Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Polska Mieszka I

Ofr Polska Akademia Nauk Oddział w Poznaniu -»r POLSKA MIESZKA I VM^ ^ W TYSIĄCLECIE ŚMIERCI TWÓRCY PAŃSTWA I KOŚCIOŁA POLSKIEGO 25 V 992 - 25 V 1992 pod redakcj? JANA M. PISKORSKIEGO Ośrodek Wydawnictw Naukowych Poznań 1993

iM

tósa ob w ?w

•sia.; ••• »'ai Ufthnrcytołu Warszaw«U«go POLSKA MIESZKA I W tysiąclecie śmierci twórcy państwa i Kościoła polskiego 25 V 992 - 25 V 1992 pod redakcja JANA M. PISKORSKEEGO Na okładce wykorzystano rysunek STEFANA JUNGMAYRA Pozycja finansowana przez Polska Akademię Nauk Oddział w Poznaniu ISBN 83-85481-55-9 Copyright © OWN Poznań 1993 Ośrodek Wydawnictw Naukowych Polska Akademia Nauk Oddział w Poznaniu 61-712 Poznań, Wieniawskiego 7 Tel. (61) 528 503, Fax: (61) 520 671 Redakcja techniczna i skład komputerowy ANDRZEJ WÓJTOWICZ WN-——BA,VM.H.1P^5^ inwentarza Printed in Poland (TRD Poznań) Strona 1

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Spis treści JAN M. PISKORSKI (Poznań), Przedmowa .......................... 7 ANTONI GĄSIOROWSKI (Poznań), Na otwarcie Sesji ................... 13 GERARD LABUDA (Poznań), Polska piastowska X wieku w systemie państw i narodów europejskich wczesnego średniowiecza .................... 17 ^ KLAUS ZERNACK (Berlin), Polska a Niemcy i Cesarstwo w X wieku (tłumaczył z niemieckiego Eligiusz Janus) ......................... 29 ROSTISLAY NOVY (Praga), Czechy, Polska i Europa Środkowa w X wieku (tłumaczyła z czeskiego Dorota Leśniewska) ........................ 37 STANISŁAW TRAWKOWSKI (Warszawa), Początki Kościoła w Polsce za panowania Mieszka I ...................................... 51 ^ ZOFIA KURNATOWSKA (Poznań), Poznań w czasach Mieszka I ........... 73 JACEK BANASZKIEWICZ (Warszawa), Mieszko I i władcy jego epoki ....... 91 J Inhalt ................................................... 111 Przedmowa Według najstarszej polskiej kroniki, spisanej w początkach XII wieku piórem anonima zwanego Gallem, Siemomysł, prawnuk Piasta, „spłodził wielkiego i sławnego Mieszka, który pierwszy nosił to imię, a przez siedem lat od urodzenia był ślepy". Wzrok odzyskał dopiero w czasie postrzyżyn. Ten niezwykły cud oznaczać miał, jak przepowiadali starcy, iż żyjąca niczym w ślepocie Polska zostanie przez Mieszka „oświeconą i wywyższoną ponad sąsiednie narody". W istocie też, Mieszko wyrzekł się błędów pogaństwa i przyjął chrzest, przechodząc na łono matki-Kościoła. Źródła podały, co zresztą zrozumiałe, bardzo niewiele konkretnych informacji o Mieszku - pierwszym historycznym władcy polskim, z którego panowaniem wiążą się najstarsze daty znane z historii naszego kraju, w tym i pierwsze daty dzienne. Jedną z nich jest data śmierci Mieszka - 25 maja 992 roku, przytoczona przez dwa roczniki niemieckie, mianowicie przez Roczniki hildesheimskie i Roczniki nekrologiczne fuldajskie, oraz przez niemieckiego kronikarza Thietmara, biskupa Merseburga. Dzięki niemu wiemy również, iż Mieszko umarł w sędziwym już wieku, co pozwala przypuszczać, że żył około siedemdziesięciu lat1. Wiadomo ponadto, że miał najprawdopodobniej jedną siostrę i dwóch braci, z których jeden, o nieznanym imieniu, zginął w bitwie z Wichmanem około 963-965 roku, natomiast drugi, imieniem Czcibor, zadał klęskę wojskom margrabiego Hodona pod Cedynią w 972 roku. Pierwszą żoną Mieszka była Dobrawa, córka księcia czeskiego Bolesława Srogiego. Jej przybycie do Polski w 965 roku stanowi treść najstarszej zapiski dotyczącej 1 Podobnie przypuszczali między innymi Oswald Balzer, Stanisław Zakrzewski i Roman Gródecki. Ostatnio Kazimierz Jasiński w pracy o Rodowodzie pierwszych Piastów (Warszawa-Wroctaw 1992, s. 59 n.) przyjął, iż Mieszko urodził się między 922 a 942 rokiem, ale najprawdopodobniej około 935 r. Po pierwsze bowiem ludzie średniowiecza byli krótkowieczni, po drugie użyty w tym kontekście przez Thietmara termin senex oznaczać mógt osobę licząc? zaledwie pięćdziesiąt lat, Strona 2

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski wreszcie po trzecie Piastowie tylko wyjątkowo osiągali wiek siedemdziesięciu lat. Nie ulega wątpliwości, że bezpieczniej jest wyznaczyć tak szerokie ramy urodzin Mieszka I, lecz podkreślić trzeba, iż Thietmar pisat o trzęsącym się starcu (dux iam senex et febricitans), co jednak wskazywać by mogło na wiek bliższy siedemdziesięciu niż pięćdziesięciu lat. Długość dorosłego życia (nie mówię tu o średniej długości, któr? obniżała śmiertelność dzieci i kobiet w wieku porodowym) nie wydłużyła się zaś w sposób szczególny od dwóch tysiącleci, ponieważ już w Biblii mówiło się „obyś dożył siedemdziesięciu lat". 8 JAN M. PISKORSKI historii Polski w polskich rocznikach. Po śmierci Dobrawy, Mieszko poślubił około 978-980 roku Ode, córkę margrabiego Marchii Północnej Teodoryka, którą porwał z klasztoru w Kalbe. Z pierwszej żony doczekał się syna Bolesława, nazwanego później Chrobrym albo Wielkim, oraz córki Świętosławy Sygrydy, wydanej za króla szwedzkiego Eryka Zwycięskiego, a po jego śmierci za władcę Danii Swena Widłobrodego. Niemka Oda dała Mieszkowi trzech synów: Mieszka, Świętopełka i Lamberta. Obejmując około 960 roku tron polski, Mieszko dysponował najprawdopodobniej Wielkopolską, Kujawami, Mazowszem, Łęczyckiem i chyba Pomorzem Gdańskim. Jeszcze w latach sześćdziesiątych zdobył, przynajmniej częściowo, Pomorze Zachodnie, zaś najpóźniej w 990 roku Śląsk i Małopolskę. Jego państwo obejmowało wówczas co najmniej 225 tyś. km2 powierzchni, zamieszkiwanej przez około 900 tyś. mieszkańców. Źródła wymieniają Mieszka (wraz z nim zaś i Polskę) po raz pierwszy około 963-965 roku, kiedy poniósł dwie klęski w walce z Lutykami dowodzonymi przez niemieckiego banitę Wichmana i sprzymierzył się z Czechami, skąd przyjął chrzest, co pozwoliło mu na ułożenie stosunków z cesarstwem. Dzięki posiłkom czeskim Mieszko, nazwany „przyjacielem cesarskim" (amicus imperatoris)2, pobił w 967 roku Wichmana, zdobywając Pomorze Nadodrzańskie. Najpewniej już w jego obronie stoczył w 972 roku bitwę pod Cedynią, występując tam jako książę wiemy cesarzowi i płacący mu trybut "aż po rzekę Wartę". Później stosunki Mieszka z cesarstwem zaogniły się do tego stopnia, że w 979 roku doszło najprawdopodobniej do wyprawy Ottona II na Polskę. Dwa lata później Mieszko utracił na rzecz Rusi Grody Czerwieńskie. W 986 roku złożył hołd Ottonowi III, którego wspomagał w walkach ze Słowianami połabskimi. W zamian Niemcy pomogli mu w wojnie z Czechami, zakończonej w 990 roku. Na krótko przed śmiercią Mieszko ofiarował swoje państwo, słynnym i zagadkowym dokumentem zwanym Dagome iudex, pod opiekę papiestwa. Splot różnych przyczyn spowodował, że w najstarszej historiografii polskiej, od Galia Anonima poczynając, za właściwego budowniczego państwa polskiego uznano Mieszkowego syna Bolesława Chrobrego, którego sława, związana ze zjazdem gnieźnieńskim roku 1000, podbojem Pragi, pokojem budziszyńskim i koronacją w 1025 roku, zdecydowanie przyćmiła zasługi ojca. Rację ma zapewne Lech A. Tyszkiewicz (Słowianie w historiografii wczesnego średniowiecza: od połowy VI do połowy VII wieku, Wrocław 1991, s. 140 nn.), że w wypadku tej „przyjaźni" nie chodziło o zażyłość o charakterze osobistym, lecz o starą formuł? oznaczając? zależność publicznoprawna. Strona 3

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski PRZEDMOWA 9 Pierwszą zapowiedzią rewizji tego stanowiska była dopiero monografia Stanisława Zakrzewskiego z 1921 roku pt. Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, stanowiąca w pewnym sensie wstęp do jeszcze obszerniejszej książki o Bolesławie Chrobrym Wielkim z 1925 roku. Zakrzewski podkreślał, iż Bolesław Chrobry był godnym synem, spadkobiercą i kontynuatorem „wielkiego ojca" - wielkiego polityka, wielkiego wojownika i zdobywcy oraz umiejętnego administratora. Z konkretnym postulatem „rewizji tradycyjnego ujęcia osób Mieszka I i Chrobrego" wystąpił w artykule Dwie tradycje na łamach czasopisma Slavia Occidentalis z 1931 roku Zygmunt Wojciechowski. Starał się on unaocznić „siłę geniuszu politycznego Mieszka" i zażądał oddania przez historiografię sprawiedliwości obu władcom, z których pierwszy położył silne zręby państwowości polskiej, a drugi kontynuował dzieło ojca, chociaż w szerszym, bo zachodniosłowiańskim wymiarze. W monografii Mieszko l i powstanie państwa polskiego z 1935 roku Wojciechowski poszedł jeszcze dalej, pisząc iż dzieło Mieszka I „w rozumieniu geograficzno-politycznem, cywilizacyjnem i czysto politycznem jest tak ogromne, że nie wolno zawahać się w nazwaniu go głównym twórcą państwa, a w rzędzie polskich postaci historycznych przyznać mu, być może, pierwsze miejsce"3. Intencje Zakrzewskiego i Wojciechowskiego poparł ostrożnie już w okresie międzywojennym Roman Gródecki, przestrzegając atoli przed popadaniem w kolejną przesadę, gdyż nie wiadomo, ile dokonali poprzednicy Mieszka. Był to w każdym razie, zdaniem Gródeckiego, „umysł bystry, rozumiejący trafnie dobro państwa i zdolny wynaleźć najstosowniejsze drogi do jego zabezpieczenia"4. W kierunku uwypuklenia dziejowych zasług Mieszka I poszedł zwłaszcza powojenny wysiłek historiografii polskiej. Widać to świetnie już we wczesnych pracach Gerarda Labudy, który bardzo surowo ocenił politykę Chrobrego, przyznając rolę budowniczego Polski „niemal w całości Mieszkowi I". Jego zasługą było stworzenie podstaw terytorialnych państwa, jak i decyzja o przyjęciu chrześcijaństwa, co wprowadziło Polskę w krąg cywilizacji rzymsko-chrześcijańskiej. On też wypracować miał najstarsze zasady polskiej polityki zagranicznej: sojusz z Czechami przy utrzymującej się przyjaźni z cesarstwem (którego wpływ równoważony miał być szczególnymi stosunkami z papiestwem) i kompromisie raczej niż wojnie z Niemcami. Bolesławowi Praca ukazała się wpierw w Zapiskach Towarzystwa Naukowego w Toruniu 10, 1935, nr 4, zaś rok później jako samodzielna nadbitka, Toruń 1936. Cytowane miejsce pochodzi ze str. 63 [147]. R. Gródecki, w: R. Gródecki i St. Zachorowski, Dzieje Polski średniowiecznej, Kraków 1926, t. I,s. 56. 10 JAN M. PISKORSKI Chrobremu szczęście sprzyjało jedynie dopóty, póki położenie polityczne pozwalało mu iść śladami ojca5. Strona 4

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Współczesny stan badań historycznych i archeologicznych zdaje się wskazywać, że zapoczątkowana przez Zakrzewskiego i Wojciechowskiego reinterpretacja początków Polski i zwłaszcza roli, jaką w nich odegrał Mieszko I, była postulatem najzupełniej trafionym. Zdaniem Jerzego Strzelczyka, ostatniego monografisty Mieszka I, „Chrobremu nikt i nic nie jest w stanie ująć wielkości, ale jeżeli zgodzimy się, że pierwszą i najważniejszą miarą wielkości męża stanu jest skuteczność jego działania i trwałość dokonań, wówczas porównanie ojca z synem wypadnie korzystniej na rzecz pierwszego z nich"6. Trzeba sobie naturalnie zdawać sprawę, iż powojenne zintensyfikowanie badań nad dziejami Polski wczesnopiastowskiej, związane w znacznej mierze z przesunięciem się terytorium państwa polskiego ku zachodowi, na linię Odry i Nysy Łużyckiej, na tzw. Ziemie Odzyskane, niosło z sobą niebezpieczeństwo przecenienia tego okresu historycznego w dziejach Polski, kiedy rozciągała się ona, podobnie jak tysiąc lat później, między Odrą a Bugiem oraz między Karpatami i Bałtykiem. Rozpatrywano bowiem dzieje terytorium państwa polskiego w taki sposób, jakby ono zmierzało do swoich najstarszych, „naturalnych" granic, które przywróciły mu konferencje w Jałcie i Poczdamie. Zadecydować o tym miały „prawidłowości historyczne", czyli inaczej wiara w historyczne przeznaczenie, w spełnienie się dziejów. Tymczasem granice Polski w X wieku pozostawały jeszcze sprawą najzupełniej otwartą. Mogły one rozciągnąć się niemal we wszystkich kierunkach, a zwłaszcza ku południowi i ku zachodowi, gdzie mieszkały plemiona posługujące się niemal identycznym językiem. Pojęcie terytorium etnicznie polskiego, zjednoczonego jakoby pod berłem Mieszka I, ukształtowało się później niż samo państwo polskie, było w znacznej mierze jego produktem. Historiografia powojenna, zwłaszcza, ale bynajmniej nie tylko, popularyzatorska, zanadto też uwypuklała w najwcześniejszym etapie dziejów Polski problem walk polsko-niemieckich, zapominając iż Mieszkc I niemal przez cały czas pozostawał 5 G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1946, głównie s. 324. Praca ta została wznowiona i poszerzona o dodatkowy tom w latach 1987-88. Równie ostro oceniał politykę Chrobrego, choć naturalnie wychodząc z innych pozycji, największy z polskich wieszczy. Por. J. M. Piskorski, „Krzyżackiego gadu nie ugoszczę nikt!", czyli Adam Mickiewicz o Zakonie Krzyżackim i Niemcach, w: Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XU-XVII wieku, ofiarowane Marianowi Biskupowi, Toruń 1992, s. 266. 6 J. Strzelczyk, Mieszka Pierwszy, Poznań 1992, s. 199 n. I PRZEDMOWA 11 wiernym sojusznikiem i trybutariuszem kolejnych cesarzy, którym udzielał wsparcia w walkach z plemionami Słowian połabskich, korzystając w zamian z ich pomocy w zmaganiach z Czechami o Śląsk7. Należy wyrazić nadzieję, iż książka ta, mimo jej okolicznościowego charakteru, pozwoli nieco poszerzyć, usystematyzować, a i zobiektywizować naszą wiedzę o Strona 5

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Polsce, jej stosunkach z sąsiadami w końcu X wieku, wreszcie o samym Mieszku I. Z założenia popularnonaukowy (w dobrym znaczeniu tych słów) charakter książki ułatwić zaś powinien dotarcie z aktualnym stanem wiedzy na wszystkie te tematy tak do nauczyciela, studenta, jak i do bardziej ambitnego ucznia. Tysiąclecie śmierci Mieszka I, przypadające 25 maja 1992 roku, dało asumpt do zorganizowania kilku sesji naukowych, wystaw muzealnych, imprez regionalnych i wreszcie, co w wypadku władcy, który ochrzcił Polskę nie powinno dziwić, uroczystości o charakterze kościelnym8. Krótko przed tą datą ukazała się również wspomniana monografia Mieszka I pióra Jerzego Strzelczyka. Niniejsza książka jest plonem konferencji zorganizowanej 25 maja 1992 roku w Pałacu Działyńskich przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, korzystające z pomocy finansowej Urzędu Wojewódzkiego. Do wygłoszenia referatów na Sesji, której zadaniem było przedstawienie w przystępny sposób najnowszych wyników badań nad Polską Mieszka I, zaproszono najwybitniejszych znawców problematyki z Polski oraz z Czech i Niemiec. Nie dotarł niestety do Poznania zaproszony badacz czeski. Na szczęście jego temat zgodził się szybko, by nie rzec ekspresowo, opracować inny wybitny historyk czeski Rostislay Novy z Uniwersytetu im. Karola w Pradze. Serdecznie pragnę Mu za to podziękować. Nie mniej wdzięczny jestem pozostałym Referentom tak za Ich wykłady, jak i za szybkie przygotowanie ostatecznych wersji maszynopisowych. Słowa podziękowania należą się także poznańskiemu Oddziałowi Polskiej Akademii Nauk za niezwłoczne przyjęcie tej rozprawki do druku. JAN M. PISKORSKI Zagadnienie walk polsko-niemieckich znalazło szczególne odbicie w polskiej powieści historycznej, zwłaszcza doby powojennej, jak u Antoniego Gotubiewa czy u Karola Bunscha. 8 Por. Kronika Wielkopolski 1992, nr 3 (62), s. 5-74.

Państwo gnieźnieńskie według H. Łowmiańskiego, a - granica państwa, b - granica wewnętrzna. Na otwarcie Sesji ANTONI GĄSIOROWSKI Prezes Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Witam na sesji poświeconej Polsce czasów Mieszka I w tysięczną rocznicę śmierci Mieszka. Organizujemy ją dzisiaj, 25 maja. Jest to pierwsza data dzienna znana w dziejach Polski, a i to niezbyt pewna: w kronice Thietmara dopisana na przełomie XI i XII wieku, a więc ponad wiek po śmierci księcia. Stopień pewności tej daty jest w jakimś sensie symboliczny dla stanu naszej wiedzy o Mieszku i jego czasach: bardzo wąską siatkę wiadomości pewnych wzmacniać musimy nićmi hipotez i domniemań. Ale oczywiście nie data dzienna jest tu ważna. Rocznica śmierci Mieszka, pierwszego w pełni historycznego władcy Polski, władcy, o którego dziełach i Strona 6

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski dokonaniach wiemy - mimo wszystko - dość wiele i coraz więcej, jest okazją do zastanowienia się nad początkami polskiego państwa. Państwa, którego w mniej odległej przeszłości nie zawsze nam dostawało, z którym też w ostatnim półwieczu nie zawsze i nie wszyscy mogliśmy się identyfikować, a które teraz, w niepodległej Polsce, powinno zajmować właściwe miejsce w naszym życiu i naszych działaniach. Państwo polskie powstawało tu, w Wielkopolsce - w Gnieźnie, Poznaniu, i zapewne w innych, nie w pełni jeszcze rozpoznanych ośrodkach: wokół Ostrowa Lednickiego, Giecza, Kruszwicy... Nie jest więc przypadkiem, że tegoroczne obchody odbywają się w Wielkopolsce. Nie jest przypadkiem, że niniejsza sesja zorganizowana została w Poznaniu, niewątpliwie jednym z centralnych grodów pierwszej piastowskiej monarchii, najpewniej w pierwszej stolicy biskupiej tego państwa, w miejscu, które tradycja łączy z pochówkiem Mieszka I, upamiętnionym przez naszych przodków okazałą i symboliczną nekropolą w katedralnej Złotej Kaplicy. Nie jest wreszcie przypadkiem, że organizatorem dzisiejszej sesji jest Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, organizacja obchodząca w tym roku 135 lat istnienia (cóż to za skromny w porównaniu z Mieszkowym jubileusz), a skupiająca w swych szeregach uczonych i miłośników nauki, organizacja, która na pierwszym swoim godle umieściła podobiznę 14 ANTONI GĄSIOROWSKI Rauchowskiego pomnika Mieszka i Chrobrego z poznańskiej Złotej Kaplicy, zaopatrując ją w charakterystyczny napis: Mieczysław i Bolesław - oni początkiem. Reprodukcję tego godła i modyfikację tego napisu (wedle wybitego przed 10 laty medalu projektu Stanisławy Wątróbskiej) zamieściliśmy na zaproszeniu na obecną sesję. Witam na naszej sesji Jego Eminencję Księdza Józefa Kardynała Glempa, Prymasa Polski, Jego Ekscelencję Księdza Jerzego Strobę, Arcybiskupa Poznańskiego, Wojewodę Poznańskiego, Pana Włodzimierza Łęckiego, Panią Przewodniczącą Rady Miejskiej Poznania, Jadwigę Rotnicką. Witam wszystkich kolegów historyków i archeologów, młodzież akademicką i szkolną z Poznania, w tym delegację liceum imienia Dąbrówki w Poznaniu. Witam referentów dzisiejszej sesji: - Pana profesora Gerarda Labudę, który początki państwa polskiego bada od ponad 55 lat; parafrazując słowa saskiego Widukinda, który pisał, że Mieszko to amicus imperatoris, przyjaciel cesarza, można by rzec, iż profesor Labuda to intimus amicus Mesconis, najbliższy przyjaciel Mieszka. O Mieszku I i jego czasach wie on chyba więcej, niż wiedział to sam Mieszko. - Witam Pana profesora Klausa Zemacka, znakomitego znawcę dziejów Niemiec i Polski, i tej Polski szczerego przyjaciela, profesora Wolnego Uniwersytetu w Berlinie i honorowego doktora poznańskiego uniwersytetu. - Przykro mi, że nie mogę powitać Pana profesora Vratislava Yanfcka z Pragi. Nagłe przeszkody uniemożliwiły mu przyjazd śladami jego znamienitej rodaczki Dobrawy, która - jak zapisał rocznik tzw. dawny - w 965 roku venit ad Misconem, przybyła do Mieszka. Strona 7

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski - Niestety nagła choroba nie pozwoliła przybyć do Poznania Panu profesorowi Stanisławowi Trawkowskiemu z Instytutu Historii PAN w Warszawie - jego referat zostanie odczytany in absentia. - Witam Panią profesor Zofię Kumatowską z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu, jedynego archeologa wśród referentów, reprezentantkę tej szczęśliwej dziedziny nauki historycznej, która może stale pomnażać zasób źródeł pomagających odtwarzać naszą przeszłość i która czyni to znakomicie. - Witam wreszcie Pana docenta Jacka Banaszkiewicza z Instytutu Historii PAN w Warszawie, który podejmie trudną próbę usytuowania postaci Mieszka na tle innych, współczesnych mu władców europejskich. Pytano mnie przed sesją, co nowego może wnieść sesja do obrazu tamtych, tysiąc lat wcześniejszych dni. Czy nie wszystko jest już jasne, ostatecznie ustalone, oczywiste, czy odkryliśmy jakieś nowe źródła zmieniające dawniej ustalone fakty i dawniej uformowane poglądy? NA OTWARCIE SESJI 15 Odpowiedzieć trzeba tak: Każde pokolenie pisze na nowo historię, zadając tym samym źródłom wciąż nowe pytania, pytania wynikające tak z rosnącego doświadczenia badawczego minionych pokoleń, jak i z zapotrzebowań teraźniejszości. Takie nowe pytania stawiamy i dziś, badając między innymi dzieje jednoczenia plemion lechickich wokół wielkopolskiego centrum, dzieje organizacji państwa, wreszcie - to bardzo ważne -jego stosunków z ościennymi państwami, przede wszystkim z Niemcami. W tym ostatnim wypadku staramy się odrzucać spojrzenie na te stosunki, wynikające z bolesnych doświadczeń XVIII, XIX i pierwszej połowy XX stulecia. Jesteśmy szczęśliwi, mogąc te pytania zadawać także rosnącym w liczbę źródłom archeologicznym - nikt już dziś nie mógłby próbować konstruować obrazu polskiego wieku X bez uwzględnienia osiągnięć archeologii. Ufam, że wiele z tych pytań znajdzie swe odbicie w referatach i podczas dyskusji na dzisiejszej sesji. W imieniu zarządu Towarzystwa pragnę podziękować wszystkim, których praca przyczyniła się do organizacji tej sesji, przede wszystkim jej głównemu animatorowi, Panu docentowi Janowi M. Piskorskiemu z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu.

Ostrogi żelazne z grobu woja piastowskiego (X/XI wiek) znalezione w Niepruszewie, w okolicach Nowego Tomyśla. Według W. Hensla i Z. Kumatowskiej. Polska piastowska X wieku w systemie państw i narodów europejskich wczesnego średniowiecza GERARD LABUDA Strona 8

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Na dzieje Polski X wieku możemy patrzeć zarówno w ujęciu diachronicznym i genetycznym, jak i też synchronicznym, porównawczym. W pierwszym przypadku interesuje nas zagadnienie, jak się Polska piastowska w X wieku kształtowała jako państwo, a nieco później również jako naród, w drugim zaś, jakie miejsce zajęła jako państwo i jako naród wśród innych współczesnych państw i narodów europejskich. Tak się szczęśliwie składa, że dwaj następni referenci będą omawiali to samo zagadnienie z perspektywy dziejów czeskich i niemieckich; dla pełni obrazu zabraknie nam jeszcze spojrzenie z perspektywy dziejów Rusi. We wszystkich trzech referatach szukamy więc tła powszechnodziejowego dla procesów państwo- i narodotwórczych we wschodniej Europie Środkowej. To tło powszechnodziejowe ma jednak również swoje podłoże historyczne. Gdy na dzieje Europy spojrzymy właśnie z perspektywy długiego trwania, w granicach tysiąclecia, to łatwo stwierdzimy, że w 500 roku naszej ery nie ma już systemu politycznego Imperium Romanum, a jeszcze nie wytworzyły się kontury nowej struktury politycznej Europy, natomiast 1000 lat później taki system państw narodowych istniał już w całej ówczesnej Europie. Jego geneza przypada na okres pierwszego półtysiąclecia między 500 i 1000 rokiem. Próba sprowadzenia wielości jednostek dziejowych do wspólnego mianownika należy do zabiegów historiograficznych z zakresu syntezy dziejów. Pojęciem „system państw" na oznaczenie wszystkich ważniejszych państw europejskich w czasach nowożytnych pierwszy posłużył się Arnold H. Heeren w 1809 roku, a następnie razem z Fryderykiem Ukertem zapoczątkował w 1829 roku serię „dziejów państw europejskich". W tym samym czasie Leopold Ranke wystąpił z własną propozycją syntezy dziejów powszechnych Europy, uwypuklając w nim „krąg romańsko-germański" (1824). Jest rzeczą znamienną, że wszyscy ci historycy datowali pierwszy zarys systemu państw europejskich dopiero od 1492 lub 1494 roku. Wychodzili oni z założenia, że okres wcześniejszy mieści się całkowicie w ramach już to współdziałania już to przeciwdziałania dwu uniwersalizmów: Imperium i Sacerdotium, tj. Cesarstwa i Pa18 GERARD LABUDA piestwa, natomiast państwa narodowe, ich zdaniem zaczynały się dopiero tworzyć, jakby w cieniu tej rywalizacji. Tymczasem ich geneza jest o wiele starsza i wiąże się ściśle z rozpadem antycznego Imperium Romanum. Najogólniej poglądy na ten temat można pomieścić w dwu przedziałach. Jedni, zwłaszcza dotyczy to zwolenników prymatu „kręgu romańsko-germańskiego", utrzymują, że zalążek takiego systemu zaczął się tworzyć na gruzach imperium karolińskiego i wiązał się najogólniej z wytworzeniem się trzech państw etnicznych (jeszcze nie narodowych): zachodnio-frankijskiego czyli francuskiego, wschodnio-frankijskiego, czyli niemieckiego, oraz longobardzkiego, czyli italskiego. Na tym trzonie miała się oprzeć cała późniejsza struktura polityczna i narodowa Europy. W tym ujęciu proces upaństwowienia Europy posuwał się najpierw z zachodu na wschód, a następnie od początków ery nowożytnej skierował się na zachód i południe, dając początek tak zwanej cywilizacji atlantyckiej, inaczej mówiąc kolonialnej. W świetle tej koncepcji historiograficznej - trzeba od razu dodać wyznawanej tylko przez niewielu historyków i archeologów - cała zasługa upolitycznienie i ukulturalnienia Słowian była zasługą Germanów. O wiele więcej uznania w historiografii powszechnodziejowej zyskał pogląd, iż wszystkie państwa i narody europejskie wyrosły już to bezpośrednio na podłożu kultury i cywilizacji Imperium Romanum, już to pośrednio na podłożu „sukcesji Strona 9

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski rzymskiej". W Europie średniowiecznej dominującym był kierunek rozwoju z nad Morza Śródziemnego ku Bałtykowi i Morzu Północnemu; dopiero w czasach nowożytnych rozpoczęła się wielokierunkowa ekspansja cywilizacji europejskiej, przy czym kierunek wschodni choć był znaczący, nie był bynajmniej najważniejszy. Wyrastająca z wspólnego korzenia sukcesja rzymska doznała na przełomie antyku i średniowiecza podziału zrazu na dwa odrębne pnie: rzymsko-łaciński z ośrodkiem w Italii, bizantyńsko-hellenistyczny z ośrodkiem w Grecji i Macedonii, a następnie na samym progu średniowiecza, dołączył do nich pień trzeci arabski obcy etnicznie i kulturowo z ośrodkiem w Hiszpanii. Ten ostatni nie odegrał większej roli w dziejach Europy i w ramach „reconquisty" został już w XIII wieku w dużej mierze zlikwidowany. Od czasów najazdów tureckich, a także wypraw krzyżowych chylił się ku upadkowi trzon kultury bizantyjskiej, na progu czasów nowożytnych został on całkowicie w swoim mateczniku (1453) zawojowany i zniszczony przez państwo Turków osmańskich. Na tak zarysowanym podłożu już powstawał w formie zalążkowej na przełomie antyku i średniowiecza system państw europejskich. Zaczął się on tworzyć jakby we współdziałaniu trzech wspólnot, mianowicie: a) wspólnoty politycznej w bezpośrednim nawiązaniu do instytucji państwowych dawnego imperium, b) wspólnoty etnicznej, przekształcającej się dość wcześnie w wspólnoty narodowe, oraz wreszcie c) wspólnoty kulturowej w obrębie której najważniejszą była wspólnota religijna. POLSKA PIASTOWSKA X WIEKU 19 W zależności od dynamiki rozwoju tych wspólnot wytworzyły się już w okresie 500-1000 roku n. e. trzy strefy państwo-, narodowo- i kulturotwórcze: 1) śródziemnomorska, łacińsko-heUenistyczna, dziedzicząca bezpośrednio dorobek cywilizacyjny antycznego imperium; należały do niej: Bizancjum, Italia, Hiszpania, południowa Francja, 2) peryferyjna, rzymsko-bizantyjska, mieszcząca się w granicach systemu militarnych „limesów" cesarstwa rzymskiego; należały do niej całe Bałkany, Bawaria, Frankonia (wschodnia), Saksonia, Fryzja; w pewnym stopniu również Brytania i Irlandia, wreszcie 3) „barbarzyńska" (w nomeklaturze źródeł antycznych Barbaricum), na północ od limesów rzymskich; należały do niej plemiona wschodnio- i zachodniosłowiańskie, ludy tureckie i alańskie, to jest Awarowie, Bułgarzy, Madziarowie, Jassowie i Chorwaci i wszystkie plemiona germańskie które po wędrówkach ludów pozostały w swoim mateczniku (Dania, Skandynawia, tudzież plemiona bałtyckie i fińskie). Szczególnie negatywnie do już istniejących państw, zarówno w starożytności, jak i w średniowieczu, a także wszelkich poczynań państwotwórczych w średniowieczu były nastawione imperia: najpierw rzymskie, starożytne i średniowieczne, dalej bizantyjskie, oraz wreszcie kalifaty arabskie i sułtanaty tureckie. Jeżeli z takich czy innych względów nie potrafiły ich zniszczyć, to usiłowały je przynajmniej zniewolić lub sobie podporządkować (klientela rzymska, wasalstwo średniowieczne); taka polityka należała immanentnie do samej istoty cesarstwa. Nie jest dziełem przypadku, że narodowe państwa śródziemnomorskie, jak Grec»Strona 10

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski ja, państwa bałkańskie, państwo włoskie, doszły do niepodległości i samoistnienia dopiero w XIX wieku. Jakie zaś samobójcze skutki opóźnienie takich procesów państwowych spowodowało na Bałkanach, a także na peryferiach byłego Związku Radzieckiego, pokazuje współczesna scena polityczna tych krajów. Hiszpania przez całe średniowiecze zmagała się z obcym najazdem i dopiero na samym jego schyłku dokonała integracji politycznej Półwyspu Iberyjskiego niezupełnie dokończonego (Portugalia). Największe ciosy rozpadającemu się cesarstwu rzymskiemu zadali Germanie, których plemiona w ślad za Hunami przeniknęły najpierw do jego strefy peryferyjnej, a następnie do samego środka strefy śródziemnomorskiej, a nawet w V-VII wieku zdołały wyłonić kilka królestw na terenie Italii, południowej Francji, w Hiszpanii i w północnej Afryce (Ostrogoci, Wizygoci, Gepidzi, Longobardowie, Burgundzi, Swewowie, Wandale), ale wszystkie one - z wyjątkiem najpóźniej powstałego państwa Longobardów w północnej Italii - uległy rozbiciu w toku wielkiej kontrofensywy bizantyjskiej w VI stuleciu; reszty ich zniszczenia dokonali Arabowie, zajmując na wiele stuleci prawie cały Półwysep Iberyjski w VII i VIII stuleciu. 20 GERARD LABUDA Po opuszczeniu strefy peryferyjnej przez pierwsza falę plemion germańskich i huńskich została ona zasiedlona przez napierające od wschodu i północy ludy ałtajskotureckie (Awarowie, Bułgarzy, Madziarzy), alańskie i słowiańskie. Próbowały one również tworzyć wyższe formy ponadplemiennej organizacji politycznej pod wodzą swoich książąt (archontów), ale mimo przejściowych sukcesów nie potrafiły się wydobyć spod kurateli Bizancjum. Dopiero w IX i X wieku zaczęły tam powstawać pierwsze państwa plemienne na poziomie monarchii (Bułgarzy, Węgrzy, Chorwaci, Słoweńcy); jak feniks z popiołów zapomnienia wydobyli się na powierzchnię Rumuni. W bardziej sprzyjających warunkach kładli zręby pod swoją państwowość Frankowie, mający zrazu swój matecznik w dolnej Nadrenii, a następnie w miarę przesuwania się innych plemion germańskich w głąb Imperium, zajmowali środkową Nadrenię i północną połać Galii aż po Loarę. Wytworzyli oni kolejno po sobie następujące dwie wielkie monarchie: merowińską (VI-VII w.) i karolińską (VIII-IX w.). W gronie historyków nie ma potrzeby dokładniej zajmować się dziejami obu tych monarchii. Dla naszych potrzeb wystarczy uwydatnić renowację Cesarstwa Rzymskiego zachodniego w roku 800 przez Karola Wielkiego, króla Franków i Longobardów, czyli Italii. Zasługą królów z dynastii Merowingów było przesunięcie granic państwowych aż po rzekę Salę. Karol Wielki, idąc ich śladem, ujarzmił Sasów i przesunął na wschodzie granice swego imperium aż po rzekę Łabę i narzucił zwierzchnictwo ludom zachodnio-słowiańskim aż po rzekę Odrę i Bałtyk z jednej, i po rzekę Drawę i Adriatyk z drugiej strony. Z spadku ideowego i politycznego Cesarstwa karolińskiego wyłoniła druga renowacja Cesarstwa Rzymskiego saskich Ottonów w 962 roku. Na przykładzie Cesarstwa karolińskiego można po raz pierwszy zaobserwować zderzenie się trzech wspólnot w jednym i tym samym organizmie politycznym. Instytucje państwowe same nie zdołały zapewnić jego spoistości. Monarchia została Strona 11

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski rozsadzona od wewnątrz pod rządami jednej i tej samej dynastii według kryterium etnicznego. Na jej miejsce powstała poliarchia złożona z trzech członów: a) zachodniofrankijskiego na podłożu romańsko-celtyckim, czyli Francja, b) wschodnio-frankijska' na podłożu teutońskim, czyli Niemcy, oraz c) italska na podłożu łacińsko-longobardzkim, czyli królestwo Italii, złożone z heterogenicznych składników politycznych (Lombardia, Państwo Kościelne, księstwa południowoitalskie, z czasem normańska Sycylia). Czynnik etniczny zadziałał więc dezintegracyjnie. Natomiast czynnikiem coraz silniej oddziaływającym na spuściznę po Cesarstwie karolińskim okazała się rzymska wspólnota kulturowa, której składnikiem podstawowym stała się religia i reprezentujący ją Kościół rzymskokatolicki z papieżem, jako głową tego Kościoła. Ta symbioza trwała aż do schyłku XI stulecia, aż do sporu o inwestyturę. Wspólnota ta miała jednak dwa oblicza: jedno integrujące przez współPOLSKA PIASTOWSKA X WIEKU 21 działanie Kościoła z instytucjami monarchicznego państwa, z drugiej zaś dezintegrująca przez przeciwstawienie uniwersalizmu papieskiego uniwersalizmowi cesarstwa. Kościół rzymski przypieczętował też ostatecznie schizme Kościoła bizantyjskiego i rozbił ostatecznie dawną wspólnotę polityczną między hellenistycznym cesarstwem bizantyńskim a wznowionym łacińsko-germańskim cesarstwem zachodnim. Kościół rzymski, zwalczając również aspiracje cesarstwa do sprawowania dominium mundi nad całym chrześcijańskim Zachodem, wspierał dążenia do suwerenności państw narodowych, które zaczęły się pojawiać nie tylko w strefie peryferyjnej, lecz także w strefie barbarzyńskiej już za czasów Cesarstwa karolińskiego. Na pierwszy rzut oka widoczne jest opóźnienie procesów państwowotwórczych między jedną i drugą strefą o bezmała dwa, trzy, a nawet cztery wieki zjawisko to zwykło się nazywać w historiografii polskiej „młodszością cywilizacyjną". W dawniejszej historiografii zachodniej przypisywano to opóźnienie niewydolności Słowian - improductivit6 slave. Trzeba szukać przyczyn natury obiektywnej. Nietrudno je wskazać. W strefie pierwszej, śródziemnomorskiej, doszło albo do prostej kontynuacji życia państwowego (Bizancjum), albo też przybywające z północy plemiona germańskie weszły w gotowe już struktury drogą asymilacji lub podporządkowania (cała hemisfera cesarstwa zachodniego). W strefie drugiej, którą nazwaliśmy peryferyjną, sukcesja rzymska albo pozostawiła struktury i instytucje gotowe do zagospodarowania lub przyswojenia (monarchia frankijska) albo zmuszała najeźdźców do narzucenia własnych instytucji administracyjnych podbitej ludności (Bułgarzy, Awarowie, Madziarzy). Do czynników sprzyjających dalszej kontynuacji i ewolucji należało: l) oddziedziczenie gotowych struktur ekonomicznych (jak np. wielka własność ziemska, rzemiosło i handel wymienny, targi, przetarte szlaki komunikacyjne) oraz 2) gotowy zarys administracji terytorialnej i fiskalnej, dalej 3) obsługującą tę administrację warstwę urzędniczą i intelektualną, wreszcie 4) działającą już obok państwowej organizację kościelną. Strona 12

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski W strefie trzeciej, barbarzyńskiej, wszystkich tych składników życia gospodarczego i ustrojowego nie było. Warto tu przypomnieć słowa Pokopa z Cezarei o Słowianach z VI wieku n. e. że „nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie" i że wszystkie swoje sprawy publiczne rozstrzygają „na ogólnych zgromadzeniach (Historia wojen gockich, VII, 14, 22). Tymczasem 500 lat później sytuacja jest całkiem odmienna. Większość plemion słowiańskich żyje już wówczas w ustroju książęcym i monarchicznym. Taką ewolucję przeszły wszystkie ludy zamieszkujące tę strefę. Wytworzyły się w niej trzy wielkie systemy ustrojów państwowych o różnym stopniu zaawansowania 22 GERARD LABUDA struktury administracyjnej: a) skandynawski (Norwegia, Szwecja i Dania), b) zachodnioslowiański (Słowiańszczyzna połabska, Polska, Czechy i Morawy), oraz c) wschodniosłowiański (Ruś kijowska i nowogrodzka). Patrząc na ten układ z punktu widzenia ciągłości osadniczej i ustrojowej, zauważymy, że z najbardziej korzystnej sytuacji startowały ludy skandynawskie. Z jednej strony znajdowała się tam prawdziwa wylęgarnia narodów (yagina gentium), z której co jakiś czas całe rzesze ludzi wypuszczały się na wędrówkę do cudzych krajów, z drugiej zaś ci, co w niej pozostali, nadal wykazywali się ciągłością twórczej pracy, rodzimej kultury materialnej i artystycznej (ceramika, metalurgia, architektura kamienna, nawigacja itp.), a także wysokim poziomem kultury duchowej, (własny rodowód kultu i religii, o czym świadczy poemat Eddy). Nie omawiając dokładniej genezy państw skandynawskich, stwierdzimy tylko że zaczątki ponadplemiennych organizacji zaczęły się kształtować w Danii, Norwegii i Szwecji w okresie największego nasilenia ruchu wikingów w IX i X wieku i że tamtejsze monarchie typu królewskiego można datować na drugą połowę X i początek XI wieku. Na ten sam okres przypada też formowanie się państwa ruskiego. W tej sprawie, jak wiadomo, wytworzyły się dwa przeciwstawne sobie stanowiska, o różnych co prawda gradacjach hipotetyczności. Jedni przypisują zasługę powstania tego państwa skandynawskim Rusom-Waregom, drudzy starają się zredukować udział ich do minimum i wyprowadzić genezę państwa z miejscowych słowiańskich czynników państwowotwórczych. Dawniej głównym źródłem dla wysuwania odnośnych hipotez był znany przekaz XI-wiecznej Powieści lat doczesnych, iż to Czudowie, Słowienie, Krywicze i Wesowie przyzwali Rusów, aby „przyszli ...rządzić i władać" nimi, a więc cały spór ograniczał się do komentowania tych słów. Teraz tak wzbogaciła się ilość źródeł archeologicznych, językowych, a także świadectw źródeł pisemnych, świadczących o pobycie drużyn rusko-wareskich (kupców i wikingów-wojowników) na Rusi, że dalsze podważanie wiarygodności latopisów w tej sprawie nie może liczyć na uznanie. Kwestią pozostanie jedynie czas i zakres tego udziału. Trudno przypuścić, aby Waregowie podczas swoich wypraw na Ruś i dalej do Konstantynopola zachowali się inaczej, niż wikingowie, atakujący i okupujący znaczne tereny w Anglii, Irlandii, w północnej Francji (Normandia), a zwłaszcza na Sycylii. Łączyli trzy czynności w jednej osobie, jako kupcy, wojownicy i łupieżcy. Na ziemiach zajętych zakładali zarówno faktorie handlowe, jak i też obozy służące do obrony i do napaści. Jest więc rzeczą wysoce prawdopodobną, że jarlowie warescy potrafili narzucić swoją władzę Strona 13

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski plemionom słowiańskim w dorzeczu Dniepru i wytworzyć dwa ośrodki władzy terytorialnej i administracyjnej w Nowogrodzie i w Kijowie. Jednakże jak szybko opanowali te ośrodki, tak szybko ulegli wraz z swoimi męskimi drużynami slawizacji, a następnie POLSKA PIASTOWSKA X WIEKU 23 chrystianizacji. Powstało państwo -jedno z najpotężniejszych i najobszerniejszych w Slowiańszczyźnie. Już w drugiej połowie X wieku wywierało ono znaczący wpływ na swoich najbliższych sąsiadów: Polan, Czechów i Węgrów, a także na Bałkanach. W bezpośrednim otoczeniu Polski najszybciej na drogę organizacji państwowej weszły Morawy, a wnet po nich również Czechy. Na Morawach widoczne jest nawiązanie do tradycji państwa Samona; było to jednak nawiązanie kulturowe, a nie instytucjonalne, tym bardziej dynastyczne. Wiele się ostatnio mówi o wpływie państwa morawskiego za czasów księcia Świętopełka na Polskę południową, zarówno politycznym, mającym się wyrażać uzależnieniem księcia Wiślan od Świętopełka, jak i też kulturalnym poprzez wciągnięcie ziemi Wiślan w obręb metropolitalnej organizacji kościoła morawskiego za czasów arcybiskupa Metodego. Nie będę w kontekście naszych rekonstrukcji historycznych obszerniej uzasadniał mojego sceptycyzmu w odniesieniu do tej hipotezy. Nie znajduje ona potwierdzenia w materiale archeologicznym. Decydujące jednak znaczenie mają dwa fakty, mianowicie, po pierwsze, zniszczenie organizacji metropolii Metodego jeszcze za czasów, a dobitniej się wyrażając, przez samego księcia Świętopełka, a po drugie, rozpad samego państwa morawskiego na skutek najazdów węgierskich w pierwszej dekadzie X wieku. Nie było zatem możliwości kontynuowania tak dobrze dzieła Świętopełka, jak i też Metodego. Dziedzictwo polityczne i kulturowe Moraw natychmiast po ich upadku przejęły Czechy, które rozwijając swoją państwowość razem z sąsiadem, zrazu pozostawały pod dominacją morawską. Książęta czescy broniąc się skutecznie przed najazdami węgierskimi, mniej skutecznie stawiali opór inwazji niemieckiej. W połowie X wieku doprowadziło to do trybutamego uzależnienia Czech od Niemiec. W tym samym czasie Czesi rozwinęli swoją ekspansję w kierunku północnym i wschodnim. W bliżej nieokreślonym czasie zajęli Śląsk, a w połowie X wieku ziemie Wiślan i Lędzian aż po Bug i Styr. Pełny kształt ówczesnego państwa czeskiego odnajdujemy w znanym dyplomie cesarza Henryka IV z 1086 roku, potwierdzającym granice ufundowanych w latach 973-975 diecezji morawskiej z siedzibą w Ołomuńcu i czeskiej z siedzibą w Pradze. W rezultacie tych akcji Śląsk znalazł się w granicach biskupstwa praskiego, a ziemie Wiślan i Lędzian w granicach diecezji ołomunieckiej. W drugiej połowie X,stulecia Czechy były najpotężniejszym państwem zachodniosłowiańskim. W o wiele gorszej sytuacji znajdowały się plemiona Słowian połabskich, to jest Serbo-Łużyczanie, Wieleci i Obodryci, siedzący w trójkącie: Bałtyk-Odra-Nisa-Łaba i Sala, którzy już od czasów Karola Wielkiego zostali uzależnieni i zmuszeni do płacenia trybutu na rzecz państwa frankijskiego; zależność ta po chwilowej przerwie na przełomie IX/X wieku została wznowiona przez państwo niemieckie; plemiona obodryckie i wieleckie, a także serbsko-łużyckie zostały zmuszone w latach 934-940 24 GERARD LABUDA Strona 14

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski do uiszczania trybutów „aż po rzekę Odr?". W 948 roku założono biskupstwa w Stargardzie (Oldenburg), Brennie (Brandenburg) i Hobolinie (Havelberg), które podjęły się chrystianizacji wspomnianych już ludów. W 955 roku Obodryci i Wieleci podnieśli powszechny bunt przeciw panowaniu niemieckiemu, ale został on silą stłumiony. Dopiero w 983 roku udało się plemionom wieleckim odzyskać na krótko swobodę i zlikwidować biskupstwa w Brennie i Hobolinie. Plemiona obodryckie, zagrożone stale przez Sasów i Duńczyków, przeszły na wyższy etap organizacji państwowej, oddając władzę w ręce książąt, natomiast Wieleci pozostali przy swoim archaicznym ustroju wiecowym. Jedni i drudzy, niezdolni do wspólnego działania, w XI wieku ponownie dostali się pod dominację niemiecką. Na tak zarysowanym układzie terytorialno-politycznym Europy Środkowej można ukazać tworzenie się państwa piastowskiego, w drugiej połowie X stulecia. Na jego kształt geograficznopolityczny złożyły się cztery plemiona „rdzeniowe", to jest Polanie, Stężanie, Wiślanie i Mazowszanie z Kujawianami, tudzież dwa plemiona „okrainne", to jest Lędzianie (od nich wywodzi się nazwa Lachów na Rusi na oznaczenie Polaków) między górnym Bugiem i Sanem, jako ziemia przejściowa między Rusią i Wiślanami oraz Pomorzanie (Kaszubi) między dolną Odrą i dolną Wisłą nad Bałtykiem, jako wschodnia odrośl plemion wieleckich, mających swe główne siedziby na zachód od dolnej Odry. Przejściowo, stosunkowo krótko, w postaci aneksów w obręb państwa piastowskiego wchodziły Morawy (1003-1029) oraz Milsko i Łużyce (1002-1031). Natomiast Lędzianie znaleźli się pod panowaniem Piastów tylko w latach 1019-1031. a potem aż do roku 1340 podlegali książętom ruskim, ulegając w tym czasie całkowitej rutenizacji. Podobnie działo się na Pomorzu, którego zmienne losy trzeba zawsze rozpatrywać w kontekście politycznym stosunków polsko-niemieckich. Na tak zarysowanym terytorium ponadplemienna organizacja państwowa zaczęła się tworzyć już w drugiej połowie IX wieku: a) u Wiślan i Lędzian nad górnym Powiślem oraz między Bugiem i Sanem oraz b) u Polan nad Wartą. Trzon państwa polańskiego ze stolicą w Gnieźnie koło 960 roku, gdy Mieszko I przypuszczalnie przejmował władzę po ojcu, składał się z Polski właściwej, tj. późniejszej Wielkiej czyli Starej Polski, z Kujaw i Mazowsza; w nieznanych okolicznościach i czasie zostało doń włączone Pomorze nadwiślańskie. Próba zawładnięcia Ziemią Lubuską i Pomorzem Zachodnim, gdzie główną rolę w owym czasie odgrywali S,Wolinianie, wywołała całą serię starć, w których Mieszko zrazu poniósł klęskę w starciu z Redarami, plemieniem wieleckim sąsiadującym z Woliniami. Zawarcie f~sojuszu z Czechami koło 965 roku spowodowało z kolei serię dalszych dobrze zna1 nych wydarzeń, jak poślubienie księżniczki czeskiej Dobrawy. siostry lub córki panującego wówczas w Czechach księcia Bolesława (929-972), przyjęcie chrztu (966),

POLSKA PIASTOWSKA X WIEKU 25 zawarcie z cesarzem Ottonem I sojuszu, skierowanego przeciw Wieletom, połączonego z opłatą trybutu prawdopodobnie z Ziemi Lubuskiej (usque in Yurta fluviwn), zwycięstwo nad Wolinianami (967), założenie biskupstwa misyjnego (968), zajęcie Pomorza, interwencję margrabiego saskiego Hodona przeciw Mieszkowi, zakończoną jego klęską pod Cedynią (972), wreszcie wspólne wystąpienie Mieszka I i Strona 15

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Bolesława czeskiego w latach 973-974 po stronie bawarskiego pretendenta do tronu Henryka, przeciw Ottonowi II, wyprawę cesarza Ottona na Polskę w r. 979 zakończoną zawarciem pokoju, umocnionego ponadto zaślubieniem przez Mieszka I margra- | bianki saskiej Ody w 980 roku. ł Wzmagające się zagrożenie ze strony Wieletów od momentu ich zwycięskiego powstania przeciw uciskowi ze strony margrabiów saskich w 983 roku skłoniło Mieszka do silniejszego związania się z Niemcami. Jeszcze w latach 983-984 razem z księciem czeskim Bolesławem II (972-999) ponownie opowiedzieli się po stronie Henryka bawarskiego przeciw Ottonowi III. Gdy Henryk nie zyskał uznania wśród swoich, to Bolesław został wiemy pretendentowi. Natomiast Mieszko przeszedł zdecydowanie na stronę Sasów wspierających Ottona i razem z nimi zwalczał Wieletów (985, 986); co więcej, gdy opór Bolesława wywołał konflikt zbrojny z Niemcami (987), Mieszko wykorzystał pomyślną koniunkturę i zajął ziemię Wiślan z Krakowem V i Sandomierzem, zrywając w ten sposób sojusz z Czechami. Decyzja ta miała zapewne swoje własne uwarunkowania. W 981 roku książę kijowski Włodzimierz wyruszył na Lędzian i „zajął grody ich: Przemyśl. Czerwień i inne grody". Mogła w Polsce powstać obawa, że Włodzimierz, posuwając się nadal na zachód, może równie szybko obsadzić ziemie Wiślan. W każdym razie Bolesław czeski po uśmierzeniu konfliktu z Niemcami zażądał zwrotu Krakowa, Mieszko nie ustąpił. Zaraz potem wyposażył pierwotnego syna Bolesława ziemią krakowską i sandomierską. W 990 roku doszło do wybuchu regularnej wojny polsko-czeskiej, z której y Mieszko wyszedł zwycięsko i w jej następstwie zajął cały Śląsk. Wystarczy rzut oka na mapę, aby stwierdzić, iż w wyniku tych wydarzeń w okresie 987(?)-990 dotychczasowe terytorium państwowe Polski piastowskiej wzrosło dwójnasób. Rozciągało się ono odtąd między Bałtykiem a Karpatami oraz między Odrą i Nisą a Bugiem. Polska Mieszkowa za jednym jakby zamachem stała się l najpotężniejszym państwem słowiańskim we wschodniej Europie Środkowej. Co więcej, ponieważ Polska południowa znajdowała się w granicach diecezji praskiej i ołomunieckiej, a zatem w granicach metropolii mogunckiej, paląca stała się sprawa ponownego urządzenia (ordinatio) stosunków diecezjalnych na całym terytorium Polski. Polańskie biskupstwo misyjne nie mogło automatycznie objąć nowych nabytków. Stało się to dopiero na synodzie gnieźnieńskim w 1000 roku. Utworzone 26 GERARD LABUDA wówczas arcy biskupstwo gnieźnieńskie objęło swoimi granicami zarówno Polskę północną i Polskę południową. Wydzielone ad personom dotychczasowego biskupa •s/ misyjnego Ungera biskupstwo poznańskie, oddane przez niego jurysdykcji arcybiskupa magdeburskiego, wróciło po jego śmierci (1012) do metropolii gnieźnieńskiej. Dwa świadectwa niejako zamykają proces zamknięcia budowy terytorialnej.najstarszego państwa piastowskiego: a) regest dokumentu księcia Mieszka I z 991-992 roku znany pod nazwą Dagome iudex, którym książę Mieszko. jego żona Oda i ich synowie Mieszko i Lambert oddawali „państwo Schinesghe, Schignesghe" pod opiekę Stolicy Apostolskiej, oraz 2) opis kronikarski biskupa merseburskiego Thietmara o ^ałożeniu arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w 1000 roku (ks. IV rozdz. 45). Głównym czynnikiem sprawczym wszystkich tych przemian były siły polityczne, reprezentowane przez różne warstwy społeczne i instytucje ustrojowo-administracyjne. Prócz nich stosunkowo intensywnie działały też siły wytwarzane przez wspólnoty etniczne i kulturowe. Wystarczy tu znowu podkreślić, że imperia i ich ideologie uniwersalne były tak samo negatywnie ustosunkowane do wszelkich poczynań integraStrona 16

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski cyjnych wspólnot etnicznych, jak do tworzących się poza ich zasięgiem wspólnot państwowych. Toteż dopiero wytworzenie się samodzielnych państw wywarło przyspieszający wpływ na przekształcenie wspólnot etnicznych we wspólnoty narodowe. Niech mi tu będzie wolno zamiast własnego wywodu, odwołać się do celnych sformułowań Benedykta Zientary, który tej sprawie poświęcił osobne dzieło. „Narody średniowieczne powstały przede wszystkim dzięki ramom starzonym przez państwa. Istnienie państwa formowało grupę ludzi, których interesy były związane z jego istnieniem; dwór, hierarchię urzędniczą i kościelną, wojsko. Uświęcenie przez Kościół władzy, jako pochodzącej od Boga, było podstawową gwarancją lojalności wobec państwa tych warstw społecznych, które nie czuły się związane z nim uczuciowo. Lojalność ta wzrastała, kiedy państwo okazywało się trwałe, potrafiło zabezpieczyć pokój wewnętrzny i sukcesy wobec sąsiadów" (s. 343). Z powyższych konstatacji wynika wyraźnie, że wspólnoty etniczne były pierwsze w stosunku do formowanych przez nie wspólnot typu państwowego, ale te wspólnoty państwowe z kolei były pierwsze w stosunku do tworzących się na tej połączonej bazie wspólnot narodowych, wykazujących się już istnieniem własnej przynależności narodowej i własnej świadomości kulturowej. Przejdźmy teraz do wysunięcia kilku wniosków, które wynikają z powyższego omówienia procesów państwo- i narodotwórczych: l. Większość istniejących obecnie państw i narodów europejskich tkwi swoimi korzeniami w wczesnośredniowiecznej epoce dziejów; dotyczy to również Polski, której państwowość dojrzała w ciągu X wieku, a jej znamieniem było wytworzenie POLSKA PIASTOWSKA X WIEKU 27 monarchii, czyli władzy jednego księcia nad plemionami, które do tej pory miały swoich książąt i przywódców. W tym czasie zaczęły się też tworzyć zaczątki ponadplemiennej świadomości narodowej, którą w odróżnieniu od nazwy plemienia Polan możemy nazwać polską świadomością narodową. 2. Gdy na te procesy państwo- i narodowotwórcze spojrzymy z perspektywy ogólnoeuropejskiej, to zauważymy, że tworzenie się jednolitej wspólnoty narodowej było opóźnione w stosunku do tworzącej się również wspólnoty politycznej, czyli państwowej, przeciętnie od dwu do trzech wieków. W Polsce świadomość politycznej jedności przypada na czasy Mieszka I i Bolesława Chrobrego, natomiast świadomość narodowa powstawała w XI i XII wieku. Nie zdołała ona zapobiec rozbiciu monarchii w połowie XII wieku (państwo dzieliła dynastia między sobą na podstawie zakorzenionego już w ustroju plemiennym prawa rodowego), ale w dużym stopniu osłabiła te dążenia w okresie istnienia Polski dzielnicowej, a następnie przyczyniła się do odrodzenia i pełnego jej rozwoju w okresie odrodzenia Królestwa Polskiego za czasów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w pierwszej połowie XIV stulecia. 3. Wytworzenie państwa spowodowało zapoczątkowanie na całym obszarze rozmaitych procesów scalających, jak wytworzenie się zróżnicowania społecznego (klasowego) i stanowego, wytworzenie się wspólnych dla całego państwa instytucji administracyjnych, jak skarbowość, sądownictwo, wojsko, zarząd terytorialny grodowy itp. Doniosłym czynnikiem scalającym społeczeństwo była wprowadzenie kultu chrześcijańskiego, który zastąpił dotychczasowe lokalne i regionalne kulty pogańskie o zasięgu plemiennym. Wytworzenie się jednej warstwy panującej (wielmoże i wojowie) w wyniku zróżnicowania społecznego połączyło grupy ludzi zainteresowanych w utrzymaniu jedności państwa. Ta sama warstwa, umocniwszy swe stanowiska, zaczęła z kolei dążyć do ograniczenia władzy swoich książąt w okresie dzielnicowym celem Strona 17

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski uzyskania większego wpływu na zarząd państwa i zyskania większego udziału w podziale dochodu narodowego. 4. Okolicznością sprzyjającą utrwaleniu państw narodowych był od dawna tlejący się konflikt między dwoma uniwersalnymi władzami: Cesarstwem i Papiestwem w drugiej połowie XI wieku (słynny spór o inwestyturę biskupów przez władze świeckie). Stroną atakującą, dążącą do ograniczenia władzy świeckiej, w tym zaś przede wszystkim cesarzy rzymskich, będących równocześnie królami Niemiec, Włoch i Burgundii, byli papieże. W mniejszym stopniu spór ten zaznaczył się w zasięgu oddziaływań Cesarstwa Bizantyjskiego, gdzie kościół prawosławny był zawsze bardziej uległy wobec władzy świeckiej. Z konfliktu tego korzystały wszystkie państwa europejskie, wyzwalając się spod dominacji cesarzów rzymskich. Wśród tych państw znajdowała się również Polska, która w XI wieku dwukrotnie zdołała skutecznie r 28 GERARD LABUDA przekształcić monarchię typu książęcego, uchodzącą za władztwo drugiego rzędu, w monarchię królewską (1025, 1076), ale wskutek zatargów wewnętrznych nie potrafiła utrwalić instytucji królewstwa w swoim ustroju politycznym. Monarchia typu królewskiegozapewniała „niepodzielność państwa" w tym znaczeniu, iż wszyscy książęta, nawet z jednej i tej samej dynastii, musieli uznawać zwierzchnictwo króla. Tę zasadę udało się w Polsce zapoczątkować dopiero za dwu ostatnich Piastów, to jest Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, a utrwalić ostatecznie w Polsce jagiellońskiej. 5. Już w X wieku Polska piastowska zajmowała trwałe miejsce w systemie tworzącego się wówczas w całej Europie systemu państw narodowych. Nota bibliograficzna I. Zagadnienia ogólne T. Manteuffel, Historia powszechna - Średniowiecze, Warszawa 1990. B. Zientara, Historia powszechna - Średniowiecze, Warszawa 1968. Historia dyplomacji polskiej, t. I, pod red. G. Labudy i M. Biskupa, Warszawa 1980. J. Baszkiewicz, Państwo suwerenne w feudalnej doktrynie politycznej do początków XIV Wieku, Warszawa 1964. Praca zbiorowa. Dziesięć wieków Europy, pod red. J. Żamowskiego, Warszawa 1983. B. Zientara, Świt narodów europejskich - Powstanie świadomości narodowej na obszarze Europy pokarolińskiej. Warszawa 1985. II. Dzieje narodów l państw europejskich H. Łowmiański, Początki Polski, t. I-VI, Warszawa 1963-1986. K. Tymieniecki, Polska w średniowieczu. Warszawa 1961. K. Tymieniecki, Dzieje Niemiec do początku ery nowożytnej, Poznań 1948. Strona 18

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski G. Ostrogorsky, Dzieje Bizancjum, Warszawa 1967. L. Bazy Iow, Historia Rosji, Wrocław 1968. J. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 1990. M. Kosman, Historia Białorusi, Wrocław 1979. J. Ochmariski, Historia Litwy, Wrocław-1990. W. Felczak, Historia Węgier, Wrocław 1966. R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechosłowacji, Wrocław 1969. III. Zagadnienia szczegółowe J. Hauziriski, W kręgu uniwersalizmu średniowiecznego: Sacrum Imperium Romanum, Słupsk 1988. H. Samsonowiez, Polska i Niemcy w procesie kształtowania się europejskiego systemu państw w średniowieczu, w: Zapiski Historyczne, t. 55, 1990, s. 195-204. G. Labuda, Kształtowanie się systemu państw i narodów europejskich w X. i XI. wieku, w: Konfrontacje, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992. Polska a Niemcy i Cesarstwo w X wieku KLAUS ZERNACK Pielgrzymka cesarza Ottona III do grobu świętego Wojciecha w Gnieźnie w roku 1000 przyczyniła się do światowego rozgłosu cesarskiej i papieskiej polityki renovatio imperii. Polityka obydwóch państw prowadzona od czasu zjazdu gnieźnieńskiego ożywiła, jak podaje źródło z końca XI wieku, stojące blisko tamtych wydarzeń, nadzieje wielu współczesnych na połączenie polskich Słowian z Rzeszą Niemiecką (regnum Sclavorum regno Theutonicorum confoederari). Polska i Niemcy, partnerzy tego poruszającego światem wydarzenia na przełomie I i II tysiąclecia, pojawili się na arenie dziejowej w przeciągu X wieku, w bardzo odmiennych warunkach historycznych: niemieckie regnum było „państwem sukcesyjnym" wielkiego Królestwa Frankijskiego i rozwinęło się w długim, zapoczątkowanym w drugiej połowie IX wieku, procesie z dawnej Francia orientalis, wschodniej części państwa Karolingów; przy czym ów proces znalazł stosunkowo szerokie odbicie w ówczesnych źródłach. Zupełnie inaczej było w przypadku państwa polskiego (regnum Sclavorum), które powstało poza zasięgiem dawnego świata kultury starożytnej, na odległych ziemiach na wschód od Odry, prawdopodobnie w wyniku szybkiego połączenia się plemion około końca IX wieku. Podstawę wzrostu władzy książęcej w kształtującym się państwie polskim stanowił prawdopodobnie - jak w wypadku Skandynawii i Rusi handel dalekosiężny. Jego początki w regionie gnieźnieńsko-poznańskim przypuszczalnie sięgają dopiero końca IX wieku; przy czym były one związane z rozwojem Wolina. Wtedy dopiero, jak się zdaje, rozpoczęła się ekspansja plemienia Polan. W tym czasie zakres aktywności karolińskiej polityki wschodniej ulegał ustawicznym zmianom. Źródła informują przede wszystkim o procesach zachodzących na południowym wschodzie, na granicach Bawarii, gdzie wraz z wtargnięciem Madziarów i rozpadem państwa wielkomorawskiego na przełomie IX i X wieku miały miejsce wydarzenia rzeczywiście poruszające świat. Stopniowy rozpad wschodniego królestwa Franków (Francia orientalis) przejawił się we wzroście aktywności księstw plemiennych. W tym okresie, za panowania dynastii saskiej, zrodziło się regnum Teutonicorum, czyli Germania w nowym znaczeniu; w znaczeniu innym niż w tradycji antycznej, która była jeszcze miarodajna dla Strona 19

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski 30 KLAUS ZERNACK Einharda i dla całego IX wieku. Z tego powodu Walter Schlesinger właśnie tu umieścił początki historii Niemiec. Dla nowego regnum istotne było odnowienie idei królestwa typu wielkofrankońskiego. Dlatego też nowa polityka wschodnia Henryka I miała na celu nie tylko zabezpieczenie flanki państwa niemieckiego przed Węgrami, lecz wiązała się również z wprowadzeniem nowej koncepcji polityki wobec Słowian na północnym wschodzie, już jako polityki marchii granicznych po wschodniej stronie Łaby. Oznacza to, że polityczne zabezpieczenie północnowschodnich ziem słowiańskich, przynajmniej środkowego dorzecza Łaby i Odry, na wzór organizacji marchii na południowym wschodzie dawnego państwa frankijskiego, stało się o tyle pilniejsze, o ile bardziej widoczne były procesy koncentracji władzy w następstwie rozpadu państwa wielkomorawskiego. Koncentracja ta dotyczyła nie tylko Węgier, lecz także Czech i -jeśli posłużymy się świadectwem, jakim są imiona władców również Polski. Horyzont polityki wschodniej Rzeszy poszerzył się zatem w X stuleciu zauważalnie. W świetle nowych badań należy stwierdzić, że polityka wschodnia nowopowstałego państwa niemieckiego skierowała się nie przypadkiem na stary ośrodek polityczny po drugiej stronie Łaby - na Brennę, którą król Henryk zdobył zimą 928/929 roku z zamiarem objęcia militarną kontrolą sąsiednich plemion słowiańskich aż po Odre. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj polityka niemiecka wobec hawelskiej dynastii książęcej w Brennie. Z jednej strony król Henryk zabrał ze sobą do Rzeszy członków rodziny książęcej jako zakładników. Z drugiej jednak nawiązał rodzinne, quasi-dynastyczne stosunki, pozwalając następcy tronu Ottonowi, który miał wtedy siedemnaście lat, związać się z jedną z córek księcia na Brennie. Związek ten może nawet małżeństwo - nie trwał długo, ale politycznie miał duże znaczenie, ponieważ z niego zrodził się późniejszy arcybiskup Moguncji, Wilhelm. Dzięki małżeństwu z córką księcia na Brennie przyszły król poznać miał zapewne język wschodnich sąsiadów. Prawdopodobnie Henryk miał przed oczyma dawny model koegzystencji karolińskiej marchii wschodniej na południowym wschodzie, to znaczy współistnienie władzy prefekta frankijskiego z władzą rodzimych dynastii. Wyznaczył bowiem wkrótce królewskiego legata, komesa Zygfryda, swojego szwagra, na prefekta słowiańskich ziem granicznych. Jednak ten nowy porządek został niebawem obalony na skutek politycznych zamętów, w jakich pogrążyło się regnum niemieckie wraz z objęciem władzy przez Ottona I w roku 936, jak również w wyniku wypraw węgierskich oraz powstań pojedynczych plemion słowiańskich między Łabą a Odrą. W roku 940 nawet Brenna ponownie odpadła od Rzeszy. Polityka, za pomocą której król Otton I usiłował opanować trudną sytuację na granicy wschodniej, była równoznaczna ze zmianą dotychczasowego modelu: Otton POLSKA A NIEMCY i CESARSTWO w X WIEKU 31 przekształcił najpierw urząd legata w urząd margrabiego (marchionat), co mogło leżeć również w intencji Henryka I. Urząd ten dzierżył po śmierci Zygfryda w 937 roku jego brat Geron. Postępowanie Gerona po przejęciu urzędu margrabiego wyraźnie wskazuje na to, że wcześniejszy model współżycia z licznymi ośrodkami władzy pleStrona 20

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski miennej w dawnym księstwie hawelsko-wieleckim uznano w Niemczech za nie nadający się już do zastosowania. Natomiast u Obodrzyców na północy, w tak zwanej marchii BiUunga, uważano ów model w dalszym ciągu za odpowiedni. Według Widukinda z Korbei Geron kazał w roku 939 zamordować trzydziestu słowiańskich principes'z obszaru swej marchii. Jako satelita ottoński osadzony został żyjący od 928 roku na dworze niemieckim syn książęcy Tęgomir. Jak dalej pisze Widukind poddały się „wszystkie plemiona barbarzyńskie... aż po Odrę". Znaczy to, iż po wymordowaniu autochtonicznej warstwy możnych obszar władzy hawelskiego satelity Niemiec został rozszerzony aż po Odre. Teren ten pokrywał się z marchią Gerona. Nowy system polityki wobec Słowian był prawdopodobnie skutkiem dążeń do poszerzenia królewskiej własności ziemskiej (Konigsland), aby w ten sposób wzmocnić niemiecką władzę królewską. Ten kolejny krok w niemieckiej polityce wschodniej w marchii Gerona uwidocznił się również poprzez zmiany jakościowe rzeczonej polityki: w roku 948 zostały założone in marchia Geronis biskupstwa w Brennie i Hobolinie, jako ośrodki misyjne dla ziem słowiańskich. Rygorystyczne postępowanie margrabiego Gerona, który od 939 roku przygotowywał się do podjęcia tego kroku, nie pozostało według wszelkiego prawdopodobieństwa - bez reakcji na wschodniej granicy jego marchii, to jest nad środkową Odrą. Stosunkowo dawno został w nauce dostrzeżony fakt, że dokument fundacyjny biskupstwa w Brennie podaje wprawdzie Odre jako wschodnią granicę diecezji, ale przy wyliczeniu dziesięciu provintias, które winny przynależeć do tego biskupstwa, wykazuje lukę w odniesieniu do terenów na wschód od ziemi Sprewian wokół Kopanicy. W tę lukę dadzą się - na podstawie dokładnej krytyki źródeł dopasować dwa pozostałe terytoria słowiańskie: Ziemia Lubuska na zachód od Odry i obszar Selpoli w ziemi Beeskow. Są to te terytoria, z którymi w 963 roku, a więc piętnaście lat po założeniu biskupstwa w Brennie, związane były pierwsze bezpośrednie \ 'iadomości o Polsce. Można zatem założyć, że państwo polskie wokół Gniezna i Poznania rozciągało swoją władzę na zachód od środkowej Odry, równocześnie z tworzeniem się marchii pod władzą Gerona, względnie po roku 950 margrabiego Dytryka. Thietmar z Merseburga, którego doniesienia odnośnie do roku 963 wskazują na taką wcześniejszą ekspansję, mówi w każdym razie o poddaństwie (subiecti) polskiego księcia Miseco w związku z ziemiami Selpoli i Luzici. Lecz sądzić można, że inicjatywę do ekspansji Polski dał tutaj jeszcze ojciec Mieszka - Siemomysł. Dla oceny nowej siły politycznej 32 KLAUS ZERNACK na wschodnich kresach Niemiec są jednak ważniejsze konkluzje ustrojowo-historyczne. Od 963 roku księstwo Mieszka przedstawiano bowiem w źródłach jako gotowe i dojrzałe państwo; przy czym wczesna Polska przypominała w swojej strukturze bardziej skandynawskie i wschodniosłowiańskie organizacje państwowe niż te z kręgu wpływów frankijskich. Na początku lat sześćdziesiątych X wieku polityka państwa polskiego orientowała się, zarówno w swoich celach ekspansywnych (w pierwszym rzędzie chodziło tu o 'zdobycie ujścia Odry z Wolinem), jak również w swoich stosunkach z zagranicą, na "f ..• Strona 21

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski 'kierunki, które miały się okazać stabilne przez długi czas. Polskim władcom brakowało jedynie połączenia swojego rodu z Kościołem katolickim, czego inne dynastie panujące w Europie środkowowschodniej dokonały już wcześniej, jak chociażby Przemyślidzi w Pradze czy niektórzy książęta połabscy. Ale i to było około 960 roku jedynie kwestią czasu. Bowiem w tym okresie można już mówić o potrzebie włączenia się tak potężnych władców, jak Mieszko, w ramy przewodnich idei epoki. Pod tym względem Niemcy rozwinęły bardzo aktywną politykę. Król Otton I podporządkował sobie opozycję książąt dzielnicowych, zbliżył Czechy do Rzeszy oraz w 955 roku zażegnał na długo zagrożenie ze strony Węgrów. Tego samego roku Otton stłumił w krwawej bitwie nad Rzeknicą powstanie Obodrzytów i Redarów, którzy próbowali się wyzwolić spod coraz surowszych rządów niemieckich i usiłowali przenieść powstanie na teren marchii Gerona, względnie Dytryka. Tym samym Otto torował sobie drogę do stworzenia szerszej bazy kościelnej i misyjno-politycznej dla penetracji ziem Słowian na granicy wschodniej. W tym celu założył metropolie misyjne na ziemiach słowiańskich oraz odnowił godność cesarza rzymskiego, wykorzystując przy tym tradycje karolińskiej polityki imperialnej. Jak wiadomo, fundacja magdeburska przeciągała się ze względu na opór episkopatu Rzeszy. Ale już koronacja Ottona Wielkiego na cesarza w roku 962 wniosła nową jakość do stosunków politycznych na wschodnich rubieżach Rzeszy i tym samym wpłynęła na kontakty między Rzeszą a państwem polskim. Władca gnieźnieński, który od 967 roku - prawdopodobnie z powodu swoich dążeń ekspansywnych w dorzeczu dolnej Odry - popadł w konflikt zbrojny z Wieletami, ustępując im militamie, szukał sprzymierzeńców w Czechach i w cesarzu, któremu ślubował wierność, a także obiecał trybut usque in Vurta fluvium (aż po rzekę Wartę), to znaczy za zachodnie tereny ekspansji, leżące już poza ziemią Polan. To wydarzenie miało duże znaczenie dla obydwu stron. Bowiem wraz z układem z roku 967 imperium uznało zmiany, jakie zaszły po 948 roku w układzie sit politycznych na ziemiach słowiańskich: niemieckie królestwo oraz polski książę Mieszko „w równej mierze" objęli panowanie nad związkami słowiańskimi między Łabą a Odrą. Od czasu koronacji cesarskiej imperium roztoczyło nad całym tym POLSKA A NIEMCY i CESARSTWO w X WIEKU 33 obszarem swoją władzę zwierzchnią. W tym kontekście późniejsza wzmianka o Mieszku jako marchio w fuldajskim nekrologu wydaje się o wiele bardziej wyrazem poważania dla tego, w swoim czasie sławnego prawdopodobnie na obszarach pogranicza, księcia polskiego, niżeli formalnym tytułem. Kiedy bowiem ten jeszcze pogański fidelis i amicus imperatoris, jak ówcześni określali Mieszka, został w 966 roku, po poślubieniu czeskiej księżniczki Dobrawy, chrześcijaninem, dokonała się całkowita zmiana jakościowa w stosunkach politycznych pomiędzy „Niemcami" i „Polską": konkurencja o ekspansję na teren Słowian między Łabą a Odrą, która charakteryzowała lata 948-964, przerodziła się w kooperację w ramach odnowionego Imperium Romanum. W gruncie rzeczy były to już oznaki tego, co w punkcie kulminacyjnym polityki reiwvatio imperii na przełomie I i II tysiąclecia miało formalnie wyjść na jaw: równorzędność polskiego regnum przy boku niemieckiego. Przy czym ta nowa polityka kooperacji, w znaczeniu chrześcijańskiej idei imperialnej, zapewniała wystarczająco dużo miejsca także dla zabezpieczenia polskich interesów. Uwidacznia się to zarówno w przyjęciu chrześcijaństwa z Czech, jak i w fakcie, że w 968 roku można było założyć pierwsze polskie biskupstwo w Poznaniu. Fakty stworzone w latach sześćdziesiątych w ramach współpracy polsko-niemieckiej przetrwały długi czas. Należy to podkreślić, nawet jeśli wydarzenia Strona 22

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski związane ze zmianą panującego w Rzeszy po śmierci Ottona Wielkiego, na pierwszy rzut oka zdają się temu przeczyć. W przejściowym związaniu się Mieszka z Henrykiem Kłótnikiem, głową opozycji przeciwko ottońskiej polityce następstwa tronu, odbija się przede wszystkim tradycyjna labilność niemieckiej władzy królewskiej. Stąd też sojusznicy Rzeszy orientowali się każdorazowo na kandydata z największymi szansami na tron. Jak dobrze zazębiały się interesy polityczne obu stron, miała pokazać w wyrazisty sposób przyszłość: Polska zdobyła długotrwałe wsparcie polityczne Rzeszy przy próbach realizacji swoich ekspansywnych zamiarów. Plany te obejmowały przede wszystkim ziemie opanowane przez Czechy, to jest Śląsk i Kraków. Rzesza natomiast zdobyła spolegliwego partnera do chrześcijańskiej penetracji pogańskosłowiańskiego świata. Jak bardzo Rzesza potrzebowała tego partnera, okazało się wówczas, kiedy pod naciskiem z Zachodu i Wschodu w wielu regionach rósł słowiański opór przeciwko władzy chrześcijańskiej, co w 983 roku, podczas wielkiego powstania Słowian, doprowadziło do całkowitego jej załamania. Tym samym nie powiodła się próba stworzenia królewskiej własności ziemskiej pomiędzy Łabą a Odrą. Nie znaczy to wcale, że zakończyła się współpraca polsko-niemiecka w ottońskim Imperium Christianum. Jeżeli przyglądać się wspólnym wysiłkom w walce z pogańskim powstaniem w marchiach połabskich, to widać, iż niemiecko-polska kooperacja osiągnęła w latach dziewięćdziesiątych X wieku szczyt swego oddziaływania. 34 KLAUS ZERNACK Naznaczony przez chorobę i starość polski książę Mieszko I mógł przy końcu życia, około 990 roku, zapisać na swym koncie jeszcze jeden znaczący sukces w zakresie stabilizacji monarchii polskiej. Po tym, jak w ciągu swego życia zagarnął ^Pomorze, Śląsk i Ziemie Krakowską, udało mu się, dzięki tradycyjnie dobrym stosunkom z mocarstwami uniwersalnymi, zdobyć papiestwojako obrońcę i gwaranta (patronus et adiutor) znacznie powiększonego obszaru państwa. Polski książę oddał w tym celu swój kraj jako darowiznę kościelną świętemu Piotrowi. Mieszko zamierzał równocześnie - w zgodzie z koncepcją misyjną Wojciecha z Pragi, a także papieża stworzyć dla swego państwa podwaliny pod własną, niezależną od wszelkich roszczeń Magdeburga organizację kościelną. Starania imperium i papieża o nowy porządek kościelno-organizacyjny dla powiększonego terytorium państwa polskiego wypełniły lata dziewięćdziesiąte X wieku. Przy ugodzie pomiędzy Polską a Czechami, imperium musiało uwzględniać także swoje własne interesy. Jednakże starania w tym kierunku nie przyniosły żadnego rezultatu i pierwszy plan, dotyczący założenia biskupstwa w Miśni z niektórymi częściami Śląska i Czech, za panowania następcy Mieszka, Bolesława, w 995 roku nie powiódł się. Jednak polityka renovatio imperii, którą forsował młody cesarz Otto III po męczeńskiej śmierci Wojciecha z Pragi, stanowiła doskonały grunt dla polskich celów politycznych. Polityka wschodnia powinna polegać nie jak dotychczas na kościelno-politycznym powiększaniu Germanii, lecz - według bizantyjskiego wzoru na (ścisłym powiązaniu obcych dynastii z imperium. W Gnieźnie, podczas odwiedzin cesaStrona 23

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski rza na grobie męczennika Wojciecha, doszło do najlepszego rozwiązania jakie można by sobie wyobrazić: ziemie polskiego księcia Bolesława Chrobrego zostały wraz z założeniem arcybiskupstwa w Gnieźnie zespolone w jednej organizacji metropolitalnej. Źródła dowodzą, że Polska tamtego okresu już od dawna pojmowała siebie jako Polonia, podczas gdy za granicą jeszcze jakiś czas używano nazwy Sclavinia. Władca Polski nie był dłużej uważany przez cesarza za trybutariusza (tributarius), lecz za pana (dominus), za współpracownika cesarstwa (cooperator imperii). Równorzędność Polski jako „współprzyporządkowanego niemieckiemu regnum członka w odnowionym imperium romanum Christianum" była tym samym całkowita. Droga rozpoczęta w 963 roku dobiegła swego końca. Po odwiedzinach Ottona III na grobie Wojciecha w Gnieźnie, Bolesław Chrobry udał się niebawem z pielgrzymką do grobu Karola Wielkiego w Akwizgranie. Widzimy zatem: polskie - jak najbardziej narodowe - sukcesy stabilizacji państwa pokrywały się z potrzebami budowy imperialno-chrześcijańskiego porządku świata. Nie stały one zatem w opozycji do głównych sił sprawczych imperialnej monarchii Niemców. Przeciwnie: stosunki pomiędzy elitami politycznymi obydwóch POLSKA A NIEMCY i CESARSTWO w X WIEKU

35

królestw (regna) i tym samym - tak możemy powiedzieć w świetle obecnie toczonej dyskusji mediewistycznej o narodach -, między reprezentantami najwcześniejszych uczuć narodowych w Europie Środkowej były bardzo bliskie także i po upadku polityki renovatio imperii w 1002 roku. I nie zbłądzimy, dochodząc do następującego wniosku: rekonstruowana przez współczesną naukę kooperacja w początkowym okresie stosunków niemiecko-polskich, w której chodziło o uczestniczenie w idei imperialnej {Reichsidee), która zapewniała miejsce zarówno dla jedności, to znaczy narodu, jak i dla całości, to jest chrześcijaństwa, przyczyniła się istotnie do wzajemnego konstytuowania wczesnych struktur narodowych w Polsce i Niemczech. Przetłumaczył z niemieckiego Eligiusz Janus Nota bibliograficzna Aktualny stan badań omawiają po strome polskiej: G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1946, wyd. l, Poznań 1987-1988, wyd. 2, t. 1-2. H. Łowmiański, Początki Polski, L V, Warszawa 1973. Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, red. K. Tymieniecki, Poznań 1962, L I-IL po stronie niemieckiej zaś: H. Ludat, Ań Elbę und Oder urn Jahr 1000, Koln 1971. Chr. Liibke, Regesten żur Geschichte der Slawen an Elbę und Oder (vom Jahr 900 on), Berlin 1985-1987, cz. I-ffl. Strona 24

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski W. H. Fritze, Der slawische Aufstand von 983. Eine Sclucksalswende in der Geschichte Mitteleuropas, w: Festschrift der Landesgeschichtiichen Yereinigung fiir die Mark Brandenburg zu ihrem hundertjahrigen Bestehen 1884-1984, red. E. Henning i W. Vogel, Berlin 1984, s. 9-55. Ch. Wamke, Ursachen und Yoraussetzungen der Schenkung Polens an den Hl. Petrus, w: Europa Slavica - Europa Orientalis. Festschrift fur Herbert Ludat, red. K. D. Grothusen i K. Zemack, Berlin 1980, s. 127-177. J. Fried, Otto III. und Bolesław Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der "Akt von Gnesen" und dasfriifie polnische und ungarlsche Konigtum, Stuttgart 1989. Do tej pracy zob. też G. Labuda, Zjazd Gnieźnieński roku 1000 w oświetleniu ikonograficznym. Kwartalnik Historyczny 98, 1991, s. 3-18.

Pochówek szkieletowy wojownika piastowskiego (X/XI wiek) wyposażonego w miecz żelazny i nóż, odkryty w Brześciu Kujawskim w okolicach Włocławka. Czechy, Polska i Europa Środkowa w X wieku ROSTISLAY Nov? . Od VI wieku Europa Środkowa stała się strefą kontaktu dwóch różnych ludów. Jej środkowozachodnią potowe zajmowały plemiona germańskie, stopniowo, w wielu wypadkach siła, włączane do państwa frankijskiego, zaś środkowowschodnią część, czyli szeroki pas od Bałtyku po Półwysep Bałkański zasiedliły ludy słowiańskie, przybywające z północnego wschodu. Już w okresie migracji, a szczególnie po zajęciu stałych siedzib, słowiańska wspólnota rodowa zmieniała się w naturalny sposób w szereg sąsiedzkich związków terytorialnych, które determinowane były nie tylko poprzez warunki geograficzne zamieszkiwanych terenów, ale także poprzez stosunki z bliższymi i dalszymi sąsiadami. W drugiej połowie VI wieku awarska ekspansja na niziny Panonii stworzyła słowiańskim mieszkańcom północnego dorzecza Dunaju przesłanki do zorganizowania oporu, który w pierwszej połowie VII wieku został zinstytucjonalizowany w postaci tzw. państwa Samona. Była to organizacja krótkotrwała, której istnienie wynikało z konieczności obrony przed Awarami, jak również przed Frankami, którzy poczuli się zagrożeni zwłaszcza po wstąpieniu Serbów połabskich do związku Samona. Wskutek rozpadu państwa Awarów w końcu VIII wieku, włączenia księstwa bawarskiego (788 r.) i podporządkowania saskiego związku plemiennego (785 r.), państwo Franków przybliżyło się do Słowian nad Łabą i Dunajem na najbardziej dostępnych odcinkach. Wzajemne kontakty nierównomiernie rozwiniętych organizmów - z jednej strony relatywnie zwartego państwa Franków, z drugiej szeregu słowiańskich wspólnot terytorialnych - od początku nie miały charakteru pokojowego. Agresywność lenników państwa karolińskiego na obrzeżach kraju powodowała stan stałego napięcia, często przeradzający się w zbrojne konflikty, na które Słowianie nie reagowali jednakowo. Na obszarze Połabia i na terenach nad Bałtykiem, podzielonych między szereg związków plemienno-terytorialnych, jak Obodrzyce, Strona 25

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Wieleci, Serbowie i Łużyczanie, obrona przybierała postać okazjonalnych związków obronnych bliskich sobie pod względem etnicznym terytoriów. W dorzeczu Dunaju, bardziej zwartym ze względu na asymilację ludności napływowej, od pierwszego trzydziestolecia IX wieku kształtował się wczesnośredniowieczny organizm państwowy Mojmira i jego następców, nazwany później Wielkimi Morawami. Porośnięte gęstą 38 ROSTISLAY NOVY dziewiczą puszczą góry, które otaczały Kotlinę Czeską, aż po początek IX wieku ochraniały tamtejsze osadnictwo przed napaścią ze strony bawarskiej tzw. Marchii Czeskiej (788 r.). Także później naturalne ukształtowanie terenu przynajmniej utrudniało agresje od zachodu. Natomiast obszar Chorwacji we wschodnich Czechach połączony był z Morawami otwartą Bramą Litom yślską, która w drugiej połowie IX wieku otworzyła Kotlinę Czeską nie tylko na kulturalne, lecz także na polityczne wpływy rozrastających się Wielkich Moraw księcia Świętopełka. Właśnie dzięki tym kontaktom udało się Przemyślidom ze środkowych Czech uzyskać po 872 r. przewagę nad osłabionymi księstwami Luczan w dorzeczu Ohry, a z czasem je sobie podporządkować, kładąc w ten sposób fundamenty pod wczesne państwo czeskie. Wczesnośredniowieczne państwa słowiańskie jako polityczną formę organizacji społecznej charakteryzowało przede wszystkim istnienie aparatu władzy, reprezentowanego przez księcia i jego drużynę oraz zależność trybutama przyłączonych ziem. Tworzenie nowej organizacji terytorialnej było jednak procesem długotrwałym, który w pełni przejawił się dopiero w ciągu X wieku w powstaniu tzw. grodowej organizacji administracyjnej na ziemiach czeskich i polskich. Kolejnym, ważnym zjawiskiem przemian społecznych było przyjęcie chrześcijaństwa, które integrowało systemy idei i wartości etycznych oraz było w stanie regulować kontakty międzyludzkie wielkiej liczby wspólnot lokalnych w sposób centralistyczny i jednocześnie hierarchiczny. Wszystkich wyżej wymienionych cech charakterystycznych dla państwa wczesnośredniowiecznego nie dostrzegamy jednak w IX i X wieku ani u Słowian połabskich, ani nadbałtyckich. Życie społeczne pozostawało tam na przedpaństwowym. w istocie terytorialno-plemiennym etapie rozwoju, z naczelnikiem wybieranym przez wiec, z powszechnym obowiązkiem służby wojskowej, z przedchrześcijańskimi lokalnymi kultami i w tradycyjnym środowisku pojedynczych ośrodków osadniczych. Zakładając zatem, że Wielkie Morawy należały do kategorii państw wczesnośredniowiecznych, koniecznie trzeba, z historycznie poświadczonych informacji o ich nagłym upadku w początku X wieku w wyniku najazdów węgierskich, wyciągnąć wniosek poniekąd bardziej ogólnej natury. A to najprawdopodobniej taki, że państwa wczesnośredniowieczne ze swoją nierównomiernie zorganizowaną strukturą społeczną były tworami bardzo kruchymi. Ich szybki upadek mogło spowodować na przykład wygaśnięcie dynastii i zanik drużyny książęcej. Z takiego punktu widzenia wspólnoty plemienno-terytorialne na ziemiach nadbałtyckich były w tym czasie organizmami społecznymi bardziej elastycznymi i przez to bardziej wytrzymałymi. Kształtujące się wczesnośredniowieczne państwo mogło więc przetrwać w przybliżeniu pierwsze pięćdziesiąt lat swojego istnienia (tj. dwie pierwsze generacje) tylko przy minimalnym zagrożeniu zewnętrznym. CZECHY, POLSKA I EUROPA ŚRODKOWA W X WIEKU 39 Tę ochronną rolę w przypadku tworzącego się w końcu IX wieku państwa PrzeStrona 26

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski myślidów spełniało przede wszystkim jego korzystne położenie geograficzne; zaś w wypadku kształtującego się w pierwszej połowie X wieku państwa Piastów funkcję strefy buforowej przejęły ziemie plemion żyjących między Odrą a Łabą. W tym kontekście należy również wspomnieć, że od połowy lat siedemdziesiątych IX wieku naturalny punkt ciężkości państwa wschodniofrankijskiego przesuwał się nad Dunaj do Bawarii, a wewnątrz kraju stopniowo pogłębiały się procesy dezintegracyjne poszczególnych księstw, spowodowane hegemonialnymi, a przez to też przeciwstawnymi ambicjami politycznymi najszlachetniejszych dzielnicowych rodów, które wywodziły swoje prawa pierwszeństwa do władzy z pokrewieństwa, w różnych zresztą stopniach, z wymarłą w roku 911 dynastią karolińską. Te antagonizmy doprowadziły w pierwszej ćwierci X wieku prawie do zupełnego rozpadu państwa frankijskiego. Idea jedności urzeczywistniała się jednak w rywalizacji o uzyskanie hegemonii, zwłaszcza między najbardziej zwanymi członami dawnego związku państwowego - ludolfińską Saksonią na północy i Bawarią Luitpoldingów na południu. Oba konkurujące ze so- ba rody, aby móc rozwinąć polityczną aktywność w całej Rzeszy, musiały szukać poparcia przede wszystkim we własnych księstwach. Ich przedstawiciele byli zmuszeni z jednej strony oprzeć się na miejscowych, równych im urodzeniem rodach, z którymi łączyli się najczęściej więzami rodzinnymi, z drugiej strony musieli tworzyć sobie mocarstwowe zaplecze, zależne jedynie od nich i podlegające im na ogólnych zasadach prawa lennego, z czym spotykamy się zwłaszcza na pogranicznych ziemiach słowiańskich. Trwały napór na te obszary zaznaczył się najpierw nad Dunajem, na terenie już istniejącej bawarskiej Marchii Wschodniej. Kotlina Czeska oraz ziemie słowiańskie między Łabą i Odrą od ostatniej ćwierci IX do początku X wieku znajdowały się poza sferą bezpośredniego zainteresowania Rzeszy, a właściwie przylegającego do nich państwa Sasów, w którym stopniowo umacniali swoją niezależną pozycję Ludolfingowie (Harz, Turyngia, ziemie dorzecza Sali). W pierwszej i drugiej dekadzie X wieku na Połabiu i nad Dunajem rozpoczęła się wprawdzie oddzielna, ale ogólnie słabo zauważalna ekspansja książąt saskich i bawarskich. Była ona słabo zauważalna zwłaszcza dlatego, że niszczące ataki Węgrów od 900 roku zmuszały do obrony nie tylko Bawarów, ale od 906 r. nie ustrzegło się ich nawet oddalone księstwo saskie, dokąd szybkie oddziały węgierskie przenikały przeważnie przez ziemie czeskie. Wydaje się, że nie działo się to bez zgody książąt z dynastii Przemyślidów. W ten sposób Kotlina Czeska nabrała strategicznego znaczenia tak dla bawarskiego księcia Amulfa, jak dla saskiego króla Henryka I - i to niezależnie od siebie, chociaż w roku 921 doszło do formalnej zgody między obydwoma rywalami. ROSTISLAV NOVY W tym czasie państwo Przemyślidów, choć nie obejmowało jeszcze całej Kotliny Czeskiej, przypuszczalnie było do tego stopnia skonsolidowane, że - bez względu na poważne konflikty wewnątrzdynastyczne po śmierci Wratysława I w 921 r. - mogło znaleźć wystarczające pole manewru w ramach skrywanego antagonizmu sasko-bawarskiego. Jeżeli w tym kontekście możemy się tylko domyślać celu wojennej wyprawy księcia bawarskiego Amulfa do Czech w 922 r., to późniejsza niewątpliwie samodzielna (tak ją jednoznacznie określają ówczesne źródła) ekspedycja króla Henryka I w kierunku Pragi w pierwszej połowie 929 r„ wskazuje na próbę zmuszenia siłą księcia Wacława, następcy Wratysława, aby przeszedł na stronę Sasów i najprawStrona 27

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski dopodobniej ograniczył ewentualne przemarsze oddziałów węgierskich na tereny leżące w saskiej strefie zainteresowania. Relacja Widukinda o tej wyprawie (I, 35) daje kolejne możliwości interpretacji, zwłaszcza w powiązaniu z późniejszymi, lokalnymi źródłami. Jeżeli według saskiego kronikarza Henryk I wyruszył w 929 r. ku Pradze, podporządkował sobie jej księcia i zobowiązał go do płacenia trybutu z całych Czech (Bohemias tributarias faciens), to powyższe stwierdzenia świadczyłyby o pewnej nowej, przywódczej roli Przemyślidów prawie w całej Kotlinie Czeskiej już przed rokiem 929. Więcej światła na charakter ich pozycji rzuca końcowa opowieść Legendy o św. Ludmile i Sw. Wacławie mnicha Kristiana, dotycząca pojedynku św. Wacława z nienazwanym księciem z wschodnioczeskiej Kourimi. Poddał się on Wacławowi bez walki i książę Przemyślidów „ofiarował mu po tym pocałunek pokoju i umocnił drogą pokojową swoje zwierzchnictwo nad nim i jego krajem, udzieliwszy mu mocy, aby zarządzał tym krajem aż do końca życia". Wydarzenie, o którym mówi autor legendy, uzupełniającej opowiadanie Widukinda, da się datować na okres przed 929 r. Ponadto poświadcza ona kolejną fazę i metody ekspansji Przemyślidów. Konsekwencją zdarzeń stał się fakt, że pobity książę kourimski podzielał prosaską orientację Wacława. Jednak wywoływała ona opór wewnątrz samej dynastii, stawiając przeciw księciu jego własnego brata. Konflikty osiągnęły apogeum 28 września 935 r., kiedy Wacław zginął z ręki mordercy , nasłanego przez jego brata - Bolesława. Wydarzenia, które nastąpiły wkrótce po tym, świadczą, że chodziło tu o czyn motywowany politycznie. Opowiada o nich pod 936 r. nasz główny sprawozdawca, saski kronikarz Widukind, pisząc: „Bolesław zabił brata swego, człowieka, jak powiadają, chrześcijańskiego i oddanego czci bożej. Obawiając się sąsiadującego z nim królewięcia (subregulus), dlatego, że ów słuchał poleceń z Saksonii, wydal mu wojnę. Ten posłał do Saksonii z prośbą o pomoc. Wysłano więc do niego Asika z legionem Merseburczyków i silnym pocztem Hassingów i dodano mu zastęp Turyngów." Wojska przysłane z pomocą kroczyły oddzielnie, co wykorzystał Bolesław I (935-972), który symulowaną ucieczką powiększył odległość między poszczególnymi oddziałami, dając zarazem hrabiemu Asikowi poCZECHY, POLSKA I EUROPA ŚRODKOWA W X WIEKU 41 czucie bezpieczeństwa i budząc w nim przedwczesny smak zwycięstwa. Następnie Bolesław napadł na niedostatecznie strzeżony obóz wroga, rozbił oddziały saskie, wcześniej odparłszy atak Turyngów i wnet skierował się ku grodowi „sąsiedniego królewięcia". W czasie pierwszego ataku zdobył go i spustoszył. Widukind zaś tylko zwięźle wspomina, że wrogość między Bolesławem I i Ottonem I trwała jeszcze przez kolejnych czternaście lat. Nie wiadomo, w jaki sposób przejawiał się ten stan wojny, podobnie jak brak jakichkolwiek świadectw ewentualnych kontaktów Bolesława I z bawarskim księciem Eberhardem (937-938), czy Bertoldem (938-947). Jeżeli można zakładać, że istniały, to tylko w pośredni sposób, w związku z podporządkowaniem Czech, pod względem kościelno-administracyjnym, diecezji ratyzbońskiej. Po śmierci Henryka I (2 VII 936 r.) następcą został, z pieczołowitym zachowaniem całej procedury, jego syn, Otto I (936-973), już wcześniej desygnowany na to stanowisko. Wraz z objęciem przez niego władzy dość wyraźnie zmieniła się strategia Strona 28

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski politycznego działania oraz taktyczne środki jego realizacji. Poprzedni okres bawarskosaskiej rywalizacji zakończył się zbrojną interwencją Ottona i związaną z nią neutralizacją Bertolda, brata Amulfa. Już ten krok wskazywał na polityczną koncepcję Ottona, aby mianowicie utworzyć z federacji na wpół niezależnych księstw państwa wschodniofrankijskiego jednolite państwo niemieckie. Kwestią eksperymentu stało się wytworzenie stabilnych więzi w tym państwie. Doświadczenia lat czterdziestych i początku lat pięćdziesiątych pokazały, że nie mogą być nimi bliskie związki pokrewieństwa między książętami a królem, bowiem urok władzy zbyt łatwo rwał związki krwi. Efektywniejszy okazał się, ale dopiero w połowie lat pięćdziesiątych, sojusz z hierarchią kościelną, przy pomocy której można było stworzyć stabilne oparcie dla władzy centralnej w postaci ogólnopaństwowej administracji i w ogóle poprzez uaktywnienie tej grupy, utrzymywanej i odnawianej spośród ludzi z bliskiego królowi ośrodka, mianowicie z kapeli dworskiej. Warunkiem realizacji tych zjednoczeniowych zamiarów było jednak przede wszystkim umocnienie pozycji Ludolfingów w rodzinnej Saksonii, a to kosztem słowiańskich terenów osadniczych między Łabą i Odrą. Pierwszy krok uczynił Otto I już w roku 936, kiedy na dolnym Połabiu utworzył tzw. Duńską (Północną) Marchię pod władzą margrabiego Hermana Billunga, a nad środkową Łabą Marchię Wschodnią z margrabią Geronem na czele. Marchie stanowiły zrazu terytoria obronne pod władzą samodzielnych margrabiów, dopiero w dalszej perspektywie miały one przejść do działań zaczepnych. Ekspansywna funkcja marchii saskich w pełni się ujawniła po połowie lat pięćdziesiątych, kiedy zasadniczo zmieniła się dotąd realizowana metodami tradycyjnymi polityka, będąca kombinacją ataku zbrojnego i żądania od ujarzmionych plemion słowiańskich trybutu, w nową politykę, stawiającą sobie za cel ich bezpośrednią aneksję i włączenie do systemu marchii 42 ROSTISLAY NOVY saskich. Z tych powodów pierwotna Marchia Wschodnia została podzielona na trzy mniejsze, ale bardziej aktywne jednostki (Północną, Wschodnią i Miśnieńską Marchię). Trzecim ważnym zadaniem na drodze do szybszego ujednolicenia państwa niemieckiego, była stabilizacja nie tylko zachodniej granicy z Państwem Zachodniofrankijskim, ale przede wszystkim granicy w dolinie Dunaju, narażonej na stałe ataki Węgrów. W rozwiązaniu tego problemu Ottonowi I przeszkadzały jeszcze cały czas wrogie stosunki z Przemyślidami w Kotlinie Czeskiej. Wyprawa Ottona w lipcu roku 950 przeciwko bliżej niezlokalizowanemu grodowi, oznaczanemu w ówczesnych źródłach jako „Nowy Gród" (urbs Nova), jego oblężenie, a następnie kapitulacja załogi pod dowództwem następcy tronu czeskiego, przyszłego Bolesława II, spowodowało nie tylko zaniechanie czternastoletniej wrogości i podporządkowanie państwa Przemyślidów księciu bawarskiemu, którym był już wówczas młodszy brat Ottona - Henryk I, ale także tworzyły podstawę bawarsko-czeskiej koalicji przeciwko Węgrom. W dalszej perspektywie została ona wzmocniona po bitwie nad rzeką Lech 10 sierpnia 955 r., kiedy to Otton I sam nie podążył za wycofującymi się oddziałami węgierskimi, lecz inicjatywę w wojnie pozostawił Bolesławowi I. W ten sposób dał czeskiemu księciu możliwość przeniknięcia na Morawy lewym brzegiem górnej Łaby i stoczenia tu kolejnej zwycięskiej bitwy z Węgrami. Jej rezultatem było późniejsze Strona 29

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski rozszerzenie wpływów Przemyślidów na Morawy rozumiane w ich ówczesnych granicach, tj. wraz z Małopolską, Śląskiem i zachodnią Słowacją. W owych czasach Otto I widział w, Bolesławie czeskim zapewne cennego sojusznika, któremu sprawiedliwie należała się nagroda, tym bardziej, iż nic ona króla niemieckiego nie kosztowała. Wyciągając wnioski z własnych doświadczeń, nie pozostawił jednak przypadkowi możliwości dalszego wzrostu potęgi państwa Przemyślidów. Formę zabezpieczenia stanowiła dla Ottona najprawdopodobniej pólnocno-wschodnia część Kotliny Czeskiej. Bowiem około czternaście lat po zniszczeniu Kourimia zaczął się krystalizować nowy ośrodek władzy we wschodnich Czechach, którego centrum leżało na prawym brzegu Łaby, w Libicach Sławnikowiców. Nic nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu, że wzrost politycznego znaczenia Sławnikowiców w pewien sposób wiązał się z wyprawą Ottona w lecie roku 950. O pierwszym znanym przedstawicielu rodu - Sławniku, którego bardzo późne źródło wymienia, zgodnie z logiką, jako jednego z krewnych pobitego w roku 936 księcia kourimskiego - wiadomo na pewno, iż był spokrewniony (w bliżej nieokreślony sposób) z dynastią saską. W tym kontekście nie trzeba rozwodzić się nad okolicznościami tego faktu, bowiem mówi on sam za siebie. Zresztą prosaską orientację Sławnikowiców można udowodnić również inaczej. Nie tylko poprzez wskazanie na architekturę kościoła w grodzie libickim, ale przede wszystkim dzięki faktowi, że jeden z synów Sławnika, Wojciech, został wysłany na naukę do słynnej szkoły w

CZECHY, POLSKA I EUROPA ŚRODKOWA W X WIEKU 43 Magdeburgu, rezydencji Ottona I. Wszystkie te wymienione przesłanki skłaniają do pewnej hipotetycznej interpretacji, iż wzrost znaczenia państwa Sławnikowiców po połowie X wieku mógł mieć związek z zamiarem Sasów, by Sławnikowicy stanowili przeciwwagę dla Przemyślidów na terenie Czech. Spośród wschodnich sąsiadów państwa niemieckiego w pierwszej połowie X wieku w zasadzie jedynym spójnym organizmem pod względem politycznym, organizacyjnym i kulturalnym, z którym należało się liczyć, było tworzące się, dotąd wprawdzie tylko powierzchownie schrystianizowane, państwo Przemyślidów. Dlatego też w ramach bawarsko-saskiej rywalizacji stało się ono ważnym przedmiotem sporu. W trakcie czternastoletniego oporu przeciwko Sasom potrafiło nie tylko zachować swoją integralność, ale nawet za panowania Bolesława I utrwalić ją i wewnętrznie wzmocnić. Po 950 r. zareagował on w sposób elastyczny na zmianę programu budowy państwa niemieckiego pod władzą Ottona I. Udzieliwszy zbrojnego poparcia niemieckim oddziałom w bitwie z Węgrami nad rzeką Lech w 955 r., Bolesław I mógł teoretycznie, poprzez rozszerzenie swoich wpływów na tereny położone na wschód od własnych granic, stworzyć podstawy pozycji państwa Przemyślidów, jako jedynej na razie - znaczącej słowiańskiej organizacji politycznej w Europie Środkowej. Jednakże zabrakło mu czasu na rzeczywiste zrealizowanie tych ambicji, bowiem wkrótce w drugiej połowie X wieku zaczął się gruntownie zmieniać ogólny układ sił w Europie Środkowej. Jeżeli zadamy mniej lub bardziej retoryczne pytanie o okoliczności i świadectwa tych zmian, które po części wynikały z dotychczasowego rozwoju, a po części były skutkiem zupełnie nowych procesów europejskich, należałoby przede wszystkim wymienić najważniejsze z nich. Po pierwsze były to - choć brzmi to paradoksalnie pozytywne rezultaty bitwy nad rzeką Lech, które spowodowały przyspieszenie procesu przekształcania się związków plemiennych węgierskich koczowników w jednolitą wczesnopaństwową strukturę węgierskiego księstwa Gejzy I (ok. 970-999) i Strona 30

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski królestwa Stefana I. Drugim ważnym zjawiskiem była faktyczna rezygnacja Ottona I z programu konsekwentnej budowy Niemiec jako wczesnośredniowiecznego państwa narodowego. Patrząc z dłuższej perspektywy, cesarska koronacja 2 lutego 962 r. w Rzymie, poprzedzona dokonaną w 951 r. koronacją w Lombardii, zapewne do tego stopnia skierowała uwagę saskich monarchów na dwa odmiennie ukształtowane i samodzielnie się rozwijające terytoria o różnych tradycjach, że wkrótce sparaliżowało to jakąkolwiek systematyczną działalność władców saskich w obu częściach Rzeszy. Do ich połączenia mogło dojść jedynie w sferze symboliki i na podstawie wysublimowanej idei cesarstwa, odnawiającej za pośrednictwem imperium Karola Wielkiego tradycje antycznego Cesarstwa Rzymskiego, a to bądź na najwyższym ówczesnym poziomie 44 ROSTISLAY NOVY intelektualnym (Otto III), bądź - a to z reguły krótkotrwale - poprzez użycie siły. Skutkiem wyboru drogi imperialnej było więc osłabienie centralnej władzy królewskiej w księstwach niemieckich i ich postępująca dezintegracja. Wkrótce nie mógł jej powstrzymać nawet potężny aparat administracyjny Kościoła Rzeszy, na którym opierał się Otto I i jego następcy. Trzecim fenomenem zmiany układu sił w Europie Środkowej było prawie błyskawiczne powstanie państwa pierwszych Piastów między Odra i Wisłą. Jeżeli możemy dziś uznać za udowodnioną nową datację słynnej relacji Ibrahima ibn Jakuba o Słowianach na lata 961-962, to w takim razie informacje o Mieszku - „mocnym władcy Północy" oraz szczegóły o sile i wewnętrznej organizacji jego drużyny, które podaje relacja, byłyby w ogóle najstarszym przekazem o istnieniu już ukształtowanego rdzenia piastowskiego państwa. Biorąc pod uwagę analogie z Wielkimi Morawami i Czechami, jak też odwołując się do danych Geografa Bawarskiego z pierwszej ćwierci IX wieku, należy założyć stopniowy rozwój od mniejszych wspólnot terytorialnych, przez większe przedpaństwowe organizmy księstwa w IX i pierwszej połowie X wieku, aż po jednoczące je wczesnośredniowieczne państwo, obejmujące Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze i Pomorze Gdańskie. W tym kontekście można postawić wielce prawdopodobną hipotezę, że jedną z przyczyn tak szybkiej integracji wspólnot środkowopolskich w jeden organizm państwowy w pierwszej połowie X wieku stanowił rosnący napór saskich feudałów w kierunku wschodnim na obszarze całej połabsko-odrzańskiej strefy buforowej, który wywołał na sąsiednich oraz na bardziej oddalonych terenach stan ciągłego zagrożenia. Jego rezultatem była więc reakcja, często połączona z użyciem siły, ze strony na ogół najbardziej rozwiniętego i najlepiej zorganizowanego ośrodka (księstwa terytorialnego). Wnosiła ona do budowy grodowego systemu administracyjno-obronnego i do formowania się drużyny książęcej coraz wyraźniejsze cechy o charakterze państwowym. Źródła pisane odzwierciedlają już tylko kulminacyjną fazę polskiego procesu państwowotwórczego, która łączy się z imieniem pierwszego historycznego władcy, księcia Mieszka I (ok. 960 - 25 V 992). Nieliczne zachowane przekazy zupełnie jasno oddają siłę osobowości Mieszka jako władcy. Przedstawiają go jako zdolnego wojownika i zręcznego polityka, a więc rzeczywistego twórcę państwa. W pierwszym, uchwytnym historycznie, etapie wielkopolskiego procesu jednoczenia w latach 962-967 strategicznym celem było wytworzenie przedpola od strony zachodniej, nad środkową i dolną Odrą (Ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie). Wprowadzanie tego zamiaru w życie doprowadziło jednak do konfliktu z Wolinianami i Wieletami, którym pospieszył z pomocą długoletni przeciwnik Ottona I, saski hrabia Wichman. Próbując stawić czoła długim i ze zmiennym Strona 31

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski szczęściem prowadzonym walkom, wszedł Mieszko I w 965 r. w koalicję obronną ze CZECHY, POLSKA I EUROPA ŚRODKOWA W X WIEKU 45 swoim południowym sąsiadem, księciem czeskim Bolesławem I. Doszło do tego w sposób charakterystyczny dla owych czasów, a mianowicie przez nawiązanie stosunków rodzinnych. Mieszko I poprosił o rękę córki Bolesława, Dobrawy, która bezzwłocznie wyruszyła do Polski. Ślub miał jednak i dalsze pozytywne konsekwencje dla państwa polskiego, bowiem stwarzał on przesłanki do przyjęcia chrześcijaństwa (966 r.) i wkrótce po tym do zbudowania podstaw polskiej organizacji kościelnej poprzez ustanowienie biskupstwa misyjnego w Poznaniu (968 r.). Ponadto Mieszkowi już w 967 r. udało się, z czeską pomocą zbrojną, zwycięsko zakończyć walki z Wolinianami i rozciągnąć swoje panowanie aż do ujścia Odry. Włączenie ziem nad środkową Odrą w granice państwa Mieszka oznaczało jednak także bezpośredni kontakt Polski ze strefą interesów Rzeszy, a właściwie Sasów, a więc konieczność ułożenia sobie wzajemnych stosunków. Do tego doszło jeszcze w roku 967, drogą zapewne pokojową, bowiem przy wspomnianej dacie saski kronikarz Widukind nazywa polskiego księcia „przyjacielem cesarza". Późniejsze źródło (Thietmar z Merseburga) jednak jeszcze dodaje, że z tym zbliżeniem wiązała się konieczność płacenia Rzeszy przez Mieszka trybutu „aż po rzekę Wartę", czyli przypuszczalnie tylko z niedawno przyłączonej Ziemi Lubuskiej. Pokojowy charakter stosunków Polski z Rzeszą nie utrzymał się długo w związku z radykalną zmianą tzw. cesarskiej polityki wschodniej, znajdującej teraz oparcie w nowo powstałym arcybiskupstwie magdeburskim i polegającej na pogłębianiu organizacyjnej struktury dawnej saskiej Marchii Wschodniej (965 r.), poprzez udzielanie szerokich kompetencji poszczególnym margrabiom. Już w 972 r. doszło do kolizji interesów Mieszka i margrabiego Hodona (965-993). Punktem kulminacyjnym jego agresji była bitwa pod Cedynią, stoczona zapewne bez wiedzy Ottona I. Stracił w niej życie brat Mieszka, Czcibor. Jakkolwiek już na początku kwietnia 973 r. doszło do ponownego zawarcia pokoju między Ottonem I i Mieszkiem I w obecności czeskiego księcia Bolesława II, to jednak nie zlikwidowano w ten sposób przyczyn następnych konfliktów. I to nawet pomimo faktu, iż cesarz Otton I uczynił pewne starania, aby nowy biskup Ratyzbony, Wolfgang, zgodził się na oddzielenie Czech od diecezji ratyzbońskiej, aby w ten sposób mogło się spełnić, popierane przez papieża, życzenie czeskiego księcia,dotyczące erygowania samodzielnej diecezji praskiej. Na odwrót, po śmierci Ottona (7 V 973 r.) zaostrzyły się stosunki między Rzeszą i czesko-polską koalicją, do czego przysłużył się wówczas swoimi ambicjami politycznymi książę bawarski Henryk, stryjeczny brat Ottona II. Aby osiągnąć pierwszeństwo w Rzeszy, Henryk II Bawarski szukał sprzymierzeńców poza granicami w Czechach Bolesława i w Polsce Mieszka. Zrozumiałe, że obaj sojusznicy mieli szereg powodów, aby obawiać się zjednoczonej Rzeszy i najprawdopodobniej dlatego 46 ROSTISLAY NOVY też przyjęli w 973-974 r. propozycje Henryka, chociaż już wkrótce okazało się, że biorą udział w konflikcie wewnątrz saskiej dynastii, który w najmniejszym stopniu nie przypominał sasko-bawarskiego antagonizmu z pierwszego trzydziestolecia X wieku Niewielki zasięg powstania spowodował jego szybki upadek, który został wkrótce Strona 32

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski ukoronowany czasowym internowaniem Henryka w Ingelheim. Otton II mógł więc pomyśleć o odwecie, którego celem już w 975 r. stały się Czechy. Wyprawa wojenna nie zakończyła się sukcesem i nie doszło wówczas do rozstrzygającej bitwy. Ta miała miejsce dopiero rok później, po kolejnej próbie wywołania powstania przez Henryka, zakończonej oblężeniem Ratyzbony i ucieczką bawarskiego księcia do Czech. Otto II ścigał go w lecie 976 r. także tam. Jakkolwiek odparto wówczas atak wojsk Rzeszy w zachodnich Czechach, to powtórzył się on raz jeszcze w roku 977. Bolesław II wnet po nim podjął usilne starania, aby zawrzeć pokój z Ottonem II (978 r.). Nie można chyba wytłumaczyć zmiany stanowiska Bolesława II w końcu lat siedemdziesiątych X wieku bez uwzględnienia dalszego rozwoju wydarzeń w Polsce piastowskiej. Mianowicie w 977 r. zmarła żona Mieszka, Dobrawa z Przemyślidów, która uosabiała mocne dotąd więzy wzajemnego przymierza i której brak zapewne odczuwalnie osłabił stosunki czesko-polskie. A to tym bardziej, że owdowiały książę znalazł już w 980 r. jej następczynię w osobie córki Dytryka, margrabiego saskiej Marchii Północnej, Ody, która z kolei poprzez swoje związki rodzinne mogła do pewnego stopnia pozytywnie wpływać na układ sił w dorzeczu Odry. Tak więc drogi dawnych zachodniosłowiańskich partnerów politycznych zaczęły się rozchodzić. Wyraźnie tego dowodziło poparcie, jakiego udzielił w 984 r. Bolesław II ponownie zbuntowanemu przeciwko władzy królewskiej, tym razem Ottona III, Henrykowi II Bawarskiemu, do którego Mieszko I już się nie przyłączył. Wzajemne oddalanie się od siebie Czech i Polski trzeba traktować jako wielowarstwowy proces, którego poszczególnych elementów nie można w pełni uchwycić. Możliwe jest jednak wymienienie podstawowych jego składników i odczytanie ich wzajemnych związków. W drugiej połowie X wieku państwo piastowskie znajdowało się, jak już stwierdzono, w kulminacyjnej fazie wczesnośredniowiecznych procesów państwowotwórczych. Charakteryzowała ją przede wszystkim ekspansja- dynamiczny składnik procesów państwowotwórczych. Naturalna granica zachodnia wymagała raczej ochrony, zwłaszcza po 983 r., kiedy wybuchło wielkie powstanie ludów słowiańskich nad dolną Łabą, To może także do pewnego stopnia tłumaczyć powody kontaktów Mieszka z Sasami w latach 985-986 podczas walk z Obodrzycami i Lucicami. Związek Wielecki utrzymywał jednak tradycyjnie przyjacielskie kontakty z czeskimi Przemyślidami. Już samo to krzyżowanie się sympatii i antypatii musiało wywoływać pewne napięcie. Jeśli w tej sytuacji Mieszko, kierując się niewątpliwie troską o CZECHY, POLSKA I EUROPA ŚRODKOWA W X WIEKU 47 geopolityczną integrację państwa w jego przyrodzonych granicach, zwrócił swoją uwagę - co w pełni zrozumiałe - na południe i południowy wschód, powstało i tam kolejne potencjalne źródło konfliktów. Jakkolwiek w przypadku Śląska i Małopolski chodziło jedynie o podbite części państwa czeskiego, które były z nim związane w sposób - rzec można - nieorganiczny, to w praktyce starły się tu roszczenia terytorialne Bolesława II z interesami Mieszka I. Mimo że w tym okresie państwo Przemyślidów rozciągało się od Miśni (984 r.) po Bug i Styr daleko na wschodzie, nie tworzyło jednolitego pod względem politycznym organizmu nawet w swoim naturalnym geopolitycznym centrum, tj. w Kotlinie Czeskiej. Sławnikowice, którzy wyraźniej wkroczyli na polityczną scenę po połowie X wieku, w pewnych okolicznościach mogli się wydawać piastowskiej Polsce użytecznym partnerem, a to dzięki położeniu ich włości w północno-wschodniej części Kotliny Czeskiej. Dotyczy to zwłaszcza okresu po śmierci Sławnika w 981 r., kiedy na czele księstwa stanął jego ambitny syn, Strona 33

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski książę Sobiesław. Nie jest wykluczone, że Bolesław II zdawał sobie sprawę z możliwości powstania takiej konstelacji i dlatego spróbował wzmocnić istniejące dotąd więzi pokrewieństwa z panami na Libicach poprzez pozyskanie sobie, Wojciecha, brata Sobiesława, który od 19 lutego 982 r. był praskim biskupem. Był to niewątpliwie przezorny gest o ogromnym znaczeniu politycznym. Szybko jednak jego znaczenie osłabiła śmierć matki pięciu braci, książąt na Libicach - Strzeźysławy (987 r.), o której się w zasadzie słusznie uważa, iż pochodziła z rodu Przemyślidów. W tej sytuacji eskalacja antagonizmu między Sławnikowicami i Przemyślidami była jedynie kwestią czasu. Pierwszą ofiarą konfliktu stał się drugi biskup praski, Wojciech Sławnikowic. Trudności, z jakimi się borykał podczas pasterskiej działalności w swojej diecezji, były niewątpliwie spowodowane bardziej okolicznościami politycznymi niż jedynie oporem przeciwko jego zbyt rygorystycznym poglądom religijnym, które akcentują zwłaszcza legendy. Pierwsze odejście Wojciecha z Pragi do Rzymu (988992), jego serdeczne przyjęcie przez cesarzową-regentkę Teofano w końcu 989 r. oraz późniejsze wstąpienie do klasztoru św. Aleksego i Bonifacego na Awentynie, mogło zostać odebrane w kręgu czeskich Przemyślidów także jako demonstracja, a nie tylko jako przejaw osobistej rezygnacji. Z drugiej strony wezwanie przez Bolesława II biskupa Miśni Folkolda, aby wypełniał w Pradze niezbędne czynności pasterskie podczas nieobecności właściwego biskupa, również miało charakter konfrontacyjny. Napiętą atmosferę w Pradze zaogniła jeszcze nagle, wiosną 990 r., wiadomość o wyprawie Mieszka na Śląsk i jego aneksji przez polskiego księcia. Oznaczało to otwarte wypowiedzenie wojny. Obaj dawni partnerzy, a obecnie przeciwnicy, poszukiwali sojuszników. Bolesław II natychmiast odnowił tradycyjne kontakty z Lucicami, pragnąc napaść na Polskę od zachodu. Mieszko I zapewne oczekiwał ataku z tej strony 48 ROSTISLAY NOVt i dlatego zwrócił się o pomoc do Magdeburga, gdzie akurat przebywała cesarzowa Teofano. Otrzymał ją. O przebiegu operacji informuje nas saski kronikarz Thietmar z Merseburga. Z jego relacji wynika, że chodziło raczej o polityczne manewry i konflikt dyplomatyczny, bowiem do starcia w ogóle nie doszło. Faktycznym zwycięzcą został Mieszko I, który nie wahał się wykorzystać wnet swojego sukcesu w polityce zagranicznej, przekazując prawie in articulo mortis (zm. 25 maja 992 r.) cale swoje państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej, w dokumencie tradycyjnie zwanym Dagome iudex. Był to suwerenny akt polityczny i wspaniałe posunięcie dyplomatyczne. Tym bardziej zaskakuje nas fakt, że Bolesław II nie próbował bronić swych praw ani drogą dyplomatyczną ani siłą. Starając się odtworzyć przebieg pozornej bezczynności Bolesława II kroczymy, z powodu braku większej liczby źródeł, po bardzo cienkim lodzie hipotetycznych sądów, opartych jedynie na kilku podstawowych faktach. Jest dość prawdopodobne, że na pewne spowolnienie aktywności Przemyślidów miały przede wszystkim wpływ obawy przed rosnącą silą Sławnikowiców, którzy od 990 r. stali się bezpośrednimi sąsiadami powiększonego państwa polskiego Mieszka I, jakkolwiek bezpośrednio nie da się tego udowodnić. Nie było też zapewne bez znaczenia, że w 991 r. Bolesław II wyprawił poselstwo do Rzymu z zadaniem przekonania Wojciecha, aby wrócił do swojej diecezji. Rok później po przedłożeniu glejtów i za zgodą papieża biskup rzeczywiście powrócił do Pragi (992 r.), przyprowadziwszy ze sobą grupę mnichów Strona 34

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski do przyobiecanego klasztoru, który ufundowany został w Brzewnowie, w pobliżu praskiego grodu, już w pierwszych miesiącach 993 r. Na tym jednak wyczerpały się całkowicie pokojowe intencje Bolesława i ponownie zaczął rosnąć wzajemny antagonizm Przemyślidów i Slawnikowiców. Jego przejawem stało się drugie, tym razem definitywne, odejście Wojciecha do Rzymu (koniec roku 994), Kiedy zaś w końcu lata 995 r. Otton III przygotował zbrojną wyprawę przeciwko Obodrytom, wziął w niej udziat specjalny oddział Sobiesława Sławnikowica, chociaż uczestniczył w niej także polski kontygent pod wodzą następcy Mieszka, jego syna z pierwszego małżeństwa - Bolesława Chrobrego oraz oddział czeski, dowodzony przez syna Bolesława II, o tym samym imieniu. Z Legendy o św. Wojciechu Brunona z Kwerfurtu dowiadujemy się mimochodem nie tylko o kontaktach Sobiesława z Bolesławem Chrobrym, ale również o skargach Sobiesława wobec Ottona III na agresję Przemyślidów. I właśnie te skargi sygnalizowały, że bardzo szybko może dojść do otwartego konfliktu. 27 i 28 września 995 r., a więc w czasie, gdy Sobiesław Sławnikowic uczestniczył jeszcze w ekspedycji przeciwko Obodrytom, doszło do ataku na główną siedzibę Sławnikowiców w Libicach. Zdobyto Libice i wymordowano prawie wszystkich obecnych członków dynastii. Nie jest istotne, czy Bolesław II był wówczas chory i inicjatywę podjęli - jak uspraCZECHY, POLSKA I EUROPA ŚRODKOWA W X WIEKU 49 wiedliwiająco relacjonuje czeski kronikarz Kosmas - liderzy spośród możnych czeskich. Faktem historycznym jest natomiast, że w roku 995 doszło do zjednoczenia czeskiego państwa w jego naturalnych granicach geograficznych pod władzą jednej dynastii Przemyślidów. To samo można stwierdzić vice versa i o Polsce piastowskiej, której podstawy geopolityczne zbudował Mieszko I, a jego dzieło dokończył Bolesław Chrobry aneksją Krakowa w roku 999. W dziejach Czech i Polski X wiek był nie tylko okresem współpracy, ale również czasem wzajemnych konfliktów. Wspólnym mianownikiem obu tych przeciwstawnych tendencji dla jednej i dla drugiej strony było budowanie państwa jako wyższej i stabilniejszej formy organizacji społecznej. Lecz należy jednocześnie podkreślić, że miało to miejsce w bardzo sprzyjających warunkach, mianowicie w toku stopniowej transformacji początkowo agresywnego państwa niemieckiego z pierwszej połowy X wieku w luźną formę odnowionego cesarstwa rzymskiego, które pod względem politycznym uznawało bez różnic powstające na wschodzie państwa słowiańskie (Polska, Czechy) za „jednolite" królestwo Słowian (,Sclavanie). Taki stan rzeczy stał się jednak źródłem kolejnych konfliktów w następnym stuleciu, bowiem wzajemna czesko-polska rywalizacja zmieniała ustawicznie w owym czasie swój punkt ciężkości. Do pewnego wyjaśnienia sytuacji doszło w XII wieku, w czasach Fryderyka Barbarossy, kiedy ponownie dla obu stron zmieniły się w istotnym stopniu uwarunkowania polityczne w Europie Środkowej. Tłumaczyła z czeskiego Dorota Leśniewska Nota bibliograficzna G. Labuda, Mieszka H król polski (1025-34), Kraków 1992. G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, L I-II, Poznań 1987-88. Strona 35

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski H. Łowmiański, Początki Polski, t. MV, Warszawa 1963-85. H. Łowmiański, Religia Słowian i jej upadek. Warszawa 1979. R. Novy, Die Anfange des bóhmisches Staates, Ł I, Praha 1968. R. Novy, J.Slama, J.Zachova, SlavnikovcC ve stredovekem pisemnictv(, Praha 1987, Początki państwa polskiego, t. I-II, Poznań 1962. B. Zientara, Świt narodów europejskich. Warszawa 1985.

Rekonstrukcja domniemanego baptysterium w grodzie na wyspie Jeziora Lednickiego, według K. Żurowskiej.

""^c^, '^emu cei, Abra^^ ^Ni^ a teg0- aby i^ tnld"" Pr^ypu, należały do die,; ^ajesię,^ ^ na ziemiach poi wówczas obowiązek najprawdopodobniej wątpliwie szybko zo W każdym razie Luhi utworzonego w 948 i,„^ władzy poddane zostały „ niemieckiego byt opieRui obszarów lubuskich, pod pokonał Łużyczan i podd zić, jak zauważył Aleksy groźby interwencji dypli ciążyć i na sprawie chn i Spór toczy sig o to, i umacniając go małżeństw( świata chrześcijańskiego, k „poślubiwszy Dobrawę z pe będzie równorzędnym partn kiego króla", jak sądził G. Labu ks. Bolesławowi Srogiemu, zależ. wódca antyniemieckiego obozu vuchodzić za wiernego trybutariusza. l. niepokoić mógł jego sojusz z pogan" latach Sasi narzucili o^wi^.ek.^ części ich terytorium, chociaż K5 zwierzchnictwu. O ile potęga saska stanowa

^

zachodniej ks. Mieszka, to wyp^ ^ zapewne niedawno uznały na Strona 36

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski •"^'•w*-,,,. 'w^,*: '•••-»^»n»•••iM-^t!-.. ^^i^^y•*" •i^^fe:^r ""**'•'* "-*«»»>a<««^..t».l<»». * ' *•*»„ y>t!. -:,;^,„».. - '• <»,.»® „»„: ,^^,l^,f^ ""•*'•-»<;«, Ha.. *--„»!JI,„ „^j^ ••<•• *,;I„!i|i.S. ,»,s„»^. ,»„^„^i( ' • 1* » " € ?, '^•^.^ fr . •..^•'^tjf^ff, ,1 ••.K -.>„»»' *.-,t!<(f...< „ < •

»

••

• •^

-'•':" y^^

» ^.-.^^^Y^

'i-itiW ,t »*. ,..-. - -ot •»a»i'« is1* • w ••^ du^- .. » Początki Kościoła w Polsce za panowania Mieszka I STANISŁAW TRAWKOWSKI l. Chrzest księcia Mieszka I w 966 roku zapoczątkował szybki proces chrystianizacji tworzącego się społeczeństwa polskiego. Jej długotrwałe konsekwencje, ujawniające się z upływem dziesięcioleci i stuleci, trudno przecenić. Wyznaczają one istotne cechy naszego społeczeństwa i jego kultury, określając jego przynależność do cywilizacji chrześcijańsko-europejskiej. Dla grona rządzącego w państwie gnieźnieńskim w latach sześćdziesiątych X wieku tysiącletnie perspektywy nie wchodziły w rachubę przy podejmowaniu decyzji politycznych i religijnych, nie mieściły się zresztą w jego wyobrażeniach o świecie i ludziach oraz ich historii. Klasyczne zaś pytanie o powód chrztu księcia i społeczeństwa rozpatrywać trzeba we współczesnym mu układzie odniesienia. Jednakże tylko nieliczne sprawy polskie tamtego czasu są nam nieco lepiej znane. Inne pozostają w pomroce słabego oświetlenia jakże nielicznymi źródłami pisanymi i niejasną wymową masy źródeł archeologicznych. Konsekwencją tego są liczne polemiki między zwolennikami różnych hipotez p początkach chrześcijaństwa w Polsce. Zamiast pomnażać ich liczbę pożyteczniejsze chyba będzie przedstawienie najważniejszych kontrowersji naukowych w tym zakresie oraz próby ich rozwiązania, które uzyskały powszechniejsze uznanie badaczy początków Polski i Kościoła w Polsce, bądź mają, jak mi się wydaje, znaczne szansę, by to uznanie zyskać. Strona 37

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Najstarsze przekazy kronikarskie dotyczące chrztu Mieszka I spisane zostały dość późno. Biskup merseburski Thietmar uczynił to w bez mała pół wieku później, zaś polski kronikarz, tzw. Gali Anonim jeszcze o stulecie później. Ich opowieści wywodzą się z polskiej tradycji kościelno-dworskiej, sformułowanej najpóźniej w początkach panowania Bolesława Chrobrego. Według tej tradycji jego matka, chrześcijańska żona Mieszka, jeszcze poganina, miała go nakłonić do ochrzczenia się. Tradycja ta musiała być w czasach Thietmara dobrze ugruntowana i powszechnie w Polsce i w Niemczech uważana za wiarygodną, jeśli ów kronikarz uznał za konieczne jej przypomnienie, choć w tym momencie kipiał ze złości na Bolesława Chrobrego. Mimo to zgodnie z tradycją zanotował, że urodził się on dopiero wówczas, gdy jego ojciec był chrześcijaninem, gdy małżeństwo Dobrawy i Mieszka zyskało sankcję kościelną, gdy „pobrali się oni w Chrystusie", jak opisał to merseburski biskup.

'2 STANISŁAW TRAWKOWSKI W tej sytuacji nie wydaje się, by można byto uznać przekazy rozpatrywane za konwencje literacka, która nakazywała, by chrześcijańska żona doprowadziła swego męża poganina do przyjęcia chrztu, jak zrobili to Jan Dąbrowski, Jerzy Dowiat, Henryk Łowmiański. Nie można „wyeliminować" opowieści o roli Dobrawy w chrzcie Mieszka z zakresu rozważań, uznając ją za „wątek anegdotyczny o charakterze wędrownym". Taki bowiem wyrok nie został uzasadniony analizą literacką opisów roli np. Etelberty, Chrodehildy, które miały doprowadzić do chrztu swych mężów, i działań Dobrawy. Natomiast już pobieżne spojrzenie na wchodzące tu w grę przekazy ukazuje, że mamy do czynienia z identycznością sytuacji, lecz z odmiennymi sposobami jej przedstawienia. Słusznie co prawda wywodził Henryk Łowmiański, że. „uzależnienie przełomu ideologicznego od zapału misyjnego jednej kobiety nie jest prawdopodobne", ale przecież ani Gerard Labuda, ani Józef Widajewicz, którzy zwracali uwagę na rolę Dobrawy w doprowadzeniu do chrztu Mieszka, nie redukowali uwarunkowań tego aktu do jej działań. Podobnie, jak wcześniej znacznie Roman Gródecki, uważali oni, że istotne powody były inne. 2. Poza polem rozważań wolno pozostawić od razu tezę Stanisława Zakrzewskiego, odnowioną przez Henryka Łowmiańskiego, jakoby w 963 roku margrabia saski Gero podawszy władzy cesarskiej Ottona I Łużyczan oraz Mieszka I, uzyskał od niego przyrzeczenie, że przyjmie on chrzest, dzięki czemu uzyskać miał on dogodne warunki zależności od Niemiec. Domysł o umowie Gerona z Mieszkiem w sprawie chrztu jest pozbawiony jakichkolwiek przesłanek źródłowych. Natomiast informacja merseburskiego biskupa Thietmara, że Gero pokonał Łużyczan i Mieszka, jest wynikiem pośpiesznego i błędnego streszczenia przekazu saskiego mnicha Widukinda, że w tym samym czasie Gero pobił Łużyczan, zaś Redarowie (dokładniej: Słowianie, u których uprzednio schronił się banita saski Wichman i do których ponownie się udał) pokonali dwukrotnie Mieszka, przy czym Widukind wysunął Wichmana na plan przedni jako osobę kierującą tymi wyprawami plemienia wieleckiego na Mieszka. Thietmar zaś złączył obie akcje, przypisując obie Geronowi, jak ukazał to przekonywająco Kazimierz Tymieniecki, a rozszerzając jego argumentację - Gerard Labuda. Dorzućmy, że Thietmar pisząc o roli Dobrawy w podjęciu decyzji przez Mieszka o chrzcie swoim i tworzącej się Polski, o działaniach w tym kierunku biskupa Jordana, ukazał wyraźnie, że tak tradycja polska, jak - co tym razem znacznie ważniejsze tradycja saska, przedstawiały chrzest Mieszka jako akt zdecydowany przez niego Strona 38

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski samodzielnie i dobrowolnie. Nie można wbrew tej wyraźnej wymowie źródeł utrzymywać, że było inaczej. Od czasów Adama Naruszewicza, ojca nowoczesnej polskiej historiografii, domyślano się, że Mieszko przyjmował chrzest, chcąc zabezpieczyć się przed agresją POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 53 niemiecką i przed podporządkowaniem Kościoła w Polsce Kościołowi niemieckiemu. Takiemu celowi służyć miało przyjęcie chrztu przez Czechy. Już jednak Władysław Abraham zauważył, że „Ł Czech mogło być przyniesione do nas chrześcijaństwo tylko przez Niemców; bo i w Czechach samych nie było ono jeszcze należycie ugruntowane, a tego, aby istniało tam wtedy duchowieństwo czeskie do samoistnych misji zdolne, trudno przypuścić". Czechy mianowicie nie miały wówczas własnego biskupstwa, należały do diecezji ratyzbońskiej. Wydaje się, że Polanie nadwarciańscy zetknęli się bezpośrednio z ekspansją saską na ziemiach połabskich na początku lat czterdziestych X wieku. Sasi narzucili wówczas obowiązek trybutamy plemionom wieleckim za wyjątkiem Lubuszan, którzy najprawdopodobniej w tym samym czasie weszli w obręb wpływów polańskich i niewątpliwie szybko zostali włączeni w skład gnieźnieńskiego jądra tworzącej się Polski. W każdym razie Lubuszanie nie zostali objęci granicami biskupstwa brandenburskiego utworzonego w 948 roku, nie uznawali zwierzchnictwa margrabiego Dytryka, którego władzy poddane zostały opłacające trybut plemiona wieleckie i który z ramienia króla niemieckiego był opiekunem biskupstwa brandenburskiego. Sytuacja zaodrzańskich obszarów lubuskich, podległych Mieszkowi, pogorszyła się w 963 roku, gdy Gero pokonał Łużyczan i poddał ich zwierzchnictwu niemieckiemu. Trudno sobie wyobrazić, jak zauważył Aleksander Gieysztor. ówczesne położenie tworzącej się Polski „bez groźby interwencji dyplomatycznej i zbrojnej państwa niemieckiego, która musiała ciążyć i na sprawie chrztu i na sprawie małżeństwa z Dobrawą". Spór toczy się o to, czy Mieszko już zawierając w 965 roku sojusz z Czechami. i umacniając go małżeństwem z Dobrawą, zamierzał poprzez nie szukać drogi do świata chrześcijańskiego, która by nie wiodła poprzez Sasów, czy też dopiero „poślubiwszy Dobrawę z pewnością szybko zdał sobie sprawę, że jako poganin nie będzie równorzędnym partnerem dla księcia czeskiego, a tym bardziej dla niemieckiego króla", jak sądził G. Labuda. Dodać można by, że także czeskiemu władacy, ks. Bolesławowi Srogiemu, zależeć musiało na chrzcie Mieszka. Dawny bowiem przywódca antyniemieckiego obozu w Czechach po klęsce, jaką zadał mu Otto I, starał się uchodzić za wiernego trybutariusza i lennika niemieckiego. Tymczasem panów saskich niepokoić mógł jego sojusz z poganinem z Gniezna, tym bardziej, że w tych właśnie latach Sasi narzucili obowiązek trybutamy Dziadoszanom, co najmniej z zachodniej części ich terytorium, chociaż książę praski uważał, że Dziadoszanie podlegają jego zwierzchnictwu. O ile potęga saska stanowiła potencjalne zagrożenie dla ekspansywnej polityki zachodniej ks. Mieszka, to wyprawy wieleckie, zwłaszcza Redarów, na ziemie, które zapewne niedawno uznały nad sobą władzę monarchy gnieźnieńskiego, stanowiły dla54 STANISŁAW TRAWKOWSKI niego aktualne niebezpieczeństwo, nie tylko militarne. W związku bowiem wieleckim, Strona 39

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski któremu w tym czasie przewodzili Redarowie, nie wykształciła się władza monarchiczna, odżyła zaś i umocniła tradycyjna rola władcza wiecu plemiennego i międzyplemiennego. Pozycję wiecu ogólnozwiązkowego wspierał solenny kult Swarożyca, którego wyniesiono ponad zgrupowane wokół niego bóstwa plemienne i lokalne w sakralnym centrum Redarów w Redgoszczy. Przyznanie opiekuńczej funkcji ponadplemiennej Swarożycowi, zajmującemu jedno z naczelnych miejsc w mitologii ogólnosłowiańskiej, stwarzało możliwość przyciągania do związku wieleckiego plemion i organizacji wczesnopaństwowych spoza jego kręgu, m. in. Polan, u których Swarożyc nie tylko występował w sferze wysokiej mitologii, lecz lokalnie czczony był chyba publicznie jako miejscowe bóstwo opiekuńcze. Wojna z Redarami mogła więc „stanowić dla Mieszka groźbę obalenia ustroju (monarchicznego), a co najmniej ograniczenia wpływów politycznych dynastii piastowskiej do ziem ściśle polańskich", jak zasadnie uznał to Gerard Labuda. Jego zdaniem Mieszko musiał zadbać o to, by społeczeństwo odciągnąć „spod działania obcych ośrodków politycznych i kultowych, [do czego] wspaniale nadawała się religia chrześcijańska, religia oficjalnie panująca w najpotężniejszych w owym czasie państwach europejskich". Chrzest więc Mieszka podyktowany był, jeśli idzie o jego zewnętrznopolityczne uwarunkowania, względem zarówno na aktualne niebezpieczeństwo wieleckie, jak i na potencjalna groźbę ze strony znacznie potężniejszego i przeciwnika saskiego. Wskazywanie na zewnętrzno-polityczne uwarunkowania chrztu polskiego księcia jest zabiegiem poznawczym niewątpliwie słusznym; jest jednak zarazem - jak zauważył Marian Friedberg - przeniesieniem zjawiska złożonego natury religijnej, kulturalnej i politycznej na podłoże czysto polityczne, a zarazem jest jego pomniejszeniem, bo fakt doniosły dla całego ówczesnego świata chrześcijańskiego sprowadza do stosunków politycznych" między krajami sąsiednimi. 3. Zogniskowanie uwagi badawczej na zewnętrznopolitycznych przyczynach. które mogły skłonić ks. Mieszka I do przyjęcia chrztu, wynikało, jak się wydaje, z dwóch przyczyn. Po pierwsze nieliczne źródła pozwalają poznać przede wszystkim zewnętrzno-polityczną sytuację tworzącej się Polski w początkach drugiej połowy X wieku. Po drugie pozytywistyczne tendencje szkoły krytycznej ograniczały zainteresowania historyków Kościoła przez wiele dziesięcioleci do dziejów jego organizacji, pozostawiając obszar przeżyć i postaw religijnych na uboczu. Gdy wreszcie postawiono pytanie o podłoże religijne przyjmowania chrztu przez władców słowiańskich w VII-X wieku, to pierwsza odpowiedź zwracała uwagę na brak źródeł: „Nie umiemy nic powiedzieć o potrzebach religijno-moralnych tych POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 55 pogan, gdyż - w przeciwieństwie do świata śródziemnomorskiego - stan ich umysłowy z okresu przed chrztem nie stał się przedmiotem niczyjego opisu", jak stwierdził Zygmunt Sułowski. W tej sytuacji miejsce poszukiwań analitycznych łatwo zajęły dość schematyczne domysły. Wynikały one głównie z traktowania skutków chrystianizacji oraz adaptacji wzorów kulturowych cywilizacji postantycznochrześcijańskiej jako spełnienia oczekiwań, które miały być powodem przyjęcia chrztu. Pominąć można śmiało większość domysłów o przyczynach wewnętrznopoliStrona 40

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski tycznych chrztu Polski głoszonych w latach pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych, np. że szło o wprowadzenie Kościoła do Polski, gdyż był on instytucją zaangażowaną w rozkwit gospodarczo-społecznego ustroju feudalnego, którego rozwój leżeć miał w interesie polańskiej góry społecznej z Mieszkiem na czele. Teza ta wynikała z oczywistego nadużycia terminologicznego: użycia tego samego terminu: feudalizm na określenie zgoła odmiennych struktur społeczno-gospodarczych zachodnioeuropejskich, bizantyjskich i słowiańskich. Lekceważąco przy tym pomijano wysiłek poznawczy Marcelego Handeismana i Kazimierza Tymienieckiego, którzy w okresie międzywojennym ukazali, że feudalizacja stosunków społecznogospodarczych w Polsce wystąpiła dopiero w XIII-XIV wieku, nie doprowadzając jednak do wytworzenia się feudalizmu jako ustroju państwowego. Odrzucić trzeba tezę przedstawioną przez Jerzego Dowiata, podtrzymaną przez Zygmunta Sułowskiego, że chrześcijaństwo przynosiło bardziej racjonalny światopogląd niż ten, który społeczeństwom słowiańskim tworzącym organizacje państwowe przynosiło ówczesne miejscowe pogaństwo, że grupy pionierskie w polityce i gospodarce z książętami jako ich naturalnymi przywódcami chciały, przyjmując chrześcijaństwo, wyzwolić się z krępujących więzów pogańskiej religii i magii. W rzeczywistości bowiem chrześcijaństwo wieków średnich cechowało zamiłowanie do cudowności, trwałość praktyk magicznych, także w środowiskach przywódczych, przywiązanie do rytualizmu religijnego. (Jako przykład tych postaw warto może tu przypomnieć informację z początku XIII wieku, że jakiś oddział polskich wojów poprzedzała czarownica z sitem w ręku, co miało im zapewnić zwycięstwo). Pogaństwo słowiańskie, zwłaszcza zaś jego odmiany, które występować mogły na ziemiach dorzeczy Wisły i Odry, są przedmiotem ostrych polemik i bardzo różnych hipotez. Nie wchodząc w nie, zwrócić wypada uwagę na dwa zjawiska: na stosunek do religii w środowiskach drużynniczych i na stosunek do obcych, zwycięskich bogów. Wielkie drużyny pozostające na utrzymaniu książęcym rekrutowały się niewątpliwie z wychodźców ze wspólnot rodzinnych, opornych i plemiennych; nie brakowało w nich ludzi przybywających pojedynczo lub grupowo z dalekich stron. Domyślać się chyba wolno, że właśnie to środowisko w tworzącej się Polsce 56 STANISŁAW TRAWKOWSKI odczuwać mogło najsilniej potrzebę integrujących je wierzeń i obrzędów sakralnych. Jeśli jednak miałyby one przeciwstawiać się jednocześnie sacrum wieleckiemu, czego konieczność uprawdopodobnił G. Labuda, to nie mogłyby one zostać zaczerpnięte z kręgu religii zachodniosłowiańskich. Pozostawało więc szukać sakralnej sankcji integrującej w kręgu chrześcijańskim. W systemie wierzeń pogańskich, także wśród Słowian, obcy bogowie byli tak samo realni, prawdziwi i mocni, jak właśni. Zachodni Słowianie skłonni byli wprowadzać także Boga chrześcijan do zespołu swych bóstw opiekuńczych, o ile uznali, że może On być im pomocny. Wymowna jest tu informacja pierwszego Żywotu św. Ottona bamberskiego, apostoła Pomorza Zachodniego. Mianowicie szczecinianie przyjąwszy chrzest pozostawali przez cztery lata bez opieki duszpasterskiej. Kapłani pogańscy wykorzystując klęski elementarne, które spadły w tym czasie na Szczecin, podburzyli jego ludność przeciw nowej religii i jej urządzeniom. Gdy jednak jeden z kapłanów chciał zniszczyć ołtarz w kościółku św. Wojciecha, uległ atakowi słabości. Uznawszy to za przejaw siły Boga chrześcijan, nakłonił szczecinian do złączenia kultów. ,J odtąd -jak zapisał mnich z Priiflingen - składano na jednym ołtarzu ofiary Bogu, na drugim zaś demonom; jedną i drugą służbę pełniono z równą gorliwością, Strona 41

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski tyle że bardziej zakorzenione przyzwyczajenie do bałwochwalstwa czyniły lud bardziej skłonnym do posłuszeństwa względem bożków". Szczecinianie postąpili tak, choć znali świat chrześcijański, utrzymywali bowiem ożywione kontakty handlowe morzem z Danią, lądem z Polską. Biskup Otto pouczył ich przed udzieleniem chrztu, że jedynym i prawdziwym Bogiem jest Bóg chrześcijański, zaś bóstwa pogańskie i ich odznaki są bezsilnymi bałwanami, co udowodnił niszcząc świątynie pogańskie i znajdujące się w nich posągi, posrebrzane zaś głowy naczelnego bóstwa Trzygława zabrał ze sobą, by przesłać je papieżowi jako świadectwo swego sukcesu. Ani jednak te czyny, ani pouczenia misjonarza, ani tym bardziej powierzchowna znajomość chrześcijaństwa, wynikająca z kontaktów handlowych, nie wystarczały, by zakorzenione przyzwyczajenia do politeizmu porzucić po chrzcie. Wątpliwa tedy jest powtarzana często teza, że stosunkowo łatwy przebieg chrystianizacji Polski był wynikiem uprzedniej znajomości chrześcijaństwa, które na kilka już dziesięcioleci przed chrztem ks. Mieszka głosić mieli u nadwarciańskich Polan samodzielnie do nich przybywający misjonarze. Alfons Parczewski domyślał się swego czasu, że byli to-mnisi iroszkoccy. Nowsze badania ukazały jednak, że domniemany ich zapał misjonarski, o którym tak chętnie pisano w XIX wieku, był w rzeczywistości dość ograniczony, a występował w VII i VIII wieku. Natomiast w następnym stuleciu z Zielonej Wyspy przybywali na kontynent przede wszystkim uczeni, których przyPOCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 57 ciągał rozkwit odrodzenia karolińskiego. Mało prawdopodobne jest też pojawienie się w pierwszej połowie X wieku na ziemiach polańskich misjonarzy z kraju Wiślan. Domysł taki związany jest z uporczywie odżywającą hipotezą o daleko posuniętej chrystianizacji państwa wiślańskiego w końcu IX wieku. Przypuszczenie to wynika z intensywnej interpretacji zapisu Żywotu św. Metodego o jego darze proroczym, który miał się przejawić m. in. w zapowiedzi chrztu księcia z ziemi Wiślan w niewoli, na cudzej ziemi. Wynikało z tego oczywiście, że ów książę poniósł klęskę w starciu z Morawianami. Hipotezą dopuszczalną jest sugestia, że w konsekwencji zwycięstwa morawskiego, arcybiskup Metody wysłał grupę misyjną do Wiślan. Nie osiągnęła ona jednak ani większych, ani trwalszych sukcesów, jak ukazywali to m. in. Tadeusz Lehr -Spławiński, Henryk Łowmiański, Gerard Labuda. Brak jest bowiem śladów źródłowych działalności tej hipotetycznej misji. Do fantazji zaś należą tezy o istnieniu biskupstwa krakowskiego w końcu IX czy na przełomie IX i X wieku. Rozstrzygające znaczenie ma fakt, że do drugiej połowy X wieku w dorzeczu górnej i średniej Wisły stosowano wyłącznie ciałopalny obrządek pogrzebowy, surowo zakazany przez Kościół. 4. Pozyskanie dla chrześcijaństwa niektórych rodzin przywódczych kraju pogańskiego przez indywidualnie działających misjonarzy „nie wystarczało do wprowadzenia i utrzymania nowej religii, jeśli nie nastąpił akt oficjalny ze strony organizacji wyższego rzędu, państwa o odpowiedniej sile i zasięgu terytorialnym", jak stwierdził Aleksander Gieysztor, rozpatrując wejście Polski w rzeczpospolitą chrześcijańską na Strona 42

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski tle procesów chrystianizacyjnych Europy środkowej i wschodniej. Wynikało to ze społecznego charakteru ówczesnego pogaństwa słowiańskiego. „Prawo zwyczajowe wraz z religią jako jego elementem regulowało życie plemienia i musiało znajdować się pod ochroną organu tegoż społeczeństwa czyli wiecu - a jeśli życie narzucało innowacje, on jedynie był mocen wprowadzić zmiany jako wyraziciel woli grupowej" -jak wyjaśniał znakomity znawca przekształceń ustroju plemiennego we wczesnopaństwowy, Henryk Łowmiański. Wraz z umacnianiem się wyodrębnionego aparatu drużynniczego wczesnopaństwowej władzy monarchicznej i rozbudową terytorium monarchii, rolę wiecu wielkoplemiennego czy międzyplemiennego przejmowali pospołu, lecz nie równorzędnie, władca i warstwa rządząca obejmująca dowódców drużyn, grodów, tę część dawnej arystokracji plemiennej, która związała się ze zwycięskim monarchą. W tej sytuacji „o zmianie religii nie decydowała wola samego władcy rozporządzającego środkami przymusu i jego rozkaz przystąpienia ludu do chrztu. Konieczne było jeszcze poparcie ze strony góry społecznej i przynajmniej brak silniejszego oporu ze strony szerszych mas ludności". - --^ •• &JJYJ Kościół zaś od początków średniowiecza w Europie łacińskiej dążył do pozyskiwania dła chrześcijaństwa całych wspólnot etniczno-politycznych. Wiązało się to z nowym spojrzeniem eklezjologicznym na chrześcijaństwo, co było wynikiem uwrażliwienia wielkich ludzi Kościoła na znaki czasu wędrówek ludów. Tak np. znakomity erudyta. Ojciec Kościoła, Izydor z Sewilli (zm. 636) dostrzegł, że lud Boży, który tworzy Kościół na tym świecie, jest złączeniem - kongregacją jednocząca wspólnoty etniczne (Huius populi congregatio ex gentibus ipsa est ecciesia). Owe wspólnoty etniczne są w ujęciu Izydora członami mistycznego Ciała (.Corpus) Jezusa Chrystusa, które jest Kościołem. Władcy zaś po to są postawieni przez Boga nad swymi ludami, by poddawać je prawom wyznaczającym właściwe postępowanie, aby zabezpieczać ludy przed złem i poprawiać je. Poprzez doświadczenia wędrówek ludów i nowe pojmowanie widocznego Kościoła w doczesnym świecie poczęto inaczej odczytywać nakaz Chrystusowy zawarty w Ewangelii według św. Mateusza: Docete omnes gentes, nadając temu pouczeniu treść do dzisiaj żywą: „Nauczajcie wszystkie narody". Tymczasem użyte w Wulgacie określenie: „omnes gentes" oznaczało pierwotnie „pogan w całości" bądź „wszystkich pogan", odpowiadając hebrajskiemu „goijm". Nie szło wiec o „wszystkie ludy", lecz o „wszystkich ludzi", co wyraźnie ukazuje sformułowanie wspomnianego nakazu w Ewangelii według św. Marka: „Głoście Ewangelie wszelkiemu stworzeniu". Jednakże papież Grzegorz Wielki (590-604) interpretując ten werset, chciałby bardzo, aby Ewangelię poznała „nacja wszystkich ludów" (omnis natio gentis). Wynikające stad zasady praktycznego postępowania sformułował Grzegorz Wielki organizując misje, którą wysłał do Anglosów. Michał Wyszyński, Marian Rechowicz. Bolesław Kumor zestawiając pouczenia Grzegorza z odpowiedziami papieża Mikołaja I (858-867) na zapytania Bułgarów w sprawie chrystianizacji ich kraju, ukazali trwałość papieskiej teorii i praktyki misyjnej. Aktualność jej w X-XI wieku ukazuje dobrze sięgniecie do Decretum biskupa wonnackiego Burcharda (zm. 1025), który na użytek duszpasterski zestawił opinie Ojców Kościoła, wielkich papieży, uchwały synodów, korzystając też z poprzednich zbiorów prawniczych. f~~

Sukces misji zapewnić miało pozyskanie dla wiary monarchy, jego otoczenia Strona 43

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski i j ich ochrzczenie. W miarę rozszerzania się kręgów ochrzczonych i wznoszenia kościołów należało w myśl tych zasad możliwie najszybciej erygować biskupstwa, po utworzeniu ich sieci wybrać metropolitę, który swe uprawnienia jurysdykcyjne wraz z paliuszem otrzymywać miał od papieża. Utworzenie samodzielnej prowincji kościelnej dla społeczeństwa wchodzącego w obręb chrześcijaństwa zapewnić miało tej społeczności zachowanie jej tożsamości etniczno-politycznej. Zgodnie z teoria " eklezjologiczną nawrócony lud, zachowując swój charakter etniczny, wzbogacał POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 59 różnorodną kongregację, jaką był jeden jedyny lud Boży. W praktyce organizacyjnej obrzeża świata chrześcijańskiego wprowadzane były w bezpośrednią zależność od Stolicy Apostolskiej, przydając ciężaru jej prymatowi. Zależność ta zawiązywała się na samym początku przez udzielenie licencji misyjnej wyznaczonemu przez papieża kierownikowi misji. Uzyskiwał on nadzwyczajne prawo samodzielnego początkowo wyświęcania biskupów dla erygowanych biskupstw i zwierzchności nad nowymi biskupami do czasu wyboru metropolity. Współzawodnika do roli przywódcy chrześcijaństwa zachodniego znalazło papiestwo w końcu VIII wieku w monarchii karolińskiej, do której wzrostu samo się przyczyniło ze względów czysto politycznych. Karol Wielki zgodnie z koncepcja Alkuina uznał, że chrześcijański Zachód stanowi ,4mperium chrześcijańskie", w którym władza powinna należeć do monarchy Franków jako opiekuna papieża. Imperialna ideologia przypisała też frankijskiemu władcy zadanie poszerzania granic „Kościoła Chrystusowego na zewnątrz przy pomocy oręża, zwyciężając najazdy pogan i wyniszczając niewiernych; wewnątrz natomiast państwa - pisał Karol Wielki do papieża Leona III na kilka lat przed swą koronacją cesarską - (władca ma) utwierdzać wierzących w prawdziwej wierze". Podbój więc lub uzależnianie pogańskich sąsiadów miały być wstępem do ich chrystianizacji; opór zaś wobec imperialnej ekspansji uprawniać miał do fizycznego zniszczenia pogańskiego przeciwnika. O ile cezaropapizm w stylu bizantyjskim stanowił na Zachodzie krótki epizod, ograniczający się do rządów Karola Wielkiego, to ideologia „imperium chrześcijańskiego" przetrwała rozpad i upadek monarchii karolińskiej, by odżyć we wschodniej jej części pod berłem saskich Ottonów w drugiej połowie X wieku. Nie bez wpływu swego brata, arcybiskupa kolońskiego Brunona, począł Otto I w połowie stulecia doceniać znaczenie reformy Kościoła dla umocnienia władzy monarszej; uznał wówczas, że ścisły związek między monarchią i Kościołem stanowi nieodzowny warunek dobrego funkcjonowania obydwóch instytucji globalnych, dla których nadrzędnym, eschatologicznym celem powinno być „zbawienie ludu chrześcijańskiego" (salus populi christiani). Praktycznymi konsekwencjami były: rygorystyczne włączenie biskupów i opatów klasztorów królewskich do służby na rzecz państwa, powierzanie biskupstw ludziom sprawdzonym w kancelarii lub kapelli monarszej, tworzenie „systemu Kościoła monarszego". Konsekwencją były też zabiegi o utworzenie arcybiskupstwa magdeburskiego, podejmowane systematycznie od 955 roku. 5. W tej sytuacji oficjalny akt wejścia powstającej Polski w świat chrześcijański musiał mieć wyjątkowo ceremonialną oprawę, by ukazać tak wewnątrz kraju, jak i na zewnątrz niego, zwłaszcza wobec dworu Ottona I i możnowładztwa saskiego, zarówno silę militarną i ekonomiczną polskiego księcia, jak i pełną jedność i zgodność z nim Strona 44

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski 60 STANISŁAW TRAWKOWSKI góry społecznej jego państwa. W tradycji magdeburskiej trwać musiała pamięć o wspaniałości tej ceremonii, jeśli Thietmar poprzez nagromadzenie podniosłych, choć wciąż powtarzanych i ogólnikowych, zwrotów pragnął wywołać wrażenie patetyczne, pozbawione jednak realiów, których najwyraźniej nie znał poza jednym, że szafarzem sakramentu chrztu był,,pierwszy, ich - czyli Polaków - biskup" Jordan. Jednakże informacje rocznikarskie, wywodzące się z najstarszego, zaginionego rocznika polskiego, prowadzonego w X wieku współcześnie z opisywanymi wydarzeniami, ukazują, że Jordan został ordynowany pierwszym biskupem w Polsce dopiero w 968 roku. Termin ordiiwtio oznaczać mógł w tym kontekście zarówno konsekrację Jordana i skierowanie go do Polski, by stworzył Kościół polski, jak i tylko tę drugą decyzję, o ile Jordan był już uprzednio wyświęcony na biskupa, lecz nie był „ordynowany" na żadną diecezję. Trzeba jednak od razu wyjaśnić, że Jordan nie mógł w 966 roku stać na czele misji papieskiej, gdyż -jak wyjaśnili to Henryk Łowmiański i Jerzy Dowiat - zabrakłoby czasu na jej pozyskanie. Dobrawa bowiem według tradycji miała złamać nakazy dotyczące wielkiego postu, a więc najwcześniej prośbę o misję papieską skierować mógł Mieszko do Rzymu przez Czechy wiosną 965 roku. Ówczesna sediswakancja na tronie Św. Piotra trwała jednak do pierwszego października, gdy wstąpił nań Jan XIII. Trudno sądzić, by podjął on bez porozumienia się z cesarzem przebywającym w Niemczech decyzję w sprawie misji dla kraju graniczącego z nowotworzoną prowincją kościelną magdeburską, o której powstanie Otto zabiegał od dziesięciu lat ze stalą troską. Tymczasem już w połowie grudnia zbuntowani panowie rzymscy uwięzili papieża, który przebywał długo w więzieniu, nim udało mu się uciec na południe, by tam znaleźć pomoc, z którą powrócił dopiero w listopadzie 966 roku do Rzymu. Jordan mógł być w 966 roku biskupem, np. pomocniczym biskupem dieciezjałnego biskupa ratyzbońskiego; przybyłby nad Wańę na zaproszenie Bolesława czeskiego i Mieszka polskiego, by uświetnić ceremonię chrztu, co ważne było dla polskiego otoczenia władcy, lecz zarazem dopełnić chrzest przez bierzmowanie księcia i jego dostojników, co mogło mieć istotne znaczenie w ocenie episkopatu niemieckiego. Mógł też być Jordan biskupem przysłanym przez cesarza. Większość badaczy polskich broni się przed takim domysłem, pamiętając o polityce misyjnej „imperium chrześcijańskiego", dążącego do uzależnienia terenów przez siebie chrystianizowanych. Henryk Łowmiański zauważył jednak trafnie, że „rola Kościoła w poszczególnych krajach była uzależniona od ich potencjału politycznego: w krajach ujarzmionych przez Niemców Kościół stawał się narzędziem polityki niemieckiej; w krajach, które zachowały samodzielność państwową, kler pozostawał pod kontrolą władzy miejscowej, ta zaś tym skuteczniej neutralizowała niebezpieczeństwo, jakie POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 61 wynikało z obcego pochodzenia kleru i jego podległości obcej hierarchii, im pełniejszą zdołała zapewnić swemu krajowi autonomię organizacyjno-kościelną, a więc w postaci odrębnego biskupstwa, zwłaszcza zaś metropolii, która więź z Kościołem niemieckim całkowicie eliminowała". Dodać jednak tu od razu trzeba, że pozyskanie misji chrystianizacyjnej zależnej tylko od Stolicy Apostolskiej znacznie ułatwiłoby Strona 45

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski stworzenie własnej, polskiej prowincji kościelnej. Liczyć się trzeba jednak i z tym, że Thietmar opisując chrzest Mieszka przydał Jordanowi sakrę biskupią, którą w rzeczywistości otrzymał on nieco później. Taki brak precyzji często występuje tak u średniowiecznych kronikarzy, jak u dzisiejszych pamiętnikarzy, publicystów, historyków. Jordan mógł być w 966 roku zwykłym duchownym. O ważności bowiem chrztu decydowała poprawność wygłoszonej formuły baptysmalnej, a nie przynależność stanowa czy charakter osoby udzielającej tego sakramentu. Stąd wynikł domysł Zygmunta Sułowskiego, że „szafarzem sakramentu chrztu musiał być najdostojniejszy kapłan miejscowy, to jest główny kapelan Dobrawy". Rozważał tę możliwość także Henryk Łowmiański, pisząc że „w zasadzie Mieszko mógł otrzymać chrzest z rąk księży przybyłych do Polski wraz z Dobrawa", odrzucił zaś tę hipotezę, uważając że polski władca wolał, by obrzędowi chrztu przewodniczył biskup, co zapewniało odpowiednią oprawę aktu publicznego o olbrzymiej doniosłości. Domysły te o tyle trzeba zakwestionować, że zaciążył nad nimi obraz Dobrawy przybywającej na dwór swego przyszłego małżonka z orszakiem kapłanów, jak opisał to pierwszy polski kronikarz Gali Anonim, dodając przy tym, że Mieszko już podczas umowy o ślubie przyrzekł przejście na chrześcijaństwo. Kronikarz przydał tu cnót Dobrawie i kazał jej postępować zgodnie z wszystkimi wymaganiami Kościoła. W rzeczywistości na dworze pogańskiego władcy nie zachowywała Dobrawa nawet postów, tym bardziej więc nie mógł przy niej działać zespół duchownych. Modyfikując tedy myśl Henryka Łowmiańskiego i Zygmunta Sułowskiego, można by sądzić raczej, że na prośbę Mieszka, popartą przez jego teścia ks. czeskiego Bolesława I Srogiego, przybył w jego orszaku do Polski na poprowadzenie uroczystości baptysmalnych archiprezbiter jednego z głównych grodów jego państwa wraz z kilkoma lub, co najwyżej, kilkunastoma duchownymi. Archiprezbiter, zarządzający kościołem mającym uprawnienia baptysmalne, był w pełni umocowany do udzielenia ceremonialnego chrztu poganinowi; działając zaś w kraju pogańskim nie objętym żadną misją i nie należącym do żadnej diecezji, nie naruszał niczyich praw; nie powstawały też żadne przesłanki dla ewentualnych pretensji do zwierzchności kościelnej ze strony biskupa ratyzbońskiego, gdyż nie miał on prawa dać licencji misyjnej. Zwolnienie zaś archiprezbitera czy zwykłego kapłana 62 STANISŁAW TRAWKOWSKI Jordana (o ile Thietmar nie popełnił pomyłki, łącząc przyszłego biskupa polskiego z chrztem Mieszka) z jego funkcji i stanowiska nie przedstawiało żadnych trudności. Mógł on od razu po chrzcie Mieszka podjąć prace przygotowujące powołanie biskupa dla Polski. Chrzest Mieszka, jego otoczenia i najwierniejszej części jego drużyny odbył się raczej w Gnieźnie, w którym można zasadnie upatrywać sakralny środek małoplemiennego obszaru polańskiego, który w sposób naturalny przkształcił się w centrum wielkoplemienne, a następnie - organizacji wczesnopaństwowej. Część badaczy sądzi. że chrzest odbył się w Poznaniu. Powstanie takiej koncepcji na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych naszego stulecia uwarunkowane było znacznym zaawansowaniem archeologicznego rozpoznania wczesnopiastowskiego Poznania, gdzie prace wykopaliskowe w sposób systematyczny prowadzone były przed drugą wojną światową. Sądzono więc, że Poznań górował znacznie wielkością swych założeń grodowych nad Gnieznem. Miałoby to świadczyć „o stołeczności Poznania za pierwszych historycznych naszych Piastów", jak sądził Józef Nowacki, głęboko też przekonany, że z tego powodu Poznań stał się w 968 roku stolicą pierwszego polskiego biskupstwa. Późniejsze badania wykopaliskowe nie potwierdziły jednak hipotezy o Strona 46

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski większej roli Poznania niż Gniezna w połowie X wieku. Wraz z Gerardem Labudą, a wbrew nieuzasadnionym domysłom Henryka Łowmiańskiego, trzeba uznać, że „przyjacielem cesarza" Mieszko zostać mógł dopiero wówczas, gdy został chrześcijaninem. W sierpniu 966 roku Otto wyruszył z Wormacji na czele silnej armii do Włoch. Decyzja o tej wyprawie zapadła niewątpliwie rychło po dotarciu na dwór cesarski wiadomości o uwięzieniu papieża Jana XIII. Domyślać się wolno, że wiedziano o tym na dworze praskim, a w konsekwencji także w Gnieźnie, już na przełomie stycznia i lutego 966 roku. Zmuszało to do jak najrychlejszego przeprowadzenia chrztu, by w kwietniu mógł Mieszko zjawić się u cesarza i doprowadzić do zawarcia sojuszu przyjaźni. Na kwiecień mianowicie zapowiedziany był przyjazd Ottona I do Ostfalii, do Ouedlinburga, gdzie odbyć się miały oblóczyny jego córki Matyldy. 6. Jeśli Jordan przybywając na dwór Mieszka w końcu 965 lub na samym początku 966 roku byłby biskupem i kierownikiem misji chrystianizacyjnej, skierowanej przez papieża lub cesarza, to od razu po chrzcie Mieszka powinien przystąpić do objazdu kraju, głoszenia ewangelii, chrzczenia ludności, głoszenia im nauk moralnych, przede wszystkiem pouczania jej o przykazaniach boskich i kościelnych. Równie ważnym zadaniem było wznoszenie świątyń i baptysteriów. O przeprowadzenie prac budowlanych dbać musiał książę, lecz kierować nimi musieli sprowadzeni z zagranicy specjaliści. Jeśliby Jordan przybywał do tworzącej się Polski jako biskup POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I

63

kierownik misji, to niewątpliwie przywiózłby ze sobą nieco relikwii, które złożyłby w mensach ołtarzowych, konsekrując ołtarze i wznoszone świątynie. Gdyby jednak Jordan był tylko kapłanem, to wznoszone świątynie czekać musiałyby na przybycie biskupa, by mógł je konsekrować. W każdym razie po chrzcie Mieszka podjęto w jego państwie najprawdopodobniej dość aktywnie działalność chrystianizacyjną na miarę możliwości wynikających ze święceń duchownego kierującego nią. Sprawa organizacji Kościoła w państwie Mieszkowym była niewątpliwie poruszana w czasie zawierania paktu przyjaźni między Mieszkiem i Ottonem. Nie została jednak wówczas rozstrzygnięta. Toteż polski władca wykorzystał pretekst, który umożliwił mu wysłanie poselstwa do Rzymu w ślad za cesarzem, który wyruszył za Alpy w sierpniu 966 roku. Mianowicie we wrześniu następnego roku drużyny Mieszkowe wspomagane przez posiłki czeskie rozbiły najazd Wolinian sprzymierzonych z Wieletami, a wspomaganych przez banitę Wichmana. Padł on w tym boju; umierając miał prosić, by miecz jego przesłał Mieszko swemu „cesarskiemu przyjacielowi", aby ten bądź cieszył się z upadku wroga, bądź opłakiwał śmierć krewniaka. Wiemy, że w styczniu 968 roku cesarz otrzymał miecz swego krewnego; tę broń dostarczyć mu musiało oczywiście polskie poselstwo, jak zwrócił na to uwagę Józef Widajewicz. W skład tego poselstwa wchodził niewątpliwie Jordan, choćby ze względów językowych. O ile bowiem wśród nobilów Mieszkowych znaleźliby się może tacy, którzy lepiej lub gorzej posługiwali się narzeczem saskim lub bawarskim, to trudno sądzić, by któryś z nich znał łacinę lub narzecze italskie. Toteż przewodnikiem po Włoszech musiał być duchowny znający dobrze łacinę, a także co najmniej zorientowany w prawie i zwyczajach kościelnych, o ile nie dobry znawca tych dziedzin. On miał bowiem zaświadczyć o postępach chrystianizacji kraju nad Wartą i w podległych mu dzierżawach, a przede wszystkim uzyskać u papieża utworzenie Strona 47

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski polskiej organizacji kościelnej z biskupem na czele, na co u cesarza musiał pozyskać zgodę pod względem politycznym. Starania te, jak wiadomo, zostały uwieńczone sukcesem. Sporną kwestią pozostaje status prawny biskupa Jordana ordynowanego w 968 roku. 7. Aby odpowiedzieć na pytanie zawarte w tytule sumiennego przeglądu badań i ich oceny dokonanej przez Mariana Banaszaka: Charakter prawny biskupów Jordana i Ungera, trzeba przede wszystkim sprawdzić wiarygodność rozpatrywanych przekazów źródłowych. Od czasów rozprawy Paula Kehra, znakomitego znawcy dyplomatyki papieskiej wcześniejszego i pełnego średniowiecza, nie ulega wątpliwości, że Thietmar pisząc o podporządkowaniu biskupa Jordana magdeburskiemu metropolicie Adalbertowi w 968 roku rozminął się całkowicie z prawdą. Marian Banaszak przypomniał, że w nauce niemieckiej zwracano na to uwagę już uprzednio, od schyłku 64 STANISŁAW TRAWKOWSKI XVIII wieku, że szczegółowo wyjaśnił to Kart Uhlirz, dobry znawca dziejów niemieckich za panowania dynastii saskiej. Mimo to wciąż znajdują się obrońcy tezy o zawisłości biskupów Jordana i Ungera od metropolity magdeburskiego. W swych wywodach unikają jednak krytyki dokumentów magdeburskich, z których wynika niedwuznacznie,, że państwo polskie nie byto nigdy objęte ani projektowanymi, ani ostatecznie ustalonymi granicami magdeburskiej prowincji kościelnej. Jedynie Helmut Beumann i Walter Schlesinger podjęli wspólnie sumienny trud rozpatrzenia przywilejów papieskich dla arcybiskupów magdeburskich, zwłaszcza konceptu dokumentu opisującego powstanie arcybiskupstwa; koncept ten spisany w Magdeburgu nigdy nie zyskał potwierdzenia papieskiego, o ile w ogóle został w Rzymie przedstawiony. Początkowo badacze niemieccy przekonani byli, że ten projekt papieskiego dokumentu sporządzono między 983 i 995, raczej blisko terminu późniejszego. Jeśliby tak było, to dużo racji miałby Józef Nowacki, że „żyło wówczas wielu, którzy osobiście znali zmarłego w 984 roku biskupa Jordana", a więc nazwanie go biskupem poznańskim musiało odpowiadać prawdzie. Trzeba by wówczas przecież także uznać, że prawdziwa była informacja o podległości Jordana arcybiskupom magdeburskim, czemu Nowacki stanowczo i słusznie się sprzeciwia. W rzeczywistości koncept został spisany później, co ostatnio przyznał Helmut Beumann. W tym projekcie dokumentu zaznaczono mianowicie, że już przy fundacji metropolii nad Łabą stanowisko arcybiskupa tamtejszego w królestwie zostało zrównane z pozycją metropolitów trewirskiego, mogunckiego i kolońskiego. Takiej jednak pretensji nie mogli arcybiskupi magdeburscy zgłaszać za życia arcybiskupa mogunckiego Willigisa (zm. 1011), jak ostatnio to dostrzeżono. Gerard Labuda zwrócił zaś uwagę, że tzw. narracja o powstaniu arcybiskupstwa magdeburskiego powstała najprawdopodobniej ok. 1030 roku. Na te też lata kryzysu państwa polskiego i organizacji Kościoła w Polsce położyć wypada spisanie zgodnego z narracją konceptu bulli papieskiej o początkach i prawach arcybiskupów magdeburskich, w tym bowiem czasie ówczesny arcybiskup Hunfried liczyć mógł na zrealizowanie tych roszczeń. Początki ich sięgają jednak lat wcześniejszych, jeśli Thietmar w zapisce o śmierci biskupa Ungera zaznaczył, że był on sufraganem metropolity magdeburskiego. Pretensje magdeburskie sformułowane zapewne podczas pierwszych wojen Henryka II z Bolesławem Chrobrym nie mogą więc stanowić podstawy do określenia pozycji prawnej Jordana w 968 roku. Jedno z nich tylko wynika, że nie podlegał on metropolitom magdeburskim. Podstawę rozważań stanowić mogą jedynie zapisy rocznikarskie. Rygory postępowania metodycznego wymagają, by rozpocząć od zestawienia tekstów, jak uczynił to Gerard Labuda: Strona 48

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I

65

Rocznik poznański W roku Pańskim 968 Jordan pierwszy biskup poznański został ordynowany Rocznik kapituły poznańskiej Także w roku Pańskim 968 Jordan pierwszy biskup w Polsce został ordynowany i zmarł w 984 roku Rocznik częsta W 968 roku Polska poczęła mieć biskupa Dodać do tego warto zapisy o ustanowieniu biskupstwa praskiego: Rocznik czeski

Rocznik Troski

974 Kościół praski począł mieć biskupa imieniem Thietmar 974 Kościół praski począł mieć po raz pierwszy biskupa imieniem Thietmar dzięki staraniom Dobrawki Kompilator czeski nie miał najmniejszego powodu, by przekształcać notę o Jordanie, którą wypisywał z wcześniejszego rocznika; natomiast chętnie mógłby ją skrócić, gdyż dotyczyła spraw zewnętrznych. Nie budzi więc żadnej wątpliwości poprawność stwierdzenia Labudy, że pierwotny zapis dotyczył ustanowienia biskupa w Polsce. Dopiero na przełomie XIII i XIV wieku kompilator Rocznika poznańskiego (starszego) uznał za konieczne zamienić „biskupa w Polsce" bądź biskupa polskiego na biskupa poznańskiego. Nie był to biskup misyjny (episcopus gentium), który nie miał stałej siedziby, a który niekiedy działał w różnych krajach, jak ukazuje to dobrze przykład św. Brunona z Kwerfurtu. „Biskup w Polsce" - „biskup Polaków" miał określony teren działalności i miał oczywiście swą główną siedzibę, podobnie jak prawie przed czteroma wiekami św. Augustyn „biskup Anglów", czy jak później „biskup Bułgarów", który nie zdążył co prawda ustalić swej siedziby, gdyż musiał ustąpić z kraju, który ostatecznie przyjął chrześcijaństwo z patriarchatu konstantopolitańskiego. Siedzibę „biskupa w Polsce" określa wyraźnie regest dokumentu nadawczego Mieszka, jego żony Ody i synów Mieszka i Lamberta, którym ofiarowywali oni Stolicy Apostolskiej unam civitatem in integro, que vocatur Schinesghe, czyli Gniezno. Otóż termin cmtas w nadaniu na rzecz papieża oznaczać może nie tylko „okręg", „państwo", lecz także siedzibę biskupa i zarazem jego okręg diecezjalny. Kraj, państwo lepiej określałby termin regio, regnum. Wybór jakże wieloznacznego terminu cmtas zmusza do uznania, że właśnie w Gnieźnie mieściła się główna siedziba Jordana, a później Ungera. Strona 49

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Byli ci biskupi zależni bezpośrednio od papieża, jak zawsze biskupi wyznaczeni dla organizacji Kościoła w kraju pogańskim, którzy mieli doprowadzić do utworzenia STANISŁAW TRAWKOWSKI 66___________ samodzielnej prowincji kościelnej. Spór o „biskupstwo egzymowane" okazał się w świetle dawnych wywodów Wyszyńskiego, Rechowicza, czy nowszych prac, przede wszystkiem Anzelma Weissa, polemiką pozorną. Wynikła ona z dwuznaczności określenia „biskupstwo egzymowane". które służyło na oznaczenie zarówno biskupstwa, które uprzednio podlegało jakiemuś metropolicie lub zostało założone na terenie należącym już do jakiejś prowincji kościelnej, jak i „biskupstwa misyjnego", którego zadaniem było przekształcenie się w samodzielną prowincje, a do tego czasu było biskupstwem bezpośrednio zależnym od Stolicy Apostolskiej. Nie można jednak pominąć milczeniem wezwania św. Piotra katedry poznańskiej. O ile nie jest ono wynikiem późniejszych zmian, co w stosunku do katedry jest chyba mało prawdopodobne, to zdaje się ono wskazywać na szczególne zaznaczenie związku bezpośredniego tego kościoła z św. Piotrem - niebiańskim dzierżycielem katedry rzymskiej i władzy w całym Kościele, jak głosiła doktryna prymatu papieskiego. Być może jest to wskazówka, że biskup polski miał w latach 968-999 dwie główne siedziby: nominalną w Gnieźnie ze względu na jego tradycyjne znaczenie, faktycznie bardziej użytkowaną w Poznaniu. 7. Kościół w swych postanowieniach synodalnych, wypowiedziach swych największych postaci głosił zawsze, że przyjęcie chrztu jest sprawą dobrowolnego uznania. Jednakże nie tylko koncepcja rozszerzania ,4mperium chrześcijańskiego", lecz także papieska idea „rzeczypospolitej chrześcijańskiej" zawierała możliwość pośrednich nacisków. Najłagodniejszym z nich był przykład księcia i możnych. Henryk Łowmiański wydobył z kijowskiej Powieści dorocznej stwierdzenia, ukazujące znaczenie tego przykładu dla niższych warstw społecznych, przyjmujących chrzest śladem swych przywódców. Domyślać się wolno, że Jordanowi i jego kapłanom podczas objazdu grodów i czół opornych, w których głosili ewangelię i chrzcili ludność, towarzyszył oddział drużynników monarszych, co było także czynnikiem pośredniego oddziaływania. Zniszczenie publicznych miejsc i urządzeń pogańskiego kultu było obowiązkiem chrześcijańskiej władzy, jak wyjaśniał to już św. Augustyn. Zniszczenie bałwanów zrobionych ręką ludzką lub miejsc uznawanych za święte przez pogan było zarazem w odczuciu chrześcijan tamtych czasów wyrwaniem kraju i jego ludności spod władzy demonów. W tym zakresie tak biskup, jak kapłani mogli wspomagać polskiego władcę. Kilka dziesięcioleci później biskup kołobrzeski Reinbem „niszczył i palił świątynie z posągami bożków i oczyścił morze zamieszkałe przez złe duchy wrzuciwszy w nie cztery głazy pomazane świętym olejem i skraplając je wodą święconą. Na chwałę Boga wszechmogącego zaszczepił on na bezpłodnym drzewie latorośl winną, to jest krzew świętego słowa wśród nieokrzesanego ludu". Ta często cytowana charaktePOCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 67 Strona 50

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski rystyka działalności Reinbema, skreślona piórem Thietmara, ukazuje dobrze kolejność poczynań misyjnych; dopiero po oczyszczeniu kraju przychodził czas słowa Bożego. Wydaje się, że Mieszko pozyskał misyjne biskupstwo dla Polski także dzięki uprzedniemu zdruzgotaniu publicznego kultu pogańskiego. Wraz z Aleksandrem Gieysztorem uznać trzeba, że nauka wiary sprowadzona była do czystej formalności. Co prawda cytuje się często opis działalności misyjnej na Pomorzu Zachodnim biskupa bamberskiego Ottona, działającego za zgodą papieża na prośbę ks. Bolesława Krzywoustego. Korzysta się jednak z najpóźniej powstałego, trzeciego Żywota. Według tego przekazu nauczanie prawd wiary trwać miało w Pyrzycach tydzień, następnie trzy dni trwały czuwania przed chrztem, a po chrzcie biskup przez 20 dni zaznajamiał nowych wiernych z chrześcijańskimi nakazami moralności oraz z przepisami kościelnymi. Wszystko więc odbywać się miało tak, jak głosiły postanowienia synodalne i to zgodnie z największymi ich wymaganiami. Zgoła inny obraz ukazuje jednak najwcześniej powstały Żywot, spisany krótko po śmierci świętego. Czytamy w nim, że biskup „wkroczył do Pyrzyc; wygłosiwszy zaś kazanie, ochrzcił około pięciuset osób obojga płci. Podał im przepisy zachowania wiary i z pomocą Pańską przybył następnie do innego miasta, zwanego Kamień. A głosząc w nim przez całe trzy miesiące kazania nawrócił ku Panu trzy tysiące osiemdziesiąt pięć osób płci obojga". Z Żywotu następnego dowiadujemy się jednak, że Kamień stanowił siedzibę księcia, że biskup zajmował się tam wznoszeniem drewnianego kościoła, który niewątpliwie - jak wolno się domyślać - konsekrował. Wraz z upływem czasu święty zyskiwał w oczach potomnych coraz bardziej cech wzorca idealnego biskupa. Ponieważ pierwsze Żywoty nie odpowiadały tej potrzebie, powstawały następne. Tak było i tym razem. Toteż najbardziej bliski prawdy wydaje się przekaz najwcześniejszego Żywotu, według którego misja Ottona w Pyrzycach trwać mogła w sumie kilka lub kilkanaście dni (w drugim Żywocie czytamy, że Otto przebywał w Pyrzycach czternaście dni). Znacznie więcej wysiłku katechetycznego wkładano w nauczanie neofitów obowiązków wobec Kościoła, właściwego obchodzenia niedziel i świąt kościelnych, zachowywania postów, wszelkich przykazań boskich i kościelnych. Obowiązkiem władzy świeckiej było przymuszanie opornych przy pomocy kar cielesnych do obserwowania przykazań. Thietmar z pewnym uznaniem pisał, że w państwie Chrobrego „prawo Boże świeżo w tym kraju wprowadzone większej nabiera mocy przez taki przymus". Nie inaczej zapewne było za panowania jego ojca. Udział obowiązkowy w niedzielnej i świątecznej mszy świętej mógł być realizowany jedynie wówczas, jeśli stworzona została odpowiednio gęsta sieć kościołów przy grodach książęcych. W pierwszym rzucie wzniesiono je niewątpliwie w gnieź68 STANISŁAW TRAWKOWSKI nieńsko-poznańskim jądrze państwa Mieszkowego oraz w zachodnich i południowych jego pertynencjach, tam gdzie nowoutworzone biskupstwo polskie stykało się z magdeburską prowincją kościelną i z dzierżawami czeskimi (wiślańskimi i śląskimi), które włączone zostały do utworzonych w 972 i 973 roku biskupstw praskiego i morawskiego (ołomunieckiego), podporządkowanych metropolii mogunckiej (ze względu na walki wewnętrzne w królestwie niemieckim po śmierci Ottona I, w których Bolesław czeski opowiedział się początkowo przeciw Ottonowi II, do konsekracji pierwszego biskupa praskiego doszło dopiero w 976 roku). Liczbę tych pierwszych kościołów polskich szacować można na dwie - trzy dziesiątki. W każdym z nich trzeba było obsadzić kapłana i dwóch duchownych o niższych święceniach. Nieco liczniejsze grupy duchownych związane były z kościołami w Poznaniu i Gnieźnie. Strona 51

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Żaden ośrodek, żadna diecezja nie rozporządzała tak liczną rezerwą gorliwych w służbie Bożej duchownych, którzy by chętnie udali się do kraju „barbarzyńskiego", którego proces chrystianizacji dopiero się rozpoczął. Zabiegać zaś trzeba było przy tym o duchownych, którzy znali język słowiański lub którzy chcieliby nauczyć się języka polskiego. Z tego względu wydaje się niesłuszne szukanie jednego ośrodka, z którego miałoby przyjść do Polski chrześcijaństwo. Jordan i jego przyjaciele werbowali duchownych do Polski wszędzie, dokąd mogli bezpośrednio lub pośrednio trafić. Najbardziej starano się pozyskać niewątpliwie duchownych z Ratyzbony, Salzburga, Wtirzburga, z diecezji, w których działali duchowni znający język słowiański. W interesie tak księcia, jak biskupa, leżało wzmocnienie przybyszów miejscowymi neofitami, kształconymi u boku biskupa. Występowały tu jednak dwie istotne bariery: opór przeciw oderwaniu dziecka od wspólnoty rodzinnej, by umieścić je w monasterium kanonicznym przy biskupie, lecz także trudności przezwyciężenia emocentrycznego uprzedzenia duchownych przybyłych z krajów germańskich czy romańskich wobec obcych kulturowo i językowo Słowian, których często uważano za niżej stojących pod względem rozwoju kultury duchowej, niedojrzałych do pełnego przyjęcia wiary Chrystusowej, a tym bardziej do pełnienia obowiązków powołania kapłańskiego. Sytuacja ulegać poczęła zmianie zapewne pod koniec panowania Mieszka I. Wola księcia, poznanie wzoru postępowania możnowładztwa niemieckiego, dla którego kariera duchowna młodszych synów była czynnikiem umacniającym potęgę rodziny, a w nienajmniejszej mierze zapał neoficki młodego pokolenia leżały u podstaw zapewne jeszcze sporadycznego pojawiania się polskich przybyszów do stanu duchownego, o których przypadkowe pierwsze wiadomości źródłowe pochodzą z początku XI wieku. Często pisywano o znacznym udziale mnichów w pierwszych dziesięcioleciach działania Kościoła w Polsce. Wyraźnie trzeba stwierdzić, że hipoteza o mniszych czy T POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 69 vmieszanych kanonicko-mniszych zespołach duchowieństwa przy katedrze jest pozbawiona podstaw źródłowych. Wzmianka nekrologiczna o biskupie Ungerze jako pasterzu monasterium poznańskiego ukazuje jedynie, jak zwrócił na to uwagę Józef Nowacki, że przykatedralne zgromadzenie kanonickie w Poznaniu obserwowało ściśle regułę akwizgrańską wspólnego życia kanoników lub nawet obostrzoną jej formę. Przejawem zewnętrznym był m. in. wspólny dom, mieszczący dormitorium i refektarz, kuchnie itd., zwany: „monasterium". Mnisi, jeśli przybywali do Polski, powinni być zwolnieni przez opata ze ślubu stałego przebywania w klasztorze; musieli mieć święcenia, jeśli mieli wziąć bezpośredni udział w chrystianizacji kraju, w pracy duszpasterskiej. Nie można jednak odrzucić możliwości ufundowania przez ks. Mieszka pierwszych klasztorów, do których konwenty przybyły z Zachodu. W ciągu kilkunastu lat tworząca się Polska doby Mieszkowej stała się - według Ówczesnych ocen - krajem chrześcijańskim. Nie wątpił w to, pisząc o nim Thietmar. Mimo to nie doszło za panowania Mieszkowego do erygowania dalszych biskupstw i arcybiskupstwa. Jeśli zaś przyjąć, że następca Jordana Unger był jednocześnie opatem w Memleben, albo -jak przypuszczał m. in. Henryk Łowmiański - że między śmiercią Jordana i objęciem biskupstwa przez Ungera istniała kilkuletnia sediswakancja, to uznać można by, że rozbudowa organizacji kościelnej w Polsce była powstrzyStrona 52

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski mywana przez grono rządzące w Niemczech. Doszły do tego komplikacje związane z podbojem kraju Lędzian i Wiślan, a następnie krain śląskich, które Mieszko odebrał księciu czeskiemu. Krakowsko-sandomierskie terytorium podlegało kościelnie biskupstwu morawskiemu. Śląsk - biskupstwu praskiemu, lecz do zachodnich części Śląska zgłaszał pretensje biskup Miśni, zyskując w 995 roku ich uznanie ze strony Ottona III. Dopiero pozyskanie przez Bolesława Chrobrego ciała św. Wojciecha, stanowiąc sakralny fundament dla polskiej prowincji kościelnej, stało się decydującym argumentem, przezwyciężającym wszelkie opory przeciwko jej utworzeniu. 8. Nadanie „państwa" gnieźnieńskiego Stolicy Apostolskiej przez ks. Mieszka" niedługo przed swą śmiercią ukazuje wyraźnie, jak ściśle złączył się Kościół w ciągu ćwierćwiecza z monarchią w tworzącej się Polsce. Aby do tego doszło musiała istnieć z obu stron - duchowieństwa przybyłego z zewnątrz i miejscowych kręgów władzy - chęć współpracy. Duchowni, rekrutujący się niewątpliwie z środowisk reformatorskich, upatrując w chrześcijaństwie „rzeczpospolitą nacji", popierali dążenia do zajęcia przez Polskę własnego, samodzielnego miejsca w owej rzeczypospolitej. Nie wiemy natomiast, jakie walory miało chrześcijaństwo, nie tylko jako świat wyższej cywilizacji, lecz przede wszystkim jako wiara, dla grona rządzącego w powstającej Polsce. W źródłach o stulecie i jeszcze nieco późniejszych występują na plan pierwszy walory eschatologicznej wizji chrześcijańskiej, losu indywidualnego i zbiorowego oraz 70 STANISŁAW TRAWKOWSKI wielkość potęgi Chrystusa, jako wladcy świata. Zapewne od początku te elementy mogły odgrywać istotną rolę w powolnym przechodzeniu od pogaństwa do chrześcijaństwa. Z tego domysłu nie wynika, że Mieszko i jego otoczenie takich elementów w chrześcijaństwie szukali; na pewno je mogli znaleźć. Nadzór i stosowanie kar cielesnych usunęły przejawy pogaństwa z życia publicznego i z widoku publicznego. Trwać miało ono jeszcze długo we wspólnotach rodowo-rodzinnych i sąsiedzkich, w rówieśniczych grupach drużynniczych. Przy braku stałego przekazu kapłańsko-wróżbiarskiego, żywotność zachowywała przede wszystkim sfera wyobrażeń demonologicznych. „Na demonologię godzi się patrzeć nie tak, jakby była to dziedzina niedorozwiniętego poglądu religijnego, lecz tak, jak przystoi strefie/kom plementamej, do której mogły schodzić fragmenty dziedzictwa mitologii wyższej", jak wyjaśniał to Aleksander Gieysztor. Najbardziej odpornymi na przemiany były tradycje praktyk magicznych, łatwo jednak wchłaniające nowe elementy. Nowa fala ewangelizacji w XIII-XIV wieku umożliwiła głębszą społecznie i treściowo penetracje wierzeń chrześcijańskich. „Niemniej, jak pisał A. Gieysztor, folklor słowiański - obok wytworzenia postaci synkretycznych - zachowywał bardzo długo, prawie do dziś dnia, podstawowe zręby tradycyjnego poglądu na świat i jego projekcję sakralną". Jest to daleką konsekwencją wczesnośredniowiecznej postawy misyjnej: zaufania w możliwość chrystianizacji kultury religijnej ludów nawracanych, co zalecali wielcy papieże tamtych czasów, zwłaszcza Grzegorz Wielki, Mikołaj I. Przy przedstawianiu początków Polski, także Kościoła w Polsce, bronić się trzeba Strona 53

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski przed dwoma niebezpieczeństwami; z jednej strony grozi prymitywizacja ówczesnych stosunków, z drugiej - ich monumentalizacja. Warto więc na zakończenie przypomnieć anegdotę zapisaną u Thietmara o postawie religijnej władcy węgierskiego Gejzy. „Kiedy przyjął [on] chrzest, srożyt się wielce wobec opornych poddanych, by utwierdzić nową wiarę, a Bożą płonąc miłością, zmazał winę dawnych zbrodni. Kiedy jednak składał ofiary nie tylko Bogu wszechmogącemu, lecz także różnym fałszywym bożkom pogańskim i kiedy przyganil mu to jego biskup, oświadczył mu, że jest dość bogatym i potężnym, by móc sobie na to pozwolić". Ta opowieść ukazuje dobrze trudność zrozumienia monoteistycznej zasady chrześcijańskiej wiary przez ludzi należących do kultur, które nie przekroczyły progu piśmienności. Przestrzega to przed monumentalizacja początków chrześcijaństwa w Polsce. Były one dziełem nie tylko państwa polskiego, lecz także czeskiego w krainach śląskich, wiślańskich i lędziańskich. Przypomina o tym dobrze wezwanie św. Wacława katedry wawelskiej. Przedstawienie jednak chrystianizacji południa późniejszej Polski wymagałoby wejścia w te procesy w Czechach i na Morawach, na co już tu nie było miejsca. Zauważyć jedynie wypada, że hipoteza o przynależności Krakowskiego do biskupstwa morawskiego jest POCZĄTKI KOŚCIOŁA W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I

71

lepiej uprawdopodobniona niż domysł o zwierzchności biskupa praskiego nad Krakowem. Nie wydaje się też prawdopodobne, by biskupstwo krakowskie powstało znacznie przed organizacją polskiej prowincji kościelnej, jak wywodził to Karol Buczek. Rozpatrzenia natomiast wymaga szczególna rola Krakowa, na którą wskazuje wezwanie św. Wacława. Czyżby w latach osiemdziesiątych na Wawelu osiadł biskup pomocniczy, którego zadaniem było misyjne zorganizowanie pod względem kościelnym ziem nad Wisłą? Czyżby w Krakowie urzędowali episcopi regionom, których imiona zachowały się w wykazie biskupów krakowskich z końca XIII wieku? Czyżby to byli Prochor i Prokulf, których imiona poprzedzają w tym wykazie imię Poppona, który był istotnie biskupem krakowskim w 1000 roku? Na te i na wiele innych pytań dotyczących początków Kościoła w Polsce brak odpowiedzi. Nota bibliograficzna Trzy, dość odmienne spojrzenia na pogaństwo słowiańskie, także polskie, zarysowali ostatnio A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1982; Henryk Łowmiański, Religia Słowian i jej upadek (w. VI - XII), Warszawa 1979 (znacznie ponad 1/3 tej książki poświęcona jest problemom chrystianizacji Słowian); S. Urbańczyk, Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław i in., 1991. Nadal znaczną wartość zachowało pierwsze poważne opracowanie przez W. Abrahama, Organizacji Kościoła w Polsce do połowy XII wieku (1880), wyd. 3, wyd. T. Silnicki, Poznań 1962 (z przedrukami trzech innych prac Abrahama dot. tejże tematyki i jej omówieniem przez wydawcę). Krytyczny przegląd stanu badań i zestawienie podstawowych prac dają M. Friedberg, Kultura polska a niemiecka, t. 2, Poznań 1946; J. Dowiat, Chrzest Polski, wyd. 6. Warszawa 1969; Historia Kościoła w Polsce, t. I, cz. I, pod red. B. Kumora, Z. Obertyńskiego, Poznań 1974; Z. Sulowski, Początki Kościoła polskiego (w:) Kościół w Polsce, 1.1: Średniowiecze, pod red. J. Kłoczowskiego, Kraków 1966. Nie można pominąć monumentalnego dzieta H. Łowmiańskiego, Początki Polski, t. IV i V, Warszawa 1970, 1973; oraz nieocenionych poszukiwań G. Labudy, Studia nad Strona 54

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski początkami państwa polskiego, Poznań 1946; przedruk wraz z przedrukiem rozprawy pt. Magdeburg i Poznań (1938) uzupełniony komentarzem, Poznań 1987; tegoż. Studia nad początkami państwa polskiego, L II, Poznań 1988 (zebranie uzupełnionych studiów na powyższy temat ogłoszonych głównie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych). Pięknym, naukowym uczczeniem tysiąclecia pierwszych wzmianek o tworzącym się państwie polskim był zbiór studiów pt. Początki państwa polskiego, 2 tomy, pod red. H. Łowmiańskiego, K. Tymienieckiego, Poznań 1962 (początków chrześcijaństwa w Polsce dotyczą tu zwłaszcza prace A. Gieysztora, T. Silnickiego, A. Yetulaniego). Problematykę tę podjęto też na IX Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w 1963 roku: T. Grudziński, Pogaństwo i chrześcijaństwo w świadomości społecznej Polski wczesna feudalne j (w:) Historia kultury średniowiecznej w Polsce, t. I, Warszawa 1963; A. Gieysztor, Podstawy społeczne i treści ideowe kultury wcześniejszego Średniowiecza polskiego (w:) tamże, t. n. Warszawa 1964 (por. też A. Gieysztor, Ideowe wartości kultury polskiej X-XI wieku. Przyjęcie chrześcijaństwa, 72 STANISŁAW TRAWKOWSKI „Kwart. HisL" 67, 1960). O zasadach działań misyjnych zob. M. Rechowicz, Chrzest Polski a katoli cha teologia misyjna we wczesnym średniowieczu, „Ruch Biblijny i Liturgiczny" 19, 1966; M. Wyszyński, Chrzest Polski w świetle wytycznych misyjnych dla Słowian, „Prawo Kanoniczne" 9, 1966; B. Kumor, Praktyka misyjna Kościoła w X wieku, „Nasza Przeszłość", 69, 1988 (tu też całość materiatów konferencji zorganizowanej przez Komisję Teologiczną PTPN w 1984 roku nL „Początków kultury chrześcijańskiej w Polsce w X wieku" - teksty A. Gieysztora, G. Labudy, A. Weissa, B. Kiirbis, K. Żurowskiej, J. Józefowicz, Z. Pianowskiego oraz głosy dyskusyjne). O początkach organizacji kościelnej w Polsce J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t I, Kościół katedralny w Poznaniu, Poznań 1959; S. Hain, Powstanie biskupstwa poznańskiego, oraz M. Banaszak, Charakter prawny biskupów Jordana i Ungera, „Nasza Przeszłość", 30, 1969; A. Weiss, Biskupstwa bezpośrednio zależne od Stolicy Apostolskiej w średniowiecznej Europie, Lublin 1992. Poznań w czasach Mieszka I ZOFIA KURNATOWSKA Dzieje Poznania obrosły bogatą literaturą. Wiele napisano na temat początków grodu poznańskiego i jego dalszych losów, na temat przekształceń przestrzennych aglomeracji poznańskiej i jej socjotopografii, na temat miejsca Poznania w bliższym i dalszym regionie. Okazją do rozmaitych studiów i artykułów stały się m. in. kolejne rocznice poczynając od 700-lecia lokacji miasta, poprzez tysiąclecie państwa polskiego, tysiąclecie biskupstwa poznańskiego, aż do rocznicy śmierci pierwszego biskupa Jordana. Jednakże problematyka daleka jest od wyczerpania i wiele zagadnień budzi Strona 55

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski wciąż dyskusje i kontrowersje. Intensywne prace badawcze, przede wszystkim archeologiczne, poświęcone dziejom grodu poznańskiego prowadzono głównie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Zniszczenia wojenne umożliwiły prace wykopaliskowe we wnętrzu katedry poznańskiej, a w nawiązaniu do badań przedwojennych podjęto prace w różnych punktach Ostrowa Tumskiego (ryć. l). W latach późniejszych możemy odnotować jedynie prace ratunkowe o niezbyt wielkiej skali. Główne informacje uzyskane w tych badaniach zostały już dawno poddane analizie i udostępnione. W latach nam bliższych prowadzone były jednak szerokie prace inwentaryzujące systematycznie pozostałości osadnictwa pradziejowego i średniowiecznego na obszarze miasta Poznania i całej Wielkopolski, a także weryfikacja grodzisk wczesnośredniowiecznych, dzięki czemu zyskaliśmy lepszy obraz przemian zasiedlenia Wielkopolski, w tym i regionu Poznania, w interesującym nas okresie. Zarówno dawniejsze, jak i wspomniane najnowsze prace pozwalają na ponowne rozpatrzenie paru grup zagadnień związanych z początkowym etapem dziejów Poznania. Zajmiemy się zatem następującymi kwestiami: 1) miejscem grodu poznańskiego w systemie grodowym Wielkopolski w czasach wczesnopiastowskich; 2) problematyką zaplecza osadniczego Poznania i związaną z tym kwestią genezy oraz roli grodu poznańskiego w organizacji zasiedlenia i infrastruktury regionu; 3) w końcu sprawą najbardziej dyskutowaną - rolą Poznania w czasach pierwszych Piastów.

Ryć. l. Rozmieszczenie wykopów badawczych na Ostrowie Tumskim. T POZNAŃ W CZASACH MIESZKA I 75 Ad l) Ostatnie dziesięciolecia posunęły naprzód naszą wiedzę na temat poszczególnych ośrodków grodowych Wielkopolski. Ostatnie zaś badania pozwalają żywić nadzieję, że przynajmniej w najważniejszych przypadkach uzyskamy dokładność datowania początków grodów i ich kolejnych faz budowy czy rozbudowy nawet w granicach lat kalendarzowych. Taką nadzieję dają wyniki analiz dendrochronologicznych drewna z wałów lub innych konstrukcji, związanych z funkcjonowaniem grodów (mostów, grobli), z niektórych obiektów wielkopolskich wykonanych przez doktora Krąpca z Krakowa. Możemy zatem już dziś dość pewnie wskazać, które grody istniały w interesujących nas czasach, a niekiedy wręcz wskazać, kto mógł być ich budowniczym. Pozwala to na odtworzenie systemu grodowego Wielkopolski tego okresu i usprawiedliwia próbę poszukiwania jakiejś ogólniejszej idei w rozmieszczeniu ośrodków obronnych na tym terytorium, tym bardziej, że jak już wiemy, nie mamy do czynienia z kontynuacją centrów grodowych okresu plemiennego, lecz z nowa jakością przestrzenną, pociągającą za sobą w dalszym rozwoju dalekosiężne skutki, między innymi w rozmieszczeniu osadnictwa, sieci dróg lądowych itp., skutki czytelne do dziś dnia. W okresie bowiem przed powstaniem państwa polskiego w wiekach VII-IX i w początkach wieku X istniało w Wielkopolsce wiele grodów (ryć. 2). Niektóre z Strona 56

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski nich nie były stale zamieszkiwane, pełniły zatem funkcje schronieniowe w czasie niebezpieczeństwa, inne były głównie miejscami zgromadzeń czy sprawowania kultów pogańskich. Większość jednak ówczesnych ośrodków obronnych to były niewielkie, silnie ufortyfikowane grody, w których nie mogła już chronić się cała okoliczna ludność, lecz w razie napadu broniła się w nich załoga wojskowa - drużyna otaczająca naczelnika wspólnoty lokalnej lub plemiennej. Takie grody występują najliczniej w zachodniej i południowo-zachodniej Wielkopolsce. W innych partiach Wielkopolski, zwłaszcza w jej centrum, grodów z czasów plemiennych jest stosunkowo niewiele, a część z nich nie powstała przed wiekiem IX. Powstanie państwa polskiego zmienia radykalnie obraz rozmieszczenia grodów w Wielkopolsce. Większość dawnych ośrodków obronnych zanika, a tylko nieliczne z nich, znajdujące się w szczególnie ważnych punktach na szlakach wodnych i lądowych, są nadal użytkowane po gruntownej jednak przebudowie. Sieć zatem nowych, wczesnopiastowskich grodów (ryć. 4) nie nawiązuje do dawnej plemiennej. Wolno nam zatem poszukiwać jakiejś ogólniejszej idei w rozmieszczeniu nowo powstających ośrodków obronnych. Już dawniej próbowałam wykazać, że obserwowane w czasach wczesnopiastowskich szczególne nagromadzenie grodów, w tym kilku grodów dużej rangi w samym centrum państwa Mieszka, ma swoje analogie w innych państwach (Bułgaria naddunajska. Wielkie Morawy, Czechy) i znamionuje wczesny etap formo76 ZOFIA KURNATOWSKA wania się państw, kiedy istnieje silne jądro i jeszcze dość luźno z nim powiązane przyłączane kolejno do państwa ziemie. Ale takie wyjaśnienie nie wyczerpuje całości zagadnienia. Warto bowiem zastanowić się nad kwestią wzajemnych powiązań wewnętrznych i zewnętrznych grodów ziemi gnieźnieńskiej.

Ryć. 2. Grodziska wielkopolskie z okresu sprzed powstania państwa polskiego, l grodziska datowane ogólnie na starsze fazy okresu wczesnośredniowiecznego; 2 - grody pobudowane w Vn-VIII wieku; 3 - grody powstałe w DC-X wieku. Fakt, że Poznań, w przeciwieństwie do Gniezna, związany był od początku z wielką arterią wodną - Wartą - został oczywiście dawno zauważony i w tym m. in. upatrywano przyczyny jego konkurencyjności w stosunku do Gniezna. Analizując jednak rozmieszczenie innych grodów wczesnopiastowskich, wzniesionych w centrum tworzącego się państwa, stwierdzamy, iż wszystkie one są powiązane z systemem wodnym Warty poprzez prawobrzeżne dopływy połączone niekiedy w jeden system wodny z rynnami jeziornymi. Wymownymi przykładami są: gród na wyspie Jeziora Lednickiego powiązany z Poznaniem rzeką Główną, dalej gród w Bninie powiązany POZNAŃ w CZASACH MIESZKA I

77

z Wartą rzeką Kamionką, Giecz - leżący nad uchodzącą do Warty Moskawą, Grzybowo nad rzeką Strugą. Grody z północy Ziemi Gnieźnieńskiej były powiązane z Wartą poprzez Wełnę czy Małą Wełnę (Łekno, Kiecko), leżące zaś na wschodzie czy północnym wschodzie wiązały się z dorzeczem Noteci (Żnin, Biskupin, Jankowo, Mogilno, Kołuda Wielka). Szczególna pozycja Kruszwicy umożliwiała wodne połączenia zarówno z Wartą, jak i z Notecią oraz, co jest niezmiernie istotne najprawdopodobniej poprzez Bachorze - z Wisłą. O wykorzystywaniu wodnych dróg komunikacyjnych świadczy choćby znalezienie w fosie grodu w Lądzie łodzi klepkowej. Strona 57

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski System wodny zapewniał także naturalną komunikację z Pomorzem Zachodnim (o czym szczególnie wiele pisano), z obszarem Polski środkowej, wiązał Wielkopolskę z Wisłą, z Pomorzem Gdańskim, a poprzez system wodny Wisły z ziemiami ruskimi. Można wysunąć tezę, że dopiero ustalenie sieci osadniczej wraz z punktami węzłowymi, którymi w tych czasach były niewątpliwie grody, wzniesione w okresie wczesnopiastowskim, umożliwiło stopniowe wytworzenie się bardziej stabilnej sieci dróg lądowych, jednakże w całym okresie wczesnego średniowiecza, a zwłaszcza w czasach wczesnopiastowskich, połączenia wodne były najdogodniejszymi szlakami komunikacyjnymi. Wystarczy wspomnieć, iż nakład energetyczny w transporcie wodnym był, jak wynika z badań, kilkakrotnie niższy niż w kołowym transporcie lądowym. Ponieważ zaś w grodach wielkopolskich i ich najbliższym zapleczu rozmieszczone były główne siły wojskowe tworzącego się państwa, łatwa z nimi łączność i szybka komunikacja były wówczas niezmiernie istotne. W największych zaś grodach wielkopolskich gromadzono także główne bogactwa państwa pochodzące z łupów i danin, w nich też obserwujemy ożywioną działalność inwestycyjną, wymagającą transportu nieraz dużych ilości różnorodnych surowców. W tym aspekcie położenie Poznania górowało nad Gnieznem, połączonym jedynie z Wełną. Jednakże to Gniezno znajdowało się w centrum tej części Wielkopolski, stanowiąc jej naturalny ośrodek, znakomicie zabezpieczony opisanym systemem grodów warownych. Szereg grodów zakładano w ważnych strategicznie i komunikacyjnie punktach przepraw przez główne przeszkody terenowe, jakimi na obszarach Niżu były rzeki, płynące w szerokich i nieraz podmokłych dolinach. Takie było też położenie samego Poznania. Gród pobudowano na wyspie otoczonej odnogami Warty, miał on zatem bezpośrednie powiązanie ze szlakiem wodnym Warty i dopływów prawo- i lewobrzeżnych uchodzących do Warty w bliskiej odległości (Główna, Cybina, Bogdanka, Wierzbak). Jednocześnie w niezbyt szerokiej dolinie rzeki, wśród jej ramion i wpadających do niej dopływów tworzyły się łachy piaszczyste i wyspy ułatwiające przeprawę. Dojście do tego odcinka Warty było ułatwione łagodnie opadającymi 78 ZOFIA KURNATOWSKA terasami i dolinami rzek uchodzących do Warty. Zarówno na południe, jak i na północ od Poznania, warunki przeprawy były daleko gorsze. Zbliżone też było położenie np. Śremu (który ongiś Zygmunt Wojciechowski uznał za podobny Santokowi „klucz królestwa polskiego" na szlaku ku Śląskowi), Lądu nad Wartą, następnie Nakła, Ujścia i Santoka, zapewne też Wielenia i Drżenia nad Notecią, Międzyrzecza nad Obrą. Te miejsca, umocnione grodami, wyznaczały też naturalne punkty na formujących się i stopniowo ustalających szlakach lądowych. Analogię do systemu grodowego Ziemi Gnieźnieńskiej stanowi ośrodek państwa Przemyślidów z grodami otaczającymi od wszystkich stron centralnie położone grody w Pradze i Levym Hradcu, powiązanymi systemem rzecznym Łaby, Wełtawy i ich dopływów. I w tym przypadku grody blokowały główne przejścia w kierunku centrum domeny Przemyślidów.

Ryć. 3. Osadnictwo okolic Poznania w starszych fazach okresu wczesnośredniowiecznego (VI-pocz. X wieku). Matę pełne kółka oznaczają pozostałości osad; większe petne kotka grodziska; puste Strona 58

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski kółka - pozostałości osad o niepewnej chronologii; inne znaki - nieokreślone pozostałości osadnictwa. POZNAŃ W CZASACH MIESZKA I 79 Ad 2) W ostatnich latach uzyskano nowe materiały do kwestii zaplecza osadniczego grodu poznańskiego. Dokładniejsze rozpoznanie osadnictwa w regionie Poznania umożliwiły badania w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski, dzięki którym mamy już dziś stosunkowo dobrą orientację w rozmieszczeniu osadnictwa w okresie poprzedzającym powstanie państwa i możemy ocenić zmiany zaistniałe w procesie jego formowania, r

Ryć. 4. Grody funkcjonujące w czasach pierwszych Piastów, l - grody datowane ogólnie na czas panowania pierwszych Piastów; 2 - grody przypuszczalnie z czasów panowania pierwszych Piastów; 3 - grodki lokalne; 4 - grody o większym znaczeniu strategicznym; 5 - grody stołeczne; 6 - istniejące lub odkryte resztki przedromariskiej architektury sakralnej; 7 - domniemane zabytki przedromańskiej architektury sakralnej; 8 - istniejący lub odkryty zespół sakralno-pałacowy; 9 - domniemany zespól sakralno-pałacowy; 10 - stolica arcybiskupia lub biskupia. W czasach plemiennych w rejonie Poznania nie obserwuje się szczególnego zagęszczenia osadnictwa (ryć. 3). Prezentowane na mapie uchwycone pozostałości 80 ZOFIA KURNATOWSKA osiedli nie są przytem sobie współczesne, niektóre z nich pochodzą bowiem z początków doby plemiennej, inne raczej z jej schyłku. Notujemy pozostałości osiedli wzdłuż Warty, w rejonie Ostrowa Tumskiego, również na samej wyspie Tumskiej (pozostałość osiedla z przełomu IX i X lub z pierwszej połowy X wieku), a także nad dopływami Warty, zazwyczaj jednak w pewnej odległości od tej rzeki. Na przykład, skupisko osad nad Jeziorem Kierskim odległe jest o około 13 km na zachód od Warty, podobnie skupisko w okolicach Dąbrówki, jedynie niewielkie skupisko w rejonie Umułtowa usytuowane jest zaledwie 2,5 km od Warty. Podobnie nad prawobrzeżnymi dopływami ślady osadnictwa występują w odległości 7-8 km od Warty. Dwa grody, które możemy odnieść do czasów plemiennych (grodziska w Glinnie i Pawłowicach) leżą około 10 i 13 km na północ i północny zachód od Ostrowa Tumskiego. Gród w Pawłowicach należy, jak się wydaje, wiązać raczej z dorzeczem dolnej Warty (o biegu równoleżnikowym), gdzie obserwujemy dalsze grody o tej chronologii. Grody plemienne stwierdzono także wzdłuż Mogilnicy (odległej od Warty około 30-35 km na wschód) nie mają one jednak związku przestrzennego z rejonem Poznania. Najbliższe grodzisko z tego czasu po wschodniej stronie Warty (Trzek) leży w odległości około 15 km na południowy wschód od Ostrowa Tumskiego. Na wyspie Tumskiej, jak wspomniano, stwierdzono jedynie ślady nieobronnej osady ze schyłku epoki plemiennej. Strona 59

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Druga połowa X i początek XI wieku przynoszą widoczne zmiany w rozmieszczeniu zasiedlenia w najbliższym zapleczu Poznania (ryć. 5). Powstaje gród na Ostrowie Tumskim, a w jego najbliższej okolicy, po stronie wschodniej parę osiedli (z których część jest kontynuacją osad z poprzedniej fazy). Ogólnie na analizowanym terenie sieć osad zagęszcza się prawie dwukrotnie. Powstają one zarówno nad Wartą zwłaszcza na południe od grodu, jak i nad jej dopływami lewobrzeżnymi (Bogdanka, Potok Junikowski, Wirynka) i prawobrzeżnymi (Główna, Cybina, Kopia), a także nad ich drobniejszymi dopływami i jeziorami. Grupy osiedli wyraźnie wiążą się z systemem wodnym, którego osią jest Warta, jednocześnie jednak możemy zauważyć ich korelację z poświadczonymi później szlakami lądowymi. Osiedla nad Główną łączą się niewątpliwie z formującym się szlakiem w kierunku Gniezna i dalej przez Kruszwicę w kierunku Pomorza Gdańskiego i północnego Mazowsza; osady nad Kopią z odcinkiem szlaku z Poznania ku ważnej przeprawie przez Wartę pod Śremem i dalej w kierunku Głogowa i Wrocławia. Podobnie na lewym brzegu Warty - osiedla nad Bogdanką (okolice późniejszej wsi Niestachów) łączą się z najważniejszym w tym czasie szlakiem z Poznania ku zachodowi przez Bytyń (w okolicy którego funkcjonował przypuszczalnie gród wczesnopiastowski, bowiem obecność tam załogi wojskowej poświadcza cmentarzysko z grobem wyposażonym w ostrogi) - Pszczew - Mięr vPOZNAŃ W CZASACH MIESZKA. I 81 dzyrzecz, skąd szlak mógł prowadzić w kierunku południowym przez Krosno na Łużyce, zachodnim na Lubusz, bądź północnym przez Santok na Pomorze Zachodnie. Dalsze skupisko osiedli nad Bogdanką i nad Jeziorem Kierskim można połączyć ze szlakiem ku północnemu zachodowi, ku przeprawie przez Wartę, może pod Obrzyokiem. W końcu osiedla nad Potokiem Junikowskim i Wirynka wiążą się zapewne z drugim ważnym szlakiem komunikacyjnym ku zachodowi przez Niepruszewo (gdzie znów mamy potwierdzoną znaleziskami obecność wczesnopiastowskich sił zbrojnych) i dalej ku przeprawie przez Jeziora Obrzańskie pod Zbąszyniem i przez Krosno na Łużyce, Milsko i Miśnię. •

Ryć. 5. Osadnictwo okolic Poznania w czasach pierwszych Piastów. Pełne duże kółko oznacza gród na Ostrowie Tumskim; matę pełne kółka - pozostałości osad z tego czasu; puste kółka - pozostałości osad przypuszczalnie z tego czasu; trójkąty - miejsca cmentarzysk szkieletowych; inne znaki — nieokreślone pozostałości osadnictwa. Łączność wymienionych szlaków komunikacyjnych z Poznaniem nie może ulegać wątpliwości, zatem prawdopodobna jest inicjująca rola panującego w intensyfikacji i 82 ZOFIA KURNATOWSKA rozmieszczeniu osadnictwa, tak wyraźnie czytelna w innych regionach Ziemi Gnieźnieńskiej, np. w okolicach Ostrowa Lednickiego, gdzie pobudowanie grodu przez Mieszka I i mostów łączących wyspę ze szlakami lądowymi spowodowało potrojenie liczby osiedli wokół brzegów Jeziora Lednickiego. Strona 60

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Następne wieki wczesnego średniowiecza przynoszą już skokowy wzrost zasiedlenia okolic Poznania, co stanowi już bezpośrednie podłoże średniowiecznej sieci osadniczej. Można np. stwierdzić, iż w najbliższej okolicy wszystkich bez mała wsi wspomnianych w zapisach źródeł pisanych z XIII wieku znaleziono skupiska stanowisk archeologicznych z materiałem pochodzącym z przełomu XI i XII wieku. Podobnie wokół dość licznych w okolicach Poznania miejscowości o nazwach nawiązujących do organizacji gospodarczej państwa wczesnopiastowskiego, określanej mianem organizacji służebnej (Gadki, Kobylniki, Komomiki, Łagiewniki, Psarskie, Rudnicze, Szewce, Szczytniki, Świątniczki, Winiary). Początki owej intensywnej kolonizacji okolic Poznania uchwytne są, jak wynika z wstępnej analizy materiałów osadniczych, już w fazie wczesnopiastowskiej. Ad 3) Przechodzimy teraz do ostatniej grupy zagadnień - wiążących się z rolą grodu poznańskiego w czasach pierwszych Piastów. Jest to sprawa wybitnie kontrowersyjna i w literaturze wypowiedziano na ten temat wiele rozbieżnych opinii. Niektórzy badacze, zwłaszcza po odkryciach w toku badań archeologicznych resztek potężnych umocnień i pozostałości przedromańskiej architektury kamiennej skłonni byli uznać, iż właśnie Poznań był stolicą Mieszka I (m. in. K. Tymieniecki, J. Widajewicz, Z. Wojciechowski, Z. Sułowski, W. Hensel, J. Żak, a z pewnymi zastrzeżeniami również Z. Kaczmarczyk). Inni badacze stojąc na stanowisku, iż od początku państwa polskiego stolicą było Gniezno, negowali możliwość takiej roli Poznania (G. Labuda, K. Buczek, H. Łowmiański). Wskazywano też, iż pojęcie stolicy dla czasów, które, nas tutaj interesują, jest anachronizmem. Mogły bowiem wówczas istnieć różne ośrodki pełniące rolę rezydencji panującego (por. powyżej). Znane są też przykłady pełnienia funkcji głównego ośrodka państwa kolejno przez różne grody. Ostatnio pojawił się głos wnoszący, jak się wydaje, nowe elementy do dyskusji. Myślę tu o opublikowanym w 1991 r. w „Kwartalniku Historycznym" (R. 98) artykule Zbigniewa Dalewskiego pt. Miedzy Gnieznem a Poznaniem. Autor, analizując relacje między władzą a miejscem w przestrzeni, wykazał na podstawie bogatego materiału porównawczego, iż w obrębie wczesnych państw, a zwłaszcza ich obszarów krystalizacyjnych, niektóre miejsca były wyposażone w zespół szczególnych wartości dla danej grupy społecznej, stąd też dostęp do tych miejsc warunkował możliwość sprawowania władzy zwierzchniej. Miejsc takich mogło być parę, mógł to być także jeden główny punkt w przesPOZNAŃ W CZASACH MIESZKA I 83

trzeni. Zdaniem tego autora, wartości wiązane z Gnieznem mogły mieć genezę przedpiastowską, polańską, a Piastowie oparli swoją władzę na opanowaniu Gniezna. Nadrzędne znaczenie ośrodka gnieźnieńskiego zostało potwierdzone takimi faktami, jak Zjazd gnieźnieński, grób św. Wojciecha, założenie metropolii gnieźnieńskiej. Jednakże, zdaniem cytowanego autora, Poznań pełnił w państwie pierwszych Piastów rolę porównywalną z Gnieznem. Stawia on tezę, że w zamysłach pierwszych Piastów Poznań miał stać się punktem, wokół którego winny się były skupić wartości ideoStrona 61

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski logiczne związane z dynastią. Tyle Zbigniew Dalewski. Gdy teraz skonfrontujemy powyższe wywody z danymi na temat Poznania wczesnopiastowskiego, znajdziemy wiele elementów zdających się je popierać. Po pierwsze chronologia - początki grodu poznańskiego. W dotychczasowej literaturze początki grodu poznańskiego cofano nieraz do IX wieku. Jednakże szczegółowa analiza materiałów archeologicznych nie pozwala na takie stwierdzenie. W końcu IX początkach X wieku funkcjonowała na Ostrowie Tumskim, jak wskazywaliśmy powyżej, osada nieobronna. Pierwszy gród według ostatnich ustaleń został pobudowany około połowy X wieku. Nie możemy na razie sprecyzować tej chronologii. Jednakże daty dendrochronologiczne (oparte zatem na obliczeniach przyrostów rocznych pni drzewnych użytych do wznoszenia konstrukcji obronnych) dotyczące innych grodów wielkopolskich, np. Lądu - 940 - pozwalają postawić tezę, że około połowy lub trochę przed połową X wieku możemy się liczyć z poważnymi inwestycjami grodowymi w Wielkopolsce i Poznań wpisuje się dobrze w tego typu przedsięwzięcie. Ponadto, jak wskazano powyżej, system grodów Wielkopolski, aczkolwiek otaczający Gniezno ze wszystkich stron i zapewniający mu bezpieczeństwo, miał powiązania jakby od Gniezna niezależne - z systemem wodnym Warty, a zatem przede wszystkim z Poznaniem. Najstarszy gród poznański był nieco mniejszy od rekonstruowanego i przytaczanego w licznych publikacjach dwuczłonowego grodu w północnej partii Ostrowa Tumskiego. Leżał również w tej części Ostrowa, lecz miał nieco inny plan, aczkolwiek był zapewne od początku dwuczłonowy. Otaczający go wał również nie był tym znanym potężnym wałem z ławą kamienną. Był to wał drewniano-ziemny (ryć. 6), zbudowany w konstrukcji rusztowej polegającej na układaniu stosów drewna o kierunku poprzecznym do biegu wału na legarach układanych zgodnie z linią umocnień. Szkielet drewniany był wypełniany ziemią. Szerokość wału sięgała 10 m. Dla utrzymania odpowiedniej statyki konstrukcji lico zewnętrzne, zwłaszcza w dolnych partiach było umocnione tzw. konstrukcją hakową, polegającą na tym, iż niektóre poprzeczne elementy konstrukcyjne miały pozostawione odpowiednio przycięte boczne gałęzie, co tworzyło rodzaj haków, przytrzymujących elementy konstrukcji układane wzdłuż biegu wału. Cała konstrukcja wału była wzmocniona odsadzką o szerokości około J: >~, " ł ca >.

.3 c S

— ?

^ 3

" 3 -3 M ^ §. S. l

^

?

a j i Strona 62

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski s^-S l <

8 .2° •S'

s

s-11-3

c

&

S

J3 ^ T3

=* O

>, § ^s e | »>• ~

o. G

§ •S? §-^ 1^1^ o > .a u fi^ 1^1" ||1| o

•:-

N

S

&. ? N

5

^e" ^1^ •a ~S ^ a | &- ^ l § •2 c§ ^ g ^ ^

•

•§ o ? •5' ° rt "BO g ^ c 5 § 'o o -a -a i i &E y

c

^

s^

•c l a >, u ? e s^ >» ° S. ? .§ i -i ^ ^ s| >» s o z ^ ^ la •§ '5' i l 5 •^ s ^ ^ Strona 63

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski 2 c? o >, Ij-^ l ^ -N s o


-a ^

g § § s &•§.•"" ^ l § § a > a H c s a a v .g 5 S i ^ A" a a "y ^ <> g ? .1 (J -O O P (S-^ !?1 POZNAŃ W CZASACH MIESZKA I

85

\^ 4-5m (ryć. 6). Pierwsza przebudowa grodu, być może częściowa, miała miejsce w latach sześćdziesiątych X wieku. Zlikwidowano wówczas część wschodniego odcinka wału poszerzając gród od tej strony. Generalna zaś przebudowa grodu poznańskiego, w wyniku której uzyskał on formę najpotężniejszej wielkopolskiej twierdzy drewnianokamiennej (ryć. 7) (szerokość wału sięgała 20 m, a wysokość szacuje się na około lOm; stabilizująca odsadzka miała formę potężnej ławy o szerokości 4-5 m zbudowanej ze skrzyń drewnianych umocnionych hakami, a wypełnionych kamieniami) przypada na schyłek X lub przełom X i XI wieku, zatem na okres ponownych, szerokozakrojonych inwestycji grodowych w Wielkopolsce i w innych ziemiach przyłączonych do państwa piastowskiego. Niewiele wiemy o zabudowie wnętrza grodu poznańskiego, a zwłaszcza wydzielonej części „książęcej". Przypuszcza się, iż znajdowały się tam budowle kamienne zapewne podobne do lednickich i gieckich (palatium i kaplica grodowa, być może według późniejszej tradycji pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii). W drugim członie grodu natomiast pobudowano kamienną katedrę biskupią (ryć. 7). Była to dość znacznych rozmiarów (o powierzchni około 1000 m2) trójnawowa bazylika, zbudowana z okrzesków kamiennych, z kwadratowym chórem zamkniętym absydą, flankowanym dwoma prostokątnymi aneksami oraz z potężnym masywem zachodnim, zwieńczonym wieżą. Długość całej budowli wynosiła 49 m, szerokość nawy głównej w świetle - 8,5 m, naw bocznych - 4,5 m. Posadzkę stanowiła wylewka wapienna na fundamencie okrzeskowym. Z wystroju wnętrza nic się nie zachowało, jedynie pojedyncze kamyki mozaikowe znajdowane w różnych punktach Ostrowa Tumskiego pozwalają przypuszczać, iż we wnętrzu katedry mogła się znajdować jakaś mozaikowa dekoracja. Dochodzimy tutaj do sprawy kontrowersyjnej - siedziby pierwszego biskupa polskiego. Jak wiemy, dość powszechnie przyjmowana (m. in. przez takich badaczy jak: W. Abraham, J. Nowacki, T. Silnicki, Z. Wojciechowski, Z. Kaczmarczyk, H. Ziółkowska, B. Kurbis) lokalizacja jego siedziby w Poznaniu została Strona 64

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski zakwestionowana przez Gerarda Labudę, który równocześnie podważył zasadność datowania odkrytych w badaniach archeologicznych reszt katedry na schyłek X wieku, a zatem również możliwość identyfikacji najstarszego pochówka w katedrze z pierwotnym miejscem spoczynku Mieszka I. Otóż możemy stwierdzić, iż dane archeologiczne (zawartość ruchoma warstw zalegających bezpośrednio pod katedrą) przemawiają dość jednoznacznie za umieszczeniem jej budowy raczej w drugiej połowie X wieku niż w początkach XI wieku. Wyniki analizy architektonicznej przytoczyła w swej obszernej monografii śp. Krystyna Józefowiczówna i zebrała je raz jeszcze w przygotowanym krotko przed śmiercią artykule. Zatem dopóki nie zostaną przedstawione nowe argu-

Ryć. 7. Rekonstrukcja dwuczłonowego grodu piastowskiego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu z końca X wieku, A - miejsce domniemanego zespołu sakralno-pałacowego; B - katedra prz.edromańska. Według W. Hensla i J. Żaka. ^

Ryć. 8. Rekonstrukcja rzutu poziomego katedr przcdromańskiej (l i 2) i romańskiej (3) z pozostałościami i rekonstrukcją grobowców usytuowanych pośrodku nawy głównej katedry przedromańskiej, będących najprawdopodobniej miejscami wiecznego spoczynku Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Pozostałe groby związane są z katedrą romańską. Kropką oznaczono groby wyposażone w naczynia liturgiczne i insygnia biskupie. Według K. Józefowiczówny z uzupełnieniami autorki. 88 ZOFIA KURNATOWSKA menty z zakresu archeologii i historii architektury wskazujące na konieczność przesunięcia chronologii pierwszej katedry poznańskiej na czas po roku 1000, obstajemy przy dotychczas ustalonej datacji tego zabytku wraz ze wszystkimi dalszymi implikacjami. Pozwolę też sobie wrócić jeszcze pokrótce do sprawy atrybucji i chronologii wspomnianego najstarszego pochówka w katedrze poznańskiej (ryć. 8). Wiąże się on niewątpliwie z pierwszą fazą użytkowania katedry, komora grobowa przecięła bowiem najstarszą, pierwszą posadzkę wapienną katedry i warstwy pod nią zalegające. Jest on zatem tylko nieco późniejszy od momentu zakończenia budowy pierwszej katedry. Usytuowano go na osi nawy głównej katedry, prawie po jej środku. Grobowiec zbudowany z martwicy wapiennej i okrzesków kamiennych, wystawał około 0,4 m ponad posadzkę, stanowił zatem również naziemny element wyposażenia katedry. Miejsce, na którym znajduje się grobowiec, zarezerwowane było we wczesnym średniowieczu wyłącznie dla fundatorów. Liczne przykłady z tego czasu, m. in. z Czech, czy z Niemiec ottońskich, pozwalają jednoznacznie rzecz ustalić. Zatem w czasie, o którym mowa, w grę wchodziłyby jedynie osoby dwu pierwszych naszych władców, których tradycja wiąże z Poznaniem - Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Odkrycie zaś pozostałości drugiego, nieco późniejszego, jak wynika z analizy stratygraficznej, grobowca, usytuowanego również na osi katedry, z przesunięciem ku Strona 65

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski wschodowi, przykrytego płytą wapienną, który możemy uznać za miejsce pierwotne spoczynku drugiego naszego władcy - Bolesława Chrobrego, pozwala z dużą dozą prawdopodobieństwa widzieć w pierwszym grobowcu - pierwotne mauzoleum Mieszka I. Wszystkie te elementy, uchwytne w dotychczasowych badaniach: budowa potężnego grodu znakomicie osadzonego w sieci powiązań topograficznych z innymi ważnymi ośrodkami grodowymi, w późniejszych latach przebudowanego w jeszcze potężniejszy ośrodek militarny, utworzenie tu początkowo najważniejszego ośrodka kościelnego i wiążąca się z tym budowa pierwszej kamiennej monumentalnej katedry, usytuowanie w niej nekropolii pierwszych Piastów (według tradycji pochowano w katadrze poznańskie) również Mieszka II i Kazimierza Odnowiciela) można uznać za wynik celowych, wielokierunkowych działań zmierzających do wyposażenia Poznania w najrozmaitsze cechy zarówno materialne, jak i ideologiczne, dzięki którym mógłby „zająć ważne miejsce,w ramach decydującej o trwałości piastowskiego władztwa konstrukcji ideowo-politycznej" - że znów wrócimy do ujęcia Z. Dalewskiego. Że usiłowania te nie zostały uwieńczone pełnym powodzeniem przyczyniły się do tego -rozmaite okoliczności, a zwłaszcza dość szybko zakończony głębokim kryzysem 'pierwszy etap formowania się państwa pierwszych Piastów. Zgodzić się jednak należy POZNAŃ W CZASACH MIESZKA I 89 z Z. Dalewskim, że w tym właśnie etapie zarówno Gniezno, jak i Poznań, pełniły ważne uzupełniające się role, stanowiąc „dla Piastów punkty, w których najpełniej przestrzennie manifestowała się ich władza". Nota bibliograficzna Wiele materiałów dotyczących początków Poznania i jego wczesnych dziejów znajdujemy w następujących publikacjach: Studia poznańskie. Przegląd Zachodni R. K, T. n (nr 6-8), 1953. Dziesięć wieków Poznania, L I, 1956. W. Hensel, Poznań w zaraniu dziejów, Wrocław 1958. J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, L I-II, Poznań 1959-1964. Z. Kaczmarczyk, Rola Poznania w państwie pierwszych Piastów (w:) Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, t. n, Poznań 1962, s. 91-106. Dzieje Wielkopolski, t I, pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969. Dzieje Poznania, Ł I, pod red. J. Topolskiego, Warszawa-Poznań 1988. Wyniki badań archeologicznych na Ostrowie Tumskim udostępniono w następujących publikacjach: Poznań we wczesnym średniowieczu, pod red. W. Hensla, L I-IV, Wrocław 1959,1960,1961, 1974. K. Józefowiczówna, Z badań nad architektury przedromańska i romańska w Poznaniu, Wrocław 1963. Z. Pieczyński, Materiały z warstw przedsakralnych odsłoniętych w katedrze Strona 66

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski poznańskiej w latach 1951-1956, Fontes Archaeologici Posnanienses L 13, 1963, s. 246-288. W. Hensel, J. Żak, Poznań imfruhen Mittelalter, Archaeologia Polona, t. 7, 1964, s. 258-276. Wyniki ponownej analizy stratygraficznej i chronologicznej grodu poznańskiego oraz dane na temat jego zaplecza osadniczego zawarto w publikacji: W. Hensel, Z. Hilczer-Kumatowska, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t 5, Wrocław 1980, s. 146-257. . • / Wyniki weryfikacji grodzisk wielkopolskich oraz wstępną analizę rozmieszczenia grodzisk w poszczególnych fazach wczesnego średniowiecza wraz z propozycjami interpretacji stwierdzonych faktów przedstawiono w artykułach: Z. Kumatowska, A. Łosińska, Weryfikacja grodzisk wielkopolskich na półmetku, Fontes Archaeologici Posnanienses, L 32, 1981 (1982), s. 25-62. Z. Kumatowska, A. Łosińska, Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Wielkopolsce (w:) Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce, pod red. Z. Kumatowskiej,Wrocław 1990 (1992). 90 ZOFIA KURNATOWSKA Próbę odtworzenia sieci dróg lądowych w Wielkopolsce we wczesnym i późnym średniowieczu znajdujemy w pracy; S. Weymann, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X do XVIII wieku. Przegląd Zachodni, R. IX, L n (nr 6-8), 1953, s. 194-253. Jako podstawę do odtworzenia sieci osadniczej okolic grodu poznańskiego wykorzystano wyniki badań różnych ekip realizujących Archeologiczne Zdjęcie Polski, przechowywanych w zbiorach Wojewódzkiego Konserwatora Archeologicznego w Poznaniu (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu). W dwu publikacjach z 1988 roku poświęconym poznańskim fortyfikacjom (Z. Pilarczyk, Obronność Poznania w latach J 253-1793, Warszawa-Poznań oraz artykuł tegoż autora w pracy zbiorowej pL Poznańskie fortyfikacje, Poznań s. 11-32) zamieszczone są dość dowolne rekonstrukcje kolejnych faz grodu poznańskiego, nie powiązane z udokumentowanymi w badaniach archeologicznych odcinkami wałów obronnych. Autor podtrzymuje też niesłusznie, naszym zdaniem, datowanie pierwszego grodu na Ostrowie Tumskim w Poznaniu na wiek DC i określa go mianem „grodek strażniczy", co dla owego czasu jest anachronizmem. Prawidłowe datowanie najstarszego grodu poznańskiego znajdujemy natomiast w artykule Z. Karolczaka (Średniowieczne i Strona 67

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski nowożytne urządzenia obronne Poznania - stan obecny, problematyka badawcza i konserwatorska) opublikowanym w tej samej pracy zbiorowej: Poznańskie fortyfikacje, Poznań 1988, s. 227, i n. Ostatnia publikacja dotycząca najstarszej katedry poznańskiej ukazała się w 1988 roku: K. Józefowicz, Katedra biskupa Jordana w Świetle badań archeologicznych. Nasza przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce, L 69, Kraków 1988, s. 133-158. W tym samym tomie inne referaty dotyczące początków chrześcijaństwa w Polsce wygłoszone na sesji zorganizowanej w Poznaniu w tysiąclecie śmierci biskupa Jordana wraz z licznymi wypowiedziami w dyskusji. Pogląd kwestionujący lokalizację siedziby pierwszych biskupów polskich w Poznaniu przedstawił wyczerpująco Gerard Labuda w artykule: G. Labuda, O najstarszej organizacji Kościoła w Polsce, Przegląd Powszechny, t. 101, nr 6, 1984, s. 372-396. Ponowną analizę pozostałości najstarszych grobowców w katedrze poznańskiej przeprowadziłam w artykule: Z. Kumatowska, Archeologiczne świadectwa o najstarszych grobowcach w katedrze poznańskiej, Roczniki Historyczne, R. 55-56, 1989-1990, s. 71-84. Mieszko I i władcy jego epoki JACEK BANASZKIEWICZ Z wielu względów, wcale nie jedynie dlatego, że dysponujemy niezwykle szczupłym i wyrywkowym zasobem wzmianek o Mieszku i jego państwie oraz władcach mu współczesnych, trudno było by scharakteryzować te najwybitniejsze nawet osobistości jako ludzi i mężów stanu, wśród nich wyróżniając założyciela królestwa polskiego. Zadanie takie wydaje się często niewykonalne wobec postaci dobrze i od dawna znanych nam na co dzień. Jak przekładać na język faktów nasze, a co dopiero czyjeś, mniemania o ludzkich postępkach, jak ważyć najlepsze zamiary, które- gdy dochodzi do ich urzeczywistnienia - wpadają w nie do rozwikłania, zewnętrzną i skomplikowaną sieć zależności i uwarunkowań. Komplikując sytuację do końca, powiedziałbym nawet, iż jak zawodne musi być charakteryzowanie drugich, skoro najczęściej sami nie umiemy dobrze racjonalizować swych posunięć czy zachowań. Jeśli zdecydowałem się wypowiedzieć tych kilka oczywistych skądinąd zdań, to przede wszystkim dlatego, żeby uwolnić się w tej próbie od poczucia przemożnej słabości, która z powodu wspomnianego ubóstwa przekazów musiałaby całkowicie zdominować i zdezorganizować wszelkie moje poszukiwania. Na Mieszka I chciałbym więc spojrzeć jako na postać-władcę, który za życia i w trakcie swej działalności postawiony został przed paroma wielkimi wyzwaniami i zadaniami, takimi - trzeba dodać, jakie były udziałem także innych władców doby Rzeszy Ottonów. W tych nielicznych, pośrednio i bezpośrednio dotykających go przekazach, spróbujemy natomiast dostrzec nie ułomne, niekompletne świadectwa Strona 68

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski dawnych zdarzeń, lecz odwrotnie - zaryzykujemy potraktowanie ich jako samodzielnych i kompetentnych przyczynków do naświetlenia głównych problemów, z jakimi Mieszko był za swego życia konfrontowany. Przesłanką w sposób najistotniejszy określającą naszą perspektywę postrzegania Mieszka I - władcy i człowieka, jest następująca konstatacja. W czterdziestych latach X wieku u wrót państwa polańskiego.jego strefy wpływów, stanęła wielka i odmienna'; cywilizacja i machina polityczno-ideologiczna, która bezdyskusyjnie źródło wszystkich! wartości politycznych i ideowych rezerwowała dla swoich funkcjonariuszy i przedsta-J wicieli. Ościenne i dalej od niej położone organizmy polityczne, chcąc nie chcąc i w miarę szybko musiały ustosunkować się do nowej siły na wszystkich płaszczyznach życia jednostkowego i społecznego, jeśli w ogóle w jakiejś formie chciały zachować swą tożsamość. 92 JACEK BANASZKIEWICZ Wstępnym warunkiem wszelkiego dialogu było uczestnictwo w wierze, wyznawanej przez wielkiego przeciwnika. Z tego powodu też kraje nawet nie zagrożone bezpośrednio siłą oddziaływania cesarstwa Ludolfingów i o podobnym kulturowo, społecznie i etnicznie obliczu decydowały się na zmianę religii i akces do wielkiej wspólnoty na respektowanych przez nią spoleczno-politycznych i ideologicznych zasadach. Kto trwał przy swoim wykluczany był ze wspólnoty - był po prostu nikim, za nic miano jego pozycje społeczną, dobra i honory - wszystko to stawało się raczej łupem do wzięcia niż wyznacznikiem potęgi i gwarancją pozycji właściciela. W przekazach pochodzących z wcześniejszego średniowiecza często obserwujemy sytuacje, gdy święty czy misjonarz - zwiastun nowej wiary - spotykając się z miejscowym monarchą stawia mu propozycję przyjęcia prawdziwej religii i - jak się niebawem okazuje - dynasta życzliwy posłaniu przybysza zachowuje władzę, odrzucający natomiast propozycję - traci ją zwykle na korzyść tego z członków rodziny panującej, który od razu uwierzył w słowo boże. Przyjście boga potwierdza na nowych zasadach pozostającego przy władzy króla lub daje powód do wyniesienia kogoś, kto uwierzył, na jego miejsce. Mówią o tym wprost zwłaszcza głośno i dobitnie święci irlandzcy. Metaforycznie rzecz biorąc - ale ta przenośnia jest dobrym kluczem do ówczesnej rzeczywistości - Mieszko uzewnętrzniając swą osobę i swe państwo na terenie cesarstwa, na jego dworach podobny był Borzywojowi czeskiemu, który jako poganin znalazł się u morawskiego władcy Świętopełka. Gdy doszło do uczty - pisze autor żywota św. Wacława - Krystian - wszyscy zasiedli razem za stołem. Poganinowi wszakże nakryto oddzielnie na podłodze w pobliżu ucztujących. Św. Metody - jak podaje Krystian - współczując krzywdzie księcia - zwrócił się do Borzywoja ze słowami czy przesłaniem, którego sens daje się krótko ująć następująco. Jak możesz ty - tak wspaniały mąż - nie wstydzić się z tego powodu, że pozbawiają cię miejsca książęcego, które ci się należy, i traktują na równi z pastuchami świń!? Chrzest daje przepustkę do wspólnoty równych sobie ucztujących panów, daje również Borzywojowi - o czym nie zapomniał wspomnieć Metody - wsparcie na wszystkich trzech głównych polach ludzkiej - monarszej także - działalności. Strona 69

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Będziesz panem swoich panów, zwyciężysz wrogów, a ród twój popłynie przez wieki jak wielka rzeka. Również księżna Olga, przyjmując wiarę, otwierała sobie drogę do ekskluzywnej wspólnoty cesarskiego stołu. Zasiadła za nim w czasie swej wizyty w Konstantynopolu 9 września 957 roku, obdarzona wybitnym tytułem Zoste patrikia (Pani uwieńczonej) rezerwującym dla jego posiadaczki prawo ucztowania u boku cesarza lub cesarzowej. I później, na początku XII wieku, działo się podobnie. Otto z Bambergu zapraszał do 93 MlESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI swego stołu tylko panów - chrześcijan, takież polecenia szły w lud chrystianizowanych przez niego Pomorzan. Uczta stwarzała i potwierdzała zupełnie podstawowe więzi i solidarności społeczne - na wizerunku monety przedstawiają się za stołem władcy Polski: gospodarz Bolesław Kędzierzawy, Mieszko III i Kazimierz, by zawiadomić wszystkich o zgodnej wspólnocie książąt-władców. Mieszko musiał więc zająć miejsce przy nowym, nie znanym sobie jeszcze stole. Musiał też zadbać, żeby było ono dobre i trwałe. Przyglądając się nielicznym wzmiankom o naszym bohaterze, trzeba rzec, że pod każdym względem ze wspomnianego zadania wywiązał się szybko i z sukcesem. Dla zilustrowania tego twierdzenia posłużmy się przekazem Thietmara dotyczącym zjazdu kwedlinburskiego, który kronikarz kładzie na rok 985. Niniejsze wydarzenie polityczne ma bogatą literaturę, kwestionowano między innymi udział naszego władcy w owym wielkanocnym spotkaniu na wysokim szczeblu. Jakkolwiek by nie było, zobaczmy, jaki obraz zdarzenia chce nam przekazać biskup merseburski, pan należący do świetnego rodu saskiego współtworzącego w istotny sposób dzieje państwa Ludolfingów. Ta Wielkanoc kończy okres frondy po śmierci Ottona II, czteroletni władca utrzymuje swą pozycję i gromadzi wokół siebie w trakcie świątecznej uroczystości niedawnych przeciwników, w tym konkurenta do korony, Henryka Kłótnika. Świętująca na królewskim dworze elita państwa zaświadcza o powrocie ładu i hierarchicznej stabilizacji w kraju - wymownie i całkiem konkretnie zaś przekonują o tym funkcje wypełniane przez najmożniejszych w czasie tego najuroczystszego zgromadzenia. Gospodarzem jest oczywiście władca, główny jego antagonista, Henryk, jest wszakże drugą po nim osobą, panem ucztującej wspólnoty - powierzono mu bowiem urząd stolnika. Książę szwabski Konrad pełni podczas kwedlinburskiego zjazdu godność podkomorzego, książę karyncki usługuje władcy i wyróżniony jest w świątecznej - ucztującej i radzącej społeczności jako cześnik, książę saski, syn Hermana Billunga, jest marszałkiem, dba o konie zgromadzonych. W tym kadrze najmożniejszych wielmożów państwa, uwikłanych w służby przy królewskim stole i dworze symbolizujące - jak serce - sprawne działanie całego organizmu państwowego, Thietmar widzi czy chce widzieć jeszcze dwie postacie. Do Kwedlinburga przybyli także Bolesław czeski i Mieszko ze swoimi, słyszymy. W tych także dniach - czytamy dalej w kronice - Mieszko poddał się królowi, a wśród podarków, które mu złożył, ofiarował (Ottonowi) wielbłąda i wziął (później) z nim udział w dwóch wojennych wyprawach. Bez Mieszka tedy stół królestwa raziłby pustym miejscem, zwłaszcza, że ów jako poplecznik Henryka Kłótnika powinien znaleźć się w koncercie najważniejszych Strona 70

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski osobistości otwierający nowy rozdział polityczny w dziejach kraju. 94 JACEK BANASZKIEWICZ Dary cesarza, kontrdary Mieszka z wyrafinowanie królewskim prezentem z wielbłąda, zarezerwowany udział wśród wąskiego grona starych znajomych i starych graczy politycznych, wzmocniony parantelami przez Ode z wybitnymi rodami saskimi, zapewne też z Billungami, to dowody wejścia Mieszka jako władcy Polan w nowy, narzucony mu przez rozwój wypadków układ. Nie jest jakimś pogańskim - obcym króliczkiem, jego władzę i jego państwo trzeba traktować w ramach obowiązującej, cesarskiej rzeczywistości politycznej, co nie znaczy, że cokolwiek dobrego musi zaraz stąd wymknąć dla Mieszka i jego domeny. Rozumiał rzecz i bolał nad nią Thietmar. Gdy wywnętrzał się nad niegodziwością Bolesława Chrobrego wobec swoich, wypowiedział przy okazji następujące znamienne zdanie: „Wszystko to, że ojciec jego (czyli Mieszko) i on sam (czyli Bolesław) zostali do nas przyłączeni na skutek zawieranych związków małżeńskich i poprzez wielką zażyłość, przyniosło (nam) więcej szkody jak dobra, a i w przyszłości korzyści nie przyniesie". Udało im się wślizgnąć do nas - zdaje się mówić Thietmar - co przynosi nam tylko straty - wygodniejszy byłby z punktu widzenia interesów tego wielmoży - jak sądzimy - status Mieszka podobny do tego, jakim zadawalali się książęta słowiańscy między Łabą i Odrą, kontestujący z zapamiętaniem i polityczne i ideowe wpływy państwa Ludolfingów. Nie chcieli oni znaleźć się „po drugiej stronie" jako możni panowie i partnerzy do targów politycznych, upodobnieni wiarą, zwierzchnością, obyczajem i wyglądem do swych silniejszych kolegów saskich. Potem ani akceptacja wiary przeciwnika, ani deklarowana chęć znalezienia sobie miejsca w ramach saskiej społeczności nie wystarczały, by panowie słowiańscy mogli stać się słowiańskimi panami feudalnymi, a chociaż saską szlachtą słowiańskiego pochodzenia. Odpowiedź księcia Przybysława, jakiej udzielił on biskupowi Geroldowi w styczniu 1156 roku na wiecu w Lubece, gdy ów wypomniał księciu jego trwanie przy rodzimych bogach, streszcza celnie istotę cywilizacyjnego konfliktu i unaocznia nieodwołalność tragicznego finału tej konfrontacji dla zachodnich sąsiadów Polan. Przybysław odparł więc Geroldowi tak: .Jeśli księciu panu i tobie podoba się, abyśmy byli tej samej racji kulturowej, to niech dane nam będą prawa Sasów majątkowe i w ściąganiu danin, a chętnie staniemy się chrześcijanami, będziemy budowali kościoły i oddawali dziesięcinę." (Si domino dud et tibi placet, ut nobis cum comite eadem sit culturae ratio, dentur nobis iura Saxonwn in prediis et reditibus et Ubenter erimus christiani, edificabimus ecciesias et dabimus decimas nostras). Żeby uzyskiwać sukcesy na dłuższą metę w ciągłej konfrontacji z państwem Ludolfingów, Mieszko wiedział, iż musi być „eiusdem culturae ratio"- tej samej racji kulturowej, co przeciwnicy. Władca Polan nie znajdowł się w tak wygodnej sytuacji, 95 MIESZKO l WŁADCY JEGO EPOKI jak współczesny mu Włodzimierz, który bez pośpiechu mógł ważyć zalety różnych Strona 71

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski religii, wybierając najdogodniejszą dla siebie jako władcy i pomocną do zaprowadzenia nowego porządku w państwie. Kilka lat przed przyjęciem chrześcijaństwa pan Kijowa eksperymentował z bogami rodzimymi. Sadowiąc się pewnie w stołecznym grodzie, za swym dworem kamiennym na wzgórzu kazał postawić posągi Peruna, Chorsa, Dadźboga, Strzyboga oraz Simargla i Mokoszy. Podobnie, do powołania ośrodka kultowo-pańStwowego doszło w drugim najważniejszym punkcie państwa, w Nowogrodzie, gdzie figurę boga gromowładnego stawiał nad rzeką Wołchow namiestnik księcia Dobrynia. Wzrastająca presja cywilizacji i Wschodu i Zachodu na Ruś, a także chęć skorzystania z nowych rozwiązań ideowo-społecznych zachęcała Włodzimierza do sięgnięcia po obce wzory, ale ich przyjęcie - w odróżnieniu od terenów do tej pory nas interesujących - odbywało się z uwzględnieniem własnych racji kulturowych. Nie można tu wejść w bliższe wyjaśnienia, ułatwimy więc sobie sprawę krótką i odpowiednią historią. Pochwały religii Bułgarów - mahometan Włodzimierz słuchał z aprobatą. Zwłaszcza te jej fragmenty dotyczące nagrody niebieskiej w postaci obcowania z najpiękniejszą wybranką przypadły mu do gustu, bo jak zauważył kronikarz, książę nie stronił od kobiet i chętnie korzystał z ich wdzięków. Jednak tę wiarę dyskwalifikowały w jego oczach następujące zalecenia: powinność obrzezania, zakaz picia napojów alkoholowych i jedzenia świniny. Rzekł więc przesądzając sprawę: ,J{usi jest' veselje pit'je, ne mozem' bes togo byti". Równie suwerennie, licząc się z własną tradycją, odpowiada wysłannikom papieża - odejdźcie precz, już nasi ojcowie nie przyjęli tej wiary. Mieszko musiał respektować ofertę strony przeciwnej, jego decyzja o przyjęciu tej samej racji kulturowej, którą obserwował - jeśli nie wróg, to zawsze konkurent, wymagała od niego samego, polańskie państwo zostawiamy na boku, wielkiej przebudowy świata wartości i często pewnie bolesnego osądu wszystkiego tego, co było w nim rodzime, przez pryzmat nowych norm. Dotkliwość wyboru polegała również na tym, że - w odróżnieniu od Włodzimierza i np. norweskiego Hakona Dobrego przyjmujących chrześcijaństwo - tożsamość kulturowa księcia Polan została poddana nieporównanie znacznie większej presji z zewnątrz. Wobec bliskiego sąsiedztwa i siły oddziaływania cesarstwa, wszelka rodzimość nie mogła być teraz niczym więcej jak nagannym odstępstwem od normy niemieckiej. Podkreślmy - nagannym i stąd łatwym do politycznego zdyskontowania przez przeciwnika. Bolesław nie może zachowywać się bardziej pańsko niż wielmoże sascy, Mieszko nie mógł zapomnieć, by przypadkiem w kożuchu będąc, nie narazić na szwank godności swojej i grafa, z którym zamierzał rozmawiać; zjazdy wspólne z Sasami, wyprawy wojskowe, wszystkie okazje i wza96 JACEK BANASZKIEWICZ jemne kontakty stawiały od razu kwestię kulturowej wiarygodności partnera połańskiego - bez zdobycia jej i ciągłego jej potwierdzania - działać się nie dawało. Pochwałę wielkości Mieszka II - a między nami mówiąc - zaświadczenie księżniczki Matyldy o przystawalności króla polskiego do standardów cesarsko-chrześcijanskich - zestawmy z opinią Rychezy o swym królestwie, taką jak ją zapisuje kronikarz z Brauweiler - by zdać sobie sprawę ze swoistego rozdarcia, na próbę którego wystawiał się Mieszko. Rycheza opuściła kraj, bo dumę jej raziły barbarzyńskie i nieznośne obyczaje (ritus) Słowian. Mieszko tedy zaprzeczył, w imię swego i swej wspólnoty sukcesu, własnej kulturowej osobowości, sięgając po nowe wcielenie krojone na miarę rywali i przeciwStrona 72

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski ników. W tym momencie dotykamy myśli, która raz po raz uwidacznia się w rozmaitych eposach, stwarzając głównemu bohaterowi iście Hamletowski dylemat - zwyciężysz wroga wtedy, jeśli się do niego upodobnisz, ale wówczas - będąc wprawdzie zwycięzcą - nie będziesz już sobą. Wyzwania takiej wycieczki w nieznane, po nową osobowość, nie mógłby podjąć władca - wspaniały i dzielny na pewno - ale taki, jak Światosław i jemu podobni. Światosławjest typem władcy - wojownika, rzec można też, iż uosabia władztwo rodzaju „wodanicznego", lub stosując termin Waltera Schlesingera - HeerkOnigtum (królewskość przywódcy wojskowego). Na czele watahy wiernych i zahartowanych w boju wojowników przemierza nieustannie wielkie odległości, walcząc to z Bułgarami, to z Grekami, to z Chazarami czy innymi koczownikami. Porusza się jak lampart, pisze kronikarz - wybiera swe ofiary i uderza. Książę i jego ludzie, podobnie jak członkowie Mannerbundu i grup iuvenes, pozostają poza obszarem cywilizacji, właśnie na sposób lamparci wiodąc swój urozmaicony i męski żywot. Nie żywią się nawet gotowanym - nie ciągną za sobą żadnych taborów z kodami, zadowalając się podsmażonymi na węglach cienkimi paskami koniny lub dziczyzny. Zachowanie się księcia i jego wygląd pozostawały w zgodzie ze sposobem życia, które prowadził. Mamy opis postaci wielkiego i wspaniałego Światosława, pióra greckiego kronikarza Lwa Diakona, jeśli uczyniony nie na podstawie bezpośredniego zetknięcia się z tym księciem przy okazji jego spotkania w 971 roku nad brzegiem Dunaju, koło Dorostolon, z cesarzem Janem Tzimiskesem, to sporządzony przy wykorzystaniu jakichś danych, uzyskanych w wyniku bliższego kontaktu z ruskim księciem. Greków, przyzwyczajonych do wielkiej dworskiej etykiety i hierarchiczności, uderza od razu widok Światosława siedzącego razem z innymi w łódce i wiosłującego spolegliwie, a ponadto niczym się od reszty nie wyróżniającego. Odzienie księcia było również takie same jak jego towarzyszy, tyle że czystsze, zauważa kronikarz. Z ucha Światosława zwisał złoty kolczyk z karbunkułem, głowę miał wygoloną, ale długie 97 MIESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI kosy - warkocz - zwisał z niej - ja dodałbym tutaj - jak u naszego Kosiska-Chościszka, praojca Piastów - o którym to puklu włosów Lew Diakon stwierdza wyraźnie, iż jest oznaką szlachetności rodu. Ten wspaniały arystokrata, tak w sposób naturalny świadomy swej wartości osobistej i kulturowo-politycznej, siedząc w łódce na ławce dla wiosłujących zamienił parę zdań z cesarzem o warunkach pokoju i odjechał. Oto scena spotkania dokładnie zrelacjonowana za dziejopisem. Nie chcemy już teraz przypominać Mieszka uwikłanego w cały skomplikowany feudalno-dworski układ wartości i zachowań, obowiązujący przedstawicieli elity cesarstwa, bowiem jeszcze przez chwilę pozostanie w polu naszego widzenia wielki Światosław, wspaniały okaz -jeśli tak można powiedzieć - księcia słowiańskiego, jaki i wśród nieodległych przodków Mieszka znaleźć musiał swe wcielenie. Niezależność i ta pełna polityczno-kulturowa samoświadomość księcia objawia się również w stosunku do innej - chrześcijańskiej ratio culturae. Olga, chrześcijanka, matka Światosława, namawiała syna do przyjęcia nowej wiary. Ów - co charakterystyczne, spokojnie i bez ideologicznego zacietrzewienia przyjmował te propozycje, odpowiadając księżnej, że jak by to wyglądało, gdyby on sam stał się chrześcijaninem, a drużyna - pozostając przy swojej wierze - naśmiewałaby się z niego. Kwestia śmieszności - ośmieszenia - wyszydzenia neofity była głównym probleStrona 73

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski mem ruskiej elity przy odstępstwie od starej religii, toteż liberalnie Światosław obchodził się z amatorami nowego boga- nie zabraniał przyjmować chrztu, naigrywając się tylko ze świeżych chrześcijan. Ten wyważony, w każdym razie nie żywiołowo kontestujący, jak u Połabian, stosunek pogan do chrześcijaństwa zauważa również Walter Lammers - gdy idzie o elitę - u Sasów (misja Lebuina) i u Szwedów (misja Ansgara). Również Mieszko, a i jego ludzie, przyglądali się najpewniej nowej wierze z wyważonym dystansem, jednak - jak już wyżej podnosiliśmy - ich wybór nie był wynikiem dość swobodnej i osobistej gry między własnym i atrakcyjnym obcym. Wszystko zresztą różni polańskiego władcę od ruskiego księcia. Choć i on -jak Światosław - często spędzał czas w siodle, prowadząc zastępy do walki, choć spotykał się i rokował z cesarzami, choć też rozszerzał terytorialny zakres swego państwa i ściągał od podbitych trybuty, to przecież Mieszko jako książę reprezentował sądzimy - całkiem inną formację polityczno-kulturalną. Różnił się też Mieszko od swego szwagra i wydaje się rówieśnika, Bolesława II czeskiego i to w taki sposób - przypuszczamy - jak przedstawiciel rodziny o ugruntowanej tradycji cywilizacyjnej różni się od człowieka, który rozpoczyna dopiero karierę rodu w świecie uniwersalnej kultury. Rodzeństwo Bolesława obracało się na Zachodzie; pomostem do niego była Bawaria, od dawna silnie oddziaływająca na praski dwór. Jego stryj, Wacław, nie98 JACEK BANASZKD3WICZ zadługo święty i opiekun kraju, reprezentował - tym bardziej doskonale w licznych o nim przekazach - typ władcy ukształtowany wedle - rzec można - najbardziej postępowych i nowoczesnych wówczas założeń. Jako chłopak otrzymał solidny trening szkolny. Coraz bujniej rozwijająca się w X i następnym stuleciu tradycja przynosi o tym władcy i świętym nawet wiadomość, że niejaki Ucenus (= uczony) był nauczycielem Wacława. Mówi się też o tym, iż młody i zdolny do nauki książę kształcony był w pisaniu i czytaniu oraz in legę divina - pierwsza słowiańska o nim legenda natomiast wyniki nauki Wratysławowego syna zbiera w tak imponującym podsumowaniu: począł rozumieć łacińskie księgi, jak dobry biskup albo ksiądz; gdy po nie sięgał - czy też po greckie lub słowiańskie - czytał prawidłowo bez pomyłki. Książę intelektualista, prawie ksiądz, miał, oczywiście, świetne kontakty z klerem, na którego widoczny współudział w rządach elita dworska patrzyła tak niechętnie, iż ów, skądinąd prawdopodobny, konflikt między możnymi i przedstawicielami nowej władzy przekazy hagiograficzne przychylne tym ostatnim ukazują w iście apokaliptycznych rozmiarach. Wacław musiał nocą i potajemnie szukać kontaktu ze swymi doradcami - księżmi, pilnowano bowiem, aby nie mógł się z nimi porozumiewać, a złapanych na próbie dotarcia do księcia tracono. Także siła Wacława jako pana czeskiego władztwa nie polegała przede wszystkim na militarnej potędze. Była ona bez wątpienia koniecznym narzędziem urzeczywistniania czeskich interesów, ale - jak przekonuje konflikt Pragi z księciem z grodu Kourim - ani nie wystarczającym, ani nie pierwszorzędnym. O wojennym sukcesie Wacława decyduje Bóg, nawet przy małym wojskowym wysiłku Czechów, poraża przeciwnika znakiem krzyża. Strona 74

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Obracamy się w kręgu idealizujących rzeczywistość przekazów; zniekształcają one ją często aż do granic wytrzymałości materiału - ale przecież zawsze precyzyjnie notują pożądane i wysoko w epoce oceniane zasady postępowania i intencje. Wacław cieszył się szeroko sławą władcy uosabiającego najwartościowsze cechy - Widukind bez entuzjazmu przyznaje - to vir christianus, mówi się, że gdy idzie o sprawy kultu - najbardziej religijny (dei cultura religiosissimus). Tego co opowiadano ponadto o czeskim władcy, choć sam Widukind notuje, że były to rzeczy nadzwyczajne i zdumiewające, nie chce on jednak przyjąć do wiadomości i pomija milczeniem. Niezręcznie co najmniej byłoby stwierdzać mnichowi z Korbei. iż ów nienamaszczony Henryk I, władca Sasów, wyprawia się i zmusza do uległości księcia i męża tak drogiego opatrzności i siłom wyższym, iż poprzez niego dziać się mogą cuda czy też owe wspomniane przez kronikarza mirabilia. W kulturowym zapleczu, jeśli tak powiedzieć można, osobisto-rodzinnym Bolesława II Przemyślidy, szwagra Mieszka, zgromadziło się już tyle wartości i atutów, że nasz „książę w kożuchu" i - co symptomatyczne - zgodnie wespół ze MlESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI

99

swymi braćmi kładący podwaliny pod władztwo Piastów nowego rodzaju - mógłby tylko marzyć o podobnym dziedzictwie dla własnych potomków. Jeśli rzeczywiście miał takie marzenia, to - sądzimy - ziściły się one w osobie Mieszkowego wnuka i imiennika (Mieszka II), który - podobnie jak Wacław Przemyślidom - otworzył dostęp dynastii do królewskości znaczonej nie mieczem i polityczną zręcznością, ale mitrajskimi wzorcami: nieprzeciętnym wykształceniem, religijną cnotą i innymi normami cywilizacyjnymi. Jeszcze raz zestawmy Mieszka z czeskim szwagrem i jego rodziną mierząc możliwości uzewnętrzniania się rodu poprzez kontakt z władzotwórczym - jak by nie patrzeć - sacrum. Pradziada Bolesława II czeskiego, Borzywoja, chrzcił wielki i święty Metody, prababka Mieszkowego szwagra, Ludmiła, cieszyła się już opinią świętej, krzewicielki wiary i męczenniczki, jego przodkowie wznosili świątynie, jego siostra Mlada była opatką klasztoru św. Jerzego na hradzie, brat Strachkwas jako mnich przebywał u św. Emmerama w Ratyzbonie, wreszcie on sam zaś z małżonką Hemmą doświadczali łaski św. Udairyka, który uratował od śmierci ich dziecko. Mieszko był jedynie świeżo ochrzczonym władcą, a cud z jego ramieniem, dokonujący się za sprawą wyżej wymienionego świętego, tylko wyraźną zaliczką na poczet dobrych kontaktów między Piastami i nowym dla nich sacrum. Chociaż nasz bohater nie otrzymał tak starannego wychowania i wykształcenia jak Wacław, to przecież wygląd zewnętrzny i sposób bycia księcia jako władcy poddany został istotnym korektom, odsuwając daleko sylwetkę Mieszka od wzoru księcia słowiańskiego, jaki w pewnej mierze, trudnej zresztą do bliższego określenia, reprezentuje Światosław. Olbrzymie - wprost nie do przecenienia - znaczenie wyglądu i ubioru w owych czasach, wymuszało na naszym władcy odpowiednie zmiany i w ten sposób - poprzez szaty, poprzez fryzurę i ułożenie - dochodziło do potwierdzenia jego aspiracji i nowej tożsamości cywilizacyjnej. Wrażliwość przedstawicieli nie tylko zresztą tej epoki na całą -jeśli tak można powiedzieć - zewnętrzność człowieka miała o wiele bardziej zasadnicze niż w społecznościach nowoczesnych motywacje. Wynikała stąd, iż gest, ubiór, fryzura, były ważnymi składnikami wspólnotowego porządku, gwarantami, opatrzonymi nierzadko sankcją sakralną czy mityczno-historyczną, własnej grupowej tożsamości, niepodległości i dumy. U Świętowita stojącego w Strona 75

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski arkońskiej świątyni -jak zauważa Saxo Gramatyk - „wąs był tak ogolony, a głowa tak postrzyżona, że umyślnie wyraził artysta fryzurę u Rugian zwyczajną". Gdy Widukind pisze o owianych legendą walkach Franków z Turyngami i przedstawia scenę, w której świetny król tego pierwszego wspaniałego i cywilizowanego ludu odwiedza obóz sprzymierzeńców w wojnie, Sasów przybyłych tu z odległych siedzib w poszukiwaniu nowej ojczyzny, to kronikarz czuje się zmuszony napisać najpierw co następuje: „... 100 JACEK BANASZKIEWICZ dziwili się Frankowie niezwykłemu ubiorowi (przybyszów) ich uzbrojeniu i spadającym na ramiona puklom ich włosów". Kiedyś wiec, na początku swej plemiennej kariery Sasi byli tak egzotyczni - tak silnie odbiegali od norm miejscowej wspólnoty cywilizacyjnej, że w dalszym ciągu opowieści o saskim osiedleniu się Widukind - napomyka - byli wówczas tacy, którzy w tak dzikich sąsiadach widzieli śmiertalne zagrożenie dla siebie, dla Franków. Pokazać siebie i swoich, aby nie powstawały podobne obawy czy oskarżenia, było z pewnością zadaniem, nad którym pracował Mieszko. Jego syn zjazdem gnieźnieńskim dzieło daleko posunął, składając przed wymagającą publicznością wymowny dowód partnerstwa słowiańskiej części cesarstwa wobec zachodniej. Zmieniony -jak przypuszczamy - w swoim zewnętrznym wyrazie, Mieszko konsekwentnie też podążył - by nadal działać skutecznie - w ślady swych czeskich powinowatych - książąt z rodu Przemyślidów, od dawna poruszających się w układzie skomplikowanej równowagi między własnym interesem państwowym, dążeniami panów niemieckich, bezpośrednich sąsiadów i polityką dworu cesarskiego. Nie mógłby zresztą bezkarnie uderzać, jak Światosław, na wybranego przeciwnika, odskakiwać i przerzucać się na inny front walki. Kampanię wojenną poprzedzać musiała polityczna kalkulacja i to tak zimna i wyrachowana, jak to miało miejsce w 990 roku, gdy Bolesław II czeski zbrojnie próbował odebrać polańskiemu księciu zagadkowe „regnum sibi ablatwn". Zapewniwszy sobie poparcie cesarzowej Teofano i saskie posiłki wojskowe, Mieszko spokojnie przypatrywał się czesko-saskim próbom sił, a wyłączywszy się jakby z konfliktu szantażował tylko Bolesława przyszłą zemstą pamiętliwych Sasów, gdyby ten zechciał przyjąć walkę czy wykorzystać fakt wzięcia do niewoli części saskiego rycerstwa. Cały czas spychając przeciwnika do konfrontacji nie ze sobą, lecz z cesarstwem - wiązał ruchy wroga. .Jeżeli król - Thietmar notuje słowa księcia chce ratować swych ludzi lub śmierć ich pomścić, niechaj to czyni! Jeżeli jednak to nie nastąpi, to on Mieszko, nie myśli ponosić z tego powodu jakiejkolwiek straty". Walczyło ze sobą dwóch wielkich panów zależnych od władztwa Ludolfingów, ale potrafiących i mogących także ze swej strony nieźle manipulować mechanizmami politycznymi cesarstwa. Szesnaście lat wcześniej ci sami książęta spotkali się w 974 roku może w Ratyzbonie wraz z Henrykiem Kłótnikiem, księciem bawarskim, i biskupem Fryzyngi, Abrahamem, próbując zmienić porządek polityczny w państwie Ludolfingów. Sojusz bawarsko-czeski wzmocniony pomocą ze strony Mieszka tworzył nie tylko skuteczną przeciwwagę dla saskiej potęgi, ale pozwalał słowiańskim jego kontrahentom na margines swobody dla własnych planów. 7 Strona 76

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski MIESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI 101 Zmienne, zresztą, konfiguracje polityczne obchodzą nas tu mniej, chcielibyśmy raczej ponownie unaocznić fakt dobrego osadzenia naszego bohatera w elicie władzy swego czasu, jego - powiedzmy nawet - zadomowienia w księstwie bawarskim. Za pośrednictwem czeskim Mieszko stanął tu tak pewną stopą, był też jako sojusznik z powodu wyżej wyłuszczonego - mile widziany. Ponownie obecność Mieszka na tym terenie i znowu - powiedzielibyśmy - w towarzystwie Bolesława II czeskiego, dostrzegamy dzięki spisowi cudów dokonywanych przez biskupa Augsburga, zmarłego w 973 roku Udairyka. Jeden z cudownych uczynków tego męża wiąże się z uzdrowieniem Bolesławowego syna. Inny dotyczy Mieszka, określonego jako dux Wandalorum, Misico nomine. Żywot Udairyka pisał w roku 983 dawny współpracownik biskupa, Gerhard; dołączony do utworu zestaw cudów świętego powstał przed 993 rokiem, kiedy to Liutolf, biskup Augsburga, uzyskał już na podstawie tych materiałów pozwolenie papieża na kult swego poprzednika w całym królestwie niemieckim. Jeszcze tedy za życia Mieszka wzmocniona została pisemnym obiegiem wieść o nadzwyczjnej interwencji Udairyka na rzecz polańskiego księcia: gdy ów raniony w ramię zatrutą strzałą stracił już nadzieję na wyjście z choroby z życiem, złożył przyrzeczenie - cum magna fide et constantia - że jak najprędzej będzie mógł, nie omieszka wysłać do św. Udairyka srebrne ramię z rcką. Zaraz po uczynieniu tego ślubowania niebezpieczeństwo śmierci ustąpiło i władca udał się do domu, gdzie też rozkazał sporządzić złotnikom obiecane wotum. Duchowy i materialny kontrakt śmiertelnie ranionego Mieszka ze św. Udairykiem - tak jak przedstawia go hagiograf - był czytelny i zrozumiały nie tylko na płaszczyźnie wiary chrześcijańskiej i nie jedynie dla chrześcijanina. Zasada „składam ofiarę siłom wyższym, by otrzymać od nich to, o co proszę" przenika każdą refleksję człowieka o jego kontaktach z Bogiem czy bogami, toteż nawet najbardziej sceptyczni wobec nowej wiary towarzysze Mieszka musieli docenić znaczenie cudownego aktu, który rozegrał się między ich przywódcą a przedstawicielem boskim czy jakkolwiek inaczej nazwać by chcieli drugą stronę zaangażowaną w wydarzenie. Oto przecież ich książę traci, wydawałoby się, ramię - całą rękę; stoi w obliczu śmierci. Zwraca się więc z prośbą o ratunek do św. Udairyka i ten poręcza za Mieszka, tzn. tłumacząc metaforykę cudu na konkrety - za chore brachium księcia daje mu, na razie warunkowo, własną zdrową rękę, książę zaś finalizuje transakcję przez wyrównanie długu wobec świętego i ofiarowanie dobroczyńcy za jego dar swego, zrobionego ze srebra, ramienia z ręką. Wraz z wykonaniem obiecanego świętemu wotum dokonuje się tedy ów cudowny kontrakt, w który zechciał wejść z polańskim księciem święty mąż Udairyk. 102 JACEK BANASZKIEWICZ Cud z ramieniem Mieszka powinien zostać doceniony na paru ważnych płaszczyznach ówczesnego życia politycznego i kulturalno-społecznego. Oto - po pierwsze - przedstawiciel dynastycznego rodu świeżo nawrócony, odrzucający swych dawnych Strona 77

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski bogów, którzy do niedawna jemu dawali siłę, a krajowi wszelkie powodzenie, dowodnie pokazuje, że zmiana wyższych opiekunów nie pociąga za sobą utraty książęcego szczęścia i zawieszenia boskiej opieki nad jego osobą. Stirps regla odnawia w ten sposób swe sakralne odniesienia w warunkach nowej religii - powoli przesuwając też - zgodnie z prawidłowością opisywaną przez Ericha Hoffmanna na przykładach monarchii anglosaskich i skandynawskich - swe akumulatory wartości sakralnych z rąk zacnych, ustawionych w długie szeregi protoplastów w ręce świętych władców współrodowców czy świętych patronów kraju. Cudowny kontrakt między Mieszkiem władcą i biskupem Udairykiem, wyniesionym na ołtarze, jest znakomitą podstawą lokującą dynastię na wyróżnionym, specjalnym wobec sacrum miejscu. Ma też swe zaplecze polityczne. Zakładać można, że uchwycony przez hagiografa przypadek, tak szczęśliwie się dla księcia polańskiego kończący, miał miejsce u schyłku siedemdziesiątych lat X wieku. Jest rzeczą prawie pewną, o czym wyżej już nadmienialiśmy, iż bawarskie kontakty torowali Mieszkowi Przemyślidzi, w interesującym nas okresie rola taka przypadała Bolesławowi II Dobremu. To wreszcie cud o uzdrowieniu jego syna poprzedza opowieść o interwencji świętego na rzecz naszego władcy, on i jego małżonka, księżna Hemma, mieli aż nadto okazji, aby szybko dowiedzieć się i przekonać o wzrastającej famie cudownych dokonań niedawno zmarłego biskupa Udairyka. Gdy na praskim dworze tracono nadzieję na wyzdrowienie dziecka - był nim najpewniej Jaromir lub Oidrzich, matka wiedziała już o augsburskim cudotwórcy i do niego, do nowej postaci w gronie świętych w krytycznej sytuacji zdecydowała się odwołać. Rodzący się po 973 roku kult Udairyka pozostawał do początku następnego tysiąclecia siłą politycznie kontrolowaną przez niechętne Sasom środowisko bawarskie z tamtejszym księciem na czele, któremu dzielnie w jego antyottońskich poczynaniach sekundował Bolesław czeski. W 976 roku Henryk II bawarski naciskany przez Ottona II chroni się w kraju Przemyślidy, u swego sojusznika i sąsiada. Zagorzałym stronnikiem władcy bawarskiego jest też Henryk, następcą Udairyka na biskupim tronie Augsburga, skazany w Magdeburgu w 978 roku wraz z głową antysaskiego buntu na wygnanie. Gdy przypomnimy ponownie spotkanie w 974 roku wielkiej czwórki „probawarskiej" (Henryk Kłótnik, Bolesław czeski, Mieszko, Abraham, biskup Fryzyngi), to bardziej jasnym stanie się, iż ranny w walce z przeciwnikiem sojusznik zwraca się - via praskie pośrednictwo - do właściwego świętego - sprzymierzeńca. MlESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI 103 Jeśli tak rzecz widzieć, to lata po 985 roku nie wchodziłyby w rachubę jako okres uzdrowienia Mieszka od zranienia zatrutą strzałą (rozejście się bawarskich sojuszników, wybory nowych - przez Odę - kultów). Zresztą czasowy moment tego wypadku obniża gdzieś do około 980 roku przekaz o uzdrowieniu któregoś z synów Bolesława czeskiego - chyba Jaromira, bo Oidrzych (Udairyk), którego chętniej widziałoby się na miejscu dziecka uzdrowionego, biorącego imię po uzdrowicielu, musiałby wedle przekazu być chłopcem już chodzącym, a więc uprzednio ochrzczonym i wyposażonym w imię. Datę urodzin tego pierwszego wypada kłaść na lata tuż przed 980 rokiem (imię tego drugiego, nowe w imiennictwie Przemyślidów, byłoby wyrazem dziękczynienia pary książęcej św. Udairykowi za uratowanie jednego z potomków), co odpowiada też potrzebie naliczenia kilku lat na rozwój kultu augsburskiego biskupa, a w konsekwencji dookreśla przedział czasowy cudu z Mieszkowym ramieniem. Strona 78

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Może książę Polan otrzymał postrzał w walkach z Sasami, w wojnie 979 roku, kiedy to najpewniej w imieniu bawarskiej koalicji stawiał opór niemieckiemu władcy? Tak czy inaczej polityczny kontekst cudu zdaje się nie ulegać wątpliwości. W kilkanaście lat po chrzcie, książę doznaje tak spektakularnego wsparcia ze strony bawarskiego świętego, od tego świątobliwego męża, któremu św. Afra w czasie widzenia pokazała dwa miecze, jeden z rękojeścią, drugi bez i w ten sposób dała wyraźnie do zrozumienia, że ów sine capulo symbolizuje Henryka I, pozbawionego namaszczenia. Święty Maurycy magdeburski troszczy się o saskich Ludolfingów, Udairyk, kreowany też na duchowego ojca zwycięstwa Ottona I nad Węgrami w 955 roku, poręcza za władcę Polan i sprzymierzeńca bawarskiego. W odróżnieniu jednak od Czech, gdzie cześć wobec Udairyka zaowocowała nowym imieniem dynastycznym Przemyślidów (Oidrzych) i gdzie ów święty dobrze się zadomowił, jak przekonuje o tym choćby fakt pozostawania tej postaci w pamięci historycznej Kosmasa, kult biskupa augsburskiego nie miał szans na zakorzenienie się w Polsce. W znanym przedstawieniu sakramentarza, który Henryk II podarował założonemu przez siebie biskupstwu w Bamberdze, prawą rękę z włócznią -już nie księcia Bawarii - sojusznika, lecz króla spadkobiercy saskich Ludolfingów, zrywającego z propolańską polityką ostatniego Ottona, podtrzymuje św. Udairyk, podczas gdy Chrystus wkłada koronę na głowę władcy. Wotum srebrnej ręki z ramieniem, jakie Mieszko posłał świętemu - sądzimy nie było przypadkowe w tym sensie, iż zadecydował o nim i jego kształcie wyłącznie i po prostu wypadek postrzelenia księcia. Hagiograf nie stwierdza wprawdzie wyraźnie, że to prawicę księcia dotknął cud i uleczył. Jednak już dane, które wynikają z interesującego nas przekazu, stwarzają wystarczającą podbudowę do wysunięcia przypuszczenia, że tak żywa w owych czasach symbolika ręki, w tym przypadku reki 104 JACEK BANASZKIEWICZ pańskiej, ręki karzącej i wynagradzającej - ucieleśniającej w sposób oczywisty nie tylko dla wąskich grup społecznych władzę i zwierzchność (przypomnijmy choćby znane też Słowianom oznaki władzy - krótkie sceptra i laski zwieńczone dłonią) przydawała cudownemu zdarzeniu znacznie bogatsze treści ideowe niżby ze „zwykłego" miraculwn wynikać mogły. Wysunięta wyżej interpretacja cudu z ramieniem Mieszka, w myśl której byłoby to zdarzenie swoistym poręczeniem św. Udairyka za Mieszka, za jego władzę i domenę, przywrócone mu teraz przez siły nowego sacrum, nie kłóci się z innymi tego rodzaju symbolicznymi aktami przeprowadzanymi w epoce. Parokrotnie przywoływany Widukind, gdy rozpisuje się nad sukcesami Henryka I i pokazuje jaką przewagę uzyskał ten władca nad zachodnim sąsiadem, kreśli taką oto scenę. Zagrożony atakiem Henryka, Karol Prostak francuski wysyła posła nad Ren i tam ów daje władcy niemieckiemu „rękę wspaniałego męczennika Dionizego" (manum preciosi martiris Dionisii) dorzucając słowa komentarza: „zatrzymajcie rękojmię sojuszu wiecznego i oddania" (habeto pignus foederis perpetui et amoris vicarii). Ręka świętego patrona kraju staje się zastawem - podstawą i gwarancją - nierównego zresztą, ale przymierza, przyjaźni obu stron, i tak też przychodzi interpretować wymianę darów między cesarzem a synem Mieszka w Gnieźnie w 1000 roku. Strona 79

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski Otton, zdaniem Gala, włożył swój diadem na głowę gospodarza, in amicicie foedus - dla przyjacielskiego sojuszu. Przekazał mu także gwóźdź z krzyża pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego. Za to Bolesław gościowi odwzajemnił się ramieniem świętego Wojciecha (sancti Adalberti brachium redonavit). Polski władca tedy ucieka się do pomocy patrona kraju i ten dosłownie poręcza za zawarty układ i jednocześnie za wierność Mieszkowego syna wobec cesarza. Wspomnijmy już tylko na koniec, by nie mnożyć tu przykładów, że ręka odcięta przez pogańskiego Pendę swemu przeciwnikowi władcy - neoficie Oswaldowi (641 rok) stała się dla jego brata Oswiu poręczeniem i swego rodzaju palladium w walce chrześcijańskiego dynasty o zjednoczenie Northumbrii i wyzwolenie kraju od wpływów niewiernego króla Mercii. Mieszko bardzo sprawnie wykorzystywał silę nowego sacrum dla potrzeb dynastii i jej państwa. Uznał się za trybutariusza św. Piotra, ofiarowując księciu apostołów swe władztwo. Zapewne w budowanym przez krzepnące państwo Polan nowym ośrodku rezydencjonalnym - w grodzie poznańskim, stanęła za życia Mieszka świątynia dedykowana pierwszemu biskupowi Rzymu i w sposób istotny związana z pracą misyjną, Przekazanie przez Mieszka władztwa gnieźnieńskiego św. Piotrowi nie było czynem nadzwyczajnym ani w dobie wcześniejszej, ani zwłaszcza późniejszej, gdy źródła liczniej poświadczają czynienie podobnych darowizn. Patrząc nań poprzez 105 MlESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI pryzmat nowszych badań i idąc za wyrażającymi taki pogląd historykami, należałoby nawet stwierdzić, że posunięcie Mieszka było zjawiskiem typowym dla całej strefy obrzeży łacińsko-chrześcijańskiej Europy i wypełniających ją „młodych" tworów państwowych (od Anglii przez kraje pirenejskie do „pogranicza" z Bizancjum). Trudno, jak świadczą o tym studia J. Frieda, stosunkowo znaczną liczbę wcześniejszych donacji (do schyłku XI wieku) zamykać w jednej uogólniającej formule - poszczególne akty różnią się od siebie istotą - przedmiotem i stąd skutkami powziętego oddania się św. Piotrowi. Wszakże jeszcze trudniej - wydaje się nam wyłączyć Mieszkową darowiznę z kontekstu takich poczynań i zaprzepaszczać w krytycznych dystynkcjach główne przesłanie oddawania własnej osoby, dzieci, rodziny, władztwa czy ludu (różne konfiguracje wymienionych składników są zresztą możliwe, jak różny charakter kurateli) pod opiekę św. Piotra. W bulli z czerwca 880 roku skierowanej do morawskiego Świętopełka Jan VIII obiecuje czy przypomina temu księciu, który oddał się św. Piotrowi wraz z wiernymi sobie panami i ludem ziemi (cum nobilibus viris fidelibus...et cum omni populo terrae}, że z taką pomocą na tym świecie przezwycięży wszelkie niepowodzenia, na tamtym zaś będzie triumfował razem z Chrystusem. Pomoc doraźna, jeszcze na ziemskim padole, przybierała w zależności od kraju, czasu i układów politycznych konkretną postać - na przykładzie państw Półwyspu Iberyjskiego wskazywano, że ochrona kraju przez św. Piotra przeciwdziałała tendencjom odśrodkowym, powstającym tym łatwiej we władztwach prowadzących stałą wojnę z niewiernymi; chroniła też niestabilne jednostki polityczne przed apetytami sąsiadów i włączała je jakoś lepiej w system globalny władzy. W stosunku do sąsiadów pogan - jak świadczy o tym wzmianka Thietmara, w której gromi on niewiernego Swena Widłobrodego za ataki na Anglów - trybutariuszy św. Piotra - obediencja złożona księciu apostołów stwarzała protegowanemu władcy znaczne możliwości politycznego i militarnego Strona 80

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski działania. Oddanie się pod opiekę św. Piotrowi wyraża zdecydowaną wolę władcy przebudowania ideologicznych fundamentów wspólnoty, którą rządził. Ówczesne społeczności jak najpoważniej liczyły się z opieką zapewnianą grupie przez siły wyższe, przez bogów, a chodziło tu - choć, oczywiście, wymieniane wyżej oraz inne cele polityczne pozostawały w polu widzenia - o najbardziej prozaiczne i codzienne sprawy. Posłużmy się wypowiedzią Prusów, którzy przestraszeni wtargnięciem w osobie misjonarza Wojciecha obcych sił sakralnych na ich teren, strzeżony dobrze przez własnych bogów, przewidują rozliczne katastrofy wynikające z naruszenia przymierza między nimi - ludem a swymi opiekunami: „Przez te rzeczy, które proponujesz - wykrzykują - ziemia nasza nie da plonów, drzewa nie wydadzą owoców, nie narodzą się młode zwierzęta, a stare zdechną". 106 JACEK BANASZKIEWICZ Tekst przekazujący św. Piotrowi państwo gnieźnieńskie zachował się w formie streszczenia, toteż dopytywać się tylko można, jak brzmiały dokładniej warunki ustanawiające kontrakt między władcą Polan a księciem apostołów. Czy tak jak w 968 roku komes Oliban Cabreta, pan katalońskiego Besalu, chciał Mieszko u schyłku życia zyskać opiekę papieża nad swym władztwem i rodziną dla dobra niepełnoletnich jeszcze dzieci z drugiego małżeństwa? Czy bardziej zależało mu na tym, tak jak władcy aragońskiemu Sancho II Ramirezowi, aby „uzewnętrznić" swój kraj poprzez akt donacji, usytuować go bezpośrednio, czyli jak najkorzystniej, w stosunku do głównego źródła władzy? Cokolwiek by nie mówić o różnicach dzielących te wspomniane wyżej i inne tego rodzaju akty z epoki, także w X wieku idea szukania dla swego władztwa i swych bliskich dobrego - uprzywilejowanego miejsca w ramach rzeczywistości współczesnej, chronionego jakby od politycznej prozy życia tejże, właśnie poprzez wejście w jakiś bliższy kontakt z księciem apostołów, była żywa. Margrabia Gero, podobny komesowi Olibanowi Cabrecie i jak tamten dożywający swych lat i zmęczony ciągłym przelewaniem krwi i zadawaniem gwałtu, a do tego przybity utratą syna - jedynaka, podąża do Rzymu kilka lat wcześniej przed swym katalońskim kolegą i przed ołtarzem św. Piotra składa swe „a/wa victricia". Jest to akt ofiarowania siebie, dorobku życia i majątku księciu apostołów (i papieżowi) przez Thietmara przedstawiany następującymi słowami: „...ten wysłużony w boju starzec złożył swą broń zwycięską przed ołtarzem pierwszego z apostołów .... otrzymawszy od władcy apostolskiego ramię św. Cyriaka, oddał się w służbę Bogu z całym majątkiem". Majątek bez syna - spatkobiercy nie uległ podziałowi między krewnych. Gero funduje klasztor, Gemrode, na czele którego staje Hathui, żona Zygfryda, przedwcześnie zmarłego syna margrabiego. Mieszko z pewnością dobrze wiedział o wszystkich tych przed chwilą opowiedzianych wypadkach. Z konieczności przypatrywać się musiał temu wielkiemu panu z uwaga, a i nie bez gotowości do podejmowania pewnych rozwiązań, które zauważał u potężnego sąsiada. K. Żurowska podnosi, iż świątynia poznańska, zwłaszcza w swym „reprezentacyjnym" masywie zachodnim, nosi wyraźne wpływy klasztoru z Gemrode, fundacji Gerona. Mieszko, trybutariusz św. Piotra, jest władcą domeny gnieźnieńskiej, jest ona jego własnością, choć teraz z ręki jakby księcia apostołów, ale również jest Strona 81

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski posiadłością Ody - bardzo wyraźnie i celowo - sądzimy - wyeksponowanej w akcie darowizny (w tzw. dokumencie Dagome iudex) i dzieci tej pary - Mieszka i Lamberta. Inaczej mówiąc, państwo Polan to własność dynastycznej rodziny, a rzecz odwracając - nie ma prawa do niej nikt inny - żaden książę miejscowy spoza rodu i węższej rodziny (?). 107 MIESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI Ponadto, kwestia równie ważna - obecnie dziwnie brzmiąca - polańskie czy gnieźnieńskie państwo przedstawia się in corpore, uzewnętrznia swą terytorialną osobowość, która nie wytworzyła się bynajmniej w wyniku naturalnych i spontanicznych procesów. Obok Mieszka stoi Oda, jej niejasny, ale szacowny tytuł ,^enatrix" przydaje powagi żonie księcia, dowartościowuje jej pozycję wobec męża. Przedstawicielka znakomitej rodziny margrabiowskiej, panów z Haldensleben.jako współwładczyni polańskiego państwa zhołdowanego św. Piotrowi, to informacja, że w systemie politycznym słowiańskiego bloku, z terenu cesarstwa patrząc, rodzi się czy narodziło się władztwo o dużym stopniu samodzielności, ale przez solidarności krwi i kultury spolegliwe wobec dużych innych organizmów politycznych Rzeszy. Synowie Mieszka i Ody, niebezpiecznie wyniesieni ponad głowy pozostałych członków grupy rodzinnej, może tak samo rzecz miała się -jak przypuszcza A. Poppe - w przypadku Borysa i Gleba, potomków Włodzimierza i porfirogentki Anny, nie oparli się atakowi przyrodniego brata. Powaga stirpis regiae wszakże, jej prawa wyłączne do państwa, nie mówiąc o uprzywilejowanym stanowisku wobec możnych, stawały się coraz bardziej niekwestiowanymi wartościami państwowej ideologii. Mieszko jako władca, który przy pomocy nowej religii i nowych możliwości cywilizacyjnych buduje w kraju silną pozycję swoją i swego rodu, stapiając znaczną liczbę mniej czy bardziej ze sobą związanych wspólnot w organizm państwowy, znajdował swych odpowiedników wśród współczesnych panów zwierzchnich. Drogą taką podążał duński Harald Sinozęby i Włodzimierz Wielki, próbowali jej obodrytcy Nakonidzi - szło nią zresztą wielu władców i w czasach późniejszych. Mieszko jednak wszedł na nią w tak właściwie wybranym momencie i poruszał się po niej niezwykle skutecznie. Ani panu Brenny (Brandenburga), Tęgomirowi, (w latach po roku 940) nie udało się swego rodzaju wallenrodowym posunięciem ustabilizować pod zwierzchnictwem rodzimej dynastii stodorańsko-wieleckiego władztwa w strefie wpływów cesarstwa i sprawić, by miejscowe elity - chcąc nie chcąc - zaprzyjaźniły się z „niemieckim bogiem". Ani Gotszalkowi (około połowy XI wieku), panu wagryjskiego Stargardu (Oldenburga), wreszcie gorliwemu chrześcijaninowi, nie powiodło się podporządkowanie kraju „obcemu" porządkowi ideologiczno-politycznemu. Polański homo novus elity państwa Ludolfmgów wtargnął rzeczywiście przebojem do grupy wielkich panów cesarstwa, utrzymał do końca życia zdobytą pozycję, a co uderzające, uzyskał w niemiecko-kulturowym kręgu politycznym wyraźne uznanie o co w istocie nie było wcale łatwo. Thietmar patriota sasko-cesarski, co najmniej protekcjonalny wobec kulturowo obcych Słowian, nazywa go księciem znakomitym (dux inclitus) i chce - jak sam stwierdza - w specjalnym wykładzie uzupełnić dzieje tego władcy. Thietmarowi podoba się w Mieszku i to - w odróżnieniu od znienawiStrona 82

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski 108 JACEK BANASZKIEWICZ dzonego syna i następcy księcia Bolesława - że zna on dobrze swoje miejsce w polityczno-dworskiej hierarchii i nie przekracza nigdy granic, których - zdaniem wspomnianego kronikarza i arystokraty - przestępować nie powinien. Mieszko był przyjacielem cesarza i zapewne tytuł ten przyjął w sytuacji zbliżonej do tej, w jakiej proponowano go księciu obodrzyckiemu Stojgniewowi. Stojgniewowi margrabia Gero, pogromca również Mieszka, proponował stojąc naprzeciw tego księcia z wojskiem, że „o ile odda się cesarzowi, to będzie przyjęty jako przyjaciel, nie jako wróg spodziewany". Nasz bohater respektował warunki silnego przeciwnika i swą obediencją starał się uniemożliwiać jego ataki, cały czas pracując na wzmocnienie pozycji własnej. Była ona już ugruntowana w 967 roku na tyle, że umierający na polu walki Wichmann młodszy, wielki pan, takiż opozycjonista Ottona oraz jego wojewody Hermana Billunga, cesarski consanguineus, nie widzi nikogo na tyle godnego, by oddać mu swój miecz i poddać się. Tylko przed Mieszkiem gotów jest kapitulować i powierzyć mu swój miecz wraz z przedśmiertnym przesłaniem, aby zwycięski władca Polan jedno i drugie przekazał potem panu większemu od nich obu: cesarzowi. Nota bibliograficzna Szeroką perspektywę faktów politycznych i społeczno-politycznych dla czasów panowania Mieszka I przynoszą prace Henryka Łowmiańskiego (Początki Polski, L IV, V, Warszawa 1970, 1973) i Gerarda Labudy (Studia nad początkami państwa polskiego, L I, n, Poznań 1987, 1988). Świeżo w okolicznościowej biografii twórcy polskiego państwa Jerzy Strzelczyk (Mieszka pierwszy, Poznań 1992) podjął próbę całościowego spojrzenia na osobę i czasy tego władcy. Niezwykle pomocny wykład faktów biograficzno-genealogicznych dotyczących pierwszych Piastów przynosi książka Kazimierza Jasińskiego (Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa 1992). Rozprawy Brygidy Kiirbis (np. O życiu religijnym w Polsce X-XII w., w: Pogranicza i konteksty literatury polskiego średniowiecza, Wrocław 1989, s. 7-55) przybliżają nam duchowo-kulturalną formację epoki wprowadzania chrześcijaństwa do Polski. Praca Romana Michałowskiego natomiast (Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X-XIII w.. Warszawa 1989 trudno dostępna ze względu na znikomy nakład!) przedstawia idee i ideologię władzy zwierzchniej w państwie wczesnopiastowskim. Wzrastanie i krzepnięcie Mieszkowego władztwa od strony archeologii ukazują badania Zofii Kumatowskiej (np. Próba odtworzenia organizacji zarządu terytorialnego państwa pierwszych Piastów w Wielkopolsce, w: Obronność polskiej granicy zachodniej w dobie pierwszych Piastów, Wrocław 1984, s. 81-91), od strony architektury dokonania Klementyny Żurowskiej (np. Studia nad architektura wczesnopiastowska, Warszawa 1983). „Numizmatyczny wymiar" wczesnych dziejów Polski znajdziemy w licznych pracach Ryszarda Kiersnowskiego (np. Pieniądz kruszcowy w Polsce wczesnośredniowiecznej. Warszawa 1960) i Stanisława Suchodolskiego (np. Moneta Strona 83

Polska Mieszka I - Jan M. Piskorski polska w XIX! w.. Wiadomości Numizmatyczne, 11, 1967, s. 65-194). MIESZKO I WŁADCY JEGO EPOKI 109 W epokę X wieku, w świat władztwa Ludolfmgów interesująco wprowadza rozprawa Karla Leysera (Rule and Conflict in Early Medieval Society. Ottonian Saxony, London 1979, wyd. niemieckie Herrschaft und Konflikt. Konig und Adel im ottonischen Sachsen, Góttingen 1984). Kwestię donacji Mieszka I dla św. Piotra na szerszym tle podobnych darowizn pozwalają umieścić prace Charlotte Warnke (Ursachen und Yoraussetzungen der Schenkung Polens an den Heiligen Petrus, w: Europa Slavica-Europa Orientalis. Festschrift fur Herbert Ludat zum 70. Geburtstag, Berlin 1980, s. 127-177) i Johannesa Frieda (Der papstliche Schutz fur Laienfursten. Die politischen Geschichte des papstlichen Schutzprivilegs fur Laien, 11-13 Jh., Heidelberg 1980). Wspomnieć warto też o zbiorze szkiców Herberta Ludata (Ań Elbę und Oder urn das Jahr 1000, Koln 1971) i omówieniu tejże pozycji pióra Oskara Kossmanna (Deutschland und Polen urn das Jahr 1000, Zeitschrift fur Ostforschung, 21, 1972, s. 401-166).

Polen żur Zeit Mieszkos I. Żur Tausendjahrfeier des Todes des Begriinders des polnischen Staates und der Kirche (25. 5. 992 - 25. 5. 1992) Spis treści ............................................... JAN M. PISKORSKI, Yorwort ................................... ANTONI GĄSIOROWSKI, Żur ErOfmung der Konferenz ................. GERARD LABUDA, Das piastische Polen des 10. Jahrhunderts im System der europaischen Staaten und V61ker des Hochmittelalters .............. KLAUS ZERNACK, Polen, Deutschland und das Kaisertum im 10. Jahrhundert . ROSTISLAY NoW, Bohmen, Polen und Mitteleuropa im 10. Jahrhundert .... STANISŁAW TRAWKOWSKI, Die Anfange der Kirche in Polen żur Zeit Mieszkos I. ......................................... ZOFIA KURNATOWSKA, Posen żur Zeit Mieszkos I. ................... JACEK BANASZKIEWICZ, Mieszko I. und andere Heirscher seiner Zeit ...... BalOTBAKSTYTUTUHBTOBYCZNEaO Uniwwytotu Wwz—uktoQO

Strona 84