Samozwaniec - tom 3 - Jacek Komuda

Ilustracje Hubert Czajkowski

COPYRIGHT © BY Jacek Komuda COPYRIGHT © BY Fabryka Słów sp. z o.o., LUBLIN 2011 WYDANIE I ISBN 978-83-7574-652-5 Wszelkie prawa zastrzeżone All rights reserved Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. projekt i adiustacja autorska wydania Eryk Górski, Robert Łakuta projekt okładki Dark Crayon grafika na okładce Dark Crayon & Grzegorz Krysiński wykreślenie mapy Jolanta Dybowska ilustracje Hubert Czajkowski redakcja Dorota Pacyńska korekta Magdalena Byrska skład oraz opracowanie okładki Dariusz Haponiuk zamówienia hurtowe Firma Księgarska Olesiejuk sp. z o.o. s.k.a. 05-850 Ożarów Mazowiecki, ul. Poznańska 91 tel./faks 22 721 30 00 www.olesiejuk.pl, e-mail: [email protected] WYDAWCA Fabryka Słów sp. z o.o. 20-834 Lublin, ul. Irysowa 25a tel. 81 524 08 88, faks 81 524 08 91 www.fabrykaslow.com.pl e-mail: [email protected] druk i oprawa OPOLGRAF s.a. www.opolgraf.com.pl Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o. virtualo.eu

Jacek L. Komuda Pierwsza szabla polskiej literatury. Szlachcic z przekonania, historyk z wykształcenia, pisarz z profesji. Nie lukruje. Odmalowuje historię żywą do bólu. Pieczołowicie rekonstruuje realia. Za morskie opowieści miesięcznik „Żagle” uhonorował go w 2009 r. Nagrodą im. Leonida Teligi. Z Fabryką Słów wydał: „ukraińskie” Wilcze gniazdo (2002), kresowe Opowieści z Dzikich Pól (2004), Boh/zna (2006) opowiadającego o największej polskiej klęsce w wojnach z Kozakami, „bieszczadzkie” Czarną szablę i Diabla Łańcuckiego (2007), dwutomowe Galeony Wojny (2007, 2008) poświęcone bałtyckim bataliom z czasów Zygmunta III Wazy, Czarną banderę (2008) opisującą brutalny świat korsarzy i buntowników, Herezjarcbę (2008), kolejny po Imieniu Bestii (2005) zbiór o F. Villonie, sarmacki thriller Banita (2010) oraz trylogię Samozwaniec (2009, 2010, 2011) należącą do monumentalnego cyklu Orły na Kremlu. Wydana w 2010r, Krzyżacka zawierucha była literackim hołdem Jacka, złożonym dla 600-leda bitwy pod Grunwaldem.. Hołdem, jak to u Jacka, przekornym, nielukrowanym i żywym do bólu.

Spis treści

Motto Rozdział XV Diariusz więzienia moskiewskiego Rozdział XVI Diariusz polskiego buntu Rozdział XVII Maslenica Rozdział XVIII Koniec maskarady Rozdział XIX Bijcie czołem gosudarowi! Rozdział XX Orzeł na Kremlu Przypisy Rozdział XV Rozdział XVI Rozdział XVII Rozdział XVIII Rozdział XIX Rozdział XX

Motto

Czyż nie ta sama kreatura Ciebie, o Rusi, opętała?! Bies wziął ci rozum i swobodę I w ogień wrzuca cię, i w wodę Wytrząsa na kamiennych skałach Przeto wznosimy swe błaganie Wybraniec stroni zaś od bitwy Kując postami miecz modlitwy Aż rzeknie: „Wynijdź z niej szatanie” Maksymilian Kirijenko-Wołoszyn Demony głuchonieme

Rozdział XV Diariusz więzienia moskiewskiego Zakuwana szlachta • W niewoli u Moskali • Nieszczęsna gorzałka « Schwytanie agitatora • Nie chcemy obcej wiary • Podróż za armatą • Przerażające wieści z Polski • Bezumny Iwaszko • Wąsowicz zawalidroga • Pękają lody • Powrót Przecława • Jacek nie żyje Die 3 albo i 4februarii nowego stylu, 24 lub 25 januarii starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata W stepach za Trubczewskiem, poranek Bezkresna biała równina kurząca się drobnym puchem. Lodowe piekło bez drzew, chałup, gór. I tylko wyjeżdżona wstążka traktu przecinająca bezmiary. Wąska, ledwie widoczna spod śniegu, który sypał od rana. Małe czarne figurki zagubione w nieskończonej bieli. Zgięte wpół, brnące w zaspach, mrużące oczy od kurzawy. Cierpliwie, niby żuki wlokące dwie armaty na drewnianych łożach i okutych kołach, po których pozostawały szerokie koleiny. Grupa skazańców zagubiona na drodze bez początku i końca. Wcześniej młot bił z dźwięcznym głosem. Uderzał w kowadło, rozpłaszczał nit wetknięty w otwór obręczy obejmującej nadgarstek Jacka Dydyńskiego. Najpierw lewy, potem prawy. Długie łańcuchy biegnące do żelaznego okucia na łożu moskiewskiej armaty. Tak samo przykuwano pół wieku temu stryja Michała po wzięciu Połocka? Wszystko było jak sen. Brodaci strzelcy okutani w szuby, patrzący na jeńców ni to ze wzgardą, ni to pobłażliwie. Dwie stare armaty – na oko każda po dwadzieścia funtów – po polsku Jaszczurki. Śnieg, blady świt, para oddechów, ponury kowal w skórzanym fartuchu. I dziesiętnik strzelecki na podjezdku kryjący uśmiech w gęstwinie brody. Gromada oberwańców – szarych moskiewskich niewolników parchatych od odłażących strzępami łachmanów, przykutych do dział jak do własnych śmiertelnych grzechów. Nie patrzył w ich twarze. Tego lodowatego, śnieżnego poranka dostrzegał tylko, jak byli okaleczeni. Bez palców, bez rąk. Z drobinkami prochu zapieczonymi pod skórą na gębach. Czerwonawe blizny po oparzeniach – wszystko od ognia wystrzałów, rozgrzanych luf i iskier. Oblicza czarne od dymu, dygocące ręce pokryte szarym nalotem. Czy tak wygląda po roku człowiek przykuty do

działa? Na tle śmierdzących świt i kaftanów niewolników żupany, giermaki i ferezje polskich jeńców wyglądały jak pawie pióra w błocie. Dydyński jednak widział już, jak z każdym kolejnym dniem czerwone, żółte i zielone barwy zaczynają ustępować miejsca szarości, czerni. Jak pętlice, materie, kołnierze i podszewki zmieniają się w bezbarwne szmaty, łachmany przeżarte siarką i saletrą, przenicowane kwaśnym prochowym smrodem. – Dawaj, dawaj! – Chudy strzelec popchnął go ku armacie. Świsnęły baty, a szlachcic nie wiedział, co robić. Niewolnicy zakotłowali się wokół lawety, łańcuchy napięły się, posłuszne karki pochyliły – działo potoczyło się z chrzęstem po śniegu. Dydyński poczuł, że jego łańcuch napiął się, pociągnął za armatą. Uczynił krok i wkrótce szedł, bezmyślnie zagapiony w przestrzeń, tuż obok wytężających siły towarzyszy. Źle zrobił – nie uszło to uwagi dziesiętnika. Podjechał kłusem. Nahaj świsnął, chlasnął szlachcica po plecach – uderzył przez kaftan i przeszywanicę, ale Dydyński odczuł to jak ukąszenie żmii. Krzyknął, jednak szedł wyprostowany, bynajmniej nie po to, by wszczynać zwadę – po prostu nie domyślał się jeszcze, że powinien pchać armatę. Dziesiętnik podniósł nahaj… Jacka uratował jeden z niewolników. Szary jak wszyscy – o poczerniałej od prochu gębie, rudej brodzie, świecący wyblakłymi oczyma. Pochwycił go za ramię, pociągnął ku łożu. Dydyński wpadł między pozostałych, zatoczył się, jeden z jeńców – chłopisko wielkie jak tur, w postrzępionym giermaku – odepchnął go ze swej drogi. Jacek omal nie upadł, łańcuch plątał się pod nogami drągala, który zgryzł w ustach przekleństwo twarde jak orzech. I znowu rudobrody więzień wyciągnął pomocną lewą dłoń. W prawej brakowało trzech palców, czwarty był zgięty i urwany w połowie. – Tu, panie Polak – wycharczał. – Chodźcie do mnie. Dydyński przypadł do łoża tuż obok spiżowej lufy moskiewskiej Jaszczurki. Pchał działo wspólnie z innymi, niewiele rozglądał się na boki. Brnęli przez śnieg; łańcuch plątał mu się między nogami. Dopiero po kilku chwilach odgadł, że powinien owinąć go sobie wokół rąk. Inni tak właśnie robili. To była pierwsza nauka w moskiewskiej niewoli, kolejna zaś, której nie zdążyli wbić mu do głowy ojciec i preceptorzy z Akademii Rakowskiej. Pierwszy krok do poznania doli moskiewskiego jeńca. Ruszyli. Krok za krokiem, śladami stryja. Michał Dydyński też tak szedł? Zapadając się w śnieg, zerkając czujnie, czy nie spadnie na niego bat dziesiętnika. Stolnikowic przymknął oczy. To było piekło, a jeszcze dzień wcześniej moskiewska niewola zapowiadała się inaczej. Die 2 februarii/23 januarii

Dobrynicze, obóz wojsk kniazia Mścisławskiego Wieczór Z krwawego pola nad mokradłami rzeki Wul zawlekli go wprost do Dobrynicz, do obozu Mścisławskiego i Szujskiego. Czterech Moskali na jednego rozbrojonego Polaka – to była liczba wystarczająca, aby powstrzymać najgorętsze marzenia o złotej wolności. Wsadzili go na zwykłą chłopską szkapę, bez kulbaki. Chabeta była tak koścista, że szlachcic czuł się na niej równie wygodnie co piechur posadzony za karę na drewnianym koźle. Rzecz dziwna, ale wysoki Moskal w szłomie przywodzącym na myśl czasy założenia Kijowa narzucił mu na ramiona czugę – krótki i wąski kaftan z rękawami do łokci. Jego kompan w pikowanym kaftanie zamienił się z Jackiem na nakrycia głowy, zamieniając futrzany szłyk na husarski szyszak. Ze swoją capią bródką wyglądał w nim niczym Tatar z sanockich jasełek. Dobrynicze – uboga, chruściana wioszczyna pełna kleci i kurnych chat – pękały w szwach. Gdzie tylko był kawałek miejsca, tam stali strzelcy, dworianie, bielały porządne namioty rajtarów. W każdej chałupie gnieździło się po dwudziestu ludzi, na skrawkach jeszcze niezajętej przestrzeni poupychano konie, woły i sanie. Dzicy, okryci kożuchami Tatarzy gnali w stronę rzeki stada włochatych bachmatów. Od strony kosza dochodził brzęk piszczałek, z moskiewskiego obozu łoskot nabatów – wielkich bębnów wożonych na wozach albo między końmi. – Ty, szlachticz, trzymaj się między nami – mruknął najstarszy z Moskali, o krzaczastych brwiach, zwany przez pozostałych Fiodorem Maksymowiczem. Otoczyli Jacka na koniach tak ściśle, że niemal czuł na karku oddech trzeciego jeźdźca. Zaprowadzili go do spokojnego kąta, w śniegu przy chałupie na skraju wsi. Stało tam kilka koni, małe sanki, przy płocie wzniesiono duży szałas o jednej pochyłej ścianie ze skór i gałęzi. Płonęło przed nim ognisko, a siwy jak gołąb pachołek dorzucał świeżych sosnowych gałęzi. Dydyński szykował się na najgorsze: bicie, tortury, wyzwiska. Nic takiego jednak nie nastąpiło. Zsiedli z koni, po czym ów Fiodor Maksymowicz powiódł go do ogniska. Dziwne, lecz nie domagali się oddania kaftana. – Siadajcie i nie trwóżcie się, panie Litwin – mruknął. – Nie będzie bolało. W każdym razie nie wydamy was jeho miłosti kniaziowi Mścisławskiemu. – Kto w ogóle jesteś? – zapytał drągal w szłomie. – Jacek Dydyński, szlachcic. – A jak wasze otczestwo? – Aleksander. Znaczy Aleksandrowicz. – To pięknie – wyszczerzył zęby stary dworianin. – Aleksander – zamruczał. – Słuszne i ładne otczestwo. Wasz batiuszka zwał się całkiem jak nasz Aleksander Newski, co pobił jeretikow na Jeziorze Czudzkim. Dydyński wolał nie informować, że gotów był w tej właśnie chwili przekląć ojcowskie imię,

bo prawdę mówiąc, to właśnie ono zawlokło go aż tutaj, do kompanii moskiewskich drapichrustów. – Ubogi jestem, ale da Pan Bóg, wykupię się. – O tym będą jeszcze rozhowory – mruknął stary. – Boh dał ruki po to, aby nimi brać. – Błysnął w uśmiechu zębami. – Ja jestem Fiodor Maksymowicz Gonczarow. A to mój syn Fiedia. Siadaj u ognia, bo po co masz stać? Dydyński usiadł, a raczej zwalił się na posłanie z gałęzi i wojłokowej derki. Był pobity, obolały, bez snu, bez nadziei. Stary Gonczarow z pomocą sługi pozbywał się bech-tera, pozostali zrzucali szłomy i twarde pikowane kaftany szyte na tatarską modłę. Nie wyglądało na to, aby jeniec zajmował ich bardziej niż wróble na płocie. Jacek opadł na derkę, nakrył się kaftanem. I sam nie wiedział, kiedy zmorzył go sen. Ostatnim, co zobaczył, był Gonczarow przeliczający wraz ze sługą u ognia pieniądze wytrzaśnięte z sakiewki szlachcica. To była najlepsza gwarancja życia i zdrowia pana stolnikowica. Nic widać nie rozjaśniało lepiej ruskich sumień jak blask polskiego złota. Kiedy się ocknął, był już prawie wieczór. Obudził go armatni salut. Znów raz po raz grały działa, ich głuche, suche grzmoty odzywały się tuż za chałupami. Nikt się nim nie zajmował. Fiedia siedział przy ogniu, zajadając coś z drewnianej miski. Brodaty sługa natłuszczał bechter sadłem, ten z capią bródką doglądał kotła, Fiodor Maksymowicz popijał coś z kubka – raczej prostuchę niż wodę. Jacek wstał, choć z bólem. Rozglądał się po ludziach, koniach i sam nie wiedział, co zrobić. Moskale na sąsiednich stancjach pili gorzałkę i zataczali się jak ślepcy na niderlandzkich obrazach. Kilku leżało w błocie i gnoju. A kiedy szlachcic podszedł do płotu, przeszło za nim dwóch brodaczy ciągnących bezwładnego dworianina w wysokim szłyku i sobolowej szubie. Dydyński patrzył, jak próbowali wsadzić go na konia – bez większego powodzenia, bo byli pijani jak susły. – Jegomość! Hej, jegomość! Rozejrzał się jak spłoszony ptak. Głos wołał po polsku. – Nie rozglądajcie się, pst! Cicho! – Kto wy? – Żeleński. Czeladnik pana Aniołowicza. Z waszej chorągwi, pamiętacie? Młodzieniec z poczerniałą gębą, okryty opończą przycupnął przy płocie. – Ciebie też wzięli. W bitwie? – Razem z panem towarzyszem. Ale ja niedługo na tym miejscu popasam. – Jak to? – Mój pan traktuje o okup. Wysyła mnie z listem. Do Glinian.

– Moskale cię puszczą? – Jegomość, nie ściągaj na nas uwagi. Tu wielu naszych ukrywają dworianie po chatach. Chcą okup albo boją się odmiany fortuny. Znaczy, że Dymitr wróci… – Poczekaj. – Dydyński chwycił pacholika za ramię. – Jak będziesz w Polsce, pojedziesz dalej, w Sanockie? – Jegomość, jedno list oddam, a chętnie pomogę. – Jedź do Dydni pod Sanokiem. Do mojego brata, Przecława Dydyńskiego. Powiedz mu… Nie, daj pierścień, masz – zsunął z palca sygnet z Gozdawą – i przekaż, że jego brat Jacek żyje, jest w niewoli. Czeka na wykup. – Jegomość, co mogę, to uczynię. – Ten pierścień, słuchaj, będzie nagroda. Mój brat wykupi go od ciebie za… trzysta złotych. – Rety, jegomość, ja senatorem zostanę! – Spraw się dobrze. Ratuj mnie, a nie poskąpię pieniędzy. Jak wrócę żywy. – Cichajcie, Moskale patrzą. – Idź. I pamiętaj. Zaklinam na Matkę Boską z Leżajska… Dydyński odwrócił się. Moskale ślepili na niego uważnie. Nie było bezpiecznie tutaj sterczeć, zatem wrócił do ognia. Znowu rozległy się grzmoty dział. I wiwaty. – Mścisławski ucztuje! – rzekł Fiedia, popatrując uważnie na szlachcica. – Pobity wasz Łżedymitrij, wor, rostryga! On już u kniazia Szujskiego w łańcuchach. – Dymitr schwytany?! Nie może to być! Moskal popatrzył w lewo, w prawo. – Ty, Litwin, nie krzycz. Sprowadzisz strzelców. Był prikaz, żeby wszystkich jeńców oddawać Szujskiemu. Wezmą cię i kęsim! – Przeciągnął dłonią po gardle. – Ja nie żaden Litwin, ale Polak. Czy ja wyglądam na Litwina? Czy na boćwinie tak wyrosłem? I na winie z brzozy? A może kosmaty jestem jak niedźwiedź ze Żmudzi?! – Jeść chcecie, panie Polak? – zapytał sługa Fiodora Maksymowicza. – A może wam nasza uboga strawa nie przejdzie przez harde gardło? – Tylko jeśli zaprosicie na biłłużyne koleno i na lebedyje huczno. Bo to niepolitycznie podawać komuś do ucałowania kolano bieługi i łabędzią dupę. Moskale aż drgnęli. Stary sługa podał szlachcicowi drewnianą miskę. – Aw łyżki nie obrodziło tego roku w Moskowii? Któryś prychnął, inni odwrócili się. – Dajcie mu łyżkę – zarządził Fiodor Maksymowicz z takim namaszczeniem, jakby szlachcic prosił o gwiazdkę z nieba. Dydyński do tej pory jadał zwykle na cynie, a najchętniej na srebrze, pozostawiając

drewniane miski chłopom i dworskim psom. Cóż jednak – nawet polski orzeł musi krakać, kiedy dostanie się między stado moskiewskich wron. Kasza twarda, o omastę strach było pytać. Cóż z tego – jednak i na szczęście – była to kasza. – Wyście szlachetny Lach – rzekł Fiedia. – Pewnie wam nie smakuje winko hosudarskie? – Najbardziej podchodzi mi węgrzyn i małmazja, bo alikant włoski zanadto zalatuje starym jajkiem. Ale co zrobić, czasem człowiek musi, inaczej się udusi. Dawajcie! Przechylił bukłak do ust i pił moskiewską gorzałczynę. O dziwo – nawet nie taką marną. – Naszego zdrowia nie wypijecie? – uśmiechnął się krzywo Fiodor Maksymowicz. – Mogliśmy cię tam, na brodzie, po szyi. – Uczynił prosty katowski gest. – Wypiję, jak do Moskwy wejdziemy. Z Dymitrem Iwanowiczem na przedzie. – Ty Lach, ty Boha nie boiszsia! – jęknął stary dworianin. – Łżedmitrija już nie ma, to koniec. Tak ty myśl lepiej, Jacku Andriejewiczu, o zbawieniu duszy. – Nie uwierzę, że przegrał, dopóki nie ujrzę go tu żywego na postronku. Albo ciała, które poznam, bo go często widziałem. – Nie gadajcie tak głośno o Dymitrze – przestrzegł Fiedia. – Bo za to knut i szubienica. – A co mnie jeszcze może spotkać gorszego? Wszak jestem jeńcem. – Bojarzy Szujskiego mogą cię sprzedać Tatarom! – To po coście mnie uratowali? – Nie gadajcie, Lasze. Różnie może być. Raz ten car, raz tamten. Lepiej, żebyś był żywy, bo w razie czego… Dydyński sięgnął po bukłak, bo już rozumiał, czemu zawdzięcza taki, a nie inny los w rękach wroga. Moskale niepewni, kto zwycięży, woleli grać na dwie strony i w razie wiktorii Dymitra mieć kogoś na podorędziu, kto wstawiłby się za nimi do carewicza. – Milczcie, szszszsz! W obozie grzmiały strzały, bębny. Pijani strzelcy wiwatowali, rzucając czapki w górę – pewnie by uczcić tryumf kniazia Szujskiego. – Ten Dymitr – zapytał cicho Fiedia – jaki on jest? Bo u nas… różnie powiadają. – W przeciwieństwie do waszych carów, z których jeden był groźny, drugi ślepy, a trzeci srogi, Dymitr jest łaskawy. Gdyby było inaczej, to czy ja, szlachcic, wolny człowiek, służyłbym pod rozkazami tyrana? Ofiarowałbym usługi gosudarom, którzy wedle własnej woli ucinają ludziom łby, topią, dławią i powiadają: my monarchowie jesteśmy, klucznicy boży. Co nam Hospod do serca poda, tak się dziać ma, chociaż kto niewinien? Diabła tam z taką monarchią. Dymitr… O nie, on jest inny. – Jaki tam inny?! – zagrzmiał Fiodor Maksymowicz. – Był mużykiem u kniazia Michała Romanowa i będąc u niego, zaczął kraść, a Michał za złodziejstwo rozkazał wyrzucić go z

dworu. Potem go za łotrostwo chcieli powiesić, ale on uciekł, postrzygł się w zakonie na mnicha zwanego Grzegorzem. – Dymitr niesie wam wolność. – Aco to takiego? – O, masz, tańcuj w koło Macieju! – jęknął szlachcic, bo już miał przed oczyma poprzednie rozmowy z Borysem i innymi Moskalami, toczone do ostatniej pustej flaszy, świtu i pierwszej blizny na gębie. A przy tym wszystkim równie owocne co ruta zimą. – Jeśli zasiądzie na carskim prestole, nie będzie wtrącał was do więzienia, nakładał podatków ani zabierał włości bez zgody sądu. Rozumiecie? Nowi moskiewscy przyjaciele pana stolnikowica kiwali głowami jak kozły nad żłobem pełnym siana. – Choroszo to tak u was – chrząknął wreszcie Fiodor Maksymowicz – ale to u nas się nie przyjmie. Bo my, naród prawosławny, za naszą powolność gosudarom tym większą zasługę mamy w niebie! – Dajcie lepiej gorzałki – jęknął szlachcic. Przechylił bukłak porządnie, czując, jak z każdym łykiem wznosi się na wyżyny retoryki. Nie przestał pić, póki nie poczuł się bardziej wzniosły od samego Katona. – Dymitr zwyciężyć musi! – zagrzmiał, niepomny na Fiodora Maksymowicza, który próbował uciszyć go dyskretnym gestem. – Bo kiedy weźmie Moskwę, nastanie unia Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa! Razem pobijemy – zatoczył się, bo gorzałka była mocna – cesarza tureckiego, chana ze wszystkimi ordami, a przy okazji odbierzemy sumy neapolitańskie. Z Neapolu. – Jak będzie unia, przecież wy papieżnicy – zafrasował się Fiodor Maksymowicz. – Będziecie szanować naszą świętą ruską wiarę? Popi gadają, że Dymitr cerkwie obróci w katolickie chramy! – Przecież Moskale i Lachy prawie że bracia! – zagrzmiał Dydyński. – Imć pan Stanisław Sarnicki pisze jak wół w swoich Annales sive de origine et rebus gestis Polonorum et Lithuanorum*, że język słowiański był jednym z pomieszanych języków wieży Babel. Moskale, to jest Moschini lub Moschi, wywodzili się zaś od samego Mosecha i najpierw zamieszkiwali ziemie Kapadocji, a potem przenieśli się in intima Septentrionis1. Znaczy tam, gdzie Scytowie! * łac. – Kroniki o początkach i dziejach Polaków i Litwinów Bracia… – pomyślał w głębi duszy pan stolnikowic. Bracia – wszakże nie z jednej matki. Prał ja bym was, kozojeby, korbaczem i nahajem po gębach, gdybym nie był w niewoli, na waszej śmierdzącej moskiewskiej łasce. – Jego mość Wojciech Dębołęcki – perorował stolnikowic głośno, sięgając po nowy bukłak z gorzałką – dzieli Scytów na dwa odłamy: mieszkających nad Wołgą Scythas Wulgares od

Wołgi, a nie od wulgarności. A także Scytów osiadłych nad Odrą, Nysą i Donem, których zowie Królewskimi, zwanymi Carmatami, czyli mającymi carstwa. Z nich się wywodzi Polska z Rusią. Tedyśmy bracia! – Ciszej! – jęknął Fiedko i rzucił się w stronę Dydyńskiego, aby zatkać mu gębę. – Ciszej, strielcy! Oni nas… Za późno. Nagle przy płocie wszczął się jakiś rozruch i gwar. Jacek dojrzał gromadę brodaczy w krasnych żupanach i kaftanach, w podbitych futrem kapu-zach, z wielkimi okrągłymi berdyszami na ramionach. Strzelcy! Już pokazywali go sobie rękoma. Na wpół pijany, rozgrzany gorzałką widział, jak wpadają na stancję Fiodora Maksymowicza, jak odpychają starego dworianina, biją Fiedkę, depczą starego sługę. Trzy pary rąk poderwały Jacka z ziemi. A potem stało się kilka rzeczy naraz. Krzyk strzeleckiego dziesiętnika: „Lacha zatailiście!”. Lękliwe odpowiedzi jego niedawnych pogromców. Wywlekli go na wiejską uliczkę, za chałupę. Dwóch strzelców stanęło po bokach, trzeci wykręcił w tył ręce szlachcica. Czwarty omotał je rzemieniem, ścisnął mocno, aż stolnikowic jęknął. A potem wśród wrzasków powlekli go poza obóz, za namioty i chaty. Raz tylko zdołał odwrócić głowę – chciał sprawdzić, co z Fiodorem Maksymowiczem i jego ludźmi, ale zobaczył tylko zbiegowisko Moskali, Tatarów i czeladzi, usłyszał krzyki i słowa, od których zwiędłyby uszy jaśnie oświeconej panny cnoty. A potem zawisł w żylastych ramionach strzelców; pozwolił, by zawiedli go tam, gdzie czekało przeznaczenie… Die 5 februarii/26 januarii Gdzieś koło Briańska,południe …do armaty, którą pchał, a czasem ciągnął przez śnieg pospołu z mrukliwymi i mało dobrymi kompanami. Nielekko jest ciągnąć dwudziestofuntową Jaszczurkę przez moskiewskie śniegi i mrozy. W Koronie używa się do tego czterech par koni, a i tak zwykle zdejmuje się lufę z łoża i klinuje na potężnym, okutym wozie. Tu trzeba nie tylko ją pchać, ale i pochylać – bo łoże nie ma przodka z kołami. Nie wiadomo przy tym, czy lepiej popychać lufą do przodu, czy raczej ciągnąć – opuściwszy ją w dół i obróciwszy całą armatę w drugą stronę. I jeszcze przeklęte po trzykroć łańcuchy. Nie można ich rzucić, bo plączą się między nogami albo wpadają pod koła, co może się skończyć jak najgorzej. Najlepiej owinąć je wokół rąk. I mieć czujne oko, aby nie zawadzały innym więźniom.

Dydyński był świadkiem, jak łańcuch zwieszający się z rąk niejakiego Narymunta zaplątał się między nogi Wąsowicza – ponurego, rosłego, nalanego na gębie draba z mazowieckiego zaścianka. – Zwazaj, zwazaj, boćwino! – ryknął ze złością, a potem przyłożył wielkim jak bochen kułakiem w grzbiet Litwina. Raz, drugi, trzeci. Narymunt zwalił się w śnieg, łańcuch zaplątał się w koło, podniósł się krzyk, potem wrzaski. Dydyński skoczył do Mazura, chciał go odtrącić barkiem, lecz z równym powodzeniem mógłby poprosić dzwonnicę, aby się przesunęła. – Pohamuj się, waść, bo nie wytrzymam! Co robisz, do diabła rogatego! Wąsowicz obrócił się w jego stronę, podniósł skute ręce jakby do ciosu, ale nie zdołał wszcząć zwady. Strzelcy rzucili się między nich, tłukąc korbaczami i styliskami berdyszy tak mocno, że więźniowie w mig rozplątali łańcuchy, podnieśli Narymunta i popchnęli armatę. Jacek czuł na sobie ponury wzrok Mazura, ale na złość i waśnie nie było czasu. Jeść nie dawali. Do picia był śnieg. W nocy lodowate łańcuchy ziębiły ich mocniej niż mróz,

choć okrywali je strzępami szat. Zbili się w kupę jak owce na pastwisku, strzelcy rzucili im z litości dwie baranice, ale nie dali rozpalić ognia. Dopiero następnego dnia, kiedy dotarli do jakiejś wioszczyny, gdzie spośród śniegu i zarośli sterczało kilka kleci, kazali im stanąć, a potem wręczyli po dwie czarki gorzałki i po kubku piwa. Przynieśli też kilka bochnów, które rozdawali jak leci. Dydyński przełamał chleb, próbował jeść, ale nie szło. Bochenek był ze słabej mąki, pół na pół z plewami, najgorsze jednak, że szelma piekarz dosypał zwykłego piasku, którego drobinki trzeszczały między zębami. Jacek zjadł kawałek. Resztę chciał schować, lecz więzień, który pierwszego dnia podał mu pomocną dłoń, spoglądał na chleb niczym lis na sperkę. – Masz, bracie. – Stolnikowic wręczył tamtemu resztę chleba. – Znaj polskiego pana! Moskwicin rzucił się, wybierał dygocącymi, pokaleczonymi dłońmi sam miękisz ze środka. Skórę schował na później. Przy drugiej armacie wszczął się rwetes. Któryś z Moskali – dzikooki, w łachmanach odsłaniających nagą pierś – krzyczał i darł się w łańcuchach. – Ja carewicz Iwan Iwanowicz, wy bladiugi! Mnie się należy więcej! – Ty, Iwaszko, przestań szczełkat jebalnikom! – zagrzmiał pleczysty strzelec z kapuzą nasuniętą na oczy. – Dostaniesz, ale w gębę! Obdartus chyba miał zatkane uszy, bo oberwał. Dwa razy styliskiem berdysza po łbie, raz nahajem od dziesiętnika. To wystarczyło. – Iwaszko heretyk – mruknął bezpalcy Moskal z gębą pełną chleba. – Z uma zszedł, bawi się w szuta, choć jeszcze nie Maslenica. Łżedymitr mu we łbie namieszał, bo podaje się, he, he, za syna cara Iwana Groźnego. – Wy długo tak przykuci, batiuszka? – Ja nie Moskal. Patrick Lockhard, Szkot, poddany miłościwego i najjaśniejszego pana Jakuba… – Teraz już pewnie były poddany. Co za wiatry przywiały cię do tej barbarii? – Sam przyjechałem – Szkot wsuwał ostatnie resztki jakby obawiał się, że Dydyński się rozmyśli – za chlebem. – To masz swój chleb. Moskiewski! – Kiedy wasz król Stefanus wziął Inflanty, najjaśniejszy, przesławny i wsieja Rusi samodzierżca batiuszka Iwan Groźny szukał na wyspach puszkarzy, mistrzów i pomocników. Tak i przybyłem wojować z Litwą. – Wyjechać było trudniej. – Wolien Boh… – Przymknij gębę! Dosyć mam waszych hosudarów i bogów.

Nieszczęsny Lockhard, który odmienił skalistą Szkocję na lodowatą Moskowię, zamilkł i cierpliwie żuł chleb. Nie stracił jednak ochoty do rozmowy. – Ja poznałem waszych ludzi, Litwę i Lachów – rzekł. – Dużo ich jest za Wołgą, prawie przy Kamieniu. – Znasz może Michała Dydyńskiego? Albo innych o tym nazwisku? Szkot wolno pokręcił głową. – A skąd tam Polacy? Z niewoli? – Zaraz po wojnie pskowskiej, za króla Stefana, Moskale, tfu! naród prawosławny, prawowierny, namówili wielu waszych na wojnę przeciwko Tatarom, obiecując dobry żołd i wolny powrót do domu, kiedy by chcieli. Wasi im uwierzyli, ale kiedy przyszło do bitwy, Polacy nie tańcowali po pohańsku, tak jak Moskwa, i ruszyli prosto do boju! Uderzyli na Tatarów, których było jakieś osiemdziesiąt tysięcy, aż znikli między czambułami. Kiedy to zobaczyła Moskwa, myśleli, że Litwa zdradziła. Zaczęli ustępować. Na szczęście Tatarzy za nimi nie poszli, obawiając się, że wpadną na działa. – A nasi? – Zostało z Litwy i Lachów jakieś tysiąc człowieka. Uszli z powrotem do Moskwy, a kiedy wymawiali bojarom, że ich nie wsparli, Moskale wymawiali im głupotę: A kto widział taki nierozum, aby biec do nieprzyjaciela, jakoby mu głaza z głowy wyjął, jakoście wy uczynili? Nacierać na kogo, a on do ciebie z piszczela wypala? – Iza to naszych ukarali? – Prosili po tej bitwie, aby im pozwolono odejść. Carskie słowo nie dym, jednak… Rozesłali ich na różne miejsca, a najwięcej za Wołgę. – A nas dokąd wiodą? Szkot rozłożył ręce. Dydyński wziął się na odwagę. Odwrócił się i podszedł, na ile pozwalały mu łańcuchy, do dziesiętnika strzeleckiego, który wraz z ospowatym strzelcem wpatrywał się w dymy na widnokręgu. Jacek zdjął czapkę, skłonił się pokornie, bo wiedział, że za szlachecką fantazję zarobi tylko cięgi. A potem zapytał: – Batiuszko ukochany, u Hospodyna prosim, powiedzże, z łaski, dokąd nas prowadzicie? Do Moskwy? Do Tuły? Do Kaługi? – To wie tylko sam Boh i wieliki kniaź wsieja Rusi – odparł zapytany i dziwna rzecz, ale nie smagnął przy tym więźnia batem. – A jeśli taki ukaz będzie od gosudara, powiedziemy was nawet za Kamień, w Sybir, do pogan Ościaków i Permiaków, gdzie słońce nie zachodzi, anoc trwa pół roku. Dydyński miął czapkę w dłoniach.

– Biedni wy jesteście, panowie Litwa – dziesiętnik, postawny i brzuchaty, w ferezji strzelczej po kostki, brnął poprzez śnieg – dlatego widzę dla was tylko jeden ratunek. Przyjmijcie – klepnął w ramię Wąsowicza – naszą wiarę. Każcie się ochrzcić w imię carskie, a zaraz sam wyślę gramotę do cara, prosząc zmiłowania. Bo car jako Boh: karaje i żałuje. – Kto chce przyjąć naszą wiarę i poddaństwo? – zapytał ochryple pleczysty strzelec, który do tej pory rozgrzewał się, obijając pięściami boki. – Jest ktoś taki? Więźniowie milczeli. Dydyński czekał, aż Wąsowicz wystąpi spomiędzy jeńców, ale Mazur z pogardą splunął na śnieg. – Nie chcecie, Lachy sobaki, naszej wiary. Jołki wam połki, pizdy bisurmanskije! To pójdziemy – a dokąd, to Boh i chuj znajet! Jeszcze się odmienicie. Nu nic na szybko, powoli trzeba. – Zbierać się! – krzyczeli strzelcy. Dydyński wrócił do armaty. Ujął napuchniętymi, odmrożonymi dłońmi łoże przeklętej Jaszczurki. Świsnęły baty. Ruszyli. – Wy zdechniecie, ale ja bede zył – seplenił z chłopska przez zaciśnięte zęby Wąsowicz. – Tańcować bede, jak wyzdychacie! Wy jus nie jasnie wielmozni, nie posesjonaty. Teraz jus ja bede panocek! Nie bedziem karku zginać. O nie! – Było się ochrzcić w imię batiuszki gosudara – wymruczał Patrick do Jacka. – To jest jedyna szansa, zbawienie dla was, ludzie… – Aty się chrzciłeś na schizmatyka? – Ja… Dawno przyjąłem bizantyjski krzyż. – I co masz z tego? Pchasz armatę jak my! – zakończył rozmowę zdyszany Dydyński. – To módl się teraz do świętego Sergiusza albo do samego diabła! Die 7 februarii/28 januarii Na drodze do Orła, chyba południe Potem było piekło, a oni stali się potępieńcami pchającymi przez ogień i krew lawetę pełną strachu. Car Borys tryumfował po zwycięskiej bitwie. Godunow był gniewny na swój lud. Więc Szujski i Mścisławski drżeli ze strachu przed jego obliczem i folgowali nienawiści do tych, którzy popierali Samozwańca. Od dwóch dni mijali spalone wioski, wyrżnięte osady, płonące, dogasające klecie i dwory. Wojska carskie srożyły się nad pokonaną Siewierszczyzną. Topili w przeręblach stronników carewicza, wbijali ich na pale, włóczyli końmi. Kobiety i dzieci sprzedawano za kwartę gorzałki Tatarom, mężczyzn rąbano bez litości szablami, berdyszami, przebijano rapierami, bo pośród strzelców i dworian najbardziej srożyli się zaciężni Niemcy, Anglicy i Inflantczycy. Sotnie Kozaków wiernych carowi, Tatarów i strzelców rozsypały się po włościach i posadach. Gdzie tylko padł cień podejrzenia, że wioska sprzyjała Dymitrowi, tam zaraz puszczano czerwonego kura, bito, gwałcono i zabijano zgodnie z okrutnym prawem wojny.

Męczarnie były równie proste jak carskie sumienie. Mużyków i ich żony wieszano na drzewach, a potem strzelano do nich z łuków i rusznic. Niemowlęta wbijano na włócznie bądź rozbijano im głowy o mur. Niewiasty sadzano na rozpalonych gwoździach, mężczyzn wieszano za nogi i podpalano, a czasem w scenerii żywych pochodni kobiety i dzieci topiono w przeręblach, wciskając pod lód spisami i osękami. A potem były obrazy jak dekoracje upiornego teatrum. Spalona wieś i plony Mścisławskiego – drzewa uginające się pod ciężarem powieszonych, naszpikowanych tatarskimi strzałami. Szkielety chałup jak poczerniałe żebra smoka, a na głównej ulicy gromady obdartych dziatek płaczących nad ciałami ojców, matek i braci, których zgubił wiek lub wzrost. Moskiewscy strzelcy bowiem oszczędzili tylko tych, co mogli przejść poniżej dyszla u kolasy. Płonąca wieś rozrywana krzykiem rozpaczy. Uciekająca mużycka żona tuląca w ramionach dziecko i ścigający ją pijani Kozacy na spienionych bachmatach. Miała tyle szans co zając opadnięty w borze. Zabrali dziecko – pojechali oddać za kwartę gorzałki albo garść dienieg ordyńcom. – Widzisz, panie Dydyński – szeptał rozgorączkowany Patrick – im gorzej. Nam tu… całkiem dobrze. Nie najgorzej… Stolnikowic jeszcze mocniej pchał armatę. Potem były ptaki. Stada wron i kawek lecące ku północy. Wszyscy dziwili się im, słuchali krakania, widzieli dorodne kruki szybujące w powietrzu, czasem przysiadające na śniegu, przypatrujące się skazańcom. Leciały do Briańska – otoczonego lasem ciał. Wijących się na palach lub kołyszących na stryczkach. Ginęły wśród nich skośne krzyże Pokrowskiego soboru, a wieże dwóch cerkwi Swieńskiego monastyru wzniesionego w imię Bogomatierii pochylały się i błogosławiły konających. Przed miastem, na pokrytej lodem Deśnie, rozgrywały się zwyczajne sceny grubiaństwa, okrucieństwa i zdrady. Topiono kogoś w przeręblu, nieszczęśnik zaś tak uporczywie trzymał się lodu mimo zachęty strzelców i posadzkich, że dowodzący ceremonią setnik zniecierpliwiony kazał przynieść topory. Gdzie indziej chłostano przywiązanych do drzew jeńców, pijani kumysem oraz gorzałką Tatarzy i Kozacy kłócili się o łupy zagarnięte z nieszczęsnych popleczników carewicza. I wtedy buchnął krzyk i skwierk. Jakiś zakrwawiony chłop podstrzyżony na donicę, w koszuli i lipowych łyczakach biegł z wrzaskiem przez pole ścigany przez gromadę tałatajstwa. Pędził wprost na niewolników przykutych do armaty. Nie widząc wyjścia, skoczył między nich, roztrącił, wcisnął się pod łoże obok Dydyńskiego. W strzelców jakby diabeł wstąpił. Rzucili się z wrzaskiem ku jeńcom, bijąc batami, tłukąc styliskami berdyszy. Łańcuchy poplątały się w okamgnieniu, ludzie potrącali się i walili z nóg, a

przestrzeń wokół działa zmieniła się w kłębowisko rozszalałych ogarów. Dydyński wrzasnął, gdy nahaj przeorał mu plecy. Drugi cios spadł na głowę, strącając moskiewską czapę, obalając szlachcica na kolana. – Bladin syn! Jebu twoju mat’! – ryczeli strzelcy. – Dawaj go! Bierz, trzymaj! Więźniowie krzyczeli, kulili się od razów, chłop ryczał ze strachu pod lawetą. Dydyński dostał jeszcze raz i jeszcze. Poczuł ból, rwący, straszny. Zabiją go, zatłuką, jeszcze chwila! Jednym ruchem rzucił się pod łoże armaty, chwycił za kark uciekiniera, oplótł mu szyję ramieniem, ścisnął z rozpaczliwą siłą. A potem wywlókł z kryjówki. Chłop wierzgał, jęczał, pluł, kopał, gryzł. Jacek, krzyczący z bólu, z żalu, ze zmęczenia, wstał z kolan, popchnął go dziesiętnikowi pod nogi. Szybko schwytano zbiega, powleczono go za nogi i ręce w stronę rzeki. Stolnikowic usłyszał głos toporów rąbiących drzewo, zobaczył świeżo rychtowany pal, na który zaraz miano sadzać chłopa. – Maładiec! – mruknął tymczasem dziesiętnik. – Masz! – Rzucił w śnieg kawał chleba i niedojedzony ochłap suszonego mięsa. Dydyński nawet się nie schylił. Uczynił to Patrick. Podniósł, przełamał, połowę chleba wepchnął szlachcicowi do ręki. – Bierz, bierz. Bo jeszcze strzelców rozsierdzisz. Brać trzeba, co dają z błogosławieństwem bożym, w imię batiuszki naszego kochanego, cara Borysa, welikeho… Minęli Briańsk bokiem. Parli na wschód, przez śniegi, mrozy, zamarznięte błota. Strzelcy nie popędzali ich, gwarzyli cicho, przekazując sobie najnowsze wieści. Car Borys świętował dobrynickie zwycięstwo. Kazał śpiewać z radości i bić we wszystkie dzwony w Moskwie. Sam udał się – niesiony przez dworzan – do Troicko-Siergiejewskiej ławry. Michałowi Borysowiczowi Szeinowi dał urząd okolniczego. Wojewodom złote medale z flamandzkich dukatów. Samemu wojsku dał wypłacić osiemdziesiąt tysięcy rubli, Niemcom aż dziesięć. Dowódcy zaciężnych rot Walter Rosen i Jakub Margeret wzięli w nagrodę soroki soboli, futra i carskie kubki skrzące się od dukatów. A chyba w zamian za to jeńcom na drodze do Orła odmawiano nawet chleba, wydając go co drugi dzień. Setnik obiecał jednak, że wszystkie niewygody nagrodzi im, jeśli szybko i sprawnie dojdą do posadu. Die 10 februarii/31 januarii Orzeł, plac przed Małym Ostrogiem, poranek Ciągnęli armaty do Orła, weszli do miasta od wschodu, przez wrota Karaczewskie. Szli wycieńczeni jak potępieńcy wielką ulicą, przez brudny, szary śnieg, prosto ku Małemu Ostrogowi. I właśnie tutaj, na placu między dworami celnym i kabacznym, z widokiem na Wielką Basznię i wieże soboru Bożego Narodzenia, czekały na nich widoki i nowiny, od których

Dydyńskiemu zrobiło się tak zimno, że prawie przestał zważać na moskiewski mróz i chłód. Z Małego Ostroga wypędzano długie kolumny jeńców wziętych pod Dobryniczami i później – w czasie odwrotu Dymitra. Razem z nimi gnano i tabuny koni, wśród których z żalem wypatrzyć można było wierzchowce pobrane z pól bitewnych i obozów – ciemnookie polskie rumaki i wielkookie, śmigłe turki. Drogi jeńców przecinały się – powstało zamieszanie. Poza tym na placu pokazywano właśnie pozłacaną i ozdobioną białymi piórami paradną kopię Dymitra Iwanowicza, którą Mścisławski polecił odesłać do Moskwy. Dziesiętnik kazał zatrzymać marsz. A wówczas jeńcy między targowymi ławami dostrzegli kilkunastu Polaków, schwytanych już po Dobryniczach i prowadzonych w kraje, o których Pan Bóg zapomniał, a diabeł nie chciał. Dydyński i Narymunt przysunęli się ku nim i wkrótce dowiedzieli się, jaki los spotkał moskiewską ekspedycję carewicza. Los, jak łatwo się domyślać, zgoła niewesoły. Dymitr, opuszczony przez część wojsk, uciekł do Rylska. Dowiedziawszy się, że idzie na niego cała armia carska, wycofał się do Putywla, pozostawiając mieszczanom na jedyną pociechę resztę polskich chorągwi, obraz Madonny z Sambora, a także figurę Chrystusa Spasitiela. Był on zaprawdę potrzebny rylszczanom, bowiem po ucieczce carewicza Polacy i Litwini nie przepuścili okazji do uczciwej żołnierskiej grabieży. Kiedy już jednak złupili kreml i posad, okazało się, że od zachodu nadciągnęły oddziały Fiodora Szeremietiewa i nie ma dokąd uciekać. Schwytane tym sposobem w pułapkę, chorągwie miały tylko jedno wyjście – bronić się do ostatniej kropli krwi, bowiem pomocy mogli oczekiwać chyba tylko z nieba. Die 6 februarii/27 januarii Wały Rylska, poranek Dworycki przytknął lont do zapału armaty. Syk był tak głośny, że zagłuszał wrzawę i moskiewskie bębny. Narastał przez chwilę krótką jak zdmuchnięcie świecy, aż przeszedł w suchy, niski grzmot. Działo rąbnęło Moskalom prosto w ślepia, położyło pokotem strzelców pędzących na drewnianą ścianę posadu, zwiększając znacznie liczbę sierot babrzących się w błocie w strzeleckiej Słobodzie w Moskwie. Drabiny z łoskotem opadały na wały, piesi cisnęli się blisko, pod osłonę parkanów. – Ognia! – ryknął Dworycki, wspierając się na ramieniu sługi, który wraz z pocztowym prawie trzymał go na rękach. Trzask wystrzałów, kłęby prochowego dymu, kule przeszywające kłębowisko ciał na dole. Strzelcy pięli się w górę po drabinach, Kozacy przystawiali do murów osęki, włazili jedni po drugich, z pistoletami w garści, z szablami w zębach. Inni zaciekle rąbali siekierami drewniane bale i tarcice. – Bij zabij! Na szable, bracia! Starli się na zakrwawionych parapetach, rąbali jak równy z równym. Z mroków prochowego

dymu wynurzały się kolejne brodate moskiewskie twarze. Towarzysze husarscy i petyhorcy, garść piechoty – ścinali się na wałach, bili szablami, pałaszami, dźgali wrogów koncerzami. Strzelali z przystawionych pistoletów… Dworycki przygryzł wargi. Podtrzymywany przez czeladź mógł tylko przysłuchiwać się walce, być o krok, niepotrzebny, niesiony jak zwykły łachman, niczym proszalny dziad. Dydyński miał rację – Adam nie nadawał się na wojnę. Co zatem miał uczynić? Strzelić sobie w łeb? Gdyby miał konia, śmigałby nad polem bitwy jak ptak. Lecz jego dzielny Wrony nie wszedłby na wąskie wały. Przeklęty los. Dworycki wiedział, że pod Dobryniczami to on powinien zginąć zamiast Dydyńskiego. Die 10 februarii/31 januarii Orzeł, plac przed Małym Ostrogiem Dochodzi południe – Ataman Koreła – szeptał Dydyńskiemu i Narymuntowi pan Brzuchański – zamknął się z Kozakami w Kromach. – Tam za murami struga sobie szutki z Mścisławskiego, mołojcy pokazują gołe zadki bojarom, którzy, da Bóg, połamią sobie zęby na wałach. Die 10 februarii/31 januarii Moskwa, Granowita Pałata na Kremlu Południe Bojar Andriej Miasnikow bił czołem, jakby chciał wstrząsnąć posadami Granowitej Pałaty. Naprzeciwko niego Borys Godunow objawiał światu spod Czapki Mo-nomacha opuchnięte i czerwone oblicze. Tak samo jak Dworycki na wałach Rylska, nie mógł chodzić, spać, myśleć ani modlić się. Wszystko z powodu Dymitra. – Hosudarze nasz najjaśniejszy, wsieja Rusi samodzierżco, batiuszko umiłowany, nie wzięliśmy Krom. Ale staramy się, my, chołopiszki twoi, razem z kniaziem Mścisławskim, z bojarami. Koreła jak pies oblężony, jak wilk osaczony, niby lis w norze nie wymknie się. I jak bies będzie wam wydany. – Nie ma czasu – wycharczał car. – Miasnikow… Nie łżyj! Kniaziowie obiecali mi zwycięstwo zaraz po święcie Spotkania Pańskiego! A tymczasem… Nie ma… Nie ma głowy Dymitra. A przecież kazałem ojcu Hiobowi przekląć go jako rostrygę – heretyka, zdrajcę, zmiennika. I co… Dlaczego, o Panie Boże, wspierasz syna zatracenia, antychrysta i bestię? Dlaczego rozdzierać każesz świętą Ruś? Dworacy przeżegnali się. – Ataman Koreła – wyszeptał trwożliwie Miasnikow – to prawdziwy bies, czart na usługach Samozwańca. Czarami wałów broni, podkopy sypie, kontrminy i wały takie, że do nieba zdają się. Car wyciągnął rękę, a okolniczy natychmiast wcisnął mu w dłoń wielki żelazny posoch. Borys wziął zamach i jednym ruchem, włożywszy w to całą swoją wściekłość, zdzielił bojara po

łbie, dysząc przy tym i charcząc. – Wy bliaduny! – zaryczał z trudem. – Wory, pizdiuki! Żopy gorbatyje! Wy byście tylko na piecu leżeli, do góry kałdunem! Ja wam dam czary i biesy. Jak was… Za czwartym ciosem jego dłoń osłabła. Posoch potoczył się po kobiercach ze stłumionym łoskotem. I po kamiennej posadzce – z ponurym brzękiem. – Płocho, płocho bije! – wyszeptał dumny diak Szczełkałow do ucha postielniczego Prochora. – Nie jak ojczulek Groźny, co jednym zamachem żebra i czaszki łamał. Nie ma car siły w ręku, nie będzie mu Najwyższy sprzyjał. – Miasnikow! – wycharczał Borys. – Podajże mi posoch. Blady, dygocący, zakrwawiony bojar popełzł w stronę żelaznej laski. Podniósł ją zakrwawioną dłonią i ruszył na kolanach do carskiego tronu. – Caru, Hospodaru! – zaskomlał. – Wieliki kniaziu, żałuj ruczek twoich, które zmordujesz, bijąc mnie, chołopa swego, miej wzgląd sam na się, boś chory. Borys wziął posoch, chciał zerwać się, aby dokończyć kaźni, lecz opuchnięte nogi odmówiły posłuszeństwa. Opadł bezsilnie na tron, na którym mógł już tylko siedzieć, zacharczał, dusił się, szarpiąc zapięcie sobolowej szuby. – Kromy macie zdobyć do Zwiastowania Maryi. Chcę mieć tu Dymitra żywego, rozumiesz, bladin syn! Macie nie spać, nie jeść, nie pić. A złamać rostrygę. On jest pobity… Nie ma wojska. A mnie… pomazańca, chronią anioły i… Nagle zadygotał. – Powietrza! Dajcie… Boże, Ojcze Niebiesny! Posoch toczył się po posadzce. Bojarzy i kniaziowie kiwali w zadumie głowami. Die 10 februarii/31 januarii Orzeł, plac przed Małym Ostrogiem Dochodzi południe – Co w Rzeczypospolitej? – dopytywał się Dydyński. – Są jakieś wieści? Co powie król? Sejm? Senat? Wypowiedzą wojnę Moskwie? Przyjdą nam z pomocą? Wykupią?! Brzuchański zbladł i spuścił wzrok. – Nie miejcie złudzeń. Gorze się nam stało! Przeklęci jesteśmy, mości panowie bracia. Die 20/10 januarii Warszawa, Zamek Królewski, izba poselska Izba poselska szumiała jak rój rozzłoszczonych pszczół. I równie daleka była od uspokojenia. – Co się dotyczy samej osoby tego Dymitra – perorował z wysokości swego majestatu Jan Zamoyski, hetman wielki i kanclerz – przebóg! czy to Plauta, czy Terencju-szowa komedia?! – Ja Pana Boga proszę – rzucał gromy kasztelan poznański Jan Ostroróg – aby żołnierze zaciągnięci przez Dymitra zostali w Moskwie. I żeby nie wracali, bo ten, kto z nim pojechał, był

cięższy ruskim i ukrainnym ziemiom niźli nieprzyjaciel! Przymknął oczy i uśmiechnął się w duszy. Tak, dobrze powiedział! Sam Cezar nie ująłby tego mocniej. – Zły i nikczemny jest postępek pana wojewody sandomierskiego i Dymitriaszki – mówił Krzysztof Drohostajski, marszałek wielki litewski – kiedy wyrzucą ich z Moskwy, dokąd pójdą z tym wojskiem? Wasza Królewska Mość przysięgałeś pokój za nas, za senatorów, za cały rycerski stan! Czy Dymitr nie pogwałcił tej przysięgi? Die 20/10 januarii Warszawa, Zamek Królewski Pokoje królewskie Postnik Ogariew, carski poseł, wił się jak piskorz, stojąc przed obliczem pięciu polskich panów. Panów przez duże P, karmazynowych niczym szlachecka krew podlana węgierskim winem, bowiem w komnacie przebywali Lew Sapieha, Janusz Ostrogski, Jan Karol Chodkiewicz, Benedykt Woyna i Jan Zamoyski. To była krótka, acz treściwa rozprawa między kanclerzem, kasztelanem, hetmanem, biskupem i… Moskalem. Ogariew wypluwał złe, nienawistne słowa, za którymi stał wszakże urok soroków soboli i blask złotych łańcuchów przywiezionych dla króla i senatorów. – Dymitriaszko wor i samozwaniec – dyszał wprost w oblicza karmazynów – wor, szelma, bękart, Otriepiejowy syn, mnich z klasztoru Czudzkiego. Szlachetni panowie, w gramocie od cara są ostateczne dowody jego zaprzaństwa i zdrady. Bo gdyby nawet ów łotr Dymitr był zmartwychwstałym kniaziem Dymitrijem Uglickim, to pamiętajcie, że jest zrodzony z szóstej żony batiuszki Iwana Groźnego. Nie z prawowitej małżonki, ale z bluź-nierczej nałożnicy, Cerkiew święta jej nie uznała, bowiem prawosławnemu chrześcijaninowi wolno się żenić tylko cztery razy! – Nie strasz nas wojną, mości pośle – rzekł wolno i dobitnie Jan Zamoyski – hamuj się, bo nie stoisz tutaj przed dworianami ani sługami carskimi, ale przed senatorami. Chcesz odpowiedzi, dam ci ją: król jegomość nie naruszył pokoju, bo Dymitr poszedł na Moskwę z prywatnymi zaciągami dokonanymi wbrew woli najjaśniejszego pana. A że Otriepiew jest poddanym cara, zatem niechaj wasz batiuszka Borys Godunow czyni wszystko, co w swej mocy, aby go poskromić. – Rzeczpospolita – rzekł Woyna – nie będzie upominać się o carzyka. – Ani o jego stronników – uzupełnił pan hetman Chodkiewicz. Die 10 februarii/31 januarii Orzeł, plac przed Małym Ostrogiem, południe Nahaje świsnęły im koło uszu, krzyk strzelców poderwał na nogi Polaków i Litwina. W mig zostali rozdzieleni, zapędzeni – Brzuchański do kolumny jeńców, Dydyński i Narymunt – do armat. W powietrzu krzyżowały się komendy. Ruszyli. Rzeczpospolita milczała.

Die 13/3 februarii Droga do Tuły, południe – Aści buty ciągną wodę jak Mazur podpiwek! – rzekł Narymunt, ostatni chyba wesoły człowiek w promieniu dziesięciu mil. Wąsowicz zerknął na nogi. Istotnie – u lewego buta podeszwa kłapała jak gęba smoka wawelskiego. W prawym ziały dziury, przez które wyzierała brudna bosa stopa w resztkach słomianego wiechcia. – Małpa mać narożnica! Ty, acan, idź swoją drogą. Copkę na łeb wciśnij i nie poglądaj, bo mogę rychtyk łeb naprostować! – Ruszać! – popędzał ich pleczysty strzelec. – Skoriejeee! – Litwin – rzekł przeciągle Wąsowicz – tak i dej mi buty. – Daj, aść, spokój. – Ty bacys, co mówię, bocwino chędozona! Zzuwaj buty, bo moje przechodzone, ze jechał je brdyk! – A czepże się, rzepie, psiego ogona! Wąsowicz chwycił wychudzonego, małego Narymunta za ramię, przyciągnął do siebie jak psiaka. – Zzuwajze, pókim dobry! – Puść! – Litwin szamotał się w uścisku. – Idź precz, zawalidrogo, mazurski ryju! – Cas, pan bocwina, cas boso chodzić! – Do kroćset! – Narymunt wymachiwał bezradnie rękoma. – Odejdź, aść, wreszcie! W jednej krótkiej chwili Mazur zbił wielką jak bochen chleba grabę w pięść. Rąbnął Litwina w łeb, poprawił w żywot, dał z lewej w kark, po chamsku, jak pijany woźnica na targu, a nie szlachcic. Narymunt zwalił się w śnieg. Wąsowicz przycisnął go kolanem, szarpnął za nogę, chwycił oburącz but i pociągnął, wykręcił w bok, aż biedny Narymunt zawył w śniegu. Wąsowicz wyłamałby mu nogę ze stawów, gdyby w tejże samej chwili nie trafił go czubek buta Dydyńskiego. Jeśli jednak Jacek myślał, że strąci wielkoluda z Litwina, to grubo się mylił. – Co za diabeł cię opętał, przeklęty Mazurze? Puść go, do jasnej murwy anielskiej! Wąsowicz, którego niełatwo było przestawić, rzeczywiście puścił Narymunta, ale kiedy się podniósł, stanął twarzą w twarz z Dydyńskim. – A wy co znowu, panicyku ruski?! Guza sukocie?! To u mnie musowo znajdziecie! I skoczył na Jacka, a stolnikowic złapał za szablę. To znaczy chciał złapać, wszak starą, dobrą szerpentynę odebrali mu Moskale jeszcze pod Dobryniczami. Wąsowicz śmignął go krótkim prawym hakiem, ale Dydyński uchylił się. Poczuł, że mimo mrozu jest mu ciepłej, coś ściska go za gardło, a serce wali jak oszalałe.

Wąsowicz zażył go z mańki; to jeszcze szlachcic wytrzymał, zasłonił się łokciem. Drugi cios przegiął go w tył, trzeci rzucił w śnieg, tak daleko, na ile pozwalały łańcuchy. Śmierdzący, zdyszany Mazur stanął nad nim z poczerwieniałą gębą i zuchwałymi oczyma. – Co się rzucocie, panicyku! Tu piekło, tera silniejsy psetrwo. Ja! – Huknął się w pierś, aż zadudniło. – Mnie zyć i tańcować, a wam gorze! Na co było skakać? Dyć na koniu z sabelką to z was pan, a bez zelaza ino gnój! Dydyński milczał. Wąsowicz odwrócił się do obitego, jęczącego Narymunta, po czym grzmotnąwszy go w kark i w łeb, obalił na śnieg i zaczął ściągać mu buty. – A mużyka pod Briańskiem sam ześ wydał Moskalom, baranie – rzekł, jakby sobie o czymś przypomniawszy, i wbił wzrok w gramolącego się na nogi stolnikowica. Nikt nie zaoponował. Jacek spoglądał nań rozdygotany, wściekły. Mazur miał rację, bez szabli przy boku znaczył tyle, co jedna wielka kupa dygocącego nawozu. Die 15/5 februarii Nad rzeką Zuszą, po południu Odpoczywali na brzegu Zuszy. Dydyński stał po kolana w mokrym śniegu, otępiały, chudy, wymizerowany, z rękoma i gębą czarnymi od roboty niewiele różnił się od Patricka i reszty Moskali. Dziesiętnik i strzelcy leniwie chodzili po lodzie, podskakiwali, uderzali styliskami berdyszy, próbując, czy utrzyma ludzi i armaty. I wtedy miało miejsce zdarzenie, które wytrąciło pana stolnikowica ze stanu boleści. Nagle bezumny Iwaszko, który przykuty był do sąsiedniej armaty, padł w śnieg, a potem począł łazić na czworakach, wyć, krzyczeć, łkać, budząc niepokój pozostałych Moskali. Nie uszło to uwagi strzelców. Najgrubszy z nich podsunął się bliżej, krzyczał, darł się, wreszcie wyłechtał Iwaszkę nahajem. Idyota natychmiast skulił się, zwinął w kłębek, wystawiając na ciosy cierpliwe plecy, które u moskiewskiego narodu są nadzwyczaj odporne na razy. A potem począł szlochać, prosić, jęczeć. – Nie bijcie, batiuszka ukochany. Nie bijcie! Sobie zaszkodzicie! Stariec przyśle po mnie… Jaickiego! Będziecie się żywcem smażyć w piekle! W piekleeee! Iwaszko wył, strzelec bił, aż się zmęczył. Zwyczajny obraz na moskiewskim stepie. Ale kiedy idyota umilkł, a strzelec potoczył się ku ognisku, gdzie wraz z innymi popijał gorzałkę, Dydyński podszedł do dygocącego na śniegu głupka na tyle, na ile pozwalały mu łańcuchy, a potem zawołał cicho: – Iwaszko, a skąd ty znasz batiuszkę Jaickiego? Waarłama? Bezumny milczał. Dydyński nawet nie wiedział, czy żyje.

– Iwaszko, ja jestem z Dworu. Znasz ty Słowo? Az jesm’ s wami i niktoże na wy. Mów, mów wszystko, co wiesz o Jaickim. Moskalik poruszył się w śniegu, gramolił na kolana, zwracając durne oczy w stronę szlachcica. – Batiuszka Jaicki, ojczulek najsłodszy… – bełkotał przez krew. – Gdzie on, co z nim? – Waarłam przyjdzie po ciebie. Ale najpierw… Wysłał mnie, abym dowiedział się, jak ci tu jest. – Płocho, batiuszka – wycharczał Iwaszko. – Ojczulek najsłodszy mówił: Iwaszko, będziesz kniaziem… Ty syn cara Iwana, co bił posochem Godunowa. Wolien Boh, to i na Kremlu zasiądziesz. A teraz… I tak mi… Tak mi kazał… Kazał wołać: Otcze nasz, Iże jesi na niebiesiech, da swiatitsia imia Twoje: ja Iwan Iwanowicz. Da priidiet carstwije Twoje: ja syn cara Iwana Groźnego! Da budiet wola Twoja, jako na niebiesi i na ziemli: ja rodyłsia z carycy Marii Kołtowskoj. Chleb nasz nasuszcznyj dażd’ nam dnieś: rodyłsa ja w monastyre Wozniesieńskim. I ostawi nam dołhi nasza, jakoże i my ostawlajem dołżnikom naszym. Jaickij mój pan. I nie wwiedi nas wo iskuszenije, no izbawi nas ot łukawaho! Stariec moj Boh! Ostatnie słowa niemal wykrzyczał. Powtarzał tę modlitwę coraz szybciej, mamrocząc ją nieprzytomnie, gubiąc słowa i zwroty. – Posłuchaj, Iwaszko, będziesz carem, jak tylko powiesz mi, gdzie jest Stariec! – Stariec, Stariec… Stariec… Otcze nasz, Iże jesi na niebiesiech! Ja nie znaju… Da swiatitsia imia Twoje… – Stariec, idyoto! Gdzie on jest? Gdzie? – Chleb nasz nasuszcznyj dażd’ nam dnieś… Oni biorą… biorą potercza. Do klasztoru. Do siebie… – Poterczuki? – Poterczuki… Dzieci zwierza, bez słów, bez duszy… I Stariec każe im… każe w imia swiate… Nagle buchnął na kolana, zaczął wyć i chodzić na łokciach. Wyć długo i przeciągle! – Ech, wy skatiny! – ryknął ktoś z tyłu. Dydyński umknął, bo nadciągali strzelcy. Ospowaty znów obił nieszczęsnego Iwaszkę. A zaraz potem pognali ich na przeprawę. Ruszyli, pchając ciężkie armaty na lód. Ktoś wywrócił się, pośliznął, inny klął. Wąsowicz jak zwykle przepchał się, aby stać z boku. Pewnie tylko udawał, a nie pracował. Pchać armatę po lodzie było łatwiej niż po zaśnieżonym trakcie, w dodatku okute koła ślizgały się na zmarzlinie. Strzelcy rozsypali się wokół nich jak tatarski zagon, maszerowali wolno, klnąc ślizgawicę i mróz. I wtedy nagle, zupełnie niespodziewanie, nadszedł trzask. Krótki, głośny, dochodzący spod

nóg. W okamgnieniu pod kołami armaty zarysowała się szczelina. – Jebu twoju mat’! – rozdarł się najbliższy strzelec. – Dawaj, dawaaaaaj! I zdzielił kolbą najbliższego niewolnika. Wszyscy rzucili się, aby pchać Jaszczurkę. Potoczyła się z cichym łoskotem. Parli na nią jak szaleńcy, lecz lód nie wytrzymywał… Pękał, uginał się pod ciężarem. Kolejny trzask, druga rysa, odchodząca w bok! Wrzask strzelców, jęk więźniów. Zawodzenie Patricka. – Szybciej! Szybcieeeeeej! Lód pękał, kruszył się pod kołami. Narymunt wrzasnął, kiedy pod jego nogą rozwarła się szczelina pełna czarnej, wzburzonej wody. Popędził, jakby dostał skrzydeł, naparł na łoże z całych sił. Za późno! Trzask był niczym głos trąby zwołującej na Sąd Ostateczny. Wydawał się tak ostateczny jak odgłos ziemi sypanej na trumnę. Dydyński widział, że nagle, bez ostrzeżenia, lód ustępuje pod ciężkim kołem moskiewskiego działa. Otwiera się pod nim otchłań pełna ciemnozielonej śmierci. Armata wpadła w przepaść, zanurzyła się w wodzie, przechyliła na bok, zsunęła w głębinę, zanurzyła cała i błyskawicznie poszła na dno. Podniósł się wrzask, ochrypły ryk grozy dziesięciu straceńców. Niewolników, przykutych do działa łańcuchami, związanych z Jaszczurką na śmierć i życie. Nie odpuściła. Padali na lód, usiłując utrzymać łańcuchy, zapierali się, ślizgali na śniegu. Albo tylko krzyczeli. Łańcuchy porywały ich w tany, ciągnęły po kolei do wyrwy; szorowali po lodzie, żłobiąc głębokie bruzdy w śniegu. Na próżno czepiali się pazurami krawędzi. Zanurzali się szybko; zimna woda dławiła krzyki i błagania. W jednej chwili ogromny przerębel pełny był miotających się postaci, wyciągniętych błagalnie rąk, bladych twarzy i otwartych do krzyku ust. Iwaszko wpadł w gardziel Lewiatana ostatni. Nie bronił się nawet, Jacek zapamiętał jego otwarte szeroko oczy szukające Jaickiego, który był jego ojcem, podobnie jak Stariec – Bogiem. Do kroćset, jakież to miało teraz znaczenie? W chwilę później wszyscy zniknęli pod lodem, poszli w odmęty, że tylko czapki i strzępy łachmanów na lśniących odłamach zmarzliny dawały świadectwo nieszczęściu. Dydyński zadygotał z przerażenia. On, Patrick, Wąsowicz, Narymunt i pięciu Moskali zostali sami na oblodzonej, złej rzece… – Daleeeej! Pędzili ku zbawczemu brzegowi, pchając armatę co sił. Lód trzeszczał im pod nogami –

Jacek widział kolejne rysy, szczeliny pojawiające się tuż obok, dosłownie o krok. – Kruszy się! – ryczał Patrick. – Na mękę wiekuistą, ratujcie! Z gruchotem i trzaskiem kawał lodu zapadł się pod ostatnim z Moskali. Więzień wrzasnął, potknął się i tyle… W następnej chwili siedział do połowy uwięziony w lodzie, między popękanymi odłamami zmarzliny. Łańcuch naprężył się. Armata stanęła w miejscu. Parli ile sił, ale nie ustępowała – trzymana w miejscu przez zaklinowanego niewolnika. Im mocniej pchali, tym bardziej wył i skamlał, bo ręce wyrywano mu ze stawów, kruszono kości. Urodzony pod złą gwiazdą – sam nie mógł wyrwać się z pułapki, a jednocześnie zatrzymywał ich w miejscu. Uratował ich ospowaty strzelec – ten sam, który bił Iwaszkę. Pomknął po pękającym lodzie tak zwinnie, jakby Mikołaj Cudotwórca ujął mu ze trzydzieści funtów wagi. A potem ciął w łańcuch berdyszem! Nic to nie dało. Nie przeciął ani ogniwa. A wówczas w jednej krótkiej chwili dopadł do krawędzi lodowego pobojowiska, a potem rąbnął toporem w wyciągnięte ręce niewolnika. Odrąbał je od jednego razu… Żelazo puściło. Armata ruszyła po popękanej powierzchni, nabrała pędu, wlokąc za sobą łańcuch z zakrwawionymi odrąbanymi rękoma. Strzelec dał nogę za nimi. Nie zdążył. Nagle złom lodu pod jego butami stanął dęba, wrzeszczący Moskal ześliznął się wprost do wody. Nadaremnie czepiał się brzegów przerębla. Woda pokryła go i porwała – nurt wciągnął pod lód – kata i ofiarę… Byli tuż-tuż od brzegu. Strzelcy poganiali ich razami nahajów. Tak blisko. Wreszcie u celu. A potem lód rozstąpił się pod nogami Jacka. Szlachcic opadł w głębinę jak stufuntowy głaz. Zniknął, zanurzył się w czarnej, bulgocącej głębi. A zaraz potem łańcuch od armaty powlókł go w górę, ku krawędzi przerębla. Odrąbią mi ręce… Jak tamtemu pomyślał. Jego umysł pogrążył się w lodowatym zimnie i cierpieniu. I to był koniec. Die 20/10 februarii Rzeczpospolita, Dydnia koło Sanoka 0 zmierzchu Z lasów nadsańskich, z pagórów i uroczysk Przecław wracał najkrótszą drogą do Dydni, wprost w objęcia ojcowskiego dworu. Nie sam, lecz razem z Halszką, w kawalkadzie, ze zbrojną czeladzią przy boku. Rozparty jak basza w białych, łabędzich saniach, obijanych aksamitem, wykładanych skórami. Ciągnęła je kwarta, a więc czwórka koni – tak sprzęgłych i maścistych, jakby wszystkie porodziły się z jednej matki. Gdzie zaś nie były wystarczająco maściste, tam wady ich ukrywała palona glinka i farba sprowadzona do Sanoka przez Żyda Berka, która najczarniejszego ogiera zmieniała w kilka chwil w kasztanowego bieguna. Konie szły rysią, brzęczały dzwonki aksamitnych szorów. Para buchała z pobielonych

pysków, trzeszczały kafarki wiezione przez czeladników i starego gajowego. Wracali po całodziennym polowaniu, wioząc w drugich saniach dwie smycze ujadających chartów i trzy sfory ogarów. W ostatnich zaś sarny, kozły i jelenie upolowane w lasach Temeszowa z okazji nadchodzących mięsopustów. Z tych ostatnich trzech dni karnawału diabeł miał w Polsce więcej pożytku niż Pan Bóg z czterdziestu dni Wielkiego Postu. Jeszcze więcej zaś korzyści ze wszystkich grzeszników, moczygębów, opilców i hultajów przynosił mu Przecław, który w swym zadufaniu i fantazji powziął mniemanie, że złapał czarta za rogi. Dwór w Dydni rozwierał na powitanie ramiona starych wrót, rozświetlony od świec, latarń i pochodni. Zajechali przed ganek, foryś zakręcił z fantazją, aż świeży śnieg zatrzeszczał pod płozami. Czeladnik schylił się z kafarkiem, przyświecił panu i metresie. Przecław odrzucił z kolan niedźwiedzią skórę, wyskoczył, podał ręce Halszce. – Ao gąsiorku nie zapomnijcie! Miał w saniach gąsior złocistego lipca, w którym pracowity bartnik i pszczoły pospołu zaklęły złoty gorąc letniego słońca. Napitek w sam raz na mroźny dzień i polowanie. Weszli po schodach do sieni, gdzie rzędem witała ich czeladź, pachołkowie, a zwłaszcza starszy sługa Tobołka. Zgięty pod ciężarem łaskawej przyjaźni jaśnie wielmożnego pana, po wypędzeniu stąd Damazego Stockiego prawdziwy wielkorządca Dydyńskich. Jednak nie chwytał za delię pana, nie zapraszał na lewą stronę sieni. Pochylił się do ucha Przecława, szepnął coś i wskazał wejście do izby. – Gość? Uciekinier? – zdumiał się Przecław. – Co za Dobrynicze? Prowadź! Skinął głową Halszce i nie zdejmując delii, pośpieszył do komnaty. Tobołka otworzył przed nim drzwi i sam przemknął przez próg, niemal następując na pięty patrona. W czerwonej izbie, pod portretem Mikołaja Dydyńskiego młodszego, czekał zarośnięty, wychudzony szlachcic w burce i kołpaku postrzępionym jak stara sieć. – Mosci pan Ksystof Jakuboski – seplenił jak zwykle Tobołka. – O goscine prosił… Z Moskwy, wiesci psywiós. – Wieści, jakie wieści? – Przecław wyciągnął rękę, choć kondycja tamtego warta była na oko tyle, co szlachcic miał na grzbiecie. – Od cara Dymitra? Od mojego brata? – Wolałbym, waszmość panie, nie być krukiem. I doręczycielem złej wieści – rzekł ponuro nieznajomy. – Bodaj mi język skołowaciał, że wchodzę z taką nowiną pod spokojny dach. Wasz brat, Jacek Dydyński, stolnikowic… Przecław już wiedział. – Zginął w bitwie pod Dobryniczami. Trzydziestego pierwszego januariusa, dwie niedziele temu, od Moskali. W odwrocie, po klęsce. Młodszy Dydyński przełknął ślinę. – Byłem przy tym i widziałem. Siedział na wronym wałachu ze strzałką na czole.

Kaper, pomyślał Przecław. Cudny koń… – Pod lód się zapadł. Nie było wyjścia. Utonął, rzecz pewna. – Widziałeś to waszmość i słyszałeś? – Jako waszmości widzę i słyszę. Ścigali nas, nie było czasu na prośby o łaskę. Ani też żadnej próby jej udzielenia. Przecław nawet nie drgnął. Pozostał zimny, ponury, zacięty. Co teraz? – zapytał sam siebie. Boże, Królu Polski, Zbawco nasz wiekuisty, powinienem płakać. Czuć żal po bracie. Okazać łzy i skruchę. A ja nie mogę. Czy jestem… potępiony? – Stało się – mruknął wreszcie, bo Jakubowski wyglądał na cokolwiek zaskoczonego. – Starosta trembowelski posłał Jacka na śmierć. I starosta będzie musiał za to zapłacić. A światłość wiekuista niechaj mu świeci. Zapadła przykra cisza. – Dziękuję dozgonnie za wieści. Proszę, racz, waszmość, do stołu, bądź gościem. Drogim i zawsze mile widzianym w tym domu. Tobołka, odprowadź mości pana na wieczerzę. A potem przyjdź tu. Sam jeden. – Szuszba! – Mości Jakubowski, ja… Mam do ciebie tylko jedną prośbę. Czy… powtórzysz to samo w grodzie, przed starostą? Będziesz świadczył, co widziały twoje oczy? – Jak przed Bogiem Ojcem. – Uważaj zatem ten dom za własny. Jedz, pij i odpoczywaj. Przecław opadł na zydel i myślał. Gębę miał zaciętą, jakby naprawdę przejmowała go śmierć brata. To prawda, czuł smutek, ale i trochę strachu. Tak oto spełniło się proroctwo pańskie. Kain zabił Abla. Dydyński ubił Dydyńskiego. Co teraz, ha? Tobołka przywarował przy nim niby wierny pies. – Wincenty, co się stało, to się nie odstanie. – Ja fsystko fiem. – Pojedziemy do Sanoka spotkać się ze starostą trem-bowelskim. Wpiszemy protestację, zanim wygubi cały ród Dydyńskich. Musimy działać szybko, zanim Piotrowi z Ossy wpadnie do głowy pomysł, aby teraz mnie wysłać na poszukiwanie upiorów z przeszłości. Sprocesujemy go. Ale, Tobołka, ja będę potrzebować zbrojnej pomocy. A dobra pomoc, bezinteresowna, może być tylko za dobre pieniądze. – Wezwijcie stryja, podcasego haliskiego Jesego Dydyńskiego. Był tu onegdaj s workiem długófff, grosą mu intromisją, banicją z włosci. Ma parę ładnych niedziel pokuty w losy obywatelskiej we Lwowie. – Jerzy? To niebezpieczny człowiek. Banita…

– Takiego bęsie się bał starosta… – Racja, dobrze, wezwij go. I dbaj o tego… Jakubowskiego. – Topse, panie. Wzrok Przecława spoczął na ozdobnym pałaszu pod portretem Mikołaja Dydyńskiego. Poznał go, zakłuło w sercu. Ten pałasz… dar Jacka z inflanckiej wojny! Pamiątka. Poderwał się, chwycił Tobołkę za kołnierz, wypchnął z izby, pomagając sobie kopniakiem. Zatrzasnął drzwi, zaryglował z hukiem. A wszystko po to, aby nie dać nikomu znać, że łzy spływały mu po policzkach jak szklane kule. ===OIFBKLidhefwe9g74ariAg==

Rozdział XVI Diariusz polskiego buntu Jeszcze Jacek nie umarł • Serce mużyków • Bolesna nauczka dla zawalidrogi • Rolka sanocka albo wjazd Przecława do grodu • Gniew starosty • Niespodziewana ugoda • Kulawe sumienie • Zesłanie • Zdrada Borysa • Anastazja pozbywa się brzemienia • Dydyński w Perejasławiu • Berdyszem w łeb • Pokuta Die 17 februarii nowego stylu, 7 starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Moskwa, gdzieś koło Tuły, poranek Wrócił do świata wraz z przenikliwym blaskiem zimowego słońca, na okrutny, pokryty śniegiem step. Stali przy jakiejś wiosce, która, jak to zwykle w Moskwie, składała się z kilku kleci i czarnych chałup. Ze strzech ulatywał szary dym. Ogromne, szpiczaste sople błyszczały w słońcu jak diamenty. O dziwo, Jacek leżał przy ogniu – przód ciała miał rozpalony od płomieni, aksamitny, przeszywany żupan okopcony i niemal przepalony na piersi. Za to na plecach czuł lód i zimno. O wiele bardziej pocieszające było to, że ciągle miał ręce – niestety, przykute do armaty. Spoglądał na nie skołowaciały, sam już nie wiedząc, co myśleć. Szkot Patrick klepnął go w ramię, wskazywał coś kaleką, pozbawioną palców dłonią. – Dwa dni wieźliśmy cię na armacie. Wolien Boh, bu-desz żył. – Spod lodu? Wyciągnęliście? – Wąsowicz. On to sprawił – mruknął niechętnie Narymunt. Dydyński podniósł wzrok na mazowieckiego zawalidrogę. O ile jednak po słowach Patricka żywił jeszcze jakieś cieplejsze uczucia do tamtego, o tyle zamarł na widok własnej czugi, która teraz okrywała plecy grzejącego się przy ogniu Wąsowicza. – Waść – jęknął – masz mój kaftan… – Teraz jus mój – wypalił Mazur prosto z mostu. – Ciepły i wygodny, mości dobrodzieju. A wam on na co? I tak ledwie dychocie! Dydyński chciał się zerwać, ale nie miał sił. Zresztą cóż by uczynił sam jeden, bez szabli, ledwie żywy, rozgorączkowany temu wielkoludowi? Strzelcy zbierali się, pokrzykiwali. Patrick gasił ognisko, zgarniając w kalekie, dygocące

dłonie śnieg, zadeptując płomienie obwiązanymi szmatami nogami. Poderwali ich do marszu. Jacek wstał, to znaczy próbował wstać, bo nogi nie chciały go nieść. W całym ciele czuł gorąc, a jednocześnie trzęsły nim dreszcze. Żołądek stolnikowica skurczył się tak bardzo, że szlachcic padł na kolana dręczony torsjami. Czuł się jak przenicowany, jakby za chwilę miał wyrzucić bebechy na zewnątrz. Tymczasem działo już ruszyło, pchane ośmioma parami ramion. Łańcuch naprężył się, pociągnął Jacka, żłobiąc głęboki ślad w mokrym śniegu. Skazańcy zamarli. Byli zbyt słabi, aby wlec jeszcze jeden ciężar. Bezwładny Dydyński był jakby kulą u nogi. – Odciąć takiego to… – mruknął Wąsowicz, oglądając się na strzelców. – Dyć on do Tuły nie dojdzie. W drodze uświrknie. Jacek zacisnął zęby, poderwał głowę, podniósł się na kolana. Pomogli Patrick i Narymunt. Wąsowicz spoglądał szyderczo. Szli rozjeżdżonym traktem przez pola i lasy. Mijali liczne zasieki – drzewa ścięte tak, aby zaostrzonymi konarami godziły na południe, wały, rowy, palisady i os-trokoły. Jedne opuszczone, gnijące, inne obsadzane oddziałami strzelców i Kozaków z posadu. – Jesteśmy na murawskim szlaku – bełkotał Patrick – tędy Tatary idą na Moskwę, Chryste Spasitielu. – Dokąd nas prowadzą? – zapytał Narymunt. – Do Tuły? – Albo dalej – bił się w piersi Szkot – za Kamień, znaczy Ural, w Sybir, do pogan. Tam gdzie Ościacy, Tunguzi i psom podobni Jakuci. Gdzie w Zyganach nie zachodzi słońce i Gilaki jeżdżą na niedźwiedziach. Chyba że któryś z was każe się ochrzcić na carskie imię. Dobrze radzę… Pod wieczór dotarli do wioski pod lasem. To było jak objawienie, niczym wola Pana. Choć strzelcy rozstawili się wokół więźniów, od zabudowań nadciągali chłopi. Ot, zwykłe, proste, brodate moskiewskie mużyki w siermięgach i kożuchach. Pan stolnikowic myślał, że będą ich bić i urągać, a strzelcy urządzą kolejne widowisko, pokazując carskich jeńców. Mylił się jednak bardzo. Chłopi przynieśli strawę. Niedużo, widać wieś do bogatych nie należała. Ot, chleb bez soli, pierogi z kaszą, bliny i trochę suszonej ryby. Cienki podpiwek w poszczerbionych dzbanach. Strzelcy nie chcieli ich dopuścić do jeńców – targowali się, więc chłopi okupili ich garncem gorzałki, brackim kołaczem, uniżonym gestem i zgiętymi pokornie karkami. – Swiatitsa Imia Twoje, jako w niebie, tak i na ziemi – powitał ich wielki, pleczysty chłop z długą białą brodą, w kożuchu do ziemi i z błyszczącymi, rozumnymi oczyma. – Dawajcie tu, panowie Litwa, bo chudo wam, niebożęta boże. Niechaj zmiłuje się nad wami Otiec i Syn i wsia Trojca. Drugi mużyk – niski i czarniawy – tylko się żegnał i kłaniał. Chłopi dobyli z kosza placki i

chleb, pierogi, dzban z piwem. Wysoki dzielił to i rozdawał. Dydyńskiemu dostały się od razu dwa placki i solidna skiba chleba. Spoglądał na nie jak oniemiały, bojąc się dotknąć – aby to całe dobro nie rozwiało się nagle jak sen. – U was, chłopie, jest prikaz, aby karmić niewolników? Od wojewody? Od hołowy strzeleckiego? – Serce i dusza prikazywajet – odparł chłop. – Ja nie mam czym zapłacić. – A czy ja wam każę? Ja nie Judasz, a i nie zbiednieję przez te parę chlebów. Stolnikowic nie wdawał się w pogawędki. Począł rwać bliny, posilać się, zdziwiony. I wtedy właśnie miał miejsce kolejny akt tragedii, której narratorem i chórem jednocześnie był ponury Wąsowicz. Mazur bowiem pochłonął przydzieloną mu porcję pierogów, wylizał paluchy, cmokając a potem, jakby sobie o czymś przypomniał, podszedł do Dydyńskiego i z głupia frant wyrwał mu z ręki placki. – Dla mnie nie starczy – rzekł i począł wpychać kawałek blina w gębę. – Dawaj jeszcze. – Duszo zbłąkana, cóż ty porabiasz? – zmarszczył brwi pleczysty chłop. – Ty, Litwin, pogański syn jesteś, że się z chrześcijaninem nie podzielisz? – Dawaj! – Wąsowicz sięgnął ręką do garnka z piwem trzymanego przez mużyka. – Dawaj, moskiewski chamie, ciemięgo! – Niedobrze mówisz – rzekł Moskwicin, a w jego oczach coś błysnęło. – Płocho gadasz, Litwin. Durujesz sobie. Mazur jednym ruchem sięgnął do brody mużyka, chwycił, szarpnął. Dydyński spoglądał na to wszystko zmartwiały. I nawet w najśmielszych marzeniach nie przewidział tego, co się stanie. Oto Wąsowicz ciągnie chłopa za brodę. Kopie go wbrzuch, aż dudni pod kożuchem. I nagle chłop prostuje się, dzban z piwem ląduje w śniegu. Potężna, koścista dłoń łapie Mazura za nadgarstek, odrywa od siwych kłaków, przegina w tył. W tym samym czasie druga ręka, zaciśnięta w nieustępliwą pięść, wali szlachetkę prosto w łeb, jak grom! Wąsowicz nie zdążył nawet pisnąć, kiedy poleciał w tył, zaplątał się w łańcuchach, zwalił na śnieg jak dąb, nakrywając się nogami. Zajęczał, chciał wstać – wówczas mużyk zwinnie doskoczył bliżej, a potem wlepił mu dwa szybkie razy, przygwoździł drągala do śniegu, wbił weń łeb szaraczka, aż spadła czapka. Podniósł się krzyk, dwaj strzelcy pochwycili chłopa, odciągnęli. Wąsowicz z gębą pobitą do krwi wił się przy armacie. Darł się, jęczał, potem obrócił się na klęczki, charczał, wypluwał krew, a pewnie i zęby. A wielki chłop jak gdyby nigdy nic podniósł dzbanek, zdjął pokrywkę, podał Dydyńskiemu. – Ty pij, Litwin – rzekł żałośnie – bo z sił upadniesz. Wolien Boh, da hosudar car, wieliki kniaź Borys Fiodorowicz wsieja Rusi samodzierżca, będziecie żyli!

– Będę żył, jeśli wytrzymam dalszy marsz – ozwał się Dydyński z głębi dzbanka z podpiwkiem. – I dzięki tobie. Pan Bóg niech cię wspiera, żeś pokarał Wąsowicza. – Hospody tak chciał i się stało. Ty myślisz, Litwin, że możesz coś zrobić? Masz wolność i wolę? Za ciebie w górze postanowił Ojciec Niebieski. – Wskazał kciukiem mroczniejące niebo. – Tak jak za ciebie car batiuszka. – Tak, tak, dobrze mówisz. Ty sam rozumiesz. On jedyny, samodzierżca. Zechce, w przepaść strąci. Zechce, pomieszczykiem zrobi. – Mnie, szlachcicowi, pan Bóg dał wolną wolę i wolność. Zechcę, umieram. Zechcę, dycham. Ale to ja o wszystkim decyduję. A to, że jestem w łańcuchach, to skutek tego, że zdecydowałem popierać Dymitra Iwanowicza. – Tobie się tylko tak wydaje. A prawda taka, że nie masz na nic wpływu. Nami wszystkimi rządzi Boh i car, który jest jego namiestnikiem. Ty byłeś pod Dobryniczami? Pod Nowogrodem? Tak ci się tylko zdawało, że od ciebie zależy, czy wygracie, czy pocierpicie klęskę. O tym nie tobie decydować. – Ja się niewoli nie zlęknę. I sam sobie obiecuję, że skruszę te kajdany, przegryzę je i będę wolny. – Nikt nie jest wolny. Nikt, Litwin. Nie krzycz, a patrz i czekaj sposobności, kiedy możesz ominąć los. Nic więcej nie uczynisz, bo wszystko wola większych od ciebie. – Taka postawa czyni z was carskich niewolników, którzy tylko jak zwykli złodzieje łypią wzrokiem, co by tu uszczknąć z pańskiego stołu. Nigdy się nie zbuntujecie. Nigdy nie poznacie, jak to jest żyć w wolności, bez strachu przed carem. – Po cóż mi wolność, Litwin? Ot, żyję po bożemu, mam co zjeść, mam co pić. A po co mi więcej? O to niechaj się martwi diak, wojewoda, hołowa strzelecki, car, Boh. Tak żyję, jako i umieram – godnie, niby drzewo, które rąbałem, niczym bydlątko, które zarżnąłem, aby przeżyć. Spokojnie i pięknie, ponieważ nie czuję strachu ani lęku, ani żalu. Śmierć jest taka, jakie było życie człowieka. – Ja zaś nie umiem żyć w niewoli. – Dydyński podniósł dłonie w łańcuchach. – Jak ptak, jak pan, jak szlachcic. Ucieknę z tego piekła, rozwalę każdy mur więzienia, zabiorę z Moskwy rodzinę. Tak mi dopomóż Bóg. – Prawda, ty żeś Lach. Bracia z was chrześcijanie, lecz nieszczęśliwi ludzie. – Pobici zwyciężymy! – Będziecie cierpieć, aż ze szczętem spłoniecie. Słyszysz?! Strzelcy wstają. Zaraz ruszacie. – Bądź zdrów, zbawco. – Anhiele Christow, chranitielu moj swiatyj i pokrowitielu duszy i tieła mojeho, wsia tebe prosti… Stary żegnał na drogę Jacka Dydyńskiego długo, jak prawdziwy ojciec. Chłop błogosławił

szlachcica, mużyk polskiego pana. Nie spotkali się już nigdy. Die 25/15 februarii Sanok, u franciszkanów dzwonią na sekstę Przecław wjechał do sanockiego grodu konno, bławat-no, aksamitno i karmazynowo. Po husarsku, na koniu ze skrzydłami, w towarzystwie podczaszego halickiego, prowadząc z tyłu sześciu hajduków w magierkach z czaplimi piórami, w szamerowanych żupanach. Z tyłu jechało czterech Kozaków dworskich Jerzego Dydyńskiego i sanie z Halszką, Tobołką, z panem Jakubowskim oraz dwojgiem sług. Wjazd na rynek nie zrobił na mieszczanach piorunującego wrażenia. Uwaga pospólstwa podzieliła się po równi między: poczet Przecława, linoskoczka próbującego skręcić sobie kark na linie rozpiętej pod klasztorem Franciszkanów, wołoskich niedźwiedników i drewniane budy z winem. Choć Przecław okrążył rynek trzykrotnie, nie wzbudził zachwytów. Doszło do tego, że za trzecim razem musieli przedzierać się przez tłum mieszczan i plebejów, którzy wysypywali się spod drewnianych sobót karczmy jak mrówki na wiosnę. – Do grodu tędy. – Jerzy Dydyński, wielki jak dąb szlachcic w kołpaku wetkniętym na wygoloną głowę, wskazał uliczkę do zamku. – Strach obleciał, brateńku? – Gdzie?! Skąd? – zagrzmiał Przecław. – Wypatruję szpiegów starosty trembowelskiego. – Pan Ożga sam przyjechał do miasta. Wszyscy już wiedzą. – O czym? – O śmierci Jacka. – Jedziemy. – Przecław dał koniowi ostrogi, ruszył rysią, a za nim hajducy i Kozacy. Zamek sanocki wyrastał nad samą skarpą opadającą do wzburzonego roztopami Sanu. Wjechali przez mroczną bramę; podkowy zastukały na kamiennym dziedzińcu. Przecław zeskoczył, hajducy zsiadali z brzękiem broni, Kozacy z łoskotem. Jerzy Dydyński podkręcał wąsa z uśmiechem. Wąskie, dębowe, poszczerbione schody wiodły ich wprost do urzędu grodzkiego. – Stójcie! – rzekł Przecław, widząc ścianę poznaczoną długimi, półkolistymi wgłębieniami. – Naostrzcie szable. Dobył serpentyny; wolno przeciągnął piórem po murze. Jerzy Dydyński uśmiechnął się jak Korona długa i szeroka. – Co to? Zajazd?! – Zajazd nie zajazd, ale trzeba pokazać… ochotę… do walki. – Z kurami chcesz wojować, brateńku? Z indykami ze starościńskiej łąki? Przecław wcisnął szablę do pochwy, przygryzł wargi, a potem pchnął drzwi. W kancelarii było ciemno, na stołach i pulpitach płonęły świece, a w palenisku buchały iskrami ogromne dębowe karpy. Blisko ognia było ciepło, ale przy oknach szklących się

mętnymi gomółkami szyb wiało chłodem i wilgocią. – Powitać, powitać sławnego pana Przecława – zagadał szybko stary susceptant Sękowski, zgarbiony nad foliałami grubymi niczym cegły palcówki. – Pomagaj Bóg teraz i na wieki wieków. Amen! – Czołem, służba. Przyszliśmy… – Wiem – skinął głową susceptant. – Będzie co najmniej protestacyjka i pozwik. A może nawet, tak! – pokiwał uniesionym w górę palcem – odpowiedź. A dla kogo? Niechaj zgadnę, dla pana starosty trembowelskiego… Ha, rzadko się zdarza, aby taka persona była wzywana do sądów. Raczej… – Skąd waść wiesz, czego chcę? – Zęby na tych księgach zjadłem, mospanie – uśmiechnął się szczerbato Sękowski. – Znam ja te wasze repliki, pozwy, dylacje na pamięć, na wspak i od boku. Wiem kto z kim, kiedy, za co i za ile. Skoro przychodzisz w zbroi i z czeladzią przy boku, ostrzysz szablę na schodach, znaczy masz waszmość rankor. A skoro rankor, to musi być jak świat światem protestacyjka. – Tak jest. – Poznaję ja was, młodych, i wiem, że jeśli wkraczasz tu w zbroi jak pan referendarz Jan Tomasz Drohojowski, to od razu jasne, że najpierw musisz wyszumieć się w protestacyjce, szaty i pióra poszarpać. A kiedy skończy się atrament, zaś waść ochłoniesz, pora przejść do konkretów. Bo co to protestacja? Jeno gawiedzi na śmiech. A dla prawa musi być konkrecik. Zatem pozwik. Zwykły, oblatowany w księgach. Ale to dopiero po wpisie w su-scepcie, a potem po czystopisie w indukcie. No i na pozew trzeba będzie czekać aż do roczków sądowych. Kiedy to one? A, na Świętego Stanisława. – Skąd wiesz, że będę pisał odpowiedź? – Jak będzie bez odpowiedzi, skoro przychodzisz samoośm, wybaczcie samodziesięć, dobrodzieju miły? Znaczy, dopiekł sąsiad. A nic tak nie poprawia humoru i fantazji po sąsiedzkiej zwadzie jak godne odpowiedzenie. Panie starosto, ty mnie się strzeż, robiąc, chodząc, siedząc, śpiąc, w karczmie, w łaźni, u dziewki, w kościele, bo da Pan Bóg, na gardle twoim usiądę. Słowa na papierze, ale jak piorun potrafią ugodzić. Prawda? – Prawda. Ale się mylisz. Jeszcze nie czas na odpowiedzi. Piszemy protestację. Mam tu… – Nie trzeba, ja pomogę. I z pamięci wygrzebię. Ile ja papierów napisałem dla szanownego ojczulka. Jak tam zdrowie pana… – On już u Pana. Od pół roku. – Co też waść powiadasz, nogi wyciągnął?! Wieść nie doszła. Taki młody… – To może wreszcie zaczniemy? – A, prawda, to jak – Sękowski zagmerał paluchami koło kałamarza, ujął gęsie pióro, otworzył księgę, przerzucił karty pokryte ciemnym, ozdobnym pismem – zaczynamy?

– Ja, Przecław z Dydni Dydyński, nobilis polonus… yyy… protestuję. – Czekaj, czekaj, niechaj ci pomogę. Wiem dobrze, że wy, Dydyńscy, z gramatyki zawsze byliście lepsi w rozbiorach niż w składaniu zdań do kupy. Ja, generosus Przecław z Dydni Dydyński, syn Aleksandra Dydyńskiego, wnoszę protestację do ksiąg w obecności przytomnego i urodzonego Stefana Sękowskiego przeciwko Piotrowi z Ossy Ożdże, ciemiężcy… Drzwi otwarły się nagle, aż powiew wiatru zakołysał płomieniami świec. Ponura, potężna postać stanęła w przejściu tak niespodziewanie, że podpisek uniósł głowę, a Przecław sięgnął do szabli. – Waść to kto? – Ciemiężyciel! Piotr Ożga, starosta trembowelski, opiekun włości i Dydyńskich, wdarł się do kancelarii grodzkiej jak rozjuszony buhaj. Za nim posypali się jak z rękawa słudzy w liberiach i żupanach. Wąsate chłopiska, rosłe jak dęby na czarnych glebach Ziemi Halickiej. – No, no, rybeńko! – pogroził starosta paluchem Jerzemu Dydyńskiemu, który porwał za czekan. – Tak, dobrze mówię! Ani mru-mru! Cztery mocarne ramiona porwały zawalidrogę, przycisnęły go do ściany, unieruchomiły rękę z na wpół wyciągniętą bronią. A pan starosta potoczył się do pulpitu, stanął nad pod-piskiem i wytrzeszczając oczy, wskazał otwartą księgę. – Co to ma być, ja się pytam? Co to jest?! – Prote…stacja – bąknął Przecław. – Przecież widzę! Ale przeciw komu, rybeńko? Tak, dobrze mówię: przeciw ciemiężycielowi. A kto to jest ciemiężyciel? Mów, brateńku: kogo nazywasz ciemiężycielem? – Waszmość pana – stęknął Dydyński. – Ty wiesz, kochaneńku, co to jest? – Starosta postu-kał kułakiem w księgi. – Wiesz, jak to nazwać? No to powtarzaj za mną zaraz: to jest zdrada! Czarna zdrada! – To jest prawda! – Prawda? Jaka prawda! Ot, słowa na papierze! Ot, co ja z tą prawdą, rybeńko! Zamaszystym ruchem starosta wyrwał z księgi całą stronicę z protestacją Przecława, porwał ją w strzępy, rzucił na podłogę i podeptał, brzęcząc ostrogami. – Wiesz, mości panie starosto, co to jest? – Przecław wskazał strzępy. – To jest warcholstwo i samowola. Jak w Moskwie, gdzie car dusi kniaziów i bojarów! Tak, powtórz za mną: warcholstwo… – Nie będzie trzeba żadnej protestacji – mruknął Ożga. – Tak, mości panie rybeńko. Bo ja nie będę cię ciemiężył. Tak, nie będę ciemiężył mości Przecława. A wiesz dlaczego?

– Może sam to powiesz? – Bo jesteś ostatnim potomkiem waszej gałęzi Dydyńskich. Tak, rybeńko, ja już wiem, że Jacek nie żyje. – Posłałeś go na śmierć, ale ze mną nie pójdzie ci tak łatwo. Składam tu protestację przeciw twej opiece. Co zresztą za opieka?! Czy ja wyglądam na szlachecką dziewkę? Rosną mi może cycki albo picza niewieścia?! Z jakiej racji mój ojciec ustanowił ciebie opiekunem? Abyś wygubił nasz ród ze szczętem?! – Cichaj, rybeńko. Cichaj i zachowuj się. Jesteś na urzędzie grodzkim, a nie w karczmie czy zamtuzie. Tak, dobrze mówisz, ustanowił mnie opiekunem. A ja… kochaneńku, popełniłem błąd, każąc Jackowi jechać do Moskwy. Biorę ten grzech na moje stare barki. I dlatego… zrzekam się opieki nad majątkiem twego ojca. Przecław oniemiał. A Piotr Ożga przysunął sobie krzesło, usiadł nań ciężko i skinął na Sękowskiego. – Mospanie, nie będzie protestacji ani odpowiedzi. Wpiszesz do ksiąg moją oblatę, w której… Pisz, pisz, nie lękaj się. W której naprostuję kręte ścieżki żywota Aleksandra Dydyńskiego. A zatem: Ja, urodzony Piotr z Ossy Ożga, starosta trembowelski, zrzekam się opieki… Przecław słuchał, a jego usta otwierały się coraz szerzej. Wyczekał, aż Ożga skończył. Dopilnował, by złożył podpis, i sam kazał podpisać się Jerzemu Dydyńskiemu, Jakubowskiemu i Tobołce – jako świadkom. A potem opadł uskrzydlony na dziedziniec, do sań, jakby spłynęły nań wszystkie łaski możnych tego świata. Nie jechał konno – siadł obok Halszki i ucałował ją namiętnie, nic sobie nie robiąc z uśmiechów Jerzego. A kiedy jechali, pochylił się do ucha Skotnickiej i szepnął cicho: – Duszko moja, zwij mnie od dziś wielkim panem. Milczała, przytulając się do niego, dotykając rąk w łosiowych rękawicach. Aż wreszcie rzekła to, co miała na końcu języka, od kiedy tylko powrócili do Dydni z Krakowa: – Luby mój, nic nas nie rozdzieli. Powiedz mi, prawda, będziesz ślub brał, w kościele, przy księdzu? Przecław uśmiechnął się wyrozumiale, podkręcił ledwie widocznego wąsa. – A po co nam ślub?! – zapytał przekornie. – Czyżbyśmy, duszko, mieli miłować się mniej tylko dlatego, że jakiś klecha nie związał nas stułą?! Halszka nic nie mówiła. Otuliła się szczelniej niedźwiedzią skórą. Przecław weselił się, ale śmiech zamierał na jego wargach. – Puszczę ci w dożywocie dom z rolami w Krzemienicy, pod lasem. I ze dwóch robotnych

kmieci z rodzinami. Abyś miała służbę, kiedy będę przybywał w odwiedziny, ha, ha! Halszka uśmiechnęła się słabo i pokręciła głową. Jerzy Dydyński jechał obok i podkręcał wąsa, jakby to wszystko obchodziło go tyle, co pogawędki jeleni na jesiennym rykowisku. Die 21/11 februarii Gdzieś w Moskwie, południe? Po nocy spędzonej na dziedzińcu kremla w Tule, pod Naugolną Basznią, obok targowych ław, gdzie zęby więźniów dzwoniły jak łańcuchy, a wiatr wdzierał się w najmniejszą szparę w łachmanach, poprowadzili ich dalej na wschód. Poprzez Michajłow wprost do dalekiego Kamienia, który przejmował taką grozą nieszczęsnego Patricka, że ten na jego wspomnienie żegnał się prawą ręką bez czterech palców tak mocno, jakby okładał się kułakami po piersi. Wiedli ich bez końca, wśród śniegu i lodu, bo choć luty miał się ku końcowi, wiosny można było wyczekiwać równie szybko co carskiej łaski. I wreszcie nagle, zupełnie niespodziewanie, poprowadzili ich pod jakieś miasto, oblane wodami rzek – jak zwykle: moskiewskie ostróżki, wyniosłe, na wysokiej, urwistej, płaskiej jak stół górze. Strzelcy zebrali ich w gromadę, dziesiętnik zaś wyjechał wolno na wałachu, tak pięknym i smukłym, że nawet w dzień można było pomylić jego ogon i grzywę z brodą starego Moskala. – Wy, Litwa, tieper nie durujcie! Nie będę się wdawał z wami w żadne rozhowory, ale ostatni raz pytam: kto z was chce przyjąć świętą wiarę naszą i chrzcić się w imię carskie? Zapadła cisza. Nie odezwał się żaden z Polaków ani jedyny Litwin – Narymunt. – Kto weźmie chrzest, tego spotka łaska i pożałowanie carskie – grzmiał dziesiętnik. – O, tu u mnie w ręku jest gramota, gdzie wszystko stoi czarno na białym. Kto chce? – Ja, ja, batiuszko umiłowany! – zaskomlał Patrick i padł na kolana, wyciągając okaleczone dłonie do strzeleckiego dowódcy jak do brodatego świętego. – Ja dawno już przysięgał i chrest całował, ja rab, ja czerw, ja chołopiszka carski… Ja znowu do służby. – Ty przestań szczełkat jabalnikom, do żopy, starej bladzi! – warknął Moskal. – Z tobą, chołopiszka, to całkiem inna sprawa! Nu, kto się zgłasza? Kto mądry? Najwyraźniej Wąsowicz był na to za głupi, a Dydyński i pozostali za mądrzy, aby wychylić się z jawną zdradą. Mazur plunął zamaszyście w śnieg, prawie pod kopyta konia dziesiętnika. Moskal zmarszczył brwi. – Jak nie chcecie, jak wy duraki, Litwa, to pogadamy inaczej. Drugi strzelec podał mu zwój papieru. Dziesiętnik zmrużył oczy i przeczytał: – Jacek Aleksandrowicz Dydyńskij. Który to? Znów cisza. Pana stolnikowica mrówki przeszły po plecach. Strzelcy nie bawili się w szutki. Po prostu wbili w śnieg styliska berdyszy, zdjęli z pleców piszczele. Jedenaście luf opadło z zimnym trzaskiem na wycięcia toporków. Syknęły lonty.

– Błaaaagam – zajęczał Patrick, który nie podnosił się z kolan, jakby wciąż oczekiwał dobrej nowiny, pozwalającej sławić imię zdrajcy Borysa Godunowa. Wpatrzył się w Jacka, a ten nie wiedział, co rzec. Chwila dłużyła się. Szkota wyręczył Mazur, choć nie byli z jednej parafii. Wąsowicz grzmotnął kułakiem w plecy stolnikowica, wypchnął go do przodu. – Ten to, panie władza! – Słyszu. – Dziesiętnik skinął głową, a Jacek nie wiedział już, co zrobić. Moskal czytał dalej: – Wąsowicz Iwan Iwanowicz? Jestli między wami? – Słyszałeś, drapichruście, synu czarta i ciemnej mazowieckiej gwiazdy?! – Dydyński odwrócił się z ponurym uśmiechem do zawalidrogi. – Oto powołał Pan pysznego Mazura na urząd moskiewski, będziesz niedźwiedzice swadźbił u Jego Carskiej Wysokości. – Milczeć! – ryknął niski strzelec o pałąkowatych nogach, pchnął lufą samopału szlachcica, a potem spojrzał wymownie na Wąsowicza, który już gotował się do ręcznej odpowiedzi; godnej, rzecz jasna, nie rycerza i senatora, ale zaściankowego haraburdy. Dydyński umilkł, bo sam już nie wiedział, co z nimi będzie. Tymczasem jeden ze strzelców przyprowadził niskiego, czarniawego mużyka z posadu, pozostali przywlekli kowadło i garniec z węglami. A potem rzucili stolnikowica na kolana, zmusili, by wyciągnął ręce. Wnet kowal rozkuł nity klinem. Mordował się chwilę, waląc młotem. Łańcuchy opadły. To było aż dziwnie – nie mieć skrępowanych rąk. Dydyński poczuł się jak ptak, niestety, strzelcy nie dali mu pofrunąć daleko. Kowal rozkuł Wąsowicza, wzdychając i jęcząc do świętego Mikołaja Cudotwórcy. A potem przyszli po nich obcy strzelcy w żółtawych kaftanach z szamerunkiem. Wzięli Polaków między siebie – po dwóch na jednego jeńca, związali ręce na plecach konopnymi postronkami. I poprowadzili dalej w tułaczą drogę, tak szybko, że jeńcy nie zdołali się nawet pożegnać z towarzyszami niedoli. Zawlekli ich wprost na posad, do… Die 22/12 februarii Kreml w Mceńsku, wieczór – …do Perejasławia Riazańskiego, batiuszka – skamlał uniżenie obdarty mietelnik, moskiewski kuglarz. Choć kłaniał się przed dwoma ałtynami w ręku Borysa jak zbity pies, z wyglądu podobniejszy był do małpy, którą Oboleński widział w Zwierzyńcu u kanclerza Zamoyskiego. – Tam ich osadzili, porozdzielali między grody. Resztę zabrali do Jarosławia i Kostomy, inszych, powiadają, do Kaługi. Ale źle mówią mużycy targowi, bo Onufrij sam widział, że nie było między nimi żadnej Litwy, sama Ruś, co była przy Dymitrze. Kulili się przed wrotami cerkwi Wozniesieńskiej w Mceńsku, skryci w tłumie proszalnych dziadów, szel-mów i oberwańców, skamlących o datki. Borys cisnął pieniądze na wydeptany śnieg, położył rękę na kędzierzawym łbie żebraka. – Ty, Oksian, służ mi wiernie. A doczekasz się. Patrz i milcz.

Odwrócił się i odszedł – zmierzał do dworu gościnnego niemal na wprost cerkwi. Nie musiał włazić po schodach do izby – gornicy. Damian Nieborski czekał na ganku, trąc zgrabiałe z zimna dłonie, uderzając się nimi w piersi, a nawet podskakując w miejscu. – Chudo z nami, batiuszka – mruknął Borys. – Coś się dowiedział? – Że twojego pana posłali tam – machnął ręką na wschód – na Kazań i Perm. Hospody tylko wie czy on już nie za Kamieniem, gdzie wzrok nie sięga, a ptak nie doleci. – Jak to? – Posłali go w Sybir, w dzikie kraje. – Szykuj konie, zbieramy się do drogi. Ruszamy zaraz, za chwilę! – Ty z uma zszedł, dokąd chcesz jechać?! Czekaj! – Borys uchwycił Damiana za rękaw. – Po co tak rwiesz za Dydyńskim? Myślisz, że on w ogóle żyje? – To mój pan. Towarzysz z pocztu. Jakże go zostawię? – Jadąc dalej, sam podzielisz jego los. Tu prawie Siewierszczyzna, tu wrze, bulgoce jak w saganie. Nad Wołgą w każdym mieście poznają, że nie jesteś Moskal, doniosą wojewodzie. Pójdziesz w tiurmu, pod knuty. Chcesz tego losu? – Wszystko mi jedno, co się ze mną stanie. – Stój, durny. Nie pytam, czy chcesz tego dla siebie, ale dla innych. Dla Świrskiego… Dla niej… Co tak patrzysz – mruknął po chwili – myślisz, że nie wiem, co jest między tobą a Anastazją? Mam oczy i widzę, jak cierpisz. – Ona woli Dydyńskiego, nie mnie. – To zaraz pójdziemy do niej, ja powiem, poświadczę, że twój pan jest jak umarły. A ty będziesz wolny. Weźmiesz poczet i resztę rzeczy Jacka. Zabierzesz Anastazję do Polski. No nie drżyj, wyduś to z siebie. Będzie beczała, jak to baba, i potrzebowała, jak mówią na Litwie, potieszytiela. To nad czym ty jeszcze dumasz, durny? – Którędy powieźli Dydyńskiego na Sybir? Znasz drogę? Miasta? Grody? Kiedy to było? – Czort swoje, pop swoje! – Pojedziemy za Dydyńskim. – Damian wyszarpnął rękaw szuby z uścisku Borysa. – A wiesz dlaczego? Bo ja mimo wszystko szczycę się czymś, czego ty jesteś pozbawiony, jako i cała twoja grubiańska nacja. Mam honor szlachecki, polski, który mi nie pozwala porzucić pana w potrzebie. – Zatem odstąp go drogo. Zabierz mu poczet. – To podłość! Borys kręcił głową i śmiał się bezgłośnie. – Stary pan Dydyński wychował mnie po śmierci ojca. Jakże ja mógłbym zawieść jego syna? Zbieraj się! Kulbacz konie! Ruszaj! – Damian sięgnął pod szubę, gdzie miał ukrytą szablę.

Borys szczerzył zęby, ale zszedł z ganku, nieśpiesznie. – Potrzebujemy przewodnika na drodze do… do Astrachania – rzekł. – Musimy minąć bokiem Orzeł i Tułę. Idę go znaleźć. Jak wrócę, ruszymy. – Widziałeś Świrskiego? – Pije. – Oboleński wskazał w kierunku kabaku. Damian skrzywił się i wycofał do małej, ciemnej izby. – Anastazja! Ruszamy! Usłyszał cichy jęk i łoskot. Dopadł do okna; przez grube błony wpadało żółtawe światło na ławy pokryte skórami, ich juki i kożuchy. Anastazja dygotała wsparta o ławę, osuwała się coraz niżej. Jej oblicze stawało się coraz bledsze i bledsze, słabła jak liść na wietrze. Przyskoczył do niej z krzykiem, przytrzymał. – To nic, nic nie będzie – wyszeptała. – Ja zaraz… wstanę. Będzie lepiej. Kłamała, bo gdyby nie Nieborski, padłaby na deski. Damian, rozdygotany, drżący, podniósł ją, złożył na ławie, ledwie żywą, jęczącą. – Anastazja?! Co tobie? – Nic, nic nie będzie. – Kurczowo szukała jego ręki, ścisnęła ją słabo, przymknęła oczy. W nikłym świetle dostrzegł ciemne plamy na jej koszuli i na deskach podłogi. – Ty krwawisz, jesteś ranna? Kręciła głową jak baranek, na jej ustach wykwitł bolesny uśmiech. – Byłam u baby, nic to… wytrzymam. Dostałam driakiew, kirkazon. Pozbyłam się, widać już było. Nie pytaj… Zostaw mnie, błagam. – Pozbyłaś się? – zapytał w rozpaczy. – To jego?! Jego! Jegooo! Dydyńskiego! Bodaj go pioruny rozdarły. Klęczał przy niej, gorączkującej, krwawiącej. To była czarna rozpacz. Anastazja chora, Świrski pijany, Oboleński zdradliwy. Jakże im było ruszać? Die 22/12 februarii Kupiecki dwór w Mceńsku, chwilę później Gęsie pióro skrzypiało po papierze. W imia swiatej Preczystej Bohorodzicy i naszego batiuszki, cara wsieja Rusi, samodzierżcy, Borysa Fiedorowicza Godunowa et ceatera… Borys poskrobał się piórem za uchem i starannie zamazał słowa et ceatera. Tfu, do kulawego czarta i bajstru-ków matki bladzi, ta polska, diabelska łacina zaczynała już wchodzić mu w nawyk. …Donoszę ci na kolanach, ojczulku wojewodo nasz mceński, Iwanie Borysławowiczu, że na kremlu twoim, w gościnnym dworze, przebywa dwóch izmienników, bojarów fałszywego Dymitra rostrygi i samozwańca. Ludzie ci są to Lachy ze dworu jego, jadący z metresą… Tfu! Znowu diabelska polszczyzna. Z bladzią diabelską, co czarami ludzi do złego przewodzi i

klątwy miota na prawosławną świętą wiarę. Ta trojca ma w grodzie waszym, ojczulku najsłodszy, chrześcijan prawosławnych zwodzić i do zdrady na stronę Dymitriaszki namawiać. Jeden zowie się Damian Nieborski, a drugi Jędrzej. O czym donoszę ja, waszej wojewodzińskiej mości chołopiszka czarny, Iwanko Bezrodnyj. Uśmiechnął się i przywołał skinieniem jednego ze skomorochów, koślawego chłopaczka, który zabawiał się w grę w gródki w błocie i gnoju na podwórcu. – Hej, mały, jak się zowiesz? – Gorbatko, ojczulku, żeby mnie jasna krew zalała, a mać dydko jebał! – A wiesz ty, Gorbatko, gdzie wojewodziński dwór? – Jakżebym nie wiedział, batiuszka. Daj dienieg, zaprowadzę. – Masz tu trzy i zanieś tam list. Oddaj diakowi albo strzelcom i rzeknij, że ważna sprawa, bo w grodzie są szpiedzy Samozwańca. Nie zapomnisz? – Jakżebym mógł, ojczulku. – To masz i leć. I pamiętaj, mam na ciebie oko. Chłopak pobiegł, a Borys ruszył do swego konia My— szatego, który zajmował się obgryzaniem płotu. Dosiadł go i nie oglądając się na gościnny dwór, ruszył do Tuły. Tego samego dnia Kreml w Perejasławie Riazańskim Strzelcy w żółci powiedli pana stolnikowica w nowy, nieznany świat, na drewniany posad Perejasławia, okryty grubą warstwą śniegu. Przez małą i niską basztę Odwodną, a potem mostem nad zamarzniętą rzeczką do Małych Wrót na Łybedzi, skąd zerkał nań frasobliwy i zielonkawy Bazyli Riazański z księgą w lewej ręce. Dalej był Wierchnij posad, długa ulica między drewnianymi domami z okrąglaków, wiodąca na szeroki kreml. Strzelcy nie poszturchiwali więźniów; w porównaniu ze strażnikami przy armatach zdawali się niemal dobrotliwi – barczyści, brzuchaci, w niekształtnych czobotach, z bandolierami na piersiach. Maszerowali szeroką, niekształtną ulicą między dwoma rzędami domostw otoczonych palisadami i płotami. Lód w rozlewiskach i kałużach łamał się z chrzęstem pod nogami, ulatywała w dal para oddechów. Z zaułków, od wrót i z chodników wybrukowanych drewnem ciągnął do jeńców wielobarwny tłum. Mużyki posadzkie, puszkarze, kowale, chołopi w postołach i szarych świtach. Dydyński spodziewał się krzyków, wzgardy, ale mieszkańcy popatrywali na nich w milczeniu, bez wrogości, a nawet z zaciekawieniem. Plac przed mostem był błotnisty, rozjeżdżony setkami płóz, rozdeptany tysiącami nóg. Moskale brnęli środkiem, podwinąwszy poły i rękawy szub, kaftanów i sarafanów. Jeńcy przeszli bokiem, zapadając się w brei czasem aż po kolana. Strzelcy klęli, wrzeszczeli,

przepychali się do przodu. Dydyński dostrzegł długie szeregi targowych ław, wkraczających aż na most. Wrzało przy nich jak w ulu. Okutane w futra postacie posadzkich i dworian ciągnęły do nich, oblegały stragany. Tu zasiadali chlebnicy, stamtąd niósł się zapach blinów i kołaczy. Dalej, na samym moście, rozsiedli się sukiennicy, białoskórnicy, szewcy i czapnicy. Po drugiej stronie gwoździarze i iglarze. Rozległ się krzyk: „Bieriegis! Bieriegis!”. Tłum brodatych, okutanych w ciężkie stroje i przez to niedźwiedziowatych postaci rozpierzchł się, ustępując miejsca niskim, wąskim sankom ciągniętym przez dwa konie. Leżał w nich gruby, rozparty jak basza bojar, prowadził zaprzęg siwy sługa, dosiadający konia na oklep. Z tyłu, na płozach, przyczepił się jeszcze jeden pachołek. Za kawalkadą goniła gromada bosych, ubłoconych dzieciaków w świtkach, chustach, łachmanach. – Dokąd nas prowadzicie? – zapytał Jacek najmłodszego ze strzelców, chudego, bez brody, któremu najlepiej patrzyło z oczu. – Na kreml, do prystawa. – Tamten spuścił wzrok. – Ojczulek Borys Naszczokin i diak Wyzumskij na was czekają. Wy na nas nie gniewajcie się, panowie Litwa. My niewinowaci, bo taki ukaz mamy od gosudara. – Wolien Boh, da gosudar car, wieliki kniaź Borys Fiodorowicz, wsieja Rusi – dokończył za niego Dydyński. Pochłonęła ich ogromna, murowana Glebowska Baszta – po jej drugiej stronie rozpościerał się kreml, zabudowany cerkwiami, strzelistymi domami, ozdobionymi paradnymi, skośnymi gankami, zadaszonymi aż do samej ziemi. Dydyński myślał, że poprowadzą ich na dwór wojewody, ale strzelcy mieli inne zamiary. Przeszli obok długiej, nakrytej dachem z gontu i otoczonej dodatkową palisadą zieleniej pałaty, w której przechowywano proch. Obok orużnej – zwykłej, na podklecie, to jest z piętrem, gdzie mieścił się arsenał. Potykali się w błocie obok soboru Archangielskiego – murowanego i zwieńczonego jedną jedyną kopułą z połamanym krzyżem. Wreszcie strażnicy doprowadzili ich do zwykłej kleci z sosnowych bierwion, otoczonej pochyłym parkanem, sąsiadującej z narożną basztą, o której potem Jacek dowiedział się, że zwano ją Duchowską. Z drugiej strony do kleci przytykały drewniane zabudowania i dworce monastyru. Strzelcy rozwarli wrota, wwiedli jeńców do izby rozjaśnianej blaskiem świec. Było tam dwóch pachołków i jakiś Moskal – barbarus z brodą jak łopata, okutany w szubę zapinaną na guzy, obszytą futrem, co nadawało mu posępnego i dzikiego wyglądu. Na głowie miał szłyk, to jest czapę wysoką niby komin gorzelni. Obok przycupnął diak w terliczku i kuczmie na wygolonym łbie. Strzelcy poluzowali więzy, Dydyński rozprostował zdrętwiałe ręce. Było mu zimno i słabo.

– Dydyński Jacek jest tu? – Diaczek zajrzał do zwoju, który trzymał w ręce. – Wąsowicz Iwan toże? – To ja. – I ja. – Nadzieję wy porzucili, panowie Litwa? – zapytał brodaty Moskal. – Tak i ja będę waszym prystawem, z woli ojczulka Hosudara Borysa Fiodorowicza. Przysłani jesteście do Perejasławia. Macie tu siedzieć, będą wam drwa dawać, abyście sobie palili w piecu. Przechadzkami nie wolno się bawić, aby między wami a mużykami nie było jakiegoś szumu. Jadło przyniosą wam strzelcy. Nu i tyle. – Jeślibyście cierpieli jakiś niedostatek albo nędzę – dodał po chwili – tak piszcie czołobitnię do gosudara, my ją odeślemy. Tak samo jeślibyście czego kupić albo dostać nie mogli. – Z miłosierdzia swego, jako gosudar dobrotliwy i miłosierny – dorzucił diaczek – pozwala wam, panom Litwie, że możecie swoje szaty sprzedawać. Kto ma, tedy wolno i sobole! – A niby co gosudarowi do naszych sukien? – mruknął Dydyński. – Ja od niego żadnego pożałowania nie potrzebuję, byleby nas puścił do Polski. A z moimi plu-drami i szarawarami wolno mi czynić, co chcę, i bez waszej wiedzy. Prystaw i diak spojrzeli na siebie zdumieni, ale nic nie powiedzieli. Naszczokin wzruszył ramionami, obrzucił pogardliwym wzrokiem jeńców, a potem ruszył do drzwi razem z diakiem i sługami. Zostali sami w ciemnej izbie, bo służba prystawa zabrała świece. Płonęły tylko polana w glinianym piecu, więc Jacek miał wreszcie okazję, aby rozprostować kości w cieple. Po dniach spędzonych pod gołym niebem, na mrozie, w izbie było dla niego aż za gorąco. Strzelcy zaciągnęli warty. Stanęli przy drzwiach, za błonami okien, lecz wcześniej przynieśli im jadło. W dwóch koszach leżał czerstwy chleb, wędzona ryba zajeżdżająca stęchlizną, parę placków, dzban piwa. – Panie ślachcic – wymamrotał z pełną gębą Wąsowicz – pis, acan, cołobitnię, aby nam dodali widendy, bo nas tu głodem zamozą. – Sam pisz, mazowiecki ryju – mruknął Dydyński. – Ja się nie będę płaszczył. Zresztą, to i tak nic nie da. – Poznałeś, acan, głód kiedyś? Ja poznałem. Ja nie chcę być głodny, nawet tutaj. Jak mówię, ze pis, to pis! – A jak ja ci mówię, żebyś zawarł gębę, to trzymaj ją zamkniętą na kłódkę. Albo pokaż, że równie sprawnie machasz piórem jak kułakiem i cepem. – Ja niepisaty, mospanie. – To idź bić czołem prystawowi. Wąsowicz chwycił stolnikowica za przeszywanicę na piersiach, poderwał w górę; łapska

miał jak katowskie kleszcze. – Co nie napiseś?! Słysałes, com gadał?! Ja tutaj pan! Ja ślachcic. – Słyszałem. Jak pies wyje do ciemnej gwiazdy! Lewą ręką – tą samą, w której trzymał kawał chleba – Wąsowicz rąbnął Dydyńskiego w łeb. Szlachcic obrócił głowę w ostatniej chwili, dostał w szczękę, poleciał na trzy stopy w bok, ale utrzymał się na nogach, jedynie pociemniało mu w oczach. – Stać! Stać, Litwa! – zakrzyczeli strzelcy trzymający wartę przy drzwiach. Wąsowicz nie posłuchał. Wpadł na Jacka i porwał go na ścianę jak szarżujący buhaj. Dydyński przygrzmocił ramieniem i lewym bokiem z takim impetem, że kurz posypał się z powały. Wąsowicz capnął go, wywlókł na środek jak psiaka, trzymając lewą ręką za kark, prawą począł prać go raz za razem, szerokimi ruchami, jakby pływał w rzece. Przyłożył szlachcicowi trzy razy, nim wpadli na nich strzelcy, czyniąc gwałt i rwetes, bijąc kolbami i kułakami jednego i drugiego. Słysząc krzyki, do izby wtargnęła reszta warty – wyrwali dyszącego, pokrwawionego Dydyńskiego z łap Wąsowicza, rozdzielili przeciwników. – Co tu się dzieje?! – zagrzmiał dziesiętnik, z pozoru przyjazny chłopek, z krótko przyciętą, rudawą brodą. – Żadnego spokoju od was nie ma, panowie Lachy! – On zaczął – mruknął Dydyński. – Sprawa honoru! Mości panie strzelec, pożyczcie nam szabli, a rozstrzygniemy rzecz jak w Polsce. Wąsowicz, z kurwy mazowieckiej synu, arcybękarcie, złodzieju, niedźwiedzi chwoście! Wychodź na szable! – Zwazaj, panocku, zaraz ci dadzom, gwiazdeckę z nieba poproś. – Pożyczcie szabli, dobrzy ludzie. – Nie wolno – pokręcił głową dziesiętnik. – Nam nie lzia. Prystaw zabronił. – Który zaczął? – Ten, ten. – Dwaj strzelcy pilnujący izby wskazali solidarnie na Mazura. – Raz jeszcze będzie rozruch między wami! To was do turmy wsadzę, w łańcuchy zakuję! Dydyński wściekły poczuł, że uścisk strzelców rozluźnia się nieco. Zbolały spoglądał dokoła, szukając czegoś, co zapewni mu przewagę. Wąsowicz patrzył nań szyderczo… Do kroćset, nie mógł być zamknięty z tym wielkoludem wjednej izbie! Nie ścierpi go dłużej, nie… Mazur śmiał się w żywe oczy. A na ramionach ciągle miał czugę zdartą z pleców Jacka. Psi syn! Bękarcia mazowiecka krew! Ja mu zaraz… I nagle w przypływie szału Dydyński wydarł z ręki młodego strzelca wielki moskiewski berdysz z żeleźcem większym od głowy wołu. Moskale wrzasnęli, odskoczyli! Dydyński skoczył na Wąsowicza. Wziął zamach i w jednej rozpaczliwej chwili spuścił ostrze na zarośnięty łeb tamtego. Mazur zasłonił się, skulił!

Na próżno. Dostał prosto w łeb, skosem w potylicę. Krzyknął krótko, zadygotał. I zwalił się jak dąb na posadzkę. Jacek odrzucił berdysz, ale strzelcy i tak skoczyli na niego, obalili, obili grzbiet, klnąc i wrzeszcząc. Zniósł to z pokorą godną Szymona Słupnika. Wąsowicz leżał na posadzce z krwią sączącą się ze łba, a widok ten był równie sycący co wety po dobrym bankiecie. Na koniec podnieśli Jacka, przytrzymali, zaś Wąsowicza poczęli oglądać, macać, szarpać. Chłopisko leżał bezwładny niczym pień, z raną na łbie niczym od katowskiego miecza. Kiedy przenieśli go na ławę, począł dygotać, z wpółotwartych ust ciekły mu wąskie strużki śliny. – Co wy… Co wy? Ech, skatiny! – zaryczał dziesiętnik strzelecki. – Co to ma być? Co to znaczy? – Domowa sprawa, mospanie. Posprzątane i załatwione. – Co posprzątane? Co teraz? Cyrulika mam wezwać? Za co? – Teraz niech pan Lach sam go opatruje – podpowiedział drugi strzelec. Dziesiętnik spojrzał na nieprzytomnego Wąsowicza, na pokrwawionego Dydyńskiego i uśmiechnął się. – Tak jest. To teraz, Litwin, opatruj swojego druha. Nawarzyłeś piwa, to je wypij. A nie zechcesz – to do tiur-my pójdziesz, pod knuty. Dydyński nie miał sił, aby zaprzeczyć. Pokiwał smętnie głową i pogodził się z losem. A w chwilę później, ponaglany przez strzelców, zagniótł chleba z pajęczyną i poświęcił całą połowę koszuli, aby obwiązać krwawiący łeb Wąsowicza. Koszuli wprawdzie równie czystej jak diabelska szmata, ale za to utkanej z najcieńszego lnu po dziesięć groszy za łokieć!

Dziesiętnik obejrzał jego pracę, a potem zamruczał coś i pochwalił: – Dobre, dobre, to tak choroszo u was, Litwa, wsio łuczno, mudryje wy liudie! Tak oto, z grubsza rzecz ujmując, zaczął się kolejny rozdział moskiewskiej niewoli. Die 25/15 februarii Kreml w Perejasławie Riazańskim, południe Zaczęło się smutne bytowanie pana Jacka. Nie dość, że ranny, chory, obity, musiał jeszcze pielęgnować Wąsowicza, który leżał bez sił i czucia niby wór na ławie. Czasem tylko dygotał, jęczał, kłapał zębami, śliniąc się niczym opętany. Rana na mazurskim łbie krwawiła bez końca. Dydyński zalepiał ją najpierw chlebem z pajęczynami, ale że dostawał ledwie pół bochenka na dzień, zmienił zamiar. Wśród drew, które dostawał do pieca, wyszukał świeże kawały sosny. Starym sposobem Werhowyńców z Bieszczadu zbierał z nich żywicę, żuł ją i dodawszy pajęczyn, zaklejał tym szczerbę na łbie

zawalidrogi. Wyciągał też kostki, które strzępiły się na brzegach rany, i w sumie doliczył się ich ponad dwunastu. A kiedy nadchodziła pora obiadu, lał Wąsowiczowi w gębę wodę z okruchami chleba. A poza tym siedział przy ogniu i grzał się. Strzelcy nie byli katami. Pozwolili wychodzić po wodę – choć zawsze pod strażą, raz nawet wyprowadzili do łaźni. Poza tym w głębi duszy żałowali chyba jeńca, bo poczęli znosić: kwartę gorzałki, kiedy indziej kawał kołacza korowaja, pierogi z targu, dzban piwa. Innym razem rzucili nową koszulę, przynieśli parę skór do okrycia, trochę miodu. Wieści o Dymitrze taili głęboko, obawiając się gniewu prystawa, wojewody i hołowy strzeleckiego. Jedynie ten bezbrody, najmłodszy z nich – i najbardziej litościwy – szepnął Dydyńskiemu na ucho kilka słów. Carewicz schronił się w Putywlu, gdzie jak powiadano, zbierał wojska do nowej walki, zaś Wasyl Szujski z carskim wojskiem tkwił pod Kromami, nie mogąc złamać zaciętego oporu Kozaków atamana Koreły. Z zachowania strzelców, a przede wszystkim z życzliwości poznawał, że carska władza Borysa Godunowa przypominała kolosa na glinianych nogach. Choć wygrał pod Dobryniczami, nikt nie był pewny jego władzy. „Batiuszka car chory – szepnął mu pewnego razu na ucho młody Nikita – płocho z nim, Hospody pomyłuj”. Dnie mijały wraz z padającym śniegiem, a Dydyńskiemu zdało się już, że będzie tutaj siedzieć, póki nie wyrośnie mu moskiewska broda. Lecz pewnego dnia w południe stało się coś, co zmieniło oblicze losu. Znienacka usłyszał podniesione głosy strzelców, gwar i rozruch. Nikita i jeszcze dwaj strzelcy weszli do izby, a potem kazali mu iść za sobą. Po wyjściu z dworu narzucili mu na ramiona… podbitą wilczurem ferezję, wcisnęli na głowę moskiewski kołpak, by przypominał Moskwicina. Rozglądając się trwożnie, poprowadzili go w głąb kremla. Nie powiedzieli, dokąd idą.

Rozdział XVII Maslenica Tajemniczy dwór • Grom z jasnego nieba • Pomieszcziki — polityki • Oświecić Moskwę • Sekretne księgi dobrego prawa i obyczaju • Żywoty pań swawolnych • Spalenie manuskryptów • Złe skutki pijaństwa • Dydyński zdobywa Perejasław • Opresja i uwięzienie • Przybywa Borys • Gniew Przecława Die 25 februarii nowego stylu, 15 starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Niżnyjposad w Perejasławie Riazańskim Godzina trzecia napółzegarzu Strzelcy wiedli Jacka poprzez Riazańską basztę na zaśnieżony Niżnyj posad. Uwadze Dydyńskiego nie uszło, że przemykali się bocznymi uliczkami, a jeszcze w chacie pozostawili rusznice i berdysze, narzucając na strzeleckie kaftany kożuchy i ferezje. Wyglądali teraz jak zwykli, nieco zamożniejsi mużycy z posadu. Ot, tacy, których zamiast na kwas stać było na śmierdzącą gorzałczynę do obiadu. Kiedy przechodzili koło koniuszni, Dydyński zajrzał za wrota, gdzie pod wiatą stały szpakowate kałmuki, czerwono-gniade, rosłe ruskie konie i chude moskiewskie szkapiny. Wyciągnął rękę, chcąc klepnąć najbliższego wierzchowca po szyi, wówczas Nikita zasłonił mu drogę własnym ciałem. – Nie lzia! Nie lzia. Wszystkim wiadomo, wy, Lachy, dobrze na koniach jeździcie, a jeszcze lepiej uciekacie. – Prystaw kazał uważać – mruknął drugi strzelec, gruby jak puchacz – abyście nie mieli przystępu do wierzchowców. Trzeci nic nie powiedział, tylko klepnął pana Jacka w plecy. Dydyński ruszył dalej rozweselony. Strzelcy poprowadzili go w lewo, wzdłuż Łybedzi, do niewielkiego drewnianego dworu otoczonego zaśnieżoną palisadą. Nie skierowali się do głównych wrót, chronionych przez ikonę Mikołaja Cudotwórcy. Obeszli zagrodę od tyłu, zatrzymali się przy bocznej furtce, zastukali raz, potem jeszcze dwa razy. Dopiero wtedy ponury

sługa z kosturem w ręku uchylił nieco drzwi, otaksował ich równie uważnie co tatarski poseł coroczne upominki, a potem zaprosił do środka. Weszli na podklet po zadaszonych schodach. Strzelcy otwarli drzwi do sieni, potem do gornicy. Pan stolnikowic wszedł tam sam i zaraz znalazł się pod ciężkim, nieruchomym spojrzeniem kilkunastu odmalowanych na starych ikonach, brązowych bizantyjskich świętych i proroków dzierżących krzyże i księgi. W komnacie był ktoś jeszcze – wysoki i młody mężczyzna z krótko przystrzyżoną brodą, ubrany w… Jacek zwątpił w zmysły. Poczuł się bowiem tak, jakby się znalazł w Gdańsku, Wilnie albo we Lwowie. Nieznajomy przyodziany był w aksamitny wams ze zwisającymi rękawami, marynały, to jest bufiaste spodnie po kolana, z naszytymi galonami, białe pończochy i czerwone trzewiczki godne krakowskiej ladacznicy. Piorun strzelił w stolnikowica. Pludrak, wypisz, wymaluj – tutaj, w Moskwie, w barbarii, na dzikim wschodzie i krawędzi świata! Niemożliwe! Jak? Skąd? Z Kompanii Angielskiej? Nieznajomy szedł już na spotkanie i szeroko rozkładał ręce. – Gość w dom, Bóg w dom, czy jak wy tam w Polsce mówicie. Witajcie pod naszym skromnym dachem, Jacku Aleksandrowiczu. Stolnikowic zdumiony uścisnął nieznajomego, potem dwóch jego kompanów – starego, z długą białą brodą, we wzorzystej tubelejce na łysym czerepie. I kolejnego – odzianego całkiem jak szlachcic polski – w ferezję ze złotymi potrzebami, zwisającymi aż do ziemi wylotami, wilczą czapkę i złotolity pas. – Pewnie dziwicie się, Jacku Aleksandrowiczu – gęba pludraka nie zamykała się przez cały czas, niczym carskie wrota na Wielkanoc – naszemu zaproszeniu. Otóż jestem Iwan Andriejewicz Chworostynin, kniaź i od dziś przyjaciel waszej mości. To zaś są: Michaił Gołowiow – starszy skłonił się i przytrzymał czapeczkę spadającą z łysego łba – oraz bojar Mikołaj Zapołotyński. – Wielce mi to miło – bąknął Dydyński, nieco zmieszany. – Sługa uniżony. Czego wasza mość życzysz sobie ode mnie, nieszczęsnego jeńca? – Mamy – zahuczał Gołowiow – sprawę do waszej mości. Ajakże… – Kiedy dowiedzieliśmy się, że są w grodzie ludzie z Polski, nie omieszkałem zaprosić w gościnę – rzucił Chworostynin. – Ukradkiem, rzecz jasna, żeby się, he, he, wojewoda nie dowiedział! Chciałbym cię, mości panie, prosić o pomoc, ale co tam będziemy gadać z pustym kałdunem. Pierwej się napijmy. Stół już czekał – nakryty i przygotowany. Chworostynin posadził Jacka u szczytu, po swojej prawicy, pod ikonami, obok przycupnęli bojar i starzec. – Opanas – zawołał Gołowiow – spojrzyj tam na ulicę, czy nie widać Stieńki?!

– Patrzył już – odparł Zapołotyński – wystawał na progu, świdrował oczyma. Nie ma Stieńki, błazna, bladego syna. Nie doniesie prystawowi, że przestajemy z jeńcem. – Prystaw śpi pijany – zahuczał Chworostynin. – Zatem i my się napijmy, na pohybel sukinsynowi! Porządek uczty był polski, nie moskiewski, czego nie przeoczył Dydyński. Wniesiono białą uchę z pieprzem, potem wywary i gąszcze, świninę. Pan stolnikowic miarkował się zrazu, ale nie czynił tego Chworostynin – który jednak, wbrew obyczajowi, sam pierwszy rzucił się na jedzenie jak wilk. Do picia służba wniosła wino w pucharach, z których najlepszy – nautilus – przeznaczono dla gościa. Wypili zdrowie stolnikowica, potem Chworystynina, gospodarza i starego Gołowiowa. Spełniali toasty nie po angielsku, nie po hiszpańsku czy niemiecku, ale po wschodnioeuropejsku, szczerze i do dna, wierni maksymie księcia Włodzimierza Wielkiego, iż dla Rusi picie jest weselem. – Wybaczcie – rzekł Jacek Dydyński, gdy tylko zaspokoił pierwszy głód – nie wiem, czemu zawdzięczam łaskę Waszej Książęcej Mości. Dlaczego waszmość podejmujesz bankietem ubogiego jeńca, zamiast siedzieć w Moskwie przy carze? – W Moskwie cały lud głupi, żyć nie ma z kim – odparł Chworostynin. – Tak długo jestem w carskiej opale, to jest niełasce, że już przywykłem, że nie dopuszczą mnie do carskiego prestoła. Wiesz, waszmość, jak na mnie wołają bojarzy? Zapadnik, jeterik, szut polski. Wszystko dlatego, że ja, jeden jedyny w całej Rusi, razem z druhami jesteśmy wiernymi przyjaciółmi Rzeczypospolitej i wielkiej Europy. – Wierzymy głęboko, że świętej Rusi potrzebne są zmiany – uzupełnił Gołowiow. – Musimy wyrąbać sobie okno na zachód, inaczej Ruś zginie, upadnie pod ciężarem grzechu i zaprzaństwa. – Aby zaś Ruś otworzyć, obalić mury i skruszyć kajdany, jakie ją więżą – mruknął Chworostynin – trzeba obdarzyć ruskich bojarów i dworian… wolnością. Dydyński nie wierzył własnym uszom. Siedział znieruchomiały, chociaż służba wnosiła właśnie zające w rosole i słodkich zupach, kurniki, czyli pasztety i baraninę z ognia. – Harde słowa w tym kraju, mości książę. – Ale prawdziwe. Bo prawdę powiedziawszy, widząc cię tutaj, Jacku Aleksandrowiczu, wstyd mi za całą naszą Ruś. Bo co ty, szlachcic polski, możesz pomyśleć sobie o naszych porządkach? Jeden grzech, porubstwo, barbaria, wschodnia dzicz? – Aż tak źle nie jest – mruknął Dydyński, strzegąc się, aby nie zdradzić się z tym, co naprawdę myślał o Moskowii. – Ludzie są dobrzy, tyle że ciśnie ich diabelski tyran z Kremla. – Żaden z mużyków, bojarów i kniaziów nie znajdzie w sobie dość sił, aby obalić władzę cara, który nie jest ojczulkiem nad nami, ale ruskim despotą.

– Myślicie, że uczyni to Dymitr Iwanowicz? Kniaź i bojarzy zamarli. Zerkali na siebie długo, pozierali w oczy, wreszcie Chworostynin rzekł: – Niebezpiecznie o tym mówić, Jacku Aleksandrowiczu. Tu wojewoda ma tysiąc uszu i całą sotnię szpiegów. Myślałem kiedyś, że car Borys otworzy Ruś na nowinki z zachodu, radziłem mu, aby posyłał bojarskich synów na uniwersytety w Niemczech, w Niderlandach. Nic z tego nie wyszło, bo wszyscy uciekli i tu nie wrócili, kiedy zobaczyli, jak zacne życie jest na zapadzie. Znalazłem się w opale – dobrze, że nie postrzygli w mnichy albo nie wtrącili w tiurmu. Ja wierny sługa batiuszki… – Przy mnie możecie mówić prawdę – uciął Dydyński. – Jestem wolnym człowiekiem i nawet w niewoli deklaruję się jako stronnik carewicza. Macie jakieś wieści o Dymitrze? Mówcie śmiało, nie wydam was. Cisza. Daleko dzwoniły cerkiewne dzwony. Wreszcie przemówił Gołowiow. – Kniaź Szujski połamał sobie zęby na Kromach. Oblega je, bije z puszek, ale równie dobrze mógłby trykać głową w mury trzeciego Rzymu. Wysłał wojsko na Pu-tywl, ale poniósł porażkę, bo do Dymitra przyszły posiłki z Litwy. Jest tam dużo lackiego wojska w płatach, z drągami, ze skrzydłami. – Uczynił półkolisty gest nad głową, po którym stolnikowic rozpoznał husarię. – Pobili mnogo strzelców Hosudarowi, aż ich żonki na Słobodzie strzeleckiej wrzeszczą i ryczą. Chudo im się stało. – W samym Perejasławie – odważył się wreszcie coś powiedzieć Zapołotyński – jest wielu stronników Dymitra. Starczy, że się przybliży, a cały posad stanie w ogniu. – Chwała Bogu, sława Panu! – odetchnął Jacek. – Zatem zdrowie Dymitra Iwanowicza, carewicza i prawowitego naslednika na carskim tronie. Oby wziął Moskwę jak młodą żonkę. Oby mu się wiodło! Chworostynin omal nie zakrztusił się winem. Gołowiow pokręcił łysym łbem i ledwie umoczył usta. – Skąd wiecie, Jacku Aleksandrowiczu – zagadnął – że Samozwaniec przyniesie ruskiej ziemi światło i wolność? Czy aby na pewno jest carewiczem, a nie, jak powiadają popi, heretykiem, rostrygą? – Choćby był samym diabłem – mruknął podpity Chworostynin – obali mur, który nas dzieli od… – położył palec na ustach, bo służba wniosła właśnie kotłomę z patoką, serniki i bliny z pszenicznej mąki – zachodu i Europy – dokończył ściszonym głosem. – Dużo znowu potrzebujemy od Litwy i Niemczyzny – gderał Gołowiow. – Ot, orużja, puszek nowych, planów zamków i nowych sposobów wojowania, diabelskich kul, odlewania armat. Trzeba być bystrym i patrzeć, co zapad wymyślił, aby to samo wprowadzić na naszej ruskiej ziemi.

– Tylko to Ruś potrafiła przez całe wieki, od czasów najazdu tatarskiego i spalenia Kijowa – odparł Chworostynin, sięgając po wieprzową nogę nad talerzem Jacka, nie bacząc, że krople sosu skapują na rękawy gościa. – Jesteśmy tu na końcu świata jak więźniowie za murem. Nic nie wymyśliliśmy, może prócz bani. Nic nie daliśmy ludziom nowego, jak Anglia, Francja i włoscy mistrzowie sztuki. Przez cały czas tylko podkradamy te pomysły, które carowi tyranowi przydawały się do umocnienia władzy. Fiodorze Maksymowiczu, my się musimy otworzyć, wypuścić Rusinów w świat i wpuścić cudzoziemców – niechaj prawosławny studiuje w Norymberdze, a włoski malarz przyjedzie do Moskwy. Inaczej będziemy tylko pośmiewiskiem świata. Tatarską barbarią, gdzie tyran i despota z Moskwy wedle woli ucina łby, topi, dławi, powiadając, że co Hospod Boh poda do serca, tak się ma dziać. Ponadto powinniśmy zmienić obyczaje, stroje, obrzędy i święta. Domy budować jak w Polsce i na Węgrzech – pałace z kamienia i cegły, a nie kurne klecie, jak na naszym posadzie. – Myślicie wy – nie ustawał Gołowiow – że lud i bojarzy zrozumieją owo oświecenie Rusi? Uważasz, że owe podróże na zachód w ogóle są im potrzebne? Że łatwo pozbędą się starych obyczajów, a chrześcijańskie stroje odmienią na suknie sodomitów? – Więc trzeba ich do tego zmusić! – wypalił Chworostynin. – Kazać bojarom golić brody, nosić pludry i kabaty zamiast śmierdzących kożuchów. Kłaniać się niewiastom i czytać księgi, a nie pić gorzałkę i batożyć żonki. A kto brody nie zgoli, tego po staremu, knutem i do tur-my. Tak robić dla przyszłego zbawienia świętej Rusi! Zapołotyński tylko wymamrotał coś pełną gębą, bo choć ubrany po polsku, żarł jak Moskal, brał garściami z misy, kości rzucał pod stół, bekał i czkał, nie przejmując się obecnością pozostałych. – Ja zaś – rzekł dla uspokojenia Dydyński – ciągle nie wiem, dlaczego nasze nacje tak się różnią między sobą. Wasz słowiański język jest podobny do naszego, sarmackiego. Stroje moskiewskie przypominają nieco te, w których chowaliśmy naszych pradziadów. Zatem dlaczego u nas panuje wolność, a u was niewola? My króla wybieramy, a u was rządzi niedźwiedź, tyran i pieski syn Godunow. – Tatarzy nam to uczynili – rzekł posępnie Chworostynin. – Byliśmy u nich w niewoli przez czterysta lat. Dopiero dziesięć dekad temu pradziad Dymitra Iwan Wasylewicz wyzwolił Ruś z niewoli. Wcześniej próbował Dymitr Doński. Wyście takiej niedoli nie zaznali, jeden tylko wasz król Henryk zginął pod Legnicą. A u nas – machnął ręką, strącając ze stołu cynowy kubek – wybili wszystkich dobrych i zacnych, poczciwych i pracowitych. Zostały same bliaduny i łotry. – Tatarzy – zamruczał Gołowiow – nie wybierali na wielkich książąt ruskich żadnych światłych i zacnych, ale największych służalców, zwykle kniaziów moskiewskich. Takich, co sprzedawali swych braci w niewolę za garść ałtynów albo kwartę kumysu. – Wielcy książęta dawali Ordzie liczne powinności: podatki wybierane przez baskaków,

trybuty. Chanowi najjaśniejszemu służyli jak psy. Kiedy przyjeżdżał do nich jego wysłannik albo sam plugawiec we własnej osobie, wielki kniaź musiał wyjść naprzeciwko z bojarami, przed miasto, niosąc w ręku czarę kobylego mleka. A jeśli posłowi skapnęło coś na grzywę końską, albo też rozlał to umyślnie, książę moskiewski musiał to zlizać. – Kończ już i oszczędź nam niedoli i ubóstwa Rusi – uciął Zapołotyński. – Jacek Aleksandrowicz poznał już na własnej skórze ruską gościnność. Nu, pogadaliśmy, pojedliśmy, to teraz prośba. – Słucham, słucham, rad pomogę. – To najpierw… Najpierw cię zapomożemy – Chworostynin wstał i przywołał służbę – abyś waszmość wyglądał po polsku i nie wstydził się pokazać na świecie. Wnet słudzy zdjęli zeń postrzępioną przeszywanicę, odziali go w sukienny błękitnawy żupan z szamerunkiem, na grzbiet narzucili czamarę, a na łeb dali baranią czapkę ozdobioną bażancim kolorowym piórkiem. Jacek wyglądał w niej nieco pociesznie, ale podziękował ukłonem, bo pachołek przypasał mu pas z prostą, ale gładką ormianką ze zdobionym jelcem. A potem Chworostynin wstał i zataczając się, poprowadził Jacka do bocznej izdebki. Gołowiow i Zapołotyński deptali im po piętach. – To, co pokażę i o co proszę – mruknął kniaź – niechaj zostanie między nami. Inaczej wojewoda Liapunow wyrwie nam za to nogi z żopy i każe biec do Moskwy… o ile wcześniej nie każe wsadzić tam pochodni. – Mogę dać słowo, że zachowam w sekrecie, co tylko mi pokażecie – Dydyński uniósł dwa palce w górę – o ile, rzecz jasna, nie będzie to bezbożna sodomia. Chworostynin otworzył kluczem jedną ze skrzyń. Dobył z niej jakieś papiery – oprawione i zszyte niczym dwa wolumina. – Potrzebujemy, abyś nam to przeczytał – mruknął Gołowiow. – Oto są księgi, które zdobyto pod Pskowem i Toropcem, w litewskim obozie, jeszcze za czasów wojen w Inflantach. Sprzedawał to w sekrecie Atanazy Szapiłow, mużyk handlowy. – To księga o tajemnicach królów i władców – wyszeptał z nabożną czcią Chworostynin. – Jak godnie żyć i umierać, co czynić, aby być człowiekiem doskonałym, istny skarbiec mistrza da Vinci, zaginiony symbol, największy klucz Salomona. – Drogo zapłaciliśmy za te sekrety papieżników – mruknął Gołowiow. – Oby były warte tych dwudziestu rubli! – To słowo od Boga, które rozjaśni mroki Rusi ciemiężonej przez tyranów – zaperzył się Chworostynin. – Ja po polsku mówię i rozumiem, ale nie znam waszych liter. Nu przeczytajcie nam to, Jacku Aleksandrowiczu. Tak mi się zdaje, że to są traktaty znamienitych mężów, bo jest tam wymienione imię króla Francji Henryka. Dydyński przysiadł przy pulpicie, rozłożył księgę, a właściwie manuskrypt zapisany równym,

łamanym, odręcznym pismem. Moskale skupili się za szlachcicem, żegnając nabożnie i wywracając oczyma, jakby stolnikowic miał odczytać im zaraz ostateczną datę końca świata. A pan Jacek zaczął czytać cicho. I w miarę jak to czynił, jego brwi unosiły się coraz wyżej, oczy rozszerzały ze zdumienia. Zerknął do drugiego manuskryptu, przerzucił stronice… – I co tam, co tam, Jacku Aleksandrowiczu – dopytywał się z tyłu Chworostynin. – Azali jest to krynica mądrości bożej i ludzkiej? Święta księga mistrza Vinci? Dydyński ryknął takim śmiechem, że kniaź i bojarzy niemal ogłuchli. Nie koniec na tym – padł na podłogę, zwalił się, trzymając za brzuch, tarzał, a łzy ciekły mu z oczu. Moskale zdębieli. Popatrywali na siebie coraz bardziej źli… Choć prawdę powiedziawszy, to i oni po prostu osłupieli. – Nie ma tam wiedzy… Niet sekretów – wydukał Chworostynin. – Pra…wda? – Są, są, mości kniaziu – wykrztusił wreszcie Dydyński. – Sekrety dobre i zacne, skryte i zakryte. U-ha, ha! Oj, bo skonam. Sekrety… białogłowskiej… he, he, piczy. Moskale wyglądali na bardziej zdruzgotanych, niż gdyby car Iwan Srogi pobił ich po łbach żelaznym posochem. – Wystawił was do wiatru ten Szapiłow – rzekł Jacek, gramoląc się z podłogi. – Na durnych trafił, na śmiech i obmowę podał! To nie są księgi mądrości, ale Il Decamerone. I nie mistrza Vinci, ale Giovanniego Boccaccia, też mistrza, też wiedzy, wszelako nie sciencyi, a zamtuza. Opowiadają one o łaźni, to jest akcie… No, o chędożeniu, a nie sekretach świata, królach i biskupach. Ot, posłuchajcie: Niedawno temu w Neapolu żył pewien ubogi murarz, pojął ów za żonę kształtną, piękną dzieweczkę imieniem Peronella. Otóż zdarzyło się, że pewien gładysz – zwany Gianello – zauważywszy jego żonkę, zakochał się w niej. Nie szczędząc starań i zalotów, zdołał dojść wreszcie do pożądanego celu. I tak gdy mąż do pracy wychodził, miłośnik jego żonę odwiedzał. Przez dłuższy czas kochankom wszystko bezkarnie uchodziło. Pewnego poranka zdarzyło się jednak, że gdy Gianello przybył i Peronellą się cieszył, mąż nagle o wczesnej godzinie powrócił, a zastawszy drzwi zawarte od wewnątrz, pukać począł… – Oto jest przekład na polski, zresztą lichy i niedokończony – uzupełnił po chwili Jacek. – A ta druga księga to traktat o łajdactwach męskich, Pietro Aretino, zapamiętałego cudzołożnika, gacha i sodomity, co młodych chłopców niewolił po turecku. Jest tutaj nawet coś o sprawiedliwości. Posłuchajcie: Nie ma już żadnej sprawiedliwości dla biednych kurew. Nasz świat był dobrym światem, bowiem w dobrych żyłyśmy czasach. Mój znamienity kum Motta dał mi ongiś dobry przykład: Nanno – mawiał – kurwy dzisiejsze podobne są do dzisiejszych kurtyzan, które chcąc się wzbogacić – muszą kraść, w przeciwnym bowiem razie umierają z głodu. Mężczyźni,

oszukując kurwy, mniemają, że czynią rzecz chwalebną, tak jakby to gamratki nie musiały płacić czynszu za mieszkanie, nie potrzebowały kupować chleba, wina, drzewa, oliwy, świec, mięsa, kur, jaj, sera i wody. Tak jakby mogły chodzić zupełnie nagie, a kupcy, chcąc je przyodziać, dawali im darmo jedwab, aksamit, brokat. A z czegóż mają żyć? Może przypadkiem z Ducha Świętego? – Czytać dalej czy macie dość, o przyjaciele Moskale? Milczeli. Jedynie Gołowiow żegnał się wolno, z wyrazem przerażenia na gębie. – Pytaliście mnie, panowie bracia, o króla Henryka. Otóż jest ustęp o nim – w mądrej i mało bogobojnej księdze, bo tu są odpisy z Memoires jakiegoś Francuza, Bran-toma. Chcecie posłuchać? Bywają niewiasty, które mają przyrodzenie obmierzłe i mało przyjemne. Jedne mają tam włos zgoła nie kędzierzawy, lecz długi i wiszący – rzekłbyś, wąsy jakiegoś Saracena; owo mimo tego nie strzygą sobie nigdy tego marmur-ku i rade je noszą takie, ile że jest gadka: Droga omszona, a picza kudłata – bardzo wdzięczne są do ujeżdżania. Słyszałem o jednej paniej, znanej, urodziwej i nieladajakiej, której jeden z naszych królów dał przydomek: Cztyry morgi piczy, tak była w niej wielka i szeroka i nie bez kozery, bowiem nie raz za swojego życia dała się wymierzyć rozmaitym miercom i jeometrom. Inne panie mają przy nich wargi długie i wiszące bardziej jak grzebień indiańskiego koguta, kiedy jest w złości. Słyszałem tę opowieść od nieboszczyka pana Randama, iż gdy zebrała się siła dobrych towarzyszów na dworze, nie wiedząc, co z czasem począć, poszli jednego dnia pozierać, jako panny szczają – rozumie się, oni ukryci na dole, a owe na górze. Była jedna, która szczała tuż przy ziemi – nie chcę jej nazwać, owo jako że podłoga była z desek. Otóż ta panna miała wisiory tak długie, że przechodziły przez szparę tak dużo, że je pokazała na długość palca, tak iż pan Randam, trafunkiem mając laskę, którą wziął od pachołka, a która była z kolcem – przebił misternie owe wisiory i przybił je do deski, iż panna, czując ukłucie, poderwała się tak nagle i rączo, że podarła je sobie ze wszystkim i z dwóch części, które miała, uczyniła cztery. Pan Randam i kompania opowiedzieli to królowi Henrykowi, który był dobry kompan, owo uśmiał się do syta i załagodził wszystko. – Są tu też wiersze, przednie krotochwile pana Daniela Naborowskiego – Dydyński dotarł do końca księgi. – Mądrości zacne, polskie, jakich nie usłyszycie na sejmie. Ot, choćby: Nie to chłop dobry, co się drugiego nie boi, Lecz ten z kutasem, a kutas mu stoi. – A to jeszcze lepsze, tego jeszcze nawet w Polsce nie słyszałem: Wiem ja, za co tak często paciorki miewacie Za to, że tylko jedną rzecz potrzebną macie Bo co po pięknej twarzy, co po pięknym oku Gdybyście też nie mieli owej rzeczy w kroku! – Są i wiersze plebejskie, że proszę ja siadać waszmość panów braci: Leżę podle zgniłej kłody Zziębłam jak od zimnej wody Nie masz między nami zgody Bóg

się pożal mej urody. – Dość, dość już! – rzekł ze zgrozą Chworostynin. – Dużo daliście owemu mużykowi za te papiery? – zapytał przekornie Dydyński. – Ja bym wyliczył dziesięć nahajów na gołą rzyć, bo takie poezje można spisać u nas jeśli nie na jarmarku, to w byle karczmie. – Spalić to! – zagrzmiał Gołowiow. – Diabelskie nasienie, czartowska sztuczka! – Zabiję Szapiłowa! – ryczał kniaź zgoła nie po zachodniemu i europejsku, lecz po moskiewsku. – Tymi oto rękoma. Wot bliadun, pizdiuk, chuj prizkaznyj! Pizda basurmańskaja, pizdiec w żopu sranyj! Jebu twoju mat’! Chworostynin wyrwał Jackowi księgi z ręki, uniósł je w dramatycznym geście nad głowę, pomaszerował cztery kroki do gruby, a potem cisnął dramatycznym ruchem prosto w płomienie. Tak oto Boccaccio, Aretino, Naborowski, Kochanowski i ów tajemniczy Francuz poddani zostali oczyszczającemu działaniu ognia, z którego wyszli nie inaczej jak tylko w postaci popiołu. – Gdzie jest Zapołotyński? Iwan, a? – zakrzyknął nagle Gołowiow i aż zatoczył się pod ścianę. – Jołki, pałki! – rozdarł się Chworostynin. – Do wojewody poszedł, doniesie wszystko na nas, bladin syn! Moskale potracili głowy. Gołowiow padł na kolana, począł modlić się i żegnać dygocącymi dłońmi. Chworostynin zaś złapał się za łeb. – Zaraz, zaraz! – zakrzyknął Dydyński. – Gdzie miał pójść, dokąd i dlaczego od razu do wojewody? – Tak go i szukaj! – A pójdę! Wyszedł do gornicy, przemierzył izbę, dopadł do drzwi i wyjrzał na ganek. Pusto. Spojrzał w dół, w grubej warstwie świeżego śniegu odcisnęły się ślady butów Moskala. Na łeb na szyję zbiegł po schodach, zeskoczył z ganku. Ruszył świeżym tropem, który powiódł go do… …wygódki zbudowanej zaraz za stajnią i wyglądającej zgoła tak samo jak wszystkie podobne przybytki w tej części Europy. Była tylko jedna różnica. W Polsce otwór wycięty w drzwiach był zwykle pusty, w Moskwie zaś zakratowany niczym okno tiurmy. W przybytku stękania i fetoru chrapał zaś w najlepsze pijany jak świnia Zapołotyński, skulony obok dziury. Dydyński weselił się do syta. Nie budząc Moskala, wrócił do izby, niosąc Chworostyninowi i Gołowiowowi radosną nowinę. Obmyślał już słowa, którymi zamierzał wykpić Zapołotyńskiego śpiącego na tronie, do którego nawet car Iwan Groźny musiał chadzać piechotą, kiedy zobaczył coś w sieni. Coś, co sprawiło, że zamarł z krzywym uśmiechem na ustach.

Sień przed gornicą urządzona była jak w polskim dworze, wisiały w niej – co zdarzało się rzadko w tych stronach – szable, kobierce, pancerze i zbroje. A także jarczaki i terlice na konia. Między nimi zaś była czarna, zdobiona srebrem kulbaka mająca przyczepiony z jednej strony wypchany i zakurzony łeb psa, z drugiej zaś… brzozową miotłę. Dydyński zdębiał. Spoglądał przez chwilę na znalezisko, potem ruszył do izby. – Ojczulek Zapołotyński śni w wychodku – rzekł – ale… Iwanie Andriejewiczu, co to jest? Co wy tu macie w sieni? – Pomnik moskiewskiej głupoty – mruknął kniaź. – Zbrodni i gwałtu ojczulka Iwana Groźnego. Rząd koński oprycznika Michaiła Czerkaskiego, którego ponad trzydzieści lat temu stracono razem z żoną i dzieciątkiem. – Niechaj zgadnę, pewnie za niewinność albo ziewanie w czasie carskiej mowy? – Czerkaski miał na rękach ludzką krew. Ot, tam, przy siodle, są dwie latarnie, które przyświecały mu za życia. Psi łeb, aby był wierny carowi niczym sobaka. I miotła, by wymiatał z kraju wrogów ojczulka Iwana. – Kim byli oprycznicy? – Oprycznina – Chworostynin był smutny, spokojny, jakby całe wino wywietrzało mu z głowy – to zimna moskiewska śmierć. Die 25/16 julii Anno Domini 1570 Roku 7077 od stworzenia świata Moskwa, plac Czerwony, o świcie Gdy skoro świt wkroczyli na plac pod murami Kremla, było tu pusto. Długa kolumna strzelców z berdyszami, opryczników na koniach, carskich strażników i służalców. Otaczali bezradny, szary tłum skazanych, gnanych bez litości, popędzanych chlaśnięciami nahajów i kolbami piszczeli. Car jechał przodem, blady, zadumany, jak ruski święty z cerkiewnej ikony. Z rzadką brodą, długimi włosami, z ciemnymi worami pod oczami; wyglądał niczym podstarzały, zły Chrystus, uwieczniony na obrazie przez samego diabła. – Wasylko, bracie i syneczku najmilszy – rzekł do człowieka, który jechał z lewej strony – a czemuż tu tak pusto? Gdzie ludzie, mużyki targowe i posadzcy? Nie lubią mnie? Nie chcą widzieć ukochanego batiuszki? – Zaspali, zdrajcy, bladin syny, żebym tak zguby doświadczył – bił się w piersi Wasylko Griaznyj – z ręki Waszego Carskiego Wieliczestwa! – Nie, gdzie zaspali – dorzucił drugi, brodaty i okrutny typ dosiadający karego turka. – Boją się was, ojczulku najdroższy. Bo większych tchórzy jak moskwiczanie ze świecą nie znajdziesz. – To sprowadź ich, chołopiszka. Ja im nic nie uczynię, przysięgam. – Car uniósł trzy dygocące palce ku niebu, jakby wzywał na świadków Pana i całe zastępy ruskich aniołów. – Ruszajcie, a szybko!

Wnet heroldowie skoczyli w ulice grodu. Rozbrzmiały krzyki, trąby, zawodzenia. Nie poskutkowało – wtedy ruszyli strzelcy. Poczęli dobijać się do bram i wrót, wyciągać przerażonych, gnących się jak trzciny kupców, dworian, kramarzy, bojarów i mieszczan, a potem gnać jak bydło – ulicami na plac, nad brzeg rzeki. Tam gdzie czekały świeżo ociosane szubienice, gorzały stosy, prężyły się liny. I gdzie opryczni kaci oliwili stryczki, ostrzyli miecze, podtaczali na podwyższenia ogromne, okute żelazem koła. – Iwanie Wiskowaty – darł się diak, pragnąc przekrzyczeć gwar tłumu, brzęk stali, jęki skazańców – za zagawor przeciwko batiuszce carowi, wielkiemu księciu wsieja Rusi, za sprzyjanie Pimenowi, patriarsze Nowogrodu, za to, że chciałeś oddać Nowogród Zygmuntowi, królowi Litwy, za twoje tajne gramoty do sułtana, w których obiecywałeś mu Astrachań i Kazań. Za to, żeś sprzyjał chanowi krymskiemu, aby rozpuścił czambuły aż po Moskwę i Wołogdę, za zdradę i knowania będziesz wydany na mękę. – Nieeeeeee! Nieeeeee! – ryczał nagi, obrzękły, zakrwawiony Wiskowaty przywiązywany przez katów do dwóch skrzyżowanych belek. – Bądźcie przeklęci, krwiopijcy, razem z waszym carem! Przeklinam was! Przeklinaaaaam! Iwan dał znać. Maluta Skuratow wystąpił z tłumu, podszedł do byłego diaka poselskiego prikazu, a potem ciął kindżałem, uśmiechając się okrutnie, wyszarpał kawał mięsa z brzucha wyjącego Wiskowatego. Skłonił się Iwanowi do samej ziemi, ściskając w ręku kawał krwawiącego ciała, i wycofał się tyłem. Inni cisnęli się hurmem jak psy do świeżej zdobyczy. Rąbali toporami, szablami, wyrywali dymiące trzewia, obcinali palce i uszy. Ćwiartowali wijące się, krwawe ciało jak wołu szerokimi zamachami tasaków. Ostatni – Iwan Reutow – szarpnął Wiskowatego za naturalia. Szerokim chlaśnięciem noża odciął je, ale kiedy pokłonił się carowi jak poprzednicy, Iwan zatrzymał go ruchem dłoni. – Coś ty, Iwaszko, płocho ciąłeś… Tylko kawałek wziąłeś Wiskowatego? Toż on wróg nasz, wor i bliadun. Na matkę Ruś szczekał, na Świętą Trójcę ramię podnosił. – Kiedy, batiuszka, słabuję dzisiaj… – Słabujesz – uśmiechnął się Iwan, a potem pogładził rzadką bródkę. – To skoro taki delikatny jesteś, to jedz, coś wziął, jedz na zdrowie. Za karę! I pokutę, żeś pożałował naszego carskiego wroga. Oprycznicy zarechotali. – Zjesz czy mam ci w gardło wepchnąć?! – Zawsze wszystko wiedzący Maluta Skuratow położył rękę na ramieniu Reutowa. Oprycznik rozejrzał się osaczony, przerażony, dygocący. A potem wepchnął sobie w gębę krwawe strzępy ciała i począł żuć, poruszając śmiesznie kozią bródką. – Hospodyyyy! Hospodyyyy! – wył carski skarbnik Nikita Funikow-Kurcew zawieszony na

drągu i zanurzany przez trzech katów na przemian w kotle z wrzącą i zimną wodą. Czerwona, napuchnięta skóra odchodziła zeń płatami. Tłum milczał przerażony, zgięty. Nikt nie krzyczał, nie rzucał przekleństw na skazańców. Każdy mógł być następny. – Hałła, hałła! – ryczeli oprycznicy uwijający się wokół siedemnastu szubienic. Rozjuszeni krwią, rozpaleni gorącym lipcowym dniem darli pasy, rwali hakami ciała na strzępy. Podnieśli w górę pal, wynosząc kniazia Tielepniewa tak wysoko jak mury kremlowskie. Skazany jęczał, dygotał, u jego stóp zaś trwał dalszy ciąg rodzinnego dramatu. Strzelcy moskiewscy dopadli starą kniaziową, zdzierali z niej koszulę, zerwali kokosznik, wydzierali sobie z rąk wśród wrzasków i śmiechów. Ktoś skamlał, inny odmawiał modlitwy. Stary, siwy dziad klęczący w kolejce do katowskiego pieńka wyśpiewywał modlitwy, zwrócony wprost ku niebu. A mały, sprytny diaczek u carskiego boku pisał zawzięcie na rulonie, długim jak rejestr dobrych chęci i śmiertelnych grzechów ludzi. – Wspomnij, dobry Boże, Siemiona Wasiljewicza Jakowlewa-Zacharina i jego synka Nikitę. Wspomnij Ju-riewa z córką i wnukiem. Przebacz grzechy Nikity Funikowa i jego wytrzebionego rodu z dziesięcioma sługami. Wspomnij, o Boże miłosierny, o duszach twych niewolników, tysiąc pięciuset mieszkańcach Nowogrodu. Opiece boskiej polecam tych mężczyzn, kobiety i dzieci, których imiona wszystkich znasz, Boże! Die 25/15 februarii Dwór kniazia Chworostynina na Niżnym posadzie w Perejasławie Riazańskim Zbliża się wieczór – Czym była owa oprycznina? – zapytał Dydyński. – Car ją powołał? Po co? Die 13/3 junii Anno Domini 1556 Roku 7072 od stworzenia świata Kraków, Wawel, komnaty królewskie – Słyszałem – rzekł znudzonym głosem Zygmunt August, król Polski i wielki książę litewski – że mój drogi… – tu zawiesił na chwilę głos – brat Iwan, syn Wasyla, powołał jakąś sektę czy zakon zwany opryczniną, którego ludzie topią, ścinają, gnębią i wieszają nieszczęsnych poddanych, jakby nie mieli wiele więcej do roboty. Możesz mi to wytłumaczyć, mości Iwanie Buturlinie? – Nie wiemy, o czym mowa, Wasza Królewska Mość – rozpłaszczył się w ukłonie gruby Moskal. – Nie ma u nas na Rusi żadnej opryczniny. – A zatem to nieprawda – wzrok króla błądził po monogramie S.A., co tłumaczyło się Sigismundus Augustus, wyszytym kunsztownie na samym środku flamandzkiej tapiserii i podtrzymywanym przez dwóch brodatych faunów – że batiuszka Iwan żyje teraz nie w

Moskwie, ale w Słobodzie aleksandrowskiej? – Najjaśniejszy car i ojczulek Iwan Wasylewicz mieszka w rezydencji, jaką spodobało mu się wybrać, a służebnicy, z których jest zadowolony, przebywają tam u jego boku. Oto i wszystko, proszę Waszej Królewskiej Mości. A jeśli jacyś mużycy targowi gadają o opryczninie, nie trzeba zwracać uwagi na ich słowa! Die 25/15 februarii Dwór kniazia Chworostynina na Niżnym posadzie w Perejasławie Riazańskim Zbliża się wieczór – Wiedzieli dobrze o zakonie Iwana Groźnego – rzekł Chworostynin. – Kto by o nim nie słyszał, chyba martwy! Lecz ukrywali to przed światem, bo u nas, proszę waszej mości, tak zawsze, w środku knut, brud i strach, a z zewnątrz wyspa bożej szczęśliwości. W roku rzymskim tysiąc pięćset sześćdziesiątym piątym Iwan Groźny podzielił Ruś na dwie części: opryczninę i ziemszczynę. Do pierwszej wcielił Możajsk, Wiaźmę, Suzdal, Kozielsk, Galicz, Ustiug Wielki, Kargopol, Starą Russę, Wołogdę i część Moskwy. Tych, którzy mieli tam dobra, wypędził precz, dając im lasy, piaski i bagna na południu księstwa. – Ta oprycznina – ciągnął dalej – była carską włością, jego domeną, księstwem w księstwie. – Z posadów, miast i wiosek – zahuczał Gołowiow – kazał kniaź wybrać tysiąc najwierniejszych, którzy mieli mu służyć wiernie jak psy. Nazywał to nabieraniem lu-dziszek. – Zaciągał prostaków, dworian, czasem mużyków i ludzi z posadu – mruknął Chworostynin. – Zwał ich braćmi, ale prawosławni chrześcijanie nazywali ich sługami ciemności. Składali przysięgę wierności na carskie imię i przed obliczem Iwana, że nie będą kontaktować się z ziemszcziną, czyli resztą kraju, że będą wykrywać wszelkie wrogie carowi zamysły… Die 22/12 februarii Anno Domini 1569 Roku 7085 od stworzenia świata Słoboda aleksandrowska, sobór Troicki, o świcie Głowy opadły na carski znak, wszystkie karki zgięły się w czołobitnym pokłonie. Klękał i giął się razem z innymi w tej lodowato mroźnej cerkwi rozświetlonej złotym blaskiem świec. Car siedział na tronie; nic, co sięgałoby wyżej niż ostrze jego wzroku, nie mogłoby teraz chodzić i żyć. Iwan Wasylewicz ciął okiem jak mieczem, Skuratow i Griaznyj zerkali znad jego ramienia. Borys Godunow, skromny bojar z Kostromy, bał się i dygotał. Nie wiedział, co czeka go na służbie. Tak chciał stryj i to starczyło, bo postielniczy Dymitr od śmierci ojca, czyli Ślepego Fiodora, był dla młodego Godunowa i jego siostry ojcem, ostoją i opoką. Dlatego Borys zgodnie z wolą opiekuna powtarzał słowa, które ulatywały z jego ust jak ptaki:

– Przysięgam w Imię Trójcy Świętej i Boga Jednorodzonego być wierny carowi wsiej Rusi i jego królestwu oraz carycy i młodemu carewiczowi, wyjawiać wszystko, co wiem i mogę wiedzieć o wszelakich rzeczach wymierzonych przez kogokolwiek przeciwko nim. Przysięgam zaprzeć się rodziny. Przysięgam zapomnieć o ojcu i matce. Przysięgam nie jeść ani nie pić z ludźmi z ziemszczyny, ani nigdy nie mieć z nimi żadnych rozmów. W imię czego całuję chrest… Car i Maluta Skuratow stali o krok, a Godunow był jednym wielkim strachem. Wzrok Iwana spoczął na nim i trwał, wiercił we łbie, mącił zmysły. Przyszły oprycznik bał się wyciągnąć głowę i ucałować krzyż w ręku Maluty. A wtedy car Iwan pochylił się do ucha wiernego służalca i szepnął jakieś słowa. Ciągle nie spuszczał oczu z młodego Godunowa. Maluta uśmiechnął się i… Die 25/15 februarii Dwór kniazia Chworostynina na Niżnym posadzie w Perejasławie Riazańskim Zbliża się wieczór – Mordowali, palili i gwałcili, kogo chcieli. Mieli dwór w Słobodzie aleksandrowskiej, gdzie przeniósł się car. Monastyr, zakon, bractwo, Iwan był ihumenem, orużniczym Wiaziemski, Skuratow-Bielski zakrystianem. – Nizdarni chołopi, marni ludzie, chciwi, okrutni, rozpasani – wyliczał Gołowiow. – Aleksy Basmanow, Wasyl Anumow, Piotr Zajcew, Fiodor Basmanow, Zacharij Oczin. – Nosili czarne mantie mnichów, które zarzucali na złotolite szuby, ferezje i kaftany… Przy siodłach… Przy siodłach mieli… Die 17/7 martii Anno Domini 1569 Roku 7085 od stworzenia świata Perejasław Riazański, Niżny posad – Uciekajcie, chołopiszki, opryczni jadą! Wrzask wstrząsnął ścianami drewnianego posadu. Chołopi, kupcy, plebs i czerń rzucili się w boczne uliczki, między targowe ławy, budy i szopy. Pędzili, tratując się, popychając, walili się wbłoto niczym snopy. Od strony kremla jechał rząd jeźdźców w czarnych opończach, spod których przebłyskiwał blask złotogłowiu, jedwabiu i atłasu. Każdy miał konia, a do pasa przywiązaną miotłę. Wypchane psie głowy przy kulbakach kołysały się w takt końskich kroków. Na rzemieniach wlekli jeńców – dziewki, niewiasty, mężczyzn, dzieci – krzyczących, zakrwawionych, obdartych do koszul, kulejących. Ostatni wiódł tresowanego niedźwiedzia. Nie rozglądali się, nie rozpędzali tłumu. Przed nimi gnała śmierć i groza. Za nimi rósł wrzask, jęk strachu, skowyt. Jechali oprycznicy. Die 25/15 februarii

Dwór kniazia Chworostynina na Niżnym posadzie w Perejasławie Riazańskim Zbliża się wieczór – Tysiąc małych Iwanów – ciągnął ponuro Chworostynin. – Katów i szelmów. Nie przepuścili żadnej dziewce, rabowali bojarów, palili sioła i posady. Najnikczem-niejszy był Wasyl Griaznyj, carski rab. – Ale najgorszy z nich wszystkich – uzupełnił Gołowiow – to Maluta Skuratow-Bielski. Die 15/5 mai Anno Domini 1569 Roku 7085 od stworzenia świata Klasztor Otrocz w Twerze, wieczór Otwarły się drzwi celi Filipa. Maluta wyglądał jak zwykle w wysokim szłyku, pikowanym kaftanie, czobotach – niczym kniaź. Z brodatą gębą o rysach tak grubo ciosanych, że nawet Iwan nie mógł nigdy dopatrzyć się w nich znamion zdrady. Z krótkimi, grubymi rękami, pokraczny karzeł zdawał się szerszy niż wyższy. Zajmował prawie całą przestrzeń między łożem a wielką ikoną Chrystusa Spasitiela, przed którą modlił się Filip Kołyczew, metropolita Moskwy, a raczej ostatni człowiek, który nie bał się Iwana Groźnego. Starzec klęczał w fioletowej mantii, w omoforze i patriarszej mitrze. Milczał, nie krzyczał, a najważniejsze – nie bał się.

Skuratow chwycił go za ramię, odwrócił, spojrzał w oczy. – Car przysłał po ciebie, popie. Batiuszka chce, abyś wzywał bożej łaski dla jego dzieła. Patriarcha milczał. Blady, z przymkniętymi oczami. – Słyszysz mnie, mnichu? – wrzeszczał Maluta. – Podły psie, bladin synu! – Otcze nasz, Iże jesi na niebiesiech, da swiatitsia imia Twoje – szeptał bez tchu Filip. – Panie Niebiosów, ześlij odkupienie i łaskę na cara Rusi, Iwana. Przywróć mu umysł dobry i łaskawy. – Masz modlić się za powodzenie wyprawy na Nowogród. – Skuratow potrząsnął Filipem jak worem gałganów. – Słyszysz, przeklęty dziadu, mużyku, sobako?! – Chleb nasz nasuszcznyj dażd’ nam dnieś: i ostawi nam dołhi nasza, jakoże i my ostawlajem dołżnikom naszym… Oprycznik chwycił go za chudą, pomarszczoną szyję. Zaciskał ręce z pierścieniami z całych

sił, gniótł w dłoniach wielkich jak bochny. Filip bryzgał śliną, a w resztkach oddechu Maluta słyszał tylko zamierające, ostatnie: – I nie wwiedi nas wo iskuszenije… Oprycznik trząsł metropolitą, rzucił go na ziemię, przygniótł kolanem, dusił w patriarszych szatach, w mitrze i zdobionej mantii, obok posocha, pod ikoną Chrysta Spasitiela. – No izbawi nas ot łukawaho… Zdusił, zadławił dygocącego starca, chcąc wepchnąć mu w gardło słowa modlitwy, które wracały wciąż i wciąż, jakby ozwały się w ich takt wszystkie dzwony monastyru. Aż wreszcie kropla krwi spłynęła na dłoń oprycznika, Filip zacharczał. Usnął… Maluta wstał i splunął. I wyszedł z celi, roztrącając opryczników, którzy tłoczyli się przy drzwiach. – Stary – wycharczał cicho – zadławił się z upału. Nie chodźcie tam. Die 25/15 februarii Dwór kniazia Chworostynina na Niżnym posadzie w Perejasławie Riazańskim, wieczór – Stracili Aleksandra Borysa Gorbatego, bo wcześniej opowiadał się za Włodzimierzem Starickim, stryjem cara, pretendentem do tronu. Ten, gdyby żył, powinien teraz nad nami panować. – Zabili nie tylko jego – uzupełnił Gołowiow – bo razem z nim dał głowę syn Piotr i okolniczy Piotr Gołowiow. Mój brat… – Książęta jarosławscy poszli na zesłania – ciągnął Chworostynin. – Do Kazania, Swijażska, Czeboksarów, Wołogdy. Wygnano półtorej setki samych kniaziów i dumnych bojarów, a przesiedlonych było jakieś dziesięć, a może i dwadzieścia tysięcy. Wszystko po to, by rozbić opozycję możnych, aby z oprycznych łotrów i zahukanego dworiaństwa powstał nowy człowiek, carski niewolnik, który posłusznie, niczym bydlę, wykonywałby carskie rozkazy. – Bojara Szczenatiewa usmażyli żywcem na blasze. A księcia Starickiego, o którym wcześniej wspominałem, legalnego pretendenta do tronu, bo wnuka Iwana Wielkiego, zwanego u was, na Litwie, Srogim, otruł Maluta Skuratow razem z całą rodziną: syneczkiem, żoną i córkami. – Ale najgorsze spotkało Nowogród. Die 7 januarii nowego stylu, 28 decembris starego stylu Anno Domini 1570 (1569) Roku 7085 od stworzenia świata Nowogród Wielki, Gorodiszcze,południe Nowogród Wielki umierał. Nowogród wielki wył i płakał. Wiek temu przegrał z Moskwą wojnę o prawosławną Ruś. Dziś, w lodowaty styczniowy dzień, przegrywał z carem walkę o życie.

Włodyka Pimen czekał na moście przez Wołchow. Spokojny, chociaż blady. W mitrze i palicy, z posochem w ręku. Kiedy car podjechał bliżej, chciał błogosławić go prawosławnym krzyżem, ale Iwan uderzył go nahajem po ręku. – Złoczyńco! – rzekł bez gniewu. – Trzymasz w ręce nie krzyż życiodajny, ale broń, którą chcesz wraz ze wspólnikami, mieszkańcami miasta, zatruć nasze serce. Chcesz miasto Nowogród sprzedać innostrańcowi, Zygmuntowi Augustowi z Krakowa. Nie jesteś dla nas pasterzem owczarni bożej i władyką soboru Świętej Zofii, ale wilkiem, drapieżnikiem, niszczycielem! Zdrajcą nienawistnym naszemu majestatowi! Oprycznicy spędzali lud nad rzekę. Pieszo, wlokąc za końmi, ciągnąc powiązanych, zakrwawionych nowogrodzian za saniami. Niektórzy krzyczeli, wrzeszczeli, wydzierali sobie z rąk niewiasty i dziewki, inni kłuli nieszczęsnych spisami, pędzili do łodzi i na słaby lód przy brzegach. A potem, w ostatnim akcie dramatu dumnego Nowogrodu, spychali ich do lodowatej wody – zrzucali z łodzi, spychali z lodu. Starców, kobiety, płaczące dzieci. Niemowlęta przywiązywano do matek lub przebijano spisami. Wołchow pełen był rozpaczliwie miotających się głów, ludzkich ciał dygocących w męce, nieszczęsnych posadzkich wyciągających ręce, płynących z prądem rzeki, aby ujść z rzezi, nim lodowata woda zamknie im usta na wieki. Nie mieli szansy na ratunek. Gdy wychylali głowy z wody, czekały na nich rohatyny, spisy i berdysze. Włócznie spychały ich pod lód, topory odrąbywały dłonie i palce w ostatniej rozpaczy szukające zbawczego uchwytu. Die 25/15 februarii Dwór kniazia Chworostynina, późny wieczór – Gdzie mogę spotkać opryczników? – W piekle. Nie ma już kromieszników, bo i tak ich zwano. Nie ma Maluty, padł jak pies pod Weissesteinem w waszych Inflantach. – Jak to? – Kiedy chan Dewlet Gerej spalił Moskwę ponad trzydzieści lat temu, car wpadł we wściekłość, bo oprycznicy zawiedli. Powiesili wtedy Michaiła Czerkaskiego razem z żoną i dzieckiem, utopiono Wasyla Rostowskiego-Tiemkina i zabatożono na śmierć Wasyla Jakowlewa i innych. Najprzebieglejsi ze sług ciemności, Aleksy Basmanow i jego syn Fiodor, dali swoje głowy carowi. Ponieważ jednak Fiodor zgodził się zabić własnego ojca, car zesłał go do monastyru nad Biełooziero. A w roku tysiąc pięćset siedemdziesiątym drugim car zniósł opryczninę, rozpędził braci, wszystkich znacznych ściął, utopił albo postrzygł w mnichy. – Na pewno? – Tak jest. Stąd moja pamiątka po opryczniku.

– Zaraz, zaraz – mruknął Gołowiow. – Car opryczninę rozpędził na cztery wiatry, ale zaraz potem powołał nową. Na krótko wprawdzie, ale zawsze. – A, prawda, byłbym zapomniał – rzekł Chworostynin. – Iwan powołał Dwór, jakby nie dość było poprzedniego moru i zarazy. – Dwór? – Z własną bojarską dumą, na której czele stanęli Wasyl Umnoj-Kołyczew i okolniczy kniaź Borys Tułu-pow. Dymitr Godunow, stryj naszego cara, został okol-niczym w dumie. Ale wybuchł spór o miestniczestwo, to jest starszeństwo między Godunowymi, Saburowymi i Kołyczewami. – I wtedy – uzupełnił Gołowiow – car znów poskromił wierne pieski. Stracił Tułupowa razem z matką. A przy okazji wszystkich innych, w tym czarownika – Jelisieja Boromieja. Ten zaś, kiedy smażono go żywcem na rożnie, wymienił innych wrogów cara. W ten sposób stracono kolejnego patriarchę nowogrodzkiego Leonida i jego współpracowników. Car zerwał z niego zakonny strój i kazał zaszyć w niedźwiedzią skórę, a potem poszczuł psami. – Ciekawe… – Tak więc Dwór upadł, a choćby nawet przetrwali pojedynczy ludzie, to ich stracono po carskiej śmierci, kiedy bojarzy mścili się za dawne zniewagi. Nie ma już Dworu, nie ma opryczniny. Dydyński milczał, kołowało mu we łbie. – To ja już pójdę, batiuszka – rzekł wreszcie. – Ciemno, a jeśli prystaw spostrzeże, że nie ma mnie w turmie, będzie z tego wielka zwada. – Co racja to racja. Sługa wyprowadzi cię na ulicę tylną bramą, Jacku Aleksandrowiczu. Tam będą czekać strzelcy. – Dziękuję za gościnę, ojczulku. – Polskie przysłowie mówi: Gość w dom, Bóg w dom. Wolę w nie wierzyć niż w nasze, ruskie: Gość nie w porę gorszy od Tatarzyna. – Pomagaj wam Bóg. – I z Jego imieniem ostańcie. A szablę okręćcie gałganami. Nie lzia u nas chodzić z bronią. Die 25/15 februarii Niżnyjposad w Perejasławiu Riazańskim Wieczór Pierwszą rzeczą, jaką uczynił pan Dydyński po opuszczeniu dworu Chworostynina, było wyrwanie z czapki szpetnego bażanciego pióra. Nie przystało przecież, aby towarzysz husarski paradował jak krakowski strzelczyk. Dalej było gorzej, bo ludzie, którzy przyprowadzili tu stolnikowica, podpili sobie w kniaziowskim domostwie bardziej niż dobrze i zataczali się, potykali, a czasem kołysali jak trzciny na wietrze. A kiedy padał Nikita, czepiał się grubego towarzysza, grubas – rudobrodego, rudobrody zaś szlachcica… I wszyscy kładli się pokotem, budząc śmiech i żarty gawiedzi.

Bezładną grupą wtoczyli się zatem na kreml; na moście łączącym Niżnyj posad z basztą Riazańską omal nie rozjechały ich sanie jakiegoś moskiewskiego brodofijasza, śpiącego smacznie pod niedźwiedzimi skórami. Dydyński – najmniej pijany – uskoczył, Nikita oberwał nahajem, inni dostali grubymi słowy od woźnicy i dwóch pachołków stojących na tylnych płozach sań. Na kremlu było mnóstwo ludzi, grała muzyka, pito i bawiono się, kupując na ławach wielkie, błyszczące jak słońce bliny i pierogi z twarogiem i jajcami na mleku. To była ruska Maslenica, odpowiednik ostatniego tygodnia polskiego karnawału, czyli zapusty przed wielkim postem. Wszystkie ulice między dworem wojewody a Wwiedieńską basztą zawalone były różnokolorowym tłumem Moskali: dworian, kupców, a przede wszystkim ludzi z posadu, mużyków z pobliskich wsi, strzelców, Kozaków i pospólstwa. Pomiędzy pijącymi szli szuci opowiadający ucieszne kawały i historie, mietielnicy – kuglujący kulami, ustawiający się w piramidy wielkie jak carskie wrota w cerkwi. Skomorochowie śpiewali łzawe i pijackie pieśni, grając na gudkach i gęślach, za pan brat z muzykantami i magikami, łykającymi ogień i tancerzami. Zabawa była wesoła, jak w to Moskwie, i trzeba było cenić u Moskali, że w czasie gdy za progiem toczyła się wojna, a w stolicy srożył się tyran Godunow, potrafili weselić się przy każdej sposobności. Tu prowadzono niedźwiedzie, które stawały na tylnych łapach, ryczały i kłaniały się publiczności, tam znowu odprawiano tańce niedźwiedzia z kozą. W wertepie, to jest teatrze ludowym, lalki odgrywały przedstawienie o pijusach, a znad zamarzniętej Łybedzi dochodziły gromkie krzyki i jęki wydawane w konkurencji będącej polskim odpowiednikiem gonitwy do pierścienia, a mianowicie – kułaczym boju. W święta i dni uroczyste zbierali się ludzie posadzcy, aby nacierać na siebie ława na ławę – piorąc się bez tchu i litości pięściami po łbach, gębach, karkach, brzuchach. Prawda, że kto uciekł na brzeg rzeki, uznawany był za pokonanego. Za to leżący na lodzie i pokrwawieni przeciwnicy, którym nie dopisało szczęście, ryzykowali stratę butów, czapki i kaftana – gdyż często schylali się po nie zwycięzcy. Dydyński sam nie wiedział, jak to się stało, że zamiast wracać do swojej nory, zaprosił strzelców na gorzałkę. Do kabaku, który złodziejską modą obdzierał ludzi do pluder i galotów, bo kiedy wchodzili tutaj w ferezjach, kaftanach i butach, to zwykle wychodzili w koszulinach i bez czapek. Próżno jednak szukał szynku na wprost soboru. W tym bowiem zawierała się zasadnicza różnica między Moskwą a Polską. Na Rusi bowiem w miejscu, które w Koronie zajmowała karczma, znaleźć mógł tylko najgroźniejszą, opalną tiurmę dla skazańców. Na szczęście kabak był za targowymi ławami, oblężony jak okopy Jana Zamoyskiego pod Cecorą przez Turków; niemal cały obleźli pijacy, naciągacze i franci, którym zabrakło jednego dieniega na kwartę siwuchy. Pan stolnikowic poczuł przypływ fantazji. Chociaż w kabzie nie miał ani jednej kopiejki, ani

nawet połuszki, oderwał jeden ze złoconych guzów żupana, który darował mu Chworostynin, po czym rzucił szynkarzowi z pogardą. – Wina dla wszystkich. Bojarskiego! Znajcie polskiego pana! Gorzałka była mocna i chyba nie tak smrodliwa jak zwykle; albo pan stolnikowic przywykł już do moskiewskiej prostuchy. Mieli zostać w szynku na chwilę, która przeciągnęła się do późnej nocy i kosztowała nie jeden, ale trzy guzy. Niestety, skutki były opłakane. Nagle bowiem Nikita zwalił się pod stół, a gruby strzelec zwany Grigorijem począł coś bełkotać i pochylać się przy blacie z niedwuznacznym zamiarem objawienia światu mało ciekawej zawartości swojego żołądka. Trzeci – rudobrody – udał się w objęcia brodatego moskiewskiego Morfeusza. I tak Maslenica zmieniła się nagle w Drogę Krzyżową, bo dalszą część powrotu do dworu odbył pan stolnikowic, wlokąc, a czasem ciągnąc lub podpierając strzelców pijanych jak cepy. Nie doszedł daleko, bo nie starczyło sił, gdzieś koło soboru Archangielskiego złożył ich w bocznym zaułku, mając nadzieję, że jeśli sam po cichu wróci do kleci, oni oprzytomnieją i jakoś sobie poradzą. Niestety, zły los spłatał mu kolejnego figla. Kiedy przechodził koło jakiegoś osadnego dworu oświetlonego pochodniami, drogę zabiegł mu człowiek w przeszywanym kaftanie i kołpaku z perłami, z krótką, podwiniętą brodą i skośnawymi oczyma. Spojrzał na Jacka i jakby piorun go wyłechtał. Podskoczył, zbił dłonie w pięści i zakrzyknął: – A ty co tu robisz, pohański bladiugo? Czego nie jesteś w turmie, bladin synu?! Jakże ty sam po grodzie chodzisz, Dydyński, jebiena twoja mat’?! Jacek zamarł, bo poznał strzeleckiego setnika, który przychodził sprawdzać straże wokół dworu. Jednak wypił tego wieczoru zbyt wiele, aby w pokorze znieść te obelgi. – A ty czego drzesz się jebalnikom, psi synu, kurewski Moskalu?! – odszczeknął się od razu. – To nie wiesz, szelmo, carski pachołku, psiarczyku końską pytą w łonie gamratki poczęty, że dzisiaj Maslenica? Setnik skoczył zdesperowany ku szlachcicowi, unosząc moskiewski czekan, a wówczas Jacek przypadł pod parkan. Setnik myślał, że szlachcic ucieka. Rzucił się za nim, a ponieważ też świętował Maslenicę, zatem głowę miał zaprószoną gorzałką. Niestety, stolnikowic wyłamał z płotu gruby, długi, krzepki drąg, chwycił pośrodku i skoczył, aby przeciwstawić się szarżującej moskiewskiej bestyi. Setnik rąbnął czekanem, ale kij nie na darmo miał dwa końce – jednym Jacek zbił drzewce, zblokował ostrze – dolnym zaś rąbnął wroga w krocze, zatrzymał w miejscu. Szarpnął za kij, wyrwał czekan z ręki napastnika, zdzielił go w bark i obracając z furkotem, trzasnął w łeb środkiem drąga. Setnik zawył, choć mocno nie dostał – ochronił go futrzany kołpak. Dydyński odepchnął

strzelca kopniakiem. Rozbrojony Moskal, widząc nacierającego Jacka, począł wyć, krzyczeć do utraty tchu, a potem puścił się pędem do soboru, wzywając Hospoda, Hosudara i wszystkich świętych na pomoc. – Litwaaaa! Litwaaaa w grodzie! Mużyki, spasitie! I nagle sytuacja zmieniła się jak w kalejdoskopie. Jacek kroczący z pijacką dumą środkiem ulicy zobaczył, że zza opłotków, spod cerkwi, spod baszty Spaskiej i Glebowskiej wali w jego stronę gromada chłopów, posadzkich, strzelców i innych oberwańców z kijami, siekierami, kamieniami i grudami zamarzniętej ziemi. – Tam jest zdradnik, wor, szelma, szlachticz, Lach! – ryczał pijany setnik skryty przezornie za murem pospólstwa. – W dyby go, w tiurmu, na pohybel! Braaać! Dydyński cisnął precz kij, odrzucił gałgany i szmaty, szarpnął za rękojeść ormianki. Dobył szabli ze świstem i szedł – sam jeden przeciwko tłuszczy. Wywinął prostego, zwykłego młyńca, ostrze zatańczyło w świetle pochodni, błysnęło… Buchnęły krzyki, wzniosły się jęki. – Szablę, ma szablę! Lach, diabeł! Moskale wstrzymali się. Dwóch zawadiaków skoczyło bliżej. Jeden podniósł toporek do ciosu, ale Dydyński był szybszy. Chlasnął go po rękach, pozbawił broni, zalał krwią. Drugi dopadł doń z kijem, zawahał się, po czym po prostu uciekł. A potem uchodzili wszyscy, cofali się w zaułki i boczne uliczki. Dydyński szedł, prawie biegł, szukając wzrokiem setnika, wrzeszcząc i wyzywając go na ostatni bój. Kroczył, oświetlając drogę szablą, przez moskiewski mrok, ale sprytny strzelec uciekł do soboru, na schody, wpadł za wrota. Więc stolnikowic wywijał ostrzem, płoszył posadzkich, a ci uciekali przed nim jak owce przed wilkiem. A potem wszczął się rwetes, krzyk, Dydyński usłyszał bicie dzwonów. – Na powitanie mnie, stolnikowica! – ucieszył się w pijackim rozrzewnieniu. I kiedy zbliżył się do świątyni, na kremlu był rwetes, jakby się paliło. A sam szlachcic dostrzegł wypadających zza dworów grodzkich strzelców i wymierzone w siebie lufy samopałów. Nie pozostało mu nic innego, jak tylko skapitulować z godnością. Die 11 martii/1 martii Kreml w Perejaslawiu Riazańskim, późna noc Z samego rana czekało Dydyńskiego starcie z prystawem, który wtoczył się do kleci zły i naburmuszony jak gradowa chmura. W tych wszakże okolicznościach trudno mu się było dziwić. Był w towarzystwie dwóch strzelców i setnika, który przycupnął za jego ramieniem i wbijał nienawistne żółte oczy w więźnia.

– Prześwietny ojczulek car, samodzierżca, przysłał gramotę – zaczął od progu, nie powitawszy się, ani nawet nie nakreśliwszy na czole znaku krzyża – abyście, Litwa, oddali całą broń i ziele, jakie tylko macie. Dydyński obejrzał się na Wąsowicza, który ślinił się, leżąc bez czucia na ławie. Było oczywiste, że określenie „Litwa” odnosi się tylko i wyłącznie do niego. – Nie godzi mi się – odparł bezczelnie. – Jestem człowiekiem rycerskim, szlachcicem. Nie ma u nas większej hańby, niż odebrać broń bohaterskiemu człowiekowi. – Hosudar, car, wielki kniaź wsieja Rusi, wielieł, abyście oddali oręż, bo boi się was pospólstwo. Posadzcy i mużyki z targu, a nawet strzelcy chcą wysłać czołobit-nię do batiuszki, że Litwa duruje, ma wiele samopałów i innego oręża, przez co nie są bezpieczni w domach. – Nie Litwa, tylko Lach – sprostował Dydyński. – I nie jakaś zafajdana chorągiew boćwiniarzy, ale jeden szlachcic polski. Aż tak was wystraszyłem? – A co będziemy tu gadać, dawaj wszystko, co masz, albo każę strzelcom połamać ci ręce i nogi – zakrzyknął setnik, pamiętliwy jak każdy Moskal, kiedy staje w dziesięciu na jednego. – Pierwej ja tobie kijem łeb rozszczepię! – mruknął Jacek. – Chcesz, to sobie weź, jak próbowałeś wczoraj. A nie dasz rady na żelazka, to możemy jak wczoraj, spróbować na sztachety. – Stiepan, Hryń, zabierzcie mu broń. Strzelcy ruszyli w stronę Dydyńskiego wyciągając mocarne ramiona. Ten spojrzał po surowych i czerstwych, brodatych gębach. Policzył siły; sam na dwudziestu miał niewielkie szanse. Poddał się zatem, pogmerał pod ławą, wyjął ormiankę zawiniętą w szmaty i z ponurą gębą zbliżył się do Moskali. Setnik wyciągnął już łapska z tryumfalnym uśmiechem, ale Dydyński złożył broń w ręce prystawa. Ten oddał ją diaczkowi. – Teraz macie siedzieć, nosa za próg nie wychylać – zagrzmiał Naszczokin. – Jeszcze raz zobaczę was na posadzie, każę knutować i do tiurmy wsadzę. – Ktokolwiek tknie mnie choć palcem, temu odgryzę rękę – odciął się Dydyński. – Jestem waszym jeńcem, ale nie niewolnikiem. Nie pozwolę się bić. – Juże ty skazał wsio, czto wiedajesz? To milcz. Chcesz lepiej, pisz czołobitnię do cara. Poszli, a dla pana stolnikowica zaczęły się teraz najcięższe dni niewoli. Prystaw podwoił straże. Kazał zamykać wrota na dwa grube żelaza, przy których dzień i noc stało czterech strzelców. Inni krążyli stale wokół domu, kołatając, nawołując się i nie dając spać po nocach. Aż wreszcie przyszło trzech mużyków, którzy zabili okna deskami. Dydyński siedział od tego czasu w ciemności rozświetlanej blaskiem kaganka i ogniem w piecu. Na szczęście przynosili drewno do palenia, ale na targ nie wypuszczali go wcale. Dostawał codziennie piwo, czasem czarkę gorzałki. Do tego stary chleb, suchary, trochę ryby, jakby dla przypomnienia, że zaczął się post. I tyle.

Z tego wszystkiego najbardziej doskwierała Jackowi samotność. I opieka nad Wąsowiczem, który wciąż nie mógł przyjść do siebie. Chociaż otwierał oczy, dygotał i się ślinił, nie odezwał się ani jednym słowem, nie miał sił, aby wstać. Przeklęty wór mazowieckiego łajna! Dydyński tracił siły, nie wiedział, co począć – pisać do Polski czy czekać na wyzwolenie? Wieści nie miał żadnych, ani o carze, ani o Dymitrze. Przesiedział tak chyba z tydzień, od środy do czwartku, kiedy nagle wieczorem wszczął się jakiś rozruch. Drzwi były oczywiście zawarte, ale kiedy przyłożył do nich ucho, usłyszał jakieś głosy, oddalający się chrzęst śniegu, brzęk berdyszy. Zrozumiał, że część strzelców odwołano na kreml. Czyżby wojska Samozwańca podeszły pod miasto? A może wybuchł bunt? Naparł na drzwi, ale były zamknięte. Zrezygnowany wrócił do izby i siadł przy ogniu. I właśnie wówczas usłyszał stukanie; właściwie chrobot – delikatny, jakby jakieś zwierzę ostrzyło pazury o deski. Dydyński uzbroił się w jedyną dostępną broń – polano, przyczaił się koło okna. Usłyszał szelest i skrzypienie drewna; coś stało po drugiej stronie na śniegu, mocowało się z zabitym oknem. Myśl o tym, że to rabuś, była doprawdy wesoła. – Kto tu po nocy? Poszedł precz! – Cicho, batiuszka, to ja, nie poznajecie? – Co za ja? – Borys Oboleński. Sami jesteście? Są straże w środku? Jacek zamarł. To było jak… objawienie. Jak sen. Do kroćset, Borys? Ale to nie mógł być Borys. Jak, skąd? Jakim cudem? Szeroka na stopę deska ustąpiła z lekkim trzaskiem. Do izby dostało się nieco księżycowego światła. Dydyński przysunął się do szerokiej szpary i… Coś nagle chwyciło go za żupan na piersi, pociągnęło. Uderzył ramieniem w drewno, jęknął, kiedy tamten z ogromną siłą przeciągnął go przez okno. Jacek padł w śnieg, u stóp olbrzyma w czarnej opończy. – Zdrowiście, batiuszka? Wjednym kawałku… – Jeszcze tak… Skąd ty… – Idziemy. – W srebrnym blasku Jacek rozpoznał ponure oblicze Borysa. – Strzelcy są przy bramie, innych odwołali, bunt na posadzie. Ale czort z nimi. – Machnął ręką. – Za mną! Porwał Jacka jak psiaka, zanim ten zdołał coś wykrztusić, poprowadził za chatę, pod częstokół. – Podsadźcie mnie, batiuszka – wycharczał. – Musimy uchodzić, zanim zamęt zgaśnie! – Ja ciebie? To chyba na odwrót. – Ja was potem wciągnę, wy mnie nie – zawyrokował Oboleński. – Niżej głowa, wejdę po karku.

Zgiął szlachcicowi kark, aż Jacek buchnął na czworaka. Wskoczył na grzbiet, odbił się, złapał zaostrzonych pali, podciągnął i siadł okrakiem między dwoma zmurszałymi, pokrzywionymi belkami. Jacek jęknął, bo Borys zdawał się cięższy niż kremlowski dzwon. – Dajcie dłoń! Gramolił się powoli na nogi, bo przed oczyma miał gwiazdy, we łbie kołowało mu się jak po dobrym węgrzynie. Borys chwycił go za rękę, podciągnął, aż Jacek zacisnął dłonie na szczycie ostrokołu. Moskal złapał go potem za pas i przerzucił nad zaostrzonymi balami, chwycił za ramię, opuścił po drugiej stronie palisady. Dydyński jęknął, opadł w błoto, omal nie wywrócił się na lodzie. Borys spadł obok z wdziękiem lądującego nietoperza, natychmiast powlókł go za sobą. – Gdzie jest Nieborski? Świrski, Anastazja? – Żywi i zdrowi. Czekają na was, batiuszka, za miastem. Mnie przysłali, bo nie wyróżniam się z gawiedzi. Na tle księżyca i rozgwieżdżonego nieba postać Oboleńskiego zdawała się rosnąć tak wysoko, że przewyższała wieżę Archangielskiego soboru. – Tędy, tędy. – Prowadził Jacka jak dziecko zaułkami na tyłach dworów, pod samym murem kremla, do jakiejś bezimiennej baszty między Wojniczną a Spaską. Przed nimi, na Bolszym posadzie, zabiły dzwony, do uszu doszła wrzawa i krzyki. – Zapalili dwa dwory i parę kleci. Biją się – szeptał Borys – szybciej! Macając w śniegu, odnalazł jakąś klapę, podniósł ją, odsłaniając drewniane schody. Niemal siłą zepchnął tam Dydyńskiego. Szlachcic zszedł, potknął się w ciemności, zwalił na błotnisty grunt. Sługa był znowu na wyciągnięcie ramienia, podniósł go, ciągnął mrocznym korytarzem. Zatrzymał się, aby odemknąć jakieś wrota, po ciemku, po omacku. Pod butami mieli błoto, potem kamienie, wreszcie blask miesiąca zalśnił na bryłkach lodu i kałużach. Wyszli na brzeg rzeki, spowity w mgły oparów. A Borys pociągnął Jacka w lewo, pod sam mur, w śnieg. Przemknęli przez mgły jak duchy i roztopili się mroku nad zamarzniętą Trubieżą. Die 27/17 martii Karczma Pod Kurem na przedmieściu Sanoka Dziewiąta wieczór Po rozprawie ze starostą Przecław czuł się jak Aleksander Wielki Sanocki, taką miał minę i gesty, kiedy wieczorem następnego dnia odprawiał tryumf w karczmie pod miastem. Był czwarty dzień po Wstępnej Środzie, czas postu; nie chcąc narażać się zatem na wiekuiste potępienie i skwierczenie na diabelskich rusztach, wydał wieczerzę z rybami, których cierpliwy karczmarz naku-pił tego dnia na jarmarku. Na stół powędrował zatem postny i skromny węgorz z miodownikiem, pokrajany w dzwonka, pieczony w rynce, warzony z octem, winem, pieprzem, imbirem i – aby nie zabrakło

konceptu kuchmistrzowi – koniecznie z cynamonem i szafranem. Dalej był zwykły szczupak z kwaśną kapustą, warzony w rosole. Potem czeczugi na żółto, po węgiersku, z octem, pieprzem, korzonkami i limonami. A na pociechę dla czeladzi czekającej wytrwale na resztki z pańskiego stołu postawiono bigosek z ryb drobno siekanych bez ości. Stał jak sierotka, bowiem panowie Dydyńscy, Tobołka i Halszka całą uwagę poświęcali ozorkom karpiowym z masłem, siekaną, pieczoną cebulą i limonami, okraszonym zwykłym, wymienionym wcześniej zestawem korzeni i dodatków, w myśl przysłowia: Pieprznie i szafranno, moja mości panno. Aby nie pęknąć z przejedzenia, pili węgrzyna i słodką małmazję – całymi garncami, acz z pewnym umiarem. Przecław popuścił pasa i westchnął, bo czuł się jak młody bóg. – W wasze ręce, mości panie Jerzy – rzekł, przepijając do krewniaka. – Ot i złapaliśmy starościńskiego byka za rogi. Takiego byka, co niejednego już pobódł. – Wolałbym, aby twoja łaska, bracie, miała ludzki i konkretny wymiar. – Podczaszy wiercił się jak na rozżarzonych węglach. – Ścigają mnie dłużnicy i stare grzechy, od których najpewniej i najskuteczniej uwalnia człowieka blask złota i króla Zygmunta na czerwońcach. – Łaskawy Tobołka wypłacił ci, ile pozwoliła dyskrecja. – Twoja dyskrecja jest chuda jak żydowska szkapa. Umawialiśmy się na więcej niż te marne dwadzieścia setek, braciszku. – Ha, mości panie. – Przecław rozsiadł się na ławie jak basza, bo spodziewał się takiej rozmowy. – To nie jest takie oczywiste. Raz, że robota była prostsza, niż się spodziewałem, dwa, nie musiałeś nawet szczerbić szabli, bo Piotr Ożga zrejterował przede mną już przy pierwszym starciu. Nie, nie, Jureczku, dwa tysiące złotych będzie w sam raz dla ciebie. – Miałem dostać pięć. – Podczaszy uniósł kubek, by sługa dolał mu wina. Przecław jednak dał znak i pacholik nawet nie sięgnął po dzban. Jerzy został z pustym naczyniem, ale uśmiechnął się, bo konfuzja spłynęła po nim niczym woda po kaczce. – Dlatego chciałbym pomówić z tobą o pozostałych trzech tysiączkach. Które wypłacę ci… w ratach. Jako nagrodę za wierną służbę na moim dworze. – A gdzież twój dwór? W tej chałupie? – Pomimo uśmiechu oczy Jerzego pozostawały puste. – W Dydni, panie bracie. Teraz, kiedy odzyskałem wioski po ojcu, będę potrzebował pewnych ludzi. Mówiąc krótko, chodź do mnie na służbę. Jako famulus manu stipulatus2 odrobisz swój dług, a ja ochronię cię przed wieżą, kryminałami i co tam jeszcze wisi nad twoim czerepem. – Nosić szablę za krewniakiem… – rzekł podczaszy. – Mieć dozór nad czeladzią. Wyborny koncept, sam bym na to nie wpadł. – Dydyński będzie służył Dydyńskiemu. Wszystko zostanie, ep! w rodzinie – wybełkotał z pijacką czkawką Przecław.

Jerzy popatrzył po izbie uważnym, spokojnym wzrokiem. Przecław tylko pstryknął palcami. Czterej hajducy stojący za plecami ucztujących odstawili dzbany i konwie. W zamian sięgnęli po szable i czekany. Jerzy wodził po nich wzrokiem, ale nie kusił losu. – Jak będzie z moją propozycją, bracie? – Za wysokie progi – uśmiech Jerzego był równie szczery co miłosierdzie kata – na moje nieszczęsne nogi. Nie, nie, mospanie. To nie jest dobry pomysł. – Jak chcesz. – Pójdę spać. Jutro… daleka droga. – Słodkich snów. Jerzy zgiął się w ukłonie, przyklęknął przed Halszką, kładąc pocałunek na jej smukłej dłoni odzianej w delikatną łosiową rękawiczkę. Wstał i zamiótł podłogę połami delii. Przecław skrzywił się, bo nie rozegrał partii tak, jak chciał. W głębi duszy czuł gniew, aby go zalać, nadstawił kubek. Podczaszy wzgardził jego służbą. Odmówił jemu – Przecławowi Dydyńskiemu, posesjonatowi! Jeszcze chwila i popamięta. Ale najpierw… Wstał i zataczając się, sunął do Halszki. – Waćpanna daj rękę – wybełkotał. Dziwne, ale nie podała. Co, do kroćset, coś było nie tak. Ona też? To samo co Jerzy? – Cóż to, bunt? Złapał ją za ramię, ale wyrwała się. Złapał drugi raz, za szyję, przytrzymał. Wino szumiało mu we łbie, rozgrzewało lepiej niż pierzyna i piernat. – Chodź do łożnicy. Po-ga-da-my. – Rozmawiać możemy i tu. Co z twoją obietnicą? – Obietnicą? A… Przygryzł wargi, przestępując ciężko z nogi na nogę. – Albo to nie masz szat, kobierców, sukien? Nie chadzasz w kazjace, brak ci jupek i koszul? Nie kupowałem barwniczek, pereł, diademów? Albo ci źle? – Obiecałeś pójść do ślubu. – Dwa dni pokuty kosztowała… Obietnica małżeńska. U księdza proboszcza Fabrycego w Dydni. A ty nie gadaj, prawie jesteś jak żona. Wstawaj, chodź, no… Poderwał ją na nogi, chciał objąć, porwać za ramiona, za szyję, ale unikała go jak mogła. – Sprawię ci perły… Korale, chodź, chodź wreszcie! Porwał ją w ramiona, wtedy odepchnęła go łokciem, aż zatoczył się na ławę, wywalił konew z winem, potrącił misy i talerze, siadł rozkraczony, rąbnąwszy plecami o kant stołu. Wyrwała się i poleciała – prosto ku drzwiom do komory.

– Kurwo! Tyyy! – ryknął wściekle. Zerwał się na nogi, potknął na kobiercu, skoczył za Halszką, ale była szybsza. Jak szarżujący byk rozpłaszczył się na drzwiach, walił pięściami, kopał, pchał. – Gamratko nieczysta, klępo końska! Kurwiczko, krzywym kusiem szturchana! Darł się i dobijał. Drzwi były mocne. Przecław zadyszał się, poczerwieniał, zapienił. – Jeszcze tu wrócę! – wrzasnął. – Jeszcze ty będziesz na kolanach skamleć! Zabiłby Halszkę, gdyby nie dzieliła ich ściana. Jak Kozak, chłop, jak dziki Tatar, darłby jej skórę nahajem, bił po łbie, szarpał za włosy, wlókł po kamieniach. – Wina! Dziwne, ale służby nie było w izbie. Zataczał się od nadmiaru trunków, więc stanął na rozkraczonych nogach, rozejrzał się w pijackiej zadumie. Gdzie był Tobołka? Gdzie hajducy? Wtedy usłyszał głosy i rumor z sieni. Coś potoczyło się z łoskotem. Ktoś szarpał się, zabrzęczał metal. Powoli, jak we śnie, doszedł do progu, pchnął uchylone drzwi. W sieni – szerokiej, przejazdowej, wiodącej do stanu, to jest stajni i wozowni na tyłach karczmy – kotłowali się dwaj hajducy, Tobołka i jakiś służka albo mieszczanek w szarawym rajtroku. Ekonom wygrał, porwał tamtego za kołnierz, przytrzymał. – Co tu… Co za zwada? – wybełkotał Przecław. – Móf, hultaju, coś w isbie gadał! – seplenił Tobołka. – Mófse, chłopie, o Dydyskiem! – Ja szlachcic, herbowy, nobilis! – szarpał się schwytany. – Żeleński Achacy, spod Kumarna! Puszczajcie, kobyle placki! – Gadaj! Wszystko jak było! – zahuczał starszy hajduk. – Coś szczekał o panu Jacku? Przecław poczuł, jakby wieża kościoła Franciszkanów zwaliła mu się na głowę. Sam przypadł do schwytanego służki, ujrzał pyzate, gładkie oblicze gołowąsa. – Coś? Coś powiedział? – On spotkał pana Jaska. Sywego – zaszemrał Tobołka. – Mów, sobako! – Puśćcie go! Hajducy zamarli. Młodzieniaszek wyrwał im się z rąk. Podniósł czapkę bez pióra, strzepnął, wdział z godnością na głowę. – Ja jestem żołnierz cara Dymitra! Ja pod Nowogrodem Moskala prałem! – Mów krótko: byłeś pod Dobryniczami? Widziałeś śmierć mego brata Jacka Dydyńskiego? – Mój pan mnie wysłał z listem. Z niewoli u Moskali. Po przegranej. A wcześniej… Tak, widziałem waszego brata w obozie. Zdrów był, choć pobity. W łańcuchy go wzięli, het pognali – machnął ręką – do Moskwy i dalej. – Widziałeś go, ale chyba przed bitwą. – Po walce. Toż mówię, że razem byliśmy w niewoli! U kniazia Mścisławskiego. Ja i wasz brat.

– To on żyje? Nie utopił się z koniem? – Koń mu przepadł, Kaper zwał się, wałach zacny. Ale wasz brat był zdrów. Choć poturbowany. – I widziałeś to na własne oczy? – Jako waszmości. – Łżesz! – Nie łżę, mam dowód. O! – Wyciągnął z zanadrza sygnet. – Pan Dydyński dał mi to i rzekł: Jedź do Dydni do Przecława. Przekaż, że jego brat Jacek żyje, jest w niewoli. Czeka na wykup. I pokaż pierścień, co czynię. Wasz brat rzekł, że wykupicie go panie za… pięćset złotych. Tak jest! Dobra cena za moje trudy i wieści. – Za pięćset złotych? – uśmiechnął się jadowicie Przecław. – Wykupię? Tak powiedział? – Tak jest, panie wielmożny. Dydyński uśmiechnął się jadowicie. – Tobołka, Firlej, zapłaćcie panu Żeleńskiemu, ile sobie życzy. Pięćset odlewanych na gołą rzyć. Tu zaraz, na kobiercu! – Waszmość, jak to? Przecław wrzasnął. A potem wyrżnął chłopaka w gębę z całej siły. – Bić z kurwy syna! – zaryczał, dobywając szabli. – Łże, pieski syn, kurewskie nasienie! Bić, nie żałować, na śmierć, ja zapłacę. Hajdukom nie trzeba było dwa razy powtarzać. Twarde kułaki spadły na grzbiet i ramiona młodzieniaszka. Tobołka wziął zamach nadziakiem, rąbnął obuchem, aż zadudniło, a Żeleński zatoczył się, krzyknął cienko. Przecław skoczył nań z szablą – pijany zatoczył się, mało nie obciął ucha własnemu hajdukowi, wymierzył raz jeszcze – chlasnął w łeb, przecinając lichą magier-kę. Bił z całych sił, z wściekłości, za Jerzego, za metresę Halszkę, za to, że wszystko szło tak opornie i nie po jego woli. Uderzył płazem w grzbiet, tłukł ile pary w łapie! Żeleński był frant kuty – jeśli nawet nie na cztery nogi, to przynajmniej na cztery litery. Zamiast się skulić pod pierwszymi ciosami, wywinął się spod ramienia starszego hajduka, zgiął wpół, wystawiając cierpliwy grzbiet na razy, a potem wyrżnął łbem w żywot trzeciego sługę. Popchnął go niczym baran, wyrwał się ku drzwiom. – Łapać, trzymać! Służka był już na progu – okrwawiony, pobity. Strach dodał mu skrzydeł i pachołek jak rączy rumak przeskoczył próg. Hajducy rzucili się za nim. Jeden – uderzony – stękał na podłodze, trzymając się za brzuch. Tobołka ocierał pot z czoła. – Wina! – stęknął Przecław. – Winaaaaa! A gdy się napił, padł jak nieprzytomny w ramiona ekonoma.

Rozdział XVIII Koniec maskarady O przewrotności Moskali • W rękach wrogów • Przerażenie Borysa • Niedźwiedzia czapka • De^eracja • Chwilowy sojusz polsko-moskiewski • Zadławienie Wałujewa • Ucieczka buntowników • Wymarła wieś • Spotkanie z poterczukiem • Swaty • Pomoc Kozaków • Stryk dla Oboleńskiego Die 12 martii nowego stylu, 2 martii starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Gdzieś pod Perejasławiem Riazańskim, poranek Borys wyglądał na tak zadowolonego, jakby za uratowanie pana przyobiecano mu wszystkie skarby Kremla i na dodatek rękę księżniczki Kseni Godunowej. Wiózł Jacka troskliwie jak dziecię na ukradzionym płowym moskiewskim wierzchowcu, przytrzymując szlachcica, zwalniając przed wykrotami i korzeniami, ostrożnie forsując strumienie, aż stolnikowicowi zrobiło się głupio, bo przecież ów zacny sługa nieraz zapoznał się wcześniej z jego złym słowem czy kułakiem. Kiedy pytał o poczet, Borys uspokajał go. Tak, tak – wszyscy czekają w lesie, nie przyszli do miasta, bo i tak nic by nie wskórali, po co tam Lachy, jeszcze poznano by w nich stronników Dymitra i wtedy tiurma spuchłaby od nadmiaru ludziszek. Jacek był chory. Gdy wzeszło słońce, okrutnie raziło go w oczy, czuł się słaby, wymęczony, ledwie się trzymał w twardym siodle – jarczaku. Oboleński za to pogwizdywał, uśmiechał się do siebie, zadowolony z dobrze wykonanej roboty. Prowadził Jacka poprzez leśne dukty, coraz dalej od miasta. Aż wreszcie skręcił za ośnieżony pagór, wjechał wąską dróżką między dorodne świerki, na polankę, gdzie stało dwoje sań i cztery konie – kościste podjezdki, z filozoficznym spokojem przeżuwające obrok w workach. Koni i sań było za dużo, jak na wygłodzony poczet Dydyńskiego. Dlatego Jacek zapytał od razu: – Gdzie moi ludzie? Dokąd mnie przywiozłeś?

– Ot isą ludzie! – odparł prosto Borys. I walnął szlachcica kułakiem w pierś, aż dech leciał z Jacka niczym dusza po śmierci. Cios był zadany z takim zamachem, że zmiótł Dydyńskiego z końskiego grzbietu. Padając na śnieg, zobaczył jeszcze cztery cienie wypadające spoza sań, drzew i krzaków. Nim zdołał wstać, skoczyły na niego jak wilki, ujęły za kark i ramiona, powlekły w górę, ku słońcu. Był w rękach ponurych, brązowych jak niedźwiedzie Moskali. Zza sań wyszedł zgarbiony starzec w czudze i kołpaku, z małą, capią bródką, z wąskimi jak szparki, skośnymi oczyma. Borys Oboleński giął się przed nim w ukłonach, bił czołem tak, że aż powstał w śniegu spory dół. – Ojczulku Antonie Makarewiczu, to on, Lach nieszczery, diabeł w ludzkiej skórze. Dydyński, którego Chrest całowałem w Samborze. Jacek najpierw poczuł, że śni. Potem – że leci w dół… A na końcu otchłani musiał znajdować się albo zaostrzony pal… Albo puchowe łoże z piernatami we dworze w Dydni. Niestety, rzeczywistość była mroźna i okrutna. Jeden z Moskali zdzielił stolnikowica kułakiem w gębę. Uchwycił za brodę, wykręcił łeb w stronę Oboleńskiego i jego przeklętego ojczulka. – Proszę, proszę – Anton Makarewicz, rozdygotany i przejęty, szedł szybko w stronę jeńca; Borys dreptał za nim posłusznie jak wół – żywy Laszek… Sam we własnej… – Witajcie, mości panie Skuratow – stęknął Dydyński, bo uznał, że jest w takich opałach, że uratować go może tylko interwencja najświętszej Maryi Panny. Wolał zatem umierać z fantazją, niż błagając o przebaczenie. – Przepraszam, jak familia i otczestwo? Griaznyj? – Ty nam nie kugluj teraz, Dydyński – uśmiechnął się okrutnie ojczulek Anton. – Ty lepiej pomyśl o zbawieniu. Griaznyj, chi, chi, chi – zatarł trzęsące się rączki – sam go zadusiłem, kiedy batiuszka Iwan rżnął opryczników jak woły. Skąd miałeś Chrest? – Od Starca – skłamał bezczelnie Dydyński. Dziad nawet nie skinął, ale Oboleński odczytał jego zamierzenia w lot. Machnął kułakiem i szlachcic zgiął się, czując, jak żywot wbija mu się w gardło. – Ja nie mam czasu na szutki! Kto ci dał Chrest? – Jaic…ki – wystękał Jacek. – I nie dał… Zabrałem sam. – Jaicki! – sapnął starzec. – Po coś podawał się za brata z Dworu? – Bo was polubiłem. Zacne suknie macie i srogie miody pijecie. Tym razem Borys walnął go w szczękę tak, że wszystko wokół stolnikowica rozmyło się, zaszumiało. Nawiasem mówiąc, cios był tak silny, że omal nie zwalił z nóg dwóch pachołków przytrzymujących szlachcica za ramiona. – Tak i poczekaj, czekaj, powiedziałem – zamruczał ojczulek Anton Makarewicz. To było do Oboleńskiego, do Jacka zaś: – My jeszcze pomówimy, syneczku. My mamy czas, dużo czasu,

chi, chi, jeszcze się wyspowiadasz przede mną, duszę otworzysz. A ja będę słuchać, słuchać i płakać, modlić się za ciebie. Po cóż ci było udawać jednego z nas, a? – Żeby jemu – Dydyński pokazał wzrokiem Oboleńskiego – uratować życie, które już prawie wisiało na katowskim powrozie na zamku w Samborze. Borys stał ze wzrokiem wbitym w ziemię, jakby liczył ślady na śniegu. Bez ruchu, ale i bez cienia smutku na obliczu. – Tak i kujcie go! I znowu powtórzyło się to, co Jacek już znał. Długi, zardzewiały łańcuch z okowami na obu końcach zamknął się na prawej ręce szlachcica. Jednak tym razem obyło się bez kowala – Moskale zatrzasnęli okowy, a potem jeden z nich przewlókł przez skobel wielką, czarną kłó-dę, przekręcił klucz, wyciągnął i podał pełnym uszanowania gestem ojczulkowi. Co za koncepty! Prawdziwa Europa! Cóż – kniaź Chworostynin byłby z pewnością zadowolony, widząc tak znaczny postęp w krępowaniu jeńców. – Ja pomogę, ojczulku Uspieński. Od służalczości Oboleńskiego, a przede wszystkim od jego kułaków aż bolały szlacheckie zęby stolnikowica. Jacek odwrócił głowę, by nie spoglądać na dawnego sługę, który tak łatwo wprowadził go w zasadzkę, wydał Dworowi bez najmniejszej skruchy ani zmiłowania – ot i cała prawda o duszy Moskala. No tak, diabelska maskarada kiedyś musiała się skończyć. Prawda, że za wcześnie i w tragicznych okolicznościach. A teraz Borys jak prawdziwy oprawca chwycił długi koniec łańcucha, aby służalczym gestem założyć go na lewą rękę wybawcy. Co ty myślałeś – rzekł sobie gorzko Dydyński – że zrobisz z sobaki przyjaciela? Z niedźwiedzia sługę? Ciągnęło wilka do lasu. Prędzej czy później Oboleński musiał powrócić do swoich. I nagle – rzecz dziwna – ojczulek Anton Makarewicz zwany Uspieńskim stuknął Borysa kościstą dłonią w kosmaty łeb. – Zostaw okowy. Ta druga jest… na ciebie. W pierwszej chwili Dydyński myślał, że się przesłyszał. Oboleński także, bo z głupawym uśmiechem chciał zatrzasnąć żelazo na przegubie Jacka. Jednak Uspieński położył mu rękę na głowie i wyszczerzył żółte zęby. – Zostaw, synu, i poddaj się przeznaczeniu. Chi, chi, chi… Ja obu was… dowiozę do Starca. Co będzie dalej, wolien jeno Boh. Oboleński podskoczył jak pies, którego zdzielono kijem, a Dydyński postanowił, że jeśli przeżyje niewolę Dworu, na całe życie zapamięta, jak wyglądało jego oblicze po usłyszeniu słów starego. – Anton Makarewicz! Co wy powiadacie? We łbie mi się miesza? Jak to ja?

– Pojedziesz w żelazkach do Starca – wzruszył ramionami Uspieński. – Zwiesz mnie ojczulkiem, to po ojcowsku słuchaj i dawaj rękę Demiaszce. – Ojczulku najsłodszy, ja twój rab, ja twój pies, ale… co wy gadacie? Za co wy mnie chcecie w okowy? Przecież wydałem wam Lacha? – A był ty na zapadzie? Był. Słuchał Lacha zdrajcy? Słuchał. To skąd mam wiedzieć, czy i ty nie zdradnik? – Przecież ja bym… dla was serce wypruł z piersi. Przecie ja wierny sługa Dworu… Wy nie możecie mnie brać w niewolę… Jak Lacha! – Nie tylko mogę, ale i muszę. Dawaj rękę! Pojedziesz do Starca razem z Dydyńskim. – Przecież wiecie – wyprostował się Oboleński – że to śmierć! Przecie wy obiecaliście! Daliście słowo, że mi powiecie… Kim jestem. Skąd się wziąłem! Kto był moim ojcem! Jeśli mam zginąć, rzeknijcie teraz… Zmiłujcie się, zdradźcie, ja całe życie dla tego… Aż żal było patrzeć na draba trzęsącego się jak osika. – Waaaałujeeeeeew! Z sań po lewej podniósł się Moskal bez brody, w czapie i kożuchu, usiadł, aż zaskrzypiały płozy. Jego paskudna gęba nie wyrażała żadnych uczuć – ot, kamienne, surowe oblicze, które rzeźbiarz najpierw napoczął dłutem, a potem – obaczywszy w nim portret człowieka moskiewskiego – poszedł się upić z rozpaczy. Wałujew skoczył, w dwu krokach był przy Borysie, który – trzeba przyznać – dostawał mu ledwie do ramienia. Dokąd zatem sięgał temu wielkoludowi jeszcze mniejszy Dydyński, wstyd i sromota byłoby pisać. Oboleński wziął się do obrony – żałosnej, zważywszy, że przyszło mu walczyć z kamienną lawiną. Oberwał dwa razy – w ramię i łeb. Jeszcze raz w gębę. To wystarczyło, aby padł, ryczał, wył. Wówczas Wałujew, który zapewne bardziej cenił sobie spokojną kontemplację Pani Natury niż niedźwiedzie ryki, przygwoździł go do śniegu dwoma celnymi ciosami kułakiem. Obrócił się ku szlachcicowi, ale Dydyński podniósł ręce w górę, dając znać, że jest człowiekiem miłującym pokój, na wojnę zaciągnął się przypadkiem, zawsze kochał świętą Moskwę, a uwolniony z tej opresji pójdzie na kolanach do Częstochowy ofiarować resztę życia Panu Bogu. – Kuj go i wiąż, bo szkoda czasu! Wałujew podciągnął Oboleńskiego do szlachcica, zatrzasnął na lewym ręku okowy, łącząc go łańcuchem z dawnym panem. Ojczulek Uspieński przybliżył się zgarbiony, pokiwał ręką; niespodziewanie ucapił szlachcica za rękaw, przytrzymał. – Czekaj, czekaj, Dydyński – rzekł, jakby coś sobie przypomniał. – Oj, Dydyński, Dydyński,

ty z Rusi Czerwonej? Herbu Gozdawa? – Tak jest. – Ja znałem, chi, chi, chi… Tak, dobrze pamiętam, jak dziś, jednego Dydyńskiego. Michaiła Dydyńskowo. Taak. Twój batko? Druh? – Gdzie go spotkaliście? – Za późno – pokiwał głową straszny starzec. – Za późno już. Pogawędzimy… U Starca. Ale nie o tym. O dawnych sprawach nie, nie ma czasu. Dydyńskiemu wykręcono ręce w tył i poczęto je wiązać. A wówczas starzec narzucił mu na głowę… …skórzany niedźwiedzi łeb, bez otworów na oczy. Futrzaną czapę, która dusiła słowa i myśli. Upchano ich razem z Borysem w ciasnej drewnianej skrzyni. Wrzucono na sanie, które zakołysały się pod ciężarem. Świsnęły baty. Ruszyli w step. I to by było na tyle, jeśli idzie o nowiny z Moskwy. Die 13/3 martii W skrzyni dzielonej z Borysem Gdzieś w Moskwie Stało się, co tylko mogło być najgorszego. Jechał związany i zakuty w kajdany, wciśnięty w śmierdzącą skrzynię, obity i znieważony. Podążał na śmierć poprzedzoną męką; niedźwiedzia czapa dławiła mu oddech niczym knebel, nie przepuszczała żadnego dźwięku, dusiła jak carski ukaz. Czuł dokładnie to samo co Dymitr, którego uwolnił z trumny rok temu pod Bachórzcem, na Rusi. Kłopot w tym, że wątpił, aby na tych zaśnieżonych stepach znalazł się ktoś równie głupi jak Jacek Dydyński, kto dla fantazji zabawiałby się w bohatera i nadstawiałby karku dla dwóch nikczemnych jeńców. A najgorsze było to, że nie mógł czekać. Wiedział wszak dobrze, jak Opryczny Dwór oczyszczał swoje szeregi ze sprzedawczyków. Co było przeznaczone tym, którzy nieprawnie podawali się za opryczników – tego mógł się tylko domyślać, a przed oczyma stawały mu obrazy piekła: kotłów z wrzącą smołą, obnażonych grzeszników chłostanych rozpalonym biczem i ludzkich głów chodzących na pajęczych nogach. Dlatego zamiast się modlić, myślał. Bo wiedział, że jeśli nie uczyni czegoś desperackiego, Uspieński wysmaży z niego całą prawdę, wydusi wszystko, czego potrzebuje, a potem… No cóż, nie byłby pierwszym Polakiem, który zaginął w lodowych otchłaniach Moskwy. Dlatego musiał coś wymyślić. Musiał! Zaraz, już, natychmiast! Sanie pędziły po lodzie. Ponieważ były małe, chybotliwe i dociążone ciężką skrzynią, więc czasem przechylały się na zakrętach.

Jacek nie zastanawiał się długo; czując, że pojazd skręca, rzucił się w bok, uderzył ramieniem w ścianę skrzyni. Miał równie dużo miejsca co w trumnie albo w powijakach, ale poczuł, że pudło przesunęło się, zachybotało. I wtedy, błysnęła mu myśl jak szaleństwo. Kopnął z całych sił Borysa, zwiniętego w kłębek obok niego, wierzgał, walił Moskala podkówkami butów w kolana, golenie, w stopy. Borys wybełkotał coś, co tłumił niedźwiedzi kaptur. Dydyński nie ustawał. Wtedy szarpnął się, naparł na Lacha, szamotał się, pewnie wrzeszczał. I bardzo dobrze, bo rozchybotał skrzynię, napierając całym ciałem na Jacka. A szlachcic rzucił się w bok, w ostatnim desperackim zrywie uderzył w boczną ścianę więzienia. Chwilę tłukli się jak ryby w wodzie. A potem był krzyk zwozczika, rżenie koni, czyjś okrzyk, przekleństwa. Nagle ciasny świat wokół Jacka pochylił się na bok. Co więcej – szlachcic poczuł, że sanie pod nimi zapadają się wjakąś otchłań, suną jakoś tak dziwnie… Wreszcie z trzaskiem padają na bok. Poczuł się jak w objęciach huraganu. Dygocące ciosy spadały na niego ze wszystkich stron. Usłyszał potworny trzask, jakby walącego się mostu, koziołkował ze skrzynią; nagle rozpadło się wieko, owionął go wiatr, niedźwiedzia czapa znikła jak zdmuchnięta, w oczy uderzył blask dnia. A zaraz po tym zarył się w mokry śnieg, głęboko, do utraty tchu. Znów była ciemność; nie na długo. Ktoś krzyczał, wrzeszczał, inny odrzucił przykrywającą ich skrzynię. Borys! Już siadał, zrywał z głowy niedźwiedzi łeb. Dydyński miotał się w śniegu. Podkurczył nogi, wyciągnął skrępowane ręce i spróbował przerzucić je pod obcasami butów. O dziwo – poszło lepiej, niż myślał; przełożył je do przodu, zyskując swobodę działania. A potem wszystko było tak szybko jak w bitwie albo we śnie. Poderwał się na nogi, nadal przykuty do Borysa; zobaczył bruzdę wyrytą w śniegu aż do brunatnej ziemi, rozwalone, wywrócone do góry nogami sanie. Konie uciekające z szorami i ułamanymi hołoblami, ciągnące zaplątanego w rzemieniach, zakrwawionego zwozczika po śniegu. Ale to nie był koniec. Zza rozwalonych sanek wstał szybko i drapieżnie, zgarbiony jak pająk Wałujew, na jego paskudnej, nieprzyjaznej gębie błyszczał mokry śnieg i krew. Szedł – wyciągnąwszy łapska – prosto na nich. – Boooryyyyyys! – ryknął Jacek. – Na niegooooo! Pierwszy poderwał się do biegu, a Borys dziwnym trafem posłuchał. – W nooogi! Jacek chwycił łańcuch odchodzący od skrępowanych dłoni, opuścił ramiona, mijając Wałujewa o pięć stóp, zaczepił łańcuchem o jego kulasy, aby wywrócić wielkoluda. Borys

uczynił to samo z drugiej. Na próżno! Olbrzym stanął w miejscu, rozparty na rozkraczonych stopach, łańcuch bezsilnie owinął się wokół jego nóg. Ogromny Moskal schylił się, pochwycił w garść ogniwa, powlókł w górę… Mógł przyciągnąć do siebie każdego z nich – wybrał Borysa, bardziej niebezpiecznego – szarpiąc za łańcuch, ściągnął go w zasięg garści, a potem rąbnął kułakiem raz, drugi, trzeci! Na próżno Oboleński zastawiał się, tłukł pięściami, zadając ciosy, z których każdy wystarczyłby, aby powalić wołu. Zdesperowany Borys szarżował jak Minotaur – z pochyloną głową. Rąbnął w żywot okrutnego Wałujewa. Ogromny oprycznik zachwiał się na nogach, ale utrzymał. Co więcej – porwał Oboleńskiego za rękę i pas na plecach, podniósł go, potem cisnął w śnieg niczym snop zboża. I zaraz przygniótł kolanem, przydeptał, aby zatłuc rękami jak żelazne cepy. Zabiłby Borysa jak psa, ale w tej samej chwili Dydyński zarzucił mu łańcuch na głowę, zakręcił wokół szyi, szarpnął, uwiesił się na nim, dławiąc dech i życie. Wałujew zamarł nad zakrwawionym ciałem, lecz Jacek ciągnął zdjęty strachem, zaparł się w śniegu, cofał powoli. Rozdygotany charkot, zdławiony ryk. Dydyński był cały mokry, ale nie popuszczał, nie zwalniał nacisku. I wreszcie Wałujew szarpnął się, padł na kolana, zwiesił głowę; rozdygotane, pokrwawione wargi, na których pękały bąbelki piany, szeptały jakieś słowa… Koniec… Dydyński popuścił łańcuch; zresztą już nie miał sił ciągnąć. Największa głupota pod słońcem! W jednej chwili Wałujew porwał się na nogi, złapał łańcuch, jedno szarpnięcie i Jacek uderzył o jego śmierdzące ciało jak lalka na sznurku. Krzyknął cienko, bo jego szanse zdawały się jak jeden do stu, a wtedy… I wtedy Borys pociągnął z drugiej strony. Zdławił Wałujewa z całych sił, wieszając się na sznurze, niczym burłak ciągnący ciężką szkutę przez piasek Wołgi. I poganiali sobie, potańcowali z Wałujewem na śnieżnym polu. Co wielkolud chwycił za łańcuch od strony Jacka i zaczął ciągnąć do siebie, Borys zapierał się nogami w ziemi. Gdy tylko zwracał się w stronę Oboleńskiego, Jacek szarpał z całych sił, napierał, dławiąc wolę oporu. Wspólnymi siłami, viribus unitis*, ciągnąc raz w lewo, raz w prawo, jak Litwa i Korona dławiące Krzyżaków pod Grunwaldem, pokonali wreszcie Wałujewa. Rzadki to przykład polskomoskiewskiej współpracy i przyjaźni. Wałujew raz jeszcze próbował sztuczki z udawaniem, lecz kiedy zdwoili wysiłki, padł

wreszcie na kolana z siną gębą, wycharczał pożegnalną orację i wreszcie runął, zadławiony na wieki. Dydyński, zlany potem, stanął nad Borysem, rozdygotany jak po krwawym boju rozglądał się po zaśnieżonym stepie, spoglądał dokoła, bo duma zwycięstwa rozpierała go, roznosiła na strzępy. W tym, co przeżywał w tej jednej chwili, było coś z szarży husarii, z cwału na spienionym koniu; uczucie wielkie i dumne jak szczyt świata… Byli wolni! Wolność go rozpierała, przeciwnie niż Borysa, który padł na kolana rozdygotany. – Wolni! – wykrztusił Jacek. – Jesteśmy wolni. Wolni! Na wieki! – Coś ty – jęczał Borys. – Coś ty uczynił! Co teraz… zrobimy? I dziwna rzecz, ten drągal, olbrzym nieczuły jak głaz, płakał, szlochał jak bóbr, nie wiedząc, co począć. – Uciekniemy! Razem, bo oni… Uspieński zaraz wróci. Zabije nas jak psy. Ruszaj, biegiem. – Dokąd mam iść? Gdzie? Jacek nie zastanawiał się długo. – Tam – wskazał na południe – tam jest wyzwolenie. U Dymitra. Na Siewierszczyźnie. Chodź! Borys dał się prowadzić jak dziecko. Dygotał ze strachu. Jackowi zaś brakowało tylko konia, bez którego żaden człowiek nie czuje się wolny, wszak miles polonais może być tylko equites*. Szarpnął za kłódę, ale łatwiej byłoby złamać podkowę, niż zerwać okowy. Dlatego machnął na to ręką i przyśpieszył kroku. Die 13/3 martii Około południa, na stepie pod Perejasławiem Riazańskim Pędzili przed siebie jak szaleńcy, czasem zwalniając, brnąc i potykając się w śniegu. Skuci łańcuchem na dobre i na złe, bo żadna moc nie mogła rozerwać okowów ani otworzyć kłód. Dydyński napawał się wolnością, a strach przed Uspieńskim dodawał mu skrzydeł. Borys szedł jakby w amoku, coraz wolniej i wolniej. Wreszcie zatrzymał się i szarpnął za łańcuch tak mocno, że szlachcic omal nie upadł. – Dalej nie idę – stęknął. – Jakże to… Na Dwór podniosłem rękę. Na Starca, na Uspieńskiego… Zadławiliśmy Wałujewa. Co ja zrobiłem?! Chryste Spasitielu, jak teraz żyć? – Idź, bo jak przyjdą do nas po śladach, będziemy się piec na tym samym ruszcie. – Wszystko przez ciebie, lacki parchu – warknął Borys. – Zdrajco, zmienniku, bladin synu! Tyś miał Chrest, tobie uwierzyłem jak batce, łacińska żmijo, zmienniku! Z samych Lachów zguba Rusi! – Ha, prawda, byłem sprytny, ale nie zdradliwy. Gdyby nie moje wstawiennictwo, dawno zżarłyby cię gawrony na samborskiej szubienicy. Stało się, co się stało, nie masz innego

wyboru. – Ja wracam. Nie mogę inaczej. – I myślisz, że oprycznicy wypiją na twoje powitanie? – Stariec batiuszka… wybaczy. Uspieński zrozumie… że to twoja wina. – Głupiś, pachołku. Sam ci powiedział, że ty dla nich zdrajca, na zapadzie, w Litwie, był? Był! To ty już nie Moskal, ale Lach. – Ja wracam! – A idź sobie. Borys odwrócił się, ale Dydyński przysiadł na ziemi i ani myślał ruszyć za nim. Łańcuch napiął się, Oboleński zasapał, przez chwilę ciągnął upartego szlachcica przez śnieg, wreszcie zatrzymał się. – Ty idziesz czy mam ci kark skręcić?! – Wtedy będziesz musiał wlec trupa na łańcuchu. Ręki mi nie obetniesz, bo nie masz czym, a na oderwanie sił ci nie starczy. – Bliadunie! – zaryczał Borys jak niedźwiedź w gawrze. – Pizdiuku małosolnyj! Synu bliadugi, priopizdie srannyj! Coś ty mi zrobił! Wszystko pokręciłeś, diabelski synu. Jebu twoju mat’! – Zostaw w spokoju nieboszczkę. Zwłaszcza że o twojej też nie wiem niczego dobrego. – Jak… Ja… Ja teraz nie wiem, jak… Jak żyć. Borys padł na kolana, a jego oczy dosłownie wyszły z orbit. Złapał Jacka za żupan pod szyją i przez chwilę ktoś postronny miałby pewnie wrażenie, że zaraz pokruszy go w mocarnych łapskach. – Wcześniej ja wierzył w Boha, w cara, w Starca, w ojczulka Uspieńskiego. W Oprycznij Dwór. Oni wiedzieli wszystko. Mówili mi, jak żyć, każdego dnia. A teraz?! Co teraz?! – rozdarł się, aż poszło echo. – Jak teraz mam żyć bez nich? To w kogo mam wierzyć? – W siebie. Właśnie zostałeś wolnym człowiekiem. Sam sobie musisz odpowiedzieć na pytanie. Żyj, jak chcesz, bylebyś nie zawadzał innym. Oto jest wolność polska, której nie rozumiałeś i nie chciałeś przyjąć. Borys przeraził się tego słowa, bo schował łeb w ramiona, jakby się bojąc, że porwie go wicher lackiej swobody. Coś zaszeleściło za nimi, wśród drzew. Borys poderwał łeb, spłoszony jak wilk. – Dalej! – ponaglał Dydyński. – Jesteśmy połączeni jak Kastor i Polluks albo bracia ślubni. Musimy iść razem. Zbieraj się, uchodzimy. – Dokąd?! – Już mówiłem: do Samozwańca. Die 13/3 martii W tym samym czasie, obok wywróconych sań

Anton Uspieński kazał zawracać i gnać na łamanie karku natychmiast, gdy tylko Demiaszko krzyknął, że gdzieś zapodziały się sanie ze zdrajcami. Pędzili z powrotem galopem; byli na miejscu chwilę po tym, gdy Jacek i Borys znikli w śnieżnej bieli. Uspieński zmarszczył brwi, widząc rozwalone sanki, skotłowany, zryty śnieg zroszony krwią. Jeszcze nim dostrzegł rozwaloną skrzynię i niedźwiedzie łby porozrzucane po śniegu, zobaczył ciało Wałujewa. Nie trzeba było więcej, wiedział wszystko. Zeskoczył z sań zwinnie, jak na swój wiek, pierwszy przypadł do ciała. I wtedy zewłok Wałujewa poruszył się. Charczał i dychał jak kowalski miech, poruszył rękoma, dygotał. – Wałujew, wstawaj, synu! Czasu szkoda! Gdyby Dydyński i Oboleński byli w pobliżu, a nie o całą milę dalej, zdziwiliby się niepomiernie, że zepsuli robotę jak partacze spoza katowskiego cechu. Wałujew bowiem podźwignął się wolno, gębę miał siną, na szyi czerwone, krwawiące pręgi. Pełzł przez śnieg jak ożywiony kawał konara, aby złożyć pokłon u stóp Uspieńskiego. Okrutny starzec uderzył go z zamachu w gębę. Mocno, zdecydowanie. Dziwny pierścień, ścięty płasko na płacie, pozostawił świeży czerwony ślad na policzku olbrzyma. – Dokąd uciekli? – Wwwwa juggg – skulił się Wałujew. – Dawwwwuj-cie, ojczulku… Uspieński nie darował. Bił upierścienioną dłonią, tłukł bez śladu zmęczenia na pooranej bruzdami gębie. Bił bardzo szlachetnie i z godnością – bardziej po pańsku niż moskiewsku. Ale jednak tłukł. Skruszył Wałujewowi ząb pierścieniem, podbił oczy, gdy olbrzym, jęcząc, skłaniał usta ku jego dłoni. – Ruszajmy, póki trop świeży, batiuszka! – odważył się zaprotestować Demiaszko. Uspieński powstrzymał go uniesioną ręką. – Ruszymy, a jakże inaczej. Inaczej być nie może – zgodził się. – Daj mi, kochany, juki z sanek. Już! Demiaszko znikł jak duch i jak duch pojawił się z sakwą. Uspieński zanurzył w niej rękę, wyciągnął skórzane zawiniątko, a z niego kilka ciemnych kłaków. – Chi, chi – oczy miał roześmiane jak did z ruskiej bajki – ruszymy świeżym tropem, a jakże. Ale najpierw, najpierw, Demiaszko, kto inny za nimi pójdzie. Wszyscy precz! Posłuchali go bez słów. Chwycili ledwie dychającego Wałujewa, powlekli go z dala od sań, przez śnieg. Uspieński zaś postąpił ku saniom, odrzucił gruby zwój skór osłaniających drewnianą klatkę. Konie w szorach rzuciły łbami. Jeden zarżał. Parskały, nastawiały uszy, szarpały wędzidłami. Z wnętrza klatki buchnął smród, odór brudu i krwi.

Uspieński rzucił kłaki na śnieg przed klatką. Przymknął oczy i gmerając palcami przy zamku, odsunął skobel. Szelest, klatka zakołysała się, kiedy coś wysunęło się na śnieg, drżące i kosmate. – Idźże, przeklęty – wymamrotał Uspieński. – Idź tropem. Znajdź ich i waruj. Nie ruszaj. Potrzebni są żywi. Skrzyp śniegu, oddalający się cichy szelest. Kiedy Uspieński odemknął powieki, strzępów futra z szuby Borysa już nie było. Zachichotał cienko i począł zwoływać swoich. Wsiedli na konie do sań i ruszyli tropem drobnych, dziecięcych stóp odciśniętych na śniegu. Die 14/4 martii Poranek w stepach za Perejasławiem Riazańskim Zła gwiazda, planeta, a może kometa spadła na kudłaty łeb Borysa jakieś trzy albo cztery mile polskie dalej. O świcie, kiedy wymęczeni, pokryci szronem, dygocący przedzierali się przez śnieg. W nocy prawie nie spali – schronili się w wykrocie pod konarami pochyłej sosny, nakryli gałęziami, bo nie było jak rozniecić ognia. A ledwie świt rozjaśnił niebo, ruszyli połączeni na dobre i złe – na południe, ku wolności, omijając nieliczne wioski i chałupy, czasem ścigani szczekaniem psów. Zamiast pić wodę – jedli śnieg, a zamiast jeść – gryźli złe słowa, kiedy stare szaleństwo powracało do Borysa. – Czego się wleczesz?! – warknął Oboleński, który ciągle miał siłę niedźwiedzia, a łeb uparty jak u roboczego wołu i w zasadzie to właśnie on ciągnął za sobą zdyszanego, zdychającego Dydyńskiego. – To mnie nieś, kompanie! – Nieś łacinnika! – wyrzucił z gniewem Borys i zaraz zaczął swoją starą śpiewkę: – Wszystko przez ciebie. Lachy zdrajcy! Co do jednego bliaduny! – A niby kogo zdradziliśmy? Ciebie? – Słowiański naród, wiarę i braci! Poszliście precz, w objęcia papieży i cesarzy! – My nie żadni Słowianie, ale Sarmaci! Od nich są nasze znaki herbowe, oni podbili Słowian, zmieniając ich w chłopów. I słusznie, bo wy, Wenedowie, słuchacie tylko kija i kańczuga! – Jak wy Sarmaci – zarechotał Borys – to czemu rozumiem dobrze, co do mnie mówisz? Tacy dumni z was stepowi wojownicy, a brechacie po słowiańsku? Pan stolnikowic na razie nie znajdywał na to odpowiedzi. – Prawda, że wasz słowiański psi i lichy – dyszał Borys. – Zepsuty łaciną papieżnicką. Można by was zwać przekami, bo ciągle coś wam rzęzi w gębie. – Znać, że nasza mowa rycerska – charczał Dydyński, przebijając się przez zaspy – bo świszczy jak szabla albo knut nad wami, łapciarzami. W tym się zasadza wyższość polskiej

mowy nad innymi, bo słów: chrząszcz, chrzest, trzmiel i podobnych nie wymówi żaden prostak! – Z naszą mową – ciągnął charkotliwie, ledwie dysząc, kiedy szli przez step – nie może równać się ani gruby i pyszny niemiecki, ani chytry włoski, ani jadowity hiszpański. – Ani nasz własny ruski – wycedził Borys. – Bo jest to język samego Boga Ojca. – Ciszej! – uciął Dydyński! – Koń! – Gdzie? – Koło szuwarów! Faktycznie nad brzegiem strumienia, który przebijał się przez mokry śnieg, pasła się jakaś moskiewska szkapa, tłukąca kopytami śnieg i szukająca pod nim trawy. Wierzchowiec równie ładny co Baba Jaga, rozrośnięty w kłodzie jak beczka, mały, siwy, poszerszeniały i kudłaty, jakby poczęty z turzycy, którą przypadkiem dopadł w kniei wojskowy ogier. Kawałek postronka, który zwisał z kantara, pokazywał, że koń urwał się ze stajni wioskowego mużyka. – Na brodę Mikołaja Cudotwórcy. Zachodź go ostrożnie, pomału! – Od tyłu, napnij łańcuch. Zapędzimy w rozlewiska, tam nie ujdzie! – Za powróz łap, mówię! – Głupiś, pachołku! Zwietrzy nas i ucieknie! Rozwijaj łańcuch, dobrze mówię! Borys posłuchał, rozeszli się w dwie strony, poczęli podchodzić do zwierzęcia, ciągnąc łańcuch po śniegu. – Nie od tyłu, z boku – instruował Dydyński. – Inaczej ujdzie. Zagoń go w rozlewisko, a stanie w spokoju. Koń już ich spostrzegł, parsknął, podniósł łeb, patrząc przerażonym zwierzęcym wzrokiem na ludzi. Zachodzili go z boku, od strony stepu, a kiedy ruszył przed siebie, napięli łańcuch i zbliżali się powoli. Parskał zaniepokojony, cofał się bardziej jak gruby knur, tak nieporadnie, że Dydyński, przyzwyczajony do szlachetnej zwinności turków i polskich koni, przygryzł wargi. Wierzchowiec wlazł w wodę, ale końskim zwyczajem wolał nie szukać drogi przez rozlewiska strumienia. Miał chęć dać dyla w pole, między Borysem a Jackiem, lecz wstrzymał go łańcuch, na którego przeskoczenie był za niski. Chwila jeszcze i Borys ucapił go za sznur, przytrzymał. Ociężały koń nawet się nie szarpał, nie wyrywał. Dydyński poklepał go po grzbiecie i – dobywając resztek sił – podskoczył, podciągnął się i usadowił na grzbiecie bestii. Szkapina była tak szeroka, że siedział jakby na beczce piwa. Za to jej ruchy i leniwe człapanie przypominały szerokie zamachy skrzydłami wiatraka. Dydyński klepnął mikrego mastodonta po szyi, ponaglił łydkami, ale koń nie ruszał. Zareagował dopiero na cmoknięcie i mocne klepnięcie po zadzie. – Ruszamy! – rzucił Jacek do Borysa. – Pośpiesz się!

Chciał jechać dalej wzdłuż strumienia, kiedy łańcuch napiął się, niemal wyrywając mu rękę ze stawu, a potem pociągnął go w tył, zerwał z końskiego grzbietu jak czapkę ze łba. Wychudzony, ledwie żywy szlachcic jęknął, kiedy jego sarmackie siedzenie zetknęło się z breją na brzegu strumienia. Borys ściągnął łańcuch, a jego wargi odsłoniły żółte zęby. – Kurica nie ptica, nie pofrunie! Dokąd się wybierasz, mospan Polak? – A kto ma jechać?! Ja szlachcic! – Ty już nie szlachticz, aja nie sługa! – Ledwie dycham, więc pojadę! – Poradzisz sobie! Borys skoczył żwawo za koniem. Dydyński nawet się nie podniósł, więc Moskal przeciągnął go po śniegu i błocie. Warcząc ze złości, dopadł szkapy, chwycił za grzywę i powróz od kantara, a potem począł sam ładować się na grzbiet kobyły. Szło mu to nieporadnie, bo koń kręcił się, miał wyraźną ochotę dać drapaka, więc Oboleński szarpał i ciągnął za łańcuch, dyszał i pocił się, nim wreszcie się podciągnął i spoczął na grzbiecie chabety. Dydyński już wstał i obserwował jego poczynania. Borys z uśmiechem stuknął konia łydkami, ale szkapina coś nie słuchała; stała w miejscu, szczerząc zębiska, jakby bawiły ją kłótnie i niedole ludzi. – Rrrruszaj wreszcie! – ryknął Oboleński. Wściekły walił konia piętami raz z jednej, raz z drugiej strony, klepał po zadzie, zebrawszy w garść łańcuch, walił po bokach. Nic z tego – choć Borys prosił i błagał, ile sił starczało, moskiewska małpa nie tylko nie zmieniła się w husarskiego wierzchowca, ale przeciwnie – poczęła się cofać, rzucając łbem, grzęznąc w błocie, podrzucając zad za każdym razem, kiedy spadał na nią cios Borysa. – Dalibóg prawdziwy święty Jerzy z waści – zakpił Dydyński. – Brakuje ci tylko chmielowej tyczki i smoka. – Diabelska bladź! – ryczał Borys. – Chodź tu i sam spróbuj. – To lepiej jedźmy razem. Borys wyciągnął rękę, niemal siłą wciągnął Dydyńskiego na grzbiet konia. Miało to tylko ten skutek, że po uczynieniu kilku chybotliwych kroków koń stanął i położył się w śniegu pod przemożnym ciężarem. Nie było rady – zeszli z rumaka, zdyszani, wściekli, wycieńczeni. – To nie da rady – ustąpił Borys – jedź sam! – Pomóż, waść. Jacek szarpnął za kantar, popędził końską bambaryłę kopniakiem, aby wstała. Chabeta chciała gryźć, więc trzasnął pięścią w zęby. I wtedy szkapa rzuciła łbem, wygięła się i kopnęła – wyrzucając wielkie, kosmate tylne nogi,

trafiając Borysa wbok. Moskal stęknął i aż przysiadł po ciosie. Jacek przytrzymał szamoczącego się konia – na próżno! Gryząc, wierzgając, kopiąc, małpa zwróciła się doń bokiem, wyrwała postronek z ręki, a potem puściła się ociężałym kłusem poprzez pole. – Lacka krew zalała! – krzyczał Borys. Sam pierwszy rzucił się za nią w pościg, pociągając Jacka. Dydyński biegł ile sił, ale że miał ich mało, potknął się, zarył kolanem w śniegu, padł bez sił, wyczerpany. Borys ciągnął go za sobą, szarpał rozpaczliwie za łańcuch, aż rozkrwawił szlachcicowi nadgarstek, ale w końcu musiał się zatrzymać. Szarpał kłódką i kajdanami, walił łańcuchem w pieniek drzewa. Nic nie osiągnął. Dydyński złapał drugi oddech, poruszył się, wstał z jękiem. Pokazał na południe. Ruszyli bez słów. Najpierw była to droga przez mękę, potem – jakoś poszło. Wlekli się wolno, zabłoceni i dyszący jak proszalne dziady na pielgrzymce. – Wszystko przez ciebie – dyszał Borys. – Słusznie prawił kiedyś batiuszka Iwan Wasylewicz – Lachy to bękarci ród papieży osadzony w Lechistanie. – Ja słyszałem co innego – zareplikował Dydyński – że Moskale to bajstruki Przybysławy, siostry kijowskiego księcia, którą posiadł gwałtem nasz król Bolesław Chrobry zaraz po zdobyciu Kijowa i nawet nie rozbierając się ze zbroi husarskiej. Od niej wyszedł Iwan Kalita, zdrajca i tatarski poplecznik, a potem kolejni panowie knu-ta i grozy. – Tak sobie Bolesław poczynał jak wszyscy Polacy na Rusi. – I dzięki temu przeszło na was trochę szlacheckiej krwi, kozojeby! A kiedy wojowie Bolesława Śmiałego łapali mieszczanki w Kijowie, to nie był grzech. Naśladowali tylko obrzydliwe sprośności Rusinów, dla których sodomia była grzechem powszechnym. Borys splunął i wskazał przegradzające drogę szuwary i rozlewisko rzeki. – Pan szlachticz pierwszy! – Ja słabszy, utonę. – Ja silniejszy, wyciągnę cię! Ruszaj. – Borys stulił dłoń w kułak. – Bo w łeb zdzielę! Rad nierad Jacek poszedł pierwszy. Ostrożnie zmacał stopą błoto, wygrywające tu ze śniegiem. Borys sapał z tyłu i zrzędził, modląc się do dziesięciu świętych i przebąkując coś o antychryście, więc stolnikowic uczynił pierwszy krok. Od razu zapadł się aż po kostkę, wyrwał but z grząskiej brei i chwytając się suchych trzcin, ruszył przez trzęsawisko. Ostrożnie, najpierw jedną nogą sprawdzał grunt, a jeśli się nie zapadał – dostawiał drugą, chwytał się nagich gałęzi, z trudem utrzymywał równowagę. Borys podążał jego śladem. Dydyński nie miał złudzeń, że puścił go przodem specjalnie – aby przetarł dla niego drogę. Był już przy nadgniłej kłodzie i właśnie stawiał na niej stopę, kiedy Oboleński stracił

równowagę, prawa noga zjechała mu w błoto. Moskal zamachał wolną ręką, złapał się gałęzi. Ta jednak wygięła się, opadła… A potem trzasnęła! W jednej chwili Borys zapadł się w bagno aż po pas. Zaryczał, bełkotał ze strachu coś, czego Dydyński nie rozumiał. Szlachcic wskoczył na kłodę, szarpnął za łańcuch. Na próżno! Ciężar Borysa ściągał go w trzęsawisko, coraz dalej musiał wysuwać rękę. Dydyński szukał oparcia dla lewej dłoni – nie znalazł! Próbował zaprzeć się kolanami – na próżno. Ostatkiem sił usiłował zdjąć obręcz z ręki… Nic to nie dało. Borys zapadł się jeszcze głębiej – po ramiona. Wyciągał rozpaczliwie ręce, chwytał się chrustów z równą rozpaczą i skutecznością co tonący brzytwy. Ciągnął za sobą stolnikowica na śmierć. Aż wreszcie Jacek ostatkiem sił wyrzucił przed siebie rękę, okręcił łańcuch wokół złamanej gałęzi. Pociągnął – trzymało mocno, choć drewno trochę spróchniało. Borys jęczał w bagnie; ogniwa naprężyły się jak struna… I zatrzymały, zamarły. – Masz. – Jacek wyciągnął lewą rękę ku Moskalowi. Borys ucapił się jej. Ciągnął za łańcuch, wolno, miażdżył dłoń stolnikowica w uścisku, ale przesuwał się, cal po calu, piędź po piędzi, aż wreszcie chwycił się kłody, sponiewierany w błocku, drżący. Dydyński złapał go za ramię, przyciągnął. Leźli do brzegu po śniegu i błocie, rozgarniali suche chrusty. Borys dygotał; gdy znalazł się na twardym gruncie, padł na kolana, a potem wzniósł ramiona ku niebu. I zaczął śpiewać, odmawiać dziwną modlitwę, w której posłuszeństwo Starcowi i Uspieńskiemu konkurowało z pobożnością: Otcze nasz, Iże jesi na niebiesiech, da swiatitsia imia Twoje: Ja nie Borys Oboleński. Da priidiet carstwije Twoje: Stariec mój Hospody! Da budiet wola Twoja, jako na niebiesi i na ziemli: Uspienski mój batiuszka. Chleb nasz nasuszcznyj dażd’ nam dnieś: Uspieński wie, kto ja jest. I ostawi nam dołhi nasza, jakoże i my ostawlajem dołżnikom naszym. Uspieński mój pan. I nie wwiedi nas wo iskuszenije, no izbawi nas ot łukawaho! Jacek wsłuchał się w słowa Oboleńskiego i zadrżał, bo coś podobnego wykrzykiwał kiedyś, dawno, przeklęty bezumny Iwaszko przykuty do armaty. To była modlitwa Oprycznego Dworu. Śmierci i zniewolenia. Trwała tak długo, aż Oboleński padł na śnieg bez czucia. A kiedy długi czas później przedarli się przez zaśnieżony step do kolejnej rzeczki, Borys nałamał chrustów i łoziny. Zrobił z nich parę karpi, którą zaplótł na własnych butach, by nie zapadać się w śniegu. Westchnął ciężko i drugą parę rzucił Dydyńskiemu.

Tak zaczynała się ich przyjaźń. Die 15/5 martii Gdzieś w stepach, po południu – Słyszysz, psy szczekają! Dydyński wyjrzał zza drzewa. Na środku polany, wśród borów, a raczej moskiewskich chrustów, kuliło się kilka krzywych kleci nakrytych słomianymi strzechami. – Obejdziemy wieś bokiem. – Skąd wiesz, że nie dadzą pomocy dobrym ludziom? – Nie jesteśmy dobrymi ludźmi. Oboleński podciągnął Dydyńskiego pod osłonę drzew i bezlistnych krzaków, omijali wieś od wschodu, czerwone słońce prześwitywało przez gałęzie, barwiąc niebo szkarłatem jaśniejszym niż szlachecka krew. Psi jazgot słyszeli coraz bliżej, chór rozbił się na kilka głosów, głosy w ujadanie. Uciekinierzy zamarli, złapali za sękate dziadowskie kije. Niepotrzebnie – dojrzeli sforę gnającą przez zaśnieżone pola; wychudzone, kosmate kundle na szczęście pogardziły chudymi, acz nieobiecanymi kąskami, pomknęły bokiem – być może goniąc wyimaginowanym tropem jakiejś zwierzyny. Borys napiął łańcuch, lecz Jacek stał. – Ta wieś jest opuszczona. – Jak to? – Patrz na strzechy. Rzeczywiście, wokół chałup nie było widać żywej duszy, nigdzie nie unosił się dym. Pola zarośnięte były wysoką trawą przykrytą płatami mokrego śniegu. – Tam – Jacek wskazał chałupę z kominem – kuźnia. Znajdziemy młot i… Borys już gnał w stronę wioski, ciągnąc niepokornego kompana. Wpadli w opłotki, między pochyłe chaty wzniesione z okrągłych bierwion. Niektóre pogniły, inne przechyliły się ku ziemi, jak znużeni wędrowcy, progi zarosły chwastami, a ptactwo wydziobało ziarno z pól. – Wymarli za hołomoru. – Borys ukazał otwarte i przekrzywione drzwi jednej z chat. W mrocznym wnętrzu Dydyński dostrzegł błysk białych kości i przeżegnał się. Pognali do kuźni, o ile ich dychawiczny trucht można było nazwać biegiem. Wrota były zawarte, ale zasuwy i kuny niezatrzaśnięte. Borys rozwarł je, stękając, wpadł do środka, wlokąc za sobą brzęczący łańcuch potępieńca, na jego końcu zaś – niczym żelazną kulę pokutną – ledwie żywego pana Dydyńskiego. Kowadło było na środku, duże i zardzewiałe. Potrzebowali jeszcze młota i przecinaka, aby rozwalić okowy, względnie brzeszczotu – by przeciąć kłódę. Borys wyrzucił z paleniska cały stos potrzaskanych ludzkich kości. Czaszka potoczyła się aż

pod nogi szlachcica, a Jacek uświadomił sobie z niepokojem, że niektóre z nich były rozłupane i poznaczone bladawymi śladami zębów. Cisnął precz pożółkłą piszczel. Borys tymczasem miotał się i rzęził. Nie tylko nie było młota, ale nie znalazł nawet zwykłego gwoździa! Przetrząsając kuźnię, zaglądając za piec – nisko położony i tak wielki, że pomieściłby dwóch mężczyzn – odkryli tylko krzemień i krzesiwo, wciśnięte w szczelinę między kamieniami. Było też drewno oraz wkopana w ziemię beczka z wodą. – Rozpalmy ogień – zaproponował Jacek, widząc, że Borys ciska na klepisko garść pakuł i spluwa ze złości, zawiedziony takim skarbem. – Nie ma czasu. – Nie czuję nóg, a prawdę powiedziawszy, mam wrażenie, jakby ściągnęli mnie z katowskiego koła! – Idziemy! – Nie! – Dydyński siadł na kowadle. – Godzina w tę czy we w tę nie ma znaczenia. Najpierw się ogrzejemy! – Diabeł z tobą tańcował! Rozpalaj! Jacek dołożył drew i chrustu do pieca. Dorzucił próchna, gałązek, pakuł. Długo uderzał wygiętym, zardzewiałym krzesiwem o krzemień. Wreszcie strzelił stos iskier, zatrzeszczał, wzniecił płomyki na pakułach, wreszcie płomienie. Kuźnia była sucha, dach nie przeciekał; wkrótce cały stos drewna trzaskał w piecu. Dydyński siadł na pieńku, wyciągnął ręce nad ogniem, czując przenikające go rozkoszne ciepło. Dymiło jak z diabelskiego gara, komin był chyba zapchany ptasimi gniazdami, ale ogień skakał raźno po polanach. Borys sapał i stękał, mocując się z kłódą, walił okowami w kowadło, próbował coś odgiąć – na próżno. – Idziemy! – Trącił w ramię kompana. – Jeszcze chwila. Zagrzejmy się… jeszcze. – Ojczulek Uspieński nas rozgrzeje, kiedy… Nie skończył, bo niespodziewanie coś zawyło we wsi albo w borze. Krótki, niski jęk był dziwnie znajomy. Jakby wilk urwał swoją pieśń w pół tonu rażony kulą albo strzałą. Dydyński szukał ręką ramienia Borysa, chciał wesprzeć się na wielkim Moskalu. Lecz Oboleński dygotał jak osika na wietrze. Rzucił się na kolana i nagle zaniósł się pożegnalną, żałobną modlitwą. Starcu, Cariu Niebiesnyj, Utieszytielu, Dusze istiny, Iże wiezdie syj i wsia ispołniajaj, Sokrowiszcze błahich i żyzni Podatielu, priidi i wsielisia w ny, i oczisti ny ot wsiakija

skwierny, i spasi, Błaże, Starciu, duszy nasza. – Co się dzieje? Co to jest? – Poterczę! Uspieński wypuścił na nas poterczuki! – głos Borysa był zmęczony i smutny. – Odmawiaj ze mną modlitwę do Świętego Ducha, bo my już w niebiosach. Chciałeś odpocząć, odpoczniesz w ramionach aniołów. Poterczę utuli cię do wiekuistego snu, a wcześniej urwie głowę. – Co to jest? Co ty mówisz? To pies? Wilk? – Diabeł Starca. Nie mamy szans ani czasu. Szybkie jak jeleń, zwinne jak ryś, przebiegłe jak łasica. Silne niby smok. – Ale co to jest? Borys, o czym ty mówisz? – Gdybyś się nie guzdrał, mielibyśmy szansę! Hospody, miej nas w opiece i ty, Boża Rodzicielko. – Borys, wstawaj! – ryknął Jacek. – Cokolwiek by to było, zabijemy jak psa! – Nie będzie walki. Za późno. To koniec! – Borys! Nie! Nieee! Skoczył do Oboleńskiego, uchwycił go za opończę pod szyją, próbował szarpać, ale równie dobrze mógłby próbować podnieść kowadło. – Musimy się bić! Musimy coś zrobić! Co to za diabeł? Wstawaj, pomóż mi! Borys żegnał się, a potem zaczął bić pokłony moskiewskiej Matce Bożej i wszystkim świętym z ikonostasów. Dydyński skoczył do drzwi, ale łańcuch był za krótki, nie mógł zamknąć wrót, nie widział zresztą nigdzie zasuw. Pociągnął za łańcuch, ale Oboleński trwał w miejscu jak stary pniak. – Borys, do stu fur diabłów. Wstawaj i walcz jak mężczyzna, ruski hyclu! Nie będziesz teraz klepał godzinek! Nie będziesz jęczał! Masz wstać i go zadusić! – Wszystko źle. Źle z tobą, źle ze mną. Po co mi było uciekać od ojczulka! Mam karę za przysięganie Lachom i zdradę Starca. – Byłeś dla niego kundlem, tak samo dla tego plugawego oprycznika Uspieńskiego! Rozkazywali ci, pewnie jeszcze gwizdali jak na psa. Za wierną służbę dorobiłeś się guzów na łbie, blizn i błazeńskiej maski! Coś czaiło się na dworze. Dydyński usłyszał zbliżający się szelest, jakby kroki. Jakiś stwór przeleciał obok chaty. Jacek zobaczył go… Dostrzegł przez chwilę coś, co odskoczyło w bok, zapadło za bale. Słyszał szeleszczący, szybki, pospieszny tupot drobnych stóp, z jakim wpadło za kuźnię, na pokryte śniegiem zagony. – Ty nie wiesz, Lachu, co straciłem przez ciebie – rzekł Borys obojętny wobec nadchodzącej śmierci. – Batiuszka Uspieński miał za dobrą służbę zdradzić, kim jestem. Skąd wziąłem się na bożym świecie i z jakiego łona wyszedłem żywy na ziemski padół.

Dydyński schował się rozdygotany, drżący za plecy Borysa. I coś zaświtało mu we łbie. – Opryczny Dwór porywa dzieci… Hoduje jak Turcy janczarów! To samo co z tobą uczyniono z Dymitrem, z bezumnym Iwaszką. Dymitr jest carewiczem! Iwaszko krzyczał, że rodził się z carycy Kołtowskiej, żony Iwana Groźnego! A ty kim jesteś? – To już nieważne. Coś przemknęło za kuźnią, wskoczyło chyba na dach, bo zatrzeszczały bale i krokwie. Garść próchna i pyłu spadła na nich z wysokości. Poterczę czaiło się na dachu budowli. – Borys, ty głupcze! Pytałeś kim jesteś. Odpowiem: kniaziem, możnym bojarem, chanem, cesarzem, a może wielkim księciem! Dydyński blady, rozdygotany padł przed Borysem na kolana. – Wstawaj i walcz, a ja, szlachcic polski, ślubuję i daję uroczyste nobile verbum przed Panem Bogiem, Świętą Trójcą i w twej obecności! Że użyję całego sprytu, fantazji, szabli i wpływów u Dymitra, aby dowiedzieć się prawdy o twoim pochodzeniu! Śledziłem opryczników, wśliznąłem się w ich szeregi. Myślisz, że teraz nie dojdę po nitce do kłębka?! Borys wyciągnął spod opończy chrest. Podał w milczeniu Dydyńskiemu. A Jacek ucałował go bez wahania. Borys wstał, chwycił Lacha za ramię, postawił na nogi. – Ale nie będę sługą. Powiedziałeś: jesteś wolny. To my teraz wolni bracia! – Tak jest! Równi i wyzwoleni! – Dobrze. Ale i tak jesteśmy bez nadziei – wycharczał Borys. – Zamknijmy drzwi! – I tak nas dostanie. Przynajmniej będziemy wiedzieć, skąd uderzy. Jacek uczynił w myślach szybko przegląd skutecznych rad na upiry, wilkołaki, strzygi, mamuny i potępione dusze. Najpierwszym były egzorcyzmy, na te jednak potrzeba było mocy starszych Kościoła – biskupów albo księży, których w danej chwili było jak na lekarstwo. Kolejne środki – post i wiara – już zostały przedsięwzięte, nie jedli wszak od trzech dni. Nie było wody święconej, kości świętych, kartek ani zaklęć. Nie mieli bylicy, rosiczki, polnej ruty, z powodów zaś niezależnych niedostępne były środki zalecane przez Pliniusza, to jest skóra z wilczej głowy. Do diaska, w tej wygłodzonej Moskwie nie było nawet cebuli, która zawieszona w drzwiach stawała się najlepszym remedium na wszelakie dolegliwości diabelskie. – Odsuń się i uważaj! – wyszeptał Borys. – Uderzy na jednego z nas. Wtedy ten drugi niechaj przyjdzie z pomocą. Jeśli padnie na mnie, weź kamień i tłucz! – Postawił na kowadle wielkiego otoczaka. – Jak mam… – Milcz i słuchaj. Obejmij szyję rękoma, złap się garściami za ramiona, o tak, wtedy nie tak łatwo oderwie ci głowę. Jak się na ciebie rzuci, odwróć w bok łeb i trzymaj się…

Cichy szelest – coś zeskoczyło z dachu. Odbiegło kilka kroków lekkie jak dziecko, by wrócić i zaszeleścić pod drzwiami. Borys odsunął się od Jacka. Czekał posępny, zamyślony, skulił się niczym niedźwiedź zapadający w zimowy sen. Jacek objął się ramionami z całych sił, wpatrzył we wrota, w prostokąt czerwonego blasku rzucanego przez zachodzące słońce. Cień przemknął z boku. Dydyński zadygotał. Huknęły drzwi – jedna połówka wrót rąbnęła we framugę, odbiła się od niej, zaskrzypiała żałośnie. Czekali. Usłyszał skrzyp śniegu przed wejściem, jednak istota bała się pokazać. Znów zatrzeszczały belki – miotała się jak wilk. Tylko co to za wilk, który umie biegać po stromym dachu?! Trzeszczenie belek, delikatny szelest. Potem cisza. Nie wierzył, by odeszła. Nic. Wpatrzył się w wejście do kuźni. Stamtąd miał przyjść diabeł, tam go oczekiwał jak znajomego. Tam kierowały się jego myśli. Grom! Łoskot! Syk i jęk! Leżał na ziemi, jeszcze zanim zdołał pomyśleć, że coś jest nie tak. Zrazu zdało mu się, że uderzył go Borys, potem – że spadła belka. Padł wszak na twarz, a jego oczy do ostatniej chwili wpatrzone były w pusty prostokąt słonecznego blasku. To uderzyło z tyłu, z góry, z sufitu! Nie bardzo mógłby opisać, co się z nim działo. Coś rwało jego głowę, rzucało się na nim jak ryba w wodzie. Świat rozpadł się na strzępy – każdy wył rykiem Borysa, jękiem potercza, krzykiem bestii i jego własnym zbolałym głosem. A potem szarpiący się i wierzgający worek kotów na plecach szlachcica znikł jak zdmuchnięty. Coś uderzyło go w bark, w obolałą głowę. Mocne ramię poderwało na nogi jak dziecko. Stał obok dyszącego Oboleńskiego, kiwającego się na nogach, trzymającego w ręku kamień, z którego sączyła się krew. – Dostał – wycharczał Moskal. – Ubiłem bladiuna. – Gdzie? – Tam leży. – Wskazał kąt kuźni. – Dobijmy… Zaraz… Dydyński trząsł się jak mokra kura, ale postąpił we wskazaną stronę. Pod ścianą, między wyschłymi badylami, leżało coś kosmatego i bladawego. Chwila jeszcze i zobaczy potercza, ujrzy najgorszego moskiewskiego diabła, płód czarownicy, Starca, Uspieńskiego, a może jeszcze jakichś innych oprycznych ojców, tak wielu, jak wielu ma ich zwycięstwo, którego owoce czuł pod sercem. I oto leżało poterczę. Spodziewał się rogatego biesa, znalazł… Niemal dziecko. Brudne jak

cap, porośnięte kręconą szczeciną, z długimi do pasa, skudlonymi włosami. Nie, to nie było dziecko… Raczej dziki zdeb. Pazury długie, nigdy nieobcinane, porosły jak szpony. Z brudnego ucha toczyła się krew… Dziecko. Dzikie dziecko. A może raczej… – Wilkołek – powiedział zdumiony. – Jak pragnę zbawienia i piczy królewny Anny… Wilkołek, sztuczka kusa, syn diabła Odmieńca, brat Koffela i Hejdasza! – Poterczuk, upir, potępiony. Bez duszy, bez Boga w sercu. Uspieński je zbiera, Stariec chowa niczym sforę psów. Psów opryczniny. Potercza wyrywają serca, obrywają głowy wrogom, składają mu je u stóp.

– Nie żyje. Zabiłeś go, Borys! Dydyński chwycił kudłaty łeb, poderwał w górę, chcąc zajrzeć w oczy… Mądry Polak po szkodzie!

Poterczuk zerwał się niczym ryś. Skoczył na czworaki. Zawarczał jak pies, cofnął łeb z rozdziawioną paszczą pełną żółtych zębów. A potem, wybijając się z tylnych nóg, skoczył! Poszybował daleko… wprost na Borysa. Porwał go, capnął za kudłaty łeb, ugryzł w szyję, pod uchem, mocno, głęboko. – Spasiiiiiitieluuuu! – rozdarł się Borys. Impet zwinnego ciała zbił go z nóg. Oboleński padł niczym wór obok kowadła, zwalił się na plecy, ale w ostatniej chwili porwał lewą ręką za szyję stwora, prawą za bok, wyszarpnął spiłowane kły ze swojej szyi, poderwał w górę, poprawił kopnięciem kolana, wyrzucił poterczuka za siebie… Dydyński spóźnił się, biorąc zamach ręką z kamieniem. Zamiast w poterczuka przywalił w łeb Borysa! A potępieniec poleciał w przód, przewalił się przez kamienny próg, wpadł łbem i barkiem prosto na palenisko, między płonące smolne szczapy! Pisk, który wydał, był tak okrutny, że Jacek zakrył uszy dłońmi. Nie wiedział, co robić – walczyć czy ratować Borysa… Nim zdołał cokolwiek uczynić, poterczuk poderwał się na nogi. Za późno – płomień sięgnął jego kudłów, ogarnął porośnięte grubym włosem ciało, nędzne łachmany, szczecinę na brodzie. Płonąc i wyjąc, rozrzucił polana, wymiótł czeluść pieca niczym kociubą. Skoczył na szlachcica – Jacek zasłonił się ramieniem. Dostał w bok, w gębę, stoczył się na stos drew! Poterczuk przebiegł po nim, siejąc iskry. Wpadł w kłąb pakuł, zapalił je, roznosząc po całej stajni, z wrzaskiem skoczył na podwyższenie, przemknął pod słomianym dachem. Dydyński śledził jego ruch jak ogłupiały. Poterczuk zeskoczył na dół, przemknął wzdłuż bali, oślepły, gorejący jak pochodnia, znów zderzył się ze szlachcicem. Jacek rąbnął go w łeb, odepchnął, parząc dłonie. Wyjący upiór pomknął w mrok, odbił się od wrót, przekoziołkował przez kowadło, potknął się o ciało Borysa – padł między stos drew. Ogień zatrzeszczał, z powały sypnęło iskrami. Poterczuk miotał się, roznosząc płomienie… A Jacek kręcił się w kółko, jak figurka na zegarze z kurantami. Usłyszał trzask i huk ognia, zobaczył, jak powała zaczyna płonąć, dojrzał dym unoszący się ze stosu drew i ognie skaczące po belkach. Pochwycił Borysa za rękę, stękając, zarzucił ją sobie na ramię i począł dźwigać bezwładne ciało ku wyjściu. Nie szło szybko, nie było dobrze… Upiór, skowycząc, krążył po kuźni jak potępiony duch. I to był koniec, dach stanął w ogniu, słoma zatliła się, zapłonęła. Huk, dym i fala gorąca uderzyły Jacka z wysoka. Dojrzał, jak ściany zajmują się płomieniami, po czym podwoił wysiłki. Był już przy wrotach kuźni, już miał wytoczyć się na zewnątrz z zakrwawionym i bezwładnym Borysem, wtem dojrzał coś jak przez ruszty diabelskiego pieca.

Przed kuźnią byli konni. Trzymali krótko przerażone wierzchowce; konie cofały się od gorejącej kuźni krok po kroku, jeźdźcy krzyczeli coś, machali rękoma. Jacek nie wyszedł do nich, bo poznał śmierć. Pierwszym z jeźdźców był Uspieński ze skośnawymi, spoglądającymi szyderczo oczyma – jego wzrok przewiercał się przez dym i ogień jak strzała z tatarskiego łuku. Zatrzeszczało, powiało gorącem. Kuźnia zmieniła się w jeden słup ognia, w pochodnię, w której spłonąć miały dwie niepokorne dusze. Z góry waliły się dymiące belki, iskry leciały ze ścian i strzechy. – Dydyński – krzyczał ojczulek – chodź tu! Wracaj, bladin synu! Pan stolnikowic nie posłuchał. Cofał się w ogień, wolał piekło zamiast opryczników. Niewolę zamienił na zagładę. Ciągnął rannego Borysa coraz głębiej i głębiej w otchłań żaru. Uspieński pierwszy raz pokręcił głową, lecz bez żalu. Cofnął się od kuźni, uśmiech wykrzywił jego okrutną gębę. – Otoczyć chałupę. Pilnować, by z drugiej strony nie uciekł. Chce Lach pożogi, będzie mu ciepło. A starajcie się! Ruszać! Pachołkowie rozjechali się, stanęli wokół pożaru. Wałujew z rozdziawioną gębą gapił się w ogień. Demiaszko żegnał się po prawosławnemu – z prawa na lewo. Inny zdjął kapuzę i klepał troparion męki pańskiej. Kuźnia stała w ogniu, ściany rozpadały się w drzazgi, dach walił do środka. Morze płomieni było tak wielkie, że blask docierał aż na skraj lasu; konie chrapały, cofały się, rzucały łbami. Uspieński splunął. Patrzył i nie wierzył. – Leć, diable! – wykrzyczał, widząc, jak płomienie wznoszą się ponad czubki drzew. – Wracaj do Polski! Die 15/5 martii Rzeczpospolita, dwór w Dydni, pod wieczór Pan Gorzkowski pił jak smok, aż czerwieniały uszy, a z czupryny kurzyło się niczym w stepie po przejściu tatarskiego zagonu. Lał w gardło alikant i małmazję, smoktał węgrzyna, przegryzając miodownikiem i toruńskimi piernikami. Cały czas gadał, gęba mu się nie zamykała od samego rana. – Co tu ci dużo będę mówił, panie bracie, żeń się, aby jak najszybciej. Z Makowiecką wdową. – Kiedy – roześmiał się Przecław – nie wiem, czy gładka. – A co ci po gładkości, skoro dostała po ojcu Boryszkowce. Ziemia tam czarna i tłusta, samych ról ze czterdzieści i dwudziestu kmieci! Co, źle mówię? To czemu ty zwlekasz? – Dobrodzieju, to nie takie proste.

– Wiem, wiem! – pogroził palcem Gorzkowski. – Był pewnie tutaj mości Chamiec i raił ci Herburtównę. Ale ja ci powiem, że te dziesięć tysięcy posagu, co za nią daje ojciec, nic to! Tyś szlachcic, ciebie powinno ciągnąć do ziemi, do roli, a nie gołych pieniędzy. – Kiedy powiadają, że Makowiecka zła jak jaszczurka. I czasem sobie podpija! – Kto ci tak powiedział? Chamiec? I pewnie Herbur-towie! A to nie wiesz, że matka Herburtówny była swawolna występnica? Uważaj, żeby taka sama consequenter* nie była. Co masz żałować Makowieckiej, dzieci nie miała, zatem sobie z nią dorobisz. A że ledwie parę lat starsza, nic to! – Słyszałem, że stara jest. Ma już lat ze… trzydzieści. – Łeż to herburtowska! Żebym tak skonał, jak ma więcej nad trzydzieści! – bił się w piersi Gorzkowski. – Sam obacz, tutaj! Pogrzebał w kalecie i wyciągnął medalion, który otworzył się, ukazując podobiznę młodej dzierlatki. Przecław wpatrywał się w nią zafascynowany, a kiedy zamknął i chciał oddać, szlachcic zaprotestował. – Weź, weź sobie. Jako odtrutkę na jad Chamca i tej czeredy fajdanisów. Co jeszcze ci do łba łopatą kładli? Że Herburtówna gładsza od Makowieckiej? Że posaż-niejsza? – Z rodu sławnego. – O tak, chyba w kryminałach. Na razie pomnij, że mają wojnę z Korytkami i Prudeńskimi, zwłaszcza Jan Szczęsny, stryj twojej lubej. Zaraz będzie pieniędzy pożyczał, swoje wyda, cudzych nie odda, jeszcze cię będą po sądach szarpać. A tu, u Makowieckiej, ziemia jest, rola, wieś cudna. Jeszcze jej ojcu dawali ponad trzydzieści tysięcy! – To prawda – rzekł w zadumie Przecław – w Boryszkowcach urodzaje na pszenicę. – Nie tylko pszenica – tokował Gorzkowski – ale i cebula urośnie ci w polu na każdym zagonie, gdzie tylko posiejesz. To po co się zastanawiać? – Potrzebuję czasu. – Jak chcesz, to co do Makowieckiej, można poczekać, ale ja ci się zwyczajnie z Herburtówną żenić nie dam. Po co mam patrzeć na nieszczęście krewniaka z tak niecnotliwą panną. Patrz na herb Herburtów, trzy miecze w jabłku. Oto masz wizerunek jej cnoty, już ją miecz przebódł, niejeden róg na kopyto naciągnął. – Co też waść powiadasz! – To ci powiadam, co cała Ziemia Sanocka gada. Dają ci ją, bo miała jakieś ale bodaj czy nie ze swoim krewnym, z synem Herburta z Dobromila. – To już jest głupstwo i ludzka obmowa. – Gadaj, co wolisz, ale czemu nikt jej nie chciał? – A czemu by miał chcieć? Za wysokie progi na ich nogi! Patrz, waść, po okolicy, magnatów i karmazynów jak mrówków. Sami Dębiccy, Dąbscy, Hołyńscy, Sulatyc-cy, Koblańscy,

Hoszowscy, Dwerniccy. Senatorskie rody z jednej chałupy. Nazwiska nie z granitu, ale z błota. – To ty pewnie nie wiesz, że u Herburtowej bywał hajduk Brodłowic? Zapomógł się na szelmowskiej służbie, aż go ojciec Mikołaj zdybał w komorze u córki. Pojmał go i kazał osadzić w łańcuchach, ale Herburtówna wykradła klucze, że się odemknął i uciekł. Ojca jeszcze poczarowała, że zachorował. Coś załomotało w głębi izby, ale Gorzkowski był zbyt pijany, aby zwracać uwagę na takie hałasy. – Łeż to, dobrodzieju. Gdzieżby takie ekscesy w tak szacownej rodzinie? Pewnie to u woźniców i czumaków zasłyszane. – Mów, co chcesz, bylebyś z Herburtami nie przestawał. – A co do Makowieckiej… Dajcie pomyśleć. Muszę chyba jechać do niej w odwiedziny. – Nie ufasz moim oczom. – Kota w worku nie kupię. – Namyśl się, bo czas ucieka. Zrękowiny mogłyby być po Kwietnej Niedzieli, w sam raz na święta. Przecław milczał długo. Odemknął wieczko medalionu, popatrzył, otaksował, przymknął oczy. – Macie rację, dobrodzieju – rzekł wreszcie. – Co mi tam po Herburtach. Zawsze patrzyliby jak na ubogiego krewnego. A tak wieś piękna, pieniądze dobre. Niechaj ci będzie, zgoda! Ale nim się zdecyduję, muszę zobaczyć pannę. Sprawdzić, czy jest mi przychylna. – Gdzieżby nie była! – Kiedy mogę do niej zjechać? – Ot, choćby zaraz! Jutro. Pojedziemy tam razem. – Gorzkowski począł wygrzebywać nogi spod stołu. – Na mnie czas, zwłaszcza że piwniczka pusta. – Dobrze to przemyśl, Przecławie, bo taka okazja nie zdarza się często. – Pomogę waści. – Dydyński wsparł gościa ramieniem. – Koń już czeka i czeladź. Pokuśtykali do sieni. – Aj, jeszcze jedno, braciszku. – Gorzkowski zatrzymał się nagle. – Ja ci nie sumuję, bo krew w tobie gorąca, ale jest jeszcze jedna sprawa. – Oco idzie? – Z nałożnicą Skotnicką… Znaczy tą Halszką. Już cały powiat wie o tym, że żyjesz z małpą. Gadali nawet, że ślub zamierzasz, więc nie wiem, po co ci swaci. – Wiesz waszmość, jak to jest – westchnął Przecław. – Kiedy ma się wioski i poddanki, baby same pchają się do łożnicy. – Wiem, wiem, brateńku. Ale – pogroził palcem – to się musi skończyć, mospanie. Ty powinieneś z nią zerwać, jeśli chcesz smalić cholewki do pani Makowieckiej. Ty musisz pogonić

Skotnicką na Ukrainę albo za Karpaty! – Dobrodzieju, to tylko miłostka. Nie ma mowy o żadnym ślubie. Jakże to tak? Ja, Dydyński, szlachcic z takiego rodu, miałbym się żenić z publiczną meretricem, z kurwą znaczy? Toż byłby despekt pamięci nieboszczyka ojca i brata, zdrada całemu stanowi szlacheckiemu. Pan Jezus płacze, kiedy nobilis przechodkę za żonę bierze! – Dobrze mówisz, szlachetne łzy roni, bo wszystko, co złe na tym świecie, przez wszeteczne niewiasty. Te wiecznie chłopa spragnione! – zawołał Gorzkowski i zatoczył się tak mocno, że zwalił z półki cynowy dzban i kubki. – Jedźcie już, dobrodzieju, bo się ściemnia! – wydyszał Przecław, podpierając szlachcica z drugiej strony. Ledwie dawał radę, bo napojony winem Gorzkowski szedł z gracją dębowego kloca. Całe szczęście, że przy drzwiach przejęli go dwaj pocztowi, po czym szybko i sprawnie nie tylko przenieśli na ganek, ale wsadzili na kulbakę srokatego wałacha. Pojechali. Przecław pomachał im ręką. A potem w te pędy wrócił do komnaty, gdzie działy się rzeczy dziwne. Ogromny dębowy sepet, czyli skrzynia stojąca w kącie, podskakiwał i łomotał o podłogę, jakby zamknięto w nim tuzin czartów i pokropiono święconą wodą. Przecław przekręcił klucz aż do oporu, a wówczas wieko odskoczyło, a z wnętrza wygramolił się chudy, wąsaty szlachcic w wymiętym giermaku. – Poszedł już?! – Pojechał. A raczej odwieźli go czeladnicy. – Wiedziałem, że przyjechał tu obmawiać panów Herburtów i Jadwigę. Stary knur zaprzały, wydmikufel bezdenny! Wszystko, co gadał, to łeż i kłamstwo. – Uspokójcie się, panie Chamiec. Chcieliście podsłuchać, co gada, to wleźliście do skrzyni. Ja zdania i tak nie zmienię, będę się żenił z panną Herburtówną, a tego musiałem wysłuchać przez grzeczność. Za dużo on znaczy w powiecie. – Bajdał o Brodłowicu, opowiadał bajdy wyssane z brudnego palucha. A nie rzekł najważniejszego, że Makowiecka czarownica! Męża pierwszego struła, kiedy zapisał jej wieś. Mówią także ludzie, że u niej w łożu widywali kawałki trumny. Znać to, że dzieci z nią mieć nie będziesz. – Pij i nie frasuj się, waszmość. Przyjadę do panny Jadwigi, jak ustalaliśmy, w Wielką Noc, w odwiedziny. – Ale to, co gadał o nałożnicy, święta prawda – zamruczał Chamiec z głębi półgarncowego kielicha z winem. – Oto się pytała starsza pani Herburtowa. – Halszkę odprawię, jak obiecywałem – prychnął Przecław, bo cała ta sprawa zaczynała się gmatwać jak gordyjski węzeł. – Pojadę do niej… Może nawet dzisiaj. Jak powiedział, tak zrobił. Kilka godzin później, ledwie pożegnał i wyprawił Chamca w drogę

do dalekiego Dobromila, wskoczył na konia i w towarzystwie dwóch hajduków pomknął do Krzemienicy, pod las, do niewielkiego domku, gdzie oczekiwała Skotnicka. Na miejscu zatrzymał się zdumiony, bo przed gankiem stała kolasa, do której zaprzężono dwójkę koni, wyglądających, jakby urwały się z rydwanu Pani Śmierci wymalowanego na ścianie kościoła w Dydni. Chabety ogryzały płot przy ganku. Dydyńscy o konie dbali, jedynym zatem człowiekiem, który skąpił szkapinom nawet miarki owsa, mógł być tylko… Tobołka! Przecław jeszcze nie uświadomił sobie znaczenia tego wszystkiego, a już zeskakiwał z konia, ciskał wodze hajdukowi, a potem leciał w te pędy na ganek. Szabla sama wpadła mu w rękę. Kopnął drzwi i wpadł wściekły do sieni. Stąd miał zamiar lecieć do komnaty Halszki. Zamiast tego zatrzymał się z otwartą gębą. Zobaczył Tobołkę, który wnosił właśnie pękaty wór do komory. Sądząc po tym, iż obsypany był białym pyłem – był to worek mąki. – Co ty tu robisz?! – zagrzmiał Przecław. – Wiwendę psywiosłem, prosę łaski pana – wyseplenił Tobołka. – Mąkę i sól dla jasnie panienki, jak sam panie kasałeś. – Gdzie Halszka?! – Czeka w komnacie. Przecław schował szablę i ostrożnie otworzył skrzypiące drzwi. Aksamitne bryty i gobeliny przemieniły białą izbę w królewską alkowę. Choć gdańskie meble wyglądały dziwnie przy oknach z błonami zamiast szyb, było tu cicho i przytulnie. Halszka siedziała tyłem przed zwierciadłem. Czesała długie złote włosy zgrzebłem – podarkiem Przecława. – Niepokoiłam się. – Niepotrzebnie. – Stanął za nią zadumany, w rzeczywistości starannie układał słowa. – Miałem gości. – Kogo? – Jednego opoja. I drugiego pieniacza. Nic, co by mogło przeszkodzić w naszych planach. – Zatem będziesz mnie brał? – Po Wniebowzięciu – westchnął. – Po Kwietnej Niedzieli. Musisz czekać. I być cierpliwa. – Panie mój! – Obróciła się i objęła go wpół. Nie można by rzec, by było to niemiłe. – Przynieś wina. Skoczyła po cynowy dzban, a nalewając, obdarowała Przecława najpiękniejszym uśmiechem świata. Sam szlachcic spoglądał na nią nieco krzywo. Opadł zmęczony na krzesło i wyciągnął rękę. Ale nie po kielich, tylko po prężące się pięknie pod kazjaką krągłości Halszki.

Zrozumiała go bez słów, bo opadła niżej, poczęła ściągać z jego stóp czerwone baczmagi. Przecław przymknął oczy. A potem działo się między nimi to, co w trzysta lat później skwapliwie omijało pióro historyków i pisarzy. Wszelako pisząc te słowa w znacznie weselszej epoce, nadmienić można, iż była to rzecz, którą Jan Kochanowski zwał łaźnią, a Daniel Naborowski kosztowaniem nieobiecanego kąska. Kiedy Przecław skończył w ramionach Halszki i zasnął strudzony na łoży, inamorata wstała, by pozbierać walające się w nieładzie szaty. Chroniąc koszulę Przecława przed kurzem i brudem, wyczuła w niej coś twardego i obłego. To był medalion – mały, srebrny, na łańcuszku. Wewnątrz zaś kryła się podobizna pani Makowieckiej. Halszka zamarła, wpatrując się w wizerunek wdowy, bo rozumiała wszystko. Die 15/5 martii Wymarła wioska, zaczyna się wieczór Kuźnia płonęła krótko. Płomień strawił słomianą strzechę, miechy, zapas drewna, okrąglaki ścian, jednak niektóre bale osmalił tylko i okopcił. Sterczały teraz – jak szkielet kozackiego połocha – nad pogorzeliskiem, nad którym ciągle unosiły się dymy, skakały płomyki. – Szukajcie ich, szukajcie dobrze! – rozkazał Uspieński. – Czego, ojczulku? – zajęczał płaczliwie Demiaszko. – Wszystko z dymem poszło. – Szukajcie, chi, chi, chi… Kości. Czegokolwiek, nie mówiłem? Pachołkowie i Wałujew zeskoczyli z koni, weszli na rumowisko. Kijami, czekanami poczęli rozrzucać węgle, rozglądać się i szukać. – Hospody pomyłuj! – jęknął Demiaszko. – Wszechmocny chroń nas… Jest, jest. Ojczulku. Uspieński już zeskoczył z konia, zbliżał się zgarbiony, zgięty. I oto leżał między resztkami kuźni zwęglony szkielet pokryty resztkami dymiącego mięsa. Spiłowane zęby lśniły w półmroku, a dogasające węgle jarzyły się między połamanymi żebrami niczym świetliki. – To nie Oboleński, nie Lach, chi, chi – zatarł ręce Uspieński. – To poterczuk! Szukajcie, szukajcie dalej! Oprycznicy ściągnęli kapuzy, przeżegnali się zmieszani. Uspieński ucapił Demiaszkę za rękaw, popatrzył w oczy. – Szukać dalej, muszą być kości. Poznam ich choćby w grobie. Pachołkowie znów przetrząsnęli resztki kuźni. Nic. Uspieński uśmiechnął się okrutnie. Odwołał swoich, wrócił do koni i kazał trąbić wsiadanego. Jechali wolno przez zarośnięte pola, mokry, topniejący śnieg chrzęścił pod kopytami, czasem konie z łoskotem zapadały się w dziury i wykroty. Uspieński był zatopiony w myślach,

pachołkowie zatrwożeni. Wjechali między drzewa, podążali ścieżyną jakiś czas, kiedy Uspieński zachichotał i wstrzymał konia. – Wracamy, chi, chi, wracamy zaraz, bracia! – Co? Jak to, ojczulku? – Właśnie tak! Starzec sam pierwszy obrócił konia na zadzie, w miejscu, zupełnie nie jak Moskal, ale szczery Lach, i pomknął rysią w stronę wioski. Ruś to Ruś, tu każdy musi – więc pachołkowie i ponury Wałujew zawrócili za ojczulkiem, przemknęli znowu przez zachwaszczone pola i ugory, dopadli dogasających resztek budowli. O dziwo – Uspieński nie zeskoczył z konia, nie poszedł przetrząsać pogorzeliska. Zamiast tego począł zataczać coraz większe koła wokół budowli, wypatrując pilnie czegoś na śniegu i błocie. – Demiaszko! – zakrzyknął. – Co to, co to jest? Chodź! Pachołek podjechał bliżej, zeskoczył z konia. W pewnym miejscu między dwoma chałupami odchodził wyraźny trop – głębokie ślady stóp w podkutych butach, w niektórych miejscach zatarte przez długie bruzdy w błocie i na śniegu, jakby idący ciągnął za sobą jakiś ciężar. – Sprytnie się schowałeś, Dydyński – rzekł Uspieński. – Hospody dał ci rozum i szczęście, którego nam brakuje. Ale tym razem przedobrzyłeś. Za mną! Ruszyli świeżym tropem – jak wilki. Poszli za wieś, przez pola, łęgi, wypadli na rozległą przestrzeń stepu, gdzie śnieg już puszczał, znikał, odsłaniając błotnistą, czarną ziemię. Przejechali przez bród, popędzili dalej – na rozległe pole kończące się w dali linią drzew. I tu dostrzegli Dydyńskiego. Uciekał zgięty wpół pod brzemieniem towarzysza. Niósł, raczej wlókł za sobą rannego Borysa. Oprycznicy rozsypali się w ławę, rozbiegli, by osaczyć samotnego Lacha. Lecieli, ale nie cwałem; szli rysią, ofiara była bezbronna, mieli go przed sobą, skrwawionego, na wpół uwędzonego w dymie, błyskającego białkami oczu niczym potępieniec. I jak przeklęty grzesznik ciągnącego wąż łańcucha, który wciąż łączył go z Oboleńskim. Byli na pół drogi, kiedy za drzewami coś się zakotłowało. Wypadła stamtąd gromada konnych. Sto, może dwie setki. Szli galopem prosto na Dydyńskiego, na ścigających ich opryczników. Uspieński dojrzał nad nimi malinową chorągiew z aniołem i dziko wykrzywił gębę. – Czerkasi Łżedymitra! – wrzasnął Demiaszko. – Oj, zginęliśmy, ojczulku! Strzały świsnęły im koło uszu. Uspieński wstrzymał konia, ściągając munsztuk, odchylając się w tył w mocnej paradzie. Mógł tylko bezsilnie patrzeć, jak nawała Kozaków dopada uciekinierów, objeżdża w koło, a pozostali mkną w stronę opryczników jak tatarski zagon. – Wracajmy! – darł się Demiaszko. – Mają nas.

Uspieński nie słuchał go, bo patrzył. Patrzył zimno i posępnie, aby na zawsze zapamiętać tę scenę, to miejsce, ten obraz. Aby wbić sobie w pamięć w czepku urodzonego szlachcica Dydyńskiego i nie uronić najmniejszej cząstki jego widoku. Demiaszko był tak zdesperowany, że chwycił wodze konia batiuszki, zawrócił w stronę wioski. Sam pierwszy pomknął do ucieczki, leciał na przedzie ścigany grzmotem kopyt i strzałami. Za nim, na końcu, uciekał stary diabeł Uspieński, ze zmrużonymi, okrutnymi tatarskimi oczyma. Dydyński zatrzymał się znużony, wypuścił ciało Borysa, który zwalił się w śnieg. Bezsilnie patrzył, jak opasuje ich krąg jeźdźców, znalazł się w samym środku wilczej sfory niedużych, włochatych koników i zasiadających na nich zbrojnych. Po szarych i zielonych świtach i żupanach, a przede wszystkim długich, natłuszczonych wąsach i wymykających się spod czap kosmykach osełedców poznał Czerkasów – Kozaków wiernych Samozwańcowi. – My od Dymitra! – jęknął. – Uciekliśmy Moskwie. Ratujcie! Brodaty ataman popchnął szlachcica piernaczem, niemal rozjechał koniem. Jego oczy były puste niczym dwie ciemne zaporoskie gwiazdy. Die 20/10 martii Kreml w Moskwie, pałac Godunowa, późna noc – Za co to wszystko? Za co? – wycharczał car Borys Godunow. Leżał rozwalony na łożu jak wór sadła, blady i ledwie dyszący, charczący przy każdym oddechu. – Co ja, byłem straszniejszy niż Groźny? Głupszy niż Fiodor? Nikczemniejszy niż Wasyl Ślepy? Wiedźma słuchała go w milczeniu. Nie tykała nawet kości, ziół i korzeni – dobrych dla plebsu i głupców, ale niepomagających w ułożeniu dróg wielkich i wielmożnych. I tak były tylko przykrywką osłaniającą moc jej słów i umysłu. Prawdziwa bowiem siła wiedźmy brała się z mądrości i bystrego wzroku, a nie czarów. – Wszystko, co rozkażę, przekręcą. Każdą gramotę wyrzucą. Zrugam ich, zbiję, udadzą głupców. Nie chcą mnie słuchać, bo czekają… Na moją śmierć! – Zazdroszczą ci, batiuszka, korony Monomacha – powiedziała spokojnie. – I zgubią świętą Ruś. Bo tylko pojednani odeprzemy Litwę, Lachów, Szwedów i Tatarów. – Być może muszą się nauczyć pokory. Klęska sprowadzi na nich opamiętanie. Dopiero upokorzeni ujrzą, jak nisko upadli. Oto masz, carze, Wielką Smutę, czasy zamętu ognia i bluźnierstwa. Trzeci Rzym pada, lecz czy upadnie, tego nie zobaczysz. – A więc ja jestem temu winien? Wszystkie grzechy Groźnego, Fiodora i ich dziadów spadną na mą głowę? Zacharczał i zakrztusił się, kasłał przez chwilę. – Przecież ich doceniałem. Nie ścinałem, nie wieszałem, nie piekłem na blasze jak ojczulek

Iwan. Owszem, zsyłałem w opałę, ale… nie zabijałem. Postrzygałem w mnichy, lecz nie kazałem drzeć pasów… Dawałem mużykom pożyczki, pozwalałem jeździć na handel do Inflant i Kijowa. Dałem przywileje Kompanii Angielskiej za towary, jakich nie widziały ludzkie oczy. Wzniosłem mury Smoleńska w imię Boże, nadbudowałem Iwana Wielkiego. Wysłałem bojarskich synów na naukę, delineowałem mapę carstwa. Czy za to wszystko… Nazwą mnie kiedyś samozwańcem, zdradnikiem, bladiugą, tatarskim rabem? Za to, że nie pozwoliłem, by bojarscy zdrajcy brukali Czapkę Monomachów, Kalitów, Iwanów i Fiodorów? – Spośród wszystkich carów ty miałeś najmniej szczęścia. Hołomor cię zniszczył, poruszył umysły, wstrząsnął prawosławną Rusią. Obrócił chłopstwo na stronę Dymitra, a bojarom i kniaziom pokazał, że carski tron wali się w otchłań. Oby nie była ona piekielną. – Dlaczego – wyjęczał Godunow. – Dlaczego Bóg Ojciec tak nierówno rozdziela łaski. – Oby twój syn miał jej więcej niż ty. Die 25/15 martii Obozowisko na stepach Siewierszczyzny Poranek Podjazd, a właściwie swawolna kupa wysłana przez pana Dworyckiego do Tuły i Perejasławia Riazańskiego w celu zebrania wieści o ruchach wojsk Godunowa, składał się z trzech setek Kozaków ukrainnych, zwanych w Moskwie Czerkasami. Konnych i zbrojnych w spisy, samopały, szable i łuki. Ludzi tak prostolinijnych i szczerych jak gorliwy katolik na wielkanocnej spowiedzi. – Złupiliśmy, mospanie – powiadał potem do Dydyńskiego czarniawy setnik Czerkas – cerkwi dwanaście, monasterów osiem, a miast i siół do czterdziestu. To z Karaczewa łupy. – Cmokał jak tatarski basza, gładząc postawy sukna, kitajki, adamaszku i aksamitu. – A to – chełpił się, klepiąc złote czary i dzbany, zawieszenia, kin-dżały i sobole – z Mceńska, z Wozniesieńskiej cerkwi. Popa rezuna w przeręble puściliśmy, bo na Dymitra brechał, że szelma, wor, rostryga i carewicz nieprawy. Długo się miotał, szelma, póki go spisami nie uciszyliśmy. A tu widzicie, batko, soroków soboli osiem, marmurków dziewięć, karwasze złotem oprawne, kołczan bisurmański i łańcuchy, a tylko w jednym diamentów dziewięć. To ihumena zadzierzgnęliśmy – tłumaczył i aż się zanosił łzami, kiedy imaginował sobie, jak to ojczulkowie od świętego Michała Archanioła we Włodzimierzu będą się za te łupy modlić i błagać Batkę Ojca Hospodyna o odpuszczenie wszystkich grzechów zaporoskich. – Ot, pohulalim – przyznawał ze skruchą. – Grzech było nie brać, skoro pobłogosławili nam, rabom bożym, święty Spas i Mykoła. Zdarliśmy koniom podkowy, zganialiśmy się jak siromachy, ale będzie za co plasterek kupić i ranę zawinąć! Hej, pohulamy my za wszystkie czasy, kiedy na Sicz wrócim. Boh wie kiedy, ale tak i będzie! A potem wszyscy Kozacy jak na komendę poczęli śpiewać: Srebro-złoto na trzy części rozdzielali: Pierwszą część brali – cerkwiom ofiarowali

Świętemu Meżyhorskiemu Spasowi Trechtymirowskiemu monasterowi Świętej Siczowej Pokrowie oddawali Które za dawne skarby kozackie budowali By za nich Kozaków modły ustawiczne wznosiły A drugą część między siebie rozdzielali A trzecią część brali W koło siadali Pili i hulali Na wiwat strzelali! Atamana Czerkasa z wolnością pozdrawiali! Pieśń, jak się domyślał Dydyński, była uniwersalna, bowiem słyszał już wersje, w której zamiast Czerkasa wymieniano Kiszkę, Borodawkę, a nawet buntownika Nalewajkę. Poza tym wszystkim Zaporożcy serca mieli złote i szczere – aż do krechy od szabli na łbie. Okleili rany Borysa chlebem z pajęczyną, dali mu do wypicia gorzałkę z prochem, a najmądrzejszy w całej sotni Matwiej Bulaga odprawił nad nim czary i gusła. Potem złożyli go w kolebkę między dwoma końmi i pojechali – prosto na południe, do cara Dymitra, który wedle najnowszych wieści przebywał w Putywlu. Wojska carskie utknęły pod Kromami, a razem z wiosną zew wolności przelatywał przez całą Siewierszczyznę i okoliczne ziemie. Dymitr nie upadł, przeciwnie – był coraz silniejszy, bo z Korony Polskiej przybyły posiłki, po jego stronie opowiadało się coraz więcej Kozaków jaickich i znad Donu. Jego stronę brały też kolejne miasta: jak Perejasław Riazański, Tuła, Aleksin, Mceńsk i Kaszyra. Ataman miał tak dobre serce, że w końcu ulitował się i nad oberwanym Dydyńskim. Darował mu zamiast łachmanów baczmagi z dobrej giemzy, atłasowy żupan i moskiewską szubę, zatem pan stolnikowic znowu zaczął wyglądać jak człowiek. Dni mijały im w kulbakach, wolno szli przez rozmokłe, ociekające wodą stepy. Wiosna i odwilż szły od południa, dołem ciągnęły ciepłe, porywiste wiatry, górą leciały klucze gęsi, krążyły słonki, podążały żurawie. W rozlewiskach i błotach brodziły pierwsze długodziobe czaple, wśród suchych traw przemykały ptaki, wysoko unosiły się dumne sokoły. Szli na południe, obciążeni łupami, swawolni i swobodni. Siewierszczyzna znowu zbierała siły. Napotykali inne kozackie watahy ciągnące do Dymitra, chłopskie kupy uzbrojone w kiścienie, spisy, cepy i kosy, piechotę z miejskich posadów z samopałami, z ogromnymi moskiewskimi berdyszami jak księżyce. Tatarów, Dońców, czasem bojarów i dworian. Ci wszyscy mieli tylko jeden cel: bić czołem przed Dymitrem w Putywlu. A potem… potem był Jelec z tłumami ludzi wyczekującymi nad rzeką Sosną. Tu był kozacki kosz i miejsce, do którego ściągały wszystkie podjazdy. „Do atamana! Do atamana!” – krzyczeli Kozacy, wiodąc Jacka i ledwie żywego Borysa wzdłuż wozów spiętych w koło, wokół których kręciło się mnóstwo ludzi. Tu też, przy dąbrowie, Dydyński ujrzał wreszcie dowódcę kozackochłopskiego oddziału Dymitra. Człowieka młodego, ubranego po polsku, to jest w żupan i ferezję, podgolonego, czarnego, chudego jak trzaska. Pan stolnikowic spojrzał nań i zamarł. A potem krzyknął z radości. To był Damian. Damian Nieborski. Jego pocztowy, jego sługa, prawa ręka!

Dydyński krzyczał. Zsiadł z konia i biegł ku niemu. Nieborski dojrzał go, dosłownie podskoczył w miejscu i ruszył ku stolnikowicowi z rozłożonymi rękoma. Jacek prawie biegł. A jednak im był bliżej, tym oblicze Damiana stawało się coraz chmurniejsze, zacięte, złe. Wyminął Dydyńskiego, niespodziewanie przeszedł obok pana, unosząc rękę z wyciągniętym palcem. Szedł do Oboleńskiego, który gramolił się z kolebki, bo ledwie wrócił do sił w czasie podróży. Wskazywał go Kozakom. – Czerkas! – głos Nieborskiego ciął jak nahaj. – Tego Moskala w dyby! To Oboleński, szpieg Borysa, syn carskiej suki! Dobry miał posłuch wśród Kozaków – kilku od razu zeskoczyło z koni, inni podjeżdżali bliżej, łapali za spisy i szable. A potem Damian powiedział coś, co sprawiło, że ziemia zakołysała się Dydyńskiemu pod stopami. – Zabrać go tam. – Wskazywał wielki dąb. – Narych-tować stryk i powiesić! Kozacy opadli Borysa jak gończe psy. Nie bronił się, zaskoczony, pozwolił się chwycić, skrępować ręce za plecami. Wsadzili go na grzbiet chudej szkapy, przerzucili pętlę przez gruby konar. Krzepki mołojec założył Oboleńskiemu pętlę na szyję, a wówczas ataman Nieborski osobiście smagnął chabetę nahajką. Koń wyrwał spod skazanego. Borys opadł w dół i już wisiał.

Rozdział XIX Bijcie czołem gosudarowi! Kozacki fortel • O włos od stryczka • Jacek i Damian • Damian i Anastazja, czyli cały ambaras • Przez stepy do Dymitra • Umarł car, niech żyje car! • Fiodor na tronie • Cześć Przecława • Wojsko ciągnie pod Kromy • Bitwa z Moskalami • Bunt Basmanowa • Pochód zwycięzców Die 26 martii nowego stylu, 16 starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Kosz kozacki pod Jelcem, wieczór Myślałem, że wezmą nas na spytki – mruczał Damian. – Takie tam zwykłe strappado, przypiekanie, hiszpańskie buty… Choć pewnie w Moskwie nazywają się: carskie. Nic z tych rzeczy. Powlekli nas od razu na posad. Na szubienicę. Nigdy nie stałeś pod pohyblem, więc nie wiesz, jak to wtedy jest z człowiekiem. Daj Bóg, abyś nie musiał. Nic się nie dzieje, zupełnie nic, jakby wszystko rozgrywało się w diabelskim teatrzyku. Powiem ci, że ja wtedy zobaczyłem całe swoje życie w chwili krótszej, niż potrzeba na zgaszenie świecy. – Kto was uratował? – Jacek obracał w ręku rozpiłowaną obręcz, jedną z dwóch, którymi razem z Borysem byli skuci przez kilka mało dobrych dni. Nieborski uśmiechnął się i skłonił głęboko głowę w stronę setnika Czerkasa. Die 23/13 februarii Pole nad Zuszą nieopodal kremla w Mceńsku Południe Z opalnej tiurmy powlekli ich prosto nad rzekę Zuszę, skąd rozpościerał się widok na ostre baszty kremla i wieże cerkwi Wozniesieńskiej i Wwiedieńskiej zwieńczone lasem rosochatych, prawosławnych krzyży. Gnali ich jak bydło przez Strzelecki posad. Okutani w kożuchy i świty strzelcy nie żałowali berdyszy i kopniaków. Za rzeką, na zaśnieżonych łąkach, czekało już godne podwyższenie z tarcicy. Nad nim szeroki pohybel ze zwisającymi stryczkami. Nie było czasu na modlitwy ani apelację. Carska gramota odczytana im przez diaka wojewody objaśniała wszystko. Każdego innostrańca podejrzanego o sprzyjanie Dymitrowi – powiesić jak sobakę. Tłum rozgorączkowanych twarzy i bladych oczu towarzyszył im od samej tiurmy. W ścisku, wśród przekleństw wepchnięto ich pod szubienicę, ustawiono szeregiem.

Nie było pojednania z Bogiem, długich przemów ani ciszy. Pospólstwo moskiewskie krzyczało, darło się, jakby nadchodził Dzień Sądu, strzelcy kolejno wpychali skazańców na drabiny i beczki. Damian rozpaczliwie szukał wśród moskiewskich gąb dobrej nowiny. Brodate twarze były surowe jak oblicza ojców; szlachcic wszakże wolałby mieć za przodków diabła i Tatara niż takich rodziców. Fortuna zawsze odwracała się od niego. Gdybyż miał szczęście Dydyńskiego! Przełknął kulę goryczy, bo wiedział, że ten stary frant pewnie jak zwykle wywinął się śmierci i pił teraz gdzieś przy ogniu gorzałkę, nawet się nie domyślając, że jego słudzy idą na śmierć. Wepchnęli go na beczkę. Na kremlu, w Wozniesieńskiej cerkwi, biły dzwony. Z dachów zerwało się stado gołębi. Gołębi? Dlaczego nie wron i kawek? – Miszka Syrow, wor i podpalacz! – krzyczał ochrypłym z przepicia głosem diaczek. – Posłał go rostryga, aby grody ruskie podpalał, za wolą Wszechmocnego powinęła mu się noga. Co masz do powiedzenia, obwiesiu? – Zgrzeszyłem przed Bogiem Ojcem, Światą Trojcą i wami, mużyki posadzkie – zaszlochał skazany. – Wy moją drogą nie idźcie, priegrzeszni, ale się módlcie do Jedynego, do świętego Mikołaja Cudotwórcy, do Maryi, by was od tego losu ustrzegli. Diaczek dał znak, kat wytrącił drabinę spod nóg skazańca. Moskalik poleciał stopę w dół, zawisł, wierzgając nogami tak mocno, że z lewej zleciał mu postrzępiony but z długą cholewą. Odsłonił brudną stopę, dygocącą na mrozie. – Panie Świrski, ratuj nas! – jęknął Damian. – Chciałbym, ale jestem pijany – rzucił kompan. – Nigdy mnie jeszcze nie wieszali we śnie! – To nie sen, to jawa! – Tu i Drużyński nie poradzi! – jęknął Świrski. – Znałem go tak dobrze jak waszmości. Po żonie się pisał, a sam Filipa komornika syn, szałaputa i szelma, za szlachcica się udawał. Kiedy w Bożęcinku mieli jego druha Duszyczkę ścinać o kradzież, kazał katu pokazać sobie miecz. A potem skinął nim i ściął małodobrego, a wpadłszy na konia, uszedł precz. Tak bym tu zrobił, ale Moskale pohańcy wieszać nas chcą, nie ścinać. Na trzech drewnach do nieba pójdziemy! – Mykoła Pustowar z Jarosławia – charczał diak – za złodziejstwo zwykłe, co koszule pokradł na targu, posłany za carską łaską w tiurmu na trzy miesiące. A że na włazne nie miał, będzie zawieszony między niebem i ziemią. – Przestańze szczełkać jebłom, sobako! – rozdarł się skazany. – A może mam ci na chwost soli nasypat’?! Jołki tebe pałki i drugim tak samo! Wy pizdy gorbatyje, chuje prikazne, pripizdy w żopu pijane! Kat kopniakiem wytrącił beczkę spod nóg Pustowara. Stryk zdusił potok klątw, uciszył wora na zawsze.

Następny był Tatarzyn w kożuchu świecącym dziurami jak rzeszoto. – Wstrzymajcie kaźń, braty Lachy! – rzekł brodaty Kozak stojący między Damianem a Świrskim. On jeden nie drżał, nie bladł, nie dygotał, lecz wypatrywał czegoś ponad głowami mieszkańców. – Będziecie żyli! Słuchajcie starego Kozaka! – Co? – Odwleczcie kaźń, ile możecie. Stawcie opór, wołajcie o wolnościach, co chcecie! Nie musimy tu ginąć. Damian przyznawał mu słuszność, ale nie wiedział, co robić. Życie odpływało, ogarniała go zimnica. – Tiemruk, pohaniec, szpieg chana. – Chciałbym wam rzec o sławetni… – zaczął Tatar. Kat strącił drabinę, przerywając mu w pół słowa i pokazując, że nawet pod szubienicą inne prawa były dla prawosławnych i chrześcijan, a jeszcze inne dla bisur-manów. Następny był Damian Nieborski, szlachcic polski. Jezu Chryste! Staw opór. Opór! Ale jakże tu stawiać opór z rękoma związanymi za plecami, stojąc na chybotliwej beczce, kiedy moskiewski kat właśnie próbuje założyć ci postronek na szyję? – Skurwyżesyny! – ryknął Nieborski. – Szlachcica wieszacie! Kozojeby moskiewskie, ojcoi matkobójcy, synowie murwy bolesławowej! I niemal sam nie wiedząc, co czyni, chwycił kata zębami za rękę. Ugryzł! Ugryzł oprawcę! – Jebu twoju mat’! – ryknął małodobry, szarpnął się wstecz, pociągając Damiana za sobą. Beczka pod nimi przekrzywiła się, upadła. Rąbnęli na deski z łoskotem, który słyszalny był bodaj i w Moskwie. Zakotłowało się, gdy dwaj strzelcy rzucili się na pomoc oprawcy. Silne ręce oderwały Niebor-skiego od kata, postawiły na nogi. – Szybciej! – zakrzyknął diaczek. – Nie będziemy tu sterczeć do wieczora! Nieborski rzucał się i szarpał. Osiągnął tyle, że kat poluzował sznur, opuścił go niżej, złapał szlachcica za włosy, siłą wsunął pętlę na szyję, zacisnął. Wraz z drugim strzelcem chwycili sznur i… Damian nie patrzył na nich, jego wzrok błądził gdzieś daleko, wysoko nad tłumem niedźwiedziowatych Moskali. Złowił blask czerwieni jaśniejszy niż słońce. – Gore! Gore! – zaryczał. Nie posłuchali, a wtedy zakrzyczał Kozak. – Dymitr posady pali! Przyszedł tu po nas, słoneczko prześwietne! Gore, mieszczanie! W niebo nad kremlem bił dym; płomienie tańczyły wokół wież drewnianej Wozniesieńskiej cerkwi, skakały wokół kremlowskiej baszty. Wszystkie dzwony ozwały się znowu – teraz

lękliwie, z trwogą. Tłum zawył, obrócił się w stronę grodu. – Niżej głowa, Lachy! – ryczał Kozak. Świst strzały ciął w uszy, drzewce przemknęło tuż obok głowy Damiana, wbiło się w gardło kata, wyszło karkiem… I nagle szafot zaroił się od ryczących, uzbrojonych w szable i kiścienie postaci, siekących strzelców, rąbiących, tnących, obalających każdego, kogo spotkali na swej drodze. – Na sławu! Na szczastie! Od strony Mceńska świeciła łuna pożarów, z bram wylewała się kozacka konnica. Smagły, pokryty bliznami Kozak zerwał sznur z szyi Damiana. A drugi Niżowiec – brodaty i krępy – mrugał wesoło oczyma i aż podskakiwał z uciechy. Die 26/16 martii Kosz kozacki pod Jelcem, wieczór – Kozacy podeszli Moskali jak ślepe kocięta. Najpierw szpiedzy specjalnie agitowali za Dymitrem, aby odwrócić uwagę straży. Dali się schwytać i powiesić po to, aby kompani mogli obrabować miasto… Taką fantazję mogą mieć tylko nasi Kozacy. Na zdrowie, mości Czerkas! – Pijani byli, to łatwiej poszło – wycharczał Kozak. – Aco się stało z Borkiem, Mykołą i taborami? – Myślałem, że zapytasz o Anastazję… – Była z wami? – Chora, ledwie żywa. Dlatego zostawili ją w tiurmie. Wozy są ciągle w Putywlu, pod opieką pana Dworyckiego, przy nich obaj słudzy. A nie pytasz, na co Anastazja chorowała? – Rozumiem wszystko poza jednym: dlaczego uczyniłeś coś takiego Borysowi? Die 25/15 martii Dąb rowa kolo kozackiego kosza pod Jelcem Poranek I znowu czas cofnął się o jeden dzień. Do kozackiego kosza do chwili, gdy życie Borysa miało zgasnąć. – To zdrajca, szpieg cara! W Mceńsku wydał nas Moskalom. Będzie tu wisiał, póki nie zeżrą go wrony! Oboleński kołysał się na linie jak szmaciana kukła. Bezradny, poraniony, dygocący. Dydyński poczuł, że nie ma sił. Po wszystkim, co przeżyli, po tylu nocach i dniach, po pokonaniu wilkołka. Tak nędzny koniec, tak żałosna śmierć. I tak niespodziewana decyzja dawnego sługi. Skoczył i biegł ku kompanowi. Uchwycił go za nogę, chciał podnieść w górę, lecz nie starczało mu sił. Zgiął ją zatem w kolanie, postawił na swym ramieniu, podparł Borysa, aż pociemniało mu w oczach. – Darujcie mu! – wyjęczał. – Uratował mi życie!

– Poderżnie nam gardła przy najbliższej sposobności! – Nie nam go sądzić! – Dydyński dyszał, miał coraz mniej sił, wszak dźwigał kawał chłopa. – Będzie wisiał! – Zlituj się! Miejże miłosierdzie, panie Nieborski! Ja… nie mogę! Damian przymknął oczy, zdjął czapkę, otarł czoło; decyzja nie przychodziła mu łatwo. – Dziś będzie w piekle! Zostaw go! Jacek schylił się, bo chwycił go skurcz, łapał dech spazmatycznie. – Czy mam cię błagać, psi synu?! Klękać przed tobą?! Jeśli to zrobię, on się udusi! Tego chcesz dla mnie, Nieborski? Tak bardzo nienawidzisz?! – Jak syn, co podniósł rękę na ojca. Lecz czasem syn ma rację. Dydyński ledwie stał, przed oczyma latały mu czarne płatki, omdlewał. Borys dusił się i rzęził. Nie wyglądało, że nastąpi cud. Jacek ostatkiem sił spoglądał po Kozakach, ale dla tych widok wisielca czy atamana spuszczanego do Dniepru w towarzystwie starej armaty był równie oczywisty jak to, że rano wschodzi słońce. Czerkas pił horyłkę, inni gwarzyli, rozchodzili się znudzeni, uważając widowisko za zakończone. – Daruj mu winy, Damianie! – rozległ się czyjś dźwięczny głos. Dydyński charczący, zgięty wpół, zlany potem zobaczył niewiastę w kokoszniku i długich sukniach, kłaniającą się przed Nieborskim, wreszcie całującą go w rękę. Damian zatrząsł się, spojrzał na niewiastę; złapał się rękoma za głowę. – Na rany Chrystusa, nie, nie! – Uwolnij go dla mnie! Proszę! Błagam, jako Otca w Niebiesiech. Ostawi nam dołhi nasza, jakoże i my ostawlajem dołżnikom naszym: i nie wwiedi nas wo iskuszenije, no izbawi nas ot łukawaho… Dziwna rzecz, ale Damian stopił się jak wosk. Dał znak Kozakom. Któryś z mołojców przeciął sznur, Borys zwalił się na Dydyńskiego tak nagle, że legli razem w błocie. Jacek obrócił z trudem Moskala na wznak, wyczuł jego ciężki oddech, przymknął oczy. A potem ktoś przypadł do niego, chwycił, począł potrząsać, nie twardo, lecz jakoś tak lekko, zupełnie jak nie mężczyzna. – Panie mój! Najpierw nie wiedział, kto to, dopiero potem doszło do niego, że to nie żaden z Kozaków, nie Świrski, ale… Anastazja! Do diabła, prawie o niej zapomniał. Tuliła go do piersi, jakby właśnie zmartwychwstał, obejmowała rękoma jak najczulszy skarb. Był aż zdziwiony tym, że czekała.

– Nic, nic mi, żyję! – szeptał, kiedy tuliła go jak dziecko. – To wszystko minie. Uciekłem… Dzięki Borysowi. Ucałowała go z całych sił. I dopiero szlachcic oprzytomniał – wszak otaczali ich Kozacy. Śmiech i rechot, jakie dobyły się z zaporoskich gardeł, krzyki i gwizdy były tak gromkie, że konie powiązane do burt kolas zaczęły się szarpać, a niektóre poprzysiadały na zadach. Jacek obejrzał Anastazję od stóp do głów, bo oczyma duszy widział już, jak miłe będą najbliższe noce, a sama podróż przez ogarniętą pożogą Siewierszczyznę nagle nabrała smaku namiętnej przygody. Uwadze Jacka nie umknęło, że Anastazja ubrana była w aksamitny opaszeń haftowany w kwiaty, podbity futrem, z włosami zaplecionymi w koronę i ustrojona w wyszywany perłami kokosznik jak u bizantyjskiej księżniczki. – Wyglądasz jak caryca – rzekł, kłaniając się z uznaniem. – Skąd masz suknie? – Od Damiana. – Gdzież on jest? – Jacek rozglądał się dokoła, lecz nigdzie nie dostrzegał pocztowego. – Poszedł. – Atamanem został… On już nie wróci do mnie. – A po co ma wracać? – wyszeptała, schylając się do ucha Jacka. – On to nie ty, mój panie. – Pomóż mi – rzekł, dźwigając Borysa. – Musimy z nim do cyrulika. I Anastazja, choć w aksamitach i futrach, ciągnęła przez błoto Borysa, któremu otworzyły się rany. Dydyński zarzucił sobie jego rękę na kark i tak pospołu powlekli go do zaporoskiego kosza. Damian szedł; opuścił ich chwilę wcześniej. Oblicze miał jak pęknięty głaz. Tam zaś, gdzie otwierała się szczelina, były jego zacięte usta. Die 25/15 aprilis Putywl, około południa Jak ptaki mknęli poprzez stepy do Putywla – ostatniej opoki carewicza Dymitra. Wprost na spotkanie wiosny, która szła od południa, wyprzedzała ich lotem ptaka, pędem konia. Lody pękały na wzburzonych rzekach, stepy tajały ze śniegów i grubej zmarzliny, trawy i bodiaki zrywały się do życia. Coś działo się w Putywlu, niezwykłe poruszenie zgromadzonych tu tłumów. Wyglądało, jakby tuż przed przyjazdem Dydyńskiego przybyli tutaj zwiastuni dobrej nadziei. Carskich wojsk nie spotkali nigdzie, nie niepokojeni dotarli do bram, gdzie drogę przegrodził im zbity tłum pospólstwa. Wąsaci kozaccy chwaci znad Donu gnali nahajami dwóch pokrwawionych brodaczy w koszulinach, raz krzyczących o łaskę, to znów bluźniących. Chąsa darła się wściekle, wzywając świętego Jana i Filipa, a przy okazji podając w wątpliwość cnotę i moralne prowadzenie się matek obu nieszczęśników. Poza tym rzucała w nich śmieciem i grudami błota. Zdarzało się, że pocisk taki trafiał nie obwinionych, ale Kozaków – ci odwdzięczali się wówczas

razami batów i bez miłości smagali posadzkich mużyków, do których czuli widać równie wielką pogardę co polski magnat do mazowieckiej hołoty. Widok ów przypominał niedawne czasy pochodu Dymitra, gdy takie same sceny działy się w miastach poddających się w imię Samozwańca. Zwyczajny obrazek ze świętej Rusi w czasie zamętu i smuty. Tak było i teraz. – Zdrajców! Zdrajców prowadzą! – ryczeli strzelcy, Kozacy, kuśnierze, zwozczicy i reszta roboczego ludku z posadu. – Dymitra, słoneczko nasze prawosławne, urezać chcieli! Dydyński zrozumiał wszystko. Nie sposób było podążać przeciw tłumowi, zatem jechali wraz z plebsem aż do największego placu w mieście, gdzie czekał już drewniany pal przygotowany na tę okoliczność. Jacek chciał jechać, ale Kozacy i ich nowy ataman ciekawi byli, jaką kaźń wymyślił poczciwy ludek moskiewski dla niedoszłych zabójców. Była ona pomysłowa i długa. Bojarów przywiązano do pala, a Dońcy poczęli szyć do nich z łuków. Wolność była jak w Polsce – strzelać mogli i posadzcy, i kto tylko chciał, byleby był w stanie naciągnąć cięciwę. Dydyński wolał gonitwę do pierścienia, jednak setnik Czerkas wpakował kilka celnych strzał w skazańców, Damian pożyczył łuk od watażki, trafił jednego z bojarów w nogę, innego w ramię, zerkając przy tym na Anastazję. Zmarnował dwie kolejne strzały, aż wreszcie Czerkas sam odebrał mu broń, mrucząc, że szkoda, bo dobre strzały idą na Ukrainie po cztery za jednego orta. Lotki świstały, tłum raczył się winem i gorzałką, tańcował, krzyczał. Dwaj zdrajcy – naszpikowani niczym jeże – coraz słabiej wyśpiewywali tropariony, a Jacek przepychał się konno do Mołczańskiego monasteru, gdzie Dymitr urządził kwaterę. Przed bramą klasztoru znów natknął się na zbity tłum – tym razem rozmodleni starcy śpiewali cerkiewne pieśni, ludzie wzdychali, płakali, czekając na pojawienie się carewicza. Tu i ówdzie płonęły świece, noszono ikony w srebrnych fartuchach. Za bramę nie wpuszczano konnych – pozostawiwszy więc wierzchowce pod opieką Czerkasa, Jacek i Damian poszli pieszo w głąb monastyru. Dymitr przebywał w soborze Narodzenia Prześwię-tej Bogurodzicy, który jeszcze nie był do końca wymurowany. Właśnie dobiegało kresu poranne nabożeństwo. Brzękliwy dźwięk dzwonów bijących na triezwon niósł się daleko pod błękitne wiosenne niebo. W środku, w świątyni rozświetlonej tysiącami świec, ozłoconej blaskiem, który szedł od ikonostasu i carskich wrót, od żółtych oczu świętych, kończyła się prositielnaja ektenia. Jacek Dydyński padł na kolana razem z innymi, modlił się wsłuchany w anielski głos chóru. – Ispołnim wieczerniuju molitwu naszu Hospodiewi. U Hospoda prosim – zawodził kapłan. – Podaj Hospodi – odpowiadał chór. – Zastupi, spasi, pomiłuj i sochrani nas, Boże, twojeju błahodatiju. U Hospoda prosim. – Podaj Hospodi…

– Wieczera wsieho sowierszenna, swiata, mirna i biezhreszna u Hospoda prosim. Aż wreszcie nadszedł czas, gdy kapłan odwrócił się ku wiernym. – Chrystos, istinnyj Boh nasz molitwami Preczystyja Swojeja Matieri pomiłujet i spasiet nas jako błah i czełowiekolubiec. Moskale bili jeszcze pokłony, gdy Dymitr szedł już od ołtarza ku wyjściu. Mały i drobny, lecz promienny. Otoczony wieńcem bojarów i polskich panów. Na czele orszaku żołnierzy i dworaków – szub z adamaszku i złotogłowiu, delii, ferezji, czaplich piór i kit. Dydyński posunął się ku carewiczowi, brutalnie grzmocąc po karkach tych, co stanęli mu na drodze. Wyszedł przed oblicze Samozwańca, złożył ukłon – jak zwykle hardy, podczas gdy Moskale klękali i bili czołem. I właśnie z powodu przyrodzonej dumy został rozpoznany. Zamiast się zdziwić, Dymitr uśmiechnął się. – Wreszcie się pojawiłeś, Jacku Aleksandrowiczu. Hospody zmiłował się nad tobą, jak nad każdym, naj-podlejszym nawet stworzeniem! Wiedziałem, że wrócisz. – Do usług Waszej Carskiej Mości. Dymitr dał szlachcicowi rękę do ucałowania, co Jacek uskutecznił po pewnym wahaniu. Otoczył ich krąg postaci: kniaź Rubec-Massalski, Michaił Sołtykow, rotmistrz Borsza, pan Zaporski, Buczyńscy, dworzanie, nie było tylko nigdzie Dworyckiego ani dźwigających go sług. – Nie zapomniałeś przysięgi, tak jak ja nie przestałem modlić się za mych dzielnych rycerzy. – Wasza Carska Mość, mam wieści… O Dworze. – To później, waszmość Dydyński. Wszystko się odmieniło, czekają nas wielkie i orężne czyny. Idziemy na Moskwę. Jacek chciał spytać, czy na powrozie, a może od razu w trumnie, ale ugryzł się w język, zwłaszcza że oblicza Polaków pozostawały śmiertelnie poważne. – Oto odwróciło się wojenne koło losu. Wracaj do chorągwi i szykuj się do walki. Masz. – Zdjął z palca pierścień i oddał szlachcicowi. – To na zadatek, niewiele ci mogę dać, ale na Kremlu czekają kaźnie pełne złota! – Waszej mości wola rozkazywać, mnie słuchać. – Wyprawiam wszystkie polskie chorągwie pod Kromy, na odsiecz mołojcom Koreły. Pod wodzą imć Zaporskiego, bo Dworycki jest chory. Czas działa na naszą korzyść, więc go nie marnujmy. Fiodor Mścisławski został ranny w czasie oblężenia. Tielatiewski i Sukin opuścili wojsko. Carską armią dowodzi Wasyl Szujski, ale pobić Kozaków za murami to nie tak łatwo jak zdradą w polu pod Dobryniczami. – Wasza Carska Mość wybaczy, ale to nie do wiary. Jeszcze dwa, trzy miesiące temu byliśmy zwyciężeni, ja w niewoli, Wasza Wysokość w ucieczce… Co się stało?

Dymitr uśmiechnął się wyrozumiale. – Nadeszła wiosna, a z nią wolność. Prawda, ty jeszcze nie wiesz: mój diabelski wróg car Borys Godunow zdechł jak pies! Die 23/13 aprilis Kreml w Moskwie, godzina druga po południu W giermaku ze złotogłowiu, obszytym perłami i klejnotami, z kołnierzem po ramiona i szczerozłotym łańcuchem, na którym zwisał czarny chrest, zasiadał na carskim prestole w Granowitej Pałacie. Sam jeden, choć otoczony gromadą kniaziów, zastępem bojarów i koniuszych, hordą diaków, stolników, pokojowych i dworaków. Opasany drapieżnikami w człowieczej skórze i moskiewskich szubach, w szłykach niczym pnie drzew, zamknięty w kręgu ludzi z głupia chytrych, lecz przecież mających rozum wcale nie gorszy od niego. Kiedy był młody, jego śniade oblicze, krótka, szpiczasta broda i skośnawe oczy wzbudzały trwogę. Dziś, gdy się zestarzał, napuchłe, wylewające się z giermaka oblicze budziło politowanie. Niegdyś był wilkiem; dzisiaj skopem. A skopy miały nader krótki żywot w granicach wielkiego księstwa moskiewskiego. Szydzili z niego za plecami, dworowali, kiedy się odwrócił. Zginali karki, bili pokłony, gdy padał na nich wzrok Borysa. Kiedy zaś ich nie sięgał, śmiali się szyderczo. Dobryj car – słabyj car. A słabyj znaczyło w krem-lowskim dialekcie – martwy. – Nie bijcie, ojczulku preswietny, światłości nasza – skamlał diak Szczełkałow, który przyniósł wieści od Wasyla Szujskiego. To, że potrafił wymówić jednym tchem tytuły takie, jak: „wszechbłogosławiony samowładca”, a bez żadnego zająknięcia: „łaską dobrego i przedobrego, wszechdobrego Hospoda błogosławiony”, świadczyło, że nie raz jego kark bywał w opresji od carskiego posocha. Dziś jednak posoch był odstawiony, ręka Borysa nabiegła krwią, a ból w piersi rozsadzał ciało. – A co tym razem przeszkodziło Waśce Szujskiemu w zwycięstwie? Czary, czy może szankry na siedzeniu? – Zmiłuj, batiuszko, cariu preswietny, pomyłuj jak Hospodyn. Głupota! – Jaka głupota? Ta cała wojna to jedno wielkie głupstwo. – Najwyższy zesłał głupotę na setników, tysiączników strzeleckich, na bojarów, kniaziów i hospodarskich ludzi. Tak głupi oni, że teraz nie wiedzą, gdzie tył i gdzie przód, i jak ludzi prowadzić. – U-ha, ha, ha – ryczeli jak na pokaz kniaziowie i bojarzy przy stołach. – Buuuuu… Che, che, che! Pokpił ojczulek Szujski, pokpił tym razem! Godunow nie śmiał się, nie bił, nie wyzywał. Złapał się za piersi, jakby chcąc rozerwać giermaczek tkany złotą nicią, pozbyć się wszystkich klejnotów, splendorów i kamieni, które

ciągnęły go w dół, do grobu. Ciężar korony Monomacha, obszytej futrem z sobola, skrzącej się od złotych blaszek, zwieńczonej krzyżem, zginał go wpół, aż nie mógł siedzieć. – Tielatiewskiego posłałem, zdradził – charkotał car ostatnie, gorzkie żale. – Mścisławskiego, nie zdobył. Su-kin, opuścił. A Szujski. Ten zszedł z uma… Znów fala rechotu przetoczyła się przez kniaziowskie i bojarskie ławy. – Ach, tiażełaja ty, Szapka Monomacha! – wycharczał. – Powietrza… Powietrza dajcie. Sam zaczął wstawać, nieporadnie, bo opuchłe nogi słuchały go jeszcze mniej niż właśni bojarzy. – Margeret, przyjacielu! – zawołał na Szota o gębie ponurej jak posąg pogańskiego idola. – Zaprowadź… Na górę… Do światła. Wierny kapitan gwardii przypadł wraz z bojcami. Podnieśli cara – bezwładny wór grzechów, bólu i łajna obleczony w złotogłów. Powlekli, potem ponieśli do wyjścia. I poprowadzili w szpalerze sług przez place: Soborowy i Iwanowski, obok monastyrów Czudowskiego i Wozniesieńskiego aż do Frołowskiej Baszni, skąd był widok na Moskwę i plac Czerwony. Car jakby się uspokoił, oddychał głęboko, chrapliwie. Wodził wzrokiem po świętym mieście baszt i kościołów. Spojrzał w dół – ulice były puste. Moskwa milczała. – Czego tak pusto, Margeret? – wychrypiał car. – Mużyki pracują na zdrowie dla Waszej Carskiej Dostojności – odparł ponury Szot. – Nieprawda. Wszyscy knują w domach, śmieją się ze mnie. Margeret… Jak opętany przebiegał spojrzeniem po placach, ulicach i targowych ławach, szukając choćby jednej ludzkiej postaci. Jak na urągowisko jego oczy kierowały się ciągle ku złotym cebulastym kopułom soboru Wasyla Błogosławionego, tak przecudownie gładkim, że ojczulek Iwan Groźny nakazał budowniczemu tej cerkwi Postnikowi Jakowlewowi wyłupić oczy, aby już nigdy nie zbudował podobnego chramu. – Margeret, za co… To wszystko… Żadnej wdzięczności. Po co żyjemy?! I nagle Borys zacharczał, złapał się za pierś, a potem zwalił z nóg. Krzyk powstał wśród strzelców i Niemców, wzbierał w kremlowskich uliczkach, mieszał się z dźwiękiem cerkiewnych dzwonów, gdy nieśli go znowu, dygocącego i sinego, do pałacu. Z trudnością chwytał oddech, czasem próbował dźwignąć się na nogi, krzyczeć, rozkazywać, bić. Policzkował strzelców, pluł, krzyczał, chcąc powrócić do dawnych sił. Wszystko na próżno. – Wołajcie ojca Hioba! – ryczał, kiedy układano go na łożu pokrytym sobolami. Bezsilnie leżał w złocie, perłach, szmaragdach i turkusach, w łańcuchach, krzyżach i pierścieniach. Caryca Maria, jedyny syn Fiodor, piękna jak kwiat Ksenia Godunowna tulili się do łoża, szlochali, wyli, klepali modlitwy w obłędnym przestrachu. Dalej za nimi była noc książęcych szub, bojarskich kołpaków, bladość zawziętych gąb, które ożywały pod okiem carskiej familii;

stawały się uniżone, służalcze, aby chichotać i krzywić się, gdy tylko spuszczano z nich wzrok. Patriarcha spieszył z władykami – w czerni, z posochami, niczym kruki. Borys odetchnął, widząc tego, kogo wywyższył i ustanowił świętym ojcem trzeciego Rzymu. Ściskając rękę syna, spróbował dźwignąć głowę. – Ojcze, patriarcho… Stało się. Podstrzyż mię w man-tię zakonną pod imieniem Bogolepa, póki dycham. Każ rozdać ruble ubogim, niechaj wzdychają o mą duszę do Hospoda… A mnie daj kaptur mniszy. Patriarcha przymknął oczy. I włożył do sztywnej ręki cara długi krzyż. I tak podnieśli mu głowę, zdjęli z niej koronę Monomacha. Ostrzygli włosy, a carski złotogłów okryli zakonną mantią. I wyszedł z komnaty patriarcha Hiob. Spojrzał na dzieci Borysa tulące się do matki. Popatrzył na dworzan, bojarów i dwór. I rękę kładąc na piersi, powiedział: – Nie ma batiuszki! Jęk wstrząsnął ścianami pałacu. Maria wybuchła płaczem. Ksenia osunęła się na podłogę. Jedynie Fiodor trzymał się godnie i dumnie. – Kto będzie nowym carem? – zapytał Siemion Godunow, naczelnik tajnego prikazu, dzięki któremu na każdego Moskala przypadało po trzech donosicieli. Spojrzenia kierowały się tylko w jedną stronę – ku drobnej postaci Fiodora, carskiego syna. Patrzyli na niego kolejno wszyscy obecni, a potem poczęli klękać i bić pokłony. Młody, ambitny Piotr Basmanow w giermaku i ferezji. Spoglądający szyderczo Dymitr Szujski, druga po bracie Wasylu persona w nieświetnej familii. Michał Katyriew-Rostowski patrzący dumnie i blado. Złowrogo zerkał na Fiodora spod krzaczastych brwi Fiodor Mścisławski, w szłyku tak ciężkim, że aż przeginał mu głowę. Po nim bił szyderczy pokłon Andrzej Tielatiewski. Taksował i mierzył jak łokciem wątłą postać cara kniaź Bogdan Bielski, po nim Golicyn i Liapunow. Klękał nieobecny duchem Chworostynin. Bił szczery pokłon blady i przerażony wojewoda Iwan Godunow, jakby już wiedział, że śmierć siądzie mu na karku. Wiedzieli… Wiedzieli dobrze, co się teraz stanie. Spoglądając na młodego carewicza z wyżyny swoich lat i splendorów, majątków, intryg, nikczemnej przebiegłości, zdrady. Niektórzy wspominając razy Iwana i Borysa, zsyłki, opały, kary. I rozumieli się bez słów. Fiodor stał drżący, nie wiedząc, co czynić. Die 26/16 aprilis Obóz w Putywlu, godzina szósta po południu – Po co tu wróciłeś? – zapytał Świrski. – Użalać się nad sobą, czy może powspominać stare, dobre czasy?

– Przyszedłem, by walczyć u boku pana Dydyńskiego. – Nie chcesz już być kozackim wodzem? Gardzisz łaską Dymitra i mołojców? – Wolę być żywym pachołkiem niż martwym atamanem, bo czasem łaska Kozaków jest równie ciężka jak kula, którą ozdabiają ci szyję przed kąpielą w rzece. – Dymitr cię ceni. Dałby ci kiedyś województwo. – W Moskwie łatwo daje się cudze, a jeszcze łatwiej odbiera. U boku pana trzyma mnie dług wdzięczności. – A mnie się widzi, że ta dzierlatka Anastazja. Ona i tylko ona. Myślisz, że nie widzę, jak wytrzeszczasz oczy. Boli cię, jak traktuje ją pan Dydyński, ale milczysz. I nawet boisz się wygarnąć mu, że robi z niej murwę. Cóż, jego prawo, skoro skacze za nim jak latawica. – Milcz lepiej. – Nie umiem milczeć, bo niby co Jacek ma uczynić? Słyszałeś gdzieś, żeby się szlachcic żenił z publiczną? Tak tylko czynią plebeje i bękarci. Jak Czarnowolski, podpisek w grodze krakowskim, pojął murwę Kośmidrową, co i woźnice z nią obcowali. Dość było potem pana męża winem spoić, a ona ochocza była, każdemu się mostem kładła, że Mostowskim winien się zwać. – Ty ją, panie Świrski, nie nazywaj murwą, bo nie zdzierżę! Niech ją Dydyński zostawi i nie bałamuci. – To ty ją raczej zostaw i popatrz dokoła, na wojnie jesteśmy, chce ci się dziewki, bierz wojennym prawem, zresztą możesz i kupić, tu chłopów sprzedają w niewolę za długi. Szlachcic jesteś polski, a to zwykła przechod-ka. Cóż to, będziesz się żenił z biksą? Choćby nawet była szlachecką nałożnicą? Kata i hycla chyba zaprosisz w swaty, bo inni jej niewarci! Damian, siny ze złości, porwał za szablę. Podsunął klingę pod nos Świrskiego. – Zamilcz, złej matki synu! Parol, panie Świrski! Nie będziesz jej obrażał! – Na mnie podnosisz szablę? Ty smarku! Jędrzej podskoczył, złapał za szerpentynę. Damian ciął ze złości, z zamachu, z ramienia… To znaczy chciał ciąć, bo wielka jak bochen chleba ręka schwyciła go za nadgarstek i zatrzymała w miejscu. Borys wychylił się zza zasłony namiotu, a zaraz za nim pojawił się Dydyński. – Zwada czy pojedynek? – zapytał. – W słusznej sprawie – rzekł Świrski. – O niewiastę publiczną. – Hamuj się, panie Jędrzeju. – Za murwę żelazo podnosisz?! Na starego czeladnika?! – Nie mów tak o niej! – Zaraz – mruknął Dydyński. – A o kim tak mówicie, mości Nieborski? Znam tę niewiastę?! Damian spuścił wzrok, bo w obecności Jacka czuł się jak żak przed rektorem.

– Nieważne. – Powiedz panu! – naciskał Świrski. – Dalejże, rycerzu niewieściej piczy! Wymów imię tej kurwy! Damian szarpnął się, ale Jacek przytrzymał go z drugiej strony. – Nie będziesz tak mówił bezkarnie! – ryknął Nieborski. – Nie będziesz grzeszył. – Słusznie – przytaknął Dydyński. – Jeszcze jedna niesubordynacja i oddam pod sąd! – Za długo przestawał z rezunami. – Świrski wskazał Damiana. – Na Sicz i do gnoju! Nie do boju! – Panie Świrski, tylko krew jątrzysz. Zostaw nas samych! Jędrzej łypnął boleśnie na Dydyńskiego, ale skłonił się i wyszedł. – Ledwie przyszedłeś, wszczynasz burdy – mruknął stolnikowic. – Po cóż w ogóle wróciłeś? – Ja nigdzie nie odchodziłem, mospanie. – Jeśli zamierzasz… Ja wszystko rozumiem, masz łaskę u Dymitra. Chcę ci powiedzieć… że jesteś wolny. – Wasza mość zwalnia mnie ze służby? – Możesz wziąć podjezdka, zbroję, rząd z kulbaką i uzdą, szablę, pistolet. Wysoko zaszedłeś, jak na prostego pachołka. Ja to wszystko widzę, rozumiem. – Nic, dobrodzieju, nie rozumiesz, ja wyżej nie chcę. Ciągle zamierzam jeść wasz chleb. Nie myślę rzucać służby. – Zatem co to było wtedy z Kozakami? – Carewicz potrzebował wiernych ludzi. Nadałem się i kwita. Jednak aksamit husarski to nie kozackie płótno. – Dziękuję pięknie. Jeśli zostajesz, szykuj konia do walki. Wołaj pachołków i każ siodłać. Za godzinę ruszamy. – Tak jest – rzekł pocztowy. Głos miał chropawy i nieprzyjemny. – Coś jeszcze? – Nic, nic. Dziękuję, panie. – Z Bogiem. Wołaj Borka. Kiedy pachołek przyszedł, Dydyński kazał mu otwierać skarbny wóz, na którym przechowywali najcenniejszy rynsztunek. Trafiając do niewoli, stracił całą zbroję z szyszakiem; teraz przyszło użyć zapasowej, bastardowej, dobrze, że ją zabrał z Dydni. Przy pomocy Borka założył zdobiony pancerz, na niego zaś bastardowy napierśnik i norymberski szyszak. Do boku wybrał smukłą węgierkę w czarnej, zdobionej srebrem pochwie – ostatnią, która wyszła z kuźni i spod ręki Czeczotki; lekką jak wiatr, smukłą niby morska panna, gładką, z ledwie zarysowanym piórem i wąskim skoblem, czyli paluchem na kciuk. Wyszedł z namiotu i z bólem przyjrzał się pozostałym koniom. Hetmanka i Kaper pasły się

już na niebiańskich łąkach, więc z towarzyskich wierzchowców pozostały dwa: Sonka i Białonóżka – dwie klacze, jedna bez prawego oka. Popatrzył na nie uważnie i wybrał Sonkę; Borek podprowadził mu ją na kantarze. Jacek obejrzał ją uważnie, klepnął w krągły zad, położył rękę na łbie, w miękkim, delikatnym miejscu między uszami. Klacz natychmiast spuściła łeb do samej ziemi, skłoniła się pokornie przed nowym panem. – Prowadź mnie do Moskwy, jednooka – wyszeptał Jacek. – Kulbaczcie podjezdki, podciągajcie popręgi! Ruszamy! Die 27/17 aprilis Kreml,Granowita Pałata Godzina piąta po południu Deszcz bił o pociemniałe, oprawione w ołów szybki Granowitej Pałaty, wicher hulał między dachami dworów a wieżami Uspieńskiego soboru, wciskał się w szczeliny, wył i dygotał w kominach. Było tak ciemno, że zapalono świece; przeciąg sprawiał, że płomyki drżały, rzucając kawalkady cieni na pokryte złocistym malunkiem ściany, ogromne filary i kaflowe piece zdobione żółtymi i zielonymi płytkami. Pod ścianami, na ławach obitych czerwonym suknem, w zimnym półmroku siedzieli bojarzy w szubach i giermakach, z kosmatymi brodami szerokimi jak wiechcie słomy, ze służalczymi obliczami i oczyma pełnymi pogardliwej pustki. Fiodor Borysowicz zasiadał sam jeden – mały i drobny – na ogromnym carskim tronie ojca. Nie wiedział, co zrobić: czy usiąść prosto w chłodnej pogardzie dla świata, czy też zgarbiony zaglądać w pomarszczone oblicza kniaziów. A może rozwalić się niedbale jak lew na legowisku, demonstrując potęgę, siłę i moc carskiego władztwa? Syn Godunowa nie był głupcem. Wiedział, gdzie leży Perm i Twer, pomierzył Ruś wzdłuż i w poprzek, tworząc jej pierwszą mapę. Jednak zapomniał dowiedzieć się od ojca, czym mierzyć ludzkie namiętności, myśli i czyny. Pojmował księgi w lot, ale umysły poddanych były dlań zamknięte jak stare kremlowskie skarbce. Mówił Michał Katyriew-Rostowski, blady, stropiony, niepewny – niczym kaleka bez kuli, którą wytrąciła mu spod ręki śmierć dobrodzieja – cara Borysa Godunowa. – Carze i samowładco wsieja Rusi, batiuszko nasz naj-uniżeńszy, radzić trzeba, bo szkoda czasu! Dymitr zbiera wojska, pójdzie na odsiecz Krom. Nasi ludzie chołopiszki, niebożęta pomorzeni głodem, obdarci i spragnieni. A w wojsku Łżedymitra rostrygi wszystkiego w bród! Siewierszczanie, wory, dają jadło i spyżę. Co czynić, na Najwyższego? Wstał Fiodor Mścisławski, kniaź zgięty wpół od futrzanego szłyka i własnej rodowej dumy. Kroczył dumnie do tronu, ale nie klęknął, ani nawet nie schylił głowy. Za cara Borysa za takie zuchwalstwo popadłby w opałę. A za Iwana rozszarpaliby go

oprycznicy. Za Fiodora nie stanął przeciw niemu nikt. – Jedna jest rada, proszę Waszej Carskiej Mości – rzekł głucho Mścisławski – wyznaczyć wodza, który powiedzie pułki do zwycięstwa, a nas uwolni od Dymitriaszki. – Wyznacz wodza, o samodzierżco – ozwał się Bogdan Bielski, niegdyś skazany przez Borysa na wyrwanie brody i pewnie na pamiątkę tego przykrego zdarzenia starannie ogolony. – Kogoś, kogo posłuchają bojarzy, strzelcy i dworianie. Podporę tronu i panowania. Spoza Dumy, kniaziów i bojarów. O to my, wierni, wielce cię prosimy. Fiodor spoglądał na niego i nie wiedział, co rzec. Zapadła cisza, która, zdawało się, trwała w nieskończoność. – Nie trzeba wskazywać nowego carskiego ramienia, kiedy stare jeszcze nieuschnięte – ozwał się cichy głos. Zza tronu wyszedł Siemion Godunow ze zwojem gramoty w ręku. – Batiuszka car Borys pomyślał o wszystkim. I zanim pojednał się z Najwyższym, wyznaczył najważniejszą głową bojara kniazia Michaiła Katyriewa-Rostowskiego. Szmer rozległ się między bojarami. Większość kiwała głowami, nikt nie protestował. – Pułk prawej ręki poprowadzi własną ręką wojewoda Piotr Basmanow. Aby tak jak odparł rostrygę od Nowogrodu Siewierskiego, dał mu pole ze szczęściem i przywrócił spokój na siewierskiej włości. Basmanow – młody i gibki – podniósł się szybko, posunął do carskiego prestoła. Przyjął na kolanach buławę i złożył głęboki pokłon przed tronem Fiodora. – Niech was prowadzi Ojciec Niebiesny i Święta Trójca – rzekł słabo Fiodor. – Jesteście mieczem w ręku Pana, Piotrze Fiodorowiczu, i naszą ostatnią ostoją. Jedźcie do armii i wypędźcie z naszej ziemi Dymitra i Litwę. – Tak będzie, Wasza Carska Mość. – Z woli carskiej pułk wielki poprowadzi nasz zacny bojar Andriej Tielatiewski – wymruczał Siemion Godunow. – Pułk lewej… Basmanow już nie słuchał; ba – wręcz zamknął uszy na potok słów dobywający się zza brody batiuszki Siemiona. Otworzył za to ramiona i rąbnął na kolana jak długi przed carem, zaczął łkać i bić czołem. – Batiuszko Fiodorze, ojczulku najukochańszy, nie czyńże mi wstydu i sromoty! Nie posyłaj do wojska An-drieja Tielatiewskiego, mego niedruga! Pomiłuj mnie, hosudarze, robaka nikczemnego, raba twojego wiernego, chołopiszki czarnego! Fiodor wpatrywał się weń przerażony i nie wiedział, co rzec. A między bojarami wrzało jak w ulu. – Basmanow! Tieliatiewski! – szeptały usta. – Tielatiewski z Basmanowem. W wojsku! Nu ładno.

Car spojrzał na stryja, szukając pomocy i ratunku. – Czego ty, Basmanow, burzysz się przeciwko Słowu Bożemu?! – zagrzmiał Siemion Godunow. – Wolien Boh, dał hosudar car, wieliki kniaź wsieja Rusi, ojczulek Borys. A ty nie tylko przeciwko ojcu, ale i synowi buntujesz się! Tielatiewski już pędził do tronu, już bił czołem przed Fiodorem, nawet nie patrząc na Basmanowa. – Wasze Carskie Wieliczestwo! – wykrzyknął. – Pozwólcie mnie buławę. Ja nawet bez Piotra Fiodorowicza wolę waszą przyjmę i bić się będę, i nie spocznę, póki ostatni stronnik Dymitra nie zostanie w świętej Rusi! – Słyszałeś, Basmanow! – zagroził Godunow. – Bierz buławę i idź, pobij Łżedymitra i wróć po carską łaskę! – Tak będzie, jak stryj mówi – rzekł nieśmiało Fiodor. – Nie kłóćcie się, ojczulkowie. Ale bojarom daleko było do spokoju. Postacie w szubach, futrach i giermakach poczęły iść coraz bliżej do tronu, krzyczeć, podnosić głos. Na próżno Fiodor oponował, a Siemion groził i darł się. Basmanow omal nie rzucił się na Tielatiewskiego, aż rozdzielili ich bojarzy i diacy. Awanturę opanował Margeret na czele szockiej gwardii. Wpadł przed tron, odgradzając małego Fiodora od rozsierdzonych bojarów, odpędził rozognionych bojców halabardami, kazał też walić w posadzkę kolbami arkebuzów. A ze ścian, z portretów, spoglądały na to wszystko dzikie oczy świętego okrutnika Iwana Wasylewicza i z drugiej strony – skośne, tatarskie Borysa Fiodorowicza Godunowa. Die 28/18 aprilis Rzeczpospolita, Dydnia, pod wieczór – Ma gacha, zebym tak scezł, prose wasej wielmosnosci – szeleścił Tobołka, zgięty wpół i prawie śliniąc paskudnym językiem szlacheckie ucho Przecława. – Psyjezdza do niej w nocy, na hasło wchodzi pses okno – od ogrodu, z tyłu. Sąsiad to nas, pan Łukas Dwernicki. Przecław giął w ręku nahajkę, ściskał ją, aż bielały kostki palców. – Skąd wiesz? – Wasa wielmosnosc, kto by nie wiedział? Wsyscy wiedzą, chyba tylko ojciec i brat wasmosci. Sam moses, panie, sprawdzić. Starcy pojechać. – Jeśli łżesz, każę zakopać cię żywcem w gnoju, Tobołka! Wezwij włodarza i gromadę. Każ Sekielowi uzbroić hajduków! Odwiedzimy Halszkę dziś wieczór. Tobołka załamał ręce i padł do nóg Przecławowi. – Po co gromada, wielmosny… Po co ludzie… Tak się ich tylko spłosy. Sami tam jedźmy. S Kosakami. – Jakimi Kozakami? – Sostali po panu podcasym. Słusby sukają i wasej wielmosnosci.

– Służby? Dobre, zatem niech się sprawdzą. Wezwij ich. I daj znać, kiedy mamy ruszać. Die 30/20 aprilis Droga na Kromy Wyszli w deszcz i wiatr, przemoknięci, ale pewni zwycięstwa. Coś stało się w tych dniach na ziemi moskiewskiej, jakby na wieść o śmierci cara Borysa pękły okowy lodu i żelaza, a wszystkie serca zapałały miłością do Dymitra. W porównaniu z grzmiącymi i pancernymi hufcami, z którymi carewicz wkroczył na Siewierszczyznę na jesieni zeszłego roku, wyglądali na gromadę nędzarzy, zdziesiątkowaną przez wojnę, głód i swawolę. Chorągwie nie były dobrze okryte, brakowało pocztowych, koni, zbroi i wozów. Zamiast dętych, to jest drążonych husarskich kopii panowie towarzysze nadymali swój honor, paradując z drzewkami porobionymi z grochowych tyk, sosny i świerku. Niektórzy jechali z rohatynami lub spisami – z nabitym żelaznym zębem od brony zamiast grotu. Jedni paradowali bez zbroi, po kozacku, inni w samych przeszywanych żupanach, kolczugach i napierśnikach, czeladź tylko w szyszakach albo futrzanych czapkach. Niewiele było pocztów liczniejszych nad trzy konie, zdarzało się, że pozostali tylko towarzysze albo sami pocztowi zastępujący rannego lub chorego pana. A jednak przetrwali klęski i niewygody. I szli na północ, na Kromy i Moskwę, która teraz zdawała się zalękniona i bardzo bliska. Na czele jak zwykle husarska chorągiew carska pod panem Zaporskim, zastępującym chorego Dworyckiego. Dalej słaba rota starosty sanockiego, potem chorągiew wojewody sandomierskiego. Wreszcie hajducy Jerzego Mniszcha, tłum ochotników i harcerzy z Polski, za nimi zaś doborowy zastęp bojarów i konnych dworian Dymitra pod kniaziem Rubec-Massalskim. Z tyłu tłum dworiaństwa, a dalej szare i brązowe sotnie Kozaków i Dońców. Dwa działa i wreszcie – piechota zaporoska ze spisami, piszczelami, tłum równie mężny co obdarty, aczkolwiek ci, którzy nie zdążyli przepić łupów, wciąż jeszcze nosili pierścienie, łańcuchy, stroili się w giermaki, a nawet kaftany i szuby. Polacy szli po sławę i łupy. Kozacy po łupy i zaporoską cześć. I w tym pochodzie uzupełniali się tak znakomicie, że gdyby bywało tak na co dzień w Rzeczypospolitej, trwałaby ona przez wieki, sięgając od morza do morza. Naprzeciw nich, pod Kromami, głęboko w ziemię wryła się armia carska. Już na początku marca objęła miasto i detyniec mackami przykopów i rowów, a plecy osłoniła kobylicami, zasiekami i hulajgrodami. Teraz, po dwóch miesiącach walk i oblężenia, nie było już miasta. Armatni ogień zmiótł drewniane ściany kremla, zrównał z ziemią posady, zdobyte zresztą przez strzelców i Dońców wiernych Borysowi. A jednak Kozacy i garść dworian Dymitra trwali na swoich miejscach. Zburzono im dwory i dachy nad głowami – wygrzebali ziemianki. Potrzaskano parkany – usypali wały i szańce. Wykopali przejścia i wilcze doły, zza których dawali śmiertelny odpór wrogom.

Oblężenie było krwawe. Gdy Borys skonał na Kremlu, carska armia zamarła w oczekiwaniu na cud, nie chcąc słuchać skłóconych wojewodów, nie mogąc dłużej krwawić na wałach i szańcach. Tę właśnie niepewność chciał wykorzystać Jan Zaporski, ciągnąc długimi nocnymi marszami, zachodząc carskie wojska od zachodu, idąc z ledwie dwoma tysiącami Polaków i dziesięcioma tysiącami Kozaków, Moskali oraz chłopskiego motłochu. Dotarłszy na miejsce, zatrzymał się o pół mili od miasta i wysłał szpiegów z listami. W listach zaś były banialuki, jakich nie powstydziłby się sam ksiądz Skarga, gdyby oferowano mu godność Ojca Świętego. Die 15/5 mai Obóz wojsk cara Fiodora pod Kromami Południe Chołop Stiemaszko przekupiony przez Lachów całym rublem nagrody za doręczenie listu obrońcom Krom dogorywał. Był równocześnie przypiekany i rozciągany na katowskiej ławie, a diak Pustowajłow badał do spółki z oprawcą, czy posłaniec nie zataił jeszcze jakichś wieści o Dymitrze. Basmanow zaś, który katom płacił więcej niż murwom, własnoręcznie rozkładał list Zaporskiego do Koreły, łamiąc szlacheckie sigillum i wpatrując się w blade rządki liter. Mości panie Koreła, wielce nam miłościwy panie i przyjacielu. Zawiadamiam, że idą wam na odsiecz z armią carską i wkrótce sam stanę w obozie wojska Fiodora. Wraz ze mną idzie nie mniej niż czterdzieści tysięcy ludzi, z czego 20 kopijnika polskiego husarza, a drugie 20 Kozaków i Rusi wiernej Dymitrowi. Prócz tego nie liczę chłopstwa, które ciągnie za nami ni mniej, ni więcej, jak 40 tysięcy ochoczego luda. Da Pan Bóg, pobijemy wkrótce Tielatiewskiego i jego pachołka Basmanowa, którego jak słyszałem, bojarzy możni i Godunowowie za psiarczyka i czarnososznego chłopa mają… Basmanow zmiął list w garści. – Tieliatiewski! Wszędzie ten Tielatiewski! Prawdę piszą… Taaak. Liapunow! – Słucham, batiuszka. – To, co pisze Zaporski, to jedno wielkie kłamstwo Dymitriaszki, wora i szelmy. W całej Litwie nie ma dwudziestu tysięcy kopijnika, a Kozacy całymi pułkami opuszczają Samozwańca. Nie mają więcej niż dwustu Lachów i może ze trzy razy tyle Kozaków. – Słuszajus! – To kolejny podstęp. Podjazd chce się przedostać do Krom, aby wzmocnić załogę. Wyślijcie pułk przedni na rozpoznanie. Przydajcie mu Tatarów Astrachańców. Niech wybadają siły Zaporskiego, a jeśli naprawdę nastąpiło cudowne rozmnożenie sił Dymitra, niech wycofają się do obozu. – Tak jest!

– I jeszcze – Basmanow zmarszczył czoło – wezwijcie do mnie wojewodów na naradę! Die 17/7 mai Namiot Basmanowa w obozie wojsk cara pod Kromami, południe – Strzelcy i Kozacy obsadzą wały i hulajgrody wzdłuż rzeki – perorował Basmanow do wojewodów i tysiączników. – Przyjmiemy podjazd Dymitra ogniem z rusznic i dział, gdy będzie chciał przedrzeć się do miasta. A kiedy się wykrwawią, rzucimy na nich dworian i poczty bojarskie. Kiedy pobijemy odsiecz, bojowy duch Koreły pęknie niczym kark na stryczku. – Skąd weźmiemy konnicę, batiuszka – zamruczał Iwan Golicyn – skoro nie ma jej w obozie? Basmanow zamarł. – Jak to… Nie ma? A gdzie ma być? – W imię Świętej Trójcy, poszła bić się nad Sapę, z wojskiem Dymitra. – Jakże to?! Przecież posłałem tylko pułk przedni i Tatarów! – Tielatiewski zmienił wasz rozkaz, mości wojewodo. Kazał całej jeździe ruszyć na Lachów i Kozaków. Sam pojechał na czele. – I jeszcze bluźnił – chrząknął Liapunow – mówił, że na czele takiej siły nie lęka się ani Boga, ani diabła, ani tym bardziej Zaporskiego, a Samozwańca przywiezie carowi w worku. – Co takiego? – Tak było, dokładnie tak, batiuszka – zamruczeli bojarzy. – To kto tu dowodzi, ja czy Tieliatiewski?! – Wy, batiuszka. – Ale miestniczestwo jest przy nim, wasze błagorodie! – Zaprawdę powiadam wam, że Siemion Godunow uczynił mnie chłopem swojego zięcia Tieliatiewskiego! Bladin syn, posłał całą jazdę, nie wiedząc, ilu jest… samozwańców. Przeklął, plunął na mój ród, mego ojca, mego dziada, moją krew! A ja – Basmanow grzmocił buławą w stół równie mocno co dobosz wybijający rytm – wolę umrzeć, jak się zhańbić! Za co – wołał, biegając od wojewody do bojara, od diaka do tysiącznika – mnie poniża! Za wierność?! To był prawdziwy atak szału, ślepa furia. Basmanow tłukł co popadło, darł mapy i papiery, a potem rzucił się na stół i zaczął szlochać, krzyczeć, wić się. Wojewodowie pospuszczali głowy. – Ty nie szlochaj, wojewodo – ozwał się Pustowajłow – mów, co mamy czynić?! – Odwołajcie jazdę! – zaryczał Basmanow. – Wyślijcie posłańców, niech wracają. Zostawcie na straży tylko Tatarów. – Obawiam się, że już za późno – mruknął Liapunow. Die 17/7 mai Stepy nad rzeką Sapą, ranek Wyszli na Moskali zaraz po przeprawieniu się przez Sapę, przez którą Zaporski kazał

przerzucić drewniany most. Kozackie czaty zwietrzyły ich na milę po smrodzie kożuchów i skór, po głosie tolembasów – bojowych bębnów, brzęku krzywuł i piszczałek, po tatarskim hałłakowa-niu ordyńców w szpiczastych kołpakach, galopujących na przedzie wprost na walny huf wojsk Dymitra. Zaporski jechał z boku, przy Dońcach, od razu ogarnął wzrokiem pole bitwy, machnął buławą, wskazując pułkownikom moskiewski pułk przedniej straży złożony z Tatarów. – Trąbić sygnał. Dalej, potykać się, zegnać ordę i na bok! Zabrzmiały trąby i bębny; po stronie Moskwy znowu zagrały tolembasy – krótkimi werblami od czoła do skrzydeł – pułków prawej i lewej ręki. – Zapomniał Tielatiewski Dobrynicz! – zagrzmiał Zaporski. – Tak idzie, jak ich dziadowie stawali pod Or-szą! Gotuj jazdę! Dwie ławy jeźdźców – kozacka i tatarska – szły już ku sobie, pędziły na zwinnych, kosmatych bachmatach, na złamanie karku, jak burzowe chmury gnane wiatrem. Wpadli na siebie, bez szyku i porządku, tworząc wielki wir, kłębowisko. Tatarzy świsnęli strzałami z bliska, Dońcy dopadli ich ze spisami, rohatynami i dzidami. Potańcowali do upadłego, kłuli się chwilę i cięli, konie kwiczały, przysiadały na zadach. Krótko to trwało – Tatarzy astrachańscy, nie tak biegli w boju jak krymscy, rozbiegli się z krzykiem i hałłakowaniem, pognali z powrotem w stronę własnych szeregów. Stąd szedł im na pomoc pułk wielki złożony ze szlachty riazańskiej i twerskiej, z posiłków z Moskwy i Jarosławia, rozpędzał się jak ogromny walec, leciał na zgubę! Na śmierć! Na zniszczenie! Kozacy nie chcieli z nim walczyć, rozpierzchli się, wzniecając tumany kurzu, skoczyli na bok, rozpadli się na dwie wielkie watahy. A wtedy w kłębach kurzawy zabłysły nagle husarskie zbroje, kolczugi i skrzydła. I długie, szerokie jak morze linie jazdy polskiej! Zabrzmiały trąbki, zawarczały bębny. Roty ruszyły z miejsca jak żelazna lawina. – Dalej! Dalej! – zabrzmiały głosy rotmistrzów. Szli kłusem, potem rysią, a po przebyciu dwustu kroków rotmistrzowie i porucznicy poczęli zniżać buzdygany i nawoływać, przekrzykując wrzawę: – Złożyć kopie! Więc Jacek złożył swoją – ostatnią dętą ze Lwowa, jaka została w jego poczcie. Nieborski i Świrski pędzili za nim z dobytymi szablami. – Dalej! – ryknął pan Zaporski. – Bij zabij! I poszli galopem, skokiem prostym. Przez pole, łąkę, ugór. Prosto na sotnie Tielatiewskiego, skoczyli na lśniący mur szłomów, szyszaków, bechterów, bajdan i perskich zbroic – zierkał, składanych z płyt niczym dwa zwierciadła. Dydyński poczuł, jak Sonka pręży się pod nim, niosąc na wprost, do wroga. Jak krzywi łeb,

zerkając jedynym okiem na Moskali. I idzie łeb w łeb, kolano w kolano z towarzyszami z chorągwi. Brodate moskiewskie oblicza wyrosły w tumanach pyłu na strzał z pistoletu. Zbliżały się w pędzie, w szale, w bitewnej zwadzie, w której mało jest czasu na myśli, a tylko serce ziębi, ciągnie w dół. Dydyński leciał wolny jak ptak, zlękniony, pełen żalu, ale i wściekłości. Za wszystkie rany, za ciosy moskiewskiego knuta! Za każdy dzień niewoli, zdrady, hańby. Za poległych i niepomszczonych! Łoskot i huk! Zderzyli się! A raczej rozszczepili wroga jak klin dębowy pniak. Moskale, widząc szarżującą husarię, podali tyły, skoczyli w bok, zaczęli zawracać, zasłaniać się kałkanami – bojąc się o swe brzuchy, uchodząc przed ostrymi grotami. Nie bardzo mieli dokąd zbiec, a na zwrot w tył brakowało czasu. Chorągwie wpadły w gęstwinę z trzaskiem łamanych kopii. Dydyński nastawił grot na grubego bojara w zier-kale, wpadł nań jak burza, ugodził w piersi. W jednej chwili, tak krótkiej jak błysk pioruna, czterograniasty grot przebił przednią płytę zbroi, przekłuł kolczugę, kaftan i ciało, wyszedł pod łopatką z drugiej strony, rozrywając ogniwa kolczugi… Jacek bardziej to poczuł, niż zobaczył. Nie było czasu; grot szedł dalej i dalej! Dosięgnął pachołka, przebił mu obojczyk, wyszedł barkiem. Z trzaskiem pękającego drzewca Dydyński odrzucił tok razem z resztą kopii. Wpadając w szeregi wroga, porwał za szablę i począł rąbać, prać Moskali po łbach i rękach, bez tchu zadając szybkie, zjadliwe cięcia z nadgarstka, czasem wyrzucając rękę z łokcia. Świrski i Nieborski kończyli za niego robotę, gnając zdyszani, na mokrych koniach. Sotnie bojarów i dworian pękły; nie było w nich woli walki za cara Fiodora. Chwila jeszcze i panika ogarnęła szeregi. Uciekali wszyscy – panowie i słudzy, Kozacy i Astrachańcy, bogaci i biedni, ci na dostatnich łoszakach i ci na kościstych chabetach. Husaria gnała ich na łeb na szyję. Za nią pędzili luźną ławą Dońcy – tnąc, dobijając resztki konnicy Tielatiewskiego, a częściej zgarniając jeńców, konie. Tych, którzy zatrzymywali się, by obłuskać zabitych, popędzały nahaje setników, krzyki pułkowników, grzmot bębnów, wrzaski gnających. Pędzili przed sobą ogromną ławę jazdy, uciekającą, zakrwawioną, przygiętą nad karkami wierzchowców. Dydyński nie wstrzymywał konia; nikt zresztą tego nie robił. Nawet Zaporski, widząc, jak mają się sprawy, popędził za swoimi rotami. Jacek zapamiętał się w krwawym szale. Odpuścił na munsztuku, dając Sonce iść pełnym pędem, pochylił się nad łękiem i rwał za uchodzącymi Moskalami. Dopadał ich kolejno, jednego po drugim. Ciął w karki, chlastał po plecach, bił w głowy, nie biorąc jeńców, zrywał łby z

karków, jak polski pan, szlachcic, żołnierz, towarzysz poważnego znaku. Gnając tak bez opamiętania, bez tchu, pędząc wrogów jak stado bydła, wypadli na łąki i pola. Z prawej wyrósł poszarpany strzęp spalonego miasta – baniaste kopuły cerkwi poprzewiercane kulami jak rzeszoto, sterczące belki dworów i domów, porozwalane, roztrzaskane parkany i płoty. A bliżej, nad karkami i głowami czmychających, czerniał wał umocniony kobylicami, zwieńczony chorągwiami świętych i aniołów. Dalej rozpościerał się las namiotów, szop i szałasów; dotarli do carskiego obozu. Uciekająca konnica rzuciła się prosto w bramy, tratując straże. Rozległ się kwik, krzyk, wściekły ryk, rżenie tratujących się i obalających koni.

Husarze, Kozacy i petyhorcy Dymitra skoczyli w ludzkie kłębowisko z szablami, cięli, aż mdlały ręce, rzezali uchodzących, kłuli tych, którzy przemykali się dołem – między końskimi nogami. Na chwilę zapanował dziki zamęt. Grzmot dział i grzechot piszczeli ucięły rzeź, pozwalając

niedobitkom dworian wpaść do obozu, a strzelcom i pieszym Kozakom zablokować bramy kobylicami, zastawić wozami przejścia, zająć stanowiska za strzelnicami hulajgrodów. Grzmot, suchy grom, uderzył obok Dydyńskiego, sprawił, że Sonka podskoczyła na czterech nogach, jakby chciała zrobić korbet. Na wprost strzelcy zajmowali stanowiska za wałami, czaili się przy ostrokołach – mieli Polaków i Kozaków niczym na patelni. – Odchodzić od bramy – krzyczał Zaporski – bo was wystrzelają jak kaczki! Chorągiew cofnęła się od hulajgrodów, napierając na jazdę kozacką. Zagrały bębny i trąby; długo trwało, nim carska chorągiew uformowała zwykły szyk, mając na skrzydłach petyhorców i Dońców. Był płytki, zaledwie trójszeregowy, ale zwarty. A z lewej strony ogromna ława polskiej i kozackiej jazdy obiegła obóz carski od zachodu i północy – rzuciła się do bram, a odpędzona świstem kul i grzmotem armat cofnęła się poza zasięg strzałów. Diabelnie szybko, prawie w jednej chwili, jeźdźcy ustawiali się przed bramami, blokując obóz ze wszystkich stron. Stanęli w ordynku, zdyszani po pościgu, a wzdłuż szeregów pędzili konni gońcy rozwożący rozkazy. – Do szturmu gotuj się! Świst przeszył szeregi husarzy Zaporskiego. Ogromna strzała wbiła się tuż przed kopytami konia pana Janowskiego. Jej grot był jak siekacz, drzewce długie na dwa łokcie. Dydyński i Janowski spojrzeli na siebie zdumieni. – Co to, do diabła? Olbrzym do nas strzela? – To astrachański łuk, mości panowie – wyszczerzył zęby Świrski. – Większy niż człowiek, przy strzale jeden koniec wbijają w ziemię, a naciągają dwiema rękami. Przebije najgrubszą zbroję, przejdzie przez najcięższe blachy. O, znowu leci. Świst brzmiał jak dźwięk nadciągającej śmierci. Żeleźce wpadło w szeregi, wbiło się w pierś Montkiewicza, pocztowego pana Świlczyńskiego. Przeszyło kolczugę na wylot, wyszło tyłem, wbiło się w turecką kulbakę. Zraniony koń skoczył do przodu, wypadł z szeregów, wioząc na grzbiecie dygocącego, pokrwawionego Polaka, popędził prosto na szańce. Tam strzelcy przywitali go kulami; zatrzymał się w pędzie, złożył nogi pod siebie i padł, wciąż dźwigając wyprostowane ciało Montkiewicza. – Stać! Stać! – krzyczeli rotmistrz i porucznik. – Czekaaać! Czekali. Gotowi na każdy znak do szturmu na obóz Basmanowa. Husarze karni i wyprostowani, Kozacy – krzycząc i wygrażając Moskalom pięściami. Świrski zerknął na strzeleckie szańce. – Kto będzie następny?! Die 17/7 mai Namiot Basmanowa w obozie wojsk cara pod Kromami, południe

Jeszcze nie przebrzmiały słowa Basmanowa i Liapunowa, kiedy poły namiotu zadrgały. Wpadł Tatar – w brudnym, postrzępionym kaftanie, pokryty krwią, ranny. Padł na kolana przed Basmanowem, który zdążył już zejść ze stołu, i uderzył czołem. – Bismi r-Rahmani r-Rachim! W imię Allacha! Miłosierny rozdawco łask, chwała ci nieskończona jako najłaskawszemu i wielkodusznemu… – Potem – przerwał mu Piotr Fiodorowicz – nazwiesz mnie nawet carem, a teraz gadaj, co się dzieje! – Tieliatiewski! Pobity… Jeśli Tatarzyn myślał, że Basmanow się uśmiechnie, to był w wielkim błędzie. – Lachy i Kozacy pod bramami! Kopijnicy litewscy… Husaria! Osaczyli obóz, ratujcie! Basmanow zbladł – nie pierwszy już raz tego dnia. Rozłożył ręce. – Bijcie w nabaty! Obsadzić wały strzelcami i Kozakami. Astrachańców zsadzić z koni i posłać z łukami do wałów! Ruszać się! – Jesteśmy otoczeni! – jęknął Michał Katyriew-Rostowski. – Ptak stąd nie wyleci. – Co robić?! – Basmanow dygotał, bił się w czoło, spoglądał na swoich wojewodów i strzeleckich tysiączników. – Co radzicie? – Ot, co radzimy – ozwał się nagle Liapunow. – Masz, batiuszka. Czytaj. Podał Piotrowi Fiodorowiczowi zwój pisma. Wojewoda rozwinął go, zmrużył oczy i zaczął czytać. Iwan Godunow, carski krewniak i faworyt, położył rękę na szabli. Die 17/7 mai Błonia przed obozem wojsk carskich pod Kromami, południe Chorągwie i sotnie czekały na rozkaz do ataku na obóz. Zdyszane i rozgrzane walką, ściskające rękojeści szabel, kopie i rohatyny. Popatrujące spode łba na Moskali. Mało ich było, ledwie czwarta część carskiej armii. Ale trzymali straż wiernie i czujnie. Jak gończe psy albo wilki gotowe rzucić się na całe pułki. Po drugiej stronie strzelcy nabijali piszczele, pokazywali sobie co znaczniejszych Lachów. Szukali wzrokiem rotmistrzów rot husarskich – wedle zwyczaju ubranych skromnie niby pachołkowie. Świst ciął powietrze, aż ściągnęli wodze koni. Dydyński zmrużył oczy, Nieborski zaklął, Świrski wstrzymał oddech. Strzała śmignęła tuż obok jego głowy. Trąciła szyszak z lekkim brzękiem. Jędrzej zadrżał, splunął i przeżegnał się. Czekali… Die 17/7 mai Namiot Basmanowa w obozie wojsk cara pod Kromami, południe Basmanow podniósł wzrok, powiódł spojrzeniem po wojewodach. Potem rzucił list na stół.

– Jesteśmy otoczeni i zdradzeni, pozostawieni bez pomocy od cara. – Jak zdradzeni?! – wybuchnął Iwan Godunow. – O czym ty mówisz?! – Wielu z was pewnie zdziwi i zaskoczy to, co powiem. Nie lękajcie się, ojczulkowie, nie może być inaczej. Jeśli car, a w zasadzie jego doradca i stryj Siemion Godunow, nie daje mi dowodzić wojskiem, wyznaczając Tieliatiewskiego, który rządzi się tu jak u siebie na wot-czinie, nie widzę innego wyjścia, jak tylko… Rozkaszlał się, widać, że nie przyszło mu to łatwo. – …poddać się carewiczowi Dymitrowi. – Niech żyje najjaśniejszy car Dymitr Iwanowicz! – rozdarł się Liapunow. – Cześć mu, batiuszce naszemu! – Do Dymitra! Idziemy za Dymitrem – krzyczeli Golicynowie. – Jak to? – zapytał ktoś z tyłu. – Mamy rzucić broń? A może nawet przejść na służbę do Łżedymitra? Rostrygi? Polskiego wora Dymitriaszki? – Jeśli byłby rostrygą i worem, Bóg by mu nie pomagał! – Zdrada! – Iwan Godunow porwał się do szabli całkiem jak polski szlachcic, a nie stateczny carski wojewoda. – Synu bladiugi, zmienniku, chleb carski jadłeś, na kolanach za łaskę dziękowałeś, a teraz… Teraz sam… Chciał się rzucić na Basmanowa, ale zasłonił go Liapunow i jego poplecznicy – dwaj tysięcznicy strzeleccy. Zakotłowało się w namiocie, kniazie i bojarzy szarpali się w ścisku, darli za brody jak rozjuszone niedźwiedzie. – Hańba! – krzyknął Walter von Rozen i chwycił za rapier. – Hans, Schilling, do mnie! Łapać zdrajców ja… Nie zdążył wyciągnąć nawet połowy ostrza, kiedy Liapunow zdzielił go czekanem w łeb. Inflantczyk zgubił kapelusz, padł zakrwawiony na stół, zsunął się z niego na ziemię. Iwan Golicyn odchylił połę namiotu i krzyknął na czekających tam strzelców. – Dawać tu zaraz, łapać Godunowa! Die 17/7 mai Błonia przed obozem wojsk carskich pod Kromami, południe Czekali w kulbakach, drżący i niepewni, gdzie spadnie następna strzała. Kogo Pani Śmierć nominuje do wejścia w niebieskie komnaty. Lecz astrachański łuk milczał. Nie było strzały. Bo wszystko skończyło się szybciej, niż mogli przypuszczać. Nagle przy bramie zagrały rogi. A potem wyjechało poselstwo z białą flagą. Na czele podążał blady, drżący Iwan Golicyn. Jechali obok żelaznych zastępów husarii, przebijali się przez szary tłum Dońców i Zaporożców. Zanim stanęli przed obliczem Jana Zaporskiego, zsiedli z koni, a potem leźli coraz

wolniej i wolniej, aż wreszcie diaczkowie i dworacy zaczęli padać na kolana, bić czołem. Iwan Golicyn schylił się, aż czubkiem długiej brody dotknął trawy. A potem powiedział prosto, zwykłymi ludzkimi słowami kończąc wojnę i śmierć: – Ot i stało się. Batiuszka, poddajemy się. Zaporski kiwał głową, spoglądał na obóz i działa, na swoich ludzi i konie. – Chcemy czołem uderzyć Dymitrowi Iwanowiczowi i zaraz całe wojsko chrest ucałuje. – Niechaj będzie – rzekł Zaporski. – Ci, którzy chcą wspierać prawdziwego carewicza, mogą przyłączyć się do jego oddziałów. Reszta zaś niechaj wraca cało do domów. – Tyś powiedział, hetmanie. A potem nie było już wojny, tylko tryumfalny wjazd do obozu, wybuchy dzikiej radości Kozaków bratających się z mołojcami Koreły. Spuszczony wzrok wojewodów, żywe oblicze Basmanowa, który teraz tłumaczył długo i gęsto, że zawsze sprzyjał Dymitrowi, że nigdy nie ufał tyranowi Godunowowi, a Dymitr Iwanowicz jego umiłowanym batiuszką jest. Można by rzec, że wojewoda całkiem przypadkiem bronił Nowogrodu, a już zupełnie przez pomyłkę wieszał na parkanach schwytanych żywcem jeńców. Dydyński zapamiętał sobie jego młodą i piękną gębę. Miał z nim swoje porachunki za znieważenie Świrskiego. Ale sprawy honoru mogły jeszcze poczekać. Die 19/9 mai Monastyr Mołczański w Putywlu Godzina dziesiąta z rana Nisko, niziusieńko bił pokłony carewiczowi Dymitrowi Iwan Golicyn, niegdyś wróg, teraz już wierny poddany, rab i chołopiszka nowego, sprawiedliwego cara, samodzierżcy wsieja Rusi. Wszyscy oni tacy. Bicie pokłonów – znowu nie taka prosta sprawa jest. Wiadomo – dotykać trzeba ziemi czołem, nie brodą, a brzuch przeszkadza – wszak człowiek, rab boży, jeść musi. Niby można udawać, dotykać ziemi brodą, ale to strach zwłaszcza przy nowym carze. Zobaczy jeszcze ktoś i doniesie. Bywało lepiej przy batiuszce Iwanie Groźnym. Ten zwykle nadstawiał baczmaga – wtedy starczyło czołem o czubek buta uderzyć, który jak wiadomo, jest podgię-ty do góry. Gorzej, kiedy batiuszkę złość ogarnęła, można, oj, można było zarobić kopniaka. Gorsze to niż bicie posochem – wiadomo przecież, że w Moskwie plecy trzeba mieć giętkie i cierpliwe. A tymczasem chodź tu, człowieku, bez zębów, bez oka. Ot i wątpliwa nagroda od batiuszki, lecz cierpieć trzeba. Dziwna rzecz – Dymitr nie bił. Nie zmuszał do czołobitni. A jeśli ktoś klęknął, zaraz wychodził mu naprzeciw, a nawet podnosił, witał, obejmował, podając czasem carską dłoń nie do ucałowania, ale na przywitanie.

Jakże to tak? Wstyd i sromota! A może… Nowy obyczaj. Tak samo uczynił wobec Golicyna. Jednak nawet dopuszczony do carskiej łaski Iwan kłaniał się ciągle i żegnał po ucałowaniu chrestu. – Wszystko wojsko tobie posłuszne jest, gosudarze nasz – jęczał. – I wsia ziemla ruska czełom bić ci będzie. I biła w miastach, siołach, wioskach i posadach. Wszędzie schylały się przed nim głowy, biły dzwony na triezwon, a z cerkwi wychodziły procesje z ikonami. Pochód był tryumfalny. Zebrawszy z Putywla resztę polskich chorągwi, Dońców i wiernych Moskali, wyruszył na północ, pozostawiając w mieście obraz Madonny z Sambora i cudowną figurę Chrystusa Spasitiela. Szedł jak anioł wolności. Kraj cały powstawał na jego spotkanie. Szlochali grubi bojarzy, chudzi dworianie, posadzkie mużyki i czarnososzni chołopi. Karki zginały się jak młody las pod tchnieniem burzy. Dymitr leciał uskrzydlony. Do Orła, gdzie miały stawić się wierne polskie roty i kozackie sotnie, a także ci z oddziałów Basmanowa, którzy chcieli zasłużyć się służbą u nowego cara. Przybył tu szóstego czerwca. I zaraz powitali go Iwan i Wasyl Golicyn, Michajło SołtykowMorczow, a także do niedawna nieprzejednany wróg – Piotr Fiodorowicz Basmanow. Bili czołami, składali buławy, chorągwie i znaki, zdając się na carską łaskę. Tam też rzucono mu do nóg związanego Iwana Godunowa, carskiego stryja, krzycząc i wskazując na niego jako na najzajadlejszego Borysa poplecznika. Dymitr nie bił go ani nie kaźnił. Przyjął hołd od jęczącego wojewody, podniósł go, podał rękę do ucałowania i darował życie. Czegoś takiego nie bywało chyba od czasów Dymitra Dońskiego; sam Godunow szlochał, bił czołem i tarzał się pod stopami carewicza, dziwiąc się niezwykłej łasce. Dymitr zaś przyjął kolejną czołobitną deputację mieszczan witających go chlebem i solą, znoszących bogate dary, łańcuchy, kielichy i soroki soboli. Za nimi cisnęli się już kupcy z Moskwy, wiedzący, skąd wiatr wieje, i w którą stronę się obrócić, i przed kim czapkować. Z Orła Dymitr za radą Buczyńskich wysłał przodem Nauma Pleszczajewa i Gabriela Puszkina, aby zapowiadali jego nadejście, rozrzucali gramoty i manifesty. Sam spotkał się z Zaporskim i Dworyckim, rozporządził wojskiem. Wysłał Kozaków Koreły w podjazd za uchodzącymi Niemcami, polskie chorągwie do Tuły, moskiewskie do Kaługi. A potem ruszył – wszedł w kraj ludny i bogaty, niezniszczony wojną ani tatarskimi najazdami. Szedł wolno, nie dowierzając Moskwie i otaczając się polskimi chorągwiami. Basmanow był przy nim dzień i noc, nie odstępował wierny jak pies, pomagał, rozsyłał wojska, stawał na czele podjazdów. Die 15/5 iunii

Tuła, godzina druga po południu Tak ruszył carewicz na Mceńsk, gdzie stał kilka dni z powodu popalonych mostów. Dopiero piętnastego czerwca wkroczył do Tuły, warownego grodu na stepach, zwanego małą Tatarią lub europejską Sarmacją. Tutaj, stojąc pod wałami grodu, odebrał hołd i kolejną czołobitnię od kupiectwa i duchownych. Pierwsi stawili się szumnie, strojno i gwarno. Drudzy bili w dzwony, wychodzili naprzeciw carewiczowi z ikonami, z chorągwiami pełnymi aniołów, żegnali go prawosławnym krzyżem, bili pokłony. Tu właśnie Dymitr dowiedział się, że w Moskwie przebywa poselstwo z Anglii, więc zaraz zaprosił na obiad agenta Kompanii Angielskiej Johna Merricka i kilku pludraków, aby upewnić go w dobrych zamiarach co do angielskich interesów i faktorii w Moskwie. Dymitr potwierdził zatem przywileje Kompanii, obiecał nowe łaski, zapowiedział wysłanie poselstwa po koronacji, kazał doręczyć przez Gabriela Sałmanowa do Archangielska listy do króla Jakuba, który wszak – jak rozczulał się Dymitr za suto zastawionym stołem – był jego krewniakiem. Albowiem wszystkim w całej Europie wiadomo było dobrze, że praprapradziad Dymitra, wielki książę kijowski, miał za żonę Gydę, córkę króla Haralda. Chociaż pludracy kłaniali się dwornie, panowie polscy, a w szczególności Buczyńscy, nie dali im odejść zza stołu, dopóki nie spoili Angielczyków węgierskim winem, aż ci posnęli jak susły. A kiedy odniesiono Merricka na kwaterę, przyszły wieści radosne i szczęśliwe. Pod Sierpuchowem Koreła i Dworycki do spółki z Basmanowem dobrze sprali rzyć carskim oddziałom, rozbili je i rozproszyli na cztery wiatry. A kiedy carewicz zażywał wywczasów w Tule, nastąpiły kolejne akty moskiewskiej komedii. Coraz to któryś z możniejszych panów przybiegał w podskokach do carewicza leżeć plackiem, oddawać hołd, a często także rozpoznawać w nim rodzonego syna Iwana Groźnego. Najpierw przyjechał kniaź Wasyl Szujski z braćmi Andriejem i Dymitrem. Ci bili czołem tak namiętnie, że prawie dziurawili dylańskie kobierce i perskie makaty u stóp Samozwańca. Za nimi przybył zaraz dostojny Fiodor Mścisławski – temu bić czołem było wiele lżej, miał wszak skrzywioną szyję. Za nim cisnął się posapujący Iwan Worotyński, który przyjechał ze znacznym orszakiem i darami w postaci soboli, skór i złotych czasz napełnionych niderlandzkimi dukatami. Obaj oddali na rozkazy carewicza swoje sotnie bojarskie. A co ciekawe, po tym wszystkim wrócili do Moskwy jak gdyby nigdy nic i jeszcze rozgłaszali, że Samozwaniec naprawdę jest synem Iwana Wasylewicza. Po kniaziach i bojarach padł do nóg carskich arcybiskup riazański Ignacy, ongiś wygnany przez Turków z Grecji. Po nim zaś biegli na wyścigi bojarzy i dworianie riazańscy, tulscy i jarosławscy – korowód brodatych i brzuchatych postaci bijących czołem z taką zaciekłością, że nawet sławny błazen Stańczyk nie oddałby lepiej tej krotochwili. Jeden z Golicynów kazał się zakuć w kajdany i oddał się tak w ręce carewicza, aby potem szlochać i płakać tak rzewnie i

prawdziwie, że zmiękłyby od tego kamienie moskiewskiego Kremla. Na wszystko to patrzyli z góry panowie polscy, rotmistrzowie, pułkownicy i towarzysze, którzy służyli w chorągwiach nie pod, ale razem z Dymitrem. Ci karki mieli niebywale twarde, nawet carewiczowi kłaniali się tylko w pas lub pozdrawiali skinieniem głowy. Dydyński spluwał, widząc kniaziów tarzających się u stóp carzyka, któremu on, szlachcic polski, nie kłaniał się nawet wpas. Lecz w przeciwieństwie do Moskali był mu wierny, oddany nobile verbum, które robiło z człowieka pana i męża honoru. A potem wydarzyło się wiele rzeczy naraz. Najpierw nadeszły nowiny, które wstrząsnęły całą Rusią. Za nimi przyjechał ze stolicy zalękniony Andriej Tieliatiewski na czele dumnych bojarów, przywożąc Dymitrowi skarby carskie, kasę i gramotę poddania całego państwa. Nie uprzedzajmy jednak rzeczy historycznych.

Rozdział XX Orzeł na Kremlu Przecław w opałach • Zdrada i zasadzka • Skok do Sanu • Przebudzenie • Szaleństwo Dydyńskiego • Szelmowski plan podczaszego • Rada Damazego • Poszukiwania pachołka • Jedyna droga • Moskwa się budzi • Przybywają wysłannicy Dymitra • Ruski bunt • Spisek bojarów • Kaźń carskiej rodziny • Droga na Kreml • Dymitr u celu • Tumult i rozruch w chorągwiach • Gdzie są Dydyńscy? • Gniew Samozwańca Die 19 mai nowego stylu, 9 starego stylu Anno Domini 1605 Roku 7113 od stworzenia świata Rzeczpospolita, Ziemia Sanocka, Krzemienica Późny wieczór W czasie gdy w Moskwie rozgrywała się ostatecznie sprawa Samozwańca, a wiosna zapowiadała się na gorącą i pachnącą prochowym dymem, Przecława zajmowała wyłącznie jego zraniona męska duma. W oczekiwaniu na wieści od zaufanego Tobołki nie jadł, nie spał, nie pił, chodził z kąta w kąt niczym błędny, myśląc tylko o tym, jak łatwo Halszka przyprawiła mu rogi. Za jego dobroć za to, że podniósł ją z krakowskiego bruku. Że zadbał o jej bękarta! Chciał przecież kiedyś posłać go do szkół, a nawet ze swej niezmiernej łaski zrobić z niego pisarza na folwarku w Dydni! Ona to wszystko odrzuciła! Dlatego nie pokazywał się w Krzemienicy. Czekał na znak. Długo. Namiętnie. Z nienawiścią, wyżywając się na służbie, zajeżdżając dworskie konie, leżąc krzyżem w dydnieńskim kościele. Aż wreszcie Tobołka uprzedził go: dziś w nocy. Gach Dwernicki przyjedzie do Halszki, wejdzie przez okno na umówione hasło – trzykrotne stukanie. Więc wyruszyli po kryjomu, nie mówiąc nic nikomu we dworze. Przecław zebrał Kozaków pozostałych po podczaszym halickim, a także jeszcze dwie rzeczy, będące najważniejszą częścią starannej i długo obmyślanej zemsty. Pleśniawego bachmata i rajtarskie ostrogi, wielkie jak księżyce, ostre jak brzytwa. – Puścimy gaszka nagiego, przywiązanego do konia przez chrusty – mamrotał do Tobołki, kiedy jechali do wsi. – Dobrze bachmata osieczemy kańczugami, strzelimy za nim, zerwiemy uzdę! Pójdzie jak wicher! A dla niej, murwy – jęczał, przewracając oczyma, kiedy łąkami omijali wieś, aby zajechać do zagrody Halszki od tyłu – będzie drugi specjał. Skoroś zachorowała na świerzbienie ciała, wyłechtam cię ostrogami, moja luba panno. Za mną!

Jechał jak błędny, rozdygotany, mówiąc coś do siebie i tęgo pociągając z bukłaka. Kozacy uśmiechali się do siebie i kiwali głowami, Tobołka milczał jak grób. Objechawszy zagony, pozostawili konie w zagajniku, a potem ruszyli ostrożnie między niwami porośniętymi zieloną pszenicą – by wejść do chaty od tyłu. Przecław rwał przed siebie tak, że Tobołka musiał go powstrzymywać. Pierwszy przeskoczył przez płot i wylądował w ogrodzie. Mrok gęstniał wokół nich, cienie zmieniały się w czerń, wiatr ucichł, słońce zachodziło za wzgórza po drugiej stronie Sanu. – Nie zaszkodzi jej jeszcze… nahajem – wymamrotał, nie przejmując się obecnością Kozaków. – Zanim ostrogi… Chodźcie! Pędził przez ogród jak ryś, przemykał między drzewami. Aż wreszcie dotarł do tylnej ściany chaty, do niewielkiego okna z błonami oprawionymi w ramy. Przywarł do ściany i ostrożnie zastukał. Raz, dwa, trzy… Okienko uchyliło się. – Podsadźcie! – syknął do Kozaków. Byli gorliwi jak świeżo poturczeni bisurmanie. Nie tylko go podsadzili, ale w zasadzie wepchnęli do wnętrza chaty. Omal nie rozbił sobie głowy o górną framugę; z łoskotem wylądował na deskach. Wściekły, rozgrzany gorzałką, strzelił nahajem, rozejrzał się. – Halszka, ty murwo! Nie mnie się spodziewałaś!? – zaryczał. – Ciebie, ciebie, drogi krewniaku! I nagle ktoś chwycił go za ręce, wykręcił w tył, ogromny ciężar zwalił na łeb i szyję. Po krótkiej szamotaninie wydarto mu nahajkę, zerwano pas z rapciami i szablą, a przy okazji – oczywiście i sakiewkę. Znajdował się w rękach ludzi o tak szelmowskich i nikczemnych gębach, że najlepiej było mieć je przed sobą na długość szabli albo oglądać za więziennymi kratami. Poza czterema ponurymi sługami w izbie rozświetlanej blaskiem łuczywa znajdował się ktoś jeszcze: zwalisty szlachcic zasiadający na ławie, z wygolonym łbem błyszczącym jak glaca i wąsiskami niby wiechcie. Przecław aż krzyknął, bo zamiast rzekomego Dwernickiego ujrzał krewniaka – podczaszego halickiego Jerzego Dydyńskiego. Krzyk młodego stolnikowica zdusiła mocarna kozacka dłoń, wciskając między zęby Przecława jego własną czapkę razem z drogocennymi czaplimi piórami. – Cicho, cicho, ptaszyno! – Jerzy pokiwał ręką niemal dobrotliwie. – Szkoda płuc i usteczek, krewniaku. Jeszcze się spocisz, zachowaj siły na później. Dydyński chciał krzyczeć, wezwać na pomoc Tobołkę i Kozaków… Nie mógł. Nie tego się spodziewał. Nic już nie rozumiał. – Tobołka! – zagrzmiał podczaszy. – Sam tu! Rych-tyk! A nie zapomnij o inkauście!

I Przecław zasłabł. Dosłownie, dokumentnie. Choć był pijany, pojaśniało mu we łbie, bo zobaczył rzeczy doprawdy wstrząsające. Oto do izby wchodzi jego zaufany ekonom, zza jego ramienia wygląda… Halszka. A potem Kozacy podprowadzają Dydyńskiego do stołu, Jerzy rozwija jakiś dokument, usłużny Tobołka podaje pióro i flachę inkaustu. – Nie będziesz mówił – rzekł podczaszy. – Nie ma potrzeby, gdyż ja sam opowiem ci wszystko. Otóż ścigany przez wierzycieli musiałem uciec się do desperackich kroków, mój dobrodzieju. Do których ty sam mnie zmusiłeś, nie wypełniając obietnic, drwiąc sobie ze mnie, z twej nieszczęsnej metresy i z ludzi, którzy służyli ci sercem i duszą. Przecław zabulgotał, bowiem w obecnej sytuacji było to jedyne, co mógł uczynić. – Podpiszesz ten oto dokument, w którym ustanawiasz mnie opiekunem w miejsce jego mości Piotra Ożgi, a potem będziesz mógł osiąść sobie w Niewistce, we dworze, pod strażą… przepraszam! opieką sławetnego Tobołki i Halszki, obyś szybko wrócił do sił. Bo zapomniałem jeszcze, że w papierach raczyłem napisać, że czujesz się słaby na umyśle i przywołujesz mnie do ochrony przed licznymi wrogami. Przecław pokręcił głową, wbił wzrok w oblicze podczaszego, który uśmiechał się zimno. – Nie, nie zabiję cię, krewniaku, jeśli nie podpiszesz. Dydyński nie zgładzi Dydyńskiego. Jednakże utrudnię ci życie. Wiesz jak? Pokręcił głową przecząco. – Dam cię na przechowanie. Do Gwoźnicy, do mego dobrego przyjaciela, mości pana Pawła Zakliki, który ukryje cię tak dobrze, że i ze świecą nie znajdziesz. Jest tam już dobre towarzystwo w loszku: Jachimek, szelma i łyczek, co miał nieszczęście upomnieć się o dług, i cham Nazarko, bity kijem w pięty, że w pańskich sukniach chadzał i zwał się krewnym Zakliki. Nie bardzo wiedział tylko, z których on Zaklików, kiedy go spotkał pan Paweł na rzeszowskim rynku. Nie będziesz się z nimi nudził. Przecław milczał, bo wszystko to nie mieściło mu się w głowie. – A wiesz, jak wytłumaczę przed szlachtą twoje zniknięcie? No, powiedzże, Błażeju. Błażej – ponure i podgolone wysoko chłopisko z rękami jak cepy – skłonił się i wyrecytował niczym posłuszny żak w szkole: – Wasza wielmożność przepadł jak kamień w wodę i bez wieści. – Pewnie, że jak kamień – podjął drugi, Kozak z natłuszczonym osełedcem – bo ścierwo utopionego konia znajdą ludzie na brzegu Sanu. – A przy nim rząd będzie i sakiewka z dukatami – podjął trzeci. – A skoro są dukaty, to znaczy, że nie było gwałtu i napadu, ale waszą wielmożność spotkał nieszczęśliwy przypadek – uzupełnił czwarty. – Słyszałeś, waszmość?! Sam chyba przyznasz, że dobrze to wymyśliłem. Podpiszesz? Przecław nawet nie patrzył na niego. Całą uwagę poświęcał Halszce, która stała w

drzwiach. Jej oblicze było nieruchome jak nieludzka twarz harpii. Dydyński nie czuł do niej gniewu, prawdę powiedziawszy, był jakby wypalony i pusty w środku. – Podpisz, zrób mądrze – kiwał na niego głową podczaszy. Dydyński zacisnął zęby, zagryzł wilcze futro czapki, którą zapchano mu usta. Próbował ją wypluć, wypchnąć językiem, lecz Błażej czuwał. Powoli i skutecznie wcisnął ją głębiej w gębę Przecława. – Zabrać go do Gwoźnicy! – zakomenderował Jerzy. A potem zmiął w ręku papier, jakby chciał zgnieść wszystkie złe robaki drążące jego duszę. Die 19/9 mai Rzeczpospolita, Ziemia Sanocka, nad Sanem Późna noc Wyprowadzili go na głęboką księżycową noc, odzywającą się hukaniem puszczyka i wyciem wilków, pluskiem Sanu wezbranego po niedawnych deszczach, spowitą w mgliste opary unoszące się z łąk. Czterech zaufanych ludzi podczaszego halickiego i Przecław z rękami skrępowanymi na plecach. Tak oto młody Dydyński jechał na tym samym bachmacie, na którym zamierzał puścić w las i chaszcze rzekomego miłośnika metresy. I oto sam okazał się gaszkiem w dodatku wystarczająco głupim, by wpaść w sidła pospolitej zdrady. Bo zdradzili go wszyscy. Z pana, który chciał rządzić, rozstawiać czeladź i rękodajnych po kątach, ustawiać innych jak figury na szachownicy, sam stał się pionkiem. Marnym, zahukanym, dygocącym ze strachu o swój los. Jechali przez lasy w stronę Dynowa. Bocznymi duktami, porębami, przesiekami. Po chłodzie i wilgoci poznawał, że coraz bardziej zbliżali się do Sanu. Unikali ludzi. Raz czy dwa zapadali za drzewa, czaili się w wykrotach, kiedy w pobliżu rozlegały się głosy chłopów, a może drwali. Choć była noc, księżyc dawał dość światła, by Przecław mógł przyjrzeć się Kozakom. O dziwo, tamci niewiele poświęcali mu uwagi. Jechali w milczeniu, luźną grupą, czasem – gdy droga była wąska – jeden za drugim. Ukradkiem sprawdził więzy i poczuł, że robi mu się ciepło. Nie były zbyt starannie zaciśnięte, dały się poluzować, choć nieznacznie. Dokąd go wieźli? Do Gwoźnicy? Utopić w Sanie? Nie, chyba Jerzy nie zaryzykowałby życia krewniaka i posesjonata. Podniósłby się przecież hałas, krzyk, na pewno znalazłby się ktoś, kto wszcząłby sprawę w sądzie. Potknięcie się konia i bolesne uderzenie brzuchem o przedni łęk jarczaka otrzeźwiło Przecława niczym kubeł zimnej wody. Kto miał się podjąć jego sprawy, skoro w ogóle nie miał przyjaciół?! Dopiero teraz uświadomił sobie, że nie miał oparcia w nikim w całej Ziemi Sanockiej i Przemyskiej. Ojciec zadarł z wieloma posesjonatami, z drobną szlachtą, wydzierał ziemię sąsiadom, zarzucał ich pozwami. A jego syn wziął pod swoje skrzydła bardzo, bardzo złych ludzi.

Wjechali nad San, znaleźli się na łąkach opadających ku rzece. Kozacy zwolnili, drzemali w kulbakach, odsunęli się na bok. Do diabła, czyżby dawali mu okazję?! Raz kozie śmierć! Poluzował więzy, na ile tylko mógł. Naprężył je, rozpaczliwie rozciągnął ramiona. I wreszcie udało się – uwolnił prawą rękę, przeciągnął dłoń przez pętlę, a kiedy to czynił, powróz pękł podejrzanie lekko. I wtedy postawił los na jedną kartę. Znienacka uderzył konia ostrogami, z całych sił, z całej mocy! Bachmat, bystry z przyrodzenia, skoczył jak trąba powietrzna. Kozacy wrzasnęli, podrzemujący Błażej zakrzyczał, kiedy rozpędzony koń wyrwał mu wodze z ręki, a potem pomknął łąkami w stronę rzeki. Przecław wrzasnął, pochylił się, usiłując uchwycić wodze zwisające z czanek. Na próżno! W jednej chwili zaplątały się pod nogami konia, bachmat nastąpił na nie, napiął, rozerwał na pół, obie skórzane końcówki powiały wokół jego szyi. I pomknął coraz szybszym galopem, poszedł wzdłuż rzeki. Kopyta końskie załomotały z tyłu. Kozacy skoczyli za Przecławem z wrzaskiem. Dydyński usiłował uchwycić poszarpane wodze, aby odzyskać władzę nad koniem! Udało mu się tylko z lewą, złapał ją, unoszony na pędzącym wierzchowcu, stracił czapkę w zetknięciu z jakąś gałęzią, omal nie spadł, kiedy bachmat pośliznął się na błocie. Krzyknął, widząc rosnący przed nim jar strumienia – zawalony butwiejącymi pniami, krzakami, paprociami. Koń niósł go wprost na przeszkodę, więc Przecław przerażony szarpnął za lewą wodzę, z całych sił, rozpaczliwie. Stało się! Koń skręcił w stronę Sanu, wpadł na wzniesienie, na kamienisty, wysoki brzeg. I nagle zatrzymał się, zanim dosięgnął kopytami wody. Przecław przeleciał przez końską szyję, zwalił się w spienione fale; czarna, mroczna rzeka porwała go, poniosła w dół, w stronę Dynowa. Dławił się wodą, walczył z prądem, szum wody na kamieniach porywał jego krzyk. San niósł go coraz dalej i dalej… Raz kołysał i przytulał, innym razem ciągnął w dół. Dydyński walczył o życie, dobywał ostatków sił, aby wydostać się na powierzchnię. Aż wreszcie poczuł pod nogami twardy grunt, obrócił się, wpadł na kamienie i żwir, złapał grunt. I wypełzł na brzeg zupełnie bez sił, wprost na spotkanie nocy. Die 20/10 mai Dydnia, godzina dziesiąta Zbudził się z głębokiego snu, a może nawet omdlenia w miejscu tak niezwykłym, że aż

zadygotał. Nie leżał na brzegu Sanu ani w lesie, nie był w Krzemienicy, ani w lochu w Gwoźnicy, którym straszył go podczaszy halicki. Ocknął się na łożu w gościnnym alkierzu we dworze w Dydni, na piernacie i pod pierzyną. Natychmiast zerwał się na nogi, rozejrzał dokoła, ale był sam, nawet pokojowy Michałko gdzieś znikł. Powoli nacisnął klamkę drzwi wiodących do świetlicy. Spodziewał się, że będą zamknięte, ale ustąpiły lekko na naoliwionych zawiasach. Przecław wszedł do świetlicy – w samej koszuli, rozdygotany, drżący. – Wasa miłosc, wasa mosc wstała! – zagadał znajomy głos. Prawda poraziła Przecława jak piorun. Znad stołu podniósł się, podszedł i kłaniał uniżenie… ekonom Tobołka. A razem z nim Michałko. – Tobołka! – zagrzmiał Przecław. – Co ty tu… robisz? Powinieneś być u podczaszego, swego nowego pana. – U podcasego? Jakiego wasa mosc podcasego? – Psi synu! – zaryczał Przecław. – Jeszcze się pytasz? Tego, któremu naprawdę służysz! Zdradziłeś mnie, wprowadziłeś w zasadzkę wczoraj w Krzemienicy. – Wasa wielmosnosc złą nogą wstała. Jakiej Ksenicy? Jaka sdrada? – Michałko – wzrok Dydyńskiego spoczął na pokojowym – jak tu trafiłem? Gdzie mnie znaleźliście? Na brzegu Sanu? A może sam się tu przywlokłem? Sługa zbladł. – Dobrodzieju mój. Przecie wy nigdzie nie jeździliście z wieczora. – Psecie wasej mosci mówiłem – seplenił Tobołka – legliscie wcoraj spac jak kłoda… – I może jeszcze powiesz, że nie byliśmy z Kozakami w Krzemienicy, u Halszki, gdzie mnie wydaliście Jerzemu Dydyńskiemu! – Jak mielismy byc u Halski, skoro wasa wielmosnosc spał jak sabity! Mose po nią posłac, bo ona nieboga wypatruje wiesci od dobrodzieja? – Tobołka! Tobołka! Przecław odwrócił się, skoczył ku ścianie, gdzie na perskim kobiercu zawieszona była broń, pochwycił nadziak; nie mógł wyciągnąć go zza husarskiego napierśnika, wiszącego na hakach, zatem chwycił blachy, wywalił na podłogę całą kompozycję broni i szabel z łoskotem, od którego zadrżały ściany. Wyrwał nadziak z drucianej pętli i skoczył ku Tobołce. Ekonom spodziewał się wybuchu furii, w ostatniej chwili umknął spod ostrza – sprytną sztuczką zniknął pod stołem. Przecław z całych sił walnął obuchem nadziaka w blat, odłamał róg. I rozdarł się tak głośno, że aż zadrżały portrety Dydyńskich na ścianach. – Skurwysynu! Zdrajco! Zabiję! Hałasu było dość, aby do izby zaczęli zbiegać się słudzy i hajducy, pokojowi, dworskie dziewki, kucharki, przybiegł też Sekiel mający dozór nad hajdukami i czeladzią.

Wpatrzyli się z przerażeniem w Przecława, który w koszuli gonił Tobołkę po izbie, rozwalając sprzęty, przewracając ławy i zydle. Ekonom oberwał w łeb, w ramię, raz po plecach, aż zalał się krwią; wreszcie, zebrawszy siły, skoczył do sieni, przebił się przez praczki i dziewki, a potem czmychnął do wrót jak spłoszony szarak. Przecław wyskoczył za nim, ale zatrzymał się zdyszany na progu. – Zabieraj łuby, manele i precz ze służby! – krzyczał za nim Dydyński. – Żebym cię tutaj, psi synu, więcej nie oglądał! Hej, strzelże tam który za nim, a dobrze! W łeb trafisz, weźmiesz dukata! Nikt nie strzelił, wszyscy wpatrywali się przerażeni w Przecława. – Sekiel! Hej, Sekiel! – zawołał tymczasem pan, widząc znajome oblicze starszego sługi. – Posłuchaj, a gdzie to ja wczoraj byłem? I jak mnie znaleźliście? Hajduk wytrzeszczył oczy. – Kiedy, mości dobrodzieju, nigdzie nie wyjeżdżaliście. To i gdzie mieliśmy waszą mość znajdować? – To nie byłem w Krzemienicy? Nie schwytał mnie Jerzy Dydyński? Nie ścigali mnie Kozacy? Nie topiłem się w Sanie? Sekiel pokręcił głową, a oczy miał szeroko rozwarte ze zdumienia. – Złe sny was męczyły, dobrodzieju. Wezwać cyrulika? – Sam idź do cyrulika! – wrzasnął Przecław. – Wszyscy mnie zdradziliście! Wszyscy knujecie przeciwko mnie! – Wasza wielmożność – wyszeptał Sekiel – a może by tak księdza Fabrycego? Albo pana podczaszego Jerzego, aby coś poradził? Poty na gorączkę dobre. – Sekiel, zbierz swoje rzeczy, pakuj się na wasąg i idź mi z oczu! Wypowiadam ci służbę. Zapłacę za cały kwartał i precz! Hajduk zadrżał, zakołysał się na nogach. – Waszej mości potrzeba medyka – rzekł spokojnie. – Ja dobrze radzę, chociaż nie jestem już sługą. Nie od dziś, dobrodzieju, macie kłopoty z głową. – Wynoś się! Won! Sekiel skłonił się i wycofał tyłem. A Przecław wodził oczyma po reszcie czeladzi. – Co się patrzycie? Czego tu szukacie! Poszli precz! Do roboty! Dziewki i słudzy rozpierzchli się jak stado wystraszonych kuropatw. Przecław wpadł do świetlicy, odrzucił pokrwawiony nadziak, chwycił szablę, zaryglował wszystkie drzwi. I dopiero teraz, siedząc jak w oblężonej twierdzy, otarł pot z czoła, uspokoił się i przysiadł na zydlu. Nagle przyszło olśnienie, prawda ponura jak piekło, że jeśli wszystko to zostało przygotowane przez Jerzego Dydyńskiego, to bicie służby i krzyki były tylko wodą na młyn

podczaszego. Musiał wziąć się w garść, opamiętać. Najgorsze, że został sam, otoczony służbą, której nie znał, nie poświęcał uwagi. Nie wiedział, kto jeszcze został podkupiony przez podczaszego. Odrzucił szablę i ukrył twarz w dłoniach. Bił się pięścią w łeb, aby oprzytomnieć, walił łbem o poszczerbiony stół. I wreszcie opanował się. Znalazł w skrzyni hajdawery i buty, oporządził się jakoś. A potem odryglował drzwi i poszedł szukać Michałki. Znalazł go w ostatnim alkierzu, bo służba pochowała się w zakamarkach dworu, słysząc kroki Przecława. Pokojowy zadrżał, widząc pana, ale Dydyński położył mu rękę na głowie. – Mój chłopcze – rzekł – mów prawdę i nie trwóż się, albowiem ręczę nobile verbum, że nie ukarzę cię za żadne słowo, choćby nawet było nie po mojej myśli. Pamiętasz wczorajszy wieczór? Co się działo od godziny piątej? – Tobołka do mnie przyszedł, mój jegomość. I kazał iść precz ze dwora, wracać do rodziców, do chałupy. – I ty poszedłeś? – Poszedłem, czemu nie? Ale wróciłem potem, bom przecie pokojowy, rozebrać was powinienem dla spokojnego snu. – Wróciłeś i co? – Do dworu Sekiel nie puścił. Mówił, że wasza miłość ma ważne sprawy. – I naprawdę widziałeś mnie wtedy we dworze? – Nie widziałem, ale paliło się światło w świetlicy. – Co dalej? – Poszedłem do oficyny, do Jędrka. Bawić się w palcaty, a potem, kiedy była późna noc… – Co wtedy? – Przyszedł Tobołka, księżyc już był na niebie. Kazał iść do izby i kłaść was spać. – I położyłeś? – A jakże. Byliście panie bezwładni jako ten wór z rzepą. Tobołka gadał, że popiliście. – I co, położyłeś mnie spać? – W gościnnym alkierzu. – A jak byłem ubrany? – W samej koszuli, w hajdawerach. Mnie się dziwno zrobiło, że tak siedzicie bez dołomana, bez czapki. – Nie miałem na sobie atłasowej żupicy? Szabli przy boku? – Nie, panie. – A jakie trunki piliśmy z Tobołką? Widziałeś? Michałko zmarszczył brwi, a potem w jego błękitnych oczach odbiło się zdumienie.

– Jegomość, nie pamiętam. Nie było dzbanów ani pucharów na stole. Mnie aż się dziwno uczyniło, ale Tobołka krzyczał i poganiał. Jak nieżywego was nieśliśmy. – Dobrze, Michałko. Posłuchaj: każ kulbaczyć konie. I przynieś mi żupan, delię, szablę i nadziak. Pojedziemy tylko we dwóch. – Jegomość, a dokąd? – Zobaczysz. Die 21/11 mai Zaścianek w Domaradzu Godzina czwarta po południu Damazy Stocki, stary ekonom z Dydni, którego młody dziedzic przegonił jak starego kota zaraz po odjeździe Jacka, był na progu apopleksji, kiedy na jego podwórko wjechał konno Przecław w towarzystwie Michałki. Starzec zamrugał oczyma, jakby zobaczył upiora. Omal nie wypuścił z ręki sita, z którego rzucał garściami jęczmień dla stada kaczek i kur kłębiącego się między pochyłym gankiem dworku a starą stodołą. Pośród drobiu baraszkowało zresztą dwoje jego wnucząt – półnagich, wymazanych błotem i zapewne nie tylko nim. Przecław podjechał bliżej, zdjął czapkę. – Pomagaj Bóg, mości panie Damazy. Stocki spojrzał na dwór, obejrzał się na stodołę, zlustrował przegniły płot biegnący aż do bramy, jakby spodziewał się, że za każdym z węgłów ukrytych jest przynajmniej pół tuzina sabatów. – Witajcie, mości Dydyński. Jeśli zmyliliście drogę, to do Dydni musicie się wrócić do kapliczki świętego Nepomucena. – Przyjechałem pogadać z waszmością – mruknął niewyraźnie Przecław, bo słowo „prosić o wybaczenie” trzeba by mu chyba wyciągać z gardła żelaznym hakiem. – Wszystkie rachunki zdałem w porządku – mruknął Stocki. – A co do kwitów, to dostał je wyłącznie Tobołka i na jego karb idą odtąd wszelkie błędy. – Tobołka już nie jest moim ekonomem. Stocki uniósł brwi ze zdumienia i wrócił do sypania kaczkom i kurom ziarna. Jeden z jego wnuków potknął się, przewrócił prosto w błoto i rozbeczał. – Przyjechałem, bo chciałbym – zaczął Przecław – abyś waszmość nie czuł urazy do mnie. – Nie chowam żadnej złości – mruknął Stocki i odwrócił się, bo kury i kaczki cisnęły się doń ze wszystkich stron. – Nie chciałbym też, abyśmy dalej trwali w invidii… – Ja nic do waszmości nie mam, a skoro waść do mnie, tym lepiej! – Stocki rozsypał resztę ziarna i ruszył do stodoły. A wtedy Przecław przygryzł wargi, przycisnął czapkę do piersi i wreszcie wykrztusił:

– Przyszedłem prosić waszmości o wybaczenie. – To już lepiej – skwitował Damazy. – Przyszła koza do woza? – Tak bym tego nie nazwał, ale… Potrzebuję rady. – Nie za późno? – Nigdy nie jest za późno. – Skoro tak, to chodź. No, zejdź, waść, z tego konia, tak gadać nie będziemy. Przecław, rad nierad, zeskoczył w błoto, płosząc kaczki. Oddał wodze Michałce, a potem ruszył za Stockim. Myślał, że pan Damazy zaprowadzi go do dworku, ale ten wszedł pod szopę, gdzie stała stara kolasa wsparta na pieńkach. Postraszył i wyrzucił ze środka kilka kur, które uciekły z nieziemskim łoskotem i trzepotaniem skrzydeł, wsiadł wolno do kolasy i usiadł, aż pojazd zakołysał się ciężko i zaskrzypiał. – Tu nam nikt nie przeszkodzi. Przecław poszedł w jego ślady – przysiadł na burcie, bo Damazy zajmował całą ławkę z tyłu. Deski gniotły mu siedzenie, miejsce było bardzo chybotliwe. – Mości panie Stocki, chciałbym, abyś wrócił. Dam lepszy kontrakt niż ojciec. Dam i pustą rolę w Krzemienicy razem z domem. – To nie takie proste. A i rola nie pusta, bo waści metresa na niej siedzi. – Już nie metresa. Podła murwa! Kurewskiego obyczaju przechodka. Nie moja ona, ale kata i diabła! – To aż do tego doszło? – Zmówili się przeciwko mnie, ledwie Jacek pojechał. Chcą mi odebrać ojcowiznę, narzucić kuratelę. Uznać, że jestem słaby na umyśle. Sprzysięgli się: Tobołka, Sekiel, Halszka i inni. Albo ich podkupił Jerzy Dydyński. I opowiedział całą historię, nic nie zatajając. Stocki westchnął, potarł lśniącą od potu łysinę i pokręcił głową. – Morał stąd jeden: prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie, mospanie. Kłopot w tym, że masz ich całkiem niewielu. Nikogo zgoła. – Dlatego proszę waszmości o radę i przysługę. – Jeśli to prawda, co mówisz, to podczaszy omotał cię jak pająk muchę. Jak będziesz szalał, bił służbę i wszędzie dopatrywał się spisków, to tylko ucieszysz nieszczerego krewniaka. Zaraz zacznie dowodzić, że oszalałeś, wystąpi do sądów o kuratelę, a potem zajmie ci zbrojnie Dydnię i resztę wiosek. Powinieneś zaciągnąć ludzi do obrony, ale też przyczaić się i szukać pomocy. – Od kogo mam jej wypatrywać? – Od pana starosty Ożgi. To dobry i sprawiedliwy pan. Twoje nieszczęście, że nie ma Jacka, posłałeś go na śmierć chyba tylko po to, aby pokazać, jaki jesteś słaby. Jacek… On nie

bał się podczaszego, co więcej, sam Jerzy mówił o nim z szacunkiem. Bo kiedyś, pamiętasz? po pogrzebie stryja Atanazego Cieklińskiego, pozamiatał podczaszym wszystkie kąty dworu, a potem posiekł jeszcze jego Kozaków. – Pamiętam. – Gdyby żył Jacek, na pewno dałby sobie z nim radę. Ale waszmość? Nie sługiwałeś wojskowo, nie jesteś dobry w szabli, intrygi, które snułeś, obróciły się przeciwko tobie. – A jeśli Jacek żyje? – Jak żyje? Cała Ziemia Sanocka mówiła tylko o tym, że zginął. – A gdybym jednak miał wieści, że jest w niewoli? – Niby od kogo? – Od Żeleńskiego, pachołka spod tej samej chorągwi. Boże mój, toż on miał pierścień od Jacka, przyszedł do mnie, mówiąc, że brat jest w niewoli u cara Borysa. – Na Boga, co też waszmość powiadasz? – Nawiedził mnie w Sanoku… Wziąłem go za szelmę. – I co mu uczyniłeś? – Sprałem, Panie, przebacz, kazałem pobić służbie, Tobołce… Nie uwierzyłem. – Przecław bił się w piersi. – Jezu Chryste! Gdzie teraz go szukać? – Tak byłoby najlepiej, jechać do Moskwy po brata. Sprowadzić go i razem stawić czoła podczaszemu. – Aco z Dydnią? Kiedy mnie tu nie będzie, Jerzy zacznie hasać po moich wioskach jak Kozak po Dzikich Polach. – Zatem oddaj je w opiekę staroście trembowelskiemu Piotrowi Ożdze. – Dopiero co wyzwoliłem się z tej opieki. – A masz jakiś inny pomysł? Wyślij pozew Jerzemu i idź do sądu grodzkiego w Sanoku, aby założył między wami zastaw na jakieś pięć tysięcy. Masz chyba tyle w gotówce? – Mam. – A potem złóż testament. Zapisz w nim dobra… choćby temu samemu Ożdze. To powinno wstrzymać podczaszego. A zanim wymyśli coś jeszcze, jedź do Moskwy, jak najszybciej, jak najśpieszniej. Szukaj Jacka, odnajdź go i sprowadź. Ja przez ten czas postaram się utrzymać Dydnię. Ty zrobisz zaciągi, ja wezwę do pomocy sąsiadów i usadowię się we dworze. Coś się ukręci, aby zachować wioski starego pana Aleksandra w całości. – To wszystko szaleństwo… Szaleństwo – mamrotał Przecław. – Czego on chce ode mnie, ten cały podczaszy? Wolałbym, żeby mnie porwał, przysłał odpowiedź, wyzwał na pojedynek. A on… – Chce, aby wszystko zostało w rodzinie – mruknął Damazy. – Tak i szukaj Jacka. Kiedy twój spryt i jego szabla zbiorą się do kupy, nic wam się nie oprze. Uciekaj, póki starosta nie

zastawi na ciebie kolejnej pułapki. Przecław kiwał głową, bił się z myślami, ale wiedział już, że nie ma wyjścia. Na nic wszystko: wymysły, posłanie brata na śmierć. Na nic… Na śmierć. Kiwnął dłonią i przywołał dawnego pokojowego – teraz już sługę. Popatrzył mu uważnie w oczy. – Michałko, szykuj się… Pojedziesz ze mną do Moskwy. Ale gdzie w Moskwie szukać Jacka? Ostatnim, który go widział, był Żeleński. I tu był pies pogrzebany, jak mawiali Moskale. Die 30/20 mai Komarno, godzina pół do dwunastej w południe Żeleński wsiąkł jak kamfora. Po prostu znikł, a choć Przecław nie bardzo wierzył w to, że kiedykolwiek uda mu się go znaleźć, pojechał do Komarna wraz z Michałką i czterema dobranymi hajdukami, aby rozpytywać kupców, szlachtę, Żydów i oryli o młodego pachołka, który świeżo wrócił z Moskwy. Nigdzie nie mógł go znaleźć. Najgorsze, że nie wiedział, komu służył pacholik. Niby był w tej samej chorągwi co Jacek, ale u kogo? A może łgał i wcale nie sługiwał wojskowo, był zwykłym ciurą, który okradł pana i zjechał z powrotem do Polski? W okolicy Komarna Żeleńskich nie było ani na lekarstwo, nigdzie nie mieszkała szlachta o takim nazwisku. Zatem albo pachołek wywodził się z biednej jak mysz gołoty nieposiadającej ziemi, albo zełgał ze swoim pochodzeniem. Przecław odwiedził posesjonatów, pytał Wołochów i greckich kupców na targu. Rozpytywał wśród Węgrów, sabatów, hajduków, indagował Żydów, a nawet chłopków. Nie znalazł nic. Nikt też nie zgłosił się do karczmy Szczerzeckiej, choć Dydyński rozpowiadał wszem i wobec, że chce dać Żeleńskiemu nagrodę jako zadośćuczynienie łaźni, jaką sprawił mu w Sanoku. Nic z tego. Mijały dni, topniały pieniądze z kabzy Przecława. Wreszcie zdecydował się wrócić. Jechali wolno przez Rudkę na Sambor i Lisko, wypalonymi przez słońce traktami. Dydyński gotów był już uznać porażkę, gdy trafił do Sambora. Trwał tutaj zwyczajny poniedziałkowy targ. Przecław zatrzymał się zatem, by napić się wina, zwłaszcza że przybyli z Węgier kupcy rozstawili wokół bud zachęcające kufy i półbeczki z węgrzynem. Przecław i jego ludzie zsiedli zatem z koni, pozostawiając je pod opieką Michałki. Panicz z Dydni nie zdołał wszakże nawet posmakować wybornego madziara, bowiem nagle obok mignęła mu nieco ospowata gęba, szarawy rajtrok, przygarbione plecy… Żeleński! Przecław z wrażenia aż wypuścił cynowy kubek, roztrącił kupców i pachołków, rzucił się w ślad za nieznajomym. Tak, to był Achacy, jego cel, ostatni człowiek, który widział Dydyńskiego żywym.

Przecław szedł, mijając kramy i ławy, przeciskając się przez ciasne miejsca. Plecy Żeleńskiego ciągle widniały gdzieś przed nim – to z lewej, to z prawej – raz stracił je z oczu, przechodząc obok grupy wolarzy, których smród zabijał nawet niemiłe wonie dochodzące ze straganów z suszonymi śledziami i rynsztoków. Dogonił go jednak koło rozgadanej gromady Szotów przechadzających się z przenośnymi kramami, na których piętrzyły się wstążki, bławaty, szpilki, igły i minucje, czyli kalendarze na wszelkie okazje. I wreszcie Żeleński stanął przed karczmą. Odwiązał od drąga wodze kościstej chabety, poprowadził ją w kąt między tylnymi ścianami kramów a ścianą ratusza. Wskoczył na kulbakę i właśnie wtedy wyrósł przed nim Przecław. Od razu podniósł rękę do czapki i okrzyknął młodzika gromkim słowem: – Mości Żeleński, czekajże chwilę! Achacy zamarł, rozejrzał się niepewnie, jego rozbiegane oczy spostrzegły Dydyńskiego i wówczas Przecław dostrzegł w nich strach. – Zsiadaj, waść, z konia i posłuchaj! Mam sprawę do ciebie. – Ha, skoro wasza mość już tu jest – odparł rozdygotany Żeleński – to mnie już nie ma! Naprawdę! I nagle uderzył konia łydkami, skoczył wprost na Przecława. – Stój, głupcze! Ja chcę… Żeleński nie słuchał. Koń wpadł w galopie na szlachcica, Dydyński ledwie się uchylił, dostał kolanem, padł wbłoto. Pacholik wpadł w boczną uliczkę, roztrącił sprzedających i kupujących. I tyle go widziano. – Stój! – ryczał za nim Przecław. – Dostaniesz gościńca! Na przebaczenie… Żeleński znikł. Przecław skoczył do swoich, klnąc, krzycząc, rozganiając mieszczan. Dopadł Michałki, wyrwał mu wodze i jednym skokiem znalazł się w kulbace. – Za mną! – ryknął. Pomknął tam, gdzie znikł pacholik. Wolno, bo musiał przedzierać się przez tłum, rozpędzać opornych krzykiem, rozpychać koniem. A potem wpadł w błotnistą uliczkę; pomknął w stronę murów, zabradziażył chwilę w bramie, zatarasowanej przez ciężkie kupieckie bryki, które właśnie wyjeżdżały z miasta. Przedarł się poprzez tłum tak gwałtownie, że przemknął tuż przed chłopskim wasągiem zaprzężonym w dwa konie. Zwierzęta spłoszyły się, zaczęły stawać dęba, kwiczeć i rzucać się, lewy dyszlowy zrzucił powożącego nim chłopa wprost w błoto. Przecław spostrzegł to wszystko tylko kątem oka, bo wypadł na podmiejski trakt wiodący na Lwów i pognał nim jak straceniec, mijając wozy, płosząc kury i kaczki. Koń Dydyńskiego, zacny gniady wałach Karo, puścił się skokiem, gnał jak wicher coraz dalej i dalej od Sambora. Przecław pochylił się w kulbace, wbił wzrok w gościniec, szukając szarawego rajtroka. Miał

o wiele lepszego wierzchowca niż sługa, był pewien zwycięstwa w oszałamiającej gonitwie. Przeleciał przez błota i kałuże, wyminął stado wołów i grupę pątników, przeleciał obok chłopów wracających z targu, niosących wypchane towarami kosze. Wypuścił się w długą ku Kalniowu i Rudkom. I wreszcie zamajaczył przed nim uciekający spieniony podjezdek, a na nim młodzik w szarawym samodziale. Żeleński! Jesteś mój! – pomyślał Przecław i dał koniowi ostróg tak mocno, że Karo puścił się takim skokiem, iż prawie leciał nad błotnistym traktem. Achacy spostrzegł pogoń, obejrzał się przez ramię – widząc nadciągającego Przecława, okładał konia nahajem, uderzał łydkami w boki. Wiśniowogniada kobyła dawała z siebie wszystko, a jednak nie mogła sprostać wierzchowcowi z Dydni. – Stój, panie Żeleński! – krzyczał Przecław, a wiatr porywał jego słowa z ust. – Nic ci nie zrobię! Dam nagrodę! Stój, do diabła! Żeleński był w panice. Przestał bić konia, nim dopadł go Przecław, skręcił w lewo, wpadł między chłopskie wasągi i kolasy wyładowane belami wełny, beczkami miodu i potażu, wiezionymi do Sambora. Dydyński bez namysłu skoczył za nim; kluczyli między wozami, raz z prawej, raz z lewej strony. Woźnice podnieśli krzyk, zaczęli strzelać z batów, ich konie rżały, płoszyły się, rzucały w lewo, w prawo, ponosiły. Przecław wyminął dwa ostatnie wozy, wsiadł Żeleńskiemu prawie na plecy. Szli najwyższym pędem, cwałem – Karo był tuż za zadem lichej kobyliny. – Żeleński, opamiętaj się! – ryczał Przecław. – Com ja waszmości winien?! Poniechaj! Łaski! – odkrzykiwał Achacy. Gnali tak na złamanie karku. Wałach Przecława wyciągnął łeb, zdwoił wysiłki, aż szlachcic poczuł, jak wyrzuca daleko w tył nogi, pręży się i stara. Jego łeb doszedł już prawie do ramienia uciekającego, powoli zrównywał się z nim. – Stój! Stój, głupcze! Żeleński skręcił w bok, pod wiejskie opłotki. Przeleciał wzdłuż wozów z winem, rozproszył idące na targ przekupki. Przecław dopadł go prawie, już wyciągał rękę! I nagle wpadli na bród, w szerokie łożysko strumienia, który wił się leniwie i błyszczał w promieniach wiosennego słońca. To była pułapka, kres ich drogi. Obszarpani chajdaje pędzili tędy ogromne stado czerwonawych, włochatych krów z Rusi. Świstały baty, w powietrzu niosły się klątwy i okrzyki. To była szansa dla Żeleńskiego. Skręcił w bok, runął w rozpędzie między krowy, skrył się wśród ryczącego bydła. Koń Przecława wyhamował tuż przed drepcącymi jałówkami. Stado wpadło w ciężki trucht,

porwało szlachcica razem z koniem, oddzieliło od uciekiniera szeregami włochatych grzbietów, lasem ogromnych, wygiętych rogów. Jego głos zginął w ryku i łoskocie racic, koń szalał ze strachu, przebijał się przez stado. Żeleński ginął w oddali, raz, drugi Przecław dojrzał jeszcze jego szarawy rajtrok, mignęła gdzieś w stadzie czapka magierka. Dydyński zobaczył ją po raz ostatni. Minęła długa chwila, kiedy wydostał się wreszcie na skraj gościńca. Stado już przeszło, pozostawiając wydeptany szeroki szlak, krowie placki i odór gnoju. Przecław rozglądał się, szukał Żeleńskiego, ale nigdzie nie widział nawet śladu pachołka. Wyjechał dalej, w stronę Lwowa, przejechał milę, wrócił… Nic. Nigdy już nie spotkał młodzika, którego tak niecnie potraktował. Krzywdy nie udało się naprawić. A jednak i tak Przecław miał plan, aby nie jechać do Moskwy i nie szukać Jacka po omacku. Wpadł na koncept, gdy tylko wrócił do Sambora, zobaczył wyniosły zamek starościński i wspomniał tę, która nie raz słała do niego promienne uśmiechy. Przypomniał sobie Marynę Mniszchównę. I sam uśmiechnął się jak gwiazda. Die 11/1 junii Moskwa, poranek Wieść o pogromie armii carskiej dotarła na podmoskiewskie Słobody razem z carskimi posłańcami – Gawriłą Puszkinem i Naumem Pleszczajewem. I poszła w świat po siołach i wioskach. Najpierw rozpleniła się w niemieckiej i strzeleckiej Słobodzie. Potem trafiła do dorogomiłowskiej jamskiej Słobody, później do twerskiej, troickiej, basmannej, bogojawlieńskiej. Z ust do ust szła wieść o tym, że carscy wojewodowie i kniaziowie przeszli na stronę Samozwańca, wojsko jest rozproszone, niedobitki uchodzą do Moskwy, a kolejne miasta i grody całują chrest na imię Dymitra. – Wodzowie uszli, Basmanow bił czołem przed Dymitrem. Wojewodowie carscy w więzieniu – szeptano w androniewskiej Słobodzie nad brzegami Jauzy i Złotego Rożka. – Dymitr na Moskwę idzie w dwadzieścia tysięcy wojska i strzelców! – wołał na targu w niżnosadowniczeskiej Słobodzie obdartus, za którym strzelcy carscy gonili tak długo, dopóki nie ugrzęźli w błotach na brzegu rzeki Moskwy. – Idzie z nim trzydzieści tysięcy Litwy, Kozaków i bojarów – dowodził ktoś przy straganie z pierogami na Zamoskworieczu. – Czterdzieści tysięcy! – gadał podpity Kozak Stiepan do dwóch kompanów ze strzeleckiej Słobody. – Ruszyło z Dymitrem trzydzieści tysięcy Lachów i Litwy, chan krymski, Kozacy jaiccy, dońscy! – wołano w sredniosadowniczeskoj Słobodzie. – Samych Czerkasów pędzi tu pięćdziesiąt tysięcy! Nie, co mówię, sześćdziesiąt. A jak ich

dobrze policzyć będzie i ze sto! Wieści obiegły lotem błyskawicy drewniane sioła Moskwy, a potem wkradły się cichcem do Ziemlanego Gorodu zwanego Skorodomem i opasującego drewnianymi kleciami, chatami i ubogimi dworami niczym obręczą nędzy złote, carskie, święte miasto Moskwę. Szturmem wdarła się do Biełgorodu i Kitajgorodu, jeszcze nim wykrzyczeli ją na Kremlu carscy szpiedzy i posłańcy. A wtedy cała stolica wiedziała, co wydarzyło się pod Kromami i Orłem. Moskwa najpierw zamarła w oczekiwaniu. Potem zaczęła szumieć, bo po ulicach, w chatach i dworach krążyły już manifesty i gramoty Dymitra, a opłaceni podżegacze Buczyńskich wzywali Samozwańca do przybycia. Strach padł na carską rodzinę. Fiodor i jego matka Maria podwoili straże na Kremlu, zamknęli się w carskich pałacach. Niewiele mogli zrobić. Na rozpisanie zaciągów i poborów do nowej armii nie było czasu. Władza Fiodora słabła z dnia na dzień, z godziny na godzinę, kurczyła się, rwała w strzępy. Aż wreszcie przyjechali wysłannicy Dymitra. Kazali bić w dzwony w Krasnym Siole. A kiedy przybył do nich tłum, oznajmili w prostych moskiewskich słowach, że powrócił Dymitr, prawyj naslednik na carskim tronie, cudownie ocalony z Uglicza, syn umiłowanego batiuszki Iwana Groźnego. I oto idzie carskie sokolę – odzyskać swą stolicę, dziedzictwo i chwałę. Zatem mieszkańcy Moskwy winni godnie go powitać. I powitali nowego pana na placu Czerwonym. Moskwa zerwała się do czynu, jak gdyby iskra padła na prochy. Tłum ruszył za Puszkinem i Pleszczajewem z Krasnego Sioła – prosto ku wałom Skorodomu. Tak weszli do ogorodnoj Słobody, mijając Ptaszy Dwór i Aptekarski Sad. Koło Żiwotynnego Dworu wkroczyli w krąg murów Biełgorodu i podążali ku murowanym cerkwiom Kremla. Szli wszyscy, powstawali jak Moskwa długa i szeroka. Posadzcy ludzie, mużycy, chołopi spod miasta, służebni po priboru i ci, co odrabiali tiagło, to jest carskie powinności. W Biełgorodzie tłumy ciągnęły ulicą Kazienną, Pokrowską i Frołowską, opływały Złotoustowski monastyr, aż wreszcie wdarły się w granice Kitajgorodu koło Angielskiego Dworu. Tłoczyły się i biły o przejście pod basztą Ilińską, walczyły na pięści, kto pierwszy wyrwie się do wrót Poselskiego Dworu. Szli wszyscy, długie korowody postaci wyłaniały się z zaułków: Woskriesieńskiego i Bogojawlieńskiego, spomiędzy domów i dworów, cerkwi i chramów. Ciągnęły z południa, od Moskworieczieskich wrót, ze Skorodomu. Chlebnicy rzucali chleby, kołacznicy – kołacze. Cieśle topory, kowale młoty. A zaraz dołączali do nich dworianie, Kozacy, strzelcy, jeśli nie mieli akurat służby, bednarze, wrzecionarze, sarafannicy, ulicznicy, jamszcziki i rybnicy. Cały lud ruski, który

zaludniał od rana do wieczora place i targowe ławy Moskwy, parł naprzód, leciał, pędził i tłoczył się, aby dojść na plac Czerwony. Puszkin i Pleszczajew stanęli wreszcie na wprost ogromnych Frołowskich wrót z zegarem, na wprost Kremla, weszli na Łubnoje Miesto, otoczone kamienną balustradą, które wzniósł Borys Godunow, aby ścinać, łamać kołem i drzeć skórę z carskich wrogów i zdrajców. Dziś wybiegła stąd wieść o Dymitrze. Tarcza zegara na Frołowskiej Baszni przesunęła się z chrzęstem na godzinę dziesiątą, kiedy przemawiał Puszkin. – Dymitr Iwanowicz idzie na stolicę! – krzyczał z wysokości, wpatrując się w wieże i mury Kremla, za którymi wznosiła się majestatyczna wieża Iwana Wielkiego, czerwona, ze złoconą, cebulastą kopułą, ślepiąca na plac Czerwony wąskimi, podłużnymi oknami jak głowa olbrzyma. – Cudownie uratowany z rąk łotrów, ocalony przed żelazem i carską opałą, modli się za lud prawosławny Rusi i płacze nad jego ciężkim losem! – darł się Pleszczajew. – I oto nadszedł dziś dzień sądu za wszystkie zbrodnie Godunowów! Za grzeszne życie cara samowładcy, którym się przezwał uzurpator, Tatarzyn, rab, zięć Maluty Skuratowa, oprycznik, co wydzierał prawosławnym żywcem serca. Sługa diabelskich Niemców, Inflantczyków, Angielczyków (tu Niemcy inflanccy i kilku wmieszanych w tłum agentów Kompanii skulili się ze strachu), którym oddawał preswiatą Czapkę Monomacha! Za kaźń Borysa Tułupowa na palu, a jego matki z rąk strzelców. Za wypędzenie Gołowinów! Za to, że kniazia Mścisławskiego postrzygł w mnichy! Że pobił w Dumie i zesłał Andrieja Szujskiego! – Za uduszenie w celi Iwana Szujskiego – ciągnął Puszkin – a potem zadławienie samego Andrieja. Za wygnanie Fiodora Szeremietiewa, Kriuka-Kołyczewa i Palicyna do monastyrów. Za próbę zamordowania w Ugliczu rękoma siepaczy Bitiagowskich małego Dymitra Iwanowicza! Za oskarżenie Iwana Szujskiego o korzeń i czarnoksięskie knowania! Za wyrwanie włosów z brody kniazia Bogdana Bielskiego, tu, na Lubnom Miestie. Za postrzyżenie w mnichy Fiodora i zesłanie w Sybir Aleksandra, Michała i Wasyla Romanowów! – Za rozpętanie diabelskiego Hołomoru! – ciągnął Pleszczajew, bo Puszkin ochrypł od wymieniania kolejnych win i bluźnierstw bezbożnego Godunowa. – Za czarnoksięskie sztuczki z wiedźmą Oleną… – Nastał dzień sądu sprawiedliwego, w którym Bóg Najwyższy ulitował się nad wami, moskwiczanie, skarał nieprawości Godunowów i gotów jest nagrodzić tych, którzy uznają władzę swego przyrodzonego pana! – Witaj, Dymitrze Iwanowiczu! – ryczeli ci, co byli bliżej! – Dymitr! Dymitr! – skandowali ci, którzy nie wszystko słyszeli. – Precz z Godunowem! Na Kreml! Na Kreml! – Tak, wielcy i mili, poczciwi i pracowici! – zagrzmiał Puszkin, ochłodziwszy już gardło dzbanem piwa. – Padnijmy na twarz i bijmy czołem najsławniejszemu, najłaskawszemu

Dymitrowi, kiedy przybędzie objąć stolicę. Lecz wcześniej idźmy… – Na Kreml! Na Kreml! Bić Fiodora! – podjęły nieprzeliczone tłumy. Die 11/1 iunii Moskwa, strzelecka Słoboda Godzina druga w południe – To ja, ja uratowałem małego Dymitra, o Moskwianie, chrest święty całuję w imia Preczystej Bohorodzicy, czełom biję, że to prawda – krzyczał kniaź Bielski. W tym czasie jego zausznicy rozdawali cesarskie gramoty tym, którzy byli uczeni w piśmie, a nieuczonym po czarce gorzałki, podejrzanych zaś odganiali knutami. – Mój sługa wyprowadził Dymitra z Uglicza w dzień sądu. A zamiast jego ciała podłożyliśmy trupa popiego synka zmarłego od zarazy! – Przez wszystkie czarne dni panowania Godunowa wspierałem Dymitra mową i czynem, dobrą wolą i datkami. I dziś ja, skromny sługa carski, mogę rzec: witaj w stolicy, najjaśniejszy, przesławny i niezwyciężony z bożej miłości cesarzu i wielki kniaziu Dymitrze! Die 11/1 iunii Moskwa, dwór Szujskich Godzina druga w południe – Przyznaję, moi mili barankowie – mówił Wasyl Szujski do zebranych braci i krewnych – klnę się na Preczystą Bogomatierię, na Świętą Trójcę i krzyż, że to ja własną ręką zbawiłem Dymitra od śmierci w Ugliczu. Ja go wspierałem – bił się w szeroką pierś – ukryłem: najpierw w czudowskim monasterze u ojca Waarłama Jaic-kiego, a potem posłałem do Polski i namówiłem wojewodę Mniszcha, aby pomógł mu zebrać wojsko. Dymitr Iwanowicz… Prawy to naslednik, syn carski, poznaję go po chreście, który mu dałem, po obliczu jak u ojczulka Iwana Wasylewicza. – I po brodawkach! – wtrącił szelma Naumow, zaufany doradca kniazia. – A i po brodawkach! – zagrzmiał Szujski. – Brodawka w tym wszystkim najważniejsza jest! Die 11/1 iunii Moskwa, niemiecka Słoboda Godzina trzecia w południe Simon z Kilonii, pijus i moczygęba, którego zwykle wyrzucano z Tabacznego Dworu bez dieniega przy duszy i w samych pludrach, był tego dnia ośrodkiem uwagi, wokół którego jak słońce wokół ziemi krążyli Niemcy, strzelcy i prości mużycy, stawiając czarki piwa i gorzałki. – Dymitriaszka, mój dobry, zacny, urodziwy – szlochał prawie Simon. – Sam go wyprowadziłem z opresji, kiedy przy matce Marii Nagoj byłem medykiem, zanim pogrążyła mnie carska opała. Bitiagowscy chcieli go zabić, zwłaszcza zły, bladinsyn Daniłka i jego ojciec. Wyprowadziłem go rannego i zaraz oddałem w ręce zaufanych ludzi. Die 11/1 iunii

Moskwa, dwór Mścisławskich Godzina trzecia w południe – Dostawał ode mnie pieniądze i wieści z carskiego dworu – mówił w ściszeniu kniaź Fiodor Mścisławski. – Ja go przygotowałem do powrotu. Ja przychylałem ku niemu łaskę wojewodów i kniaziów. Czyniłem wszystko, by powrócił. – A bitwę pod Dobryczniczami także w jego imię wygraliście? – zapytał ktoś z tłumu, sądząc po bezbożnym, zuchwałym i drwiącym tonie, zapewne jakiś Lach lub Litwa. – Ale go nie ścigałem. Pozwoliłem, by uszedł do Pu-tywla. A sam specjalnie posłałem armię cara na Kromy, dla wykrwawienia! Die 11/1 iunii Orzeł, godzina trzecia w południe – Od razu go poznałem, jeszcze pod Nowogrodem Siewierskim – płaszczył się Basmanow przed możnymi bojarami, którzy podejmowali go we dworze. – To lico, postawa, ramiona, usta… Wykapany ojczulek Iwan, postawa carska, we wszystkim nam łaskawa! Powiem wam więcej – ściszył głos – specjalnie nie poddawałem Nowogrodu, aby car mianował mnie wojewodą i abym mógł potem przyprowadzić do obozu Dymitra całe prawowierne wojsko cesarskie na jego usługi. Die 11/1 iunii Moskwa, Kreml, godzina czwarta w południe Moskwa już ruszyła. Rozogniona, wściekła, spragniona carskiej krwi. Tłum walił na most między placem Czerwonym a Frołowskimi wrotami, pchał się między dwie sześciokątne beluardy, to jest bastiony wzmacniające basztę, napierał na bramę. Fiodor i Maria chcieli przeczekać rozruchy na Kremlu. Tak jak to robił ich ojciec – car Borys, a przed nim wielu innych książąt. Zawiedli strzelcy. Nikt nie dbał o bramy, Kreml miał zbyt wiele wrót, za dużo przejść i tajnych korytarzy, a nieliczny zastęp popleczników cara topniał z godziny na godzinę jak śnieg na cerkiewnym dachu. Tłum z wrzaskiem wpadł w ulicę Spaską, wybrukowaną na środku okrąglakami aż do samego soboru Uspieńskiego i nawet dalej – do Błagowieszczańskiego. Walił w ścisku spocony i zły, obok białych murów Wozniesieńskiego monastyru i ukrytego za nimi Nowodziewiczego Podworia. Szedł wprost na czerwono-złotego Iwana Wielkiego, mijał z prawej wielki dwór Szeremietiewa i rozsypywał się bezładnie na progu placu Iwanowskiego. Tutaj, obok starej drewnianej dzwonnicy, zamarł na chwilę, zatrzymał się, stając przed frontem Granowitej pałaty, schowanej w głębi, między soborami Uspieńskim a Błagowieszczańskim, zatrzymał się na wprost czterech podwójnych, łukowych okien, dwojga drzwi i schodów przykrytych gankiem, wiodących do carskiej sali tronowej. Z tyłu majaczyły Zołotaja i Naugolnaja pałaty carskiego dworu. Kilku pobożnisiów zaczęło żegnać się – zdjął ich

strach. – Dalej, ruszać się, skatiny! – ryknął Pleszczajew, wiedząc z praktyki, że tłum zawsze może nagle zmienić zdanie, a wówczas ci, którzy gnali go przed sobą, mogą niespodziewanie znaleźć się na przedzie i tym samym stać się jego celem. – Dymitr was wynagrodzi! Precz z Fiodorem! I dla potwierdzenia swych słów począł grzmocić nahajem najbliższych mużyków, posadzkich, strzelców i dworian po łbach i ramionach, tłuc bez miłosierdzia. Puszkin przyłączył się do niego. Kto bije, musi mieć rację. Tłum z wyciem i krzykiem runął na schody prowadzące na piętro Granowitej pałaty, na Krasnyje Worota, do soborów Uspieńskiego i Błagowieszczańskiego, do Kazionnego Dworu. Nikt nie stał między nimi a pałacem, nikt nie zagrodził tłumowi drogi do wnętrza. Ogromna masa szarych, brązowych i czarnych postaci, gdzieniegdzie przetykana czerwoną lub żółtą ferezją lub szubą bojara, wpadła po schodach na górę, a potem runęła do wnętrza. Drzwi nie były zamknięte, rozwarły się z hukiem pod naporem tłumu. Moskale i ich prowodyrzy wpadli do Świętej Sieni, a z niej do carskiej komnaty tronowej. Ogromna sala o sklepieniu wspartym na czworobocznym filarze była pusta, oświetlona rzędami złotawych świec. W ich blasku pobłyskiwały malowania na ścianach, carski prestoł pozostały po Borysie Godunowie, obite aksamitem krzesła i ławy. Na wielkim tronie zasiadała drobna postać – bezwąsy i bezbrody młodzieniec w ogromnej, przebogatej carskiej szacie – giermaku ze złotogłowiu, zdobionym diamentami i rubinami, z berłem zwieńczonym dwugłowym carskim orłem i jabłkiem w rozdygotanej dłoni. Ogromna, obszywana sobolami Czapka Monomacha spadała mu na oczy. Obok na krześle i ławie przycupnęły dwie niewiasty – starsza, Maria, caryca w kice, to jest złotej koronie na głowie, o szyi owiniętej ciężkimi naszyjnikami z pereł, w szamerowanym sarafanie. Druga młoda, powabna, Ksenia Godunowna, w kokoszniku i żeńskiej szubie. Tłum zamarł znowu, bo od postaci cara bił spokój i smutek. – Ludu Moskwy – zawołał drżącym, wysokim głosem – czemu niepokoisz mnie w mej stolicy?! Dlaczego wchodzisz niewezwany i niepytany na kremlowskie podwoje? – Car nas wezwał! – odkrzyknął w odpowiedzi Pleszczajew, aż echo odezwało się w komnacie. – Car jest tylko jeden – zakrzyknął Fiodor. – To ja! – Ty nie car, ty sobaka Godunowa! – wrzasnął ktoś z tłumu. – Z jednej krwi diabelskiej odszczepieniec pohański! – Brać go! – podjudzał Puszkin. – Zwlec z tronu! – Dymitr! Dymitr niech nam panuje! Za wszystkie zdrady, spiski i knowania. Za mordy, wojny, głody i zarazy. Za błędy ojca Borysa Godunowa – tłum wpadł na carski prestoł niczym powracająca fala krzywdy.

Fiodor od razu znalazł się w uścisku tuzina uczciwych, zgrubiałych moskiewskich rąk zdzierających z grzbietu giermak, szarpiących za berło, wydzierających jabłko, zrywających Czapkę Monomacha, podrywających z tronu, na którym tak mocno usadowił się jego ojciec. Carowa i carska siostra znalazły się w samym środku rozsierdzonego tłumu, bite, szarpane; cisnął się do nich kto mógł – bojak i diak, chołop i strzelec, posadzki i dworianin, kupiec i skomoroch, mietelnik i ladacznica. Szybko zdarto z Marii Malutowej kikę i sarafan, obdarto ją do samej koszuli, podobnie uczyniono z córką, pokrwawiono cara, wyrywając mu ze łba kilka garści włosów. Tłum zabawiłby się weselej i okrutniej ze znienawidzonymi Godunowymi, ale Puszkin i Pleszczajew poczęli smagać czerń knutami, ich służba, dworzanie i przekupieni strzelcy – tłuc posadzkich styliskami ber-dyszy, czekanami i płazami szabel. W ten sposób szybko odpędzili żądny krwi motłoch od carskiej rodziny, a potem na rozkaz Puszkina wywlekli Fiodora z matką i siostrą przez Krasne Worota do pałacu Borysa Godunowa, do tej samej tiurmy, gdzie przebywali ciągle najznaczniejsi jeńcy polscy wzięci w niewolę pod Dobryniczami i w czasie oblężenia Rylska i Krom. Tłum, odpędzony od Granowitej pałaty, lżył, krzyczał, pluł, ciskał błotem i kamieniami, rwał i łamał dębowe bale, którymi wyłożone były drogi. I nadszedł ostateczny dzień dla Moskwy. Dzwony biły we wszystkich cerkwiach Kremla, Kitajgorodu i Biełgorodu. Tak mocno, jakby za chwilę miało zapaść się niebo. Gromowy chór odbijał się od murów soborów Uspieńskiego, Błagowieszczańskiego i Archangielskiego. Wzmacniał go głos dzwonów bijących w Woskriesien-skim i Czudowskim monastyrach, podnosił wyżej wysoki brzęk dochodzący z czeluści Soboru Wasyla Błogosławionego. A pogłos rozchodził się na ogromne przestrzenie nad morzem dworów, domów i chat Moskwy, zjeżone dziesiątkami złotych kopuł z pokrzywionymi prawosławnymi krzyżami. Uderzał w linię lasów i wzgórz na widnokręgu, by zniknąć i zamilknąć w oddali. Tłum nie żartował, nie rozchodził się do domów. Zapiekły złością, nienawiścią, pijany gniewem i gorzałką rozlał się po Kremlu jak morska fala na kamienistym brzegu. Rzucił w dzikim szale na dworce, sklepy, domy, dwory rodziny i stronników Godunowa. Wnet pochwycono możnych krewnych cara – Wielamina i Saburowa, powleczono ich obitych, splugawionych do tiurmy. Znaleźli się tacy, co wskazywali zagrody carskich popleczników, znaczyli je krzyżami, wskazywali tłuszczy, która od razu wdzierała się hurmem do wnętrza. Wyciągniętych bojarów i mieszczan bito, katowano na śmierć, tych, którzy byli mniej znienawidzeni, albo też mieli więcej szczęścia – wsadzano na chłopskie podwózki, zakuwano w kajdany, a potem – z woli carskich wysłanników i Bogdana Bielskiego – wysyłano w Sybir, do grodów na Niż i Siewierszczyznę. Powstała Moskwa i niełatwo było ten pożar ugasić. Dokonały tego jednak na koniec wino gosudarskie, czyli gorzałka wywleczona z rozbitych kremlowskich składów i piwnic, wina i miody z carskiego stołu i znalezione po dworach. Luxuria3 pokonała invidię4, biesiada przemogła gniew i aż do nocy płonęły na ulicach i we dworach zdrajców ognie, przy których pito,

tańcowano, bito się i kłócono o łupy. Nad ranem Moskwa była cicha jak wody na Donie. Die 11/1 iunii Moskwa, Granowita Pałata Godzina szósta wieczór Ledwie drzwi do carskich komnat zatrzasnęły się na głucho za carską rodziną, Bogdan Bielski rozsiadł się na carskim tronie Borysa jak basza, wsparł ręce na kolanach, a potem zawołał do swoich popleczników i służby: – Ludu Moskwy, w imieniu Dymitra rozkazuję przygotować się na powitanie nowego cara. Pójdźmy mu na powitanie, padnijmy na kolana prosić zmiłowania za to, żeśmy składali ślubowania diabelskim Godunowom. – Zaraz – zakrzyknął Pleszczajew, który zdążył już powrócić z pałacu Godunowa – kto ci dał prawo, bladin synu, mówić w imieniu carewicza, a i Fiodor jeszcze żyje! I zaraz Puszkin, Pleszczajew, Wasyl Szujski i inni bojarzy poczęli cisnąć się do stolca, przepychać, krzyczeć, grozić. Już Pleszczajew popchnął Bielskiego na bok, ale kniaziowskie siedzenie jakby przykleiło się do aksamitnego obicia. Bogdan złapał przeciwnika za brodę, zaczął drzeć się na swoich ludzi, ci jednak – niezbyt liczni – nie mogli przebić się przez twardy mur z karków i ramion pachołków Puszkina. Już Szujski złapał tron z jednej, a dumny diak Szczełkałow z drugiej strony. Już poszło całkiem jak na szlacheckim sejmiku, tyle że po moskiewsku, bo zamiast do szabel wzięto się do pięści i kindżałów. Gorące umysły pohamował dopiero Wasyl Golicyn. Ten bowiem nie bawił się w żadne rozwadzanie czy gadki o prawie i porządku, dobre dla Lachów, ale wpadł w tłum z gromadą braci i czeladzi, tłukąc po łbach i czapach okutą w srebro rękojeścią bata. Jego krewniacy sekundowali mu w tym dzielnie, rozdając kułaki, kuksańce i policzki szczodrzej niż Iwan Groźny carskie łaski. Bogdana Bielskiego, który trzymał się tronu jak spragniony pijanica beczki, po prostu złapali pod pachy, podnieśli i rzucili na posadzkę Granowitej Pałaty. – Na kolana, sukinsynowie! – ryczał Wasyl Golicyn. – Nikt tu nie będzie siedział, póki ja żyję i oddycham. Bo carskie krzesło dla prawego naslednika, nie dla was, podżopniki bisurmańskie! I jeszcze krzycząc, sam pierwszy zwalił się na kobierce, bił czołem w stronę południa, krzyczał i groził. Kniaziowie i bojarzy szli w jego ślady, przycichli, schylali harde karki, żegnali się i dyszeli wściekłością. Wreszcie, widząc, że Golicyn nie żartuje, poczęli klękać, wzdychać, chwalić Dymitra. Lecz co myśleli w głębi duszy – to wiedział tylko sam Najwyższy. Die 15/5 iunii Moskwa, Dwór kniazia Golicyna, późno w nocy – Teraz, zróbmy to wreszcie – powiedział Wasyl Golicyn – bo nie ma czasu. Zaduśmy Godunowe szczenięta, tak jak on sam nas dławił.

– Nie lepiej czekać? – zapytał ponury jak zimowa noc Wasyl Massalski. – Nie wiem jak Szujski. Może im sprzyja. Jeśli tak, to jeszcze Godunowowie wezmą się w garść i kat nam poświeci na placu Czerwonym. – Sprawa Fiodora zdechła jak stary pies – mruknął Michaił Mołczanow. – Nie ma wojska. Nie ma władzy. Nikt z dumnych bojarów go nie poprze. To koniec. – W takim razie – zamruczał znowu Massalski z głębi brody – jaki ma sens śmierć Fiodora? Po co się mieszać w to wszystko? Zaczekajmy, aż przyjdzie Samozwaniec i sprawę zakończy. – To nie takie proste – tokował Golicyn – po pierwsze Bielski albo Szujscy, ktoś może wykorzystać pozbawionego władzy Fiodora i samemu zacząć rządy w Moskwie. – Niby jak? – A choćby wywieźć carewicza ze stolicy i zrobić z niego kolejnego cudownie ocalonego Samozwańca. – Ot, zełgał ty, batiuszka. – To tylko pierwsza przyczyna. Po drugie Fiodor jest pod strażą Puszkina i Pleszczajewa, którzy chcą rzucić go do stóp Dymitra, kiedy tu wreszcie przybędzie, i tym samym zasłużyć sobie na wielką łaskę nowego gosudara. Nie możemy do tego dopuścić. Jeśli urieżemy szyję Fiodorowi, zasłużymy się Samozwańcowi, bo wybawimy go z kłopotu. Wiem od wielu osób, że batiuszce Dymitrowi wielce niezręcznie jest zadławić legalnie wyniesionego cara, bo nie chce, aby jego rządy zaczęły się od tak dzikiej tyranii jak panowanie wszystkim nam nienawistnego Borysa. – Zatem podsumowując – mruknął milczący dotąd Andriej Szefieriedynow – usuwając Fiodora, zasłużymy na łaskę carewicza, bo rozwiążemy za niego kłopot, jakim jest żywy syn Godunowa. Mnie się to całkiem podoba. – Jak jednak – nie przestawał drążyć sprawy Massalski – zamierzacie to zrobić? Puszkin obstawił pałac Godunowa strzelcami, nie obejdzie się bez przelewu krwi. – Ojczulek Anton nam pomoże. – Golicyn wskazał na suchego, pomarszczonego starca, który do tej pory zasiadał w milczeniu. – Na Swiatuju Trojcu, strzelcy nie będą żadną zawadą. – Każę ich odwołać, chi, chi. – I oni pójdą? – Pójdą, bo… jakżeby inaczej, skoro pogadam z jednym… hołową strzeleckim. Ma on u mnie dług, a jakże. Pomoże, nie bójcie się. – Dziękujemy pięknie, ojczulku Uspieński. – A nie trzeba, nie trzeba… Nie tak zaraz. Nie obejdzie się bez nagrody, a jakże. Nagroda musi być, tak trzeba. – Przyjmijcie, ojczulku, tysiąc rubli, skromny datek dla waszego ubogiego klasztoru. – At, powiedział – stary machnął ręką, jakby odpędzając natrętną muchę, i zaraz ucapił

Golicyna za rękaw szuby – ruble rzecz oczywista jak Iwan Wielki na środku Kremla. Ale nie jedyna rzecz. Chcę czegoś jeszcze. – Czego? – Jak będzie po wszystkim, dasz mi ciało Fiodora Borysowicza. Całe, nietknięte. – O, a po cóż ci ono? – Co?! – zakrzyknął Massalski. – Co to za czarcie sztuczki? Potrzebujesz trupa Fiodora do czarnoksięskich praktyk, szelmo? – Do praktyk czy nie, dość, że chcę. A i po co wam ciało nieprawego cara? Nie pochowacie go przecież w soborze Archangielskim obok batiuszki Iwana i jego dziadów. – Nie, tego nie będzie! – zawrzał gniewem Massalski. – Odstąp, ojczulku, nie potrzebujemy twoich diabelskich usług. – Zaraz, czekajcie, ojczulku! – krzyknął Golicyn. – Musimy odwołać strzelców, aby urezać rodzinę Godunowa. Do tego pomoc ojca Antona jest nam koniecznie niezbędna. Po co nam carskie ścierwo? Aby potem ściągali doń mużyki i pielgrzymi jak muchy do gnoju? Aby ktoś ogłosił go świętym?! – Wasylij, nie wierz oprycznikowi! – zaperzył się Massalski, nie zważając wcale na Uspieńskiego, który siedział cicho jak gołąb. – To nowy Skuratow, oprawca! Zdradzi nas! – Milcz! – ryknął Golicyn. – Jesteś w gościach. – Zatem opuszczam ten dom. Golicyn spojrzał na niego wzrokiem jastrzębia. Wyciągnął szyję jak wąż, wsparł się o brzeg stołu. – Myślisz, że po tym wszystkim, co usłyszałeś, pozwolę ci ot, tak sobie pójść? I może jeszcze donieść Bielskiemu i Szujskiemu o czym tu mówiliśmy?! A może już nie pamiętasz, jak tatarski rab Godunow poniżał twój dom i batiuszkę? – Za to jego suczy ród powinien zostać wygubiony. Ale nie czarnoksięskim sposobem, z pomocą oprycznika! – Uspieński dostanie, co chce, rzekłem! Co teraz, wycofasz się ze wszystkiego? Massalski spojrzał na dwóch pozostałych spiskowców. Czekali – Szefieriedynow z ręką za pazuchą, gdzie pewnie, moskiewskim obyczajem ściskał kindżał. Massalski zakrztusił się, zakasłał, przełknął gniew niczym wielką kulę zgnilizny i nawet uśmiechnął się nieszczerze. – Kiedy zaczynamy? – Nie dziś, nie jutro, tak, tak – pokiwał głową Uspieński. – Czekajcie na znak. Die 20/10 iunii Moskwa, carski dwór, koło południa Odwołali strzelców – jęknął Fiodor Godunow z uchem przyciśniętym do drzwi. – Matko, coś się wydarzy, boję się.

Maria, niegdyś Skuratowa, teraz zaś caryca Godunowa, spojrzała na niego z lękiem, obejrzała się na córkę Ksenię i jedynego uwięzionego z nimi Polaka – rotmistrza Tyszkiewicza, wziętego do niewoli jeszcze pod Dobryniczami i uwięzionego pospołu w komnacie na parterze tylnego carskiego dworu. Ksenia kończyła właśnie bandażować jego poranioną rękę. Zacisnęła szarpie tak mocno, jak umiała. Polak przyłożył palec zdrowej dłoni do ust i zamarł. Wtedy usłyszeli odchodzące w dal stąpanie podkutych butów strzeleckich, po którym nadeszła niezwykła cisza. – Odeszli? – zdziwił się Tyszkiewicz. – Po co? Ksenia Godunowna zadygotała, rzuciła się na kolana, zaszlochała. Maria przytuliła ją jednym ruchem, tak pełnym ciepła, jakby w tej jednej chwili z carowej stała się znowu matką. Fiodor stał blady, rozdygotany. A wtedy rozdzwoniły się po kolei dzwony – soboru Archangielskiego i Czudowskiego monastyru, Wasyla Błogosławionego i Świętego Spasa, zawtórował im zaś brzękliwym głosem Iwan Wielki. Biły tak i dzwoniły, a w korytarzu za drzwiami wszczął się ruch, łoskot, gromowy ryk gniewu. I wreszcie wrota odstąpiły z trzaskiem. Za nimi ukazał się tłum brodaczy w szubach i kaftanach, ich futrzane szłyki i czapy zdawały się sięgać sklepień dworu. Oczy zaś były przenikliwe i bardzo, bardzo złe. – Jesteście, gołąbeczki – przemówił Wasyl Golicyn idący na czele. – Na Chrystusa Spasitiela, doczekaliście się. Skończyło się wasze carowanie, nigdzie nie uciekniecie. Nic więcej nie musiał robić – tłum bojarów i ich sług wpadł do komnaty, tratując się w przejściu, obalając karła, ławy, zydle, rzucił się hurmem, depcząc atłasy, dywańskie kobierce, jedwabie i adamaszki. Wasyl Golicyn wraz z Mołczanowem rzucili się na carycę, ale Massalski z poplecznikami skoczyli w stronę młodego Fiodora. Nastała sądna chwila, carowa wyła w szale, Ksenia płakała, car rozdygotany rozejrzał się po ścianach więzienia, aż wreszcie skoczył do Tyszkiewicza, który spoglądał ze zgrozą na to wszystko. – Panie rotmistrzu, ratuj nas! – wył Fiodor. – Ty jesteś Polak, szlachcic, honorowy! Lepiej dla was, żebym ja

rządził Moskwą, a nie Samozwaniec. Przez mękę Chrystusową spasi nas! Mój ojciec zawsze był wam łaskawy. Tyszkiewicz chciał chwycić szablę, ale złapał tylko puste powietrze u lewego boku. Moskale wpadli na nich, stratowali rotmistrza, porwali Fiodora, rzucili na ścianę. Ryk, głośny szloch mieszały się z brzękiem cerkiewnych dzwonów. Tymczasem na środku komnaty Golicyn wraz ze swoimi katami dusił carową. Opasłe cielska bojarów przygniotły szamoczącą się Godunową, a siedzący jej na piersiach Wasyl przyciskał oburącz jedwabną poduchę do twarzy Marii. I cały czas mówił, nieśpiesznie, monotonnie, jakby klepał pacierze. – Nu spokojno, nie ruszaj, tak trzeba. Jeszcze, ciśnijcie! Tymczasem reszta spiskowców wzięła w obroty cara. Massalski i jeden z Szujskich trzymali go za ręce, podczas kiedy Szefieriedynow zabrał poduchę od sługi i wspólnie z chudym i brodatym bojarem o gębie świętego starca dusił cara spokojnie, pewnie, bez zbędnych słów. Ciała cara i jego matki dygotały, rzucały się, przygniecione kosmatymi cielskami bojarów, jakby niedźwiedzie walczyły w legowisku. Carowa stawiała opór, Fiodor jednak był coraz słabszy, odchodził. Jego nogi kopały podłogę, uderzały piętami w kobierce.

A potem znieruchomiały. Wstający znad ciała Marii rozjuszony Golicyn wskazał kąt, w którym szlochała blada jak śmierć carska córeczka – Ksenia Godunowa. Szefieriedynow i Szujski rzucili się na nią od razu. Lecz wówczas nagle roztrącił ich Tyszkiewicz, który zasłonił księżniczkę własnym ciałem, wołając: – Wara, psy wściekłe! Wara od niej! Bojarzy zamarli. Stali nad trupem cara i jego matki, zdyszani, okrutni. Ksenia nie wytrzymała. Zasłabła z krzykiem, osunęła się na ziemię. Tyszkiewicz ujął ją, podźwignął niby kwiat, stanął sam jeden na wprost spiskowców. – Pomiłujcie ją! Puśćcie, dość już krwi! – I dodał cały drżący: – Dymitr nie chciał tej krwi. – Prawda, ona dobra – rzucił ktoś z tłumu. – Miłosierna, gołąbeczka nasza. Golicyn otarł pot rękawem, zmrużył oczy i pokręcił głową. Die 22/12 iunii Tuła, obóz Dymitra, południe – I tak powiedli ją do Nowodiewiczego monastyru – ciągnął Tyszkiewicz. Dymitr słuchał go zamyślony i jakby nieobecny. – Lud Moskwy i bojarzy straszni byli w zemście, ale miłosierni dla tych, którzy zasłużyli mu się dobrocią. Zapadła cisza. Nikt się nie odzywał. – Tego samego dnia – mruknął szlachcic – wystawili zwłoki Fiodora i carowej wdowy. Kniaź Szujski ogłosił, że sami się struli. A potem wywlekli ścierwo Borysa Godunowa z soboru Archangielskiego, gadając, że niegodny tego, aby spoczywać obok prawych carów moskiewskich. I pogrzebali je na podwórcu monastyru Warsonofijskiego jak wściekłego psa. Poszedł do piekła, a jego rodzina podążyła tą samą drogą. – Wielkie to wieści, ale i smutne – rzekł Dymitr. – Ślubowałem nie przelewać ludzkiej krwi, nie chciałem tego… Stało się. Mości rotmistrzu, jakiej nagrody żądasz za takie nowiny? – Chcę wrócić do Polski, Wasza Carska Mość – rzekł słabym głosem Polak. – Zatem wracaj, gdy my pójdziemy na Moskwę! Die 26/16 iunii Droga do Moskwy I Dymitr poszedł. Wyruszył z Tuły drogą na Sierpuchowo; szły za nim tłumy Polaków, dworian i bojarów, kłaniali się i bili pokłony Kozacy dońscy i jaiccy. Lecz wcześniej, dnia dwudziestego trzeciego czerwca, przybyli doń wysłannicy z Moskwy, z bojarskiej Dumy: Iwan Worotyński i Andriej Tielatiewski, z duchownymi i świeckimi, diakami i bojarami, przywożąc akt poddania całej Rusi. I bili mu czołem już nie jako Łżedymitrowi, Samozwańcowi, rostrydze, ale najjaśniejszemu carewiczowi, Hosudarowi, Naslednikowi,

Dymitrowi Iwanowiczowi. Znów powtórzyły się sceny błagania o łaskę, tarzania u nóg carewicza. Dymitr wybaczył – jak rzymski cezar czy polski senator. Wybaczył wszystkim. Potem był długi marsz na Moskwę, lecz najpierw do Kołomieńskiego, podmoskiewskiej letniej rezydencji carów, sławnej dzięki cerkwi Wozniesienia, zwieńczonej prostą kamienną iglicą, tak różną od cebulastych kopuł bożych chramów w całej Moskwie. Lud witał Dymitra chlebem i solą, karki gięły się nisko, czoła biły pokłony. A nieprzeliczone tłumy bojarów, popów, czerńców, chłopów przyjeżdżały, przychodziły, wlokły się, oddając hołd, przysyłając soroki soboli, futra, perły i klejnoty. Było już prawie lato, więc Dymitr przyjmował ich wszystkich w namiocie ogromnym niczym zamek, z czterema bramami, z basztami i pokojami haftowanymi złotem i srebrem. W izbie stołowej zasiadać mogło do pięciuset ludzi, a w salach był prawdziwy skarbiec z darów, które każdego dnia rzucano pod nogi Dymitra. I Dymitr zaczynał rządzić. Zrzucił ze stolca patriarchę Hioba, zesłał go do klasztoru Bogurodzicy. Na jego miejsce powołał Ignacego, arcybiskupa riazańskiego, Greka, biskupa Cypru i uciekiniera z rąk sprośnych, pogańskich Turków, który jako jeden z nielicznych wysokich ruskich duchownych złożył hołd carewiczowi. A potem przybyli Walter von Rozen i Jakub Margeret, dowódcy niemieckich rot na służbie dawnego cara Borysa Godunowa. Die 29/19 iunii Kołomienskoje, południe Walter von Rozen nie bił pokłonów jak bojarzy, jedynie kłaniał się dwornie. Gdy zdjął kapelusz, ciągle miał jeszcze na łbie pamiątkę po czekanie wojewody Liapu-nowa, który ugodził go w trakcie szarpaniny po bitwie pod Kromami. Stojący za nim ponury Margeret z gębą upstrzoną cętkami prochu złożył szeroki dworski ukłon. – Wasza Carska Mość – zaczął niepewnie Rozen – racz przyjąć łaskawie nas, wysłanników od całego wojska zaciężnego w Moskwie. Przywieźliśmy pismo od naszych rot, w którym błagamy cię o wybaczenie. – I dopraszamy łaski – ozwał się ponurym, zachrypniętym głosem Margeret – wybaczenia, że pod Dobryniczami stawaliśmy przeciwko Waszej Carskiej Mości. Byliśmy wtedy wierni słowu danemu carowi Borysowi. – Teraz zaś wolni od ślubów chcemy służyć Waszej Carskiej Dostojności. Dymitr wstał. Zmierzył ich surowym wzrokiem. – Który z was dzierżył sztandar pod Dobryniczami? – Hans. – Margeret wskazał chorążego, który w towarzystwie czterech arkebuzerów klęczał z pochylonym sztandarem roty.

Carewicz podszedł do Niemca, wielkiego draba. Na widok carewicza chorąży zbladł, ramiona zadygotały, ale ręce trzymające drzewce sztandaru pozostały nieruchome. – Zapamiętałem cię z bitwy – rzekł Dymitr i podniósł rękę. – Nabawiłeś mnie wielkiego strachu swoją chorągwią. Hans milczał blady, przerażony. Ręka carewicza opadła na jego głowę, zatrzymała się. – Byliście tak blisko mnie, wy, Niemcy, poraniliście mi konia, który jednak uniósł mnie z pola bitwy. Gdybyście mnie wtedy – ściszył głos – schwytali, zabilibyście? Mów, mów śmiało. Hans zadygotał. Nie wiedział, co rzec. – Dziękujemy Bogu, że pozwolił ujść szczęśliwie Waszej Cesarskiej Mości – zagadał Margeret – oby Opatrzność zachowała was odtąd od wszelkiego złego. – To dobrze, że byliście wierni słowu danemu Borysowi. Skoro nie zdradziliście jego jak strzelcy, dochowacie wierności również mnie. Obrócił się do Niemców. – Służcie mi wiernie, bo przyjmuję was z całym sercem. – Wasza Carska Mość… Basmanow giął się w ukłonach. A za nim stali dumni bojarzy Iwan Worotyński i pierwszy bojar kniaź Wasyl Szujski ze służbą. W rękach trzymali przebogatą carską szatę – giermak z aksamitu i jedwabiu, przetykany perłami i wyszywany drogimi kamieniami. – Wasza Carska Mość – wyszeptał Basmanow. – Moskwa czeka. Die 30/20 iunii Wjazd Dymitra do Moskwy Dokonało się. Po bitwach, potyczkach, rzeziach, intrygach i krwawych dniach Moskwa czekała. Ba, nie tylko czekała, ale i biła pokłony u stóp Dymitra. Wjeżdżał od południa, od strony Kołomieńskiego. Jechał na czele wojsk, strzelców i Kozaków na pięknym białym jak śnieg turku z kremlowskich stajni. Przybranym złotolitym rzędem, z uzdą zdobioną turkusami, ter-licą nabijaną rubinami wielkimi jak guzy polskiej delii. Jechał w przepysznym złoconym juszmanie – to jest kolczudze wzmacnianej blachami na piersi, najlepszej zbroi z Orużennej pałaty, w sobolim kołpaku, z łańcuchem i dwugłowym carskim orłem na piersi. Lud klękał w kurzu i błocie, utworzył ogromną ulicę ciągnącą się z Kołomieńskiego do bram Moskwy – oddawał pokłony, żegnał się, błogosławił krzyżami. Kto tylko mógł, właził na dachy, drzewa, wieże i kopuły cerkwi, aby podziwiać ogromny orszak Dymitra, nieprzeliczone tłumy sług i wojska. Najpierw szedł oddział polskich jeźdźców – po kozacku, na lekko, w żupanach i żupicach, z rohatynami, dzidami w rękach, z pistoletami przy kulbakach. Wraz z nimi jechali szyposze, trębacze i kotły wojskowe.

Potem był blask zbroi, łopot chorągwi i chmura srebrnych skrzydeł – husaria. Szła stępa, jakby na biesiadę. Chorągwie starosty sanockiego, wojewody Jerzego Mniszcha, Stanisława Bor-szy, Stanisława Mniszcha, starosty sanockiego. Towarzysze rozparci w tureckich kulbakach jechali jak na dobrą biesiadę, wiatr powiewał morzem proporców nad ich głowami, owiewał wąsate gęby, przemykał wśród piór. Moskale rozstępowali się przed nimi, zatrwożeni widokiem uskrzydlonej jazdy. Polskie roty szły przetrzebione po stratach i niedolach. Rzadko kto miał pełną zbroję z naramiennikami – Dydyński jechał wedle starego stylu, w bastar-dzim napierśniku nałożonym na kolczugę i szyszaku. Część jeźdźców była w kapalinach, w pocztach brakowało pachołków – największe liczyły trzy, góra cztery konie, bywały i takie, w których ostał się sam towarzysz albo dwóch pocztowych. Mało który czeladnik paradował w pełnym moderunku – jechali w kolczugach, w napierśnikach, czasem nawet w misiurkach i kapalinach po ojcach i dziadach. Ale i tak byli żelazną lawiną, ostrzem grotu, który utorował Dymitrowi drogę do carskiego tronu. Szli dzielni i pyszni na wielkookich turkach, na ciem-nookich, bystrych polskich wierzchowcach z małymi, szerokimi łbami, we wzorzystych czołdarach, czaprakach, nachrapnikach nabijanych szlachetnymi kamieniami. Poszli i przeszli, pozostała po nich stratowana droga, a zaraz nadciągały następne roty. Najpierw pancerni petyhorcy – w kolczugach i płaskich misiurkach na podgolonych łbach, z rohatynami i kałkanami, niektórzy z węgierskimi, ściętymi skośnie tarczami. Potem szli wolontariusze – lekko, po kozacku, nieliczni mieli karwasze, czekan czy pistolet. Większość przy szabli wiozła łuk i kołczan, niektórzy tarcze, czasem w pstrym, żółto-zielonym tłumie zabłysła misiurka albo obojczyk od zbroi. Dalej szła polska muzyka wojskowa – grając skocznie i wesoło, zawadiacko, z wisielczym humorem. Kolejni w kawalkadzie byli strzelcy. Szli trzema długimi szeregami – każdy z berdyszem na ramieniu. W żółtych i zielonych kaftanach i żupanach, w wilczych kołpakach i baranich czapach. Między nimi zaś jechały carskie brożki i wozy. Każdy zaprzężony w sześć cugowych, maścistych i sprzęgłych koni. Powodowali nimi zwozczycy w kaftanach, szory zdobione były atłasem, ob-szywane aksamitem, nabijane perłami. Konie uginały się pod ciężarem szczerozłotych buńczuków, kap i czołdarów zdobionych srebrnymi kutasami. Za nimi carscy słudzy prowadzili rumaki i dzianety, przepyszne turki z carskich stajni, mocne i dzielne achał-tekińce, konie czerkieskie i turkiestańskie, czerwonawe moskiewskie. Wszystkie w tureckich i perskich rzędach bogatych i kolorowych jak dywany spod stóp Allacha. Konie szły ostro, kapryśnie, niektóre przytrzymywało i po dwóch koniuszych. Dalej jechały sotnie dworiańskiej konnicy Dymitra – w szłomach, szyszakach, ciągnęły pstrym tłumem jak na

bazarze tureckim. Później szło duchowieństwo – władycy, archireje, ihumeni, protopopy pod ikonami brodatych proroków. Nieśli Pismo Święte oprawne w złoto. Dalej podążał patriarcha Ignacy, arcybiskup Riazania, którego otaczali popi i czerńcy z ikonami Bogomatieri i Mikołaja Cudotwórcy. I wreszcie Dymitr – słońce prawosławne, ruskie, orzeł wolności i swobody, choć dwugłowy. Sam łańcuch na jego szyi wart był piętnaście tysięcy talarów. Wraz z nim jechali kniaziowie i bojarzy, wojewodowie i diacy: Mścisławski, Szujski, Basmanow, Golicyn, Rubec-Massalski. Towarzyszyli mu młodzi paziowie z Polski, szlachecka młódź z kopiami, buńczukami, z tarczami zdobionymi skrzydłami. Kiedy się zbliżał, wśród pospólstwa wybuchał gwar i krzyk, jęk i płacz. Moskwa waliła się na twarz i bardzo chciała wierzyć, że oto wreszcie po carach smokach i tyranach przyszedł Dymitr Iwanowicz, młodzieniec miły i łagodny, pogodny, tak różny od swych groźnych ojców oraz szalonych braci. Za carewiczem jechali Kozacy: dońscy, zaporoscy, wołżańscy, jaiccy, syberyjscy. Szedł nieprzeliczony tłum chłopstwa – bo wszyscy, którzy wylegli na powitanie carewicza, dołączali do jego pochodu, by towarzyszyć Dymitrowi do samych bram Moskwy. – Oto on, nasz ojczulek żywiciel! – wołali chłopi. – Bóg cudownie go uratował i przywiózł do nas! – Ile gołąbeczek biedy i nieszczęść wycierpiał od nieprzyjaciół! – Wzeszło słońce nad ziemią ruską! – Daj, panie Boże, zdrowie naszemu Hosudarowi. A wtedy Dymitr obracał swą spokojną twarz do tłumów. – Boże, zachowaj mój wierny lud w dobrym zdrowiu! – krzyczał. – Daj, Boże, i wam zdrowia! Powstańcie i módlcie się za mnie! Die 30/20 iunii Moskwa, południe Pięć tysięcy cerkiewnych dzwonów biło na powitanie Dymitra Iwanowicza. Gdzie ich nie było – pałamarze walili w miedziane bijadła. Błękitne niebo drżało od brzękliwego gromu, gdy przed synem Iwana Groźnego roztoczyła się panorama świętego miasta Rusi, okrągłego jak kołacz, najeżonego cebulastymi wieżami soborów, iglicami klasztorów, stromymi dachami wież i baszt. Oblanego wodami Moskwy, Nieglinnej i Jauzy i złożonego jakoby z trzech miast opasujących coraz ciaśniejszymi pierścieniami Kreml i Kitajgorod. Ludzie padali, aby bić pokłony cerkwiom i chramom, Dymitr zaś jechał blady, jakby onieśmielony wielkością swej stolicy. – Na Boga, mości panowie! – zakrzyknął pan Marcin Odrzywolski spod chorągwi nadwornej Dymitra. Istny Paryż! – Nie Paryż, Wiedeń!

– Trzeci Rzym! Dwa już upadły. – To i dobrze, jak ją zajmiemy, nie będzie czwartego. – Gdzie tam – mruczał Świrski, który poprzedniej nocy opił się wina i teraz jechał zmęczony i drżący. – Gdyby robactwo było ze złota, toby Moskwa świeciła niby Amsterdam. – Nie gadaj, waszmość, przecie większa od Tykocina – tokował pan Rudomina. – Ba, od samego Krakowa! – Tylko że Kraków murowany, a to lada jakie, słomiane i chruściane mieścisko. I tak dumnie i butnie weszli panowie polscy do Moskwy. Wkroczyli konno i zbrojno, po szlachecku, tocząc dokoła ciekawym wzrokiem. Wszyscy wąsaci, podgoleni zabijacy, wychowani na koniu, w wolności i sławie. Dydyński jechał, oddychając pełną piersią, czując, że jest świadkiem czegoś, co przyszłe pokolenia będą pamiętać przez lata. Tak oto był tu w takiej chwili, dostał zapłatę za stracone konie, miesiące trudów i wyrzeczeń, poniewierki, niewoli, za kajdany, którymi przykuto go do armaty, łańcuchy, jakimi złączono go z Borysem. Za to wszystko brał teraz nagrodę dla duszy. Dymitr wszedł od południowego wschodu, mijając Pokrowski monastyr, poprzez tiaganną i tietierińską Słobody na Skorodomie, czyli Ziemlianym gorodzie, w widłach rzek Moskwy i i Jauzy. W granice Biełgorodu wkroczył przez basztę Jauzską, przechodnią, gdzie kończyła się ulica Tiagannaja. Biełgorod był wyższym kręgiem Moskwy – z murowanymi domami, sadami i ogrodami, opasany murami z cegieł i czternastoma przejezdnymi baszniami. Minąwszy Solny Dwór, kondukt postępował na północ – w stronę Ilińskich wrót otwierających się w baszcie w potężnych murach Kitajgorodu. I wtedy nagle zerwał się wicher, podniósł tumany piasku z ulic i placów, wyrywał z rąk chorążych łopocące płachty sztandarów. – Boże, zlituj się nad nami! Od wszelkiego złego zachowaj nas, Panie! – jęczała i wzdychała Moskwa. – Zły znak – pomruk rozszedł się wśród polskich chorągwi. Szli dalej poprzez Kitajgorod; kremlowskie dzwony biły coraz bliżej, a orszak mijał Poselski Dwór i Bogojawleński monastyr. Kiedy Dymitr wychodził na plac Czerwony, pomiędzy targowymi riadami wszczęła się bójka – tłum posadzkich i mużyków napierał na drewniane kramy tak mocno, że łamał deski i bale, tratował wijące się jak robaki ciała, matki z dziećmi. – Boże, dziękuję ci! – krzyczał Dymitr, zbliżywszy się do Łubnego Miesta. – Tyś ocalił mi życie i pozwoliłeś zobaczyć miasto moich przodków i mój umiłowany lud. Zamilkł i łzy polały się po jego obliczu. A potem wjechał na Krymgorod, moskiewski Kreml. Za nim wkroczyli uskrzydleni panowie polscy, petyhorcy, wolentarze, Kozacy. Od Łubnego Miesta skręcili w prawo, wjechali przez

szerokie Nikolskie wrota, otoczone – podobnie jak Frołowskie – zębatymi beluardami, z których szczerzyły pyski lufy dział. Jechali ulicą Nikolską wprost na plac Soborny, mijając klasztorne podworia i z lewej dwór kniazia Nikity Trubeckiego. Potem zaś obeszli z prawej patriarszy Koniuszny Dwór, z lewej zaś minęli cerkiewne dwory, ulicę Czudowską i w końcu Czudowski monastyr otoczony białym murem, z budynkami krytymi czerwoną dachówką i dwoma cerkwiami najeżonymi baniastymi kopułami. – Zaiste – szeptał John Merrick podążający w tłumie i spoglądający na pokryte złotą blachą kopuły cerkwi jarzące się w letnim słońcu – jeśli z daleka Moskwa jawi się niczym Jeruzalem, to w środku podobne jest do Betelejem… – Taki sam szpetny zamek jakie całe ruskie carstwo – krakał Świrski z wysokości końskiego grzbietu. – Patrzcie, wszędzie klecie drewniane, z czarnymi izbiskami. A wszystko poutykane jak czyraki na dupie, bez porządku, bez ładu i składu. Bruku tu chyba nie mieli od Iwana Kality, wszystko po drogach mościskami albo gacią wymoszczone! Aż wreszcie Dymitr wjechał na plac Iwanowski. Wtedy ozwał się Iwan Wielki, ogromna dzwonnica, w której wisiało trzydzieści siedem dzwonów, tak wielkich, że w każdy z nich biło – ciągnąc za serce – nawet ośmiu albo i dziesięciu chłopa. A kiedy ozwał się z drewnianej dzwonnicy Car-Kołokoł, dzwon nad dzwony, wszyscy na chwilę ogłuchli. Przed Dymitra wysunął się długi korowód duchownych ze wszystkich moskiewskich cerkwi. Dymitr, kiedy zobaczył arcybiskupa riazańskiego witającego go ikoną Bogomatierii, zsiadł z konia, szedł ku niej, zdjąwszy kołpak, i schylił się, skłonił, a potem ucałował ją z nabożną czcią – jak pierścień arcybiskupa krakowskiego, ale nie tak, jak robiła to Moskwa. – Płocho, płocho cełujet! – podniosły się głosy. I nagle, jak spod ziemi, zagrzmiała polska kapela wojskowa, zagrzmiały surmy, kotły i bębny tak mocno, że nawet zmarły zerwałby się do mazura. Zagłuszyły przy tym śpiewy liturgii radości. Moskwa szumiała, bo była to rzecz niesłychana. Lecz wybaczyła, bo zaczął się dalszy akt w soborze Archangielskim zwieńczonym bezlikiem kopuł, wież i stromych dachów. Tu w świetle tysięcy świec, słuchając chórów, których głos był tak delikatny, że zdawał się unosić pokryte malowidłami sklepienie, Dymitr ukląkł przy grobie ojca Iwana Wasylewicza, a potem obchodził grobowce i sarkofagi przodków. Wiadomo było, który w jakim grobowcu leżał, bowiem na ścianach wisiały portrety zmarłych, a jeśli nawet nie było, to na kamiennych płytach leżały haftowane w aksamicie podobizny brodatych książąt i carów. – O ojcze mój – szlochał Dymitr, obejmując rękami sarkofag Iwana Groźnego – tyś mnie zostawił w sieroctwie i prześladowaniu, lecz święte modlitwy twoje uratowały mnie, abym panował.

– Car Iwan Wasylewicz powinien być zwany Tchórzliwym – gadał tymczasem Dydyński, który wraz z innymi panami polskimi wepchnął się do soboru, grzmocąc kułakami po karkach i plecach bojarów – bo nigdy naszemu królowi Stefanowi nie stanął w polu. Tyrannus srogi, okrutny, ludzi na pale wbijał, piekł żywcem, łby odrąbywał toporami, wyrżnął Nowogród tak, że z Wielkiego stał się ruiną. – Iwanie Kalito, coś zbierał w całość członki moskiewskiego carstwa tatarską szablą rozrąbane – modlił się Dymitr na grobie założyciela Moskwy. – Iwan Kalita, tatarski rab, najnikczemniejszy z książąt – szeptał z tyłu Świrski, który za Dydyńskim wśliznął się do katedry. – Baczmagi tatarskie lizał, czołem bił do ziemi, aż dali mu jarłyk. Wygnał na Litwę Aleksandra, księcia Nowogrodu. Słusznie kaletą go zwali, bo każdy denar w swojej kabzie okupił krwią braci Rusinów sprzedanych w tatarską niewolę. – Wasylu Iwanowiczu, dziadu mój i carze! – jęczał Dymitr u grobowca kolejnego przodka. – Tyś świętą Ruś ocalił, przeniósł błogosławieństwo boskie z drugiego Rzymu do Moskwy – Okrutnik, szelma, dziad parszywy – syczał Dydyński do Dworyckiego. – Oczy ludziom wyłupiał, wieszał, słobody palił, Glińskich wyrżnął, Riazań wyrzezał w pień. A przecież podgoliliśmy mu brodę pod Orszą. I to był koniec krwawej rejzy. Wyprawy bardziej niebezpiecznej niż galop po kruchym lodzie. Przygody, która nie mogła skończyć się inaczej niż okrutną klęską. Wojny szaleńców polskich z moskiewskim tyranem. A jednak zakończyła się na Kremlu! Dymitr szedł jeszcze na nabożeństwo do soboru Uspieńskiego. Potem do Błagowieszczańskiego, gdzie witał go protopop Tierentiej mową słodką jak miód i pewnie jak zwykle u Moskwy fałszywą. Odczytano jeszcze list patriarchy jerozolimskiego, który pisał, że cała Palestyna cieszy się z ocalenia carewicza i że trzy lampy dzień i noc palą się nad grobem Chrystusa w intencji nowego cara Moskwy. Później były jeszcze dziękczynne mowy, z których wynikało jasno, że wszystkie narody świata nie marzą o niczym innym, jak tylko by połączyć się w jedno ciało pod panowaniem Dymitra. Diaczek, który je pisał, przesadził znacznie w czołobitności, bowiem kiedy odczytano, że cała Litwa z Polską nie marzą o niczym innym, jak mieć ryżego carzyka na krakowskim tronie, okrutny i złośliwy śmiech polskich panów wstrząsnął złotym ikonostasem. I zabrzmiał tak głośno, że z kopuł o mało nie pospadały prawosławne krzyże. I to był koniec. Za Dymitrem zamknęły się wrota carskiego pałacu. Gwardia polskich dworzan stanęła na straży carewicza, strzelcy weszli na mury Kremla. A potem polskie chorągwie wkroczyły na wyznaczone stancje – rozłożyły się w Krymgorodzie u boku carskiego. W dworach Żytnim i Carskim Zadnim, na monaster-skich podworiach i pałacach należących ongiś do rodziny Godunowów. Petyhorcy weszli na Kitajgorod, wolentarze, dworianie i piechota

polska Dymitra stanęli w Biełgorodzie. Panowie towarzysze zatoczyli działa na murach, pobrali straże na baszniach i blankach. A potem poszli dumni i wielcy – na Kreml, Kitajgorod, Skorodom. Oglądać miasto zwane trzecim Rzymem. Dymitr zaś zasiadł w Granowitej Pałacie. Tam obstąpili go bojarzy, padli na kolana, witali go starodawnym ruskim obyczajem jako pana. Pozostał sam jeden pośród złotogłowiów i kniaziów, bojarów i ikon. Pod sklepieniem, na którym malowane były cienie jego ojców. Zasiadł na tronie Borysa Godunowa i zaduszonego Fiodora. A pierwsze, co uczynił, to wezwał Michała SkopinaSzujskiego, mianował go miecznikiem, a potem kazał jechać nad Biełooziero. – Jedź tam i sprowadź mniszkę Marfę. Marię Nagoj, wielką carową. Przyprowadź moją matkę, abym mógł spojrzeć jej w oczy i paść do stóp. A potem modlić się o wybaczenie krzywdy zadanej przez Borysa Godunowa. Die 3 julii/23 iunii Kreml, godzina ósma z rana Dymitr dotrzymał słowa. Już w dwa dni po tryumfalnym wkroczeniu do Moskwy do każdej z polskich rot przybyli ludzie Kazannowo Prikaza, spisując ludzi i konie, zawiadamiając, że jutro od rana mają być wszyscy w gotowości, aby stanąć do generalnego popisu chorągwi. Inaczej niż w Polsce nie odbywał się on na majdanie albo w polu, ale na kwaterach. Do każdej roty przyjeżdżali diak i poddiaczy, po czym w towarzystwie rotmistrzów dokonywali popisu wszystkich towarzyszy i ich pocztów. A potem otwierali żelazne sepety brzęczące monetą. Rozpoczynała się wypłata żołdu. Carewicz okazał się hojny. Zapłacił cały żołd za cztery kwartały służby, po dwanaście złotych polskich na koń. Ponadto darował każdemu pocztowemu jedną ćwierć za Dobrynicze oraz kolejną za Kromy. Ponadto wypłacił każdemu po dziesięć złotych w intencji wkroczenia do Moskwy. W przypadku pana Dydyńskiego dawało to dwieście szesnaście złotych. Poza tym, czego nie było w Koronie, każdy towarzysz dostawał po dwadzieścia rubli za utraconego konia lub dziesięć za pachołka. W sumie zatem zysk pana Jacka wynosił po roku służby jakieś trzysta złotych, nie licząc łupów wziętych na Siewierszczyźnie i pod Kromami. Po podzieleniu się z pocztowymi zostało mu sto dziewięćdziesiąt złotych. I z tysiąc pięćset w fantach. Nie było to tak wiele, jak się spodziewał. A kiedy w dodatku Samozwaniec wypowiedział od pierwszego lipca służbę kilku rotom petyhorskim i wolentarskim, we wrotach Żytniego Dworu podniósł się huczek, zamęt, krzyk. – Gdzie są ruble, dukaty?! – krzyczał do Dworyckiego pan Gąsiorowski. – Gdzie carskie kaźnie, szmaragdy, złotogłowie, altembasy?! Dziadami wrócimy ze służby, w Rzeczpospolitej będziemy chodzić po prośbie, o torbie i kiju z łaski jaśnie oświeconego carzyka! – Dostaliście, ile się należało. Za każdy kwartał służby! Stul, waść, gębę.

– Tyle bym miał w kwarcianym wojsku! – zahuczał Bełza, drągal o szczerym spojrzeniu i wąsach jak dwa wiechcie. – Pijąc w kompanii na Ukrainie i płosząc Tatarów! Psia, dziadowska służba! – Bierzcie, ile dają, albo poszli won! – krzyczał Dworycki doprowadzony do pasji, a jego koń szarpał się przytrzymywany żelaznym uściskiem munsztuka. – Pójdziemy, ale do Moskwy! – odparł Boyda. – Po szable i pistolety! – Nie chce nam Dymitr płacić – zagrzmiał niski, tubalny głos z tyłu – to go ze stolca zdejmiemy i innego carzyka nasadzimy! Słowa uderzyły jak grom z jasnego nieba. Niby złowieszcze proroctwo bliskiej przyszłości. – Kto to powiedział?! – zaryczał Dworycki. – Przyznać się zaraz, suczy synowie! – Sam żeś z kurwy syn! Moskiewskiej! – Tam, w tłumie – wskazał Buczyński. – Brać go, psiego syna! – zakrzyczał Dworycki do strzelców. – Do tiurmy! Strzelcy skoczyli na ratunek, ale niesporo było im rzucić się na rozgrzany tłum szlachty. Pchali go tylko, roztrącali kolbami. Wreszcie nadbiegła carska gwardia z Kremla, a potem na koniach towarzystwo spod chorągwi Jerzego Mniszcha. Ci roztrącili tłum, zepchnęli go na ulicę Żytniczną. Dworycki jechał w pierwszym szeregu, walił buzdyganem po łbach i karkach, szukając autora zuchwałej mowy. Nie znalazł go nigdzie, chociaż rozglądał się i krzyczał. I nikt, na szczęście, nie powiedział mu, że był to Świrski. Tłum buntowników zmniejszył się, wsiąkał w bramy. Panowie towarzysze rozchodzili się do kwater. Wołali czeladź, konie, klęli, złorzeczyli. Nikt się nie spodziewał, że Dymitr po zwycięstwie nagrodzi ich zwykłym żołdem, a potem odprawi jak pachołków, wyrzuci niczym dworskie kundle. Więc zamiast jechać z powrotem do Polski, poszli na Krymgorod i Biełgorod, brzęcząc kabzami pełnymi moskiewskiego grosiwa. Poszli, by pić i szlochać nad żołnierską dolą, która jak wiadomo od czasów Aleksandra Wielkiego i wojen trojańskich, zawsze prezentuje się niewesoło. – Co teraz, mospanie? – spytał Świrski Dydyńskiego. – Wracamy czy zostajemy? – Daj mi czas do wieczora. Die 3 julii/23 iunii Kreml, Iwanowska płoszczadź, godzina jedenasta z rana Dydyński nie poszedł pić z dawnymi towarzyszami broni. Skierował się prosto na Iwanowską płoszczadź, gdzie w szerokim, trójskrzydłowym gmachu zbudowanym jeszcze przez cara Borysa mieściły się kancelarie Razriadnego i Wojennego Prikazów. Jak zwykle stał tutaj tłum posadzkich, dworian i bojarów oczekujących na załatwienie sprawy. Jacek wszedł na piętro, znalazł się w izbie pełnej stołów i pulpitów, gdzie w skrzyniach składowano dziesiątki

ksiąg i zwojów tyczących się wojennych dzieł Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Dydyński przywołał poddjaczego, a potem ulżył kab-zie nabitej moskiewskimi kopiejkami. Poddjaczy wyszedł, wrócił z diakiem, po czym kabza Jacka stała się lżejsza w dwójnasób. Potem zaś przyszedł jeszcze trzeci diak i chciał mieszać albo dolewać oliwy do ognia. Zatem stolnikowic użył wobec niego kilku słów, przed których powtórzeniem wzdraga się uczciwe, katolickie pióro piszącego te słowa. To poskutkowało. Gdyby Dydyński zjawił się tu za cara Borysa, pewnie odprawiono by go z przysłowiowym kwitkiem, dziś jednak było zamieszanie, przybył nowy car, a polska mowa i godność towarzysza z nadwornej carskiej chorągwi zrobiły swoje. Odczekał jakieś dwie godziny nudząc się niemiłosiernie. Nie przyjął kołacza od blinnika, ani pieroga od ulicznego sprzedawcy. Pożałował złamanego grosza żebrakowi chodzącemu od jednego wozu do drugiego, nie skorzystał z wątpliwych wdzięków moskiewskiej murwy, którą zresztą zaraz przegonili strzelcy. Nie zainteresował się kudłatym Moskalem, którego knutowano u pręgierza. Czekał… Aż wreszcie poddjaczy wywołał go po otczestwie. Wtedy wrócił do kancelarii. Diak Jusupow opłacony trzema rublami siedział nad oprawionym w skórę foliałem, a jego oblicze przybrało maskę moskiewskiego idioty. – Jacku Aleksandrowiczu – rozłożył ręce – ot i mamy kłopot, ba, kłopot, carską opałę. Pytałeś, gdzie osadzono jeńców z Połocka, z czasów ojczulka Iwana Wasylewicza. Nie mogę odpowiedzieć ci na to pytanie. Otóż, jak widzisz, ktoś wyrwał z księgi całą stronicę, usunął rejestr Litwy, niewolników. Źle zrobił, opała z tego będzie, bo muszę zameldować gdzie trzeba. Dydyński poczuł się tak, jakby ktoś zdzielił go nadziakiem w głowę. Pochylił się nad razriadną księgą, ale diak mówił prawdę – dwie grube stronice zapisane cyrylicą na grubym papierze zostały wydarte. Nie wiadomo kiedy i przez kogo. Uderzył pięścią w stół i odszedł, zataczając się – do Żytniego Dworu. Die 4 julii/24 iunii Kreml, pałac cara Borysa Godunowa, wieczór – Ukrywają ciała, chwytają dzieci – mówił Dymitr zbielałymi ze strachu wargami. – Wychowują ich na samozwańców. A z tych, co nie wytrzymują postów i modlitw, chłosty i Słowa, czynią diabelskie poterczu-ki. Straszne! Jacek milczał. – O mości panie Dydyński, wolałbym nie powierzać ci tej misji. Lecz wtedy trwałbym w fałszywym przeświadczeniu, że wszystko jest w pokoju. I nigdy nie dowiedziałbym się, że jest wróg groźny jak diabeł, niewidzialny jak cień, niebezpieczny niczym trucizna. O, mości panie stolnikowicu. Skoro jest tak jak mówisz, daję ci prawo, abyś zniszczył, wypalił ogniem diabelski pomiot Dworu. I schwytał, przyprowadził żywcem Antona Uspieńskiego i Starca. A potem wybił

wszystkich samozwańców, jakich wspólnie stworzyli! Daję ci prawo i moc, by każdy wojewoda bił ci czołem. Każdy diak stanął na usługi, a każdy strzelec czy dworianin zasłonił zbrojnym ramieniem. Każda polska rota będzie na twoje usługi. Znajdź miejsce, gdzie żyją oprycznicy. Zniszcz je, zrównaj z ziemią, a samą ziemię posól i zaoraj, aby nigdy nie wyrosła tam zdrada i podłość. Niechaj ci dopomoże Najwyższy. I Święta Trójca. I moc Stworzyciela. Dydyński skłonił się. A potem przyjął zwinięty ciasno rulon pisma od carewicza. Spojrzał oczyma duszy w pustkę, bo przecież nie wiedział, dokąd pójść i gdzie szukać Oprycznego Dworu. – O panie Świrski – wyszeptał sam do siebie – zostajemy. Tak długo, póki jest chociaż cień nadziei. Pisane w Warszawie, skończone w Regietowie, w stadninie huculskiej i przy mej milej Potędze Koniec tomu III

Przypisy

Rozdział XV

Długie łańcuchy biegnące do żelaznego okucia na łożu moskiewskiej armaty. Tak samo przykuwano pół wieku temu stryja Michała po wzięciu Połocka? – opis przykuwania jeńców polskich do armaty jest jak najbardziej autentyczny i pochodzi z pamiętnika jednego z xviiwiecznych zesłańców – Adama Kamieńskiego zwanego Dłużykiem. Mało kto wie bowiem, że władze rosyjskie zsyłały polskich jeńców i buntowników na Syberię wcale nie w czasach porozbiorowych, ale i znacznie wcześniej – jeszcze czterysta lat temu, w trakcie wojen polskomoskiewskich. Diariusz Kamieńskiego, który dostał się do niewoli moskiewskiej w roku 1657 w bitwie nad rzeką Basią na Litwie i został – jak sam pisze – przykuty do działa od przodu, jest jednym z najwybitniejszych polskich rękopisów opisujących Syberię w wieku xvii. Wypadki i sposób traktowania jeńców polskich i litewskich w niewoli moskiewskiej opisane w tym tomie Samozwańca wzorowane są na autentycznych wspomnieniach Polaków więzionych i zsyłanych w głąb Rosji i na Syberię. I to nie tylko jeńców wojennych, ale także powstańców i żołnierzy z czasów powstań narodowych w xviii i xix wieku. Spośród bardzo wielu materiałów źródłowych piszący te słowa opierał się przede wszystkim na pamiętniku wspomnianego już Kamieńskiego - Dyariuszu więzienia moskiewskiego miast i miejsc… A także na ogromnym pamiętniku Stanisława Niemojewskiego znanym jako Diariusz drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku 1606. Ostatnia relacja to olbrzymi opis uwięzienia polskich posłów i wysłanników po obaleniu Dymitra Samozwańca I, a także moskiewskich obyczajów, strojów i państwa. Poza tym pomocne okazały się jeszcze: Dziennik Józefa Kopcia brygadiera wojsk polskich i Pamiętnik więźnia stanu i zesłańca Waleriana Staniszewskiego – obie relacje pochodzące odpowiednio z xviii i xix wieku. Jeśli ktoś powie

zatem, że coś zmyśliłem albo konfabuluję, niechaj wie, że tę historię napisało samo życie. Gdy śledziłem dzieje polskiego jeniectwa na Syberii, niezmierną pomocą była książka Mieczysława Wieliczki: Jeniectwo wojenne Polaków w Rosji 1503-1918, zawierająca fragmenty różnych pamiętników, relacji i wspomnień. Najciekawsze zaś, że mało kto zdaje dziś sobie sprawę, że już w xvii wieku miały miejsce w Moskwie bunty i wzburzenia wśród jeńców polskich – zwykle po zakończeniu wojny, kiedy władze carskie nie chciały wydać uwięzionych. Wśród zesłańców z terenów Rzeczypospolitej sławni stali się między innymi: Nicefor Czernichowski, wzięty do niewoli w 1632 roku razem z ojcem, dwoma braćmi i siostrą. Wsławił się on nie tylko podbojami Syberii (zbudował nad Amurem zamek nazywany Jaxą), ale także prawdziwie szlacheckim zachowaniem. W 1665 roku usiekł bowiem wojewodę ilimskiego Wawrzyńca Obucha, który wcześniej uprowadził i zgwałcił mu żonę. Czernichowski uszedł później z kozakami nad Amur, gdzie założył sobie własne państwo – zwane właśnie Jaxą – a nawet prowadził z Chinami korespondencję po… polsku. Jego księstwo zachowało niepodległość do roku 1669, kiedy Czernichowski formalnie uznał zwierzchnictwo cara moskiewskiego. Przywódca Jaxy zaginął w dziwnych okolicznościach w roku 1675 w trakcie wyprawy na teren północnej Mandżurii w celu wzięcia pod opiekę i przyłączenia do swego państewka plemienia Daurów. Bez palców, bez rąk. Z drobinkami prochu zapieczonymi pod skórą na gębach. Czerwonawe blizny po oparzeniach – wszystko od ognia wystrzałów, rozgrzanych luf i iskier – obsługa i strzelanie z xvii-wiecznych armat były bardzo niebezpieczne i często zdarzały się przypadki urywania rąk oraz poparzeń puszkarzy. A już wielkim szczęściarzem mógł nazwać się artylerzysta, który w wypadku tracił tylko palce. Najczęstsze urazy, jakie miały miejsce w trakcie ładowania i odpalania armaty, to: poparzenie przez gazy wydobywające się przez otwór zapałowy w momencie wystrzału lub zbyt słabe wyczyszczenie lufy armaty po wystrzale i samozapłon wsypywanego tam kolejnego ładunku prochowego. Wyjaśnijmy jednak, cóż to znaczy. Otóż każda armata ma w tylnej części niewielką dziurkę, która prowadzi do lufy. Kiedy działo zostaje nabite, w dziurkę tę wkłada się lont, którego dolna część dochodzi do ładunku prochowego, albo po prostu wsypuje się tam proch. W celu oddania strzału zapala się lont przechodzący przez zapał albo proch wsypany do owego otworu, który spala się i kiedy ogień dochodzi do ładunku w lufie, następuje strzał. I w tej właśnie chwili z zapału strzela w górę pod ogromnym ciśnieniem strumień prochowych gazów, który może poparzyć niefortunnego artylerzystę, jeśli ów znajdzie się w pobliżu zapału. Drugi wypadek jest znacznie groźniejszy i może prowadzić do śmierci. Otóż po wystrzeleniu w lufie działa pozostaje sporo tlących się resztek przybitki uszczelniającej kulę w lufie lub po prostu resztek prochu czy iskier. Muszą być one starannie wybrane, a lufa wyczyszczona, zanim wsypie się tam kolejną porcję prochu. Jeśli artylerzysta nie zrobi tego starannie, działo

może wypalić, w chwili kiedy wsypuje się do lufy kolejną porcję prochu albo ubija ładunek stemplem. W przypadku takiego niekontrolowanego wystrzału dziś można stracić palce i odnieść poważne poparzenia (w warunkach dawnej medycyny zwykle kończące się śmiercią). W xvii wieku kończyło się to zwykle urwaniem rąk lub rozszarpaniem artylerzysty – pamiętajmy, że strzelano wówczas kulami, a nie tylko prochem i przybitką jak na imprezach odtwarzających bitwy xvii wieku. Tylko jeśli zaprosicie na biłłużyne koleno i na lebedyje huczno. Bo to niepolitycznie podawać komuś do ucałowania kolano bieługi i łabędzią dupę – na kolano bieługi i łabędzi kuper Moskale zapraszali już Jana Chryzostoma Paska (który z kolei zaprosił kiedyś sąsiada na surowego zająca, ale o tym już historycy zwykli milczeć). Oddajmy jednak głos samemu pamiętnikarzowi: Nie wiedząc ja tej ich polityki, markotno mi było; myślę sobie, co za moda zapraszać kogo na kolana i dupę, a jeszczem nie wiedział co to jest ta bieługa. Jużem chciał wymówić: niechże to huzno sam zje! Rzecz oczywista, iż jak zwykle było to niezrozumienie, bowiem kolanem bieługi nazywali Moskale pewne miejsce koło skrzeli na ciele tej ryby, które wedle ich obyczaju było wybornego smaku. A ponieważ kiedy wyżynano ten fragment z ryby, był on okrągłego kształtu, więc nazywano go kolanem. Z kolei kuper łabędzia oznaczał po prostu zaproszenie na łabędzia, którego w Moskwie uważano za królewskiego ptaka. W przeciwieństwie do waszych carów, z których jeden był groźny, drugi ślepy, a trzeci srogi, Dymitr jest łaskawy – mowa oczywiście o trzech kolejnych moskiewskich carach – Wasylu ii Ślepym, zwanym w Moskwie Ciemnym, który żył w latach 1415-1462 i w trakcie walk o władzę w Wielkim Księstwie został oślepiony przez wrogów. Jego synu Iwanie Srogim, który zasłynął z brutalnego podbijania niezależnych ruskich księstw, zdobył między innymi i wcielił do Moskwy Nowogród Wielki. Jego żoną była Zofia Paleolog, pochodząca z dynastii władców Konstantynopola; to właśnie od czasów Iwana Srogiego przyjęto uważać za herb Rosji dwugłowego bizantyjskiego orła. Trzecim z wymienionych był Iwan Groźny, którego my, Polacy, powinniśmy raczej nazywać Tchórzliwym. Był to władca słynący z szaleńczego okrucieństwa, zabójca własnego syna Iwana, kat kniaziów i bojarów, który pozostawił Wielkie Księstwo zrujnowane i bez godnego następcy tronu – był nim drugi syn monarchy, obłąkany Fiodor, którego znano z kolei jako Bezumnego. Jego nieudolność umożliwiła przejęcie władzy po jego śmierci przez Borysa Godunowa. Dużo ich jest za Wołgą, prawie przy Kamieniu – nazwą tą określano w xvii wieku góry Uralu stanowiące granicę między Rosją a Syberią. Bochenek był ze słabej mąki, pół na pół z plewami, najgorsze jednak, że szelma piekarz dosypał zwykłego piasku, którego drobinki trzeszczały między zębami – takie i inne szykany spotykały więźniów polskich, którzy wędrowali pod eskortą na Sybir. Wspomina o nich na przykład Karol Lubicz-Chojecki, konfederat barski, skazany na zesłanie na Syberię, co zresztą

dokładnie opisał w swoim pamiętniku: Pamięć dzieł polskich: podróż i niepomyślny sukces Polaków. Co się dotyczy samej osoby tego Dymitra – perorował z wysokości swego majestatu Jan Zamoyski, hetman wielki i kanclerz – przebóg! czy to Plauta, czy Teren-cjuszowa komedia?! – to oczywiście historyczne słowa Jana Zamoyskiego, który był wielkim nieprzyjacielem Dymitra, wojewody Jerzego Mniszcha i całej moskiewskiej wyprawy. Dużo jej nie zaszkodził, bo zaraz umarł, w czerwcu 1605 roku, a po jego śmierci zaczął się w Rzeczypospolitej bunt szlachecki zwany rokoszem Zebrzydowskiego, od nazwiska jego twórcy – wojewody krakowskiego Mikołaja. Dymitriaszko wor i samozwaniec – dyszał wprost w oblicza panów – wor, szelma, bękart, Otriepiejowy syn, mnich z klasztoru Czudzkiego – poselstwo Postnika Ogariewa naprawdę przebywało wówczas w Rzeczypospolitej, używało też dokładnie takich samych argumentów przeciwko Dymitrowi. Łączyło się to bowiem z planami Borysa Godunowa, aby zdyskredytować Dymitra w oczach całej Europy i chrześcijaństwa. Jeszcze w listopadzie 1604 roku wyprawił poselstwo do cesarza Rudolfa, do Pragi, z Hanuszem Langerem na czele, przygotował także listy do cesarza i papieża, w których ostrzegał, że popieranie Dymitra oznacza wojnę.

Rozdział XVI

Jesteśmy na murawskim szlaku – bełkotał Patrick – tędy Tatary idą na Moskwę, Chryste Spasitielu – murawski szlak tatarski był jedną z trzech dróg, którymi Tatarzy wyprawiali się w xvi i xvii wieku na Moskwę. Wychodził znad Dniepru, z Tawania i Perekopa, biegł aż do Siczy i Dnieprowego Niżu, zakręcał potem na północ, przechodząc przez terytoria Rzeczypospolitej, i wreszcie na wysokości Połtawy wchodził w granice Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Następnie biegł prosto jak strzelił na Moskwę, przez Kursk, Orzeł i Tułę, gdzie moskiewscy carowie zbudowali całą linię zasieków i umocnień służących do obrony przed Tatarami. Szlak kałmiuski także biegł z południa na północ, tyle że zaczynał się nad morzem Azowskim, przekraczał Doniec, a następnie kierował się prosto na Woroneż i po przejściu Donu – na północ. Trzeci szlak tatarski – iziumski – zaczynał się w Azowie, biegł na północ i po przejściu Dońca zakręcał na Biełgorod, a potem pod Kurskiem wnikał w szlak murawski i dążył w kierunku Moskwy.

Nie będę się wdawał z wami w żadne rozhowory, ale ostatni raz pytam: kto z was chce przyjąć świętą wiarę naszą i chrzcić się w imię carskie? – jeńcom przebywającym w xvii wieku w niewoli moskiewskiej proponowano bardzo często przejście na wiarę prawosławną, co miało poprawić ich los i dać łatwy dostęp do carskiej łaski. Faktycznie szlachcice polscy, którzy dawali się złamać i całowali chrest w imię carskie, zwykle byli zrównywani w prawach z dworiaństwem lub nawet bojarami i zostawali wojewodami lub wysokimi urzędnikami cara. W praktyce jednak przyjęcie prawosławia oznaczało, że dany człowiek zostawał już na całe życie poddanym cara, a Moskale uznawali go za swojego. Tym samym nigdy nie był w stanie opuścić Wielkiego Księstwa Moskiewskiego – nawet jeśli dochodziło do oficjalnej wymiany jeńców – po prostu go nie wypuszczano. Dlatego tylko niewielki procent jeńców polskich decydował się na zmianę wiary. Adam Kamieński opisuje, że wielokrotnie carscy wojewodowie i prystawi poddawali więźniów presji, głodzili, straszyli i zamykali w więzieniach, byle tylko zmusić do przyjęcia prawosławia i co za tym idzie – pozostania w Moskwie. Ci jednak, którzy wytrwali w wierności dla ojczyzny, prawie zawsze doczekali się kiedyś wyzwolenia. Pamiętajmy też, że zmiana wiary nie była w wieku xvii czymś tak prostym i oczywistym, jak nam się wydaje. Ludzie sprzed 400 lat traktowali te sprawy śmiertelnie poważnie, bywały przypadki, że jeńcy polscy w Turcji, którzy się poturczyli, a potem jakimś trafem wrócili do Polski, pozostawali wiernymi muzułmanami już na zawsze, bo zmiana wyznania decydowała o całym życiu człowieka i nie można było odmieniać wiary tak jak rękawiczki. Z miłosierdzia swego, jako gosudar dobrotliwy i miłosierny – dorzucił diaczek – pozwala wam, panom Litwie, że możecie swoje szaty sprzedawać. Kto ma, tedy wolno i sobole! – w Moskwie, jak to w Moskwie, na wszystko potrzebny był prikaz i carska gramota. Kiedy władze carskie wysyłały na zesłanie Stanisława Niemojewskiego z towarzyszami, batiuszka Szujski w swojej niezmiernej dobroci pozwolił Polakom sprzedawać własne ubrania z grzbietu. Kiedy jego gramotę odczytano jeńcom, ich odpowiedź była odpowiedzią pana Dydyńskiego. Strzelcy nie byli katami. Pozwolili wychodzić po wodę – choć zawsze pod strażą, raz nawet wyprowadzili do łaźni – opis traktowania Dydyńskiego w niewoli zaczerpnąłem obficie z pamiętnika Stanisława Niemojewskiego, większość tego, co przeżył bohater, ma więc swoje odbicie w rzeczywistości. Starosta międzyrzecki dostał się do niewoli w 1606 roku, kiedy został wysłany wraz z poselstwem Rzeczypospolitej do Dymitra Samozwańca i. Niestety, w trakcie pobytu w Moskwie Dymitr został obalony, a wszyscy Polacy – zabici bądź uwięzieni. Niemojewski wysłany został na daleką północ i uwolniony dopiero po dwóch latach niewoli.

Rozdział XVII

Wszystkim wiadomo, wy, Lachy, dobrze na koniach jeździcie, a jeszcze lepiej uciekacie – żeby ktoś sobie nie pomyślał, że łżę, to również jest historyczne. W pamiętniku wspomnianego wyżej Stanisława Niemojewskiego stoi jak wół, że Moskale odbierali Polakom wszystkie konie – zarówno wierzchowe, jak i woźniki, aby czasem nie pouciekali ku granicom Rzeczypospolitej. Otóż jestem Iwan Andriejewicz Chworostynin, kniaź i od dziś przyjaciel waszej mości – to oczywiście postać autentyczna, jeden z pierwszych rosyjskich opozycjonistów i dysydentów jeszcze w xvii wieku. Należał do niewielu Moskali rozmiłowanych w zachodniej kulturze i stroju, a ponieważ z Rosji do Europy tak wtedy, jak i dzisiaj jechało się przez Polskę, zatem zasłynął na dworze Dymitra jako zwolennik naszego stroju, książek i obyczaju. Niestety, po upadku Samozwańca Iwan Chworostynin został zesłany do klasztoru Josifo-Wołokołamskiego, gdzie napisał wspomnienia z Wielkiej Smuty - Słowiesa dniej i cariej i swiatitielej moskowskich. Potrzebujemy, abyś nam to przeczytał – mruknął Gołowiow. – Oto są księgi, które zdobyto pod Pskowem i Toropcem, w litewskim obozie, jeszcze za czasów wojen w Inflantach. Sprzedawał to w sekrecie Atanazy Szapiłow, mużyk handlowy – choć może się to wydawać dziwne, w Moskwie w xvi i xvii wieku nie wolno było czytać obcych (czytaj: polskich) ksiąg, a jeśli jakiś bojar lub dworianin takie przechowywał, mógł być pewien carskiej opały w razie donosu. Niemojewski pisze, że niektórzy kniaziowie i dostojnicy chowali służących – zwykle jeńców wojennych z Polski którzy w sekrecie czytali im polskie książki i wszystko, co niezrozumiałe, tłumaczyli na ruski. Nie ma już żadnej sprawiedliwości dla biednych kurew. Nasz świat był dobrym światem, bowiem w dobrych żyłyśmy czasach – to oczywiście fragment Żywotów kurtyzan. O łajdactwach męskich - dzieła Pietra Aretino – włoskiego prześmiewcy, pisarza, autora listów i przypowieści, który żył w pierwszej połowie xvi wieku. Aretino – znawca niewiast i nadobnych chłopców, miłośnik dobrej kuchni, krytykujący obyczaje Kościoła, ale nie walczący z papieżem – słynął z ciętego pióra, stąd też bywał częstym gościem na dworach książąt i królów, a nawet Ojciec Święty czuł przed nim respekt. Za życia pozostawił nam arcyciekawy portret społeczeństwa epoki renesansu, a jego przyjaciółmi byli ludzie tak wybitni, jak: Tycjan, Tintoretto, Giulio Romano, Vasari czy Bernardo Tasso. Z kolei mecenasami Aretina bywali między innymi cesarz Karol v i król Francji Franciszek i, przy czym zgodnie z duchem epoki za podarki i pewną ustaloną sumę można było kupić jego przychylność i milczenie. Bywają niewiasty, które mają przyrodzenie obmierzłe i mało przyjemne. Jedne mają tam włos zgoła nie kędzierzawy, lecz długi i wiszący… – to z kolei fragment innego dzieła epoki renesansu, a mianowicie Żywotów pań swawolnych, oryginalnie pochodzących z Dzienników (Memoirs) Pierre’a de Bourdeille’a de Brantome’a – francuskiego pisarza, historyka i awanturnika, który pozostawił nam barwny opis życia na dworze króla Francji. W czasach, kiedy rozgrywa się akcja Samozwańca, Memoirs nie były jeszcze wydane drukiem, gdyż

nastąpiło to dopiero w latach 1665-1666, jednak znacznie wcześniej krążyły w licznych odpisach i kopiach po Europie. Brantome urodził się w roku 1540 – na początku xvii wieku był zatem, jak na ówczesne czasy, człowiekiem dość sędziwym, stąd należy domniemywać, iż większość jego dzienników była gotowa na początku siedemnastego stulecia. Memoirs wydano zresztą dopiero w pół wieku po jego śmierci, gdyż zawierały one niewygodne sceny i informacje o pewnych – powszechnie szanowanych – osobistościach z życia dworskiego Francji. Maluta Skuratow wystąpił z tłumu, podszedł do byłego diaka poselskiego prikazu, a potem ciął kindżałem, uśmiechając się okrutnie, wyszarpał kawał mięsa z brzucha wyjącego Wiskowatego – opisy tortur, jakie zadawał Iwan Groźny swoim domniemanym przeciwnikom, są jak najbardziej autentyczne. Wyjęte zresztą wcale nie z popularnonaukowych zachodnich biografii tego władcy Rosji, których autorzy niezmiernie lubią puszczać wodze fantazji, ale z opracowania naukowego Iwan Groźny autorstwa prof. Władysława A. Serczyka, który – jak zakładam – poddał starannej krytyce teksty źródłowe mówiące o zbrodniach ojczulka Iwana Wasylewicza. Borys Godunow, skromny bojar z Kostromy, bał się i dygotał. Nie wiedział, co czeka go na służbie – car Moskwy, z którym walczył Dymitr Samozwaniec, był niegdyś jednym z opryczników, czego do końca życia nie mogli wybaczyć mu kniaziowie i bojarzy. Jednak Borys Godunow został przyjęty w grono sług Iwana Groźnego, albowiem tak chciał jego stryj – Dymitr. Nie był mordercą ani nie zajmował żadnego stanowiska – został zaledwie postielniczym w opricznym zakonie – zarządzał garderobą carską, podlegały mu warsztaty krawców, kuśnierzy, czapników i majstrów. Jako postielniczy dbał o bezpieczeństwo cara – podlegali mu strażnicy sypialni, bawialni, kredensów i piwnic, palacze pałacowi i pozostała czeladź. Każdego dnia wieczorem osobiście sprawdzał posterunki i układał się do snu razem z carem. Zarówno Dymitr, jak i Borys Godunowowie ocaleli z pogromu, gdy car likwidował pierwszą opryczninę. Byli zbyt mało znaczącymi urzędnikami, aby zwróciła się przeciwko nim złość Groźnego. Sam Borys był wtedy zaledwie strapczym – pomocnikiem postielniczego – kiedy car się rozbierał, przyjmował od niego szaty i dbał o nie. Dopiero po wymordowaniu pierwszej opryczniny Dymitr Godunow i jego bratanek otrzymali godność bojara i prawo do zasiadania w Dumie. Tak zaczęła się kariera Borysa, która zaprowadziła go aż na sam tron. Oprycznik chwycił go za chudą, pomarszczoną szyję. Zaciskał ręce z pierścieniami z całych sił, gniótł w dłoniach wielkich jak bochny. Filip bryzgał śliną… – historycznie Maluta Skuratow udusił metropolitę Filipa poduszką – aby nie zostawić śladów i by podejrzenie nie padło czasem na członków opryczniny. Oglądając jednak ciekawy obraz Aleksandra Nowoskolcewa Ostatnie chwile życia metropolity Filipa, ukazujący Skuratowa wchodzącego do celi świętego starca, nie mogłem odmówić sobie tej drobnej historycznej nieścisłości. Przybrałem też metropolitę w szaty

patriarchy, których niewątpliwie w chwili śmierci nie miał, gdyż był wówczas zesłanym i poddanym opale – carskiej niełasce – duchownym wiodącym prosty żywot mnicha. …księcia Starickiego, o którym wcześniej wspominałem, legalnego pretendenta do tronu, bo wnuka Iwana Wielkiego, zwanego u was, na Litwie, Srogim, otruł Maluta Skuratow razem z całą rodziną: syneczkiem, żoną i córkami – książęta Stariccy, Jurij i Andriej, byli stryjami cara Iwana Groźnego – synami Iwana iii Srogiego. Obaj mieli pełne prawo do tronu carskiego po śmierci Iwana Groźnego i zostali poddani represjom już za rządów Heleny Glińskiej – matki Iwana Groźnego. Jurija uwięziono i zamęczono w ciemnicy, Andriejowi zaś, kiedy chciał uciekać do Nowogrodu Wielkiego, zaproponowano ugodę, kiedy zaś nieroztropnie wrócił do Moskwy, zamknięto go w lochu i zamordowano, wkładając przed śmiercią żelazną Czapkę Monomacha na głowę. Po Andrieju pozostał jednak syn Włodzimierz, którego prawa do tronu wielokrotnie podkreślali przeciwnicy Iwana Groźnego. Nic zatem dziwnego, że stał się największym wrogiem szalonego cara. Najpierw odebrano mu Staricę, a w zamian za to oddano Dymitrow (książę i tak mógł się czuć szczęściarzem, bo innych wrogów cara – jak bojara Szczenatiewa – usmażono żywcem na ogromnej blasze za udział w spisku). Potem zaś został zgładzony wraz z całą rodziną. Kiedy bowiem osaczony książę szukał oparcia w Zygmuncie Auguście, w styczniu 1569 roku dostał rozkaz przyjazdu do Słobody aleksandrowskiej – rezydencji cara. Na ostatnim postoju otoczyli go oprycznicy – Maluta Skuratow i Wasyl Griaznoj, po czym zmusili do popełnienia samobójstwa – Włodzimierz wychylił kielich z zatrutym winem, a razem z nim otruto także jego żonę i 10-letnią córkę. Istnieją także dwie alternatywne wersje jego śmierci – w jednej obcięto mu głowę, w drugiej poderżnięto gardło. Andriej Kurb-ski z kolei pisał, że oprycznicy zastrzelili z rusznic żonę Starickiego i jego dwóch synów. A ty co tu robisz, pohański bladiugo? Czego nie jesteś w turmie, bladin synu?! Jakże ty sam po grodzie chodzisz, Dydyński, jebiena twoja mat’?! – ta awantura także jest autentyczna, jej uczestnikami byli setnik strzelecki i Stanisław Niemojewski, który wyszedł na przechadzkę z chaty, gdzie był uwięziony. Zakończyła się też dokładnie tak samo jak awantura, w którą uwikłał się Dydyński – setnik wezwał na pomoc ludzi z posadu i chłopów, po czym Niemojewski wraz ze sługą musiał dokonać strategicznego odwrotu wobec przeważającej liczby Moskali. Na stół powędrował zatem postny i skromny węgorz z miodownikiem, pokrajany w dzwonka, pieczony w rynce, warzony z octem, winem, pieprzem, imbirem i – aby nie zabrakło konceptu kuchmistrzowi – koniecznie z cynamonem i szafranem – te i inne przepisy pochodzą z książki, uwaga: Compendium ferculorum, albo zebranie potraw, przez Urodzonego, Stanisława Czernieckiego I. K. M. Sekretarza. A Iaśnie Wielmoznego Iego Mośći Pana Alexandra Michala Hrabie na Wiśniczu i Iarosławiu Lubomirskiego, Woiewody Krakowskiego, Sandomirskiego, Zatorskiego, Niepołomskiego, Lubaczewskiego, Ryckiego etc. etc. starosty:

Kuchmistrza. Ad usum Publicum. Napisane. Była to pierwsza polska książka kucharska, dzieło Stanisława Czernieckiego, kuchmistrza wojewody krakowskiego Aleksandra Michała Lubomirskiego, zawierająca przepisy na setki potraw podawanych zarówno na dostojnych i oświeconych bankietach, jak i na kolację i śniadanie. Dzieło to zostało wydane w Krakowie w 1682 roku, jednak zawarte w nim przepisy na pewno były znane i sto lat wcześniej. Spoglądając na staropolskie potrawy, w oczy rzuca się przede wszystkim ogromna ilość przypraw dosypywanych do każdego dania, co upodabniałoby kuchnię polską do tych z Dalekiego Wschodu – tajskiej czy chińskiej. Pamiętajmy jednak, że mamy wiek xvii – gdzie waga użytych przypraw świadczyła o zamożności gospodarza i jego pozycji społecznej. Druga rzecz, że tuszowały one często nie najlepszy smak mięsa – jak wiadomo, nie było wtedy lodówek, co się zabiło i oprawiło, trzeba było zjeść na miejscu. Kolejne wrażenie, jakie można odnieść z lektury Czernieckiego, to jakoby kuchnia staropolska była kompletnie inna niż to, co jemy dzisiaj. Nie jest to do końca prawda, bo jeśli weźmiemy na przykład piszącego sto lat później księdza Kitowicza, to znajdziemy już u niego potrawy widoczne i na dzisiejszych stołach – gęsi, bigos, barszcze i rosoły. Po prostu kuchnia polska ewoluowała, po szczycie biesiadnego szaleństwa przypadającym gdzieś na lata dwudzieste, trzydzieste xviii wieku, mamy okres można by rzec, stabilizacji i normalizacji – z jadłospisu wypadało to wszystko, co było dziwaczne i drogie, zostawały normalne i proste potrawy. Oczywiście dania takie, jak kotlet schabowy czy placek po węgiersku, serwowane dzisiaj w pseudodworkach i kurnikach z katalogów pisma „Moje wnętrze” czy „Twój Dom” nie mają nic wspólnego z kuchnią staropolską; choćby dlatego, że w xvii wieku nie było kartofli.

Rozdział XVIII

W tym się zasadza wyższość polskiej mowy nad innymi, bo słów: chrząszcz, chrzest, trzmiel i podobnych nie wymówi żaden prostak! – argumenty, których używa Dydyński, są pewnym anachronizmem, bowiem zawarto je w książce Wywód jedynowładnego państwa świata wydanej dopiero w roku 1633, a autorem ich jest ksiądz Wojciech Dębołęcki, franciszkanin, pisarz, kompozytor i historyk, a przy okazji kapelan lisowczyków, w których szeregach walczył w latach 1621-1622. Postać niepospolita i zgoła wymykająca się wszelakim regułom. Człowiek, który wywodził pochodzenie Królestwa Polskiego z Libanu i nazywał je jedynym sukcesorem władztwa biblijnego Adama. Ma się rozumieć, iż Adam i Ewa mówili oczywiście w jedynie

słusznym języku, czyli po polsku. Ciekawe, że inni franciszkanie nie podzielali opinii autora, stąd między źródłami z procesu przeciwko autorowi znajdujemy i takie opinie wielce mi miłych braci minorytów: Wydał Dembołęcki – mówili - książeczkę czyli raczej głupstwo (levitatem) o historyi przedpotopowej, w której uczy, że język słowiański jest najdawniejszy ze wszystkich języków, że językiem słowiańskim i polskim mówił Bóg i Adam w raju i poplótł wiele innych straszliwych dziwactw, które wstyd przynoszą dla mężów rozsądnych. Tę książeczkę wszędzie rozrzuca i zakon bardzo zohydza, tak dalece, że wielu panów i szlachty gorszy się i dziwi, jak może być zakon franciszkański tak bardzo rozpuszczony, żeby jednego brata wagabundę nie mógł poskromić i zatrzymać w klasztorze pod furtą. Dodajmy, że Dębołęcki również w życiu prywatnym był osobowością zgoła nietuzinkową i jako żołnierz-mnich prowadził wesoły tryb życia, nie stroniąc od trunków oraz panien łatwego i lekkiego autoramentu. Jako członek towarzystwa powołanego w celu wykupywania jeńców od Turków zdefraudował – prawdopodobnie przepił, przehulał, przejadł i…w zamtuzie pieniądze przeznaczone na uwolnienie więźniów z pohańskiej niewoli. Za co też zresztą utracił wszystkie zakonne przywileje. Z innych dzieł Dembołęckiego wymienić warto Przewagi elearów polskich, co ich nie-gdy Lisowczykami zwano, które czynili w państwach cesarskich przeciwko heretykom za czasów niezwyciężonych monarchów: Ferdynanda ii, cesarza chrześcijańskiego i Zygmunta iii króla polskiego i szwedzkiego etc. w leciech pańskich od 1619 do 1623, krótko na prędce zgromadzone – wojenną opowieść o lisowczykach, a nade wszystko o ich gwałtach i grabieżach. Wyście Lutrom do nieba porobili mosty obudziwszy pokutę i wskrzesiwszy posty – pisał Dembołęcki, radując się z wojennych dzieł elearów. Czerkasi Łżedymitra! – wrzasnął Demiaszko. – Oj, zginęliśmy, ojczulku! – Moskale w xvii wieku nie grzeszyli nadmierną znajomością geografii, i to pomimo że ich małoletni car Fiodor Godunow delineował jedną z pierwszych map Wielkiego Księstwa. Polaków określali mianem Litwy, a Kozaków zaporoskich nazywali Czerkasami – dla odróżnienia od Dońskich, zapewne od leżącego na Ukrainie miasta Czerkasy. Za co to wszystko? Za co? – wycharczał car Borys Godunow. Leżał rozwalony na łożu jak wór sadła, blady i ledwie dyszący, charczący przy każdym oddechu. – Co ja, byłem straszniejszy niż Groźny? Głupszy niż Fiodor? Nikczemniejszy niż Wasyl Ślepy? – historycy rosyjscy do dziś nie są zgodni w ocenie panowania cara Borysa Godunowa. W czasach komunistycznych przedstawiano go jako okrutnego uzurpatora, nikczemnego służalca, Tatarzyna i zięcia okrutnego oprycznika – Maluty Skuratowa. Tymczasem jednak, analizując poczynania Borysa, wychodzi na to, że był on raczej ofiarą nieszczęśliwego splotu wypadków, przede wszystkim hołomoru, który wstrząsnął podstawami Wielkiego Księstwa Moskiewskiego,

niż własnej nieudolności. Borys próbował w ograniczony sposób otworzyć Rosję na zachód, umacniał twierdze, próbował przebić się nad Bałtyk. Wysyłał młodzież bojarską na naukę, zamierzał założyć uniwersytet w Moskwie; panował wszakże zbyt krótko, aby jego działania przyniosły wymierne efekty. Potem na kilka miesięcy otworzył Moskwę na zachód Dymitr Samozwaniec, po nim zaś przyszło czekać aż do wieku xviii i czasów Piotra Wielkiego, który kompletnie zmienił oblicze Rosji, podnosząc ją do rangi światowego mocarstwa. Srebro-złoto na trzy części rozdzielali: Pierwszą część brali – cerkwiom ofiarowali. Świętemu Meżyhorskiemu Spasowi. Trechtymirowskiemu monasterowi - te fragmenty to oczywiście stara, prawdziwa duma ukrainna Samuel Kiszka, opisująca wojenne czyny sławnego atamana Kiszki lub – w wersji polskiej – Koszki, który w latach 16001602 brał udział wraz z Kozakami w walkach ze Szwedami w Inflantach. Wcześniej, w roku 1575, uczestniczył podobno w kozackich chadzkach na Turków, nie wiadomo jednak, czy był – jak chce duma – w niewoli bisurmańskiej. Pełny tekst jest zbyt długi, aby go tu zamieszczać, dlatego dociekliwych Czytelników odsyłam do książki Mirosława Kasjana: Na ciche wody: Dumy ukraińskie.

Rozdział XIX

…car Borys Godunow zdechł jak pies! – nie wiadomo dokładnie, jak umarł car Borys Godunow, prawdopodobnie jednak, jak wynika z relacji Margereta, przyczyną śmierci była apopleksja. Car chorował już od dłuższego czasu, pamiętajmy też, że miał wówczas 53 lata – wiek, jak na ówczesne czasy, dość zaawansowany. Pogłoski o jego śmierci były różne – powiadano nawet, że sam zażył truciznę. Trudno jednak wierzyć, aby Godunow, który zniósł już niejedną przeciwność losu, zdecydował się na samobójstwo w tak dramatycznej chwili – kiedy nie mógł sobie poradzić z Dymitrem Samozwańcem, a jego własny syn Fiodor nie miał wystarczającego poparcia, aby utrzymać się na tronie. Ogromna strzała wbiła się tuż przed kopytami konia pana Janowskiego. Jej grot był jak siekacz, drzewce długie na dwa łokcie… – o astrachańskich łukach pisał już nasz nieoceniony Jan Chryzostom Pasek, opisując bitwę z Moskalami Dołgorukiego w 1660 roku: Z armat biją, a coraz to strzała okrutna jako powerek padnie między nas, czasem w szeregi, czasem też przed szeregi. Żeleźce jako siekacz, dziwujemy się, co tam za łuki takie mają czy olbrzym jaki strzela z wielkiego łuku czy co? A nie wiedzieliśmy, że to astrachańscy Tatarowie, co o ziemię

oprze jeden drąg łuku, a drugi mu nad głową stoperczy.

Rozdział XX

Puścimy gaszka nagiego, przywiązanego do konia przez chrusty – mamrotał do Tobołki, kiedy jechali do wsi. – Dobrze bachmata osieczemy kańczugami, strzelimy za nim, zerwiemy uzdę! Pójdzie jak wicher! – nie wiem, jak to jest, ale ciągle wchodzi mi w paradę pan Pasek i jego pamiętniki; może dlatego, że wcześniej nie korzystałem prawie z jego anegdot i historii. Tak więc sposób ukarania marcowego gaszka, który chce zastosować Przecław, obmyślił wcale nie on, ale niejaki pan Falbowski, a cała rzecz tyczyła się amorów, na które jeździł Mazepa, późniejszy hetman zaporoski. Oddajmy jednak głos samemu Paskowi: Na Wołyniu miał wioskę [Mazepa] w samsiedztwie z Falbowskim, któremu znęcił się był do domu, nie wiem po co, że tam przebywał często, kiedy Falbowski wyjechał. Dopowiedzieli o tym panu domownicy, ci osobliwie, co karty nosili i byli świadomi owych konwersacyj. Jednego czasu założył sobie drogą jakąś daleką Falbowski, pożegnał się z żoną, wyjechał. Stanął tedy na tym trakcie, którędy Mazepa przyjeżdżał; aż bieży z karta ten, co zawsze zwykł bywać ablegatem, i sam o tym panu powiedział. Wziął kartkę [Falbowski], przeczytał jako się tam inwitują do ochoty obznajmując, że JM wyjechał w drogę, etc. etc. Oddawszy kartkę owemu sekretarzowi: „Jedź, a proś go o odpis mówiąc, żeć Jej Mości prędko kazała”. Tak uczynił, a pan go czekał, póki nie powrócił z responsem, bo dwie mili było biegać. Skoro tam tedy go ekspedyjowano, skoczył przodem, oddał panu kartkę, w której swoją do usług gotowość deklarują i obiecują zaraz się stawić. Po chwili jedzie Mazepa. Potkawszy się: „Czołem!” – „Czołem!” -„Dokąd jedziesz?” powiedział, że gdzie indziej. „Proszę na wstęp”. Wymawia się Mazepa, że „pilną mam drogę; WMMPan też, widzę, jedziesz gdzieś”. „O, nie może być”. Cap go za kark: „A to co za kartka?” Mazepa zdechł; w prośby, że to „pierwszy raz dopiero jadę, żem tam nigdy nie postał”. Zawołają owego sekretarza: „Siła razy, chłopie, tam był w mojej niebytności?” Odpowieda, że „jak Wiela na mej głowie włosów”. Dopiero wzięto; jadą sobie: „Obierasz śmierć?” Prosił, żeby nie zabijać; przyznał się do wszystkiego. Takci nabudował się nad nim [Falbowski], namęczył; rozebrawszy go do naga, przywiązał go na jegoż własnym koniu, zdjąwszy kulbakę, gębą do ogona, a do głowy tyłem, ręce na opak związano, nogi pod brzuch koniowi podwiązano, potężnie bachmata dosyć z przyrodzenia bystrego zhukano, kańczugami osieczono, a jeszcze

nadgłówek mu zerwawszy z głowy, kilka razy nad nim strzelono. Tak tedy jako szalony bachmat skoczył ku domowi. A wszystko było tam gęstymi chrustami jechać; głóg, leszczyna, gruszczyna, ciernie, a nie drogą przestronną, ale ścieżkami, którędy koń drogę pamiętał. […] A tu nagiemu, tyłem do głowy siedzącemu na tak bystrym i zhukanym koniu, który od strachu i bólu oślepł leciał, gdzie go nogi niosły, co się dostało specjałów, póko onych szerokich chrustów nie przejechał, snadno uważyć. Historia jednak jeszcze się nie zakończyła. Otóż Falbowski pojechał do żony, zakołatał w to samo okno, którym wchodził Mazepa, i przyjęto go tam jak wdzięcznego gościa. Szlachcic jednak okazał się niewdzięczny, bowiem poranił niewierną żonę rajtarskimi ostrogami uwiązanymi do kolan. Jak napisał Pasek: Mościwa pani, doświadczyłaś tego, Jakl piękna rzecz mieć męża rozumnego! Zachorowałaś na świerzbienie ciała, Wnet cię skuteczna recepta potkała: Raj drugim damom specjał tak drogi Na taki defekt rajtarskie ostrogi. Więc zamiast jechać z powrotem do Polski, poszli na Krymgorod i Biełgorod, brzęcząc kabzami pełnymi moskiewskiego grosiwa – chociaż z listów Jana Buczyńskiego wynika niezbicie, że Dymitr wydał na polskie roty sporo pieniędzy, to jednak żołnierze nie byli zadowoleni z żołdu. Zadziałał tu być może miraż moskiewskich bogactw – zdaje się, że większość z tych, którzy poszli na moskiewską wyprawę z Dymitrem, liczyła na nadania ziemskie i bajeczne skarby Moskwy. Tymczasem carewicz wypłacił im zwyczajny żołd, taki jak w wojsku kwarcianym, co przyjęte zostało przez część żołnierzy z gniewem. Mimo słabej zapłaty Polacy nie odjeżdżali, żyjąc w Moskwie ponad stan. Jak napisał Buczyński: Kiedy wzięli pieniądze zaraz jęli adamaszkowe bramy dawać czeladzi po kilkanaście, a przedtem nie miał drugi, tylko dwóch. Co nam zapłacił Dymitr, tośmy stracili, bo mieszkaliśmy bez służby pół roku, że się tam zostawiło, co się wzięło. Być może zatem zadziałał podobny mechanizm co w przypadku przybycia do Polski Henryka Walezego, wraz z którym przyjechało z Francji bardzo wielu awanturników i szelmów, licząc na łatwą karierę w Rzeczypospolitej. Niestety, nie dość, że nikt nie przygotował się na ich przyjazd, to jeszcze trafili do Krakowa w styczniu – w okresie największych mrozów.

1 łac. – głęboko na północ 2 łac. stp. – sługa rękodajny łac. – wspólnymi siłami łac. – żołnierz polski może być tylko kawalerzystą łac. – w następstwie 3 łac. – Przepych 4 łac. – zawiść