(Przeglad konstrukcji Lotniczych 37) V 22

22

WWAD l@Ýffilc/

lg^Iffi{

lreneusz Kramarski

pT neYal

g.Ě'š-Eš

2

,tššss

Jestešmyobecniešwiadkamiuruchamiania produkcjiseryjnejpionowzlotuz pzekrgV-22 osprey. Jest canymi šmig|owirnikami to zwieňczenie prawie 50Jetnich prac badawczych prowadzonych przez firmg Bell nad tego typu statkamipowietznymi. Mimo wie|oletnichintensywnychbadaň nad róŽnymi konfiguracjamisamolotów pionowegostartu i lqdowania,tylko uklad wykorzystuj4cyzmianq kierunku wektora ciqgu zostal dopracowany.do stadium praktycznegozastosowania. Osprey stal siq kolejnym- ale dopiero trzecim - typem samolotu pionowegostartu jaki wprowadzonodo produkcjiseryjnej(wyprzedzony przez odrzutowce Harrier oraz Jak-381). Pomysl przekrgcaniaosi šmigielw ce|u uzyskania pionowego startu i lqdowania prawdopodobniepo raz pierwszyzostal wykorzystanyw projekciesamolotu Heliplane, którego autorem byl Leslie Everett Baynes. Pierwszy powaŽnyprojekttakiegopionowz|otuopracowala podczas ||wojnyŠwiatowej niemiecka firma Focke-Achgelis. Miala juŽ wtedy na koncie pierwsze na šwiecieseryjnieprodukowanei uŽywane bojowoŠmiglowce, dysponowala wiqc najwigkszym doŠwiadczeniemw konstrukcjipionowzlotów W 1943 rozpoczqto prace nad konstrukcj4 w której chciano polqczyÓ šmiglowcowe w|asnoŠcipionowego startu i |4dowaniaz samo|otowymicharakterysýkami prze|otowymi. ProjektFa 269 miatmieó ukladwo|nonoŠnego Šrednioplata z doŠÓduŽym usterzeniem poziomymi pojedynczymstatecznikiempionowym. Konstrukcja miala mieó skrzydla o rozpiqtošciokoto í0 m i kadlub dlugošciok. 9 m. Jeden silnik gwiazdowyBMW 801 o mocy 1800 KM umieszczony centralnie w kadlubie (z chlodnic4 zlokalizowan4 na grzbiecie) mial za pošrednictwemskomp|ikowanegouk|aduprzekladninapgdzaÓ dwa šmiglapchajqce o duŽejŠrednicyumieszczo-

ne mniejwigcejw polowierozpiqtošciskzydel. W czasie startui |adowaniawaly šmigie| mialy byó obracane do dolu o kqt 85" tak' Že mogly dawaó ciqg skierowanypionowo.obmaksyma|naw |ociepoIiczeniowaprgdkoŠÓ ziomym miala wynosiÓ ponad 560 km/h.W roku '1943rozpoczqto budowe protoVpu,jednak zostal on zniszczony (podobniejak wigkszošÓ dokumentacji technicznej) podczas amerykaňskiegobombardowania.Do chwiIi przerwania prac nie udalo siq rozwiqzaÓproblemu sterowaniaw zawisie. Na poczqtku Iatpigódziesi4tychwojska |4dowe i |otnicze Stanów Zjednoczonych zaczgly wspó|niefinansowaÓ prace nad samo|otamipionowego startu i |qdowania,ktÓre miatybys|uŽyódo transportu rannych, ratownictwaoraz rozpoznaniai lqcznošci'Podobnie jak to bylo dekadg wczeŠniejw |||Rzeszy, došwiadczeniazdobyte w konstruowadawa|ynadziejg niu pierwszychŠmig|owców na uzyskanie zaloŽonych osiqgów poprzez wykorzystanieuk|adu,w którym zmieniano by kierunek ciqgu wirnika noŠnego.\N czasie startu i |qdowaniašmiglowirnikdawalby ciqg skierowanypionowodo góry' a nastep. nie - po obrocie o ok. 90" - móglby dzia|aÓ jak Šmiglo'napgdzaj4c samolot lec4cy poziomo. W ten sposób moŽna by polqczyé za|etyšmiglowca(pionowystart i |adowanie z malych |4dowisk)z za|etamisamo|otu(duŽa prgdkošóprze|otowai duŽy zasigg). N iestety,problemy konstrukcyjnespowodowa|y,Že w pienivszychpionowz|otachtego typu stosowanošmig|a,a nie wirniki.RóŽnica jest znacz4ca dla zakresu matych prgdkošcii zawisu. W šmig|emusimy usta|iókqt natarcia dla wszystkich lopat, natomiast w wirniku moŽemy dodatkowo sterowaÓ skokiem cyk|icznym|opat,tzn. zmieniaó k4t naod jej pďoŽenia w tarcia|opatyW za|eŽnoŠci p|aszczyŽnie ruchu obrotowego. Pozwa|a to na kilkustopnioweodchylaniewektoraciqgu

wirnikabez koniecznošcizmiany ustawienia jego walu, a wiqc znacznie poprawiasterownošÓ maszyny orazpozwa|a na wykonywanie lotów w bok i do tylu. W 1950 grupa byých pracownikówfirmy Piasecki za|oŽy|aTranscendenta|Aircraft Company w celu opracowania samolotu z przekrqcanymiwirnikami.W 1951 pod kierownictwemRoberta Lichtenazostal zbudowany Model 1G. Niestety problemyze statecznoŠciqdyn amicznqw czasie przekrgcaspowodowaý duŽeopóŽnia Šmiglowirników nienia oblotu.Dopiero sfinansowaniepzez w czawojskaIotniczebadaň Šmiglowirników sie pzekrgcania ich osi wirowaniai zvtiqzanych z tym zmian optywu lopat i platowca pozwo|ilona pzezwycigŽenie prob|emów i oblataniemaszyny 6 lipca 1954. Model 1G byl niewie|kimsamo|otemo dlugošci7,92 m, rozpiqtošci6,40 m, wysokošci2,13 m i masie calkowitej794 kg. Pilot siedzial w otwartej kabinie w przedniej czgšci kadluba. Na koňcach skrzydel znajdowaly siq dwa trojtopatowe šmiglowirnikio šrednicy5,18 m napgdzane przezjeden umieszczony w kadlubie silnik Lycoming O-290-A o mocy 1'19,3 kW. Napqd z si|nika by| przekazywany pÍzez dwustopniowqrgczn4 przekladnig redukcyjnq (która przy maksyma|nej prqdkoŠciobrotowej silnika 3000 obr./min.pozwalala na obracaniašmiglowirnikaw poloŽeniupionoobr./min.,a w poloŽewym z prgdkoŠci4240 niu poziomym 633 obr./min.)i da|ejdo šmig|owirników poprzez |zy waý, które napqobrodza|yruch pochy|aniašmiglowirników, ty šmiglowirnikóworaz zmiang skoku ogó|Šmiglowirniki nego lopat Šmig|owirników. mogly pzekrgcaó sig o 82" w czasie 3 min. 20 lipca 1955 Model 1G rozbil sig z powodu uszkodzenia systemu sterowania šmig|owirnikiem.Do tego dnia wykonal ponad 100 |otóww czasie 20 godzin, ale nigdy nie wy. do |otupokonano na nim pelnego przejŠcia

3

Rozwój konstrukcji

-.--. t.. - a'a: =- -

n*&

. r{"-:! t:

t

i

Ú

lair i9-",-:-

:..

K O I - K I r ' S L .j - - - , ..,i^-^l r^^k^ vvlq4d| rsLr -L

.1

-

,

V e r t ool r a zB e : e : - - . : " j j e k t e mM o d e l3 0 1 . ' ,- ' - =. : - . Qacaarnh

anrl

Da,

:

at.r^:

boratorium B a d a w c z o - R . - - , :' ,.: = - P o w i e t r z n o m a n e w r o w ty ca h: - = ^ ' = ' clrioi i /mac

Pacanrrh

Canf a.

( :. "

-

n e g o w l o c i e u z y s k a n on a l o t4 5 0 g o d z i n . r l , a v t c z e A m p q \ N A S A n n d n i < 2 1 , / j ' ^ . P o z n i e lX V - 3 z o s t a ,p r z e k a z a n yd o N A S A . o m a s i e 1 8 1 4 k g i n a p q d z a n ys i l n i k i e mo kontraktna budowgdwÓch oWUSlÍ."i:'.'' -. .1 m o c y 8 6 k W , a l e l o t n i c t w oz d e c y d o w a { o Podstawowymproblemem.z jakimzmasamo|otÓw d o Š w i a d c z a I n yz cphr z e k r e : a . -. ga i sig konstruktorzy wstrzymaÓ finansowanieprojektuna rzecz XV-3 (a takŽe innych mi Šmiglowirnikami, które otrzyma|yícrra pionowz|otÓw) bardziejobiecujqcegoXV-3. byl duzy niedobórmocy.Sane oznaczeniewojskoweXV.,l5' W odrÓzneW t v m c z a s i eR e l z h r r d o w aSl a m o l o dt o m o | o tm i a l m a r n eo s i q g ii n i e m ó g l s p e l n i Ó n i u o d X V - 3 s a m o l o tn a p q d z a n yb y l d w o m a Š w i a d c z a |M n yo d e |2 0 0 ( p o z n i eoj z | a c z o n y zadaň stawianychprzezwo1sko' s i l n i k a mui m i e s z c z o n y mwi g o n d oa c h n a jako XV-3),natomiastVertol- Model 76. MoK o n i e cl a t p i q c d z i e s i q t y ci hc a l a n a s t Q p - (oňcachskrzydel.przekrgcajqcyn.i stgrazem de|200 mial byó pionowz|otem z przekrqca- na dekada byly okresemintensywnychprób ze Šmiglowirnikam S ai ' m o I o tm i a l u k l a d n y m i Š m i g l a muim i e s z c z o n y mni a k o Ď c a c h rÓŽnorodnychuk,ladÓwsamo|otÓwp onowe- grzbietoplata z podwójnymusterzeniempiokrÓtkichskrzydel'W czasieStartumia1Zacho- g o S t a r t u I a d o w a na ' D L ) ý n a c i s t . a b a o a . r.t - ^ l-^^ .\r r i , \. ll é rh | ^ U, \. v. 6 6 1 1 . lp. r' -r z n w y w a cs r el a k s m r g i o w ' e co.s i e s m . ge , - s t a o rÝ9U UUZd]u .h ' . l F!.. J!' L o n s e |' r e r c J as ^ y c h . a o e r F . € o Z , . d . o o o w i a n e b y l y p r o n o w oa. n a s t Q p le o o r a c a l e t a k 'Ž e U S l a w i a lsyi q p o z i o m ot w o r Z a S C a n . o - t " " y c hi n p ' b u d o l v a m u r u b e r Ó s k e g o c z ' , -k r y ,,,- .,,H-;-1, .^..-^H^,^ i.,, i-^ .^' |otowyukladze Šmiglami ciqgnqcym' /yJ \uUo|])^ lv .'!''LZd* r/ vuvvý|ÓLg]d.Uv' Samo|otmialukladšredniop,lata zk|asycz- d o k t r y nw o j e n n y c hZ' a k l a d a n oz. € t y l k 91 6 7 nym usterzeniemi stalympodwoziemplozo- p r o s Z o n es i l y T o g a .p r Z e t r W aZcÍ . ] a s o , 1 a ^ e w y m .K a d l u bX V - 3 m i e Š czipl r z o d ud w u m i e j - a t a k ip r z e c t w rk a ' N e s t e t yI o t ÍS.R n e c a s e scow4 kabinqza|ogi'za ktÓrq umieszczono u k r y c .a t y ms a r r y n o p e r u j q c e z ^c l s a r o czteroosobowyprzedztalpasazerski.W pol o t yn i e m a j qd u z y c hs z a n s n a k o n t y n u a c l g lowie d}ugoŠci umieszczonoprzedzialtloko. d z i a l a ňp o z n i s z c z e n i up a s Ó w s t a r t o w y c h . w e g o s i l n i k ag w i a z d o w e g oP r a t t& W h i t n e y B a d a n i ap o c h l o n g l oy g r o m n es u m y .a w i c h R-9B5o mocy 335 kW, ktÓrypoprzezsystem (Harefekciepowstalatylkolednakonstrukcla wa,lówi przek|adninapgdzaldwa trój|opato- rier).któraweszlado produkcjisery1nej' okawe šmig|ana koňcachkrótkichprostok4tnych Zalo SiQ,Že Zastosowanyw nim ukladzmia\ \ l - i p , r J e z r . p r o b n a s t t n o u , i s k un a z i c n r n v n r skrzydel'osie šmigielzpo|oŽeniaStartowe. ny kierunkuwektoraciagusilnikaodrzutowe- ' , r f ) r r L l . ' nl " i i g l r rR t ' t t ' L r t t(' hr r i l t , u 1 9 8 0 go do poloŽeniapodróZnegoprzekrgcaneby|y go pociqgaza sobE najmniejszy wzrostmasy. N,\S,'\ Z a p o m o c a d w Ó c h p o m o c n i c z y c hs i I n j k ó w a w i g cd a j es z a n s gs p e l n i e n iw a y m a g a ňo p e . u m i e s z c z o n y cw h gondolach. racy1 nych uŽytkown ików wojskowych'WŠrÓd \ \ - l j ' ' t ur r r t s i c p o t l c z a s p r ó b r t . l o c i c l l 9 8 ( ) NAS,\ Pierwszyprototyp(54-147)otrzymalŠmiglowcoweoznaczenieXH-33,ale zostaloono zinmpnn

zmieninnp

\A'l:tanh 1q56-57 badano Model 2

ipq,c.ze nr.cd

oblotem na XV-3.

Samo|otwykonal swój pierwszylot w uklad z i e Š m i g l o w c o w y2m 3 s i e r p n i a1 9 5 5 .N i e . stety,25 paŽdzlernika1956 w czasie |EdowaniazostalpowaŽnieuszkodzonyi nie nadaWalSiQdo naprawy.UkoňczonowtedymontaŽdrugiegoegzemp|arza (54-148), w ktÓrym zastosowanodwulopatoweŠmiglai zmniejszono statecznikpionowy.Ten egzemplarzj a k o p i e r w s z yw h i s t o r i-i 1 B g r u d n i a1 9 5 6 wykonal pelny cyk| prze'jŠcia z ukladu šmiglowcowegodo samolotowegoiz powrotem. W 1956Vertolotrzymalod US Army kontraktna budowgsamolotuVZ-2zobracanym skrzydlem.Prototyp(56-6943)zostaloblatan y 1 3 k w i e t n i a1 9 5 7, a 1 5 l i p c a1 9 5 8w y k o n a l pierwszeprzejsciedo lotupoziomego. Jednak okazalosig,ze ukladBellama pot e n c j a | n i eW i Q k s z em o z | i w o Š cDi .o k o ň c a 1962 XV-3 zademonstrowalmoŽ|iwoŠÓ |otu w zakresieprgdkoŠci od -24 do 291 kmlhoraz osiqgnElpulap3658 m. Poza tym wykonano ponad100cyklizmianyukladuaerodynamicz-

Próby XV.l 5 na pokladzie USS Tt"ipoli

nowym i chowanymdo kadlubapodwoziemz kďem pzednim. KadlubXV-15 miešci|z pzodu dwumiejscowqkabinq zalogi z miejscami obok siěbie, za kÍórEumieszczonodziewigciomiejscowy puedzial pasaŽerski. Do nap8du wykorzystano dwa si|nikiturbošmiglowe T-53 firmy Lycoming. Pien,vszyprototyp,który w NASA otrzymal numer 702 (rejestracjaN702NA), wykonal swój dziewiczy lotw ukladzieŠmigtowcowym 3 mqa 1977. W kwietniu1979 do prób wt4czono drugi prototyp(703). Na nim dopiero 24 lipca 1979 zostalo wykonane pierwsze przejšciedo |otupoziomego.Lecac jak šmiglowiec XV-15 móg| rozwinqó maksyma|na prgdkoŠódo przodu 1B5 km/h, 56 km/h do tylu i 65 km/h w bok. Faza przejŠciatrwala od 10 do 15 sekund.W fazie lotusamolotowego prgdkošÓ maksyma|na wynosila 558 km/hw locie poziomym i 639 km/hw nurkowaniu. Maksyma|naprgdkoŠÓwznoszenia wyniosla 20,3 m/s, a pulap 7770 m. Masa maksymaInado skróconego startuwynosila 6804 kg. W ukladzie Šmiglowcowym dlugotrwa|ošó|otuwynosilaok. jednejgodziny,natomiastw ukladziesamolotowymponad dwie godziny. W momencieskladaniazamówieniao|anowanowykonaÓ 100 godzin prób W |ocie,a|e samo|ot mial tak dobre charakterystyki,Že program |otów wydluŽonodo 700 godzin, W czasie których wykonano ponad 1800 pzejšÓ. Przeprowadzono wie|e róŽnorodnych prób sprawdzajqcychsamolot w roli transportowca, w czasie powietznegotankowania,zwrotnošó w czasie uników antyrakietowych,odpornoŠÓmaszyny na ostrzal z ziemi czy IeŽ moŽliwoŠÓ wykorzystaniado waIkiradioeIektronicznej.W 1979 do finansowaniaprogramu wlqczy|a sig US Navy, pzewiduj4ca moŽ|iwošówykorzystania tego typu maszyn W dzialaniach na morzu. W ramach dalszych prÓb wykonano cyk|54 startów i |qdowaňna pokladzie USS Inpol/. XV-15 byl na ty|e maly, Že moŽ|iwestalo sig zbadaniejego charakterystykw tuneluaerodynamicznymw Ámes Resea rch Ce nter. W czasie dmuchaňpojawi|si9 powaŽnyprobIem z drganiamibelki ogonowej.W pewnym momencie w czasie przejšciado |otupoziomego na kaŽdymskrzyd|epojawialsiq si|nywir, który wprawial w drgania ty|n4czgšÓ kad|uba. Problem wymagal przekonstruowania belkiogonowejw celu wzmocnieniai usztywnienia tej czgšci kadluba. PowaŽne prob|emy sprawily przekladnie przekazuj4ce ruch obrotowywa|usi|nikana šmig|owirniki. Wigksze od ob|iczeniowychobciqŽeniapowodo-

waly lamanie zgbów przek|adni.DuŽym wyzwaniem stalo sig opracowanie ukladu wa|ów synchronizujacychmigdzygondoIamisi|nikowymi,których zadaniem mialo byÓ przekazanie mocy ze sprawnegosilnikana oba Šmig|owirniki w razie awariijednegoz si|ników. Uklad sprzggaj4cysprawdzils|9w dzialaniugdy podczasjednegoz |otównag|epzesta| pracowaÓ jeden z si|ników.Mimo braku zainteresowaniawojska w rozwijaniuXV-15 próby trwatynada|.|ch ukoronowaniembylo ustanowienie15 marca .1990 rekordów prgd. košciwznoszenia zatwierdzonychprzez FA|. Samolot lec4c po stromym torze i wykorzystuj4c si|g nošna Šmiglowirników i skrzyde| wzniós| sig na 3000 m w 4 min 24 s, a na 6000mw8min29s. Pod koniec 1981 pomyš|nepróby z XV-15 zaowocowalywydaniem przez Departament obrony wymagaňtaktyczno{echnicznychna samolot JVX (Joint Services Veftical Lift Aircraft- Pionowz|otPď4czonych RodzajÓw Broni)i z|eceniemopracowaniaprojektówfirmom

Bell i Boeing-Vertol. Wymaganianie narzucaly ukladu konstrukcyjnegosamolotu, lecz charakterystykimówily o maszynie o osiagach XV-.l5 i wiqkszym udŽwigui zasiggu. Na pocz4tku .1982po wstgpnych rozwaŽaniach, w czasie których rozpatrywanoróŽne uk|ady,okazalo sig, Že uklad z obracanymi gondolaminajpelniejspelnia postawionewymagania.W kwietniu1982 duŽe došwiadczenie Boeinga w budowie strukturkompozytowych iwirnikówsk|oni|oBe||ado utworzenia wspó|negoz Boeingiemprzedsigwziqcia do projektowaniai budowy maszyny zprzekrgcanymišmiglowirnikami zgodnejz Wymaganiami JVX. Powsta|yzespól zdobyl 200-milionowykontraktna przeprowadzeniewstgpnqÍazy projektu.Nowa konstrukcjamia|a|qczyÓ prgdkošó,zasigg i male zuŽycie pa|iwa samoIotów turboŠmiglowych z moŽ|iwošciq zawisu i lotuz malymiprgdkoŠciami, cechami charakterystycznymidIa Šmiglowców. Wojska l4dowe widzialy w nowej konstrukc j i m o Ž l i w o Šu Ó z u p e | n i e n i aŠ m i g | o w c ó w CH-47 Chinook i dlategoplanowanozakup 231 egzemp|arzy.Jednak cigcia budŽetowe spowodowalywycofaniesig US ArmyzÍinansowania programu.W styczniu 1983 rolg glównegozamawiaj4cegoprzejq|Korpus Piechoty Morskiej. Podstawowym šrodkiemtransportu powietrznegoMarines sq šmiglowce.obecnie do tego celu wykorzystujesig dwuwirnikowe šmiglowceCH-46 Sea Knight z których najmlodszy egzemplarz zostal wyprodukowany w 1971. W momencie przejgciaprogramu JVX przez Korpus Piechoty Morskiej wigkszoŠÓuŽytkowanychCH-46 osiqgnela po|oWe resursu,zaczg|yrosnqÓ koszty czgŠciza-

Sekwencja przejšcia z lotu poziomego do zawisu w wykonaniu XV-I5 Bell

5

Rozwój konstrukcji \.|'a.g,11z : .z. : |' 2,- zakupió 50 egzem!.a.]. rŤ-:. -.r.2žÁ .::.a mia|a zastqpiÓ .<-;.:.:ž -i.:r. ]]i *H-3 oraz 300 í:ct_::|: ::'.<-.::. . samolotówS-3 sv.zA . . . ' ; _ . í . . ' . t : . . . ^ : : : ; : a ^ i aw y k r y W a . 2 :.?l=3- e ]x'.?l]ir :':':Í.:]nycn' . i : " S r ě . : r - | = . : . : a . . . - ' . s < a ÓB 0 m a sz..- A:'s C1l-nA : =:-- ::::-9. do transBell 3c-* ]f,=a(\. =E::ž- ,= - z:'ze od|egloŠc.C ..22: :, . Z =:r e=z_ -: ,a:unkiem 1300 xg - a - 1: :r:,- :- :- =-- a '000 k m z p r q c < : s : e. : ' : . - - : . = - - : : . . ' o Š Ó zawisu na ÁiS3í.:S:;.]-'. - :.:', ..ž_.e.a. tuze 35"C. miennych,zwiQkszylasiQawaryjnošó, a W nieneral Electricz GE27 iAllison z T406-AD-400. Planowano takŽeza-oll: :É|r..=.': S: s€ . dlugimczasie naIezysiQspodziewaÓ poczql Zwycigzcqzostal Allison z silnikiemturbino- molotów sluŽqcych oc --s.|:".:- .2-- 1ku wycofywania tych maszyn. Alternatywa wym T406' który jest rozwinigciem dobrze Žo|nierzyoddzialów sp€ q a .-.T lt :. : 3:. mogloby byÓ zastq'pienieSea Knightów šmi- znanego i od wie|u|atuŽytkowanego si|nika szturmowych. glowcami CH-53 Super Stallion lub UH-60 T56. Po cigciach finansowych wors(a a-::',\e Blackhawk. Jednak analizy Institutefor De2 maja 1986 zespól otrzymalzamówienie wycofaly siq z zakupu 321 maszyn ,r ,ie.s. fence Analyses (lnstytuAnaliz Obronnych) na siedmio|etnirozwój konstrukcji(FSED transportowejopartej na MV-22A, US Ma.mówi|y'Že po dodaniudo siebie kosztów wyF uIl- ScaIe Eng ine ering DeveIopm e nt),w czane Corpszmniejszylzamówienie na MV-22A miany, utrzymaniai uzytkowaniaw ciqgu 20 sie którego miano zbudowaÓ szeŠó|otnych d o 4 2 5 e g z e m p l a r z y , m a r y n a r k a d o 4 8 prototypów, po trzy p|zez kaŽdego z udziaprzy lat JVX moŽe byÓ taňszy od Šmig|owców HV-224, a wojska lotniczedo 50 CV-22A. n i e p o r ó w n a n i ew i g k s z y c h m o Ž | i w o Š c i a c h |owców (nr,1' 3 i 6 przez Be||ai pozostale V.22 oÍrzyma|ten sam uk|ad aerodyna. przez Boeinga)oraz platowcedo naziemnych micznyco XV-15.Wymaganiadotyczacewieloperacyjnych. prÓb statycznych i zmgczeniowych' ZbudoPodstawowe wymagania konkursu na košci przewoŽonego desantu oraz zasiggu JVX mówi|y o statku powietrznym,który wano makietg funkcjonaln4kadluba i po jej wymusily zbudowanie wigkszego platowca. móg|by przewieŽÓ 24 Žo|nierzyw promieniu akceptacjipzystqpiono do budowypieruvsze- Na grzbieciekadlubaumieszczonoprostokat370 km od okrgtu.Szczegó|nymWymaga- go prototypu. ny niedzielonyplat o niewielkimskosie do niem by|oograniczeniegabarytówmaszyny Wstepny harmonogramzakladal dostarprzodu,z gondo|ami siInikowymi na koňcach. tak' aby mogla operowaÓ z pok|adów okrgczenie na przelomie1991192pierwszychmaSilnikiwraz ze Šmiglowirnikami mog4sig obtóW desantowych typu LHA Tarawa i zmieszyn dla piechotymorskiej,w 1993dla wojsk racaÓ w zakresieod pionudo poziomu.Gon. šciÓsig na windach pokladowych.Oznacza|o lotniczychi 1995 dla marynarki. doIeobracanes4 mechanizmemšrubowym, to koniecznoŠÓzastosowania uk|adów do P|anowanozakupiÓ 552 egzemp|azy werktóry w razie awarii automatycznieprzesta. skladania p|atowcatak, aby d|ugošÓby|a sji MV.22A' która miala byó podstawowym wia gondole do pozycjipionowej,do lqdowamniejsza niŽ 25,7B m oraz baza podwozia Šrodkiemtransportud|a korpusu Piechoty nia. Wal sprzggajqcywewnqtrzplata pozwa4,62 m. Dodatkowo planowano zbudowaÓ Morskieji zastqpiÓw tej rolišmiglowceCH-46 przez |a na napqdzanieobu Šmiglowirników j e d e ns i l n i k . dla marynarki wersjg do dzialan ratowniSea Knighti CH-53 Sea Stallion.MV-224 z czych, a dla wojsk lqdowych wersjq dla od24 Žolnierzami|ub odpowiadajqcymich ma. W ce|u zmniejszeniagabarytów w czasie dzia|ówspecjaInych. sie ladunkiemmial mieÓ oromieňdzialania operowaniaz pok|adówokrgtów desantowych Projekt wstgpny zostal przedstawionyw 370 km i osiqgaÓ prgdkošóprzelotow4460 zastosowanounikalnysystem skladania plalutym '1983i po zaakceptowaniu26 kwietnia km/h oraz moŽ|iwošÓzawisu na wysokošci towca.t-opatyskladaj4sig wzdluŽskrzyd|aw tego roku firmy otrzyma|yzamówienie na 900 m przy temperaturze33'C. strongkadluba,a gondolesilnikoweobracaprzeprowadzeniewstgpnych 24-miesigcznych prac projektowych.W styczniu 1985 Projekt konsorcjum nowa konstrukqa otzymala oznaczenie Y -22 Bell/Boeing opracowany .19B5 i nazwg osprey (rybotów).W |utym w odpowiedzi na wymagania pzedstawiono propozycjg da|szych prac Íazy JVX i przedstawiony we wrzeŠniul984 budowyi prób prototypów,a we wzešniu tego Bcll/Boeing roku zostala ona zaaprobowana przez System Acquisition Review Council (Radg KontroIiZakupów Systemów) DepartamentuMarynarkiWojennej USA. Równoczešnie w ramach konkursu Modern Technology Demonstrator Engine (MTDE, Silnik- DemonstratorNowoczesnych Rozwiq'zaň Technicznych) wybrano zespó| napqdowysamolotu.Do konkursustanglyfirmy Pratt& Whitneyz silnikiemPW3005,GeOblot calkowicie kompozytowego šmiglowca BellD292 ACAP w sierpniu I985

nl 1T I

Próby modeluV-22 w baseniewodnymw Wielkiej Býanii

BelVBoeing

ne sado pozycji poziomej i nastgpujeobrót calego plata o 90" wzgledem kadluba. Cala operacja trwa 90 s. Kolejnymnowatorskimrozwiazaniemstalo siQ WyposaŽenie ospreya W cyfrowy uklad sterowanianapgdem - w XV-15 uklad sterowania byl mechaniczny. Wedlug za|oŽeňV -22 bqdzie od 14 do 21 razy mniej niŽ šmiglowcenaraŽonyna ogieň bgdzie o pďoWQ krÓz broni maloka|ibrowej, cej przebywal w strefie obrony pzeciwnika orazbqdzie o 75o/ocichszy od Šmig|owców. DziqkimoŽ|iwoŠci osiqganiaduŽychprzyšpieszeň i hamowaňo 4oo/obqdzie moŽnazredukowaó czas startu i |qdowania.Jako jedyny taktyczny samolot transportowyzostal zaprojektowanyz uwzglgdnieniemochrony wnqtrza orzed dzialaniem broniABC. W czasie konstruowaniaV-22 wykonano wieIeróŽnorodnychbadaň.TrudnowymieniÓ je wszystkie, poniŽej przedstawiono ki|ka przykladów. Na|eŽalosprawdziÓ zachowanie sig platowca o konfiguracjiOspreya w czasie awaryjnegowodowania na wzbuzonym morzu. od pi|otówwymaga sig do tego duŽychumiejgtnoŠci pi|otaŽowych, natomiastod konstrukcji znacznej wýrzymaloŠcina uderzenie oraz zapasu plywa|nošci,który umoŽ|iwiewaku. acjQzalogi iŽolnierzydesantu.Próby na mode|ach przeprowadzono W centrum badaň WestlandAerospace na wyspieWightw Wielkiej Býanii. Wykonano mode|ez kompozytu szklanego zachowujqce proporcjemasowe, pďoZenie šrodkaciqŽkoŠci(takŽepionowe) oraz wyposaŽone w mechanizacjq powiezchWyni nošnychoraz napQdšmiglo-wirników. posaŽonoje wwieIe czujnikówciŠnieniowych i przeci4Ženiowych.W czasie prób mode| podwieszano do ruchomego ramienia,które porusza|osig wzd|uŽ 198 m zbiornika wodnego. W zbiorniku moŽna bylo symu|owaÓ stan morza do 7 stopni skali Beauforta,a za pomoc4 ramienia- prqdkoŠÓ w czasie wodowania. Próby wykazaly dobre w|asnoŠciV-22 w czasie wodowania.Co wigcej- okazalo sig, Že nie tzeba dodawaÓ bocznych plywaków' co uproŠcilo konstrukcjggondol siInikowych. Innyrodzaj prob|emównapotkaIikonstruktorzy šmiglo-wirników' Musia|yone prawid|owo pracowaÓ w zawisie, |otachz ma|4 prgdkošci4oraz w |otachz prqdkošci4maksyma|nq. Wymagalo to opracowaniazupelnie nowego ksztaltulopat, które otzyma|y duŽqcigciwg oraz znaczne skrqcenie. Wykonano komputerowesymu|acjepracy šmiglowirników w czasie zawisu orazÍazy pzqšcia. Zbadano sposób powstawaniaWiróWza Šmig|owirnikami i ich wplyw na wytrzyma|oŠó czgŠci ogonowej (prob|emzaobserwowany juŽ w XV-l5). DuŽym prob|emembylo ograniczenie poziomu halasu wytwazanego przez šmig|owirniki,co wi4za|osig z opýma|izacj4geometrii|opat oraz ich prgdkošciobrotowej.Zakladano,Žew czasiezawisu bgdzie moŽ|iwe desantowanieŽo|nierzypo Iinieopuszczonej z tylnego bocznego luku. W zwiqzku ztym na|eŽalotak dobraÓ pďoŽenie tego |uku'aby wiry zza šmig|owirnikównie zak|ócaly tej operacji. Struktura Y.22zosta|a w wigkszoŠcizbudowanaz kompozytówizawiera ty|kook.450 kg meta|u - w tym 92 000 nitów oraz siatkg

miedzianq wlaminowan4w strukturepokrycia, odprowadzajqcqladunki elektrycznepo ewentualnymuderzeniupioruna.70-procentowy udzial kompozytów w masie wlasnej V-22 1estnajwigkszy wŠródobecnie produkowanych samolotóW. Wykorzystano tu došwiadczeniaBe||azdobytew czasie konstruowania i prób šmig|owcaD292 zbudowanego na poczqtku lat osiemdziesi4tych w ramach programu ACAP (Advanced Composib Airtrame Programme - Program Zaawansowanego Platowca Kompozýowego) i oblatanego w sierpniu 1985. W oparciu o zespól napgdowy Be||a 222 powsta|a wtedy maszyna z calkowicie kompozýowym kad|ubem w którym wykorzystano zbrojenie z w|ókien szk|anych,wgg|owychi Kev|aru.RóŽnorodnoŠÓzastosowanego zbrojenia wynikala z wymagaňwýrzyma|ošcii sztywnošci,jakie stawianopzed poszczegó|nymipodzespďami kad|uba. Program D292 umoŽ|iwi|opracowanie nowych techno|ogiiduŽych wytrzyma|oŠciowyche|ementów p|atowca' Do tej pory struktury kompozýowe by|y stosowane šmig|owco. w produkcji|opatŠmig|owirników wych oraz róŽnego rodzaju oslon i owiewek, które nie by|ystrukturaminoŠnymi. Do wytwarzania kompozýowego pokrycia kadluba na|eŽa|opzygotowaó duŽe foremniki, frezowane z bloków a|uminiowych.Do kontro|i prawid|owošciuloŽenia zbrojenia w kolejnych warstwach struktur zastosowano urzqdzenia laserowe. Pierwsze trzy prototypyzbudowano w zakladach Bella wArlington w Teksasie.Pierwszy z nich (numerewidencyjnyUS Navy: BuAer 163911)zosta| uroczyšciewytoczony z ha|i23 maja .1988i ob|atanyw ukladzie Šmiglowcowym 19 marca 1989. Pierwsze pzejšcie z uk|adušmig|owcowegodo samo|oto14wrzešnia 1989. Samo|ot wego nastq1ci|o ten zosta| wykozystany do okreŠ|eniaosiqgów i wielkošciobci4ŽeňdopuszczaInych. 9 wrzešnia 1989 ob|atanodrugi prototyp (BuAer í63912) i6 maja ,1990przetransportowano do zak|adów Boeinga w Wilmington' gdzie posluŽy|do sprawdzenia i dopracowa-

nia cyfrowego systemu sterowania (fly-by-wire)-Trzeciprototyp(BuAer 163913)oblatano 9 maja 1990' Sprawdzano na nim wie|košó obciqŽeňw Iocie,drganiastrukturyiwieIkoéÓ ha{asu.Czwarta maszyna (BuAer 163914) zostala oblatana 21 grudnia 1989 w zakladach Boeinga wWilmingtonw Delaware.Ten samo|otzosta|jako pierwszyWyposaŽonyW pelny zestaw awioniki i fotele wyrzucane. PosluŽyl do integracjisystemów kierowania|otem i sterowaniazespďem napQdowym. W kwietniu1990 na drugimprototypierozpoczeto 15-godzinnepróby odbiorcze.Wziglo w nich udzia|tzech pi|otówze wszystkich rodzajów wojsk. Do koňca 1990 przeprowadzono próby startów i |4dowaň,pzqšÓzuk|adu šmiglowcowegodo samo|otowegoi odwrotnie' próby przeciqgnigÓ,|otyna jednym pilniku oraz loty z prgdkošciamaksyma|na 647 km/h. W í990 zespól buduj4cy Y-22 otrzymal prestiŽowqnagrodg . Co||ierTrophy - przyznawan4 producentom pzez National Aeronautic Association (Paňstwowe Stowazyszenie Lotnicze) za najwigksze osiqgniqcie w technice lotniczejw ciqgu ostatnichkilku lat. Mimo obiecuj4cych perspekýw Sekretarz Obrony wstrzymalw 1989finansowanieprogramu, ale sprzeciw kongresu doprowadzildo kontynuowaniaprac w ramach programu Ful/ Scale DevelopmenÍ(FSD). W roku finansowym 1991 przeznaczono pewnefundusze na dalsz4 produkcjqi zarezerwowano12 numerów seryjnych,ale póŽniejzosta|yone anu|owane. Dopiero w roku finansowym 1992 zamówiono trzy ko|ejneegzemp|arze (poza prototypami)z planamibudowy kolejnychtrzech w rokufinansowym1993 (BuAer 164939-44). NegatywnywphTwna finansowanieprogramuY-22 mialy katastrofy dwóch prototypów. 11 czerwca 1991 w czasie oblotuulegl rozbiciu pi4ty prototyp(BuAelt63915) z powodu blgdu w oprogramowaniusterujqcym. Mial s|uŽyÓdo prób awioniki i ukladu sterowania oraz wstgpnych prób wykonywania zadaň wojsk lotniczych. 21 |ipca 1992 czwaý prototyp' w swoim

7

Rozwój konstrukcji Próbr zmqcz*niole kadtuba\ -ll. odpolr'iadaj4ce 50 000 godzinloru BelVBoeing

Rozwi4zania techniczne zastosowane w konstrukcji Ospreya wymagaly wykorzystania do jego produkcji najnowszych technologii Bell/Boeing

94. locie ulegl katastrofiespowodowanejpoŽarem W gondo|isi|nikowej.Nastqpi|wyciek o|eju'który pozostalw gondo|ii w czasie |otu zapalil siq uszkadzajqcjeden silnik.PoniewaŽ awaryjny uklad przeniesienia napgd.u równieŽ zostal uszkodzony' drugi si|nik nié mógl napgdzaó obu šmiglowirnikówi osprey sig rozbil. To zdarzenie stalo sí9 przyczyn7 w s t r z y m a n i aw | i p c u 1 9 9 2 u Ž y t k o w a n i a wszystkich pozostalych maszyn, do czasu wyjašnieniaprzyczyn tragedii. Do tego momentu wykonano lqcznie 643 loty osiqgajqc nalot 763 godzin.W wyniku analizyprzyczyn katastrofywszystkie pozostale maszyny zostaly zmodernizowane.Zostaly wzmocnione šciany ogniowe w gondo|achoraz oslony ogniowe ukladu synchronizacjii transmisji mocy. Poza tym wykonano otwory drenaŽowe zapobiegaj4ce gromadzeniu sig oleju w ty|nejczgŠcigondo|iw czasie zawisu. Zmiany pozwo|i|yna wznowieniew ,l993 prób na trzecim i czwartym prototypie,ale pierwszy ostatecznie uziemiono. Poza tym klopoty techniczne i brak finansowaniaspowodowaly WstrzymaniemontaŽuszóstego prototypu (BuAer 163916),a istniej4cajuŽ kabinapos|uŽylaw 1993 do prób ewakuacji za|ogi i desantu w warunkachawaryjnych. Gotowy platowiecprototlpowegoY -22 przedhalq montaŽow4Boeinga Boeing

Mimo dwóch katastrof,pod koniec 1992 postanowionojednak zamówiÓ cztery z p|anowanychWczeŠniej szešciu maszyn i przebudowaÓ dwie juŽ istniejqce.Zmienionowtedy zaloŽeniaprogramuw ce|u podjgciaprac nad zmniejszeníemmasy i kosztów Wytwarzania samo|otuoraz przygotowaniemsíedo przejšciaz fazy badav,rczo-rozwojowo-WdroŽeniowejdo Íazyprodukcjiseryjnej'tzw.EMD (Engineering and Manufacturing Development)'w |atach1994-2001mianozbudowaÓ 4 maszyny (od nr 7 do 10)' które zosta|yby poddane próbom W ce|uprzygotowaniav-22 do produkcjiseryjnejiweýkacji zakladanych kosáów wytwozenia. PostanowionoopracoWaó mode|owytryb postgpowaniaw takich

!."-f.Blt3J: .:.::a.cytradycyjnei nowator.:..: .,'rzyma|ynazwq Major Síé :3::-. j:':- - ::--' : . -. =.:grams(GtównePro-=.4-, 7ar.:|:'A ::.:^^),Ch\.za|oŽono,Že sar-l: ':i .::f'. :i:'.t::..': oo uŽytkowników le:z e - = :i :.-.::.: :s aoi.obniŽona Ínas€ il.€ . é. :í=..*--. =...ň ponad 20% od masz_'-z -.2 ! :e)z e -:--:z,,,ojowej. Dodatkowo tr = - -.:- s.:- : <:sztów pro. dukcjir uz-r':x :'r z',a, -; :,:-a,,.;.maganiami piechoý Íf€ r S(F: - :. s:e.. a. iymaganta marynarkr,*o,s( .al":A',:: ,,.3-skiotniczych (operac1esp€ q a -€ :':s:.. r.a^e ratownictwo,ana|eare c<'.€ l ].r 3.].].'l ]']^.,Ci.' zaopatÍzenieoraz transpc412^. ,:. .....{3. nano W ten sposÓb wolte pc 't..':':.: :: za. |ozeňJVX z 1981, 9 grudnia1994 SekretarzODrc.., :.:.:s. zgode Pentagonu na podjgciewstepr:e_ar:dukcjiseryjnejY-22' co bezpošredniowr1-alo sig z ogloszeniem'13grudniainformaqr. Že osprey pomyšlnieprzeszedl odbiór techniczny dopuszczqqcy go, po uwzglQdnieniu zaleconych zmian, do produkcjina potrzeby Wojska.Nowe maszyny miatymieÓ o ok. 1000 kg mniejszqmasq wlasnq.Zastosowanoaluminiowqstrukturekabiny (w miejsce tytanowej), ale z mniejszymiotworami na okna w ceIu zapewnieniaodpowiedniejwýrzymalošci i sztywnošci.Poza tym zmodernizowano uklad sterowania,wzmocniono silniki i uklad przeniesienianapedu. W kwietniu 1995 ogloszono wymagania operacyjne na pionowzlot wielozadaniowy (JMVX - Joint Multi-Mission Veriical Lift Aircraft),który ma spe|niaÓWymaganiakorpusu piechotymorskiejoraz wojsk lotniczych,tzn. pozwa|aÓna desantowanieŽďnierzy orazwykonywanied|ugodystansovvych Iotówpenetrujqcychz grupami specjalnymina pokladzie. Podstawowymzadaniem wersji dla Mariprzenones ma byó zapewnieniemoŽ|iwošci szenia i desantowaniaŽo|nierzyz pok|adóW okrQtóWdesantowychW czasie ca|ejoperacji, poczqwszy od wysadzenia zwiadowcóW, powzez dowóz ko|ejnychfa| desantu. Drugim zadaniem jest dostawa sprzQtui wyposaŽenia na przyczó|ek oraz ewakuacja rannych. Wersja d|awojsk |otniczychma s|uŽyÓdo wykonywaniadlugodystansowych|otóww zapalnych rejonach Šwiata'Loty majq byÓ wykonywane W kaŽdych Warunkach atmosferycznych na malej wysokošci przy wykorzystaniu radaru do Š|edzenia rzeŽbyterenu. W ramach fazy EMD zastosowano wiele nowatorskichrozwiqzaň, które pozwo|ilyna c. d. na stronie 10

Bell Boeing 609 oraz Eagle Eye Sekwencja przekrpcania gondol šmiglowirnikowych makiety Milosz Rusiecki pionowzlotu Bell Boeing 609

'Ý'Iizja aÍÍystyczna pionowzlotu Bell Boeing 609 w barwach StarŽy lilybrzeŽa USA Bell Boeing

W oparciu o rozwi4zania konstrukcyjne i technologicme V-22 powstaj4 dwa inne statki powietrzne. S4 to: pionowzlot pasaŽerski Bell Boeing 609 oraz bezpilotowy pionowzlot obserwacyjny Eagle Eye przezraczony dla US Narry. Bell Boeing 609 18 listopada l996 firmy Boeing i Bell zdecydowaý o utworzeniu wspólnego przedsigbiontwa, które zajmie sig projektowaniem, produkcjq i sprzedaŽq9miejscowego pionowzlotu pasaŽerskiego Bell Boeing 609. Przed podjgciem decyzji przeprowadzono dwuletnie badania rynkowe w czasie których ustalono, Že tego typu statkiem powietrznym mog4 byó zainteresowane duŽe firmy (np. do przewozu kierownictwa)' sluŽby paristwowe (do prowadzenia akcji ratowniczych) oraz zarzEdzajqcv platformami wiertniczymi (do transportu zalóg). Projektwstgpny zostalukoriczony w maju |997 ipojego zatutierdzeniu ÍozpoczQto fazg szczególowego projektowania konstrukcji. Jednoczešnie wykonuje sig oprzyrz4dowanie produkcyjne. Bell w Forth Worth buduje stanowisko do montaŽu plata, natomiast Boeing linig monta'Žow4 kadtuba. Podpisano tďcŽe z dostawcami umowy na wykonawstwo czqšci podzespolów. Do napgdu zostan4 wykorzystane dwa silniki turbošmiglowe Pratt Whitney PT6C-ó7A, podwozie wykona Messier-Dowty, wyšwietlacze i awionikp Rockwell Collins, a komputery sterowania lotem Lear Astronics. Do budowy platowca zostan4 wykorzystane materialy kompozýowe firmy Toray Composites. Bell Boeing 609 ma rozwijaó prgdkošó przelotow4 509 km/h oraz osi4gaó zasigg normalny 1390 km i 1850 km ze zbiomikami dodatkowymi. W kabinie cišnieniowej znajdzie miejsce dziewigciu pasaŽerów oraz dwóch czlonków za|ogi. ZamiasÍ pasaŽerów 609 bedzie móý zabieraé do 2500 kg ladunku. Makietg 609 pokazano w czerwcu 1997 na salonie lotniczym w Le Bowget i przy tej okazjipoinformowano o zamówieniu 29 maszyn. W listopadzie 1997 podobny pokaz wykonano w Dubaju dla bogatych klientów z Bliskiego Wschodu. Przy tej okazji ogtoszono zamówienie juŽ 45 pionowzlotów. Pierwsze cztery prototypy maj4zostaó zmontowane do korica 1998 i oblatane w 1999. Po certyfikacji przezEAA dostawy majqrozpoczqó siE w 2001. W zwi4zku z chgci4 wprowadzenia na rynek cywilny pionowzlotów z przekrgcanymi šmiglowimikami pojawily sig problemy z certyfikacjQtego typu sprzptu. Podstawowym problemem stal siq duŽy halas wytwarzany przez|opaý w czasie znižarria przy podejšciu do lqdowania (np. na dachu wieŽowca). Dodatkowy wnost halasu w czasie zriŽania powstaje w wyniku przejšcia lopaý w pobliŽu lub przez wir powietrzawýworzony przezpoprzedzajqc4lopatp. W celu dokladnego zbadania tych problemów postanowiono pod egidqNASA przeprowadzié cykl prób wykorzystujqc XV-15. Czgšó prób zostanie wykonana

w tunelu aerodynamicznym o wymiarach 24 na 36,5 m w Centrum Badawczym w Ames, gdzie caty XV-15 zostanie ustawiony na stanowisku badawcz},m. Zostan4 zasymulowane warunki podejšcia do l4dowania, tzr. pionowzlot w ukladzie šmiglowcowym, prgdkošó postepowa do 185 km/h oraz kqty podej šcia plus minus 15". Zostanqzbadane cáery uklady skzydelek mocowanych na koícach lopat i ich wpýw na zmniejszanie wirów. Ješli to rozwiqzanie nie prz1miesie poŽ4danych rezultatów zaklada siE moŽliwošó zwigkszenia liczby lopat do czterech. Poza badaniami tunelowymi w Centrum Lotów Próbnych Bella w Arlington wykonano cáery loty doŠwiadczalne XV-15. Loý wykonywano w šcislejformacji z samolotem šledzqcymYo-3A wyposaŽonym w uklad mikrofonów mierz4cych halas' Innym problemem stalo sig okešlenie przez FAA wymagari wobec pilotów chc4cych prowadzió cywilne pionowzloty. Utworzono nowqkategorig,'Powered Lift'' wg której 2 1 sierpnia 1997 przyznano pierwsze licencje wybranym pilotom fabrycmym Bella, Boeinga oraz z Marines.

Bell Helicopter Textron Eagle Eye Prace nad bezpilotowym pionowzlotem rozpoczeto na poczqtku lat dziewiEódziesi4tych. We wspó}pracy z firmami Scaled Composites, Israel Ařcraft Industries' TRW Avionics, Allison, Honeywell, Parmax i STRAIoS opracowano projekt pionowzlotu obserwacyjnego z przekgcanymi šmiglowirnikami. Na pocz4tku 1993 Scaled Composites dostarczyl pierwsze kadluby kompozytowe. 10 lipca tego roku zostal oblatany pierwszy prototyp, który niestety rozbil sig 6 dni póŽniej' co na dlugi czas wstrzymalo nastgpnepróby w locie. 11 grudnia 199,1 ťlrma Bell Helicopter Textron zostala zapÍoszona do wzigcia udziafu w nadzorowanym przez US Navy programie budowy i badai bezzalogowego pionowzlotu obserwacyjnego. Bell Helicopter Textron zbudowaltzw. demonstratorrozwiqzaitechnicmych w skali 7/8 planowanej wersji seryjnej. Wedfug wymagaú Eagle Eye (doú,' arle a/co) powinien móc korzystaó z typowych šmiglowcowych pokladów startowych na okrgtach, mieó prgdkošó przelotow4 370 km/h oraz móc patrolowaó pÍzez trzy godziny w promieniu 200 km od wlasnego okrgtu. W czasie patrolowania w dzieú lub w nocy powinien transmitowaó w czasie rzeczywisým obrazy z kamer. Dodatkowym wymaganiem jest moŽ|iwošó operowania w trudnych warunkach atmosferycznych' przy silnych wiatrach i wysokich stanach morza' 3 grudnia 1997 zakoÍlczono cykl wstqpnych prób przedstartowych i w zawisie. Pionowzlot automatycznie utrzymywal sig w zawisie w czasie silnych teksaňskich wiatrów przekazuj4c w czasierueczywisým obrazy celu ze zintegrowanego ukladu obserwacji dzienno-nocnej. Próby mialy na celu wszechstronne sprawdzenie przygotowania pionowzlotu do intensywnych tr4miesigczrrych prób w locie na poligonie w Yuma w Teksasie, w których planuje sip osi4gnqó nalot 50 godzin. Po ich pomyšlnym zakoňczeniu nastqpi kolejna faza prób na pokladach okrgtów. Wizjaartysýczna Eagle Eye w sfuŽbie US Naly

ggn

9

Rozwój konstrukcji z n a c z n e z m n i e j s z e n i ep r a c o c h | o n n o š ci i kosztów wytwarzania.Wzmocniono ty|nq czgŠókad|uba'a jej produkcjgprzeniesiono z firmy NorthropGrumman do Bella. PrzekonstruowanoŠmig|owirniki napgdowe,zmienionotechnologiqskrzydeloraz rozmieszczenie okablowania. We wszystkichfazach projektowaniaiwytwarzaniawszestronniezastosowanotechniki komputerowe.W czasie projektowania wykorzystanoprogramdo modelowaniabrylowego CAT|AfirmyIBM' któryumoŽ|iwil stworzenie jednejbazy danych o wyrobie,z którejkorzysta sig w czasie projektowania,produkcjii prób. Pozwa|aon na opracowanietrójwymia. rowegomodeluwyrobu,a na jego podstawie cyfrowejdokumentacji(bez papieru).Uzyskuje sig W ten sposób natychmiastowy dostgp do danych,wszelkiezmianys4od razuwprowadzanedo bazy danych,co pozwalanp. na montaŽ poszczegó|nych czqŠcijuŽ w Íazie projektowania.Ze wspóInejbazy danych korzystajqwszyscy kluczowi poddostawcy.Takie podejšciedo projektowaniai produkcji pozwolilo na zmniejszenie|iczby czqšci o 360Á,|iczbynitówo 34%,zmian w dokumen. tacjio 85% i odpadów kompozytowycho74o/o . W stosunkudo prototypóV"' Wprowadzonotechnikgrównoczesnego deÍiniowaniawyrobu, w której zespo|y integrujqcedzia|aj4jednoczeŠnie przez caly cykI od koncepcjido montaŽukoňcowego,przez co projektowanie i produkcjasEprowadzone

r ó w n o | e g Ii em o Ž n an a b e Z 2 : : :J , : . : . . . : : : . : zmtany. N o w o c z e s n at e c h n o l o ga a . z : , : ' . ' a zmniejszenieliczbyprzyrzalo,! n-c^:az:r,-,, :i u s t a l a c z yo r a z c z a s ui c h u s t a w r a ai J : : z - . kowomoŽnaby|ozmniejszyÓto|erarc,e-:.taŽowe'dok|adniejusta|aÓmontowane.z.-šci, co pozwo|i|ona znaczne zmniejszere pracoch|onnošci. Podstawowymzadaniembylozmniejszenie masy wlasnej platowca.W zwiqzku z tym rozpoczeto program weryfikacjicalej struktury.Zbadano nowe procesy produkcjii montaŽu w ce|u okreŠ|enia ich przydatnoŠci do zmniejszeniakosztów produkcjii w wyniku otrzymanomaszyny o ponad 800 kg |Žejsze. Nowe metodyaUtomatycznego ukladaniawlókienzbrojeniawggIowegona z|oŽonychkrzywiznach pozwolily na produkcjg wiqkszych eIementÓwkompozytowych,które sq bardziej wytrzyma{e,|Žejszei taňsze od odpowiedników wykonywanychrqcznie.W pe|niwykoprogramuCAT|A, rzystujesig tu moz|iwošci z którego moŽnabezpošredniosterowaómas z y n a m i p r o d u k c y j n y m iP. o z w o l i l o t o n a zmniejszeniepracoch|onnošci o 66% i kosz. tów montaŽuaŽ o g)ok' Poza tym osiqgniqto duŽa powtarzalnošÓtych procesów oraz |atwoŠóich modyfikacji. W czasie wyposaŽaniap|atowcaw instalacje |qczna dlugošó przewodów e|ektrycznych moŽe osiqgn4Ó d|ugoŠÓkiIkudziesigciu ki|ometrów. W ce|uu|atwieniamontaŽui

I rŤ-.i'** ra*

*e

*!l*

:s''e sig róŽnoko|oroweprzewo-. '.. ?oszczegÓ|newi4zkiw za: .. .: Da1eto przeýzystyuk|ad -

-

t,^^i^^= = :, , i- .; z^ e ^S iI^Q Z KOnIeCZnOSCIE

; : , - l : s : r v i a . z ewk c e l uo m i n i q : .:: J.: :. ,', u b eIementówstruk-

, " 4 : 4 , , ,: : : : : - , . : - : : , z _ , , . ' a n y w c nK o m -3. pLte.a.. . . s : : . . : : l a . e , , ,a z k i m o Ž n a l a h v op z e : ' : r ,a : : : : : : : s : ' , < : ! r es a m o l o t u .P c z a - a s : . , - : , ' , , . - ; , _ .:-- , , . , , a e ^m n o w y c hw i a ' z e .<. . z . . r , z . . S : : : ' a . ' , s : o s Ó b p r z y c i n a n i .aa t -{ a ^ : : , , ,: a . : : : a s < 3 se ) o r a z m o c o w a n er a ( : - a 3 : - : , 2 : : : . a a r 2 _ c z e n i az p o d z e s p ď a n . ' . , - , : . S a z 2: . = z e . w o d yw t a Š m ireo z d z i e I o r eS a .s : : : - a . a . . : . przei zz \, : Iiq ochronnqzabezpteczaya-ca. ceniami e|ektromagnety cznyml' TaŠrc.,.. e wiq.zkiprzewodów sq latwe w produkcji.a sama produkcjajest procesemwysoce powtarzalnym.Dodatkowouzyskano zmniejszeniemasy calegookablowaniaorazzautomatyzowanoproces kontroli. Wszystkiezastosowaneusprawnieniaw projektowaniu i produkcjiprzynioslyzmniejszenie masy o ok. 800 kg, oporu aerodynamicznegoo 20%, pracoch|onnošci o 39% i ceny jednostkowejo 2,07 m|n do|arów (o 2e%). 7 czerwca 1996 rozpoczgla sig faza proPróby desantowaníaz Y -22

Bcll Boeing

dukcjiseryjnejw programieV-22. Pomigdzy BeIl Boeing Ti|trotorTeam i A/avalÁlr Systems Command (NAVA|R - Dowództwo Sys. t e m ó w L o t n i c z y c hM a r y n a r k i )p o d p i s a n o '1 kontrakto WartoŠci 385 m|n do|arów na produkcji wdroŽenieV-22do seryjnej.Zak}ad a s i g , z e c e n a j e d n e g oe g z e m p l a r z aw y n i e s i e2 9 , 4 m I nd o | a r Ó ww c e n a c h z 1 9 9 4 . CzterypierwszeegzempIarzemajqposluzyó d o z a k o ň c z e n i ap r Ó b o d b i o r c z y c ho r a z wstqpnychprób operacyjnychprzez za|ogi w o j s k o w e .P i e r w s z y o p e r a c y j n yd y w i z j o n f,t\/ aa , y-z 4 az ^r a^ ,s z y n . m a z o s t a c t v t v - z z .z- Lt^o: ^z^o, n s f o r m o w a n y w 2 0 01 . 6 s t y c z n i a1 9 9 7 p o d p i s a n ok o n t r a k tn a fazg EMD wersji CV-22 przeznaczonejdla Snecial ODerationsForces. Kontrakto wart o Š c4i 9 0 m | nz a k l a d aZ a p r o j e k t o w a n iien,tegrac1q,instaIacjqi próby kiIkusystemów, powierzchnigziemi ratakichjak Š|edza.cy dar, zestaw do zaklóceň radioe|ektronicz. i nawinych,dodatkowySprzQtdo lqcznoŠci g a c l i o r a z d o d a t k o w ez b i o r n i k ip a l i w a w skrzyd|ach'CV-22bgdziemialpromieňdzialania 925 km i bqdzie zabieraÓ 1B uzbrojonych zolnierzy.Poza tym kontraktzaklada przeróbkgdziewiqtegoegzemp|arzaMV -22 y Y - 2 2 w 1 9 9 9 ,a n a w z o r z e c p r o d u k c y j nC ósmy egzemp|arzzostanieUŽytydo rozwo. ju i prób radaru oraz dodatkowychzbiorni. ków pa|iwaw skrzyd|ach.Dowództwoope. racjispecjaInychma otrzymaÓ50 egzempIarzy z dostawami od 2002. o zamÓ14 mar:a 1997 ooinformowano piAtegoegzemplarzafinanwieniukolejnego, sowanego z dodatkowychfunduszy zatwierdzonychprzez Kongresw budŽecie1997. JuŽ 1 sieronia1995zakoňczonoW zak|aWstQpny montaŽka. dach Boeingaw FiIade|fii d|ubapierwszegoseryjnego(i jednoczešnie siódmego w ogÓ|e) egzemplarzaV-22. Pos|uŽyldo badaň konstrukcji,obciEŽeňi drgaň platowca.Po wyposaŽeniuw instalacjee|ektryczne i hydrauliczne na poczqtku grudnia kad|uborzewiezionodo zakladów Be||aw Fort Worth w ce|u montaŽuo|ata. 10 maja 1996 firmaAllisonEnginedostarc z y l a p i e r w s z e d w a p r o t o t y p o w es i l n i k i T406-AD-400' które pozwoIi|yna wykoňczenie nr 7 i jego ob|otw ukladzie Šmiglowcowym 5 lutego1997.Wykonanodwa startyi |Edowaniaoraz ko|ejnych10 |otów,w czasie których sprawdzano zachowaniesig maszyw czasie ny w konfiguracjiŠmig|owcowej. przejŠciai konfiguracjisamo|otowejosiqgajqc prqdkošó460 km/h' 15 marca 1997 zostal on przebazowanydo PatuxentRiver Naval AÍrStation (bazy |otniczejUS Navy)w stanie Marylandw celu przeprowadzeniaszczególowych prób. A||isonzakoňczyl dostawg ko|ejnych10 przedseryjnychsi|ników w |utym 1997, a pierwszy si|nik seryjny ma byÓ dostarczony w lipcu 1998. 17 lipca 1997 zostal oblatany w Forth Worth ósmy w pe|niwyposaŽonydo prób w locieegzemplarzY-22.W czasie '1,S-godzinnego lotuosiqgnigtoprgdkoŠÓ2B0 kmlh przy ustawieniuŠmig|owirników w pozycji75" ' 13 wrzeŠnia1997 zostal on przebazowany do bazy PatuxentRiver,gdzie posluŽyldo okre. š|eniaobwiedniobci4zeňdopuszczaInych.W '1999zostanie zmodernizowanydo standardu CV-22 przez insta|acjgradaru Š|edzenia ziemi i dodatkowychzbiorników pa|iwa w skrzvdlach.

Osprey jest pierwszym statkiempowietrznym w historii konstruowanymod pocz4tu z uwzglqdnicnicrl odpomoŠcina uŽycie wszystkich rodzajów broni masowego raŽenia WojtckMattrsiak ZLljqcrc:

30 paŽdziernika1997 przekazanodo PatuxentRiver trzeciseryjnyegzemplarzV-22 (nr 9). SluŽy do prób systemuobserwacjiW podczerwieni(FLIR) oraz systemu nawigacyjnego.Nastgpniepos|uŽydo prób eksp|o. atacyjnych,obslugi naziemneji zaopatrzenia. Po zakoňczeniuprób wróci do wytwórni i zostanie zmodernizowanydo standardu 16 stycznia 1998 oblatanow zakladach Be||aw Ar|ingtonczwartyseýnyV-22 (nr 10), a juŽ29 stycznia przyby|on do Patuxent Ri2250 km zjedver wykonujqc|oto dlugoŠci w Nashvillena uzupelnienym przystankiem nie paliwa. Do momentu jego przybycia trzy wczešniej dostarczone egzemp|arzeseryjne osiqgng|yw próbach na|ot11 godzin.Nr 10 zostaniewykorzystanydo prób awioniki'|otów w formacjioraz |otów nocnych. 3 marca przeprowadzono pierwszy 2-godzinny lot z wykozystaniem uzqdzen do nocnegowidzenia (NightVisionGogles).W kwietniu,majui czerwcu 1998 pos|uŽyldo wstgpnego szko|eniapi|otów.W Iipcuzosta|uzýy w 60-dniowych próbachoperacyjnychoT-||D.Maj4one na ce|u opracowanie procedur wspó|dzia|ania personelulataj4cego,obslugitechnicznej i zaopatrzenia. Poza tym bgd4 badane charakterystykiodbicia promieniowaniaradarow podczerwieni.Na wego oraz wie|koŠÓ Šladu '199B planuje sig rozpoczgcie prób koniec morskich. Produkcja róŽnych wers1iV-22 ma trwaÓ aŽ do 2019. W 2003 ma osiqgnqÓ tempo 24 MV-22 plus kilka CY -22, a od 2009 kilka HY -22 miesiqcznie.Tak dlugicykl produkcyjnypowoduje powstawaniewielu dodatkowych proble-

mów zaopatrzeniowychi eksp|oatacyjnych.W tymokresiekoniecznebgdqzmianystosowawynikaj4ce nych materia|ówkonstrukcyjnych z opracowywania|epszychzamienników.Na pzyk|ad1uŽleraz Wiadomo,Že ŽywicaE7r 1-2 Stosowanaw niektórych podzespolach (np. zostanie zastqpiona lopaty Šmig|owirnikÓw) pzezŽywica 8552. W bieŽqcejprodukcjinie spowodujeto duŽychprob|emów'a|e pojawiE sig one w czasie ewentualnychnapraww eksploatacji.Dodatkowonie planujesig korzystania z materialówty|kood tych Samychdostaw. ców, a|e przy kaŽdejzmianie wygra ten, który zaoferuje nďjepszy zamiennik i po naj|epszej cenie. Podobna sytuacjabgdziez wyposaŽeniem e|ektronicznym,które jeszcze szybciej sig starzeje'\N zwiqzkuztymi prob|emamijuŽ Ieraz prowadzi siQ badania nad ich przezwyciqŽeniem. \NerýeY-22: MY -22 - wersjapodstawowaprzeznaczona do desantowaniaŽo|nierzyKorpusu Piechoty Morskiejz pok|adówokrQtóworaz transportuWyposaŽeniabojowego;p|anujesig do 20 19 produkcje425 egzemplarzy; CV-22-werýa do przewozugrup specja|nych wojsk |otniczych,wyposaŽonaw radar ziemi,uzqdzenia obronyradioe|ek. Š|edzenia troniczneji dodatkowezbiornikipaliwowe;planuje sig do 2009 produkcjg50 egzemplarzy; HV-22 - wersja do akcji ratowniczych i transportudla Marynarki;planujesig produkcjg 48 egzemplazy w latach 2009-20'19. . oba typysamo|otÓw zostalyopisanewzeszyHarrierw nr Konstrukcji Lotniczych: tachPrzegladu 20,a Jak-38w nr 21.

11

Opis konstrukcji

\VojtekMarusiak Szczegó}y konstnrkcyjne lewej gondoli silnikoivej i zespo1uŠrniglowimika

'a

=

ř

E

Ceoff Russell

rt 'a

F

Wojtck1\4atusirk jnc pr-arr'c-1 goncloli Szczcgóly konstrrrkc1' si lnikorvcj i zcs1loItr šrlligltlrr'irni liil

.ů

J, -,

,

Í

\\i'ilťL Millusiilk

Itusrrk

\\,ojtckMatusial

--&$&

Opis konstrukcji

:

Ill* *i**,*:.*' MV-22 Osprey jest transportowympionowzlotemz przekrgcanymiwirnikamizbudowanym w ukladziegzbietoplataz ustezeniem H podwoziemz goleniqpzedi trojpodporowym niq. PodstawowastrukturanoŠnawykonana jest z termoutwardzalnychkompozýÓw epoksydowych, ktÓre stanowiq59% masy p|atowca. Tylko ok. 450 kg wykonano z metalu.W wiezchniq warstwg pokrycia wlaminowano miedzianqsiatkg s|uŽqcqdo odprowadzania }adunkówe|ektrycznychw czasie ewentuaInego udezenia pioruna. Kad|ub o konstrukcjipďskorupowej ma struktureWykonanEz kompozytÓw epoksydowych zbrojonych wlóknami wgg|owymi AS4 produkcjifirmy Hercules. Do lqczenia si|cwych e|ementów kompozýowych (Wregi,podluŽnice i pokrycie)wykorzystano nity stalowe ialuminiowe. Kadlub ma ksáatt owa|ny i sk|ada sig z tzech glÓwnych sekcji: pzedniej z kabinq pilotów'centra|nejz kabinq desantu oraz tylnejz belkq ogonowqi usterzeniem. W nosowym fragmencie pzedniej sekcji umieszczono czgŠówyposaŽenia eIektronicznego oraz luk podwozia pzedniego. Po jej prawej stronie umieszczono dlugq sondg do uzupďniania pa|iwaw |ocie,a po lewejw ob|ej oslonie radar do |otów zgodie z uksáaftowa. niem terenu. PoniŽej czqŠcinosowej znajduje sig glowica z czujnikami na podczenalieň. Dalejznajdujesie dwumiejscowakabina pi; |otÓW,a tuŽ za niq stanowisko dowódcy misji. Pilocisiedz4w dobze przeszklonejkabinie,ktG ra poza glownym wiatrochronempodzielonym na dwie czgŠcima dwa góme i dwa boczne okna. Ramy okien wykonanoz ýtanu, a|e w produkcjiseryjnejzostanieon zastqpionystrukturq kompozytowq. Dodatkowo na wysokošci kolan znajdujqsig dwa boczne okna pomocne w czasie lotów na malejwysokoŠcii w zawisie. Czlonkowie za{cgikozystajqz opancezonych fotelifirmySimula. Fotelechroniqpzed ogniem z bronimaiokalibrowejoraz przy pzeciqleniach 30 g do pzodu i 14,5 g pionowo.Po bokach centralnegopzejŠciado kabiny desantu znaj. dujq sig pane|ewyposaŽenia. Wigksza czgŠÓkad|ubastanowisekcjac€ n tralnaz kabina desantuzakoňczona oouszcza.

14

V-22 w gotowošci do pionowego startu

Sposób skladania šmiglowimików i skrzydel osprey'a Widok od przodu na skrzydlo i gondolg silnikow4 w gotowošci do startu

Andzej Rogucki

Bell Boeing Miroslaw Czaplicki

/1 \r

a o) o) š * ( (!

Ě

o

a 'o

\l ET

Blb-

!!_

Ii

ůN D I t---l

_\

š

tr

o

I L

lB oin

i

iJ---

iuB i

B

lql

id/

-l E

o

*l -1

"l

il :1 -

I

I

€g) ol š *

E (!

€

o

a

s b. s

o

Opis konstrukcji

l

I

ET_ -rlE

i! E

o

:1 :1

aT---T'. \J-J' nvo

uiln

'u

oij

ll

Dane techniczne samolotu Bell/Boeing V-22 Osprey Wymiary rozpigtoŠÓ[m] plata plata z gondolami z pracujqcymiwirnikami po zloŽeniuplata rozstaw osi šmig{owirnikÓw [m] dtugoŠÓ[m] (bez sondy do tankowanta) po z|oŽeniup|ata wysokoŠó[m] z poziomymigondolami z pionowymigondolami po z|oŽeniuptata rozpigtoŠóusterzenia poziomego [m] powierzchnianoŠna[m2] powierzchniaustezenia [m2] poziomego pionowego rozstaw podwozia g|ównego [m] baza podwozia [m] Masy [kg] wlasna normalna start pionowy start skrÓcony maksymalna do przebazowania(startskrócony) ladunku wewngtrznego maksymalna na podwieszeniachzewnqtrznych paliwa w zbiornikach wewngtrznych ze zbiornikiemw kabiniedesantu Osi49i maksymalna prgdkošÓprze|otowa[km/h] na poziomie morza (uk|adšmig|owcowy) na poziomie moÍza(uklad samo|otowy) na pulapie (uklad samolotowy) maksyma|naprgdkoŠÓwznoszenia [m/s] na poziomie mo|za (uk|adŠmiglowcowy) na poziomie morza (optymalnakonfiguracja) pulap [m] operacyjny zawisu z wptywemziemi rozbieg przy skróconym starcie i masie norma|nej[m] promieň dzia|ania (desant morski) [km] zasiqg [km] pionowystart, masa calkowita 21150 kg, ladunek 5450 kg skrócony start, masa ca|kowita 24947 kg, |adunek 9072kg maksymalny,skrÓcony start,masa calkowita 27442kg nq rampq do roŽadunku. Kabina desanfu ma 7,37 m ďugošci, 1,B0 m szerokoŠci(wnajszerszym miejscu)i 1,B3 m wysokoŠci(w najwyzuŽýkowq szym miejscu),osiqgajqcpojemnoŠó 24,3m3.Pobokachdo|nejczgŠcitejsekcjimajdu.iqsig wyďuŽone gondole. W pzedniej ich czgšci umieszczono áiomiki pa|iwa,a za nimi luki go|eni podwoŽa grlownegoiinsta|acjg k|imatyzacy.inq.Gondole te wraz z do|nqczgšciq kaďuba pozwa|aj4nastatecznewodowaniena powiezďrni morza. Kabina desanfu moŽe po. miesció24wpelniwyposaŽlonych Žo|nter4oraz

14,02 15,52 25,55 5,61 14,25 17,47 19,09 5,38 6,63 5'5í 5,61 35,49 8,22 21,62 4,62 6,59 15034 21545 24947 27442 9072 6804

glrÓwne.Drzwidzielones4na dwie czgŠci,z KG rych góma otwierasig do wewn4tz, natomiast dofna ze schodami - na zewnqtz, tworzEc trap wejšciowy.Na koňcu kabinyznajdujesig opuszczana Íampado szybkiego desantowania|ub zaladunku spzgtu wojskowego.Rampa poruszana jest hydraulicznymisilownikamifirmy Par6215 ker Bertea.W sýuacjach awaryjnychdo opusz13641 czenia maszyny moŽna wykozystaÓ zna1dqay ce sig pzed i za platem odzucane okna oÍaz wlaz umieszczony w dachu kabiny za ptatem. Kaďub koňczy sig lekko uniesionqdo góry be|185 k4 ogonow4ze statecznikamiw ukladzie H. 509 Plat sk|ada sig z dwÓch prostokqtnych 582 skrzydď ze skosem do przodu 4. i cigciwq 2,54 m. P|at stanowi jeden zespď zakonczony gondolami silnikowymi.Strukturgsilowq 5,5 tworza dwa dfutigary' kIóÍe wÍaz z pokryciem 11,8 gómym i do|nym tworzq wysokowýr4mary keson. Pokrycia dodatkowo wzmocniono kle7925 jonymi poďuŽnicami. Sily poprzeczne pízenoszonesqprzez nitowane Žebra. Ca|a struktu4331 ra silowa wykonana jest z kompozýu epoksy152 dowego árojonego w|óknamiwgglowyni lM$ 935 firmy Hercules. We wngtrzu kesonu umieszczono zbiomikipaliwowe,TuŽzaý|nym dfullgarem biegnie wď sprzggajqcy šmiglowirniki. 2224 KrawqdŽnatarciawykonano ze stopów a|umi3336 nium i podpartowypďniaczem komórkowym' 3892 W nosku umieszczono instalacjgpzeciwoblodzenÍowq' Na krawgdŽ spýwu znajduj4 sig Desantkorzysta dwóchstrze|cówpoldadowych. dwusegmentowe szczelinowe klapolotki podz umieszczonychwzďuŽ boków kaďuba sklawieszane lfanowymi wysiggnikami. Do handanych fote|i,które poci*aniajqenergigw razie awaryjnegotwardego l4dowania. Po z|oŽeniu garowania po z|oŽeniulopat plat wraz z gondolami silnikowymiobraca sig zgodnie z rufote|ikabina miešci 12 noszywíaz z niezbgdnym personelemmedycznym|ubodpowiadaj4. chem wskazówek zegara wzg|gdem kadfuba cy im ladunek. Ladunek moŽe byó przemiesz- o 90" na loŽysku ze sta|i nierdzewnej o Šred. nicy2,31 m igruboŠci66 mm. Do b|okowania cŽanyzawmoqwciqgarkioudŽwigu8900Nz wykorzystaniemsystemu ro|ek i demontowa|- pďoŽenia plata wzg|gdem kad|uba v{ykorrystuje sig silowniki firmy Lucas Aerospace. nychszyn. SzerokoŠÓkabinypozwalanatransZespď napgdowy sklada sig z dwóch silniportjeepow |ublekkiejarty|erii'Z pzodu kabíny ków turbošm(lowych T40GAD400 firmy Allidesanfu i po prawej stronie umieszczono drzwi

19

Opis konstrukcji Klapy skrzydlowe WojtekMatusiak

Lewe skrz ydlo widziane od przodu GeoffRusselI

/

Podrvozic przednie

Przód kadluba

Gcofi'Russcll

Geo1ť Russcll

a

ř

Podwozie glówne

20

a

Glówny wqzel mocowania plata noŠnegodo kadluba

WnQtrze ladowni - widok ku przodowi

L

r.

WnQtrze ladowni

I*

- widok ku tylowi

F

**

WnQtrze kabiny zalogi podczas nocnego lotu

\. \ ila

##

,**iJ' ř!.

Wnqtrze kabiny zalogi GeoffRussell

Opis konstrukcji son napgdzajqcychpopzez pzekladnie trojlopatowešmig|owimiki. lch pracQkontro|uje cyfrowy ukladsterowaniazespďem napgdowymFADEC (Full Authority Digital Electronic Control CalkowicieAutomaýczny CyfrowyUklad Stero. wania Si|nikiem).Zespoý si|nik-Šmig|owirnik umieszczonow wytwazanych pzez Bella gondo|achna koňcachplata.Gondo|emogqsig ob. racaÓ wzg|gdemosi popzecznej kadlubaw zakresieod 0' do 97" 30'.Obracanesq mechanizmem šrubowymzbudowanymwg zasady fail-safe (bezpiecznegozniszczenia)' który w razie awariiautomaýczniepzestawia gondo|edo pozycji pionowejfiak do startu lub l4dowania). Gondo|epď4czone sqbiegnqcymw šrodkuplata walem synchronizuj4cymprgdkošciobrotowe šmiglowimików,ktÓry pozwa|a na napgdzanie obu pzez jedensilnik(np.w razieuszkodzenia drugiego).Silniki rozwijajqmoc startowq4586 kW i maksymalnq ciqgl4 4392 kW. W normalnym uŽýkowaniu moc si|nikówjest ograniczona do 3408 kW w czasie startu,która w razie Wojtek Matusiak potÍzebymoŽewzrosn4Ó do 4415 kW. Na koňcu gondolumieszczonotlumikpromieniowania podczerwonegofirmyAiResearch. Na wlotach do si|nikówumieszczono separatorpowietza i systemod|adzaniafirmyLucasAerospace.KaŽdy z si|nikówma wlasny cyfrowyuklad sterowania z pomocniczymsystemem analogowymfirPrzednia czqšó kadluba my Lucas Aerospace. Trójlopatowešmig|owirniki, o šrednicy .11 m' w za|eŽnošciod fazy |otuzachowuj4 '58 si9 jak šmigla(zmianaskoku|opat)|ubzacho. wujqsiqjak wirniki(zmianaskoku i skokuogó|nego lopat). Ruch obrotowy lopat bazuje na |oŽyskach e|astomerowych.Šmig|owirniki sprzgŽonewalem biegn4cymmigdzygondolamiwirujqw pzeciwne stronyz maksymaln4 prqdkošci4333 obr'/min.(predkošÓkoňcówek - 201,75m/s). Lopaý majqksŽaft trapezowy(ciqciwapzy kďpaku 0'90 m i 0,56 m na koňcach)z silnym skrqceniem' Zbudowane sq z kompozytów epoksydowychzbrojonychwlóknami wqg|owymi iszk|anymi.Aby umoŽ|iwiÓbazowanieY-22 na pok|adachokrgtów desantowychlopaý wyposaŽonoW mechanizmyskladania'Po odpoz jedn4 wiednim ustawieniuŠmig|owirników, |opat4wzdfuŽ krawgdzi natarcia plata,pozostďe dwie s4|amane tak, aby z|oŽyó sig równoIeg|e do pierwszej. Po z|oŽeniu|opatgondo|eobra. cane s4 do pozycji samolotowej,a nastgpnie ca.|yplat obraca siq zgodnie z ruchemwskazówek zegara wzglqdem kadluba o 90'twoz4c wojtek Matusiak brylg o znacznie mniejszych wymaganiach co do powierzchnipostojoweji umoŽ|iwiajqcqkorzystaniez ýpowych wind okrgtowych. W šrodkowejczgŠcip|ata,tuŽza |oŽyskiem znajduje sig pomocniczy zespď napgdowy wykorzystuj4cy silnikTurbomach o mocy 261 kW. Napgdza on popÍzez przek|adnigdwie prqdnice eIektryczneoraz sprqŽarkg. Uklad sterowania sklada sig z potrojnego cyfrowego systemu sterowania fly-by-wire opracowanego pzez firmqGE Aerospace. Pilot steruje za pomocq bocznego dr4Žka sterowego i pedalów, z Kórych sygnaý trafiaj4dosystemu sterowaniai po pzetwozeniu sq przekazywane do si|ownikówporuszajqcychpowierzchnie sterowe i ruchylrcpat.W czasie roŽnych faz |otu tym samym ruchom sterownicodpowiadataka sama realicja maszyny.System fly-by-wirebazuje na trzech komputerachsterowanialotem, z Kórych kaŽdywyposaŽonyjestwtrzy procesory 1750A poQczone z szynqdanych zgodn4 z normq MIL-STD-'|5538. System sterowania

22

.F

ts

cŽekazuje Sygna'lydo si|ownikówhydrau|iczSteryWySo. rych. które napqdzajEk|apo|otki'
ng-&-* I ..žaffi*

.bl-."'-É-'íi.t

l!:i;.:..:::

Woj(r'k Miltusiilk

ffi

-\_ \ř

MAF

Opis konstrukcji k I i m a tyz a cyj n a kabinywykorzystuje systemopracowanypzezfirmq CliftonPrecision; powietze pobieranejest ze sprgŽareksiIników. p r ze ci w p oŽ a ro wa wykorzystuje pneumatycznysystem firmy Systron Donner do gaszenia siIników'pomocniczegozespo|u napqdowegoi luków w placie. p I z e c i w o b Io d z e n i o w a s | u Ž d yo ozeciwdzialania oblodzeniuwiatrochronuoraz W|otówpowietza do siIników,natomiastWnoskach lopat oraz kolpakach zainstalowano ukladydo odladzania. Awionika System|qcznošciopierasig na wieIozakresowych odbiornikachVHF/AM-FM i HF/SSB. wykoDo |otów na niskich wysokoŠciach rzystywanyjest wielofunkcyjnyradar AN/ umieszczoAPQ-1 74 firmyTexas Instruments ny w oblej oslonie w nosowejczgŠcikad|uba. W czasie lotuwykozystuje sig system nawigacyjny TACAN oraz systemy VOR/ILS i Do AHRS oraz radarowy wysokoŠciomierz. zbieraniaigromadzeniadanychuŽWanyjest systemAydin Vector.W kabiniepi|otówzastosowano tzw. szk|anykokpitz|oŽonyz dwóch duŽychkoIorowychwieIofunkcyjnychwyŠwielP-'1555 firmyBentlaczycieklokrystalicznych dirJKing.PrezentowanesAna nich parametry lotu i pracy zespolu napgdowego.Poza tym dzigki wyšwietlaniucyfrowej mapy W prosty sposób moŽna programowaómisjg i na biejej przebieg.Do programowania Žqco Š|edzió misjiuŽywasiq dwóch komputerówAN|/K-14 wykorzystuj4cychoprogramowanieIBM i Boeinga. W czasie |otów nocnych pi|ociwyko. rzystuj4helmowesystemy nocnegowidzenia firmy Honeywelltransmitujaceobraz z umieszczonej pod dziobow4czgŠciqkadlubaglowicy ukladu FLIR AN/AAQ-I6 firmy Hughes. Do obrony biernej stosuje sie system ostrzegawczy AN/AAR-47 firmy Honeywell wspomagany czujnikamiopromieniowania wi4zkq radarow4lub promieniowaniempodczerwonym.W razie potzeby automatycznie odpa|anesq wyrzutnikiflar i pasków fo|izak|ócaj4cej.

Zakoiczeníe kadtuba z klapq tylnq kabiny ladunkowej Wojtek Matusiak

Ryszard Jaxa.Malachowskí

Wojtek Matusiak Usterzenie

24

pionowe

i poziome

wojtek Matusiak

Zastosowanie

Zaden z wyprodukowanychV-22 nie zo' stal jeszcze dostarczonydo jednostek bojowych. Jego dotychczasowewykorzystanie zwiqzanejest z próbami jakim poddawane s4 kolejnemaszyny prototypowe. Pionowzlotyzbudowanew fazie badawczo-rozwojowej(FSD) s|uŽylydo Wstgpnego zapoznania siq z charakterystykamilotn y m ii e k s p l o a t a c y j n y m i . Pierwszy prototyp (BuAer í 63911)zo19 sia| ob|atanyw ukladziešmig|owcowym marca 1989. Pierwsze przejšciez uk|adu do samoIotowegonastqpi|o Šmig|owcowego 14 wrzeŠnia19B9.Zosta{on wykorzystany obciqzeň do okrešleniaosiqgów i wie|koŠci dopuszczalnych.Po katastrofieczwartego prototypuw lipcu 1992 zostal ostatecznie uziemionyi pos|uzy|do prób naziemnych. D r u g i p r o t o t y p ( B u A e r 1 6 3 9 1 2 )o b l a t a n o 9 w r z e š n i a1 9 8 9 , a w k w i e t n i u1 9 9 0 ,1 rozpoczgto na nim 5-godzinnepróby odbiorcze. Wziglo w nich udzial trzech pilotów z kazdego rodzaju zamawiajqcych go wojsk.6 maja 1990 przetransportowano d o z a k l a d ó w B o e i n g aw W i | m i n g t o ng d z i e posluzyl do sprawdzenia i dopracowania cyfrowego systemu sterowania (fly-by-wire). Do koňca í 990 przeprowadzonopróby startÓw i Iqdowaň,przejšÓ z ukladu Šmig{owcowegodo samolotowegoi odwrotnie, prÓby przeciqgnigÓskrzydel,|otyna jednym aaksymaIna s i I n i k uo r a z I o t yz p r g d k o Š c im 6 4 7 k m l h .U z i e m i o n yw l i p c u1 9 9 2 i p o k o n i e c z n e jm o d e r n i z a c jwi r ó c i |d o p r ó b w I i s t o p a d z i e1 9 9 3 .N a p o c z q t k u1 9 9 4 r o z p o czqto próby w trudnychwarunkachatmost o r q c yi z i m n y ) .W l i p c u f e r y c z n y c h( k l i m a g 1994 przybytdo PatuxentRiverw celu przeprowadzeniaprzez Marines i wojska lotnicze prób uŽytkowych.W ciqgu 27 dni osiaOblotprototypu samolotuV-22 19-".;1,13:.?",

g n i g i on a | o t2 0 g o d z i n1 5 m i n .o d p a Ž d z i e | do nika 1994 sta|w hangarze w gotowoŠci l o t u .P o m a l o w a n og o n a s z a r o i j a k o p i e r w szy Y-22 poza granicamiUSA zostal w czerwcu 1995 pokazany na Migdzynarodowym Sa|onieLotniczymw ParyŽu. T r z e c i p r o t o t y p ( B u A e r 1 6 3 9 1 3 )o b l a t a n o 9 m a j a 1 9 9 0 .O d 4 d o 7 g r u d n i a1 9 9 0 wrazznr 4 wzi4|udzia|w próbach morskich na pokladzieUSS Wasp.Wykonywaistarty i l4dowaniaz pokladuokrgtudesantowego. Po zakoňczeniuprób morskichpos|uŽyldo s p r a w d z e n i aw i e | k o Š coib c i 4 Ž e ňw | o c i e , halasu. W |ipcu drgaň strukturyi wie|koŠci j i r ó c i ld o 1 9 9 2 u z i e m i o n yi p o m o d e r n i z a c w prÓb 17 czerwca 1993. Zosta| przekazany do PatuxentRiver w celu przeprowadzenia prób aerodynamicznychi obciqŽeňod ze. wngtrznychpodwieszeň.W 1994 prowadzo-

no takŽe próby morskie.od wrzešniatego roku prowadzonopróby zapobieganiatrzepotaniu (buffeting)przedniejczqšci kadluba. Zostal przekazany do American Helicopter Museum and Education Center ( A m e r y k a ň s k i eM u z e u m Š m i g | o w c o w ei oŠrodekEdukacyjny)na lotniskuBrandy. wine. Czwarty prototyp (BuAer 163914)zos t a lo b l a t a n y2 1 g r u d n i a1 9 8 9w z a k l a d a c h Boeinga w Wilmingtonw Delaware.Zostal on jako pierwszyWyposaŽonyW pe|nyzestaw awionikii fote|ewyrzucane. PosluŽy| do integracjisystemów kierowania|otemi sterowaniazespolem napgdowym.Wraz z nr 3 bral udzialw próbach morskichna Uss Wasp, gdzie posluŽyldo wypracowaniasposobów obs|ugitego typu maszyn na oKrgcie. Nastgpnie wziql udzial w czteromie-

ír

L

Zastosowanie

sigcznych próbach k|imatycznychzakoňczonych 7 czerwca 1992. Badano zachowanie sig maszyny w róznych warunkach atmosferycznychi temperaturachod -54 do +49'C. 21 lipca 1992, w swoim 94. locie (nalot 103 godzin) ulegl katastrofiespowodowanej poŽaremgondo|isi|nikowej.Zgingla cala siedmioosobowazaioga (czterechpracowników Boeinga i trzech |otnikówMarines). P rzyczy nqkatastrofy bylo zla ma n ie procedury awaryjnejprzez pierwszegopilotapo ostrzeŽeniujakie zaloga otrzymala z systemu diagnostyki.ostrzeŽeniezosta|ozignorowane, a co wiqcej dowódca postanowit ominqÓ |otnisko,na którym przewidywano tankowaniei do|ecieÓ do |otniskadoce|o. wego w Quantico. Niestety po kilku minutach nastgpilaseria wybuchóW W prawym silniku.Na momentlewy silnik,poprzezwal sprzggajqcy,przejqlnapgdzanieobu wirników, a|e nastqpilaawaria na wa|e napgdoa wym pomigdzyprzekladniqŠmig|owirnika przekladni4osi przegubowej.W tym momencie |ewy si|nik nie mÓgl juŽ przekazyNastqpiwaÓ mocy na prawy Šmiglowirnik. lo niekontrolowaneooadanie i zderzenie z powierzchni4rzeki Potomac. Przyczyn4wybuchów bylo zassanie pa|nego p|ynu,który zgromadzilsig w gondo|i silnikowej.Katastrofa stala sig powodem uziemienia pozostalychmaszyn do czasu wyjaŠnieniapÍzyczyn tragedii i wprowadzenia odpowiedniejmodernizacji. Piety prototyp (BuAer 163915)11 czerwca 1991 w czasie pierwszego lotu ulegl rozbiciu z powodu btgdu w oprogramowaniu sterujqcym.Mial sluŽyó do prób awionikii ukladu sterowaniaoraz wstgpnych

prób w wykonywaniumisji stawianychprzez wojska lotnicze. MontaŽszóstego prototypu (BuAer 163916) zosta|wstrzymany'a istniej4cajuŽ kabina posluŽylaw 1993 do prób ewakuacji zalogi i desantu w warunkach awaryjnycn. Na podstawiedošwiadczeňz prób maszyn Íazy FSD opracowano procedury ob. |otu prototypówfazy EMD. Przed ob|otem dokonuje sig wszechstronnegosprawdzenia maszyny oraz jej instalacjipok{adowych. Pierwszy |ot odbywa sig w ukladzie Šmiglowcowym.Wykonuje sig plaskie obroty wokó| osi pionowej orazwznoszenie z maPo sprawdzeniusystetymi prqdkoŠciami. mów wykonuje sig ko|ejny |ot, w którym maszyna . ciqg|ew ukladzie Šmiglowcowym - porusza sig do przodu, do tylu i na boki.

Pierwszy prototyp podczas prób naziemnych Bell/Boeing

Dodatkowosprawdzasig zachowanieV-22 w zawisie bez i z wplywem ziemi. Nastqpnie wykonuje sig p'.óby kolowaniaz prgdkoŠciqdo 110 km/h oraz |otyz przejŠciami do ukladu samo|otowego.Po pomyš|nym zakoňczeniutego etapu V-22 |otemdostar. cza sig do bazy PatuxentRiverw stanieMaryland. Maszyny sqtam poddawanewstgpnym próbom rozwojowym (Development Test and Evaluation - DT&E) przez lntegrated Test Team (Polaczony ZespÓl Prób) z|oŽo(Be||i Boeing) ny z przedstawicie|iwytwórcy oraz zamawiajqcego pod nadzorem Naval Air Warfare Center Aircraft Dlvision (NAWCAD' Dzia| LotniczyoŠrodkaUzbrojenia Marynarki).Nastgpnieprzeprowadzanesq

Trzeci prototyp Y -22 podczas prób na pokladzie lotniskowca USS Wasp w grudniu 1990

26

US Navy

Próby uzupelniania paliwa w locie z samolotu. Bell Boeing cystemy Boeing KC-l35

UsMc Prototypnr 4 uŽywanyjako wzorzecwersji MV-22, w locie poziomym (oPEVAL' ocen Evaluation (operaoperationa! WstQpnepróby i oceny operacyjne Operacyjnych) w Quantico w Wirgini' natotiona! Test and Evaluation - OT&E) przez miast dla CY-22 lnitial OperationalTest & Mutti-Service Operational Test Team Evaluation (|oT&E' Wstgpnych Prób iocen (MoTT, Zespó| Prób operacyjnych RóŽoperacyjnych)w bazie Edwards w Ka|ifornych Rodzajów Broni)pod nadzoremcornnii. mander Operational Test and Evaluation Pierwszq czqšÓ prÓb operacyjnych'tzw. Dowódca odForce (CoMoPTEVFoR, oT-||A (operational Test)na pionowz|otach dzialów Prób i ocen operacyjnych) z Nor. fazy FSD przeprowadzilCoMoPTRVFOR folk w wirginii. w sklad MoTT wchodz4 wybranipilociitechnicyz korpusupiechoty z pomoc4 AFOTEC (Air Force Test and Evaluation Center, ošrodek Prób i ocen morskiej iwojsk lotniczych,wczešniejprzeWojsk Lotniczych) w Naval Air Warfare szko|eniprzez producentów.Ko|ejnymetap e m p r ó b M V - 2 2 j e s t p r z e p r o w a d z e n i e C e n t e r ( o š r o d e k U z b r o j e n i aL o t n i c z e g o Marynarki)w Patuxent River w okresie od PróbyprototypuV.22wwarunka.no"|""T{:|,', 16 maja do 8 |ipca 1994. Skupiono siQ na

i n t e g r a c j i s y s t e m ó w p o k | a d o w y c ho r a z okreŠ|eniuobwiedni obci4Žeň, osiagajac na|ot 15 godzin. Z powodu braku Šcis|ych wymagaň, które og|oszonodopiero w kwieG niu 1995,nie badanozachowaniasiq sprzqtu w czasie typowych misji bojowych. Na przyklad nie wykonywano zawisów nad nieprzygotowanymterenem,nle przenoszono ladunków na podwieszeniach zewngtrznych, nie przewoŽono pasaŽerów i nie wykonywano zawisów na wod4. W czasie lotów zaobserwowano znaczne odchy|enie w czasie zawisu i strumienizaŠmiglowych dIatego postanowiono zbadaó dokladnie to zjawisko W czasie ko|ejnychprób operacyjnych oT-||B, które przeprowadzonow okresie od 9 wrzešniado 18 paŽdziernika1995. W czasie tej fazy osiqgniqtow 18 lotach na|ot ,10godzin oÍaz pÍzep|owadzanopróby naziemne. TakŽe do tych prób Wprowadzono ograniczeniatakie jak w OT-llA. SzešcioczgŠciowe próby operacyjne oT-lIC przeprowadzonoW okresie od paŽ. dziernika1996 do maja 1997.Odbywalysig

27

Zastosowanie Pierwsze loty dwu V-22 w formacji

Prototyp V-22 podczas pokazu na Salonie Lotniczym w ParyŽu w l 995

28

Boeing

wojtek Matusiak

w Patuxent River i zakladach Boeinga w PensylwaniiiTeksasie.W czasie kolejnych etapóW badano procedurystacjonowaniana pokladzie okrgtu,procedury obslugi technicznej,taktycznewykorzystaniepionowzlotu przy uŽyciu prototypówz pierwszej serii i symu|atorów,proceduryplanowaniaoperacji, przeglqd dokumentacji projektu oraz ana|izgoprogramowania.Stwierdzono'Že V-22 nowej serii maj4 |epsze od wymagaň zasiqgowe i charakterystykiprqdkoŠciowe, co do udŽwigu.NadaI do rozwiqzaniazosta|prob|emodchy|eniastrugza šmig|owirnikamiw czasie zawisu. W |ipcu1998 MV.22 nr 10 zostanie uŽyty w 60-dniowych próbach operacyjnych OT-llD. Majqone na celu opracowanieprocedur wspó|pracy persone|u|ataj4cego,obslugi technicznej i zaopalrzenia. Poza tym bgd4 badane charakterystykiodbicia promieniowaniaradarowegooraz wielkošóš|a. du w oodczerwieni.

Kamuf|aŽi oznakowanie

Z b u d o w a n ed o t y c h c z a se g z e m p l a r z e V.22 nosilytrzy róŽne schematyTnalowan|a' Pierwszetrzy prototypybyly pornalowanew ca|oŠcina kolorbiatyZ czerwonymIeIemenSamowidziaInoŠÓ' tamizwigkszajqcymi1ego loty te nosily wojskowewielobarwneznaki paňstwo;vej przynaIeŽnoŠci oraZdodatkowo w kilkumiejascachwymalowanoamerykanskie ftagi'PóŽniejna tych prototypachpojawily sig oznaczena rodzajusil zbrojnychw p o s t a c is l o w a " l V A R l N E S "w y m a l o w a n e g o k o | o r e mC z a Í n y rrf. ak a d l u b i e . malowanieoparNastqpniewprowadzono te na schemacle stosowanymna Šmig|owc a c h d o z a d a n s p e c j a l n y c hP. o l e g ao n o n a pokryciuwszystkch powierzchninieregularn y m p a m a r . r w k o l o r z e c i e m n o s z a r y mi c i e m n o ze l o n y m .S a m o l o tm i a l o z n a c z e n i a przynaIeŽnoŠci paňstwowejW WersjiobniŽon e . w r d z i a . n o s c(i" ' o w - v i z "i ) o z n a c z e n i e rodzajÓwsil zbrojnychw postaci wsz1,'stkich . . t ' 1 A R I N ENSA V Y A | R F O R C E A R M Y ' . slÓ..r ..,kc orze czarnyrnna ty|nejczgŠcikadluba. Že nosilteŽoznaczenieftr! :
Trzeci protot)'ll. \\'ysta\\'iolt\ ttbccttic u' .'lntt'rictrtt lleliutplat Chcster. u' stanic Pcnnsvlu ania u' USA

\.1u.st,untutttlEtltrt'trlirtttCrrtlu rv Wcst (jcol.l.llus\ťlI

$; s ř

PorryŽc'i: 1licrrr'szl' pr0tntvll Osprcy'a \\'l)icr\\'olnvur b i a l v n rm a l o u i u r i t t Z c7ťf\\'Ol1Vlll1 litrricťlrr'l'itnti ruslcrzcnia i plzoclcrn hadluba llcll tlocing -l-en sanr cgTcnrplirrz u'sznro-ziclonyttr Itltlowanlu liamLrtlazorl yn.t Bcll l)ocirtg Najnol'szy scheurat malorvania - clrvolttt odcictrianli szaroŠci ,\n(lrl!'ll{o!ucki

"$t

Kamuf|aŽi oznakowanie

nďli.ď.i - { rElr Brtl|Ilu E----=r -

Wielobarwne elementy oznakowania na trzecim prototypieV-22, który zachowal oryginalne malowanie, jakie nosil podczas prób w locie GcoffRussell

u

rpm

{,S:i*;*

mowe konsorcjumproducentówBe||Boeing, .'Iow-viz,'. róWnieŽw wersji Ostatnischemat malowaniajaki pojawil sig na dotychczaszbudowanychegzemplarzach polega na pokryciu samolotu dwoma górodcieniamiszarošci.Na powierzchniach nych i bocznych jest to ko|oršrednioszary,a na dolnych - jasnoszary.Oznaczenia w wersji "low-viz"oraz napisy eksploatacyjnenaniesionokoloremciemnoszarym.

nÍAR Oznaczenia naniesione w wersji

''low-viz'' na drugirn protoýpie przemalowanym w kamuflaŽ ''szary'' WojtekMatusiak

Zdjgcie naI stronie okladki: Drugi prototyp Y -22 prezentuje zawis podczas Miqdzynarodowego Salonu Lotniczego w ParyŽu w l 995 Zdjqciana IV stroníeokladki, od góry: Drugi protoýp w malowaniu dwoma odcieniami szarošci Znak konsorcjum zavriqzanego do produkcji Osprey'a Pierwszy prototyp w kamuflaŽu zielono-szarym Trzeci prototyp w pierwotnym, bialym malowaniu

Andrzej Rogucki

Andze.j Rogucki Bell Boeing Geoff Russell .77

PRZEGLAD KONSTRUKCJI LOTNICZYCH

Nr

Wydawca:Agencja LotniczaAltair,Sp. z o. o. - Warszawa 1998 WojtekMatusiak Redaktorserii: RedagujeZESPOT-: RobertGretzyngier,Tomasz Hypki, Ryszard Jaxa-Malachowski Konsu|tacja: Andrzej GluŠniewski Altair Ltd Sklad ilamanie: MarquardPress Druk: Copyright@ byAltairLtd'1998

lreneusz Kramarski Tekst: Rysunki1:72 Andzej Bednarski Planszebarwne:Andzej Bednarski Zdjgcia: MiroslawCzaplicki,Ryszard Jaxa-Malachowski,

30

WojtekMatusiak,Andrzej Rogucki, Milosz Rusiecki,Geoff Russell, Bell HelicopterTextron,Bell/BoeingTeam, NASA, USMC, US Navy

Tffiffi

WWAD lffitsRu€i lfžl.Iffi{ . $KIRZVELATIA$l?:',',..1'I,]i,J,Hť.',x.tlfjf5xffi WkoŽdymnumelze|emo|przewodni,.re. lřQ/|-!Dtílltl!E Wyczerpuiqce monogrofie somo|o|ów i ''lil ponod r00 ne, opisy konsrrukci! qr-lliftllj[iffi:i,.t!::['1'J,11l,Ui itr]Jfii x;- ;lpJÍ$,1*1',:l;illtniU (kompu|ery, wyiozdy zogroniczne, ksiqžki). otrokcyjnymi nqrodomi mo|owonid. Poszae. íosowonie i i|osbb

ffi

,,Iil *JH*ffii#u{i*t{ffi '*,#* #fin{ťil!*

I'ffiffi,ř-

|2 Il |uu |ub 24nU|E|||'l|| .1 ko|einyth nu||umoino t||U.||u zoprenumerowo( .'''.'.;;'i:i,:"". w w nl.u|G |iczbie lr|tI| ML Strrydloto .JurutuIPokko U|)^u m;r lrJninr nrrmarp|erwszego niamzinn z nirh p000|q( ÍneÍÍ'w, numer T'jl. .--..

l$-ff

E--

2.\I|i24D t_.tit,ra, n?* i,,itií* ||yud ;áá1 |Zz J. ::" ;;;Ť. ;;;i";;. 4'F-117^ |- ||ín UŤ 045.B-24Liberator 05 06. 6.MiG-29 7' Su-27 09-

gone preryryT zeszyry zo't4/teron ryg,.'lr #:t.il:]I *:ln::y;:::i: komlrÚk(i w iridnefz sunKroprsywonelKonsrruKqrvle0 SUnKl0plSyW0nelK0nSlfUKqlV iunki opisyw.onei le0nelZ populornYfisKo|m00e|0r5K|(n,s i;ili.i'i'úíh.'úiňJ.ó,on*nn,,.n.'oplonsze iy molowonio, borwne i kilkodziesiot kolorowvch i czorno-biolvch zdigi. ťo|oš( no32stronoch formofu h4.

f.iil,H;a'..ilTiJi:fftdjffi1ffi ffi 3ffi*.',p ilhlťtrfl.lJilffHy q ]9llr!9. .-

w pKLnr - AH-64 Apache

ss ^!1 23Y1""ol: eilra- PosTER 9;Yi,9

..:.,.''.,i:i,**,','* 1nrtr #ť,{il,'Ífu:ril.pít*.** il

Ť:..''j.]'j!jij]]]-]r!*.fi.MťlHI#*'.,':;l$i'THIJ]?'[[in,,ooo?3 -.-!:_.-:-:,-::.-::t^:. :_:-1-.i ,0r..

j?l|l::llotjsrorySzne,pizebieg

ffi:11*

19

;-:7,;:.,t;l|,1é,noo'n,,,n''..,,iZffilť,*'lnmuoiltllri.ťlť"?, .,i,,,:,:::#;i:,:;,,,:::#**,;ň; :: r.6 íťJffff['T##:,:jlů; :i: ii.iJ,!' ii jqcesomo|o|y,,czo|gi, 12Jer4Bi]eilsj] PUslynnaBUÍZacZ'] 2.8 , .T.; " wo|koch. okQ1Yi broris|rze|eckq u{wonq^w Puslynna ;; 13'JenyBlz,ewsk! BUÍZa cz2 slront0rmďUU). u|(0|0p|Qcdz|es|e(|U 14'B,gdanstechUpadek Sa]g.nu 211 \onKippur 214 ls'JenyBiziewski,KftysztaÍKubiak 16'T0naszN0wak0wki,I'/|aÍÍuszsk0tnicki Kijów1g41 217 219 17'Z'CaÍnotla,Z'M0szunaiski Chiny-Wietnam 226 18'DnilrÍj ChaŽanlw Nadsta|ingÍadem Wpzygotowaniu: 19'Z' czaÍnatta, Z'Moszunais,(l czeczenia 94-95 22g KoÍea-WojnawpowietÍZl 223 2o'KrrysztlÍKubiak Grenada]g83.Panama]g8g 215 225 Bitwavvarszavlska 222 DaÍdane|e1915 21'KrzysdlÍKubiak 232 |nwazjanasynaj 221 22'LeszekKÍyczka ^rdeny 233 Bla|Ía 224 KambodŽa7s-gs 23'A'K1WalcZyk Wietnam.Wojnanamorzu 23a PanBlrza 209 24.llgdanA.satatecki 25.K'KubÍakK|M.0dÍBwo|Ucjid0krEysuÍakiet0weg0 230 235 Liban1976.1982

ll3 iii'ÍiTi!,tr|^lrif,rnictlse*astoporql.qz ll:iTlllfi:;28'K'iJ.Kubiak |ndiePakistanlg7,l 231 29'DmitÍij Chazan\W Bitrila nad|Vloskwa 220 227 3o'J'Cam0tta-Itr@4/ns|a,Zb'M0szurnňski UssuÍi'69 Zalewski lvlarket-Garden 228 31.W1kiech 240 32'PÍ1trKucharski soma|ia1992-95 A. SataleckiJuooslawia 1941-45 33.B1gdan

sewaslop.| Rosia 1918-20 PiotÍkÓWTÍybunalski

iii

21.Jak-38 22' F-15 23' Jaguar 24'Gaze||e 25' MiG-2.]bis 26' A-]0 27.Tu-128 28,F.16 2g'^-7D 30. Draken 31. Su-15 32.F-111 33. C-130 34' UZbr.|otn.nnro

22 'l 1 31

řj

lnaqáD lol.il,o =_E;;=---=-_

Wprzygotowaniu:

99 ]! 25 28 30 50 49 24 51 ;á áš

ffi

242

poiedynczo zomowio( i w komp|e|oth Tomiki z seriil'|Bxx W možno po3|ubó dowolnych podoiqc ith.nÚmeiy kolo|ogowe. egzemplorry, K0NNÍ|at. W serii SEKRTTY Ukazaly sie: - Slalowa STRlJKOI TOTNI(ZY(l| l,'liG-25 blyskawica 301 - najszybszy ksiožki o noislvnnieiszvch samolol 302 SR-71 Swiata - naddiwiekowe i |eoindornvcJi sámoIrjtoih Ir-22i1!-22M bombowce Rosii 303 šňo|owroth, toinikoch ich geometrii samoIoty ozmiennei skÍZydel 304 iostósowonyth konštrukc1i, 308 PalÍiot conIra scud nowoštioch |echnitznvch i Ukaasie: ichwýywie norozwói iech|V]ysI iwce odÍzUtowe JakowIewa 305 nikilolnioei. Wvdovmiclwo 306 samoIoly sleál.h orzeznoczone'dlo hobbipionowego i lqdowania 307 Samoloty startu i p|onszomi borwnymi.sam0|oly stóri modeIorry zwie|omo rysunkomi dowodzenia i Wa|ki Íadioe|ek|Íonicznej 309 wtymwie|u borwnych. Co|oí no7óstronoch,

B!BLIOTEKA

LOTNICZA

WseriiZ DZ|EJÓW [0T- |kalyse. Asvporskieoorotnictwa litftwnLrioiii-dm-;loswia|owy ZiaŽd Lo|nikÓW P0skich i.iiň'itiňJóii.-'ňh.; pÓ| Wieku Wpuestwolzach hi'ioÍiioínía*niulúó*i ll2p9g9'o*'n'u' |udzi z nimzwioioívch' o - l Asy|otniďWa bomboweoo ňÉ,lili.*'D'ňtli;ňň"

Nieznane kaÍty Biiwy 0AngIiQ

Nrkt. 351 353 355 354 352

poiedyntzo t0TN|(ZA moŽno zomowio( |uo Ksioikiz seriiBIBt|0TtKA po3 |ubó egzemp|orzy, podoiqc wkómp|etoth ichnumeryloio|ógowe

-l'ffi -

ruor,ve 's]rri trlic :'"':" ""''''' La-7

25

W-3 Sokól

32

Su-25

33

8747 Ánn*,d. :']",":"" Iu-144

34

Ka-50

40

F-4

44

KÍir

45

B-2

46

SU-20

47

u-z

48

Gripen Hawk

52 53

2s

36 37

42

c-5 39 35.AH-64Apache 36' F.l04StarÍighter41 54 37' V-22 osprey

23g 241 243

|cn.aoí á

PR;ZEWODNIKI LOTNICZE

przeg|qdy po. konírukcii lo|niczych o róinymchorok|erze, Zwigzle šmio|owtów i szvbowców. Wvmo(ne Wrozooznowoniu somo|o|ów, wiedze noiemo|-|ohic|wo. z duŽo |iczbo rídownidwo odlzodkuioce w.tym wie|e i zdigidmzióinegorddzo|u lobe|, l 44stiony, sunków K0rorowy(n z0lg(. poiedynczo t0T1'llOE moino zomowio( iw |(sioiki zseriiPM[W0DNI|(I po3|ubó egzemp|orry, podoiqc ithnumery.krito|ógowe. koňp|etoch Nrkat,

Ukazaly sie: wojskowe USA Samoloty Iotnicze Po|ski WsoÓlcz€ s nekonstrukcie woiskowe Bosji Samoloty Wojskowe EuÍopy samo|oty

452

ffiffiEmn

453 455

Llkaasie: 454

Šmiglowce Šwiata liniilolniczych Samololy Šmiglowce USA

456 457

samo|oty ŠWiata'g7

458

3 egzemplorze- 2ó Á' ó egzempIorzy- 50 4| I egzemplorz- l0zl

AEI|G'ALoÍNIGZA.ALTAIRsp.zo.o.pÍouxrrr.5p.ze00zvrys}'|(o|Yqwymwnnw!íÍEnymIooryopolnozirrneA|trirůt.urrvpooorw

m#mgfu m,Íffi[#ruH'm"-ť :**':,'j**.mmffi ffm'r"ry'*lg'm'#*#ffi

Wge|kid' vJďdňm'm ďokonyf tytrtrWpajďu konystonlr zpnekozrów Agqd'm|óiy rnnetrrt lctnymizonírvfippuuzwpint inzmtob'trfrmuio. (-)sqiuž porycie pr6!Íny t|wogo oznoczone wycerpone hqoidůrijd* Ag€nďL Tom |ež rekhnmíie. ahso.€Ťífiluo|ne Podoilykonto dystylutóro: Ahoii.dí i Wguty 93/400; P|(0BPl||/0Worszowo, r-k|020l039.l53298.270-| si.j02.089 Worszowo, u|.Žirirki Cenyaktuolne do koiru1998

=.il' 3 ď-,

.,

J

' '.: ,;.ii,.;,,.,,.,;.s,'.,1 .",,,ii,tli:.t'r+,'.,, ,:.;,.ir:ii69,t;;i

e'rTiltrotorTeam