriedynow – bojarski sługa i człowiek, który kaźnił rodzinę Godunowów – wśliznął się do pałacu, aby zabić Dymitra. Straże były jednak czujne, narobiły hałasu.

Niedoszły morderca wymknął się i zapadł jak kamień w wodę, chociaż szukano go po całym Krymgorodzie. Wnet zbiegli się strzelcy, pochwycili tych, którzy pomogli Szefieriedynowi wejść do pałacu, przywlekli ich jako wspólników. A kiedy car w towarzystwie Mścisławskiego i Basmanowa wyszedł na plac Soborowy, napotkał tam ogromny tłum sług i wojska, płaczący i szlochający z żalu, że ktoś podniósł rękę na prawosławne słoneczko ogrzewające ruską ziemię. I kiedy Dymitr stanął przed nimi na ganku, wybuchł wrzask i krzyk, setki, tysiące głów schyliły się do ziemi, uderzyły czołem w podzięce, że Najwyższy raczył zachować ukochanego cara przy życiu. A wtedy Dymitr zszedł na dół, sam wobec strzelców, dworian i moskiewskiego miru, spojrzał im w twarze i wykrzyczał: – Chcecie mnie zabić? Za co mnie nienawidzicie?! Zapadła cisza. Nikt się nie odzywał. – Bóg mnie ocalił ze wszystkich zamachów i spisków, w których miałem dać głowę – powiedział. – Był ze mną na Litwie i w wyprawie, kiedy walczyłem o dziedzictwo. A teraz, kiedy je odzyskałem, powstajecie i spiskujecie przeciwko mnie. Cóż macie mi do zarzucenia? Że jestem worem, samozwańcem? Rostrygą? Po tych słowach zapadła cisza tak wielka, że słychać było tylko szmer dalekiego Kitajgorodu. Dymitr wszedł w tłum, sam jeden – mały i drobny, zgarbiony, zbolały – między szeregami klęczących postaci, pochylonych karków. Bez szabli, bez ochrony. – Jeśli jest między wami ktoś, kto może dowieść, że nie jestem prawowitym następcą na tronie Iwana, niechaj wystąpi, a natychmiast dam mu się zabić. Jest ktoś taki?! Dymitr rozglądał się po placu. – Może ty?! – Wskazał starego, brodatego strzelca w ferezji. Ten postawił oczy w słup i padł plackiem w błoto zmieszane ze śniegiem. – A może ty zarzucisz mi łgarstwo?! – zakrzyknął, uderzając po ramieniu młodego sługę w kaftanie. – Dlaczego chcecie mnie zabić? Czy gdybym był samozwańcem, Najwyższy dopuściłby, abym zdobył tron, który słusznie mi się należy?! Bez wojska, bez wsparcia, bez nadziei, sam jeden z garścią przyjaciół? Czego więc chcecie ode mnie? Mówcie? I wtedy ktoś krzyknął, odważnie, prosto: – Cariu, gosudariu, wskaż zdrajców! I już darli się wszyscy – strzelec i chłop, mużyk i dworianin; jeden przez drugiego. – Zdrajców! Wydaj zdrajców! Dymitr obrócił się do Basmanowa. A ten ukazał domniemanych spiskowców. Wyczytał imiona i nazwiska tych, których podejrzewał o zamach. Tłum ruszył. Straszny, ogromny, niepohamowany. Niedoszli zamachowcy nie mieli żadnej nadziei i jeszcze mniejszą szansę na ucieczkę. Strzelcy rzucili się na nich, obalili, stratowali, powlekli przed carskie oblicze. I tu nastąpił ostatni akt dramatu – porozrywano ich w strzępy. Carscy żołnierze chwytali za ręce i nogi, szarpali, zbroczeni posoką, jakby zabijali woły w rzeźni. Niektórzy osaczali wrogów jak psy jelenia – tłukli, kopali, gryźli, wyrywając zębami krwawe kawałki ciała. Jeden stary strzelec, ten sam, którego wskazał wcześniej Dymitr, walczył jak lew, aby wziąć udział w kaźni. Wynurzył się w końcu z odmętów, spośród splecionych, walczących ciał, trzymając w ręku oderwane ludzkie ucho – począł je kąsać, szarpać jak pies. Dymitr nie patrzył – odszedł do pałacu, po drodze dołączył do niego Basmanow, który starannie okrył ramiona cara podbitą futrem delią. – Dziś wygrałeś jeszcze jedną bitwę – powiedział cicho. – Karki i głowy zginają się przed tobą jak przed nowym Zbawicielem. – Oby Bóg napełnił je roztropnością. Ty, Piotrze, zbadaj tę sprawę, weź na spytki tych, których nie

wymieniłeś, i... sam wiesz. Poszukał ręką dłoni Basmanowa, uścisnął ją, głaskał, jakby potrzebował w tej chwili nie tylko otuchy. – Nie będzie więcej spisków, gosudarze – skłonił głowę Basmanow. – Niech będą! – prychnął Dymitr. – Nie boję się ich. Oni nic mi nie zrobią. A wiesz czemu? Nagle uchwycił Basmanowa za żupan i przyciągnął do siebie. – Bo ze mną jest Duch Niebieski, siła i moc cara, najwyższego apostoła Chrystusa na ziemi. Żelazo nie przebije mego serca, stal nie naruszy ciała. Chodź. – Pociągnął sługę za sobą i tak, objęci, weszli do carskich komnat. Za nimi, na zaśnieżonym placu Soborowym, strzelcy i mużyki walczyli o krwawe resztki ludzkich ciał – wyrywali z rąk ręce i ramiona, owijali sobie szyje dymiącymi wnętrznościami. Nad kopułami Archangielskiego i Uspieńskiego soborów gromadziły się wrony i kawki, czekając na chwilę, kiedy dwunożni i chodzący po ziemi rywale dopuszczą je wreszcie do resztek carskiej uczty. Te właśnie szczątki oglądał na własne oczy Przecław wiele dni później, kiedy oszołomiony ogromem Moskwy jechał na Kreml z listem do cara. Basmanow prowadził skrutynium, ale niewiele ustalił. Najpierw wziął pod straż swego rywala – carskiego faworyta Michaiła Mołczanowa, a potem księcia Michaiła Tatiszczewa. Przesłuchał ich, ale bez męki – na to nie zgodził się Dymitr. Nic nie ustalił. Owszem, potopiono w przeręblach kilku dalszych strażników, którzy mogli mieć coś wspólnego z zamachem, nie wiadomo było jednak, ani kto był wodzem spisku, ani gdzie podział się Szefieriedynow. Kara Dymitra była niewspółmierna do zagrożenia. Wysłał do klasztoru w Biełoozierze ślepego i starego Siemiona Biekbułatowicza, który już wcześniej przebywał na zesłaniu w Kuszalinie pod Twerem, a teraz, powróciwszy, rozpowiadał wszem wobec, że Dymitr zmusi całą Ruś do przejścia na wiarę Lachów. Car podejrzewał, że intryga narodziła się w klasztorze Czudowskim, ale nie poważył się ruszyć Cerkwi. Choć Samozwaniec wierzył ciągle w swoją misję i świętość, śmiał się z niebezpieczeństwa i je wyzywał, Dworycki i Basmanow przekonali go do powołania silnej straży strzegącej dniem i nocą bezpieczeństwa carskiej osoby. Założył carską gwardię liczącą ponad dwa tysiące osób – z Niemców, Inflantczyków, Anglików i innych cudzoziemców. Sądzono, że będą wierniejsi niż rodowici Moskale, a przy okazji – sowicie opłacani nie ważą się targnąć na carskie zdrowie. Komendę nad strażą wziął Basmanow. Pierwszą rotę berdyszników – Jakub Margeret, Francuz, kalwin. Drugą halabardników – Irlandczyk Maciej Knutsen, trzecią Anglik Matthias Knowston, a czwartą człowiek dobrze znany wszystkim Polakom – Szkot Albert Woundmann. Jakby zaś tego było mało, car zaciągnął jeszcze stu łuczników. Każdy dostawał pyszny strój: aksamitne wamsy i kaftany z rękawami z adamaszku, szamerowane złotem i jedwabiem. Żołd był wysoki: siedemdziesiąt rubli rocznie dla łuczników, a czterdzieści dla halabardników. Straż zaraz przeszła krwawy chrzest. Gdy bowiem pijany diak Timofiej Osipow rzucił carowi w twarz: „Ty jesteś wor Griszka Otriepiew, heretyk przeklęty!”, Niemcy i Inflantczycy bez pytania rozsiekali go na strzępy. Jeszcze wcześniej, niż miał miejsce spisek, Dymitr zwrócił się ku poddanym. Przywrócił Juriewyj Dien – jeden dzień w roku, w którym chłop, spłaciwszy daniny i odrobiwszy należności, mógł przenieść się do innego pana. Siódmego stycznia senat wydał też gramotę o chołopach niewolnych, jeden nie mógł być zależny od dwóch panów, a ci, którzy dostali się w niewolę za długi, mogli je spłacić. Potem skonfiskował pomiestia tym, którzy doszli do nich, wydając swoich panów. Moskwa piła i hulała. Na cześć Dymitra – jurodiwego cara, słoneczka, dobroczyńcy, ojca-batiuszki. To była nagroda za Siewierszczyznę, za pomoc w czasie wojny z Borysem. Za poświęcenie, głód i nędzę,

które sam przeżył, będąc mnichem, wygnańcem, samozwańcem, zbiegiem. Moskwa i chłopi wybaczali mu wszystko. Cerkiew zaledwie zauważała. Spowici w srebro i złoto, w sakkosy, omofory, mitry i mantie patriarchowie łypali złym okiem na cara, na nowe porządki, a zwłaszcza na księży i jezuitów, bojąc się nowej wiary, głosząc sądny dzień, upadek Cerkwi i obyczajów. Dwóch było głównych wrogów Dymitra: patriarcha moskiewski Hermogen i biskup kołomieński Josif. To oni wespół z metropolitami sączyli jad i plotki, atakowali – na razie jeszcze po cichu – carską władzę i świętość. Dymitr nie bał się ich, ale dolewał oliwy do ognia – w ripoście wprowadził nowe podatki, obciążył klasztory i cerkwie. – Dymitr wprowadza obce obyczaje! – krzyczeli klasztorni słudzy i popi. – Nie czci ikony Mikołaja Cudotwórcy. – Nie śpi po jedzeniu, batiuszkowie, jak Najwyższy przykazał. – Sam jeździ na koniu czy w karecie! – Brody nie nosi! Po polsku chodzi! – Jada niemiłą Bogu cielęcinę, co w Moskwie nie lzia! – Polaków, jezuitów forytuje, pije z nimi, sprzysięga się na zgubę prawosławnej wiary. – Sam gramoty podpisuje, co carowi jest surowo i ostatecznie zabronione. I tak krążyły plotki, obmowy, coraz mocniejsze, coraz głośniejsze, burzliwe, poruszające serca i umysły. – Dymitr swawoli w łaźni, z niewiastami do niej chodzi, zbrzuchacił dziesięć dziewek. – Gdzie dziesięć, dwadzieścia ich było. – Ja słyszałem, że prawie czterdzieści! – Car – darli się popi – bluźni, Boga się nie boi, ściągnie na Ruś klęskę. Upadły Troja i Ateny, czas ratować Moskwę! Dokąd trzeci Rzym pójdzie drogą Dymitra?! I już, już robiło się głośno, wstawał huczek. Zamieszanie, wrogość. Nie przeciw Dymitrowi – ten był dla mużyków i posadzkich ludzi święty. Przeciwko Lachom. I trzeba powiedzieć prawdę, że polskie chorągwie na Kremlu i w Kitajgorodzie były Moskwie coraz cięższe. Polacy pili, galopowali po ulicach, bryzgając błotem na diaków i bojarów, wszczynali bójki, pijaństwa. Rozzuchwaleni bezkarnością, zaczęli porywać Moskiewki, nie tylko dziewki, ale i żony. Urządzać łowy na białogłowy, wyzywać i lżyć ludzi z posadu, wodzić za brody dworian i bojarów, jakby to były tresowane niedźwiedzie. Broda – wiadomo – na Rusi jest święta, podobnie jak car, ikona i knut – najlepsza gwarancja i strażnik porządku. Moskiewscy jednak czekali, zataili się z uczuciami, ale nienawiść została posiana. A na dobitkę pojawiła się na Rusi galicka choroba, z oczywistych względów zwana w Moskwie polską boleścią. Dymitr sam widział ich swawolę, ale nic nie robił. A mówiąc prawdę – nie mógł. Bo chociaż siedział w Zołotoj Pałacie na tronie Iwana Groźnego, to jego władzę podtrzymywał prawie tysiąc polskich szabel i husarskich drzewek. Aby odwrócić uwagę, dawał uczty, urządzał bale. Na Maslenicę, siedem tygodni przed świętami Wielkiejnocy, przed wejściem do pałacu ustawił smoka – machinę z drewna. W dzień tryskała z niej woda, w nocy – płonęły lampy oliwne w gębach. A kiedy jakiś prawosławny mużyk podchodził bliżej – z paszczy walił ogień. – Car czarownik, antychryst diabelski – szeptano po kątach. Wnet przyszły dalsze wydatki. Dymitr zakupił nowy tron za sto pięćdziesiąt tysięcy rubli – okazały, wsparty na dwóch pozłocistych orłach, otoczony kolumnami. Kazał sprowadzać i trzymać w żelaznych klatkach niedźwiedzie, białłozory, gończe psy, dobre konie. Urządzał turnieje i gonitwy. Zaraz po świętach, póki był śnieg i mróz, kazał wystawić na rzece Moskwie śnieżną warownię –

lodowy zamek, a w oknach umieścić maszkarony wyobrażające Tatarów. Oblicza – bisurmanów, osobliwie zaś Gaziego Gereja zwanego Burzą i jego syna Tochtamysza – oglądane z dalekich murów Moskwy wyglądały wesoło i niegroźnie. Zgoła inaczej niż na polu bitwy. Potem car kazał Basmanowowi ze strzelcami i garścią bojarów obsadzić umocnienia, sam zaś zwołał Polaków i cudzoziemców spod chorągwi, po czym nakazał im szturmować warownię. Tak rozpoczęta bitwa przerodziła się szybko w polowanie na dumnych diaków i bojarów, w którym orężem były śnieżne kule, polewane dla twardości wodą. Panowie polscy podpadali pod śnieżne mury – próbowali kruszyć je i osłabiać, a zasiadający na górze strzelcy przyjmowali ich gęstym ogniem. Polacy jednak byli celniejsi i bardziej zgrani – na placu boju były wszak całe poczty husarskie i kozackie. Pierwszy dostał kulę pod oko kniaź Mścisławski – kiedy wychylił się nieopatrznie przez strzelnicę. Po nim zaliczyli kolejne trafienia Golicyn i Bogdan Bielski. I wreszcie, kiedy Polacy i Niemcy pospołu obalili lodową bramę warowni, strzelcy rozpierzchli się – skakali z góry na śnieg, uciekali po zamarzniętej Moskwie, rozpoczęła się prawdziwa rzeź i klęska zadawana śnieżnymi pigułami. Kniaziowie i bojarzy padali jak muchy. Wywalił się na śnieg Gabriel Puszkin, dostał mocno, po raz drugi, aż zadudniło pod szubą – Bogdan Bielski. Oberwał po łbie Andriej Tielatiewski, kniaź Chworostynin, jako zapadnik i zwolennik Lachów, zrzucił szubę, pod którą miał kaftan i wams, po czym przyłączył się do Niemców. Najdłużej zaś bronił się Basmanow – który zasiadłszy w jednej z baszt, podbił oczy i posiniaczył łby czterech towarzyszy husarskich, nie licząc czeladzi, zanim go w końcu nie zdjęto z murów i nie wywalono na śnieg, gdzie pachołkowie spod carskiej chorągwi rzucali do niego kulami jak do stodoły. – Daj, Panie Boże, abym i Azow zdobył w ten sposób i jak ciebie pojmałem, żebym tak i chana tatarskiego wziął do niewoli! – krzyczał w uniesieniu Dymitr, ściskając posiniaczonego Basmanowa. A potem kazał na zgodę wytoczyć na lód beczki z winem, miodem i piwem, do których zaraz rzucił się tłum Lachów i Niemców. Car chciał pić z nimi, ale przecisnął się do niego jeden z bojarów, po czym padł na kolana i wycharczał: – Nie chodź pić z nimi, batiuszko nasz umiłowany, nie narażaj szczęścia i żywota. Bojarzy mruczni, źli, wielu u nich zdrajców, co nie lubią takich zabaw. Mocno się popiją, a długie noże za pasem trzymają. Basmanow z drugiej strony przytrzymał cara za połę, Dworycki perswadował. I koniec końców – Dymitr pojechał pić na Kreml z doradcami, a do beczek cisnął się różnobarwny tłum Moskali i Lachów. Przecław brał udział w całym szturmie – w żupanie i delii, przepasany szarfą, którą dostał od Maryny, wciągnięty przez starszego Buczyńskiego na listę carskich dworzan po oddaniu listu, który wielce uradował Dymitra. Przecław pił i bawił się; nie miał przy sobie wiernego Michałka, którego podarował na służbę Marynie jako Murzyna. Pił i bratał się z bojarami, bawił i gubił wśród Moskwy. Nagle wyciągnął szablę, ostrze zabłysło w słońcu. – Chodźcie, kniazie i diuki! – zawołał pijany. – Pokażę wam, jak macha szablą szlachcic polski. A kiedy poklepywał po szerokich karkach bojarów wielkopańskim gestem i pokazywał, jak jego ojciec i stryj bili Moskali pod Pskowem i Połockiem, w pałacu carskim na Kremlu rozgrywała się polityka.

Die 29/19 martii Wielkie Księstwo Moskiewskie, Moskwa Kreml, sala narad w pałacu carskim Dymitr, wciąż jeszcze podpity po zdobyciu śnieżnej warowni, koił pragnienie winem. Basmanow – obity i potłuczony – przykładał do czoła i policzka bryły lodu, które brał z misy z wodą stojącej na stole. Dworycki siedział z Buczyńskim, bladym i trzeźwym, bo właśnie skończył czytać gramotę kniazia Szujskiego o wzięciu monastyru Spasa w Sukinie, która dziwnym trafem dopiero teraz trafiła w carskie ręce. – To, co nie udało się Dydyńskiemu lackim sprytem – rzekł wreszcie Basmanow – Szujski załatwił siłą. Wygląda na to, że Dworu już nie ma, i sława Bogu. – Dydyński to przeszłość – mruknął Dymitr. – Nie będzie nam potrzebny. Mości hetmanie, zajmij się – to było do Dworyckiego – wykreśleniem go z rejestru mojej roty. Podziękuj mu za służbę, którą zresztą dawno temu porzucił. Dworycki pokiwał głową z ponurą miną. – Jest jednak kolejna sprawa, o którą chcę was zapytać – ciągnął Dymitr. – Kniaziowie Szujscy, Wasyl i Dymitr, zesłani do Wołogdy w opale. Dopraszają się łaski, przysłali też opryczne księgi znalezione w monastyrze Spasa, gdzie mieściło się gniazdo moich największych wrogów. Czy mam odwołać ich z zesłania? – Niewątpliwie na to zasłużyli i dali dowody przywiązania – powiedział Dworycki. – Jeśli ich wezwiesz, hospodarze – mruknął od razu Basmanow – urosną w siłę. Pomnij, co mówił twemu ojczulkowi Wasjan Toporkow, władyka kołomieński: jeśli chcesz być samowładcą, nie trzymaj przy sobie doradcy, który byłby mądrzejszy od ciebie, bo jeżeli ludzie otaczający cię będą rozsądniejsi, może dojść do tego, że będziesz musiał nie tylko ich słuchać, ale i bać się. – Mam więc zostawić ich bez nagrody? – Pozwól, by wrócili do włości, daj im zgodę na ożenek, czego zabraniał Godunow. Obabieni nie będą zawracać sobie głów głupstwami. – Szujscy będą się bać do końca życia – powiedział Dworycki. – Widziałem ich oblicza, kiedy kat unosił miecz. – Zatem – Dymitr uniósł rękę – panie Stanisławie, przygotuj w prikazie gramotę, gdzie darowuję im winę. Niechaj wracają do Moskwy i... niechaj się żenią. Wasyl Szujski to gruba ryba, lepiej mieć go na miejscu i na oku. – Co mam uczynić z oprycznymi księgami i zwojami, które przysłał? Dymitr zmarszczył brwi. – Skoro nie ma tam żadnych nazwisk popleczników Uspieńskiego, spal wszystko. Niech nikt się nawet nie domyśla, że Dwór hodował innych samozwańców, bo to... straszne. Ogień wypali dzieje monastyru, zostanie tylko biała plama, która z czasem zarośnie zielskiem. Basmanow pokiwał głową. A Dymitr wstał i nagle uczynił się blady. Zamachał rękoma i zakrzyknął jak obłąkany: – Gdzie ja jestem?! Gdzie... Buczyński i Basmanow chwycili go za ręce. Nadchodził atak. – Maryna już jedzie – wydyszał Buczyński. – Co będzie, jeśli do tego czasu... – Boh i chuj znajet – mruknął Basmanow, a kiedy położyli Dymitra na łożu, przeciągnął kantem dłoni po gardle. Die 5 mai n. st., 25 aprilis st. st. Wielkie Księstwo Moskiewskie Moskwa, Wiaziemy

Maryna jechała, a raczej – zważywszy na jej stan i godność – podążała na spotkanie Dymitra już prawie od miesiąca. Po przejściu granicy orszak dotarł do Krasnego, gdzie witało ją dwudziestu bojarów z Andriejem Wojejkowem. Aby zaś pokazać uwielbienie dla carowej i Rzeczypospolitej, poprzypinali sobie do kołpaków i czapek czerwono-biało-czerwone kotyliony, które potem rzucali w błoto i deptali. Specjalnie ubrali się po polsku, w żupany, delie i ferezje. Wnet przyjechali carscy forysie i kawalkatorzy, prowadząc pięćdziesiąt trzy siwe konie i trzy karety obite wewnątrz sobolami. Tę dla Maryny ciągnęło dwanaście woźników, powodowanych przez czterech forysiów. Orszak szedł dalej – liczniejszy, bo w miarę jak zagłębiał się w Wielkie Księstwo Moskiewskie, dołączali doń coraz to nowi bojarzy i carscy słudzy, chcąc w Moskwie bić czołem carowej. W Łubnej, na kremlu, powitali ją: Wasyl Michajłowicz Massalski i Michaił Aleksandrowicz Nagoj. Przekazali jej także carskie sanie, zbudowane nieco jak polskie rydwany, z falendyszową oponą, z brzegami obitymi srebrną blachą szeroką na dłoń. Z tyłu miały wielką srebrną gwiazdę, na niej carski herb – dwugłowego orła. Z przodu wisiał srebrny krzyżyk, drugi podobny był także z tyłu. Wnętrze obito sobolami, pod nogami zaś ścieliły się adziamskie kobierce. Jak zaraz sprawdził zapobiegliwie i rozgłosił wojewoda Mniszech, siedzenie, wezgłowie i podnóżek były altembasowe, dek na nogi czerwony, aksamitny, podszyty sobolami, a okna wykonane z przezroczystego kamienia. Już dwudziestego kwietnia ruszono do Smoleńska. Koleśno i saniami, bo na niektórych drogach leżały jeszcze grube warstwy śniegu. Po czterech dniach orszak zatrzymał się pod twierdzą, której mury rozbudował Borys Godunow, na powitanie wyległo całe miasto, a dwa tysiące strzelców prezentowało się na murach. Maryna wjeżdżała na saniach. I tu był pierwszy zły znak. Pożar w kuchni carowej, wybuch prochu i sługa odwieziony z wypalonymi oczyma do Moskwy, gdzie zmarł. W Smoleńsku popasali trzy dni, a potem ruszyli prosto na Moskwę – wielkim traktem od granic Rzeczypospolitej. W miarę jak stolica była coraz bliżej, coraz niżej zginały się karki posadzkich, chołopów i dworian. Wsie, grody, wioski i słobody wyludniały się, gdy ludność gnała na trakt – powitać carową z Polski. Maryna jechała milcząca i zadumana. Im bliżej korony, tym bardziej niedostępna. Ale takiej przecież władczyni potrzebowała Moskwa. Dwudziestego dziewiątego kwietnia gigantyczny orszak dotarł do Wiaźmy. Dzień potem do Możajska, gdzie carowa oglądała ikonę świętego Mikołaja zwanego Cudotwórcą. Dalej było już prosto i szybko. Dotarli do Wiaziem, gdzie czekał na nich obóz rozbity na wzgórzach Mamonowa. Stąd widać już było Moskwę. Słudzy Dymitra rozbili nad rzeczką prawdziwy zamek z dwudziestu czterech namiotów. Największy okazał się jadalny i miał trzy wieże. Ściany zdobione były figurami i historiami ze Starego i Nowego Testamentu, z podpisami po łacinie, rusku i persku. Namiot dla gosudaryni stał osobno i tak naprawdę było to kilka różnych schronisk. Jedno służyło za pokój, trzy kolejne za antykamery – wszystkie wyszywane i zdobione turecką robotą. Dokoła wytyczono ulice jak w prawdziwym mieście, gdzie stały zwykłe, płócienne, cwelichowe i sukienne budy, szopy i namioty dla przyjaciół, dworzan i fraucymeru carowej. Całe zaś pole zajęte przez Polaków otoczono płóciennym murem. Wkrótce ze stolicy przyjechał orszak półtora tysiąca koni, bojarów, kniaziów i możnych Moskali, na którego czele podążał Piotr Basmanow. Opowiadano, że w tłumie znajdował się incognito sam car – przebrany za bojara, aby przyjrzeć się żonie, miłości swego życia i towarzyszce, z którą miał władać po kres świata trzecim Rzymem. Basmanow uderzył czołem, powitał carową mową długą jak moskiewska broda. Potem goniec od jezuity Ławickiego wręczył carowej list, a zaraz po tym rozpoczęły się hołdy. Najpierw bił pokłony świeżo przywrócony do godności Wasyl Szujski w otoczeniu dumnych bojarów.

Trzeba było też docenić, że się przygotował i mowę powitalną czytał z karty. Po Szujskim uderzyli czołem starostowie i wojewodowie z miasta, delegacje sotni i wszystkich słobód, witając carową chlebem i solą, składając u jej stóp pięć złocistych roztruchanów, tyleż samo sztuk tureckiego złotogłowiu i także pięć soroków soboli. Moskwa leżała u nóg Maryny. Zanim nastąpił uroczysty wjazd carowej, były zwykłe rozmowy i powitania. Czwartego maja na Kreml przyjechał wojewoda sandomierski z synem Stanisławem, Konstantym Wiśniowieckim i Zygmuntem Tarło, chorążym przemyskim. Dymitr przyjął ich w Zołotoj Pałacie, na tronie zwieńczonym dwugłowym orłem i ikoną Bogurodzicy. Otaczali go senatorowie, a Dymitr Szujski stał z podniesionym mieczem. Mniszech, zwykle ostrożny w słowach, tym razem nie posiadał się ze szczęścia. Najpierw całował rękę zięcia. Potem przemawiał, a mówiąc – płakał jak bóbr, tak, że kamień by się wzruszył. Mniszchowi odpowiedział Własiew, a potem car zaprosił wszystkich na kolację. Dymitr był hojny i miał gest – kiedy spodobała mu się orkiestra, którą przywiózł teść, kazał wypłacić muzykantom dwa tysiące złotych. Bagatela – cóż to dla niego było, ot, nieco złota wyrwanego z kabzy metropolitów i patriarchów. Na ucztę naszykowano cztery stoły. Jeden dla cara, przykryty haftowanym obrusem, jeden dla dumnych bojarów, jeden dla wojewody, ostatni zaś dla służby. Aby zaś pokazać, że Moskwa nie w ciemię bita i granica między nią a Europą idzie na Kamieniu, to jest Uralu, a nie na Dnieprze, kazał Dymitr podać do pańskiego stołu CZTERY talerze. I jeszcze napominał, że dzieje się to nad obyczaj, bo przecież Moskale jedli garściami z chlebów i kołaczy. Kiedy zaś Mniszech kazał podać sobie modne ostatnio widełki do jedzenia, wśród Moskwy zapanowała zgroza. Jakże to było – jeść z talerza diabelskim narzędziem, kłuć i dziurawić jadło, jeszcze w obecności cara?! Wstyd i sromota boska! Niedostatki kredensu Dymitr nadrabiał zastawą. Podano bowiem na stół złote naczynia – nautilusy, puchary, bratymy i roztruchany wyobrażone na kształt lwów, smoków, jednorożców, jeleni i gryfów. Potrawy okazały się monotonne, bo postne – wszak był piątek. A zatem ryby pieczone i warzone, które noszono po kolei na stół. Chleba nie położono od razu, ale noszono każdemu po wielkiej białej sztuce od cara. Wetów nie było jak w Polsce. Przyniesiono tylko półmisek śliwek, które car rozdawał do rąk swym stolnikom, aby pokazać, że każda słodycz na tym moskiewskim padole zależy tylko od woli i przychylności gosudara. Die 12/2 mai Wjazd carowej Maryny do Moskwy I wreszcie po kilku dniach odbyła się główna ceremonia. Maryna jechała pierwsza – w zielonym brożku z carskim herbem, który ciągnęło osiem tureckich koni. Za nią szły cztery inne brożki z polskimi damami dworu i czeladzią. Kondukt otaczało trzystu hajduków i kilkuset konnych bojarów w kaftanach, kolczugach, bechterach i bajdanach. Od świtu gwardia carska obsadziła drogi i trakty, uformowała ogromną ulicę od Wiaziem aż do samej Moskwy, nie dopuszczając nikogo do carowej. Po drodze było jeszcze uroczyste przyjęcie na Dziewiczym Polu nad rzeką Moskwą. Rozstawiono tu dwa wspaniałe jedwabne namioty, rozesłano kobierce. Porządku pilnowało zaś stu harcerzy na koniach i dwustu drabantów z halabardami, a także sześciuset strzelców i rota husarii. Przyznać trzeba, że Niemcy nie byli w jednej barwie, ale każdy miał choć trochę jedwabiu na sobie. Z resztą ubioru było gorzej, bo jedni byli bez płaszczy, inni w lada jakich sukniskach, czarnych, skórzanych. Niektórzy z rapierami, w kowanych butach albo baczmagach. Inni z kozackimi szablami, w trzewikach albo skórzniach. Strzelcy prezentowali się lepiej – każdy w

żupanie, z pętlicami po pas. Z tyłu stali skrzydlaci husarze z roty pod dowództwem Domaradzkiego. Maryna wyszła z brożka, podtrzymywana przez służebnice. I tu był pierwszy zgrzyt obyczaju. Zamiast w sarafan i kikę na głowie ubrana była w atłasową suknię francuską, zdobioną perłami i kamieniami. Co widząc, Moskwa poczęła przecierać oczy, burzyć się i szumieć. Carową powitał najpierw Wasyl Szujski. Tym razem także czytał z kartki, ale włożonej do czapki, którą zdjął z głowy i tylko co chwila zerkał, aby nie pogubić wątku. – Witamy cię w Moskwie, świętym grodzie Rusi, skąd światło na wschód i zachód wychodzi – zawodził, kłaniając się w pas, a na koniec bijąc pokłony i tym samym wiercąc w kobiercach dwa dołki – jeden głową, a drugi brzuchem (który zaokrąglił się znacznie od czasu powrotu z Wołogdy). – Carowo nasza najukochańsza, mateczko wsiej Rusi, umiłowana nasza pani, której służyć do końca życia chcemy... Potem w imieniu cara powitał gości książę Fiodor Mścisławski, po nim kniaź Grigorij Konstantynowicz Wołkoński i Andriej Daszkowicz Iwanow. Wszyscy w sobolowych szubach, w czapach, kołpakach zdobionych perłami, z diamentowymi i rubinowymi pętlicami i potrzebami. Maryna szła – mała i drobna – przez tłum bojarów i książąt. Klękali przed nią wszyscy: Worotyńscy, Nagoje, Tatiszczewowie, Golicynowie, Tatiewowie, Massalscy i sam Basmanow. Po przejściu przez rzekę Moskwę carowa przesiadła się do karocy Dymitra. Ogromnej, zbudowanej jak rydwan, wysokiej. Prowadziło do niej pięć stopni obitych aksamitem. Opona była czerwona, koło brzegów okuta srebrem, a z tyłu zdobił ją hospodarski herb. Wewnątrz pokryta była złotogłowiem, a wezgłowie – altembasem. Kiedy Maryna wsiadła do środka, pięciu sług carskich zabrało stopnie i niosło je potem przed karocą. Świsnęły baty i pojazd ruszył, ciągnięty przez dwanaście woźników – jednych z przyrodzenia tarantowatych, a innych pomalowanych. Prowadziło je – idąc pieszo – dwunastu woźniców, ale w szpetnych i szarych sukniach. Za to szory przy karocy kłuły w oczy – aksamitem, złotymi zdobieniami, srebrnymi sprzączkami i pozłocistymi uzdami. Obok karocy szli halabardnicy i sześciu carskich pokojowych, a poprzedzali ich dworzanie i Jerzy Mniszech jadący na dzielnym turku, mający po lewej Murzynka na koniu, który budził w Moskwie prawdziwe poruszenie. Murzynek zaś – był to, jak się już wcześniej powiedziało, przefarbowany Michałko, ongiś sługa Przecława. Za karocą jechały i maszerowały konne i piesze roty starosty sanockiego, wojewody sandomierskiego. Przed każdą prowadzono po parze powodowych koni przybranych czołdarami i kapami, wiedzionych przez giermków ubranych po husarsku albo persku. Konie ich były farbowane w bród, zdobione forgami i buńczukami. Wiedziono też osobno podarunek od Dymitra dla wojewody – ognistego łoszaka. Przed rotą starosty sanockiego jechali dwaj giermkowie na koniach z kopiami i tarczami. Jedna powleczona była czerwonym aksamitem, kowana srebrem – prężył się na niej złocisty lew; druga pokryta czarnym aksamitem, gdzie widniał biały gryf. Trzeci giermek jechał po persku, bez tarczy. Za nimi podążała carska rota husarii wiedziona przez Domaradzkiego. Potem dwór gosudarski na koniach i w kolasach. Dumni bojarzy z czeladzią, brożek wojewody sandomierskiego, a przy nim czterech lokajów w zielonym aksamicie i czerwonych opończach, ze złotymi pasamonami. I na sam koniec pochód zamykało trzydziestu konnych komorników, jak również dziewięć wozów i brożków fraucymeru Maryny. Dalej szli strzelcy, wozy skarbne Mniszcha i kolasy jego przyjaciół. Pochód kierował się na Zamoskworiecze, aby przez Moskworieczieńskie wrota wjechać prosto na plac Czerwony usłany zawczasu kwiatami, podobnie jak kremlowskie ulice. Kiedy zbliżyli się do Krymgorodu, zagrało pięćdziesięciu trębaczy, czterdziestu bębnistów uderzyło w bębny, a ogromny tłum, depcząc się po nogach, tratując, krzycząc i wiwatując, przypatrywał się lackiej carowej. Orszak przeszedł przez wrota Frołowskie, wjechał na Kreml, witany przez dwa pułki strzelców ubranych po turecku – z zawojami jak janczarzy.

Zatrzymał się dopiero u wrót monastyru Wozniesieńskiego. Tu była granica i klauzura. Nikogo poza carową, wojewodą i starostą sanockim nie wpuszczono za mury. Czterdzieści mniszek poprowadziło Marynę przez sienie do niskiej, obitej czarnym suknem antykamery, a potem do pokoiku, gdzie czekał Dymitr i jego matka. Maryna, blada i ledwie żywa, spojrzała w oblicze tego, którego nie widziała od ponad roku, zamarła, rozdygotana, drżąca. Teraz wyglądał inaczej niż ów młodzieniec, który spotykał się z nią ukradkiem w ogrodach w Samborze i na Wawelu. – Czekałem na ciebie! – powiedział cicho Dymitr. – Będziesz carową. Maryna stała i nie wierzyła własnym oczom. Narzeczony zmienił się. Wyglądał jak Dymitr, ale to nie był ten ukochany, do którego pałało miłością jej młode serce. Kiedy w tym czasie do Krymgorodu wjeżdżało poselstwo Rzeczypospolitej, na jego spotkanie nie wyszedł pies z kulawą nogą. Mir i pospólstwo pospołu z posadzkimi i dworianami oblegało monastyr, w którym do dnia ślubu miała mieszkać Maryna. Die 13/3 mai Moskwa, Biełgorod, dwór kniaziów Szujskich Późno w nocy Wasyl Szujski powiódł spokojnym spojrzeniem po obliczach kniaziów i bojarów, którzy spotkali się przy stole w jego gornicy. To było jak przygotowania do partii szachów, on był carem – oni jego figurami. Rozgrywka miała wszakże jedną wadę. Gdyby ją przegrał, nie miałby już nigdy okazji, aby rozegrać ją powtórnie na tym marnym doczesnym padole. – Batiuszkowie, zacni moi przyjaciele – powiedział – spotkaliśmy się tu, by dokończyć, co zaczęliśmy prawie rok temu. Spojrzenia gości były puste i głupawe jak owiec lub kóz – tak dobrze ukrywali swoje prawdziwe odczucia pod moskiewskimi brodami. – Zaczęliśmy, Wasylu Iwanowiczu? – przemówił wreszcie kniaź Worotyński, stary, z rozdwojoną brodą i brwiami krzaczastymi jak jurodiwy dziad spod cerkwi. – Ty wtedy sam skończyłeś prawie bez głowy, pod toporem kata. A teraz chcesz pogrążyć nas wszystkich? – Gdybym wtedy wydał, kto siedział ze mną przy bojarskim winie, radząc, jak odesłać rostrygę tam, skąd przyszedł, zamiast z żonką gziłbyś się z larwami w grobie, Iwanie Michajłowiczu. Mnie rostryga się bał, ale was by zmiażdżył! – Jeśli zaprosiłeś nas, aby nam grozić, Wasylu Iwanowiczu – odezwał się kniaź Golicyn – to uważaj, bo równie prędko jak przyjechałeś z Wołogdy, tak możesz odjechać jeszcze dalej, choćby na Sybir. – Jeśli na mnie doniesiesz rostrydze, batiuszka. – Nie doniosę, ale nie gadaj głupstw, ojczulku. Chcesz nas namówić, abyśmy znowu spróbowali zrzucić cara z tronu? To ja się pytam dlaczego? – Jakże to?! – zabulgotał Szujski. – Chcecie bić czołem przed wychowankiem Lachów, samozwańcem, co nawet nie jest z carskiej krwi? Co wprowadzi łacinników na Kreml, zgubi Ruś, a Cerkiew odda poganom? Zniszczy nasze święte obyczaje? Tacy z was chrześcijanie? – Cerkiew była, jest i będzie wo wieki wiekow, amin. Sam mu dłoń odrąbię, jeśli wyciągnie na nią rękę. Ale na razie nie zbudował w Moskwie ani jednego kościoła. Nie wysłał do tiurmy ani jednego patriarchy czy popa, a za poprzednich carów zdarzało się to aż za często. – Obyczaje wprowadza diabelskie. – Niech wprowadza. Wreszcie możemy spać bez grozy, że nam oprycznicy załomocą nocą do drzwi. Jeździmy, gdzie chcemy, bez carskiej gramoty. Posyłamy kupców choćby i do Rzymu. – Lud go miłuje, Wasylu Iwanowiczu – rzekł książę Andriej Kurakin. – Niebezpiecznie z nim zadrzeć. Sam widziałeś, co się stało przy poprzednim spisku. Niechrześcijańsko jest spocząć po śmierci w stu

kawałkach. – Poza tym – mruknął znowu Worotyński – jak chcecie ubić cara w Moskwie pełnej Lachów i Litwy? Mamy się porwać samopięć na cały garnizon polski? Zszedłeś z uma, batiuszko umiłowany? – Zszedł! – rzucił ze złością Kurakin. – Bo sam się chce obwołać carem. Na naszych plecach wejść na Kreml i prestoł. Ale jak się nie uda, to nam kat poświeci! – Ja mam większe prawa – wycharczał Golicyn. – Mnie się należy. – Ot, zełgał ty, batiuszka! – Sam łżesz jak wor! I już, już wybuchła kłótnia, mogło się zdawać, że lada chwila Moskale wezmą się za brody. Szujski złapał żelazny nadziak, walił w stół, aż narobił wgłębień w blacie i uciszył całe towarzystwo. – Batiuszkowie, pozwólcie – przemówił, niespodziewanie dla Wasyla, Dymitr Szujski, ale zanim skończył, brat położył mu ciężką rękę na ramieniu. – Najpierw ty pozwól mi skończyć, bracie! – syknął. – A i wy się uciszcie. Widzę, że nie ma w was ochoty do czynów, do poświęceń. Kupił was rostryga rublami i wotczinami, dał dary i chuja, a wy batiuszkowie stanęliście w szeregu i ochoczo wypięliście żopy! – Nie lzia nam tego słuchać! – Wychodzę! Opuszczam to miejsce! – krzyczał Worotyński. – Siedzieć i milczeć! – huknął Szujski. – Wrota zawarte, moi ludzie w sieni. Uciekajcie oknami, jeśli potraficie, jak szczygły z klatki! – To nie namawiaj nas do złego! – Straciliście ochotę do czynów, ale ja was rozruszam, zrobię to dla waszego dobra, a wy pójdziecie ze mną wierni świętej Cerkwi. – Nie pójdziemy – pokręcił głową Worotyński. – Nie czas na to. – Trzeba czekać. – Ja pójdę – powiedział Tatiszczew. – Wal, batiuszka, co trzeba. Słucham. – Ty lepiej milcz. Szujski zdjął czapę, wydobył z niej kartusz i położył na stole. Potem nałożył czapę z powrotem. – Zrobicie wszystko, co każę. Będziecie służyć. Bo ja mam prawdziwą księgę Oprycznego Dworu, a w niej są wasze imiona i otczestwa, dostojeństwa i tytuły. I wszystko, co i kiedy podarowaliście Antonowi Uspieńskiemu, podłemu oprycznikowi, który wodził was za nos jak mietielnik. Kniaziowie i bojarzy uciszyli się. Każdemu nagle wracał na oblicze ponury spokój, który tak złościł Lachów i Dydyńskiego. Każdy nagle stał się układny i miły, ukrywając gniew pod maską służalczości. – Wiem wszystko. – Szujski wodził palcem po kartuszu. – Ile tysięcy rubli ty, kniaziu Worotyński, podarowałeś Antonowi Uspieńskiemu dziesięć lat temu z okazji poparcia twej pretensji do grodu Kurakina w smoleńskim księstwie. Ile wotczin zapisałeś monastyrowi Spasa w Sukinie ty, Michale Tatiszczewie. Wszystko tu stoi czarno na białym. Okupywaliście się staremu oprycznemu biesowi, aby dał wam spokój? Oddawaliście sieroty po siostrze – wskazał Wasyla Golicyna – aby wychował z nich diabłów i samozwańców. Przyjmowaliście dary i dziewki – pokiwał głową w stronę Kurakina. Milczenie było tak ciężkie jak chmura gradowa. – Będziemy się tu spotykać co cztery dni – rzekł Szujski. – Powiem wam, co i jak, pokieruję, bo jesteście niemądrzy. A jeśli coś piśniecie i doniesiecie rostrydze o moich zamiarach, ta księga znajdzie się w rękach Dymitra. I wtedy stracicie głowy na zawsze. Nikt jakoś nie kwapił się do odpowiedzi. – Rostryga nie jest żadnym synem Iwana Wasylewicza – mruknął Wasyl. – Został wychowany w wierze, wmówiono mu, iż jest Dymitrem. Ale to tak naprawdę wor i kłamca Grigorij Otriepiew, zbiegły mnich, sługa Romanowów. A księga, w której są wasze imiona – to dowód, że jest bękartem diabła, a nie prawowiernym carem.

Die 14/4 mai Moskwa, Kreml, zapasowy pałac carski Południe – Batiuszka, carze nasz umiłowany – jęczał Basmanow. – Co się stało? – Nie mamy wojska. – Jak to? – Pan Dworycki nie sprowadził żadnych strzeleckich pułków do Wiaziem. Nie mamy prawie żadnych wojsk, tylko Litwę i pułki z Moskwy. – Jak to? – Dymitr uniósł ze zdumienia brwi. – Przecież kazałem. – Co teraz uczynimy? – Dworycki nadużył mego zaufania. Zostaliśmy bez zbrojnej siły w czasie koronacji. Bardzo źle... – Powinien ponieść karę, batiuszka. – Masz rację i karę poniesie. Zrzucam go z hetmaństwa. Jego mość chyba zapomniał, że to nie Rzeczpospolita, gdzie każdy tytuł jest dożywotni! – Zawołać sekretarza? – Sam napisz. Ja podpiszę. Widzę, jak bardzo błyszczą ci oczy, żeby donieść o tym Dworyckiemu. Może... sam chcesz zostać hetmanem? Należy ci się. – Wybaczcie, ale wolę pozostawać przy waszej osobie. Strzec was dniem i nocą. Dymitr ujął Basmanowa za rękę, a ten ukląkł, schylił głowę. Wówczas car ujął go ręką pod brodą, powoli, delikatnie. – Zatem kogo naznaczymy nowym hetmanem? – Może Szujski? Skoro został pomiłowany, coś mu się należy. – Tylko nie Wasyl. Nie rozpieszczajmy starego biesa. – Może więc Dymitr? Nie grzeszy rozsądkiem, a cały ród poczuje się doceniony. – Taaaak – wyszeptał Dymitr. – To dobry pomysł, Piotrze. Nie odchodź, zostań ze mną dłużej... Dotknął głowy i włosów Basmanowa. – O Piotrze Fiodorowiczu, sam nawet nie wiesz, jak bardzo... Die 15/5 mai Moskwa, Kreml, Żytni Dwór, popołudnie Dydyńscy przebijali się ku Moskwie poprzez błota i śniegi. Pogoda była tak zła, jakby sama matuszka Ruś chciała zatrzymać ich na zawsze na swoim łonie. Podróży nie ułatwiali sami bracia stryjeczni, pobrali z dworu sanie, zamiast, jak radził Jacek, jechać na koniach, i później trzeba było zamieniać je na telegi i kolasy. Choć w sumie bywały i takie miejsca na moskiewskich drogach, gdzie lepiej sprawdziłyby się łodzie. Poza tym uparli się, aby ciągnąć za sobą chudobę, jakby wybierali się na jarmark do Kazania, a nie tysiąc mil dalej. Jacek jechał zatem w gdaczącym towarzystwie kur, trzech krów i dwóch szczeciniastych świń, dopóki na drodze do Niżnego Nowogrodu nie rozleciał się jeden z wozów i trzasnęło koło u drugiego. Wtedy coś pękło w Mikołaju, który do tej pory przyjmował wszystko jak wyroki opatrzności. Klnąc na czym świat stoi, kazał sprzedać bydło na najbliższym targu, przesiąść się na konie, nawet byle jakie, a tylko dla siostry zostawić zwykłą telegę. Ruszyli szybciej, ale i tak w Moskwie byli dopiero piętnastego maja, dzień po święcie Zesłania Ducha Świętego. Stolica była odmieniona. Zalana przez Polaków, Niemców, Anglików, którzy przybyli wraz z Maryną. Na ulicach i placach słyszało się polską mowę. Targi i jarmarki odbywały się bez przerwy, od świtu do zmierzchu, w piątek, świątek i niedzielę, której zresztą Moskale nie świętowali. Wino, kwas i gorzałka

lały się strumieniami, tu i ówdzie błyskało żelazo, odzywały się krzyki, chichoty ladacznic. Ulicami jechały kawalkady kolas, wozów, brożków, panowie polscy konni, strojno i zbrojno roztrącali tłum nahajkami. Stolica bawiła się jak Paryż, Rzym, Amsterdam. Wolna i otwarta na oścież dla wszystkich. Do wieczora Dydyńscy przebijali się przez tłumy na Kreml. Wjechali wreszcie na dziedziniec Żytniego Dworu, gdzie było, o dziwo, pusto, jakby cała chorągiew przeniosła się w inne miejsce. Jacek zeskoczył z konia, zawołał Borka i Mykołę, a braci poprowadził do izb na piętrze. Dydyńscy padli za progiem na kolana, bili pokłony, żegnali się i modlili. A Anastazja, ledwie ujrzała Jacka, zaraz rzuciła mu się na szyję, wyciskając na ustach wcale nie skromny pocałunek. Tuliła go i przytulała się na oczach braci stryjecznych, którzy spoglądali na to nieco ni to ze zgrozą, ni to ze zdumieniem. – Hospody pomiłuj – mówiła bez przerwy – modliłam się za ciebie, czekałam każdej nocy. Pojedziemy do Polski? Zabierzesz mnie? – Dobrze – powiedział niemrawo Dydyński, a potem odwrócił się do pozostałych, ukazał dziewczynę. – Bracia moi mili – powiedział – to jest... – na chwilę zabrakło mu konceptu, nie była przecież żoną – Anastazja. Witajcie na kwaterze. Mikołaj, Zygmunt i Stefan skłonili się, nie zdejmując czapek, najmłodszy Łukasz zapatrzył się w lica nałożnicy Dydyńskiego, aż najstarszy brat musiał złapać go za ramię i obrócić ku sobie, a potem powiedzieć coś surowo do ucha. Anastazja dygnęła przed nimi, pokłoniła się, podeszła do Eufrozyny, aby obłapić się i złożyć zwyczajowy pocałunek. I wówczas siostra obróciła się bokiem, wymknęła z jej objęć dość szorstko, uciekła wręcz do sąsiedniej izby. Trzask drzwi rozbrzmiał jak szczeknięcie – znak, że wbrew intencjom Jacka bynajmniej nic nie ułoży się dobrze. Bracia rozeszli się w milczeniu, Borek i Mykoła wnosili do izby juki i sakwy zdjęte z koni. Łukasz rozpalał ogień. – Co tu się działo? – zapytał Jacek Anastazji, która stropiona stała na środku izby. – O Jacku Aleksandrowiczu – załamała ręce – nic dobrego. Wyjęła ze skrzyni w kącie jakiś list. – Przynieśli ludzie pana Dworyckiego. Jacek przebiegł wzrokiem rządki pisma i pokiwał głową. – Abdankowali mnie ze służby. Szybciej, niż sam podziękowałem – mruknął. – Odpowiednia nagroda za Nowogród i Dobrynicze, utratę zdrowia, rany i zabite konie. Cóż, teraz możemy wracać do Polski. – Kiedy ruszamy? – Wypoczniemy kilka dni. Powinienem pójść do Dymitra i choć mnie odpędza, uczynię to przed odjazdem. Wszystko zrobiłem, wszystko skończyłem, a dusza mego ojca jest wolna i czysta. Odpokutowałem jego grzechy. Czekaj tu na mnie – powiedział do Anastazji. – Idę pomówić z panią siostrą i braćmi. Gdy wszedł do izby, Eufrozyna modliła się w kącie do ikon, które prawdę powiedziawszy, Dydyński zrabował w Nowogrodzie w domu pewnego kupca. Jacek poczekał, aż skończy, a potem stanął przed nią i popatrzył w oczy. – Pani siostro – powiedział – cóż mają znaczyć te fochy i babskie swary? – Nie jestem babą, tylko panną i, jak sam mówiłeś, szlachcianką. – I wśród szlachcianek zdarzają się sekutnice. – Całą drogę mówiłeś nam o tym, jak bogobojnie i sielsko żyją ludzie w Polsce! Jak to się modlą, cerkiew stoi obok zboru, a zbór naprzeciwko kościoła. A sam co? Kto to jest? – Pokazała ręką drzwi do sąsiedniej komnaty. – Nie nosi wołosnika, a ty nie wspominałeś, że masz żonę.

– To nie jest moja połowica. – Jacek uśmiechnął się głupio. – Zatem kto? – Jak by ci tu powiedzieć... wojskowa małżonka. – Wojskowa? Przecież nie jesteś już w chorągwi! – Dobrze, to moja... nałożnica! Niechaj będzie. – Niechaj! Co chcesz z nią zrobić? – Chędo... Znaczy nic. – Jak to nic? Chcesz ją zabrać do Polski? Ją, zwykłą bladź! Jak ci nie wstyd, bracie! Tyś sam, jak mówisz, szlachcic! Dobry nam dajesz przykład... – Przynajmniej nie chędożę chłopców jak wasi popi. Eufrozyna przeżegnała się, a z jej oczu trysnęły iskry. – Powiedz tak jeszcze raz, a Hospody cię przeklnie, a ja wyrzucę z serca! – Ejże, nie rozsierdzaj mnie! Dokąd wrócisz, jak już rzuciłaś ten lichy zagon nad Wiatką? – Nie będę jechała do Polski z bladzią. Odpraw ją, bracie! – Mam pewien dług wobec tej niewiasty... – Dziewki! Nierządnicy! – Zwij ją, jak chcesz... – Przecież się z nią nie ożenisz! Powtarzam, albo ona, albo ja. Nie wiem, jak się pozbędziesz Anastazji, ale nie chcę o niej słyszeć. Jacek pokręcił głową, ale w tejże samej chwili rozległo się łomotanie. – Kto tam? Zamiast odpowiedzi drzwi otwarły się, na progu stanął... mnich. Czerniec w mantii i kłobuku. Kłaniał się i wpatrywał w Dydyńskiego. – Batiuszka Jacek Aleksandrowicz? Dydyński? – Ja. – Mam was zaprowadzić na spotkanie – oznajmił bezceremonialnie. – Może najpierw grzecznie zaprosicie. I powiecie, z kim będę miał przyjemność? Mnich był nie tylko grubiański, ale i bezczelny, bo skinął palcem, aby Jacek się przybliżył. I stolnikowic przygryzł wąsa, ale podszedł bliżej. Wtedy mnich wyszeptał mu do ucha tylko jedno słowo. I Jacek wyprostował się. Poleciałby za nim jak na skrzydłach, gdyby czerniec nie zatrzymał się na progu i nie zastawił mu przejścia ręką. – Pójdziecie, ale nie tak. Wkładajcie! Jacek posłusznie włożył mniszą szatę. Die 15/5 mai Moskwa, Kreml, monastyr Wozniesieński Wieczór Dziwny mnich poprowadził go wąską dróżką między kremlowskim murem a parkanami Wozniesieńskiego monastyru. W półmroku wyglądali jak dwa kruki albo mnisi. Na szczęście Jacek zdjął ostrogi i odpasał szablę. Przewodnik zatrzymał się przy małej furtce w drewnianej ścianie, stuknął raz, potem trzykrotnie. Hasło zostało zrozumiane, bo ktoś otworzył drzwi – przynajmniej na tyle, aby mogli wśliznąć się do wnętrza. Mnich poprowadził Jacka w prawo, do drewnianej kapliczki. Otworzył drzwi i czekał, póki szlachcic nie przekroczył progu. Wewnątrz płonęła tylko jedna świeca. Przed ikonostasem modliły się dwie mniszki. Gdy Jacek wszedł, niższa wstała, obróciła się do niego. Ujrzał delikatną, bladą twarzyczkę i cudne oczy, których wspomnienie prześladowało go od pamiętnej rozmowy w Samborze.

Ukląkł i skłonił się. – Pani wojewo... Wasza Carska Mość, jestem do usług. – Powstań, mości panie Jacku. Przecież mówię! – syknęła Maryna. – Cieszę się, że jesteś zdrowy i żywy. W Samborze i na Rusi dawno cię pochowali. – Nie lubię długo leżeć w grobie. Nudno tam. Brak trunków i pięknych niewiast. – Zawsze ten sam. Podeszła do niego zwinnie, piękna jak sama bestia, choć w czarnej chuście na głowie, byli przecież w klasztorze. – Zestarzałeś się, przybyło blizn. – Niespodziewanie dotknęła jego policzka, a Jacek aż zadygotał, bo Maryna nie była już zwykłą wojewodzianką, którą wytarmosić mógł w tańcu i poprzyciskać byle dworzanin, jeśli w odpowiednim czasie przepchnął się przez tłum adoratorów i dworskich zginaczy karków. – Dzielnie broniłeś mojego Dymitra, poniosłeś straty i rany. Godne to nagrody. – Jego Carska Wysokość już mnie nagrodził – rzekł cierpko – zwolnieniem ze służby. – Coś takiego? Doprawdy musieli omamić go doradcy. Dymitr zawsze był łaskawy i szczery. Pozwól, że ja to naprawię. – Nie ma potrzeby, Wasza Wysokość. Wracam do Polski. – Gardzisz łaską carowej? Jestem pamiętliwa. A może znalazłeś to, czego szukałeś, że wolisz odejść? – Znalazłem rodzinę. Dlatego odchodzę w pokoju. – Obawiam się, że nie odjedziesz tak łatwo. – Dziękuję za łaskę, carowo, ale zapomniałaś już, że jestem wyjątkowo twardym człowiekiem. Nie nadaję się do twoich pałaców, znacznie bardziej pasuję do dworu i karczmy. Chciałbym wrócić na swoje, do Dydni, pod Sanok, zobaczyć góry i Werchowyny, poczuć na koniu wolność polską. Tutaj już wszystko skończyłem. – Ale twój brat zaczął. – Przecław? On tu jest?! – Gorzej, mości panie Dydyński. Przyjechał, aby cię ratować, i... zginął. – Jak to?! – Był moim ulubionym dworzaninem, wysłałam go z listem do Dymitra. Pismo oddał i zniknął. Nie ma. – Porwali go?! – Kto i po co? – Jackowi zdało się, że w jej oku zobaczył łzę. Ale Maryna nie była już romantyczna, ale rozważna. Romantyczna królowa mogła być tylko w Rzeczypospolitej, nie w Moskwie. – Znajdź go, waszmość, rozkazuję ci! Jacek westchnął ciężko. Przecław! Zapomniał o tym, że brat urodził się chyba z wrodzoną predyspozycją do wpadania w kłopoty. – Odnajdę, obiecuję. Nie odjadę stąd bez brata! – Nie odjedziesz w ogóle – powiedziała. – Ja ci nie pozwolę. Weź. Wcisnęła mu w dłoń mieszek ciężki od złota. I położyła rękę na głowie. Wymykał się z klasztoru jak złodziej – po cichu, w płaszczu zakonnym. Pełen złych myśli, z bólem w sercu. Przecław zniknął. Wpadł w jakąś kabałę. Zataczając się, pchnął drzwi od komnaty, w której wieczerzali bracia. Natychmiast podnieśli głowy. Zmierzyli się wzrokiem. – Zacni i mili panowie Dydyńscy – powiedział – zły los i przekleństwo naszego rodu zmusza mnie do zmiany planów. Nie odjedziemy stąd szybko. W ogóle nie wyjedziemy bez pewnego człowieka. Wspomniałem wam, że macie jeszcze jednego brata, Przecława, którego muszę znowu wyciągać z opały za czuprynę. Padł na kolana i zaczął się modlić, bo cóż innego mu pozostało.

Rozdział XXVII

Carskie gody Desperacja pana Jacka • Rozmowy z królewiętami • Krótka pamięć Mniszcha • Eufrozyna nie traci nadziei • Dworycki w niełasce • Babska zwada • Przysięga Anastazji • Propozycja kniazia Wiśniowieckiego • Grom z jasnego nieba! • Carski ślub • Opowieści starego oprycznika • Nadzieja • Zasadzka na dachu • Znowu w tiurmie • Starzy znajomi • Gody Dymitra • Nieoczekiwane uwolnienie • Uzdrowienie cara • Stolnikowic pod kuratelą • Biją dzwony

Die 16 mai n. st., 6 mai st. st. Anno Domini 1606 Roku 7114 od stworzenia świata Wielkie Księstwo Moskiewskie, Moskwa Popołudnie Dydyński krążył po Moskwie jak błędny, pijany wieścią o bracie, choć od przyjazdu nie wypił ani kropli. Dyszał jak ryba wyrzucona z wody, zamierał i podrywał się do biegu. Niestety, Przecława nikt nigdzie nie widział. Ot, był, przyjechał i rozwiał się jak dym. Ostatni gadali z nim na zamarzniętej rzece, gdzie po zdobyciu śnieżnej warowni uczył bojarów sztuki walki szablą. Ale których – tego już nikt nie pamiętał. W ostatniej desperacji Jacek zaczynał myśleć, że Przecław się utopił, jakby pod ciężarem jego grzechów rozstąpił się lód na Moskwie. Miasto szalało; przepychał się przez pijane, rozwrzeszczane tłumy, uciekał spod końskich kopyt, ocierał się o pędzące kolasy, brożki, wozy. Moskwa huczała od plotek: powiadano, że Dymitr dał Marynie podarków za pół miliona rubli, a wojewodzie sandomierskiemu wypłacił sto tysięcy na pokrycie długów. Już podnosiły się pierwsze krzyki przeciw carowej. Maryna chadzała we francuskiej sukni, upinała wysoko włosy, odzywała się niepytana, miała własną służbę, gotowali jej kucharze sprowadzeni z Polski. Tego Moskale nie mogli ścierpieć. Jak również Polaków, którzy wchodzili z bronią i w czapkach do cerkwi. Bernardynów i jezuitów odprawiających Zielone Świątki. Portretów Dymitra i Maryny z łacińskimi napisami. – Car się nie modli – szeptali wmieszani w tłum ludzie – nie chodzi do cerkwi. – Bije pokłony rzymskiemu papie w łacińskim chramie! – Oddał świętą Moskwę Lachom. – Żeni się z polską diablicą w święto Mikołaja Cudotwórcy. – Co się stanie, kiedy całe miasto będzie zajęte przez Polaków? Miasto już było polskie. Przybysze śmiali się z grubych Moskali, wyzywali mir jak hordę wściekłych psów. Kusili los. Już pierwszego wieczora Dydyński spotkał w Biełgorodzie, na Twerskiej, wóz naładowany beczkami z winem i pijanym towarzystwem spod carskiej chorągwi. Panowie bracia byli pod dobrą datą, krzyczeli, wygrażali Moskalom. Co gorsza, wóz ciągnęli mnisi, a kłusująca wokół kolasy czeladź co chwila wyrywała z tłumu kolejnych czerńców, zapędzając ich do szorów i chomąta. Kto był posłuszny i przyjmował rolę konia, dostawał miarkę wina. Niepokornych chlastano nahajkami, bito w plecy styliskami czekanów i nadziaków. – Panie Dydyński! – wrzeszczał jegomość Jedliński, który rozsiadł się na samej górze jak basza. – Chodź, waść, do nas! Dalej, nalejcie mu! Nie przepuścili – ledwie się zbliżył, złapali go pod ramiona, wciągnęli na wóz. – Na Boga, co waszmościowie robicie?! – Uczymy Moskwę pokory! – krzyknął Jedliński. – Szybciej, kruki! Kłusem marsz! Szlachcic najpierw skropił nahajem mnichów, potem chciał nalać wina do cynowego kubka dla Jacka; rozlał wszystko, wreszcie dał mu cały dzban. – Pij, waść, do dna! – Do dna! Do dna! Jacek nie chciał pić, ale wmuszali w niego, obstąpili, podtykali kubki, puchary. Kiedy kolasa zachwiała się na wyboju, pan Bonaszewski poleciał w tył, zwalił się w błoto, obryzgując wszystkich, wzbudzając krzyk i salwy śmiechu. – Tfu! Świnia! – Podnieście go!

– Pij, mości Dydyński. Wypijesz, polejemy znowu! Jacek nie miał humoru do picia. Wychylił jednak tęgi łyk, potem jeszcze jeden. – Płocho pijesz! Dolejcie mu. Już nie było wyjścia, trzymali go za ramiona, lali do pełna, wychlapując strugi rubinowego trunku. – Do dna! – wycharczał Jedliński. – Do dna! Jacek rozglądał się przerażony, nie wiedział, co robić, nie mógł się upić, nie był w nastroju, zresztą nie miał czasu. Jednak los mu sprzyjał. Na rogu Kisłowskiej dojrzał grupę czarnych postaci przeciskającą się przez tłum. – Waszmościowie, tam macie kandydatów... do nowicjatu! – Fiedia, Florek! – krzyknął Jedliński. – Dawać ich tutaj. Słudzy skoczyli w tłum, wyrwali z niego brodatych mnichów w czarnych opończach, z wielkimi greckimi krzyżami zawieszonymi na piersi. – Stój! – Kozłowski szarpnął za lejce, zatrzymał wóz. – Chodźcie tu zaraz, ptaszynki! – ozwał się Jedliński. – Macie tu... ooooo – polał im do kubka – żebyście mieli siłę wozić panów polskich po Moskwie! Pijcie! – To pomyłka, mości panie szlachcic! – wybełkotał pierwszy. – My jesteśmy ojcowie od Ignacego Loyoli, carscy sekretarze... Jacek po prostu zdębiał, bo pod maską świeżej brody rozpoznał oblicze Cyrowskiego. Za nim był Sawicki i jeszcze dwóch innych członków Towarzystwa Jezusowego, którzy albo nie wyjechali w poselstwie do Hiszpanii, albo – po prostu wrócili do Moskwy. Roześmiał się wesoło, widząc, że wyszczekani i sprytni jezuici mieli tym razem wpaść we własne sidła. – Łżą, żeby ujść kary! – krzyknął do Jedlińskiego. – Dawajcie tych drygantów do wozu! Ruszać z kopyta. – Ja jestem Mikołaj Czernik! – krzyczał kędzierzawy zakonnik żgany w plecy rękojeścią nahajki. – Ja ojciec Gąsiorek! – Ja Kasper Sawicki, znacie mnie! Jedliński i Kozłowski zawahali się. Lecz pomoc przyszła z najmniej spodziewanej strony. Nagle jeden z mnichów w chomącie obrócił się i wskazując Sawickiego, powiedział: – Nu ja go poznaję, to brat nasz z monastyru Czudowskiego! – Fiediuszka, cóż to? Wypierasz się nas? – Stiepan, wstyd ci mantii i naszej wiary? – Dawajcie ich z nami! – krzyczeli prawosławni mnisi. – Do szorów! – rozkazał Jedliński. Wnet jezuitów zapędzono tuż obok czerńców, a kiedy chcieli wnieść protestację do samego cara, narobiono im parę kiełbas na łbie i plecach, że wyrwali do przodu jak narowiste konie. Pociągnęli rześko, aż Kozłowski zwalił się na sam dół kolasy, zadudniły deski. Dydyński pochylił się do samego ucha Jedlińskiego i wydyszał, przekrzykując gwar i śpiewy: – Brat mi zaginął! Przecław Dydyński, przyjechał z Maryną. – Albo waszmość miał brata? – Młodszego. Był na zdobyciu warowni, potem diabli go ukryli! – Nie widziałem! – odkrzyknął Jedliński. – Ale jakby coś, dam znać. Dydyński przygryzł wargi. Dwie ulice dalej, kiedy spotkali murwy, wymówił się od dalszej kompanii. – Widzicie, ojcowie, co tu się dzieje – mówił do ledwie żywego, dyszącego ciężko Cyrowskiego. – Wojsko pije, Dymitr nie widzi nic poza Maryną, a wszystkich rozdyma fantazja. Daj Panie Boże, żeby nie pękła jak balon, bo zawalą się mury Moskwy. – Gdzie jest Filip? Znaleźliście tego mnicha od ikon? – Znaleźliśmy Opryczny Dwór, Filip nie żyje. Zginął w czasie walki. Pomógł nam kniaź Szujski.

Razem zniszczyliśmy monastyr, pobiliśmy opryczników. A raczej to, co po nich zostało. Sawicki uczynił znak krzyża. – Mój brat zginął. Tutaj, w Moskwie, miesiąc temu – wydyszał Dydyński. – Ojcowie, ofiaruję się boso do Częstochowy, jeśli mi pomożecie. Zwie się Przecław, mojego wzrostu, młodszy, gołowąs, dumny i wyniosły. – Pomożemy, pomożemy – kiwał głową Cyrowski, a Gąsiorek tylko dyszał głośno i jęczał. – Napisz wszystko dokładnie, co znaleźliście w tym Sukinie. Chcę mieć relację, najświeższe nowiny z wyprawy. – Wszystko wam spiszę, ale nie teraz. Muszę znaleźć Przecława! – Nie trwóż się – rzekł Gąsiorek. – Jeśli zginął, jest w ręku Boga. – A Bóg – wycharczał Sawicki – na pewno słucha rad ojca Loyoli. – O ile wasz Loyola trafił do Boga, a nie odwrotnie! Die 16/6 mai Moskwa, Kitajgorod, dwór Romanowów Południe – Pytasz waszmość pan, czy pomogę? Nie tylko pomogę, ale nawet dołożę wszelakich starań – kiwał głową Marcin Stadnicki, kasztelan sanocki. – Uczynię, co w mojej mocy, poruszę niebo i ziemię, tak. Wszelkimi środkami pomogę odnaleźć waszmości brata. Wszak my krajanie z sanockiego, ojca waszej mości znałem jak moją prawą rękę. – Stadnicki podniósł dłoń jakby na potwierdzenie tych słów. – Będę dozgonnie wdzięczny waszej mości. – Najpierw jednak – pokiwał ręką kasztelan – potrzebuję pomówić z carem. Waszmość pan jesteś wszak u niego w łaskach, wszyscy mówią, że masz do niego dostęp dniem i nocą, macie też jakieś sekrety między sobą. Nie będzie pewnie dla ciebie żadnym zbytecznym kłopotem, jeśli poprosisz go o posłuchanie dla mnie starego. – Niestety, będzie – mruknął Dydyński. – A to dlatego, że jestem w niełasce, w carskiej opale, jak powiadają. Dymitr nie jest już moim przyjacielem. – Aaaaaa, to taka sprawa. – Kasztelan opuścił rękę i pokiwał głową. – No cóż, tego się nie spodziewałem. Wybacz, waść, ale to trudna sprawa, jeden człowiek w Moskwie to jak igła w stogu siana. Ja się od pomocy nie uchylam, ale sam wiesz... – Wiem, jak to jest – pokiwał głową Dydyński. – Jakbym coś wiedział, dam znać – mamrotał kasztelan – niechybnie. Dydyński nawet nie podziękował. Die 16/6 mai Moskwa, Kreml, dwór Godunowa Popołudnie – Dydyńscy, Dydyńscy – Jerzy Mniszech przewracał oczyma i marszczył czoło – dalibóg nie przypominam sobie waćpana. Jacek zaciskał zęby i wyciągał nogi, bo jaśnie wielmożny pan wojewoda sandomierski chodził po komnacie, wśród biegających sług, którzy znosili skrzynie, wyciągali z nich dywańskie kobierce, zwierciadła i futra. Jacek, chcąc nie chcąc, łaził za nim. Co chwila wojewoda wołał któregoś pachołka, aby wydać mu polecenie, a w wolnym czasie przyjmował pisma i wieści od posłańców, którzy przybiegali z dworu carycy Maryny. Ma się rozumieć, że w takich okolicznościach niewiele czasu mógł poświęcić szlachcicowi. – Dydyńscy z Dydni, synowie Aleksandra. Nie idzie o mnie, ale brata, Przecława, którego wasza miłość powinien pamiętać, bo był dworzaninem i rękodajnym jejmości carowej Maryny. – Być może – mruczał Mniszech i zaglądał do trzymanego w ręku pisma. – Wiesz waść, tylu tam szaraczków wieszało się przy karocy... – Byłem na zamku w Samborze u waszej miłości przed wyprawą moskiewską. Razem biliśmy się pod

Nowogrodem i Dobryniczami za przyszłość carowej. – Ona rozsądku nie ma – rzekł z głupia frant Mniszech i uderzył trzymanym w prawej ręce spisem o otwartą lewą dłoń. – Patrz, waszmość, czego żąda: kucharzy więcej polskich, pasztetników, ludzi od cukrów. Nie chce jadać po moskiewsku, a... skąd ja jej wezmę tylu? Tron chce mieć obok Dymitra, taki sam, a to przecież wydatek. – Mój brat jechał z carową do Moskwy, przy karocy, sama prosiła o ratunek dla niego. – Być może, tak, tak – kiwał głową wojewoda. – Hejdasz! – zaczepił sługę, który wykładał ze skrzyni futra lamparcie i rysie – na górę zanieś, do gabinetu! Sam waszmość widzisz, co się tu wyprawia. Jak ja mam... – urwał, bo czterech hajduków wnosiło przez drzwi ogromny, okuty żelazem sepet. Nieśli go krzywo, potrącili o framugę, w środku coś zabrzęczało. – Ostrożnie! Ostrożnie! – zakrzyczał wojewoda jak dźgnięty. – Srebra i szklanice, puchary i nautilusy z Polski! Tutaj stawiajcie! Jak coś stłukliście, potrącę z lafy! Hajducy sapali z utrudzenia, nieśli skrzynię delikatnie jak nowo narodzone dziecię. – Co ja mogę, co ja mogę! – lamentował wojewoda. – Jak waści brat się nazywał? Przemysław? Die 17/7 mai Moskwa, Kreml, Żytni Dwór, prawie północ – Jaki on był, ten nasz brat? – spytała Eufrozyna, kiedy Dydyński wrócił wieczorem i zamiast modlić się, patrzył ponuro w ogień. – Gdybym go nie miłował, powiedziałbym, że młody i głupi. Pyszny jak paw, wyniosły niczym rzymski orator. Ale to wszystko na pokaz. W głębi duszy był zrozpaczony. Teraz wiem, że dlatego, iż nasz ojciec dbał o mnie bardziej niż o niego. – Więcej ci zapisał? – Więcej miłował. A miłość może po równi uskrzydlać i zabijać. – Pij, braciszku. – Pogładziła go po ręku i nalała wina do czarki. – Pij, na frasunek dobry trunek, jak wy powiadacie. Kazałam ci pościelić na ławie w izbie. Wyśpisz się, rano wszystko będzie dobrze. – Nic nie będzie dobrze bez Przecława. – Musisz go wielce miłować braterską miłością. – Przez niego jestem tutaj. – Jak to? – Mieliśmy jechać obaj, ale Przecław podstępem wywołał bójkę. Zranił się... Właściwie to ja jego zraniłem, bo się nadstawił. Dlatego został w pieleszach. – Taki był... sprytny? – Ja mu już odpuściłem. A wiesz dlaczego? – Bo jesteś łacinnikiem? – On tu przyjechał, aby mnie ratować. Dowiedział się, że jestem w niewoli, biedny szczeniak. Głupi, porywczy, ale jednak uczciwy. – I zamiast wyciągać ciebie z opresji, sam wpadł w opałę. – Z ust mi to wyjęłaś. – Nie każdemu by się tak chciało. Wiesz, braciszku, ja mu zazdroszczę. – Tak? Czego? – Ma kogoś, kto o niego dba. A ja sama na tym świecie. Póki cię nie spotkałam, co ja byłam? – Miałaś przecież braci. – Braci... Ty nie rozumiesz, co to niewiasta bez posagu. Ja mam dwadzieścia sześć wiosen, za dużo, żeby znaleźć męża. Za mało rubli, żeby szukać klasztoru. Kimże ja mam być dla nich? – Machnęła ręką w stronę izby, gdzie chrapali Dydyńscy. – Popychadłem? Wieczną służką? – Znajdę ci męża w Polsce.

– W moim wieku? – Wolni ludzie nie liczą lat, ale okruchy szczęścia. Nie pójdziesz do klasztoru. Eufrozyna uklękła, pocałowała brata w rękę. I wtedy nagle rozdzwoniły się dzwony. Cerkiewnie, pięknie, brzękliwie, w środku nocy. Słyszeli ich śpiewny ton, zwłaszcza gdy zabrzmiał Iwan Wielki. – Pali się? – Jacek poderwał głowę. – Gdy jedni się smucą, inni weselą. Rozpoczynają się gody panny wojewodzianki Maryny. Jutro, znaczy dziś, bo już północ, stanie się carową świętej Rusi. Żywą ikoną, wielką gosudarynią. Będziemy bić jej czołem. – Ja najpierw się wyśpię. Gdzie to, powiadasz, kazałaś mi posłać? – Sama wymościłam ci ławę. Idź i nie frasuj się. Wszystko będzie dobrze. – Dziękuję ci – przytrzymał ją za rękę – że we mnie wierzysz. – Nie bardzo mam w kogo. Zjawiłeś się jak piorun z niebios, rozwaliłeś życie Mikołaja, a mnie dałeś nadzieję. Komu mam wierzyć, jak nie tobie? Śpij. Die 18/8 mai Moskwa, Kreml, zapasowy pałac carski Poranek – Ty chyba pozamieniałeś się na rozumy z szutem – prychnął Dworycki, kiedy Dydyński w końcu przyszedł do niego z prośbą. – Chcesz się widzieć z Dymitrem po tym wszystkim? Myślisz, że carska opała to jak w Polsce, gdzie możesz całe życie nie widzieć Wawelu, a i tak zostaniesz starostą, bylebyś tylko uzbierał kopę kresek na sejmiku? Nie, mój drogi, tu wszystkie drogi prowadzą do Moskwy, a pan i władca stolicy jest tylko jeden: car. – Nie szukam łaski dla siebie, ale pomocy dla brata, który zaginął, będąc w carskiej służbie. – Dymitr nie ma czasu, nie widzisz, co się dzieje? Kiedy carowa wstępuje na tron, sprawy zwykłego stolnikowica muszą poczekać. Zwłaszcza po tym, jak car dostał dowody twojej nieudolności. – Mojej nieudolności? – Szujski wpadł na trop i zniszczył Opryczny Dwór. Przysłał tu gramoty, księgi i dowody ich zdrady. Zniszczył ich, powybijał, kilku wzięli na spytki, ale nie wydali nikogo. Nie trzeba było, Jacuszka, gzić się na piecu z gamratką ani przepijać zasług w dobrej kompanii. – Szujski zniszczył Dwór? – zapytał wstrząśnięty Jacek. – Doprawdy ten człowiek nie ma Boga w sercu. Przecież to ja powiedziałem mu o wszystkim. – Ty? Co ty, jeśli nawet miałeś w tym jakiś udział, to kniaź cię ubiegł. On teraz chodzi w glorii. A tu nie Korona Polska, nie pojedziesz do Sanoka albo Sądowej Wiszni wypłakać się przed panami braćmi na sejmiku, a sejmik zniweczy królewskie plany, dopisze twoje żale do instrukcji poselskich i władca będzie musiał spuścić z tonu. Tu tak nie ma! – Właśnie się o tym przekonałem. Prawda, zamiast lizać carskie pięty, pojechałem ratować rodzinę. I dlatego teraz jestem w ostatniej desperacji. – Ja ci radzę jedno. Ale ty pewnie będziesz głupi. – Będę. – Pisz czołobitnię do cara. Ukorz się i proś carski majestat o łaskę. – Od dziś możesz mnie mieć za głupca. – Jest też inny sposób. – Słucham. – Dymitr nie będzie rządził wiecznie. Są inni... Moskale, którzy także mają prawo do carskiego prestoła. – Nie. Nigdy. Mam już dość tej komedii z samozwańcami. W coś ty się znowu wpakował, panie Dworycki? Kogo popierasz? Już nie Dymitra?

– Nikogo. Też jestem w niełasce. Straciłem godność hetmana carskiego. – Mówiłem... – Przez ciebie. Ale to moja sprawa. A z tobą skończyłem. Die 18/8 mai Moskwa, Kreml, Żytni Dwór Dochodzi dwunasta w południe – Gdzie jest Jacek Aleksandrowicz? – spytała zaspana Anastazja Eufrozynę, która już od świtu warzyła przy ogniu strawę. – To nie wiesz, że szuka brata? I prawie traci rozum? Zaiste mniej przejmujesz się swoim dobrodziejem niż jego kabzą. – Jacek nic mi nie mówił. – Po pierwsze, dla ciebie pan Jacek, po drugie, kto ty dla niego jesteś, żeby otwierał przed tobą duszę? – Jestem przy nim od roku. – Ślubu nie macie, więc co ty chcesz? Uchodzić za małżonkę?! Wstydu nie masz! – Weźmiemy ślub w Polsce. – Akurat, mów do wieczora, a i tak nie uwierzę. – Pan Jacek mi obiecał, przysięgał. – Ślub dany ladacznicy nieważny. – Nie sierdźcie się, już sobie idę. – A po coś w ogóle przyszła? – Wzięliście mój kobierzec – podniosła kapę z ławy – to go zabiorę. – Od kiedy twój? – Nie ukradłam go. Wasz też nie jest. – Nie mój, tylko pana brata. Ktoś musi czuwać nad jego rzeczami. I nagle Eufrozyna wstała, szarpnęła za tkaninę, chcąc wyrwać ją z rąk Anastazji, ale tamta trzymała mocno. – Puszczaj! – Nie puszczę. Ot, znalazła się pani! Mnie ichmość pan to darował. – Ja ci go odbiorę. Szarpały się zdyszane nad dymiącym paleniskiem. – Nie będziesz się tu rządzić! Dłużej z nim jestem od... – Ode mnie? Wiesz, kto ty jesteś? Bladź zwykła! Doprowadzisz go do nieszczęścia! Anastazja wyrwała kobierzec, szarpnęła tak, że Eufrozyna omal nie rozłożyła się jak długa; potrąciła garniec, który z hukiem potoczył się po deskach. – Zabieraj go i fora ze dwora! – krzyknęła Eufrozyna. – Pojedziesz do Polski po moim trupie, a skoro pan brat się ciebie boi, ja to zrobię za niego. Zbieraj rzeczy w skrzynię, bracia przypilnują, żebyś nas nie okradła, bierz wóz i hajda w pole! Żeby cię moje oczy nie widziały! – Pójdę, jak Jacek mnie wyrzuci, ale póki co waruj tu, służ braciom, bo sama pójdziesz na gościniec. – Ty bladzicho! Grozisz mi? Ja pójdę!? Wielce się mylisz. Ja jestem Dydyńska, a ty murwa spod płotu! Miał z tobą uciechę pan braciszek, męska sprawa, ale dalej nie postąpisz ani kroku. Wynoś się! – Sekutnico, zazdrościsz mi chłopa?! Sama go nie zaznałaś, pożyłaja dziewo, lepiej idź do klasztoru, póki cię tam chcą, módl się, a nie stawaj szczęściu na drodze! Nie wiadomo, jak to się stało, ale Eufrozyna zdzieliła ją pięścią w gębę. Głowa Anastazji odskoczyła do tyłu, ale dziewczyna, wypuszczając kobierzec, chwyciła Dydyńską za kołpak, zdarła go, złapała za warkocze. Przeciwniczka uderzyła ją drugi raz, Anastazja załkała, zasłoniła się ramieniem. Powstał krzyk i płacz, rozległ się tupot stóp – bracia i Damian pędzili z izb, pytając, co się dzieje, kto

kogo bije, dlaczego. Baby krzyczały, tłukły się kułakami, szlochały, wzywały na pomoc aniołów i diabłów, jakby każda nie nosiła na podołku całego tuzina. – Jacek! Jaceeek! – krzyczała Anastazja. Nie było Dydyńskiego, ale nadciągnął Damian. Widząc, jak Eufrozyna okłada kochanicę pana kułakami, dostrzegając krew spływającą z nosa Anastazji, chwycił siostrę Jacka za ramię, przytrzymał. – Waćpanna, spokój, dość! Przestań! To było jak dolanie oliwy do ognia. Eufrozyna uderzyła go w łeb – lekko, po babsku, ale to wystarczyło, by stracił panowanie nad rozsądkiem. Pchnął Dydyńską, aż poleciała na ławę, przewróciła się, drąc jak wściekła kocica. I wtedy bez ostrzeżenia zarobił kułakiem od Fiedki – Żigimunta, największego niedowiarka w kompanii. Utrzymał się na nogach, chociaż rzuciło go w tył. Dzielnie złapał za szablę, a wtedy Stefan zdzielił go obuchem czekanika po zauszku. Nie za mocno – wystarczająco, aby młodzieniec nagle zwiotczał, wpadł w opiekuńcze ramiona Mikołaja i Zygmunta. Łukasz chwycił wpół roztrzęsioną Anastazję, nie miał chłopczyna doświadczenia z babami – dostał łokciem w żołądek, pod oko, pazury nałożnicy przejechały mu po policzku. Pomocy udzielił mu Stefan. Wspólnie odciągnęli Anastazję od Eufrozyny. Mikołaj złapał siostrę za rękę, aby przypadkiem nie chciała upiększyć oblicza przyszywanej bratowej o kolejne krwawe kiełbasy i sińce. – O co poszło, pani siostro?! – zagrzmiał Mikołaj. – Drugi dzień nie ma Jacka, a już bitka? – Rzuciła się na mnie, bladź, przechodka przeklęta! Batiuszka, gosudarze nasz, ty powiedz mi, kim ona jest, żeby rzucała mi w twarz przekleństwa? Kto to jest? Nasza bratowa? Albo to oni wzięli ślub?! Anastazja płakała, łzy spływały na jej suknię, skapywały na podłogę. – Uciszcie się, baby! Milczeć! – Nie będę milczała, póki ta bladź tutaj jest! Ona i ten, ten – wskazała na nieprzytomnego Damiana – drugi jej gach! Jak można tak żyć! A jeśli... to musimy to przerwać. – Ty stara żopa, tyyyy! – zawyła Anastazja. – Pizda u tiebie gorit! I ty na mnie, na mnie rękę podnosisz. Poczekaj, wróci Jacek, to pogadamy. – Jacek nie wróci. I sam prosił, aby zrobić z tobą porządek. Spakuj rzeczy i precz, bo nie wiem, jak wy, braciszkowie, ale ja nie pojadę do Polski z taką bladzią! – Też myślę, że tak będzie najlepiej. – W żopu jebana, ty! – wyrywała się Anastazja. – Czekaj, tyyy sekutnico, dziewko nieczysta. – Zatkajcie jej gębę – rozkazał Zygmunt, a Stefan zrobił to nie bez trudności. – Chyba najlepiej będzie, jeśli sobie pójdzie – rzekł w końcu Mikołaj. – Niech Jacek mówi, co chce, ale to my jesteśmy jego rodziną, nas winien słuchać. Był dla nas wzorem, a sam co? – Zrobimy mu tylko przysługę, kiedy go uwolnimy od dziewki! – Puszczajcie mnie, pójdę sama! – powiedziała łamiącym się głosem Anastazja. – Idź precz. Zbierz rzeczy. Swoje rzeczy – zakrzyknęła Eufrozyna. – Dopilnujcie jej, niech bierze wóz i konia... I to był koniec. Eufrozyna nie odpuściła. Biegała po izbie z rozwianym włosem, wyliczała wszystkie grzechy Anastazji. Anastazja przegrała batalię. Zabrała suknie w skromny sepet. Zabrała jednego z woźników, lekką kolasę, do której bracia złożyli nieprzytomnego, jęczącego Damiana. W furii rzuciła pod nogi Eufrozynie kosztowny kobierzec, o który zaczęła się cała awantura. A potem wzięła lejce i idąc przy wozie, ruszyła przed siebie – do Nikolskich wrót, na Kitajgorod i dalej – gdzie oczy poniosą. Bracia żegnali ją w milczeniu, tylko najmłodszy Łukasz zaczął gwizdać, póki

Mikołaj nie nakazał mu być cicho. Koła skrzypiały, kolasa toczyła się z łoskotem. Leżący na łubiach Damian nagle zajęczał cicho, otworzył półprzytomne oczy. – Anastazja – wybełkotał. – Co ty... co ty zrobiłaś? Jak to? Zatrzymała wóz, podeszła bliżej i przytuliła jego głowę do piersi. – Damian, Damian – wyszeptała. – Miłowałam cię zawsze, mój luby. Teraz będziemy razem, nic nas nie rozłączy. Wpatrywał się w nią z przerażeniem, dopóki nie zakryła mu ust pocałunkiem. A potem wzięła lejce, cmoknęła na konia i zanim opuściła Żytni Dwór, odwróciła się w stronę kwater Dydyńskich. – Zabiję cię, Jacku Aleksandrowiczu – powiedziała zimno. – Zabiję cię razem z bratem, z twoją dumą, kłamstwem, za to, żeś mnie zwodził, zostawił i kazał znieważyć. Nie jestem bladzią, nie byłam murwą, więc zginiesz. Dopadnę cię! Splunęła właśnie jak ladacznica, nie jak dama, i ruszyła dalej, wioząc na wozie rannego Nieborskiego. Die 18/8 mai Moskwa, Biełgorod, Wołoski Dwór, poranek – Sprawa jest paląca jak ogień, a ja nie mam czasu – powiedział kniaź Konstanty Wiśniowiecki. – Jednak poświęcę go trochę waszmości, choć jestem drużbą na ślubie carowej. A jeśli nie zmarnujesz tych chwil, wyjdziemy stąd jako przyjaciele. – Mój brat... – Wiem o tym, wszystko słyszałem. – Kniaź rozsiadł się wygodniej na pokrytym aksamitem karle, które przywiózł ze sobą aż z Ukrainy, bo wyposażenie Wołoskiego Dworu było ubogie jak chata świętego Franciszka. U jego boku czuwał stary, wąsaty Kozak w baraniej czapie, z błyszczącym wąsem i natłuszczonym osełedcem zawiniętym wokół obu uszu. To, że w obecności jaśnie oświeconego księcia pykał lulkę, pozwalało sądzić, że nie był to zwykły dworski semen ani pajuk od wyciągania pańskiej kolasy z błota. – I powiem krótko, bo nie mamy czasu, jestem gotów odnaleźć Przecława, o ile jeszcze żyje, a nawet dać za niego okup. Pomogę ci wszystkimi dostępnymi mi środkami. Ale, pomyślał zawsze i wszystko przewidujący Dydyński, jest przecież wielkopańskie ale, które waży więcej niż honor, złoto i poświęcenie razem wzięte. – Chciałbym jednak uczciwie uprzedzić Waszą Książęcą Mość – powiedział na głos – że nie będę w stanie odwdzięczyć się za tę łaskę. Każdy możny pan, z którym rozmawiałem, liczył na moje względy u Dymitra. Niestety, carski afekt ku mnie należy wpisać w annały historii. Obecnie jestem, jak to mówią, w opale, która w tym kraju przeraża Moskali bardziej niż u nas zakaz pojawiania się na Wawelu. – Wiem o tym doskonale. – Kniaź podkręcił wąsa. – I myślę, mości panie Dydyński, że my, szlachta – zaakcentował to słowo niezwykle starannie – nie powinniśmy biadolić i smucić się byle niełaską moskiewskiego carzyka. Wiem, że moje słowa wydają ci się dziwne, ale cóż, Dymitra trzeba popierać, bo oświeca i zbliża Moskwę do Korony Polskiej. Co jednak nie przesłania faktu, że zostaliśmy ulepieni z innej gliny. Ja nie jestem małostkowym i pysznym człowiekiem, który by pomagał bliźniemu tylko wtedy, gdy ten może się odwdzięczyć. Ja jestem ze starej ruskiej familii, nie jak ci panowie Dorobkiewicze, ot, choćby Gonzaga Myszkowski. Skąd on wziął tytuł, Semenie? – zagadnął Kozaka. – Przejął po włoskim sodomicie Gonzadze, od Inflant po turecku. – Kozak wysunął cybuch lulki spomiędzy warg. – Za pozwoleniem Waszej Książęcej Mości. – No właśnie, czyż ja wyglądam na sodomitę, mości panie Dydyński?

– Nigdy bym nie śmiał. Jednak, skoro rozmawiamy szczerze, chciałbym wiedzieć, czego Wasza Książęca Mość zażąda w zamian. – Nie liczę na twoje znajomości na dworze, ale za pozwoleniem, panie stolnikowicu, potrzebuję ciebie. Twojej ręki, oblicza, odwagi przy moim boku. Proste, przyjmiesz służbę u mnie i będziesz jadł mój chleb. Za godziwą lafę i zasługi. – Wasza Książęca Mość wie, że to trudne... – Wiem, że Dydyńscy zawsze służyli tylko Ojczyźnie, Bogu i Fortunie, ale czas to zmienić. Nie stracisz, stojąc u mojego boku, przecież nie będziesz pokojowym czy komornikiem, ale moją pierwszą szablą, do specjalnych rozkazów. – To trudna decyzja. – Mam ci tłumaczyć jak dziecku? Boisz się mnie? Mojego tytułu? Mam go od Boga, nie od mamony. My, książęta i wielcy panowie, jesteśmy w Reczypospolitej jak starsi bracia nad tłumem maluczkich. Pomagamy, pokazujemy i bronimy, a w razie czego udzielamy koniecznej pomocy i łaski. – Ja to wszystko rozumiem, ale – Dydyński stuknął się w pierś – tutaj boli. – Jesteśmy, waszmość, w obcym kraju, wśród pogan i barbarusów. Musimy się wspierać, bo nas podzielą i rozszarpią jak łanie. A przecież to my rodzimy się wilkami, a nie zwierzyną jak oni. Dydyński milczał. – Dwieście czerwonych rocznie, jeśli nie przekonują cię inne argumenty. I oczywiście strawne na konie, służbę, pachołków, musisz wszak wyglądać godnie Wiśniowieckich. – Czterysta, za pozwoleniem książęcym. – Bagatela, dam ci osiemset – mruknął Konstanty. – Wysoko cię cenię, mości panie Dydyński. – Jak wasza miłość chce odnaleźć brata? Przeszukacie Moskwę? Macie tu swoich ludzi? – Mam jednego sługę, który zna Moskwę jak własną kieszeń, a sumienia jej mieszkańców jak swoje grzechy na spowiedzi. Oddam go pod twoją komendę, a on znajdzie Przecława, wytropi go jak ogar. Zagryzie jak wilk. – Któż to jest? – Imaginuj sobie, że Lach, rodem z Rusi. Był w moskiewskiej niewoli przez całe życie, a teraz, uwolniony, pragnie mi służyć. Jeśli chcesz, mogę go wezwać. Szybko, bo szkoda czasu, czekają na mnie w pałacu cara, a ja tu mam z tobą dyszkurs jak z żakiem. Mam go wezwać czy nie? Dydyński przymknął oczy. Całe jego życie było pasmem dręczących wyborów. Najgorsze, że chciał stąd wyjechać – miał dosyć Moskwy, Moskali, carskiego służalstwa, bicia czołem, popów, brodatych niewolników. W służbie księcia byłoby to zapewne niemożliwe. Cóż jednak miał czynić – w tej rozgrywce Wiśniowiecki miał wszystkie karty. Pokiwał głową. – Spiszemy potem kontrakt. Semen, wezwij jego mości Antoniego. Kozak skłonił się i zniknął w drzwiach za plecami kniazia. – Zdziwisz się, co za człowiek. Godny zaufania, choć dziwny. Przeszedł tyle, że na spisanie jego życia nie starczyłoby wołowej skóry. Semen uwinął się nadspodziewanie szybko. Otworzył drzwi i wprowadził starego dziadygę w żupanie i szarej ferezji, z małą, capią bródką i wąskimi jak szparki, skośnawymi oczyma. Dydyński patrzył na niego i zaczął wstawać. Otwierać oczy i usta jak kremlowskie bramy na powitanie cara. To po prostu nie mieściło się we łbie... Sługą, który wszedł do komnaty, był Anton Uspieński, którego słowo rządziło ciałem i śmiercią. Die 18/8 mai Moskwa, Kreml, plac Soborowy, poranek Nikt nie spał tej nocy w Moskwie. Nie dały dzwony wzywające wiernych od północy na carski ślub, w którym połączyć miała się Moskwa z Rzeczpospolitą, wschodnia Ruś z Polską, ogień z wodą, lód ze słońcem.

Kto by nawet przymknął oczy, tego budzili z rana posłańcy carscy kołaczący do drzwi i wrót, wykrzykujący nowiny, aby zaniechać pracy. Osiem tysięcy strzelców obsadziło zamkowe bramy i baszty, wszystkie drogi, którymi miał przejść car, zaścielono brytami sukna i całymi postawami tureckiego złotogłowiu. Już dwa dni wcześniej, szóstego maja, po zachodzie słońca, w orszaku rozświetlającym mrok świecami przeprowadzono Marynę z klasztoru Wozniesieńskiego do paradnego pałacu carskiego, który zbudował Dymitr przy południowej ścianie Kremla. Pałaców było tak naprawdę dwa i choć drewniane, wzorowano je na krakowskim Wawelu. Pewnie dlatego Polacy ze zwykłym dla tego narodu brakiem poszanowania dla zwierzchności zwali je „wawelikiem moskiewskim”. Tutaj na progu czekały na wojewodziankę kniaziowe Mścisławska i Szujska, obie z obliczami pobielonymi bielidłem i rumienidłem, otwarły drzwiczki wozu carowej i wyprowadziły ją z pojazdu. Na zewnątrz oczekiwał kasztelan Marcin Stadnicki. – Pani nasza najmilsza, przyrodzona, życzliwa. Życzymy ci długich dni dobrego i chrześcijańskiego żywota z mężem twoim Dymitrem – mówił, kłaniając się dwornie. Maryna słuchała blada. Dwa dni później, w czwartek w nocy, dwórki i panny służebne zaprowadziły ją do złotej sali w pałacu Dymitra i otoczyły jak dziwne anioły, falowały i chodziły wokół niej. Nałożyły na nią moskiewską ślubną suknię, przykrywając bladość i strach jaśnie panny wojewodzianki. Świt dopiero bielił się na wschodzie, kiedy wprowadzono ją do Zołotoj Pałaty, gdzie przygotowano dwa trony. Wielka sala przystrojona była na ślub karmazynowym angielskim falendyszem, na którym rozłożono od wejścia do tronów dwa długie bryty – chodniki z ciemnobrunatnego tureckiego złotogłowiu. Postępował po nim wolno jeden kondukt wiodący pod ręce Marynę i drugi – na którego czele wreszcie ukazał się światu Dymitr Iwanowicz, car moskiewski, samodzierżca. Wielki książę ubrany był w kaftan z czerwonego aksamitu, tak gęsto sadzony perłami i kamieniami, że prawie nie widać było spod nich materiału. Na głowie miał koronę, w jeden ręce trzymał berło, w drugiej jabłko carskie wysadzane diamentami, z krzyżykiem na wierzchu. Tuż przed nim postępowali Polacy: chorąży przemyski Zygmunt Tarło, brat Maryny starosta sanocki Stanisław Mniszech i Jan Buczyński. Wiedli zaś Dymitra pod ręce – Fiodor Mścisławski i Jerzy Mniszech. Maryna szła obok. Dumna, choć mała. Blada, lecz uskrzydlona. W długiej ślubnej sukni moskiewskiej, z szerokimi rękawami, aksamitnej, haftowanej perłami, zdobionej diamentami i rubinami. Na głowie miała przepaskę z drogimi kamieniami przeplecioną włosami jak w Polsce, na nogach czerwone safianowe trzewiki, podkute i ozdobione perłami. Wiodły ją pod ręce dwie księżne – Praskowia Mścisławska i Katarzyna Szujska. A z tyłu postępowała starościna sochaczewska, pani Tarłowa, panie Herburtowa i Kazanowska. Ceremonia była krótka. Najpierw w imieniu cara Grigorij Iwanowicz Mikulin podziękował królowi Zygmuntowi za pozwolenie na ślub Maryny i przysłanie poselstwa. A zaraz potem patriarcha Ignacy podniósł nad głową złotą misę, w której spoczywała sobolowa, zdobiona krzyżem czapka, korona Monomacha. I podał ją Dymitrowi i Marynie do ucałowania. To był dopiero początek. Ignacy oraz cały orszak patriarchów i metropolitów ruszył z koroną do soboru Uspieńskiego, nieco na północ od Zołotoj Pałaty. Dymitr i Maryna powstali. Szli obok siebie po szlakach wysłanych czerwonym suknem niderlandzkim. Przed nimi postępowało stu synów bojarskich idących parami, za nimi sześćdziesięciu bojarów w giermaczkach ze złotogłowiu, w perłach i klejnotach. Perłami obszywane były szerokie na trzy palce naszyjniki, tafie i jarmułki na głowach. Niektórzy nosili zamiast nich marmurkowe szłyki, wetknięte na ogolone głowy, wedle starego ruskiego zwyczaju, pokazującego poprzez golenie, że są

obmyci z grzechu. Ruś prawosławna pokazywała potęgę, zadumę i spokój, który tak bardzo irytował Polaków. Przed carem i za nim szedł dostojny, brodaty tłum Moskali. Zaraz za bojarami postępowało czterech giermków w białym aksamicie i rysich szłykach, z wielkimi siekierami na ramionach. Przed samym Dymitrem podążał jego miecznik – Michał Skopin-Szujski, z nagim mieczem w dłoni, ubrany w złotogłowiową szubę podszytą sobolami. Obok książę Wasyl Golicyn niósł berło, Piotr Basmanow zaś jabłko królewskie. Ciała bojarów i dostojników opasane były całymi łańcuchami ze złota. Jednego, dwóch – złożonych na krzyż, czasem nawet trzech. Po obu stronach chodnika szli Niemcy zbrojni w halabardy, a pośród nich sam car. Ręce trzymał włożone w rękawy. Powoli, dostojnie, bez pośpiechu podchodzili do soboru Uspieńskiego. Dymitra prowadzili pod rękę Mikołaj Oleśnicki i wuj cara – Michaił Nagoj. Marynę wiedli wojewoda i księżna Mścisławska. Niesiono też na poduszce czapkę Monomacha i złotą koronę, która spocząć miała na skroniach polskiej carowej. Wrota soboru rozwarły się wolno, przepuszczając blask ikonostasu. Światło padło na oblicze Dymitra i jego przyszłej żony – w blasku prawosławnego Chrystusa zdali się marni i mali – jak wszystka władza, która upada wraz ze śmiercią. Die 18/8 mai Moskwa, Biełgorod, Wołoski Dwór Około południa Uspieński uderzył podstępnie jak wąż. Zwykłym pchnięciem w żywot kniazia Wiśniowieckiego. Trafiłby w żołądek, pod splotem słonecznym. Brzydka, paskudna, babrząca się bezustannie rana. Duże szanse na wieczne odpoczywanie w gronie rycerskich przodków i raczej mizerne na cieszenie się doczesnymi przyjemnościami. Jednak Dydyński okazał się kamieniem wrzuconym w zębate koła Fortuny. Zasłonił kniazia własnym ciałem, a kindżał ukłuł go w bok, przebijając aksamit ferezji. Przechwycił uzbrojoną rękę prawą dłonią i walnął Uspieńskiego z byka – prosto w czoło. Dwadzieścia lat wcześniej oprycznik, uodporniony na razy przez żelazny posoch Iwana Wasylewicza, nawet nie ugiąłby kolan. Teraz poleciał w tył, ale nie wywrócił się. Zamiast atakować – dał nura w otwarte okno, wyskoczył na pochyły dach kryty korą. Dydyński chciał skoczyć za nim. Ledwie wystawił głowę, dostał w czoło okiennicą pchniętą z całych sił, świat zwalił się w dół, jakby spadł do studni. – Na pomooooc! Bywaaaaj! – krzyczał z tyłu książę Wiśniowiecki. Służba i Kozacy runęli do izb, łapiąc za broń, wołając gwałtu. Pędzili przez podwórze dołem, między kolasami, wozami i okulbaczonymi końmi. Uspieński przemykał górą – po stromym dachu dworu, między czerdakami, ominął basztę, zsunął się w dół, opuścił nogami na balustradę ganku po drugiej stronie dworu. Zdyszany złapał za słup, zmacał podłogę. A potem pognał – schodami w dół, do drugiego ganku, do koniuszni. Zatrzymał się w drzwiach, obrócił, omiótł drapieżnym spojrzeniem Wołoski Dwór. Nikt go nie ścigał. Wskoczył do środka i wtedy dostał cios płazem. Prosto w łeb. Ten jeszcze złagodziła czapka. Po drugim spadła. Trzeci wybuchnął mu w głowie iskrami, posłał go na klepisko, przewrócił. Kiedy próbował podnieść się na nogi, ktoś stanął nad nim, przyłożył do piersi ostry jak brzytwa sztych szabli. – Za długo uciekasz, batiuszka – powiedział Jacek Dydyński. – Za stary jesteś, niedomagasz. Pozwól, że ci pomogę przenieść się na tamten świat. – Ha, to jednak wygrałeś. Tak, zwyciężyłeś, mój hetmanie... – Nawet jeśli nazwiesz mnie carem, nie powstrzyma mnie to od wyprucia ci flaków. Módl się, diable.

– Zaraz, tak szybko chcesz, a? Zabić? – Nie będzie żadnego odprowadzania do cara. Nie będzie wybaczenia. Zakładam też, że nie zniżysz się do błagania o łaskę. Uspieński westchnął, opuścił ręce, leżał pogodzony z losem. – W serce, tak, w serce, hetmanie, nie trafisz. Pozwól staremu na kolana, chi, chi, chi, w kark. Kark pewniejszy. O tak, sam pamiętam. – Wszystko mi jedno. – Tak wolę. I nagle Uspieński poruszył się, obrócił z trudem na bok, zamarł na klęczkach, pochylony, jakby zamierzał bić pokłony Jackowi. Tylko że Dydyński stanął z boku; szablę trzymał nad karkiem oprycznika. – Chi, chi, nie tak od razu zabijesz. Mój pułkowniku, atamanie, nie będzie od razu śmierci. – Takiś pewien? – Tak, bo ty chcesz wiedzieć. Chcesz, żebym ci powiedział wszystko o Dworze. – Nic nie chcę. Poza pragnieniem, żeby cię zgładzić. – Powiem, powiem, eeee... atamanie. Czegóż bym miał... nie mówić? – Mów, jak chcesz. – Pierwsze, to jestem z Litwy... Z Korony Polskiej. Antoni Uspieński kiedyś wołali. Z Wołynia. Herbu Pobóg. – Witaj, krajanie – roześmiał się zimno Dydyński. – Myślisz, że cię uściskam? A może zasiądziemy nad kuśtykiem miodu, aby powspominać widoki z Ukrainy? – Tak tylko mówię, chi, chi, chi... Dobre, co, nie spodziewałeś się? – Byłeś oprycznikiem. To jak wyrok. Car był twoim batiuszką, ojczyzną Moskwa, a nie Rzeczpospolita. – Chciałeś, bym mówił, to mówię, chi, chi, nie zabijaj. Dowiesz się ciekawych rzeczy. – Mów o Dworze. – Najpierw, najpierw, atamanie, była Oprycznina. Kaftany, wilcze łby, miotły. Służba batiuszce Iwanowi, carowi preswietnemu, ojczulkowi miłemu. Oj, żeby on teraz siedział w pałacie, nie byłoby tego całego barachła! – Mów do rzeczy, czas ucieka. – Byłem w niewoli u prawosławnej matuszki Rossii, przyjąłem kaftan, bo to było jedyne wyjście. Zamiast gnić w tiurmie, zostałem psem cara. Opłaciło się, co zrobić. Nie byłeś wtedy na moim miejscu. – I co dalej? – Byłem przy boku Iwana do czasu, aż kazał... tak, chi, chi, otruć rodzinę księcia Włodzimierza Starickiego, batiuszkę twego kompana, a mego syna, Borysa. Tak, byłem Lachem z krwi i kości. Lackie sumienie szarpało. Nie dałem zabić małego kniazika, kiedy cały jego ród robił w sztany w przedśmiertnym tańcu, chi, chi, ale widowisko... A mać nagą... – Oszczędź opisów, z łaski swojej. I co dalej? – Griszka Griazny złożył na mnie po tym, tak, złożył donos do cara. Iwan mnie wezwał, ojczulek najsłodszy. Myślałem, zabije posochem jak syna Iwaszkę. Ale on mówi: Antoni, ty jesteś Litwa, ty nie dajesz zabić rybionków. Ale to dobrze, nie bój się. W zakonie byłeś nikim, będziesz diadką. Jak Maluta i Griszka sprawią bojarów i kniaziów, tak ty bierz dzieci, synów, córki, wszystko, co małe, nie bój się. Kazał mi zbierać potomków zabitych, tych, którym wytrzebiono wszystkich krewnych. I stworzył detyniec. – Aby wychować ich na samozwańców? Wmówić, że są książętami, bojarami, carskimi synami? I rozbić Ruś? – Nie, nie tak, hetmanie. Nie na początku. Najpierw car rzekł: Antoni, ty zbieraj dziateczki, ćwicz,

wmawiaj, że jedynym ich batiuszką jest Iwan Wasylewicz. Ty mi ich chowaj jak cesarz turecki janczarów. A jak podrosną, będzie z nich moja gwardia, moje wilki, moje psy gończe, bo oprycznicy ludzie niezdarni, wory i bladiuny. Strachem ich trzymam, kijem i nahajem. A twoje dziatki będą mi służyć z miłości, silni jak czarty, posłuszni jak anioły Carowi Niebiesnemu. Car zniszczył pierwszą Opryczninę, po najeździe Tatarów. Michaiła Czerkaskiego wbił na pal razem z żoną i... dziecięciem. Chi, chi, chi... dziecię przeżyło. Ja je wziąłem. Jako i inne. Car rozpirzył pierwszą opryczninę, ale założył drugą zwaną Dworem. Postawił na jego czele Borysa Tułupowa. Ale i tych wytrzebił, mądry batiuszka. Powołał Udział, założył nową Dumę, potem też rozwiązał, zniszczył. Ale detyniec przetrwał. Bo Iwan Groźny czekał na chwilę, kiedy dorośnie jego gwardia, jego siła, jego moc. Kiedy na czele skrzydlatych zastępów janczarów spadnie na kraj, aż szlochać będzie i modlić się bojar, wyć o litość diak, bić czołem kniaź. Ale żelaznych detynek nie wstrzyma nawet król litewski. – I co było dalej? – Przedobrzył ojczulek, oj, nie doczekał. – To było dziwne, ale Uspieński naprawdę zaszlochał, zapłakał. Ocierał oczy krwawiące oprycznymi łzami. – Nie dożył, umarł. A sierotki zostały. Właśnie dla nich kazał budować opryczny zamek w Wołogdzie. To miał być ostróg wiernych zastępów Iwana. Ja przy okazji znalazłem tam Tarrakonowa, zmusiłem go do posłuszeństwa i wykorzystałem jego dar. On umiał zmienić dziecko, wpoić mu Słowo, które dawało władzę. Chi, chi, wiesz, on ciągle myślał, że dzieciak, którego mu pokazałem, był jego synem. A ja go, chi, chi, chi, podmieniłem, Wałujewa – Uspieński aż zadygotał od śmiechu – zamieniłem dzieciska, rozumiesz, atamanie? Bo prawdziwy zmarł od zarazy, jak matka. – I wtedy wpadłeś na pomysł, aby stworzyć samozwańców? – Tak, tak, proste, chi, chi? Przejąć władzę, świętą władzę w świętej Rusi, bo car Borys... Co on tam wiedział, zięć Maluty, rab, Tatarzyn! U Iwana był ledwie postielniczym, a ja – Uspieński uderzył się w piersi, pluł, charczał – ja byłem diadką, starszym w zakonie, sługą i zaufanym. Moje dni miały nadejść. – Jak było z Dymitrem? – Miało być, jak jest. Ale to ja powinienem stać za jego plecami. Wszystko przez Waarłama Jaickiego. Głupi był, za bardzo mu ufałem. Nie ufaj tak ludziom, atamanie, nawet kiedy cię po rękach całują. Namówił Griszkę na ucieczkę do Polski. Wyprowadził go, zdradził. Chciał sam nim kierować. Posłałem za nim Borysa, najlepszego sługę, a dalej... Sam wiesz. – Nadstaw kark. Nie będzie bolało. – Szybko, tak, szybki jesteś, atamanie. Wiesz, po co to robiłem? – Boś zdrajca i śmierdzące bydlę. – Dla chwały świętej Rusi. O wy Lachy, wy jej nie znacie, nie wiecie, że ona jeszcze zadziwi świat. Będziecie musieli uznać jej siłę, moc i wiarę. Albo zginiecie. Wy nie wiecie, ile prawdy bożej kryje się w tym zwykłym ludzie. – Niezdarni łapciarze, naród niewolników – skwitował Dydyński. – Ciekawe, czym podbijecie Rzeczpospolitą? Hordą strzelców? Jazdą dworiańską przeciw naszej husarii? Ty chyba nie pamiętasz, że w Koronie co dwór, to twierdza. Nic nas nie złamie, nic nie zniszczy, bo każdy szlachcic ma szablę przy boku, a każdy wójt we wsi samopał. W tym jest siła Rzeczypospolitej, że jak byle powiat wsiądzie na koń, to może stawać niczym zbrojny pułk. Ale po co ci to mówię? – Nie taaaakie proste, chi, chi, atamanie. Kończysz już? – Ustaw się i przestań trząść! – To jeszcze jedno ci powiem. Pomyłuj starego. Wiesz, skąd ja znałem twego stryja, Michała? – Nie wiem. Ale mów. – Razem nas wzięli w Połocku. Wiesz, kto wydał? Twój batiuszka, Aleksander. Przez niego jestem... taki. Mogłem jedynie przyjąć czarny kaftan lub zdychać. A Michaił Dydynskij nie chciał, taki był jak ty

sam. Łycar polskij. Bezumnyj, niepokorny. Tak żył i zginął w zapomnieniu. Zabij mnie wreszcie, tnij, nie żałuj. Nikt już nie będzie kalał imienia twego batiuszki. Nynie, prizno i wo wieki wieków, amin! Jacek po prostu milczał, bo choć spodziewał się tych słów, spadły one na niego z siłą huraganu. Szabla zadrżała mu w ręce, kiedy patrzył na ostatni grzech swego ojca – Uspieńskiego. Nie mógł ciąć. Nie mógł zabić. Nie miał sił. – Idź do diabła, panie Uspieński – powiedział wreszcie. – Ja i tak wygrałem. Znalazłem moich braci, synów Michała. Zabiorę ich z tego piekła tam, gdzie jest wolność. Za dwie niedziele, da Pan Bóg, spojrzymy w niebo z gór sanockich, będziemy swobodni i szczęśliwi, bo wolność polska mieszka pod Karpatami, na pogórzach Bieszczadu. Schował broń do pochwy. A wtedy Uspieński pomacał się po karku, a potem przemówił drżącym głosem: – Atamanie. Atamanie... Nu, kryształowy ty jesteś, panie Dydyński. Rzadko się zdarza, aby niewola moskiewska czyniła ludzi rycerskimi. Sam widziałem, zwykle wychodzą stłamszeni przez knut i carski majestat jak bydło. A jednak ty zahartowałeś się w ogniu jak stal. Dlatego powiem ci... – Nic mi nie musisz mówić. – Powiem ci, gdzie jest twój brat, Przecław. – Co takiego? – Jest na dachu soboru Błagowieszczeńskiego. Za chwilę zabije cara Dymitra, zastrzeli go z guldynki, kiedy Dymitr wraz z carową będzie szedł do pałacu obok Zołotoj Pałaty. – Jak? Gdzie?! – zawył Dydyński. – Zdążysz, jeśli będziesz biegł albo dosiądziesz konia. Ocalisz jednego i drugiego, choć obaj warci są siebie. Jeden i drugi nicpoń. – Kto go... – Nie ma czasu, atamanie, chi, chi... Starczy śmiech był ostatnim, co usłyszał Jacek. Wypadł z koniuszni i zderzył się prawie z Semenem i jego Kozakami otaczającymi budowlę. Skinął mu głową. – Jest wasz! A potem pobiegł ile sił w nogach. Die 18/8 mai Moskwa, Kreml, sobór Uspieński, po południu Do Uspieńskiego soboru wchodzili od zachodu – bocznym wejściem. Cerkiew obwieszona była czerwonymi i białymi oponami haftowanymi złotem, posadzka pokryta suknem i aksamitem. Tuż przy drzwiach czekało podwyższenie. Stały na nim trzy trony, skrzące się od kamieni, kapiące bogactwem i siłą Rusi. Pośrodku dla cara – perskiej roboty, wysadzany diamentami, rubinami, szafirami i turkusami. Mniejszy, srebrny, miejscami złocony – dla Maryny. Po prawej stronie stał zwykły, drewniany, obity czarnym aksamitem – dla patriarchy Ignacego. Dalej w dwóch rzędach ław zasiadali patriarchowie i metropolici. Każdemu z nich pop, bijąc czołem, podkładał pilśniane, wyszywane koła pod nogi. Drzwi zatrzasnęły się z hukiem przed nosem części dworzan i Polaków. Ci w środku rozglądali się za ławkami, ale ich nie było. – Gdzie mamy usiąść? – zapytał Gosiewski Własiewa. – Wskażcie nam miejsca, zacny człowieku. – Uuuu, nie lzia w cerkwi świętej siadać – rzekł Moskal. – Ojczulek car kazał przekazać, że takiego obyczaju u nas nie ma, sam przysiada tylko gwoli koronacji. Patriarcha wraz z diakonami prowadził Marynę i Dymitra do relikwiarzy ze świętymi obrazami i krzyżami. Dymitr całował je po kolei, przyszła carowa stanęła bezradnie pod relikwiarzem – była za niska. Szmer i poruszenie wśród Moskali – diakon podsunął jej podnóżek – podkładał go kolejno do

wszystkich świętości. – Daj, potrzymam ci czapkę – powiedział Własiew do pana Oleśnickiego, który spocony i zmęczony przypatrywał się ceremonii. – Bierz, batiuszka. – Szlachcic wręczył mu magierkę. Własiew skłonił się po moskiewsku, to znaczy uniżenie. Ignacy błogosławił parę, żegnał ich prawosławnym chrestem, a potem podprowadził do tronów. Sobór nie drżał w posadach, kiedy Maryna zasiadała na tronie. Może powinien, bo pierwszy raz w dziejach Rusi koronowano niewiastę. Zaszczytu tego nie dostąpiła ani Anastazja Juriewa-Zacharina, którą pojął Iwan Groźny, ani Irina Godunowa poślubiona przez Fiodora, ani też Maria Skuratowa-Bielska, żona cara Borysa. Wszystkie obserwowały ceremonię koronacji męża przez kraty. – Błahosłowien Boh nasz wsiegda, nynie i prisno, i wo wieki wiekow – zaintonował Ignacy. – Sława Swiatłej, Jedinosuszcznej i Żywotworiaszczej, i Nierazdielnej Trojce wsiegda, nynie, prisno i wo wieki wiekow. Błahosłowienno Carstwo Otca i Syna, i Swiataho Ducha, nynie i prisno, i wo wieki wiekow. – Amin! – zaintonował chór. I nagle śpiew wzniósł się pod niebiosa. Sława Tiebie, Boże nasz, sława Tiebie Cariu Niebiesnyj Swiatyj Boże Preswiataja Trojce Hospodi pomiłuj Tak rozpoczęły się modły. Podstawił sobie po tym jeden pop stołek przy wyższym ołtarzu i wlazłszy nań, obrócił się tyłem do ołtarza, a twarzą do wielkiego kniazia, wrzeszczał bardzo. Śpiewało też przed tym kilku popów z ksiąg, ale nie można było nic zrozumieć oprócz Hospody pomiłuj – zapisał o tym później w pamiętniku Stanisław Niemojewski. Tak dokonało się dzieło. Dwaj władykowie wzięli koronę i szkaplerzyk carski, które leżały przed ołtarzem na złotych półmiskach, a potem zanieśli do patriarchy Ignacego. Ten przeżegnał i okadził regalia, przystąpił do klęczącej Maryny, na oczach obecnych włożył na jej głowę koronę. Żegnał wybrankę Dymitra, ucałował w ramię. Stało się. Maryna siadła na tronie, blada, milcząca, z przymkniętymi oczyma. Potem wstawali po kolei – jak wielkie ptaki – wszyscy władykowie. Podchodzili parami do carskiego majestatu, żegnali wielką kniaziową, dotykając dwoma palcami jej czoła i ramion na krzyż. Modlili się. Na koniec Ignacy włożył na jej szyję łańcuch Monomacha i szkaplerzyk carski – zdobiony klejnotami i wizerunkami świętych. Maryna siadła na tronie jako jaśnie oświecona wojewodzianka sandomierska. Powstała jako wielka księżna pskowska i nowogrodzka. I najjaśniejsza wielikaja gosudaryni carowa Maria Juriewna. – Gdzie moja czapka? – zapytał gniewnie Oleśnicki, kiedy diakowie klepali do znudzenia carskie tytuły, gdzie oczywiście Dymitr zwany był imperatorem, carem i samowładcą. – Gdzieżeś ją podział? – Później dostaniesz, batiuszka – śmiał się samymi oczyma Własiew. – Jak później? Carem go robią, a on przecież żadnym cesarzem nie jest! Nie lzia mi być bez czapki! – Przecie w cerkwi nie zimno, ani też słońce nie grzeje. – Porachujemy się, łajdaku! Własiew rozejrzał się dokoła, łowiąc uśmiechy Moskali. – Batiuszka, przecież tutaj na głowie nikt czapki nie ma! Tymczasem posypały się życzenia – od polskich panów, bojarów, posłów. I wreszcie potoczyła się cała msza święta – ektenie i wozgłasy – czytane na głos końcówki modlitw. – Chrystos, istinnyj Boh nasz molitwami Preczystyja Swojeja Matieri pomiłujet i spasiet nas jako błah i czełowiekolubiec – zakończył Ignacy nabożeństwo.

– Chodź, batiuszka, teraz dam ci czapkę – rzekł Własiew. – Preswietni panowie, raczcie opuścić cerkiew – wołali diacy. – Tylko rodzina i słudzy carowej zostają! Msza się skończyła, czas było na ślub. Polacy wychodzili z soboru. Własiew oddał magierkę Oleśnickiemu, śmiejąc się w żywe oczy. – Ot, nie sumujcie – powiedział. – Omamiliśmy Litwę, ale nie srożcie się. Cerkiew zamknęła podwoje, odgrodziła się od świata jak twierdza prawosławnej wiary. W brązowo-złotym wnętrzu, pod rzędami surowych ikon, z których wyzierało oblicze Chrystusa, dokonywał się kolejny akt ceremonii. Car żenił się z carową samotnie, bez świadków. Maryna i Dymitr stanęli przed patriarchą. Ten, przeżegnawszy ich, dał im po kawałku chleba i kieliszek wina. Najpierw napiła się Maryna, teraz już hosudaryni. Upiła ledwie trochę, potem skosztował wina Dymitr. Rzucił kielich na ziemię, jednak szkło wylądowało miękko na kobiercach i materiałach. Ignacy rozdeptał naczynie, rozgniótł obcasem na pamiątkę wesela w Kanie Galilejskiej. Wino czerwone jak krew wsiąkało w dywany. – Maryna? – zaniepokoił się Gosiewski. – Sama tam? W cerkwi? – Nic jej nie będzie – mruknął Basmanow. – Ot i stało się, weselić się trzeba. Ceremonia trwała, śpiewał chór synodalny. I wreszcie, po długim oczekiwaniu, otwarły się południowe wrota; te przywiezione z Suzdala, zdobione scenami z Biblii. W przejściu ukazały się dwie postacie – Dymitr i Maryna, złączeni węzłem małżeńskim, w koronach. Trzymali się za ręce. Tłum na placu Soborowym po prostu oszalał. Moskale krzyczeli, Kozacy rzucali w górę czapki, panowie polscy kłaniali się dwornie. Pospólstwo napierało na kordon strzelców, klękało, biło czołem, tarzało się po ziemi. I nikt nie zwrócił uwagi na zamieszanie na dachu soboru Błagowieszczeńskiego.

Die 18/8 mai Moskwa, Kreml, sobór Błagowieszczeński Po południu Sobór Błagowieszczeński, do którego wpadł zdyszany Dydyński, był pusty i, o dziwo – otwarty. Jacek wkroczył tu przez północne wejście, bliższe Zołotoj Pałaty, biegł po komnatach, szukając bez tchu jakiegoś wejścia na dach. Wpadł wreszcie do głównej nawy, stanął przed ogromnym, złocistym ikonostasem i wtedy uderzył go gromowy ryk Moskwy. Zrozumiał, że ceremonia właśnie się skończyła i zaraz Maryna i Dymitr ukażą się na progu cerkwi – wystawieni na pewną śmierć. Gdzie mógł być Przecław? Gdzie byli ci, którzy dybali na carskie zdrowie? Wypatrzył wreszcie przejście i kręcone schody. Wbiegł nimi na piętro, wyjrzał na pomost między dwoma przybudówkami, ale ten był pusty. Popędził wyżej, wpadł na drabinę wiodącą na sam dach, między złocone kopuły. Niewiele myśląc, wszedł po niej, wyskoczył na zewnątrz, stanął na poczerniałych od wiatru i deszczu gontach. Gwar tłumów i wiwaty były tak głośne, że aż pękała głowa. Dydyński rozejrzał się i złapał za szablę. Dwóch Moskali – carskich strzelców! – brodatych, w żółtych żupanach, siedziało przy bocznej iglicy soboru. Jeden nabijał broń – wcale nie moskiewską piszczel, ale smukłą cieszynkę z kolbą rzeźbioną w kości słoniowej. Drugi spoglądał na plac Soborowy. Obok leżał Przecław – w koszuli, posiniaczony, obity, ale, o dziwo, wcale nie związany. Nie ruszał się. Dydyński skoczył na nich jak wilk. Ciął, aż powietrze zawyło pod ostrzem. Atak był tak zaskakujący, że strzelec, który nabijał broń, krzyknął, przeturlał się w bok, ale wziął szablą po prawym barku. Jacek chciał go przyszpilić do dachu, ale ten znów przeturlał się zwinnie, chwycił za nogę szlachcica, szarpnął. Jacek upadł – na szczęście na bok, zaraz zerwał się do walki. Wróg dostał czas, aby stanąć na nogi, złapać za krzywy handżar. Gdyby nim cisnął, byłoby chudo, ale krzycząc i drąc się do kompana, zaatakował. Jacek dobrze wycenił odległość. Nie dał mu szansy. Zasłonił się młyńcem, by tamten zwolnił kroku. Potem ciął szablą z prawej, z góry – po rękach, poprawił od lewej – z zamachu, przez pierś. Odrzucił jęczącego Moskala aż na białą iglicę cerkwi, wbił sztych szabli w plecy, przekręcił. Krzyk tłumów, bicie w dzwony skutecznie głuszyły odgłosy walki. Dopiero teraz drugi z zabójców poderwał się na nogi. Niestety, tego popołudnia na dachu Błagowieszczeńskiego soboru Bóg trzymał stronę Lachów. Moskal skoczył do Jacka z szablą, zamarkował cięcie od góry – na głowę, ale przeszedł do pchnięcia w pierś. Dydyński stanął w rozkroku, zbił sztych prostym wiatraczkiem od góry i przeciągając cięcie, chlasnął tamtego po ręku – wyprowadzając atak z piruetu, z lewej. Moskal, widząc sprawność szlachcica, po prostu stracił głowę – cofnął się, parując niezdarnie uderzenia, a Jacek bił go od niechcenia, przypierał do zdradzieckiej krawędzi. Byli na samym skraju dachu, na zmurszałych, poluzowanych dachówkach, które trzaskały pod butami, kiedy przeciwnik odbił cios z góry i zanurkował pod ostrzem, chcąc widać przemknąć obok Dydyńskiego i uciec. Jacek przewidział ten ruch – postąpił krok w bok; zderzyli się z impetem, lecz mocna praca nóg pozwoliła szlachcicowi utrzymać równowagę. Rąbnął w łeb wroga rękojeścią szabli. Chlasnął po palcach, po piersi i łbie, pozostawiając krwawe ślady na żupanie. Wyjący, oślepiony własną krwią Moskal cofnął się o krok i wtedy rozległ się trzask. Skraj dachu cerkwi nie wytrzymał – puściły bale i dachówki. Niedoszły zamachowiec spadł – bez krzyku, w ciszy, bez rozgłosu. Zleciał na głowy stojącego niżej

miru. Dydyński nie zważał na krzyki i wrzawę – przyskoczył do Przecława. Brat leżał bez czucia, jak martwy, a jednak kiedy Jacek przyłożył ucho do jego piersi, usłyszał ciche bicie serca. Młodszy był jak pijany, zamroczony, pewnie oszołomiony jakimś wywarem. Na dole trwał tryumfalny pochód Dymitra i Maryny. Pod drzwiami Uspieńskiego soboru kniaź Mścisławski obsypywał carską parę złotymi monetami czerpanymi z mis. Z kolei Afanazy Własiew i diak Bogdan Sutupow zaczęli rzucać diengi, moskowki, dukaty i portugały między bojarów i pospólstwo. Tłum zareagował wrzaskiem, rzucił się po złoto, tratując się, bijąc, waląc na odlew pałkami. W zamęcie oberwało się nawet polskim posłom. Dymitr i Maryna lecieli do pałacu niczym para aniołów. Dokoła były surowe, brodate oblicza kniaziów i władyków. Dalej, za linią strzelców, moskiewski motłoch tarzał się w kurzu i błocie, tłukąc po łbach, szarpiąc za brody, by tylko dorwać się do monet. Car nagle dostrzegł grupę Polaków stojących na uboczu i kazał Własiewowi obrzucić ich portugałami. Afanazy cisnął je hojną ręką, ale żaden z Lachów nawet się po nie nie schylił. Jedliński, kiedy kilka padło na czapkę, zdjął ją z głowy i strząsnął na ziemię, pozwalając, by mużyki i dworianie cisnęli się do nich jak psy, okładali kułakami i wydzierali je sobie z rąk u stóp polskich panów. Na jednej stronie monety wybite było popiersie Dymitra z mieczem i napisem łacińskim: Aetatis suae 24, na rewersie zaś dwugłowy orzeł z jednorożcem na piersi i tytułami carskimi. W zamęcie nikt z tłumu nie spostrzegł carskiego strzelca spadającego z dachu soboru Błagowieszczeńskiego. Jednak straże czuwały. Jacek nie zdążył nawet znieść Przecława z dachu, kiedy przez klapę wpadli carscy ludzie. Nie miał sił im się tłumaczyć, po prostu spokojnie czekał, otoczony strażami, pilnując na wpół żywego brata, aż wśród żupanów, delii i kołpaków zamajaczy oblicze Basmanowa. Piotr Fiodorowicz spojrzał na pokrwawione kopuły i iglice, porzuconą guldynkę i trupa zamachowca, ledwo żywego Przecława i jego brata. Nie krzyczał, nie ciskał się, nie klął. Po prostu pokiwał głową. – Ot i doigrałeś się, batiuszka – powiedział. – Ja nie chcę wiedzieć, co to się działo, ale że coś złego, to pewne. – Właśnie udaremniłem zamach na cara – wydyszał Dydyński. – Dajcie przyjść do siebie, opowiem, co i jak. – Opowiesz to sędziemu, a może i katu – wzruszył ramionami Moskal. – Bo ja nie wierzę w twoją bajkę. Jak widzę Lacha w opale, ze strzelbą przy boku i trupy dwóch moich ludzi, to już sam Najwyższy podpowiada mi, co się stało. Chciałeś zastrzelić cara na ganku. A strzelcy odkryli cię tutaj, więc ich usiekłeś. – Po co miałbym zabijać cara?! – zakrzyknął Dydyński. – Uspokój się na chwilę, durna pało, i posłuchaj... – Kat cię wysłucha, bo na pewno ani ja, ani car. Długo czekałem na tę chwilę. Nie będziesz się już pałętał przy dworze ani zagrażał Carskiemu Wieliczestwu. – Ja go uratowałem! – Przez ciebie – wysyczał Basmanow – car jest niewładny, ma ataki niepamięci. Ty lacki diable, kogo chciałeś zabić? Jego Wieliczestwo? A może Marynę? – Piotrze Fiodorowiczu, nie mów bzdur. Dowiedziałem się o tej zasadzce i wpadłem w ostatniej chwili. Ci zdrajcy chcieli zabić Dymitra i podłożyć otumanionego mego brata, aby wyszło, że Lach zabił cara! Wysłuchaj mnie wreszcie, błagam cię! Wiem, jak uleczyć Dymitra. Dopuśćcie mnie przed oblicze wielkiego księcia, a wszystko będzie dobrze. – Najpierw ja cię uleczę ciemnicą. Zabrać ich! – rozkazał. – Wrzucić do tiurmy. Pilnować dobrze. Po weselu się rozliczymy. Strzelcy wcale nie byli weseli. Protesty może i można było składać na papierze, ale Basmanow nie

miał ani jednej karty, pióra czy inkaustu. Die 18/8 mai Moskwa, Kreml, pałac cara Dymitra Późny wieczór Kiedy za Dydyńskim i jego nieprzytomnym bratem zamykały się kraty moskiewskiej tiurmy, Maryna odprawiała pokładziny. Najpierw bojarzy odprowadzili nowożeńców do carskiej sypialni. Czynność taka jak płodzenie wielkich książąt i carów moskiewskich była bowiem tak doniosła, że musiał asystować przy niej patriarcha wszech Rusi, metropolita moskiewski i dygnitarze dworscy. Najpierw druhny i dwórki Maryny rozebrały ją do koszuli i ułożyły na gronostajach na łożu. Wreszcie wszedł Dymitr, którego również rozebrano i położono w koszuli obok panny młodej. Wtedy odeszły druhny, a pozostali tylko kniaziowie i bojarzy. Opuścili zasłony i najpierw stali, a potem chodzili wokół łoża, czekając na ślub. Co było w łożnicy, nikt nie wiedział. Maryna legła panną, wstała gosudarynią. Weszła do łoża, za zasłony, jako dzieweczka, wyszła rankiem jako mroczna, pochmurna, wyniosła carowa, jakby cała władza spłynęła na nią razem z błogosławieństwem lędźwi Dymitra. Car długo mozolił się w łożu. Wyszedł wreszcie drżący i oznajmił, że małżeństwo zostało dokonane. Wtedy bojarzy kolejno bili mu czołem i wychodzili z sypialni, pozostawiając młodych samym sobie. Ten nocy Dymitr był najszczęśliwszym człowiekiem na świecie. Zdobył wszystko. Tron i koronę trzeciego Rzymu. Ukochaną niewiastę. Do pełni szczęścia brakło mu jeszcze tylko władzy nad światem. A świat zaczynał się tuż za progiem gosudarstwa. Na granicy Rzeczypospolitej. Die 19/9 mai Moskwa, Kreml, pałace carskiej pary Dziewiętnastego maja, w piątek nowego stylu, Moskwa zaczęła pić. Obyczaj kazał, aby po takim ślubie weselić się przez trzy dni, ale liczba polskich gości i charakter samego Dymitra pozwalały sądzić, że przedłuży się to przynajmniej do końca następnego tygodnia. Zaczęło się jednak od awantury z posłami. Ci bowiem, kiedy Dymitr wysłał do nich diaka Gramotina z zaproszeniem na ucztę, zażądali takiego samego miejsca, które miał poseł carski na weselu Maryny w Krakowie. Gramotin popędził zatem na Kreml i po „konsultacjach” z carem zaoferował Gosiewskiemu i Oleśnickiemu miejsce u drugiego stołu, po prawej ręce cara. Niestety, w instrukcji królewskiej stało jak wół, że przynajmniej pan kasztelan małogoski miał siedzieć za stołem razem z Dymitrem. Posłowie byli nieugięci. Nie pomagały ani prośby, ani groźby, ani też interwencja Własiewa, jako obeznanego w sztuce polityki. Uczta zaczęła się więc z opóźnieniem w Zołotoj Pałacie i bez nich. Za to odprawiona została z dzikim ruskim przepychem. W wielkiej sali ustawiono podwyższenie o ośmiu stopniach, na nim trony dla cara i Maryny. Przed nimi wąski stół, długi na pięć łokci. Nie wiadomo dlaczego, ale obok wisiał zegar w mosiężnej bani i stała srebrna fontanna, z której raz na jakiś czas wytryskała woda na dwa łokcie w górę. Dokoła ścian, poniżej tronu hosudarskiego, w kilku rzędach ustawiono stoły dla gości – wąskie i przykryte obrusem. Niestety, nie było na nich talerzy, a tylko bochny białego chleba. Po prawej ręce od hosudara siedziały trzy panie kniahinie moskiewskie, naprzeciwko nich kniaziowie i dumni bojarzy. Wszyscy w czamletowych albo sukiennych giermaczkach – pewnie dlatego, by nie poplamić tych ze złotogłowiu. Potem zasiadali pomniejsi bojarzy, a dalej nawet kupcy i mieszczanie. Po lewej ręce Dymitra siedział wojewoda, jego krewni i przyjaciele. Na niższych stopniach ustawiono stoły, przy których kupili się cudzoziemcy i polscy dworzanie cara. Dymitr zasiadł do stołu ponury, w husarskim żupanie i futrzanym szłyku marmurkowym, tak cudnym, jakiego nikt nie widział. Zaraz go jednak zdjął i siedział w jamułce haftowanej perłami. Carowa była w stroju polskim, z koroną na głowie, o co jak zwykle Moskwa mruczała, bo to przecież nie lzia.

W sieni widać było kolejne oznaki bogactwa: stoły z zastawą. Na jednym było osiem beczek srebrnych, a przy nich pełno konwi i czar, na drugim także mnóstwo naczyń i czarek, po pięć albo sześć włożonych jedna w drugą. Około filara stała służba, czyli serwis, pełno w nim było roztruchanów, cudnie wyrobionych staroświecką robotą, i inne naczynia, połowa ze złota, połowa ze srebra. Były tam trzy czary ze złota, które bystre oko pana wojewody sandomierskiego oszacowało na dwa tysiące dukatów. Kiedy napełniono je miodem, pił z nich car Dymitr, tyle że oczywiście nalewano mu z nich miód do kryształowego kieliszka – aby ukazać, że nawet na wschód od Dniepru zdarzają się polityczni i dworscy ludzie. Uczta już miała się zacząć, już wnoszono potrawy, a polscy panowie szykowali się do prawdziwej rzezi wśród postnych ryb, kiedy wstrzymano głodne żołądki, bo najpierw dwaj popi odmawiali modlitwy, a potem święcili wodę i kropili stoły. Wreszcie trzydziestu stolników poczęło roznosić krajany chleb – wszystkim biesiadnikom. A ponieważ najpierw wymieniali carskie tytuły, potem imię i nazwisko gościa, dodając sakramentalne: car pożałował, trwało to wystarczająco długo, aby potrawy wystygły. W dodatku każdy z gości bił potem ukłony Dymitrowi, na co on odpowiadał – więc było z tym spore zamieszanie. Wreszcie zaczęła się uczta. Na obiad podano głównie ryby, mało świeżych, najwięcej solonych. Na stół trafiły jesiotry, bieługi, sandacze warzone z miodem albo z barszczem, trochę przyszafranione albo w żółtawych galaretach. Ryby pieczone podawano polane przaśnym miodem, a niektóre oblepione ciastem. Nie było talerzy, więc Polacy robili je z bochenków, a Moskale z filozoficznym spokojem brali jedzenie z półmisków pełnymi garściami. Ości wrzucano pod obrus albo do misy. Na wety podano cukry z Polski, które przywiózł aptekarz lwowski Kołaczkiewicz. Wniesiono też wielkie głowy cukru, trąby powideł na misach, długie laski cynamonu i bochny białego chleba pieczonego z miodem, polane po wierzchu patoką. Owoców nie było, oprócz kwaśnych jabłek i małych śliwek, lubaszek. I wreszcie popłynęły strumieniami trunki: dawano je w złotych czarach. Najpierw gorzałkę, potem małmazję i włoski kanar, wina węgierskie, francuskie i miody, a kto chciał, to i piwo. Hospodar zaczął pić zdrowie gości – kazał nosić im złote czarki z napojem. Panowie i bojarzy odwdzięczali się i chodzili do niego koleją pod sam tron. Rozdał też dwie tacki suszonych śliwek – przy czym bojarom rozdawał po dwie, aby każdy mógł zjeść jedną, a drugą zabrać do domu, aby pokazać i pochwalić się sąsiadom carską łaską. Dymitr pił tęgo, goście trochę mniej. Bojarzy ile wlezie – nafutrowali sobie kałduny jak susły. Na koniec rozkazał podać każdemu po czarze miodu, a sam odszedł na pokoje – odprowadzany przez Polaków i bojarów. Lecz kiedy Moskwa odeszła, nakazał zatrzymać się gościom, sprowadził orkiestrę Mniszcha, a sługom kazał wtoczyć całe stągwie wina. Następnie pił i gawędził z Polakami jak z najlepszymi przyjaciółmi. – Powiem wam prawdę, mości panowie – mówił, przepijając wybornym węgrzynem do panów Niemojewskiego i Stadnickiego – trudno tu u nas gadać i szczerze się weselić, bo żaden z Szujskich czy Mścisławskich nigdy nie powie wam prawdy. Wolałbym już pić z Mazurami czy na Kujawach, bo każdy szczery, a jak czegoś nie lubi, to zaraz wygarnie, choćby miał przy tym szablę wyciągnąć. Tu każdy będzie bił czołem, a za pazuchą trzymał kamień. – Pijcie u skąpca! – krzyczał i kazał nalewać wina. – Abyście nie powiedzieli, że car jak cesarz Rudolf tak unika ludzi, że nawet do ogrodu wychodzi specjalną galerią. Albo jak senna mara ze Szwecji, mój zacny brat Zygmunt król, co umie tylko wymyślać piece i grać w piłkę, a o kraju ani pomyśli! Oczywiście – dodał zaraz – cesarz niemiecki daleko większym jest błaznem. – Pijcie, ojcowie jezuici! – krzyczał, każąc nalewać mało dobrym i wielce sprytnym braciszkom od

Loyoli. – Żebyście nie mówili, że każę całować się w pantofel jak rzymski papa! – Za pozwoleniem Waszej Carskiej Mości – zaprotestował ksiądz Pomaski – krzyż Ojciec Święty ma na stopach, aby godniej czcić Pana, ponieważ Chrystus całym ciałem został ukrzyżowany i my również całym ciałem razem z nim powinniśmy być ukrzyżowani. Zatem nie popełniamy grzechu, jeśli nosimy krzyż na jakiejkolwiek części ciała. Dymitr nie odpowiedział, ale poprowadził wszystkich na pokoje. Wznosił toasty, kazał służbie strzelać z rusznic. I wreszcie skinął na polską kapelę i zagrzmiał głosem, który rozbrzmiał jak dzwon: – Chodzonego! W samym sercu moskiewskiego Kremla buchnęła muzyka, chód, rytm z serca Korony Polskiej. Nagle utworzył się korowód par, gdzie w pierwszej szedł kniaź Konstanty Wiśniowiecki, a w drugiej wojewoda sandomierski. Panowie polscy w żupanach, ferezjach, deliach, w czapach zdobionych trzęsieniami, czaplimi piórami, kitami prezentowali się przed Dymitrem w miejscu, na którym wcześniej carowie starcy knuli ciemne spiski i wysyłali krwawe armie na podbój Południa i Zachodu. Chodzony trwał, wznosił się, grzmiał w posuwistych, składnych, giętkich krokach, gestach; korowód rozpadał się, przechodził przez bramy utworzone ze wzniesionych rąk. Na pohybel Godunowowi, Groźnemu, Srogiemu, Ślepemu i Kalicie. I wszystkim brodatym, małym i nikczemnym kniaziom, bojarom, wojewodom, oprycznikom i oprawcom. Moskwa, strzelcy, służba i ruscy dworzanie cisnęli się do okien i wrót, patrzyli ze strachem na to widowisko, na taniec, o którym mawiali popi, że to diabelskie pląsy. Żegnali się skrzyżowanymi palcami, spluwali przez ramię, przerażeni, drżący. Chodzony trwał. Pierwszy i ostatni raz w tym miejscu. A potem car przypomniał sobie o towarzyszach czekających w antykamerze – kazał otworzyć drzwi i uczęstować ich winem aż po dziurki w nosie. Przemawiał do nich, obiecał wynagrodzić, oni zaś kłaniali się i jak to zwykle towarzysze husarscy przymawiali, aby car pozwolił im kruszyć kopie na ostro na dziedzińcu. Dymitr zezwolił i wkrótce na podwórcu pałacu starli się pan Szczuka z panem Oraczewskim. Szczuka triumfował – uderzył, poszła iskra i zwalił rywala z konia, aż zadrżały kremlowskie wieże. Oraczewskiego znieśli z placu boju i ledwie dotrzęśli. Pierwszy dzień wesela zakończył się na polską modłę. Die 20 mai/10 mai Moskwa, Kreml, pałace carskiej pary Drugiego dnia wesela Moskwa weszła na wyższy poziom pomroczności jasnej. Od rana na Kremlu uderzono w bębny i trąby. Posadzcy, mużyki i pospólstwo ciągnęli na plac Czerwony, wołając: „Hosudaryni! Daj, Hospody, na mnoho lat była!”. Dymitr przyjmował hołdy i podarki. Siedział na tronie po moskiewsku, obok zasiadała Maryna w stroju polskim, na głowie miała białogłowską czapkę z czaplą kitą. Najpierw składał upominki carowej patriarcha z duchowieństwem, potem bojarzy, kupcy, mieszczanie. Cerkiew dawała jak zwykle ikony i krzyże, pozostali: złotogłów, obrazy, soroki soboli, sztuki aksamitu i falendyszu. Wszystkich dopuszczono do carskiej ręki, a potem zaproszono na ucztę. Dymitr nie zapomniał też o żołnierzach – podejmował ich, pił za zdrowie, obiecał, że każdemu wypłaci na konia po sto złotych, a każdy towarzysz dostanie po soroku soboli i sztuce złotogłowiu. Orację na cześć młodych wygłosił młody jezuita Mikołaj Czernik. Uradowany car rozdał stu pięćdziesięciu bojarom surowe śliwki na znak wiernej służby. Uroczyście wyprawił też posłów do Persji, aby traktować o lidze przeciw Turkom. Na koniec przyszli do niego Laponowie – w kaftanach z reniferowych skór obróconych futrem na wierzch, nieznających pasów ani żelaza. Z oblicza wydali się smagli jak Tatarzy, gęby mieli krótkie i

szerokie, oczy maluśkie, a sami niewysocy. Panowie polscy oglądali ich jak dziwowisko, zdumiewali się, że nie znają żadnej wiary, czcząc miesiąc, drzewa, niedźwiedzie. Żony kupowali jako dzieci i czekali, aż dorosną. Naród był z nich niewojenny, nieznający innej broni oprócz łuków; używający reniferów zamiast bydła i koni. Nie prowadzili jednak wojen i trudno nawet byłoby wytłumaczyć im, co to aurea libertas, artykuły henrykowskie i volumina legum. Przynieśli jednak carowi podarunki i śmiał się Dymitr, widząc siekierki i sobole, a także kilka soroków skór rysich i z reniferów, złożonych u stóp Maryny. Laponowie składali dary jednak bez żadnej oracji, bo przecież żaden z nich nie słyszał nigdy o retoryce i Demostenesie. Na koniec była narada u posłów polskich – car posłał Mniszcha, aby załagodził spór i zaprosił ich na ucztę. Wojewoda, trzeba to przyznać, sprawił się świetnie i wszystko załatwił. Ustalono bowiem, że pan Oleśnicki nie zasiądzie wprawdzie z carem do jednego stołu, ale obok wystawią mu drugi – równie bogato nakryty. – Gdybym posłował do cesarza albo Henryka z Nawarry – mówił później pan poseł – nie robiłbym awantur o takie despekty, zresztą naród tam polityczny i nie urządzałby brewerii. Ale z barbarią moskiewską trzeba gadać z góry. Palec im oddasz, całą rękę wyrwą. Raz nazwiemy ich księcia cesarzem, to następnego dnia dowiemy się, że chce nad nami panować. Die 21/11 mai Moskwa, Kreml, Zołotaja Pałata Kolejne dni zeszły na odpoczynku i próbach udobruchania posłów polskich. Dwudziestego pierwszego maja posłowie przyjechali wreszcie na ucztę, a wcześniej składali upominki Marynie. Oleśnicki dodał do nich także kilka podarków od swej małżonki. I tak było to trzydzieści roztruchanów i srebrna fontanna, kanak diamentowy oraz koronka białogłowska z feretów i kamyków. Po tym jak Moskale rzucali bogactwo Wschodu pod nogi carowej, dary pana kasztelana wyglądały zgoła skromnie. – Pan małogoski dał, co miał – skwitował to żartobliwie Dymitr. Wreszcie Własiew pokłonił się obu panom i rzekł: – Jego Cesarska Mość prosi was jako posłów króla polskiego, abyście u jego stołu byli i z nim razem jedli jego chleb. – Nie będziemy gardzić chlebem Jego Hospodarskiej Mości – odparł kasztelan. – Przedtem też gotowi byliśmy siąść u jego stołu, bylebyśmy tylko otrzymali takie miejsce, na jakiem król nasz posadził carskiego posła. Dymitr zaś pokiwał głową i odpowiedział: – Zaprosiłem króla polskiego na wesele, więc obdaruję odpowiednim miejscem jego osobę. Idźcie jako posłowie do mojego stołu. I tak doszło do kolejnej komedii, kiedy to przy stole carskim stał mały stolik zastawiony dla pana Oleśnickiego. Gosiewski w zamian za to otrzymał pierwsze miejsce u drugiego stołu. Dymitr jak zwykle prezentował się wspaniale w aksamitnym żupanie husarskim, haftowanym na moskiewską modłę perłami, i w kopieniaku podszytym sobolami. Na głowie miał magierkę z czaplą kitą i diamentową zaponą. Maryna zasiadała do obiadu w polskim stroju z teletu i w koronie, której nie zdejmowała, jakby przyrosła jej do głowy. Obok niej czuwał ojciec i pani chorążyna przemyska. Obiad był jeszcze wystawniejszy niż poprzednio. Na stół wjechały prawdziwie carskie dania, które zadziwiały, niestety, więcej wyglądem niż smakiem. Podano kolano łabędzie z miodem zamiast podlewy. Skrzydła cietrzewi pieczonych, pokrajane cienko, obłożone po wierzchu limonami. Główki zajęcze z bigosem. Baraninę z barszczem, kury z kwasem, w którym pływało trochę krup. Potem zaś kury na żółtawo z barszczem z krupami. Łopatkę wędzoną jagnięcia, podlaną mlekiem. Ciasto

jak pasztet, ale schowane wewnątrz mięsa baraniego, nakrajane drobno z tłustą świniną. Ciasto inne, przekładane jajkami. Potem szły wety. Sztuki ciasta, wysokie jak brunszwickie czapki, po wierzchu pomazane miodem. Drewno oblepione ciastem jak szyszka, przypieczone i polane przaśnym miodem z wierzchu. Tort z wątroby baraniej i krup jęczmiennych oraz płuca siekane z jagłami z miodem, z pieprzem i szafranem. Oprócz tego były zwykłe bochny chleba pieczonego z miodem i polane po wierzchu patoką, wielkie trąby powideł i laski cynamonu. Uczta przebiegła spokojnie, ale kiedy przyszło do zwyczajowego golenia szklenic i dojenia pucharów, sytuacja zaczęła robić się nieco kłopotliwa. Kiedy bowiem Iwan Gramotin zaprotestował, że Oleśnicki chce siadać do stołu razem z carem, posłowie zasłonili się instrukcją. Gdy po pierwszej potrawie Iwan Andriejewicz Chworostynin przyniósł Dymitrowi wina, car wstał i pił zdrowie gości. Potem kazał napełnić naczynie i podał je kasztelanowi małogoskiemu, który zasiadał obok przy stoliku. Lecz kiedy car pił do drugiego gościa i wezwał go przez Jana Buczyńskiego, starosta rozsiadł się na ławie. – To jest przeciwko godności mego pana – powiedział Gosiewski. – Niechaj Jego Hospodarska Mość każe mi przynieść czarę. Dymitr drgnął, a Moskale obecni na uczcie nadstawili uszu i wytrzeszczyli oczy. – Jeśli natychmiast tu nie przyjdzie – powiedział car do sekretarza – każę wyrzucić go oknem! Gosiewski nadął się na ławie i nie dawał poznać po sobie, że w ogóle to słyszał. – Dla Boga, pójdź, waść, po tę czarę. – Buczyński przyskoczył do posła. – Car się obrazi i będzie źle, jeśli waszmość tego nie uczynisz. I pochylając się do samego ucha posła, dorzucił: – Nie poniżaj, waszmość, carskiej godności w oczach Moskwy. Oni tylko na to czekają. Gosiewski sapnął, ale poderwał się i podszedł do cara. Trwało to tak długo, że inny człowiek uszedłby może i milę. Moskale patrzyli na niego w skupieniu; w oczach bojarów nie można było wyczytać nic – były jak paciorki, ślepia drapieżnych ptaków, w których nie odbijały się żadne uczucia. Dymitr puścił to w niepamięć. Pił zdrowie kolejnych gości. Pod koniec obiadu kazał sprowadzić posłów do Persji i jeszcze raz ich pożegnał. W tym czasie Moskwa piła, a Polacy swawolili. Czeladź grabiła kupców, biła targowych mużyków. Towarzysze przechadzali się pijani, wpadali do kabaków, urządzając zwady i rąbaniny. Łapali żony i panny, a kiedy tylko widzieli dworianina czy posadzkiego z nadobną żoną, to jeśli nie było w pobliżu zbyt wielu Moskali, porywali ją wprost z ramion męża. Moskwa szumiała coraz głośniej. Lachy nie bali się nic a nic. Die 24/14 mai Moskwa, Kitajgorod, carska tiurma, południe W czasie gdy Moskwę ogarniało szaleństwo carskiego wesela i bankietów, pijaństwo, nieopamiętanie i luxuria, Jacek Dydyński siedział w wieży. W carskiej tiurmie w Krzywym Zaułku na Zariadziu. Każdemu, nawet najcnotliwszemu szlachcicowi może przypaść niewesoła rola rezydenta ciemnicy. Pan Dydyński zaliczył w swoim życiu dwie odsiadki – w Przemyślu i Sanoku. Jednak wieże starościńskie były o wiele weselszym miejscem niż moskiewska tiurma. Tam siedział na górze, grając w kości i karty, racząc się winem, które za parę szóstaków przynosił usłużny hajduk. We Lwowie zaś uniknął kary, bo wieża po prostu była przegniła, zawalona, więc wszystko uszło płazem, ostatecznie od pokuty uratowało go koło chorągiewne, które odprosiło dwa tygodnie wyroku, a drugie dwa zamiast w wieży wyrezydował w klasztorze ojców bernardynów, narażony – zamiast na sąsiedztwo szczurów – na przyjacielskie poklepywania starych mnichów. Moskiewska tiurma była o wiele smutniejsza, ciemna, smrodliwa, pełna pajęczyn. Na szczęście

dawali wodę i stęchły chleb. I widząc bezwładnego Przecława, nie wrzucili go z góry, ale ostrożnie spuścili do lochu. Strzelecki dziesiętnik dorzucił też Dydyńskiemu świeżej słomy, octu do przemywania brata i bukłak z gorzałką. Co więcej – przyprowadził medyka, który obejrzał Przecława, ale kompletnie nie wiedział, co się z nim działo. Młody Dydyński niby był żywy, ale nie władał rękoma ani nogami. Patrzył pustym wzrokiem jak posąg. Doktor zostawił jednak dekokt i kataplazmy. Przykazał przemywać lica chorego octem. Jacek był ciekaw, dlaczego tak ich traktowano. Zdziwiony spytał nawet strażnika. Odpowiedź była krótka: kniaź Wiśniowiecki. A zatem dumny pan nie okazał się kutwą. I chyba naprawdę zależało mu na Dydyńskim. Jacek czuwał przy nieprzytomnym bracie i jedynym, co rozpromieniło jego duszę, było to, że tamten nagle zaczął jęczeć, poruszać się, otwierać oczy. Serce biło mu mocno. Jacek modlił się o jego zdrowie, co wcześniej czynił rzadko. I właśnie w czasie takiej modlitwy podszedł do niego jeden z trzech starych rezydentów tiurmy. Chudy i obdarty, z długimi siwymi włosami, z białą brodą do pasa, nosił na rękach ślady od kajdan. Wpatrywał się w Jacka od chwili, kiedy stolnikowica opuścili na linie do lochu. Podpatrywał, jak szlachcic nacierał skronie Przecławowi, siedział na słomie, żegnał się i modlił. I wreszcie przemógł się, podszedł, położył rękę na ramieniu szlachcica. – Batiuszka, poznajecie mnie? – zapytał urywanym szeptem. – Myślisz, że znam każdego proszalnego dziada w Moskwie? – Ja nie dziad... Ja was pamiętam. Byliście w niewoli, przykuci do armaty. Pomagałem wam. Jestem Patrick Lockhard, z woli batiuszki gosudara puszkarz. Dydyński drgnął. Nagle przypomniał sobie wszystko – bezkresną równinę pokrytą śniegiem, odzianych w łachmany jeńców toczących ciężkie działo po lodzie. I tego jednego, najbardziej oberwanego, nieszczęsnego Szkota. – Widzę, mości Lockhard, że takie już nasze losy, iż zawsze spotykamy się w tiurmie. Tylko że ja tu spadłem, a ty chyba nigdy nie poszedłeś wyżej więźnia, co? – Wolien Boh, da hosudar! Hospody pomiłuj. – Myślałem, że Dymitr uwolnił skazańców, a ciebie razem z nimi. – Ja nie chciałem. – Dlaczego? – Jakże to tak – Szkot przeżegnał się jak prawosławny – toż batiuszka Iwan skazał mnie na całe życie przy armacie... – Oj, poprzestawiało ci się we łbie. Nie tylko piątej, ale i szóstej klepki ci brak. – Inaczej powiecie za dwa, trzy dni. Wtedy będziecie wdzięczni. – Za co? – Uwolnią was. – Szkot wbił w ramię Jacka palce jak szpony. – Nic się nie bójcie, przyjdą niechybnie. – Kto? Strzelcy zabrać cię na Łubnoje Miesto? – Przyjdą po nas – Lockhard charczał i pluł śliną do ucha szlachcica – zobaczycie. Tylko udawajcie Moskala i nie zadawajcie się z tamtymi. – Przyjdą chyba po ciebie – uśmiechnął się Jacek. – Ja i tak stąd wyjdę. A jak nie wyjdę, to przegryzę mur, przebiję i odlecę. Jak wtedy, pod Perejasławiem, pamiętasz? Szkot kiwał głową i nic nie mówił. I wtedy nagle Przecław poruszył się, zajęczał. Gdy Jacek przypadł do niego, oczy młodszego Dydyńskiego były przytomne. Ręka szukała dłoni starszego brata. – Jacek... – wyszeptał. – Gdzie byłeś?

– Cały czas przy tobie, bracie. Die 25/15 mai Moskwa, Biełgorod, dwór kniaziów Szujskich Późna noc – Ojczulkowie – Szujski powiódł spojrzeniem po brodatych obliczach Moskali, tłoczących się na ławach i zydlach w krestnej izbie jego dworu – nie cieszycie się z upadku Łżedymitra, wora i rostrygi? Uwolnimy Ruś od Samozwańca, a Cerkiew od heretyka! Ta chwila będzie zapamiętana. Nikt się nie weselił. Bojarzy i kniaziowie siedzieli, jakby połknęli kije. Szujski zdawał się tym nie przejmować. Sięgnął po kartusz i pióro, rozłożył papier przed sobą, wodził palcem wzdłuż listy nazwisk spiskowców. – Kniaź Iwan Michajłowicz Worotyński, jest? – Popatrzył na zebranych. – Jest – odpowiedział za niego sługa. Szujski z uśmiechem zaznaczył przy nazwisku krzyżyk. – Andriej Piotrowicz Kurakin, kniaź, jest? – Jestem. – Wasyl Wasylewicz Golicyn? Michał Ignatiewicz Tatiszczew? – Jesteśmy. – Afanazy Iwanowicz Własiew, diak? Odpytywał ich jak żaków w bursie, stawiając przy każdym nazwisku krzyżyk. A kiedy sprawdził wszystkich, uśmiechnął się zimno. – Czas, batiuszkowie, brać się do roboty. – Cóż zatem wymyśliliście, Wasylu Iwanowiczu? – zapytał Worotyński. – Jak dobierzemy się do Łżedymitra? – Nie uderzymy w Dymitra, ale w Litwę i Lachów. To oni są znienawidzeni, ich przeklina każdy mużyk i sługa w Moskwie. Na nich szczekają moi ludzie na placach targowych i w kabakach. Kiedy gruchnie wieść, że łacinnicy zabili batiuszkę cara, mir rzuci się na cudzoziemców i zdepcze ich jak złośliwe gadziny. Wasza w tym głowa, aby poprowadzić go tam, gdzie stoją najwierniejsi ludzie Samozwańca. W tym samym czasie ja uderzę na Kreml i pozbędę się wora raz na zawsze. – Kiedy to będzie? – Dam wam znać. Na pewno nie dziś i nie jutro. Bądźcie gotowi. – Jak chcesz, batiuszka – zapytał Tatiszczew – pozbyć się Lachów, którzy stoją u boku cara? Tysiąc husarii to duża siła i jeśli przyjdą z pomocą rostrydze, zmiotą nas w ręcznym boju. – Tych ludzi już jutro nie będzie na Kremlu i w Kitajgorodzie. – Niby dlaczego? – Nie pytajcie, tylko ufajcie. Mam człowieka, który usunie polskie roty poza Moskwę. Nie zdążą z odsieczą, a jeśli nawet, konnica płocho bije się w mieście. Zagrodzimy ulice, zaułki, wystrzelamy ich z dachów i parkanów. I wszystko! – Nie, nie wszystko – rzekł Worotyński. Wśród bojarów wstał pomruk. – Nie pójdziemy za tobą, Wasylu Iwanowiczu, batiuszko drogi. – Nie? Więc Dymitr i jego kaci będą mieć mnóstwo roboty. A ja zyskam kolejną łaskę, pokazując Samozwańcowi kolejne księgi, gdzie czarno na białym jesteście jako dobrodzieje Oprycznego Dworu. – Pójdziemy z tobą, ale nie zabijemy Dymitra, batiuszka. – O! Tacy jesteście? Tak wam zależy na życiu rostrygi?! – Mamy dość krwi i rozruchów. Wygubimy Lachów, ale car będzie żył, choć – rozłożył ręce – zmusimy go do ustąpienia. Obiecasz to, batiuszka, pójdziemy za tobą. Nie obiecasz, dziej się wola Boża. Szujski mrugał oczyma i myślał. Wreszcie pokiwał głową. – Dobrze, zgadzam się. Ale Dymitr musi zejść z Kremla!

Spiskowcy kiwali głowami. Niektórym drżały ręce. – Popełniasz wielki grzech i nasza krew spadnie na twoją głowę – mruknął Worotyński – jeśli to wszystko się nie uda. – Strach was obleciał, batiuszkowie? A może wolicie czekać, aż zrobią to Romanowowie? Próbowali przecież, ale nie wyszło. Nie bójcie się. Moje konie i kolasy czekają cały czas gotowe. Gdyby się nie udało, przyjmie nas pod swoje skrzydła Karol, król Szwecji. – Wojujesz z łacinnikami, obalasz prawosławnego cara dla drugiego inostrańca, i to w dodatku lutra? – Obaliłbym Dymitra dla samego diabła, jeśli to zbawiłoby Ruś. Bojarzy aż podskoczyli, przeżegnali się. To samo zrobił Szujski. – Wszystkie grzechy, Hospody pomiłuj, biorę na moje barki. Wiecie, co macie robić. Trzymajcie ludzi pod bronią i czekajcie znaku. Niech nas chroni Najwyższy. Die 25/15 mai Moskwa, Kreml, Zołotaja Pałata, wieczór Ruś zaczęła szumieć. Na razie jeszcze pokornie, pomału, jak niedźwiedź budzący się z zimowego snu. W Możajsku przy odbieraniu siana zabito jednego z książąt Massalskich. Hajducy kasztelana małogoskiego pobili się z dzierżawcą kabaku i jego rodziną. Na pomoc przyszli im mużyki z placu Czerwonego. Nagle Moskale przestali na kolanach wzywać Hospoda. Zaczęli odpowiadać. Zaczęto wygrażać jezuitom. Rozbito kramy kupców. Potem na rybnym targu Kozacy i komornicy księcia Wiśniowieckiego wszczęli prawdziwą zwadę, którą rozpędziła dopiero interwencja strzelców i niemieckiej gwardii. Cała stolica huczała od plotek. Wmieszani w tłum ludzie Szujskiego podszeptywali słowa buntu. – Lachy zburzą cerkwie i boże chramy! – krzyczeli. – Każą nam rzucić wiarę przodków, modlić się po łacinie, całować papę w pantofel. – Dymitr otacza się papistami, odbierze monastyrom włości, cerkwie przerobi na młyny! – Wprowadza diabelskie obyczaje, nie śpi po obiedzie. Nie modli się! – Trwoni skarb ojców! – Ożenił się z polską diablicą! Lud nie dawał posłuchu obmowom, ale na Polaków spoglądał złowrogo. A Lachy – cóż, jak to Lachy. Pijani i uzbrojeni, pełni fantazji, a te trzy rzeczy razem zawsze prowadziły u tego narodu do jakiegoś nieszczęścia. Na próżno Mniszech jeździł od dworu do dworu, prosząc, aby nie drażnili miru. Żołnierze i dworzanie byli pewni swego, krzyczeli, wyzywali Moskwę. Chodzili po ulicach z obnażonymi szablami. – Daliśmy wam cara! – darli się nad kuflami i szklenicami. – Na kolana, bić czołem, moskiewska hołoto! Psy, zdrajcy, szelmy, barbarusy Moskale! Nic to było polskiemu panu albo towarzyszowi dać w łeb bojarowi, wyłechtać obuszkiem kupca albo wciągnąć na koń urodziwą dziewkę na oczach ojca, matki lub braci! Czeladź goniła po ulicach konno, strzelała nad głowami pospólstwa. Doszło do tego, że Mniszech i Buczyński prosili o postawienie straży przed kwaterami zagranicznych gości. Dymitr miał jednak inne rzeczy na głowie. Spotkał się z posłami, aby omawiać projekt unii Rzeczypospolitej z Moskwą, która zmieniłaby dzieje świata, gdyby dane jej było wejść w życie. Inaczej niż w unii z Litwą, oba kraje miałyby mieć odrębnych władców, jednak wspólną monetę, skarb i flotę na Morzu Czarnym i Bałtyku. Kupcy swobodnie wjeżdżaliby do obu krajów, w Moskwie wolno byłoby budować katolickie świątynie i zakładać kolegia dla Moskali. Poddani obu władców mogliby bez przeszkód kupować dobra w obu krajach. Dymitr słuchał posłów i zastanawiał się. I tylko jedna rzecz nie dawała mu spokoju. Rzeczpospolita nie chciała uznać jego carskiego tytułu, zwąc go wciąż wielkim księciem i

hospodarem, a nie cesarzem. To był punkt zapalny. Wysyłał do posłów bojarów, gniewał się i marszczył. A ponieważ rozprawianie o rzeczach jakby wprost z Tomasza Morusa, czyli unii Rzeczypospolitej i Moskwy, nie mogło odbyć się na trzeźwo, car zaprosił znowu posłów na ucztę. – Panie Oleśnicki – powiedział – zażyjemy dziś ze sobą dobrej myśli, na której nie będzie ani cesarza, ani posła! Car i carowa siedzieli przy osobnym stole, ale usługiwali Polacy. Po pierwszej potrawie Dymitr przyzwał wojewodę Mniszcha, a potem kasztelana małogoskiego, pił ich zdrowie i darował czarę za trzysta dukatów. Były w niej także dwa diamenty po dwieście złotych i niemało rubinów. Potem piła do posłów Maryna i podarowała drugą taką samą czarę. Dla pomniejszych gości naczynia nie były tak okazałe, ale nawet błazen Antonio Riati dostał za swe sprośne żarty czarę wartą sto pięćdziesiąt dukatów. Groźny i Srogi przewracali się w grobach. Zgrzytał zębami Godunow, ale że było to na tamtym świecie, nikt nie słyszał. Po obiedzie zaczęło się pijaństwo i tany. Car tańcował z Maryną, służył mu pan wojewoda z posłem Oleśnickim. Potem Mniszech tańczył z córką, po nim zaś zaraz ruszył w tany Gosiewski. Dymitr nie miał w sobie nic z cara. Wystąpił w giermaczku czamletowym i szłyku, ale potem zmienił to wszystko na suknie polskie. Powrócił w karmazynowym żupanie z aksamitu, haftowanym w kwiaty zielone i błękitne, w delii, na której zamiast pętlic było sześć serc wyszywanych perłami. Na głowie miał magierkę z kitą i zaponę z diamentów. Czeladź polska i moskiewska cisnęła się do izby, przewracając dzbany i nalewki. Nie spodobało się to Marynie, więc przywołała pana Bala, podczaszego, i powiedziała mu: – Powiedzcie tym, którzy się cisną i panom ich: wciśnie się tu który, to nie raz, ale po trzykroć każę go knutować! Wina i miody lały się strumieniami na zadatek polsko-moskiewskiej przyjaźni. Na końcu goście obejmowali cara, zapewniali o przyjaźni, co widząc, bojarzy bledli, żegnali się, spluwali. Tańcował każdy z każdym – pan wojewoda pijany z kniaziem Konstantym Wiśniowieckim, który był pod dobrą datą. W tle przygrywały orkiestry i śpiewały chóry. Panowie polscy nalali w siebie tak wiele, że aż potracili głowy i nie podołali sobą rządzić. I zaraz doszło do zwady, jak to zwykle w Polsce. Pan kasztelan małogoski tańcował bowiem w magierce, co się nie spodobało Dymitrowi. Kiedy taniec się skończył, zawołał do siebie Marcina Stadnickiego. – Powiedz, waszmość, wszystkim, że jeśli któryś będzie tańcował w czapce, to mu ją każę zdjąć razem z głową! Stadnicki podreptał do Polaków, szepnął na ucho słowo od cara panu kasztelanowi. Oleśnicki zdjął czapkę i mruknął: – Obiecał nam hospodar, że na tej dobrej myśli nie miało być ani cesarza, ani posła. Jednak chociaż posła nie ma, cesarz przecież jest! I balowali, tańcowali w noc, do rana, nawet kiedy już car poszedł. Tymczasem Moskwa piła w ponurym milczeniu. Czekała.

Die 27/17 mai Moskwa, Kitajgorod, Zariadzie, carska tiurma Zaraz po północy Dydyńskich obudził chrzęst kraty i jakiś hałas na górze, w izbie straży. Jacek poderwał się, bo poprzedniego dnia strażnik dał mu cedułę od Wiśniowieckiego, w której kniaź pisał, iż wszystko załatwi dobrze i tylko niechaj skończy się korowód weselnych uczt, a zaraz wydostanie ich z lochu. Ale zamiast sługi księcia rozpoznał oblicze Patricka. – Słyszycie?! Przyszli po nas! Gotujcie się. Krata na górze otwarła się z łoskotem. Zamigotały pochodnie. Z hurgotem zjechała w dół drewniana drabina. – Dawajcie, bladin syny, nie pchać się! Po kolei! Wszyscy rzucili się do zbawczego wyjścia. W lochu nie było ich wielu, więc nie doszło do bójki. Dydyński nie chciał iść pierwszy, ale Szkot prawie wepchnął go na drabinę. Piętro wyżej oślepił ich blask pochodni trzymanej przez chudego Moskala z capią bródką. Spod przekrzywionego kołpaka spoglądały przekrwione, czujne oczy. Z obu jego stron stało dwóch drabów w żupanach i kołpakach strzelców. – Jesteście prawosławni chrześcijanie? Jacek przeżegnał się tak jak w cerkwi – dwoma skrzyżowanymi palcami, środkowym i wskazującym. – Dziś możecie odkupić wszystkie grzechy, bladin syny! – wycharczał chudzielec. – Moskwa powstaje. Litwa chcieli zabić cara! W żopu im, bladiunom! Bić i nie patrzeć! – Gdziekolwiek zobaczycie Lachów albo ich popleczników, tak ich bijcie bez tchu i litości. Święty Mikołaj Cudotwórca wszystko wam odpuści! – Brać i won! – zakrzyknął chudy. – Szybko! I nagle ktoś wcisnął Jackowi w dłoń rękojeść prostego miecza, inny dał Przecławowi tasak, a potem popchnął ku wyjściu. I zanim Jacek zdołał cokolwiek uczynić, Patrick pociągnął go w mrok. Przebiegli przez sień i ganek. Nagle uderzyło w nich chłodne nocne powietrze; znaleźli się na ulicy Warwarskiej, koło wrót i dworu Romanowów. Moskale, z którymi siedział, rozbiegli się we wszystkie strony. Pozostał tylko Patrick, który wciąż szarpał Jacka za ramię. – Czego chcesz, batiuszka? – Car rzekł: na Lachów, bić Litwę! Chodźmy. – Chyba zapomniałeś, że ja jestem Lachem. – Wy już nie... I nagle Jacek odwinął mu płazem miecza w łeb. Z całej siły, bez litości. Chudy Szkot zwalił się w błoto, zadygotał. Szlachcic poprawił mu kopniakiem w skroń, aż żałosny czciciel moskiewskiego Boga znieruchomiał. Jacek nie sprawdzał, czy żyje. Pociągnął Przecława w głąb Warwarskiej, rozświetlanej skąpo przez płonące w ogrodach pochodnie. – Coś złego się dzieje! – wydyszał. – Musimy na Kreml, do Żytniego. Do braci! Pędzili poprzez mrok po drodze wyłożonej okrąglakami i deskami. Potykali się na kamieniach, brnęli w błocie i łajnie. Mijali płoty i parkany, zamknięte szczelnie bramy domów. Jedne zwykłe, poczerniałe, inne zdobione wizerunkami jednorożców i aniołów, pomalowane w kwiaty i czerwonawe wzory. Jacek znalazł dogasającą pochodnię wetkniętą w obręcz przy kamiennej bramie – porwał ją, rozdmuchał, poświecił sobie. – Spójrz! – Przecław wskazał bramę na lewo od nich. – Co to jest? Na deskach widniał nakreślony kredą wyraźny chrześcijański krzyż. – Boję się zgadywać! Pośpieszajmy. Pędzili jak na skrzydłach. Minęli jeszcze dwa dwory i zwykłą kleć oznaczoną takim krzyżem. Wpadli

na plac Czerwony – opustoszały, milczący i groźny o tej porze. Po drodze w jakimś ogrodzie ujrzeli ognie i usłyszeli szczęk żelaza. Za pochyłym, pełnym dziur parkanem Jacek dostrzegł uzbrojonych ludzi – pachołków z rusznicami, bojców w bechterach i juszmanach, w spiczastych moskiewskich kołpakach. – Szybciej! Na placu Czerwonym wiatr szarpał płachtami płótna nad rzędami ław, wył między szopami i kramami. Podrywał tumany piasku, a wysoko nad baniastymi kopułami cerkwi Wasyla Błogosławionego wyglądała z morza bladych chmur lewa połowa tarczy księżyca. Ledwie żywi biegli pustym placem. Po pobycie w lochu zimne powietrze oszołomiło ich jak carskie wino, a płuca rozrywał ból. I wreszcie z mroku wynurzyły się przed nimi Frołowskie wrota – białe jak księżyc, z pochyłym kamiennym mostem opadającym w stronę placu Czerwonego. – Jak tam wejdziemy, brat? – wydyszał Przecław. – Jest noc, bramy zawarte. – Przynajmniej spróbujemy! Ruszyli po moście – dwóch oberwańców oblanych światłem dogasającej pochodni. Jacek poczuł ulgę i jednocześnie niepokój. Wrota były otwarte. Otwarte w środku nocy! I prawie nieoświetlone. Trzech strzelców stało opartych o berdysze. Jacek szedł ku nim z bijącym sercem, czekając, kiedy zostaną okrzyknięci i zatrzymani. Dwóch podejrzanych mężczyzn po północy, idących bez światła, nadawało się wedle moskiewskiego zwyczaju tylko do tiurmy. Strzelcy nie zwrócili na nich uwagi. Dydyńscy po prostu przeszli o dwa kroki obok nich. I to pomimo iż Jacek wetknął za pas miecz, a Przecław szedł z tasakiem. Strażnicy obrzucili ich niechętnymi spojrzeniami, ale nawet nie zagrodzili drogi. Jacek oparł się o wilgotny mur po drugiej stronie baszty. Chwilę dyszał, bo nie wiedział, co robić. Znów miał przed sobą dwie drogi – do Żytniego Dworu, gdzie czekali bracia. I na Kreml – ostrzec Dymitra. I zrobić to, co kazał mu Stariec. Powiedzieć Słowo w jego obecności. Jacek wybrał pierwszą drogę. Popędził wąską uliczką między murami Kremla a Wozniesieńskim monastyrem. Minął ulicę Czudowską, minął bezimienną, głuchą basztę i dotarł do Nikolskich wrót, na zbiegu Nikolskiej i Żytnicznej. Brama Żytniego Dworu była zamknięta na głucho. Na próżno walił w nią z całych sił, krzyczał, wołał braci. Nikt nie odpowiedział. Poprosił zatem Przecława, aby go podsadził w miejscu, w którym ostrokół nie był zbyt wysoki. Wyjrzał na dziedziniec i nic. Nie dostrzegł żywego ducha, ale co gorsza, żadnych wozów ani koni. Okna tonęły w ciemnościach, w środku nie było nikogo. – Co teraz, brat? – Do cara! Choćby nas mieli rozsiekać. Wracali zabłoceni, zdyszani na plac Soborowy, do Zołotoj Pałaty, za którą rozciągał się carski dwór Godunowa, a dalej dwory Dymitra i Maryny. Skręcili koło soboru Uspieńskiego, dotarli do Krasnych wrót i przejazdu prowadzącego na dziedziniec. Zdyszany, zziajany Jacek szedł pewnie i prosto, Przecław musiał prawie biec, aby dotrzymać mu kroku. Przejazd nie był broniony. Nikt nie strzegł otwartych wrót. Na dziedzińcu stały konie po kozacku i husarsku, usłyszeli polską mowę, nawoływania, oślepił ich blask pochodni. Pachołkowie krzątali się wokół wierzchowców albo przygotowywali do drogi. – Mości panowie! – zawołał Jacek. – Gdzie jest car? Gdzie straże?! I nagle stał się cud. Jakiś jeździec odłączył się od gromady, wyjechał naprzeciw Jacka, stanął. Wnet otoczyli ich konni pachołkowie w carskich barwach. A kiedy któryś opuścił latarnię, Jacek ujrzał nad sobą oblicze Dworyckiego. – Dydyński? – warknął były hetman, jakby zobaczył diabła. – Aż tutaj zaszedłeś?! Powinieneś być w tiurmie! Najlepsze miejsce dla ciebie. – Muszę do cara! – wydyszał. – Coś się dzieje na mieście. Nie ma straży, niektóre domy poznaczono

krzyżami! Posłuchaj – uczepił się strzemienia karego konia tamtego – wypuścili skazańców, otwarli więzienia! Będzie bunt! Moskwa powstanie przeciw carowi! – Otwarli, a ty uciekłeś? Zatem jesteś zbiegiem. Hej, otoczyć go! Kuźma, wołaj straże! I nagle naparł na nich ze wszystkich stron krąg końskich pysków, munsztuków. Zabłysły szable i lufy półhaków, siwy koń pod pachołkiem omal nie wywrócił Przecława! – Adamie, miej rozsądek! – zawołał Jacek. – Wysłuchaj mnie, bo nie jestem głupcem! Dymitrowi, nam wszystkim grozi zagłada! – Straż! Bywaj tu! Usłyszał tupot podkutych butów, z tyłu, od strony ganku zamigotały światła. Biegli po niego – i to nie strzelcy, ale najemnicy Margereta albo Woundmanna! – Dworycki! – jęknął Jacek. – Po czyjej stronie stoisz? Chyba nie Dymitra?! I nagle Adam pochylił się w kulbace, aż Jacka owiał jego gorący dech i złe słowa. – Mogłeś być ze mną! Nie chciałeś. To teraz... Hej, łapcie ich! Niemcy przeciskali się między końmi; Dydyński znalazł się nagle w uścisku sześciu ramion. Strażnicy w skórzanych koletach, w kapeluszach walili zewsząd, wykręcali mu ręce w tył, szarpali. – Marynaaaaa! – rozdarł się nagle Przecław. – Pani moja! Ratuj mnie. – Dajcie mu w gębę – mruknął Dworycki. Któryś z najmitów spełnił rozkaz z tak wielką chęcią, że głowa Przecława odskoczyła do tyłu, a dwaj trzymający go drabanci omal nie wywrócili się razem ze szlachcicem. Wykręcono im ręce w tył, szarpnięto i powleczono w stronę przejazdu. – Ostrzeżcie cara! – wrzeszczał Jacek. – To spisek! Nigdzie nie ma straży! Cała Moskwa powstanie! Wszyscy tu zginiemy! – Co tu się dzieje?! – zagrzmiał jakiś głos z ganku, pod którym prowadzono Dydyńskich. Jakiś człowiek patrzył na podwórzec; Jacek rzucił spojrzenie w górę i rozpoznał z trudem Jana Buczyńskiego. – Buczyyyyyński! – rozdarł się, szarpnął w rękach Niemców, którzy chcieli zatkać mu gębę. – Puszczaj do cara! Ja go uzdrowię! Daj mi szansę! Na litość boską, mości panie bracie! Buczyński stał blady. Patrzył w dół, bo pewnie rozpoznawał Jacka. – Alt! – krzyknął wąsaty i gruby drabant. – Nie krzykać. Bo my zamknąć szwińska morda! – Sam sobie zamknij. Buczyyyyński! Jacek dostał cios w brzuch, zgięło go wpół, aż zajęczał, zakrztusił się. Byli już w bramie, wszystko się waliło... Lecz nagle stał się cud. Buczyński coś krzyknął. Strażnicy zamarli. Przez pulsujące, czerwone włókna bólu Dydyński zobaczył, jak w krąg świateł wkracza sekretarz cara – w żupanie i ferezji, w kołpaku ozdobionym pyszną kitą. – Coś ty, waszmość, powiedział?! – zagrzmiał groźnie. – Puszczajcie do cara! – Później. Co gadałeś potem?! – Ja go uzdrowię – wystękał stolnikowic. – Znam Słowo. Daj mi szansę, mości panie Buczyński, wysłuchaj mnie jak szlachcic równego sobie brata. Potem możesz mnie nawet ściąć. Jan zmarszczył brwi, myślał, myślał i nagle palnął się w czoło. – Chodź z nami. Puśćcie go. Strażnicy zamarli, ale rozkaz wykonali. Jacek poruszył z jękiem zdrętwiałymi ramionami – jeszcze chwila, a wyrwaliby je ze stawów. – Zobaczysz cara, być może ostatni raz. Ale jeśli zawiedziesz... – pokiwał palcem Buczyński. – Możesz mnie zabić. – Wolny człowiek nie zabija brata. Wsadzę cię na wóz z gnojem i wyświecę z Moskwy jak kurwę!

Bez prawa powrotu. – Znowu ma atak? – zapytał Jacek. – Paroksyzm wraca? Jak opętany, mówi, że jest innym człowiekiem? Buczyński popatrzył wymownym wzrokiem po strażnikach. Powiedział: – Car jest zdrowy. Poprowadzili ich przez zapasowy dwór Borysa Godunowa, w stronę Błagowieszczańskiej baszty, gdzie stały dwa połączone pałace nowego cara wzniesione z okrągłego, nieciosanego drewna. Halabardnicy otwarli przed nimi wrota, wpuścili na dziedziniec, potem na ganek, z którego były przejścia do komnat. Gosudarskie pokoje były dosyć niskie, okna miały półtora łokcia wysokości i wychodziły na rzekę. Weszli do sieni, nieobitej materią, potem do antykamery, gdzie ściany pokrywały niderlandzkie opony z figurami. Pod baldachimem wisiały dwie ikony Matki Boskiej, przed którymi pełgały małe lampki oliwne. Buczyński dał znać i strażnicy rozsunęli halabardy, wpuszczając ich do komnaty obitej czerwonym adamaszkiem. Strażnicy zostali w przedsionku, a Buczyński bezceremonialnie zamknął drzwi. W komnacie płonęły tylko dwie lampki – z tego powodu wydawała się mała. Ciemność napierała na nich ze wszystkich stron. Na łożu z odsuniętymi zasłonami leżał Dymitr, w giermaczku, z gołą głową. Czuwał przy nim medyk i dwóch pokojowych – rosłych, tęgich chłopów, dziwnie niepasujących do tej roli. – To się powtarza od wielu miesięcy – rzekł Buczyński. – Czyń, waść, swoje gusła, egzorcyzmy czy co tam chcesz. My już tracimy nadzieję. Dydyński pochylił się nad carem. Oczy Dymitra były puste, ciemne, jakby cały rozum i bystrość skryły się gdzieś głęboko w zakamarkach głowy. – Wasza Carska Mość, to ja, Jacek Dydyński, stolnikowic sanocki. – Odejdź! Przepadnij! Nie podchodź do mnie. Jak tu ciemno, Hospody pomiłuj i pobłogosław! – Dymitrze, poznajesz mnie? – Ja nie Dymitr, ja Griszka Otriepiew, syn strzelca. I nagle car chwycił Jacka za rękę, tak mocno, że aż paznokcie wbiły się w ciało. – Idą po mnie, słyszysz? – Kto? – Biesy! Lampki zamigotały, a w komnacie zrobiło się zimno. – Zostawcie mnie! – krzyczał Dymitr. – To nie ja! Nie ja jestem carem! Nie byłem, zostawcie! Miotał się po łożu, krzyczał, toczył pianę z ust. Chwycił Jacka za szyję – wtedy przyskoczyli do nich pokojowi. Teraz Dydyński zrozumiał, dlaczego Buczyński wybrał dwóch czerstwych chłopów. Z trudem oderwali cara od szlachcica. – Połóżcie go i przytrzymajcie głowę – rozkazał Jacek. – Trzymajcie mocno, co by się nie działo! Posłuchali. Wtedy Dydyński ukląkł na łożu, pochylił głowę w stronę carskiego ucha. – Dymitrze Iwanowiczu, w imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego, ja cię sprowadzę do świata żywych. Od teraz na zawsze, amen! Powiedział, jednym tchem wyrecytował słowa, których nauczył go Stariec. – Hospodi i Władyko żywota mego. Duch prazdnisti, unynija, lubonaczalija i prazdnosłowija nie dażd’ mi. Duch, że cełomudrija, smierienomudrija, tierpienija i lubwie, daruj mi, RABU Twojemu, Griszkie Otriepiewu! Amin. Dymitr najpierw zamarł. Potem zasyczał. Zaczął krzyczeć, wyć, szarpać się. Buczyński i medyk

pospieszyli z pomocą, dołączył do nich Jacek. Car rzucał się, krzyczał, miotał. – Nie chcemy, nieee! Dlaczego mnie wypędzasz? – Zmiłuj się, zlituj się! – Pomiłuuuuj! Lampki zamigotały, prawie zgasły, choć nie było przeciągu. Wszyscy dyszeli, poczuli zimno, chłód, jakby przytrzymywali nie żywego człowieka, ale bryłę lodu. I nagle Dymitr opadł. Znieruchomiał. Leżał zdyszany, mokry. Jego oczy były już normalne – spoglądały na nich ze zdumieniem, jakby przebudził się z głębokiego snu. – Odstąpcie! – zakomenderował Buczyński. Odeszli od łoża, a wtedy car poruszył rękoma, skinął na pokojowych, którzy podnieśli go bardzo powoli. – Światła! Ktoś zapalił latarnię – jedną, potem drugą. Inny świece. W komnacie zrobiło się jasno jak w dzień. Dymitr spojrzał na Jacka, a ten ukłonił się lekko, wcale nie po moskiewsku i w ogóle nie uniżenie. – Mości Dydyński, co ty tu robisz? – Powinienem być w tiurmie, Wasza Carska Mość. I jeśli trzeba, wrócę. Zaszły jednak pewne przypadki... – Co ty zrobiłeś? Mówiłeś coś do mnie, jakbyś mnie budził. Słyszałem twoje wołanie. Wyciągałeś mnie z topieli, z piekła, z innego świata? – To było Słowo przebudzenia. Uleczyło cię. Znam je od Starca z Dworu. – Starca? Jak? Skąd? Przecież Szujski zniszczył Dwór w Sukinie. Przysłał mi księgi opryczników, gramoty, listy, wydał wspólników. – Szujski? A tak, Wasza Carska Mość, z moją niewielką pomocą. Ten, kto jest bliżej waszej osoby, może krzyczeć tak głośno, że zagłuszy prawdę. Gdybym nie znalazł Dworu, czy teraz znałbym słowa, które was uzdrowiły? Dymitr popatrzył na Buczyńskiego, a ten zgiął się w ukłonie. – Zaczynam żałować, że zesłałem na ciebie opałę. Przyjmij to – Dymitr zdjął z palca pierścień z diamentem i podał Jackowi – jako znak, że znowu będziesz mi przyjacielem. – Dziękuję Waszej Carskiej Mości, ale po pierwsze: jestem już sługą kniazia Wiśniowieckiego... – Kniaź wiercił mi dziurę w brzuchu o ciebie. Miałem cię zwolnić, ale jakoś nie było czasu. Cóż, wolisz polskiego karmazyna od nas? – Wasze Carskie Wieliczestwo, nie ma czasu. Grozi wam spisek bojarów i książąt! Moskwa może powstać! Musicie natychmiast wezwać straż, sprowadzić do dworu polskie chorągwie i pilnie baczyć na to, co dzieje się na mieście. – Coś podobnego? – Dymitr wstał i przeszedł się po komnacie. – Któż by śmiał zagrażać naszej osobie? Mości Buczyński, znalazł się ktoś taki? Były jakieś doniesienia? – Ktoś bojaźliwy rozpuszcza takie plotki. – Nie mów mi takich rzeczy, jeśli nie chcesz powtórnie zaznać opały – rzekł Dymitr do stolnikowica. – Ja jestem ludem, ja jestem Moskwą, ja jestem Rusią. Lud mnie miłuje, bojarzy drżą ze strachu. I wtedy Dydyński pierwszy raz w życiu padł na kolana. – Na rany Chrystusa, niech Wasza Carska Mość podwoi straże, uważa na siebie, zwoła strzelców i rozstawi po całym mieście. Ktoś uwolnił więźniów i rozdał im broń, oznaczył niektóre domy kredą. – I cóż to według ciebie ma znaczyć? – Przypomina zdarzenie, o którym mówił mi ojciec, wesele paryskie w noc świętego Bartłomieja, kiedy zabito hugenotów. Oby dziś nie zamieniło się w krwawe carskie gody i pogrom Polaków. – Waść jesteś zmęczony – powiedział Dymitr. – W dodatku książę Wiśniowiecki czeka na ciebie.

Panie Buczyński, zabierzcie stolnikowica i jego brata na dwór kniazia w mojej własnej lektyce. A skoro się wyśpisz i cię opatrzą, przyjedź jutro ze swoim nowym panem na mój bal maskowy. Będzie też pokaz ogni i gonitwa na ostre. – Wasza Carska Mość, ja proszę! – Wyprowadźcie go! – warknął Dymitr. – Muszę wracać, uspokoić hosudarynię. Nie przeszkadzajcie. Strażnicy delikatnie, ale stanowczo ujęli Jacka za ręce. Wspólnie z Buczyńskim wyprowadzili go z komnaty, wyciągnęli do antykamery na ganek. Daleko nad poszarpaną linią wież i kopuł cerkwi wstawał jasny, złocisty świt. Nadchodził piękny, gorący dzień pod koniec maja, niebo było błękitne i czyste, bez chmur i dymów. – Krew niewinnych spadnie na twoją głowę, jeśli mnie nie posłuchasz – powiedział Dydyński do Buczyńskiego. – Idź, waść, spać. Książę czeka na ciebie. Odprowadźcie pana Dydyńskiego! Lektyka już czekała na dziedzińcu. Dokoła stali słudzy z pochodniami. Buczyński odprowadzał Jacka wzrokiem, widział, jak zmęczonego, steranego, przegranego sprowadzali na dół. Sam przymknął oczy. Myślał. Wreszcie skinął na sługę. – Obudź Basmanowa i Domaradzkiego! Śpiesz się. Sługa popędził w noc. Buczyński czekał, przygryzając wargi, targając wąsa, bo słowa Jacka obudziły w nim niepokój. Na koniec przyszli – spokojny Basmanow w karmazynowej aksamitnej ferezji ze złocistymi potrzebami i frędzlami, Domaradzki dopinający żupan; szablę z rapciami niósł za nim w ręku chłopiec. – Batiuszka, co się dzieje? – zagrzmiał. – Ledwie świt, a... znowu pijemy? – Wezwijcie strzelców, poderwijcie na nogi wszystkie sotnie, podwójcie straże, zamknijcie bramy. Całą resztę sprowadźcie pod carski pałac. – Batiuszka, jak?! – jęknął Basmanow. – Strzelcy na łowach. Posłani przedwczoraj. Szczwają łanie i jelenie. Wszystkie pułki poszły. – Gwardia carska? Gdzie jest? – Niemcy siedzą w kordegardzie, na dole, pod gankiem carskim. Reszta... – Co z resztą? – W domach. W Słobodzie niemieckiej. – Piotrze Fiodorowiczu, pozwoliliście, aby pozbawiono nas obrony? – Nie ja. Rozkaz był od cara – wzruszył ramionami Basmanow. – A przekazał go kniaź Szujski. To co ja mogłem, sami wiecie... – Panie Domaradzki, każ trąbić przez munsztuk i stawiać na nogi polskie roty! – Nie tak zaraz – mruknął rotmistrz. – Muszę wysłać gońców do Ziemlanego Gorodu. – Do... Ziemlanego?! Dlaczego? – Husarii wyznaczyli nowe kwatery poza granicami miasta. Tylko moja rota została blisko. Zaraz wyślę pachołka... – Kto wydał rozkaz przeniesienia chorągwi? Co to wszystko ma znaczyć?! – Jego mość Dworycki. Mnie samego to dziwiło, ale on mówił, że dla zapobieżenia awanturom, aby nie drażnić Moskwy. Buczyński złapał się za głowę. – Dworycki i Szujski. Gdzie jest pan Adam? – Wyjechał gdzieś. – Wyjechał? Mości panowie, zostaliśmy bez obrony. Kto nas chroni? Paru strzelców? Paru Niemców? Dobra wola i dobra data panów braci nie powstrzyma buntu! – Et, jakiego buntu – pokręcił głową Domaradzki. – Nic nie będzie. – Wyślij waść gońców z rozkazem, aby wszystkie chorągwie polskie przebijały się na Kreml. Bez

względu na to, co się stanie, muszą strzec carskiej osoby. – Ja w takim razie wysyłam wieści do Słobody niemieckiej. Budzę Margereta, Woundmanna i Knutsena, aby posłali po swoje sotnie. Każę zamknąć bramy. – Waść nie przesadzaj – zaoponował Domaradzki. – Po co to wszystko? Mówię ci, nic nie będzie. I właśnie wtedy zabiły dzwony. Die 27/17 mai Moskwa, godzina piąta rano W czystym przedświcie nad Moskwą zabrzmiał dzwon cerkwi Świętego Ilii, który zawsze wzywał mieszkańców do pożaru. Jego głos przetaczał się brzękliwym gromem nad miastem, zanim zawtórowali mu bracia z soborów, monastyrów i pomniejszych chramów. Biły dzwony od Wasyla Błogosławionego i Spasskiego monastyru. Z Kremla wtórował im głos tych z Czudowskiego i Wozniesieńskiego. Głębokim, spiżowym gromem ozwały się dzwony z Iwana Wielkiego i kremlowskich cerkwi. Tłumy wyległy na ulice, krzycząc, przepychając się, pokazując niebo i domy. – Do goroda! Do goroda! Horit gorod! – krzyczeli ludzie. Ogromna rzeka ludzka ruszyła na plac Czerwony, a pośród gromady zabrzmiały nagle ostre jak stal, przeszywające nawoływania: – Ludu prawosławny, Litwa zabiła cara! – Bronić batiuszki! – Bić Lachów! – Cerkwie zniewolą, Moskwę podpalą! – Do broni! Nagle na każdej ulicy znalazły się wozy i kolasy, z których odrzuciwszy pałuby i rogoża, posępni, uzbrojeni dworianie zaczęli wyrzucać miecze, szable i kije, pałki i rohatyny. Na każdym rogu krzyczał podżegacz, wskazując domy oznaczone kredą na bramach. – Cara, cara bronić, słoneczka prawosławnego, Dymitriaszki naszego. Bij Litwę, bij Lachów, wrogów naszych. I Moskwa wybuchła jednym wielkim rykiem. Nienawiść, wściekłość, szaleństwo – wszystko objawiło się nagle w jednym napadzie gniewu. Wszyscy posadzcy, mużycy, mir i tłuszcza złożona z mieszkańców posadu, służebnych, wolnych, targowych, kniaziowych, bojarskich; chołopów, oberwańców, dziadów, jamszczyków, strzelców, kowali, sarafanników, bednarzy, szewców, białoskórników, iglarzy i bywalców kabaków – nagle zmieniła się w legion rozjuszonych diabłów. Porwała za broń, a potem – rzuciła się na dwory i chaty, w których stali na kwaterze Polacy i Litwini. Szujski był na to wszystko przygotowany. Ledwie rozległy się dzwony, otwarły się wrota dworu Szujskich w Biełgorodzie, malowane w kwiaty, rzeźbione w poważne i niedostępne anioły. Kniaź Wasyl wyjechał na białym siwku, w bechterze i szłomie, jak Dymitr Doński wybierający się na Tatarów. Dwóch strzelców wiodło jego konia, kniaź bowiem trzymał w jednej ręce miecz, a w drugiej złoty chrest. Ucałował go i krzyknął: – Na Kreml, batiuszkowie. Bronić Rusi! Chronić Cerkiew, wiarę, Moskwę! – Na Kreml! – rozległy się okrzyki. Kondukt wyjechał z dworu – prawie dwustu konnych i pieszych. Dworzanie kniazia w kolczugach i juszmanach, w bajdanach, szłomach i misiurkach. Przy boku prowodyra Tatiszczew, Golicyn i bracia Szujscy na koniach. Szli jak burza, przeciskając się przez tłumy, błogosławiąc krzyżem, zachęcając okrzykami. Poszli ulicą Twerską prosto do Woskriesieńskich wrót, przebili się przez tłum na zadaszonym moście, stanęli na placu Czerwonym. Tu przywitał ich tłum brodatych twarzy, gorejących oczu, tysiące kołpaków i czap, ręce i pięści wzniesione ku niebu.

– Naprzód! – darł się Szujski. – Na Kreml! Biegnijcie bić Lachów i pogańską Litwę! – Na Kreml, mużyki! – Litwa morduje dumnych bojarów i senatorów! – Ludzie, spasitie! Cały ten tłum, mir, tłuszcza zachęcana okrzykami, błogosławieństwami, a kiedy ich nie starczało – nahajami i kijami – runęła do kremlowskich bram. Nad morzem rozgrzanych głów i czap zabrzmiało krótkie: – Hospodyyyyy! Pomiłuuuuj! – Bohorodzico, spasi nas! Bramy były otwarte! W Moskwie, gdzie ulice przegradzano łańcuchami po zmierzchu, a każdy człowiek idący bez światła lądował w tiurmie z kiełbasami od knuta na rzyci... We Frołowskich wrotach stało kilku strzelców. Ci stawili słaby opór. Berdysze nawtykali w ziemię, rusznice powiesili na ścianach, do walki z tłumem stanęli zbrojni w kije. Krzyknęli, kiedy runęła na nich tłuszcza zbrojna w szable, miecze, rohatyny, dzidy, tasaki. Huknęły strzały – jeden ze strażników padł we krwi, pozostali machali rozpaczliwie drewnianą bronią, opędzali się od miru. Dwóch zbiegło, pozostałych w jednej chwili wdeptano w ziemię, rozniesiono na ostrzach, pobito, zmasakrowano. Ogromny potok głów i ludzi przewalił się po trupach wprost na ulicę Spasską, wpadł na place i w zaułki Kremla, na place Iwanowski i Soborowy. Tutaj czekały oddziały spiskowców – ludzi Szujskiego, Golicyna, Tatiszczewa. Zebrani przy pałacu cara, przy bramach Kremla. Zbrojni w topory, czekany, szable, nadziaki, rusznice, pistolety i spisy. Powitali swego wodza krzykiem. A tłum rzucił się – jak oszalały – na dwory, dworce, budynki i składy. Na pałac Borysa Godunowa, księcia Mścisławskiego, Trubeckiego, Żytni. Wył, krzyczał, bił, pokrył uliczki i zaułki jak morska fala. Szujski podjechał do wrót soboru Uspieńskiego. Zsiadł z konia, wziął od strzelca chrest i miecz, podniósł je w górę. – Spasitielu Niebiański, Jezu Chryste! – krzyczał. – Pomóż nam, rabom bożym, prowadź na rostrygę, heretyka, zdrajcę, polskiego pachołka! Hej, ludzie prawosławni, pomóżcie nam zakończyć sprawę. Dzwony biły bez przerwy – ale inaczej. Teraz lękliwie, strasznie – na trwogę, a nie pobudkę. Pochylił się i ucałował drzwi soboru. A potem pokazał na południe, w stronę Zołotoj Pałaty. – Naprzód! Kończcie z worem Griszką Otriepiewem! – Mówiłeś – krzyczał przez ryk tłumu Tatiszczew – że nie będziemy go ubijać! Zełgałeś, Wasylu Iwanowiczu! – Nie ma odwrotu! – zaryczał kniaź i sam pierwszy ruszył na carski dwór. – Szybciej, bo jeśli z nim nie skończymy, Samozwaniec poucina nam głowy! Tłum ruszył za nim i szedł. Rozkołysany, straszny, pijany krwią. Die 27/17 mai Moskwa, Biełgorod, Wołoski Dwór Godzina piąta z rana We dworze Wiśniowieckiego pito przez całą noc – do ostatniej szklenicy, dna w beczce i ostatniego szeląga. Dom oświetlały latarnie i pochodnie, daleko na ulicę niosły się śpiewy i pijackie żale. Kiedy tylko otwarły się naznaczone kredą drzwi, słudzy wnieśli lektykę na dziedziniec, z ganku na górze rozległy się wiwaty i strzały. – Dydyński! Pan Dydyński przybył. Jacek gramolił się z lektyki powoli, kołowało mu się we łbie z niewyspania, bólu i zmęczenia. Ktoś musiał donieść księciu, że przybył, bo nagle od gornicy, po schodach, uformował się prawdziwy szpaler

czeladzi i Kozaków. Środkiem postępowało kilku panów braci, wśród których stolnikowic rozpoznał zażywną postać księcia Konstantego, obok Semena i kilku innych dworzan. Wszyscy podgoleni, w żupanach, z szablami, czekanami, pijani – aż kurzyło się z czupryn. Jeden trzymał baryłkę, drugi kwarciany kielich. A gdy postępowali w stronę Dydyńskiego, ze wszystkich gardeł wyrwała się pieśń: Gospodarzu, gospodarzu, Kto u ciebie bywa, Zawsze wesół, zawsze wesół, Nigdy nie poziwa, Hej ha! Do licha! Dajcie nam kielicha! A za jego zdrowie, Niech naaaam szuuuumi w głowie... – Wreszcie puścili cię Moskale! – zakrzyknął książę. – Wstawiałem się za tobą, ale Dymitr jak zwykle nie miał czasu. Przez ślub. Do diabła, pluń na carską służbę i pij z nami! Kompani już lali w hiszpana jak w stuwiadrową beczkę. Rubinowe, mocne francuskie wino. Jeden z kompanów od deboszu wręczył kielich Jackowi. – Mości panowie, zdrowie naszego przyjaciela zacnego, od dziś zawsze z nami! – zakrzyknął Wiśniowiecki. – Sto lat! – Aby mu dobrze było! Wszyscy unieśli kielichy. I wtedy stolnikowic zrobił coś, czego nie ośmieliłby się nie tylko żaden Dydyński, ale nawet możniejszy posesjonat czy kasztelan. Po prostu wylał trunek na ziemię. Nagle jakby uderzył piorun. Kompania kniazia znieruchomiała, zamarła. Podgolony szlachcic, który trzymał baryłkę, wypuścił ją z rąk. Semen przegryzł cybuch lulki, aż fajka poleciała na ziemię. Inni jęknęli, ktoś złapał za szablę. I tylko najbardziej pijany z kompanii śpiewał ciągle, machając rękoma, jakby chciał zostać kapelmistrzem królewskiej orkiestry: Jestem sobie panem, Gdy siedzę nad dzbanem, Nie dbam ja o złoto, Przepiję z ochotą... Śpiewałby dalej, ale ktoś zdzielił go w plecy; wtedy zakrztusił się i urwał. – Wybacz, Wasza Książęca Mość, ten afront – powiedział Dydyński – ale teraz trzeba się bić, a nie pić. Jeszcze dziś Moskwa uderzy na wasze kwatery, dojdzie do buntu i rozlewu krwi. Lepiej, żeby nie zaskoczyli was pijanych. Kopnął baryłkę, z której polało się wino. Któryś z pijaniców padł na kolana, widząc takie marnotrawstwo, ale Semen przytrzymał go za ramię. – Uratowałem życie Waszej Książęcej Mości – powiedział Jacek – więc błagam o posłuchanie, którego odmówił Dymitr. Zamknijcie wrota, budźcie czeladź, poślijcie po broń i zbroję, siodłajcie konie. – Ale co? Jak? – zakrzyknął książę. – Ktoś uwolnił więźniów z tiurmy! Na Kremlu nie ma straży! Zaraz rzuci się na nas czerń! Otwórzcie furtę, hej, wy tam! Słudzy przy bramie posłuchali. Kiedy szarpnęli za furtkę we wrotach, otwarli ją tak, aby ukazała się ta strona, która zwrócona była ku ulicy – wszyscy ujrzeli wyraźnie krzyż uczyniony kredą. – A co mi tam Moooooskaaaale! – wycharczał najbardziej pijany z kompanów. – Do szaaabli i po sprawie!

– Stój, głupi! – warknął książę. – Wiadro mu na łeb wylejcie! Trzeźwiej, Ślizień, bo cię zostawimy! Ktoś pociągnął pijanego pod studnię, dwóch Kozaków chlusnęło na niego wodą z wiadra; raz nie starczyło – trzeba było poprawiać. – Zamknijcie wrota! – zakomenderował Wiśniowiecki. – Wszyscy po broń, budzić czeladź! Ruszać się! I wtedy Semen dobył róg i zagrał – mocno, sprężyście, na pobudkę. We dworze, w szopach wszczął się ruch. Czeladź Wiśniowieckiego – wprawiona w licznych bojach, zwadach i zasadzkach na Tatarów, jak to na Ukrainie – poczęła wypadać z kwater, uzbrojona w szable, nadziaki, pistolety i arkebuzy. – Rozdać podwójne porcje prochu! – krzyczał Wiśniowiecki. – Panie Bidziński, z komornikami obsadzisz bramę, a ty, panie Świtalski, częstokół. Semen! Siodłajcie konie. – Które, Wasza Książęca Mość? – Wszystkie! Jeśli będzie gorąco, przebijemy się z miasta. – Ja wam nie radzę, batiuszka – odezwał się brodacz w sarafanie i marmurkowym szłyku, który ze spokojem przypatrywał się całej krzątaninie. – Ja widział nie raz i nie dwa rozruchy w Moskwie, jeszcze za Godunowa. Tak i gdzie pójdziecie? Za miasto? Przez Skorodom, przez twerską Słobodę? Zagrodzą wam drogę zasiekiem, z dachów wystrzelają. – To co radzicie, Konstantynie Nikityczu? – Stać w miejscu, miru nie wpuścić, obsadzić mury i czekać. Aż car najjaśniejszy stłumi rozruchy i ześle uspokojenie. – A waść co radzisz? – spytał Wiśniowiecki Dydyńskiego. – Lepiej zostać, aż się wyjaśni. Możemy się tu bronić choćby do niedzieli. A poza miastem co zrobimy? Dokąd pójdziemy? Do Polski? Wiśniowiecki przymknął oczy, przygryzł wąsa. – Zostajemy! Hawyło! Hołubek! Weźcie najlepszych strzelców, obsadźcie ganki i baszty we dworze. Pilnować furt, podeprzeć bramę. Przestawić kolasy pod parkan, tam gdzie się wali! – Pędzimy, batko! I właśnie wtedy zabiły dzwony. Najpierw daleko, w Kitajgorodzie i na Kremlu. Potem bliżej – w Nikickim i Gieorgiewskim monastyrze. Dzwoniły na śmierć, na zgubę dla Litwy.

Rozdział XXVIII Kolęda moskiewska Prośba o dobrą śmierć dla Lachów • Moskwa powstaje • Dzwony biją na zgubę • Krwawa sobota • Obrona Wołoskiego Dworu • Tryumf kniazia Wiśniowieckiego • Husaria przebija się na Kreml • Krwawe gody Dymitra • Kapitulacja • Zdrada czeladnika • Ratunek w rodzinie • Borys krwawy • Podróż do Polski • Nad Sanem • Fortuna Dydyńskich

Die 27 mai nowego stylu, 17 mai starego stylu Anno Domini 1606 Roku 7114 od stworzenia świata Moskwa, Błagowieszczeński sobór na Kremlu Około piątej rano Protopop Tierientij stał w otwartych carskich wrotach ikonostasu, który zdawał się wznosić aż do nieba. Błogosławił szable, spisy, rohatyny, dzidy, berdysze, czekany, nadziaki, kiścienie, zwykłe posochy. Aby dobrze wbijały się w ciała Lachów. Wykładał prawa i obowiązki prawosławnych w tym pięknym majowym dniu. Spokojny, opanowany, z krótką, przystrzyżoną brodą wyglądał jak anioł. – Ludu, źle się dzieje w Moskwie. Panoszą się łacinnicy, wspiera ich łżecar Griszka Otriepiew. Rostryga, wor, samozwaniec, przeklęty za życia! – Niegdyś mnich przepowiadał carowi trzy nieszczęścia: powietrze, miecz i raskoł. Powietrze mieliśmy jako hołomor. Miecz lacki wisi nad naszymi głowami, a jeśli nie wystąpimy w obronie świętej prawosławnej wiary, czeka nas raskoł, wiekuista niewola. – Zamienią łacinnicy cerkwie w diabelskie chramy, w których będą się modlić do fałszywego proroka i rzymskiego papy. Upadnie wiara prawosławna i zacznie się zamęt. Albowiem Atanazy Wielki, patriarcha Aleksandrii, rzekł: kto chce być zbawiony, powinien trzymać się wiary powszechnej, kto jej całej i nieskalanej bez wszelakiego wątpienia nie przestrzega, zgubiony będzie na wieki. Wiara zaś powszechna taka jest: czcimy Jedynego Boga w Trójcy i Trójcę w jedności, nie zlewając osób i nie dzieląc istoty, inną bowiem jest osoba Ojca, inną Syna, inną Ducha Świętego, lecz jedno jest bóstwo Ojca i Syna, i Ducha Świętego. – Idźcie bronić wiary przed diabelską Litwą. Idźcie w pokorze i z czystym sercem. Zabijcie ich wszystkich! Bóg wam wybaczy. I zabijali. Tak jak rozkazywał. Kto się poddawał, ubijali bez pardonu i ostrzeżenia. Gwałcili panny i mężatki, rzucali dziećmi o ścianę, aż pękały główki. Pozostałych mordowano kijami, waląc obuchami do ostatniej krwi, niektórych krzyżowali i przybijali spisami do ścian. Zabijali i tłukli bez litości, mszcząc się za zniewagi, za polską dumę i honor. Pan Najwyższy tak chciał, protopop kazał, patriarcha przyzwolił. Tierientij, żegnając się skrzyżowanymi palcami, zaczął wyliczać: – Zabijcie Lachów, zmienników, stronników rostrygi. Ubijcie ich w Imię Pana naszego prawosławnego Jezusa Chrystusa... Mordowali z tą samą namiętnością, która kazała im bić czołem przed ikoną Najwyższego i kłaniać się carom. Die 27/17 mai Moskwa, Biełgorod, Ziemski Dwór Po piątej rano Pan rotmistrz Iwanicki lubił chodzić o świcie na pierwszą mszę do zamku, gdzie w starym dworze Godunowa ojcowie jezuici urządzili kaplicę. Na więcej Dymitr nie zezwolił, a Moskwa i popi burzyli się na samą myśl o katolickiej świątyni w stolicy prawosławia. Szedł razem ze sługą, zamyślony, gdy nagle przed mostem Woskriesieńskim ktoś stanął mu na drodze. Podniósł wzrok; zobaczył dużą kupę hultajstwa zbrojną w kije, berdysze, siekierki. Jeden – kosooki, brodaty drapichrust – niósł tatarski łuk. Poza tym wszystkim ludzie z posadu zbrojni byli w lipowe łyczaki i parę funtów robactwa pod wyleniałymi czapami. – Panie Litwa, stójcie! – zagadał najstarszy, czarny jak żuk, z blizną na gębie, w sztanach dziurawych

jak rzeszoto. – Czego chcecie? – Car batiuszka kazał broń zbierać. Żebyście nie durowali, Litwa. – Co takiego? Poszli precz! Nie poszli. Bo nagle z gromady wyskoczył oberwaniec w siermiędze przepasanej zwykłym sznurkiem. Jak szczupak wyskakujący z wody, tak on skoczył na szlachcica. Złapał za rękojeść szabli szybciej, niż Polak zdołał jej dobyć. – Poszedł precz, chamie! – zaryczał szlachcic. Krzyczał, wył zdumiony, wściekły, bo nagle dostrzegł, że Moskwa przestała schodzić z drogi. Moskwa nie była już potulna, ale chciała krwi. Opadli go naraz – całym tłumem, dwudziestu przeciw jednemu. Chwycili za pas, za głowę, obalili na ziemię. Przez chwilę widać było tylko podnoszące się, opadające w dół drągi i topory – najpierw czyste, potem coraz bardziej czerwone od krwi. Wrzask urwał się nagle, ucięty ostrzem berdysza, tłuszcza rzuciła się na drgające, dogorywające ciało szlachcica. – Mooooje! Moooje! – ryczał jakiś oberwaniec, szarpiąc safianowe baczmagi. – Bladź! Dawaj! Dawaj mnie! – Kosooki mocował się z pasem od rapci, nie wiedząc, że ten był zapięty na hak, a nie sprzączkę. Chciał już go zerwać, kiedy odtrącił go kopniak jednego z kompanów. – Drugi ucieka! Hospody pomiłuj. Sługa Iwanickiego, widząc, że nie podoła mirowi, skoczył w wodę, dał nura w odmęty Nieglinnej i płynął, rozgarniając nurt szerokimi zamachami ramion – wprost ku zbawczemu zamkowi. – Strzelaj! Dawaaaj! Mużyk przyskoczył na brzeg, zdjął łuk z ramienia, mierzył krótko; wypuścił strzałę. Chybił. Płynący był już w połowie rzeki, nurt znosił go nieco w stronę Troickich wrót. – Płyń za nim, batiuszka! – Sam płyń, bladin synu! – Ech, żeż ty, jebu twoju mat’! Czeladnik, zdyszany, mokry, ledwie żywy, wydostał się wreszcie na piaszczystą łachę pod murem Kremla. Zziajany pomknął w stronę murów, kiedy zza kępy chrustów wypadła gromada postaci w szarych świtach, płóciennych szuszunach, kaftanach, błyskająca w biegu bosymi piętami i łyczakami. – Bić Litwę! Hospod w niebie nagrodzi. Dopadli zdyszanego w trzech krokach, bili, tłukli, choć się zasłaniał ramionami. Złamali mu rękę w łokciu, zmiażdżyli oblicze. A kiedy upadł na czworaki, stary mużyk z brodą jak święty ciął toporem z góry w sam kark. I w jednej chwili głowa spadła, potoczyła się po piasku aż do samej wody... Die 27/17 mai Moskwa, Biełgorod Dwór Pawliszczewa na Kuliszkach – Michaś, kto tam stuka? Wali, jakby sam ogłuchł. – Pan Gołuchowski poruszył się na ławie. – Bojarzyn się dobija. – Michaś przyłożył ucho do drzwi. – Woła, że gore. – Jak gore, to wpuść go. – Szlachcic podniósł się wolno z ławy, opuścił nogi na podłogę, szukając butów. Michaś odsunął rygle. I wtedy drzwi otwarły się z takim impetem, że biedny sługa poleciał na ścianę. Na progu ukazał się wcale nie bojarzyn, ale trzy, cztery, pięć głów w kołpakach, czapach, kapturach. – Bij Litwę! Biiiij! Wpadli jak wicher do izby. Gołuchowski nie dał się zaskoczyć. Pierwszemu, który gnał z kijem,

roztrzaskał łeb czekanem, drugiego zbił z nóg obuszkiem. Na trzeciego już nie starczyło mu sił. Mir popchnął go półnagiego – w koszuli – na ścianę. Szlachcic miotał się i krzyczał. Odkopnął jakiegoś mużyka, wyrwał się z rąk prześladowców. – Łuby moje! Moje! Pamiętajcie! – darł się Pawliszczew, przezornie trzymający się z tyłu, za plecami pospólstwa. A wtedy młody Moskal w kaftanie pchnął dzidą z całych sił; wraził ostrze w bok szlachcica, przepchał dalej, aż wyszło z pleców i wbiło się w bale. Gołuchowski zawył, zwiotczał, przybity do ściany, przyszpilony żelazem jak robak na szpilce. – Krzyżuj go! Krzyżuj! I któryś mużyk pchnął – przybijając ramię szlachcica do ściany, drugi zamachnął się, wbił w bok wroga długi nóż. A potem już wspólnie wbijali ostrza raz za razem, dopychali, dobijali obuchami, aż ciało pana Gołuchowskiego zaczerwieniło się od krwi... Die 27/17 mai Moskwa, Biełgorod, cerkiew przy Glińskiej Komorowski wracał samotnie z bankietu od swego zacnego kompana – Sklińskiego, dworzanina carskiego. Szedł podochocony, z szablą przy boku, pogwizdując pod wąsem. Słyszał, że na mieście źle się dzieje, że Moskwa chce rzucić się na Polaków, ale niewiele sobie z tego robił. – Ruszą na nas, to ich wybijem, na karkach mużyków, chamów, psów, na Krymgorod wjedziemy! – krzyczał, wychodząc z uczty. I teraz nagle, kiedy zabiły dzwony, ocknął się z pijackiej buty, zobaczył, że ulica jest pusta – tylko on sam idzie jej środkiem. Dojrzał ruch – Moskwa kupiła się po bramach, po placach, kryła w zaułkach, wyglądała, jeszcze niepewna swej siły. Przyśpieszył kroku – niepotrzebnie, bo czekali na niego koło małej cerkwi Mikołaja Cudotwórcy. Szli na wprost, wielką grupą zbrojną w kiścienie, masłaki, cepy, drągi, topory. – Won z drogi! Przejście! – zakrzyczał, ale jego pewność siebie odbiła się jak od muru. Nie rozstąpili się; nie zatrzymali. Przeciwnie – ruszyli biegiem, skuleni, podstępni, milczący. Szlachcic popędził im na spotkanie i nagle skręcił – w lewo – pognał do cerkwi Świętego Mikołaja nakrytej dwoma baniastymi kopułami. Otworzył kopniakiem drzwi i wpadł do przedsionka, słysząc za sobą łoskot kroków, gromowy ryk tłumu. Odwrócił się, w jego ręku błysnęła szabla, zatoczyła świszczącego młyńca. – Kozojeby! Psie syny moskiewskie! Chodźcie tu! – zakrzyknął. – Tylko pojedynczo! I nagle ze zwierzyny stał się lwem! Pierwszego, który tu wpadł, rozchlastał jednym krótkim cięciem z podlewu. Skoczył w przód i odrąbał rękę strzelcowi z berdyszem, obalił kopniakiem drugiego, ciął w skroń trzeciego. Sam dostał pchnięcie rohatyną pod żebra, ale wywinął się, złapał lewą ręką za drzewce, pociągnął, a prawa – zbrojna w szablę – wystrzeliła w pchnięciu, przebiła żywot, wątpia, wyszła tyłem. Ryk bestii głodnej krwi. Moskale cofają się od bramy... – Który jeszcze?! – krzyczał, wywijając szablą. – Kto jeszcze tu przyjdzie! Zapraszam na ubitą ziemię. Moskale cofali się, ale tłum pchał ich do przodu. Dwóch wpadło do pritworu z czekanami, jeden z kijem. Komorowski przyjął ich godnie. Odbił pierwszy cios, przeskoczył w lewo, uderzył w przelocie w brzuch; oberwał w głowę, ale przez kołpak. Zaraz dosięgnął drugiego przez palce, wyciął w gębę, poprawił w łeb. Przyjął cios trzeciego na zastawę, kopnął w krocze, machnął szabelką jak błyskawicą,

dwa razy w nadgarstek i bark. Moskal zawył, padł na ziemię – inny, przytrzymując krwawiący posoką kałdun, cofał się rakiem w stronę tłumu. Komorowski stał jak anioł zemsty na progu, w smugach światła wpadających przez okna od wschodu, na tle złotej chmury ikonostasu. Machnął ostrzem, strząsając z niego czerwone krople. – Kto jeszcze?! Nuże, hołoto! Do mnie, ale pojedynczo! I wtedy cień pojawił się za jego plecami. Pop podkradł się szybko i cicho, wziął zamach – uderzył! Czekan wbił się w plecy szlachcica. Oczy Komorowskiego stanęły w słup, zamarły na chwilę, z ust pociekła struga krwi. Powoli, jak upadający krzyż, zwalił się na kolana, przegiął na bok, nie wypuszczając szabli z ręki. Mir opadł go z rykiem, wyjąc, krzycząc, bijąc i kopiąc. Walczono o wszystko – o brązowe, kowane buty, o pokrwawiony żupan, o sygnet z kawałkiem odrąbanego palca, szablę i kaletę. Pop, siwowłosy starzec o chudej gębie i złych oczach, stał nad tym wszystkim, żegnał się dwoma skrzyżowanymi palcami. Błogosławił... Die 27/17 mai Moskwa, Błagowieszczeński sobór na Kremlu Około piątej rano – Zabijcie kapłanów Beliala i Asmodeusza, diabłów i czartów, którzy chcą zniszczyć świętą prawosławną Cerkiew i wygubić wiernych. Ubijcie łacinników... – łkał Tierientij. Die 27/17 mai Moskwa, stary dwór Borysa Godunowa na Kremlu, po godzinie piątej Ksiądz Pomaski klęczał z ministrantami na stopniach ołtarza przywiezionego i złożonego w głównej sali dworu – na piętrze. Jego mocny, piękny głos uchodził w przestrzeń, ginął wśród drewnianych ścian. – Confiteor Deo omnipotenti et vobis, fratres, quia peccavi nimis cogitatione, verbo, opere ot omissione... Nagle z tyłu, z dziedzińca, doszedł ryk tłumu, szczęk żelaza. Coś z wielką siłą uderzyło w drzwi raz, drugi, trzeci. Ministranci obejrzeli się na księdza, zadrżeli. Wtedy wstał, położył im po kolei ręce na głowach, odwrócił się do drzwi i mówił dalej: – Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa... Drzwi rozleciały się na kawałki. Do środka wpadł mir jak stado buhajów. Na dziedzińcu rozlegały się wrzaski, kwik koni, które wyprowadzano ze stajni, łoskot beczek z winem wytaczanych z piwnicy. – Łacinnicy! – darł się ktoś. – Odprawiają gusła! – Zabić ich. Pomaski stał sam jeden, drżący, ochraniał ołtarz z obrazem Najświętszej Maryi Panny, osłaniał rzymski krzyż i błogosławił. – Ideo precor beatam Mariam semper Virginem, omnes angelos et Sanctos. – Czary! Czary odprawuje! – Hospody pomiłuj! Spasi nas! – Obedrzeć go, bracia, do gołej skóry. I nagle tłum rzucił się do księży, do obrazów, do tkanin. Przewrócił krzyż, zdarł z obrazu srebrny fartuch, przewrócił ławki, bijąc wiernych. Pomaski znalazł się naraz w samym środku ogromnego ścisku, wśród wzniesionych rąk. Wnet okrwawiono go, zerwano ornaty i szaty. Wyjąc, wrzeszcząc, klnąc, Moskale obdarli go do galotów, zrabowali suknie z ministrantów.

Ksiądz nie przerywał – jego głos ginął w tłumie, ale trwał, jak na ironię. – Et vos, fratres, orare pro me ad Dominum Deum nostrum. I wtedy stało się coś dziwnego. Moskale, porabowawszy łacińskie stroje, zabrawszy monstrancję, krzyże, obrazy, pozrywawszy materie ze ścian, pobiwszy i ograbiwszy nielicznych wiernych, rzucili się do wyjścia, wypadli na dziedziniec, gdzie odbijano beczki, krzyczano, bito się o łupy, rozprawiano. – Za grzechy moje przyjmuję! – rzekł ksiądz. – Nie rozchodźcie się, Jezus Chrystus nas ocali. I chociaż jego oblicze przekreślone było strużką krwi płynącej z nosa, pomimo iż był nagi, jakby stworzył go Pan Bóg, zaczął wstępować po stopniach, odmawiając: – Aufer a nobis, quaesumus, Domine, iniquitates nostras: ut Sancta sanctorum puris mereamur mentibus intoire... Zapadła cisza, ktoś płakał, inny, pobity, jęczał w zbezczeszczonej kaplicy. I nagle usłyszeli złowieszczy odgłos. Chrzęst kroków, krzyki, oddechy, brzęczenie stali. W przedsionku zamajaczyły postacie w szpiczastych szłomach, w bechterach, kolczugach, z szablami i berdyszami. To nie był zwykły tłum, ale spiskowcy – ludzie Szujskiego, dworianie, z tyłu cisnęli się strzelcy. Wysoki, gruby drab w bajdanie i szyszaku wszedł na sam środek kaplicy, powiódł spojrzeniem po ograbionym ołtarzu, po nagich księżach, skrzywił się. – Szpetne te papieskie anioły! – zawołał i gwizdnął. Z tyłu zabrzmiały rechoty, piski, śmiechy. – Gdzie złoto, łacinnicy? – Pan dał, Pan zabrał – rzekł Pomaski. – Nie Pana się pytam, tylko ciebie! – Nie mamy nic. Moskale rzucili się do ołtarza, do ścian, wściekli przewracali ławy, spędzając wiernych nahajami i berdyszami. Szukali skrytek i kosztowności. – Gdzie ruble? Gdzie krew nasza zabrana z Cerkwi?! – wycharczał brodaty i chwycił Pomaskiego za ramię. – Mów, popie, zanim zrobię cię świętym. – Nic nie mamy, bracie. – Czart ci bratem, nie ja! – zakrzyknął brodaty i uderzył ojca Pomaskiego czekanem w łeb. Kapłan padł na kolana, wsparł się na rękach, krew buchnęła z siwej głowy na materie i kobierce, ławy i przewrócony łaciński krzyż z dwoma prostymi ramionami. – Co robicie?! – krzyknął brat księdza. Skoczył do nich, zasłonił starca. A wówczas sam oberwał; rzucili się na niego – bili, kopali, tłukli posochami, buławami, kolbami piszczeli. – Patrzcie! Patrzcie, jak Lach skacze! I nagle szał ogarnął Moskali. Rzucili się na ministrantów, sługi, garstkę okrwawionych wiernych. Lecz zanim stała się rzeź i mord, któryś z zabójców rzucił czerwone sukno na ikonę Matki Boskiej, spoglądającej z wysoka na zrujnowaną kaplicę. Zasłonił jej oblicze litościwym gestem. Noc spadła na świat, a wraz z nią nadeszła śmierć. I tylko słychać było głosy. – Dycha jeszcze? – Dycha. – Łap za nogi, Stieńka. – Jak to gdzie? Do chlewa z nim, niech zdycha cała lacka wiara! Die 27/17 mai Moskwa, Błagowieszczeński sobór na Kremlu Po piątej rano – Zabijcie sługi Griszki Antychrysta i wszystkich, którzy podali mu choć kawałek chleba... – krzyczał

protopop Tierientij w Błagowieszczeńskim soborze. Die 27/17 mai Moskwa, bojarski dwór pod Kremlem Około godziny szóstej Strzelali ze wszystkich luf, aż dwór na podklecie zasnuł dym. Prawie ogłuchli od strzałów, gorące lufy pufferów i rusznic parzyły dłonie, strach było sypać do nich proch. Było ich siedmiu – Komorowski z Żywca, Zabawski, Strzyżowski, Pierzchliński, Lipnicki, Konradzki i Skliński – polscy dworzanie Dymitra; pili całą noc, nad ranem Moskwa ruszyła do wrót. Strzelali do atakujących jak do kaczek, kładli ich trupem, jednego po drugim. Dwór, chociaż nieobronny, miał wąski ganek i schody, szerokie okna, grube okiennice, zza których wystawiali strzelby. Trudno go było podejść ze wszystkich stron. – Nie mam prochu – krzyknął Zabawski po którymś wystrzale. – Pomóżcie, waszmościowie. – Na dwa strzelania mi zostało! – Mnie na jedno! – Nic nie mam! – Rzucajcie złoto i szaty! – krzyknął Skliński. – Zatrzymamy ich. Na trochę... – Dawajcie! – Strzyżowski uderzył kolbą w okiennice, rozwarł je na oścież. Ciskali, co się dało. Żupany, delie, ferezje, kołpaki, czaple pióra, kity, kalety, sakwy z dukatami, pęki piór, srebrne i złote puchary. Moskale darli się z dołu – zamiast napierać na zaryglowane, na wpół rozwalone drzwi do komnat, skupili się pod dworem, zaczęli drzeć się, wyrywać sobie suknie, tłuc się kułakami. Nagle zrobiło się cicho, bez wrzasków, przekleństw, złorzeczenia. – Litwa, bolsze pany, batiuszkowie! – zabrzmiał jakiś głos. – Czego chcecie? – zapytał Zabawski. – Nu, poddajcie się po dobroci. Zostaniecie żywi. – Akurat! – rzucił Skliński. – Może jeszcze nas opatrzycie i zaprosicie na gosudarskie wesele? – My już poznali, że wy nie durujecie. Po co krew chrześcijańską przelewać? – A zaprzysięgniecie? – W imia swiatego Spasa i Mikołaja Cudotwórcy. Hospody pomiłuj i ukarz, jeślim zełgał. – Krzyż ucałujecie? – Na waszych oczach. – To chodź bliżej. Schody zatrzeszczały, kiedy szedł po nich wysoki Moskal w trochę lepszym stroju – w kaftanie, czapce, z berdyszem w ręku. Nie wyglądał na człowieka z miru, ale na dumnego bojara również nie za bardzo. Podniósł do ust krzyżyk, pokazał im, ucałował. – Poddajcie się! – krzyknął ktoś. – Żywi będziecie! – Tylko kalety oddajcie! – Nie róbcie tego! – krzyknął Skliński. – Oni nie dotrzymają! Za późno! Zabawski podważył rygle, a mówiąc prawdę, rozleciały się od pierwszego popchnięcia. Za to wypaczone drzwi nie chciały się ruszyć – musieli długo pchać i kopać, zanim otwarły się na tyle, aby zrobić przejście. Wnet na schodach zaroiło się od Moskali i strzelców. Wpadli do gornicy zdyszani, pokryci krwią, niektórzy poubierani w wyrzucone przez okno żupany, delie, kołpaki. Jeden nie wiedział, jak zapiąć rapcie z szablą, więc przewiesił je przez ramię. Buntownicy napływali i napływali, aż ciasno robiło się w izbie. Ten w kaftanie, który całował chrest, przepchnął się do przodu, oglądał dworzan, taksował wzrokiem jak konie na targu.

– Rzućcie orużje! Zabawski z pewnym wahaniem odłożył na stół bandolet, po nim wyciągnął z pochwy szablę. – Pałacia macie oddać! – zarządził Moskal. – Zaraz! Brać z nich, ojczulkowie! – Brać! Brać! – zakrzyknęła Moskwa. I nagle mir ruszył, rzucił się na osłupiałych dworzan. Zaczął z nich zrywać żupany, giermaki, koszule – jeśli ktoś miał ładniejszą, haftowaną albo z perłami. – A którzy z was najznaczniejsi? – zapytał znowu ten od całowania chrestu. – Ja – podniósł rękę Skliński. – Ja też – zgłosił się Zabawski. – A to siadajcie porządkiem! Słudzy także. – Moskal odsunął ławę. – Dalej, pany! Pokażcie, jak ucztujecie, chcemy zobaczyć. Co, teraz nieskorzy jesteście do wesela? – Siadać, bladin syny, bo w żopu piszczel wsadzę! Powoli siadali na zwykłych miejscach, w kolejności starszeństwa, niepewni. Moskale pokrzykiwali groźnie, spluwali, śmiali się z głupia frant. Przystawiali im noże, szable, ostrza berdyszy do gardeł i brzuchów. – Tego! – wskazał brodacz Sklińskiego. I nagle w Moskali wstąpił diabeł. Dwóch, trzech chwyciło go za ramiona, poderwało z ławy, rzuciło wrzeszczącego na stół, rozkrzyżowało. – To teraz jedzcie, łacinnicy, psy plugawe! – zawył szczerbaty i bosy Moskalik bez czapki. – Na zdrowie! Ciął berdyszem i jednym ruchem obciął dłoń Sklińskiemu. Krew trysnęła aż pod sufit, a wtedy pozostali rzucili się na ciało starszego sługi, kłując, rąbiąc toporami, berdyszami. Któryś wbił nóż w brzuch, rozciął żywot, wyszarpnął dymiące jelita, wył, krzyczał. Tłuszcza wyrywała ochłapy ciała, rozrywała na części. A potem kładli ich wszystkich – po kolei – odrąbywali nogi i ręce, rozłupywali czaszki, wyłupywali oczy. Strzelali z rusznic, z przystawienia, aż krew i wapno z głowy tryskało na ściany. Karmazynowa, szlachecka krew narodu polskiego była wszędzie: na podłodze, ściekała ze stołu, bryzgała na rząd ikon w kącie izby, plamiąc oblicze obojętnego Chrystusa i brązowych, prymitywnych świętych, chlupała pod butami, spływała na schody. – U-ha! – darli się Moskale. Inni rozwalali toporami skrzynie, rozbijali i wyrzucali z okien zydle i ławy. Jeden znalazł w sąsiedniej izbie portret Dymitra w husarskiej zbroi. Zerwał go ze ściany, rzucił na podłogę, na krew i szczątki, począł go deptać, tańcować, na koniec zaś spuścił portki, zgiął się wpół i zastękał, pozdrawiając tyłem byłego cara. Die 27/17 mai Moskwa, Błagowieszczeński sobór na Kremlu Po piątej rano – Odrąbcie Lachom ręce, które podnieśli na przeczystą, umiłowaną po trzykroć, błogosławioną świętą Cerkiew – zawodził protopop Tierientij przed ogromnym, zda się, sięgającym nieba ikonostasem soboru.

Die 27/17 mai Moskwa, Biełgorod, Wołoski Dwór Przed szóstą z rana – Idą! – powiedział Przecław skulony za parkanem obok Dydyńskiego i wpatrujący się w pustą ulicę Nikitską. – Słyszysz, brat?! Czas do piekła. Ulica, dotąd spokojna, ujęta w dwa rzędy płotów, palisad i parkanów odgradzających kolejne dwory i klecie, zafalowała. Mir wyroił się zewsząd – z bram i zaułków, od strony Nikickiej baszty w murach Biełgorodu, od Nikickiego monastyru i kuźnic przy Nieglinnej. A potem pędził gromadami – szary i białawy, zbrojny w kije, kopyście, spisy, topory i widły. – Czekaaaać! – zakomenderował Bidziński. – Stać! Tłuszcza gnała na bramę, nad ulicą narastał gromowy pogłos tłumu. Chwila jeszcze, a zbita masa uderzyłaby jak morze w parkany i płoty! Zamajaczyła przed Jackiem i Przecławem złowroga, rozpędzona, drżąca... A kiedy rozdzieliła się na pojedyncze postacie, kiedy w kłębowisku rozeznać można było wzniesione ręce, głowy szczerzące zęby w ryku i białka w oczach, Bidziński rzucił krótką komendę: – Pal! Dali ognia wszyscy. Czeladnicy i dworzanie ukryci za parkanami, czeladź obsadzająca bramę, Kozacy, którzy zasiedli na dworze, ganku i schodach. Ołów przeorał pędzącą gromadę, wstrzymał ją w miejscu, skrwawił. Kule strąciły na ziemię cerkiewne anioły spragnione lackiej krwi, przerzedziły tłum, pozostawiając w pyle i kurzu pojedyncze ciała – zakrwawione i dygocące jak ryby wyrzucone na brzeg. Zaledwie nielicznym udało się dopaść parkanów, próbować wspiąć się lub obalić drzwi. Tu przywitały ich szable i czekany. Huknęło parę strzałów z półhaków, oddanych prawie z przyłożenia. I nagle cały mir tak szybko, jak nacierał, obrócił się w drugą stronę, zaczął uciekać, wyć, tratować rannych i umierających. Rozproszył się po okolicznych domach i dworach, schował w ogrody i do bramy Nikickiej. Niestety, nie na długo. – Chędożyć rury, podsypać! – krzyczał Bidziński. Dydyński poczuł się tak, jakby zaciągnął się do hajduków, ale posłusznie wsypał proch do lufy, wbił kulę, przybił przybitką, odciągnął kurek i nakręcił kluczem koło arkebuza. – Zbierają się do nowego szturmu – rzekł ponuro Przecław. – Bracie, poleć lepiej duszę Bogu. – Tylkoś przyjechał i już kłopoty! – Kłopoty? Nie moja dola. To ciebie wzięli do niewoli, jak stryja. – Znalazłem go. Znaczy jego synów i córkę. Naszych braci. – Gdzie teraz są? Dydyński wzruszył ramionami i pokazał półkolem Moskwę. Mir szedł znowu, ponaglany przez prowodyrów, podszczuwany przez popów. Nad brodatymi głowami zabłysły ikony świętych. – Bij, bij Litwę! – krzyczeli podżegacze. – U kniazia pełne skarbce! Najwyższy wam to wynagrodzi! – Hospody pomiłuj! – Mścij cara Dymitra! – Podpuszczać bliżej, strzelać na rozkaz! – krzyczał Bidziński. – Wytrwać. – Nie poddawać się! – uzupełnił Dydyński. – Moskwa szanuje tylko silnych. Wykrwawmy tych psów, wytłuczmy ich jak mendy. Wtedy sami będą skamleć o pokój! Motłoch już następował. Tym razem wolniej, rozważniej, pomny na poprzednią porażkę. I nagle brodaci posadzcy i mużycy w siermięgach i serdakach, w futrach i koszulinach rozstąpili się, ukazując dwa działka.

Świst i syk zapału. Lufy plunęły ogniem. Kule uderzyły w bramę, szarpnęły ryglami i żelaznymi kunami, przekrzywiły wrota. Kozacy z ganku odpowiedzieli strzałami. Jeden z Moskali padł trupem, drugi dostał w kolano – zwijał się w błocie, krztusząc się wyciem, dopóki nie odciągnęli go kompani. Pozostali cofnęli się poza zasięg kul. Znów strzał, jeden, drugi, trzask pękającego drewna, wrota zadrgały. – Rozwalą bramę! – krzyczał Przecław. – Stać w miejscu – ostrzegał Bidziński. Mir ruszył – zaraz po drugim strzale. Huk i trzask omal nie ogłuszyły Dydyńskiego. Kula przebiła bale wrót, wryła się w piach na dziedzińcu, podnosząc obłok kurzu. A jednocześnie z lewej strony, gdzie zwykły płot odgradzał ich od sąsiedniego dworu, narodził się ryk, krzyk, szum. Widzieli, jak skłębiona masa napiera na ogrodzenie, kruszy deski, wyłamuje i wdziera się do środka przez szpary – niepowstrzymana, coraz liczniejsza. Mir runął, ale nie na obrońców – skoczył do koniuszni, gdzie stały gotowe do drogi, okulbaczone wierzchowce, polskie, tureckie i ruskie. Tłuszcza rzuciła się do rumaków, które poczęły rżeć i wierzgać, szarpać się na uwiązach. Czeladź przy bramie zaczęła krzyczeć, oglądać się za siebie. I nagle od drugiej strony uderzyły w nich pierwsze podmuchy burzy. Nieprzeliczony tłum dopadł wrót, począł w nie kołatać, walić obuchami toporów, kopać, pchać. Nad zamieszaniem górował spokojny głos Wiśniowieckiego: – Do dworu, mospanowie! Rzucić konie, oddać bramę. Do dworu, na górę! Do sieni. Semen, daj odpór. Obrońcy bramy poczęli się cofać – równo, gromadą. Nad głowami świstały im kule, trzeszczała rąbana toporami brama. I nagle Jacek złowił kątem oka błysk szabli. Ktoś ciął go w łeb z zamachem, niespodziewanie – z boku. Zdrajca! Przecież byli wśród swoich! W ostatniej chwili Przecław wychwycił cios, przyjął na płaz szabli, spowolnił trochę, nim brat dostał nią w głowę. Jacek oszołomiony padł na kolano, zerwał się, czując ból, zawrót głowy. – Do sieni, cofać się! – krzyczeli czeladnicy. Dydyński stanął oko w oko z zaślinionym drągalem, który wcale, ale to wcale nie wyglądał na Moskala. Nie było czasu, aby wdawać się w przepychanki. Złożył zastawę, odbił cios, jeden, drugi. Drab walił, ile pary w łapach starczało, rozdygotany, milczący. Pomógł Przecław. Kiedy Jacek przyjął cięcie z lewej na zastawę, wynurzył się za plecami przeciwnika, ciął z zamachu w kark, posłał tamtego na ziemię. Kiedy padał, czapka spadła mu ze łba, odsłaniając okrutną ranę – szczerbę jak po katowskim mieczu. Jacek na chwilę spojrzał mu w oczy – rozpoznał zaślinione, dygocące oblicze Wąsowicza, z którym więziony był we dworze w Perejasławiu. Nic więcej nie mógł zrobić – Przecław pociągnął go za sobą, nie było czasu. Pędzili przez podwórze do ogromnego Wołoskiego Dworu. Był na podklecie – jak większość domostw w okolicy, szerokie schody wiodły na ganek z galerią, skąd wielkie wrota prowadziły do sieni. Jak wicher wpadli na schody. Moskale, zajęci rabunkiem wierzchowców, nie zwracali na nich uwagi. Kilku natrętnych odpędził Semen i jego Kozacy, siedzący na dachu, strzałami z rusznic. Sień pochłonęła ich, dała schronienie. – Zamykać wrota! – krzyczał Bidziński. – Szybciej! Na wyścigi zatrzaskiwali obie połówki drzwi. Założyli sztaby, przekręcili rygle, wpuszczając je w dziury w żelaznych kunach u dołu i u góry.

– Do okien – poganiał Wiśniowiecki. – Do okien z rusznicami. Czeladnicy, nabijać broń! Moskale na razie dali krótki odpust Lachom i Kozakom. Zamiast szturmować ganek, skoczyli na dół – w mig rozrąbali toporami drzwi do podkletu, szop i skarbniczka. – Nie strzelać! – krzyczał kniaź. – Podpuścić bliżej, niech rzucą się na łup! I kiedy stanął w otwartym oknie, obejrzał się na pokojowego chłopca. – Mikoszek, łuk! Sługa podał panu piękny tatarski sajdak i kołczan zdobiony złotem. Wiśniowiecki ujął go za majdan, przymierzył do oka. Czekał. Na dole trwał rabunek – widzieli sceny dobrze znane z wojny i rozruchów. W składzie, w skarbnicy, w podklecie i na wozach leżały rzeczy, za które zwykły Moskal z posadu sprzedałby duszę biesom i na dodatek dorzucił głowę brata. Mir rzucił się jak wściekłe psy na zastawy, stołowe srebra, półmiski, talerze, kapy i dywańskie kobierce, nalewki, złote miednice, kałkany, szable, jarczaki i kulbaki zdobione srebrem i złotem. Bił się, wyrywał z rąk, okładał kijami i kułakami, zapominając o uwięzionych na górze. Na próżno wmieszani w mir dworianie i bojarzy okładali czerń knutami, krzyczeli – pokazując dwór. Tłum zapamiętał się, zaślepiony bogactwem Wiśniowieckich; jak psy od karmy, tak on nie dawał odpędzić się od wozów i szop. Na koniec z podkletu wytoczono beczki miodu. Odbito wierzchy siekierami. Mir zaczął bić się, tłoczyć i tratować. Posadzcy czerpali trunek czapkami, kubkami, donicami, zanurzali głowy, oblewali się złotym dwójniakiem. Miód zaraz zaprószył głowy, zbudził szaleństwo i inne moskiewskie demony. A Wiśniowiecki wyjął strzałę, założył na łuk, przyłożył do oka i rzucił do swoich: – Można już! Celować dobrze! Bij! Jednym ruchem, po którym można było poznać świetnego łucznika, naciągnął cięciwę i wypuścił. Strzała zaświergotała w powietrzu; trafiła prosto w pierś dzikiego chołopa w kożuchu, który pił, wznosząc wysoko w górę wyszczerbiony dzban. Żeleźce wbiło się z takim impetem, że grot wyszedł z drugiej strony. Moskal szarpnął się i nawet nie pisnął – zwalił łbem w dół do tej samej beczki, z której pił chwilę wcześniej. Miód zmieszał się z krwią. Huknęły strzały, dym spowił ściany dworu. Polacy i Kozacy bili z okien – strzelali do wrogów jak do kaczek, służba nabijała broń, pokazywała cele. Grad kul zmieszał zbrojną gromadę, zbił z nóg największych krzykaczy i śmiałków. – Spasi! Spasi nas! Hospody pomiłuj – ozwały się krzyki i jęki. Mir rozpierzchł się – skrył między wozy i kolasy, uciekł na drugą stronę parkanu, do szop i podkletu. Mużyki żegnali się znakiem krzyża, oglądali na dwór; nikomu nie przyszło do głowy wyjść pod kule, na otwarty teren. I wtedy Wiśniowiecki pojawił się w oknie na ganku, krzyczał i śmiał się z Moskali. Zdjął z głowy czapkę z trzęsieniem, pokazał ją wszem wobec; wreszcie rzucił na dziedziniec. – Wy kozojebcy! – krzyczał w gniewie. – Ścierwa, psi synowie moskiewscy. Chodźcie po moje! Szkofia dwieście rubli warta! Kto odważny, kto się nie boi?! Moskale czołgali się pod wozami. Kryli za ścianami. Podchodzili, podpełzali bliżej. Diamenty w trzęsieniu warte były połowy życia; czapka leżała blisko wozów. Zda się, na wyciągnięcie ręki. I wreszcie jeden nie wytrzymał. Podjął wyzwanie i rękawicę. Był w wyleniałej czapce, w porwanej koszulinie, lipowych butach. Skoczył i biegł, sadził susami, klucząc, aby nie iść po prostej. Książę Wiśniowiecki podniósł łuk do oka; mierzył i puścił. Świsnęła strzała. I zatrzymała Moskala w pół kroku, wbiła się prosto w oczodół, przeszyła łeb prawie na wylot. Batiar zwalił się w piach, zadygotał, żelazny grot przeciął nić żywota jak knot świecy. – Kto następny! – krzyczał Wiśniowiecki. – Dalej, hołoto, ścierwa carskie! Pokażcie odwagę.

– Macie! – darł się Ślizień i cisnął w piach mieszek ze złotem. Woreczek uderzył w ziemię, dukaty potoczyły się, odbiły od martwego ciała. – Znajcie polskiego pana, świnioroby! I nagle szał wstąpił w Lachów. W pogardzie śmierci, w pańskiej pysze poczęli ciskać z okien nabite trzosy i pasy, złocone czekany i sygnety. Ferezje, delie, kołpaki, oderwane w pasji guzy od żupanów. Moskale wyli jak psy. Bogactwo leżało na wyciągnięcie ręki. Tak blisko, jednak za granicą wytyczoną przez śmierć. Nie wytrzymali – coraz to któryś wymykał się zza szop i spod wozów, pędził po złoto i bogactwo. Udało się może dwóm, a na pewno tylko jednemu. Nagrodą pozostałych był złowieszczy świst łuku, suchy wybuch strzału. Ciało na piasku i krew. Na próżno krążyli wokół dworu jak wilki. Przyskakiwali pod ganek, zatrzymywani w połowie drogi przez kule, kryli się pod słupami i za balustradą. Z góry leciał deszcz złota, a z okien kule. – To już nie potrwa długo – powiedział Przecław. – Patrzcie, ciągną armaty! Od strony Nikickiej szedł kondukt – bojarzy, strzelcy, gromada szarych chołopów w świtach. Ciągnęli cztery potężne działa – o wiele większe niż falkoneciki, którymi wywalili wrota. Przystanęli przed rozwaloną bramą, zaczęli je obracać, podczas gdy puszkarze wzięli stemple, jęli sypać proch do luf. Wiśniowiecki też już to widział, przygryzł wąsa. – Mości panowie! – krzyknął. – Kto co ma jeszcze dukatów, florenów, wysypać wszystko w sieni, na ganek. Świtalski, szykuj białą chustę. Wywiesisz ją z okna. – Wasza Książęca Mość! – Nie myślę o poddaniu. Na fortel odpowiemy fortelem. Mości panowie, nabić rusznice, pistolety w pogotowiu, kryć się pod oknami. Czekać! Jak kazał, tak zrobiono – brzęczało złoto wysypywane w sieni, czeladnicy i komornicy sypali je garściami przed okna wychodzące na ganek, przed drzwi do pokojów księcia. Dukaty zaległy na deskach i balach grubą warstwą. Kusiły jak diabeł i śmierć. – Wywieszać flagę! – rozkazał Wiśniowiecki, widząc, że działa są gotowe do strzału. – Mości książę – jęknął Świtalski, blady, nie wiedzieć, od całonocnego pijaństwa czy ze strachu – a może by tak naprawdę? – Ja się nie urodziłem Jezusem Chrystusem, tylko Wiśniowieckim. Chcesz dać szyję pod miecz, to proś o litość. Może wtedy strzelą ci w łeb, zamiast zatłuc kijami. – Ja zostaję! – krzyknął Bidziński. – Bić kurwych synów Moskali. Bić, a dobrze! – Wywieś flagę, zamiast gadać. Biała płachta załopotała w oknie. Wiatr poruszał nią wesoło, a czeladź i słudzy Wiśniowieckiego skulili się pod oknami, za drzwiami. Nastała cisza. Potem rozległy się kroki, najpierw jednego człowieka. – Litwa, zdajecie się? – Chodź, nie bój się! – Nie strzelajcie! – Nie będziemy strzelać! – odkrzyknął Wiśniowiecki. – Co gadacie? – Nie będzie ani jednej kuli. Na razie. Dużo czasu minęło, zanim Moskale zaczęli cisnąć się na ganek, pod dwór. A potem pomknęli po schodach na podklet, zaczęli tłoczyć się przed drzwiami do sieni. I tak jak liczył Wiśniowiecki, zamarli na widok złota. – Widzicie! Batiuszkowie! – Portugały, diengi! Moskowki, medale ungorskie! Dziki tłum rzucił się na kolana, począł zgarniać dukaty, monety, szóstaki, orty, talary, do czapek, kabz, w podołek. Jedni wytrącali drugim, przepychali się, kłócili.

I wtedy Wiśniowiecki dał znać – słudzy podnieśli sztaby w drzwiach, cofnęli rygle, pchnęli drzwi. – Do szabel! Bij zabij! Polacy wypadli z sieni. Dwadzieścia szerpentyn zaświeciło Moskalom w oczy błyskiem o wiele czystszym niż złoto, a potem opadło na karki, ręce, głowy, plecy. Mir zawył jednym głosem. Wypadający z sieni czeladnicy i pocztowi wzięli go na szable, w jednej chwili zasłali trupem ganek, wybili, wysiekli w pień, zegnali na dół tłum. Moskale darli się jak opętani, zastawiali gołymi rękoma, kijami, styliskami berdyszy, skakali w dół z galerii, spadali po schodach, podcinając i zbijając z nóg kompanów, którzy cisnęli się na górę po dukaty. W jednej chwili tłuszcza rozpierzchła się, a kiedy uciekała do wozów i parkanów, z dachu i czerdaków odezwały się kozackie piszczele semenów. Kule padały w tłum jak nasiona śmierci, przewiercały ludzi, grzęzły w ciałach, obalając je pędem, jakby sama śmierć porywała w tany Moskali. Okolica wołoskiego dworu opustoszała w mgnieniu oka. Moskwa uciekła, Polacy i Kozacy zatrzasnęli drzwi do sieni, krzyczeli, wyli tryumfalnie. – Chodźcie tu, psie syny! – ryczał Dydyński wraz z innymi. – Znajdziecie nas gotowych. Działa plunęły ogniem. Kule wpadły na dwór, zrykoszetowały od ścian, rozbiły okiennice, wleciały do wnętrza, skąd zaraz odezwały się okrzyki bólu i jęki. – Na ziemię! – krzyczał Semen. – Kłaść się, Lachy braty. I wtedy zadymiła wznosząca się nad dworem baszta Nikicka. Kule padły na podwórze, zdruzgotały część balustrady na ganku, podziurawiły dachy. Jakiś Kozak wył oślepiony. Inny spadł z dachu, strącony podmuchem, krzyczał połamany, dopóki nie dopadli go i nie uciszyli Moskale. Znów strzał, trzask drewna, kula przebiła ścianę, wpadła do gornicy, rozbiła stół. Inna uderzyła w komin, rozwaliła go z trzaskiem, jeszcze inna rąbnęła w ganek, przedziurawiła deski na podłodze, wpadła do podkletu. Następne uderzyły w drzwi do sieni. Wrota szarpnęły się, deski popękały z trzaskiem. Znów wystrzał, potem przerwa. – Nie wytrzymamy. – Stać! – krzyczał Wiśniowiecki. – Czekaaaać! Kiedyś przestaną. I rzeczywiście – wkrótce zapadła cisza. Bito z dział tylko z baszty. Co chwila – suchy grzmot wystrzału, kula przechodząca nad dachem, waląca w ścianę, trzask desek, łoskot dziurawionych bali. – Podchodzą blisko! – Przecław wyjrzał przez rozwaloną okiennicę. – Z toporami. Rąbać drzwi. – Rusznice w pogotowiu – rzekł książę. – Czekać! Jak rozwalą drzwi... Na mój znak. Topory załomotały w sieni. Drzwi nadwyrężone wcześniej, przebite kulami poddały się, odskoczyły, przewróciły wyrwane z zawiasów. – Teraz! Ognia! Moskale wpadli do przepaścistej sieni. W tej samej chwili otwarły się drzwi do pokojów i gornic. Przez wszystkie wysunęły się lufy rusznic i pistoletów. – Hospody pomiłuj! – Łaski! Strzały gruchnęły, jakby kto zgryzł orzech. Proch zasnuł sień, ogromna, kwaśna chmura buchnęła przez drzwi na ganek, jak z gęby smoka. Gdy opadła, odsłoniła pobojowisko – wyjących, zakrwawionych, postrzelanych Moskali, smugi krwi na ścianach z półokrągłych bierwion. Czeladź skakała przez trupy, dobijała rannych pchnięciami szabel, podcinała gardła, rozwalała czaszki. Mir uciekał, miał dosyć, biegł na śmierć. Nagle, w jednej chwili, kula wystrzelona z baszty odbiła się od ściany, zmiotła jak lalki uciekającą tłuszczę, wypadła z gwizdem na ulicę, rozszarpując swoich, urwała rękę popu, zanim ugrzęzła gdzieś w tłumie. Pospólstwo poczęło krzyczeć, wyć, uchodzić. Dwór opustoszał. Zrobiło się cicho.

– Ciekawe, ile jeszcze wytrzymamy?! – Przecław ocierał pot z czoła. I nagle, jakby w odpowiedzi, na dachu podniósł się krzyk. Kozacy zasiadający w czerdakach, z których był widok ponad ceglanym, pobielonym murem Biełgorodu, zaczęli krzyczeć, rzucać czapki w górę. – Husaria! Husaria idzie! Zamęt wszczął się po drugiej stronie muru, za bramą w Ziemlanom gorodzie. Wiśniowiecki wyprostował się, a jego oczy promieniowały nadzieją. Die 27/17 mai Moskwa, Ziemlanyj gorod Godzina dziesiąta z rana – Szable w ręce! – zakrzyczał pan Gogoliński lecący na czele carskiej chorągwi husarskiej. – Dalej! Dalej! Machnął buławą, prowadząc swoich ludzi wprost ku ceglanym murom Biełgorodu, ulicą Storożewają, szeroko – na sześć koni w rzędzie. – Bij zabij! Husarze byli bez drzewek i rohatyn, w zamęcie ulicznym tylko by przeszkadzały. Konie trącone ostrogami poszły w galop, runęły na tłuszczę, zmiotły, wdeptały w ziemię. Pod wrotami Nikickimi zaczął się sądny dzień. Husarze rąbali mir po rękach, łbach, czapach, ramionach, tłukli, rozjeżdżali, tratowali końmi. Z baszty strzelono dwa razy. Pospólstwo uciekało na mury, chroniło się za blankami. – Z koni! – zakomenderował Gogoliński. – Brać tarany z bali, wywalać wrota. Wyrąbać drogę do Dymitra! – Stój! Stój, mości rotmistrzu! Przez ogień i uciekających Moskali przebijała się grupa konnych z Adamem Dworyckim. Pułkownik jechał do rotmistrza, krzyczał, wstrzymywał ludzi. – Co tu się dzieje?! – zakrzyczał. – Co wy robicie?! – Moskwa powstała! Idziemy na odsiecz carowi na Kremlu. – Stać! Zakazuję! – Co takiego?! – Mam rozkaz... od Dymitra: wycofać się za twerską Słobodę. Inaczej zginiecie tu wszyscy! – Jak to? – Pospólstwo zatarasowało ulice. Chcecie bić się jazdą w mieście?! – Dworycki machnął do trębacza, który zaczął grać sygnał na zbiórkę. – Roty carskie mają zebrać się poza miastem. Wycofywać się! Natychmiast! To rozkaz cara! – Jeśli nie my, to kto uratuje cara?! – zaoponował Gogoliński. – Strzelcy na łowach, Niemcy rozproszeni po słobodach, nie ma wojska w mieście... – Każda niesubordynacja będzie ukarana! – wybuchnął Dworycki. – Trąbić odwrót! Za mną! Gogoliński nie wiedział, że rozkaz Dworyckiego w tej właśnie jednej chwili zmienia bieg historii. Trębacz trąbił do odwrotu. Die 27/17 mai Moskwa, Błagowieszczeński sobór na Kremlu Po piątej rano – A na ostatek – zakończył modły protopop Tierientij – zabijcie Samozwańca, Griszkę rostrygę, który zasiada na tronie Wasylów i Iwanów. Uczyńcie to na chwałę Bożą, nie dopuszczając, by zniszczył Ruś i nasze święte obyczaje. Zabijcie Basmanowa, który naszeptuje do uszu cara kłamstwa, przelewa krew chrześcijańską jako wodę i wygubił silnych w Izraelu. I wszystkich kniaziów i bojarów, którzy jedli carski chleb!

Słowo stawało się ciałem. Die 27/17 mai Moskwa, Kreml, pałace cara i carowej Godzina szósta z rana – Co się dzieje? – zapytał Dymitr, wychodząc na krużganki pałacu. Dzień wstawał piękny, słoneczny i tylko dzwony biły jak opętane. Car nawet zbudzony ze snu wyglądał godnie, choć bez czapki – był w białej jedwabnej żupicy z szamerowaniem, w żółtej koszuli wyszywanej perłami i kowanych butach haftowanych srebrną nicią. Halabardnicy, którzy strzegli pokojów, nie odezwali się, ale władcy pokłonił się zaraz Andriej Bonach, odźwierny, a razem z nim nieco chwiejący się na nogach Własiew. – Duży pożar na mieście, to i dzwonią, batiuszko umiłowany. – Wierny lud biegnie gasić ogień – mruknął Własiew. – A ty co tu robisz? – zapytał niespodziewanie Dymitr. – Powinieneś być w Poselskim Prikazie. – Cariu, gosudariu – Własiew, zwykle uniżony aż do bicia czołem, tym razem nawet się nie schylił – pożałuj, bom pijany. Nie karz... – Dobra, idź do diabła. Wracam... do Maryny. – Odwrócił się i wszedł do antykamery, a z niej skierował się do sypialni. I wtedy dołem, przez niebroniony przejazd i bramę, wpadł rozgorączkowany tłum. Nie było w nim wielu mużyków i posadzkich, łachmaniarzy i łapciarzy. Większość to sami spiskowcy i ich dworianie, w szubach, żupanach, sarafanach i kaftanach, w kolczugach, bechterach, zierkałach, szyszakach, misiurkach, kołpakach, gorlatnych czapach. Z szablami na podorędziu i zapalonymi lontami u rusznic. Skoczyli na krużganek – biegiem, nieubłagani, straszni, bo zdecydowani na wszystko. Dopiero za nimi cisnął się mir – ci wbiegli na wyścigi na ganki, wpadli do carskich komnat i garderoby, zaczęli krzyczeć, wyć, rozwalać meble. I nagle okrzyk wstrząsnął podwórcem: – Wor! Zabić wora! To był szał, zniszczenie – okna pękały z trzaskiem, kiedy z piętra zaczęli wyrzucać meble, ławy, sztuki brokatu i aksamitu, puchary, a potem – maski i stroje przygotowywane na sobotnią maskaradę. – Czart! Diabła wzywał! – ryczał jakiś pop, żegnał krzyżem i błogosławił. Niemcy, halabardnicy, którzy mieli swój sklep poniżej pokojów cara, słysząc wrzask i brzęk szkła, wypadli z bronią na dziedziniec. Widząc tłum rozjuszony niczym stado wilków, rzucili halabardy, cisnęli precz partyzany, uciekli w panice, wrzeszcząc i krzycząc – jedni na parter, do pokojów, inni schodami na górę. Dymitr, który osłaniał delią Marynę ubieraną przez panny służebne, usłyszał krzyki, łoskot, wycie tłumu. Pierwszy raz poczuł dreszcz niepokoju, jego ręce zadygotały. – Basmanow! – krzyknął. – Idź i zobacz. Co się stało?! Wierny dowódca straży chwycił za szablę, przytrzymując ją przy boku, pognał na galerię. Wypadł z drzwi, spomiędzy dwóch halabardników, wprost na wzburzony tłum wdzierający się na schody jak wezbrana fala. Widząc carskiego służalca, spiskowcy zwolnili. Ktoś krzyknął, inny strzelił – kula poszła wysoko, w ścianę nad głową Piotra Fiodorowicza. – Przyprowadź nam gosudara! – wyły głosy. – Będziemy z nim mówić! Basmanow zatrzymał się jak rażony piorunem. Wśród nadciągających rozpoznał oblicza Szujskiego, Golicyna, Tatiszczewa i innych kniaziów, bojarów dumnych, diaków i całą resztę Dumy, która jeszcze wczoraj biła czołem carowi. – Straż! – krzyknął. – Do mnie! Niemcy już biegli z carskich pokojów – halabardnicy i strzelcy. Basmanow odskoczył, wmieszał się w ich tłumek, przemknął za plecy.

– Zatrzymać ich! – krzyknął. – Idę do cara! Wpadł do sieni, z niej do antykamery, gdzie stał blady, rozdygotany Dymitr, przy nim dworzanie, kilku Polaków, czterech Niemców, carowa – już w sukni, z gołą głową – zatrzymała się na progu sypialni. – Panie mój! Bunt! – załkał Basmanow i prawie padł na kolana przed carem. – Sam jesteś sobie winien, bo nie słuchałeś przestróg. – Bunt?! – krzyknął Dymitr. – Gdzie? Jak to? – Tam – wskazał przez okno Basmanow. – Idą tu, będą zaraz! – Nu, nieśmiertelny carze, wyspałeś się?! – zakrzyknął ktoś wrogo. Z pokoju tronowego wytoczył się jakiś diak. W złotogłowiowym giermaku, w gorlatnej czapie wyglądał, jakby wybrał się na wesele, a nie na zabójstwo. – Wychodź, daj ludziom odpowiedź. I nagle rzucił prosto w oblicze Dymitra: – Wot ty nie car! Griszka Otriepiew, czarnoksiężnik, heretyk, świętokradca wiary prawosławnej! Dymitr słuchał i nawet nie drgnęła mu powieka. Diak podniósł rękę, jakby godząc w majestat, a wtedy Basmanow ciął go w łeb szablą – z zamachu, z góry, z całej siły. Mężczyzna zawył, padł. Krew siknęła na niderlandzkie opony, na ławy obite suknem, na obrazy Marii Panny pod baldachimem, obramowane pasamonami ze złotymi frędzlami. Czego nie skończył Basmanow, dokończyli Niemcy – dwóch chwyciło dygocące ciało diaka, podniosło, podbiegło do okna. Trzask! Poprzez szybę wyrzucili go na dziedziniec. – Panie, uciekaj! – krzyknął Basmanow. – Ja tu zostanę! Dymitr był blady. Nic nie mówił, nie był w stanie. A potem objął Basmanowa, pocałował w usta. – Uciekajcie! Juuuuż! Podłogi grzmiały pod nadciągającym żywiołem. Na krużganku spiskowcy bili się z Niemcami, ale utknęli na halabardach straży. Dwóch padło, zbroczonych krwią, jednak przewaga tłumu była zbyt duża. Dziesięć ramion chwyciło każde drzewce, wyrwało je z dłoni halabardników. Ruszyli z wyciem i krzykami. Dwóch Niemców uciekło, dwóch innych chciało zastawić drogę rapierami – otoczono ich, zadławiono, zabito, ciała wyrzucono na dziedziniec. Dymitr umknął do sypialni, wszystko w nim dygotało. – Co robisz, miły?! – spytała Maryna. – Co tu się dzieje? – Moje serce, zdrada! – Więc walcz! Zabij ich, poucinaj głowy! Spiskowcy wpadli do sieni, do antykamery. Basmanow i Niemcy zagrodzili im drogę ostrzami, ale tłum pędził, bił, osaczył ich, porwał przed sobą. Piotr Fiodorowicz rozwalił szablą czyjąś głowę, w ciasnocie niewiele mógł zrobić. Zewsząd naciskały nań rozgorączkowane, brodate oblicza, rozwarte do krzyku usta. Klinga uwięzła wśród ludzi. I wtedy poczuł ukąszenie zimna. Zobaczył wściekłe oczy kniazia Tatiszczewa – jego rękę ściskającą kindżał. I ostrze pogrążone w sercu. Podniósł się krzyk i rwetes, kiedy Basmanow zwalił się na wznak, zostawiając mokry czerwony ślad na rzeźbionym portalu drzwi. Jego ciało chwycili strzelcy razem z Tatiszczewem, wzięli rozpęd – przebiegli przez drzwi i wyrzucili na dziedziniec, na stos innych zwłok, wokół których krążyli jak kruki mużyki w szarych świtach, przetrząsający sakiewki, ściągający buty, żupany i kalety. Dalej nie było prosto – przy drzwiach do sypialni stali halabardnicy – zastawili drogę ostrzami. Wstrzymali na chwilę gniew tłumu.

I wtedy na progu stanął Dymitr. Z halabardą, którą wyrwał z ręki strażnika, już spokojniejszy, choć blady. Tłum dostrzegł go, zawył, krzyczał i ruszył – jak lawina. – Brońcie mnie! – krzyknął car do strażników. I umknął – popędził do sypialni, wpadł tam, zamknął drzwi, zasunął rygle. Niemcy zginęli tam, gdzie stali. Najpierw padły strzały. Potem tłum opadł ich, opędzających się drzewcami, pochwycił halabardy, wydarł je z rąk, a później bił. Bił, kopał i gryzł, walił toporami, dopóki nie zostały zakrwawione szczątki. Ryk, krzyk mordowanych zlały się w jeden złowieszczy jęk unoszący się nad pałacem. Mir zabijał wszystkich – pokojowych i strażników, kucharzy i muzyków, ludzi ze służby dworskiej. Ledwie żywych, pokrwawionych, pochlastanych wyrzucano przez okna na dziedziniec, gdzie dobijali ich oberwańcy, skomorochy, czerń – kijem, kańczugiem, obuchem, w łeb, w oko, w brzuch. – Naprzód! – krzyczał Szujski, wskazując drzwi do carskiej sypialni. – Kończcie z worem! Runęli do drzwi, rozwalili je toporami, podważyli żelazem, wyłamali i obalili. Wpadli do komnaty, gdzie obok łoża stał blady Dymitr i – o dziwo – wcale nie tak bardzo wystraszona Maryna. – Zabić rostrygę! – zakrzyczał Tatiszczew. Zawtórowali mu Szujski i Golicyn. Pięć luf pochyliło się w stronę cara, po czym dało ognia. Huk mało nie rozsadził okien, ale żadna z kul nie trafiła Dymitra. Car skoczył w drzwi na wprost, Maryna na prawo – do pokoju ochmistrzyni i dwórek. – Za nimi! Łapać wiedźmę! Zziajana, rozogniona pogoń runęła śladem carycy, skoczyła do drzwi, zaczęła pchać je, wyłamywać. Zasuwy pękły wreszcie z metalicznym brzękiem, bojarzy i dworianie wpadli do środka. Na progu spotkał ich świst szabli. Młody, ciemnowłosy, podgolony szlachcic, Piotr Osmólski, dworzanin cara, rozchlastał strzelca, który chciał wpaść do komnaty, ciął grubego bojara, wytrącił czekan z ręki dworianina Szujskiego. Chcieli go obalić, nakryć przewagą – nie dawał się, zdyszany, zakrwawiony; bił, ciął, wywijał szablą jak mistrz, jak anioł zemsty. – Zabić go! – ryczał Szujski, przezornie ukryty z tyłu. I wtedy padł strzał, potem drugi. Osmólski zwalił się, krew z rozłupanej głowy trysnęła na materie, na ściany malowane w błękitnawe kwiaty. Zbryzgała jasną suknię Maryny. Kule świstały w powietrzu, dym wydzierał dech z płuc. Jedna przebiła ścianę, druga trafiła w głowę ochmistrzynię carowej – panią Chmielecką. Maryna nie krzyczała, nie błagała o łaskę. Widząc nadciągającą czerń, skoczyła między panny służebne, dała nura między suknie. – Tu, moje dziecko – krzyczała druga ochmistrzyni, pani Kazanowska, stara, dużej postury. Uniosła francuską suknię opadającą aż do ziemi. Carowa w desperacji skryła się pod vertugadinem, wcisnęła pod portugały. Ochmistrzyni przyklepała materiał, aby ukryć fałdy. W tym czasie reszta tłumu wdarła się do komnat, zamarła, widząc panny służebne i dwórki carowej. Aż wreszcie do przodu wystąpił oberwany dworianin w kaftanie. – Służyłyście worowi, diabłu, antychrystowi. Teraz będziecie słuchać tego pana! Nagle szarpnął za pas, zdarł sztany, rozchylił kaftan, ukazując przyrodzenie, nad wyraz słabo obdarowane przez matkę naturę, i krzyknął: – Patrzcie, bladzie! Co, nie tężsi my od waszych Lachów? – Carskie służki, ladacznice polskie! – krzyczał ktoś z tyłu. Moskal chciał iść do panien, kołysząc bladą, krótką męskością, ale potknął się, zaplątał w opuszczonych portkach, kiedy popchnęli go z tyłu słudzy i strzelcy, wpadli na łoża, ławy. Mir skoczył na panny, obalił na kobierce. I stał się gwałt na niewieściej duszy, na polskiej czci.

Moskale szarpali kryzy, lejbiki, kształciszki, rozrywali suknie, koszule, obnażając piersi, łona, brzuchy. A potem wchodzili z impetem, stękali jak buhaje, wyli niczym wilki, chrząkali niby wieprze, bili pięściami do krwi, brukając szlachecką cześć i sławę. Po carskiej łożnicy, po pokojach fraucymeru bawiła się cała Moskwa. Hulał tu bojar i kniaź, diak i dworianin, mużyk targowy i czarny chołop niewolnik. Wstał krzyk, pisk, lament, jęk, szloch i płacz. Jedynie pani Kazanowska stała pod ścianą, niema i głucha na wszystko. Przyskoczył do niej kulawy Waśka, sługa Golicynów, złapał za podołek i niżej pod suknią wymacał kształt głowy ukrywającej się Maryny. – Ty co, bladiuga?! – wrzasnął. – Dziewkę taisz?! Dawaj ją! Ją chcę. Chciał wyciągnąć Marynę spod sukni, ale w tej samej chwili ktoś złapał go za ramię, odtrącił. – Zostaw ją! – powiedział niedźwiedzi olbrzym z długą czarną brodą. – Kniaź Szujski kazał ją brać żywcem! – Żyyyywcem? Bladin syn... tyyyy... Waśka zamierzył się kijem na nieznajomego, lecz w tejże samej chwili ten zdzielił go w łeb czekanem. Cios był tak silny, że zgruchotał czaszkę niby skorupkę jajka, śląc wkoło bryzgi białej tkanki. Stylisko pękło, a Waśka zwalił się niczym dąb. Bliżej przyskoczył drugi dworianin, ale nieznajomy chwycił go za gardło i ścisnął, aż oczy tamtego wyszły na wierzch. – Nie słyszeliście, co mówiłem? Wara! Ona moja! Odrzucił napastnika jak szmacianą lalkę, położył dłoń na szabli. Nikt nie chciał się z nim bić, zatem pochylił się nad suknią pani ochmistrzyni, uniósł jej rąbek, odsłaniając oblicze carowej. – Nie bójcie się, pani, zabiorę was do kniazia. Chodźmy, póki oni są zajęci. Narzucił na głowę Maryny chustę i wyprowadził ją z piekła, ogromny i złowieszczy, a jednak o gołębim sercu. Dawny Borys Oboleński, który dziś w tej komnacie zmienił się w Borysa mściciela – Starickiego. Pozostawili za sobą jęki niewolonych panien, szloch, krzyki. Strzelców śmierdzących niczym capy, rozchylających nogi panien dworskich, skomorochów, wpychających swe męskie narzędzia w niewieścią cześć, głęboko, aż do serca.

Die 27/17 mai Moskwa, Kreml, pałace cara i carowej Godzina wpół do ósmej rano Dymitr skoczył do komnat, pobiegł do izby łaziebnej, gdzie brał kąpiele. Słyszał za sobą łoskot kroków, krzyki pościgu, więc nie mając dokąd uciekać, otworzył okno, pchnął okiennice i dojrzał przy samej ścianie rusztowanie, na którym miał być wieczorem pokaz sztucznych ogni. Przeskoczył niezgrabnie na nieoheblowane deski, potknął się i rozłożył jak długi. Żerdzie trzasnęły, wygięły się i pękły. Z łoskotem i grzechotem konstrukcja zwaliła się, odpadła od ściany. Dymitr krzyknął. I spadł. Nie było zbyt wysoko, ale otoczenie dworu wybrukowano. Zawył, bo prawa noga załamała się pod ostrym kątem, okrwawił głowę o bruk, pokaleczył plecy. – Straż! – jęczał. – Ratujcie, na Boga! I nagle zaroiło się wokół od niemieckich strzelców. Przybiegli z murów, od Borowickich i Wodzianych wrót, zbierali się, nie wiedząc chyba jeszcze, co dzieje się na Kremlu. – Wasze błagorodie! – zakrzyknął ktoś. Inny, widząc, że car mdleje, skoczył do studni, przydźwigał ceber, chlusnął wodą w carskie oblicze. Dymitr zajęczał, otworzył powieki, w oczy uderzył go blask błękitnego majowego poranka nad Moskwą. Złote kopuły cerkwi i posępne, brodate gęby Niemców. – Brońcie mnie! Błagam! Brońcie, na Boga! – zajęczał. Tłum już szedł – walił od pałacu, od bram i murów. Bojarzy, strzelcy z berdyszami, zbrojni dworianie Szujskich, Golicynów, Tatiszczewów. I naganiany nahajami mir moskiewski – szary i pstry, obszarpany, pijany gniewem, straszny. Od razu rzucili się na Niemców, ale ci stawili twardy opór. Huknęły strzały, tłuszcza skłębiła się, padł jeden, drugi, inny zawył, oblewając się krwią. – Walczcie, będziecie – krzyczał Dymitr – panami, bojarami. Dam wam ich żony jako nałożnice! – Psy, Niemcy, prośne świnie! – darł się jakiś głos. – I teraz nie chcą opuścić wora! – Chrystoliubcy i wy, chrzczony mirze – zajęczał Dymitr – brońcie mnie od Szujskich, nie dopuszczajcie zabijać, wywiedźcie do miru na płaszczadę, przed zamek. – Bladin syny! – krzyczał w odpowiedzi Szujski zza szerokich, okrytych żelazem pleców bojców. – Opuśćcie go! Złóżcie broń! Inaczej waszym dzieciom, żonom w Słobodzie poprzerzynam gardła! Tatarom oddam, domy zabiorę! Strażnicy zawahali się, spojrzeli po sobie. – Stać! Nie słuchać ich! – krzyknął gefreiter Fuerstenberg. – Brońcie cara, a jak nie jego, to naszego niemieckiego honoru! – Pauschke, Rotchalk! – przebił go jakiś głos. – Wasze Helgi i Paraszki same. Zanim wrócicie, naszych synów znajdziecie w podołkach! Strzelcy spojrzeli na siebie wymownie. Ktoś krzyczał, pokazywał nagie przyrodzenie. – Dobrze im się stanie – darł się jakiś oberwaniec. – Dawno mężów nie miały, a my rozgrzani po Laszkach carowej! – Nic wam nie będzie! – tokował Szujski. – Wszyscy cało wyniesiecie głowy! Tylko się poddajcie! – Ludu prawosławny, batiuszkowie bojarzy. – Przez tłum przeciskał się Iwan Gliński, spocony, wymachując kołpakiem nad głową. – Maria Nagoj odrzekła się Dymitra. To nie jej syn! To samozwaniec! Dymitr nic nie powiedział, tylko jęczał. I może właśnie dlatego, że nie miał siły mówić, Niemcy opuścili broń, rzucili arkebuzy na bruk, dwóch, trzech uciekło, pozostali odsunęli się na bok.

Car został sam – ranny i połamany na bruku. Wtedy ruszył tłum. Dopadł Dymitra w kilku krokach, otoczył kręgiem brodatych, złowrogich twarzy. Mieli go zabić, a jednak niewidzialna zasłona jak boska łaska powstrzymywała ich od zadania ciosu. – Dalej! – podjudzał Szujski. – To nie jest zwykły wor, ale wściekły smok. Ruszajcie się, kończcie go! Zadławcie, póki pora, inaczej biada nam, naszym żonom i dzieciom! – Nie będzie łaski! Bojarzy, kniaziowie, dworianie poczęli rzucać – prosto w oczy, w carskie oblicze – złe, jadowite zdania i klątwy. – Wor! Samozwaniec! Rostryga! – Chciałeś Siewierszczyznę oddać Polsce! – Sprowadziłeś łacinników! – Kim jesteś? Jak się nazywasz? – Kto jest twoim ojcem, bękarcie?! – Ja gosudar, koronowany, wasz car, syn Iwana Wasylewicza – zajęczał Dymitr. – Pytajcie o to mojej matki albo prowadźcie... Na Łubnoje Miesto, pozwólcie mi mówić... Do tłumu. Niechaj lud Moskwy osądzi. Zakrztusił się krwią płynącą z ust, zadygotał; był blady, ale spokojny. – Matki?! – krzyknął Golicyn. – Ona się ciebie wyrzekła. Mówiła, że nie jesteś jej synem, ale złodziejem! I wtedy Gliński zaczął pierwszy. Przyskoczył z szablą, ciął w głowę cara. Inni runęli na Dymitra z furią, jęli bić, kopać, tłuc. – Co wy czynicie?! – ryknął jakiś głos. W tłum brodatych postaci wpadł Fuerstenberg, kłując, tnąc pałaszem, osłaniając carskie ciało od ciosów. – Zostawcie go! – zakrzyczał. – Obiecaliście! Tłum nie dał się rozproszyć, rzucił się na Niemca z furią, gniewem, szaleństwem. Krewkiego gefreitra zarąbano w pół pacierza, jeszcze żywego przyszpilono ostrzami szabel do bruku. Zmiażdżono dłonie, bito czekanami, aż przestał jęczeć i dychać. – Zabijcie rostrygę! – bezskutecznie nawoływał Szujski. Sam nie bił, krył się za plecami sług i dworzan. A jednak nikt nie zadał ciosu łaski. Wreszcie Nachimow, stary diadka Glińskich, założył na nogi cara arkan, zacisnął mocno, powlókł zakrwawione ciało po kamieniach aż do pałacu. Mir pomógł mu – pociągnął Dymitra aż do wrót. Po drodze bili go, kopali, pluli, szarpali, urywając guzy żupicy. I wreszcie zerwano z omdlałego szaty, rzucono łachmany. – Bijcie mocniej! – zachęcał Szujski. – Zabij go! Zabij! – Ukrzyżuj. – Zarąb. Kolejno podchodzili diacy i dumni bojarzy, pluli, kopali, przeklinali. Dymitr, odarty z szat, połamany, na bruku, nie był już słoneczkiem Rusi, umiłowanym ojczulkiem, batiuszką ich, prawowiernych. Teraz był wart tyle co wór mięsa, spadł z piedestału, spalił skrzydła. Prawie skończył. – Patrzcie, oto jest nasz car, samozwaniec wsiej Rusi! – Takiego cesarza mam u siebie w stajni! Dymitr Iwanowicz, car wsieja Rusi, żył jeszcze – dychał, spazmatycznie unosiła się jego pierś. Pluli i krzyczeli, kopali, szarpali, ale nikt nie chciał zadać ostatniego ciosu. Może dlatego, że oblicze Dymitra stawało się coraz bledsze, spokojniejsze, jak twarz anioła na ikonach. I wreszcie podniósł wzrok Grigorij Wałujew. – Co, jeszcze żyje?! Dlaczego się nie rozprawicie? Nie chcecie? To ja pobłogosławię tego polskiego

pyskacza! I nagle podniósł rusznicę. Mimo hardych słów drżały mu ręce, lufa kołysała się. Wtedy ponury, czarny olbrzym wyrwał mu broń z rąk. Wymierzył i pociągnął za spust. Strzał huknął z siłą gromu. Z kopuł Uspieńskiego i Błagowieszczeńskiego soborów, z dzwonnicy Iwana Wielkiego zerwało się stado czarnych wron. Krążyły nad Kremlem jak zapowiedź nieszczęść. Kula szarpnęła ciałem Dymitra. Borys Staricki oddał Wałujewowi rusznicę, odwrócił się i odszedł. Po nim strzelił kupiec – Iwan Wojejkow. A potem poszło sprawnie. Tak jak założył Szujski, a przeprowadzili Tatiszczew i Golicyn. Nieprzeliczony tłum bojarów rzucił się na ciało, kłuł sztyletami, bił i znieważał. Masakrował i kopał – każdy wszak chciał zasłużyć się w oczach Szujskiego. Na Kremlu trwała rzeź i grabież. Rąbano szablami portrety Samozwańca, bito i wyrzucano z okien jego stronników. Palono meble, rabowano pałac carski. Medale z jego podobizną rzucano w błoto. Ruszył mir. Pochwycił prawie nagie zwłoki, założył pętlę na szyję trupa i powlókł – przez plac Soborowy, koło milczącej Zołotoj Pałaty, cerkwi Narodzenia Chrystusa, kamiennych dworów prikazów i Czudowskiego monastyru. Trupa zawleczono przez bramę do Wozniesieńskiego klasztoru, rzucono pod okna dworu, gdzie żyła carowa Maria Nagoj. Wezwano ją krzykiem i wymyślaniem. – Czy to twój syn? Mów, inaczej czeka cię sąd boży! Maria wyszła w czerni. Spojrzała na zwłoki Dymitra, nagie, okrwawione, splugawione i zbezczeszczone. I wykrzyczała całą prawdę w tępe, brodate, zakrwawione, rozgorączkowane oblicza tłumu: – Pytać mnie było o to, kiedy żył. Dziś, gdy nie żyje, już nie mój, ale wasz. Był piękny dzień – bez jednej chmury, czysty, słoneczny, ciepły. W taką pogodę, w taką porę, gdy kwitły kwiaty, a trawy wzbijały wysoko, wywlekli ciało Dymitra związane powrozem. Wyciągnęli za sznur uwiązany do męskiego przyrodzenia przez wrota Frołowskie na plac Czerwony. Tam, koło Łubnego Miesta, złożono cara na podwyższeniu przygotowanym na zabawę. Obok rzucono ciało Basmanowa – nagie, splugawione, odarte z szat. – Kochałeś go żywego, nie rozstawaj się i z martwym! – ryczeli bojarzy. I włożyli w usta Dymitra piszczałkę. Na oblicze położyli jedną z masek, które przywiózł perfumiarz krakowski Marsylio. Rozpruli brzuch i włożyli w niego kobzę, a obok rzucili dieniega, krzycząc, że za ten pieniążek Dymitr skomoroch zagra im na piszczałce. Znieważali go rozlicznymi słowy, krzykiem, groźbami. – Cierpieliśmy od ciebie, worze, rostrygo. Teraz ty nas zabaw! – Zgubiłeś nasze carstwo, zniszczyłeś drogich przyjaciół, Niemców. – Sprowadziłeś polską ladacznicę. – Łacińską bladź! Bojarzy darli się jak osły. Wykrzykiwali winy Dymitra, aby każdy usłyszał i wiedział, dlaczego stało się, co się stało. I aby nikt przypadkiem nie przypomniał sobie, że jeszcze wczoraj oddawali mu pokłony i gryźli się jak psy, torując sobie drogę do carskiej ręki. – Jutro miał zabić bojarów! – Jerietyk, rostryga, duszokrajca! – W napiętku buta krzyżyk nosił! – Bałwany, co je chwalił, pod łóżkiem chował! – Cielęcinę jadał! – Pierze u głowy nosił!

– Wiarę odmienić chciał i wszystkich, aby w papę wierzyli, zmuszał! – Cerkwie obrócić chciał na łacińskie kościoły! I stała się tego dnia Moskwa dzika i pijana. Zerwała wszystkie szlaki, wszystkie ścieżki, którymi prowadził ją Dymitr do szczęścia i chwały. I odrzuciła ze wzgardą jego wolę, stając się po wiek wieków niewolnicą carów, kniaziów, bojarów. Tłumy – pijane, wymazane krwią ściągały na plac, aby zobaczyć trupa. Przybyli jacyś Niemcy, po nich Anglicy, ale szybko odjechali konno. Nad Moskwą unosiły się dymy, słychać było krzyk mordowanych. Trwała rzeź Litwy i Lachów. Dymitr leżał spokojny. Die 27/17 mai Moskwa, Ziemlanoj gorod Godzina dwunasta w południe Dworycki nie pognał za carską rotą husarii do twerskiej Słobody. Z dwoma wiernymi sługami skręcił na południe, chcąc przebić się do ulicy Powarskiej albo Smoleńskiej – dotrzeć stąd do Biełgorodu i dalej przez Borowickie wrota powrócić na Kreml. Źle wybrał, bo Powarska i Chlebna pełne były pospólstwa, które gromadziło się głównie przed bramami Biełgorodu. Pułkownik, były hetman, przemknął zatem kawałek ulicą i skoczył w zaułek idący przy wałach – w stronę Kreczetnego Dworu. Tu było jeszcze gorzej; w błotnistej uliczce wpadł na zbity tłum – zbrojny w spisy, kije, berdysze – ciągnący na północ ku Strażowej. Polak zatrzymał się, osadził Skarego w miejscu, zaskoczony. Nie miał wiele czasu – musiał jak najszybciej połączyć się ze strzelcami na Kremlu, zanim mieszkańcom przedmieść udzieli się szaleństwo tych z Bieł- i Kitajgorodu. Czerń rozpoznała go bez trudu. Wytykała konnych palcami, leciały pierwsze kamienie. – Litwa! Litwa idzie! – Bij! Na nich, antychrystów. Nie było czasu na myślenie. Dworycki szarpnął za rękojeść szabli, odpuścił konia na munsztuku. – Naprzód! Przebijemy się. Pocztowi poszli za nim jak w ogień. Pułkownik pędził galopem, tuż przed tłumem ściągnął wodze. – Skary, stóóóóój! Koń zatrzymał się, przysiadł na zadzie, czyniąc lewadę. Dworycki odpuścił go na munsztuku, pochylił się i krzyknął: – Skok! Teraz, Skary. Koń skoczył w miejscu – wybił się z zadu, poleciał w przód capriolą, wpadł jak pocisk w zbitą gromadę miru, roztrącił ją, stratował. Szabla Dworyckiego opadła w dół, wbiła się w czapkę, uniosła do ciosu. Kopyta podjezdków pocztowych łomotały mu za plecami. Czeladnicy zderzyli się z czernią, rozproszyli, rozbili tłum, który począł wyć, uciekać do bram i przecznic. – Dydko! Diabeł! Czart! – podniosły się krzyki. Dworycki gnał Moskwę przed sobą, w prawo – w lewo – doskonale ułożony Skary robił zwroty na zadzie od samego ciężaru jeźdźca i wędzidła. Prawie się udało. Już było tak blisko! Już Dworycki widział przed sobą ulicę Smoleńską oraz rozciągnięte wzdłuż niej domy i ogrody Skorodomu... Znienacka, kiedy przelatywał w pędzie obok drewnianej kleci, zza węgła gruchnął strzał. Pułkownik poczuł, jak Skary drgnął pod nim, od razu zwolnił do kłusa, kulał. – Matko Boska! – jęknął.

Nie władał nogami, nie mógł dać ostrogi Skaremu. – Skok! Skary, skok! Koń szarpał łbem w górę i w dół. – Skary, szybciej! I wtedy gruchnęły kolejne strzały. Żadna kula nawet nie musnęła Dworyckiego. Wszystkie trafiły wierzchowca. W bok, w pierś, w słabiznę, pod łopatką! Koń uczynił wszystko, co mógł, aby wynieść pana z opresji. Uratowałby go z wielkim trudem, gdyby nie czerń. Moskale złapali za piszczele, strzelali raz za razem. W pułkownika, w czeladź, w konie. I wreszcie Skary stanął, gdy dostał kolejne: piątą i szóstą kulę. Przy siódmej położył się na ziemi, zakrwawiony, niepodobny do konia. Dworycki zsunął się na bok dygocącego wierzchowca. Gdyby miał nogi, zerwałby się, bronił, uciekał. Pozostawało mu pełzanie. Wyciągając ręce, jęcząc i klnąc, przesunął się w błocie o dwa, trzy łokcie. Dalej nie zdążył. Zobaczył wokół siebie cienie Moskali, uniesione drągi i cepy. – Stój! Jestem od Szuj... Nie zdołał wykrzyczeć nic więcej. Dopadli go, otoczyli. A potem już tylko bili. Najpierw próbował odpełznąć, czepiał się błota, kamieni, końskich odchodów – pokrwawiony strzęp człowieka. Potem już tylko dygotał. Aż do gorzkiego końca. Die 27/17 mai Moskwa, Biełgorod, Wołoski Dwór Godzina trzecia po południu Tego dnia moskiewska śmierć miała oblicze zemsty. Po dworach, po kabakach, po domach, placach i cerkwiach bronili się polscy panowie, czeladź, słudzy, carscy goście. Sprawiedliwości jak zwykle nie stało się zadość. Moskale niczym psy potrafili zwęszyć strach. Kto poddał się od razu, kończył w błocie, w rynsztoku, z roztrzaskanym łbem, wyrwanymi trzewiami, przebity, zastrzelony, męczony i pobity. Tak właśnie przepadł pan Bal, podczaszy carowej, który nie dał odporu tłumowi. Poddał się pod przysięgą, ale mir zabił go, zamordował, a razem z nim dwóch panów Wierzchlińskich. Ciało podczaszego rzucono pod przykop, gdzie nagie i zbezczeszczone leżało kilka dni. O włos od śmierci byli panowie Korytkowscy, którzy bronili się we dworze i przystali na układy. Wybito im całą czeladź, ograbiono, pobito, cudem pozostawiono ich samych przy życiu. Zginęli wszyscy muzycy carscy z orkiestry, którą przysłał zięciowi Mniszech. Stali przy zamku, przy jednej z cerkwi. Gdy wpadło pospólstwo, ktoś wywołał ich na dwór. Wszystkich zabito, przy życiu zostawiono tylko małe chłopięta. Zamordowano nawet tych, którzy ukryli się i zabarykadowali w cerkwi. Nie mogąc wyłamać drzwi, czerń runęła górą – przez okna. Zginęli kupcy i goście. Ambroży Celari wyzionął ducha; wcześniej zrabowano mu trzydzieści tysięcy złotych. Jakubowi de Vi gospodarz – bojar – odrąbał głowę na progu własnego domu. Pozostali okupili się po królewsku. Natan z Augsburga dał sto pięćdziesiąt tysięcy florenów za życie. Znacznie taniej wycenili głowę Mikołaja Siemiradzkiego, bo tylko na pięćdziesiąt tysięcy złotych. Ograbiono i splądrowano domy Herburtów, Wolskich, Broniewskich, Słońskich, zabijając służbę i czeladź. Przepadły towary i perły, pieniądze dwóch kupców z Augsburga, którzy pożyczyli carowi dwadzieścia tysięcy florenów. Poszły na rabunek, trafiły w ręce trofiejszczyków całe wozy z towarami i

świeżo kupione sprzęty. Zginął stolnik lwowski Stanisław Domaradzki i Jan z Żywca. Zabito rotmistrza Stanisława Borszę, który wszakże najpierw trzykrotnie wyjechał z karczmy na karkach pospólstwa – zanim zastrzelił go Moskal, który zataił się w izbie za piecem. Polaków, którzy ukryli się w Słobodzie niemieckiej, zabili sami Niemcy. Usiekli jednak także Moskali, którzy przyszli tutaj za zbiegami. Ten, kto nigdy nawet źle nie spojrzał na poddanych Dymitra, ginął albo w najlepszym razie szedł do niewoli, wysmagany, poturbowany, odarty z szat i czci, ograbiony do ostatniego dieńga. Natomiast ci, którzy nie wierzyli prawosławnemu mirowi i bronili się krwawo, wychodzili obronną ręką – bo w końcu po długiej obronie nadciągały bojarskie poczty, odganiały motłoch, a potem osadzały jeńców w dworach i zagrodach strzeżonych przez strzelców. Prawdziwi wichrzyciele, ci, którzy odbierali Moskalom żony i dziewki, a do mieszkańców odzywali się nie inaczej jak: psie i z kurwy synu, wyszli cało. Żołnierze carskich rot stojący w Ziemlanom Gorodzie ruszyli najpierw na odsiecz Dymitrowi, a zawróceni przez Dworyckiego – wyrąbali sobie drogę poza miasto. Wzbudzali taki strach, że Szujski zgodził się potem, aby odeszli do polskiej granicy, oddawszy proch i sztandary. Upiekło się – o ile tak można nazwać niewolę – wojewodzie sandomierskiemu. Do dworu cara Borysa, w którym stał z czeladzią, mir wpadł już na samym początku rzezi. Złoto i splendor, które wojewoda kochał ponad własną córkę, uratowały mu życie. Czerń bowiem rzuciła się najpierw do stajni i skarbczyków, zabiła czeladź, a potem pokłóciła się o łupy – dziewięćdziesiąt pięć koni. I to tak bardzo, że jednego bachmata, który był kulawy, rozsiekali prawie na sztuki. To wszystko jednak dało wojewodzie czas na zawarcie drzwi i przygotowanie obrony. Kiedy Moskale rozstrzygnęli już, komu przynależy dzianet, komu koń polski, a kto zabierze kosmatą kobyłę od wozu, i wzięli się do szturmowania dworu, przyjechało dwóch bojarów, wołając Mniszcha, aby wysłał kogoś do Dumy. Kiedy dali zakładnika, pięćsetnika strzeleckiego, wojewoda posłał do nich sługę. Tego postawili przed Tatiszczewem, który długo i zawile tłumaczył, że właśnie zabito zmiennika, a wojewoda i jego córka nie mają czego się obawiać. I rzeczywiście – wkrótce przybyły bojarskie poczty i strzelcy, wygnali czerń z dziedzińca, obsadzili parkany, zaryglowali drzwi. Na pożegnanie ktoś strzelił do Mniszcha z łuku – strzała wbiła się o łokieć od siwej głowy w ścianę. Tak samo zachował głowę pan Ratomski, starosta ostrski, który poddał się po walce w domu Sychmanna. Czerń pograbiła jego rzeczy, ale głowę pozostawiła w całości i – co najważniejsze – na karku. Także Świerski, który w swoim dworze bronił się z czeladzią w gornicy i położył trupem do trzydziestu Moskwy, został wzięty żywcem. Nie dała się pojmać i zabić husarska rota Domaradzkiego. Choć zaskoczona w Biełgorodzie, kiedy towarzysze poszli do cerkwi na nabożeństwo, stawiła twardy opór w świątyni. Moskale pozostawili ich przy życiu, poginęła tylko czeladź i pocztowi z końmi, którzy nie oparli się po gospodach. Na łup poszedł także husarski rynsztunek. Rotmistrz, który był na Kremlu, nie zdołał przedostać się do chorągwi, więc schronił się do pałacu panów Kazanowskich. Dał jednak głowę jego ojciec, który próbował stawić opór we dworze, wyrwany ze snu po odjeździe syna. Długo i krwawo bronili się pan Stanisław Niemojewski z panem Adamem Wolskim z Podhajec – synowcem marszałka nadwornego koronnego. Ponieważ dwory ich stały blisko, przeszli najpierw z czeladzią i końmi do dworu starosty sanockiego. Odpierali krwawo szturmy. Przyciśnięci przez mir napisali list z prośbą o pomoc i wystrzelili z łuku do dworu posłów królewskich po drugiej stronie ulicy. Odpowiedź była ponura: Każdemu tu do siebie, brońcie się sami, jako możecie, od nas się posiłku żadnego

nie spodziewajcie. Wreszcie Moskwa uległa, zaczęła wołać, aby złożyli broń, że nie chcą ich krwi. Obrońcy nie chcieli się poddać, przysłuchali się jednak płaczom i zawodzeniom niewiast. Natychmiast ich schwytano, rozbrojono i zaprowadzono do więzienia. Obyło się jednak bez bicia, poniżania i gwałtów. Tuż obok zdobyto dwory pani Tarłowej, starościny sochaczewskej i Erazmowej Herburtowej, gdzie mir wyłamał wrota, pobili czeladź, a samą panią obdarli z szat i nagą, w koszuli, pognali do tiurmy. Ocalił także życie starosta krasnostawski, stojący we dworze Fiodora Szeremietiewa. Byli w nim bojarzy moskiewscy, którzy pomogli odeprzeć pospólstwo. Szczęście miał także starosta łukowski – jego słudzy obronili się przed tłumem, a potem przekradli do dworu poselskiego. Jeszcze godniejszy odpór dali Moskwie panowie Stadniccy, których dwór trzeba było zdobywać armatami. Za pierwszym razem Polacy ubili kilkunastu atakujących, potem postrzelili jednego z pospólstwa przez wrota tak mocno, że zaczął wyć jak potępieniec – co wystraszyło Moskwę. A zaraz potem przygalopowali bojarzy – Matiasz i Giedryesz – dawni uciekinierzy z Litwy, z wojskiem i odpędzili tłum. Następnie przybyli Dymitr i Wasyl Szujscy, przyjąć honorową kapitulację Stadnickich. Znacznie gorzej poszczęściło się chorążemu przemyskiemu Tarle, który zamknął się w domu wraz z Sebastianem Lubomirskim, wielkim stronnikiem króla Zygmunta, że złośliwi powiadali, iż z portretem królewskim nie rozstawał się nawet w wychodku. Jak było w prywecie – nie wiadomo, dość jednak, że w starciu z mirem portret okazał się mało pomocny. Kiedy pospólstwo obiecało darowanie życia w zamian za poddanie się, otwarli bramy. Źle zrobili. Tłum wpadł, zabił dwudziestu czterech ludzi ze służby, Tarłę i Lubomirskiego wyprowadzono do więzienia. Ktoś strzelił do pani małżonki chorążyny, wyrywając jej kilka palców, a na do widzenia Tarłową wytłuczono jeszcze drągami po głowie. Uratował ją pop, bo kiedy bito, a kilka mniszek podjudzało mir do okrucieństwa, zawołał, że w piwnicy na dole schowano wino. Moskale wytoczyli więc beczki na dziedziniec i pili wśród trupów. A najdziwniejsze, że beczkę postawili na jednym z ocalałych Polaków, który tak cicho i skromnie leżał między zabitymi, że zostawili go żywego. W zamęcie i rzezi czerń rzuciła się także na poselski dwór. Na szczęście czuwali tutaj strzelcy, którzy odpędzili pospólstwo. Szujski zadbał o to, bo ostatnim, co mogło spaść na jego głowę po tym wszystkim, była śmierć wysłanników i niechybna wojna z Rzeczpospolitą. Trzeba też przyznać, że Gosiewski i Oleśnicki otwarli wrota domu dla wszystkich, którzy pobici, ścigani lub uciekający – chronili się za ostrokołami ich domostwa. Tak ocalili wielu niewinnych. Wśród ognia i dymu, jaki unosił się nad Moskwą, nadszedł wreszcie czas na niezdobyty, broniący się mężnie Wołoski Dwór, w którym trwał jak w fortecy Konstanty Wiśniowiecki. – Moździerz prowadzą! – zakrzyczał Semen. – Tysiąc chłopa idzie. I rzeczywiście – ulicą Nikicką od strony Kitajgorodu szły dwa szeregi moskiewskich ludzi. Każdy ciągnął na plecach sznur, który przywiązany był do łoża ogromnej puszki. Przecław, gdy wyjrzał przez okno i to zobaczył, zagwizdał. Strachy na Lachy. Zanim do czegoś doszło, nagle wszczął się zamęt. Pod bramę wpadli konni bojarzy i dworianie w szyszakach, kołpakach, kolczugach. Batogami i czekanami rozpędzili pospólstwo, otwierając sobie drogę do dworu. A potem wyjechało dwóch brodaczy w zbrojach – Dymitr Szujski i Iwan Nikitycz Romanow. Niepewnie wysunęli się poza konnych bojców, krzyczeli i machali rękoma. – Koniec walki! – darli się. – Koniec wojny! Rostryga zabity! Dydyński poczuł w sercu bolesny skurcz. Nie wierzył, aby to miało być prawdą. Tyle krwi, tyle cierpienia, tyle walki. Dymitr, imperator moskiewski, nie żyje?! – Kniaziu Konstanty, wyślij kogoś na rozhowory!

– Sam tu przyjdź! – warknął Wiśniowiecki, popatrujący na Moskali zza wpółprzymkniętej, poznaczonej dziurami od kul okiennicy. Szujski i Romanow spojrzeli po sobie, ale – o dziwo – zeskoczyli z kulbak i poczęli iść ku domowi, podnosząc ręce. – Nie strieeelaj! – Nie strzelaj. – Wiśniowiecki uderzył po ręku sługę, który prowadził kniazia Dymitra na końcu lufy. – Zobaczymy, co nam powiedzą. – Wyjdźcie do sieni, batiuszka! Pogadamy! – Wchodźcie, wchodźcie. Czerń już nie krzyczała, nie szumiała. Wykrwawiona, zdziesiątkowana straciła cały rezon i zaciekłość. Teraz wyglądała zza pleców dworian, ciekawa, jak zakończy się starcie. Wiśniowiecki oczekiwał w sieni. Sam ze swoim starszym sługą – Bidzińskim. Kiedy Moskale weszli, sięgnął do czapki, ale jej nie zdjął. Za to Szujski i Romanow pokłonili mu się uniżenie. – Batiuszka – Romanow pocił się pod moskiewskim szłomem – bierzemy was na przysięgę, będziemy całować chrest, aby wam włos z głowy nie spadł. Tylko się poddajcie, bo nie oprzecie się mirowi, a my go nie odpędzimy. – Inni panowie zdali się na słowo, tych, co nie chcieli, czerń rozszarpała na mieście – mruknął Dymitr. – Jak będziecie się bronić, kiedy spadnie na was cała Moskwa? – Tak jak biliśmy się do tej pory – mruknął książę. – Ja sam położyłem waszych ze dwudziestu. Policzcie trupy. – Nie chcemy większego przelewu krwi, dlatego damy wam dobre warunki poddania. Nikomu nie stanie się krzywda. Wyjdziecie stąd z bronią, z czeladzią, ze wszystkimi, którzy byli we dworze. Nie dopuścimy do was pospólstwa. Wiśniowiecki obejrzał się na Bidzińskiego. Ten przygryzł wąsa. – Nie mamy wyjścia, Wasza Książęca Mość. Opadła z nich złość, ledwie dyszą. Nie wytargujemy lepszych kondycji. Oblicze Wiśniowieckiego było jak z kamienia. – Zgódź się, batiuszka, kniaziu umiłowany – zaskomlał Dymitr. – Szkoda, aby tak wojennego człowieka czerń rozerwała na sztuki. – My do was nic nie mamy, Dymitr Samozwaniec nie żyje. Potrzymamy was pod strażą, póki się nie uciszy Moskwa, a potem puścimy wolno. Wiśniowiecki podszedł do drzwi, wyjrzał na dziedziniec. Na porąbany, postrzelany dwór, zwały trupów i ziemię zmienioną w krwawe błocko, zdeptane tysiącami stóp. Na złote dukaty, pasy, pierścienie, żupany, leżące stosami pod oknami, na sterczące z ziemi strzały. I na swoich ludzi – stojących wiernie w oknach i drzwiach. Pokrwawionych, ale dzielnych, niepokonanych, niezłamanych. Wiśniowiecki odwrócił się do kniaziów. – Zaprzysięgniecie na chrest? – Na światyje imia Hospoda. – Chodźcie do mnie! O dziwo, Szujski i Romanow przydreptali jak dwa wierne pieski, a raczej wypasione brytany niż smukłe charty. – Patrzcie – wskazał czeladników, dworzan i uzbrojonych pokojowych – jeśli się poddam, to tylko dla nich. Aby krew niewinnych nie spadła na moją głowę. – Całujemy chrest i przysięgamy, że żadnemu nic nie będzie. Razem pójdziecie do naszego dworu, wszyscy z szablami przy bokach. – Dobrze, poddamy się na honorowych warunkach. Cała czeladź i dwór zostanie żywy.

– Wszyscy wasi ludzie, pokojowi, dworzanie, komornicy, czeladź, chłopcy i kogokolwiek macie na służbie – powiedział Romanow. – Poza dwoma: braćmi Dydyńskimi, Jackiem i Przecławem. Ich musicie nam wydać. Wiśniowiecki drgnął. – Masz mocne nogi, kniaziu? – zapytał. – Tylko ich dwóch. Pozostali pójdą z wami. – Będziecie biegli. Na wyścigi, jak charty. Tam. – Wiśniowiecki wskazał dziedziniec. – A któryś z moich sług, być może właśnie Dydyński, dostanie sto talarów, jeśli zdoła wsadzić wam kulę w rzyć, nim dobiegniecie! – My nie żartujemy, kniaziu miłościwy, a ów Dydyński to żaden wasz pacholik. – Uratował mi życie. I jadł chleb. – Więc narazicie żywot i jeszcze sto innych dla niego? – U mnie na służbie tak zawsze, wszyscy za jednego. – Wasza Książęca Mość, wydajmy go, cokolwiek by to znaczyło. Mamy rannych, chorych – zaoponował Bidziński. – Wydam ciebie, skoroś taki prędki. – Sęk w tym, wasza miłość, że oni nie chcą mnie, ale stolnikowica. – Dwa razy nie będę powtarzał – mruknął Wiśniowiecki. – Wasza propozycja to obraza. A ja biłem już w gębę lepszych od ciebie, Szujski. Choćby waszego cara. – Który leży martwy na Łubnom Miestie. Chcecie do niego dołączyć? – Won! – Aaaaaa, jak my mamy iść, kiedy chcecie strzelać? – jęknął Dymitr Szujski. – Bidziński, odprowadź ich, waść. Sługa pokiwał głową jakby z wyrzutem, a potem poprowadził kniaziów na ganek. Jednak – ledwie zniknął za progiem, zaraz wrócił, popatrzył na księcia. – Co znowu? – Wasza Książęca Mość, zgodzili się. Wszyscy wyjdą wolno. – I zaprzysięgną? – Niech wasza miłość zobaczy. Wiśniowiecki wszedł na ganek. Czekali tu Szujski i Romanow, którzy mieli już taką wprawę w krzywoprzysięstwie, iż ucałowali chresty tak rzewnie i prawdziwie, jakby pierwszy raz w życiu przyjmowali komunię.

Die 27/17 mai Moskwa, Ziemlanyj gorod, koło ulicy Twerskiej Popołudnie – Tam coś się dzieje, mości panie poruczniku – machnął ręką Jedliński. – Koło bramy do Biełgorodu biją naszych. Otoczyli. – Ja nic nie zrobię. Car kazał wyjść z miasta bez zwad. – Dworycki, a nie car! Coś mi się w tym wszystkim nie podoba. – Waści się nie ma prawa podobać albo nie podobać, jesteście na służbie. – Skoczyłbym i sprawdził. Gogoliński podniósł głowę. Chorągiew jechała rysią w stronę bramy w wałach i palisadach prowadzącej do twerskiej Słobody. Wyraźnie słyszeli krzyki dochodzące z prawej, z zaułku koło drewnianego, małego monastyru. – Biją naszych! – Mordują! – A my tu co? – rozległo się między towarzystwem. – Nic! Nic! Gogoliński siedział w kulbace jak na rozżarzonych węglach. Wiercił się, mruczał. – Panie poruczniku, ja bym tak i skoczył, aaa? – zapytał Rudomina. Gogoliński przygryzł wargi. Krzyki i wrzaski rozbrzmiały głośniej. – Weź pana Jedlińskiego i sprawdźcie, co się dzieje. – Na jednej nodze! Dwa trzykonne poczty pomknęły galopem w boczną przecznicę. Skręciły w lewo, w uliczkę wiodącą do monastyru, wypadły spoza bud i targowych ław. W kącie utworzonym przez zamkniętą bramę monastyru i tylną ścianę jakiegoś domostwa gromadka pospólstwa nacierała na kilku osaczonych Lachów – sądząc po strojach. – Naprzód! Za mną! – rozkazał Rudomina. – Bij! Zabij! Nacierający zawahali się, ledwie dał się słyszeć łoskot kopyt. Widząc nadciągających husarzy w zbrojach, dali dyla między stragany. Rozpierzchli się tak szybko, że Rudomina i Jedliński nawet nie zdołali dać komuś szablą po karku. U wrót monastyru zostały trzy zakrwawione ciała i jeden mężczyzna – w porwanej żółtej żupicy, w wielkiej moskiewskiej czapie. Zakrwawiony, z szablą w ręku. Rudomina podjechał do niego stępa, wtedy tamten odrzucił nakrycie głowy i spojrzał w oczy wybawicielowi. A pan towarzysz zdębiał. Zeskoczył z konia, skłonił się. – Wasza Carska Mość... – wystękał. – My z odsieczą. – Ciszej, panie bracie! Ani słowa więcej! – Tak... Tak jest. Co mam... – Zabierzcie mnie stąd. Dajcie konia! Rudomina podał mu wodze własnego dryganta i przytrzymał strzemię. Mężczyzna pochylił się w kulbace. – Dajcie jakąś czapkę. Nikomu nie mówcie, kim jestem. W drogę! Die 27/17 mai Moskwa, Biełgorod, zrujnowany dwór przy bramie, godzina czwarta w południe Jacek i Przecław nawet nie zdążyli pisnąć, kiedy strzelcy wyciągnęli ich z szeregu sług Wiśniowieckiego, jak wyłuskuje się jałówki ze stada. Pociągnęli w bok, za parkan, wykręcili ręce i zaczęli wiązać. Wśród jeńców rozległy się protesty, ale kordon ludzi Szujskiego był zbyt mocny, aby

pozwolić na cokolwiek innego niż wrzaski i przepychanki. Dydyńskich pognano w stronę bramy w murach Biełgorodu, wepchnięto do jakiegoś zrujnowanego, opustoszałego dworu, gdzie odebrano braciom szable i poprowadzono do podkletu – niskiej, ciemnej izby cuchnącej stęchlizną i wilgocią. Przez okienne błony wpadało tylko tyle światła, aby zobaczyć stół, ławę i dwie puste drewniane miski. Posadzono ich właśnie na ławie, dodając kilka kułaków i mniej przyjacielskich uderzeń płazem szabli. Związano rzemieniem nogi, aby odeszła ich ochota do brykania. Potem wszystko ucichło; strzelcy wycofali się albo stanęli za plecami, bo zapadła cisza. Jacek podniósł powoli głowę. Bał się spojrzeć w tył, aby nie spadł stamtąd kolejny cios. Zerknął jednak w lewo, w prawo. Chyba byli sami. I wtedy z mroku wychynął człowiek w opończy. Był tutaj cały czas, tak cicho, że zdawał się cieniem. Jacek zmrużył oczy, bo nie mógł rozpoznać jego rysów. Nieznajomy odsunął czapkę z czoła i wtedy Jacek ujrzał... Damiana Nieborskiego. Odetchnął z ulgą w głębi duszy. Na wszelki wypadek mrugnął do sługi lewym okiem na znak, że rozumie. – Jesteśmy sami – powiedział Nieborski. – Możecie mówić. – Powiem krótko – odparł Jacek – wart jesteś każdej ceny, Damianie. Podniosę ci lafę, dam rolę w dożywocie. Jak to sprawiłeś? Dobrze, rozwiąż nas najpierw i prowadź. Gdzie moi bracia? – Rola to mało za taką przysługę, panie. Dydyński podniósł wzrok. – Puszczę ci w arendę karczmę, ba, nawet do tego dwa młyny. – Tak nisko cenicie swoje życie. – Ty się ze mną nie drocz, bo z żelazem na gardle dałbym ci i Lwów i przyobiecał Inflanty! – Wolałbym, aby wasza mość mówił bardziej do rzeczy. – Dobrze, puszczę ci Jabłonicę niskim kontraktem. A może nawet na dożywocie! Wtedy Nieborski uderzył Jacka pięścią w gębę. Chciał z całej siły, ale wyszło trochę mocniejsze pacnięcie. Jednak i tak głowa szlachcica odskoczyła do tyłu – choć bardziej ze zdumienia niż impetu. – Co robisz? – wycharczał szlachcic. Przez głowę przemknęło mu, że może mają udawać spytki, ale zaraz pocztowy doprawił go w gębę z drugiej strony – tym razem znacznie mocniej, aż stolnikowic stracił dech w piersiach, zacharczał. – Oszalałeś?! Co to? – Mnie też bolało, jak prałeś nahajem. Też cierpiałem od waszej niesprawiedliwości. Jednak wszelka nieprawość otrzyma kiedyś odpowiednią zapłatę. Każda krzywda zostanie pomszczona. Dziś jest dzień zapłaty, panie Dydyński. – Co ty wygadujesz, Damianie? – Nie jestem Damian, ale Fiodor. Dla mojego nowego pana – kniazia Romanowa – Fiedia. A dla cara mogę być nawet Fediuszka. Dla was zaś będę kniaziem, królem i Najwyższym. Nie proście zmiłowania. – Oszalałeś! – zakrzyknął Jacek. – Rzuciłeś służbę?! Poszedłeś do... do... Moskwy?! Dlaczego? – Ze wszystkich krzywd, które mi uczyniłeś, najgorsze były te zadane Anastazji. Zresztą niechaj ona sama ci powie. Moja luba, chodź do mnie! Otwarły się drzwi i weszła... właśnie ona. Była nałożnica, dziewka, namówiona żona pana Dydyńskiego. W krótkim sarafanie, z włosami ukrytymi w podbrusniku, wyglądała jak bojarska córka, a nie skortezanka. – Anastazja? – zdziwił się Jacek, równie głupio jak wielu mężów w takiej sytuacji. – Co się stało? Ja ci wszystko wytłumaczę.

Dziewka nawet nie spojrzała na niego. Dydyński dostrzegł tylko, że jej ręka drżała. – Zabij go, luby – rzekła ochryple. – Nie chcę na to spoglądać. Niech się stanie. – Nie ufaj jej, Damianie! – wybuchnął Dydyński. – Ona cię namówiła, przekabaciła na swoją stronę. Nie licz na jej łzy, nie słuchaj kłamstw. Zrobi z ciebie mordercę, abyś urezał mi szyję, a potem porzuci! Albo wyda mirowi jako Lacha! – Nic mu nie mówiłam – powiedziała dziewczyna. – Pani siostra Dydyńska wyrzuciła mnie z kwater jak psa. A jego pobili bracia. Jedynym zaś kłamstwem w tym wszystkim była twoja obietnica małżeństwa. – Ja nie łgałem, moje kochanie. – Milcz! Jacek zamilkł, bo widać w czasie gdy szukał Przecława, między stryjecznym rodzeństwem a Anastazją musiało dojść do zwady. Kłopot w tym, że jej dalekosiężnym skutkiem miało być naruszenie nietykalności gardła stolnikowica. – Damian, wybacz, poczekaj... Nie czekał. Zamknął oczy, zaciskał pięści, jakby się przełamywał. Wyciągnął krzywy handżar. – Damian, nie słuchaj jej, nie jesteś taki... taki... Nieborski pochylił się nad Dydyńskim, chwycił za włosy. Przysunął drugą ręką miskę, pewnie na krew. Jacek czuł, że mu zimno, tętna waliły w skroniach jak opętane. Chciał się szarpnąć, ale ze związanymi nogami i rękoma miał tyle złotej wolności, co zawieszony na haku półgęsek. – Damian – rzucił Przecław – nie czyń tego, błagam! Poznajesz mnie? Damian szarpnął, odchylił głowę Jacka w tył. Anastazja najpierw patrzyła na to obojętnie, potem obróciła się plecami. – Damian... – wycharczał Jacek. – Nie rób... Były sługa przymknął oczy, przełknął ślinę, aż zalatała mu grdyka. Zdusił w sobie miłosierdzie, przywiązanie, lata służby. Nie był szlachcicem. Był Moskalem. – Powiedz, powiedz – jęczał Dydyński – że robisz to dla zemsty, ale nie dla niej... Pocztowy pokiwał głową i chlasnął po szyi. Krew trysnęła na stół, zatętniła, spłynęła do miski. Stolnikowic szarpnął się w uścisku, charczał, rzucał na ławie... Nie, tak nie było. Damian dotknął żelazem szyi dawnego pana i opuścił handżar. – Już! Już? – jęczała Anastazja. – Nie mogę... – zajęczał. – Nie tu. Nie teraz. – Chcesz mnie? Tnij! – Czekaj! – powiedział ktoś nieznajomy. I nagle drzwi rozwarły się ze zgrzytem. Do niskiego podkletu wpadły postacie w kaftanach i ferezjach. Nieborski poderwał się niepewnie, ale ktoś popchnął go, chwycił za ramię. Mocne, silne palce wykręciły uzbrojoną rękę z nożem. Rękę, której nawet nie zdołał podnieść w swojej obronie. Chwycili go we dwóch, prawie wyłamali ramiona, aż zastękał. Jacek ujrzał przed sobą oblicze Mikołaja Dydyńskiego. – Hospody pomiłuj! – krzyknął brat. – Spasi nas, Mikołaju Cudotwórco. Zdążyliśmy! Anastazja krzyknęła; zamierzała zbiec, ale Stefan i Świrski przycisnęli ją do ściany. Chciała krzyczeć – wepchnęli jej czapkę w usta. Zamarli zdyszani, ale tryumfujący. – Teraz jesteś nasz, braciszku – wydyszał najmniejszy z braci: w męskim stroju, w kołpaczku. To nie był Dydyński, ale Eufrozyna. – Już nam nie ujdziesz. – O Boże! – Przecław spoglądał od jednej zarośniętej gęby do drugiej, wpatrywał się w poszarpane

kaftany, świecące dziurami. – Kim wy jesteście, bo chyba nie... – Owszem, to nasi bracia. Witaj w rodzinie, brat. – Jestem z innej matki – jęknął Przecław. – Tylu was, jak to... – I zmienionym głosem: – To wy Moskale? Czy jak? – Zanim ich zaczniesz obrażać, pozwól, by nas rozwiązali! Łuka, najmłodszy, przyskoczył do jeńców. Szarpał za sznury, rozplątywał, ciężko mu szło, bo nie miał noża. – Co z nimi? – Mikołaj wskazał wzrokiem Damiana i Anastazję. – Nie weźmiemy ich ze sobą, a jak zostaną, wydadzą nas mirowi! – Uwolnijcie go – zadecydował Jacek. – Sam to załatwię. Dajcie nam dwie szable i cofnijcie się. I wtedy wielki jak góra człowiek, który trzymał za gardło Damiana, sięgnął do pasa. Wyciągnął prosty kindżał i zanim ktoś coś zrobił, nim Jacek krzyknął jedno słowo, wbił go w pierś Nieborskiego. Od dołu, skośnie – ku sercu. Pocztowy zawył, ale jęk zdusiły szorstkie dłonie Mikołaja. Wił się w mocarnych rękach braci, dygotał, a nieznajomy wyszarpnął sztylet z rany i wbił raz jeszcze. – Nie, panie Dydyński – zamruczał. – Nie będzie żadnej komedii, pojedynków, gonitw, przebaczania. Mam w żopie twój honor, gest i wszystkie klejnoty szlacheckie. Po prostu nie ma na to czasu! Odwrócił się i wtedy Jacek ujrzał brodate oblicze Borysa. Nieborski przestawał już charczeć, prawie nie dygotał, zesztywniał w rękach braci. Łuka i Eufrozyna przeżegnali się z prawa w lewo – jak kazał brodaty ruski Wszechbóg. Bracia złożyli Nieborskiego na ziemi. Jacek poczuł, że jest wolny. Jednak nawet nie chciało mu się wstawać. – A bladź? – Już uciszam – mruknął Borys. – Nie ma innego wyjścia. – Stój! – jęknął Jacek. – Niewiastę? Zaprawdę nie masz Boga w sercu. – To żmija. Zdradzi nas. – Nie uwierzą jej – syknęła Eufrozyna. I nagle chwyciła handżar, który wypadł z dłoni Damiana. Przypadła do miłośnicy Jacka, zerwała jej z głowy kołpaczek, po nim kokosznik... Stolnikowic chciał interweniować, a wtedy Borys chwycił go i przytrzymał. A kiedy okazał się za słaby, przyskoczył do niego Mikołaj. Trzymali go mocno, kiedy siostra obcinała Anastazji warkocze, cięła włosy, aż popłynęła krew. Chlasnęła dziewkę w policzek, pozostawiając krwawy ślad. – Naznaczona bladź, bez warkoczy, czarownica! – syknęła. – Takiej nikt nie uwierzy. Dajcie jej jeszcze po łbie, bracia. Mikołaj uczynił to tak delikatnie, jakby całe życie głuszył woły. Zapłakane oczy Anastazji powlekły się bielmem. Upadła obok dogorywającego Nieborskiego. Damian szarpał się, bił nogami w ziemię, krztusił. Łuka zaszlochał, obrócił się do ściany. – Jeśli mam was wyprowadzić z Moskwy – krzyczał Borys – to wyciągajcie nogi! Szybciej! Jacek nie miał sił, aby iść. Wyciągnęli go z podkletu prawie siłą. Die 28/18 mai Moskwa, późny wieczór Pijana Moskwa szalała do samego zmierzchu. Po kapitulacji ostatniego bastionu – Wołoskiego Dworu Konstantego Wiśniowieckiego – nie było już z kim walczyć, bo Lachy albo leżeli bez duszy, albo wszyscy bez wyjątku byli w tiurmach, pozamykani w dworach, w izbach pod strażą. Więc Moskale walczyli z Moskalami – posadzcy i dworianie wyciągali z domów i kleci stronników cara, bili,

grabili, topili w Moskwie i Nieglinnej. Na ulicach leżały tysiące ludzkich ciał – odartych z szat, koszul, butów. Szarpały je psy, wielkie, tłuste szczury przemykały między zakrwawionymi członkami, zaglądając w otwarte usta, przemykając po obliczach, pomiędzy nogami i rękoma. Wkrótce pojawili się znachorzy i czarownice. Szybko i cicho wycinali kawałki tłuszczu i naturalia, języki i wszystko, co było potrzebne do wywarów i dekoktów, czarodziejskich proszków, lubczyków, maści na szczęście, niewidzialność, na wilki i podagrę. W cerkwiach biły dzwony. Kto nie był pijany, ten garnął się do chramów, gdzie popi zanosili modły, dziękując Bogu, Przeczystej Bogurodzicy, moskiewskim cudotwórcom i wszystkim świętym za usunięcie wora, który chciał zmienić prawosławne świątynie na papieskie kościoły. Protopop Tierientij, a za nim pozostali diakoni i popi głosili całkowite odpuszczenie grzechów, jakby lacka krew wcale nie plamiła rąk Moskali. Do późnej pory szumiał i huczał plac Czerwony i jarmarki, gdzie sprzedawano i wymieniano zrabowane dobra. Tymczasem Szujski i jego ludzie siedzieli w Zołotoj Pałacie i radzili do rana. Gdy słońce zaszło, zapadła taka cisza, że słychać było szczekanie psów w strzeleckiej Słobodzie, plusk rzeki Moskwy i pohukiwanie puszczyka gdzieś w carskich ogrodach na Zamoskworieczu. W niedzielę panował spokój. Brzęczały tylko cerkiewne dzwony. Część trupów zwieziono na plac Czerwony – do stóp martwego cara. Jednak i tam nie dano im spokoju. Wnet zajechały wozy i wszystkich zabitych zaczęto wywozić poza miasto, zakopywać w dołach bez żadnego pogrzebu. Niektórych rzucano wprost w błoto i przykrywano nawozem. Tych, którzy leżeli niedaleko rzek, wrzucano do wody. Na rozkaz Szujskiego diacy i setnicy zaczęli spisywać jeńców, rachować zrabowane dobra. Część więźniów zatrzymano jako zakładników, innych umieszczono na kwaterach, dano żywność, pieniądze, kilkunastu oddano posłom. W tym samym czasie na placach pojawili się heroldowie, którzy zapowiadali wybór nowego cara. I zachwalali jedynego poważnego kandydata – kniazia Wasyla Iwanowicza Szujskiego. Zebranie Senatu wyłoniło czterech kandydatów do czapki Monomacha. Poza Wasylem Szujskim – Iwana Golicyna, Fiodora Mścisławskiego i małoletniego Michaiła Fiodorowicza Romanowa – syna metropolity. Żałoba i bezkrólewie nie trwały długo. Już dwudziestego dziewiątego maja, ledwie dwie godziny po północy, ozwał się wielki dzwon na Kremlu. Skoro świt na placu oznajmiono wolę Dumy obwołującej nowym ojczulkiem Rusi Szujskiego. Tego samego dnia Wasyl pojawił się przed cerkwią Wasyla Błogosławionego, gdzie jeszcze raz oznajmiono ludowi wybór samowładcy. Szujski odbył procesję do soboru Uspieńskiego, z którego drzwi jeszcze nie zmyto krwi pomordowanych stronników Dymitra. Tam, w mrocznym wnętrzu, wśród świętych i pod czujnym okiem Chrystusa Pantokratora, car pokłonił się trzykrotnie przed ikonami, palcami dotykając ziemi. Moskwianie wiwatowali tak głośno, że nie słychać było modlitw ani śpiewów. A kiedy wynoszono nowego cara, ciało starego leżało na placu Czerwonym. Dopiero po trzech dniach i trzech nocach wywieziono je drabiniastym wozem poza miasto. I dziwna rzecz, ale nieprzeliczony tłum towarzyszył obalonemu carowi w ostatniej drodze, śpiewając pieśni. Zwłoki Dymitra rzucono do dołu za bramą Sierpuchowską; w miejscu, gdzie grzebano samych wisielców, żebraków, złodziei, szelmów i skomorochów. Ciało Basmanowa oddano Iwanowi Golicynowi – szwagrowi zabitego, który pochował go bez rozgłosu przy cerkwi Mikołaja Mokrowa. A potem było coraz gorzej. I jeśli Szujski myślał, że korona Monomacha okaże się lekka jak piórko, to ciągle słyszał szyderczy, dochodzący z grobu śmiech Borysa Godunowa. Nagle zaczęło się wrzenie w stolicy. Szeptem po targach, po kabakach szły wieści, że przy ciele obalonego cara dzieją się cuda, ludzie zdrowieją i odzyskują wzrok. Wasyl wściekł się i kazał wydobyć Dymitra z grobu, a potem pogrzebać za miastem na zwykłym cmentarzu. I było jeszcze gorzej. Bo już nie szeptano – krzyczano, rozprawiano, że w nocy słychać w pobliżu grobu muzykę i widać ognie. Widocznie Dymitr nie był zwykłym człowiekiem, skoro ziemia nie chciała

przyjąć jego ciała! Druga wieść była jeszcze weselsza. Byli tacy, co zaklinali się, że w carskich stajniach brakuje tureckiego bachmata i dwudziestu pięciu innych koni. Że Dymitr uciekł potajemnie, zabierając berło i koronę. Wtedy struchlał Szujski. Latał, lżył kniaziów i bojarów. Bił posochem, biegał po Zołotoj Pałacie, jakby wyrosły mu skrzydła. Kazał wykopać ciało Samozwańca i spalić. Niestety, nie było to proste. Ogień umykał od ciała Dymitra, a kiedy rzucano na zwłoki zapalone pochodnie, wiał zbyt silny wiatr. Przy drugiej próbie nieboszczyka ogarnęły niebieskie płomienie, ale spłonęły tylko ręce i nogi. Szujski szalał. Bił, gniewał się. Kazał porąbać szczątki toporem i spalić w kawałkach. Przyciągnąć car-puszkę aż do Sierpuchowskiej bramy, załadować w nią prochy Dymitra i wystrzelić na zachód, aby car-diabeł nigdy nie sprowadził na Ruś nieszczęścia. Ale Bóg odwrócił się od Moskwy. Bo chociaż car się srożył, dni jego panowania były policzone. Choć usunięto patriarchę Ignacego Greka – zsyłając go do monastyru Czudowskiego – i mianowano na jego miejsce Hermogenesa. Chociaż zabrano urząd Michałowi Nagojowi, a Iwana Chworostynina zesłano do klasztoru Josifo-Wołokołamskiego, podobnie jak kniazia RubecaMassalskiego. Iwana Sałtykowa zesłano do Iwanogrodu, Bogdana Bielskiego do Kazania, a księcia Fiodora Szeremietiewa do Astrachania. Nie utrzymał się na godności dumny diak Iwan Gramotin, spadł okolniczy-diak Wasyl Szczełkałow. Afanazego Własiewa zesłano do Ufy, choć zdradził Dymitra. A Jakub Margeret i inni najemnicy, którzy patrzyli, jak na ich oczach mordowano cara, uciekli do Szwecji i Francji. Szujski zaczynał przegrywać tę partię. Na placu Czerwonym gadano już, że trup, który leżał tutaj parę dni temu – nie był wcale trupem Dymitra Iwanowicza. Bo nie miał brodawek! I wreszcie jak grom gruchnęła wieść, że Dymitr żyje i jest w Rzeczypospolitej, w Sandomierzu. Stugębna plotka wiła się jak wąż i powielała wieści, że uszedł gdzieś nad Don i wróci razem z Kozakami. I próżno zatrzymany na granicy Litwy poseł moskiewski, kniaź Wołkoński, srożył się i płaszczył, krzycząc, że nie jest to żaden car – ale Michaił Mołczanow. Nowy Samozwaniec! Moskwa, Ruś i Siewierszczyzna już w to nie wierzyła. Lud wytrzeźwiał. I zamiast promiennego Dymitra, którego chcieli zabić Lachy pohańcy, ujrzał na tronie Szujskiego. Zrozumiał całą perfidię nowego władcy, pułapkę, w którą wpadł, i podstęp. A kiedy to wszystko działo się w Moskwie, mały poczet Dydyńskich podążał na zachód – na Możajsk. Jechali w kaftanach, w łachmanach. Jacek, Przecław, Zygmunt, Stefan, Łukasz i Eufrozyna. I Świrski. Udawali Moskali – żegnali się po prawosławnemu i jakoś unikali carskiej tiurmy. Brudni, zmęczeni i obdarci, ale wolni. Jacek na ostatnim koniu, który mu został – małej, ale dzielnej Białonóżce. Prowadził ich Borys, jednak gdy wieże stolicy znikły na wschodnim widnokręgu, Staricki zatrzymał się i pomachał ręką na zachód. – Ja tu zostaję. Wracam do Moskwy. – Gdybyś nie zabił Damiana, dałbym ci ziemię w Dydni. Byłbyś mi gościem do końca swoich dni – powiedział Jacek. – Nie proszę o rozgrzeszenie ani go nie oczekuję. – A jednak chcę ci przemówić do rozumu, jedź z nami do Polski. – A co tam będę robił, ja, zwykły Moskal, barbarus, bez imienia, bez czci, bez herbu? – Po co chcesz wracać? – Po dziedzictwo. Po czapkę Monomacha. Bo to ja – stuknął się palcem w pierś – powinienem siedzieć na tronie w Zołotoj Pałacie. – Jedziesz do piekła po śmierć. Ale nie będę cię zatrzymywał dłużej.

Tak uścisnęli się ostatni raz. I rozjechali na zawsze. Nigdy Dydyński nie widział Borysa. Nigdy Borys nie oglądał Jacka. Może ich dzieci spotkały się kiedyś na placu bitwy, wojen, na pobojowisku powstań, w rzezi, w ogniu rewolucji, ale nie uścisnęły już sobie dłoni. Takim zapamiętał Oboleńskiego-Starickiego Jacek Dydyński – ponurego, zarośniętego, jadącego na wschód, do świętej, ponurej, okrwawionej stolicy trzeciego Rzymu – Moskwy. Die 23 iunii Rzeczpospolita, Ziemia Sanocka Dydnia i Niewistka, wieczór Był koniec czerwca, najpiękniejsza pora roku w Polsce, kiedy po licznych przygodach, tarapatach, okazjach i potrzebach wrócili wreszcie do rodzinnej Dydni. Przez Lwów, Przemyśl, Dubiecko, Dynów wjechali do doliny Sanu, gdzie wszystko było piękne i zielone. Z równin i nizin trafili na podgórze, pomiędzy góry i pagóry, z których wzrok sięga aż po krańce Rzeczypospolitej, od Wisły, Sanu do Bieszczadu, a dusza czuje się wolna i swobodna jak ptak. Nic nie zmieniło się w starym dworze. Wioski w dolinach wciąż trwały – spokojne i leniwe. W Sanoku dzwoniły dzwony, na rynku trwała publiczna dysputa między księżmi, popami i luterskimi ministrami, czyja wiara lepsza. Kozacy, sabaci, Tatarzy i Ormianie kłócili się i targowali. Szlachta piła i ganiała konno. Popi szli razem do karczmy, szynkarz wyrzucał dwóch szaraczków, nie chcąc im dawać na borg. Ktoś kogoś zajechał, pojedynkowali się, znajomi siedzieli w wieży. Gdzieś porwano pannę, ale że była tak bogata w lata jak uboga w majętności, nie było o to dużej awantury. Tu był zajazd. Tam zwada i rąbanina. Jeden umarł od picia, drugi od szabli, ktoś od kuli, a jeszcze inny z rozpusty. Ot, zwykłe, domowe polskie sprawy. Był wczesny wieczór, kiedy stanęli na ganku w Dydni – wszyscy obdarci, wynędzniali, wyściskawszy się z Damazym Stockim, wróciwszy cało z wyprawy, której droga kończyła się tam, gdzie mapa ówczesnego świata – w Moskwie. Jacek miał dość, chciał odpoczynku. Więc prosto i krótko przemówił do braci: – Oto jest wasza ojcowizna. Ziemia, nie carska, nie królewska, nie kniaziowska, ale choć kamienista i gliniasta, nasza własna. Brońcie jej i miłujcie, bo choć nie dostaliście jej od cara ani króla, jeśli ją utracicie, nikt wam nie da nowej. Ojciec mój zapisał nam to wszystko w testamencie. I oto zmyłem jego grzechy i prawem najstarszego brata co mam, to wam rozdaję. I dał Dydyński najmłodszemu Przecławowi prawem odwiecznym polskim rodowe gniazdo – Dydnię. A najstarszemu ze stryjecznych braci – Mikołajowi – Jabłonicę ze wszystkimi gruntami, stawami, browarem i poddanymi wieczystymi. Zygmuntowi, który już nie musiał zwać się Fiediuszką – dał Falejówkę. Stefanowi – Temeszów, a młodemu Łukaszowi – Krzemienną. Na posag dla siostry zgodzili się złożyć razem. Dydyński rozdał wszystko jak Chrystus, ale ziemi nie był w stanie rozmnożyć. I nagle spostrzegł, że sam został przy malutkiej wiosce – Niewistce nad Sanem. Gdzie się urodził i miał wrócić. I chociaż wiedział, że dając ziemię braciom, a siostrze zbierając na posag, spadł z posesjonatów do szaraczków. I że nie dla niego będzie służba w husarii, że przyjdzie mu wojażować na jednym koniku, z szabelką i w żupanie zamiast w czamarze i szmelcowanej zbroi. To jednak czuł jakąś ulgę w sercu. Choć miał mało, nagle poczuł, że pokochał tę ojcowską, bliską ziemię, choćby dlatego, że była inna niż moskiewska. Kiedyś jej nie chciał, dziś bił się w piersi, wspominając, że chciał ją kiedyś sprzedać i wyjechać – by kupić ogromne, puste włości gdzieś na Ukrainie. Dziś wcale o tym nie myślał. Wypierał się myśli jak najgorszego grzechu. A w sercu miał spokój. Pożegnał braci i ruszył do Niewistki. Księżyc już wzeszedł, kiedy stanął – w tę najkrótszą noc przed

najdłuższym dniem – przed dworem otoczonym płotem. Niedużym, o bielonych ścianach, dwóch oknach, ganku i jednym alkierzyku. Kazał Świrskiemu wnieść rzeczy do izby, konie oddał chłopcu stajennemu, a sam poszedł do świetlicy. Było tu cicho i ciemno, choć na kominku płonął ogień, a na stole świeca. Dydyński nie wiedział, co ze sobą zrobić. Siadł na krześle przy stole, przysunął sobie karty papieru, wziął pióro i butlę inkaustu. Chciał jakoś spisać to wszystko, co przeżył, ale mu nie szło. Przez całe życie lepiej podpisywał się szablą na łbach przeciwników, niż mazał w księgach. A zamiast grać na lutni i cytrze, lepiej świstał piórem szerpentyny nad głowami Moskali. – Sam sobie gędę, sam wesół będę – rzekł, nalewając wina. Ale Fortuna nie dała mu być samym. Bo jeszcze tego samego wieczoru sługa przyniósł mu całą pakę listów. Od najważniejszych obywateli województwa ruskiego. Pisał do niego Marcin Krasicki. Pisał i Jerzy – jego brat. Pisali Fredrowie, Herburtowie i Ligęzowie. Pisał książę Sanguszko i Bolestraszyccy. Ale najpiękniejszy list przyszedł z Łańcuta – od Stanisława Stadnickiego, możnego pana, starosty zygwulskiego i rotmistrza. Piszę do waszmość mości pana jako do równego sobie szlachcica – grzmiał pan łańcucki – a honorem, fantazją i godnością przenoszącego niejedną siwą głowę w naszym województwie. Oto mając na karku grzech niemały, bo ojcowski, nie tylko puściłeś się w dalekie kraje, ale rodzinę swoją bezpiecznie przywróciłeś do ojczyzny. I nie byłeś, mości panie Dydyński, jak skąpiec, Żyd i lichwiarz, jako człowiek podły, lecz sam rozdałeś to, co miałeś – uczciwie i sprawiedliwie, zmazując czyny rodzica, którego odtąd między wielkich policzymy. To nic, mości Dydyński, że mało masz ojcowizny. Uczciwą służbą dojdziesz glorii i zaszczytów. Ja sam ofiarowuję ci łaskę, rad cię ugoszczę w Łańcucie jak rodzonego syna, a jeśli zechcesz oddać mi swoje służby – sam sobie wyznaczysz lafę. Pozostałe listy były podobne. To były prośby i zachęty mające skłonić go do wstąpienia na służbę u największych, najpotężniejszych. Mógł im się sprzedać drogo. Dydyński siedział w tę ciepłą czerwcową noc, pił wino i rozmyślał. Coś się zmieniło w jego życiu, zamknął się jeden rozdział i otworzył drugi. Księżyc zaglądał do świetlicy, do ogrodu i kwiatów, San płynął cicho z gór owiany srebrzystym blaskiem mgieł. A wszystko było jak ze snu, tak wolne i szczęśliwe, że prawie nie do wiary. Rankiem przed gankiem załomotały końskie kopyta. A kiedy wyszedł z dworu, zobaczył wszystkich braci... i nieco jakby zafrasowanego Przecława. – Mości panie bracie Jacku – przemówił po chwili milczenia Mikołaj – wyprowadziłeś nas z dalekich stron i dałeś włości, o których nigdy byśmy nie pomarzyli. Dziś, kiedy widzę moją własną dziedzinę i tę ziemię, doprawdy myślę, że uratowałeś nas z piekła, w którym urodziliśmy się w niewoli. – Nie wiemy jednak, kim jesteśmy – mruknął Zygmunt. – Lachami czy ciągle Moskalami. – Dlatego chcieliśmy ci ofiarować służby. Nie znamy Rzeczypospolitej, a ty jesteś tu jak ryba w wodzie. Rozkazuj nam, pójdziemy z tobą choćby w ogień. Bądź naszym panem, a my sługami. Za wszystko, coś uczynił. – Jesteście pewni? – zapytał Jacek. – Chcecie tego? Kiwali głowami, kłaniali się i przysięgali. Jacek uśmiechnął się. – To pohulamy, bracia. Cóż: będzie o nas głośno.

Koniec

Pisane w Warszawie, wymyślane w Bachowie, Dubiecku, Regietowie, u boku wiernego konia – Potęgi, która nie odstępowała mnie w biedzie i zwątpieniu. O dalszych losach niektórych bohaterów przeczytasz, Czytelniku, w kolejnej części cyklu: Moskiewska ladacznica.

Przypisy Rozdział XXI Czego chcecie? Królewny Banialuki? – mowa oczywiście o bohaterce znanej w XVII wieku wierszowanej powiastki Hieronima Morsztyna pod tytułem Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy cudownej urody. Była to historia – protoplastka dzisiejszych harlequinów, prasy i literatury kobiecej: płytkiej i pozbawionej sensu, i ogłupiającej ichmość panie czytelniczki. Od historyjki Morsztyna wzięło się właśnie powiedzenie: pleść banialuki. Rzeczona Banialuka była królewną, która po śmierci rodziców zamieszkała w pałacu w środku puszczy, gdzie odnalazł ją młody królewicz, zabłąkawszy się na łowach. Wkrótce ich serca połączyła miłość, jednak za sprawą intryg rywalki Banialuka, czując, że jest to kara za złamanie ślubu czystości danego po śmierci rodziców, opuszcza swój pałac, który w dodatku uderzony piorunem zapada się pod ziemię. Zrozpaczony królewicz szuka jej po świecie, wreszcie nierozpoznany służy w jej zamku za ogrodnika... A kiedy mija żałoba, zwycięża na turniejach i daje się rozpoznać nieszczęśliwej królewnie, po czym otrzymuje jej rękę... Prawda, jakie banialuki? A swoją drogą, chciałoby się zobaczyć w roli ogrodnika Samuela Zborowskiego, Samuela Łaszcza, Jana Sobieskiego czy panów towarzyszy spod kresowych znaków i stanic, ratujących branki z łap ordyńców, aby samemu pozbawić je cnoty. A jeszcze chętniej obejrzałoby się w roli omdlewających Banialuk staropolskie panie wilczyce i herod-baby – Teofilę Chmielecką obcinającą nos kochance męża, Łahodowską zajeżdżającą sąsiadów i sądzoną w Trybunale czy choćby Agnieszkę Machównę, awanturnicę podającą się za Zborowską i omamiającą kolejnych gachów i magnatów. Nic nie wiadomo też na temat związków wspomnianej królewny z miastem Banja Luka w Bośni, która to nazwa, jak podaje Gloger ( Encyklopedia Staropolska, tom 1), oznacza ni mniej, ni więcej, tylko bańską łąkę.

Rozdział XXII Na podróż trzeba było mieć bumagę, żałowanie, gramotę carską – by opowiedzieć się przed wojewodą, kto, skąd, dokąd, po co, na co, za co? – choć może się to wydać dziwne, ale większość mechanizmów totalitarnej kontroli społeczeństwa Rosji wymyślili wcale nie Lenin i Stalin, ale car Iwan Groźny w połowie XVI stulecia. On właśnie stworzył Opryczninę – organizację przypominającą późniejszą policję polityczną tropiącą wrogów cara, podobnie jak Czeka i NKWD, będącą państwem w państwie, bo posiadającą własne zamki, wojsko i ziemię. Za czasów Iwana Wasylewicza podstawą oskarżenia i skazania mógł być zwykły donos, stosowano też całkowitą kontrolę podróży zwykłych mieszkańców. Nie tylko kupiec i mieszczanin, ale nawet bojar i kniaź nie mógł wyjechać za granicę bez stosownego pozwolenia, a wojewodowie i starostowie mieli obowiązek zatrzymywania i wtrącania do tiurmy wszystkich obcych, którzy pojawili się w grodzie i nie mieli papierów. Dziś wydaje się, że system ten znany był przede wszystkim z czasów ZSRR, którego mieszkańcy poddani byli totalnej kontroli, jednak jego geneza jest wcześniejsza o ponad 400 lat, co potwierdza w swoim pamiętniku Stanisław Niemojewski. Pod ścianami była almaria, pulpit; pod świętymi obrazami, na kobiercach leżały czerwone

piernaty – almaria to rodzaj szafy służącej do przechowywania cenniejszych przedmiotów. Na początku XVII wieku była rzadkością w moskiewskich domach, gdzie umeblowanie składało się zwykle z ław i skrzyń, niskich, długich stołów i ogromnej liczby ikon i świętych obrazów zawieszanych na ścianach, u których modlono się jak przed ikonostasem w cerkwi.

Rozdział XXIII Ale to był żołnierz, wielki pan, towarzysz husarski, o których przecież mówiło się, że nie służą pod królem jegomością czy pod jaśnie wielmożnym panem, ale: z królem, z pułkownikiem, z hetmanem – towarzysze husarscy i kozaccy (a od połowy XVII wieku pancerni) byli tak dumnymi ludźmi, że swoich przełożonych – nie tylko rotmistrza i porucznika, ale pułkowników i hetmanów, uważali za równych sobie. Stąd właśnie wzięła się, jak pisze Jędrzej Kitowicz ( Opis obyczajów za panowania Augusta III), nazwa towarzysz – czyli kolega. Żaden z panów braci służących po kozacku czy po husarsku nie mówił, że służy pod Królem Jego Mością albo pod wojewodą, ale: z królem JM-cią, z panem hetmanem, z panem kasztelanem. Jako ciekawostkę należy też dodać, że towarzysz jazdy polskiej miał wyższą rangę niż jakikolwiek oficer cudzoziemskiego autoramentu – porucznik czy nawet oberszter – dowódca regimentu piechoty. Towarzysz nie mógł pójść pod komendę generała, przeciwnie – generał z całym regimentem czasem bywał oddawany pod komendę towarzysza. Aby zaś temu zapobiec i pozostać przy powadze, oficerowie piechoty i dragonii starali się być jednocześnie towarzyszami w chorągwiach jazdy, a nawet, w przypadku dowódców regimentów, otrzymać listy przypowiednie na własne roty. Przy kielichach miodu i wina trwała uczta – otwarty stół rotmistrza, który zgodnie z pradawnym obyczajem zobowiązany był do goszczenia towarzyszy – mało kto zdaje sobie sprawę z faktu, iż każdy rotmistrz, a więc dowódca chorągwi, miał według zwyczaju obowiązek utrzymywania tak zwanego stołu dla towarzyszy. Czyli mówiąc krótko – powinien urządzać uczty dla swoich podkomendnych. Ciekawe, że nawet żołd dla husarii w XVII wieku zawierał tak zwane „kuchenne”, przeznaczone dla rotmistrza na utrzymywanie stołu dla żołnierzy. Za czasów Jana III Sobieskiego doliczano w tym celu po 1 złoty na każdego konia husarskiego. Oczywiście panowie towarzystwo gardła mieli przepaściste, a puchary głębokie, więc owo „kuchenne” bywało daleko niewystarczające i pan rotmistrz lub w jego zastępstwie porucznik musiał dokładać do niego z własnej kieszeni. Kazał im bowiem dla uciechy skakać przez gołe szable, trzymać w palcach szóstaki i dukaty, a reszcie towarzystwa strzelać do monet z pistoletów – opisy zabawy i swawoleństwa panów towarzystwa zaczerpnąłem z prawdziwie sowizdrzalskiego źródła z pierwszej połowy XVII wieku, a więc pociesznej komedii Z chłopa król autorstwa Piotra Baryki. Wspomniany fragment pokazujący, jak szlachcice zabawiali się z nudów ze swoimi sługami (raczej jednak z czeladzią luźną – ciurami, a nie z pocztowymi), brzmi tak: Ale jak się popiją, o nieboże ciura Przybeczysz tego, kiedy będzie we łbie dziura! Skacz mu przez gołą szablę, trzymaj szóstak w palcach A onci ich urywa kulą po kawalcach Więc jeszcze jako tako, kiedy trzymasz w ręce Ale kiedy nad głową, to się równa męce Bo co chybi, to cię w łeb, aże ty o ziemię, Miasto grosza ali on ugodzi cię w ciemię. Bodaj więcej nie pił moczonego chmielu Kto tak strzela do człeka jakoby do celu

Drugi każe czuprynę podnieść w górę sobie To stanie z bandoletem prosto przeciw tobie I tak strzela do ciebie właśnie jak do żubra Aż czasem i łeb trzaśnie, nierzkąc sama czupra A jeślić tylko samą podetnie czuprynę Przecięć znaczną wyorze po wierzchu łysinę. ...Moskowia w gorlatną czapę i perły... – gorlatną czapą nazywano w Moskwie wysokie, futrzane, cylindryczne nakrycie głowy, które przysługiwało przede wszystkim kniaziom, bojarom i dostojnikom z carskiego dworu. Było ono szersze na szczycie niż na dole i stanowiło symbol bogactwa i władzy. Ciekawe, że idąc na przykład do cara, bojarzy wkładali na głowę trzy czapki – tafię, małą, miękką czapeczkę, oraz kołpak, futrzaną czapkę zakończoną ostro, z otokiem obszytym drogimi kamieniami. Dopiero na to wszystko nakładali gorlatną czapę.

Rozdział XXIV Nie to, co nasze gonienie do pierścienia, bicie na palcaty czy kaptywusz – w XVII wieku młódź szlachecka nie oddawała się plebejskiej grze w piłkę czy siatkówkę, ale szlacheckim i rycerskim rozrywkom – zarówno konnym, jak i pieszym. Gonitwa do pierścienia była rodzajem konnych zawodów, w których uczestnicy zbierali w galopie pierścienie za pomocą kopii lub dzid. W zależności od tego, czy byli w stanie zdjąć pierścień z przeszkody, czy też uderzyć ostrzem w dolną, górną lub boczną część, otrzymywali punkty (czyli staropolskie „razy”). Kto w górę krawędzią pierścienia uderzy zapiszą mu razów 6 – podaje regulamin takiej gonitwy z 1578 roku. Innym rodzajem zabawy było bicie na palcaty – któremu oddawali się żacy i szlachecka młódź. Polegała ona na rozstrzyganiu walk przeprowadzanych jednak nie na szable, ale kije zwane palcatami – zwykle dębowe lub świdźbinowe – lżejsze i cieńsze dla młodszych, a grube jak pałka albo kostur dla starszych uczestników zabawy. W zależności od wyników starć najlepszy zostawał marszałkiem koła, drugi co do wyniku wicemarszałkiem, trzeci instrygatorem i tak dalej. Koła takie urzędowały zwykle w miastach – pod ratuszami, kolegiami lub uczelniami. Często zdarzało się, że instrygatorzy łapali i siłą zmuszali przechodzących młodzieńców do uczestnictwa w pojedynkach – przy czym zdarzało się, że nowo przybyły fryc miał sprawną rękę i fantazję, wyzywał do walki od razu starszyznę i zdarzało się, że sam zostawał marszałkiem. Kaptywusz był z kolei rodzajem konnej gonitwy, będącej ćwiczeniem przygotowującym do prawdziwej walki. Uczestnicy dzielili się na dwie chorągwie, z których każda miała swojego porucznika. Następnie spotykały się na polu przedzielonym na środku pasmem słomy. Każdy z poruczników wyznaczał ze swojej chorągwi jednego uczestnika, który potykał się na koniu z wybrańcem reprezentującym wroga. Jeśli w trakcie walki na palcaty zostawał trafiony – szedł do niewoli i był wyłączony z walki, jego dowódca musiał wyznaczyć wówczas kolejnego wojownika. Jednak w trakcie walki możliwe było również uwolnienie własnych towarzyszy z niewoli – jeśli walczący zbliżył się do nich i dotknął palcatem ramienia, wracali do swoich. Kaptywusz, dziś odtwarzany przez konne grupy rekonstruktorskie, to doskonała zaprawa zarówno dla konia, który wyrabia sobie grzbiet i umiejętność skrętu i zawrócenia na małej przestrzeni, jak i dla jeźdźca. Jest na pewno o wiele trudniejszą konkurencją niż niejedne zawody jeździeckie niższego szczebla, nie mówiąc już o gonitwie za lisem na świętego Huberta. Ja zaś, panie bracie, jako wierny sługa pański po trzeciej probacji i czwartej profesji, jestem władny, aby dać ci od niej dyspensę – mowa oczywiście o ślubach składanych przez jezuitów, którzy decydowali się ofiarować życie Bogu i papieżowi. Nieco inaczej niż w innych zakonach, w towarzystwie Loyoli obowiązywał dwuletni nowicjat, po upływie którego składano śluby ubóstwa, czystości i

posłuszeństwa. Dopiero po przyjęciu święceń kapłańskich i upływie kilku lat odbywano tak zwaną trzecią probację, czyli ostatni, trzeci rok nowicjatu i kolejne śluby. W zależności od predyspozycji jezuity mogły to być śluby koadiutora do spraw duchowych albo profesa czterech ślubów. Oznaczało to, że zakonnik oprócz zwykłych trzech ślubów składał także czwarty – posłuszeństwa papieżowi. Profesowie czterech ślubów bywali często zwierzchnikami misji i specjalnymi wysłannikami Ojca Świętego. ...działając tak naprawdę z woli bluźnierczego odszczepieńca Socyna i Szymona Budnego... – mowa oczywiście o Fauście Socynie i Szymonie Budnym, włoskim i polskim reformatorach religijnych, którzy w XVI i XVII wieku byli zaciekle atakowani przez jezuitów. Socyn pochodził z Włoch, do Rzeczypospolitej przybył w 1578 roku i związał się z braćmi polskimi zwanymi także arianami lub socynianami, wnosząc duży wkład w stworzenie ich programu religijnego i politycznego. Szymon Budny był z kolei znanym działaczem reformacji na Litwie, pastorem kalwińskim, a potem ariańskim, który dokonał przekładu Biblii na polski – zwanego Biblią Nieświeską, drugiego po tak zwanej Biblii Brzeskiej. Jako rzecznik reformacji Kościoła stał się Budny obiektem wielu ataków, paszkwili i pamfletów jezuickich. Celował w tym opat jędrzejowski i kanonik warmiński Stanisław Reszka, odsądzający go od czci i apostolskiej wiary katolickiej. Na krakowskim Rynku, w kamienicy Firlejowskiej, kiedyś zwanej Bonerowską, którą na czas uroczystości połączono z sąsiednią – bankiera, kupca i mistrza poczty Królestwa Polskiego, Valerio Montelupiego – kamienice, w których odbywał się ślub Maryny Mniszchówny i (per procura) Dymitra Iwanowicza, istnieją do dziś przy krakowskim Rynku, aczkolwiek zostały nieco przebudowane. Kamienica Firlejowska vel Bonerowska pod numerem 9 wznosi się na rogu ulicy Grodzkiej, niemal na wprost kościółka Świętego Wojciecha przy Rynku. Jej charakterystyczną cechą jest zrekonstruowana renesansowa attyka, pokazująca, jak mniej więcej budynek ten wyglądał na początku XVII wieku. Należy jednak pamiętać, że w chwili, gdy odbywało się wesele Maryny, dom ten stanowił jedną całość z sąsiednią kamienicą – Pod Jaszczurką, gdzie dziś mieści się klub studencki. Na czas wesela kamienica Bonerowska połączona została także z domem Montelupiego – dzisiejszą kamienicą zwaną Domem Włoskim pod numerem 7. ...bo chociaż śniegi zawaliły Ruś, od krańców Morza Lodowatego aż do Czarnego i Hyrkańskiego – Morzem lub Oceanem Hyrkańskim zwano w starożytności – a także później – Morze Kaspijskie, zwane także Azarskim i Kwalijskim. Nazwy takiej używał zatem każdy wykształcony człowiek zaznajomiony z geografią greckich i rzymskich historyków, przez których z kolei akwen ten był po prostu uznawany za zatokę wielkiego Oceanu Północnego, oblewającego świat i kontynenty. Jednak starcy z jamu pod miastem, gdzie zatrzymali się podkarmić konie... – jamem nazywano w dawnej Rosji po prostu miejsce, w którym mieszkali i wynajmowali się do pracy jamszczycy – woźnice przewożący ludzi i towary między miastami Rusi. Każdy większy gród miał zwykle w pobliżu murów jamską Słobodę – osadę, gdzie można było łatwo znaleźć transport, wynająć konie, a także pohandlować.

Rozdział XXV Nie przebaczaj mi, Chryste, nie przebaczaj mi, lecz do piekła ześlij. Ogniem przypalać będą, a ja będę Cię wysławiać, a ja będę Cię kochać – modlitwa ta to oczywiście anachronizm, albowiem pochodzi z XIX, a nie XVII wieku i przypisywana jest Fiodorowi Dostojewskiemu. Wydaje mi się jednak, że dobrze oddaje ona klimat i charakter XVII-wiecznej Moskwy targanej wielką smutą. W całości brzmi zaś tak: Modlitwa o łaskę cierpienia

Nie przebaczaj mi, Chryste, nie przebaczaj mi, lecz do piekła ześlij. Ogniem przypalać będą, a ja będę Cię wysławiać, a ja będę Cię kochać, Daj mi cierpienie. Ześlij cierpienie.

Rozdział XXVI W obrębie drewnianych murów był stary kreml, gubna izba... – gubne izby zajmowały się w moskiewskich grodach utrzymaniem porządku w okolicy, stanowiąc coś w rodzaju odpowiednika urzędu grodzkiego z Rzeczypospolitej. Izbą zarządzał starosta mający do pomocy diaka i przysięgłych (cełowalników). Urząd ten zwalczał przede wszystkim rozbójnictwo, więc podlegały mu także więzienia, których jak łatwo się można domyślić, było na dawnej Rusi całkiem sporo, skoro w jednym grodzie mogło być zarówno porubie – loch dla kryminalistów, opalna tiurma – dla przestępców politycznych, i osobne więzienie dla kobiet. ...wiodąc czterystu piętnastu sług i żołnierzy, a także orkiestrę na saniach – czterdziestu muzykantów, piszczków, dudziarzy, szyposzy i doboszy – szyposzami nazywano w XVII wieku żołnierzy lub muzyków grających na piszczałkach. Zwykle służyli oni w chorągwiach piechoty węgierskiej i rotach jazdy. Konie ich były farbowane w bród, zdobione forgami i buńczukami – w XVII wieku dla parady często farbowano konie – zarówno wierzchowe, jak i woźniki. Do malowania używano, jak podaje Encyklopedia staropolska Glogera, odwaru czerwonej brezylii z ałunem. Farbowanie to mogło być częściowe lub jak powiadano: „w bród”, co oznaczało całkowite pomalowanie konia. Często zdarzało się też, że barwiono grzywy i ogony koni, na przykład na biało i czerwono, czyli w barwy narodowe. Tak ozdobione wierzchowce zobaczyć można na rolce sztokholmskiej ukazującej wjazd do Krakowa arcyksiężniczki Konstancji, drugiej żony Zygmunta III Wazy, wspominane są także w rozmaitych relacjach z wjazdów poselstw i parad, w których uczestniczyli dawni Polacy. Dotknął głowy i włosów Basmanowa – rozliczne źródła polskie opisujące Moskwę w XVI i XVII wieku, w tym pamiętniki Stanisława Niemojewskiego, wydają się sugerować, że pomiędzy Dymitrem Samozwańcem a Piotrem Basmanowem i kilkoma dworzanami cara dochodziło do intymnych spotkań. Sprawa jest o tyle delikatna, że w XVII-wiecznej polszczyźnie pewne wyrażenia, które dziś jednoznacznie sugerują erotyczny związek dwojga ludzi, nie miały tak naprawdę seksualnego podtekstu. Na przykład nazwanie kogoś czyimś kochankiem nie oznaczało żadnego związku, ale po prostu afekt i przyjaźń. Jednak co do Dymitra i Basmanowa istnieje kilka niejasnych świadectw sugerujących, że ich wzajemne relacje wykraczały poza zwykły, dworski układ sługi i pana. Kiedy Moskale wlekli ciała Dymitra i Basmanowa na Łubnoje Miesto, krzyczeli, że Piotr Fiodorowicz był miłośnikiem cara. Co ciekawe, wszystko wskazuje na to, że homoseksualizm był w XVI wieku dość rozpowszechniony na carskim dworze. Iwan Groźny bowiem prawdopodobnie miał kilku kochanków; co ciekawe, jednym z nich był Fiodor Aleksiejewicz Basmanow, ojciec Piotra Basmanowa. Za jego sprawą dał zresztą głowę Fiodor Owczin Oboleński, który pokłócił się z carskim faworytem, wypominając mu rozpustę. Turecką miłość Iwana Groźnego i Basmanowa wspominał także w swoich listach Andrzej Kurbski. Wszystko wskazuje zatem, że Iwan Wasylewicz, postrach Moskwy, był najzwyklejszym biseksualistą, co zresztą mogło być związane z carskim majestatem. Samodzierżca wymuszał stosunki seksualne nie tylko na

żonach wrogów i nałożnicach, ale także na niektórych dworzanach i dzieciach bojarów, aby pokarać ich w swoisty sposób i pokazać, że w jego obecności nie mogą być mężczyznami. W każdym razie Kurbski w swoich listach do cara zarzucał mu między innymi, że jego poddani oddają carowi swoje dzieci do zabawy.

Książki Jacka Komudy wydane nakładem naszego wydawnictwa Wilcze gniazdo Warchoły i pijanice Opowieści z Dzikich Pól Imię Bestii Bohun Czarna szabla Diabeł Łańcucki Galeony Wojny – tom 1 Galeony Wojny – tom 2 Czarna bandera Herezjarcha Samozwaniec – tom 1 Banita Samozwaniec – tom 2 Krzyżacka zawierucha Samozwaniec – tom 3 Zborowski Samozwaniec – tom 4

Jacek L. Komuda Pierwsza szabla polskiej literatury. Szlachcic z przekonania, historyk z wykształcenia, pisarz z profesji. Nie lukruje. Odmalowuje historię żywą do bólu. Pieczołowicie rekonstruuje realia. Za morskie opowieści miesięcznik „Żagle” uhonorował go w roku 2009 Nagrodą im. Leonida Teligi. Z Fabryką Słów wydał: „ukraińskie” Wilcze gniazdo (2002), kresowe Opowieści z Dzikich Pól (2004), Bohuna (2006) przywołującego pamięć straszliwej bitwy pod Batohem, „bieszczadzkie”: Czarną szablę i Diabła Łańcuckiego (2007), Herezjarchę (2008), kolejny po Imieniu Bestii (2005) zbiór o F. Villonie, oraz sarmacki thriller Banita (2010). Wydana w 2010 r. Krzyżacka zawierucha była literackim hołdem dla 600-lecia bitwy pod Grunwaldem. Dwutomowe Galeony Wojny (2007) poświęcone bałtyckim bataliom z czasów Zygmunta III Wazy oraz Czarna bandera (2008) odkrywająca brutalny świat korsarzy i buntowników stały się dowodem na to, że Jacek Komuda świetnie czuje się także w marynistyce. Samozwaniec (2009, 2010, 2011, 2013) należący do wciąż powstającego, monumentalnego cyklu Orły na Kremlu, to w dorobku pisarza pozycja wyjątkowa – popis literackich umiejętności, wizytówka pisarskiego temperamentu i jego bodaj najbardziej rozpoznawalna marka.