(Przeglad Konstrukcji Lotniczych 20) Harrier

ruHAD W\EIH,,cillotÝCŽrcÍl

wia' "?4Í

rl I t

I

t

Cena 24 000 zt

|ssN í230.2953

NR INDEKSU 372463

2. Harrier GR.7- 2G532z 4 DywizionuBAF' Jeden z kiIku samototów ozdobionych barwami tego dywizjonu na caým usterzeniupionowym,Laarbruch.

3. Harrier GR.7- 2D438z 1 DywizionuRAF, Wiftering'

4. Harrier GR.7- ZG 530z 4 DywizionuRAF,Laarbruch' Na samolocie tym w lipcu 1993 r' wykonywalloty SILAndy Suddards.

5. SzaryHarier GR.7- 2G478 z 3 DywizionuRAFbiorq1993r. cy udúatw operacjiWarden,lncirlik,|
Huruier i d 6

o 6 6 N E

I dea bojowego wykorzystaniasamolotu ! pionowego |ub krótkiego startu (V/STOL Vertical/ShortTake-Off and Landing) pojawila sig w momencie powstania realnego zagroženia ze strony niepayjacie|skichsamo|otów bombowych. Podsta. Wowym zadaniem obrony jest wówczas pzechwycenie obcych bombowców zanim zdýq zrzució swój šmiercionošny ladunek. System obrony pzeciwlotniczej musi zatem charakteryzowaósig krótkim czasem reakcji na zagroŽenieatakiem i w ým momencie samo|ot' który ma moŽ|iwošé bazowania w pob|iŽu zagroŽonych obiektów oraz moŽe szybko wystartowaó, staje sig idea|nym šrodkiemobrony. Pod koniec drugiej wojny šwiatowej fzecia Rzesza stangla pzed problemem obrony swojego potencjalu pzemyslowego pzed zmasowanymi nalotami lotnictwa a|ianckiego.PoniewaŽw ým czasie nie|icz. ne juŽ |otnictwomyš|iwskienie by|o w stanie powstrzymaó ataków siggnigto do rozwiqzaň mniej konwencjonalnych.Bozpisa. no konkursna szybki i tani w produkcjisamo|ot paechwytujqcy' który móglby opero. waó z bIiskiego sqsiedztwa bronionego obiektui nie by|by uzaleŽnionyod |otnisk, Zv,tyciqzc4konkursu zostaf samolot o napQdzie rakietowym Bachem Ba 349 Natter (Zmija).Uzbrojony w 24 niekierowanepociski rakietowestartowalpionowo ze specjalnego stanowiska i po zakoňczeniu zadania w dwóch czgšciach opadal na spadochronach na ziemig. Byl to jedyny zrealizowany projekt bojowego pionowzlotu w czasie wojny - jak wiele innych nie mniej rewolucyjnych koncepcji nie mial, z powodu zakoňczenia dzia|ariwojennych, moŽ|iwošci dalszego rozwoju. Prob|em ochrony obiektów pzed ata-

kiem lotniczymzostal rozwiqzanydopiero w |atachszešdziesiqých,w momencie pojawienia sig pzeciw|otniczychsystemów obrony rakietowej.okres zimnej wojny, która zaczq|a sig pod koniec |at cáerdziesých' spowodowal powrót do zapomnianej juŽ idei. okaza|o sig, Že nowozbudowanew |a. tach pigódziesiqých |otniskaNATO sq naraŽone na atak pociskami uzbrojonymiw glowice nuk|earne. Same samo|oý mialy szanse przetrwania ataku niepzyjaciela w schronach' a|e póŽniej nie moglyby wystartowaó ze zniszczonych pasów startowych. Jedynym wyjšciemz tej sytuacjijest rozproszenie sil i unieza|eŽnienie ich od operowania z |olnisk. Šwiat|otniczy porwa|a idea budowy samo|otów pionowego startu i |qdowaniaz napgdem odzutowym, gdyŽ ý|ko taki napgd dawa| porównywa|ne z samolotami bojowymi o napqdzie konwencjona|nym w|ašciwošci|otne. W ciqgu nastq. pnych 10 lat zbadano ponad 30 schematów rozwiqzaň.|roniq |osu rozwiqzanienajmniej Íaworyzowanedoczekalo sig po |a. tach produkcjiseryjnej. Na poczqtku1956 roku znany francuski konstruktor Michel Wibault zaproponowal ko|ejnysposób pzetrwania samo|otów bo. jowych w razie konÍ|iktuzbrojnego. RóŽne konstrukcjesamo|otów WoL istniaý juŽ w ým czasie, a|e Wibau|t przedstawil zupelnie nowe rozwiqzanieproblemu pionowego startu.Z podstawowychbadaň nad statecznošciq pionowz|otuwynika|o,Že w czasie operacji startu i lqdowania kierunek sily nošnejmusi przechodziópzez šrodekcigŽkošci samo|otu' a jej wartošémusi co najmniej o 2o%"pzevlyžszaó masg p|atowca. Sq to fazy |otuw których k|asyczne powie. achnie sterowe pozostajq bezužytecznei konieczne staje sig wyposaŽenie samo|otu w dodatkowe uz4dzenia sterujqcezasilane

powiet|zemze sprgŽarkisiInikanapgdowego. Sercem nowego zespolu napgdowego stal siq si|nik turbinowy Bristo|orion, który popfzez przek|adnigi wa| napgdzal cáero. stopniowq sprgŽarkg odšrodkowq. Powietrze ze sprqzarki by|o kierowane do dwóch bocznych wy|otów zakoňczonych dyszami, które mog|yobracaó sig o 90o do dďu. Dysze ustawione w poloŽeniu horyzonta|nym dawaly silq ciqgu w locie do pzodu, natomiast skierowane pionowo w dól dawaly si. |9 nošnq unoszqcq samo|otw czasie startu, Íaz pzejšcia do |otu poziomego i |qdowa. nia. Wibau|tnazwa|swój samolot Gyropter' Poniewažani Armee de |'Airani US Air Force nie wykazatyzainteresowanianowym rozwiqzaniem,Wibau|tzwróci.|sig do biura Mutual Weapons Development Program (MWDP) w ParyŽu. Byla to agenda z4du amerykaňskiegostwo|zonaw ce|u finansowania obiecujqcych europejskichprojektów wojskowych. Poproszono dyrektoratechnicznego firmy Bristol Stanleya Hookera o oceng projéktuMiche|a Wibau|t. Hooker postanowi|wykozystaó ideg pionowz|otui paedstawi| jq swojemu zespďowi konstruktorów w firmie Bristo|. Po szczegďowym zapoznaniu sig z projektem postanowiono go zmienió zachowujqc za|eý i pozbywajqc sig wad. Zamiast pzekladni kqtowychi wa|ów napgdzajqcych cáery Wenty|atoryzaproponowanopojedynczqpzekladnig I :5,1 napgdzajqcq dwustopniowq sprgŽarkg ni. skiego cišnienianowego silnika ÍirmyBristo| o|ympus Bo1 .21' z której powietze kierowa|osig do dwóch obracanych dysz po obu stronachsilnika.Z tego projektusilnika oznaczonego BE.48 powstal nowy BE.52' w którym si|nik orion zosta| zastq. piony pzez prostszy' |Žejszyi taňszy si|nik Orpheus.

Rozwój konstrukcji P.l127 IJruchalnianicsiIników proto(ypowego umicszczonegona spccjalnymslanowiskubadawcrymzbudowanymprzez Ilawker Siddeley samololu dln bndaniazespolunapgdowego pionowegostartu i l4dowania.

Y=--:",*.-1'

"{

Nastgpny projekt- BE.53 zak|ada|'Že duŽy przednikompresorstaniesiq integralnq czgšciqsilnika po|qczonqz jego wa|em' z jednym duŽym w|otempowietrza.Czgšó centralnqstrumieniapowietrzakierowanow nim do sprgŽarkiwysokiegocišnieniasi|nika, natomiast czgšézewnqLznq . poprzez wentylator- do przednichobracanychdysz. Szczqš|iwie Wibault by| zadowoIony z wprowadzonychzmian i w grudniu1956 roku wraz z Gordonem Lewisem,jednym z konstruktorówfirmy Bristo|, opatentowaIi uklad samo|otuWoL' który byl juŽ podobny do póžniejszegoHarriera. Te historyczne rysunki Patentowe pzedstawiajq uklad dwóch przednich zimnych dysz wy|otu powietízazza wenty|atora i dwóch gorqcychtyInychdysz wy|otu z si|nika odautowego oraz pokazujq, Že wentylatorobraca sig w przeciwnymkierunku w stosunku do wa|u g|ównego si|nika. Wený|atorniskiegocišnieniaobracajqcsig pzeciwnie do walu silnika prawie calkowicie niweIuje moŽ|iwošópowstawania du. Žych momentów giroskopowychw czasie

manewrów samo|otu'Jest to szczegó|nie wažne w czasie zawisu pionowzlotu,gdy niwelacjiich dzialania nie mamy moŽ|iwošci Za. za pomocq sterów aerodynamicznych. stosowanotakŽespa|aniedodatkowegopa. liwa w strumieniupowietrzawylatujqcegoz dysz niskiego cišnienia, które pozwa|a chwiIowo zwigkszyó ciqg s,iInikakosztem zwigkszonegozužycia pa|iwa (PCB - p|enum-chamberburning).Rozwiqzanieto zostalo od|oŽonena póŽniej z powodu przewidywanychduŽychtrudnošciw jego opracowywaniu.Bez PCB si|nikBE.53 móg| daó ty|ko8000tuntów (3560daN) ciqgu. Nowy szef MWDP. pulkownik Willis Chapman zgodzil sig finansowaó75% kosztów rozwojusi|nikaBE.53, a prezes Bri. stol Aeroplane Co. Reginald Verdon Smith postanowilpokryó resztgwydatków. Niesteý Wibaultwkrótce zmarl i nie móg| ujrzeó realizacjiswojegopomyslu.StanleyHooker wyslal pierwsze materialy na temat BE.53 do g{ównego konstruktorafirmy Hawker Sydneya Camma, który pzekaza| je swoim najlepszym m|odym inŽynieromRaIphowi

Hooperowi i Johnowi Fozardowi.28 czeNvca .í957roku Hooper przedstawi'|pierwsze szkice samolotu ze sterowanymwektorem ciagu. Dysza vvylotowasilnika byla nieruchoma i ý|ko przednie dysze mogý byó obracane' a wiqc byl to samo|otkrótkiego a nie pionowegostartu. W tym czasie w firmieBristoldokonano zmian w uk.ladzie silnika wprowadzajqc pzeciwne kierunki obrotów wenty|atorai sprgŽarki oraz parQ obrotowych dysz w miejsce stalej dyszy wyIotowej' Powstď wigc nowy si|nik, który otrzyma'|nazwq Pegasus 1 (Pegaz 1). JuŽ w sierpniu pzed. stawiono nowq propozycje samolotu wo. P'1127,któregokad|ubzaprojektowano kď si|nikaPegasus z jego czteremadysza. mi rozmieszczonymiwokď šrodkaciqŽkoéci' Mial to byó jednomiejscowygórnoplat przeznaczony do zadaň sáurmowych i rozpoznaniaz moŽ|iwoóciqzeczywistegopio. nowego startu i lqdowania. Do sterowania w czasie zawisu zastosowano system malych dysz powietrznychumieszczonychna koňcach skzydď i kad|uba.samo|ot mia| jednak zbyt maly zasigg i dlatego koncepcja wymagala dalszego rozwoju. Bristolzastosowalw nowym silniku sekcjg sprqŽarkiwysokiegocišnieniaod siIni. ka orpheus 6 i pzez to moŽna bylo zwigkszyó ciqg do 1.l000Íuntów (4895 daN) i tak powstalsilnik Pegasus 2. Na poczqtku 1958 MWDP pokrylow 75% zakup 6 ých siIników' Bristo|sÍinansowalpozostale25%, natomiastHawker zgodzi| sig Íinansowaó wlasne prace projektowe nad nowym samo|otem.ostatniqduŽq zmianqw projekcie P.1127 bylo zastosowanie podwozia rowerowegoz pomocniczymikďami na koňcach to podniešóskzyd|o do skzydel. Pozwo|i|o góry i da|o moŽ|iwošójego demontaŽuw ca|ošciw czasiewymianysiInika. W pďowie 1958 Hawker Aircraftrozpoczql badania tunelowe modeli w celu zebrania došwiadczeň na temat geometrii wlotów powietza do wenty|atorai dysz wy. lotowych.W czerwcu 1958 Ministryof Supp|y zdecydowa|oo konýnuacji tych badaň pod patronatem z4du, a w okresie póŽniejszym Lakžeprzez NASA. W marcu 1959 HawkerSidde|eypostanowilsÍinanso.

l,'*:,-.;

Jedno z niewiclu znanych zdj9ó drugiego prototypu sarnolotu P.1127 w locie.

".i1f."ri

S:rlnoIotXV.6Á (Kestre|)uyslawionyobccnie rv muzeum w USA Waó budowg dwóch protoýpów co spowodowa|o duŽe pÍzyšpieszenieprac. BAF zaczql poszukiwaó naddžwiqkowego nastQpcy dla samolotu Hunter, a NATO wydalo specyfikacje na samolot naddžwigkowy VTOL NBMR-3 (NATO Basic Military Bequirement3). W odpowiedzi na te wymagania Hawker zaproponowal wzmocnionq wersjQ naddŽwigkowqP'1127 pod oznaczeniem P.1150 napgdzanq zmodyÍikowanqwersjq silnika Pegasus z systemem PCB. NATO zwiekszylo wymagania NBMB-3 w marcu 1961,na co odpowiedziqHawkerabyl projekt P. l 154 z zupelnienowym silnikiemBristo|Sidde|eyBS.100 o ciqgu 33000Íuntów ( 1 4 6 8 5d a N ) . W kwietniul962 P.1154 zostal ogloszony technicznym zv'tyciqzcqkonkursu, ale Franc1aprzeÍorsowa|a swój projekt samo|otu Dassau|tMirage |||.V.P'1154 mial w koňcu byó wprowadzony na v4lposaŽenie Roya| Navy i RAF, a|e róŽnicew wymaganiach stawianychp|zez I\lch odbiorców spowodowaly wycofanie sig Royal Navy. Po decyzji o wycofaniu ze s|uzby duŽych |otniskowców zrezygnowano teŽ z zakupu samo|otu Phantom. Natomiastzamówienia d|a RAF zosta,ly po prostu skreš|one przez nowy zqd Labour Partyw lutym 1965. Pierwszy Pegasus 1 zostal uruchomiony w Patchwaywe wzešniu 1959 osiqgajqc ciqg 9000 funtóW (4005 daN). Wszystko co Bristo| mógl obiecaó Íirmie Hawker to 10000Íuntów(4450daN) ciqgu jaki dawal Pegasus 2' który po raz pierwszy zosta| uruchomionyw Iuým 1960' Pi|ot došwiadcza|ny ÍirmyHawker Hugh Merewetherzostal zaproszony pízez NASA do odbycia |otów na samo|ocieX-.l4 z dyszami o zmien. nym kqcíeustawienia.W czasíejednego z koIejnych pionowych Iqdowaň wystqpily klopoý ze sterowaniemprzechy|aniai pionowzlotzostal zniszczony. Oznaczalo to koniecznošóprzeznaczeniadodatkowegociqgu do sterowaniaprzechyleniemw P.1127, a|e powodowa|oteŽ zmniejszenieciqgu w czasie pionowegowznoszenia,co przy za-

?irnrarcr , ir,) .v/ ř o o !

danej masie startowejsamo|otuuniemoŽ|iwia|o start.Szczgš|iwieudalo sig osiqgnaó dodatkowo 1000 funtów ciqgu na pewien czas rozwiqzujqcproblemy. Dwa P.1127zostalyzbudowanei na ich bazie Ministryof Supply stworzyloeksperymentalnewymaganiaEH.204D,Samolotom nadano numeryXP831 i XP836. Z oblotem ých maszyn zwi4zanajest pewna anegdota. Hooker zaproponowalCammowi, aby pierwszeloý odbyly sig w sposób konwencjona|nyw ce|u sprawdzeniaw|ašciwošci pi|otaŽowych nowych maszyn'Na to Camm odpowiedzia|,Že wszystkie samo|oý Ha. wkera majq doskonalewlasnošcipi|otaŽowe i dlatego pierwsze starty bgdq od razu pionowe.Pierwsze próby naziemneXP831 rozpoczQysig 31 sierpnia1960 na lotnisku DunsÍo|d. Do prób startu,które rozpoczg|y sig w paždzierníku, samo|otzosta,lmaksy. ma|nie odciqŽony i ustawionyna specja|. nym stanowisku. 21 paŽdziernika1960 P.1127 pi|otowany pÍzez A.W. BedÍordapo raz pierwszy oderwal sig od ziemi. oczywišcie na samym poczqtku napotkanowiele trudnošci. SamoIot unoszqc sig tracil statecznošói uderzalkolami pomocniczymio ziemiq,nag|e przechy|alsig na boki, kiwal w przód i ý|. Bylo to spowodowane zbyt malym ciqgiem dysz sterowniczych. Trudnošcizosta|y przezwycigŽonegdy usprawnionosystem sterowaniaw zawisie i l9 listopada 1960 wykonanopierwszypoprawnylot.W czasie

prób kIasycznego ko|owania pojawi|y siq k|opoý z podwoziem' Skzydlowe kďka pomocnicze by|y krótsze od go|eni podwozia glównego co objawia|o sig kiwaniem na skrzydla ca|ego samo|otu' Kďo go|eni pzedniej bylo malo sterowne i wpadalo w drgania shimmy. Problemy rozwiqzano poprzez zablokowanie goleni podwozia pomocniczego i zwigkszenie skoku ich amortyzato-

rów.

XP83.Í zostal pzewieziony do RAE w Bedíord i po kiIku dodatkowych szybkich kolowaniach Bill Bedford wykonal pierwszy konwencjonalny start l3 marca 1961. 7 lipca drugi prototyp rozpocz4| próby w |ocie w Dunsfo|d i wkrótce osiqgnql predkošó ponad 500 wgzlów (927 kmlh| w |ocie na malej wysokošci. W grudniu 1961 ten egzemp|az wykonywa| manewry z pzeciaženiami do 69, osiagna| wysokošó ponad 40000 stóp (12200 m) i prgdkošó 1.2 Ma. cha w |ocie nurkowym. Niesteý w czasie jednego z ko|ejnych |otów oderwal sie |ewy w|ot powietrza do silnika, a pi|ot nie mógl zapanowaó nad maszynq i musial sig katapu|towaó' Samo|ot u|egl zniszczeniu. Dopiero po ki|ku |atach w sposób zadowa|ajqcy zaprojektowano wlot zmieniajqc jednoczešnie material z którego by| wykonany. Poczatkowo by,l to kompozyt z wlókien szk|anych, a|e w koňcu zdecydowano sig na stal. Próby nie wnios|y istotnych zmian do konstrukcji platowca i silnika. lch pierwszy

W czasie prób Kcslrcl lalal w asyšcie specjalnic wyposaŽonego dwumicjscowcgo samololu Ilunter T.7.

' {h..-*"" \$q'eJr;""""""!"''"+"''N.durÉl

lll-l.r ý'i il.,' ::::-"--*"-;

N

Rozwój konstrukcji Jeden z pierwszych seryjnych Harrierów w specja|nym kamuflaŽu i z cywi|nq reje. stracj4 G.VSTo, uŽywany w czasic wielu pokazów.

Samolo|y AV-EA ÍIarrier przeznaczone d|a IIS Marine Corps na linii montaŽowcj w KingstoIr w t97l. Z wytwórni Har. ricry trnfialy cenlrum badawczego w Dunsfold niedaleko Cranleigh w Surrey.

etap zostal uwieňczony pe|nym pzejšciem z lotu pionowego do lotu poziomego 12 waešnia 1961. W paždzierniku196.l prze. prowadzono próby operowania z róŽnych ýpów nawiezchni oraz rozpoczgto etap prób krótkiego startu' w czasie których dy. sze byly ustawiane pod kqtem okďo 55" po przyšpieszeniu do okďo 60 wgz|ów. W listopadzie1960 Ministryof Supply postanowilosfinansowaó budowg da|szych cáerech egzemp|arzyP'1127, Rozwijajqc konstrukcjqwprowadzono do nich wiele zmian w stosunkudo XP83l. Zmodyfikowano skrzyd|ozwigkszajqccigciwgna koňcu i dodajqc nowe koňcówki, dodano zqd generatorówwirów na jego górnej powiezchni, wzmocnionogolenie podwozia pomocniczego, zwigkszono powierzchniq statecz: nika poziomego i nadano mu wznios -18" oraz zmodyfikowanosystem gazowego sterowania w zawisie i fazie przejšcia.W ým czasie zespó| Hookera podniós| temperatu. rg osiqganq na turbinie oraz zastosowal nowy tzystopniowy wený|ator niskiego ciš. nienia co razem z innymi mniejszymi usprawnieniami dalo wzrost ciqgu do .l5500 funtów (6900 daN). Nowy silnik otrzymalnazivg Pegasus 5 i dal bodziec do budowy nowej wersji P'1127' która mog|a. by zabieraó juŽ uzbrojenie lub wigkszq i|ošópa|iwa. Niesteý, w ým czasie ze strony NATo istnia|ozapotrzebowanieý|ko na znacznie cigŽszy naddžwigkowy samoIot WoL i znów jedynie dzigki wysi|kom szefa MWDP projektP.1127 zostal uratowany.Paekonal on z4dy WielkiejBrytanii,Republiki Federa|nejNiemiec i Stanów Zjednoczonychdo utwozenia wspó|nejjednostki|otniczejTripaňite Eva|uation Squardon [rEs)' której zadaniem byloby operacyjne sprawdzenie

pzydatnošci samo|otów WoL. KaŽde z paňstw mialo zakupió szešé samo|otów i wystawió do nich obs|ugg, jednak pod wp|ywem oszczgdnošciowych nacisków Bryýjczyków zmniejszono ich Iiczbg do tzech. Samoloty, nazwane Kestrel (pustulka)' zosta|yzamówione 21 mla1962 pzez nowo stworzone Ministry oÍ Aviation (dawne MinistryoÍSupp|y). SamolotynapgdzanesilnikiemPegasus 5 otrzymalynowe grubsze skošneskrzydla, wyd,luŽonokad|ub pzed platem oraz za tyl nymi dyszami ptzez co uzyskano lepsze reIacje migdzy poloŽeniem skrzyde|' dyszy wy|otowychi šrodkiemcigŽkošci.Zmienio. no ksztalt dyszy wylotowych, klapy wydlužono w strong kad|uba,wzmocniono pokryw |uku go|eni g|ównejw ce|u wykozystania ich jako hamu|ców aerodynamicz. nych, ponownie zwigkszono powiezchnig statecznikapoziomegoi zmienionojego kqt wzniosuna -160. Pierwszy KestrelXS688, zbudowany jeszcze bez wigkszoécizmian, wykona| pierwszy |ot 7 marca.t964. TEs zosta| sÍormowany na |otniskuDansfo|d15 paŽdziernika '1964i od kwietnia1965 operowalz lotniska RAF West Raynham i okolicznychniepzygotowanych miejsc. Piloci pochodzili z BAF, Luftwaffe,USAF, USN i US Army. Wykonywano star.tyz róŽnorodnych powiez. chni jak tereny trawiaste, betonowe, arkusze z blach metalowych i z kompozytu szk|anego oraz z powierzchni pokryých róŽnego rodzaju odlamkami.TES rozwiqzano w listopadzie1965 po wykonaniu938 |otów. Szešó samo|otów Kestre| pojechalo do USA gdzie otzymaly oznaczenie XV-6A. PoniewaŽ USAF nie by|y zainteresowane na zamianq samo|otówkonwencjona|nych WoL maszyny te wykozystano do ce|ów

r"

badawczych. Badania prowadzila NASA w bazach Edwards, Dryden i Langley oraz Naval Air Test Center w Patuxen River, a w kwietniu 1966 XV-6A po raz pierwszy wystartowalz okrgtu desantowego USS Raleigh. Niesteý' czas prób ogranicza|aniska Žywotnošósi|ników wynoszqca ý|ko 50 godzin. W roku 1964, gdy uwaga skupiala sig n a s i | n i k uB S . 1 0 0d o P . 1 1 5 4z e s p ď H o o k e ra konstruowal nowq wersjg silnika Pegasus, która zosta|a po raz pierwszy urucho. miona rok póŽniej jako Pegasus 6. Wirnik wený|atorawykonano z tytanu,zwiqkszajqc wydatek powietza, zmodyÍikowanokomorq spalania, wprowadzono dodatkowy wtrysk wody w ce|uzwigkszeniaciqgu przez krótki okres oraz chlodzenie powietzem wszystkich stopni turbiny. Dalo to w efekcie .l9000Íuntów(8455daN) i wzrost ciqgu do Žywotnošcido 300 godzin. JuŽ w tym momencie Kestre|móg| wykonywaó misje bojowe podobne do ých jakie wykonujesamolot Hunter z tym samym uzbrojeniem. Natomiast tak duŽe zwiqkszenie osiqgów si|nika Pegasus 6 dawalo wyraŽn4nadziejg na to, Že nastgpca samo|otuKestre|mia|by

O a l

Harrier uŽyrvanyprzez US Marine Corps po przebudowiedo standardu AV-8C.

Il:rrricr GR'3 zI4I7 Eskadry' która do lipca 1993stacjonowalaw Belize. Iepsze charakterysýki bojowe niŽ Hunter z jakie daje |ot dodatkowymimoŽ|iwošciami pionowy. Nawet Chief of the Air Staff Thomas Pike zak|adalzamówienieých samo|o. tów równoleg|e z zakupem samo|otu naddŽwigkowegonapgdzanego siInikiem BS.100. Po pzejgciu rzqdów pzez Parlig Pracy .|964skasowano W pazdzierniku wigkszošó programówzbrojeniowych. takŽe P.1154. W ým czasie Air Staff wyda| nowe wymagania ASH.384 na nastgpcgsamolotuHunter, którego zadaniem by|oby takýczne wsparcie i |oý rozpoznawcze. Hawker za. pÍoponowa|wówczas samo|ot bgdqcy roz. winigciem Kestrela o oznaczeniu P.1127(BAF)i nazwg Harrier (blotniakpopie|aý)'która wczešniejby|a przeznaczona d|a P.1154.Wkrótce podjgtodecyzjg o bu. dowie prototypunowego samolotnapgdzanego silnikiemPegasus 6 i wykorzystujqcego w maksymalnym stopniu awionikg z projektuP.í154' Nawet ta oszczgdna koncepcja napotka|ana duŽe trudnošciz uzyskaniem akceptacji premieraWilsona. Jedynym wyjšciemd|a RAF bylo sklonienie Ministry oí TechnoIogy (Mintech, dawne MinistryoÍAviaton)do uruchomieniaogra. niczonego programu. Mintech zamówil szešó samo|otów X/276 do XV281 19 |ute. go 1965. W tym czasie Sydney Camm pzekaza| stanowisko glównego konstruktopiastowaniu, ra, po jego czterdziestoletnim Johnowi Fozardowi.Zbudowaniezamówionych samo|otów nie by.lorzeczq prostq, nie calo siq bowiem bezpošredniowstawió no. wego silnika i awionikido platowcasamoIotu Kestre|' Wigkszoéó czgšci na|eža|o pzekonstruowaó,a czasu nie by|o wie|e, gdyŽ data píerwszego|otu by|a z góry usta|onaw zamówieniuna 31 sierpnia1966. Jak sig okazalo zmiany objgly 90% rysunków konstrukcyjnych. Platowiec musial bowiem wytrzymaó manewry bojowe z pzeciqŽeniamido 7'8g pay maksyma|nej masíe. natomiast podwozie na|eŽalo wzmocnió, tak aby mog|o wytaymaó |qdowanie z pionowq prgdkošciqdo 12 ft,ls (3.66 m/s). Caly samolot mial wymagany czas bezpiecznego uŽytkowania (saÍe|iÍe) 3000 godzin lotu w najbardziej ekstremalnych warunkach,co oznaczalo 15O00 godzin norma|negowykozystania. Poza ým os{onakabiny pi|ota i w|oý powietaa do

*:.*r!4" O @ f !N

-.:_":s

"*,4

:*--rll:

š o o

) d

3 r

d L !

si|nikamusiaý wytzymaó udezenie ptaka o masie .l funta (0.45kg) pzy prqdkošci|otu 600 wgz|ów(1111 km/h). Pierwszy z szeéciu protoýpów XV276 wykonal swój pierwszy pionowy |ot 31 sierpnia.l966.JuŽ na poczqtku1967zosta. .|ozloŽonezamówieniena serig 60 samo|otów oznaczonychHarrierGB.1 (GR-ground attack and reconnaissance), której pierwszym egzemplaaem by.lXV738. Mialy one stanowió wyposaŽenieoperationa| Conversion Unit (OCU) pierwszoliniowegodywizjonu HAF na Wyspach Brytyjskich oraz drugiego na terenieRFN. W 1967wykonano wieIe Iotów próbnych badajqc róŽne konfiguracjepodwieszeňuzbrojeniai zbiorników pa|iwa,natomiastw 1968 pzeprowa. dzono integrujqcepróby systemu nawiga. cyjno-bojowego'który w tym czasie by| naj. |epszywšród samo|otówbryýjskich i nawet przewyŽsza|system samo|otu F-.l1.l. Zainteresowanie ze strony innych paňstw bylo duŽe, szczegó|nie po wystawie |otniczejw Farnboroughw 1968, a|e ý|ko US Marine Corps (Korpus Piechoý Mor. skiej Stanów Zjednoczonych) zeczywišcie zamierza| pozyskaó nowe samo|oý. Do. wódca Piechoty Morskiej genera|Leonard Chapman wyslal do Anglii gen. ,Johnsona wraz z dwoma pilotamiw celu zapoznania sig z nowq wersjq samo|otuHarrier.Po próbach szybko powsta|p|an zakupu í14 sa. mo|otów,które mia|ybywejšó na wyposaže. nie cáerech dywizjonów. Na BoŽe Narodzenie 1968 MarineCorps pzedstawifswoje zamiezenia i po uzyskaniuzgody ministerstwaobrony zamówiono .l2 samo|otów, które otayma|y amerykaňskie oznaczenie ýpu AV.8A.

W paŽdzierniku.l969Us Navy - w imieniu Marines, oraz w styczniu 1970 USAF pzeprowadzily w DunsÍo|dwlasne badania Haniera.Mimo wypadku i šmiercijednego z amerykaňskichpi|otówwystawioneopinie byly bardzo pochlebne. Podpisano wigc kontraktmigdzy firmami Hawker i McDonnell Aircraft na produkcjg licencyjnq i wspďpraca w da|szym rozwoju samo|otów pionowego startu i lqdowania, natomiastw paŽdzierniku 1971 Pratt & Whitney podjql wspďpraca z ÍirmqRo||s-Royce w ce|u da|szego rozwoju si|nika Pegasus, który otzyma|w USA oznaczenie F402. Jednq z g|ównych zmian wprowadzonychdo zamówionych samo|otówby|ozastosowanienowego silnikaPegasus 11 o zwigkszonymwydatku powietrza,wtrysku wody do komory spalania i poprawionymchlodzeniulopatekturbiny. W produkcjisilnik ten otzymal oznaczenie Mk.l03w wersjid|a RAF í Mk802dla AV-8A.Ale mimo to pierwsze10 egzemplazy AV-8A bylo wyposažonychw si|nik Pe. gasus 10 (Mk802). Samo|oý amerykaňskiemusialy mieó zmienionq awionikg i posiadaó moŽ|iwošó pzenoszenia pocisków A|M-9 Sidewinder' Zostawiono w podwieszanychgondolach bryýjskie uzbrojenie stze|eckie w postaci dziáek Aden Mk4 ka|.30 mm' które okazaly sig bardzo skutecznqbroniq mimo tego, Že nie stze|aly standardowqamunicjqamerykaňskq. W czasie gdy program AV-8A wchodzil w fazq realizacji,pierwsze egzemp|aze samo|otów Harrier GR..l zaczyna|y byó dostarczane do RAF. Pierwszy z nich XV738 zosta|ob|atanyw grudniu 1967. Próby integrujqcesystemy nawigacjii kierowania ogniem trwaly caly rok l968 co pozwoli|o na sformowaniew sýczniu 1969 W Dunsfo|d pierwszej jednostki BAF Žw. Harrier Conversion Unit wyposaŽonejw samo|oý pionowego startu i lqdowania. Na poczqtku 1970 HCU zostal pzemianowany na 233 Operational Conversion Unit (OCU) i przeniesionydo Wittering. Wprowadzanienowegosamolotudo jednostek bojowych ujawnilopotzebg zbudowania dwuosobowej treningowejwersji samo|otu Harrier.JuŽ wczešniejmyš|anoo takiej wersji,ale dopiero wydanie pzez RAF wymagaň ASR.386 na dwumiejscowegoHar. riera T,2 i póŽniejsze zamówienie w 1967 dwóch egzemp|azy prototypowych)0V174 i XW175 rozwiaValo problem. Fotel pilota Drugi z doslarczonych US Marine Corps samolotów AV.8A uzywanyprzez VMA-5I3' rra windzie lolniskowcaUSS Guam.

řIarrier GR.1 u1konuje pier. Došwiat|cz:rlny wszy slarl z rampy wybudowanejw bazie RÁE BedÍord.Pocz4tkowykqt rampy wzg|gdenr poziomu równy 60 zmienionona l5o. rtznanyz:|najkorzys|niejszydo uŽyciaw wa. runkach operacyjnych, PoniŽej: Sea Harrier FRS.I z E99 Dywi4ionuw rnalowaniu specjalnym zwiqzanynrz obchodami 50-leciajcdnostki. *,.-o*i.

*+.

wej sily nošnei odbitego od ziemi strumie. nia gazów wy|otowych. €;. . n WaŽnym zadaniem by|o zapewnienie duŽej autonomicznošcisamo|otuW warunkach bojowych. W tym celu zwiQkszono moc pomocniczej jednostki napgdowej (APU)' aby mog|a dostarczyó potrzebnq i|ošóenergiido napgduwszystkichagrega. tów samo|otuw Warunkachpo|owych.PoniewaŽ glównym zadaniem Wykonywanym pzez Harriery mialy byó ataki na ce|e na. ziemne, samoloty uŽytkowane pzez BAF wyposaŽono w |aserowy system pomiaru od|eg|ošcii oznaczania ce|ów. Nowe wypo. saŽenieumieszczonow wyd|uŽonymnosie samolotu. Pozwalalo ono na wskazywanie wiqzkq |aserowqce|ów d|a w|asnegouzbro. jenia, a w pasywnym trybie pracy wykrywalo ce|e ošwiet|one|aserem pzez w{asne wojska naziemne,co równieŽpozwa|a|ona ich atakowanie.Poza tym zainstalowanosystem ostzegania pzed opromieniowaniem wiqzkq radarowqprzez niepzyjaciela. W roku 1970 zostala zbudowana nowa wersja silnika, Pegasus 102, dajqca ciqg 20500 funtóW (9122daN). Samo|otyz tymi W celu maksymalnegowykorzystaniamosilnikami otrzymaly oznaczenie GR.1A i Ž|iwošcisamo|otuwypracowanospecja|nq T.2A.W 1972zaczqtokolejnqmodernizacjq technikgstanu. Dysze wylotoweustawiane zespolu napqdowegowymieniajqcgo, do sq pod kqtem5Oodo poziomu,hamulceza1976, we wszystkichsamolotachsilniki na b|okowanei wie|koéóciqgu wynosi 55%.W wersjgPegasus 103 dajqcqciqg 21500funjest momencie zwa|nianiahamu|ców ciqg tów (9567daN). Zmodernizowanesamo|oty zwiqkszanydo 100%.Samolot szybko sig otaymalyoznaczenieGR.3 i T.4. powietrze z korzystajqc w rozpqdza i unosi W ým czasie US Marine Corps zaczg|a siý nošnejskrzydeli ciqgu siInika.Podwootzymywaó pierwsze zamóWione samo|oty zie jest szybko chowane podobnie jak w AV-8A. Planowano licencyjnqprodukcjgw chwi|9 póžniej k|apy' przy jednoczesnym Stanach Zjednoczonych,a|e wystqpi}yduŽe obrocie dysz wy|otowychdo ý|u. Lqdowaopory w Kongresie. Dostarczono wiqc w nie po wykonaniuzadania odbywa siq pio1970 - 12 egzemplazy, w 1971 - 18, w nowo.Gdy |qdowaniema byó wykonanena 1972 - 30, w 1973 - 30 i w 1974 - 20, zastosujesig techterenienieprzygotowanym miast planowanych 24 maszyn. Zmniejszenikg skróconego |qdowaniaz maksyma|nie nie ostatniej dostawy bylo spowodowane wyd|uŽonymdobiegiem. Ma to na ce|u wprowadzeniemdo zamówienia 8 egzem. i|ošciobcych obiektów i zminima|izowanie p|azy wersji dwumiejscowej,która otrzymagorqcych gazów wylotowych, które moglyla oznaczenieTAV-84. by zostaó zassane pzez si|nik. AmerykaňskiuŽytkownicymie|i na poJakošó podloŽa stanowi bardzo powaŽczqtku duŽo prob|emów pi|otaŽowych.Wyny problem dla pionowzlotuwykozystujq- nikaloto z procesuselekcjipzyszlych pilocego ciqg gazów wy|otowychsi|nikanošne- tów pionowlotów.okazalo sig, Že pi|ocisago. Pod|oženaraŽonejest na wplyw gorq. molotów myš|iwskichmieIi Iepsze predy. Z pzednich dysz cych gazów Wy|otowych' spozycje i wyrobione nawyki do pilotowawylatujqgazy o temperaturze1OO.C,z tylnia nowego spÍzgtuniŽ pi|ocišmiglowcowi, nych 600oC,az dysz sterujqcych3oooO.W któzy pzewaža|iw pierwszych |atachuŽytczasie zawisu nad ziemiq strumieniegazów kowania.Te k|opoý miatyteŽ wpýw na zawy|otowychczgšcioworozpraszajqsig na kup wspomnianych8 samo|otóww wersji boki. a reszta odbija sig od pod|oŽatwodwumiejscowej. rzqc coó w rodzajufontanny,która teoreýPo pierwszych došwiadczeniachposta. po. powinna Jednak unosió samo|ot. cznie nowiono zmodyÍikowaówyposaŽenie. Wy. wietrze oplywajqc oHe ksztaltykadluba wymienionosystemnawigacjii kierowaniaogtwarza streÍgniskiego cišnienia'która poniem, fotel wytzucany pilota Mk9D na Amedo ziemi. Rozwoduje pzysysanie kadluba rican StenceI s|||-s3 i wyposaŽono wigwiqzaniemtego prob|emustalysiq Žw. L|D kszošó maszyn w taktyczny system'|qczno(lift-improvement device) - odpowiednio šci, pozwa|ajqcyna koordynacjg dzia|aň z uksztattowanezasobniki z uzbrojeniem silamilqdowymi. strzeleckim podwieszane pod kadlubem, Po anu|owaniuzamówienia na nowe które pozwo|i|yna wykorzystaniedodatko. duŽe |otniskowced|a Royal Navy Brytyjczy.

sp'r #Et*i*

{ffi, -5 ř

AL NAt '

o

; -

-J[:-r-'

o L

! N

przesuniqto do przodu o 1.19 m, natomiast w powstale w ten sposób miejsce Wstawio. no z pzewyžszeniem 0.457 m drugi Íotel dla instruktora. Wymieniono system klimatyzacyjny na wydajniejszy i umieszczono go w garbie za ty|nym Íote|em.Wspó|na kabina zosta|a przykryta jednoczgšciowq Iimuzynq otwieranq na prawq stronq. W celu zapewnienia dobrej sterownošci przedniq dysze sterowania gazodynamicznego przesunigto do pzodu o 1.42 m. Aby zlikwidowaó destabi|izujqcy wp|yw duzej przedniej czgéci kadluba ca|y tyl odsunigto o 0.846 m' podwyŽszono statecznik pionowy o 0.279 m dodajqc specjalny segment i powigkszono ster kierunku. StoŽkowe zakoňczenie kadluba zostalo wyd|uŽone, dajqc wiqksze ramig dzialania ý|nej dyszy sterowania. Pierwszy egzemplarz wersji dwumie.iscowej zostal oblatany 24 kwietnia 1969, a | e w k r ó t c e u | e g |z n i s z c z e n i u . D o p i e r o d r u . gi egzemp|arz XW175 pozwo|il na konýnu. acje prób. Stwierdzono z|q statecznošó kie. runkowq w lotach na duzych kqtach natarcia i dopiero ko|ejne podwyŽszenie statecznika pionowego o 0.457 m pďqczone z hamulca wychylaniem automatycznym aerodynamicznego o 26", gdy statecznik poziomy wchodzi na duŽe ujemne kqty na. tarcia, rozwiqzalo ten Problem. Pierwszy seryjny samolot wersji T.2, XW264, zosta| ob|atany 3 paŽdziernika 19 6 9 . D o š w i a dc z e n i a z n o w y m i s a m o | o t a m i jest Wkazaý, Že optyma|nym typem misji SToVL (shorttakeoff' vertica| landing-krótki staň, pionowe lqdowanie). Zmniejszenie zuzycia paliwa w czasie startu pozwala bowiem na zwigkszenie bojowego promienia dzialania lub masy zabieranego uzbrojenia.

cy postanowi|izbudowaó okrgtyšmig|owcowe k|asy |nvincib|e,które moglyby zapewnió |otniczq os|ong pzynajmniej przed okrgtamipodwodnymi.JuŽ w |uým 1962 wykonano pierwsze próbne lqdowanie na pokladzie lotniskowcaHMS Ark Boyal, W latach nastQpnych pzeprowadzono wiele da|szych prób operowania pionowz|otówz pok'ladów okrgtów. Doprowadzilo to w sý. czniu 1973 do z|oŽenia pzez Roya| Navy zamówienia na morskq wersjg samo|otu Harrier GB.3' która otzymala oznaczenie Sea Harrier FBS..1. Klopoý finansowe spowodowaly opóŽnienie ob|otu pierwszego egzemplarza, który nastqpi| 20 sierpnia 1978. W nowej wersji wprowadzono wiele zmian, których ce|em bylo przystosowanie samo|otudo pe|nieniaro|i myšliwcaoslony powietznej í|oý. W pzedniej czgécikadlu. ba zainstalowano wielofunkcyjny radar limy Ferranti Blue Fox, który zostal spzgŽony z nowym systemem nawigacyjno-bojowym' ZmienionoÍote|pi|otana k|asy zero. zero i podniesionogo o 280mm,co pozwoIi.lona poprawg widocznošci,szczegó|nie na boki i do ýlu. Zmiana ta wymusila po. wigkszeniepowiezchni statecznikapionowego w celu zapewnienia odpowiedniej statecznošcikierunkowej. Poza ým zwigkszono skutecznošó sterów gazodynamicznych. zainstalowanoa|ternator'aby pokryé zwigkszony pobór mocy radaru i dodatkowej awioniki.W struktuze platowca i silnika zastosowano stopy bardziej odporne na dzialaniewody morskiej.Ta wersja silnika otzymafa oznaczenie Pegasus 104. Eksploatacja Sea Harrierów zaowocowa|aopracowaniem nowej techniki startu przy wykorzystaniužw. skoczni narciarskiej(ski jump). Bampa ustawionapod kqtem t50 do poziomu pokladu pozwala na start ze stosunkowo malym zužyciem pa|iwa, a Przez to na zwiQkszeniemasy zabieranego uzbrojenia lub zwigkszeniezasiggu operowaniapionowzlotu. Wojna o Falklandyw 1982 roku wykaza|a duŽ4 pzydatnošésamo|otów Harrier i Sea Harrier,a|e jednoczeénieujawni|awie. |e wad tych samo|otów w ro|i myš|iwca pzechwytulqcego. Stalo sig to pzyczynq rozpoczqcia programu modernizacji Sea Harriera FSB.1 do nowego standardu FSB'2. 19 wzešnia 1988 roku ob|atano pierwszy egzemplarz wersji FSR.2, a pierwsze lqdowanie na pokladzie okrgtu HMS Ark Royal wykonano7 listopada1990roku. FSB.2 wyposaŽono w wie|ofunkcyjnyradar dopplerowskiBlue Vixen o zwigkszonych š|edzeniai naprowadzania moŽlíwoéciach na cel oraz w nowq jednostkg napgdowq Pegasus 106 o ciqgu 21500 ÍuntóW(9567 daN)' Uzbrojeniepowigkszonodo cáerech pocisków rakietowych powietze.powietae AIM-120lub Sidewinder.Paeprojektowano kokpit i zainstalowano system HOTAS (Hands on Thrott|eAnd Stick) umoŽ|iwiajq. cy kontrolqpracy silnikai sterowaniesamo|otemz drqŽkasterowniczego. . Po sukcesach AV-8A i przďamaniu oporów Kongresu, równiež McDonne|| Aircraft wlqczylsig do programudoskonaleniakonstrukcji.W odróŽnieniuod innych samo|o. tów Harrier by| nierozerwa|niezwi4zany ze swoim napqdem, si|nikiemPegasus, który wytwaza| silg nošnq potrzebnq do piono. wego stadu i lqdowania oraz ciqg w locie

poziomym.Tak wigc moŽ|iwošci da|szego rozwoju konstrukcjibyly limitowaneosiqgami zespďu napqdowego. Bo||s-BoyceBristo| postanowi|zbudowaé próbny egzemplarz nowego silnika w celu sprawdzenia slusznošci nowych rozwi4zaÁ,Si|nik otrzymal oznaczenie Pegasus 15, ale egzemplaz demonstracyjnynie byl zupelnie nowq konstrukcjq.Bdzeň stanowilsi|nik Pegasus 11, do którego dodano wený|atoro zwigkszonej o 57 mm šrednicyw ce|u zwigkszenia wydatku pzeplywajqcego pzez silnik powietza. Pegasus 15 mia| mieé ciqg 24500 íuntów (10902 daN)' gdy wigc pzebudowana wersja 11 uzyska|a juŽ w pier. wszych próbach w maju .|972 roku ciqg 24900 íuntów (11080 daN)' konstruktozy mog|i émialo przystqpió do projektowania platowca nowej wersji rozwojowej samolotu Hanier. Dodatkowym wyzwaniem stal sig Íakt,Že nowym samo|otembylo zainteresowanych czterechróŽnorodnychodbiorców: BAF, Boyal Navy, US Marine Corps i US Navy. US Navy chcia|a otzymaé samo|ot bazujqcy na okrgtach k|asy bryýjskiego |n. vincible. Hawker z Kingston przedstawil dwa projektyP.'l'184i P. l 186, natomiastMcDonnell projektAV-8C,samolotz minimalnqilošciq zmian w stosunkudo juŽ produkowa. nych. Samolot mia|otzymaó nowe skzyd|o

o wigkszej rozpigtošciz nowym nadkryýcznym proÍi|em,zaprojektowanymprzez Ri. charda T.Whitcombadla osiqgnigciaprgdkošci prze|otowejMach 0.92 (proÍi| ten mial byó wykorzystany w samo|ocie pasďer. skim DC.9). Nowe skrzyďo mogrlopomie. šciéwigksze zbiorniki pa|iwa, dawalo wig. kszq si|g nošnqpzy ma|ychprgdkošciachi pozwalalo na zwigkszenie liczby podwieszeň dla uzbrojenia i innego wyposaženia. Wszystkie projeký zakladaly powigkszenie kabiny pi|ota'z zapewnieniemwidocznošci we wszystkich kierunkach,oraz powigkszenie w|otów powietza do si|nika. Mimo, že Hawker i McDonne||šciš|eze sobq wspď. pracowaý, prace nad ými projektami byly prowadzone niezaleŽnie. W 1973 roku zdecydowano powigkszyé šrednica wený|atora jeszcze o pď ca|a' aby uzyskaó ciqg 25000 Íuntów (11124 daN), mimo zmniejszenia temperatury na turbinie. Podyktowaneto bylo chgciq zwigkszenia Žywotnošcisi|nika, a ým samym obniŽenia kosáów eksp|oatacji'AV.8 P|us takŽe otzymal powigkszonee|ipýczne w|o. ý z dodatkowym drugim zqdem w|otów pomocniczych na bocznej šcianie kanáu wlotowego. Oba zespoly projekowe kierowaly sig zasad4 minimum zmian w celu ograniczenia ryzyka technicznego nowej konstrukcji,chyba že uzyska sig znaczqcy

Nrr pok|adzie okrg|u A||an|ic (ilnveyor w maju l9E2 t|os|arczontrna la|k|andy 6 Harrierów i E Sea Harrierów. Harrier GR.3 uzbrojony w pociski AIM-9L podczrs obslugi w bazie San Carlos, w czasie operacjí ÍaIk|nndzkiqi.

Rozwój konstrukc llarrier T.4 w barwach233 OCU

wzrost osiqgów. Pzyjgte oznaczenie AV.16 sugerowa|o podwojenie moŽ|iwošciAV-8. Jednak pzyszli odbiorcy, wlqczajqc w to obie marynarki,chcieli konstrukciibardziej dojrzalej, najlepiej z moŽ|iwoóciq |otu naddŽwiqkowego.W firmie Hawker wróco. no wigc do projektów rozpatrywanychw ra. mach programu P.1154 i ostateczniewybrano projekt5-6. Mial to byésamo|otz si|nikiem o ciqgu 34500 lb., wykorzystujqcym dodatkowe spalanie paliwa w dyszach wylotowych (PCB). Nowy napgd pozwolilby na osiqgnigcieprgdkošciMach 1'95. Niesteý, koszty dopracowania i rozwoju nowej konstrukcjiokazaly sig olbzymie' .l972Naval a jednoczešnie13 pazdziernika podpisal z (Navair) Air Systems Command firmq North American Rockwell kontraktna budowg samolotu pionowego startu i lqdowania XFV-124. Dopiero gdy nowy program zakoÁczy| siq calkowitym Íiaskiem, ponie. waž Žaden prototyp nawet nie uniós| sig w powietze, na placu boju zostal tylko Harrier.W 1973 US Marine Corps wydal wymagania na zmodernizowanqwersjq samolotu Harrier. Obaj partnezy 13 grudnia 1973 pzedstawili z4dom USA i Wielkiej Brytanii projektAV-l64 do akceptacji' Mia| on mieó plat o duŽej rozpigtošci z proÍi|em naddžwigkowymoraz si|nik Pegasus 15. Niestety, Wystqpily rozbieŽnošci miqdzy zamawiajqcymi.Tylko Marine Corps chcial samo|otw takie'iwersji, BAF Žqdal moŽ|iwo. šci modernizacji wykozystywanych samo. lotów do nowego standardu,a wymiana ca|ego p|atai montaŽzupelnie nowego si|nika bylyby sza|enie kosáowne. Co wigcej Roy. al Navy byla za rozpoczgciem programu Sea Harrier' który zaklada| pzystosowanie juž produkowanej konstrukcji do zadaň s|uŽbymorskiej. Ana|izy kosáów rozwoju si|nika Pegasus 15 wykaza|y,Že uzyskanie 1 Íuntado. datkowego ci4gu bgdzie kosztowaéaž 200 ýsigcy do|arów. Byla to suma nie do przy. j9cia dIa zIeceniodawców i dIatego wysi|ki konstruktorówskupily sig na modernizacjach juŽ istniejqcych si|ników. Navair postanowilskupió prace na nowej wersji si|nika oznaczonejPegasus 104, którego resurs wyd|uŽonodo 1000 h, a wprowadzone dodatkowe zmiany zmniejszaly pracochlonnošó obs|ugi. Poza ým MCA|B wykazal. ze tylko same modyfikacje platowca pozwolq na podwojenie zasiqgu lub i|ošci zabieraPiqty egzemplarzAV.8B, kÍóry byl pierwszym prawdziwymllarrierem Il, podczasmonlaŽu w v.ytwórniw S|Louis.Na drugim p|aniewidocine samoloÍvF.15.

nego uzbrojenia' Utwozono zespď, który wraz z inŽynieramifirmy Hawker za|q| sig dopracowaniem projektu. Pzebudowano jeden z rozbitychAV-8A i zostal on pokazany juž 7 sierpnia 1975 jako makieta nowej wersji. Od razu zucal sig w oczy zupelnie zmieniony p|at, wykonany z kompozytów zbrojonych wlóknami wgg|owymi'o wig. ksze| rozpigtoóci i z zupďnie nowym proÍi|em o wigkszej grubošci.Nowy p|atpozwo|il prawie na podwojeniei|ošcizabieranego paliwa przy !ednoczesnym poprawieniu charakterystykkrótkiego startu' Dodatkowq korzyšciqz zastosowania nowych materia. lów bylo zmniejszenie masy plata o 120 kg w porównaniu do analogicznej konstrukcji metalowej. Zmniejszono rozstaw kól pod. wozia pomocniczego w celu poprawienia na ziemi. NASA na z|ecenie manewrowošci pzeprowadzi|a opýma|izacjQ McA|R skrzydta,klap i dysz wylotowychw celu poprawy oplywu platowca w czasie skrócone. go startu, co pozwolilo na zwigkszenie udŽwigu pa|iwa lub uzbrojenia.Poza ým caý przód kad|uba, statecznik poziomy, ster kierunkui ruchomesegmený górnego pokrycia kadluba zostaly od nowa zaproiektowanez wykozystaniem materialówkompozytowych. Nos kadluba zostal powigkszony, aby móg| pomiešciówigkszq i|ošó wyposaŽenia,powigkszono|imuzyngkabi. ny, dajqc pi|ototowidoskona|qwidocznošó we wszystkichkierunkach.

We wnešniu 1976 rozpoczgto próby modelu w skali 1:1wtunelu aerodynamicznym 40x80ft w Ames Research Center. Lqcznie wykonano 319h prób tego mode|u i ponad 4000h na modelach mniejszych doskonalqc nowe rozwiq.ania zwigkszajqce silg nošnqAV-8B. W marcu 1973 Sekretaz Obrony USA oglosil rozpoczgciefinansowania programu rozwoju i produkcji 342 egzemp|arzy samo|otu AV.8B. Miďy to byó dwa prototypy YAV.8B' cáery egzemp|aze pzedprodukcyjne i 336 samolotów seryj- ] nych. Aby oszczgdziéna czasie i kosáach prototypy powsta|y popÍzez przebudowq dwóch AV.8A. Pierwszy prototyp zostal oblatany 9 listopada 1978 na lotnisku Lambert St.Louis. W marcu 1979 MOA|R otzymď ďugo ocze. kiwany kontrakt na budowg cáerech eg. zenrplazy wersji przedprodukcyjneii przygotowanie produkcji seryjnej. W ým sa. wymagania na namym czasie RAF ogtlosi{ stgpcg samolotu Harrier GR.3. BAe pzedstawil projekt Big-Wing Harrier bgdqcy powaŽnq modyfikacjqwersji GR.3. Zaprojekto. wano nowy plat o wigkszej powiezchni noónej i zmienionym proÍi|u,który pozwo|i|by na poprawe charakterystyk manewrowych i zwigkszenie udžwigu uzbrojenia. Jednak znów klopoý finansowe spowodo. waly wybranie wersji minimum i w lipcu 1981 podjgto decyzjg zakupu 60 samolotów AV-8B' które pozwo|ilybyna sformowanie nowych dywizjonów. Jednoczešnie podpisano umowe o wspólpracy migdzy MOA|B i BAe usta|ajqcqpodzia|zadaň mig. dzy partnerami,a caly program nazwano Harrier ||. Podzial zadaň migdzy MCA|R i BAe byl nastgpuj4cy - 60:40 w produkcji platowcai 80:20 w awionice i ospzgcie. Jednq z korzyéci jakie wynikly z opóŽnienia programu rozwoju AV.8B by|a moŽ|iwošóznacznej modernizacji zespďu napgdowego, której efektem sta| sig si|nik Pegasus 105 (F402-BR-406).Dawal on ciqg 22000 Íuntów (9790 daN) pzy Žywotnošci 1000h. Pierwszy z czterech samolotów przedseryjnychzostal oblatany 5 listopada 1981, a pozostale do czerwca 1982. Poza tym zbudowano dwa platowce do badaň

o

o o

o

Harrier FSD w czasie prób w St Louis z wysunigtym podwozienri hamulcami aerodynamicznymi.

$;eť.

, ..r"i3 *.--'

t

-:

.T!,"1

struktura|nych.Na|eŽa|osprawdzió wytrzymalošó zmgczeniowq nowych konstrukcji kompozytowych.Do czerwca 1982 w próbach wykazano trwa|oéó24000h, co odpowiada dwóm czasom Žyc|a okreš|onymna 12000h.Dalsze prace mialy na celu wprowadzenie nowych technik w produkcji i kontro|ibudowanychpodzespďów' o wiele wiqkszymzadaniem by|o unowoczešnienie pok|adowych systemów eIektronicznych' Miano np. zastzeženia do statecznošci i sterownošciHarrieraw czasie zawisu i Íazy pzejšcia do |otu poziomego' Nowy Harrier ||otayma| system SMHS (Stabi|iýAnd Attitude-Hold System) sterujqcy pochylaniem i przechylaniemsamolotu w czasie ých Íaz |otu,co w efekcie da|o zmniejszepi|ota. nie obciqŽeňpi|otazowych Ko|ejnq modyÍikacjqby|o zastosowanie systemuFADEC (Fu|l-Authoriý Dígita|E|ectronic Control)pozwalajqcegona poprawe sterowaniazespďem napgdowym.Automa. ýzacja pewnych procesów sterowania platowcem i zespďem napgdowym pozwo|i|a na instalacjg systemu HOTAS (Hands On Thrott|e And Stick) w którym sterowanie wszystkimiŽyciowymifunkcjami samo|otu odbywa sig z drqŽkasterowniczego,a wigc pi|otw czasie wa|ki nie musi odrywaó rqk od sterów w ce|u np. zmiany ciqgu si|nika czy ustawieniapďoŽenia dysz wy|otowych. Na |ewejgórnej czgšci g|ównego w|otu powietza zamontowano skladanq sondg do tankowania i przeprowadzono pomyš|ne próby uzupelnianiapa|iwa w |ocie. Pier. wszy z 12 egzemplarzy serii informacyjnej zosta|ob|atany29 sierpnia 1983 i, po próbach, od 12 stycznia 1984 rozpoczgty sig dostawy do jednostek USMC. Jako pierwszy gotowošó bojowq w sierpniu 1985 uzyskal dywizjon VMA-331. Harrier ll dla RAF otrzymal oznaczenie GR.S. Pierwszy egzemplarztej wersji (2D318)zostaf oblatany 30 kwietnia1985. RóŽni|sig on od samoIotówamerykaňskichdodatkowymi dwoma punktami podwieszeň pod skzyd|ami d|a pocisków rakietowychpowietze-powie-

trze Sidewinder.BAF zamówi.|dwa samo|oý pzedprodukcyjne,41 seryjnychGR.S i 19 GR.SA. Samo|oý GR.SA stanowilyostatniq serig produkcyjnq,która umoŽ|iwia|a prostq modernizacjg do wersji nastgpnej GR.7. PoniewaŽ podstawowym zadaniem stawianymsamolotom Harrierjest wsparcie wlasnych wojsk, a wiqc misje typowo sztur mowe, zrodzila sig potzeba przystosowania ich takŽe do dzialaň nocnych.Wiqza|o sig to z wyposaŽeniemsamo|otuW nowq awionikg pozwa|aj4cqna wykrywanie,š|e. dzenie i atakowaniece|ów w trudnychwa. runkachpogodowychi w nocy. W listopadzie I 984 ogfoszono rozpoczecre programu rozwojutej wersji samolotu. Otrzymala ona za oceanem nazwe Night Attack AV-8B, natomiastw Wielkiej Brytanii GR. 7. Podstawowqzmianq byla instalacja nowego systemu nawigacyjnobojowego w którego sk|ad wchodzq: system FL|R (ForwardLooking |nÍra-Red) zamontowanyw nosie samolotu,pozwalajqcy na obserwacjg i wyszukiwanie celów za pomocq kamery na podczerwieň' NVG (Night Vision Gog|es),specja|nyhďm ob. razuj4cydane na wyšwiet|aczach pzeziernych umieszczonychbezpošrednioprzed oczami pi|ota, oraz system wyšwietlajqcy aktualnqmapQ terenu oraz dane o zagroženiu atakiem przeciwnika.Protoýp wersji Níght Attack AV.8B zosta| ob|atanv 26 czerwca 1987.

Radar A|.i/ÁPG.65 Ilarriera II ltlus

PoniŽej: AV-EB Harrier z dywiqionuVMA-2Il Avengers US Marine Corps W kwietniu1988 podpisano kontraktna wyprodukowanie 34 egzemplarzy wersji GR.7 dla BAF, a 2 listopada1990 na modernizacjg 58 egzemplarzy wersji GR.S/SA do pďnego standardu GR.7. WyposaŽanie jednostek bojowych w nowe samoloty wymusi|ozamówienie szkoInejdwumiejscowej wets|i AV.8B. Pzód kaďuba zosta| w nich wyďuŽony w ce|u pomieszczenia drugiej kabiny d|a instruktora,powigkszonoteŽ sta. tecznik pionowy, aby zachowaó statecznoóó kierunkowq.o ile dwumiejscowawersja dla USMC oznaczona TAV-8B byla przeznaczona wy|qczniedo szko|enia,o ýle wersja dla RAF, oznaczonaT. Mk 10, jest pďnowartoéciowymsamo|otembojowym z moŽ|iwošciqpzenoszenia róŽnorodnego uzbrojenia na ošmiu be|kach podskrzydlowych. 2.| paŽdziernika1986 ob|atano pier. wszy egzemp|az wersji TAV.8B' której dostawy do dywizjonu USMC VMAT-2OSrozpoczgý sig w sierpniu1987. W czerwcu 1987 McDonnell Douglas w|az z BAe rozpoczgý program rozwoju AV.8B wyposaŽonego w radar, który otzy. ma| nazwg Harrier || P|us. Dawa|oto moŽ|iwošó uczynienia z Harrierasamo|otuwie|ozadaniowego, który oprócz misji ýpowo sáurmowych móglby staé siq myš|iwcem os|ony powietznej. Postanowionowspó|nie z firmq Hughes AircraftwyposaŽyó go W radar AN/APG-65 tworzqc w ten sposób samo|otmogqcy operowaó w kaŽdychwarun. kach pogodowych. Nowe zadania jakie postawiono przed konstrukcjqwymagaly dostosowaniejej do pzenoszenia szerokiej gamy uzbrojenia podwieszanego. W jego wklad wchodzq pociski rakietowepowietze-powietze AIM120 AMRMM i Sparrow oraz pzeciwokrgtowe Sea Eagle i Harpoon.3 grudnia199b US Navy zdecydowa|a sig pokryó koszý prototypui zlecila doprowadzeniedo nowego standardu 24 zamówionych AV-8B. Z czasem planowane jest zmodernizowanie 'Il4 AV-88 do standardu Plus, W .1990 utworuonowspó|ny zespď projektowy'którego zadaniem jest opracowanie zaloŽeň kolejnejgeneracji Harriera.Wstgpniezak.lada sig' Že bgdzie to samo|otz wigkszymii sk|adanymí skaydlami napqdzanyzmoder. nizowanq wersjq silnika Pegasus 11-61 i wyposaŽony w awionikg wzorowanq na EFA. W ten sposób sta|by sig dobrq áhernatywq d|a starze'jqcychsig Sea Harrierówi byémožetakŽeAV.8B'

Opis konstrukcii

'.4

ÍI -l| \L'á

-""

..B. řx 'E}

Ě#

.ř

\

\

\

\r

|'odwozie glówne

l,I lsrB zdJ.Wojtek Matusrak

1".'i

zdt Jaros|aw Špaček

Opis konstrukcji

.q E

:*?.1Y:l1é:Yiřj&!r*ťŤ{* Yiiť:*.'*Y

#*x

o .ď

E !

cDonnell Douglas/British Aerospace Harrier GR.7 lest jednomtejscowym samoIotem wsparcia pionowego/krótkiego startu i |qdowania (V/STOL). Jest górnop|atem z podwoziem w ukladzie rowerovvym, napgdzanym silnikiem o zmiennym wektoze ciqgu. Konstrukcja p|atowca pďskorupowa metalowo-kompozytowa (kompozyt 26,3%,a|uminium - 47,7.Á, inne - 26%). Ptat jednoczgšciowy o obrysie trapezowym. Kqt skosu krawgdzi natarcia 36". Struktura nošna ošmiodŽwigarowa, zbudowana z kompozytu epoksydowego zbrojonego wlóknami wggIowymi. Keson plata wie|oob. fa|iste šcianki wodowy, wykozystujqcy džwigarów oraz pokrycie, miešci zbiorniki na2245 kg paliwa. KrawgdŽ natarcia i koňcówki konstrukcji duraluminiowej, odpornej na uderzenia ptaków' Pod každym skzyd|em cz1ery py|ony' dwa wewngtzne przystosowane do podwieszania dodatkowych zbiorników paIiwa' zewngtzny s|uŽy przede wszystkim do prze. noszenia pocisków rakietowych powietrzepowietze Sidewinder. KrawgdŽ sp|ywu po. dzie|ona w po|owie rozpigtošci Przez gon. dole podwozia pomocniczego. Na zewnqtrz gondol podwozia pomocniczego lotki, wewnqtrz dwuszczelinowe klapy majqce mozliwošó wychy|ania do 62". K|apy napgdzane dwoma jednostkami elektrohydraulicznymi. które oozwa|aia na ich ruch z predkoŠcia zols dó pďozenia 25o i da|ej do 620 z prqd-koócia 64ols' Sterowane systemem e|ektronicznym f|y by wire, który zapewnia ich sy. metryczne wychylanie oraz steruje symetrycznym wychylanie lotek, wspomagajqcym k|apy w czasie skróconego startu i |otów na duŽvch katach natarcia. U nasady skzydel dodatkowe powierzchnie nošne žw. LERX (Leading-Edge Boot e X t e n s i o n s ) ' W p ď o w i e r o z p i g t o š c is k r z y d e | jedna kierownica strug. Klapy, lotki,gondole podwozia i powieachnie LERX wykonane równieŽ z materia|ów kompozytowych. P.lat w ca{ošci moŽe zostaó zd1qý z kadluba dajac dobry dostgp do silnika, Kadlub technologicznie podzielony na trzy czqšci: paedniq, šrodkowq i ty|nq. Czgšó przednia' wykonana w calošci z kompÓzytu wqgIowego, miešci przedzia| awioniki i kabingpilota,

Kabina pilota jednomie.jscowa, ciŠnie. niowa, ogzewana i klimatyzowana. Oslona kabiny podzielona na wiatrochron i limuzyng odsuwanq do ý|u. Zapewniono pilotowi doskona|q widocznošó we wszystkich kie. runkach. Kabing wyposaŽono w fotel wyzucany typu zero-zero Martin-BakerMk10. Pod kabina pilota znajduje sig wngka goleni podwozia przedniego zamykana podwójnymi dzwiami, a po jej bokach specja|nie wzmocnione dura|uminiowe wloý powietrza do silnika. Na lewym wlocie istnieje mož|iwošó zamontowania skladanej sondy do tankowania paliwa w locie. Czgšó šrodkowa kadluba wykonana ze stopów a|uminium stanowi obudowg zespo|u napgdowego. Wykonana glówwnie ze stopów aIuminium' w oko|icach wy|otów z dysz, naraŽonych na wplyw wysokich temperatur pokrycie wykonane z ýtanu. Bezpo. š r e d n i o z a s i I n i k i e mm i e š c i s i g z b i o r n i k n a 227 kg wody wtryskiwanej do silnika. Dalej

w c z g š c i d o | n e j m i e Š c is i g w n g k a g l ó W n e j goleni podwozia, a nad niq zbiornik paliwa. W strefie kadluba migdzy kadlubowymi gol e n i a m i p o d w o z i a i p o d s i l n i k i e mz a m i e n n i e podwieszane sq 2 gondole z uzbrojeniem stzeleckim lub 2 powiezchnie LlD. Dolna czgšó kadluba, gondoIe Iub powiezchnie L|D, pokrywa wnqki go|eni g|ównej i specja|nie opuszczana klapa, umieszczona za wngkq goleni przedniej twozq ograniczonq z góry i z boków streÍg,w którq trafiajq gazy wylotowe silnika po odbiciu od ziemi, co w efekcie znacznie zwigksza si|gnoónq. Czgóó ty|na kadluba' wykonana ze sto. p ó w a | u m i n i u m ,n i e s i e k | a s y c z n e u s t e z e n i e i zakoňczona jest Žqdlem mieszczqcym dysze g a z o d y n a m i c z n e g o u k l a d u s t e r o w a n i a .W n q tze tej czgšci zagospodarowano umieszczajqc resztg wyposaŽenia eIektronicznego i agregatów pomocniczych' Pod kadlubem' za wngkq go|eni g|ównej' znajduje siq wychy|anydo dďu hamuIec aerodynamiczny.

-'/

ffi ',,

(,

.o o !

_9 !_.

1:72 poziome plytowe Usterzenie wie|odžwigaroweo konstrukcjikompozytowej. KrawgdŽ natarcia i koticówki wzmoc. nione i wykonane ze stopów a|uminium. Ustezenie pionowe podzielone na statecznik i ster. WielodŽwigarowy statecznik o konstrukcji ze stopów a|uminium. Ster o konstrukcji kompozýowej wykorzystujqcej wypďniacz komórkowy. Podwozie. Samo|otjest wyposažony w podwozie jednotorowekonstřukcji Dowty operowania F|oto|,zapewniajqce moŽ|iwošé z lqdowisk o niepzygotowanej nawiezchni. Uklad podwozia chroni jego golenie pzed niszczqcymdzialaniemgorqcych gazów wylatujqcychz dysz silnika w czasie pionowego startu i lqdowania. Jest ono chowane i wypuszczane przy pomocy instalacji hydrau|icznej,a jego awaryjne otwarciemoŽ|i. we jest dzigki podaniu do si|owników hydrau|icznychpodwozia sprqŽonego azo|v z but|i.Goleň podwozia pzedniego posiada silowniksterowaniakierunkiemruchu w czasie jazdy po ziemi ijest wciqgana do przodu do kaďuba. Pojedyňcze kďo umieszczono w widelcu wahaczowym, wleczonym wyposažonym W amortyzator cieczowy. Go|eň grlówna dwukďowa wciqgana do ýu' do kaďuba i wyposaŽona w amorýzator o|ejo. wo-pneumatyczny. Golenie podwozia pomocniczego ze wspornikamiwciqgane do ýu do owiewek skaydlowych znajdujqcych sig mniejwigcejw polowie rozpigtošciskrzy. del migdzy k|apami i |otkami,wyposaŽone takŽe W amortyzatoryo|ejowo-pneumaýczne. Podwozie posiada system anýpoš|iz. gowy oraz hamulce wielotarczoweprodukcji íirmyDunIop. RównieŽ Dunlop przygotowa|kďa i opony o wymiarach: gt|ówne26.00x7.75x13.00' pzednie 26.00x8.75x11.00,pomocnicze 13.50x6.00x4.00. Cišnieniew oponach p.odwoziaglównego i przedniego 8.62*10"Pa, w oponach podwozia pomocniczego 1O.34*1O'Pa.Za konstrukcjgcďoéci systemu podwozia odpowiedzialnyjest McDonnell Douglas, Napgd maszyny stanowi dwupaepfywowy silnik odzutowy Bolls-Royce Pegasus Mkl05, o ciqgu maksymalnym96.75kN,nieco wigkszym niŽ w wersji stosowanej w AV. 8B' co jednak jednoczešniezmniejsza trwa|oéósiInika. W marcu 1987 roku rozpoczgtowyposaŽanie si|ników w cyÍrowyuklad sterowania DECS (Digital Engine Control System), a doýchczas stosowanysystem mechaniczny

.E

= o o

=

N

á @ ! I J

t.&

& Sonda do uzupe|niania paliwa w |ocie, (pokazana w po|oiieniu zamknigrym) w razie poÍrzeby montowana na lewej burcie za kabin4

stanowi Íezemg na wypadek awarii' Stosowanie DECS skraca czas reakcii - silnika na decyzje pilota oraz poprawia ekonomikg eksploatacji. Pegasus jest silnikiem dwuprzeplywowym dwuwďowym z trzystopniowym wentyIatorem stanowiqcym sprgŽarkg niskiego cišnienia,ošmiostopniowqsprgŽarkqwyso. kiego cišnienia,pieršcieniowqkomorq spa. lania i dwustopniowymiturbinami wysokiego i niskiego ciénienia'Chwyty powietza o dužejpowierzchni czolowej majq uklad odsysania warstwy pzyšciennej oraz zqd pomocniczych otworów w|otowych otwierajq. cych sig pzy ma|ejprgdkošci|otu. Krótkie kana|y w|otowe |qcz4 siq za kabinq, tuŽ przed wený|atoremsiInika. SiInik wyposaŽony jestw cztery ruchome,obrotowedysze wylotoweznajdujqcesig po dwie symetrycznie z obu stron kadluba, umoŽ|iwiajqce zmiang kierunku ciqgu. W warunkach norma|nego |otu dysze skierowanesq do ýu, w czasie pionowych startów i |qdowaňpio. nowo W dól, w czasie wa|ki powietznej skierowanie ich w dď umoŽ|iwiawykonywanie ciasnych zakrgtów, a skierowanie do pzo.

Charakteryst5tczny prz6d kaďuba Harriera GR7 z czujnikami wieni i uklladem laserowo-telewizyjnym AN/ASB-l9

o

š ri N

systemów obserwacji w podczer.

du, maksýma|nieo kqt 8.5o od pďoŽenia w dď' tworzy moŽ|iwošó szybkiego hamowania.' Pzednia para dysz polqczona jest z pzepýwem zimnym, natomiastý|na z prze. plywem gorqcym.

lnstalacje

Wewnqtrznezbiornikipaliwa umieszczone w kaďubie i skzydlach majq pojemnošé 4163 |itrów. Samo|ot posiada dodatkowy Z27-lilrovtyzbiornik, wypelniany w samolotach amerykaňskichwodq wtryskiwanqdo silnika w celu zwigkszeniaciqgu, a w samolotach bfijskich, nie stosujqcych tej insta|acji' ďuŽqcy jako dodatkowy zbiornik pa|i. wa. |nsta|acjapa|iwowa moŽe byó wyposaŽona w sondg do pobierania paliwa w |ocie konstrukcji stosowanej pzez Lotnictwo Bryýjskie, oraz MarynarkgWojennq i Piechotg Morskq USA. |stniejemož|iwoéé podwieszania dodatkowychzbiorników pa|iwao poje. mnoéci1.|35 |itrów kaŽdy, na cáerech wewngtznych py|onachpodskzyďowych. In sta la c ja p n e u m aty cz n a wykozystuje powietze pobierane ze sprgŽarki si|nika i sluŽy do zmiany pďoŽenia cáerech dysz si|nika, hermeýzacji kabiny oraz jest stosowana w pomocniczych dyszach sterujqcych umieszczonych na koňcach skzydel i w tyle kadluba. In sta lac ja hy d r a u licz n a dwuobwodowa' kazdy obwód z nieza|eŽnq pompq hydraulicznq, pompa pierwgzego obwodu zapewnig wydatek 43 dm"/min, drugiego26.5 dm"/min'ciénienie w obu obwodach 20.7MPa. W ukladach zastosowano hydroakumu|atgryazotowe o cišnieniuazo. tu 2.76-5.52*l0"Pa. Instalacja elektryczna firmy Westinghouse. InstaIacja przeciwpoŽarowa produkcjiGrawinerFirewire. Instalacja tl enowa zawierajqca pokladowy generator tlenu uzyskujqcy t|en z powietrza atmosÍerycznego,oraz butlg z t|enemprodukcjiC|íftonPrecision. awioniczne sk{ada . WyposaŽenie srQz: - radiostacji UHF/VHF GEC Avionics AD3sOO ECM ; - odbiornika systemu lqdowania (all weather landing receiver)R-1379B/AM-63; - systemu radionawigacyjnegoTACAN

Opis konstrukcji

o -r-\ \J,/

-.Á ||

,--,--

<_

-šŤ\ ř_

'-l

l

Ď

ž'::ž

\-N :

L

BAe/MDD

HarrierGR.7

nr ewidencyjny2G530z 4 DywizjonuRAF RAF Laarbruch,lipiec1gg3

'tT

Opis konstrukcii Górna powierzchnia skrrydel z widocznymi turbulizaÍorami i mechanizacjq krawgdzi splywu.

i

I J

18; firmv Collins RT.1159Áy'ARN-1 . radiowysokoéciomieza RT-1015A/ APN-194IV; - ukladu pzetwazania danych Honeywell CV-3736/A; - transpondera Cossor IFF 47760 kompatvbiInego transponderaz amerykaňskimi -pracujácymi we&ug normy Us MkX-lFF' mi a o ile, RAF dokupi uklady kodujqceto uzqdzenie bgdzie pracowďo wed|ug najno. wszegostandarduUS Mkxll-lFF. - systemu nawigacji bezwladnoóciowej LittonAN/ASN.130A.Choó poczqtkowo sto. sowano na HarrierachGR.S system Ferranti FIN 1075 INS jednakze wzglgdu na niemoŽliwošó zapewnienia prawid|owego dziala. nia tego urz4dzenia zdecydowano sig na wprowadzeniedo uŽycia uk|adu amerykaňsliiei firmy Litton stosowanego na AV-88' i zacžqtogo montowaó na bryýjskich Hanierach od grudnia 1988r.Obecnie jest rozpatrywany powrót do ukladu Ferranti w wersji FíN 1o75G zintegrowanegoz ukladem nawi. gacji satelitarnej GPS firmy GEC-Plessey skladajqcegosiq z pigciokanalowegopozycjoneraoraz ptecYrylnegozegara; - centrali danych areodynamicznych GarretAiresearchCP-1471/A; . wyšwietlaczaHUD firmy Smiths |ndu.

.É = 6

o o

š

stries SU-128/A z komputerem sterujqcym cP-1450/A; - umieszczonego z lewej strony tablicy Kaipzy zqdów monitorawie|oÍunkcyjnego ser lP-1318/A CRT. - umieszczonegoz prawej stronytablicy D
18

pzyzqdów wieloÍunkcyjnego cyírowego nawigacyjnegoDCMU. wyéwiet|acza - systemu walki radioelektronicznej Mar.|.|8kg coni DeÍenceSystems Zeus. WaŽqcy system automaýcznie wykrywa opromieniowanie pzez obcy radar,ostrzegapilotai zaklóca ich sygna|y.Sklada sig z urzqdzenia ostaegajqcego o opromieniowaniuradarowym Litton AN/ALR-67M2 z antenami odbiorników sygna|ów wysokiej czgstot|iwošci wbudowanymiw koňce skrzydel i antenami sygna|ów niskiej czqstot|iwošcina koricu skzydel i w ty|nejczgšci p|etwyogonowej, urzqdzenia zaklócajqcego z uk|adami nadawczymi Northrop RF pod dziobem samolotu i w krawgdzi prawej plyty steru wysokošci,oraz procesora sterujqcegoodpa|aniem pasków Ío|iiw ostatnimetapie obrony samo. |otu, wspďpracujqcego z akýwnym radarem dopplerowskim, ostzegajqcym o zbliŽaniu sig pocisków rakietowych P|essey MAW, umieszczonym w owiewce w koňcu ogona. |nformacjeo wykryciu sygnáów i jego parametrachsq pzekazywane pzez odbiornik do ukladu zaklócajqcego, który rozpoczyna automaýczne zak|ócanie jednoczešnie czgstot|iwošcinadawania,|ak i samego sygnďu (specyfikacjasamo|otupzewiduje zastosowaniewyrzutnikaflar Trecon AN/ALE4O,ale nie jest on stosowany); - kamery podczerwieni FLIB GEC SENsoB UK MoD AN/ABB-S1 FL|R i sprzgŽo. nych z niq okularów nocnego widzeniaÍirmy GEC Avionic zamontowanychna helmie pilota; . uk|adu poszukiwania i š|edzeniacelu Hughes Angle Rate Bombing Set AN/ASB19 o dwóch trybach pracy: |aserowymite|ewizyjnym,pozwalajqcychwykonywaó precyzyjne bombardowaniew pierwszym podejšciu, takŽe z mďej wysokošci,zamontowa. nym w nosie samolotu;

- komputerazadania bojowego Compu: ng DevicesACCS 8000; - komputerasterowaniauzbrojeniemLear SieglerAN/A YQ-13; - systemu sterowania samolotu wraz z lk|adem zapobiegania utraciestatecznošcii *ysokošciHoneywe||AN/ASW 46M2: . - rejestratora danych - Ew. czarnej sxrzynKr; Wszystkie urz4dzenia elektronicznekonunikujq sie pomigdzy sobq przy pomocy szyny danych spelniajqcejwymaganía MIL . (teEl

Poza tym HarrierGB.7 wyposaŽonyjest ív rezerwowe k|asyczne wskažniki:prgdkošciomieaa,wysokošcimierza, wskaŽnikakq. ta natarcia'ptzyšpieszeniomierza, wskaŽnika cišnieniaw kabinie,zegara, wskďnika polozenia k|ap, sáucznego horyzontu,busoIi, wskaŽników pochy|enia i przechyIenia. wskaŽnikaprgdkošcipionowej.

Podskrzydlowe pylony do podwieszania uzbrojenia od wewngtrznego do zewngÍrznegrl

.ó 6

o

š

Samo|otjest wyposažonyw šwiatla:po. zycy1ne'anýko|izyjne,šwiatlado formowa. nia szyku (w ksáalcie pasków na stateczniku pionowym i koňcówkach skzydď), tankowania w powietrzu,reflektordo lqdowania.

Uzbrojenie:

.Uzbrojenie artyleryjskie sklada sig z dwóch dzialek 25mm Roya| ordynance Factorieso zapasieamunicji100 sá. na dzialko

. szybkostze|nošci .1650-.1850 strzalów na minutg, bgdqcych wersjq rozwojowq starszych 30mm dzialek Aden, zamontowanvch symetryczniepod kadlubem samolotu.Gdv dzialka sq niepotrzebne Harrier moŽe bvó wyposaŽonyw pletwy ustateczniajqcemontowanew ich miejscu. Samolo-tjest wyposažonyw 9 wgzlów podwieszeň o nastgpujqcejdopuszcza|nej masie ladunku: centralny podkadlubowy

454kg, podskzyd|owe wewngtrzne| šrodkowe po 907k9, dodatkowe pzed podwoziem pomocniczym po 86kg wylqczniena pociski Sidewinder lub ASRAM i zewngtzne po 281kg. . .Samo|otmoŽe byé wyposaŽonyw bry. tyjskietomly kasetowe BL-755,aňerykaískie CBU-87, a takžebryýjskie bombý odlamKowo-buzqcežw. 1000Íuntowe, bombv z amerykaňskiegotyposzereguMk80 w róá-

Opis konstrukcii

Pomocnicza opuszczana plyta pozwala na zwigkszenie si}y noŠnej podczas pionowego sÍartu i lqdowania

i,:ill,ai,:,

r l e r - t g r r z o d v t r i r n r i c z r r eu n r i c s z c z o n c n l k o l i e : r el r s k r z t t l e l

l)o sterowanin w locie piontlwynl služ4 dysze umieszczons na koricu kadluba

?*ř

trťBffi l

21

Opis konstrukcji

I

t.lorrrre rrlolt

Iorrirltz:r

rlo .ilnikir

I'r.q;r*tt.

llwa dodalkowe wloty powietrn na grzbiecic kadluba (gdy kabinajcsl otw:rrla znajduj:1 si9 pod jej oslonq)

q

t o

ď š E

_l

Podkadlubowy zasobnik dzialka Aden.

= š

nych konÍiguracjach, zasobniki z niekierowanymi pociskami rakietowymi FFAB kal.7Omm, SNEB kal.68mmlub CRV-7. Podwieszanie pod pylonami uniwersalnych prowadnic d|a sterowanych pocisków rakietowych ýpu Frezer-Nash CameIeon umoŽ|iwia stosowanie pocisków rakietowych Sidewinder, AMRAAM, ASRAAM, ALABM. NajczgšciejuŽywanqwersjq Sidewinde. ra.jestobecnieAIM 9L. Osprzgt samolotu jest dostosowany do uŽycia pocisków rakietowychpowietrze-ziemia ýpu AGM.65 Maverick, bryýjskie |ot nictwo nie posiada ých pocisków' zapewniajqcychjak wykaza|y došwiadczeniawojny w Zatoce Perskiej wprost chirurgicznq .l993 ce|noŠótrafienia. BAF w roku oglosil przetargna zakup uzbrojeniatej klasy. MoŽ|iwejest teŽ wyposaŽenie maszyny w znajdujqce sig w bryýjskich arsenalach bomby sterowanelaserowoGBU- Paveway I i ll wszystkich wersji, w tym w najnowszq GPU Í23B' atakŽe w adaptacje bryýjskich bomb 750 Íuntowychz g|owicami|aserowy. mi z amerykaňskichbomb Paveway' Trwajq cbecnie rozmowy na temat zakupu pízez RAF w USA bomb Paveway lll. Na prawym zewnQtÍznympy|onie moŽe byó pzenoszony wyrzutnikpasków Ío|imeta|owejdo obrony radioe|ektronicznejýpu PhimatÍrancuskiej ÍirmyMatra' Samo|ot moŽe byó teŽ wyposažony w uzbrojenieéwiczebne'

PODSTAWOWEDANE TAKWCZNO.TECHNICZNE: Rozpiqtošó D|ugošÓ WysokoŠÓ Rozstawpodwozia. . Powierzchnia nošna,oóžťeni Z LERX

Masa manewrowa(Zg) . , Masa stanowa,maks.: SfO (rozbieg435m) Wo (poziom morza,Warunkist.) . . . Masa do lqdowania,maks. . Masa do,|qdowania.pionowego, maks. . PrgdkoŠÓmaksyma|na,npm .

9,250 ffi, 14,360m: 3,550m' 5,'1 8 m^ 21,37m: 2 2 , 1 8m< 7050 kg 3519 kg 7180 kg 4899 kg 3062 kg 7 7 1 0k g 1 0 4 1 0k g

. . 1406i kg 8700 kÓ .. 11340kg 90€ kÓ 1065 kmih (M 0'87)

D|ugoŠÓ startu, Warunki3í"fiH'Í,ts3'; :' :::::' . :.' ::. . :: "o8éil Promieňdzialania(dziatko

Aden, cztery BL755, dwa zbiornikipaliwa i dwa Sidewindery): , 1220 km (660 nm) (4 zbiornikipaliwa).. . . . . 3BB5 km (2100nm) Zg.ieg do.pr.zebazowania D|ugotniva|oŠó |otupatrolowego,.185km (100 nm) 3n Wsp' obciqŽeňdopuszczalnych, +B/-3 g

Usterzeniesamo|oÍu i z:rkoriczenie kadluba

.q

ó = .9 Ó š f;n,:i i-t,:!i

o

Zastosowanie

I I

roku RAF uzbroil w Haniery llt1968 UU nastepujqce dywizjony: | - stacjonu. iaóy w Wittering w Wie|kiej Brytanii' 3 ozebvwaiacv w Wildenrathw BFN, 4 i 20 z btlteró|och.iakŽe w BFN oraz 233 ocu (Operational Conversion Unit) stanowiqcy j'ednostkg szkolnq, stacjonujqcy w Witte.iing. Poczqtkowo byly to samoloty wersji GR.1, póžniejw wersji GB3. Dostawy'do pierwszej iednostki bojowej, dywizjonu No1 z Wittering rozpoczďý sie 18 kwietnia 1969. Jednostka teoretyczniě otzymala samo|oty )(v741 i Xll744 juŽ 9 kwietnia,a|e oba samo|otyzostaý wysta. wione w wyšcigu transat|anýckimw. m.ajt1. WyposaŽoňo j|e w specja|ne koňcówki sr'rzyaa, 100-ga|.(455 |itrów)zbiorniki pa|iwa ň |ocie.Start nastqpilw centrum Londy. nu, zaé |qdowaniew centrum Nowego Jor. ku. Dystaňs 5616 km Harrier pzebyl w 5h 57 miir.w kierunkuzachodnim (byl to najlepszy wynik wéród startujqcychsamo|otów), w 5h 31 min. w kierunkuwschodnim. Instruktoay wyszkoleni w Dunsfold tozPoczQ' |i szkolenie pi|otów z dywizjonów 1, 4 i 20, które utworzyly skrzyďo staojonujqce w Wi|. denrathw RFN. flarricr odpala poclsk Sldewlnder.

24

Na skutek wypadków w ciqgu 19 |at eksp|oatacjiutracono 24 samo|oty tak' Že ze wzglgdu na niewielkq liczbg maszyn okazalo sig niezbgdne pzezbrojenie w 1977 roku 20 dywizjonuw JaguaryG8.1. Pieruvszajednostka bojowa wykoaystujqca samo|oý AV.8A' dywizjon VMA.5í3' 2óstďa utwozona w kwietniu1971 w Beaufort w Pďudniowej Karo|inie. Nastgpne' VMA-542, VMA-231 i treningowq VMAO' 203 ďormowano w Cherry Point w Pólnoc. nej Karo|inie.Paeprowadzone próby ope. roúania z pokladów šmig|owcowychokrgtów desantowych Marines w ce|u sprawdzenia w|asnošcipi|otaŽowychi przydatno. éci bojowei nowego spzQtu. Podjqto takŽe próby opracowania taktyki wykozystania zmiany wektora ciqgu w |ooiew moŽ|iwošoi czasie walk z samolotami niepzyjaciela. Opracowano tzw. Vitfing (VIFF- vectoring in ÍorwardÍ|ight)'który' jak sig okazalo' jest takŽe wykozystywany pzez BAF. Próby Wykaza|y'Že wykorzystaniezmiany wektora ciqgu pozwala Harrierowina wykonywanie máňewrów niedostgpnych d|a samolotu konwenoionalnegoi w efekcie ozyni z niego bardzo trudnego pzeciwnika w walce.

Pokojowq eksploatacjg samolotu pze rwa|owiosnq 1982 roku zajgcie Fa|k|andów pzez wojska argenýňskie. Gdy podj$o de cyz|g o wyďaniu na po|udniowy At|anýk bryýjskiego korpusu ekspedycyjnegoz z* miarem odbicia wysp powstd problem zapewnienia powietanego wsparcia tej operacji. Boya| Navy mogla udzie|ié takiego wsparcia przy pomocy maých |otniskovrlców Hermes i lnvincible z samolotamiSea Harrier na pokladzie.A|e posiada|aý|ko 35 sa. mo|otówtego vpu, zbyt ma|o by skuteoznie wypelnió takie zadanie. Niezbgdna byla po moo BAF. Jego bazujqoe na lotniskaoh samo|oty nie mia|yjednak |qdowiskw strďie pnyszých dzidaň wojennych. Mogtly sig tam zna|eŽéjedynie po ďugotrwdym locie z tankowaniem w powietzu, albo - w paypadku Hanierów GR'3 . po zastosowaniu egzotycznego dla nich lotniska w postaoi |otniskowców' W prakýce skorzystano z obu tyoh dróg' W przypadku Hanierów z 1 dywizjonui 233 OCU konieczne bylo paeprowadzenie pewnych prac dostosowawczych. W platowcach zastosowano migdzy innymi system Finrae z antenq lopatkowq pod dzio-

I'itrurIIarricrów GR.5 lo}yárrirys7:lcár cc lorvi bezpilolowcmrr .lindivik w cz:rsie ówiczeír prowadzonych n:rd ntorzem przez I Dywizjon RAF.

'::;:,: 4 IE

: 2 m o r a z i n s t a | a c j gd o o d p a | a n i a p o c i s k ó W 3 Cewinder AIM-9L. Natomiast zalogi prze::iy intensywny trening w startach i lqdowa- ach z pokladów |otniskowców przy pomo:., atrapy pokladu startowego w Yeovilton. =zerzu|u na teren dzialaň dokonano na :]czatku maja.l982 roku' Niektóre z ma::yn dostarczono na miejsce dzia|aň na ::kladach transpottowcóW' podczas gdy :Íery inne dotar|ytam drogq powietrznq z ,','yspyWniebowstEpienia lotem z zastoso.,,aniemtankowców powietrznych i wesz|y I r a k c j i p o c z y n a j q c o d 19 m a j a . W pierwszych dniach samoloty opero'.'alyz lotniskowców' a potem' tuŽ po |qdo, ' , a n i uw z a t o c e A j a x , w o k o l i c a c h S a n C a r :s w pierwszym nadajqcym siQ do tego ce' miejscu utvvorzono polowe lqdowisko z :asem startowym zbudowanym z plyt metaIIarriery AV-8A z vMA-23t

|owych' Podstawowym zadaniem Harrterów by|o atakowanie ce|ów naziemnych przy pomocy bomb kasetowych BL 755 i brytyjskich bomb odlamkowo-buzqcych 1000 Íuntowych' W ostatniej Íazie dzialaň uŽyto po raz pierwszy w brytyjskim lotnictwie w warunkach bojowych bomb laserowych Pav e w a y | | .D o k o n a n o n i m i c z t e r e c h a t a k ó w w okresie walk o Port Stanley. Cele do uderzeň wskazywa|i brytyjscy komandosi uzywajqcy przenošnych ošwiet|aczy laserowych' Dwa razy osiagnigto pďen Sukces a dwa razy nieumiejQtne uzycie ošwiet|acza spowodowalo pudlo. W znacznym stopniu zaslugq Harrierów bylo tez zniszczenie argentyňskich aftyIeryjskich šrodków ognio. vvycn. W trakcie operacji falklandzkiej Harriery wykona|y 126 |otów szturmowych i rozpo-

znawczych (tylko cztery samoloty zostaly utracone). lch udzial w operacji uznano za duŽy sukces. Pzyczyni|o siq to do podjecia przez US Marine Corps ostatecznej decyzji o przyjQciU W przysz|ošci na uzbrojenie AV-8B jako podstawowych samo|otów s z t u r m o v r r y c hw m i e j s c e n i e c o d o t q d e k s p e rymentalnych AV-84 oraz starzejqcych sig Skyhawków. Po zakoňczeniu konÍIiktu Bryýjczycy Wycofali z FalkIandów wigkszošó sprzgtu k c r p u s u e k s p e d y c y j n e g o ,a w j e g o m i e j s c e wprowadzono staly garnizon, w którego sklad weszly Phantomy FGR 2 z 23 dywizjonu. i cáery Haniery GR.3 specjalnie utwoízonej 1312 eskadry. Podobnq jednostkg utworzono na Belize - byla to 1417 eskadra. Taki stan rzeczy dotrwal do 1987 roku. Tymczasem nadchodzily czasy nowej

rv cz:lsie ówiczeti rv jcc|nynr z nonyt'skiclr íiordr-lrv.

.,':,. .i.:i.iťi11ři.:.:.l::'..]:r.]:i]:]'l.

,'-'Lr', .Í .. .,,.,e,:lr,:.:i'i; si l.:;;"a:&-'&*l. ,1i1,.,,-. -t 'bt,.

:ř.l

.'./" ,ý. ]..-: .:ť. . :i l.'. ,.... .,;,

.b;

l.:l:á

jý.

.i!:.r't

t

Zastosowanie

3.r š o

!

*

.

o

Ír !

qeneraciiHarrierów.PierwszyseryjnyGR.5 žosta|pizekazany FIAF 1 |ipca 1987 roku w bazie Witteringi oddany do wydzielonejze skladu 233 OCU specjalnejgrupy szkolnej GR.5 ConversionTeam (GRs CT) W ciqgu nastgpnych osiemnastu miesiqcy gÍupq otrzymala siedem kolejnych maszyn i osiagngladoce|owqliczbg samo|otów'Jako nastQpny do przezbrojenia wytypowano 1 dywizjon. Operacjg przeprowadzonow lecie 1989 roku. Jako nastgpny przezbroio' no 3 dywizjon bazujgcy w Gutersloch Po zakoňczeniutej operacji rozwiqzano GR5 CT a samoloý i personelwcie|onodo 233 ocu. W wyposaŽeniu4 dywizjonupozostawiono HarrieryGH.3 zakladajqc'Že jedno. stka zostaniewyposaŽonaod razu W samo. przezbrojonogo w |otyGR.7. l rzeczywišcie nie w 1990 roku. Pierwszysamolot dostarczono 12 wrzeónia. operacjg szybko powtórzonoz 3 dywizjonem,do którego pierHarriewsza maszyna dotarla 30 listopada .l993 roku ry GB.s dotrwaly do koňca wspó|nie z GR7 tylko na uzbrojeniu233 oCU paeksáa|conegoW ramach reorgan|w zacji HAF w |atachdziewigódziesiqtych 20 dywizjonrezerwowy.Samodzielneeska13]2 jedry zostaly ko|ejnorozÍormowane: szcze W koňcu Iatosiemdziesiqých,a 1417 w roku 1993.Nowa doktrynadzialaniaRAF przewidywala bowiem, Že stacjonujqce w inetropo|iiHarrierysq w stanie po.jawiósi9 blvskawiczniena Falklandachi Belize gdybý ' wystqpi|ataka koniecznoéó. Šamó|owHarrierGR.7 o moŽ|iwošciach znacznie wi{kszych niŽ posiadaly poprzednie wersje pe|niqro|9samo|otówC|ose Air Suport - wsparcia powietznego wojsk naziemnych i ízo|acjipola walki' Ze wzg|qdu na swoje wyposaŽeniemogq to zadanie pelnió potencja|nie nie tyIkow dzieň a|e i w nocy przy wykozystaniu gogli noktowizyjnych spzgŽonych z kamerq podczerwieni. Dbšwiadczeniaz tym systemem by|y i sq prowadzoneod roku 1988 w SAOEU (Spacial Air Operationaland EvalouationUnit)w Boscombe Down pďniqcym ro|9 ošrodka Praktycznewyniki osiqgdošwiadcza|nego' nigtopzygotowujqcdo nocnych operacji1 paru |atpoW ciqgu najb|iŽszych dywiz.jon. dobnq zdoInošóosiqgnqpozostaledywizjony. Ze wzglqdu na stawiane zadania zre' przeprowadzania zygnowano z mož|iwošci o.peracji |ozpoznawczych, do których byl przygotowany4 dywizjon w okresie gdy 'oosiadalGFl.3. W ramach eksPerymentu w SAEOU przeprowadzonopróby uŽycia zasobników ÍozpoznawczychV|coN 18 Mk403 (stosowanych pzez US Marine Corps AV-8B)zawierajqcychkamerg filmowq oraz kamerQ dzialajqcqw zakresiepromieniowania,podobrazu w technice czerwonegoz rejestracjq

26

Ilarricry GIl.7 I Dywizjonu RAF

l'r'4lu niektrirych czrynnošciac|r obslugouych mcch:rnicy Ilarricrórv musz4 rr1kazaó siq t|uŽr1 sprawnošci11 Iit:ycztrll pracujqc rv nicwielkich przeslrzcniach.

wideo' Póžnie.jtestowanotakŽe zasobnik do V|coN 57 z aparatamiÍotograÍicznymi W sAEoU dokonano precyzyjnejÍotograÍii' teŽ eksperymentówz odpa|aniemz tych sa. mo|otów rakietASRAM. W 1993 roku prowadzono badania nad stosowaniempodwieszanych na lewym wewngtrznympyloIaserowymi nie zasobnikówz ošwietlaczem kamerqpodczerwieniT|ALDznanychz uŽycia przez Tornada GR1 w wojniew Zatoce Perskiej. Pi|oci wszystkich dywizjonów WyposaŽonychw Harrieryówiczq okresowostaftyi Iadowaniaz pok|adów|otniskowcóww bazie Fleet Air Arm w Yeovilton.Praktyczne sprawdzenie moŽ|iwošcibojowych Harrie. rów i ich zalóg odbywa sig w czasie ówiczeň w strzeIaniuz rakietna poligonieDRA w DRA West Aberporthi w bombardowaniu Freugh. Poza ówiczeniamiw kraju samo|otyz dywizjonów o|az maszyny z SAoEU biora udzia|w corocznvchówiczeniachw NorweTeemwork92 w okoligii, np. w opera-c1i cach Tromso - Storfjordw marcu 1992 roku' w której uczestniczy|GR.7 w barwach SAEOU stacjonujqcyna czas operacji w BurdÍoss'

.q o

Cztery takie samoloty z 3 i 4 dywizjonu bralv udzialwtazzlrzema TornadamiF3 w przólocie i wspó|nychówiczeniachz Armiq '1992roku w raMa|ezyjskqwe wzešniu 92. Samoloty dotarly Adex mach operacji w Akrotiri na miejscez miqdzylqdowaniem na Cypze, Seeb w Omanie. W lotach ze znanej z okresu drugiej wojny šwiatowej bazy Kuantan trenowano ataki na cele naziemne i morskie.Operacjata byla nie tylko w zakresie szybkiegododošwiadczeniem terenów starczaniasamo|otówdo odIeg|ych dzia|aňwojennych a|e i jego promocjqu potencja|nychkIientów bryýjskiego przemysluzbro.jeniowego. Jako uzupďnienie systemu szko|nego RAF zamówil symu|ator|otu i zadaň bojowych HarrieraGR.7' który zostal zamontowany w Laarbruch. Pierwszymsprawdzianemdla bliskiego krewniakaGB.7 - HarrieraAV-8B stal sig samo|otóww operacji udzia|amerykaňskich Desert Storm. W walce bralo udzial 36 samo|otówz dywizjonówVMW-311' VMA.33.I i VMA-542 stacjonujqcychw Al Jubayl w Arabii Saudyjskiej.Wykazalysig one rezultatami równie dobrymi co pozosta|e e|ementy machiny wojennejspzymiezonych

Ilarrier z bombami kaselowymi. armii.Odnotowanojednak stratQpiQciumaszyn w walce oraz jednej w wypadku lotni3Zym. Po pierwszych zwycigstwach a|iantóW, ,.JstreÍiezag|oŽonejwojn4zna|azly siÝ tak. ze brytyjskleHaniery. Maszyny 4 dywizjonu .zezucono do Turcjido bazy Incirlikw rariach operacji"Warden"w 1992 roku,gdzie rozostajq do dzisiaj.Wymuszajq one stoso*anie rezo|ucji607 i7o7 Rady Bezpieczeň. siwa oNZ o zapobieŽeniuataków na mniejszošó kurdyjskqW Iraku.Dostarczonetam samo|otysq wyposaŽonew zasobniki roz. 3oznawcze stosowane wczeéniejprzez ten Jywizjon na GR.3. By zapewnió sprawnq cbróbkg iníormacjiodtwozono W ramach :aj bryýjskiej jednostki istniejqcqwczešniej sekcjg obróbki danych z rozpoznania(ReCenter R|C) šciq:onnaissanceInte|igence 3ajqc jego byly personel z innych jednostek RAF. Prowadzenie dzialaň ulatwiafakt, ze wie|u jego pi|otów ma wielo|etniedošwiadczeniew prowadzeniutego rodzaju lperacji zdobyte na HarrierachGB 3 w la:ach osiemdziesiqých.23 listopada 1993 odbyioku utracono maszyne ZD432 ,,VÝD,, wajqcq lot rozpoznawczy nad lrakiem, w k1órej nastqpi|a awaria zmuszaj4ca pi|ota Co opuszczenia jej poprzez katapultowanie. Jratowaly go i pÍzewiozlydo Incir|ikamery. xaňskiešmiglowceratownicze. Nie byl to jedyny wypadek. 28 czerwca 1993 roku ulegl wypadkowi z powodu awarii silnika w okolicach Leeming w Wielkiej BrytaniiHarrier ZD 430 'AO" z 3 dywizjonu. Pilot katapultowalsiq bezpiecznie.W listopadzie .l993 roku w czasie ówiczeň w pďnocnej Norwegiimaszyna z 1 dywizjonuw czasie |otu na ma|ejwysokošci udezy|a w

linig wysokiego napigcia i zerwala jq. Samolotz uszkodzonymskrzydlemi pylonami uzbrojenia zostal zmuszony do awaryjnego |qdowaniaw pob|iŽuTromso. Tym razem najgroŽniejszeokazaly sig nie stosunkowo latwo usuwalne uszkodzenia olatowca i z|ošó cywi|nych Norwegów, których na poczqtkuzimy pozbawionoprqdu elektrycznego w domach. Spowodowalo to wybuch dyskusji po|iýcznej' w której negowano potrzebg paeprowadzania sojuszniczych ówi. czeň w obszarachpod krggiempo|arnym. Kolejny wypadek mial miejsce 14 stycznia 1994 roku w okolicach Evesham w Wie|kiejBrytanii'gdy . takŽew |ocie na niskiej wysokošci- eksp|odowa|samo|otz 20 dywizjonu rezerwowegogrzebiqc w swoich szczqtkach pilota - odkomenderowanego do RAF na staŽ kapitana US Marine Corps. Obecnie w HarrieryGR.7 wyposa2one s4 nastgpujqcedywizjony: 1 z Witteringw Wie|kiejBrytani posiadajqcydwanašciema. szyn, 3 i 4 stacjonujqcew Laarbruchw RFN LakŽez dwunastoma samo|otamikaždy,20 rezeruowy pďniqcy Íunkcjgszko|nego stacjonujqcy w WitteringwyposaŽony w okolo pigtnašcieGB'7, obok paru GB.3 i dziesigciu T4 i T4A. 3 i 4 dywizjonyna|eŽqdo Drugiej Grupy BAF, a 1 i 20 do 1 Grupy. Poza ým 4 maszyny pozostajq w dyspozycji Special Air OperationalEvaluationUnits w Boscombe Down. Pďni on ro|e jednostki došwiadcza|nejw badaniach nad nowymi broniamii taktykqwalki. Wedlug obecnej strategiiWielkiej Brytanii jako czlonka NATO, Haniery bgdq odgrywaly istotnq rolg w operacjach pokojopowych wojsk Unii Zachodnioeuropejskiej za jej obszarem jako oslona powietzna. Na

ogď w takich sytuacjach na|eŽybowiem |i. czyó sig ze zniszczonq sieciq |otnisk,co w natura|nysposób spzyja koncepcji wykozystania samo|otów WoL. sq z tym zwiqzane takŽe pewne prob|emy. Stacjonujqcym blisko strefy walk samolotom i ich bazom na|eŽyzapewnió bezpieczeňstwo.Aby zapewnió zaopatrzenie,amunicjgi pa|iwow miejsce jednego centralnegomagazynu na lotniskujak to ma miejscew przypadku klasycznych samo|otów na|eŽystworzyéwie|e wysuniqtych ale w pelni wyekwipowanych skladnic co czyni koniecznym posiadanie znacznie wigkszych zapasów. UŽycie Harrierów AV-8B w Kuwejcie przez US Marine Corps wykaza|o,Že d|a zapewnieniasprawnego dzialania samo|otów konieczne jest szybkie uzupďnianie zapasów w sk|adnicach frontowych z magazynów ýowych przy pomocy šmig.lowcówtransportowych. Bryýjczycy muszq teŽ |iczyó sig z takimi problemami. W warunkach dziennych HarrierGFl.7 dokonuje ataków pzy pomocy precyzyjnego ukladu optycznego ARBS, podczas gdy w nocy prawie w kaŽdychwarunkachatmo. sferycznychjest w stanie dokonaó ce|nego ataku pay wykozystaniu kamery podczerwieni FL|R sprzgŽonejz oku|araminocnego widzenia, wyšwiet|aczemHUD i monitorami wieIoÍu nkcyjnymi. Jak obrazowotwierdzqspecja|išciRAF, ze wzg|qduna dwukrotnywzrostudžwiguizasiq gu Harrier GR.5 jest w stanie wykonywaó za. dania, d|a których potzeba bylo dwóch GR.3. Natomiastze wzglgdu na nieskrgpowanemoŽ|iwošciataków nocnych Hanierów GB'7 ope' rujqcychcdq dobg' a nie ý|ko w dzieň, kaŽdy z nich zaďgpuje dwa GB'S.

Ilarrier. którv hra| udzial w |olach nat|Irakienl.

ó š ) óč o o

z

o

KamuflaŽi oznakowanie

z opracowywaniemHarrierów |f,lraz GR.s i GR.7 podjgtow WielkiejBryYU tanii badania n9d nowym, dostosowanym do warunków Srodkowo-ZachodniejEuropy, malowaniem.Poczqtkowo planowano odejšcieod typowego d|a brytyjskichsamo|otówbombowychi szturmowychma|o. wania szaro-zie|onego íDarkSea Grey.Dark Green) na kozyéó ma|owanianiskiejwidocznoóci (|ow-viz)stosowanegow Iicznych RAF' Zgodnie kombinacjachna myš|iwcach ztymi za|oŽeniamina dwu pierwszych zbudowanychegzemplarzachsamolotuZD318 i ZD319 zastosowanokamuf|ažpo|egajqcy na uŽyciuna górnych i bocznych powierzchniachfarby ciemno szarej Dark Sea Grey 85381C-638.a na dolnych powierzchniach farby ŠrednioSzary Morski Medium Sea Grey BS381c-637. Obie poliuretanowefarby zastosowano w wariancie pďmatowym. Na spodzie kadlubów na wysokoóci kabiny nama|owano czarnq, b|yszczqcq farbq Ía|. szywe kabiny. W 1984 roku,w ramach pzeprowadzanych w Niemczech Zachodnich éwiczeň '.Match Coat,,, wypróbowano dwa egzem.

pIarze Harrierów GR.3 w a|ternatywnych wersjachma|owania.Uznano wtedy,Že najlepiejspelniawymaganiaRAF kamuflazwykonany matowymiÍarbamipo|iuretanowymi NATo Green IFIRFs 34092 na górnych i bocznych.oraz Medium Green "Chive"FS 34227 na dolnych powiezchniachsamolotu. Taki schemat malowaniazastosowano na wszystkich dostarczanychbryýjskiemu lotnictwuHarrierachGB.5 i GR.7. Wariant ten powtózono na dostarcza. nych do eksploatacjisamolotachGR.7 oraz na doprowadzonych do tego standardu przerabianychegzemplazach GR.5. Zmiany przynioslozastosowanieHarrierów w operacji ''Warden''- nadzorowania strefy zakazanej d|a |otów samo|otów irackich w pďnocnym |raku.Niektórez vrys|anych tam samo|otów poma|owane byly w calošci farbq szarq morskq Medium Sea Grey BS381c-637,podobnie jak malowane byly w wariancie "low-viz"Jaguary biorqce udzia| w tej samej operacji,oraz niektóre szkolne Hawki stacjonujqcew WielkiejBrytani. oznaczenia pzyna|eŽnošcipaňstwowej

w postacikokard na górnych i dolnych powiezchniach skzydď i bokach kadluba o órednicy 305 mm oraz pasy o wymiarach 228mm x 305mm z obu stron statecznika pionowego ma|owanesq w kamuf|aŽuz|o. žonym z barw zielonych Íarb4 granatowE Roundel Blue i czerwonqPost Office Bed, natomiast krawqdzie natarcia klap i lotek pokryto farbq blado szarq Pale Grey. Wngtze komory hamulca aerodynamicznegoi komory klapy poduszkipowietznejw koloze zielonym Medium Green. Krawgdzie w|otów powietza w ko|oze o|iwkowym' WngtÍzeW|otóww górnej czgšci czgšciowo zielone NATO Green lRR, w pozostalejczgéci pólmatowe biale Semi Matt White.Wngtze komór podwozia i podwozie býszczqce bia.leGloss White. Dysze wylotowesilnika stalowe. Z obu stron statecznikaoionoWego, na koňcówkachskzyde| oraz z obu stron kadluba pod kabinq pilota znajdujq sig Žófte paski šwiatelformacyjnych. Uszczelnieniemiedzy szklanymia metalowymi czgšciami os|ony kabiny i wiatrochronyw kolorzeochry. W pzypadku pokrycia samolotu barwa-

llzrrricr GR.7 z charaklcrvslYcznYrn oznaczenicm 233 OCII

!

ó

z ui !

Harrier GR.7

zc53oz4Dywizionu RAF,GÚtersloh.

Na samolocietym w lipcu 1993r. wykonywalloty S/L Andy Suddards.

Szarozielony MediumGrey Czarne

@ os 37038 Black

Bialy FS 27875 White Zófty

@ rs 13538

Golden Yellow Barwa metalu NaturalMetal

Znaki rozpoznawcze Czerwonylgranatowy F S 1 1 1 3 6 / FS 15056 Post OfficeRed/Roundel Blue Fin Flashesand Roundels God{o 4 Dywizjonu ZÓko-czarno-czerwonV Yellow-Black-Red 4 Sqn Emblem Ciemnozielonv

@ rs 3407s

NATO Green IER

KamuflaŽ i oznakowanie Egzemplarze pokazowc Harrierów ()R.7 z 4 Dywizjonu rnaj4 specjalnc czc rwonrr.Žó|to-czarnc malow:rnie ogona () róŽnym kszlalcie na róŽnych rnasrynach

! i o o o d

!

r

E !

Ý

.9 cr o

= ! N

.9

ó

E q

3 o

mi szarymioznaczeniapzyna|eŽnošcinarodowejmalowanesq barwq blado niebieskq Pale Blue i bladoczerwonqPale Bed. Godla dywizjonówznajdujq sig z obu stron kadluba pod kabinq pilotalub na dyszach wlotowych pzed przednimi dyszami wylotowymi silnika. Zdarza sig stosowanie obu metod umieszczania godel na róŽnych samolotach w obrgbie tej samei jednostki. KaŽdy dywizjon posiada indywidualny |ite. rowy lub cyfrowy system oznaczania samolotów w jednostce. Pzykladowo: 1 Sqn. dwucyÍrowe |iczby np: ZD438.03; 3 Sqn dwie literynp: ZG47l-AB; ta sama maszyna w czasie s|uŽby w 233 ocu nosi|a oznaczenie BA. Numery seryjne malowane sq czarnq farbq na ogonowej czgšcisamo|otu: poniŽej i nieco pŽed usterzeniem pozio. mym. Samo|oý wysylane na coroczne zimowe ówiczenia wojsk NATo w Norwegii majq na okres ých operacji kamuÍ|aŽuzupelniany bialymi nieregularnymi,recznie nanoszonymi plamami malowanymizmywalnq farbq.

SEKRETYKONSTRUKCJILOTNICZYCH

)x.

KiqŽki o najslynniejszych, |egendarnych samo|otach i šmiglowcach, tajnikachich konstrukcji, zastosowanych nowoŠciach technicznych i ichwp|ywie na rozwójtechniki |otniczej. Bgdziew nichduŽo Íaktów nieznanych z historii lotnictwa, D|ahobbystów i mode|arzy w tymwie|u Ca|ošóna 76 stronach, rysunkiorazschemaýma|owania' barwnych. JuŽjest: MiG-25- stalowa blyskawica nrkat.301 W przygotowaniu: sR.71. na|szybszy samo|ot šwiata nrkat.302 Tu-22i Tu-22M- strategiczne bombowce Tupolewa nrkat.303 geometrii Samo|oý o zmienne| nrkat.304 Myš|iwce odrzutowe Jakow|ewa nrkat.305 Samoloty Stealth nrkat.306

Z DZIEJOWLOTNICNilA przedewszystkim W ksiqŽkach z tejseriiukazywaó bgdziemy mniejznanewydarzenia z historii |otnictwa' sy|wetki ludzizwiqzanych z |otnictwem, a takŽeichwspomnienia. Poszczegó|ne tomybqdqbogato i|ustrowane zd|gciami i rysunkami czarno.bia|ymii ko|orowymi. W pierwszej ko|e|nošci ukaŽq siq: JózeÍ Zie|iňski Asypo|skiego |otnictwa nrkat.351 Dariusz Otto Nieznane kafi Bitwyo Angliq nrkat.352 Swiatowy ZjazdLotników Polskich nrkat.353 po3 |ub6 egzemp|arzy, podaiqc KsiqŽki z seriiB|BL|OTEKA LOTNlczAmoŽna zamawiaó w komp|etach ichnumery katalogowe. Cenykompletów: 3 egz.. 130tys.z|,6 egz'- 250ýs' z|.Po|edyncze egzemp|arze moŽna zamawiaó w ceniepo45ýs' zl.Cenytesqaktualne dokoňcasierpnia br.

W

Noweczasopismo |otnicze d|ahobbystów i modelarzy zawienjqce artykuly o historiilotnictwa bogato i|ustrowane zdjqciami i rysunkami, artykuly monogrďiczne, opisyma|owaň i oznakowaň, ocenymodeli siqnapo|skim ukazujqcych recenzje ksiqŽek, konkursy iwie|einnych ciekawych materia|ów. rynku, FormatA4' objgtošó min.:44 stronyczarno-bia|e i kolorowe, czgstot|iwošó ukazywania siq:6 numerów rocznie. AERO.PLANbqdziespzedawanyglównieW prenumeracie. Cena 6 ko|ejnych egzemp|ar4 wru z .,Skrzyd|atej,'ty|ko kosztamiwysy|ki wynosi150tys.zl, a d|aprenumerďorów 120tys.zl! Pojedyncze egzemplarze bqdqkosztowaly 30tys.zl. Cenyw prenumeracie bqdqaktua|ne ty|ko dokoňcasierpnia br. WplatmoŽna dokonywaó nakontoAgencji.

Zdjgcia na lV str. okladki; Grzegoz L. Hďdanowicz (1) Wojtek Matusiak (3) PRZEGLAD KONSTBUKCJT LOTNTCZYCH Wydawca: Agencja Lotnicza Altair Ltd - Warszawa 1994 Redaguje ZESPOL: Robert Gretzyngier,Tomasz Hypki, Wojtek Matusiak Konsu|tacja:Andzej Glušniewski Sklad ilamanie: Altair Ltd Druk: Biďostockie Zak|ady GraÍiczne- Bia|ystok Copyright

O

by Altair Ltd 1994

Nr 20 Tekst :

Harrier lreneusz Kramarski,Leszek Moczulski

Bysunki 1:72:lreneusz Kramarski Plansze barwne:Bobert GreŽyngier Zdjgcia: Miroslaw Czaplicki' Cezary Ga|iňski,A|eksanderGórka, Robert Grežyngier,Gzegorz L. Ho|danowicz,Pau|W. Langshaw, Byszard Jaxa.Mďachowski' Wojtek Matusiak,E. Naudet,F. de Neve & J.-L. Wauthy, Milosz Busiecki, Jaroslaw Špaček'BAe, USMC, BAF, McDonnell Douglas, archiwum Zdjqcie na okladce: Milosz Busiecki