Sikorski D. Andrzej - O najnowszym synu Mieszka I - Mieszku Lambercie

S L AV IA AN T I Q UA Tom LII – Rok 2011

Dariusz Andrzej Sikorski*

O najnowszym synu Mieszka I – Mieszku Lambercie

Mieszko Lambert - the most recent Mieszko I’s son Abstract: The article is a polemic with the work by Krystyna Łukasiewicz, published in vol. 51 of Slavia Antiqua, in which the new hypothesis was presented, concerning the genealogy of the first Piasts. However, according to the author of the polemic that new hypothesis should be fully rejected for a fundamental reason as it has been based on the false data, resulting from the lack of knowledge of basic written source and professional literature. The author suggests that recently more and more frequent reason of new “discoveries” is mainly lack of erudition, even at the level of knowledge of written sources. Keywords: Dagome iudex, Mieszko I, Mieszko II, Lambert, written sources.

W ostatnim tomie Slaviae Antiquae Krystyna Łukasiewicz przedstawiła nową hipotezę dotyczącą genealogii pierwszych Piastów1. Według niej, zapisy źródłowe (Rocznik kapituły krakowskiej, nekrolog z opactwa św. Michała w Bambergu i kalendarz-nekrolog z Merseburga), dotąd interpretowane jako odnoszące się do Mieszka II, w rzeczywistości dotyczą syna Mieszka I – Mieszka Lamberta. Na tej podstawie dochodzi również do wniosku, że wzmiankowani w Dagome iudex Mieszko i Lambert to w rzeczywistości jedna osoba – ów świeżo zidentyfikowany przez autorkę Mieszko Lambert. Przesłanką za tym poglądem ma być między innymi brak dowodów poza Dagome iudex (ale tu autorka wcześniej Lamberta usunęła na rzecz Mieszka Lamberta), że któryś z synów Mieszka I nosił imię Lambert. Wychodząc z intuicyjnego założenia, że dokument stanowiący podstawę dla Dagome iudex został wystawiony tylko przez Odę już po śmierci Mieszka I, dochodzi do kolejnego wniosku, iż Dagome to pełnomocnik Ody, prawdopodobnie Tagino mnich z Ratyzbony i późniejszy arcybiskup Magdeburga. Pochodzenie Tagino z Bawarii ma być w myśl koncepcji autorki śladem, iż właśnie w Bawarii szukała wsparcia dla pretensji swoich i swojego syna do władzy w Polsce po wygnaniu przez Bolesława Chrobrego. Bawarski książę Henryk Kłótnik miałby wykorzystać kazus Ody i jej synów do werbowania saskich i bawarskich stronników nieprzychylnych polityce Ottona III wobec Chrobrego. Zdaniem autorki, Mieszko Mieszkowic miał otrzymać drugie imię Instytut Historii UAM.   K. Ł u k a s i e w i c z, Polski książę Mieszko Lambert czy król Polski Mieszko II Lambert? Nowe spojrzenie na Dagome iudex i Calendarium Merseburgense, SlA, 51 (2010), s. 117-126. * 1

170

Dariusz Andrzej Sikorski

Lambert już po wygnaniu z Polski w formie pewnej deklaracji nawiązującej do szczegółów biograficznych bliskich jego matce. Przedstawiona koncepcja musi być jednak w całości odrzucona z zasadniczych powodów: oparta jest na błędnych danych, będących skutkiem nieznajomości zarówno podstawowych edycji źródłowych kluczowych dla problemu źródeł, jak i literatury przedmiotu. Jedną z głównych przesłanek, na których autorka opiera swoją argumentację wykluczającą identyfikację Mieszka z nekrologu z Merseburga z Mieszkiem II, królem Polski, jest uznanie za edycją L. Hessego z 1834, że rękopis nekrologu z zapisem Lanpertus siue Misico dux poloniorum decessit powstał nie później niż tuż przed śmiercią Henryka II, gdyż śmierć cesarza nie została w nim odnotowana2. Ponieważ – jak sądzi autorka – najmłodszy zapis, jaki można zidentyfikować z osobą, której rok śmierci znany jest z innych źródeł, to rok 1023, więc wspomniany zapis nie może odnosić się do zmarłego w roku 1034 Mieszka II. Tym sposobem identyfikując Mieszka z nekrologu merseburskiego z Mieszkiem, synem Mieszka i Ody, jednocześ­ nie uznaje, że zgodnie z zapisem nekrologu nosił on drugie imię Lambert. Wnioski autorki są jednak nieuprawnione i wynikają nie tylko z nieznajomości nowszej literatury, ale również niezrozumienia tej, którą cytuje. Już w pracy Ludwiga Hessego, w komentarzu do edycji wskazane zostały osoby, których śmierć nastąpiła po 1023 roku (o czym niżej). Po drugie, więcej wiemy na temat dziejów samego rękopisu. Pierwotnie zawierał on tylko kalendarz i prawdopodobnie jest proweniencji sangallenskiej. Został ofiarowany przez Henryka II biskupstwu merseburskiemu. W Merseburgu wykorzystano go wtórnie jako nekrolog. Wpisy w nekrologu – o czym Hesse nie wiedział – nie powstawały sukcesywnie, ale w większości w wyniku jednorazowego wpisu dokonanego około 1016-1017 roku. Kilka imion dopisano później. Analiza paleograficzna dowodzi, że nekrolog nie jest też kopią starszych zapisek nekrologicznych z Merseburga. Wprawdzie nie ma zapisu śmierci Henryka II, a także jego żony Kunegundy, co bywa najczęściej interpretowane – również przez autorkę – jako terminus ante quem, ale jest wpis odnoszący się do śmierci biskupa Meinwerka z Paderborn 5.06.1036 roku, więc zapis o śmierci Mieszka II mógł z powodzeniem zostać dodany później. Warto zauważyć, że nawet nie ma tu rozbieżności w datach dziennych z przekazem nekrologu bamberskiego, gdzie śmierć Mieszka II została odnotowana pod datą dzienną 11 maja, gdyż w nekrologu merseburskim ostatni wpis o Mieszku jest nadpisany nad linią z zapisami dotyczącymi właśnie 11 maja3. Słusznie autorka podkreś­ la szczególne powody wdzięczności merseburskiego kleru wobec Henryka II za   L. H e s s e, Calendarium Merseburgense, Zeitschrift für Archivkunde, Diplomatik und Geschichte, 1 (1834), s. 101-150, tu s. 114, 134. Kolejnych edycji, aż po najnowsze wydanie MGH Libri memoriales et necrologia n. s. II: Die Totenbücher von Merseburg, Magdeburg und Lüneburg, ed. G. A l t h o f f, Hannover 1983, autorka po prostu nie zna i nie zna też literatury dotyczącej tego źródła. 3   Przy okazji datę dzienną zgonu Mieszka II, którą K. J a s i ń s k i (Rodowód pierwszych Piastów, Poznań 2004, s. 114) podaje jako 10 (za nekrologiem merseburskim) lub 11 maja (za nekrologiem bamberskim), można uściślić do 11 maja. W tym pierwszym zapis o śmierci Mieszka II jest nadpisany nad linię z zapisami odnoszącymi się do 11 maja i z pewnością odnosi się do 11 maja, gdyż podana na tej samej karcie dzienna data urodzin Henryka II, 6 maja, również jest nadpisana nad linią z zapisami od2

O najnowszym synu Mieszka I – Mieszku Lambercie

171

wskrzeszenie biskupstwa, ale brak adnotacji o jego śmierci w nekrologu mógł wynikać na przykład z ufundowania inskrypcji kommemoratywnej w katedrze4. Słusznie autorka zadaje pytanie o powody, dla których najstarszy syn Mieszka z małżeństwa z Odą miałby być w szczególny sposób wyróżniony w nekrologu merseburskim. Uznaje dwa powody: po pierwsze, miał prawo do części schedy po ojcu, a po drugie, najprawdopodobniej żył na terytorium Rzeszy (s. 119). Odpowiedź ta nie uwzględnia, że takie same prawa do swoich części (i zarazem najprawdopodobniej również mieszkający w Rzeszy) dziedzictwa mieli pozostali dwaj synowie Mieszka i Ody, których śmierć nie jest odnotowana. Autorka wprawdzie przytacza drugie świadectwo – nekrolog opactwa św. Michała w Bambergu, ale pozostawia je bez komentarza, zadowalając się ustaleniem, że w  nekrologu merseburskim nie mogło chodzić o Mieszka II, a zatem – jak sądzi autorka – w nekrologu bamberskim również nie ma mowy o Mieszku II5. Za drugie źródło potwierdzające istnienie Mieszka Lamberta, syna Mieszka I, autorka uznaje tekst Dagome iudex. Niestety, argumenty budowane na tym przekazie są formułowane bez znajomości podstawowej edycji dzieła kardynała Deusdedita, w którym ów regest się znajduje, lub chociażby edycji tylko tego regestu dokonanej przez Brygidę Kürbis6. Krystyna Łukasiewicz przytacza tekst za Liber censuum Cenciusza w edycji M. Fabre, nie zdając sobie sprawy, że Cenciusz obficie wykorzystywał dzieło Deusdedita i nie miał bezpośredniego dostępu do ewentualnego dokumentu, który był podstawą dla streszczenia7. Nie znając ustaleń historiografii odnośnie do praktyki kancelarii papieskiej w X i XI wieku, autorka snuje dość dowolne przypuszczenia o powodach zniekształcenia pierwotnego tekstu dokumentu. Według niej, zapis Dagome/Dagone iudex et Ote senatrix et filii eorum Misica et Lambertus powstał przez zniekształcenie pierwotnego tekstu, w którym była mowa tylko o jakimś Dagome, o Odzie i jej synu Mieszku Lambercie, a nie ich synach Mieszku i Lambercie. Analizy techniki pracy Deusdedita nie pozwalają na przyjęcie z akceptowanym prawdopodobieństwem hipotezy, że mógł on tak mocno zniekształcić tekst,

noszącymi się do 6 maja (por. fotografię karty 2r w MGH Die Totenbücher von Merseburg, Magdeburg und Lüneburg). Mamy tu więc potwierdzenie pewnej praktyki. 4   Przy okazji warto zwrócić uwagę na takie kuriozum jak stwierdzenie, że katedra merseburska została założona w murach starej twierdzy rzymskiej (s. 119). 5   Bamberski nekrolog nie jest datowany na lata 1120-1188 (s. 118), ale na 1120-1123, przez Wollascha na 1139-1147, inni badacze datują na krótko po 1112, najprawdopodobniej z powodów czysto paleograficznych pewną datą ante quem jest 1145 rok, por. G. S u c k a l e-R e d l e f s e n, Die Handschriften des 12. Jahrhunderts der Staatsbibliothek Bamberg, s. 12. Częściowa edycja Ph. Jaffé z 1869 roku, którą cytuje autorka, jest z powodzeniem zastąpiona MGH Libri memoriales et necrologia n. s. VI: Das Necrolog des Klosters Michelsberg in Bamberg, ed. J. N o s p i c k e l, Hannover 2004. 6   Die Kanonessammlung des Kardinals Deusdedit, Bd. 1, Die Kanonessammlung selbst, ed. V. Wolf von G l a n v e l l, Paderborn 1905; B. K ü r b i s, Dagome iudex – studium krytyczne, [w:] Początki Państwa, t. 1, s. 363-423, przedruk [w:] taż, Na progach historii, t. 2, s. 9-87. 7   Można odnieść wrażenie, że autorka traktuje tekst regestu jako tekst dokumentu, gdyż pisze (s. 120): „Po raz pierwszy tekst ten został z a m i e s z c z o n y [podkreślenie D.S.] w zbiorze Deusdedita (…) po raz drugi znalazł się w zbiorze kardynała Albinusa około 1187. Ostatnia k o p i a [podkreślenie D.S.] pochodzi ze zbioru Cenciusza Camerariusa z 1192 roku”.

172

Dariusz Andrzej Sikorski

o  ile miał przed sobą tekst w dobrym stanie8. Wręcz przeciwnie, był jak na swoje czasy niesłychanie skrupulatny. Jeśli Dagome, domniemany Tagino, miał być reprezentantem interesów Ody i jej syna w kurii papieskiej, to nie jest nam znana taka praktyka, aby ktokolwiek pełniący tę rolę znalazł się w dokumencie jako wystawca. Niemożliwe jest, co można z całą pewnością stwierdzić, aby Tagino/Dagome jako pełnomocnik mógł pojawić się w dyplomie jako jeden z wystawców obok Ody i jej syna z darowizną na rzecz papiestwa, jak interpretuje to autorka. Po prostu ówczesna praktyka kancelaryjna takiej formy nie znała. Błędne jest też przekonanie autorki, że imiona ofiarodawców znalazły się w regestrze w drodze wyjątku i tylko dlatego, że Deusdedit nie był w stanie określić, z jakiego kraju pochodziła darowizna (s. 122). Jedno z drugim nie ma nic wspólnego. Imiona ofiarodawców Deusdedit podawał, jeśli zawierały je źródła, z których korzystał. Wprawdzie nie zawsze miał dostęp do całych dokumentów i korzystał już z gotowych streszczeń lub zestawień majątkowych, jednak jeśli w dokumencie, który streszczał, były imiona wystawców, to je zamieszczał (zamieszczał nawet listy świadków). Czynił to skrupulatnie, gdyż w przypadkach, w których możemy skonfrontować jego tekst z zachowanym dokumentem, wiernie oddawał brzmienie imion9. Zdaniem autorki, w chrześcijańskiej Europie nadawanie dwóch imion należało do rzadkości, dlatego Deusdedit imię Mieszko Lambert, odnoszące się do jednej osoby, uznał za imiona dwóch osób (s. 123). Autorka nie zauważa, że w tekście regestu oprócz imion pojawia się zwrot filii eorum wskazujący na więcej niż jednego syna. Trudno przypuszczać, aby pierwotny tekst dokumentu odnoszący się do wystawców miał postać bez wspomnienia, kim są Mieszko i Lambert lub Mieszko Lambert (np. Dagomê/Dagone iudex et Ote senatrix et Misica [et] Lambertus), gdyż Deusdedit nie miałby podstawy, żeby Mieszka Lamberta uznać za syna. Stopień pokrewieństwa musiał być określony w podstawie, na której Deusdedit się opierał, dokonując streszczenia. Jeśli tak, to musiała być podana liczba albo (jak w regeście) filii eorum Misica et Lambertus, albo ewentualnie filius eorum Misica Lambertus. Zatem Deusdedit nie był skazany na domysły, tylko wiedział z tekstu, że chodzi o więcej niż jednego syna. Kolejną przesłanką za wystawieniem dokumentu po śmierci Mieszka I ma być w opinii autorki tytuł Ody – senatrix (s. 122). Jej zdaniem taki tytuł nosiły w Italii wdowy regentki, a zatem pozycja Ody by tu pasowała jako regenta przy Mieszku Lambercie. Jest to pogląd niestety niezgodny z naszą znajomością problemu tytulatury iudex/senatrix w dziesiątowiecznej Italii, a kwestia tytulatury iudex/senatrix ma już swoją literaturę10. Ma rację Krystyna Łukasiewicz, łącząc formę imienia Dagome z Taginonem. Jest to najzupełniej możliwe, gdyż imię Tagino było zapisywane również jako Dagino, a stąd już otwarta (choć językowo nie taka oczywista) droga do Dagome/Dagone11.   D.A. S i k o r s k i, Kościół w Polsce za Mieszka I oraz Bolesława Chrobrego, Poznań 2011, s. 221 i n. 9   D.A. S i k o r s k i, Kościół w Polsce za Mieszka I, s. 226. 10   Op. cit. s. 232 i n. i tam dalsza literatura. 11   W licznych przykładach występowania imienia Tagino z d w nagłosie przytoczonych przez autorkę wartość mają jedynie te, które zachowały się w oryginalnych zapisach z epoki (np. w oryginalnym 8

O najnowszym synu Mieszka I – Mieszku Lambercie

173

Oboczność t/d w nagłosie była częsta i pojawia się również w innych formach imion, np. Thietmar – Ditmar. Jednak próby uzasadnienia, dlaczego Tagino, właściwie z polecenia księcia Bawarii Henryka Kłótnika, miałby być pełnomocnikiem Ody, są w mojej opinii wydumane. Po pierwsze, nieprawdą jest, że Mieszko I nie wyznaczył następcy. Wyznaczył! Jak zaświadcza dobrze zorientowany Thietmar, byli nimi jego synowie, a państwo miało zostać podzielone12. Na koniec swoich wywodów Krystyna Łukasiewicz pokusiła się o wyjaśnienie genezy rzekomego drugiego członu imienia – Lambert, które miało zostać nadane po wygnaniu Ody z dziećmi z Polski. Jej zdaniem, jest to świadomy wybór jako patrona św. Lamberta, którego szczegóły z życia pasowały do sytuacji Ody po 992 roku. Żyjący na przełomie VII i VIII wieku św. Lambert „został zamordowany, występując w obronie praw żony i dzieci z legalnego małżeństwa” (s. 126). Autorka w problem się nie wgłębiła, ale jest to konstrukcja mało prawdopodobna, gdyż ta tradycja o św. Lambercie powstała dopiero w końcu X lub na początku XI wieku13. Po drugie, historia jest nieco inna, niż sugeruje autorka. Biskup Lambert był krewnym i sprzymierzeńcem Plektrudy, żony frankijskiego majordoma Pepina z Heristalu. Ten ostatni miał kochankę Alpaidę, matkę późniejszego Karola Młota, a związek ten był przez Lamberta potępiany. Brat Alpaidy Doddo zorganizował zamach na życie Lamberta i jego krewnych za to, że ten nazwał Alpaidę konkubiną. W rzeczywistości Lambert zginął zamordowany przez krewnych Doddona, zamordowanego z rąk bratanków Lamberta. Ponieważ się nie bronił, jego śmierć została potraktowana jako męczeństwo. Tradycja, na którą się powołuje autorka, mówi o św. Lambercie występującym w interesie pierwszej małżonki Pepina i praw jej synów, a Oda – wprawdzie legalna małżonka Mieszka – ale występowała wobec jego najstarszego syna z roszczeniami. Wymowa tu nie jest jednoznaczna. Gdyby Krystyna Łukasiewicz, idąc za najlepszymi wzorami, skonfrontowała swój pomysł z najlepszymi edycjami źródeł, na których się opierała, to pierwotny pomysł o połączeniu Mieszka i Lamberta w jedną osobę nie ujrzałby światła dziennego. Niestety, coraz częściej jedynym powodem dokonywanych „odkryć” jest brak erudycji nawet na tym podstawowym, źródłowym poziomie. Metodę pracy autorki ilustruje inny przykład, mianowicie rozważania o dacie śmierci Bolesława Chrobrego. Zdaniem autorki, zapis w Roczniku kapituły krakowskiej pod datą 1025 podaje również datę dzienną 3 kwietnia, która nie jest potwierdzona przez inne źródła, które przekazują datę 17 czerwca. Argument ten ma wykazać, że wiarygodność tego rocznika jest mizerna, więc podane imię syna Bolesława, który miał go zastąpić na tronie – Lambert – podobnie jak data śmierci ojca mogło zostać zniekształcone. Skąd autorka wzięła datę 3 kwietnia? Pewnie z Rocznika kapituły krakowskiej w edycji Augusta Bielowskiego z 1872 roku, który na marginesie dodał od siebie (Bóg wie dyplomie Henryka II: nostri archiepiscopi videlicet Daginonis, MGH DDIII, s. 131, nr 106), gdyż w późniejszych odpisach kopiści dokonywali zmian wedle własnego słuchu i przyzwyczajenia. 12   T h i e t m a r, IV, c. 58: Wspomniany książę Mieszko (…) przeniósł się do [wiekuistej] ojczyzny, pozostawiając swoje królestwo do podziału między kilku. Z lisią chytrością złączył je potem w całość syn jego Bolesław, wypędziwszy macochę i braci. 13   Por. P. F o u r a c r e, Why were so any Bishops Killed in Merovingian Francia, [w:] Bischofsmord im Mittelalter/Murder of Bishops, ed. N. Fryde, D. Reitz, Göttingen 2003, s. 22.

174

Dariusz Andrzej Sikorski

skąd) datę śmierci 3 kwietnia14. Zresztą nie jest to jedyne źródło dostępne w znacznie lepszych edycjach (np. Gall!), które autorka cytuje za A. Bielowskim. Należy żałować, że do problemu Dagome iudex trzeba dopisać kolejne dwie pozycje bibliograficzne (autorki i moją), które w istocie rzeczy nie wnoszą nic istotnego.

14

  MPH, 2, 1872 (1960), s. 794.