Rok 1863 na kresach mohilewskich (1920)

Edward kresach

DK 507 .9

M64M35 19?0

Cl ROBA

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/rok1863nakresach00mali

EDWARD MALISZEWSKI.

KOK

1863

NA KRESACH MOHILEWSKICH

F^som

IXWM KWNYM^

WYDAWNICTWO „STRAY KRESOWEJ" WARSZAWA, NOWY-WIAT 1920.

hfa

21.

-

Rok 1863 na kresach mohilewskich. I.

Ziemia

i

ludzie.

od ywego organizOdcite toporem rozbiorowym ju w r. 1772-im nad Dzwm kresowe województwa mu Rzeczypospolitej najdalsze jej zjejn po s >ch '^^ ze te najwczeniej Tgórnym Dmeprem poioione, -^^y^^f

rusyfikacji dowiadcza zaczy prób ucisku '",^J5^y^'\,^,7P°';',i\if; którego zostay wczone. najcilej z nowym organizmem pastwowym, do ley In i

paka am, nowych, ]e] II, do Katarzyny Pani", Naymiociwszej peratorskiey Moci ziem inkorporacji o jzyka poddanych, obw-ieszczajcemi Tol k?Jh z 'rodu podrzucajce rozporzdzenia ukazy tych do Rosji, sypa si zaczy unif.kacji. Wic przede^ zupenej moliwie dzieo waliny pod zamierzone gówne, bodaj J.^dy^e utaj rodo :;szys'tkiem zwrócono uwag na ziemi, stay si eko bo4ctwa krajowego. Pierwszym upem skarbu rosyjskiego województwie w mohilewska, Ekonomja starostwa. nomje króleiskie Cz^Czausow m^Sawskiem pooona, skadaa si z 3 miast: ^ohilewa

Niemal

ednoczenie z\iepska po polsku drukowanemi

i

i

,

ogromnych, me cenionych zreszt ^ow niegrodowych byo w wojew. mscislav^-

rykowa, oraz 138 wsiO, nie liczc czas, obszarów lenych. Starostw ze 20 staobrb nowej gubernji moh ewskiej weszo nadto in_ skiem 27. olbrzy m. miskiem, rostw z powiatu rzeczyckiego w województwie propojskie, ^oljf';"^'^^''^;,^^'?,^'!'';^!^^^^^ mie dobra czeczerskie, homelskie, np. babinowickie orszanskie. rostw z dawnego województwa witebskiego, wszystkich ziemian, przeDalej zagarnite zostay na skarb majtki tych

W

i

obrbie uszczuplomagna'ckich, którzy Joleli pozosta w "^ej wadczyni wierno na przysigi zoyli me nej Rzeczypospolitej Karol Kad ^'enskiks. Byli to: wojewoda

wanie z^idJin

i

biaoruskich ziem kresowych.

lit., l^^^^chaOgnkgeiu wit, kanclerz litewski, Micha Czartoryski, hetman k.ztaLubeccy Radziwi, ks. rzeczycki, starosta wielkopolski, Mniszech, tu po kilkadziemia magnatów oraz pisarz lit., Pac. Niemal kady z tych

sit wsi,

a

w

nich po kilka

tysicy wocian^). Conajmniej

poowa caego

królewskich na Litwie". „Ze studjównad dziejami ekonomi] 1911-1914. lata za Wilnie Rocznik V Tow. Przyjació Nauk w carstwowanie tkateryny 11 si.d w /apadnoj Rossii w ») P ukowicz: .Unrawlcnje nast. r. za luty i 1914 Proswieszczenja, urnal Ministerstwa Narodnawo ')

stan. Kocialkowski:

.

i

obszaru nowoutworzonej gub. mohilewskiej znalaza si w ten sposób w rku nowycti wadz. Nie omieszkay one zaraz skorzysta z tego odpowiednio do swoici celów. Na bok poszy wzgldy na skarb pastwa, gdy na oku byy waniejsze cele polityczne. Olbrzymie obszary ziemi, pokonstarostom polskim, rozdane zofiskowane dotycticzasowym dziedzicom generaom rosyjskim. dworakom zdumiewajc stay z hojnoci niekiedy Wród obdarowanyci byli: Czernyszew, Potemkin, Rumiancew, Zoricz, Pasi

i

Rzucone zostay w ten sposób wielu, wielu innycti. Ostermann w tym kraju. I cio póposiadania stan rosyjski pod mocne podwaliny niej nieco, w cigu pierwszej poowy XIX-go stulecia, ywio polski odsek,

i

zyska zdoa niemao utraconycli poprzednio placówek, wasno ziemska Rusi, jednolime staa si tu ju nigdy, jak w innycti powiatach Litwy cie polsk, a pochodzce z tych pierwszych nada wielkie dobra homelskie, t. p. pozostay we wszelkich okolicznociach siln czeczerskie, propojskie ostoj rosyjskoci. i

i

Jednoczenie

cz

z

przewrotem

w

stosunkach

wasnoci

ziemskiej rozpo-

rosyjski bez duszej zwoki energiczn akcj unifikacyjn i na innych polach')- Wocian unitów masami zapdzono do prawosawia, ko-

rzd

katolicki usiowano przy pomocy usunego metropolity Siestrzeceskal prówicza wprowadzi na bezdroa-), rozpoczto równie na polskich na polu towarzyskiem zblienia wyszych warstw rosyjskich matrymonialnem. Nie mona powiedzie, aby akcji tej nie towarzyszyy wcale znaczne sukcesy. To te gdy w r. 1812 korpus polski pod wodz strony mohilewskie, spotkao go naogó ks. Poniatowskiego zawita w

ció

du

b

i

i

miejscowych przyjcie wicej ni ozibej. Przyszed jednak wkrótce potem wspaniay rozkwit ducha polskiego na Litwie. Ideay filareckie z Wilna promieniowa zaczy na cay kraj, budzc wszdzie „dawnych Polaków dum szlachetno". Ten prawdziwy

wród rodaków

i

pojciach, jakiego wród spoeczestwa polskiego na obszarach od Telsz po Orsz dokonaa gar genjalnych entuzjastów z poród modziey wileskiej, podniós tu wszdzie cen warto Polski na niedostpne dotd wyyny. Ku górnym szlakom wysokiej cywilizacji pol-

w

przewrót

a

i

zwróciy si

skiej

teraz

znowu

z

ca moc

najgbszego przywizania

wszystkie poczciwsze serca, wszystkie szlachetniejsze umysy. Wród filareStefan Makokilku mohilewian: Stanisaw tów wileskich znalazo si przyniepierwsi zapewne to Sleanowski'). Oni wieccy, Józef Staniszewski, li tu i szczepi zaczli na ziemiach naddnieprzaskich tak zwize proste, a tak jasne wymowne zarazem hasa filareckie: ojczyzna nauka cnota. Do wyszego tonu dostraja si odtd zaczyna cae ycie polskie na tych dalekich kresach biaoruskich. I oto ju w r. 1831-ym, cho walka zbrojna i

i

i

—

i

nie

rozcigna si

a

nad górny Dniepr

i

—

Dwin, zauway mona

lekkie

wród

tego samego ziemiastwa motiilewskiego, które tak niedawno jeszcze, podczas przybycia wielkiej armji Napoleona, zachowywao

drgnicie

')

Tom

b. d., str.

w

pracy H. Mocickiego: .Dzieje

porozbiorowe

Liwy

i

Rusi".

1—70.

Maciej Loret: .Koció katolicki a Katarzyna II (1772—1784)." Warszawa 1910. Janusz Iwaszkiewicz: , Litwa w roku 1812". Warszawa 1912. *) T. Wierzbowski: .K istorji fajnych obszczestw sredi litewsko-polskoj molodie?i 1819-1823 godach". War'szawa 1898. sfr. 86 i nast. 2) ^)

w

Obszerniej o tern

Wilno

I.

si naogó ze zdecydowan conajmniej rezerw'), Wielce charakterystycz-

zmiana kierunku politycznego wród rodu Lubomirskich. wiodcej prym w tych stronach podorszaskie, cofamajtki swoje opucili ci ksita 18r2-ym Gdy w r. armj Kutuzowa, w której zajmowali Rosji wraz z jc si w wysze stopnie oficerskie, obecnie, podczas rewolucji listopadowej, syn ich siostra sami nale czynnie do ruchu zbrojnego, skierowanego przeciwko o odbudowie wasnej niepodlegej ojczyzny-). Rosji z rosyjskich w tym kraju, Cakowita rozbieno interesów polskich dziesicioleciu przed ostatniem w wyraniej coraz to si ju zaznaczajca wybuchem rewolucji listopadowej, zaczyna teraz przybiera formy ostrzejZ inicjatywy gubernatora mohilewskiego, Murawjewa, tego samego, sze. zezwierzcoktóry póniej w r. 1863-ym mia sobie zyska smutn szybnego zupenie okrutnika, rusyfikacja zewntrzna gubernji zaczyna szem tempem. Ukazem carskim z d. 11 stycznia st. st. 1832 r. skasowane zostay na Litwie .polskie urzdy": podkomorzych, komorników, wonych chorych. Przedtem jeszcze, ukazem z d. 6 grudnia st. st. 1830 r., ograniczone zostao prawo gosowania na sejmikach szlacheckich, przysugujce odtd tym tylko, co posiadaj „niemniej 100 dusz poddanych pci mskiej Ukazem z d. lub niemniej 3.000 dziesicin chociaby pustej ziemi"^). maja st. st. 1832 r. wprowadzono obowizkowe mundury szlacheckie kroinnych urzdników ju urzdowego rosyjskiego dla marszaków szlachty szlacht pozbawiono 1839 r. maja st. sL 5 ukazem d. a z z wyborów, prawa wyboru prezesa izby cywilnej, najwyszej lokalnej instytucji sdowej. Rozpoczto równie na wielk skal ju w r. 1832 przesiedlanie drobnej szlachty do Rosji, oraz przeprowadzano systematycznie w cigu dziesiciolecia 1830—1840 zamykanie istniejcych dotychczas, z prawdziwym poytkiem dla ogóu, licznych a dobrych szkó polskich. Ukaz z d. 22 lut. st. st. 1835 r. zakazywa od r. 1836 nauki jzyka polskiego w zakadach szkolmohilewskiej^). Wadze petersburskie zwróciy nych w gub. witebskiej teraz wogóle najpilniejsz uwag na spraw ujcia w swoje rce nauki modziey szkolnej. „Uznawszy za konieczne— gosi ukaz carski do senatu przeksztaci we wszystkich od Polski rzdzcego z d. 28 lut. 1834 r.^). przywróconych gubernjach wydzia edukacyjny, stosownie do rzetelnych poytków tamecznego kraju, zamylalimy urzdzi dla okrgu biaoruskiego wyszy zakad naukowy w Orszy, któryby z czasem w. obszernie jszem rozna

nastrojów

dla

miejscowych

jest

gazi dubrowieskiej

ca

gb

i

myl

i

saw

i

i

1

i

i

—

')

burski ')

Wiadomoci z

„Naoono

w

bomirskiej)

o sekwestrach

1831 n.

r.

'!3,

z

r.

1832

majtków w n.

11, .2,

47

gub. mohilewskiej: i

Tygodnik Peter

areszt na 800 dusz obywatelki Amelji Stempkowskiej (z

orszaskim powiecie

z

powodu,

s

dalsze.

i si znajdowaa

zbrojno

w

domu zgrai

ks. Lupolskich

buntowników". Tyg, Pet., 1832 r. n. 22. .N. Cesarz Im raczy rozkaza nie przyjmowa do wyborów szlacheckich, do dalszego rozporzdzenia zwierzchdo adnej suby rzdowej noci, ksicia Wadysawa Lubomirskiego, który nalea do ostatniego powstania". Tyg. Pet., 18.33 r. n, 67. Wzmiankowana powyej Amelja z ks Lubomirskich l-v. Janowa Czorbowa, generaowa ros., 2-v. Janowa Stempkowska, bya córk ks. Franciszka-Ksawerego L. Uczestz Dubrowny, gen.-lejtenanta w. rosyjskich, z drugiej jego ony, Teofili z Rzewuskich. niczya w powstaniu radomyskiem na Polesiu kijowskiem. i

»)

Tyg. Pet.,

1831

<)

1.

r.,

n.

6.

5)

I.

c. 1836 c, 1834

r.,

n.

19.

r.,

n. 97.

winiciu móg zastpi zniesiony uniwersytet wilesl
e

e

gubernij Litwy i, pomimo swego ustronnego pooenia oraz zewntrznego charakteru rosyjskiego, przyczyni si niemao do zespolenia ówczesnej modziey w jednem wielkiem uczuciu patrjotycznem^). Pomimo jednak tych, zaznaczajcych si ju coraz wyraniej, prób przeprowadzenia moliwie cakowitej rusyfikacji kraju, pomimo coraz licz1863 ogranicze, ywio polski w okresie lat 1830 niejszych skrpowa rozrasta si na obszarze gub. mohilewskiej z niepowstrzyman wprost moc. Po za kilku wielkiemi latifundjami rosyjskiemi, pochodzcemi jeszcze z nada po pierwszym rozbiorze kraju (Homel, Propojsk, Strzeszyn), znacz-

—

i

na

wikszo wasnoci

w rce

przesza

ziemskiej

tu

ju stopniowo napowrót

urzdy marszakowskie, które za panowania Aleczsto dostaway si tu z wyboru w rce obywateli Rosjan,

polskie. Obieralne

do

ksandra I ju obsadzone prawie wycznie przez Polaków. w dobie mikoiajewskiej tyzny nietylko dziki wykupypolska nabiera tu zreszt siy skutkiem wawo prowadzonej kolonizacji waniu majtków rosyjskich, ale 1842 rozprzedane np. zostay na rednie posiar. dóbr magnackich. doci wielkie dobra sanguszkowskie Smolany, cignce si w pcw. sieku Tooczynowi. Przybyy wówskim od granicy pow. orszaskiego

s

Wasno

i

i

W

— a

witorzeckich, Sawiskich, czas do pow. sieskiego liczne rodziny: Czarnockich, Majewskich, ukaszewiczów, Rogowskich, Sulyskich, OsieZasilaa si t. p.') cimskich, Jemanów, Wakowiczów, omiskich drog w nowe soki ywotne tutejsza rdzenna klasa ziemiaska, reprezentowana przez rodziny Hoyskich, Ciechanowieckich, Sianockich, Sota-

t

i

Korsaków, Sipajów, Faszczów, Dorja-Dernaowiczów, Korolków, Dziczkaców, Hurków, Topyhów, Piórów, Gordziakowskich, Potapowiczów Najsilniejsz jednak pod wzgldem liczebnym podstaw polskoci t. p. stanowiy tu, jak na caej zreszt Litwie, gsto osiade w niektórych

nów, i

i

powiatach okolice drobnoszlacheckie. Bya ich tu naogó liczba wcale pokana.

Koncentroway si one po zachodnim wschodnim, tworzc dwie osobne grui nad Druci. Najgciej zamieszkuje drobna szlachta py, osiade nad Czeczersk okolice nad So, zaczynajc od Mcisawia przez Krzyczew grupie nad rzek Druci drobna szlachta w stron Homla ku Dnieprowi. obu kracach

gubernji:

i

So

i

W

') Szkol rolnicza w Morkach, zaoona w r. 1840, zostaa w r. 1848 przeksztacona na instytut aeronomiczny z kursem zrazu 4-letnim, póniej 3-letnim. .lednoczenie jednak, korzystajc z licznych sil nauczycielskich zaoono, tu równie szkol redni rolnicz oraz kursy

taksatorskie. 2) Stefan, Okulicz: , Przed laty". Wspomnienia. Kraków, 1910. Smolanach". ') .1 ze witorzeckich Obiezierska: .Zamek kresowy

w

tewski

z

r

1906,' n. 59.

Kurier

Li-

Sienna, Czerei, Bobru Tooczyna w p. sieku poudniowi, w p. moliilewskim, w dorzeczu Druci, koo Biaynicz, a potem jeszcze, cho ju w sabszycli skupieniacli, Drucka grupie wscliodnicj, nad przez Ozierany ku Roliaczewowi. drobna szlactita przewanie tworzy due okolice od 40 do 850 gów (Osniolowiczc w p. kimowickim). Natomiast w grupie pónocno-zachodniej, osiadej nad Druci, drobna szlachta mieszka rozproszona po drobnycli zaciankacli, folwarkacli wsiach midzy wocianami. Okolica ludniejsza trafia si

osiedlia

si gównie koo

i

dalej

skiin,

i

W

So,

i

tu

rzadko.

So

otrzymaa swoje grunta w barDrobna szlachta w grupie nad dzo dawnych czasach. Wiele rodzin wyprowadza si z czasów udzielnego ksistwa mcisawskiego. Ale wikszo uzyskaa uznanie potwierXVIII wieku od królów polskich. dzenie swoich praw dopiero w XVII Ta szlachta osadzona zostaa na t. zw. ziemiach ksicych ksistwa mcisawskiego, do którego naleay wówczas obszary póniejszych powiatów: czausowskiego. Póniej mcisawskiego, klimowickiego, czerykowskiego dopiero, skolonizowane w ten sposób przez drobn szlacht, grunta zostay nadane jej na wasno. Pierwotne rodziny rozrastay si stopniowo, tworzc niekiedy ogromne okolice, zamieszkane dzi jeszcze przez jedn rodzin, niekiedy dwie lub trzy, a rzadko kiedy przez cztery lub pi' pow. bychowskim wielka okolica Poplawszczyzna zamieszkana jest niemal wycznie przez Onoszków, w rohaczewskim— okolice Bohdanowicze, Hromyki, Sudziy, Korotki przez Bohdanowiczów, Hromyków, Sudziowskich, Korotkiewiczów, rabina przez Kurbackich, Grzymkowskich aszkiewiczów, Kurak przez Konosiewiczów, Kurcków i in.; Popawy Szczepopow. kimowickim ogromne okolice towicze przez Drobyszewskich. zamieszkane wycznie przez Osmoowskich, Sakowiczów lub Hryniewiczów. Inn drog pozyskaa grunty drobna szlachta w grupie zachodniej, nad rzek Druci. Osiedlaa si tam ona w dobrach magnatów lub na gruntach pierwotnie koronnych, póniej dopiero nadanych za zasugi woinne wybitniejszym ziemianom') tak np. na gruntach rodziny Siajenne nockich, gdzie powstay Wierbiczew, Ciercie, Anlusze, Marusieki Sianoatki, lub na gruntach rodziny Wykowskich, gdzie powstay Chcdot. zakupowala na wassowicze p. Grunta te drobna szlachta z czasem no. Ta drobna szlachta, jako napywajca póniej, czciej przenosia si z jednego majtku do drugiego std rodziny zmieszay si t;ik dalece, i zazwyczaj w kadej okolicy prawie wszyscy gospodarze maj inne nazwiska. Jedynie w Sianoatkach istniej liczne rodziny ótków. i

i

i

i

W

—

—

—

i

i

W

s

i

i

i

i

i

Ogóem

—

wedug

spisu z

r.

1865-go

—

w

grupie

zachodniej,

nad

Druci, liczono 12.188 dusz drobnej szlachty, posiadajcej 2.090 gospodarstw w 521 osadach. Wedug wyznania byo w tej liczbie: 10.447 katolików 1.741 prawosawnych. grupie za wschodniej, nad So, naliczono 25.318 osób, posiadajcych 4.439 gospodarstw w 248 osadacli. Wedug wyznania: 19.491 prai

W

,MogiIewskaja

szlactita'

w Wiestniku Zapadnoj Rossii

z

r.

1866, ks.

.X.

—

woslawnych

w

i

tern 21.132

Te dwie

5.927 katolików.

prawosawnych

i

Ogóem w

obu grupach byo 37.606 osób

19.491 katolików').

drobna szlachta ziemiastwo, tworzyy podna terenie gub. mohilewskiej. Dochodzia tu jednak równie pewna liczba wocian-katolików (np. w okolicach Faszczówki), uysilne grupy,

i

staw polskoci

wajcych wprawdzie w domu gwary biaoruskiej,

czno

ale

odczuwajcych

silnie

za—

ogóem

z

polskim, nadto hczne koa inteligencji miejskiej, urzdniczej, które w owych czasach byy tu przewanie, niemal

zawodowej

i

wycznie,

polskie.

Zblia si tymczasem okres nowych wielkich nadziei, nowego natenia uczu narodowych w caej Polsce. Na widok zmartwychwstajcej, przy pomocy cesarza Francji, wolnoci Woch, oraz w zwizku z osabieniem niezwycionej dotychczas, zdawao si, potgi rosyjskiej, podnosi si zacz przybity, wtoczony w ziemi w okresie mikoajewskim duch narodu. Zaczo si to od pewnego oywienia dziaalnoci spoecznej. sierpniu 1861 r. szlachta mohilewska, zebrana w Horkach w pokanej

W

po kilku z kadego powiatu, dla obejrzenia niwiarki Mazier oraz porozumienia si w sprawie projektowanego Tow. rolniczego, uchwalia wybra komisj do opracowania ustawy. Na jej prezesa wybrany zosta jednogonie popularny tu w owym czasie ziemianin Edward ukowski^). tych samych kolach omawia zaczto projekty zaoenia Banku ziemskiego rolniczych Domów zlece'). Krztano si jednoczenie nad owiat ludu umoralnieniem go przy pomocy bractw wstrzemiliwoci^- Z Warszawy Wilna jednak wieci coraz gortsze. Ju w d. 29 list. tego roku 1861-go modzie w Horkach wicia uroczycie rocznic rewolucji listopadowej naboestwem przy otarziu, przybranym w liczne emblematy narodowe, zwaszcza Biae Ory Pogonie. „Z bijcem sercem pisze bezporednia uczestniczka tych zdarze^) ledzia Biaoru przebieg dalszych warszawskich wypadków. Kady akt liczbie,

dla

W

i

i

pyny

i

i

—

znajdowa odbicie w Mohilewszczynie.

piewano iymny w kocioach, narodow aob, naboestwem uroczystem wicono rocznic poczenia Litwy z Polsk w pamitnym dniu iiowieskiej procesji. Ustay wszelkie zabawy, na pierwszym planie stany hasa ofiar powice narodowych. Ci, co w owych czasach zwiedzali Litw, potwierdzi musz, e duch narodu by wszdzie w swej^podniosoci jednopanie przywdziay

i

lity, wszdzie jedne cele miano jedne marzenia. Kady do suby sprawie ojczystej wedle si rozwoju zdolnoci swoich rwa si dusz sercem. Modzie z uniwersytetu moskiewskiego, najliczniej odwiedzajca i

i

i

') Na skutek ukazu z r. 1864 z poród drobnej szlachty mohilewskiej tylko 350 osób uzyskao prawo zaliczania si do .dworzanstwa", reszt zapisano do innych stanów: 12.581 do jednodworców, 5.24-! do mieszczan, 3.100 do wocian 77 w poczet kupców. Dod»t naley, i policzono tu tylko mczyzn, waciwie zatem wypada podwoi te cyfij, e st n k Z a p. R o s s i, 1. c. i

W

i

i

i

')

Korespondencja z gub. mohilewskiej

3)

Kur.

W

*)

1.

c

1860,

,

ii.,

n.

w Kurjerze Wileskimzr.

lS61,n. 70-

1861, n. 78. 42.

Józefa ze witorzeckich Obiezierska: „Mczeskie lata' „Nasze Kresy: Mohilewszczyzna'. Mohilew iMoskwa 1917, str. 46. =)

—

w

ksidze

zbiorowej,

wtedy Biaoru, przywozia na wakacje i

i

wita

nowe wiei

coraz

pisma,

broszury".

Ju w

r.

1862-iin

tajemnic

zrazu, a

zacza w

snu si

najgbsz

okryta,

sie

gub. motiilewskiej, ciceniutka narodowej.

tajnej organizacji

w niej gównie modzie tylko gortsze, wyjtkowo uczuciowe jednostki z poród starszego pokolenia udzielay jej swego naprzód krokami olbrzyma. Rozgonem poparcia Ale wypadki szy sowa adresu do cesarza mohilewskiej gub. caej echem odbiy si w ssiedniej szlachty miskiej, zebranej na wybory w d. 29 list. 1862 r.: „im smutniejszy jest dzisiejszy stan kraju, im bardziej zaniedbanemi potrzeby, z ducha narodowego pynce, tem bardziej umysy wszystkich Zrazu uczeslniczyta

i

wci

jedyne zbawienie w poczeniu z Polsk ku przyszoci wyznaczone sejmiki mohilewskie, upatruj". Zbliay si tymczasem zjechao gubernji caej z ziemiastwo Kiedy r. na d. 30 marca st. st. 1863 miesicy, od dwóch laa krew si Królestwie Mohilewa, w nie do na si na Litwie rozpoczynay si sporadyczne wybuchy. Szlachta mohilewska a podczas tych wyborów powoaa na swych przedstawicieli samych tylko Polaków'). Jednoczenie za, po gorcych obradach, spisaa w formie

zwracaj si

i

i

i

urzdowej protokó nastpujcy: mohilewskiej gubernji, przystpiwszy na zasadzie prawa do narad nad potrzebami kraju, wzia na uwag nastpujce okolicznoci: „Obywatele tutejsi ulegaj politycznemu przeladowaniu, aresztowania ci"ge, a wygnanie bez wyroku sdu w odlege miejsca Rosji za rozkazami administracyjnej wadzy jest na porzdku dziennym. Nie maj oni adnej obrony zasony przed samowol lub te przed bdnemi, a czsto Przeladoz osobistych uprzedze pyncemi postanowieniami tej wadzy. „Szlachta

s

i

i

wania zwrócone

s

gównie przeciwko sposobowi mylenia uczuciom tej wieków silnemi wzami zwizana bya z Poli

prowincji, która przez wiele losy jej podzielaa. i

sk

„Te polityczne przeladowania spowodoway, spoeczestwo, siejc niezgod

usiuj rozedrze wocianami.

e

miejscowe wadze obywatelami

midzy

i

bdc

pooeniu, nie moglibymy o niczem innem radzi, takiem jak tylko o rozpaczliwych warunkach, w jakich nasza prowincja znajduje si. Poniewa jednak narady nad ich usuniciem w gubernjach, przez jedno-

„W

nami ludno zamieszkaych, okazay si bezskutecznemi klski rzdowej represji, wic wzgld na me, nieszczcia mohilewskiej jak brak osobistego bezpieczestwa, skoni obywateli kraju, pooeniu wzmiank o gubernji do zamknicia obecnych narad

plemienn i

z

wywoay

i

i

wyej wyraon"'^). ') Na marszaka gubernjalnego powoany zosta ponownie Stefan ks. Lubomirski Jan Potapowicz, Dubrowny. Marszakami powiatowymi zostali: w pow. bychowskim Mieczysaw Kostrowicki, homelczausowskim Otton Ciechanowiecki, czerykowskim Adolf Kruszewski, lioreckim — Ignacy Wasilewski, klimowickim — Micha Chmyskim — zowski, mohilewskim— Antoni Stachowski, mcislawskim -Kazimierz Stachowski, orszaskim Roszkowski. Juljnsz sienskim— Oskierko WadysaA' ks. Lubomirski, rohaczcwskim-Jan

z

—

—

—

—

i

=)

T.

II,

str.

A. Giller: .Historja 399.

powstania narodu polskiego

w

1861

— 1864

r.*

Pary

1868.

8

Uchway powysze, cho ogldne w treci ze wzgldu na znany ju marszaków podolskich: na represje, jakie spotkay gortsz szlacht misk, byy w tonie zupenie mocne. Ale nie zrobiy ju nigdzie wraenia wikszego. Ze dreniem radoci lub z dreszczami niepokoju czekali teraz wszyscy na nadchodzce stanowcze wypadki. „Niby grom z nagromadzonych na niebie chmur —pisze cytowana ju uczestniczka tych wypadlos

—

wie o powstaniu w Warszawie. powanego w nastpstwach spotka Biaoru musi. W marcu wyranie ju mówiono, e Mohilewszczyzna z broni w rku granice dawnej Polski zaznaczy; w pocztkach kwietnia nie mogo ju by co do tego najmniejszej wtpliwoci. Kobiety dzieci gorczkowo szyy bielizn skubay szarpie. Wielkanoc jednak przesza spokojnie. Tylko doktór Micha Oskierka, komisarz Rzdu Narodowego gówny organizator ruchu na gub. mohilewsk, kilkurazowym przyjazdem z Wilna Miska do Mohilewa zaznaczy prac czynn przygotowa ków')

w

przysza

Wszyscy

zrozumieli,

styczniu

1863

r.

e co wielkiego

i

i

i

i

i

do powstania. Lada chwila

.

wyczekiwano

Ludwika ZwierzdowMohilewie

przyjazdu

mia prowadzi Horyhoreck partj. do organizacji wszed ks. Wadysaw

skiego (Topora), który

e

wiadomem byo,

W

Lubomirski^), prezes izby cywilnej, przyj urzd wojewody na gubernj')... Ukazywano sobie domy obywatelskie, na które w stanowczej chwili rachowa byo mona. Podatlii narodowe naznaczono, a ci, co ju posiadali kwity Rzdu Narodowego, chlubili si przed bliskimi". brat ks. Stefana. Ignacy Brzostowski,

Nadchodziy chwile decydujce. II.

Akcja zbrojna.

Wybuch zbrojny w województwie mohilewskiem oznaczony zosta na dzie 5 maja'). Spiskowcy stawi si mieli na oznaczone miejsca o g. 10-ej wieczorem. Po obliczeniu si, podziale ich na jednostki wojskowe rozdaniu posiadanej broni, powstacy jeszcze tej samej nocy lub nazajutrz ^

i

Obiezierska,

')

J.

)

Wadysaw

I.

c.

Lubomirski, syn ks. Eugenjusza i Marji z Czackich ur. 1824 r. znany ze swych prac iiczonycli z zakresu konchjologji, marszatkowal w latach 1846—1863 szl.ichcie orszaskiej, a latem 1863 r, po ustpieniu Brzostowskiego, peni w organizacji narodowej wysoki urzd naczelnika cywilnego województwa mohilewskiego. Tajemnica tego urzdowania bya wówczas, jak si zdaje, znana jedynie komisarzowi wojewódzkiemu, oraz. Michaowi Oskierce, który poniós j ze sob do grobu, nie zdradziwszy na ledztwie nikogo. Dziki temu ks. L. zdolal unikn represji popowstaniowych. Zmar w 1882 r. w Warszawie. ') Ignacy Brzostowski, syn Józefa, waciciela Michapola Pawowicz w p sieskim, ks.

i

ksztaci si w szkoach w Misku, wydzia prawny ukoczy w Moskwie. Mia w pow. sieskim maj. Lipowice, odziedziczony po stryju. Mohilewie obierany by corocznie przez szereg lat na prezesa izby kryminalnej. r. 1863 zesany zosta administracyjnie przez gub Beklemiszewa do Libecka w g. Samborskiej, sdzony jednak by póniej przez Murawjewa po raz drugi. Zmar w Saratowie w. r. 1875. Przypisy do .Pamitników" Jak ur. ok.

r.

1819,

W

Gieysztora,

t.

I,

str.

W

412.

Wszystkie daty podajemy wedug kalendarza nowego stylu. Dzie 23 kwietnia st. st., czyli 5 maja n. st., jako dat wybuchu podaj zarówno wszystkie opisy napadu na Horki, jak Marcinowski, w przypisach do pamitników Gieysztora. Równie i A. I. Miowidow w swojej broszurze: ,Pierecze bojewych stoknowienij russkich wojsk z polskimi powstacami w kampanju 1873-1864 gg. w predieach Siewero-Zapadnawo kraj" (Wilno 1915) ustala t same dat wybuchu w ziemi Mohilewskiej. Natomiast p. Józefa witorzecka w cytowanych powyej swych wspomnieniach podaje dat 24 kwietnia st. st. ")

i

zbrojn, mieli we wszystkich jednoczenie powiatach akcj od hczby zalenoci cisej w oczywicie musia pozostawa której rozmach organizacji. Nie nrzvbvych na punkt zborny zaprzysionych uczestników orgarozmiarach o danemi bliszemi dotychczas ozporzdzamy, niestety, skutl
zrana

rozpocz

—

nizacji

uczestników powstania z tych okolic— wielce dotkliwego braku wspomnie ruchu ówczesnego na kresach modotyczcych wielu innych szczegóów, w dniu wybuchu napadu zamierzonego do i tylko') Wiemy hilewskicti nalee 600 uczestników. Spróna arsena Krzyczewski miao pierwotnie napad na Krzyczew Zamierzony wnioski. std pewne

bujmy wycign zarówno ze wzgldu na

—

due

znaczenie

tej

w

akcji

razie

pomylnego

jej

powodu pogranicznego pooenia tego miasteczka— powiawykona miay zapewne organizacje obu przylegajcych do mego okoo

przeprowadzenia, jak

z

i

na powiat tów czerykowskiego klimowickiego. Wypadaoby zatem nawarstwienia ywiou polrównomiernego Wobec spiskowców 300 bdziemy chyba dalecy od skiego w powiatach gub. mohilewskiej, nie i

do

W

jededla innych powiatów-. prawdy, jeli t sam liczb przyjmiemy decydujcej w Niestety, nastu zatem powiatach byoby 3.300 spiskowców. btd kilkuset, najwicej tysic, chwili stawio si ich ogóem zaledwie akcji caej rozmach sabszy std zamierze, wielu konieczne poniechanie saboci wzgldnej powstaczej na tych dalekich kresach, gdzie, mimo pewnego powodzenia- wobec rozproszenia ywiou polskiego, si rosyjskich - me bya wcale skromnych po obszarze caej gubernji i

moliwo

^^^

zosta przez ^Naczeinikiem si zbrojnych województwa mianowany kap'tan Litwy, prowincjami zarzdzajcy rezydujcy w Wilnie Wydzia, który od herbu Zwierzdowski, Ludwik rosyjskich, wojsk sztabu generalnego nazwisko: Topor. rodzinnego przybra sobie jako nom de guerre

—

niewtpHwie osobisto wybitna. • .u sztabu Urod-ony w Wilnie okoo r. 1825, po ukoczeniu akademji w miecie gównego w Petersburgu, znalaz si w okresie przedpowstaniowym gen.-gub. adjutanta stanowisku na Fodzinnem gdzie posiada dom wasny, Do partji Nazimowa którego cakowite zaufanie zdoa sobie pozyska. zorganizowanego ruchu przystpi jed^n z pierwszych: nalea do „Koa", jednym Wilnie przez Franciszka Dalewskiego, a w r. 1861 by

Bya

to

w

1859

r

,

.

w

przywódców tego grona, zoonego z ywioów radykalniejszych, nowy „Komitet ruchu odczyy si od organizacji powyszej utworzyy Wilna do Moskwy, skd z przeddzie niemal powstania wydalony zosta jako predeGórek, do wyjeda 1863-go roku parokrotnie w pocztkach Dnieprem górnym nad zbrojnego ruchu przywódca stynowany z góry w swych stwierdza niechtny mu osobicie Gieysztor Surowy w sdach zaintrygant, moe troch „ambitny, pamitnikach, e by to czowiek które

z

.

i

W

i

zdrosny, lecz wielkiego patrjotyzmu"^).

') I

Dziki notatce

Gieysztora

II

p.

Mikoaja

Marcinowskiego

w

294

Jakób Gieysztor: .Pamitnik", t. II. str. 125. Nie W. Przyborowskiego (.Dzieje 1863 r.' t. 111, str. 3). opartej domie faszywych pamitnikowcach rosyjskich.

S

przypisach

do .Pamitników" •

podajemy

wycznie

tu

na

zoliwych

••

opinj.

oczywitóe .

wia-

10

planów

Nie znamy, niestety, bliej ziemi mohilewskiej.

i

zamierze naczelnego wodza co do nieco zbyt powie-

Mona ywi wtpliwoci

ciowe brzmicych przypuszcze W. Przyborowskiego') o, snutych rzekomo przez Topora wespó z Z. Sierakowskim, planach „poniesienia ornej rewolucji w gb Rosji poczenia si z przygotowanym przez Kiniewicza') i

rokoszem Tatarów Kazaskich". Ju prawdopodobniejsz wydawa si moe wzmianka Orlickiego') o zamiarze Topora skierowania si z Horek na Mohilew, siedzib wadz gubernjalnych, gdzie, oprócz komendy inwalidów pewnej iloci policjantów andarmów, staa wówczas jedyna brygada artylerji. Zdobycie Mohilewa daoby niewtpliwie znakomit podstai

i

w—

—

militarn w wikszym moe jeszcze stopniu moraln caemu powstaniu litewskiemu. Ale myle o tem powanie mona byo tylko w razie licznego stawienia si spiskowych na punktach zbornych oraz

w

i

zupenego udania si pocztkowych zamierze powstaczych. O ile je d^i odtworzy, przedstawiay si one, jak nastpuje. Sam Topór, objwszy dowództwo nad poczonemi oddziaami: boreckim czausowskim, uderzy mi:; na miasto Hirki, siedzib powiatu jedynego wyszego zakadu naukowego w gubernji, tam powiks/y swe szeregi modzie z instytutu rolniczego kursów taksatorskich, zabra bro, kas, potrzebn ilo koni, wozów, zapasów ywnoci it. p., poczem ruszyby na poudnie ku Czausom, gdzie poczyby si z nim naczelnik oddziaów: czerykowskiego klimowickfego, ex-oficer artylerji rosyjskiej, Kosa -ukowski^), który — w razie udania si zamierzonego napadu na arsena baterj artylerji w Krzyczewie rozporzdzaby równie 600 dobrze uzbrojonymi ludmi. Z temi siami mógby ju naczelnik si zbrojnych województwa myle albo o próbie poruszeniachopstwa w smoleszczynie*), albo o wyprawie na Mohilew. Z Czausów miaby tam tylko 45 kilometrów: przestrze, moliwa do przebycia bez wielkiego wysiku w cigu dwóch razie

moemy

i

i

i

i

—

i

dni.

W

cigu za

cign

tak krótkiego czasu

wadze mohilewskie

nie

zdyyby

napewno posików. Pozostae powiaty tworzy

miay partje samodzielne, których plan dziaania prawdopodobnie ustaliby si mia dopiero z czasem. Bezporedniem ich zadaniem politycznem byo: demonstrowa przed caym wiatem o niewygasych aspiracjach polskich do odzyskania granic historycznych, militarnem za: odciga ku sobie przez to rozprasza te siy

—

i

str.

60.

')

1.

')

waciwie:

c.

Kieiiiewicza.

„Ugook Istoriczeskij Wiestnik z ^)

')

wozstanja

S. S. Orlickij:

Gieysztor,

W

1.

c,

t.

II,

str.

r.

1863

1902, zeszyt XI,

goda" str.

(iz

wospominanij

uczastnika).

432.

294.

mohilewskiego, list gubernatora 24 stycznia 1864 r. o poczynionych przez ziemianina z pow. Horeckiego: Zdzisawa Mitkiewicza .pri czystosierdiecznom raskajanji' nastpujcych owiadczeniach, ,On soznalsia czto byl adjutantom pisze gubernator Beklemiszew o Mitkiewiczu u Topora, czto pred abnaruenjem wozstanja on jezdi w Wilno w Bielorusko-Litowskij Komitet za nastawlenjami po miatieu, nakoniec, czto plan diejstwij goreckoj szajki zakluczatsia w tom, cztoby idti na Koriczew, gdie artillerijskij oficer ukowskij obieszcza predostawit' im wozmonost' zawladiet' artillerjej a ottuda w Roslawl— dla wozbudenja miatiea miedu krestjanami Smolesko] gub.'. ')

archiwum centralnem wileskiem znajduje si

do Murawjewa

z d.

—

—

—

'

u Moskwa rozporzdza moga w obrbie

zbrojne, jakiemi

gubernji

Miano-

orszanskiego

powiatów:

-

zatem zostali naczelnikami wojennymi Walerjan Szlagier, moh.lewskiego Ignacy Bud^.itowicz, sieskiego rohaczewsk.egoIldefons Ancypa bychowskiego Wodzimierz Korsak, m.c ihomelskim powiatach: Tomasz Hryniewicz. O pozostaych dwóch moe .z ze wzg^du sawskim, nie m.my adnych w.adomoci'). By a chtnych si odpowiednich powiatach tych w na Trudno znalezienia Prób wojennych. naczelników wojskowych, me mianowano w nich wogóle sledzpóniejsze jednak Niemniej w nich wcale.

wan

-

i

i

powstaczych fwa

i

nie

byo

polityczne

represje

"'''"Snym' punktem

e

stwierdziy,

tu

i

musiaa orga-

istme

powstania mohilewskiego sta si zatem miao pónocnej zlekka ^^g^rzyste] czsc. gu^

Pooone w

miasteczko Horki. bernji u zbiegu rzeczki Kopyki

z

rzek Proni (dopywem

wzio

Sozu),

wzgórz^ je ono iewtpirwie sw nazw od otaczajcych ^^Horek Ho ek od '""ych wyrónienia dla zapewne niek,edy Horyhorkami, •

równie

bdce

równie Hory, historycznej. sesto rozsianych na obszarze Litwy w obrjuz odlegoci, Horek od istotnie w mewielkiej miasteczkiem: wraz wieków cigu w zawsze, one Tworzyy czausowskiego.

le

bie powiatu

wielki

Horkami jeden

z

kompleks dóbr, niegdy

bdcy wasnoci

jednego

Std powstao nawet ksit z odgazili historycznego rodu w kocu SooSapiehów wasno Póniej nazwisko: Druckich- Horskich. w wojsku sub wraz z upadkiem Rzeczypospolitej, przez Druckich.

hubów, którzy,

jednoczenie zas, pomimo gtosrosviskiem zrusyfikowali si doszcztnie, dobrach, obduzyh le powyzej swych w gibernj ucisku ludu negTna rozlegym obszarem okoo 80 tysicy z caym motliwoc wreszcie zgór lat przed opisywa?z°esicTn -sprzedali rzdowi. Na dwadziecia rolnicz, przeksztacon szko Horkach nym okresem rzd zaoy w na wyszym poziozasadzie w utrzymany rolniczy, w r 1848 na instytut w tym celu spewybudowano mie' naukowym. O wier kim. za miastem dowiadczaln. Jednoczenie korzystajc

ca

-

i

cjalne

gmachy

i

zaoono ferm

zaoono nauczycielskich, nagromadzenia niewyzyskanych naleycie si sredn utrzymano oraz Równie t. zw. ku^sa taksatorskie (dla geometrów) klasy. ery cz na instytut, jak szko rolnicz, podzielon, tak samo obecni si ^.l^^^^^a 186P) r. z opisu wedug Zsteczko HÓrki dwóch 4 traktjerow a raczej garkuchn z 500 maych drewnianych domów, jednego •
i

-

-

i

i

.

Na miecin

t

spad wanie

.

-

widocznie jeszcze do niej z naddnieprzaskiego a sam powiat z kopyslichszego -Kopysia siedzib wadz powiatowych, kilkunastu urzdników przybyo kiego przemianowano na horecki. Obok

zaszczyt: przeniesiono

-)

w

pow. homelskim potrafi Adolf

stumi w

Kruszewski,

tnmzarodl
tpU7v mirs/alek szlachty ks Ub^mirtkiego.^narszaikiem

pUni^Sa rzdowej,

j^^^^^^^^^^^^j^ ^^^^.^^ K.

w

n.

92

-

g^bernialnym

K

u

r

j

e

r

a

W

i

1

e

pierwszym

z

go

z

s k

i

e

nommac,.

r.

1861.

12

równie Horkom niemao znaczenia w oczach te eciiem rozbrzmie miao po caej Europie powstaców polskich...

W

wiata. Tem zajcie tego

rozleglejszem miasta przez

okolicy ze zrozumia niedniu tym caa modzie w Horkach cierpliwoci czynia potajemnie ostateczne przygotowania. Termin by ju wiadomy. Czyszczono zatem bro, przygotowywano naboje, poprawiano odzie na wypraw, której rozcigoci przewidzie byo niepodobna. Nic nie wiedziay o zbliajcym si wybuchu tylko wadze rosyjskie:— ani powiatowe, ani policyjne, ani wojskowe, ani wreszcie instytuckie. Komenda inwalidów, zoona z kilkudziesiciu wywiczonych onierzy, a wic cho odparcia napadu ze strony nawet niezbyt dua, lecz wystarczajca do i

sabo zorganizowanej modziey, wanie w kocu kwietnia— dziwnym

jeszcze sabiej uzbrojonej okoliczzaiste zbiegiem kwatery noci przeniesiona zostaa ze wspólnych koszar na prywatne w miecie, jednoczenie za naczelnik tej komendy odebra jej ostre naboje i poleci Przyczyna tego rozporzdzenia pozoje w cekhauzie'). staa dotychczas niewyjaniona. K'ie wiemy, czy zawayy tu wzgldy hygjeniczne brak dostatecznej iloci powietrza w ciasnym budynku koszarowym, czy konieczno naprawy lub przeróbki koszar pozostawiono w nich czterech tylko onierzy, prowadzcych kuchni ogóln, reszt za rozlokowano po paru lub po kilku na kwaterach u mieszczan horeckich. Tymczasem na kilka zaledwie godzin przed terminem wybuchu rozegra si w ciszy jednego z domków horeckich krwawy epizod, który o mao

znacznie liczniejszej, ale

i

—

zoy

—

—

moe

e

do,

W

mieszkanku, zajmoco nie ujawni przedwczenie caego sprzysienia. wanem przez piciu studentów szkoy rolniczej kursów taksatorskich przy instytucie: Konstantego Jankowskiego, Adama Jastrzbskiego, Wadysawa czySawickiego, Józefa Stanisawa Hrynkiewicza-Moczulskiego nione byy, tak samo zapewne jak we wszystkich innych, gorczkowe przygotowania do wybuchu. Okoo godziny 3-ej po poudniu, gdy trzej Jastrzbski siedzieli z nich, mianowicie Hrynkiewicz-Moczulski, appo za stoem i, przygotowywali naboje, ostatni z wymienionych wzi ze stou i

app

—

i

i

i

przyoy wszy luf do

pistolet

i,

mu

e

ust,

zacz dmucha, poniewa za wydao

e

jest nienabity, zbliy si cichapowietrze przechodzi, a wic czem do Hf-ynkiewicza-Moczulskiego ze zwykych chopicych figlów strza pad: usiowa go nastraszy, celujc do niego z pistoletu. Nagle zwisa odrazu gowa Hrynkiewicza, z której popyna krew. Mimowolny sam pad bez przysprawca nieszczcia chwyci go i za tomnoci. Trzeci z kolegów, appo, tak by przeraony tem, co si stao, chcia biec na ulic i o pomoc. Naturalnie tajemica przygotodo pov/stania w ten sposób byaby zdradzona. Ale w tej chwili nie wróci do mieszkania najstarszy z jego lokatorów, dziesitnik w orgaHrynkienizacji spiskowej, 23-letni Konstanty Jankowski. Ten, widzc,

si,

i

rk

e

—

gow —

woa

wa

wa-

e

schowa wicz nie daje ju znaku ycia, zawin zwoki w kodr óko. Jastrzbskiego za doprowadzi do przytomnoci, wylawszy i

')

Pisze o

z ust b. ucznia

je

pod

mu

na

tem Stefan Kulesza, Rosjanin, we wspomnieniach swych, zaczerpnitych horecl
szkoy redniej

Russkaje starina

1883

r.

zeszyt IX,

str.

613).

13

gow

wiadro wody, poczem

posa

po

iniiycli

kolegów celem wspólnego

czeka na wybuch

powstania')lioreccy nie ucliybili terminu. Punktualnie o godzinie 10-ej wiecz. na oznaczonem miejscu za miastem zebraa si naleca do organizacji modzie borecka, pod dowództwem swego komendanta Stanisawa Wirkowskiego. Przyby na czas i wódz naczelny, Topór-Zwierzdowski. Powany ju wiekiem, 38-letni mczyzna, dobrego wzrostu, silnie

naradzenia si, co dalej robi. Ucliwalono

Jako powstacy

zdecydowan, zbudowany, z gstemi blond wsami, z twarz energiczn w mundurze kapitana sztabu generalnego rosyjskiego, musia on niewtpliwie zrobi dobre wraenie na tej zapalnej, gotowej do najwyszych i

modziey. Naleao za dziaa z jak najwiksz przezornoci energj zarazem, gdy oddzia powstaczy wcale nie by liczny. Stawio si na punkcie zbornym zaledwie okoo 30 konnych studentów szlachty modziey pieszej z instytutu zwizanych z okolicy, oraz z gór setka ogólnej liczby spisz nim szkó-). Bya to zapewne zaledwie czwarta kowych, majcych stawi si na apel. Wobec kilkudziesiciu onierzy nakomendy horeckiej'), których wesprze mogli urzdnicy pastwowi si musia przedstawia Horki na napad Rosjan studentów wet ryzykowne. Nie cofn si w tej chwili, jako przedsiwzicie wódz powstania mohilewskiego, nie jednak przed t wtpliwoci dzielna modzie borecka. zawahaa si równie, ani na chwil Wydano rozkazy, oddzia sformowa si wkrótce po pónocy wkroczy do Horek. Trzy gówne punkty naleao opanowa lub przynajmniej

powice

i

i

i

cz

i

— bdcobd mny

cz

i

i

') Cay ten tragiczny epizod zaczerpnity zosta z listu p. Adama Jastrzbskiego do List, datowany z Irkucka d. 15 padziernika puk. Antoniego Hrynkiewicza-Moczulskiego W dalszym jego cigu nadmienia p. J„ i, 1902 r, znajduje si w zbiorach piszcego kiedy nazajutrz rano zakomunikowano Zwierzdowskiemu o wypadku, owiadczy on, i w da„Gdy my opucilimy Horki — pisze nej sytuacji niema czasu zajmowa si pogrzebami. wadza miejscowa, robic przegld pozostaych pustych kwater, znalaza dalej p. J. zwoki . p. Stasia Hrynkiewicza z kul w gowie, zawinite w kodr, pod ókiem. Wyalbo nie chcia naby zamordowany przez kolegów za to, cignito std wniosek, lee do powstania, albo tez popeni jakie wykroczenie przeciwko powstacom. Pochowano go zatem ostentacyjnie postawiono krzy czy nawet kamie grobowy, na którym wyryto napis, e: tu spoczywaj zwoki tego, który nie aowa ycia, aby pozosta wiera zy mi na oczach po koczy swój bolesny list p. J. t. Pisz d. nym Tronowi Do listu powyszego doda naley, i, skutkiem takiego tomaczenia 40 latach nawisly..." tego wypadku, wadze rosyjskie .-.wróciy si do matki . p. Stasia Hrynkiewicza-Moczuljego dwóch modszych braci, kilkoskiego, zamieszkaej w okolicy Horek, z propozycj, letnich zaledwie chopców, wezm do korpusu kadetów w Moskwie na cakowity koszt rzdowy. Pokusa bya tak silna dla zuboaej rodziny, e dzieci oddano Ale w jednym po 30-ym z tych chopców, nie pamitajcym ju po kilku latach ojczystego jzyka, nastpio roku ycia w dalekim Wadywostoku odrodzenie duszy narodowej i stal si on z czasem dzielnym pracownikiem na niwie ojczystej. ') 7.. Kolumna: .Pamitka dla rodzin polskich', I, 179. podaje liczb oddziau na

—

e

e

i

—

—

i

e

w cyt. art. .Gory-Ooreckaja katastrofa" pisze o 150 ludziach, „Pierecznie botewych stolknowienij", (Wilno 1915) oblicza nawot siy polskie na 250 ludzi. Natomiast W. Przyborowski, idc za notatk pamitnikow .Syna Rygi", drukowan w r. 1877 w czasopimie ryskiem: .Z e t u n g f ii r Stadt und Land", oblicza oddzia tylko na 90 ludzi. Przyjmujemy tu liczb poredni, poniewa ostatnie obliczenie wydaje si nam zbyt niskiem. Rozmaicie ocenian bywa liczebno brygady boreckiej: Przyborowski (111, 61) 3) .na podstawie róde archipodaje j na 200 ludzi, natomiast Miowidow (1. c.) oblicza 140

a

ludzi,

Stefan

Kulesza

Miowidow w swoim

i

walnych" tyklo na 20 gów. wicej nad kilka dziesjtków.

Sdzimy,

e

j

onierzy-inwalidów

nie

mogo

byc

w

Horkach

14

pooon

unieszkodliwirkoszary, wrazz koo nich zbrojowni, urzd powiatowy, w którym miecia si kasa, dom komendanta inwalidów wreszcie— gmachy instytutu, gdzie w internacie rzdowym mieszkao kilkudziesiciu studentów Rosjan. Stosownie do tych zada, oddzia podzielony zosta na i

czci. Najsabsza z nich, jak si zdaje, konnica, otoczya instytut, pozostae ruszyy do ataku na koszary, dom komendanta urzd powiatowy. Pozatem kilku dobrych strzelców' ustawiono na wylotach dwóch gównych ulic horeckich, aby w razie potrzeby ostrzeliwali je wzdu nie dopucili przez to do gromadzenia si si nieprzyjacielskich. Podczas najgbszej nocy, przed godzin drug, oddziaek studentów stan przed koszarami. Byo w nich teraz tylko czterech onierzy, pity z karabinem sta na stray u wejcia. Rzu bro! zawoano. Gdy onierz zwleka ze spenieniem rozkazu, rozleg si strza z rewolweru pierwszy przedstawiciel siy zbrojnej rosyjskiej pad na ziemi nieywy. Na wszczty haas wybiegli wnet z karabinami czterej pozostali onierze. Rzuci si na nich dzielny student Wojciech Domaradzki, lecz pad, zakóty bagnetami. Wówczas powstacy wparli z powrotem onierzy do koszar podpalili drzwi. Drewniany dom buchn szybko jednym wielkim pomieniem, grzebic schowanych w piwnicy czterech obroców. Niemniej szybko energicznie sprawili si uczestnicy innych napadów nocnych w Horkach. urzdzie powiatowym zabito wartowników, zabrano kas podrczn, wywieziono wielki, okuty kufer, w którym podobno miecio si 15 tysicy rubli, a sam dom spalono. Zbrojowni wypróniono /cakowicie, zabierajc karabiny, naboje, proch t. p.; wzito nastpnie do niewoli naczelnika komendy inwalidów, wraz z dwoma wartownikami, oraz onierzy pojedynczych, którzy na odgos dzwonów, gdy bi zaczto w cerkwi na trwog, wybiegli na ulic zaskoczeni zostali przez powstaców; uciszono wreszcie dzwony przy pomocy kilku kul, naleycie wycelowanych. Tylko poar, wszczty odrazu w paru punktach, szerzy si do rana, niszczc okoo pidziesiciu domów. Budzcy si dzie 6-go maja zasta Horki w rku powstaców. Opanowane byy przez modzie polsk gówne punkty miasteczka, naczelnik zaogi rosyjskiej znajdowa si w niewoli wraz z 10 onierzami'), polegych Moskali byo dwunastu-). Polacy za podczas tego miaego napadu stracili tylko jednego studenta zabitego (Domaradzkiego), a dwóch mieli rannych'). warunkach, w jakich si toczyo powstanie, byo to wprost wietne zwycistwo. Tak te oceniy ten -epizod nietylko ówczesne pisma polskie, wydawane przez Rzd Narodowy lub przynajmniej oddane spracztery trzy

i

i

—

—

i

i

i

W

i

I

{

i

\

i

I

\

W

wie

równie

opinja publiczna w Europie, wród której echo. Katastrof natomiast niewtpliw by fakt ten dla rzdu rosyjskiego, którego autorytet wojskowy i polityczny podwaa w tak specjalnie wanej dla Rosji okolicy, niemal na samem pograniczu dawnej Polski historycznej. ten sposób zapa-

powstania,

ale

rozgos zdobycia Horek

i

wywoa donone

W

')

Tak

')

I

tu

liczb podaje Kulesza

poszlimy

za

Kulesz.

1.

c.

Przyborowski pisze o 30 jecach. Przyborowskiego byo dziesiciu zabitych

Wedug

inwalidów, nadto raniono okoo szeciu. Tych dwóch rannych Topór pozostawi na opiece dyrekcji instytutu w Horkach. ^) Dyrekcja za wyleczya ich wprawdzie w szpitalu instytuckim, ale póniej oddala pod sd wojenny.

15

jeszcze

„.,

Rosjanma Kulesz

powstaców

przez

7rtohvcie Horek ^^''.p^yw.e J,'^ "^^^J^f UP7"^'"^ w pisanym po ci.

,o rywaa

dwudziestu

caa opinja rosyjska: wypadku przez

i

opisie tego

lat

ni,>ivlkn w tvtule („Katastroia w Hory/"'-'J-^^J^pYrel ci> ton bardzo przykrego zdziwienia natreso ,

"

^^ ;•'£ Horkach") ale iw ^^^^^^f "eg^o Lpo^^ wet wrcz .^PO^^^^^^-^-^-^J^^a^p-e tego epizodu z sw go kwietnego g raktowane 1^ musi dotychczasowe ^^^^ wstania przez ."'^l^t^/y^^^ P° na powstania w Horek p ^^obycia 'j^o^e^^ g rowsk. np. swoj opis P'acz' nastpujcyni rozpoczyna hilewskich strasznych przebrzmie echo tych s^^^^^^ „Lecz nie zdoao )"zcze

f

wyda si

dziejów po-

^_ ^ kresach mo-

i

zwrotem: scen inflan-

c.,ch.gdynowen,emmejbo^^^^^^^^^^

ckiego, gdz'e edenznioaycn kiiKaaziebuL burgu rozstrzelany, a

czyi dz,„ ,

w

*°)=»°''^

^

^^^^.^^^ „.^^.u,.^!;^

»

'

!;;=:? 7os'A'c

Sór/r;,

""StTwota n't'ory

iasie

nie ^^.o

uj

wog*

orzecie

i

na

znisz-

i

ey,

szczliwie na inny

wca^jpresje^zas

'?i,^,r"p^^yS w'"o^c°„'"Sary

,

przesia-

'„^tytf Sono

pospolite ruszenie mieszczan owarls^y^o improwizow^ane

pikiety,

tylko powst?nctw,'pozosIawiJszy w miasteczku

.)

spldrowaa

=l-°»-;°:3St;* jA° kf„°S: mSLkien,) glLny teren

Srt-apa^

fackie

u

P-y^borow^^^^

po-

uda s„ do

Warszawa. Tow. Wyda.ni-

1863-1864-.

dwu-

w ówczesnym relacji, ogoszonej „i irzaowej le.dcj g ^ urzdowej 62. 111, fi9 usiowano ju moliwie l^^^";^^^, s k m dopiero ^ d"'" i 1 e .Miniiterjum dóbr czv amy zbagatelizowa donioso ^g^.^'^^^^^^^-^ ° °:/° '^oa 23 na 24 kwietnia banda /d "°c> ^^^'^domoc telegraficzn '^^ mohilewskiej, spapanltwa otrzymao drog napad'a na m norK g ^^^^^^^j powstaców pod dowództwem Ludwika ^opo" auz po «kl P^^^l^^^bi^stwo zrabowaa Tua w miecie do 30 domów, ^^^^^J^.^^^ ^^t„^ sim.^ uczcej z popol. ruszya czci z musu (pod Fzym^sem) do 50 osób ^ nalecych '{'^^ wociaskiego byda Rosjanie pomagali studenci stua^^^^^^ i Wocianie ^rócz zaw liczbie do 300 Indzi, jak mówi, do Czausow 154 Przyborowski, jzycznym K u r e r z e

cze.

Str.

,

')

j

•

,

1,

W

, c.

W

,

i

.y

_

i

bronicej si komendzie.

cz

Budowle

moliZ

ma.tk.

^,^^y^^^^'^^'^^,^%5^^i^;'^i''',^;;^

SaSd;^kój^o^Sl-w^^?£r:aSr

ii

w

iak uprzednio-.

caoci.

Po

16

wier

kim. gmachów instytutu. Na przedzie jecha sam Tow mundurze kapitana sztabu jeneralnego rosyjskiego, na piknym tarantowatym koniu, za nim okoo trzydziestu jedców z poród

oonych

o

pór, jak zawsze,

szlachty okolicznej wreszcie piechota, z której kilku nioso zwoki polegego po bohatersku Domaradzkiego. W instytucie zawinito te zwoki w pikny dywan z lokalu dyrektora, powstacy ustawili si w szeregi pochód aobny ruszy przez rzeczk ku brzozowemu gaikowi, gdzie pochowano Domaradzkiego w przygotowanej zawczasu mogile -z nalenemi honorami wojskowemi: kilkanacie strzaów z broni palnej byo ostatniem poegnaniem dzielnego powstaca'). Proboszcz miejscowy,

studentów

i

i

na barkach

i

ks.

Moniuszko,

by

bnej uroczystoci

nieobecny,

gdy odmówi

stanowczo udziau

w ao-

*).

Po tym smutnym obrzdzie cay oddzia powróci do zabudowa si tam, jak móg, w kuchni internatu rzdowego dla studentów Rosjan. Z polecenia uprzejmego dyrektora suba instytutu sama wydobya z piwnic spiarni cae faski masa, pocie szynki, stosy bochenków chleba. Rozoeni malowniczemi grupami na podwórzu powstacy spoywali te zapasy po obozowemu, krajc je szablami, noami bainstytutu, posili

i

i

gnetami. Nastrój przytem panowa najzupeniej pokojowy: utu okazyway jaknajbardziej wersalsk uprzejmo ') a nie

wadze

moe

insty-

nas

ju

') Jak twierdzi cytowany ju powyej l
i

Kulesza 1. c str. 619. centralnem archiwum wilenskiem przechowa si w oryginale raport dyrektora istytutu w Morkach, Trautfettera, z d. 22 maja (10 maja st. st ) 1863 r., zawierajcy list tych wychowaców szkól w Hory-Horkach, których zauwaono w szeregach powstaczych podczas napadu d. 6 maja (24 kwietnia st. st.). Znajdujemy tu najpierw 37 nazwisk studentów instytutu: Stanisaw Wirkowski (z gub mohilewskiej), Wojciech Domaradzki (z gub. woyn., zabity), Ludwik Zapolski (wit.), Edmund Dzierdziejewski (kow.), Wadysaw Szulc (mohil ), Rajmund Czerwiski (wit., ranny i w niewoli), _Mikolaj Bereziski (kow., wyzn. prawos.), Bolesaw Haciski (miska), Onufry Zabocki (wit.), Eijstachy Koziel-Paklewski (wil.), Jan Krzysztofowicz (wil.), August Kuszeiewski (wil.), Eugenjusz Latoskowicz (wo., wyz^ prawos J, Józef Latoskowicz (wol., praw.). Józef Antonowicz (wil.j, Mieczysaw Brzeziski (mohil.), Józef Brodowski (wil.), Józef Butowicz (wit.), Wacaw Wislocki (grod), Jerzy Kazak (infl., wyzn. ewang.), Ludwik Kowzan (mi.), Piotr Kudrewicz (kow.), Józef Moniuszko (mohil.), Stefan Morgulec (wo.), Mikoaj Nitosawski (mohil.), Bolesaw Prus-ukowski (moh.), Wodzimierz Rabiej (mohil.'. Konstanty Rapacki (wil,), Aleksander Romanowski (mi.), Erazm Rostkowski (moh ), Bolestaw Sulima-Samujlo (wit). Piotr Suryn (moh.), Felicjan Suryn (moh., ranny i w niewoli), Jan Sznejder (moh.), Franciszek Chruciewicz Dalej na tej licie (wo.), Aleksander Szemiot (wil.) i Micha Jankowski (z Król- Pol). znajduje si 9 nazwisk uczniów szkoy rolniczej: Franciszek Horodko (mi.), Stanisaw Podmostko ( ), Kazimierz Zieleniewski (mi.), Bronisaw Rodniewski (wil.), Nikodem Ratajtis (— ), Antoni Strumio (moh.), Wadysaw Winkiewicz (wil.). Aleksander Godkowski (grod.) i Pawe Parfjanowicz (wil.). Nadto znajdujemy tu dalej 8 nazwisk uczniów kursów taksatorskich w Morkach: Józef Malinowski (min.), Józef appo (moh.), Edward Rogiski (moh.), Jan Jastrzbski (moh.\ Wadysaw Sawicki (moh.), Donat Kildysz (wil.), Antoni Kozowski (mi ), Sylwester Tarasiewicz (mi.). Dyr. Trautfetter w kocu swego raportu pisze, z listy powyszej Ratajtis wcignity by przemoc, ponadto jednak z dawniejszych studentów instytutu byli w partji; Pawe Kozie i Karol Dziekoski, za z byych uczniów szkoy rolniczej: Micha Babicki i__Kronid Baabonicz, prawosawny mieszczanin z Jarosawia. (.Dielo sledstwiennoj kommisji, uczrediennoj w gor. Mogilewie po dieam o bywszem wozstanji w niogilewskoj Fascyku 112). Oczywicie lista powysza nie obejmuje gubernji'. wszystkich nazwisk uczestników partji boreckiej. =)

I

\

I

.

W

')

—

i

,

17

dzisiaj

.nwim przej "notowana

pal ktcKego dom '"^f/^ pana, f,"^^^^"'';"^

-

fot^ /L?abrnr'g% '

bar^on

w

s^^^

do mego mu bron wyrwa, chw.U ^^l,^^,

"^^^^^^

w

ostatS.ej

e

jego

oddzia^^ do wniosku^ ^^'^Jedy ju. Top6r doszed, Wykonano rozkazów. w^yda, kUka ^-tkjch

wyc^p.toszescdwukonnyc zowni instytutu kon ze ta n m,e co najlepszych

^^^^^^^^^^^

j^y^^^^^ ^^ ^^^^

leycie,

„.ldowano nastpme ^^^^^^,^ ^

j^^^

dwanacie wozy pozostaemi zapasami .zy'^"°f ^ „otem Yp';^ pot najpierw kawalen, ruszono w drog: ^ych ''

w kocu

fury,

Przeszedszy ^"°;^, P/^f,^"^^,^^ popoludmu cekhauz, Topór o g. 2.eJ Oda la.e v^ wraz z caym ^^^^^^^ll^^l si skierowa placówki dalej ^f^^sorn. ku rzek. Prom

w

piechota,

,

wiodc wzdu ku,

pooonem w PO--'^

"-^^,t'so"wskieT causow.k ej szlachty nowieckiego, marszaka

^.^^^^^^_ ^^^^^^_

przyj

m

Pan

drog,

Krzyczewa.

stan w Drybm.em

oddzia Przed wieczorem jeszcze

miasteczku

^^ poudnie ^

i

jency

opróniono

y^,^^

1

i

jakoby

Bremsena, prze)(^ly krzyHorkacU, „chcia" za-

"^

ordynans jednego

wdj swego

wiadomo

wyt kronikarzy eorliwych nrzez gon przez

po-

^^^^no dugo Morkach jencow,

wstaców gotinme w ^^o-J^/^^^^^i^^-ewzitych w wonicami wnoc-0. Zrana, wyP"^'^'^"^ "' ^ , ,Xanym^ odesa ich Topór z P^^^^^^^^T^/nTdoge po trzy ruble, sam za ruszy dosta z których kady ]e""^"'.,Sf RaLy, ^^^

j >

Dotar do miasteczka tem miejscu ^^ ').' biu.a PO".'^^!''^^ akta miejscowego „35 o losach oapiery r7vl 'sln-estety, Ltychc^ i"^^^'"^,^'' strzpków obraz dalod'dziau.''z urywków ^;,%^ nastpujcy v ^v druku, moemy zozyc -X^";^"' dalej na

poudnie. i

^^^ PP^^S

cigo

Swa

W ^

,

i

zostay w szych dziejów ofldziau.

Tooddzia borecko czausowski nrvbina ma OQu odlegoci od Dryb -o^o.wschodnim, j^ ^ocznem. drog^,,. w kierun^^^^^^ ^^.^^ .^^,. pora. podajcy czeykow. oddzia^en. z si zaatakowa arsew celu poczenia w l-^k juz y mia Horki t na napadem reprezentujc czenie z garstk « 0^° ^ --.a spotka jejdo^ krzyczew^ski, elkich na std on epo J.J^Jf^' .omadzic si ostatni partj. dowiedziao ^j^j^

W

niedalekiej

_

-

s

tychczasowych zamierze.

Zamiast zapowiedzianych

P^^^^)5.,^°^^^/;„ewa

^ns^ó^:;Ssi;^ff ^z|5||oo

s.

, --^.go

.0-

.

^

pierwotnego

^p:zVy7i?rajSnerarSerzy^"Kr poni^

za-

wle^S ^"^i^

o^^^blJ

T^yborowsUi, cytujc to tf dJ^^o^m' wojskbwych prowadza std dziwny zaiste ^"'"^^^J.^^^^p^^S.n.dno chyba ordynansów P""'''' przeciw P"*f <^°'^ , Inieiscowej ludnoci f ludnoci.

S

'

U^^^aUc^^rdS :;

^''-

''%

=^

.nuejscowei'

r^^^eni^w^.r!op.t MarcinowsKi,

..

c

podaje

opisania

Mo.UewsUoi

cyfr, 60. natomiast

.ubernji-.

Mitowidow

Mobi.ew t884.

w swoi.

T.

.1,

.P.erecznie

18

miaru

i,

napadajc na

nie

Krzyczew,

pody

do Topora.

Tymczasem

Rosjanie, uprzedzeni widocznie o gromadzeniu si powstaców, wysali za nimi oddzia, zoony z 250 strzelców puku mohilewskiego, oraz baterji artylerji i w pobliu okolicy owinnej (w gminie krzyczewskiej) zdoali ici rozproszy w bezkrwawem zreszt starciu ') tak, Kosa tylko drobn

e

garstk doprowadzi do Topora -). Niema strat dla sprawy powstania mohilewskiego by przytem zwizany z niepowodzeniem tego oddziau zgon jednego z najwybitniejszycti obywateli tych stron, gorcego, zapalnego patrjoty, Tadeusza Czudowskiego '). Pochodzc z zamonej szlacheckiej rodziny, osiadej oddawna w powiecie czerykowskim, szeroko ustosunkowanej, odgrywa on ju niema rol w podnieskoligaconej sieniu nastroju modziey horeckiej nastpnie w pracach organizacyjnych, snutych w kolach ziemiaskich. podania, w organizacji powstaczej peni on funkcje komisarza wojewódzkiego. Po wybuchu stawi si do nalea, wraz z Bartoszewiczem, Marcinowskim partji Kosy Pooskim do tych czterech, którzy si odrazu przypadkowo odczyli od partji. Jadc bryczk wraz z Bartoszewiczem do partji horeckiej, chcieli przeby rzek Proni przez most koo Leciah. Most ten atoli by spalony. poszukiwaniu innej przeprawy na rozstaju napotkali oddzia onierzy pod wodz znajomego oficera, oraz cigncych z nimi wocian. Oficer pozwoli ju Czudowskiemu jego towarzyszowi jecha wolno, gdy wtei onierze, rewidujcy bryk z wasnej inicjatywy, znaleli tam bro naboje. Wówczas rzucili si wraz z wocianami na obu. Czudowski dugo broni si, zosta raniony miertelnie skona, Bartoszewicz za po kilku uderzeniach upad, nie zabity, lecz tylko oguszony móg opowiedzie póniej szczegóy tego krwawego zajcia*). Spotkanie si ze szczup garstk powstania czerykowskiego musiao obudzi w przywódcy akcji zbrojnej w caem województwie powane refleksje. Zamiast oczekiwanego tysica dobrze uzbrojonych ludzi mia w tej chwili pod swemi rozkazami zaledwie pótorasta do dwustu modziey, wprawdzie przewanie, dziki pomylnemu napadowi na Horki, jako tako uzbrojonej, zbyt sabej jednak liczebnie, aby mona byo myi

i

S

e

i

i

W

i

i

i

i

le

o dalszej samodzielnej akcji militarnej. Doszy ju zapewne dowódc polskiego wieci o przygotowywanych przeciw niemu z paru stron wypra-

wach zaóg rosyjskich, uwydatnia si równie zacza niechtna postawa ludu, podburzanego ju przeciwko „panom" przez wadze duchowiestwo i

—

—

starcie pod winna podug Milowidowa odbyo si ju w dniu 5 maja. M. Marcinowski w przypisach do .Paniietnil\ów'' Gieysztora, II, 294. ') Tadeusz Czudowski, urodzony okoo 1818 r. w rodzinnym majtku Nizkach w pow. czerykowskim, z ojca Tadeusza, marszaka pow. czerykowskiego, matki, Justyny z Hoynskich, ksztaci si w instytucie szlacheckim w Wilnie, a potem na uniw. petersburskim, kolegujc tam z Jakóbem Gieysztorem, który w .Pamitnikach" swych bardzo dobrze tu o nim, wspomina (T. Cz... .ca dusz zawsze oddany sprawie'). Osiadszy w majtku wasnym, Krasnem, zyska tu wkrótce popularno przez sw dziaalno filantropijn (np. oy! na wychowanie niezamonej modziey w instytucie boreckim), byt wybrany na prezydenta sdu powiatowego w Czerykowie. dobie reform wociaskich czynny wielce, ju przed ukazem nada faktyczn wolno. swym poddanym. Majtek jego. Krasne, zosta w r. I863-im skonfiskowany, a majtek przymusowo w rce obce. Nizki kazano sprzeda (Przypisy do „Pamitników" Gieysztora", I, 412). ')

-)

i

i

i

i

W

*)

Gieysztor,

I.

c,

II,

294.

^19 nie gra tu jeszcze roli cyrkularz gubernaloia mohilewskiego, Bekleiniszewa, rozesany do wszyslkicli urzdów gniiniiycli, chwytali powstaców a wzywajcy chopów, aby cigali doslawiaii do urztjdów powiatowych lub gubernjalnych, za co otrzymywa mieli 3 ruble co jednak niechci spoeczne nagrody od gowy, religijne wytwarzay odrazu na gruncie mohilewskim podoe, nie sprzyjajce pla-

prawosawne. Wprawdzie

i

bd

i

bd

i

nom powstaczym. Topór zdecydowa si szybko. Zdawa on sobie niewtpliwie dobrze spraw z tego, e jego wyksztacenie wojskowe, energja, zapa gorca suenia sprawie powstania przyda si mog^moe nawet w stopniu i

ch

—

na innym terenie, gdzie warunki zewntrzne uatwiay bardzo wysokim dalsze trwanie ruchu zbrojnego. Tu, na kresach mohilewskich, wietny epizod horecki powtórzy si ju nigdzie nie móg: zaogi postawione byy wszdzie na stopie wojennej przygotowane doskonale na ewentualne wypadki. Powstanie, nie zasilane z zewntrz, mogo w najlepszym razie tylko wegetowa gdzie w gbi lasów puszcz niedostpnych. To nie wszystkie drogi te Zwierzdowski postanowi skorzysta z tego, odwrotu byy jeszcze zamknite: zda komend nad oddziaem któremu z byych oficerów rosyjskich, których kilku mia w swojej partji, poleci i

i

e

próbowa— albo poskierowa si w kierunku poudniowo-zachodnim si z partj rohaczewsk Hryniewicza — albo te przedrze si dalej, w Miszczyzn, sam za, wci w tym samym mundurze kapitana sztabu bocznemi drogami, omigeneralnego wojsk rosyjskich, wsiad na bryczk jajc oczywicie starannie Horki, pody ku wielkiemu traktowi pocztowemu, czcemu midzy innemi Kijów z Mohilewem, aby tam przesi si w roli zwykego podrónego na konie pocztowe za cudzym paszportem próbowa wymkn si z sieci obawy, jak zacigano ju na niego na obszarze caej gubernji. Dziki sprawnoci organizacji cywilnej narodowej w Mohilewie, a potem w Kijowie, plan ten udao mu si wykona jej

i

czy

i

i

z

najzupeniejszem powodzeniem').

Oddzia tymczasem próbowa ratowa si w jedyny moliwy sposób: pomocy szybkiego przenoszenia si z miejsca na miejsce. Kontynuujc marsz w kierunku poudniowym, mniejwicej wzdu rzeki Proni, przeprawiono si w odlegoci 22 kim. od Czausów na prawy brzeg tej rzeki

przy

') Nie jest cile wiadoma droga, któr udao si Zwierzdowskiemu umkn zagranic. „po rozpuszczeniu oddziau sam uda si do Moskwy, skd, po Kolumna (I, 18(') pisze, dwukrotnym chwilowem aresztowaniu w drodze, wyjeclial w miesicu maju zagranic, gdzie bawi a do padziernika, zajmujc si kreleniem planu wyprawy na mud'. Natomias. Orlicki a za nim Przyborowski (III, 64) twierdz, e Topór przez iMoliilew wydustal si uprzejmie autorowi niniejszego za granic. Wedug tradycji miejscowej, zakomunikowanej przez p. Wacawa Wasilewskiego z Wieprzyna pod Czerykowem, Zwierzdowski, po opuszczeniu oddziau, scironi si narazie w majtku wickopolu u pp. wiockicli.a po kilku godzinaci, gdy gospodarz sprowadzi z pobliskiej stacji konie pocztowe, uda si niemi w kierunku Mohilewa. Po drodze, obawiajc si pogoni, zostawi konie w lesie, a sam w przebraniu cliopskiem zdoa dotrze do Moliilewa. Wiadomo iiapewno, e w kocu czerwca znalaz si w Turcji, a w pierwszych dniacli lipca bawi nad Dunajem, gdzie wanie puk. na Wschodzie" str. 110). Mikowski formowa swój oddzia ('. Mikowski: .W Galicji Znane s jego dalsze losy. Po powrocie do kraju mianowany naczelnikiem wojennym woj. sandomierskiego, zorganizowa z d. 21 lutego 1«64 r. napad na Opatów. Napad nie powiód w d. 27 lutego si, a sam Zwierzdowski, ranny, schwytany zosta nazajutrz przez kozaków

e

i

i

powieszony na rynku

w

Opatowie.

— 20

zamiarem podenia teraz na zachód, w stron Rohaczewa ju stamtd Miszczyzny. Ale tu wanie, zaraz po dokonaniu maja obawa rosyjska. Siy przeprawy, obskoczya powstaców w d. byy nierówne. Po stronie rosyjskiej wystpowa tu oddzia, wysany z Czerykowa w d. 10 maja, a nazajutrz, wanie w dniu utarczki, poczony

widocznym

z

i

niedalekiej

1

1

nadajcym

z Czausów. Przy wojsku znajdowaa si artylerja, 400 wocian, uzbrojonych w strzelby, piki drgi, którzy wedug póniejszego raportu urzdowego') okazywali szczególn pomoc, dostarczajc pewnych wiadomoci o poruszeniach powstaców przy chwytaniu tyche. Siy za polskie, jak wiadomo, skaday si z pótorej setki niewietnie uzbrojonej modziey.

z

oddziaem,

za okoo

nadto

i

—

i

rosyjskie, poczone we wsi Rudni, dopady powstaców wsi Leciahami-'). Przebieg „bitwy" by wielce charakteryzbrojne rosyjskie, skadajce si, wraz ze zbrojn

Oddziay

o 4 wiorsty za

tej

obaw

Siy

styczny.

chopsk,

z

tysica bez

garstki dzielnej

wyprowadziy w

maa

modziey,

ale,

artylerj. rezultat walki.

bój...

byo przewidzie

omieliy si zaatakowa wprost trzymajc si na odpowiednim dystansie,

ludzi,

nie

Oczywicie, „Na skutek

w

tych

warunkach nietrudno

dziaania

—

artylerji

—

wedug

brzmienia raportu urzdowego powstacy w nieporzdku rozbiegli si, lecz z po.vodu zniszczenia przeprawy zmczenia wojska ciganie wstrzymano. Wzito 5 w niewol, jeden zabity znaleziony na polu 15 koni; zabranych 20 koni powrócono wocianom, poniewa byy zabrane przez powstaców. Ze strony wojska straty adnej nie byo"'). i

i

Ta niekrwawa bitwa pod Leciahami w d. 11 maja, w której na dobre ucierpiay jedynie furgony powstaców, zdecydowaa jednak o losach oddziau boreckiego. Posuwa si dalej na piechot wród nieustajcej obawy wojska chopów byo niepodobiestwem. Zrobiono zatem narad, na której powstaców uchwalia skorzysta z ostatniego terminu obowizujcej do dnia 13 (1) maja amnestji dla osób, które bro dobrowolnie, w dniu 12 maja do 100 powstaców zgosio si do wadz' w miasteczku Propojsku, skadajc bro z powoaniem si na amnestj. Inna grupa modziey boreckiej dotara podobno do odlegego o 30 kim., bardziej na zachód, miasteczka urawicz w powiecie bychowskim dopiero tam, wobec zupenej niemonoci dalszej walki, zoya bro nazajutrz czy nawet póniej.*) Tydzie zaledwie trwaa kampanja borecka. cigu tego czasu przemaszerowali powstacy okoo 80 kilometrów (liczc w prostej linji od Horek do Propojska przez sam rodek gubernji). Nie bya to akcja wojskowa we waciwem tego sowa znaczeniu, raczej demonstracja polityczna w wielkim stylu, wykonana z imponujc odwag determinacj. To te, cho stumiona zostaa wzgldnie szybko przy pomocy artylerji, echo jej dugo jeszcze rozbrzmiewao przy rozmaitych okolicznoi

cz

zo

i

a

i

W

i

do

ciach po Europie. ') -)

') *)

(R u

s s k a

Kurjer Wileski z r. 1863 n. 4. Wie w pow. czerykowskim, nad rzek Pioni, Kurjer Wileski c.

zwana urzdownie

Litiagi.

1.

Pisze o tern I

a

S

t

a

r

i

A. n

a,

uków w list.

1883

uzupenieniu r.).

dn

cytowanych

wspomnie

S.

Kuleszy

21

Tak zakoczone zostao powstanie na lewym brzegu Dniepru. Nieco inny przebieg miao ono w powiatach województwa mohilewskiego, potoonycii na prawym brzegu teje rzeki. Byy to wybucliy odosobnione, wykonane w kadym powiecie przez waciw organizacj narodow. Nie odniosy one nigdzie goniejszego sukcesu na wzór clioby epizodu lioTo te cicho o nich w dotychczasowych opisach powstania reckiego styczniowego'). Tern niemniej jednak wydoby ju chyba naley z nieich wysiki. Spenili bowiem swój obowizek narodopamici tych ludzi wy wród najtrudniejszych okolicznoci, z powiceniem zaiste bezgraniczycia. nem, nie szczdzc mienia, krwi powiat orszaski, posiadajcy w owym pooony na pónoc Najbardziej czasie niemal wycznie polsk wasno ziemsk, powsta mia pod wodz Ignacego Budziowicza-^, porucznika puku grenadjerów, rodem z Wiszeroko. Liczono nietebszczyzny. Organizacja rozgaziona tu bya mao na nieprzebyte bory bagna, cignce si zwaszcza we wschodniej czci powiatu, od Dniepru ku granicy gubernji witebskiej, w szerokim nawet po caej Babinowicz. promieniu od miasteczek Lubawicz w tych wanie okolicach, w majtku jednego z ksigubernji pogoski, Lubomirskich, urzdzone byy, przez nalec do sprzysienia len, potne zasieki, gdzie powstacy w razie potrzeby broniby si mogdzie miay by ju nawet przygotowane zapasy broni, gli, jak w fortecy, amunicji ywnoci. Pogoski wysnute byy z czystej fantazji; w tych czasach jednak, gdy powstanie gromadzio dopiero swe siy, a organizai

i

do

i

Kryy

i

e

t

sub

i

i

cja narodowa wydawaa wiadomoci, rosyjskiej,

zazwyczaj posuch

si

nieraz

uznanie,

i

potniejsz

rozpowszechniane

budzc w

od organizacji

rzdowej

drog prywatn, znajdoway

szerokich koach

podane w

da-

nej chwili nastroje.

Naczelnik wojenny powiatu orszaskiego w pierwszych dniach maja wprost z puku, jeszcze w mundurze wojskowym, przyby do Mohilewa, skd organizacja miejscowa miaa dowie go na miejsce wyznaczone. O tym jego przyjedzie posiadamy wcale interesujc relacj pamitnikarsk'). Ku wieczorowi jednego z m^rfwszych dni maja przyby na sta')

Poza epizodem boreckim powstanie

w województwie

mohilewskiem

nie jest dotych-

czas prawie wcale znane naszym historykom powstania styczniowego: nie wspomina o niein Limanowski, w drngiem wydaniu swej .Historji powstaani Przyborowski, ani Grabiec. (Lwów 1909), zamieszcza wiadomo jedynie o po1864 nia narodn polskiego 1863 wstaniu orszaskiem na podstawie sabego zreszt opisu we lwowskiej Gazecie Narodowej z r. 1869, n. 106 do 109. Zieliski w swej cennej skdind pracy .Bitwy potyczmiejsca stare: ki 1863/186; r." (Rapperswil 1913) wymienia w woj. mohilewskiem tylko trzy Liciagi (Leciahy). Korzysta on wprawdzie z rocznika Kur jer a Morki, Nisz Toszczyc jak pisze urzdowe raporty, ale za r. 1863, w którym podane jedtrudno je odnale". Spróbujemy poniej dowie, tego rodzaju, „miejscowoci

f

i

i

i

Wileskiego

e

s

nak

znale

je

—

—

s

mona.

e

s

rdzenn naczelnika orszaskiego. Budziowicze bojar radomiski, wystawia w r. 1528 na potrzeby miejscowe zatem zamonym ziemianinem. Póniej rodzina zbiedniaa 15 zbrojnych konnych, musia rozpyna si w szarym tumie drobiazgu szlacheckiego. (IJruski: Rodzina. T. 11, r. 63). IstoriczeskiinWiest3) Opowiadanie to, pióra S. S. Orlickiego, drukowane w niku za r. 1902 (zeszyt .\ Xl) p. t. „Ugook wozstanja 1863 r." (ze wspomnie uczestliisnika), ma niewtpliwie, pomimo swej nawpó powieciowej formy, znaczenie materjalu RosjaPolak torycznego, niepozbawionego bynajmniej wartoci. Autor tej relacji,

) N\e znamy

dat

rodzin litewsk. Mikoaj

yciorysowych B.,

by

i

i

pó—

pó—

J.2_

pooon

o 3 wiorsty za miastem na szosie opalony, o agodnyci bkitnyci wysunitej naprzód dolnej szczce, co wiadczyo oczacli, blond wsacti o stanowczoci jego ctiarakteru. Muskularny, dobrze rozwinity fizycznie, mia on wygld czowieka spokojnego powanego'). Czeka. tam ju na niego pewien byy urzdnik z Mohilewa, w postaci myliwego. Stosownie do umówionych z góry wskazówek, oficer zapyta nieznajomego: „jak ma-

cj pocztow mohilewsk,

mody

kijowskiej,

25-letni

porucznik,

i

i

my pogod?"

— —

a

„tak sam,

gdy otrzyma odpowied:

—

jak

w Warsza-

pomyln" stosunek by ju zawarty. Budziowicz przeWilnie nocowa w Motiilewie u owego byego urzdnika, a o 4-ej rano wyruszy na miejsce przeznaczenia. Po drowraz z nim najt bryczk dze o ile wierzy mamy cytowanemu pamitnikarzowi rosyjskiemu zdarzya mu si oryginalna, wielce charakterystyczna dla tych czasów przymiasteczku Szkowie, do domu zajezdnego, gdzie wypado si goda. zatrzyma dla nakarmienia koni, przybya deputacja od kahau ydowskiego, proszc o wzgldy dla ludnoci miasteczka, kiedy ju powstacy maszeskadajc jednoczenie na rce Budziowicza na Mohilew, rowa 500 rubli, zebranych na potrzeby wadz narodowych polskich'). Naczelnik ypowstaczy w mundurze rosyjskim przyobieca ludnoci Szkowa czliw opiek w razie przeniesienia akcji zbrojnej na ten leren, pienidze ruszy dalej na wyznaczony punkt zborny. do kasy narodowej przyj i wreszcie bryczka Przez Orsz przejechano, nie zatrzymujc si nawet, stana przed dworem, który by celem podróy. Dwór ten pooony by przy samyin trakcie z Orszy do Witebska, w odlegoci mniejwicej dwóch mil od powiatowego miasta. Przez cay wieczór zjeday si tam bryczki nejtyczanki, wiozce modzie okoliczn, nieraz w towarzystwie caych rodzin, które nie mogy tak atwo rozsta si ze swymi brami i synami. Budziowicz wygosi do zebranych krótkie, powane przemówienie. Nastrój by wysoki. wie

i

ydowsk

—

—

W

bd

i

sw

—

a

i

Okoo pónocy z 5-go na 6-go maja oddzia, zoony ze stu dziejego adjutanci, siciu ludzi, wyruszy ku Babinowiczom'). Naczelnik w czamarkach konfederatkach, jechali konno, dalej szed tum powstaców, kocu cigno za nimi dopiero jechay wozy, na których zoono bro. i

i

W

rosyjskich, zakochawszy si w Polce, wstpi do organinarodowej nawet uczestniczy bezporednio w partji orszaskiej. Wysiany jednak przez Budziowicza do Topora, unikn szczliwie chwili rozgromu, a dziki swym stosunmoe dla kom zdoa nawet zatrze lady swego udziau w partji. Wspomnienia swe uatwienia lektury czytelnikom ubra, jakemy to ju zaznaczyli, w form nawpó powieciow.-j, zmieniajc zlekka nazwy opisywanych miejscowoci nazwiska wspominanych osób. Nie trudno jest jednak odcyfrowa te quasi nowelkowe rebusy. nin,

pomimo swych pokrewienstv'

zacji

i

—

i

—

X,

')

1.

c.

')

1.

c, X,

I

3.

69-70.

^) Limanowski, na podstawie bezimiennej relacji Gazety Narodowej inaczej przedstawia dzieje tej wyprawy: .Rachowano, na punkt zborny zgromadzi si 100 powstaców z powiatu orszaskiego i tylu z witebskiego. Tymczasem chopi zatrzymali bron, któr lam wieziono. Aeby j odbi, Budziowicz b dzie wczeniej rozpocz powstanie. Skutkiem tego przybywajcy na punkt zborny powstacy, nie znajdujc, ani naczelnika, ani broni, bkali si po lesie, a wielu powrócio do domu. Budziowicz zgromadzi wszystkiego 30 powstaców. .Moskale, powiadomieni przez chopów popów, pucili si w pogo i wkrótce dopdzili garstk powstacz". („Historja powstania narodu polskiego 1863 i 1864 r.", Lwów

e

i

1909,

str.

319).

23

^^^^^

na których rodz,„yodp:owad^^ jeszcze kilka bryczek,

Byo

marszu

ciepo, warunki


Urzdzono po drodze .^'"g.^bil^^^^^^^^^ dopiero zranaioBbmow,^^^^

flypocz^ynków dotarto biwak przy ^^^ > naczelnik poleci pow lesie improwizowany gdy Zrana, Wejcie do Haszeregi. nocnych. ^^.^-^^^^J!^^ fuJ^w fs Q w miejscowi, ksia wstacom rozebra bron ^^^^^^^Z^*uroczysty Podobno /^czysry w si sfO^ob odbyo polskiego z krzyem binowicz i

,K"nffla«ic!e, pCc,

llfpTSei^w^y "5SpnV^o ^doniesieniem iatychmiast do Orszy ^

"^bozenstwa wo s^^^^^^^^ Po wysuchaniu kocioem, posil o ^'^ obuaem P

placu przed Jorozchodzili

si po •"'^^^^"^^"gi,^ si tez,' rozpoczy stroju pokojowym, owi Bud o tem ^'^^^mosc

na hotnicy

rozoyo si obozem J^^^-^^y ^^^^^^

XS e^ wwo^^^^^ z

pop,...

„^.

^^^,,^

^"^^''^

przedsiwzi

^^y

°''ali srodk.

.^^^^ ^yj^czy sabych na bataljostanowcze: P^^f^ J''/' ^staych za podzieli na trzy dziedo niezdolnych odrazu oficerów "°s^5"i^,,^^3',iP!!''rmIanowa im kady po trzydziestu ludz, Wszyscy zdyskwali-

mawszy

cign

i

i

ny

-

przygotowa si ^o wy ni a

szkodliwym

sitników. Nakazano nJowani, oraz kobiety -^^^,.^^^;//,^^e ^owSu^^^^^^ ju teraz balastem, '^^przySrc si ^-J^Ji

f

Cz

mog

^f

w

niewiast

obozie przy p-e-

e^-^r:^^«S^2

z

r.nych suon

Wraemu

^^obycrnHorek oddziaem boreckim w \ nich opowiedzia o o wiadomo ^y^^^^^i^J^PK^czewa. Jeszcze powamejbia je dalsza poudniowym kierunku o poruszeniu w drog ^^f "J^. J^^^S^a on wyruszy któremi sze^wieci przywióz *^"y,^y^^^7,^
ca

.

)

^

S

czay

-

S

krgu gromadziy si cikie, ^f^^J^^f^kl^^^ tum w ciemnociach bro z ranatS, co zapowiadao ^. "^^^y. ."^"f^i

J, przeklina drog,

wc

P^^^f' ;^i^\vy bardzo cikie. d^beUowk. mysh. sk^^^ ^ y^^^^^^^^_ ^ S^iia na \ami. Wszystkie te jeszcze ^^^ 1^ ;> niewiele pomagao, Szable, pamitajce to JI" 3,5 podwizywano swój rynnogami, 1^/jyf^J^/pni poprawia si midzy ^j^ v tyle, siada na w pozostawa kto chwila Co

potyka si o korzenie

i

i

j

1) ')

Naczelnika powiatu. Orlicki, 1. c, Xl, 431.

24

Budziowicz przejeda wci od awangardy do arjergardy, coraz przypieszajc pochód". Po pewnym czasie oddzia opuci drog, prowadzc do Lubawicz, ruszy i
i

wysaca

licik do Topora, proszc go, aby nie szed na Mohilew, gdzie si wicej wojska, ni przypuszczano pierwotnie, natomiast, aby zaszed z tyu przedsibran przez sprawskierowa si raczej na Orsz nika orszaskiego wypraw, której powstacy orszascy maj nadziej stawia czoo przynajmniej w cigu dni paru. Wysaniec mia polecenie, aby nieznacznie pozosta poza oddziaem, a potem, aby jak najpieszniej dotar do jakiego folwarku, wystara s' o konie ruszy, przeprawiwszy si przez Dniepr, za oddziaem boreckim. O treci listu poinformowany on zosta dokadnie, aby na wypadek koniecznoci jego zniszczenia móg równie ustnie przedoy projekt Toporowi. Losy przeladoway ju jednak najwidoczniej powstanie mohilewskie. Jeli wierzy mamy nieco zbyt moe romantycznie brzmicej opowieci wzmiankowanego Orlickiego, brnc w nocy przez las, wysaniec wpad w bagno, z którego dopiero po kilku godzinach wyratowa go jaki przejezdny. Kiedy za nareszcie znalaz si na stacji pocztowej na trakcie do Mohilewa, jedna z pierwszych wiadomoci, jakie tam otrzyma od znajomego pocztmistrza, gosia, jakoby ju tego dnia wczesnym rankiem przejeda tdy Topór-Zwierzdowski, oczywicie za cudzym paszportem, ale, jak zawsze, w mundurze sztabowym rosyjskim. Wysacowi nie pozostawao ju nic innego, jak myle o ratowaniu wasnej skóry. Tymczasem partja orszaska po krótkim wyp^oczynku nocnym w lesie dotara w kocu do wsi Ockowa'), gdzie nareszcie moga si posili. Ale ju pdzi ku Orszy goniec, wysany zapewne przez popa miejscowego, z wiadomoci o przybyciu powstaców. Sprawnik wsadzi natychmiast 50 onierzy na podwody, zabra równie gromad wocian naganiaczy, uzbrojonych w drgi nawet fuzje myliwskie, ruszy ku wskazanej wsi. Pomimo caego popiechu powstaców ju tam nie zasta. Partja Budziowicza wymaszerowaa stamtd przed dwiema godzinami. Pdzc wieym ladem, sprawnik orszaski dotar wkrótce do wsi Pohostyszcza, lecej

znajduje

i

i

—

i

i

—

ju

na samym kracu powiatu, na pograniczu powiatu witebskiego. Tam we dworze, u obywatela Antoniego Pióry, odpoczywali wanie powstacy. Nadesza chwila decydujca. Byo to popoudnie dnia 7 maja^). Partja orszaska, która tutaj, na kracach dawnej Rzeczypospolitej, demonstrowaa nieprzedawnione jej prawo do samodzielnego bytu, skadaa si w tej ')

za

W

raporcie

urzdowym — Ockowo. Wedug

sztabowej rosyjskiej nawet ')

8 maja

Wedug Kur.

n. st.

W

i

1.,

—

sownilca

geogr.

— Ol^owe.

Na mapie

Ockowyje.

starcie

Natomiast Milowidow.

1.

pod Pohostyszczem odbyto si c, podaje

wydaje si nam bardziej prawdopodobn.

dat 25 kw.

d.

26 kwietnia, czyli Ta ostatnia data

czyli 7 maja.

25

ju tylko z szedziesii^ciu ludzi, sabo, jak wiemy, uzbrojonych wogóie nieiiawykych do wojowai.ia. O wiele znaczniejszemi byy siy wywiczonych moskiewskie. Byo tam bowiem 50 naleycie uzbrojonych onierzy, pod wodz sprawnika w randze podpukownika, nadto za paruset chopów prawosawnych, podburzonych w odpowiedni sposób przeciw powstacom, jako przedstawicielom ywiou „paskiego". Walka bya nieduga. Sprawnik podzieli swoj komend na dwie czci ruszy do atalcu otoczeni, zebrali z obu stron dworu jednoczenie. Powstacy, widzc, si dokoa ganku. Pierwszy strza z ich szeregów zrani szeregowca mochwili i

i

i

es

skiewskiego. Gdy jednak atak postpowa naprzód, rzucili si, strzelajc, przez ogród ku botnistej rzeczce Olszance. Tam spucili si do wwozu zaczli strzela. Po kwadransie takiej wymiany strzaów sprawnik zebra i poprowadzi ich na bagnety, poparty przez tum chopswych onierzy Powstacy, rzuciwszy wiksz stwa. Opór dalszy by niemoebny. wedug raportu urzdobroni do rzeki, poddali si. „Wzito w niewol wego') 21, z których dwóch ciko ranionych a jednego lekko, zabito kilku utono w rzece, a omiu lub dziesiciu dopyno do szeciu'), drugiego brzegu znikno w lesie. Ze strony wojska zabito 2, jednego wocianina a drugiego parobka obywatela Szebeki; raniono 3 szeregowców bataljonu garnizonowego witebskiego".

cz

i

—

—

i

Naczelnik wojenny powiatu orszaskiego, Ignacy Budziowicz, dosta z innymi do niewoli. Przewieziono go do wizienia w Orszy po duszem 'edztvvie rozstrzelano tame w dniu 9 wrzenia'). Nieco inny, cho równie krwawy przebieg miao powstanie w ssiadujcym z powiatem poprzednim powiecie sieskim, czyli sienneskim. Zebrao si tu w d. 5 maja na folwarku lepcach u Tomasza Chmurowicza z gór stu ludzi, nad którymi dowództwo obj Walerjan Szlagier*). Nie posiadamy, niestety, niemal adnych wiadomoci o tym naczelnika powiatu sieskiego, po za tem, by przed wybuchem powstania rzdc w majtku Rafaa Szebeki. Pochodzi prawdopodobnie z rodziny szlacheckiej, osiadej oddawna na Litwie, w powiecie upickim. Pomocnikiem jego by podporucznik wojsk ros., Antoni Oldzki^). Miejsce zboru powstaców, folwark lepce, pooony koo Obczuhy w poudniowej czci powiatu, w znacznej, bo 50 kilm. wynoszcej odlegoci od powiatowego Sienna, wydawao si dobrze zabezpieczonem przed moliwoci szybkiego wtargnicia nieprzyjaciela. Musiao jednak tu znale si jakie ciekawe a nieyczliwe oko, gdy ju nazajutrz, 6 maja, 4-ta kompanja strzelców

si wraz i

e

do

do

i

')

Przedruk z

Mogi,

-)

Znane

nam

jest

g u

tylko

b.

w

i

jedno

e d.

w K

u

r

j

e

r

z e

W

i

1

e

s k

i

nazwisko z liczby tych polegych

m

—

1863,

n.

51

mianowicie

Tomasza Szczodry, syna drobnego szlachcica z okolicy Poerek. Patrz: Dielo kancel. Mogi, grad. gubern. w Archiwum Cenlr. w Wilnie. ^) Ephemerides polonaises. Juillet, Aout et Septembre 1863. (Pary 1864) str.

215. ")

Lit.

Szlagiera,

n. 69).

jako

Wie

dowódc, wymienia

*) Wil. t n k, 1864, jcy si w Michajtowskiej akademji i

n. 42:

raport

urzdowy sprawnika sieskiego (Kur.

„Nalecy do

polowej

artylerji pieszej

Oldzki

—

i

znajdu-

winny zdradj' shiby, przysigi przyczenia si do band powstaczych w charakterze pomocnika naczelnika rewol. pow. sieskiego, wzity z broni w rku, przez czas dugi ukrywa swe nazwisko rozstrzelany 10 kwietnia 64 r. w Misku". i

—

artyleryjskiej podpór. Antoni

26

puku

rosyjskiego

aleksopolskiego,

zaa si w pobliu lepców

i,

pod

wodz

porucznika Putiaty, uka-

widzc odwrót powstaców, rozpocza za litewskie uyczyy jednak powstacom wy-

nimi pocig. Przepastne lasy bornego scironienia. Porucznik rosyjski wraz ze

sw

kompanj straci si bezskutecznie po okolicy. Dopiero przez trzy dni mu si natrafi niespodziewanie na powstaców w pobliu duej wsi SoAfieni'), mianowicie pod folwarkiem Wieczerzank^) obywaWedug póniejszego raportu urzdowego rosyjskiego, partela Korsaka. tja powstaców, „dowiedziawszy si od swoici szpiegów o zblianiu si wojsk, ukrya si w lesie tak, i odszukanie jej z przyczyny zbliajcej wkrótce lad 9 maja udao

bka

i

si nocy byo niepodobne '). Wydaje si prawdopodobnem, i kompanj skorzystaa z ciemnoci nocnycli bodaj skwapliwiej jeszcze od powstaców czekaa na posiki, które zapewni jej miay ju me dwu, ale czterokrotn przewag liczebn nad oddziaem powstaczym. Jako pomoc ta nadesza wkrótce pod postaci drugiej kompanji tego samego puku. Dowodzi ni sztabs-kapitan Uszakow. Tymczasem wedug wzmiankowanego ju raportu urzdowego „porucznik Putiato, wiedzc, rosyjska

i

—

—

i powstacy ledz

jego poruszenia, ruszy ku

miasteczku Tooczyiiowi

minwszy Sowienie, zatrzyma si z komend o 4 wiorsty stamtd w lejednoczenie za wysta jednego kozaka sie; jednego onierza konno, uzbrojonycli, jak powstacy, rozkazujc im wynale band odzianycti porwa z niej kogokolwiek. W godzin wysani powrócili ze scliwytanym szpiegiem, który wyzna, i powstacy znowu zbliyli si ku Wieczestanli w gstym lesie, e w bandzie byo ze stu ludzi rzance e dowódca zamierza przej do borysowskici lasów". i,

i

i

i

i

—

—

„Wskutek tego brzmia dalej raport porucznik Putiato ruszy z rot do wskazanego miejsca rozsypa dwa póplutony strzelców pod dowódzi

twem porucznika Suworowa feldfebla Szkurkina, którzy wkrótce zostali spotkani ogniem powstaców zza okopu lub strzechy z krzykiem „hurra!" rzucili si do okopu bagnetami wyparli powstaców. Druga poowa roty, i

i

i

która pospieszya na

pomoc, cigaa

dalej

uciekajcego nieprzyjaciela,

tak,

i

mniej ni w pó godziny banda ostatecznie pierzchna, zostawiwszy na miejscu 21 zabitych, w tej liczbie dowódc bandy, 2 ciko rannych, 18 fuzji, 9 pistoletów, 9 szabel, kilka siekier, kos, sztyletów, prochu 3 beczuki, z 500 kul, 6 koni i wiele innych rzeczy. Jeców wzito w czasie bitwy póniej 19. wojsku zabito 4 szeregowych, raniono porucznika Suworowa 8 onierzy" *). uzupenieniu tego ciekawego, cho napewno w czci tylko prawdziwego raportu, porucznik Putiato dodaje, i kompanj jego wraz z kozakami w pocigu za powstacami przesza w niespena 3 doby do 200 wiorst, co równie dobrze charakteryzuje warunki tamtejszej partyzantki. Raport za ulec musi zakwestjonowaniu ju choby z tego wzgldu, i mowa w nim jest o zabiciu dowódcy powstaców, który, jak si prze-

W

i

i

W

•)

Urzdowa nazwa

^)

Wedug

rosyjska:

Stown. Geogr.

Sawiany

— Wieczerzanka

Wieczery lub Wieczeriany. ')

Kur.

*)

1.

c.

W ii.

z

r.

1863

n. 51.

Uib Wieczerianka.

Wedug

raportu urzd.

27

kn,v,^v konamy

Z z

Frood

raportu, dowodzi jeszcze partj uast^pne<>o, równie urzdowego ua.tpne . ^^^j,^^ szczliwie. Bi-

^^,^

^W?ec

zank S^

rn^HH^i.rwaT wa dalej P^ oddzia ^7*^1 pod t

ale

sach, z-.n,erza

,

niewtpliwie poraj.k powstaców, samem dowództwem i, kryjc si po lazapewne w nadziei dotarcia do puszcz ''^'^

tern ^^^^i ,

P^^^i'^'!^^^

pocze^^^^

si

z

któr

z partyj

tamtejszych,

borysowskich lub cikie. Oprócz dwóch kombarazo ciz ''^^^'^-"^^nak l^d. ak bardzo .^^_ Warunki tego odwrotu j^ panij, nacierajcych na P^;'''^^'f:'l^ puku zdaje z ti^jy^^ ''l\X^^^^^ wysana ak s>^ steczka Choop.en.cz, naczelnik powidzc si osaczoy ^Ygodnui Po krzemieczuckiego. ^^ z^u^^^^ wiatu s.ei-rskiego skorzysta i

My

•

,

r^'-=s;nT-n^^ w

z uaiiyy ^ kowi gub. mohilewsKiej ze ynaiHiiie sie trzech synów ludn, ''"'';«, S.cza«am., ujto 24 ""''^a^Jr' 13 szlchly, 6 wioobywatelski* kadelpotock,egok„^^^s^^^ 1 1^'^"^^ ^^ cian katolików ó,!;_„_j. zebra zebraaa si banda 5 maja. NaChmurowicz, w l^tórego folwarku lepcach ed^^j^^^i "z .Szlag
s

i

,

^

czelnik tej bandy, szlachcic ^^beltówk jezozu konie, na ^torycl ,. ^ tem. Przytem zabrano 3 ^.^ f pien^dz^ rb. nadto 20 ^^.^^^^ u szlachcica Bildzinkiewicza

fpistolet

ze ^wszystkich

TLa^o^^tirSaaVgSe;^^du?eri^^^^^^ ^

ruchów

-^i^ewskim powstan.^mu.cm^-^^-;|ra^^ ^^^r^ w guche

o niem tylko

echa

pismienn.ctwe

^s^^^^^^^^^^

Ancypa. Osob.stoc J^o n epospo. kiem wo ennym zosta Ildefons jen Dembiskiego,

,

^^._

p 7-omerz gujca na blisz uwag. Dawny ^ w ^ 'e ^.eRu^ by powstaniowej dobie ^^^^.^ irant, w tej przeomowej msKu^ Miowaniu w P''^ ec « sjon Urod ony w r. 1815 we wsi podczas si w szkoach w Sonimie, skd .^^^'"'^^.i^-^^^ier równie niem . d^ wojska polskiego, z W Paryu zosta /-^^ si na emigraLj^. emig a" wkroczy do Warszawy pozniej uda !

i

>)

P

:;

^:^Z: UoSominanie

I

z

r.

1884.

o s.u.bie

w

Bie.orussji-:

,

s

t

o

r

i

c . e s R

MW

i

e s

t

n

i

k

28

czasem zawiadowc wielkiej czci podziemi miejskich, t. zw. katakumb. r. 1848 pod Mierosawskim walczy w Poznaskiem, poczem wróci na sw posad do Parya. r. 1861, na skutek amnestji, móg ju wróz

W

W

ci do i

Zamieszka wówczas przy rodzinie w gub. motiilewskiej niewtpliwie wczenie przystpi do tworzcej si wówczas organizacji kraju.

narodowej. „Bya rament ognisty

dusza dziwnie czysta i pikna, charakter prawy, tempepisze o nim jego kolega ze szkó Sonimskich, póniej

to

—

przypadkowy czas jaki towarzysz twardego losu, przeszedszy, jak

t

modo

ducha,

która tylko

w Paryu, Edward Pawowicz'). — Pomimo mówi, przez ogie wod, zachowa

to

i

zacnym

najduej towarzyszy. surowym dla siebie, poprze-

ludziom

bdc

Kochajc ojczyzn nad wszystko stawszy na stanowisku szeregowca w pracy dla niej, niecierpia faszywych jej proroków, krzywych dróg wszystkiego, co tchno sobkostwem, pozowaniem, obud, co ze witej sprawy robio sobie zyskowne rzemioso, piedesta dla dogodzenia ambicji samolubnym celom". i

i

i

O

dziaaniach partji bychowskiej, zostajcej pod dowództwem Ancypy, posiadamy, niestety, wiadomoci równie tylko ze róde urzdowych rosyjskich. te wiadomoci przytem bardzo niepene. „Dowódca 15-ej roty, bataljonu rezerwowego, puku pieszego smoleskiego, sztabs-kapitan Kusoski, doniós czytamy w raporcie urzdowym i dn. 9 maja, przybywszy ze kompanj do folwarku SielecBoonów-), dowiedzia si, i w okolicach znajduj si 2 bandy, jedna w lesie pod Zlotami, a druga niedaleko od folwarku, gdzie znajdowao si mieszkanie asesora, które powstacy zamierzali spali. Skutkiem tego o godz. 11-ej w nocy z 35 nierzami uda si z asesorem do Zotowa, a reszt kompanji z 36 onierzy zostawi w folwarku pod dowództwem podporucznika Lipiskiego. D. 10 maja w czasie poszukiwa, podczas których przebyto do 60 wiorst

s

I

—

—

sw

o-

drogi, sztabs-kapitan Kusoski o godz. 5-ej po pol. napotka powstaców w lesie przy folwarku ob. Sawiskiego i rozpocz strzelanie, lecz ci, przestraszeni, pierzchnli od lasu, zostawiwszy 11 fuzyj 2 konie. Poi

wstaców byo do

których zabitych wojsku raniony jeden.

40,

nie zostawiono.

W

wodu gstego

lasu

z

i

ranionych na miejscu nikogo Dalsze ciganie tej bandy z po-

byo niemoliwe."

Tyle wiadomo urzdowa. Starcie pod Sielcem-Bolonowem, jak widzimy, zakoczyo si niekrwawo: powstacy nie mieli strat wcale, Moskale jednego ranionego. Ale w warunkach tej nierównej walki, jakie wytworzyy si na terenie województwa mohilewskiego, gdzie obok wojska kozaków bray po stronie silniejszego wybitny udzia chmary chopstwa, organizujce z rozporzdzenia wadz formalne obawy partja nie moga si ju dugo utrzyma wikszo jej uczestników dostaa si do i

—

i

niewoli. Uwiziony zosta równie Ancypa. Wyrokiem sdu wojennego skazany na mier, rozstrzelany zosta jednoczenie z podporucznikiem Korsakiem dwoma brami, chorymi Janem Michaem Mancewiczami, w gubernjalnym Mohilewie d. 18 czerwca o godz. 10-ej rano'). i

i

M ^)

i

Edward Pawowicz: „Wspomnienia

Ku

r

j

e

r

W

i

mohllewsko-bobrujskim. 3) 1. c. n. 62

1

e

s

l<

i

n. 51.

z

nad Wilji

Sielec-Bolonów,

i

Niemna", Lwów 1883, str. 125—230 gminie Guche, na trakcie

wie w

29 przebieg miao równie powstanie w ssiednim powiecie Naczelnikiem wojennym zosta tu byy sztabs-rotmistrz rosyjski, obywatel ziemski, waciciel majtku Górnej Toszczycy, Tomasz jego to majtku oraz na gruntacli ssiedniej Niszej Hryniewicz'). Toszczycy, nalecej do ob. Grzegorza Pieczkowskiego, którego syn czy brat, Jan Pieczkowski, dymisjonowany junkier, bra równie czynny udzia w partji, zebra si, prawdopodobnie w oznaczonym dla caego województwa terminie, d. 5 maja. oddziaek powstaców, zoony przewanie z synów drobnej szlachty, osiadej nad Druci, z oficjalistów poczci suby dworskiej, oraz z grona przedstawicieli obywatelstwa ziemskiego. Ju po upywie paru dni oddziaek ten zaatakowany zosta przez Rosjan. Sprawnik rohaczewski, otrzymawszy wiadomo o zbieraniu si powstaców w Niszej Toszczycy, wysa tam z Rohaczewa 14-t kompanj 4-go bataljonu rezerwowego puku pieszego smoleskiego pod dowództwem kapi-

Podobny

roliaczewskiin.

W

i

—

„Przybywszy do Toszczycy gosi póniejszy raport zatrzyma rot na drodze do dworu przy karczmie i, dowiedziawszy si od cfttopca o zblieniu si powstaców, posa na zwiady kozaka, do którego ju po oddaleniu si o 50 sni wystrzelono zabito konia. Posawszy acuch strzelców, kapitan Jegorow rozpocz strzelanie, które trwao blisko pól godziny; lecz cho z powodu zmroku wyJegorowa.

tana

urzdowy

— Jegorow

i

strzay nie mogy by celne, jednake powstacy, zaprzestawszy strzela, Nie wiedzc o sile powstaców, rota odoya ciganie odeszli do lasu. do poranka. O godz. 10-ej jeszcze jedna rota puku pierwszego czernihowskiego wysana zostaa z powiatu bychowskiego. Tymczasem poz maej swej straty, podeszli z lasu brzewstacy, korzystajc z nocy giem jeziora do dworu i,zasiadszy w ogrodzie, o godz. 1-ej znowu rozi

1

ju odpowiedziay

powstacy zmuciemnociach ciganie ju byo niemoliwe, Zrana zato roty ruszyy dalej, lecz nie mogy dowiedzie si, dokd posza banda, a przy poszukiwaniu schwytay 16 jeców, oprócz szeciu, wzitych przez wocian przed przybyciem wojska. Jecy prawie wszyscy ze szlachty tego powiatu. liczbie ich znajduje si ksidz Bugie z Czeczerska-) oficer 4-ej baterji 5-tej brygady artylerji Stanisawowicz'). Prócz tego zabrano bro, kilka koni, wóz z szarpiami. Kontuzjowariy onierz, a z wocian, którzy dawali najczynniejsz pomoc, zazosta poczli

strzelanie, na które byli do odwrotu.

obie roty

i

W

szeni

s

W

—

i

1

bito

1

mao

i

raniono

straty

2;

powstaców niewiadome"^).

Starcie to odbyo si si jeszcze dni kilka,

w

d.

8 maja.

Powstanie

rohaczewskie

trzy-

gdy jednak poduszczone przez popów policj gromady chopstwa przetrzsa zaczy lasy zwartemi obawami przy pomocy oddziaów onierzy, a brak zapasów ywnoci na dobre da si i

Hryniewiczowie herbu Przeginia. Zamieszkiwali w pow. orszaskim, gdzie w r. H. otrzyma od Zygmunta 111 siedem wók w uroczysku Krulio. Wielu H. wylegitymowao si ze szlactiectwa w zlemstwie orszanskiem w r. 1774. Boniecki: Herbarz ')

1626

Pawe

VII, str. 383. Ks. Benedykt B., ze szlachty g. kowieskiej, wikarjusz parafji w Czeczersku. By póniej w Tunce na Syberji ') Nazwiska tego nie znajdujemy na licie skazaców z gub. mohilewskiej. Prawdopodobnie przy pierwszem zeznaniu podane ono zostao umylnie w faszywem brzmieniu. *) en s ki nr. 5'. K u rj er

Polski.

T.

-)

W

i

I

30 znaki, nie mogli ju powstacy opiera si duej 1, powizani, dostasam naczelwieni zostali do urzdu powiatowego. Wpad w rce wroga Rozstrzelano go w Rohaczewie w dniu 28-ym lipca'). nik Hryniewicz.

we

i

Powstanie mohilewskie

byo III.

zakoczone^).

Po burzy.

Odwrócia si nowa karta dziejów naszych na Litwie. ywio polski, upoledzony przez rzdy rosyjskie pod wzgldem politycznym, korzysta jednak dotychczas nietylko ze wzgldnego przynajmniej równouprawnienia z panujcym ywioem rosyjskim, ale nawet z pewnych specjalnych przywilejów stanowych, skada si bowiem w znacznym stopniu ze szlachty. okres, w którym na pocztku powstania by nadto Przed wybuchem utajona sia polskoci w tym kraju dosza do swego zenitu. Nastrój powszechny ludnoci polskiej zwróci si bezporednio przeciwko znienawidzonym rzdom rosyjskim reprezentujcym je miejscowym wadzom administracyjnym. Dopóki burza wisiaa w powietrzu, wadze te, nie mogc oceni jej siy moliA^ych rozmiarów, giy si, jak trzcina na wieAle nastpi wybuch, nie potrze, drc z obawy o swoje przysze losy. rzd centralny powzi wbrew oczekiwaniom, przez „Europ" party, podcicia szybko decyzj nietylko stanowczego stumienia „buntu", ale i

i

i

i

i

i

przy sposobnoci u samych podstaw ywiou polskiego na Litwie. Od poowy maja rozpoczynaj si na caym rozlegym obszarze Litwy historyczywio polski w caej swej roznej rzdy prawdziwie murawjewowskie. w najlepszym^ jest ju prawa opieki wyjty zostaje pod z cigoci i

— tylko

razie

tolerowany.

Jest

to

wskazanie ogólne.

— W szczególe

za

sypa si zaczynaj rozporzdzenia, cyrkularze, w kocu nawet ukazy carskie, czynice olbrzymie wyrwy w szeregach polskich na Litwie. Dziesitki tysicy ludzi popdzono na Sybir lub zesano administracyjnie do gubernij wschodnich Rosji, tysice majtków polskich skonfiskowano lub wystawiano na sprzeda przymusow w rce rosyjskie. Ta orgja przeladowania w stosunku do Polaków polskoci nie omii

i

na

gubernji mohilewskiej. Wnet po rozproszeniu czych na skinienie gubernatorskie zaczy zapenia i

giem wydaniu bez 3 i

w

pierwszem wydaniu swej

poda, o .Hryniewieckim",

(str.

i

wspomnia, na poduciera si nad Druci (W, 107); w dru320) nazwisko Hryniewicza podane ju zostao prawidowo, ale równie

Limanowski,

1)

stawie glucliych

oddziaów powstasi wizienia wkrótce

.Historji powstania',

który

adnych szczegóów o oddziale rotiaczewskim. ') Poniewa w pracy p Zieliskiego, jak ju wspomnielimy; wymienione

s

tylko miejsca star na terenie gub. moiilewskiej, podajemy poniej krótkie zestawienia dat miejsc tycli dziewiciu potyczek, jakie udao si nam powyej opisa lub przynajmniej

wynotowa: 5 maja 6 „ 7

,

8

,

9

,

,

10 19

„

„ ,

— — — — — — — — —

— p. borecki, czerykowski, Czarnorucze ~ p. mohilewski, orszanski, Pohostyszcze — Nisza Toszczyca — p. rohaczewski, Sowienie — p. siensl
winna

—

p.

p.

p.

p.

p.

31

uy

W

na ten cel Mohilewie musiano miejsca. zbudowanych koszar bataljonu miejscowego. Na catym obszarze wyrafinowane naduycia, gubernji dzia skj przytein zaczy bezecne,

ju zabrako w

nich

wieo

gwaty musieli

i

Trudno dzi wyobrazi sobie, ile wycierpie wówczas zdzierstwa. nawet ci Polacy, ktc^rzy nie naleeli bezporednio do powstania.

Obraz ten z czasem dopiero bdzie móg by odtworzony w caej swej okropnej sjrozie, gdy wydobyte zostan na wiato dzienne zarówno wspopewne dokumenty urzdowe. Kilka bezpomnienia wispótczesnych, jak tego pospnego okresu podaje we wspomnierysów schwytanych rednio niach swych wzmiankowany ju kilkakrotnie powyej pamitnikarz rosyjski, Orlicki, który na wiosn zawieruszy si wprawdzie sam w powstaniu, ale gorliwie rzdowi, jako urzdnik akcyzy. ju latem tego 1863-go roku pisze Orlicki') „Przewodniczcym komisji ledczej w Orszy mianowany zosta „strapczy" miejscowy, chciwy apownik, niegdy semiprzedewszystkiem zaOdrazu narzysta, zupenie pozbawiony sumienia. on obdziera kadego, kto wpad w jego rce. Chcc za, aby dawali jak najwicej, straszy ich nieuniknion jakoby kar mierci. „Dopóki i

suy

—

—

i

cz

—

mówi pan przewodniczcy — dopóty mojeste pan u nas w komisji na jeszcze panu pomóc, cho z trudem, jeli jednak pójdziesz pan pod prezes-pukownik amen. Oficerkowie tamtejsi sd wojenny, wtedy pijani, najprzód nie znaj przepisów prawa, a nastpnie nie zawsze Wic te pacono, pacono sowicie dla nikogo mie wzgldów"... Orszy, dla braku odpowiednich tej samej panu przewodniczcemu. oficerów, gubernator Beklemiszew mianowa naczelnikiem wojennym dopitych:zasowego dozorc akcyzy. „Zajwszy tak wysokie stanowisko sze dalej Orlicki — Timofiej Siemienowicz przedewszystkiem si upi. Od rana do pónej nocy w jego domu stó by zastawiony rozmaitego rodzaju przekskami, a stoliki do kart wiecznie byy otwarte. Chopi przywozili przyaresztowanych obywateli, albo schwytanych w lesie, albo to w ogromnej wikszoci, wycignitych z wasnych domów. wprost, Byy akcynik zwizanych wystraszonych przyjmowa na ganku sowami: A wic powiesz zaraz na Widzimy. Czy widzicie te wrota? aujcie za grzechy... Dawano Ukorzcie si nich kadego, kogo zechc. wic apówki w przyjtej formie poyczki, na któr naczelnik wystawia rewers, cho oczywicie mowy nie mogo by o tern, aby ktokolwiek mia si póniej o jej zwrot upomina". Utworzony w Mohilewie sd wojenny przystpi niebawem do ferowania wyroków. Z modziey, uczestniczcej w oddziale horeckim, znacznie dlatego zoya bro na postanowia owiadczy w sdzie, przed d. maja st. stylu, iby spodziewaa si z tego wzgldu amnestji, aby dalej kontynuowa lecz jedynie dlatego, nie miaa rodków,

—

i

s

mog

W

—

i

i

—

—

— i

cz

e

1

e

zoyo

powstanie-). Owiadczenie takie tutu boreckiego'). Reszta tómaczya ')

Orlicki

1.

si,

istotnie

40

e zoya

wychowaców instybro w oczekiwaniu

c.

Jastrzbskiego do p A. Krckiego, w zbiorach tego ostatniego. List datowany 27 padziernika 1908 r. z Irkucka. Podajemy poniej ich nazwiska: Bronisaw Antonowicz, Romuald Balbaszewski, 'I Stanisaw Czempkowski, Rajmund Czerwiski, Karol Dziekoski, Edmund Dzierdziejewski, Teofil Giedgowd, Aleksander Olodkowski, Ignacy Janczewski, Konstanty i Micha Janków-)

Z

listu

A.

32

Sd

wojenny postanowi tych czterdziestu skaza do monarsze!. robót na Syberj, pozostaych za, po zoeniu przez nich pono„osiedlenie". .mieszkanie" lub wnej przysigi poddaczej, zesa na Jeden z tych ostatnich, August Kuszelewski, odmówi w ostatniej chwili zoenia przysigi, za co ponownie oddany by pod sd skazany na 12

aski

cikich

i

lat

cikich

robót.

na uczestników pozostaych partyj Niemniej surowe kary spady mohilewskich. Skazywano ich na cikie roboty, lub na dugoletnie osiedlenie na Syberji. \Vykaz urzdowy tych skazaców, lubo bynajmniej nie kompletny, jak to mielimy sposobno sprawdzi, obejmuje 167 nazwisk osób, pochodzcych z gub. mohilewskiej'). Spis dodatkowy podaje jeszcze nazwisk 20. A doda naley, i znaczna liczba modziey, studjujcej w instytucie horeckim, ale pochodzcej z innych gubernij, podana zostaa w innych wykazach. Nadto listy te obejmuj tylko kategorje skazaców, pozbawionych praw. Zesaców administracyjnych obliczy nie sposób. Liczba ich sigaa zapewne w samej tylko gub. mohilewskiej powyej tyi

sica osób.

Osobn

kategorje, nie

spisan dotychczas dokadnie, stanowia drobna

niema ilo

z granic gub. mohilewskiej. z zacianka rohaczewskiego, Gonem byo Sianoatek. Byy to przewanie rodziny /.ótków. Za niestwierdzon zreszcile „yczliwo" wzgldem powstania, popalono im domy, zabudodobytek, poczem wielu z nich popdzono nad granic Syberji, do wania orenburskiej. Tak samo przewieziono z mohilewszczyzny gub. permskiej do gub. orenburskiej sporo rodzin drobno szlacheckich z okolic Antuszek Cierciea. Na zabranie Polakom jak najwikszej iloci ziemi pooono wogóle nacisk moliwie bezwzgldny. Wic przedewszystkiem, wszystkim skazacom majtki drog kenfiskaty. zabrano kategorji pozbawionych praw z Byo w tej liczbie nie mao duych majtków, np. Krasne w p. czerykow1.863 dzies.. Górna Toszczyca w pow. skim po Tadeuszu Czudowskim Buda 1.573 dzies., Jaroszówka Hryniewiczu— rohaczewskim, po Tomaszu 1.238 dzies., Kartaszewicze w p. klimowickim Michaa Arcimowicza 1.200 dzies., Pohostyszcze w p. orszaskim Antoniego Karnickiego Ogóem w gub. mohidzies. 869 w tyme powiecie Antoniego Pióry lewskiej skonfiskowano 17 majtków obszaru 14.203 dzies. Ponadto 79

szlachta.

Wyrzucono

jej

teraz

zniszczenie

szlachty z

pow.

t

i

i

i

—

i

—

—

—

gb

cesarmajtków, nalecych do osób, zesanych administracyjnie w w pow. bychowrce: w obce przymusow stwa, wystawiono na sprzeda 15, czerykowskim — 9, horeckim— 1, 6 majtków, czausowskim skim

—

—

Piotr Jermoowicz, Józef Kasperowicz, Jerzy Kassal<, Donat Kildysz, Narcyz Kopernicki, Pawe Kozielic, Jan Krysztaowicz, Eugenjusz Józef Latoskowicze, Józef appo, Jan epkowski, Józef Malinowski, Stefan Morgulec, i Adolf Onichimowski, Konstanty Paskowicki, Wodzimierz Rabiej, Konstanty Rapacki, Bronisaw Rodniewski, Erazm Rossowski, Wadysaw Sawicki, Apollon Sokoów, Bolesaw Stopieski, Maurycy Sulistrowski, Piotr Celestyn Suryn, Wiktor Swiechow
Adam

Bolesaw

i

Jastrzbski.

Kisielewski,

e

33

— —

—

—

—

12, orszaskim 7, mcisawskim 9, klimowickim 4, mohilewskim -8'). Wyszy w ten sposób z rk polskich sietiskim 8 rohaczewskim znowu znaczne obszary ziemi, ni. in. Cichinicze Oskierków w p. roha8.537 dzies., Drybin Ciechanowieckich w p. czausowskim czewskim

—

i

—

abieyszyn Buharynów w Soroczyn wKjckich w p. bychowskim

3.225

dzies

w

sienskim

—

—

—

khmowickim 3.169 dzies., 3.111 dzies., Niekludow OsieRozsochy Wykowskich w p. roha-

—

,

p.

2.985 dzies., 2.797 dzies. i w. in. Ukaz grudniowy z r. 1865, zabraniajcy czewskim na obszarach Litwy Rusi, by Polakom nabywania ziemi na jednak niewtpliwie pod tym wgldem ciosem najsilniejszym i najdotkliw-

cimskich

p.

—

wasno

i

szym.

jednoczenie na terenie gub. mohilewskiej, jak zaarta akcja tpienia katolicyzmu. Pozana mykano zatem poprzerabiano na cerkwie liczne kocioy, m. in. gony, szeroko syncy wród nabonych z cudownego obrazu, koció w Biayniczach. Nawracano równie przemoc na prawosawie cae wsie katolickie. Tak np. w d. 29 maja st. st. 1867 r. „przyczono do prawosawia" worudniaskiej w pow. orszaskim^). cian-katolików z gmm mikuliskiej Ruch zbrojny w gub. mohilewskiej przetrwa zdoa, jak widzielimy, zaledwie par tygodni. Ale organizacja powstacza zlikwidowana tu zo-

Rozpoczta

zostaa

caej Litwie

i

historycznej,

i

i

gównie skutkiem aresztowania najpierw komisarza Parfjanowicza, który w wilich, a potem w pazieniu ledczem okaza si osobistoci tchórzliw dzierniku, wojewody miskiego, czcego w swem rku ju w tym ostaznacznie póniej,

staa

Rzdu Narodowego na województwo mohilewskie,

i

wszystkie mci organizacji w obu województwach: Michaa Oskierki. By to czowiek niespoinohilewskiem niezomnego hartu ducha. Po pórocznem ledztwie rozytej energji strzelany zosta w Mohilfwie, dnia 10 maja 1864 r.'). Zapanowaa na cae pówiecze nad krajem noc gucha, nieprzejrzana. ywio polski, usunity zupenie brutaln doni z ycia publicznego, zasi w zaciszu domowem, trzymajc si wszelkiemi siami ziemi, jako podstawy bytu przyszoci. Dopiero teraz, podczas straszliwej zawieruchy

tnim, trudnym okresie

miskiem

—

i

i

mkn

i

wojennej, organizowa si znów zacz jawnie, tworzc szkoy instytucje polskie. Któ obliczy, ile siy wytrwania, ile zadatków na przyszo rzuci w t dalek, kresow ziemi ów krótkotrway ruch zbrojny, który Poniatowskich tu, na starym szlaku wojennym Ostrogskich, ókiewskich za cen przelanej krwi, za cen mki caego pokolenia stwierdzi mia dowolnie, nawet najdalsze kresy dawnej Rzeczypospolitej zawsze ku Polsce... i

a

i

ciy bd

e

')

.Sjiisok

wysbniniM

osiiowanji ulijza 10 i

dt'k;iliri;i

iz

ziemlewadielcain Mogilewskoj gub. Imienja koich na podleat oblazatelnoj prodae'. Rzadki druk bez day

kraj.i

lS(i,''j

g.

wydania. Wiestnik Zapadnoj Rossii z i. 1867, ks. 5-ta ^) I. S. .N.1 Biaorusi" w n. 12 Dziennika .Ostatnie cliwilc Michaa Oskierki" wn. 1,3, i4

niiejsc;i ')

go

Patrz

równie: Pamitniki .lakóba Gieysztora.

Wileskiego

z

r.

1906 oraz te-

0onca Wileskiegozr.

1908.

E1^I>C Str.

8 wie rsz 10 od doili zamiast:

8

10

.

.

9

10

9

.

.

1

.

.

, .

9

1

,

.

3

,

,

.

13

4

.

.

^

30 od góry

Ubecka -powinno by: Lipiecka. Samborskiej— powinno by: Tambowskiej. Górek— powinno by: Horek.

po wyrazie: faszywych— opuszczono: ródach. zamiast: pan-:ict(iikowcach— powinno by: pamitnikarskich.

10

10

ATA.

.

Koriczew —bowinno by: Kriczew. brygady— powinno by: komendy. Wirkowski -powinno by: Wiskowski.

>'/ .