Czterdziesci i cztery - Krzysztof Piskorski

© Copyright by Krzysztof Piskorski © Copyright for this edition by Wydawnictwo Literackie, 2016 Wydanie pierwsze Opieka redakcyjna: ANITA KASPEREK Redakcja: PAWEŁ CIEMNIEWSKI Korekta: KAMIL BOGUSIEWICZ, JACEK BŁACH Projekt okładki i stron tytułowych: TOMASZ MAROŃSKI Redakcja techniczna: ROBERT GĘBUŚ Wydawnictwo Literackie Sp. z o.o., 2016 ul. Długa 1, 31-147 Kraków bezpłatna linia telefoniczna: 800 42 10 40 księgarnia internetowa: www.wydawnictwoliterackie.pl e-mail: [email protected] fax: (+48-12) 430 00 96 tel.: (+48-12) 619 27 70 ISBN 978-83-08-05888-6 Skład wersji elektronicznej konwersja.virtualo.pl

PROLOG

Stanęli o zmroku, dobrą godzinę po tym, jak sylwetka ostatniego carskiego wszędołaza zniknęła na horyzoncie, ponad koronami drzew. Zwalili się bez sił na mech i mokrą, pachnącą zbutwiałym drewnem trawę; pod wygięte, pradawne konary litewskiego matecznika. Odłożyli stare rusznice, gwintówki, muszkiety. Zdjęli czapki. Ktoś miętolił w dłoniach różaniec. Ktoś inny z namaszczeniem dopijał ostatni łyk gorzałki. Pozostali znieruchomieli, jak omszałe kamienie, które ich otaczały. Eliza Żmijewska opadła na śliski, zagrzybiony pień. Odpięła pas z szablą po dziadku. Wyciągnęła przed siebie nogi w spodniach do końskiej jazdy i wysokich oficerkach. Odrzuciła do tyłu głowę. Wdychała zapach lasu, próbując uleczyć nim ćmienie w skroniach i palący ból mięśni. Obok niej wartownik wspiął się na zwalony konar i oparł na drzewcu postawionej na sztorc kosy. Próbował nie zasnąć na stojąco. Wbijał wzrok w czerń gęstego boru, nie zdając sobie sprawy, że przynosi więcej szkody niż pożytku. W półmroku jego popielaty płaszcz świecił z daleka jak wiszący nad ziemią ociężały świetlik. Była ich już tylko dwunastka. Wczoraj — dwudziestka trójka. Przedwczoraj — prawie pięćdziesiątka. A tydzień wcześniej, pod Wilnem, byli częścią trzydziestotysięcznej armii, która przy wsparciu polskich pułków generała Giełguda próbowała odbić miasto z rąk Iwana Dybicza. Rosjanie rzucili przeciwko nim wszystko: lądowe pancerniki, strzelców syberyjskich, chodzące trupy, a nawet żarptaka. Na nic. Powstańcy pobili ich, odepchnęli, choć już trzeciego dnia wiele regimentów miało tylko po miarce prochu i kromce chleba na głowę, a obiecane okręty powietrzne z zaopatrzeniem nigdy nie przyleciały. Nie mieli amunicji. Byli głodni, zziębnięci. Mimo to — zwyciężali.

Wtedy nadszedł wieczór osiemnastego sierpnia 1830 roku, kiedy Eliza dowiedziała się, jak smakuje pękające niebo, kiedy usłyszała, jak brzmi wysysane światło, kiedy poczuła zapach ludzkiego ciała zmienionego w obłok czerwonej pary. Wieczór, kiedy Rosjanie poświęcili całe Wilno, ze wszystkimi jego mieszkańcami, byle tylko zatrzymać powstanie. Po rzezi wileńskiej uciekali w sto osób — zbieranina Polaków, Litwinów, francuskich ochotników, powstańców i regularnego wojska. Dowództwo objął stary pułkownik Kieżdar. Niedowidział, a eksplozja etheru nad Wilnem wypaliła mu na źrenicach powidok, jaki słońce zostawia u szalonych kaznodziejów, którzy wpatrują się w nie zbyt długo. Był jednak ostatnim oficerem w grupie, który zachował pełnię rozumu. Zbierając kolejnych ocalałych, dotarli pod Landwarowo, gdzie udało im się połączyć z mniejszym oddziałem powstańców, walczącym pod wodzą pułkownik Emilii Plater. Jej widok poprawił nastroje i wlał w uciekinierów odrobinę nadziei. Nie na długo. Następnego dnia wpadli na szwadron Kozaków. Stracili połowę ludzi, w tym Kieżdara, który ryczał i rzucał się jak niedźwiedź, nawet gdy w jego otyłym ciele siedział dobry tuzin pistoletowych kul. Emilia Plater poprowadziła niedobitki dalej, przez kolejne dni porażek. Zostali pobici pod Ladygosem. Potem, gdy chcieli wkroczyć do Starych Troków, wpadli w rosyjską zasadzkę z szybkostrzelnym kulomiotem etherowym. Uciekli w las, a Rosjanie rzucili w pościg za nimi wszędołazy. Maszyny potrafiły wypatrzyć uciekinierów nawet w całkowitej ciemności, przez liście i gałęzie, rażąc ogniem zamontowanych w kadłubach kulomiotów. Ci, którzy przeżyli, po siedmiu dniach ucieczki byli już całkiem złamani, wyprani z sił. Nawet Plater ledwo się tliła. Eliza Żmijewska martwiła się o nią. W ciągu tygodnia zobaczyła, jak jej kuzynka (mówiły tak o sobie, choć nie były spokrewnione) postarzała się o dobre pięć lat. Elizę niepokoiły głębokie bruzdy na twarzy Emilii i jej niewyspane oczy. Niepokoił fakt, że na postojach nie obmywała się już z ziemi i pyłu. Najbardziej jednak przerażało to,

że cały czas mówiła do siebie. I gwizdała pod nosem. Żmijewska znała ten odgłos. Wiedziała, że kuzynka próbuje odnaleźć wargami dźwięk, który usłyszeli pod Wilnem, kiedy wszystko się zaczęło, kiedy pękło niebo. Piekielny ton, którego nie chciała już nigdy słyszeć. Teraz Eliza siedziała na pniu, a Emilia stała oparta o drzewo i czubkiem szabli ryła w ziemi, wygrywając na rysunku wojnę, którą już dawno przegrali. Była tylko wychudłym, słabym i bladym cieniem dawnej pani pułkownik. Eliza nie mogła na to dłużej patrzeć. Wiedziała, że potrzebują pomocy, a jedyną osobą, która mogła coś zdziałać w tym czarnym lesie, była ona sama. Odwróciła się więc, zniknęła między drzewami. Otoczył ją ciemny litewski matecznik. Gałęzie splątały się nad jej głową w zbity baldachim, który nie przepuszczał słońca, opierając swoją nabrzmiałą, zieloną masę na grubych pniach. Pnie schodziły w dół omszałymi kolumnami, a u podstawy rozczapierzały się wachlarzem pofalowanych korzeni. Korzenie wgryzały się w mięsiste, zielone poduchy mchu. Mech był tak miękki, że Eliza przez moment miała ochotę zdjąć buty, położyć się na nim, zasnąć. Skarciła się w myślach. Nie była już dziewczynką, a to nie było bezpieczne miejsce. Mickiewicz pisał niedawno o litewskim mateczniku, że ściągają do niego wszystkie zwierzęta. Jak zwykle miał tylko blade pojęcie o faktach. Eliza dobrze wiedziała, że w najciemniejszych, najgłębszych lasach, gdzie nigdy nie zagląda człowiek, kryją się rzeczy, których nawet zwierzęta wolą unikać. Właśnie tych rzeczy szukała. Minęła dąb, który musiał pamiętać jeszcze pierwszych pogan. Prześlizgnęła się pod obalonym ze starości pniem. Gdzieś niedaleko szumiał strumyk, ale w półmroku nie potrafiła go dostrzec. Zapach mokrego runa był tak intensywny, że można by go kroić. W pewnym momencie dołączyła do niego inna woń. Trudna do opisania, świdrująca. Żmijewska wiedziała już, że to, czego szuka, jest w pobliżu. Ale jak zmusić TO, by się ujawniło? Matka uczyła ją, że trzeba obrócić się trzy razy przez lewe ramię

i rzucić za siebie garść soli, ale Eliza była dzieckiem innej epoki. Wierzyła w naukową dedukcję. Już dawno podzieliła rytuały matki na te, które działały naprawdę, i te, które były tylko pustymi obrzędami. Nie szukała długo. Niedaleko strumyka stało kilka starych, omszałych głazów. Jeden od razu rzucił się jej w oczy. — Dzień dobry, dziadku — rzekła do kamienia. Ten nawet nie drgnął. — Musieliście się bardzo spieszyć, kiedy mnie usłyszeliście — dodała. Dalej nic. — Mech macie po złej stronie. Tutaj na wszystkich głazach i pniach jest od północy, a u was od południa. Wiem, że mnie słyszycie, dziadku. Wstańcie, bo będę musiała wezwać w dawnej mowie. Kamień drgnął. Uniósł się. Rozwinęły się spod niego pałąkowate ramiona i nogi o wielu stawach. Wielki korpus rzucił na Elizę cień. Mech zamiast skóry, drewno zamiast kości, łyko zamiast ścięgien. W głębi pulsowały brązowe trzewia, leniwie tłocząc ziemię, a z otworów w ciele sączył się biały sok. Na szczycie tkwiła głowa ze splątaną z gałązek brodą. Leszy zachrobotał głosem wiekowych żaren: — Stara. Mowa. Zapomniana. — Jeszcze nie, dziadku. Uczyła mnie matka. — A. Grzeczności. Nie. Nauczyła. Eliza westchnęła. Trafił jej się leszy z poczuciem humoru. — Muszę wiedzieć, dziadku, gdzie są Rosjanie. Którędy przejdziemy bezpiecznie? — Rosjanie? No tak. Dla niego wszyscy ludzie byli tacy sami. — Ludzkie stopy depczące ziemię. W ciężkich, skórzanych butach. — Nogi. Blisko. Tam — mruknął leszy i machnął ramieniem w kierunku, z którego przyszła, a potem odwrócił się plecami. Nie. Od nowa. — Te stopy to moi przyjaciele, dziadku — powiedziała Eliza. — Gdzie są inne stopy? Te, które nas ścigają? Dużo liczniejsze? Gdzie konie, maszyny…

Leszy nie odpowiedział. Zaczął składać się i kurczyć w sobie. Tym razem mchem w dobrą stronę. Eliza z desperacją chwyciła go za ramię. Jej palce utonęły w nasączonym żywicą runie, między łykowatymi ścięgnami. Leszy odwrócił się błyskawicznie. Syknął ze złości. Z ust trysnął mu biały sok. Żmijewska zrobiła krok do tyłu. Wiedziała, że ze stworzeniami lasu nie ma żartów. Przyjaciółka jej matki uraziła kiedyś wiłę. Wiła otworzyła ją wpół niczym książkę, a potem włożyła jej w brzuch skolopendrę długą na pół łokcia. Kobieta zdołała jakoś wrócić do domu, ale nim doczekała się pomocy, skorek podarł jej wnętrzności, jakby były z papieru, a potem uciął szczypcami palec powiatowego chirurga, uniknął trzech strzałów z rewolweru i ciosów łopatą, po czym czmychnął przez szparę pod drzwiami. Z leszymi nie było lepiej. Ten tutaj mógł bez trudu połamać każdą kość w ciele Elizy. Albo wciągnąć ją pod ziemię i pogrzebać żywcem. — Dziadku. Zaklinam cię na moją matkę, babkę, prababkę, córki słońca, księżyca i gwiazd. Musiałeś o nich słyszeć. — Nie. Jesteś. Jak. One. Leszy naparł na Elizę, zbliżył twarz do jej twarzy. — Jesteś. Tylko. Małym. Nasionkiem. — Każde drzewo kiedyś nim było. — Nie ustąpiła mu na krok. — Nie. Każde. Nasionko. Wyrasta. — Błagam, dziadku. Dam ci swoją krew — rzekła Eliza, podciągając rękaw koszuli. — Krew i pajdę suchego chleba. Tylko to mi zostało. Wyciągnęła zza pasa kozik i przyłożyła go do nadgarstka. Leszy westchnął przeciągle, jak drzewa trzeszczące na wietrze. Przyłożył ucho do ziemi i nasłuchiwał tak długo, że przestraszyła się, czy nie zasnął. — Stopy. Buty. Znikają. Zniknęły… Przed. Chwilą. Czy w twarzy, która składa się z wiszących na łyku kamieni zamiast oczu, z mchu zamiast policzków, z chrustu zamiast ust da się wyczytać strach? Eliza była pewna, że właśnie go wyczytała. — Jak to: zniknęły? — spytała. — Były. Nie ma. Coś. Idzie. Kaleczy. Kłuje — wymamrotał leszy.

Odwrócił się prędko i wcisnął z powrotem w ziemię. Tym razem już nie reagował, choć zaniepokojona Eliza ciągnęła go za ramię i błagała. Wtedy ona także poczuła, że coś nadchodzi. Ruszyła pędem do obozu. Stopy grzęzły jej w poduchach mchu i gąbczastym runie. Czuła się jak w koszmarnym śnie. Im szybciej biegła, tym wolniej zdawała się poruszać. Las chwytał ją za nogi, stawiał na drodze gałęzie i śliskie kamienie. Wreszcie zobaczyła między drzewami wartownika, który stał na pniu i rozglądał się zaniepokojony, potem ludzi rozciągniętych pod pniem, a na końcu Emilię Plater. Emilia już wiedziała. Zerwała się z miejsca. Z przerażeniem patrzyła na staw, z którego powierzchni zaczęły odrywać się pojedyncze krople. Kapały w górę. Drzewa poruszyły się, zaszumiały. Zaniepokojeni powstańcy chwycili za broń. Potem szum rozwarstwił się na odgłosy tysięcy ocierających o siebie odnóży, a las wybrzuszył się i rzygnął w ich stronę skrzeczącą ciemnością.

ROZDZIAŁ I

Rozsierdziłem się, gdy admiralicja odrzuciła plany nowej wyprawy arktycznej i w zamian posłała mnie za etherową bramę, bym pracował nad mapami wybrzeża Nowej Anglii (lub Anglii2, jak ją teraz zwą, odkąd

znamy też Anglię3 i 4). Uważałem to za zadanie nudne, zbędne, absurdalne! Jeśli fragmenty terenu, które do tej pory poznaliśmy, idealnie pokrywają się z atlasami naszego świata, można przecież śmiało założyć, że tak samo jest z całą resztą. Teraz muszę wszelako przyznać, że to ciekawe uczucie: widzieć znajome zatoki i linie brzegowe bez jednego miasteczka, bez dachu, komina czy falochronu. Zupełnie jakby człowiek nigdy nie został stworzony, a Bóg porzucił swoje dzieło w połowie dnia szóstego. Jeśli czegoś się obawiam, to chyba tylko mizernych umiejętności robotników, którzy w Nowym Portsmouth składali poszycie statku z części przesłanych przez bramę. Wątpię, by mogli równać się z mistrzami szkutniczymi z Pembroke. Nie da się jednak ukryć, że mała wycieczka wokół wyspy nie będzie dla okrętu ani dla załogi takim obciążeniem, jak wyprawa między lody przejścia północno-zachodniego, którą z żalem odłożyłem na nieokreśloną przyszłość. Kapitan John Franklin, dziennik znaleziony we wraku HMS Erebus na wyspie Islay2

Fala łupnęła o burtę statku. Eliza poderwała się gwałtownie i uderzyła czołem o deski nad koją. Jęknęła. Chwyciła się za głowę. Opadła z powrotem na posłanie. Leżała chwilę, patrząc tępo w sufit. Czoło ćmiło.

Minęło czternaście lat, a sen o litewskim lesie wciąż wracał. Czy kiedyś się od niego uwolni? Jaką ofiarę musi złożyć upiorom przeszłości, nim zostawią ją w spokoju? Przetarła twarz, wstała ostrożnie z koi. W kajucie było za nisko, by mogła się wyprostować. Było też ciasno. Dębowa boazeria napierała na nią ze wszystkich stron; czuła się jak zamknięta w starej szafie. Ale przynajmniej miała bulaj — zapłaciła za niego drogo, ale nie potrafiła sobie wyobrazić podróży w kajutach wewnątrz kadłuba, bez choćby promienia dziennego światła. Zgarbiona, podeszła do zmatowiałej, okrągłej szybki. Szare niebo, skrawek pofalowanego morza. Pogoda wyraźnie się pogarszała. Basowy pomruk silnika, który poruszał bocznymi kołami Vesty, sprawiał, że drżały jej wnętrzności i burzył się żołądek. Poczuła nagle, że dusi się w tej ciasnej kabinie, gdzie powietrze przesiąkło już zapachem jej potu; ciężkim ekstraktem koszmarnego snu. Zbliżyła się do pękniętego lusterka na ścianie. Z odbicia patrzyły na nią oczy, których kiedyś nie znosiła. Oczy kundla. Mieszańca. Jedno niebieskie. Jedno zielone. Heterochromia. Dziś było już dla Elizy jasne, że padła ofiarą zwykłej pomyłki natury, ale we wsi pod Łoździejami, gdzie się wychowała, mówiono, że ma „oczy wiły”. Kiedyś ich nienawidziła, ale teraz przynajmniej odwracały uwagę od blizny na szyi — grubej, białej, przypominającej uśmiech. Pamiątka po 1830 roku. Jak jej sen. Eliza poprawiła aksamitkę tak, by dokładnie przykryła bliznę. Uczesała się, upinając ciemne włosy w modny kok. Nałożyła na twarz odrobinę pudru i różu. Krytycznie obejrzała ukryte w kącikach oczu filigranowe linie pierwszych zmarszczek — wstępny szkic czasu, który miał już dla jej oblicza ponury plan. Postanowiła udawać, że to wina morskiej wody i wiatru; że ślady znikną, gdy tylko lepiej o siebie zadba. Nucąc ludową piosenkę, wcisnęła się w prostą, ciemnobrązową suknię z gorsetem. Pancerz średnio zamożnej damy, który chronił przed podejrzliwymi spojrzeniami i pozwalał wtopić się w tłum. Spryskała się perfumami. Wolałaby solidną kąpiel, ale na Veście nie

było łazienek. Mężczyźni dawali czasem bosmanowi parę szylingów, żeby o poranku zlał ich wężem ręcznej pompy na tylnym pokładzie. Kobietom pozostawała tylko miseczka ciepłej wody, wypraszana u kuka w kambuzie. Eliza położyła dłoń na drewnianej skrzynce, która spoczywała między perfumami, różami i pomadami. Leżał w niej kieszonkowy pistolet Deringera oraz mała koperta z wyrokiem śmierci, podpisanym przez samego Juliusza Słowackiego w imieniu Rady Emigracyjnej. Na dokumencie widniało też jej nazwisko — jako wykonawcy wyroku. Zdawała sobie sprawę, że nigdy nie powinna się z tym listem rozstawać. Szczególnie w drodze do Anglii2, na terenie wroga. Spędziła jednak tydzień na pokładzie i wiedziała, że najgorsze, co mogło ją spotkać, to pewna nadgorliwa starsza plotkara z kabiny na rufie. Eliza opuściła kajutę. Labiryntem ciasnych korytarzy i żelaznych schodów dotarła do drzwi na środkowy pokład. Wyszła na zewnątrz. Owiał ją morski wiatr i mgła zimnych kropel, rozpylonych przez młócące wodę koła napędowe, wysokie jak trzypiętrowe budynki. Przeszła wzdłuż barierki na dziób, z daleka od wilgoci i hałasu. Zapatrzyła się w fale, które łamał żelazny kadłub Vesty. Pomyślała, że nudna podróż to dobry moment, by wrócić do pisania. Już dawno nie ułożyła nawet jednej strofy. Objęła wzrokiem morze. Zaraz zaczęły jej przychodzić do głowy frazy, z których mogłaby złożyć wers albo dwa. Parę słów o górach wody, które wypiętrza i nadmuchuje wściekłość żywiołu… Ale coś takiego było chyba u Mickiewicza? To może o nieludzkiej cierpliwości fal, które jak wytrwały rzemieślnik, ruch za ruchem, kruszą wszystkie lądy? Nie, banalne. To przecież z wiersza Jasna gwiazdo Keatsa! Więc jak? Eliza pochyliła się, znów zapatrzyła w morze. Jej umysł jak sprawna maszyna łączył, rozdzielał i rekombinował słowa. — Piękny mamy dzień, prawda? — rozległ się za nią obcy głos. Prawie wypadła za barierkę. — Ma pan oryginalną definicję pięknego dnia — powiedziała, nie odwracając się. — Niech zgadnę, Anglik? Poznała już wcześniej po akcencie, ale to wyglądało na zręczny

początek rozmowy. — Tak urocza dama nie powinna spędzać czasu samotnie. Coś zawyło w Elizie, jak zawsze, kiedy słyszała zaczepkę o subtelności kafara. Mimo to przybrała uprzejmy, neutralny wyraz twarzy i obróciła się w stronę głosu. — Przeciwnie. Urocza dama najkorzystniej wygląda, kiedy w samotności podziwia piękno przyrody. Podała mężczyźnie dłoń do pocałowania i zmierzyła go krótkim spojrzeniem. Wyglądał może na pięćdziesiątkę, trudno było dokładnie określić. Miał we włosach pierwsze pasma siwizny, ale trzymał się prosto jak struna. Sposób mówienia i postura wskazywały, że spędził lata w brytyjskiej armii. Czyli przynajmniej raz walczył przeciwko Polakom. Musiała uważać. — Pułkownik Charles Rowan — przedstawił się. — Justyna Zamoyska — podała zmyślony alias. Chyba słyszała już wcześniej jego nazwisko. Nie była pewna, więc po prostu się uśmiechnęła. No dobra, pułkowniku. Pora wybadać, czego ode mnie chcesz… — Nie wydaje mi się, żebym spotkała pana na pokładzie — powiedziała. — Bardzo możliwe. Przez pierwsze dni rzadko ruszałem się z kajuty. Rozumie pani, nawał pracy. — Płynie pan do Londynu2 w sprawach zawodowych? Dlaczego nie przez Bramę Londyńską, tylko parowcem z kontynentu? Osobliwe. Rowan się uśmiechnął. — Nie tak osobliwe jak tajemnicza, samotna dama o słowiańskim akcencie, w drodze do jednego z najniebezpieczniejszych miejsc pod słońcem. Polka? Zgadłem? Skinęła głową. Rozmowa powoli przestawała jej się podobać. Przyjemnie było zgadywać fakty dotyczące rozmówców. Nieprzyjemnie — gdy oni zgadywali, i to celnie. Charles Rowan oparł się o barierkę. — Czyli pewnie nie zainteresuje pani rozmowa o pogodzie czy modzie? Zamiast tego będzie pani chciała przejść od razu do

polityki? — rzekł. — Aż tak się pan boi, że postanowił mnie uprzedzić? Jedynym przejawem emocji, jaki zdołała z niego wydobyć, były lekko zmrużone oczy. — Proszę wybaczyć, ale ilekroć rozmawiam z pani rodakami, słyszę tylko litanię żalów na królową i decyzje naszego rządu — rzekł. — Przyzna pan obiektywnie, panie Rowan, że nie mamy szczególnych powodów, by kochać Anglię. Pana rząd jest w komitywie z zaborcami naszego kraju. Jawnie wspiera największe łajdactwo współczesnej historii. — Polacy… — westchnął Rowan. — Nie potraficie zjednywać sobie przyjaciół. Po tym, jak sąsiedzi rozdrapali wasz kraj, mieliście na chwilę sympatię całego świata. Niemców, bo nienawidzili Prusaków. Francuzów, bo nienawidzili Rosjan. Włochów, bo nienawidzili Austriaków. — Myli się pan. Nikt nas nigdy specjalnie nie kochał. Rowan machnął ręką. — Byłem w Lyonie, kiedy przybyła pierwsza kolumna polskich wojsk na wygnaniu. Mieszczanie zabijali się, żeby przyjąć jakiegoś walecznego Polaka pod swój dach. Niejedni dzielili z nimi nawet małżeńskie łoże lub przymykali oko, gdy dzieliła je ich córka. Pamiętam, jak generał Lafayette zagroził, że rozpędzi bagnetami Zgromadzenie Narodowe, jeśli tylko wprowadzi antypolskie ustawy. A potem? Jak to się stało, że nawet z Francuzami nie było wam po drodze? Dlaczego postanowiliście walczyć z całym światem? Eliza wzruszyła ramionami i zapatrzyła się w fale. Nie chciało jej się dyskutować z obcokrajowcem. Miała za sobą zbyt wiele podobnych rozmów. Co mieli zrobić, gdy cesarz Napoleon legł na łożu śmierci, trzymany przy życiu tylko przez wymyślną etherową maszynerię oraz wysiłki telepatów w obręczach Farii, którzy całymi dniami próbowali pobudzać jego umysł? Co mieli zrobić, gdy jego miejsce zajął gruby i tchórzliwy brat, Ludwik Bonaparte? Gdy przewrót we Francji się nie powiódł, stronnicy starego cesarza zostali zepchnięci do podziemia i jasne stało się, że Francja nie poniesie już dalej pochodni, od której spłonąć miał stary układ sił na kontynencie?

Czy mieli się zgodzić, żeby Polska została już na zawsze małym ogryzkiem, podległym Francji? Jak prędko ogryzek ten przehandlowano by carowi? Dlatego wzięli pochodnię w swoje ręce. Zaatakowali Rosję z dwóch światów; z Księstwa Warszawskiego w starej Europie1 oraz z Kolonii Nadwiślańskiej w Europie2, gdzie w tajemnicy wybudowali etherową bramę. Początek był obiecujący. Armia carska, źle dowodzona, źle wyposażona, uległa w kilku bitwach. W Europie2 samobójczy rajd korpusu generała Prądzyńskiego pozwolił zniszczyć Bramę Moskiewską i odciął kolonialne armie Rosjan; rozłupał imperium na pół. W starym świecie też szło nieźle. Powstańcy dotarli aż do Wilna. Skąd mogli wiedzieć, jak daleko posunie się car, byle tylko nie stracić Litwy… — Przepraszam, jeśli to dla pani trudny temat — rzekł Rowan. — Widzę, że popsułem pani nastrój… Eliza skarciła się w myślach. Swoją miną znowu zdradziła więcej, niż chciała. — Zastanawia mnie — kontynuował Anglik — blizna na pani szyi. Proszę wybaczyć, ale zsunęła się pani wstążka. Można wiedzieć, w jakich okolicznościach urocza dama mogła doznać tak strasznych obrażeń? Nie chodzi chyba o wypadek przy szydełkowaniu. Eliza nerwowo poprawiła aksamitkę. — Podsumowując — rzekł Rowan — mamy kobietę, która nie boi się podróżować samotnie do Londynu2. Kobietę z kraju słynnego z krwawego powstania, wywrotowców, zamachowców. Kobietę, która odniosła ranę od szabli lub noża. Kobietę inteligentną, potencjalnie niebezpieczną. Na dodatek mam powody podejrzewać, że Londyn2 nie jest prawdziwym celem jej podróży. Uznała zapewne, że łatwiej będzie się dostać do właściwego Londynu etherową bramą z nowego świata niż przejść szczegółową kontrolę na blokadzie kontynentalnej w starym świecie. W takiej sytuacji obywatelski obowiązek nakazuje mi spytać, w jakim celu próbuje się pani dostać do Anglii? I jak naprawdę się pani nazywa?

Eliza poczuła, że oblewa ją zimny pot. Niepotrzebnie wdała się w rozmowę z tym chłodnym, dziwnym jegomościem. Niepotrzebnie pozwoliła się wmanewrować w popisywanie sprytem. — Nie muszę panu nic mówić — rzekła sucho. — Oczywiście. Ale może być pani pewna, że zaraz po przybyciu do portu odnajdę panią ponownie, w towarzystwie funkcjonariuszy policji. A z nimi będzie już pani musiała zamienić parę słów, pani… Eliza zacisnęła dłonie na poręczy. Tak mocno, że miała wrażenie, jakby przechylił się cały statek. — Plater — wystrzeliła, bo nic innego nie przyszło jej do głowy. — Naturalnie, pani Plater, możemy sobie darować te nieprzyjemności. Jeśli tylko będzie pani od tej pory… W tym momencie za Elizą i Rowanem przebiegł kapitan — stary Walijczyk z ospowatym nosem, zapięty pod szyję w nienaganny, granatowy mundur. — Kapitanie? Coś się stało? — zaczepił go Rowan. Nie odpowiedział nawet gestem. Z łomotem wbiegł po żelaznych schodkach na górny pokład i ruszył w stronę rufy. Rowan się zdumiał. Uchylił kapelusza. — Miłego dnia. Dokończymy naszą rozmowę przy następnej okazji — rzekł. Ruszył za kapitanem, ale zatrzymał się przy stopniach i rzucił jeszcze: — Proszę nie wysiadać, zanim nie wpłyniemy do portu. To zimne wody, nie przeżyje pani kwadransa. Gdy Charles Rowan zniknął na wyższym pokładzie, Eliza odetchnęła głęboko, uspokoiła się. Słowacki miał rację. Pomysł z Europą2 był ryzykowny i głupi. Trzeba było znaleźć sobie jakiegoś mężczyznę z dzieckiem, przedostać się do Londynu przez blokadę, udając porządną, bogatą rodzinę. Ale Eliza się uparła. Może po prostu chciała pierwszy raz zobaczyć nowy świat? Na szczęście nie stało się nic, z czym nie mogłaby sobie poradzić. Była w drodze do celu, okręt wciąż płynął, plan był aktualny. Tylko to się liczyło. A Rowan niech jej sobie szuka po przybyciu do portu… Właśnie w tym momencie Eliza Żmijewska poczuła, że pokład znów

się przechyla. Zerknęła za burtę. Boczne koło napędowe niemal całe wystawało nad wodę. Tylko czubek dotykał jeszcze fal, posyłając w powietrze bryzgi białej piany. Eliza wychyliła się jeszcze bardziej. Spojrzała na morze. Tuż pod kadłubem płynął powoli wielki, ciemny kształt. W tym momencie pokład Vesty wyrwał się Elizie spod nóg niczym spłoszony koń. Chwyciła kurczowo barierkę, ale impet wyrzucił ją na drugą stronę, wykręcił ramiona i rąbnął nią o burtę. Prawie spadła. Poprawiła chwyt, zaparła stopę o poprzeczkę barierki i przerzuciła się z powrotem. W wodzie krzyczał ktoś, kto nie miał tyle szczęścia. Jego głos szybko został z tyłu, wśród wysokich fal. Krzyczeli też ludzie na pokładzie i ci, którzy właśnie wybiegali z ciasnych korytarzy Vesty. Eliza zerknęła w wodę. Ciemny kształt zakręcił sto metrów od statku i wracał — brunatna smuga pod szarymi falami. Przykucnęła, obejmując barierkę. Drugie uderzenie było równie bolesne — obiła sobie bok o żelazny słupek. Impet zbił z nóg ludzi na całym pokładzie. Teraz próbowali niezdarnie wstawać. Starsza dama w krynolinie machała nogami, bezsilna jak przewrócony na plecy żuk. Powietrze rozerwał dźwięk syreny pokładowej. Kolejne uderzenie. Eliza omiotła wzrokiem pokład i wypatrzyła łódź ratunkową, do której właśnie podbiegło dwóch majtków z siekierami. Zaczęła przesuwać się powoli w jej stronę, ciągle trzymając się barierki. Po chwili stanęła jak wmurowana. Tajemniczy kształt zrobił kolejne koło i znów płynął w stronę Vesty. Tym razem wynurzony. Krzyki załogi i pasażerów przybrały na sile. Eliza podejrzewała, że jako jedyna na pokładzie wie, co mają przed sobą. Osiem lat wcześniej była na Sorbonie, kiedy William Buckland pokazywał naukowcom i gapiom z całego Paryża swoje znalezisko — kości gigantycznej jaszczurki z pradawnych czasów, megalosaurusa, które wykopał głęboko spod ziemi. Uczony twierdził, że podobne drapieżniki mieszkały przed biblijnym potopem na lądzie i w morzu. Zniknęły dawno temu. Ale widocznie nie w Europie2…

Stwór, który płynął w stronę Vesty musiał być przedstawicielem innego gatunku niż potwory Bucklanda. Miał dwadzieścia metrów długości i pysk jak u krokodyla; zmieściłaby się w nim lokomotywa. W grubej, pokrytej kostnymi naroślami czaszce widniała para malutkich oczek — Eliza zdawała sobie sprawę, że w rzeczywistości są większe od niej. Widziała w nich wściekłość. I głód. Vesta była parowcem pasażerskim. Nie miała dział pokładowych. Nie była jednak bezbronna, bo w nowym świecie pojawili się już korsarze, dla których morza starego świata były od dawna za ciasne. Obok Elizy z hukiem otworzyły się drzwi. Na pokład wybiegło czterech marynarzy, niosąc elementy wielkiego, ciężkiego mechanizmu. Jeden rozłożył trójnóg. Pozostali zaczęli szybko skręcać resztę części: zbiornik wody, cewka etherowa, żarniki, komora parowa, długa lufa, jarzmo. Załoga i pasażerowie patrzyli z nadzieją, jak na pokładzie rośnie powoli wielkokalibrowy, etherowy sztucer. Z każdym uderzeniem w kadłub ruchy marynarzy robiły się coraz bardziej nerwowe. Na czoła wystąpił im pot. Grube dłonie drżały, ściskając skomplikowane elementy. Skończyli w momencie, gdy potwór zatoczył koło i przygotował się do kolejnego ataku. Brodaty bosman złożył się do strzału, nacisnął spust. Powietrze przeszył narastający świst etherowej cewki, której pierścienie nabierały prędkości. Eliza wiedziała, że lada chwila pojawi się między nimi lewitujące ziarenko etheru — energia próżni tak potężna, że mogłaby przetopić sto metrów stali. Do komory z cewką wpadnie woda, która odparuje w ułamku sekundy, a potem wypchnie z gwintowanej lufy pocisk tak szybko, że ten zacznie topić się w powietrzu. Eliza ściskała barierkę, czekając, aż usłyszy znajomy świst. Nie usłyszała. Zanim etherowy sztucer wypalił, bestia uderzyła w burtę statku, wgryzła się w nią zębami. Skomplikowany mechanizm spadł z łoża i wyleciał za barierkę razem z marynarzem, który próbował go złapać. Vesta straciła ostatnią szansę ratunku. Przez rozerwane poszycie wdzierała się do kadłuba woda. Statek zaczął się przechylać. Załoga wiedziała, że to koniec — marynarze rzucili się do szalup, pospiesznie

przecinali liny. Kapitan stanął wyprostowany na mostku; najwyraźniej postanowił pójść na dno ze statkiem. Eliza nie miała takiego zamiaru. Pobiegła na drugą burtę, by znaleźć się po stronie ukrytej przed morskim drapieżnikiem. Zobaczyła kilka dam w pięknych popołudniowych sukniach z krynoliną, które stały zbite przy barierce, ze zrozpaczonymi wyrazami twarzy. Mężczyźni krzyczeli do nich z wody, ale myśl, że miałyby zdzierać publicznie niewygodne suknie, że miałyby moczyć się w bieliźnie, całkowicie paraliżowała kobiety. Była wśród nich ośmioletnia dziewczynka, mała laleczka wczepiona palcami w suknię mamy. I ten widok ukłuł Elizę najboleśniej. Odwróciła wzrok. Zrzuciła suknię, przeszła w bieliźnie na drugą stronę barierki, wzięła głęboki oddech i skoczyła w lodowate morze. W locie złączyła nogi, osłoniła dłonią podbródek i zatkała nos. Impet wbił ją głęboko pod powierzchnię. Było tak zimno, że prawie krzyknęła. Zaczęła prędko płynąć z powrotem ku światłu. Tymczasem potwór okrążył rufę tonącej Vesty. Teraz płynął równolegle do burty. Zgarniał kotłujący się w wodzie ludzki plankton i malutkie szalupy do otwartej paszczy pokrytej setkami ostrych kostnych narośli, które mełły ofiary jak żarna. Eliza wyskoczyła na powierzchnię w momencie, gdy potwór już się do niej zbliżał. Gwałtownymi ruchami dopłynęła do burty. Przylgnęła do niej jak sparaliżowana, patrząc na zbliżającego się jaszczura. Przepłynął tuż przy Elizie, zmiatając z powierzchni wody łódkę, w której siedziało kilku dżentelmenów. Wzbudzony przez wielkiego gada prąd oderwał Żmijewską od burty. Wyciągnął ją w morze, dobre pięćdziesiąt metrów od statku, a stwór zawrócił, zataczając wielkie koło, i popłynął znów ku rufie. Eliza gorączkowo kalkulowała w myślach. Woda była piekielnie zimna i Żmijewska wiedziała, że musi prędko dostać się do jednej z szalup. Ale bestia brała je za łatwy cel, więc może lepiej było czekać z dala od okaleczonego kadłuba? Tylko jak długo? Wkrótce zabraknie jej sił, a wszystkie łódki będą pełne spanikowanych pasażerów. Czy miała w ogóle jakąś szansę? Potwór tymczasem najwyraźniej znudził się drobną zdobyczą.

Dopłynął do rufy Vesty, wbił zęby głęboko w kadłub. I zionął ogniem. Zionął? Nie. To ogień buchnął wokół jego łba jasną aureolą. Dziki wizg i odparowująca przy jego akompaniamencie skóra podpowiedziały Elizie, że nie taki był plan potwora. Wykrztusiła wodę i uśmiechnęła się zimno. Podmorska bestia nie przypuszczała, że jej ofiara ma gorącą krew. Musiała przegryźć pęk płomieniówek, które ciągnęły się od etherowego silnika aż do kół napędowych, tłocząc parę o temperaturze tysiąca stopni. Tymczasem potwór młócił pyskiem w lewo i prawo; pod stopioną skórą łyskała goła czaszka. Wyrzucał w powietrze ludzi, łodzie, oderwane kawałki poszycia. Jego ryk zagłuszył wszystkie inne dźwięki. Wreszcie znieruchomiał i zaczął tonąć. Razem z nim cicho tonęła Vesta. Dopiero teraz do Elizy dotarły krzyki ginących pod falami pasażerów. Zaczęła płynąć, siłując się z lodowatym morzem.

*** Na jednym brzegu rzeki czekała śmierć, na drugim — życie. Eliza była pomiędzy, zanurzona w wodzie tak zimnej, że skręcały się jej wnętrzności, a po skórze przechodziły ciarki. Mimo to płynęła ile sił, jedną ręką obejmując w pasie Emilię Plater. Razem walczyły z prądem, który wciągał je pod powierzchnię, znosił w dół rzeki. Strzały, które rozbrzmiewały za nimi, na brzegu, w wodzie wydawały się odległe, stłumione. Eliza i Emilia nie zastanawiały się, czy dosięgną je karabinki Kozaków. Skupiły się na walce z żywiołem. Plater była ranna; dwa dni wcześniej, w lesie, ostre jak brzytwa odnóża rozerwały jej bok i złamały żebro. Eliza była tymczasem śmiertelnie wyczerpana; uciekając z lasu, wezwała na ratunek wszystkie moce, które drzemały w litewskim mateczniku. Wiele ją to kosztowało. Dopiero na środku szerokiego nurtu Niemna stało się jasne, że nie dopłyną obie. Prąd znosił je coraz dalej, brutalnie wciągał pod powierzchnię. Nie miały siły się wynurzyć. Ciało Emilii było coraz

bardziej zdrętwiałe. Ledwie poruszała już rękami. Eliza tymczasem się dusiła. Wiedziała, że musi zaraz wypłynąć albo straci przytomność. Jeszcze raz desperacko wyrwała się w stronę powierzchni, ciągnąc za sobą kuzynkę. Dławiła się, walcząc, by za wszelką cenę nie wpuścić do płuc wody. Otworzyła szeroko oczy. Zabolały od chłodu. Widziała jednak powierzchnię; światło gwiazd i księżyca. Dopiero wtedy dotarło do niej to straszne uczucie, że ona i Emilia nie płyną już razem. Bezwładna kuzynka ciągnęła ją w dół jak kotwica. Elizę obmyło zimno gorsze niż lodowata woda. Spojrzała za siebie. Widziała tylko ciemną toń. Chciała zatrzymać się na chwilę, przyciągnąć Emilię, zmusić do ostatniego wysiłku, ale wiedziała, że prąd zepchnie je w tym czasie kilka metrów dalej — i że tych kilku metrów jej potem zabraknie. Powierzchnia była blisko. Wystarczyło puścić zimną, nieruchomą dłoń. Wystarczyło odciąć balast. Na decyzję miała mgnienie oka, jedno uderzenie serca. Wybrała. Wyskoczyła na powierzchnię jak odcięta boja. Przez łzy widziała teraz drugi brzeg. Był bardzo daleko.

*** Eliza płakała, leżąc z zaciśniętymi oczami na piasku, u stóp zielonych angielskich wzgórz. Wstrząsały nią dreszcze. Szczękały jej zęby. Podpełzła do przodu, by lodowate fale przestały ją lizać po łydkach. Otarła twarz mokrym rękawem i otworzyła oczy. Ziemia przed nią pokryta była drobnym ściegiem srebrnych liter i znaków. Eliza najpierw próbowała je odczytać, potem przejechała po nich dłonią. Poczuła wilgoć, a litery zniknęły. Uniosła wyżej głowę i dopiero teraz zdała sobie sprawę, że to nie litery; odpływ pozostawił na szarej, piaszczystej plaży pajęczynę rowków, w których stała woda, odbijająca stalowoszare niebo Anglii2. Eliza znów przeciągnęła ręką po ziemi, zamazując znaki. Chwyciła garść piasku. Był bardzo drobny. Prawie nie kleił się do dłoni. Z jakiegoś powodu uznała to za niezwykle interesujące.

Zasnęła.

*** Obudziła się przemarznięta, drętwa jak topielec wyciągnięty z przerębli. W ustach czuła smak słonej wody. W żołądku — mdłości. Naprężyła mięśnie, by wstać, ale ciało wpadło tylko w niekontrolowany dygot. Zaszczękały zęby. Roztelepały się nogi. Eliza pomyślała, że umrze. Za długo spała mokra na piasku. Zbyt wiele ciepła straciła. Teraz nie miała już nawet szans dopełznąć do końca plaży, a co dopiero znaleźć pomoc. Zacisnęła zęby. Pomyślała o tym, o czym myślała zawsze, kiedy walczyła o życie. Nie po to pozwoliła utonąć Emilii, nie po to przeżyła powstanie i pogromy, żeby teraz się poddać. Wyprężyła się i przeczołgała metr albo dwa, a potem opadła z powrotem na piasek. Bezsilnie spojrzała na odległą linię nabrzeżnych wydm. Na szczycie jednej z nich zobaczyła swoją śmierć.

ROZDZIAŁ II

Ruszajmy, przyjaciele, Wcale nie jest za późno, By szukać światów ze snów! Horyzontów nas czeka tak wiele, Tak wiele obcych mórz. Nie ma już w nas tej mocy, która za dawnych lat umiała wstrząsnąć niebem, poruszyć cały świat. Jesteśmy tym, czym jesteśmy — zły los, a może czas osłabił w sercu ogień, co łączył niegdyś nas, lecz nastał wiek wieloświata i teraz dobrze wiemy, że można szukać i szukać, aż wszystko znów odnajdziemy. Alfred Tennyson, Nowy Ulisses1, 1842

Śmierć stała na szczycie trawiastej wydmy. Na tle szarego nieba jej pałąkowata, okryta łopoczącym płaszczem sylwetka przypominała czarny wykrzyknik. Śmierć nie spieszyła się do Elizy. Obserwowała. Eliza tymczasem miała dość zimna, bólu i dreszczy. Postanowiła sprowokować śmierć. Zwymyślała ją od kościstych dziwek, syfilitycznych domokrążców, ale z jej gardła za każdym razem dobywał się tylko słaby skrzek. Śmierć nic sobie z niego nie robiła. Żmijewska zebrała wszystkie siły i zaczęła pełznąć w jej stronę niezdarnie jak pradawny płaz, który pierwszy raz wyszedł na ląd. Gdy była w połowie plaży, mięśnie rozgrzały się na tyle, że zdołała podnieść się na czworaka. I tak dotarła do samego podnóża wydmy.

— Kim jesteś? — spytała, zadzierając głowę. Śmierć patrzyła bez słowa. Tylko czy to naprawdę była śmierć? Żadna z opowieści, które słyszała o niej Eliza, nie wspominała o wielkich, mozaikowych, owadzich oczach, a właśnie one obserwowały Żmijewską spod dziurawego żagla, którym owinięta była istota. Śmierć pochyliła w stronę Elizy swoją dziwną gębę z dwoma parami żuwaczek; mniejsze wewnątrz większych. Między nimi lśniła od śluzu guzowata, kościana tarka. Elizie poczuła mdłości. Ale teraz nie było odwrotu, nie miała nic do stracenia. Wspięła się na szczyt wydmy. Piasek osypywał się spod jej stóp. Stanęła naprzeciw istoty. — Kim jesteś? — powtórzyła. Pokraka poruszyła nieznacznie żuwaczkami. — Dzień dobry, droga pani — rzekła z leniwym szkockim akcentem. — Proszę wybaczyć, że nie pokwapiliśmy się na dół, by pomóc w trudnej sytuacji, ale z niejakim wstydem musimy przyznać, że bardzo boimy się morza… Eliza potrząsnęła głową. — Ty… nie istniejesz, prawda? Jesteś złudzeniem? Nie spodziewała się, że pytanie tak zdenerwuje rozmówcę. Jego żuwaczki zaklikały gwałtownie. Odrzucił teatralnym gestem płaszcz zrobiony ze starego żagla. Wyprostował się, górując nad Elizą o dobre pół metra. — Jesteśmy tu całkowicie — odparł. — Pod względem fizycznym, jak i mentalnym. Proszę wybaczyć, ale w naszej kulturze posądzanie kogoś o nieistnienie to szczyt złych manier! Eliza nie odpowiedziała. Z otwartymi ze zdziwienia ustami oglądała ogromne owadzie ciało o zgiętych jak u pasikonika nogach, których uda były dwa razy grubsze od jej ud. Potem spojrzała na ramiona z trzema stawami, zakończone trzema ostrymi szponami. Wreszcie na szerokie barki, pokryte segmentowanym pancerzem. Mimo imponującej postury istoty widziała w niej coś chorego, niedołężnego. Lewe ramię było słabsze, podkurczone, upstrzone plamami. Lewa połowa głowy jakby opadała. Pokrywał ją sinozielony,

gęsty mech. Pleśń — zrozumiała z obrzydzeniem Żmijewska. — Mam nadzieję, że nasza niecodzienna aparycja nie przeraziła szanownej pani? — rzekł tymczasem owad. — Skądże — wymamrotała Eliza. Może inny rozbitek zemdlałby u stóp insekta. Eliza Żmijewska w swoim trzydziestoletnim życiu rozmawiała jednak z leszymi, pertraktowała z płanetnikami, ścigała żarptaka, przepędzała latawice i licha, walczyła z carskimi bestiami z równoległych światów, a nawet wytropiła w Paryżu zdziczałą rusałkę, która topiła bezdomne dzieci w misce z wodą. Trudno było ją przerazić. Prędko zdała sobie sprawę, że głos nie dochodzi z głowy jej rozmówcy, tylko skądś niżej. Wskazała duże zawiniątko, które zwisało z dziwnego, metalowego pasa owada. — Co to? — Pani jest niezwykle wprost spostrzegawcza! Jesteśmy pod wrażeniem — rzekł głos z zawiniątka. — A skoro najwyraźniej nie zna też pani strachu… Ręce owada sięgnęły do zawiniątka, odczepiły je od pasa i wyjęły coś, co na pierwszy rzut oka przypominało włochatą piłkę. Szpony zręcznie obróciły ją w stronę Elizy. Eliza się cofnęła. Miała przed sobą odciętą głowę dystyngowanego, siwiejącego mężczyzny z monoklem, krótkimi, kręconymi włosami oraz imponującymi bokobrodami. Kikut jego szyi był oblepiony grubą skorupą fosforyzującej substancji. Nawet dla Elizy było tego za wiele. Zachwiała się. Żołądek podszedł jej do gardła. — Wszystko w porządku, droga pani? — spytała zatroskana głowa. — Co to? — Eliza wskazała masę. — Co się panu stało? — Muszę przyznać, że nie wiem. Xa’ru, mój opiekun, nigdy nie zechciał tego wyjaśnić. Pozwolę sobie jednak zauważyć, że metoda jest nadzwyczaj skuteczna. Już trzy miesiące minęły, odkąd pożegnałem się z ciałem, a mimo to czuję się świeżo jak nigdy przedtem. Odcięta głowa się zaśmiała.

— Pana… godność? — spytała Eliza. — Sir Thomas Mitchell, do usług. Naczelny Geodeta królowej i dystyngowany członek Królewskiego Towarzystwa Geograficznego. Choć teraz już pewnie: były członek. Widzi pani, statut jasno określa, że członkostwo jest dożywotnie, a mnie, technicznie rzecz biorąc, należy chyba uznać za zmarłego. Jestem jednak pewien, że gdybym tylko dotarł do Londynu i zdołał przedstawić swoje argumenty… — Panie Mitchell — weszła mu w słowo Eliza. — Prawie utonęłam i prawie zamarzłam. Stoję niemal goła przed owadem z piekła rodem. Możemy podarować sobie dygresje i skupić bardziej na tym, żebym nie zdechła na tej plaży? Żuwaczki Xa’ru zaklikały cicho. — Ależ oczywiście. Proszę z nami — rzekł Mitchell. — Znajdziemy osłonięte od wiatru miejsce i rozpalimy ogień. Proszę nam tylko zdradzić: co planuje pani dalej? To wielki, pusty, nieprzyjazny kraj. Mniej więcej w tym momencie do Elizy dotarło, że dzisiaj jednak nie umrze. Podjęła decyzję. Nie mogły jej przeszkodzić katastrofy morskie ani pokraczne stwory. Ani nawet to, że straciła list z wyrokiem, wszystkie dokumenty, pieniądze, ubrania i narzędzia. Wciąż miała przed sobą zadanie. Wyrok musiał zostać wykonany. To była najważniejsza z jej dotychczasowych misji — długo pracowała na to, by Słowacki i Rada Emigracyjna obdarzyli ją tak wielkim zaufaniem. — Muszę dotrzeć do Londynu — wypaliła. Mitchell się uśmiechnął. — Tak myślałem. Mamy zatem wspólny cel, droga pani… — Eliza. Eliza Żmijewska. — Nie zostało mi zatem nic innego, pani Elizo, jak prosić, byśmy mogli dotrzymać pani towarzystwa. Żmijewska skinęła głową, a śmierć stanęła za nią i dżentelmeńskim gestem otuliła jej ramiona poszarpanym żaglem.

*** Pochłonęły ich łagodne wzgórza, poprzecinane ciemnozielonymi

żyłami zadrzewionych wykrotów. Raz szli górą, szarpani wiatrem, raz dołem, po śliskiej trawie i omszałych kamieniach. Eliza maszerowała powoli, przygięta ciężarem żagla i myślami o stu dwunastu pasażerach Vesty. Co jakiś czas zerkała na Xa’ru. Szedł miarowym, dziwnym krokiem. Miała wrażenie, że od pasa w górę płynie w powietrzu, a jego długie odnóża, ze stawami kolanowymi wysuniętymi daleko do przodu, pracują jak osobny organizm. Na pewno mógł poruszać się dużo szybciej. Była też przekonana, że jest w stanie wysoko skakać. Przy niej wyraźnie się hamował. Drobił nogami, dostosowując się do jej tempa. Był najcierpliwszym, najcichszym kompanem, jakiego kiedykolwiek miała. Zaczęła się nawet zastanawiać, czy to czasem rzeczywiście nie śmierć płynie u jej boku. Pokonali tylko jedną-dwie mile. Zatrzymali się w cichej kotlince, między wystającymi z trawy kamieniami, wyślizganymi jak łysiny zakopanych po uszy gigantów. Eliza spytała Xa’ru, czy widział na plaży innych rozbitków. Nie odpowiedział. Rozpalił za to ogień przy pomocy małego narzędzia, które wyciągnął z woreczka przy pasie. Pocieszyło ją, że nawet obca istota cieszy się z ciepła płomienia. Chwilę potem grzali się przy malutkim ognisku. Xa’ru odpiął od pasa głowę Mitchella i ustawił ją na kamieniu, w bezpiecznej odległości od ognia. Ich towarzysz wyglądał, jakby spał. Szczęściarz. Elizie tak burczało w brzuchu, że nie była w stanie zmrużyć oka. Od katastrofy zjadła tylko garść orzechów i trochę jagód. Żołądek wywracał jej się na nice. Rozejrzała się wokół i zastanowiła, czy nie przełknąć trochę zielonej koniczyny — tylko po to, by oszukać czymś głód i łatwiej zasnąć. Xa’ru to zauważył. Sięgnął do jednej ze swoich sakiewek, wyciągnął pomarańczową bryłkę, którą rozłamał i podał Elizie. — Wie pan, jak zjednać sobie kobietę — powiedziała, chwytając z uśmiechem podany kawałek. Obróciła go w dłoniach. Przypominał jaskrawy pumeks. Nie wyglądał na jadalny. Mitchell otworzył oczy i z rozbawieniem

powiedział: — Proszę się nie bać. Główny składnik to żywica pewnej rośliny, która występuje w ich świecie. Trudne do przeżucia, ale całkiem pożywne. Z grubsza nieszkodliwe dla ludzi. — Z grubsza? — Ma pewne właściwości… halucynogenne. Nic, czego powinna się pani obawiać. Nie obawiała się. Była tak głodna, że zjadłaby nawet chleb posypany arszenikiem. Odgryzła kawałek bryłki. Fakturą przypominała twardą bezę. Smakowała igłami sosny, gorzkimi cytrusami, scukrzonym miodem. I czymś jeszcze, czego Eliza nie potrafiła nazwać. — Dziękuję — powiedziała Xa’ru pomiędzy kęsami. Nie odpowiedział. Systematycznie obrabiał swój kawałek żuwaczkami. Eliza wróciła do jedzenia, a jednocześnie uważnie obserwowała owada. Umiała dobrze czytać z ludzkich twarzy. Trochę ciężej szło jej z obliczem, którego jedynymi ruchomymi elementami były para czułków oraz pracująca rytmicznie szczęka. — Zastanawia mnie — rzekła — co robiliście obaj na brzegu w chwili katastrofy Vesty? Czego pan tu szuka, panie Xa’ru? Dobrze mówię? „Panie”? Wiem, że u owadów istnieją płcie, więc… Xa’ru drgnął. Jego żuwaczki otworzyły się szeroko, wstał z miejsca, wyprostował grzbiet. — Przepraszam, jeśli pana uraziłam — dodała szybko. — To nie wścibskość. W ludzkich językach trudno zwracać się do kogoś, nie znając jego płci. Xa’ru usiadł i milczał tak długo, że Eliza zwątpiła, czy dzisiaj zamienią jeszcze słowo. A potem owad zaczął powoli wyklikiwać swoją opowieść. Mitchell tłumaczył ją i dopowiadał, aż wkrótce poznała ich dziwną historię — a przynajmniej tę część, którą postanowili wyjawić.

***

Wszystko zaczęło się od przełomu Michaela Faradaya w pracy nad magnetyczną lewitacją. Dzięki swoim odkryciom Faraday zdołał skonstruować etherowe cewki nowego typu: obręcze zamiast wirować na skomplikowanych, zegarowych mechanizmach, wisiały w powietrzu, unoszone magnetycznymi siłami. Dzięki temu rozmiar i moc powstającego między nimi etherowego wycieku dało się kontrolować z niespotykaną wcześniej precyzją. Ulepszone cewki sprawiły, że etherowe silniki rzadziej eksplodowały, a etherowe kulomioty wolniej się przegrzewały. A przede wszystkim cewki te pomogły udoskonalić działanie etherowych bram, najwspanialszego wynalazku ludzkości. Z założenia etherowa brama była prostym mechanizmem, opartym na jednym z pierwszych odkryć Alessandra Volty, który w 1810 roku wpadł na trop energii próżni, zwanej później etherem. Włoski uczony już podczas pierwszych eksperymentów z etherem zauważył, że jeśli w którymś miejscu wycieknie go dostatecznie wiele, przestaje on płynąć. W zamian pojawia się coś na kształt dziury, przez którą można dostrzec przedziwne rzeczy. Brama etherowa była rozwinięciem tej koncepcji; wielkim łukiem, po którym etherowe cewki wędrowały w górę i w dół na zębatych prowadnicach, sterowanych przy pomocy panelu kontrolnego. Odpowiednie ułożenie cewek pozwalało wytworzyć w łuku bramy etherową kurtynę, która po krótkim czasie wypalała z przestrzeni pod łukiem cały ether i otwierała okno do innego świata. Volta aż do śmierci myślał, że ten świat jest tylko jeden. Ale trzydzieści lat po jego odkryciach sławni uczeni, tacy jak Faraday czy Dalmont, wiedzieli już, że ether to nie tylko energia, która otacza nas ze wszystkich stron jak powietrze. Ether był też środowiskiem. Oceanem, w którym pływały bańki równoległych światów. Manipulując precyzyjnie etherową kurtyną, można było sprawić, by otworzyło się okno do pozornie podobnych, ale bardzo różnych rzeczywistości. Każda z nich była Ziemią, choć czasem dziwną i wrogą ludziom. Niekiedy po drugiej stronie bramy uczeni widzieli tylko piekielny żar — lub przeciwnie, zimną pustkę, która wsysała z hukiem

powietrze i postronnych gapiów, aż do momentu, gdy zerwano połączenie. Były jednak nastawy otwierające przejścia do przyjaznych światów, gdzie istniało życie. Nie odkryto żadnych zaawansowanych cywilizacji, ale parę alternatywnych Europ zamieszkiwały prymitywne ludy, przypominające człowieka. Właśnie te nastawy były dla europejskich mocarstw najcenniejszym skarbem. Strzegły ich zazdrośnie, licząc, że nim inni odkryją daną kombinację, po drugiej stronie będą już bogate, prosperujące kolonie. Nikt nie miał pewności, ile takich użytecznych nastaw do tej pory odkryły zespoły pracujące niezależnie przy Bramie Londyńskiej, Bramie Paryskiej, Bramie Moskiewskiej, Bramie Indyjskiej i Bramie Nowojorskiej. Oficjalnie mówiono o pięciu zdatnych do skolonizowania Europach, ale Mitchell zaklinał się, że świat, do którego rok temu posłano go razem ze stuosobową ekspedycją, miał w dokumentach oznaczenie Europa13. Po drugiej stronie bramy odkrywcy trafili na coś więcej niż dzikie, puste krajobrazy czy małe plemiona prymitywnych hominidów. Europa13 była już gęsto zaludniona — jeśli to odpowiednie słowo, bo żadna z istot ją zamieszkujących nie była człowiekiem.

*** Thomas Mitchell trafił do Europy13 18 kwietnia 1843 roku, razem z grupą botaników, kartografów i geologów, kompanią szkockich strzelców oraz kilkunastoma skazańcami, którzy pracowali jako tragarze. Był już wtedy znanym podróżnikiem. Miał za sobą dwie dekady wypraw do dzikiego interioru Australii i dzięki temu idealnie nadawał się na kierownika ekspedycji, która miała badać topografię nowo odkrytych światów. Mitchell wiedział, jak radzić sobie z obcymi. Podczas australijskich wypraw spotykał podejrzliwe, często nieprzyjazne plemiona Aborygenów, z którymi nie potrafił znaleźć wspólnego języka. Jednak przedstawiciele tych plemion przynajmniej mieli jakieś języki — czego nie dało się powiedzieć o mieszkańcach Europy13.

Podróżnicy napotkali ich już drugiego dnia, kiedy rozbijali ufortyfikowany obóz. Trzy wysokie owadzie sylwetki pojawiły się na krawędzi lasu, nieopodal wzgórza, na którym rozłożyła się ekspedycja. Wzbudziły panikę wśród tragarzy i strzelców oraz niezdrowe zainteresowanie wśród uczonych. Istoty nosiły broń, ozdoby i były w oczywisty sposób inteligentne. Dokładnie obejrzały obóz, po czym zniknęły bez słowa. W swoim dzienniku Szkot nazwał ich Tettigonia sapiens. Uczestnicy ekspedycji skrócili to do „tetygonów”. Gdy obóz był gotowy, Mitchell wyruszył z mniejszą grupą, by schwytać jednego z tubylców. Jako przynęty użyto błyszczącej stalowej siekierki, nad którą ludzie Mitchella rozpięli siatkę. W ten sposób schwytali Xa’ru, który akurat patrolował okolicę, szukając śladów wrogiego roju. Tetygon trafił do klatki w namiocie Szkota. Przez cały dzień na przemian wydawał wściekłe, klikające głosy, szarpał pręty i próbował rozsadzić klatkę potężnymi odnóżami. W tym czasie tłumek podnieconych naukowców szkicował każdy detal jego ciała. Mitchell obawiał się, jak na porwanie zareagują tubylcy, ale mijały kolejne dni, a nikt nie upominał się o Xa’ru. Tetygoni, którzy w tym czasie przechodzili obok obozu, nie wydawali się nim w najmniejszy sposób zainteresowani. Xa’ru się uspokoił. Jadł przynoszone mu liście okolicznych roślin i z zaciekawieniem obserwował codzienną krzątaninę ekspedycji oraz połączenia inicjowane od strony Bramy Londyńskiej, które otwierały się co parę dni na szczycie wzgórza, przy akompaniamencie blasku i huku. Potem owad zaczął wyraźnie słabnąć. Stracił apetyt, osowiał, ledwo się ruszał, prawie ciągle spał. Mitchell zaczął się bać o swój okaz. Za radą pewnego entomologa podawał mu mocno osłodzoną wodę i mniejsze owady, ale Xa’ru wkrótce całkiem przestał jeść. Zapadł w dziwną katatonię. Mitchell był pewien, że jeniec umiera, jednak z Xa’ru działo się coś dużo gorszego. Stawał się samcem. Mitchell dopiero później dowiedział się, że u tetygonów płeć jest

bardzo rzadka. Przedstawiciele tego gatunku rodzili się z jaj i dorastali jako niepłodne obojnaki, z atroficznymi organami męskimi i żeńskimi. Dopóki żyła królowa, wszyscy tetygoni z danego rojowiska pozostawali bezpłciowi. Gdy królowa umierała, najsilniejsi robotnicy zaczynali przemieniać się w samice. Ta, która ukończyła przemianę pierwsza, odgryzała pozostałym głowy i wchodziła na tron. Potem kopulowała z samcem, który — w przeciwieństwie do samic — rozwijał się tylko jeden. Po kopulacji również tracił głowę, choć po dwóch tysiącach lat rozwoju cywilizacyjnego tetygoni zrezygnowali z tego okrutnego rytuału, w zamian wyganiając samca z rojowiska. Tetygoni całe życie spędzali w bliskim kontakcie, stłoczeni w swoim gnieździe. Uwięziony Xa’ru zbyt długo pozostawał oderwany od reszty. Jego organizm nie wyczuwał w okolicy hormonów królowej ani hormonu rosnącego samca, co oznaczało dla niego jedno — stara królowa nie żyje, nowa królowa rośnie, a nikt inny nie próbuje zająć miejsca u jej boku. Dlatego uwięziony Xa’ru zaczął się przepoczwarzać, podczas gdy sir Thomas Mitchell łamał sobie głowę nad tym, co się dzieje z jego okazem. To nie była jedyna rzecz, której Szkot nie rozumiał w Europie13. Kolejny, dużo większy, błąd kosztował go ostatecznie głowę, a wszystkich pozostałych członków ekspedycji — życie.

*** Zaczęło się od niefortunnego wypadku. Mitchell, spodziewając się śmierci Xa’ru, postanowił znaleźć inny okaz tetygona. Zasadzki blisko obozu tym razem nie dawały rezultatu, zapuścił się więc dalej, pod samo rojowisko, które w międzyczasie odkryli zwiadowcy. Zastawił pułapkę nieopodal wejścia. Pech chciał, że tym razem złapało się w nią jednocześnie aż trzech tetygońskich robotników, którzy wracali do roju obładowani koszami owoców. Sieć zgarnęła ich naraz, a ofiary wpadły w panikę i zaczęły uderzać na ślepo potężnymi odnóżami, raniąc się wzajemnie, łamiąc sobie stawy i rozłupując pancerze. Sieć w końcu nie wytrzymała, a dwa poranione, kulawe

owady uciekły z niej w stronę gniazda. Trzeci chwilę miotał się po ziemi z urwanymi nogami, sikając cuchnącą krwią. W końcu znieruchomiał. Szkot wrócił do obozu z pustymi rękoma i wyrzutami sumienia. Miał nadzieję, że rój zignoruje ten incydent, jak to się stało w przypadku porwania Xa’ru. Tym razem jednak odpowiedź nadeszła. Tetygoni podkradli się pod obóz następnego ranka. Porwali jednego z tragarzy i rozczłonkowali go żuwaczkami na małe, precyzyjnie pocięte kawałki, które rozłożyli potem w długiej linii na granicy lasu. Mitchell, który miał doświadczenie w kontaktach z wrogimi, prymitywnymi ludami, postanowił zażegnać kryzys i okazać pokojowe zamiary sprawdzonym sposobem — z pomocą prezentów. Przygotował paczki pełne lusterek, narzędzi i szklanych paciorków, a potem posłał tuzin tragarzy i strzelców, by dostarczyli je do rojowiska. Tragarze weszli do górnej komory gniazda, gdzie rozłożyli swoje pakunki przed kilkudziesięcioma milczącymi owadami. U tetygonów trudno było o większy dyshonor. W ich kulturze rojowiska stanowiły miejsca święte. Samo wejście obcego do środka było zbrodnią. Podrzucanie, przekładanie czy dotykanie czegoś — zbrodnią podwójną, bo chorobliwie pedantyczni tetygoni nie mogli jeść ani spać, jeśli ich gniazdo nie było w idealnym stanie. Gdy dwa roje wypowiadały sobie wojnę, pierwszym krokiem było właśnie podrzucanie do górnych korytarzy wroga kamieni, gałęzi, śmieci i zwierzęcych trucheł. Gdy ludzie Mitchella rozłożyli przed tetygonami swoje towary, ci zamarli w szoku. Szklane paciorki wyglądały dla nich jak jajka obcego gatunku. Miękkie, obrzydliwe stwory składały swój miot wprost w ich gnieździe! Zaatakowali. Tragarze próbowali się bronić. Huknęły strzały. Po obu stronach wybuchła panika. Paczki spadły na ziemię, gdzie zostały prędko rozerwane przez dziesiątki chitynowych odnóży. Tysiące błyszczących szklanych paciorków wysypało się z paczek i stoczyło korytarzami do najgłębszych zakamarków gniazda. Tragarze uciekli. Tetygoni dwa dni bez przerwy przetrząsali

rojowisko, usiłując wyzbierać i wyrzucić najmniejszy kawałek obcej materii. Trzeciego dnia skończyli pracę — zmęczeni i bardzo, bardzo wściekli. Następnego ranka spadli na obóz Brytyjczyków ze wszystkich stron, jak szarańcza. Nie pomogły pałasze i gwintówki. Nie pomogła cała kompania 21st Royal Scots Fusilier Regiment, która sformowała cienką czerwoną linię wokół szczytu wzgórza, strzelając bez przerwy, aż pole bitwy pokrył prochowy dym. Nie pomógł etherowy kulomiot, który huczał nad głowami żołnierzy i pluł w rój tetygonów rozżarzonymi do białości pociskami, od których chitynowe pancerze pękały jak dojrzałe owoce, bryzgając musztardową breją i wypełniając powietrze kwaśnym zapachem zgniecionych owadów. Tetygoni nacierali raz za razem, aż rozerwali szereg strzelców, a potem zmasakrowali kryjących się za nimi cywilów i naukowców. Ogarnięci furią, siadali na ciałach i rozczłonkowywali je żuwaczkami, aż przegryźli każdy staw i każdy przegub, aż zmienili przeciwników w sterty równo pociętych, krwawych kawałków, które ułożyli potem w uporządkowane według rozmiaru stosiki. Mitchell był jednym z ostatnich, którzy zginęli. Nie była to lekka śmierć. Dwa owady, które przygniotły go do ziemi, zaczęły robotę od nóg, najpierw odgryzając mu stopy w kostkach, potem nogi w kolanach, wreszcie dzieląc w pasie korpus. Męczyły się trochę z kręgosłupem — a Mitchell wszystko słyszał, wszystko czuł. Kiedy chitynowe, ząbkowane imadło zacisnęło się na jego szyi, przywitał śmierć z radością.

*** Mitchell skończył opowieść z ponurym, zamyślonym wyrazem twarzy. Była już głęboka noc. Ogień dogasał, mroźne powietrze szczypało w nos i wdzierało się pod ubranie. Eliza zasypiała na siedząco. Przed oczyma latały jej kolorowe plamy, co uznała za objaw skrajnego wyczerpania. Albo działanie żywicy, której kolejny kawałek zjadła w trakcie opowieści. Mimo to liczyła, że wyciągnie od Thomasa coś jeszcze.

— Ale w jaki sposób trafiliście z Europy13 do Europy2? W jaki sposób jest go pan w stanie zrozumieć? Dlaczego byliście na plaży, gdy rozbiła się Vesta? — Wszystkiego się pani dowie. W swoim czasie — rzekł Mitchell. Eliza nie nalegała. Zmęczenie wygrało z ciekawością. Wystarczyło jej jeszcze sił, by odwrócić się ostatni raz w stronę Xa’ru. — Dziękuję… Gdyby nie wy, pewnie nie wyszłabym z tego żywa. Xa’ru skinął delikatnie głową, zapatrzony w dogasający żar. Eliza tymczasem zawinęła się w stary żagiel jak w kokon. Śmierdział rybą i wilgocią. Nie przeszkadzało jej to. Zasnęła. Śniło jej się, że płynęła łódką z ogromnym dziurawym żaglem, którego koniec niknął w chmurach, a wokół na morzu unosiły się żelazne, nitowane góry i choć próbowała między nimi lawirować, wkrótce zderzyła się z jedną z nich, a łódź zaczęła tonąć, więc i Eliza utonęła, opadła na dno morza, gdzie zaczęła łapczywie pić, aż wypiła całą wodę ze wszystkich oceanów, tryliony litrów słonego, zimnego płynu, a kiedy już siedziała sama na osuszonym dnie, z jej uszu i nosa zaczęły wyślizgiwać się na świat morskie stworzenia, które połknęła wraz z wodą: wieloryby, krakeny, czarne bestie z najciemniejszych głębin, które natychmiast dostawały skrzydeł i odlatywały ku niebu, a jej bardzo się to nie spodobało, dlatego zatkała wszystkie otwory rękami, przez co głowa zaczęła jej puchnąć jak balon, aż w końcu eksplodowała feerią różnobarwnych świateł, które kręciły się coraz szybciej i szybciej, aż wciągnęły ją w tęczowy, opalizujący wir, którym owinęła się szczelnie, jak ciepłym kokonem, by wewnątrz niego przemienić się w mały, szary kamyk, który niczego już nie czuł i którego kompletnie nic nie obchodziło.

ROZDZIAŁ III

Wsparci trzechsetletnią tradycją naszej instytucji oraz autorytetami jej uczonych członków, apelujemy do obywateli tego pięknego kraju, aby nie wierzyli w istnienie zjawiska zwanego „kolapsem przyczynowości”, o którym rozpisuje się prasa codzienna. Pomysł, że szerokie zastosowanie energii próżni (tzw. etheru) w jakiś sposób zaszkodziło naszemu światu, jest śmieszny i godny pożałowania. To haniebne plotki, rozsiewane przez wrogów brytyjskiej cywilizacji. Przypominamy, że odkrywca rzekomego zjawiska, niejaki Maurice Dalmont, był przez długi czas członkiem Paryskiej Akademii Nauk, a jego rodzina walczyła na tym i innych kontynentach z Brytanią i jej sojusznikami. Dlatego kategorycznie opowiadamy się za zawieszeniem wszelkich badań nad tzw. kolapsem, w zamian proponując poszukiwanie racjonalnych wyjaśnień, godnych współczesnego człowieka nauki. W każdej epoce znajdowali się tacy, którym nie w smak był postęp. Znajdowały się też osoby, które rzekomo doświadczały niewyjaśnionych fenomenów. Nie znaczy to, że podobne zdarzenia nie mają praktycznego wytłumaczenia. Czasem musi minąć wiele pokoleń, by kaganek nauki zdołał rzucić na nie światło. Właśnie dlatego jesteśmy pewni, że incydenty będące rzekomymi dowodami kolapsu można zrozumieć bez uciekania się do bonapartystycznych pseudonauk. I tak pan George Boole, który twierdzi, że od pewnego czasu matematyczne reguły prawdopodobieństwa „przestały prawidłowo funkcjonować”, może winić tylko swoje błędy w obliczeniach. Loża Nowego Świtu, do której przystał, to tylko kolejna odsłona znanych nam luddystów; śmieszni, godni pożałowania kunktatorzy. Z kolei ów szlachcic

z Devonshire, któremu rzekomo zniknął jednej nocy cały las, z pewnością próbuje wyłudzić od rządu odszkodowanie. Pani generałowa z Dartford, utrzymująca, że zasnęła w pewnym zajeździe przy drodze do Portsmouth, a obudziła się naga w szczerym polu, zapewne chce zapomnieć jakąś haniebną przygodę, która nastąpiła pomiędzy tymi zdarzeniami. Zaś wikary z kościoła w Harlow, który o świcie widział nad wzgórzami smoka, nie zachował należytego umiaru, pokrzepiając się tego ranka herbatą z whisky. Nauka o energii próżni wydała takich gigantów jak panowie Stephenson, Faraday i Babbage. Technologia na niej oparta jest najwyższym dobrem Wielkiej Brytanii. Szkalować tę naukę to szkalować zarówno ich, jak i naród brytyjski oraz samą królową. Manifest członków i przyjaciół Royal Society, luty 1843

Eliza obudziła się zawinięta po uszy w stary żagiel, na posłaniu z liści i trawy. Nad wzgórzami zaczynał szarzeć dzień. W głowie czuła dziwną lekkość, ale była pełna sił, wypoczęta. Nawet żołądek nie skręcał się jej tak, jak poprzedniej nocy. Wstała. W białych pantalonach i podróżnym gorsecie zimno świtu było trudne do zniesienia, ale ożywcze. Rozejrzała się. Xa’ru też już nie spał. Siedział skulony przy ognisku i próbował rozpalić je na nowo, ale krzesiwo leciało mu z niezdarnych szponów. Uderzał nim słabo jak dziecko. Zauważyła, że pleśń na połowie jego głowy jakby urosła, zgęstniała. Thomas Mitchell, który leżał na kamieniu obok Elizy, chrząknął głośno. Drgnęła. — Przepraszam — powiedziała. — Wciąż do pana nie przywykłam… — Gdyby była pani uprzejma mu pomóc. — Mitchell wskazał oczami ognisko. Eliza zrozumiała. Zupełnie jak biedronki i świerszcze, które dostawały się do domów późną jesienią, Xa’ru zrobił się ospały, słaby

od zimna. Był zmiennocieplny, jak jego mniejsi kuzyni. Podeszła do owada i wzięła z jego kompletnie bezsilnych dłoni krzesiwo i dziwną podpałkę, która przypominała sierść jakiegoś stworzenia. Z ich pomocą szybko rozpaliła ogień. Xa’ru patrzył — za słaby, by cokolwiek zrobić. Wydało jej się, że kiedy ogień objął pierwsze gałęzie, na twarzy owada pojawiło się coś na kształt uśmiechu. — Dziękuję — rzekł tymczasem Mitchell. — Bez pani męczyłby się aż do wschodu słońca. Eliza uśmiechnęła się w odpowiedzi, a potem nachyliła do Xa’ru i wyciągnęła zza jego pasa dziwny nóż. Owad zaklikał żuwaczkami. Próbował chwycić ją za rękę, ale był za wolny. Eliza stanęła nad nim, ściskając ostrze, które wyglądało na wycięte z jakiegoś kryształu. Xa’ru był w jej mocy. Trochę ją to ekscytowało. — Droga pani, nie rozumiem… — zaczął Mitchell, wyraźnie zaniepokojony. Skinęła Xa’ru głową w podziękowaniu i podeszła do swojego posłania. Owad w zdziwieniu obserwował, jak Eliza uklękła z nożem obok starego żagla i zaczęła go ciąć, dziurawić i okrajać pewnymi ruchami, przewlekając przez dziury korę zdjętą z giętkich, młodych gałęzi krzewów. Skończyła, nim Xa’ru odzyskał pełnię sił. Uniosła swoje dzieło: długą, dwuwarstwową tunikę z kapturem. — Będzie łatwiej to nosić — powiedziała. — Bo nie spodziewam się, żebyście widzieli gdzieś w okolicy damskiego krawca. — Obawiam się, że wybrzeże jest kompletnie bezludne — odparł Mitchell. Eliza oddała nóż Xa’ru, który właśnie kończył pedantycznie zeskrobywać ze swojej głowy tajemniczego grzyba. Wytarł brudne pazury o trawę, schował nóż za pas, a potem wyciągnął mały kawałek żywicy i podał go Elizie. Spojrzała na fosforyzującą bryłkę, przypominając sobie sen z ubiegłej nocy. Odłamała tylko mały kawałek. Chciała zachować jasność umysłu, nawet kosztem pustego żołądka. — Ty nie jesz? — spytała owada, przeżuwając kęs żywicy.

— Xa’ru mówi, że zostało tylko parę kawałków — rzekł Mitchell. — On potrafi wytrzymać bez jedzenia kilka tygodni. Pani: nie. A do 2 Londynu daleka droga… Eliza skinęła głową w podziękowaniu. Xa’ru tymczasem wstał i rozprostował długie odnóża, niespodziewanie unosząc swój korpus o metr ponad głowę Elizy. Nie mogła teraz uwierzyć, jak mały i słaby wydawał się o świcie. — Xa’ru mówi, że ma dość siły, by iść — powiedział Szkot. Wkrótce znów byli w drodze, a łagodnie pofalowany krajobraz wciągał ich coraz głębiej i głębiej. Oddalili się od morza na tyle, że nie słyszeli już szumu fal. Przybrzeżne wzgórza ustąpiły miejsca pustym równinom i wrzosowiskom. Eliza co chwilę wspinała się na kamienie i z nadzieją wypatrywała jakiejkolwiek drogi albo szlaku. Europa2 była pusta; do południa nie zobaczyli ani śladu cywilizacji. Tylko raz Xa’ru przystanął i wyprostował nogi, unosząc się, jak na szczudłach, wysoko ponad morze traw. Chwilę patrzył w dal. Wciągał powietrze oślinionymi żuwaczkami, jakby wysysał z niego jakiś aromat. Kobieta spojrzała pytająco na Mitchella. — Xa’ru twierdzi, że coś nas śledzi — wytłumaczył Szkot. — Duży drapieżnik. Niepodobny do żadnego żywego stworzenia. Eliza nie przypominała sobie dużych drapieżników, które żyłyby w Angliach. Zaczęła się obawiać, czy nie spotkają zaraz kolejnej nieznanej nauce bestii. Morski jaszczur zupełnie jej wystarczył. Pieprzona Europa2! — Jak duży? — spytała. Owad kliknął żuwaczkami. — Xa’ru mówi, że większy od tego wzgórza. Według niego ma „pancerz utkany z przejrzystości, nogi z korzeni traw, a jego usta to zawinięty horyzont”. Proszę wybaczyć, jeśli to brzmi jak bełkot. Czasem trudno zrozumieć tetygonów. Eliza dobrze wiedziała, że stary świat ma swoje ukryte siły. Wiele z nich spotkała. Wydawało się logiczne, że ten nowy posiada własne odpowiedniki południc czy płanetników. Na szczęście nim zdołała wyobrazić sobie, co ich tropi, owad zgiął nogi pod siebie i dał znak,

że mogą iść. — Zrezygnował — rzucił krótko Mitchell. — Był równie zdziwiony widokiem Xa’ru, co Xa’ru nim. Ruszyli dalej, a gdy blade, ukryte za chmurami słońce minęło zenit, trafili na zagajnik. Znajdował się między dwoma pagórkami i było w nim pełno jeżynowych krzewów. Większość owoców dopiero zaczynała dojrzewać. Elizie to nie przeszkadzało. Cieszyła się, że może zjeść coś, po czym nie będzie słyszeć kolorów. Zebrała prędko cały podołek owoców. Odpoczynek postanowili urozmaicić sobie rozmową. Siedli na łagodnym stoku z widokiem na szare niebo i przeczesywane wiatrem trawiaste równiny. Eliza słuchała dalszego ciągu historii Xa’ru oraz Thomasa Mitchella, a jednocześnie powoli gryzła jeżyny, wiedząc, że niebezpiecznie byłoby za szybko napełnić skręcony w precel żołądek.

*** Gdy sir Thomas Mitchell stracił głowę podczas ataku tetygonów, zachował świadomość na tyle długo, by zobaczyć, jak się unosi i oddala od swojego zmasakrowanego ciała. Sądził, że to dusza wzlatuje do nieba. W rzeczywistości to jeden z owadów porwał jego wciąż przytomną głowę i uskoczył z pola bitwy dwudziestometrowym susem. Mitchell był człowiekiem umiarkowanie religijnym, ale nie miał sobie nic do zarzucenia. Uważał, że swoją pracą w Australii pomógł wierze chrześcijańskiej dotrzeć do nowych, potrzebujących, aborygeńskich dusz. Spodziewał się, że w zamian zostanie zbawiony, nawet jeśli nie pojawiał się często w kościele. Czekało go przykre rozczarowanie. Gdy wróciła mu świadomość, zdał sobie sprawę, że wylądował w piekle. Znajdował się w ciemnej, podziemnej komorze, a naprzeciw niego, w posłaniu, które przypominało sieć wielkiego pająka, spoczywał sam szatan. Specjalnie dla Mitchella przybrał postać wielkiego tetygona z tłustym, pulsującym odwłokiem. Mitchell uznał to za formę tortury — w końcu tetygoni kojarzyli mu się nadzwyczaj

nieprzyjemnie. Co więcej, gdy sir Thomas spróbował się ruszyć, odkrył, że nadal jest tylko oddzieloną od ciała głową. Kątem oka dojrzał, że tkwi w płytkiej skalnej niszy, a wokół niego wisi wiele podobnych głów. Wszystkie należały do tetygonów. Czasem ruszały żuwaczkami i czasem drżały im czułki, z czego Mitchell wnioskował, że również pozostają świadome. Głowa umieszczona bezpośrednio nad sir Thomasem strasznie się śliniła. Zielony śluz kapał mu na czoło i spływał po skroni. Ale czy naprawdę w piekle można było narzekać na taki szczegół? Zrezygnowany Mitchell postanowił spędzić wieczne potępienie na wspominaniu swojego życia, ze szczególnym naciskiem na to, co by w nim zmienił, aby nie trafić ponownie do piekła. Nie doszedł jednak nawet do momentu, gdy jako dziecię włożył niańce do czepka ropuchę, kiedy poczuł coś dziwnego. Z początku były to pojedyncze, ulotne wrażenia. Potem całe ciągi uczuć, obrazów, dźwięków. Wreszcie Mitchell nie miał już wątpliwości — szatan mówił do niego w myślach. Oprócz myśli diabła zaczął też czuć myśli wszystkich otaczających go głów. Dzięki nim pojął prawdę. Nie był potępiony. Nie umarł nawet! Jego głowę utrzymano przy życiu znaną tylko tetygonom sztuką, za pomocą gęstej, fosforyzującej masy, którą owady oblepiły mu szyję. Masa była z wierzchu twarda, a w środku miękka i ciepła jak żywy organizm. Pompowała krew, żywiła go, ogrzewała, a nawet tłoczyła mu w tchawicę powietrze, gdy miał akurat ochotę krzyknąć. Tak spreparowany, Mitchell zawisł w komnacie królowej roju. Zdołał się dowiedzieć, że królowe zwykły zachowywać głowy zdekapitowanych podczas kopulacji albo poległych w walce samców. Dzięki temu nie zagrażali oni w żaden sposób rojowi, a mogli służyć królowej wiedzą i doświadczeniem. Szkot stał się częścią tej królewskiej rady, bo władczyni bała się, że skórzaste stwory wrócą. Chciała lepiej zrozumieć ich gatunek — i cele, które sprowadziły przybyszów w okolice gniazda. Mitchell z początku bronił się przed jej pytaniami. Nie zamierzał zdradzać tajemnic brytyjskiej cywilizacji obcym, nawet jeśli tetygoni nie mieli pojęcia o etherze i nie byli w stanie zagrozić Anglii. Uległ dopiero po wielu dniach. Z nudów. Na tej przeklętej ścianie nie miał

nic innego do roboty, a liczył, że może zasłuży się na tyle, że tetygoni przeniosą go na wyższą półkę, gdzie nie będzie już opluwany śluzem. Z dnia na dzień coraz lepiej komunikował się z królową i coraz lepiej rozumiał jej rasę. Stopniowo docierało do niego, że los, który go czeka, nie jest wcale dużo lepszy od chrześcijańskiego piekła. Miał wisieć i konwersować, aż królowa straci nim zainteresowanie, a potem w milczeniu oglądać kilka kolejnych władczyń i kolejne pokolenia larw opuszczających ich odwłoki. Substancja, w której tkwiła głowa Szkota, mogła go trzymać przy życiu bardzo, bardzo długo. Najstarsza głowa w radzie miała prawie tysiąc lat… Sir Thomas Mitchell modlił się w duchu, by śmierć przyszła po niego wcześniej. Nie mógł podejrzewać, że ratunek nadejdzie z ręki istoty, którą sam uwięził, okaleczył i skazał na okrutną banicję. Xa’ru.

*** Gdy tetygoni wybili Brytyjczyków i ograbili ich obóz, znaleźli Xa’ru w mocnej, żelaznej klatce. Był przemieniony. Straszny. Buchał męskimi feromonami. Miał dość siły, by każdego z dawnych przyjaciół rozerwać w pół. Jego towarzysze długo sterczeli wokół klatki, bezsilni wobec zdarzenia, które ostatni raz wystąpiło przed wiekami. Królowa roju została już pokryta, a jej samiec wciąż jeszcze żył. Tetygoni nie wyobrażali sobie, by jeden rój mógł mieć dwóch samców! Staliby się pośmiewiskiem! Rozważali, czy dla wspólnego dobra nie powinni zagryźć i zjeść Xa’ru na miejscu. W końcu postanowili jednak zaprowadzić go przed oblicze królowej. Królowa przez moment zastanawiała się, czy nie dopuścić go do siebie, czy nie zastąpić nasienia poprzedniego samca, którego zapas nosiła w ciele, jego nasieniem. Xa’ru był fascynujący, pachniał niebezpieczeństwem i obcymi woniami ludzi. Z trudem się opamiętała. Podjęła jedyną możliwą decyzję. Xa’ru musiał zniknąć. Były to czasy, gdy samcom nie odgryzano już głów. Tetygoni byli

cywilizowani, od dwóch tysiącleci znali pismo, muzykę, matematykę — porzucili wiele zwierzęcych obyczajów. Dlatego po kopulacji samca wyganiano z rojowiska. Nie przestawał jednak służyć, bo dla tetygonów nieprzydatność była jeszcze gorsza od śmierci. Najczęściej ruszał w drogę, by powrócić do gniazda z darem. Czasem był to jakiś skarb, czasem głowa królowej wrogiego plemienia, czasem wiedza lub ważne odkrycie. Niektórzy udawali się na taką pielgrzymkę nawet kilka razy, a Xa’ru słyszał o samcu, który został przyjęty przez królową ponownie, właśnie z powodu wspaniałego daru. Liczył, że uda mu się osiągnąć to samo. Po tym, co wyczytał w myślach Mitchella i zobaczył w ludzkim obozie, miał pomysł na dar, który zapisałby się w historii tetygonów i zapewnił jego plemieniu rozwój oraz władzę nad sąsiednimi rojami. Wcześniej jednak musiał uciec z celi, w której zamknięto go w oczekiwaniu na rytualną banicję, a potem zrobić coś, co w oczach współplemieńców było najgorszą zbrodnią — okraść królową. Pewnej nocy Xa’ru wydostał sie ze swojego więzienia. Zabrał ze zbrojowni ulubiony miecz, włócznię, nóż, zapasy suchego prowiantu. Zakradł się do komnat królowej, gdy ta spała. Chwycił niespodziewającego się niczego Mitchella, wpakował go do worka, a potem uciekł z rojowiska, goniony krzykami pozostałych głów. Ruszył w stronę dawnego obozu Brytyjczyków, skacząc długimi, potężnymi susami. W pościg za nim popędziło pół roju, ale nikt nie był w stanie doścignąć młodego, silnego samca. Gdy Xa’ru i Mitchell zgubili pościg, siedli i zaczęli rozmawiać. Szkot potrafił już komunikować się z tetygonami za pomocą myśli. Xa’ru zaś rozumiał ludzi dużo lepiej niż jego pobratymcy dzięki wszystkiemu, co zaobserwował w ich obozie. Obaj nie mieli też wiele do stracenia. Mitchell miał przed sobą perspektywę spędzenia życia jako trofeum. Xa’ru — banicję i śmierć. Doszli do porozumienia. Ukryci w lesie nieopodal zniszczonego obozu, czekali wiele dni. Przejście otwarło się po tygodniu, kiedy stracili już prawie nadzieję. Najpierw w powietrzu pojawiła się migotliwa kurtyna etheru, która pękła, ukazując po drugiej stronie panoramę wielkiego miasta. Potem

przez bramę przeszedł samotny pocztylion. Zobaczył wokół siebie wdeptane w ziemię namioty, gnijące ciała ludzi i tetygonów, porozrzucaną broń. Uciekł przerażony. Następnego dnia wyrwa pojawiła się o świcie. Przemaszerował nią batalion piechoty, szwadron dragonów i półbateria etherowych kulomiotów. Potem zaczęły przejeżdżać wozy z zaopatrzeniem. Xa’ru nie chciał stracić okazji. Podkradł się do bramy, a potem dwoma potężnymi susami przeskoczył ostatnie sto metrów i wleciał w wyrwę, zanim którykolwiek z Brytyjczyków zdążył przyłożyć do oka karabin. Nie dostali się jednak do Londynu. Po kilku ostatnich wypadkach, kiedy brama etherowa połączyła się ze szczególnie niebezpiecznymi światami, mer miasta zażądał, by ograniczyć się do połączeń z dobrze znanymi nastawami. Eksplorowanie nowych Europ przypadło bramie w Londynie2. Właśnie stamtąd nadeszło brytyjskie wojsko — i tam też trafili Xa’ru z Mitchellem.

*** Dalszą część opowieści Mitchell zostawił na później, bo minęła już dobra godzina, a Eliza wyjadła wszystkie jeżyny. Musieli ruszać dalej. Wyszli z zagajnika i wspięli się na kolejne wzgórze. Rozpościerał się z niego widok na trawiastą równinę, pofalowaną łagodnie jak morze. Eliza zmierzyła krajobraz wzrokiem. Wskoczyła na płaski kamień, stanęła na nim niczym kapitan na mostku okrętu i zadeklamowała: Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi… — William Wordsworth? — spytał Mitchell. — Nie, to nasz poeta. Mickiewicz. Xa’ru spojrzał na Elizę z ciekawością i wyklikał coś krótko. — O co chodzi? — spytała.

— Xa’ru chce wiedzieć, co to poeta, a ja mam problem z wyjaśnieniem. Ma pani jakąś prostą definicję, która byłaby dla niego zrozumiała? — Poezja to sztuka ubierania ulotnych wrażeń w myśli, a tych z kolei: w słowa na papierze — odparła Eliza. Xa’ru nie wyglądał na usatysfakcjonowanego. — A prościej? — spytał żałosnym tonem Mitchell. — Układanie słów w taki sposób, żeby wydawały się innym szczególnie mądre i piękne. Żeby wpływały jakoś na słuchaczy. Xa’ru zaklikał ostro. Mitchell przełożył: — Mówi, że w jego kulturze osobników, którzy tak robią, zwie się manipulatorami. I odgryza im się głowy. Eliza się zaśmiała. Zeskoczyła z kamienia i zanurzyła po łydki w trawie.

*** Do zmierzchu maszerowali przez bezludne, wietrzne krajobrazy. Nie znaleźli już nic do jedzenia, a co gorsza — nawet małej kałuży z wodą. Pod wieczór Eliza była równie głodna co rano, a na dodatek piekielnie spragniona. Ucieszyła się, gdy minąwszy pas drzew, zobaczyli przed sobą łagodny stok. U jego stóp widniało okolone wodnymi pałkami jeziorko, które wgryzało się między łąki a pagórki. Woda była czarna, bardzo spokojna. Żyło w niej coś — kolejna obca siła, której Eliza nie rozumiała tak dobrze jak mocy ukrytych w litewskich polach, rzeczkach i zagajnikach. Z Xa’ru u boku czuła się jednak bezpiecznie. Nawet tutejsze fairies musiał zmieszać widok ogromnego człowieka-owada. Bez strachu zeszła na brzeg jeziorka, pochyliła się nad ciemną taflą i piła łapczywie. Xa’ru odłożył Mitchella na brzegu, przyklęknął obok Elizy, zanurzył w wodzie żuwaczki i zamarł na długą chwilę, sącząc malutkimi łyczkami. Mitchell cierpliwie czekał. — Woda to już coś, ale o samej wodzie nie przeżyjemy — powiedział, gdy Eliza wstała i otarła usta.

— Drogi panie Mitchell, jedzenia ma pan przed sobą aż nadto — odparła. — Musi pan tylko dobrze popatrzyć. Eliza zrzuciła tunikę ze starego żagla, podciągnęła pantalony i weszła do lodowatej wody, w której odbijała się faktura szarych chmur. — Nie zamierza pani chyba łowić ryb gołymi rękoma, jak dzicy? — krzyknął za nią Mitchell. — Nie posiadłam tej umiejętności — odparła Eliza, brodząc coraz głębiej. — Mam za to inne, równie przydatne. Ruszyła w stronę porastających brzeg pałek wodnych. Zanurzyła się między nie. Wysokie rośliny szybko ukryły ją całkiem i tylko tańczące czubki zdradzały, gdzie w tej chwili jest Eliza. Wróciła po chwili z naręczem wyrwanych z korzeniami pędów. Xa’ru spojrzał na nie ciekawie. Eliza wyszła na brzeg, wytarła się tuniką, narzuciła ją na siebie, po czym usiadła na trawie. Zaczęła wprawnie rozłupywać dolne części pałek. Wyjmowała z nich biały miąższ. Jeden kawałek od razu wsadziła sobie do ust i zaczęła żuć. Resztę układała obok. Ramiona i ręce miała pokryte gęsią skórką. — Włókniste, ale jadalne i pożywne — rzekła z pełnymi ustami. — Nie potrafię sobie nawet wyobrazić — powiedział Mitchell — skąd dama może o czymś takim wiedzieć! — Jedliśmy je czasem w mojej wsi. Człowiek uczy się wielu rzeczy, kiedy kolejny rok przymiera głodem na przednówku. — Pochodzi pani ze wsi? — Szkot był zszokowany. Eliza zmierzyła go surowym spojrzeniem. — Spod Łoździejów na Litwie. To dla pana jakiś problem, panie Mitchell? Gdyby odcięta od serca, pozbawiona pulsu głowa mogła się zarumienić, Mitchell spaliłby raka. — Nie, broń Boże! Chodzi mi tylko o to… Niesamowite, jak daleko od swojego miejsca urodzenia i… przyrodzonego stanu… jest w stanie zajść człowiek. Eliza zachichotała. — Mówi to szkocki szlachcic, który nagle wylądował w innym

świecie, przypięty do pasa inteligentnego owada. — Touché. Eliza tymczasem spostrzegła, że Xa’ru wpatruje się w białe pędy jak sęp w padlinę. Rzuciła mu kawałek. Wsadził sobie miąższ między żuwaczki, zgniótł go szybko na miazgę i przełknął. Zamarł. — Xa’ru jest zadowolony. Gratuluję pani pomysłu — rzekł Mitchell. Eliza skinęła głową, żując swoją porcję. Podała Xa’ru jeszcze kilka kawałków. — Och, ja tylko zaczynam wyrównywać rachunki — rzekła. — On nakarmił mnie, ja nakarmiłam jego. Chce pan spróbować? — Och, nie! — wzdrygnął się Mitchell. — Proszę zrozumieć, w moim obecnym stanie… Dość powiedzieć, że kiedy raz przełknąłem trochę jedzenia, skutki były opłakane. Eliza wzruszyła ramionami i żuła dalej. Xa’ru pożarł jeszcze kilka pędów i poszedł rozpalić ognisko. W nocy, gdy spali pod gwiazdami, coś śpiewało cicho na drugim brzegu jeziorka.

*** Trzeciego dnia podróży zeszli z pagórków i wkroczyli na szachownicę gigantów: poletka pocięte na równe prostokąty pasami wysokich drzew. Szli tak do popołudnia, kiedy to zobaczyli przed sobą coś niespodziewanego. Nieutwardzony trakt ciął krajobraz jak brunatna blizna. Jego końce znikały na północy i południowym wschodzie. Stanęli niepewnie na krawędzi drogi. Była szeroka i poorana koleinami. Eliza czuła się tu dziwnie — nie tylko dlatego, że pierwszy raz od dawna natrafili na ślad cywilizacji. — Panie Mitchell — spytała. — Ma pan pojęcie, gdzie może prowadzić ta droga? — Wszystkie drogi w Anglii2 prowadzą do Londynu2. — Nie o to mi chodzi. Czy są jakieś miasta na wybrzeżu, które mogłyby łączyć się z Londynem2 takim traktem? Oprócz Nowego

Portsmouth? Mitchell zmarszczył czoło. — Rozumiem… Rzeczywiście, szlak jest w wyjątkowo dziwnym miejscu. — Czy to możliwe, że zboczyliśmy tak daleko na zachód? — Wykluczone. Xa’ru nigdy się nie myli, jeśli chodzi o kierunki świata. Zresztą nawet gdyby, szlak do Portsmouth powstał zaledwie dwa lata temu… — …a ten nie wygląda na nowy — dokończyła Eliza, patrząc na rosnący wzdłuż drogi szpaler starych topoli. Mimo wątpliwości postanowili ruszyć szlakiem. Prowadził w końcu na północ, a świeże koleiny dawały nadzieję, że spotkają jakiś wóz. Do późnego wieczoru nie minął ich jednak żaden podróżny. Gdy słońce zaczęło chować się za horyzontem, dotarli jednak do dwupiętrowego zajazdu, który rozparł się w obniżeniu terenu, plecami przylepiony do wodnego oczka. Z bezpiecznej odległości patrzyli na ten stary, drewniany, pokryty gontem budynek z przyległą stajnią, a jakiś głos w głowie Elizy mówił, że to niemożliwe. Sądząc po zapadniętym dachu, na którego krawędzi rosło malutkie drzewko, oraz fakcie, że budynek częściowo osiadł w ziemi, zajazd musiał mieć przynajmniej sto lat. Jak to możliwe, skoro pierwszy człowiek postawił stopę w Europie2 zaledwie pięć lat temu? Dochodzący ze środka zapach gulaszu na piwie i świeżego chleba sprawiał jednak zdecydowanie wrażenie prawdziwego. Nie było żadnych szans, by po trzech dniach diety złożonej z korzonków, jagód i kwaśnej żywicy Eliza była w stanie się oprzeć. Nie mówiąc o tym, że marzyła o przespaniu nocy w normalnym łóżku. — Panie Mitchell, czy wśród wszystkich dziwnych przedmiotów, które Xa’ru ma przy pasie, znalazłoby się parę szylingów? — Niestety… Eliza westchnęła. Wzięła od Xa’ru nóż, rozluźniła gorset i wypruła z podszewki kilka błyszczących monet. — Mężczyźni. Zawsze nieprzygotowani — rzekła. Ruszyli w kierunku zajazdu.

*** W środku przywitały ich ciemność, oszałamiający zapach jedzenia oraz głośne chrapanie. Izba była niemal pusta. Tylko przy kominku, na bujanym krześle, spał jakiś siwy jegomość w okularach. Na jego kolanach wygrzewał się puchaty kocur. Eliza podeszła do nich ostrożnie, a stare deski zaskrzypiały pod jej nogami. Mężczyzna obudził się, uchylił powiekę i na nich spojrzał. — Witam we Three Oaks Inn — rzekł chrypiącym głosem. — Rozgośćcie się państwo. Zrzucił z kolan kota, niezdarnie wstał z fotela i podreptał do drugiej izby. Eliza i Xa’ru usiedli za starą, drewnianą ławą w rogu przy oknie. Eliza omiotła wzrokiem przedmioty wiszące na ścianach zajazdu: wyblakłe akwarele — widoczki z wybrzeża — mundur królewskiego pocztyliona, dwie skrzyżowane, starodawne rusznice. Mężczyzna wrócił prędko, niosąc pół bochenka chleba i trzy miski z gulaszem. Podchodząc do ich stołu, syknął z bólu, zachwiał się i prawie zrzucił na Elizę zawartość tacy. — Proszę wybaczyć. Podagra — wymamrotał, odzyskując równowagę. Po czym dodał: — Możecie państwo mówić na mnie Toby. Liczę dziewięć pensów za obiad, szylinga za nocleg. Obrzucił szybkim spojrzeniem głowę Mitchella. — Pan je? Mitchell zaprzeczył ruchem oczu. — W takim razie sześć pensów za obiad. Toby położył dwie miski oraz chleb przed Xa’ru i Elizą. Xa’ru spojrzał do wnętrza miski i z ociąganiem trącił zawartość pazurem. — Ma pan może surowe warzywa? — rzekł Mitchell. — Duszone mięso nie służy naszemu przyjacielowi. Toby wymruczał coś, a potem zniknął. Po chwili wrócił z główką kapusty, którą z rozmachem położył na stole — i wyszedł ponownie. Jedzenie smakowało im tak bardzo, że dopiero po chwili Eliza

zaczęła się zastanawiać, dlaczego na karczmarzu najmniejszego wrażenia nie zrobił Xa’ru, rwący główkę kapusty żuwaczkami wielkości dłoni, ani głowa sir Thomasa Mitchella, która leżała obok na stole. Gdy przyszedł do nich trzeci raz, z dwoma kubkami ciemnego piwa, zagaiła: — Dlaczego „Three Oaks Inn”? Nie widziałam tu żadnych drzew. — Były kiedyś od frontu. Tatko wziął je i ściął ze trzydzieści wiosen temu — wytłumaczył Toby. — Ptaki obsrywały z nich okna. Eliza spojrzała porozumiewawczo na Mitchella. Trzydzieści lat temu nie istniała jeszcze londyńska brama. Żmijewska słyszała o podobnych zjawiskach; anomaliach, które zaczęły powstawać, odkąd ludzie odkryli energię etheru. Czy zajazd przybył tu z innego czasu? A może w ogóle z jakiejś innej Anglii w innej Europie? — Często miewa pan nietypowych gości? — spytała Toby’ego. — Zdaje mi się, że nie dziwią pana w ogóle moi towarzysze. Toby wzruszył ramionami. — Żaden klient, który płaci, nie jest „nietypowy”. To wszystko, panienko? Zastanowiła się. — Właściwie to nie… Panie Toby, mieszkała może z panem jakaś kobieta? Obrzucił wzrokiem jej tunikę ze starego żagla. — Chodzi o damskie fatałaszki? A owszem, znajdą się. Była u mnie kiedyś taka damulka, generałowa, jechała do kochasia w Portsmouth. Rano — puf! — rozpłynęła się w powietrzu. No to zatrzymałem jej podróżny kufer, bo pomyślałem, że może pojawi się nagle, jak zniknęła. Ale się nie pojawiła. Toby zachichotał i kontynuował: — Jeśli panienka się nie boi, że suknie też znikną w najmniej oczekiwanym momencie, może je sobie panienka zabrać. Eliza skinęła głową. Toby zaprowadził ją po wąskich, skrzypiących schodach na górne piętro, gdzie otworzył drzwi jednego z pokojów gościnnych. W środku było ciemno. Głos Mitchella i klikanie Xa’ru nie dochodziły już tutaj z dolnej sali. Mimo to Eliza weszła do środka.

Kiedy była młodsza, bała się zostawać na osobności z podejrzanymi mężczyznami. Szczególnie jeśli mieszkali w tajemniczym zajeździe, gdzie po podróżnych zostawały tylko bagaże. Teraz jednak mało czego się bała. Powstanie ją zmieniło. Dawno temu, kiedy goła i wychłostana leżała na ziemi, próbując zatamować dłońmi krew z podciętego kozackim nożem gardła, cały strach wypalił się z niej jak proch z panewki. Nigdy już nie powrócił. Weszła do środka. W pokoju pachniało pleśnią i starym drewnem. Toby pokręcił się chwilę, pomruczał, a potem wyciągnął spod łóżka podróżny kufer. Otworzył go. W środku leżały płaszcz i kilka sukien uszytych na damę nieco wyższą i tęższą od Elizy. Wyglądały jak nowe, ale musiały mieć z trzydzieści lat. Jedwab w drobne wzory, duży dekolt, pas wiązany tuż pod biustem, prosty krój… To był styl empire, który w Anglii prędko uznano za niepatriotyczny wybryk. — Ile lat mają te suknie? — spytała, przykładając do siebie jedną z nich. — Jak się nie podoba, to niech panienka nie bierze — burknął Toby. — Źle mnie pan zrozumiał. Naturalnie, że wezmę…

*** Gdy zeszła na dół, szeleszcząc kwiecistym jedwabiem, z upiętymi włosami i w długich rękawiczkach, Mitchell otworzył gębę ze zdziwienia, zaś Xa’ru przestał na chwilę pracować żuwaczkami. Eliza poprawiła włosy i siadła obok nich, jakby nigdy nic. — Wygląda pani wspaniale, Elizo — powiedział Szkot. — Dopiero teraz? Piękna kobieta wyglądałaby wspaniale i w starym żaglu — odparła. Zamilkł, speszony. Eliza oderwała kawałek chleba i wróciła do ciepłej jeszcze polewki. Gdy nasyciła pierwszy głód, powiedziała: — Toby twierdzi, że trakt doprowadzi nas jutro do Londynu. Najwyższy czas, żebym dowiedziała się, co się stało, kiedy trafiliście tam za pierwszym razem. I co planujecie teraz.

— Nasza pierwsza wizyta była… niefortunna — odparł Mitchell. — Gdy wyskoczyliśmy z bramy w Londynie2, byliśmy odsłonięci i otoczeni. To dobrze broniony, zamknięty wysokim płotem kompleks. Na platformie było pełno wojska i wozy zaopatrzenia, które czekały, by przejechać na drugą stronę. Były też wieże strażnicze z etherowymi kulomiotami. Dalej, za płotem, wzdłuż ulicy, stały tłumy gapiów… Gdy wyskoczyliśmy z bramy, wszyscy zaczęli krzyczeć, wskazywać Xa’ru palcami. Żołnierze chwycili za broń. Padły strzały. Ryknęła syrena alarmowa. Xa’ru wystraszył się tłumu, hałasu i dziwnych ceglanych domów, które otaczały plac. Jeśli dobrze zrozumiałem, z powodu okien przypominały mu gigantyczne głowy owadów z mozaikowymi oczami… Skoczył w boczną uliczkę, a potem uciekał wielkimi susami, aż znaleźliśmy się na wzgórzach za miastem. Dopiero tam zdołałem go trochę uspokoić. Eliza osuszyła do dna kubek ciemnego, słodkawego piwa. — Co dalej? — spytała. — Chciałem namówić go, żebyśmy spróbowali jeszcze raz podkraść się do bramy i przedostać do właściwego Londynu. Ale połączenia są nawiązywane tylko w dzień, nie mieliśmy jak poznać rozkładu, a kupno biletów czy zdobycie jakiegoś przebrania w ogóle nie wchodziło w grę. Poza tym wszyscy w okolicy szukali żywego tetygona. W mieście było pełno patroli, wzmocniono kontrole przed bramą. To mogło trwać tygodniami. Dlatego zaproponowałem Xa’ru, żebyśmy ruszyli na wybrzeże. Wiedziałem, że jest tam wielu przemytników i korsarzy, którzy kursują między Anglią2 a kontynentem. Myśleliśmy, że łatwiej nam będzie skorzystać z bramy w Nowym Paryżu albo w Monachium2. Parę dni wędrowaliśmy brzegiem, szukając przemytniczych kryjówek. Któregoś popołudnia wiatr przyniósł znad morza wrzaski i odgłos eksplozji. Wkrótce potem fale wyrzuciły na plażę resztki Vesty, kilka ciał. I panią. — Co planujecie teraz? — Szczerze mówiąc, liczyliśmy, że pomoże nam pani wejść incognito do miasta i przedostać się przez Bramę Londyńską. Eliza odłożyła na bok pustą miskę i kubek, nachyliła się w stronę

Mitchella, a potem spojrzała mu badawczo w oczy. — Jeśli mam was sprowadzić do naszego świata, muszę wiedzieć po co. — Po dar, który obiecałem Xa’ru — odparł Szkot. — Pomogę go zdobyć, a w zamian Xa’ru dostarczy mnie do rodzinnej posiadłości w Grangemouth. Jeśli mam spędzić resztę życia jako głowa oddzielona od ciała, wolę to robić w komforcie, z własną służbą i wielką biblioteką, gdzie będę mógł czytać książki i dyktować sekretarzowi wspomnienia. — Jaki konkretnie „dar” ma pan na myśli? — Tego, droga pani, wolałbym nie mówić — uciął Mitchell. Patrzyła mu chwilę w oczy, ale uznała, że nie będzie naciskać. W końcu sama też miała sekretną misję, w którą nie chciała angażować Thomasa. Jej cel, Konrad Załuski, był bogatym, potężnym i skrytym człowiekiem. Musiała podejść go ostrożnie. Z dwuipółmetrowym owadem u boku trudno byłoby o dyskrecję. — W takim razie wyjaśnijcie mi w zamian ostatnią rzecz. — Eliza wytarła usta rąbkiem chusteczki. — Trudno nie zauważyć, że Xa’ru jest chory. Co się z nim dzieje? Czy to groźne? Xa’ru przestał żuć kapustę. Wydawało jej się, że nagle skurczył się w sobie. Wyklikał jedno, dwa słowa. — To kara — odparł za niego Mitchell. — Bardzo okrutna. Pasożytniczy grzyb, który w jego świecie był największym wrogiem tetygonów. Nieuleczalny. — Okropne — rzekła cicho. — Kto go tak ukarał? — Jego pobratymcy. Pamięta pani, jak opowiadałem o ucieczce Xa’ru z celi w rojowisku? Nie wspomniałem, jak właściwie mu się to udało. Xa’ru poruszył się nerwowo. Mitchell zamilkł, ale mięśnie wokół jego ust drgały, jakby toczył z tetygonem długi, wewnętrzny dialog. — Xa’ru nie chce o tym rozmawiać — rzekł wreszcie. — Ale nie powstrzyma mnie siłą. A ja chcę, żeby to było dla pani jasne. Ukarali go pobratymcy. Konserwatywna frakcja z jego roju, której członkowie wściekli się, gdy usłyszeli, że królowa chce zostawić Xa’ru przy życiu. Sądzili, że zhańbi tym cały rój, ale nie mogli zabić go wbrew woli

królowej. Rozumie pani, to dla tetygona kompletnie nie do pomyślenia. Dlatego zdecydowali się na pośrednie rozwiązanie. Przekupili strażników, przyszli do Xa’ru pewnej nocy i przemocą wtarli mu w głowę zarodniki grzyba. W trakcie szarpaniny zdołał się wyrwać. Rozerwał ich na kawałki, uciekł do komnat królowej. Od tej pory grzyb bez przerwy się rozwija. Eliza spojrzała na owada ze współczuciem. — Nie da się tego jakoś wyleczyć? — Obawiam się, że nie. Xa’ru umrze — rzekł ponuro Mitchell. — I to prędzej niż później. Zeskrobując dwa razy dziennie grzyb z pancerza sprawia, że ten rośnie wolniej. Ale nic nie usunie korzeni, które drążą coraz głębiej, sięgają kolejnych organów, penetrują mózg. Xa’ru liczy na to, że zdąży powrócić do roju z darem; spełnić obowiązek. Ale już niedługo grzyb wrośnie w niego na tyle głęboko, że zacznie kierować jego myślami. Xa’ru przestanie czyścić pancerz. Zrobi się senny, wiecznie zmęczony. Wyrosną na nim długie strzępki i purchawki. Któregoś dnia, kiedy jego ciało będzie już tak zniszczone, że z trudem będzie się poruszać, a umysł zupełnie przestanie działać, Xa’ru poczuje wielką potrzebę, żeby wspiąć się gdzieś wysoko. Będzie tkwił tam, aż purchawki wybuchną, a wiatr porwie młode zarodniki. Ale nie ma się pani czego obawiać. Zagrażają one tylko drobnym owadom. I tetygonom. — To straszne… — wymamrotała Eliza. — Czy nie myślał o tym, żeby… wie pan… uprzedzić chorobę? — Jego kultura nie dopuszcza takiego rozwiązania. Tetygoni pracują dla roju do ostatniego dnia. Xa’ru na pewno o tym myślał, ale gdyby się zabił, okradłby rój ze swojej służby. Chce odejść z honorem. Mam nadzieję, że teraz pani rozumie. Eliza poczuła wilgoć w kącikach oczu. — Proszę mu powiedzieć, że bardzo mi przykro — powiedziała ze ściśniętym gardłem. Xa’ru skinął jej głową. A potem, zupełnie ludzkim gestem, położył swoją trójszponiastą dłoń na jej dłoni, jakby chciał powiedzieć, żeby się tym nie przejmowała i że już dawno zaakceptował swój los. Nie rozmawiali więcej. Resztę wieczoru spędzili, grzejąc się

z Tobym i jego kotem przy buzującym kominku. Żaden inny podróżny nie zawitał do zajazdu.

*** Tej nocy Eliza spała głęboko, przygnieciona ciężką, pachnącą suszonym wrzosem pierzyną. Pierwszy raz od dawna nie śniła o ucieczkach, zamachach, powstaniach, koszmarach z litewskiego lasu, spiskach czy dziwacznych stworach. Widocznie za dużo miała ostatnio niezwykłości. Cierpiała na przesyt wielkich podwodnych jaszczurek, chodzących owadów, fairies, które kryły się pod powierzchniami stawów. Pragnęła czegoś prostego. Spokojnego. I dostała to. Przyśnił jej się dom o bielonych ścianach, gdzieś na Litwie, na uboczu małej wioski. Śniła o małym ogródku i owocowym sadzie. Śniła o bujanym fotelu i o tym, jak czyta w nim stare książki w ciche, nieruchome popołudnie, wśród buczenia bąków i szumu liści. Śniła o smaku soku z lipy, aromacie chleba z domowego pieca. O ciemnych, ale przyjaznych wnętrzach, pełnych pamiątek i zapachu pasty do mebli. Sen był przyjemny, jednak po pewnym czasie Eliza zaczęła wyczuwać niepokojącą nutę. Dziwne poczucie, że coś jest nie na miejscu, urodziło się gdzieś w jej żołądku i ściskało coraz mocniej, promieniując do karku. Zaczęła szukać. Zbadała ciemne izby domu. Przeszła cały sad. Nic. Niepokój narastał. Wąską ścieżką zaszła na tył budynku. Pod oknami rosły malwy. Ich kremowe liście pokryte były siatką krwistoczerwonych żyłek. W pokrzywionej szopie pająki spuściły kurtynę srebrzystej sieci na zardzewiałe kosy, grace i łopaty. Za płotem kołysał się leniwie brzozowy zagajnik. Eliza wróciła na przód budynku — i dopiero wtedy spostrzegła zjawę, która stała na trakcie, przed furtką. Dzień przyciemniał. Zimno wdarło się jej pod ubranie.

Stała przed nią Emilia Plater. Dokładnie taka jak w ostatnim dniu życia: chuda, wymęczona bólem i krwotokiem, z zapadniętymi policzkami i w brudnym, poszarpanym mundurze, na który narzuciła dziurawe futro. Z tym żałosnym widokiem kontrastowały oczy, pełne zaciętości, determinacji. Eliza zawołała przyjaciółkę. Zaprosiła ją do środka, bo nawet we śnie wiedziała, że zjawa musi dostać zgodę, by przekroczyć próg. Nie było reakcji. Emilia stała tylko z kpiącym, pogardliwym wyrazem ust, jakby chciała powiedzieć: „I dlatego puściłaś moją rękę? I po to mnie zostawiłaś w zimnych wodach Niemna? Dla grządek z kapustą, dla malw pod oknem? Dla bujanego fotela?”. Eliza zapadała się w sobie ze wstydu. Nie wiedziała, jak odpowiedzieć. A potem się obudziła — o świcie, w obcym i niebezpiecznym świecie, pod dachem dziwnego zajazdu, który za nic miał sobie reguły czasu, u boku wielkiego owada i odciętej, gadającej głowy. Odetchnęła z ulgą.

*** Następnego ranka Eliza, Xa’ru i Mitchell pożegnali Three Oaks Inn. Weszli traktem na rozległe wrzosowisko i jeszcze przed południem dotarli do miejsca, w którym droga urywała się niespodziewanie. Trakt kończył się gładką, ostrą linią, jak przecięty nożem. Dalej falowały spokojnie trawy i wrzosy. Mitchell zaklął. Eliza nerwowo przygładziła sukienkę, jakby chciała się upewnić, czy ona również nie wyparuje. — Kolaps… — powiedziała, spoglądając za siebie, na drogę donikąd. — Zajazd był fragmentem innego świata? — spytał Szkot. — Nigdy nie słyszałem, by anomalia mogła objąć tak rozległy teren! Eliza wzruszyła bez słowa ramionami. Po chwili namysłu postanowili iść dalej tak, jakby nic się nie stało, w stronę, w którą prowadziła droga. Po południu do ich nozdrzy dotarł gryzący swąd. Chwilę potem, za kolejnym wzgórzem, na

horyzoncie wykwitł grzyb węglowego dymu i fabrycznych wyziewów. Londyn2 rozciągał się przed nimi na obu brzegach Tamizy jak ciemny rakowy guz.

ROZDZIAŁ IV

Nic, co pamiętam z więzienia dla dłużników w Marshalsea, i nic, czego świadkiem byłem w ubogich sierocińcach, do których wprowadzano mnie, gdym stawiał pierwsze rozdziały „Olivera Twista”, nie mogło się równać 2

rozpaczliwemu obrazowi Londynu , jego brudowi i biedzie. To szalone, nowe, a już popadłe w ruinę miasto jest dobrym schronieniem chyba tylko dla szczurów, których chmary przemierzają nocami ulice, by pożreć wszystko, co przeoczyli ubodzy. Pan premier Robert Peel oraz inni zwolennicy Poor Law Amendment Act z 1834 roku utrzymują, że słanie biednych i nieporadnych do innego świata to w istocie przysługa. Będą opowiadać Państwu o nowym życiu, drugiej szansie, która rzekomo czeka tych nieszczęśników za bramą. Prawda jest taka, że Londyn2, a wkrótce zapewne i cała Anglia2 to nic innego jak pożałowania godne więzienie; czarne, pokraczne odbicie brytyjskiego narodu, które sami stworzyliśmy, a którego — jak się obawiam — przyjdzie nam się wstydzić przed całymi pokoleniami potomnych. Karol Dickens, „Morning Chronicle”, 6 sierpnia 1842

Eliza Żmijewska z Londynu2 najlepiej zapamiętała dzieci. Gdy tylko minęli rogatki, gdzie strażnicy odprowadzili ich znudzonym wzrokiem, i weszli na główną ulicę, otoczyły ich zgraje brudnych, bezdomnych, obszarpanych maluchów. Biegły obok. Szarpały za ubrania. Wkładały rączki do każdej kieszeni. Jedno nie miało oka. Kilkoro udawało, że nie ma. Eliza

z trudem potrafiła się od nich opędzić. Najgłośniejszy i najbardziej śmiały był nieduży chłopczyk z blond czupryną, ukrytą pod kraciastym beretem. Przy jego nodze biegł wesoły szczeniak, mieszaniec z brązową sierścią, który co chwila próbował wspinać się Elizie po nodze. — Państwo przybyli z Portsmouth? — zagadnął chłopczyk. W tym czasie inne dzieci krzyczały na przemian: — Daj szylinga! — Dla mojego braciszka. — Dla mamy! — Pensa chociaż! — Coś do jedzenia? Xa’ru odganiał się od maluchów na tyle, na ile pozwalało mu przebranie, ale blondynek nie dawał się łatwo zbyć. — Szukają państwo noclegu? — kontynuował. — Taniego sklepu? Biletów na bramę? We wszystkim pomogę. Znam miasto jak własną kieszeń. A może lekarza? Ten pan wygląda naprawdę źle. — Chłopiec wskazał Xa’ru i uwiesił mu się na rękawie. Owad wyrwał rękę z uścisku chłopca. Eliza widziała, że jest bardzo zdenerwowany. Przebranie było dobre, ale tyle małych rączek, ciągnących za nie ze wszystkich stron, mogło prędko zdemaskować tetygona. Eliza zakradła się już raz na przedmieścia. O świcie zdobyła dla owada obszarpany mundur weterana Royal Navy, podróżny płaszcz, wielki trójkątny kapelusz oraz naręcze bandaży. Szczelnie nimi owinięty, wsparty na lasce Xa’ru mógł uchodzić za ślepą ofiarę etherowych oparzeń. Odkąd w marynarce zaczęto używać kulomiotów i dział nowego typu, po każdej bitwie znajdowano wielu nieszczęśników ze stopioną skórą i wypalonymi oczami. I tak jak pierwsze wojny z Napoleonem sprawiły, że ulice miast wypełniły się mężczyznami, którym amputowano ręce lub nogi, tak nowe konflikty zapełniły przytułki zdeformowanymi ofiarami etheru. Blond chłopiec coraz mocniej szarpał mundur. Pozostałe dzieci również robiły się śmielsze. Eliza uspokoiła owada ruchem dłoni. Klęknęła naprzeciw chłopca i powiedziała, ignorując rumor:

— Masz rodzinę? — O tak, pani. Cztery siostry! I chorą mamusię, która polega tylko na mnie! I Łatka. Proszę zobaczyć, jaka chudzina! Chłopiec wskazał psa, a ten wytresowanym ruchem zaprezentował rzędy sterczących żeber. — Jak się nazywasz? — spytała. — Colin, dobra pani. — Chłopiec odpychał pozostałe dzieci, które napierały ze wszystkich stron. — Nic nam nie potrzeba, Colin. Naprawdę — rzekła Eliza. — Ale weź to i kup dla siostrzyczek jedzenie. Wyciągnęła srebrnego szylinga i wcisnęła go w dłoń chłopca. Na jego twarzy pojawiło się zaskoczenie, które błyskawicznie ustąpiło strachowi o nowo nabyte bogactwo. Przecisnął się między rówieśnikami i uciekł w dół ulicy. — To wszystko. — Żmijewska powiedziała do pozostałych. — Musicie sobie znaleźć inną damę z miękkim sercem. Dobrego dnia. Widząc, że nie dostaną już nic od Elizy, dzieci ruszyły za Colinem, który znikał za zakrętem, ściskając mocno monetę. — Myślałem, że te brudne łotry obedrą nas z ubrania — spod płaszcza Xa’ru dotarł głos Mitchella. — Miał pan nie podglądać, panie Mitchell. Jeszcze ktoś pana zobaczy — rzekła surowo Eliza i ruszyła wzdłuż ulicy. Zanurzyli się między ściśnięte, brudne, poprzechylane domy o malutkich okienkach i płaskich dachach. Xa’ru stukał laską o bruk i rozglądał się ciekawie, obserwując szczegóły osobliwej architektury. — Niech tak nie kręci głową — syknęła Eliza do Mitchella. — Ma udawać ślepego! — Przepraszam — odszepnął Szkot. — Jest zdumiony tym wszystkim i pyta, czy każde nasze miasto tak wygląda. — Proszę powiedzieć, że żadne. To miejsce unikalne w swojej szpetocie. I faktycznie, Londyn2 nie przypominał stolic starego świata. Był miastem wolności. Wyrósł bez regulacji i przepisów, bo London Building Acts, które zaczęto wprowadzać w Anglii po katastrofalnym pożarze parlamentu z 1666, tutaj nie obowiązywały. Razem

z pierwszą partią kartografów, badaczy i pionierów, do Anglii2 przybyło wielu drobnych przedsiębiorców, spekulantów, 2 oszustów. Zaczęli prędko zmieniać Londyn w piekło na ziemi, każdy swój czyn tłumacząc magicznym słowem „wolność”. I tak wnętrza kamienic były wolne od pomieszczeń wyższych niż dorosły człowiek i schodów szerszych niż jego barki. Izby — wolne od słońca, bo wiele pokojów dla oszczędności nie miało okien. Zresztą te, które je miały, także były od światła wolne, bo wolność pozwalała budować mury tuż przy murach sąsiada, więc spiętrzone kamienice przesłaniały się nawzajem jak rośliny w dżungli, które walcząc o życie, wspinają się do słońca. Wolność od znienawidzonych urzędników oraz regulacji pozwalała wyrzucać śmieci prosto na małe, ciemne podwórka, więc budynki roiły się od szczurów i karaluchów. Karaluchy lęgły się też w szczelinach murów, które pękały, bo były wolne prawie od zaprawy, podobnie jak stropy — od solidnych belek. To wszystko dlatego, że budujący byli wolni od odpowiedzialności i nic nie tracili, jeśli budynek walił się kilka lat po ukończeniu. Niewykształceni, ubodzy mieszkańcy Londynu2 mieli przecież wolną wolę, mogli sprawdzić dom przed najęciem izby oraz przeczytać wolne od jakichkolwiek regulacji prawnych, wielostronicowe oświadczenia, które kazano im podpisywać. Z początku co prawda paru rzemieślników i architektów starej daty próbowało bronić sprawdzonych sposobów budowy, ale okrzyknięto ich antywolnościowym syndykatem i wyduszono z rynku niskimi cenami. Większość ludzi, którzy przybywali do Londynu2 i tak ledwie było stać na jedną, najtańszą izbę dla całej rodziny — tak małe pensje płacono im w tutejszych fabrykach… Gdy Eliza minęła z Xa’ru kilka kwartałów budynków, zaczęła spostrzegać, że w tym wielkim stłoczeniu cegieł i drewna brakowało jednej rzeczy: mieszkańców. Tylko co któreś okno było otwarte, mimo ciepłego dnia. Wiele wciąż było zachlapanych wapnem. Widniały za nimi puste pokoje. — Ile osób żyje w Lodynie2? — zagadnęła cicho Mitchella. — Pięćdziesiąt-sześćdziesiąt tysięcy — odparł.

— I dla nich wybudowano to wszystko? Szkot nie odpowiedział. Trudno było mu wytłumaczyć Elizie, że większość domów wzniesiono nie z myślą o ludziach, ale o bankach i inwestorach. Podłe materiały i nieciekawe otoczenie sprawiały, że kamienice w Londynie2 były sporo tańsze niż w starym świecie. Wielu osobom, które nigdy nie przekroczyły bramy, łatwo było wmówić, że w niczym im nie ustępują i kiedyś zrównają się z nimi ceną. Inwestowanie w nieruchomości w Londynie2 stało się prędko nową modą, podobną do tulipomanii albo późniejszego szaleństwa na akcjach kolonialnych spółek. Namawiało do tego wiele dzienników oraz znanych osobistości. Banki ochoczo udzielały na takie inwestycje kredytów, bo premier Peel, któremu zależało na szybkim rozwoju kolonii, wyłączał inwestycje w Londynie2 spod opodatkowania. Inwestowano więc chętnie i dużo. Właśnie w ten sposób wyrosły całe kwartały stłoczonych, źle oświetlonych, rozpadających się domów, labirynt uliczek, przejść i podwórek bez ładu i składu, który nigdy nie doczekał się dostatecznej liczby lokatorów, a teraz prędko popadał w ruinę. Na dodatek cały ten piekielny krajobraz przykryła gruba warstwa sadzy. Wolność ściągnęła bowiem do Londynu2 wielu fabrykantów. Chcieli zminimalizować koszty transportu materiałów przez bramę, dlatego wybudowali się w jej bezpośrednim sąsiedztwie, w samym centrum miasta, które wyglądało jak katedra o słupach z ceglanych kominów i dachu z czarnych, gęstych chmur, górująca nad morzem pokracznych domostw. Gdy Eliza i Xa’ru wyszli z kwartału mieszkalnego, a na końcu głównej ulicy ukazała się im ta ciemna, strzelista świątynia przemysłu; gdy zobaczyli, jak w jej stronę płynie strumyk szarych ludzi, przystanęli na chwilę ze zdumienia. Patrząc na schorowanych przechodniów, zaciągnięte wyziewami niebo i pokraczne, wielkie fabryki, Eliza Żmijewska rzekła do Mitchella:

Czy Pańskie Lico rozjaśniało Nasze spowite mgłą wyżyny? A Jeruzalem, czy tu stało,

Gdzie Szatan sklecił swoje młyny?2 — To chyba już nie Mickiewicz? — spytał Szkot. — Nie. To wasz poeta. William Blake — odparła. — Nie nasz. Angielski! — oburzył się Mitchell. Ruszyli w dół ulicy. Etherowa brama patrzyła na nich niczym wielkie żelazne oko, ukryte za lasem kominów.

*** Im bliżej byli bramy, tym bardziej fabryczne wyziewy gryzły w nozdrza. Xa’ru cierpiał szczególnie mocno. Szedł wolno i ciężko wspierał się na lasce. Eliza przypomniała sobie, co się dzieje, gdy wpuszcza się dym do pszczelego roju. Zaczęła poważnie martwić się o towarzysza. — W porządku? Żyjesz? — szepnęła, podpierając go ramieniem. — Trudno mu oddychać — odparł Mitchell. — Ale wytrzyma. Niedługo dotarli do placu Wellingtona, na którego środku wznosiła się brama. Jej łuk górował nad stłoczonymi wokół tanimi hotelikami i podejrzanymi tawernami. Kompleks bramy otaczał żelazny płot z jednym wejściem. Za nim stał szklany pawilon dla podróżnych, w którym można było kupić bilety i poczekać na swoją kolej, oraz skwer pełen karłowatych drzewek. Między drzewami Eliza dostrzegła pomieszczenia techniczne i żelazną platformę, prowadząca prosto w łuk bramy. Eliza i Xa’ru stanęli u ujścia bocznej ulicy, w cieniu wysokiego budynku. Eliza obserwowała chwilę pawilon przy bramie, przed którym gęsto było od ludzi obwieszonych szyldami hoteli oraz kanciarzy, którzy próbowali sprzedać wszystko — od podrabianych dokumentów po magiczne remedia na porost włosów. — Zostańcie tutaj — rzekła do Mitchella i Xa’ru. — W poczekalni

jest pełno ludzi, nie będziemy ryzykować. Sama załatwię bilety. Xa’ru skinął głową, wycofał się w cień zaułka. Eliza ruszyła w stronę wrót kompleksu. Przecisnęła się zręcznie do głównych drzwi i zniknęła za nimi. Wróciła po dłuższej chwili, wyraźnie niezadowolona. Dostała bilety, ale na kolejne połączenie z Londynem musieli czekać do wieczora. Tymczasem zatłoczony, pełen ciekawskich oczu plac był kiepskim miejscem dla podejrzanej kobiety w sukni sprzed trzydziestu lat oraz ledwie zamaskowanego tetygona. — Co robimy? — spytał Mitchell. Eliza się zastanowiła. — Najlepiej znaleźć jakąś cichą, ustronną tawernę. Przeczekać do wieczora. — Z całym szacunkiem, nie wyglądamy na zamożnych. Lepiej wybierzmy coś mało ostentacyjnego. Eliza skinęła głową. Zanurzyli się w boczne uliczki. Minęli pobliskie puby, pierwszą fabrykę, aż dotarli na ulicę, gdzie podróżnych było już wyraźnie mniej, a tawerny nie miały krzykliwych szyldów i kolorów. Przypominały bardziej miejsca, do których chodzili tutejsi robotnicy. Żmijewska skręciła w zaułek, gdzie wisiało kilka wyblakłych znaków. Rzędy schodów prowadziły do niskich drzwi, za którymi widzieli pustawe wnętrza. Dochodziły stamtąd pojedyncze głosy, pijackie śpiewy. Pod ścianą chrapał pucybut o czerwonej twarzy. Zapomniane miejsce dla zapomnianych przez los ludzi. Eliza wskazała Xa’ru wejście, nad którym wisiał szyld z łuszczącym się portretem króla Jerzego. — Spróbujemy? Mitchell nie odpowiedział, bo właśnie wtedy rozległ się głośny łoskot, a drzwi nieopodal otworzyły się i wypluły barczystego mężczyznę, który upadł na bruk, uniósł się na czworaka i potrząsnął głową. Na schodach pojawił się wielki chłop w poplamionym fartuchu, o dłoniach grubych jak kafary. — I więcej się tu nie pokazuj, kurwi synu! — ryknął, po czym ukłonił się Elizie, wytarł ręce i wrócił do środka. — Idealnie! — ucieszyła się Eliza. — Nie dość, że gospodarz pilnuje

porządku, to jeszcze ma dobre maniery. Wchodzimy? — Nie wiem… — wymamrotał Mitchell. — Nie wygląda na miejsce odpowiednie dla damy. — I dobrze — odparła. — Miejsca odpowiednie dla dam są zwykle piekielnie nudne. Postawiła stopę na kamiennym stopniu. W tym momencie wyrzucony na bruk mężczyzna wstał, zatoczył się, otrzepał i odwrócił w ich stronę. Na jego twarzy pojawiło się ogromne zdziwienie. — Eliza? Żmijewska zamarła. Miała przed sobą ducha z dawnych czasów, o których wolałaby teraz zapomnieć.

*** Abelard Szklarski. Gdy tylko go zobaczyła, uderzyło ją wspomnienie pewnej wigilii Bożego Narodzenia, w zupełnie innych czasach, na odległej Litwie. W bawialni zebrało się kilkanaście osób, głównie właścicieli ziemskich z okolicy Łoździejów. Był młody dziedzic, Konrad Załuski. Była też stara, dobrotliwa pani Załuska, która traktowała Elizę jak córkę. I przyjaciel Konrada z gimnazjum w Wilnie, Abelard Szklarski. Już wtedy interesował się dalekimi krajami. Za wysokimi oknami, w ogrodzie, prószył śnieg. Buchało żarem kamienne palenisko, ozdobione starymi szablami i herbem Załuskich. Siostra Konrada śpiewała kolędy, zapięta po szyję w grzeczną, białą sukienkę. Jej nauczyciel muzyki akompaniował na klawesynie. Ich trójka stała w kącie, a Abelard opowiadał z ogniem w oczach o dziwnych ludziach z Tybetu, o których czytał w książce. Eliza udawała, że słucha, a naprawdę próbowała rozstrzygnąć w myślach, który podobał jej się bardziej — skupiony, uważny Konrad czy kipiący życiem Abelard. W głowie układały jej się naiwne, dziewczęce historie, w których na przemian zakochiwała się to w jednym, to w drugim, a oni walczyli o nią na różne sposoby, nie mogąc

zdecydować, co jest ważniejsze: kobieta czy przyjaźń. Potem spotkała Abelarda jeszcze tylko kilka razy, na tajnych spotkaniach wileńskich filaretów. No i ostatni raz, podczas powstania, w obozie, tuż przed szturmem na Wilno. Gdy wojna się skończyła, nie pytała o Abelarda, podobnie jak nie pytała o resztę znajomych. Zdawała sobie sprawę, że prawie wszyscy zginęli, ale dopóki nie wiedziała, którzy — i kiedy — pozostawali w jakiś sposób żywi. Teraz jeden z tych dawnych przyjaciół stał przed nią. Na sobie miał przetartą marynarkę z samodziału ze skórzanymi łatami na łokciach, spodnie od munduru w kolorze khaki, a na głowie — wymięty tweedowy kaszkiet. Ramiona Abelarda wydawały się jeszcze szersze i bardziej muskularne niż w 1830 roku. Za to na jego czole pojawiły się wyraźne bruzdy zmarszczek, a na skroniach — pierwsza siwizna, która jednak dodała mu tylko urody. Dziwaczna, stara sukienka zaciążyła nagle Elizie, jakby była z żeliwa. — Eliza Żmijewska… — rzekł. — Niesamowite! — Też się cieszę, Abelardzie. — Twój towarzysz to Anglik? Skinęła głową. Abelard płynnie przeszedł na angielski: — Musimy koniecznie chwilę porozmawiać. Macie czas? — O dziewiątej przechodzimy przez bramę. Uśmiechnął się szeroko. — Świetnie. Chodźmy gdzieś usiąść. Byle nie tu — wskazał drzwi, zza których przed chwilą wypadł. — Chrzczą gin i oszukują na reszcie. A właściciel to kompletny ignorant, jeśli idzie o politykę kontynentalnych mocarstw. Ale! Chyba wypadałoby, żebyś przedstawiła swojego towarzysza? — Thomas — wypaliła Eliza. — Dobry przyjaciel, marynarz. Straszliwie poparzony podczas bitwy pod Navarino. — Mhm… — Abelard zmierzył Xa’ru wzrokiem od stóp do głów. Po drgnięciu jego brwi Eliza poznała, że spostrzegł coś podejrzanego. Nie mogła tylko odgadnąć co. Strój całkowicie zakrywał owada. — Co tu robisz? — spytała Eliza, żeby odwrócić uwagę

Abelarda. — Wydawało mi się, że po powstaniu planowałeś zwiedzać świat! Abelard się zaśmiał. — I zwiedzałem! Aż nadto. Zdjął kaszkiet i pochylił głowę. Na jej czubku widniała długa blizna od szabli lub ciężkiego noża. — Opowiem ci o tym, ale szczegóły zajęłyby cały wieczór. Dość, że ostatnio stary świat zaczął mnie nudzić. Pomyślałem: po co kolejny raz jechać do Afryki czy Ameryki Południowej. Jest tam tylko parę białych plam na mapach, parę nieznanych plemion i nieodkrytych ruin. A tu mam do dyspozycji cały świat, który jest wielką białą plamą! Abelard chwycił Elizę pod rękę. Ruszyli dalej w dół ulicy, a Xa’ru dreptał za nimi cierpliwie. — Liczyłem, że spotkam tu jakąś cudaczną kreaturę — kontynuował Szklarski. — Że ustrzelę coś ciekawego, zdobędę nietuzinkowe trofeum. Tyle gadało się o nowych gatunkach odkrywanych za bramami. Smoki, beboki, takie tam. Wielkie owady. Sam nie wiem. Cokolwiek, czemu można urżnąć głowę i powiesić na ścianie! Z każdym słowem Abelarda Xa’ru coraz bardziej się kurczył, jakby chciał się stać zupełnie niewidzialny. — A tymczasem gówno! Zjeździłem całą Anglię2, zajrzałem do Nowej Irlandii. Chciałem jeszcze dostać się na kontynent, ale wszystkie parowce są zajęte na miesiąc wprzód. Musiałbym zapłacić fortunę, żeby odkupić od kogoś bilet. Czas powiedzieć sobie wprost: wyprawa kompletnie się nie powiodła. Nie znalazłem w Europie2 nic niezwykłego… Eliza spojrzała na Xa’ru. Ten skinął delikatnie głową. — Wiesz, Abelardzie — rzekła z uśmiechem. — Najwyraźniej źle szukałeś. Abelard spojrzał na nich zdziwiony, a wtedy Xa’ru rozpiął poły płaszcza.

*** Gdy minął pierwszy szok, Abelard zasypał Xa’ru lawiną pytań, które Mitchell starał się spokojnie tłumaczyć. Pytania były tak konkretne, że Elizie nie przyszłyby nigdy do głowy. Ile rojów tetygonów jest w świecie Xa’ru? Jakich mają naturalnych wrogów? Co jedzą, a co jest dla nich trujące? Jak długo żyją? Co i jak wydalają? Po dłuższej chwili Eliza postanowiła przerwać tę litanię. — Cieszę się, że przypadliście sobie do gustu — rzekła. — Ale może nie stójmy tak na ulicy? — Naturalnie, przepraszam, najdroższa — odparł Abelard i nim zdążyła dopytać, od kiedy jest jego „najdroższą”, wskazał szyld na końcu zaułka. — Byłem tam raz. Cicho, schludnie, dość tanio — powiedział. Weszli do środka. Wnętrze było obwieszone pamiątkami z wojen napoleońskich. Siwy właściciel nie miał lewej ręki. Sposób, w jaki skóra była obciągnięta na kikucie, zdradzał, że amputacji dokonał lekarz wojskowy. Mężczyzna prześlizgnął się wzrokiem po nowo przybyłych i wrócił do wycierania kufli. Abelard podszedł do niego, chwilę rozmawiali. Wrócił z butelką taniego ginu, trzema szklaneczkami i talerzem grubo pokrojonej solonej słoniny. — Takie spotkanie to nie byle okazja — zaprezentował Elizie butelkę, jakby to było najlepsze wino. — Musimy je uczcić! Abelard usadził się obok Żmijewskiej. Trochę bliżej, niż nakazywało dobre wychowanie, ale nie miała nic przeciwko — jego bok był przyjemnie ciepły. Nalał ginu, podał jej szkło. — Chyba nadszedł czas, żebyś powiedziała mi, co robisz z człowiekiem-owadem i głową Szkota w najpodlejszym mieście wieloświata… Eliza się zastanowiła. Spojrzała na Xa’ru, który powąchał gin i z obrzydzeniem odstawił szklaneczkę. — Zatkałbym sobie uszy — odezwał się Mitchell. — Tylko nie mam jak, a wolę nie powierzać tego szponom mojego przyjaciela.

— Nie trzeba — powiedziała Żmijewska. — Ufam panu wystarczająco. Ufam też, że nie zna pan dobrze polskiego… Nachyliła się do Abelarda i rzekła w ojczystym języku: — Zapadł wyrok na Konrada Załuskiego. Podpisali go Słowacki oraz kierownictwo Rady Emigracyjnej. To ma być przykład dla innych, którzy bogacą się na współpracy z wrogami Rzeczpospolitej i lekko sobie ważą sprawy ojczyzny. Abelard wyraźnie posmutniał. — Konrad? Po prawdzie, trochę się spodziewałem. Gdy powstanie upadło, narobił sobie wielu wrogów. A potem jego sukcesy… Trzy fabryki, miliony funtów, fortuna w akcjach. To kłuło w oczy. Szczególnie obszarpanych patriotów z Paryża i Krakowa. Ale dlaczego musieli wybrać akurat ciebie? Znasz go przecież z dawnych czasów! — Właśnie dlatego — odparła Eliza. — To ostrożny, trudno dostępny człowiek. Zawsze ma ochronę. Potrzebowali kogoś, kogo przyjmie jak swojego. — Nie bali się, że zadrży ci ręka? — Nie — rzekła twardo. Juliusz Słowacki wiedział o jej „kuzynce”. I o tym, że za śmierć Emilii winiła Załuskiego. Gdyby jego okręty pojawiły się na Litwie z bronią i zaopatrzeniem, jak obiecał głowom powstania, historia mogła potoczyć się zupełnie inaczej. I właśnie dlatego nie miało znaczenia, że znali się kiedyś w spokojniejszych, bardziej przyjaznych czasach. Załuski musiał wreszcie zapłacić za swoją zdradę. Abelard uniósł szklankę. — Za los, który pozmieniał nas wszystkich w smętne karykatury i zwrócił przeciw dawnym braciom. Eliza uniosła swoją. — Sam jesteś karykatura, Abelardzie. Nie mówi się tak damom — rzekła. Wypili i ze stukiem odłożyli szkło. Gdyby Xa’ru mógł przewracać oczami, z pewnością by to zrobił. Mitchell tymczasem chrząknął i powiedział: — Rozumiem, że macie państwo wiele do nadrobienia, ale to chyba nie najlepsza pora, by się upijać.

Abelard wskazał dłonią towarzysza Żmijewskiej. — Zawsze tak marudzi? — Ciekawe, jaki pan miałby humor — odburknął Mitchell — gdyby swędziało pana całe ciało i nie mógłby się pan nawet podrapać. Abelard skinął Szkotowi głową, dolał ginu i wzniósł toast za jego zdrowie. Eliza nachyliła się do Polaka: — Powiedz mi jedną rzecz. Tam, na zewnątrz, od razu poznałeś, że z Xa’ru jest coś nie tak. Co nas zdradziło? — Kolana. — Co? — Kiedy udaje człowieka, w ogóle nie zgina nóg. Chodzi jak na szczudłach. To by uszło u inwalidy, ale jego spodnie są porozciągane i przetarte na kolanach… Eliza się uśmiechnęła. Może to spotkanie nie było tak pechowe, jak jej się z początku wydawało? Abelard mógł się przydać. — Planujesz wracać do Londynu? — spytała. Znów dolał ginu. — Chcesz, żebym ci pomógł z Konradem. Wiesz, o co prosisz? Eliza popatrzyła mu głęboko w oczy. — Musisz zrozumieć… to więcej niż zemsta — powiedziała. — W starym świecie coś się gotuje. Coś wielkiego. Nie mów, że tego nie czujesz. Bonapartyści we Francji. Karbonariusze we Włoszech. Loża Nowego Świtu w Anglii. Polacy w okupowanym Krakowie. Węgrzy, którzy mają dość Habsburgów… Wiesz, ostatnio Mickiewicz sprowadził do Paryża takiego dziwaka, Towiańskiego. On całymi dniami nosi obręcz Farii. Podobno Bóg mówi do niego, pokazuje mu przyszłość. I ten Towiański też twierdzi, że to już niedługo. — I chcecie, żeby wcześniej było jasne, co spotyka zdrajców? Że nie zdołają się ukryć nawet w obcym kraju, z wielką fortuną? Eliza powoli skinęła głową. Załuski był znany w całym świecie. Wiadomość o jego śmierci nie schodziłaby długo z nagłówków gazet. Abelard wypił, odstawił z hukiem szklankę. Chwilę patrzył w ścianę, aż wreszcie rzekł powoli, ostrożnie dobierając słowa: — Zrozum mnie dobrze. Emigracyjne stowarzyszenia. Wieszcze, wodzowie, rady, programy i manifesty. To już nie moja gra.

Rozumiesz? Nie marzę o wielkiej Polsce. Dla mnie ojczyzna jest w każdym kraju po tej i po tamtej stronie bramy; gdzie tylko postawię stopę. Tak już mam. Nie będę zabijał przyjaciela dla idei. Nie przeszkodzę, ale nie zamierzam pomagać. Jasne? Eliza chciałaby zakończyć na tym rozmowę. Nie mogła. Potrzebowała go. — Posłuchaj. Żyjesz w Anglii od ilu lat? — spytała. — Trzech. — A ja jestem bez dokumentów, bez pieniędzy, nie mam gdzie się zatrzymać, nie mam żadnego kontaktu. Możesz mnie chyba trochę wesprzeć? Abelard dłuższą chwilę gryzł się z myślami. — Byłoby najlepiej, gdybyś wróciła do Paryża. — Wiesz, że nie wrócę. Zmarszczył brwi i odparł: — Dobrze. W takim razie przejdę z tobą do Londynu, w imię dawnych czasów. Zaopatrzę cię na początek, załatwię bezpieczne schronienie. Ale to wszystko, jasne? Nic więcej! Skinęła głową. Poczuła wstręt do samej siebie, jakby zrobiła bardzo złą rzecz. Nie widziała Abelarda od czternastu lat, a już wciągała go w swoje machinacje.

*** Po ósmej w fabrykach stłoczonych wokół bramy zabrzmiały gwizdki. Eliza, Xa’ru i Abelard opuścili tawernę, zahaczyli o tani hotelik, skąd Abelard zabrał swoje rzeczy, a potem ruszyli w górę ludzkiej rzeki, przepychając się między zmęczonymi robotnikami o nieobecnych oczach. Na plac Wellingtona dotarli z powrotem dwadzieścia minut przed otwarciem bramy. Przedarli się przez tłumek domokrążców i drobnych oszustów do pawilonu dla podróżnych. Pod jedną ścianą stały tam kasy biletowe, do których udał się Abelard. Pod drugą: ciąg zamkniętych pomieszczeń biurowych. Eliza zadarła głowę i spojrzała na żeliwne kolumny w kształcie

palm, które podtrzymywały przeszklony, brudny dach. Zawsze ją zastanawiało, dlaczego ludzie starali się, by wytwory ich technologii przypominały wytwory natury. Czy czuli, że ich dzieła są mniej trwałe, i w ten sposób podświadomie chcieli dać im jakąś magiczną siłę? Czy raczej tęsknili za naturalnym światem, w którym żyli wcześniej tyle stuleci? Zaczęła obracać i łączyć w głowie parę wersów, w których chciała zgrabnie zamknąć tę myśl. Ale w tłocznej, głośnej poczekalni trudno było tworzyć poezję, zaś Abelard wrócił prędko ze swoim biletem i pociągnął Elizę w stronę ostatnich wolnych miejsc. Usiedli na pokrytych czerwonym aksamitem fotelikach, nieopodal zamkniętego biura, na którym wisiała tablica z godzinami połączeń. Eliza z ciekawością spostrzegła, że oprócz Londynu było też kilka rzadszych połączeń do Londynu3 i 4. — Są już cztery Londyny? — spytała cicho Abelarda. — Dwa ostatnie to tylko małe posterunki. — Na razie — dorzucił spod płaszcza Mitchell. Wkrótce zegar w poczekalni pokazał za dziesięć dziewiątą. Nieopodal Emilii uchyliło się skrzydło drzwi. Wyszedł z nich młody, pryszczaty urzędnik w drucianych okularach i z małym notatnikiem w ręku. Podróżni poruszyli się niespokojnie. Niektórzy wstali i podeszli bliżej. — Szanowni państwo! — zaczął młodzieniec. — Cieszymy się, że zechcieliście skorzystać z naszych usług. Zaraz udamy się pod bramę. Tym razem połączenie nawiązujemy my, więc brama będzie aktywna. Proszę nie patrzeć w czysty ether, który pojawi się w cewkach, i spokojnie oczekiwać u stóp platformy. Przechodzimy tylko na sygnał kierującego ruchem oficera. Jeśli zabrzmi alarm, proszę natychmiast wycofać się z platformy. Oznacza to, że tracimy połączenie i wkroczenie w bramę może być dla państwa śmiertelnie niebezpieczne. Platforma może być śliska. Uprzejmie prosimy damy, dzieci i starszych o uwagę. Przed podróżą musimy jeszcze dopełnić formalności. Będziemy wzywać państwa do biura pojedynczo. Proszę przygotować dokumenty i spokojnie czekać na swoją kolej.

Zapewniam, że wszyscy zdążymy. Państwo Moore? Zapraszam! Starsze małżeństwo wstało, zabrało wyświechtane walizy i weszło za urzędnikiem do pomieszczenia. Drzwi zamknęły się za nimi cicho. — O co chodzi? — spytała Eliza siedzącą obok starszą kobiecinę w ogromnym kapeluszu, która tuliła do brzucha owiniętą papierem paczkę. — Och, niech się pani nie przejmuje. To tylko kontrola. Od jakiegoś miesiąca zaczęli przepytywać wszystkich podróżnych. Boją się podobno szpiegów z kontynentu. Że niby przez bramę mogliby dotrzeć do samego Londynu. Eliza zaklęła w myślach. Jeśli miała jeszcze wątpliwości, że plan z Londynem2 nie był idiotyczny, właśnie się ich pozbyła. Podziękowała kobiecie i zwróciła się do Abelarda: — Wiedziałeś, że będzie kontrola dla podróżnych? — No, słyszałem. — I nie powiedziałeś? Abelard spojrzał na nią zdziwiony. — A od kiedy Eliza Żmijewska boi się zwykłego celnika? Spokojnie. Powiesz mu, że jesteście ze mną, a twoje dokumenty… Nie dokończył. Drzwi biura się otwarły, a urzędnik wyszedł do poczekalni i spojrzał w brulion z listą pasażerów. — Pan Abelard S… Sh… Sc… — Anglik zmarszczył czoło, próbując odczytać nazwisko. — Do zobaczenia po drugiej stronie. — Abelard uchylił Elizie kapelusza, wstał, chwycił walizę i spokojnie podszedł do drzwi. Tym razem uchyliły się na tyle, że Eliza zdołała zajrzeć do środka. Serce w niej zamarło. Wewnątrz pokoju, za masywnym stołem, siedział mężczyzna o bladej, udręczonej twarzy. Na jego czole spoczywała dziwaczna, mosiężna obręcz. Widniały na niej trzy bulwiaste zgrubienia, do których kauczukowe przewody doprowadzały wodę ze sporego zbiornika. Rura z tyłu obręczy buchała parą, a woda skraplająca się na suficie skapywała na biurko. Obręcz Farii. Wynalazek szalonego mnicha i hipnotysty z Hiszpanii, który z pomocą energii etheru pozwalał zaglądać ludziom w myśli. I to jeden z nowych, udoskonalonych modeli.

Po obu stronach biurka stało dwóch ponurych, wielkich zbirów w czerwonych frakach Royal Mail. Abelard zajął miejsce między nimi, mężczyzna w obręczy nachylił się w jego stronę, a czwarta, niewidoczna osoba zamknęła drzwi. Eliza przysunęła się do Xa’ru. — Musimy uciekać — szepnęła. — Oszalała pani? — rozległ się spod płaszcza stłumiony szept Mitchella. — Jesteśmy tak blisko… — Sprawdzają ludzi obręczą Farii! Rozpoznają nas! — Cholerni Anglicy! — zaklął Mitchell. — Przecież nie możemy wstać i wyjść tuż przed kontrolą. Wzbudzimy podejrzenia! Eliza się rozejrzała. Dopiero teraz spostrzegła, że za kolumnami stoi jeszcze kilku drabów w czerwonych frakach. Jeden zajął miejsce przy wyjściu z pawilonu. Drzwi się otworzyły. — Pani Eliza Żmijewska — wezwał urzędnik. Eliza wiedziała, że jeśli chce coś zrobić, ma na to zaledwie mgnienie oka. — Uciekaj, kiedy zacznie się zamieszanie! — syknęła do Xa’ru. Wstała z krzesła, zrobiła krok, zachwiała się. Podróżni obrócili się w jej stronę, zaś Eliza opadła płynnie na ziemię, jęcząc i chwytając się za skronie teatralnym gestem. Starsza dama krzyknęła przeszywającym falsetem. Zaraz wokół Elizy zakrzątali się inni pasażerowie oraz obsługa bramy. Xa’ru wycofał się dyskretnie, rozpłynął w tłumie. Wkrótce kilka par dłoni szarpało Elizę. Ktoś podsunął jej pod nos sole trzeźwiące. Ktoś inny — poduszkę pod głowę. Uchyliła powiekę. Między nogami gapiów widziała, że jakiś mężczyzna wyszedł z biura, minął młodego urzędnika i zbliżał się w jej stronę sprężystym, wojskowym krokiem. Zobaczyła go po chwili ponad zatroskanymi twarzami podróżnych. Poczuła, że zapada się w miękkim dywanie poczekalni. W jej stronę przepychał się Charles Rowan — oficer, który zdemaskował ją na pokładzie Vesty. Eliza Żmijewska zrozumiała, że najwyraźniej ma talent do

układania bardzo złych planów.

ROZDZIAŁ V

Do naszej redakcji dotarła gorsząca wieść, że pan William Turner popełnił na niewinnych wielbicielach malarstwa kolejne dzieło. Najwyraźniej zły wzrok i słabe zdrowie nie przeszkodziły mu 2

w zbrodniczej działalności, podobnie jak niedawna podróż do Londynu , gdzie paskudne powietrze i miazmaty zanieczyszczonej Tamizy jeszcze pogorszyły jego i tak nie najlepszy stan. Żeby choć przyszło z tej wyprawy co dobrego! Tymczasem ostatni obraz pana Turnera, „Ulewa nad etherową bramą”, jest jeszcze większym niepowodzeniem niż jego poprzednie dzieło, „Deszcz, para, szybkość”. Bóg wie, co sam autor widział w tym czarno-biało-niebieskim bazgrole o jadowitym odcieniu. Jest tam dużo rozmytej formy, nie ma natomiast żadnej treści, na której oko współczesnego miłośnika sztuk mogłoby się zawiesić. Brama Londyńska, jakże wdzięczny temat, jawi się w postaci małego fragmentu przęsła, które tonie wśród oparów i deszczowych podmuchów. Tylko po charakterystycznym blasku da się ją rozpoznać. Zredukowanie cudu współczesnej inżynierii do paru plam farby olejnej na płótnie wydaje się naszej redakcji oburzające! Magazyn „Punch”, kwiecień 1844

Eliza leżała na miękkim czerwonym dywanie, a jedyny człowiek w Londynie2, który mógł ją zdemaskować, wisiał nad nią jak katowski miecz. Chciała wtopić się w podłogę, zniknąć. Bezwładnie obróciła głowę na bok, żeby mężczyzna nie zobaczył jej twarzy. Zacisnęła powieki. Ludzie tłoczyli się ze wszystkich stron, szeptali między sobą, trącali ją. Ktoś przydepnął jej butem palec u ręki. Starała się nie

krzyknąć. — Co się stało? — spytał Charles Rowan. — Ta pani wstała z krzesła… — zaczął tłumaczyć jeden z pasażerów. — I zemdlała — wtrącił się kolejny. — Zwaliła się! Jak ścięte drzewo! Pewnie umiera, biedaczka! — dodała starsza pani. Rowan przyklęknął, chwycił Elizę za nadgarstek, zbadał puls. — Ty i ty! — rzekł ostro. — Zabierzcie ją w spokojniejsze miejsce. Sprowadźcie też doktora. Pozostali: do pracy! Musimy koniecznie odprawić resztę pasażerów. Brama już się rozgrzewa, nie ma czasu. Rowan podniósł się i zaczął odchodzić. Żmijewska poczuła ulgę. Anglik zatrzymał się jednak po paru krokach, jakby coś sobie przypomniał. — Była tu sama? — rzucił. — Z takim jednym o poparzonej twarzy. — Zniknął, kiedy upadła. Cisza. Eliza zacisnęła zęby i czekała. — Zabierzcie ją do mojego gabinetu — rozkazał Rowan. — Postawcie przy drzwiach dwóch strażników. Chcę z nią zamienić parę słów, kiedy skończymy przeprawiać pasażerów. Jeśli doktor przybędzie pierwszy, niech ją zbada, ale dobrze jej przy tym pilnujcie. Cholera.

*** Wkrótce Rowan odszedł, a ludzie zaczęli się rozchodzić. Wyczytano kolejne nazwisko. Dwóch pracowników kompleksu chwyciło Elizę — jeden za ręce, drugi w kolanach. Zaczęli nieść ją gdzieś w boczny korytarz. Głowę miała wciśniętą pod pachę pierwszego z mężczyzn. Sądząc po zapachu, prał swoją czerwoną, mundurową kurtę raz do roku. Na szczęście podróż nie była długa. Para drabów przeniosła Elizę kolejnym korytarzem, a potem przez próg pokoju. Ułożyli ją na czymś miękkim, przyjemnym.

— Hej, Jake. Pomyślałeś o tym, żeby… Żmijewska poczuła, jak obca dłoń włazi jej pod dekolt. Zacisnęła zęby. Tego nie było w planie. Głośne plaśnięcie ręki o kark. — Durny jesteś! A co, jak się obudzi? Chcesz posiedzieć w Newgate? Mężczyźni zostawili Elizę, wyszli i zamknęli drzwi. Dopiero teraz odważyła się głębiej odetchnąć. Wnętrze pachniało fajkowym tytoniem i starymi książkami. Było ciepło. Cicho. Uchyliła powiekę. Leżała na szezlongu w schludnym gabinecie o ścianach pokrytych panelami z ciemnego, orzechowego drewna. Na ścianie, za wielkim, zawalonym papierami biurkiem, widniał portret młodej królowej Wiktorii. Eliza westchnęła na myśl, że Wiktoria Hanowerska była młodsza o cztery lata, a władała światowym mocarstwem. Żmijewska tymczasem osiągnęła tyle, że kolejny raz ledwie wymknęła się policji, a przepocony żołdak obmacał jej biust. Otrząsnęła się z tych myśli, wróciła do lustrowania gabinetu. W rogu było jedno zasłonięte czerwonymi kotarami okno i mały kominek z żeliwnym wkładem. Przez kotary wlewało się błękitne światło bramy etherowej, które mieszało się na podłodze z blaskiem ognia z kominka. Słyszała, jak wartownicy wiercą się pod drzwiami. Nie chciała, by wiedzieli, że się obudziła. Zsunęła cicho trzewiki, boso przeszła po gabinecie. Najpierw skierowała się do kotary. Wyjrzała przez szparę na zewnątrz. Znajdował się tam jasny plac, pełen spieszących w różnych kierunkach pracowników kompleksu. Na jego końcu strzelał iskrami i jaśnił się błękitno wysoki na dobre pięćdziesiąt metrów łuk. Ta droga ucieczki wydawała się ryzykowna, ale Eliza mimo tego spróbowała otworzyć okno. Zamknięte. Podeszła do biurka, szukając jakiejś broni. Szuflady były jednak pełne papierów, teczek i przyborów biurowych. Zerknęła na książki, którymi zawalony był blat. Leżał tam traktat o kryminalistach autorstwa Vidocqa, założyciela paryskiej Sûreté. Były też

wspomnienia Henry’ego Fieldinga, osiemnastowiecznego pisarza, dramaturga i sędziego, który został przywódcą Bow Street Runners, pierwszej opłacanej przez magistrat służby policyjnej. Obok leżały oprawione w brązową skórę roczniki „Police Gazette”. I oryginalne, niemieckie wydanie książki Johanna Petera Franka o wykorzystaniu medycyny do rozstrzygania spraw kryminalnych — System einer vollständigen medicinischen Polizei. Ten Rowan był ciekawszą osobą, niż jej się zdawało. Szkoda tylko, że stali po przeciwnych stronach barykady. Eliza położyła się z powrotem na miękkiej leżance. Chciała obmyślić jakiś naprawdę dobry sposób, by wywieść Anglika w pole. Uznała, że najlepiej będzie się myślało z przymkniętymi oczyma. Obudził ją dopiero dźwięk kłótni, która rozlegała się za drzwiami. Zerknęła na zegar. Minęło pół godziny! Rowan mógł przyjść w każdej chwili! Eliza zerwała się, rozejrzała po gabinecie za czymś ciężkim — jedyna myśl, która w tym stanie przychodziła jej do głowy. I wtedy zdała sobie sprawę, że głos pod drzwiami nie należy do Charlesa Rowana. To był Thomas Mitchell! — …jeszcze raz powtarzam, jeśli panowie mnie nie przepuścicie, wrócę w asyście policji! To przestępstwo! — Proszę się odsunąć — nalegał pierwszy strażnik. — Stoi za nami autorytet… — zaczął drugi. — Zaraz ja będę stał za wami i każdemu dam kopniaka w tyłek! Jak możecie bez powodu przetrzymywać moją siostrzenicę! Nie miała pojęcia, co pozwoliło Mitchellowi tak rozmawiać z obsługą bramy. Jak na uciętą głowę, wydawał się zaskakująco pewny siebie. — Proszę się uspokoić… — powiedział strażnik. — Uspokoić? Wie pan, jaka to hańba dla młodej panienki? Być porwaną przez obcych mężczyzn, zamkniętą Bóg wie po co i Bóg wie z kim? Gdyby dowiedziały się gazety… Kanalie! Zbiry! Co macie na swoje usprawiedliwienie? — My… Tak rozkazał pan Rowan… — głos wartownika wyraźnie miękł.

— Macie natychmiast otworzyć drzwi! — zażądał Thomas. — Kiedy nie możemy! — Czy ta pani jest aresztowana? — spytał. — Nie, ale… — Żadnego „ale”, chłopcze. Nie wiesz, z kim rozmawiasz, prawda? Widzisz ten order? Przypięła mi go sama królowa! Gdy wrócę do Londynu, o sprawie usłyszy lord Wellington! Ba, pójdę do premiera Peela, jeśli będzie trzeba! — Proszę cierpliwie poczekać — próbował uspokajać jeden z pracowników. — Pan Rowan wszystko wyjaśni. Eliza uznała, że to dobry moment, by przyłączyć się do przedstawienia. — Ratunku! — krzyknęła przez drzwi. — Wujku! Te gbury zamknęły mnie gwałtem! Mitchell warknął na strażników: — Słyszycie? Nie zamierzam przedłużać ani o minutę męczarni tego biednego dziecka. Otwierajcie! Przez chwilę na korytarzu panowała świdrująca cisza. Potem brzęknęły klucze, a drzwi gabinetu się uchyliły. — Ktoś po panią — burknął wartownik, po czym usunął się na bok. W drzwiach pojawił się sir Thomas Mitchell — tak wysoki, że ledwo mieścił się we framudze. Chwilę zajęło, nim Eliza zorientowała się, że to głowa zatknięta na zgarbionym ciele Xa’ru, które skryło się całe pod wieczorowym, czarnym płaszczem. Na głowie Mitchell miał wysoki cylinder, a tetygon trzymał elegancką laskę z głowicą z kości słoniowej. Nawet w białych rękawiczkach jego dłonie wyglądały jak ptasie szpony. Spięci w ten sposób, Xa’ru i Mitchell górowali nad speszonymi wartownikami. Owad podał Elizie ramię. — Droga siostrzenico, przepraszam za to zamieszanie. Idziemy? — rzekł Mitchell. Żmijewska z ulgą chwyciła przebranego Xa’ru pod rękę. Ruszyli w dół korytarza, mijając po bokach szeregi zamkniętych drzwi. — Jak to zrobiliście? — spytała, gdy zostawili strażników w tyle. — Kiedy zobaczyłem, jak panią zabierają, wiedziałem, że musimy

działać szybko — odparł Mitchell. — Umyśliliśmy sobie, że ulepszymy sztuczkę z przebraniem. — Skąd ten płaszcz i laska? — Powiedzmy, że pewien dżentelmen, który spieszył się do bramy, obudzi się rano w Londynie2 ze strasznym bólem głowy. — Panie Mitchell! — Eliza udała oburzenie. — Wystarczyło kilka dni w moim towarzystwie, żebym kompletnie pana zepsuła! — Nie mam nic przeciwko. To było nawet ekscytujące — odparł z uśmiechem. Wyszli do poczekalni, w której parę osób kupowało bilety na jutrzejsze kursy. Krzątali się tam również sprzątacze z miotłami oraz kilku drabów w czerwonych kurtkach. Eliza spostrzegła kątem oka, że głowa Thomasa odrobinę się przekrzywiła. Miała nadzieję, że nikt tego nie zauważy. — Jak mnie znaleźliście? — spytała. — Xa’ru wyczuł z oddali pani myśli, droga Elizo. Mówi, że śniący umysł jest jak otwarte wrota. Żmijewska spojrzała na Mitchella zmieszana. — Śniła pani o słonecznym lecie w rodzinnej wsi, tak? Był tam strumień pomiędzy wierzbami, trawa łaskocząca gołe łydki… i jakiś mężczyzna? Młody, poważny, w surducie mimo gorącej pogody? Zaczerwieniła się. — Proszę powiedzieć Xa’ru, żeby nigdy nie czytał mi w myślach bez pozwolenia! — powiedziała ostro. — Proszę się nie martwić. Gdy jest pani przytomna, to o wiele trudniejsze. Szkot urwał, bo po kolejnym kroku jego głowa przechyliła się jeszcze bardziej. Cylinder zsunął się na bok, ukazując skórzany pas, który opinał czoło. — Spadam — jęknął cicho Mitchell. Wyglądał teraz jak garbaty dzwonnik katedry Notre-Dame z powieści Victora Hugo. Kilka osób spojrzało na niego podejrzliwie. Elizę rozbawiła myśl o tym, jak zareagowaliby, gdyby głowa Mitchella niespodziewanie odpadła i potoczyła się po podłodze. Jednak sam Thomas byłby pewnie mniej rozbawiony.

Nie zatrzymując się, Żmijewska przylgnęła do boku Mitchella. Położyła dłoń na jego karku. Jakaś starsza dama obrzuciła ich zgorszonym spojrzeniem, a potem burknęła coś o ladacznicach. Przeszli obok niej bez słowa. Dłoń Elizy wymacała pod płaszczem deszczułkę. Głowa sir Thomasa była przytwierdzona pasem do jednego jej końca, a drugi koniec Xa’ru zamocował sobie na plecach długimi bandażami. I właśnie one poluzowały się na tyle, że cała konstrukcja zaczęła się przechylać. Eliza chwyciła drewienko przez płaszcz. Wyprostowała je. — Dziękuję — rzekł z ulgą Mitchell. Wyszli przed kompleks bramy, w półmrok i chłód wilgotnego wieczoru. Eliza zbyła ruchem dłoni dwóch natrętnych sprzedawców. Ruszyli w stronę najbliższej ulicy — na tyle prędko, na ile mogli bez wzbudzania podejrzeń. Gdy znaleźli się sami w ciemnym zaułku, Xa’ru sięgnął w górę, zdjął cylinder i odpiął głowę Mitchella. Potem sam wychynął z płaszcza jak wielki robak z czarnego kokonu. Mitchell odetchnął z ulgą. — Muszę przyznać, droga pani, że wolałbym tego więcej nie próbować. Kiedy jest się odciętą głową, poziom ramion robi się nagle przerażająco wysoki… Żmijewska się uśmiechnęła. — Możliwe, że uratował mi pan życie, Thomasie. To było bardzo odważne. Myślę, że od tej pory powinniśmy zwracać się do siebie mniej formalnie. — Naturalnie, pani Elizo. To znaczy: Elizo — odparł Mitchell. Xa’ru przypiął jego głowę do pasa i zaczął owijać własną, owadzią głowę bandażami. — Ale co teraz zrobimy? — kontynuował Mitchell spod płaszcza. — Musimy uciekać z miasta, ale obsługa bramy na pewno już nas nie przepuści. Utknęliśmy w Europie2 na dobre! — Niekoniecznie… — powiedziała Eliza.

***

Odszukali go bez większego problemu. Wystarczyło spytać pierwsze obszarpane, brudne dziecko, które nad ranem zastali na głównej ulicy 2 Londynu . Dziewczynka wskazała stronę świata, po czym odbiegła, ściskając w dłoniach bułkę, którą kupiła jej Eliza. Zaraz potem zanurzyli się w labirynt ciemnych, nieprzyjaznych uliczek, aż wreszcie stanęli na przyległym do fabrycznego muru placyku, gdzie wznosił się pokraczny gmach, otoczony skarłowaciałymi drzewkami. Napis na tabliczce nad drzwiami był pokryty sadzą i prawie nieczytelny. Eliza zdołała jednak odcyfrować słowa: „Zakład Edukacyjny dla Dzieci Ubogich i Opuszczonych imienia Lorda Shaftesbury”. Ze środka dochodziły gwar dziecięcych głosów i ochrypłe kobiece wrzaski. Weszli do małego hallu, a tam zainteresowała się nimi patykowata, młoda kobieta w szarej sukni z grubo tkanej wełny. — Witamy w naszej skromnej instytucji! Chcecie państwo adoptować małą pociechę? — spytała z nadzieją. Żmijewska pokręciła głową. — Ach, czyli szukacie rąk do pracy? — rzekła kobieta. — Mamy w tej chwili kilku wolnych chłopców… — Nie — przerwała Eliza. — Chcieliśmy porozmawiać z jednym z państwa wychowanków. Opiekunka się przestraszyła. — Chodzi o Colina? Co znowu nabroił? Eliza uspokoiła ją ruchem dłoni. — Naprawdę, to tylko rozmowa. — Poczekają państwo tutaj? — spytała z ulgą kobieta. — Będziemy na zewnątrz. Wyszli z powrotem przed drzwi budynku, a chwilę później opiekunka przyprowadziła do nich Colina. Gdy tylko ich zobaczył, uśmiechnął się od ucha do ucha, podbiegł do Elizy i uwiesił się na jej spódnicy. — Pamiętam panią! I tego dziwnego dżentelmena. Znaleźliście wszystko, czego szukaliście? Mogę pomóc, jeśli tylko ma pani jeszcze jednego szylinga! — Najpierw powiedz, gdzie ta rodzina, o której opowiadałeś? —

spytała Eliza. — Mamusia, siostry? Chłopiec przybrał żałosny wyraz twarzy. — Chciałbym mieć rodzinę, panienko. Ale prawda jest taka, że na tym świecie mam tylko Łatka. Ale to nie tak, że skłamałem, proszę pani. Oni ciągle są tu — teatralnym gestem wskazał serce. — Rozmawiam z nimi często… Gwizdnął. Zza sterty śmieci w rogu podwórka wystrzeliła brązowa kulka na czterech łapach, która dopadła do Colina i zaczęła wspinać mu się po nodze. — Spokojnie, Łatek — rzekł chłopiec. Zaczął wyciągać z kieszeni resztki śniadania i rzucał je psu, który połykał wszystko w locie. Eliza wiedziała, że za to kłamstwo powinna być na Colina zła. Nie potrafiła. — Powiedziałeś, że znasz każdego i potrafisz załatwić wszystko — rzekła. — To prawda? Oczy Colina się zaiskrzyły. — Chowam się w tym mieście od małego. Codziennie na ulicach. Znam z imienia każdego policjanta, każdego sklepikarza, każdego… — Musimy przedostać się przez bramę. Incognito. — Inco… co? — Tak, żeby ominąć kontrolę. Colin spoważniał. — Wie pani, że to najlepiej strzeżone miejsce w caluśkim Londynie2? Skinęła głową. Colin podrapał się po jasnej czuprynie. — Znam kogoś. Ale to będzie kosztować — stwierdził. — Ile? Zapłacę. — Sześć szylingów. Chłopak drogo się cenił. Dorosły robotnik zarabiał tyle w tydzień. — Trzy — rzekła Eliza. — Ale dopiero, kiedy nam pomożesz. — Pięć, z góry. Będzie trzeba zapłacić pewnej osobie. — Cztery. — Pięć. Dwa teraz, trzy potem. Chce pani odbierać sierotom chleb od ust?

To była trzecia część jej pieniędzy. Eliza zgodziła się jednak. Colin uśmiechnął się przebiegle. — Mam też warunek — powiedział. — Za mało utargowałeś? — odparła Żmijewska. Colin sprawdził, czy nie słucha ich opiekunka, i przybliżył się konspiracyjnie. — Kiedy nie chodzi o pieniądze. Tutaj nie czeka mnie nic dobrego, droga pani. Każą mi pracować w jakiejś fabryce, a kiedy skończę piętnaście lat, wyrzucą bez grosza na ulicę. Chcę wrócić do Londynu! Mam tam daleką rodzinę. Przeprowadzi mnie pani przez bramę, jako własnego syna? Eliza nie mogła odmówić. Podali sobie dłonie na dobicie targu.

*** Colin wskazał im opuszczony dom w głębi labiryntu podwórek, gdzie mogli bezpiecznie przeczekać. Potem zniknął z dwoma szylingami. Krążąc po pustych, zakurzonych pokojach, Eliza miała dużo czasu dla siebie. Pomyślała, że to najlepszy moment, żeby wymyślić wreszcie wers albo dwa. Zainspirowana rozmową z Colinem, zaczęła układać wiersz o rozmowie z małym dzieckiem, które straciło rodzeństwo. Coś o tym, że umarli zawsze pozostają z nami i że dla dziecka umarły może być tak samo prawdziwy jak żywy. O tym, jak zaskakująco mądra potrafi być naiwność. Poruszając wargami, Eliza stworzyła kilka mocnych, zwięzłych wersów. Poczuła ciepły przypływ dumy. Nie zdarzało jej się to często. Po chwili duma ustąpiła rozczarowaniu. Eliza ze złością zacisnęła palce na łuszczącym się parapecie. Czytała coś podobnego w drodze do Anglii, na pokładzie Vesty! To był, zdaje się, William Wordsworth? Przypominała sobie nawet mały fragment: „Ile was w domu jest, maleńka? Ile jest sióstr i braci?”

„Ile? Siedmioro jest nas wszystkich”. Zdziwiona na mnie patrzy. „Gdzie oni wszyscy są? Opowiedz”. „Siedmioro nas — powtarza. — Dwoje z nas mieszka tu, w Conwayu, A dwaj to marynarze. Dwoje z nas leży na cmentarzu, Brat z siostrą. Nasza chatka W pobliżu cmentarnego muru —

W niej mieszkam razem z matką”3. Eliza przeklęła swoją głowę, która uwielbiała podsuwać jej to, co dawno wymyślili inni. Nie zdążyła jednak pomyśleć nad następnym wierszem, bo znudzony Mitchell zaczął głośno narzekać, że pewnie nie zobaczą już Colina na oczy i że właśnie stracili dwa szylingi. Narzekał tak do południa. Kiedy Eliza miała już ochotę sprawdzić, czy odciętą głowę da się jeszcze dodatkowo udusić, chłopak powrócił z szerokim uśmiechem. Oznajmił, że wszystko załatwione. Jeszcze przed wieczorem Eliza kupiła nowe ubrania na kilku różnych straganach ze starzyzną. Z ulgą pozbyła się staromodnej sukienki, a sierotę wcisnęła w mundurek chłopca z porządnego domu. O zmierzchu ruszyli na plac Wellingtona. Colin kazał im czekać w bocznej uliczce, przy zabitym deskami froncie operetki. Oblepiała ją gruba skorupa afiszy z roznegliżowanymi kobietami wyginającymi się w pozach, które Elizie wydawały się anatomicznie niemożliwe. Po drugiej stronie ulicy lampa oświetlała front składu tytoniowego. Zaczęło padać. Brama uruchomiła się około szóstej; jej błękitny blask odbił się w kałużach zaułka. Eliza, Xa’ru i Colin czekali dalej. Deszcz przybierał na sile. Wreszcie z głębi alejki dotarł do nich dźwięk końskich kopyt i chropowaty głos, nucący ludową piosenkę. Z półmroku wyjechał

przykryty plandeką wóz. Zatrzymał się na środku ulicy, a woźnica w przemoczonej koszuli z podwiniętymi rękawami niedbale przerzucił lejce przez kozła, pogroził palcem masywnemu perszeronowi i zanurzył się w głąb sklepu. Gdy wyszedł, skrzętnie pakując tanie papierosy do swojej cynowej papierośnicy, Colin zastąpił mu drogę. Rozmawiali długo, a zdenerwowany mężczyzna wymachiwał rękami. Dwa srebrne szylingi zmieniły właściciela. Woźnica splunął na ziemię. Zerknął w półmrok, gdzie kryli się Eliza i Xa’ru, a potem rzekł sucho: — Możecie wyjść. Niepewnie wynurzyli się z cienia. Woźnica obrzucił ich wzrokiem, wymamrotał coś o cudakach i ladacznicach, podszedł do swojego wozu i odciągnął płachtę. Stało pod nią kilkanaście wielkich beczek. Sądząc po zapachu — z wielorybim tłuszczem. — Schowajcie się — powiedział. — I ani słowa. Miejsca nie było wiele. Eliza, Colin i Xa’ru stłoczyli się ciasno, a twarde narośle na długich nogach owada wbijały się kobiecie w bok. Przesunęła się tak, by móc obserwować otoczenie przez szczelinę między plandeką a wozem. Ruszyli. Przez chwilę Żmijewska widziała tylko fragment ulicy. Stwierdziła, że okrążają plac. Potem spostrzegła skrawek żelaznego płotu. Wóz stanął. Dojechali do tylnej furty kompleksu. Zaraz obok rozległ się głos wartownika. Elizie trudno było usłyszeć słowa, bo o plandekę bębniły ciężkie krople deszczu. Ktoś zajrzał niedbale do wozu, po czym krzyknął. Pojechali. Teraz widziała w szczelinie fragment bramy i niskie, ceglane magazyny, które przylegały do nasypu. Wóz zatrzymał się przy wąskim przejściu między magazynami. Woźnica, nie schodząc z kozła, uniósł plandekę i rzucił: — Teraz. Wyłaźcie. Eliza wyjrzała na zewnątrz pierwsza. W okolicy kręciło się wiele osób, ale chyba nikt nie patrzył w ich stronę, a zacienione przejście było tylko kilka kroków dalej. Skinęła woźnicy głową, wysiadła i wbiegła między magazyny. Za nią Xa’ru oraz Colin.

— Co teraz? — spytała chłopca, gdy wóz się oddalił. — Czekamy. Stanęli przy rogu magazynu. Woda z dziurawej rynny rozchlapywała się tuż obok, śląc w ich stronę zimne krople. Była za piętnaście siódma. Obserwowali, jak obsługa przygotowuje bramę do połączenia. Ktoś wszedł do opancerzonej sterówki. Zaraz potem na całej bramie otworzyły się osłony, za którymi ukryte były etherowe cewki. Szczęknęły zębate koła. Cewki zaczęły pełzać w górę i w dół gwintowanych szyn, rozmieszczonych na całej długości łuku. Ich magnetyczne obręcze wirowały coraz szybciej, aż zmieniły się w rozmazane smugi. Deszcz lał strugami, spływał po czarnym żelastwie. Światła miasta skrzyły się w kałużach. Za dziesięć siódma w pierwszych cewkach rozkwitły błękitnym blaskiem gorące pączki etherowej energii. Szum wiatru utonął w jeszcze głośniejszym syku i świście. To deszcz wpadał w odsłonięty ether i odparowywał w mgnieniu oka. Wokół cewek rozkwitły jasne obłoki. Podświetlił je jadowity błękit. Maszyna powoli ruszyła. Szczęk żelaza. Kapiący smar. Światło. Woda. Para. Świst. Piekielny łuk z czarnego żelaza mienił się przed Elizą oślepiającą koroną nieziemskich ogni. Chętnie podziwiałaby ten spektakl do samego końca, ale Colin zaczął ją gwałtownie ciągnąć za rękaw. — Teraz — powiedział. Ruszyli wzdłuż magazynów, w stronę nasypu, na którego szczycie stali strażnicy. Mieli na oczach przyciemniane, ochronne gogle, więc wszystko poza oświetloną platformą i rampą, która prowadziła w bramę, było dla nich zupełnie czarne. Skradając się w kierunku rampy, Eliza spostrzegła, że był tu ktoś jeszcze. U stóp nasypu, niedaleko ogromnego przęsła, stał gruby jegomość o twarzy otyłego szczura, w szerokim kapeluszu, po którym strugami spływała woda. Parasol zatknął na szczycie malarskiej sztalugi. Z jednym okiem zmrużonym mazał po płótnie zamaszystymi ruchami. Przeszli obok niego niezauważeni, wspięli się na nasyp, schowali za murowaną budką strażnika. Poczekali, aż kolumna pasażerów oraz obładowanych kuframi bagażowych dotarła do rampy i zaczęła

wspinać się w górę. W momencie, gdy wewnątrz łuku ukazała się migotliwa kurtyna etheru, a blask na moment oślepił wszystkich wokół, Eliza, Colin i Xa’ru wmieszali się między pasażerów i ukryli za wysokim, grubym mężczyzną z dwoma walizami. Kurtyna czystej energii zaczęła się tymczasem pruć. Najpierw w oślepiająco jasnej błonie pojawiły się małe pęknięcia. Te powiększały się szybko, łączyły, błona darła się w długie pasy, które łopotały na krawędziach łuku, odrywały się, odlatywały w noc. Za nimi ukazywał się piękny, skąpany w świetle latarni Londyn; nowiutkie domy i szeroka ulica naprzeciw Regent’s Park. Rampa w Londynie2 wydawała się przechodzić płynnie w platformę Londynu, na której końcu stał znak z napisem „Arrivals”. Grupka żołnierzy, którzy stali przy krawędzi platformy i obserwowali wszystko zza przyciemnionych szybek, wyraźnie się rozluźniła. Tym razem brama połączyła się dokładnie z tym miejscem, z którym powinna. Eliza nie mogła uwierzyć, jak łatwo poszło. — Jesteś niesamowity, Colin — szepnęła do chłopca. — Synku — poprawił ją. — Jesteś niesamowity, synku. Tymczasem na londyńskiej platformie pojawił się mężczyzna w czerwonym surducie. Przełknął ślinę, zrobił kilka kroków do przodu i przeszedł na ich stronę. — Drodzy państwo! — rzekł donośnym głosem. — Jak widzicie, przejście jest sprawne. Prosimy prędko przemieszczać się na drugą stronę. Gdyby rozległ się nagle… Jego dalsze słowa zagłuszył łomot stóp na żelaznych kratownicach rampy. Pasażerowie ruszyli naraz w stronę przejścia. Wszyscy słyszeli krwawe historie o zerwanych w połowie połączeniach i nikt nie chciał, żeby przytrafiło się to właśnie jemu. Eliza położyła obie dłonie na ramionach Colina, żeby nie zgubić go w tłumie. Razem przekroczyli niewidzialną linię, za którą zaczynał się drugi świat. Poczuła tylko lekkie łaskotanie w żołądku i zawroty głowy. Chwilę potem w dżdżystym deszczu schodzili po żeliwnych

schodkach z platformy w Regent’s Park, mając przed sobą rozświetlone, pełne powozów i ludzi ulice późnowieczornego Londynu. Eliza zatrzymała się przy ozdobnej barierce i zapatrzyła w deszczową panoramę. Pozostali podróżni przeciskali się za nią i schodzili dalej, w stronę wyjścia. Obok zatrzymał się Xa’ru. Chwycił ją delikatnie za dłoń. — Tutaj musimy się pożegnać — spod płaszcza owada, na wysokości żeber Elizy, zabrzmiał głos Mitchella. — Nie spędzicie ze mną choć paru dni? Moglibyśmy sobie wzajemnie pomóc. — Bardzo bym chciał — odparł Szkot — ale wiesz, że Xa’ru nie zostało dużo czasu. Musimy natychmiast ruszać dalej. — Szukać daru? — Tak. — Czyli nie zobaczymy się już? — spytała. — Nigdy nie wiadomo — odpowiedział Mitchell. — Jeśli wszystko się uda, zapraszam do mojej posiadłości w Grangemouth. Myślę, że doceniłabyś widoki. Ale teraz: żegnaj. I powodzenia! — Powodzenia, Thomasie. Mam nadzieję, że wam się uda — odparła. Nie wiedziała, czy to usłyszeli, bo gdy się obróciła, Xa’ru i Mitchella nie było już obok. Colin też gdzieś zniknął. Niemal wszyscy pasażerowie zeszli już z platformy. Eliza poszła za nimi, by nie przyciągać uwagi. Została sama w stolicy obcego mocarstwa, bez pieniędzy, broni i dokumentów, opuszczona przez wszystkich towarzyszy podróży. Ale wciąż miała misję — i tylko to się liczyło.

ROZDZIAŁ VI

Wśród ulic, które rój lichwiarzy Wykupił wraz z Tamizą mętną, Błądzę i widzę w każdej twarzy Słabości i niedoli piętno. Każdy głos, klątwa, krzyk urwany, Płacz, którym Dziecko trwogę głuszy, Dźwięczy w mym uchu jak kajdany Wykute w kuźni ludzkiej duszy4.

William Blake, Londyn, 1794

W wielu miastach Europy samotna, obca kobieta nie mogłaby zamieszkać, nie ściągając na siebie uwagi. Sąsiedzi donieśliby na nią konstablowi ze strachu, żeby ich dom i okolica nie straciły reputacji. Konstabl złożyłby kobiecie wizytę, bo miał obowiązek zagwarantować, że w jego rewirze nikt nie będzie uprawiał nierządu. A najłatwiejszą metodą było zmuszanie każdego podejrzanego obcego, by spakował walizki i wyjechał. Na szczęście Londyn nie zaliczał się do takich miast. Tu samotna kobieta była igłą w stogu siana. Łatwo mogła się zgubić wśród ubogich panienek, które szukały pracy jako służące, wśród samotnych guwernantek, nauczycielek, nianiek i opiekunek, robotnic, które straciły pracę na prowincji i szukały nowej w londyńskich fabrykach, wśród wdów, których mężowie zostali na polach bitew całego kontynentu, wśród dobrze sytuowanych panien, które zbiegły do miasta, by ukryć się przed niechcianym zamążpójściem — i wreszcie: wśród prawdziwych nierządnic, których były tu dziesiątki tysięcy.

Londyn był pełen pensjonatów, hotelików oraz pokoi do wynajęcia, przez które przewijała się rzeka ludzi z całego świata. Eliza mogłaby godzinami przebierać w ogłoszeniach, szukając dla siebie dobrego miejsca, a potem całymi dniami jeździć po mieście i sprawdzać te miejsca jedno po drugim. Większość na pewno dalece odbiegałaby od lakonicznych reklam. Dodatkowo ryzykowała, że niewinny anons zaprowadzi ją do gangu zmuszającego kobiety do prostytucji. Eliza nie chciała zostawiać za sobą trupów już na początku pobytu w Londynie. Dlatego zamiast ogłoszeń wybrała swój stary, sprawdzony sposób. Po wyjściu z kompleksu Bramy Londyńskiej ruszyła pierwszą z brzegu ulicą na południe, wzdłuż Regent’s Park, w stronę centrum miasta. Otoczyły ją fronty bogatych kamienic, mieszczanie, gazeciarze, dorożki. Lampy etherowe już płonęły, obmywając ulicę łagodnym, błękitnym blaskiem. Dotarła do Park Crescent, gdzie ciągnął się długi półokrąg białych jak śnieg kamienic z neoklasycystycznymi fasadami. W środku ten półokrąg dzieliła na pół szeroka ulica Portland Place, w którą weszła teraz Żmijewska. Portland Place była pełna wysokich domów, urzędów, ambasad; jasna, bezpieczna i rozpaczliwie nudna. Eliza skręciła w pierwszą z brzegu mniejszą uliczkę. Potem w kolejną. Otoczyły ją domy średnio zamożnych mieszczan, sklepiki, małe puby. Nie miała mapy, ale punktem orientacyjnym było dla niej przęsło bramy, widoczne ponad dachami domów i całkowicie czarne na tle wieczornego nieba. Znalazła piekarnię i weszła do środka po jednego rogala. Potem zajrzała do zakurzonej księgarenki, gdzie kupiła za bezcen oprawiony w len tomik poezji nieznanego autora. Rogalika zjadła. Tomik był rekwizytem, którego spodziewała się wkrótce potrzebować. Bocznymi uliczkami oddalała się od głównych arterii. Witryny sklepowe i puby ustąpiły miejsca sennym ulicom, których mieszkańcy — zwykli londyńczycy — żyli za pomalowanymi jaskrawo drzwiami, w swoich pałacach drobnomieszczańskiego gustu, pachnących pastą do podłóg, starociami i naftaliną. Nowoczesne etherowe latarnie nie zastąpiły tu jeszcze tradycyjnych gazowych. Wkrótce Eliza trafiła na Cavendish Square — mały, okrągły

skwerek z ławkami, który otaczały średnio zamożne kamienice. Usiadła, udając, że czeka na kogoś. Otworzyła swoją książeczkę. Wiedziała z doświadczenia, że zaczytana kobieta mniej przyciąga uwagę. Czas mijał. Drzwi okolicznych domów to otwierały się, to zamykały. Żmijewska kątem oka obserwowała wychodzących ludzi: bogatych mieszczan, ich pucułowate dzieci, służbę. Wypatrywała odpowiedniej osoby. Wkrótce po tym, jak zegary w mieście wybiły ósmą, z pobliskiego domu wyszła z opuszczonym wzrokiem dziewczyna, ubrana w szarą, prostą sukienkę, przetarty płaszcz i niemodny kapelusz. Eliza wstała, schowała tomik, a potem dyskretnie ruszyła za nią. Szły na południowy zachód, w kierunku centrum miasta. Po drodze Żmijewska obserwowała, jak chodzi śledzona dziewczyna, kiedy odwraca wzrok od innych przechodniów, jaka jest mowa jej rąk, barków, lekko przygarbionych pleców. Próbowała ją naśladować. Razem minęły jedną z głównych ulic i zanurzyły się w wąską, ciemną uliczkę. Tablica na jednym z domów informowała, że są na Poland Street. Eliza uznała to za znak, że wybrała dobrze. Poland Street była długa i wąska. Na jej środku znajdował się wielki zakład pracy dla ubogich. Śledzona kobieta przemknęła przed nim szybko, jakby wiązała z tym miejscem złe wspomnienia. Idąc dalej jej tropem, Eliza weszła między stare, zaniedbane kamienice dzielnicy Soho; w malutkie uliczki pełne domów z pokojami do wynajęcia, tanich pubów oraz obskurnych teatrzyków burleskowych, których klientelę stanowili ubodzy robotnicy. Kobieta weszła w końcu do wysokiego ceglanego budynku przy skrzyżowaniu Poland Street i Broad Street. Wnioskując z faktu, że w co drugim oknie wywieszone było pranie, prawie każdą izbę wynajmowała tu inna rodzina. Eliza uśmiechnęła się — osiągnęła swój cel. Nawet w nowoczesnych miastach ludzie o podobnym fachu i zarobkach często mieszkali blisko siebie. Dzięki tej starej prawdzie Żmijewska trafiła do londyńskiego zagłębia służących i ubogich guwernantek. Weszła do ceglanego domu i spytała o pokoje na wynajem, lecz nie

mieli akurat niczego wolnego. Wyszła z powrotem na ulicę. Zaczęła wypytywać przechodniów. W ciągu kwadransa trzy razy musiała odprawiać od siebie nachalnych dżentelmenów, którzy zapewniali, że zaopiekują się nią w zamian za sprzątanie domów, gotowanie czy drobne usługi, których zakres wstydzili się doprecyzowywać wprost na ulicy. Trafiła jednak w końcu na młodą robotnicę, która podnajmowała suterenę u starszej pani, na pobliskiej Marshall Street. Niedawno zwolniło się tam kilka pokojów. Poszły razem przez ciemne podwórko i uchyloną bramę, a potem robotnica wprowadziła Elizę po wąskich, skrzypiących schodach na pierwsze piętro, gdzie mieszkała właścicielka domu. Starsza pani miała na nazwisko Humpfordt. Siedziała w starym fotelu, dokładnie naprzeciw otwartych drzwi mieszkania, aby każdy, kto wchodził wyżej, musiał przed nią przeparadować. Na kolanach miała rozłożoną wielką gazetę. Ćmiła porcelanową fajkę. Z bliska śmierdziała tytoniem, ginem i brakiem kąpieli. Sam dom też nie wyglądał szczególnie zachęcająco, jednak Eliza nie miała czasu wybrzydzać. Nie protestowała, nawet gdy pani Humpfordt zalała ją litanią pytań. — Jesteś sama? — rzuciła najpierw. — Tak. — Palisz tytoń? — Nie. — Skąd pochodzisz? — Jestem emigrantką z kontynentu. — Rosja? — Polska. — To nie to samo? — Nie, proszę pani. — Hmpfff… I co zamierzasz tu robić, złociutka? — Znam dobrze francuski, rosyjski, niemiecki. Będę udzielać prywatnych lekcji języków. — Naprawdę? Zamierzasz zarabiać językiem? Pani Humpfordt zarechotała. — Tylko nie rób tego pod moim dachem, złociutka. I pamiętaj, że

przy pierwszej wizycie konstabla wylatujesz na ulicę. To samo, jeśli zobaczę dżentelmenów wychodzących z twojego pokoju. A pieniędzy nie zwracam! Eliza skinęła głową. Poszli do pokoju na ostatnim piętrze, w mansardzie. Po drodze Eliza musiała przestępować nad stertami szmat i sprzętami porzuconymi na schodach przez byłych lokatorów. Gdy dotarli na miejsce, Żmijewska zapłaciła za miesiąc najmu srebrnymi szylingami, wyprutymi z podszewki gorsetu. Pani Humpfordt wzięła też kaucję, choć nie sprecyzowała, co właściwie jest nią objęte — zardzewiałe metalowe łóżko z tanim siennikiem, obłupany i brudny żeliwny kominek, krzywy stolik, równie krzywe krzesło, na wpół zeżarta przez korniki szafa, która pamiętała czasy Cromwella, czy może pęknięty ceramiczny nocnik w kącie za szafą. Bo karaczany, które rozbiegły się na boki, gdy kobiety zapaliły oliwną lampkę, zapewne były gratis. Po wszystkim Elizie zostało pieniędzy w sam raz, by nie głodować przez tydzień. Musiała natychmiast przejść do działania. Odszukać swój kontakt w Londynie. Wejść w otoczenie Załuskiego. Odnaleźć Abelarda, który mógł jej pomóc. Trzy zadania, z których każde wydawało się proste, ale w środku dwumilionowego miasta, gdzie jak w tyglu mieszały się narody i języki i gdzie na samotną, ubogą damę czekało wiele niebezpieczeństw, wcale proste nie były. Na szczęście w nocy Eliza miała dużo czasu, by przemyśleć swój plan. Karaczany skrobiące odnóżami po starej podłodze skutecznie odpędzały sen.

*** Następnego dnia rozpoczęła poszukiwania od biblioteki na obrzeżach Soho. Spytała w niej o archiwalne numery „Kuryera Polskiego” — jedynej polskojęzycznej gazety w Anglii. Bibliotekarki bezradnie rozkładały ręce. Podobnie w drugiej bibliotece, do której dotarła po długim spacerze. Jedyny pożytek z wizyty był taki, że zdobyła kilka książek, w tym nieznaną sobie powieść Waltera Scotta,

którą planowała czytać w wolnym czasie. Gdy Eliza wyszła z biblioteki na ulicę, zaczęła myśleć, że plan Słowackiego nie był wcale taki sprytny. Spiskowcy z Londynu, którzy mieli jej pomóc, byli dobrze ukryci. Nic dziwnego. Rząd brytyjski i królowa obawiali się, że z kontynentu przyjdzie „rewolucyjna zaraza”, dlatego policja i kontrwywiad surowo rozprawiały się z sekretnymi stowarzyszeniami. Szczególnie jeśli zakładali je przedstawiciele narodów, które stały po przeciwnej stronie wielkiej europejskiej szachownicy. Słowacki nie znał imienia żadnego ze spiskowców. Zaproponował, żeby skontaktowali się z Elizą przez zaszyfrowaną wiadomość w „Kuryerze”. Gazeta była dwutygodnikiem. Ostatni numer ukazał się czwartego kwietnia. Eliza przybyła do Londynu siódmego. Nie miała czasu ani pieniędzy, by czekać na kolejne wydanie. Musiała zdobyć ostatni numer jak najszybciej, z nadzieją, że data spotkania jeszcze nie minęła… Ruszyła z powrotem w stronę Marshall Street. Zastanawiała się, czy nie spróbować w redakcji gazety. Adres przepadł jednak z resztą jej dokumentów, a poszukiwania mogły zająć wiele godzin i pożarłyby sporą część jej i tak niezbyt imponujących oszczędności. Gdy ważyła tę kwestię w myślach, ze sklepu kolonialnego wyszedł na ulicę jakiś jegomość, niosący pod pachą towary zawinięte w starą gazetę. Eliza odprowadziła go wzrokiem. Do głowy wpadł jej pomysł. Rozpytując na ulicy, trafiła do sklepu, którego szyld oznajmiał: „Polish Imported Goods & National Specialities, W. Niegoszewski”. Eliza widziała już wiele podobnych przybytków. Wyrastały w każdym mieście, gdzie znajdowało się choć paru polskich emigrantów — a tych było dziś pełno w całej Europie. Sklepy takie, oprócz wiszących na ścianach patriotycznych memorabiliów, charakteryzowały się głównie wyższymi cenami oraz ubóstwem towarów. Bo i jakie rzeczy można było przywozić przez kilka granic i blokad z odległego Księstwa Warszawskiego lub rosyjskiego zaboru? Najczęściej były to nieszczególnie świeże kiełbasy, praliny z orzełkami, woreczki z ziemią ze świętych miejsc, świece z patriotycznymi motywami oraz wódka. Trafiała się też tak zwana moda patriotyczna, czyli perkale i żakardy z motywami orła lub głowami królów, które naprawdę pochodziły

z ubogich tkalni w Normandii i Szkocji. Eliza weszła do ciemnego, pachnącego tytoniem fajkowym wnętrza. Nim zdążyła porządnie się rozejrzeć, przyskoczył do niej młody ajent o ospowatej twarzy, w wykrochmalonym na sztywno kołnierzyku. — Pani życzy sobie…? — Pakuje pan towar w stare gazety? Po minie ajenta poznała, że to najbardziej zaskakujące pytanie, jakie słyszał od dawna. — Jeśli pani nie chce, może być w co innego. — Nie o to chodzi — odparła Eliza. — Mam nietypową prośbę. Mógłby mi pan pokazać wszystkie? Ajent omiótł półki pełnym zaskoczenia wzrokiem. — Wszystkie… towary? Nie żeby miał ich wiele. Gdyby się uwinął, zajęłoby to może kwadrans. — Nie — powiedziała uprzejmie Żmijewska. — Wszystkie gazety. Których używacie do pakowania. Mężczyzna mruknął pod nosem, zanurkował za kontuarem i po chwili ułożył na nim stosik poplamionych dzienników i tygodników. Były wśród nich egzemplarze „Kuryera Polskiego” z ostatniego miesiąca. Eliza wyciągnęła rękę po ostatni. — Musi pani coś kupić — powiedział ajent. Kupiła trochę czekoladowych pralin, butelkę wina (nazywało się „Rarytas sarmacki”, więc nie wiązała z nim szczególnych oczekiwań) oraz flakonik wody perfumowanej. Po powrocie do swojego pokoiku na Marshall Street napełniła wodą cynową miskę, ustawiła ją na stole i wlała do niej połowę perfum. Atmosfera w pomieszczeniu zrobiła się odrobinę bardziej znośna. Praliny i wino zaniosła na dół, do ubogiej robotnicy, która pomogła jej znaleźć kwaterę. Okazało się, że kobieta mieszka tam z dwoma córeczkami. Gdy Eliza zobaczyła, jak łapczywie pożerają czekoladę, ze smutkiem zdała sobie sprawę, że bochenek chleba i parę puszek z mięsem byłyby dużo lepszym prezentem.

***

Gdy w całym mieście rozległy się południowe dzwony, Eliza otworzyła szeroko okno, by wpuścić do malutkiego pokoiku jak najwięcej światła. Postawiła na stole kubek gorącej herbaty, a potem ostrożnie rozłożyła poplamioną gazetę. Obok gazety położyła trzy książki z biblioteki: polską Biblię, Konstytucję 3 maja oraz wyświechtane wydanie Pana Tadeusza. Kontakt mógł użyć szyfru z kluczem. W takim wypadku, znając polskich spiskowców, klucz pochodził zapewne z któregoś z tych trzech tekstów. Na książkach ułożyła ostrożnie lupę, za którą zapłaciła całego szylinga. Eliza rozprostowała palce i rozciągnęła szyję. Nadszedł czas, by wykorzystała największy ze swoich talentów. Najpierw pobieżnie przejrzała gazetę. Potem przeczytała ją od deski do deski. Rejestrowała charakterystyczne niedoskonałości stylu każdego z autorów. Szukała błędów, których nie wypatrzyła korekta. Poprzesuwanych znaków. Nietypowych ciągów liter lub liczb. Charakterystycznych skaz na niektórych czcionkach. Steganografia — nauka o ukrywaniu przekazu tak, by dostrzegły go tylko odpowiednie osoby — wymagała od swoich adeptów wielkiej uwagi. Najwięcej czasu Eliza poświęciła działowi anonsów, bo tam obca redakcji osoba najłatwiej mogła umieścić swój szyfr. Wkrótce potem dokonała pierwszego odkrycia. Pomiędzy ogłoszeniami matrymonialnymi („Niemłoda wdowa poślubi obywatela brytyjskiego za rekompensatą”), ofertami współpracy („Pomysłowy szuka do spółki handlowej osoby z pokaźnym kapitałem”) oraz różnych usług („Polecam się paniom, których mężowie są w podróży — gwarancya bez wszelkich następstw”) znalazła obwiedzioną ramką reklamę kokainowych syropów przeciwbólowych dla ząbkujących niemowląt. Na obrazku zatroskana mama o bujnej urodzie trzymała na rękach pacholę, któremu podawała na język lekarstwo. Za damą znajdowała się toaletka z lustrem, w którego ozdobionej roślinnym motywem ramie Eliza spostrzegła ukryte litery. Chwyciła lupę i uważnie spisała je wszystkie na kartce. Miała przed sobą ciąg osiemdziesięciu pięciu znaków, pogrupowanych po pięć — każda piątka w oddzielnym segmencie ramy:

Dhyyl/uYvhk/8,Rpu/nzavu/bwvuA/ohtlz/.Lcly/flclu/pun.V/usfiy/hcl,k/lalyt/pulk. Zazwyczaj Eliza zaczynała od podkreślenia wszystkich spójników i zdublowanych liter. Tu jednak sprawa była bardziej skomplikowana, bo nie znała prawdziwej długości słów. Zostały podzielone arbitralnie co pięć znaków, przez co spójniki zlały się z resztą. Zespoły podwójnych liter były w szyfrogramie dwa. Występowały często w różnych językach naturalnych. W polskim trochę rzadziej, w angielskim częściej. Było też osiem dużych liter, trzy kropki, przecinek i dwukropek. Trzy z dużych liter występowały po kropkach, więc ewidentnie stanowiły początki zdań. Tak jawna interpunkcja dawała szansę, że Eliza ma do czynienia z prostym szyfrem podstawieniowym, gdzie każdą literę alfabetu zastąpiono inną, wedle określonego wzoru. Zaczęła od ciągu „Whzzdvyk”. Była prawie pewna, że to pojedyncze słowo, bo zaczynało się od dużej litery po kropce, a kończyło dwukropkiem. Na dodatek miało w środku zdublowaną literę. Żmijewska próbowała najpierw odgadnąć je na szybko, sięgając do swojego repertuaru ośmioliterowych słówek ze zdublowaną literą na pozycji trzeciej i czwartej. Jednak ani „poddasze”, ani „buddysta”, ani nawet „rozzłość” nie rozjaśniały w żaden sposób pozostałej części wiadomości, a na dodatek wydawały się nie mieć sensu w kontekście kropki i dwukropka. Eliza zaczęła szukać wśród słów angielskich — z podobnym rezultatem. Trzeba było użyć bardziej pracochłonnej metody. Zaczęła przesuwać wszystkie litery enigmatycznego słowa w dół i w górę alfabetu, szukając sensownej całości. Dostała ją po kilkunastu próbach. Kluczem okazała się liczba siedem — każda litera wiadomości została przesunięta do przodu o siedem pozycji w alfabecie. Po odwróceniu tego procesu, „Whzzdvyk” zmieniło się w „Password”. Eliza krzyknęła z radości tak głośno, że usłyszała ją nawet pani Humpfordt. Uwielbiała ten moment euforii, kiedy udawało się znaleźć rozwiązanie ciekawej zagadki… Szybko odszyfrowała resztę komunikatu. Brzmiał on:

Warre/nRoad/8,Kin/gston/uponT/hames/.Ever/yeven/ing.O/nlybr/ave,d/eterm/in Eliza nie miała pewności, czy to wiadomość dla niej. Jeśli tak, dlaczego była po angielsku? Żeby tajna policja łatwiej mogła ją odczytać? Nie podobało jej się też sfomułowanie „tylko odważni, zdeterminowani”. To wyglądało jak ogłoszenie rekrutacyjne, a nie wiadomość dla jednej, konkretnej osoby. Uśmiechnęła się. Nigdy wcześniej nie zdarzyło się, by przez przypadek odszyfrowała cudzą komunikację. Jednak „Kuryer” był jedyną polską gazetą w Anglii oraz dwutygodnikiem o najmniejszym nakładzie spośród londyńskiej prasy. Biorąc to pod uwagę, nie wydawało się szczególnie dziwne, że więcej niż jedna grupa słała nim sekretne wiadomości. Zawsze jednak pozostawała opcja, że mylące brzmienie komunikatu było celowe. Dlatego Elizę kusiło, by zamknąć gazetę i pojechać na Warren Road jeszcze tego wieczoru. Zdawała sobie jednak sprawę, że to może się okazać niebezpieczne. Ludzie, którym zależało na sekrecie tak bardzo, że szyfrowali wiadomości, na pewno nie byliby szczęśliwi, gdyby wpadła przypadkiem do ich kryjówki… Z tą myślą Eliza zeszła piętro niżej, do wspólnej kuchni. Zrobiła sobie nowy kubek herbaty, wróciła do pokoju i ponownie siadła do gazety. Przejrzała jeszcze raz anonse, potem artykuły. Jej uwagę przykuł zwłaszcza jeden z nich, oznaczony jako „Nadesłane do redakcji”. Autorem był niejaki doktor Łukasz Torbicki, a tekst dotyczył problemu zwalczania epidemii w wielkich ośrodkach miejskich. Osobliwy temat jak na emigracyjny dwutygodnik o mikroskopijnym nakładzie… Uwagę Elizy zwróciły też nietypowe u wykształconego człowieka niedoskonałości stylu i dziwnie zbudowane zdania. Może pan Torbicki miał coś do ukrycia? Zaczęła od zaznaczania pierwszych słów każdego akapitu. Pierwszych i ostatnich słów każdej linijki. Ostatnich słów każdego akapitu. Wreszcie wpadła na właściwe rozwiązanie. Szyfr był prosty. Z każdego akapitu artykułu należało wziąć słowo o numerze odpowiadającym numerowi tego akapitu. To jest: pierwsze

słowo z pierwszego, drugie słowo z drugiego, trzecie z trzeciego — i tak dalej. Akapitów było dziesięć. Eliza prędko skrobała na kartce słowa, a gdy dotarła do końca, jej oczom ukazała się wiadomość: Piętnastego każdego miesiąca trzecia do czwartej Tunel „Kuryer” Chwała Rzeczpospolitej Trafione! Zmęczona, ale szczęśliwa Eliza oderwała się od gazety. Przeszła po pokoju, by rozruszać zdrętwiałe nogi. Piętnasty! To zdecydowanie za późno. Do tego czasu byłaby zmuszona kraść, znaleźć sobie jakąś pracę albo przejść na dietę złożoną z wody i suchego chleba. Tymczasem zbliżał się wieczór. Ssało ją w żołądku. W kubku po herbacie były tylko fusy. Ruszyła na dół, do kuchni, gdzie zjadła kromkę chleba i popiła ją szklanką wody, która miała smak mułu i żelaza. Wtedy przez głowę przeszła jej dziwna myśl. Wróciła do stołu, obrzuciła gazetę wzrokiem. Coś nie dawało jej spokoju. Detal, na który trafiła w trakcie poszukiwań drugiej zakodowanej wiadomości. Na trzeciej stronie gazety znajdowała się polityczna karykatura, na której przedstawiono, jak gruba dama z koszem pełnym rolnych płodów i szarfą z napisem „Brytyjskie rolnictwo” szarpana jest zawzięcie przez dwóch dżentelmenów. Premier Robert Peel próbował ją wciągnąć do powozu z napisem „Wolny rynek”, w którym siedziało kilku fabrykantów z workami funtów. Natomiast Benjamin Disraeli ciągnął kobietę do powozu pod nazwą „Protekcjonizm”, gdzie widać było bogatych właścicieli ziemskich. Długi i złośliwy podpis po angielsku tłumaczył całe zamieszanie wokół ustaw zbożowych, które premier chciał anulować, a które opozycja planowała utrzymać. Poniżej zamieścił podpis autor rysunku: Pi Tebahpla. Elizy nie zdziwiło, że rysownik wolał pozostać anonimowy. Jednak pseudonim, który sobie wybrał, był cokolwiek dziwny. Imię — z osobliwą pisownią. Nazwisko — anagram słowa alphabet. Przyjrzała się sygnaturze lupą, a potem wróciła do tekstu pod rysunkiem. Był napisany ręcznie i dziwnie rozstrzelony. Pomiędzy niektórymi

słowami miał podwójne odstępy. Mniejsze przerwy znajdowały się też wewnątrz niektórych słów. Można by pomyśleć, że autor starał się po prostu rozciągnąć tekst na całą szerokość kadru, ale Elizie wydało się to nienaturalne i podejrzane. Po chwili spostrzegła, że słowa z przerwą w środku następowały zawsze po podwójnej przerwie. Czasem w ten sposób były wydzielone całe sylaby. Czasem — pojedyncze litery. To nie mógł być przypadek. Kryła się tu kolejna wiadomość! Wypisała wszystkie znaki na kartce. Jej oczom ukazał się długi, pozornie pozbawiony sensu ciąg. Czuła jednak, że kryje on jakąś tajemnicę. Widziała ją już prawie pod grubą płachtą słownych przekształceń i matematycznych równań. Zaczęła próbować wszystkich znanych sobie podstawień, poczynając od szyfru Cezara, przesuwania liter alfabetu o określone interwały, zamieniania ich miejscami według różnych wzorów. Na nic. Zawsze otrzymywała tylko chaos, w którym nie widziała układów przypominających typowe słowa. Długo patrzyła na tekst, rozcierając palcami skronie. Kreśliła coś na papierze. Znów rozcierała skronie. Zegary Londynu wybiły szóstą. Zaraz potem siódmą. W pokoju robiło się zimno, ale Eliza nie zwracała na to uwagi. W końcu zrozumiała, że są dwie możliwości. Albo źle zinterpretowała podpis pod karykaturą i szukała informacji tam, gdzie jej nie było, albo miała przed sobą jakiś bardzo zaawansowany, trudny do złamania szyfr. Zaczęła zastanawiać się nad szyfrem Cardano oraz szyfrem Vigenère’a. Jednak wiadomości zapisane tymi dwiema metodami były piekielnie trudne do odczytania bez znajomości klucza, nawet gdyby poświęciła im tygodnie. Ktokolwiek szyfrował wiadomość adresowaną dla niej, zdawał sobie sprawę, że Eliza będzie musiała ją odszukać i odczytać bez żadnych dodatkowych narzędzi lub informacji. Nie przygotowałby czegoś aż tak ponad jej siły. Chyba, że to w ogóle nie była wiadomość dla niej… Żmijewska przeszła się po pokoju. Była uparta. Postanowiła spróbować jeszcze jednego — szyfru polialfabetycznego. Ta zaawansowana metoda przypominała trochę sposób, w jaki

zaszyfrowano pierwszą wiadomość. Jednak zamiast jednego przesuniętego alfabetu, szyfrogram wykorzystywał też kilka kolejnych, które stosowano albo kolejno, albo na przemian, do określonych liter wiadomości. Można ją było odczytać w zasadzie tylko, jeśli znało się wszystkie kolejne klucze. Musiały więc znajdować się gdzieś w okolicy wiadomości… Eliza wróciła do podpisu pod karykaturą: Pi Tebahpla. I nagle zalała ją fala radości. To zapewne były klucze, których potrzebowała! Tylko jak je zinterpretować? „Tebahpla” to angielskie słowo alphabet pisane od tyłu. Wyobrażała sobie zatem, że drugim kluczem był odwrócony alfabet, gdzie literze „a” przypisano literę „z”, literze „b” literę „y” — i tak dalej. A pierwszy klucz? „Pi” najprawdopodobniej oznaczało liczbę π. Ale jak użyć liczby niewymiernej w roli klucza deszyfrującego? Po chwili wpadło jej do głowy, że można by wziąć pierwszych dwadzieścia parę cyfr liczby π i rozpisać je nad alfabetem, tak aby każda litera otrzymała swoją cyfrę. Potem, jak w szyfrze Cezara, przesunąć każdą literę o tyle miejsc w alfabecie, ile wynosi przypisana kluczem cyfra. Eliza chciała tego spróbować. Niestety, nie miała przy sobie encyklopedii, a było za późno na wizytę w bibliotece. Nie mogła też czekać do rana. Czekanie w tym stanie by ją zabiło! Ale jak o godzinie ósmej w Soho poznać liczbę π z dokładnością do dwudziestu sześciu miejsc po przecinku? Wiedziała, że π da się wyliczyć z pomocą szeregu Leibniza, ale taka matematyka daleko przekraczała wszystko, co wbito jej rózgą do głowy w wileńskim gimnazjum. Rozwścieczona nagłą komplikacją, ubrała się i wybiegła na ciemniejące szybko ulice Londynu, szukać otwartej jeszcze księgarni lub biura rachunkowego. Wróciła pół godziny potem z karteczką, na której zapisana była liczba. Aby ją zdobyć, prawie wystraszyła na śmierć starego Żyda, który właśnie zamykał swoją księgarenkę, gdy Eliza wypadła na niego z cienia z wyrazem szaleństwa na twarzy. Teraz, szczęśliwa i trochę tylko spocona, siadła znowu do szyfrogramu. Zastosowała klucze w odwrotnej kolejności. Najpierw przesunęła litery na przeciwne pozycje w alfabecie. Potem przesunęła je ponownie, o przypisane im cyfry liczby π…

Błąd! Żmijewska zacisnęła zęby. Poświęciła wiadomości tyle czasu, a znów miała przed sobą bezużyteczny chaos. Do oczu napływały jej łzy bezsilnej wściekłości. Czy mogła się mylić? A może metoda była dobra, tylko wzięła zły alfabet? Powtórzyła proces. Tym razem zamiast standardowego, dwudziestosześcioliterowego alfabetu łacińskiego wzięła trzydziestodwuliterowy polski. I pierwsze trzydzieści dwie cyfry liczby π. Poczuła, jak opadają z niej całe napięcie i zdenerwowanie. Przed sobą miała na kartce trzecią wiadomość: w czwartek rano zostaw list z adresem i godziną w skrytce pocztowej trzy cztery jeden general post office st. martin’s le grand przyjdę Tryumf! Ktokolwiek to zakodował, miał bardzo pochlebne zdanie o inteligencji adresatów wiadomości. Jeśli to faktycznie była notatka od jej kontaktu, Eliza planowała przy pierwszym spotkaniu urwać mu głowę. Chwyciła trzy kartki ze zdekodowanymi wiadomościami i wykończona, rzuciła się na łóżko. Czytała je jedna za drugą. To było prawie jak gra w „trzy karty”. Jedna karta wygrywała, a wybranie złej oznaczało stratę czasu, którego nie miała, albo wręcz — niebezpieczeństwo. W jakiej kolejności powinna je zbadać? Którą wiadomość wybrać? Trzecią, tę zdobytą z największym trudem, od razu postanowiła przesunąć na spód. Nie spodziewała się wiele po zdolnościach kryptograficznych przypadkowych polskich emigrantów z Londynu. Szyfr był trochę zbyt wyszukany. Poza tym nie podobał jej się pomysł zdradzania komuś swojego miejsca pobytu. Zostały dwie wiadomości. Jedną mogła sprawdzić już jutro. Z następną musiała poczekać aż do czwartku. I to właśnie zdecydowało. Warren Road, nadchodzę! — pomyślała Eliza, a już chwilę potem spała, głośno pochrapując.

***

Obite żelazem stukilowe drzwi rąbnęły o ścianę, krusząc parę cegieł, z których prysnęły odłamki i czerwony pył. Huk poderwał do lotu gołębie siedzące na gzymsach i parapetach nad zapomnianym londyńskim zaułkiem. Zza drzwi wybiegł mężczyzna. Spojrzenie miał szalone. Słaniał się. Twarz zalewała mu krew, sącząca się z drobnej siateczki pęknięć, które pokrywały skórę. Krew ciekła też z nosa, ust, uszu. Mężczyzna umierał. Mimo bólu i szoku nie miał co do tego najmniejszych wątpliwości. Przez czerwoną mgłę zdołał dojrzeć właz do kanału. Był jakieś trzydzieści metrów dalej, w połowie zaułka. Dla konającego mężczyzny równie dobrze mógłby to być kilometr. Zrobił kilka kroków, wspierając się na ceglanym murze. W miejscach, gdzie dotknął ściany, zostawiał rozmazany, rdzawy ślad. Ból stawał się nieznośny. Kilka kolejnych kroków — i mężczyzna upadł na czworaka. Chwilę tkwił w tej pozycji. Ręce, na których się opierał, drżały z bólu. Wiedział, że jeśli się załamią, już nie wstanie. Dlatego walczył ze wszystkich sił, a krew z jego napiętej twarzy skapywała na brudne klepisko. Zaczął pełznąć na czworaka. Skóra na dłoniach brązowiała, marszczyła się, pękała i schodziła płatami. Wypluł kilka zębów, żeby nie zakrztusić się nimi w swojej ostatniej drodze. Piętnaście metrów do włazu. Wszystko potoczyło się za szybko! Stworzył plany na taką okoliczność. Jego przyjaciel miał dokładne dyspozycje, skrytka w siedzibie Banku Anglii zawierała wszystko, co potrzebne. Ale nigdy wcześniej nie korzystał z awaryjnych planów (nie korzystał? czy może tylko nie pamiętał?). Myśl, że coś może zawieść, przerażała mężczyznę bardziej niż fakt, że zostało mu tylko kilka chwil życia. Z trudem podniósł głowę. Dziesięć metrów. Na końcu zaułka widział rozświetloną latarniami ulicę, którą jeździły powozy i spacerowali ludzie. Świat żywych, którego miał już nigdy nie odwiedzić. Rozumiał, że przechodnie nie mają szans go dojrzeć. Dla kogoś idącego po jasnej ulicy wnętrze zaułka było tylko ciemną plamą. Mimo to bał się, że ktoś wejdzie tu pod jakimś pozorem

i znajdzie go — pełznącego jak ohydny ożywiony trup z powieści gotyckiej. Ból znowu zatrzymał mężczyznę. Obraz rozmywał mu się przed oczyma. Widocznie coś się w nich psuło, jak w całym ciele. Zmrużył oczy, spojrzał na swoje dłonie — i już wiedział, że to koniec. Nie dotrze do włazu. Modlił się, żeby przynajmniej… Metalowe drzwi znowu huknęły. Mężczyzna usłyszał głos przyjaciela, który głośno go wzywał. Nie miał siły odpowiedzieć, ale poczuł, jak jego skręcone w agonii ciało zalewa fala ulgi. Uniósł się słabo na dłoniach. Poruszył wargami, a z jego gardła dobiegł słaby głos: — Jeszcze… Polska… Z tymi słowami na ustach upadł. Drgnął jeszcze kilka razy, po czym stracił przytomność. Ruszało się jeszcze tylko jego ciało. Skóra złaziła, żyły pękały, pod mięśniami coś falowało, gotowało się. Mężczyzna powoli się rozpuszczał. Ciało ściekało z kości i mieszało się z brudną wodą, spływającą w kierunku włazu londyńskiego kanału. Gdy przyjaciel stanął wreszcie nad nim w zapomnianym, ciemnym zaułku, mężczyzna był już tylko kałużą, w której leżały resztki zbutwiałego ubrania. Ale to nie miało już żadnego znaczenia. Wypełnił swoje zadanie.

*** Trzeciego dnia pobytu w Londynie Eliza Żmijewska wstała dobrze po dziesiątej. Wygrzebała się spod starej kołdry. Roztarła przedramię, podrapane końcówkami gęsiego pierza, które wydostawało się na zewnątrz przez liczne przetarcia i dziury w pościeli. Zeszła na dół po herbatę, czerstwy chleb i kawałek sera. Siadła na łóżku, żuła suchą kromkę i czytała Narzeczoną z Lammermoor Waltera Scotta. Doszła do miejsca, w którym zła Lady Ashton przekonuje Lucy, że Edgar o niej zapomniał i żeni się we Francji. W tym miejscu zamknęła książkę, wstała i zabrała się do gimnastyki. Wczoraj spędziła cały dzień nad szyframi, więc cała była obolała, a mięśnie miała sztywne. Możliwe, że jechała w paszczę lwa. Musiała

się przygotować. Już po południu ubrała się, dyskretnie umalowała, po czym szybko zbiegła na dół, unikając wzroku pani Humpfordt, która siedziała w bujanym fotelu naprzeciw otwartych drzwi i miała oko na każdego, kto wchodził i wychodził. Na ulicy rozejrzała się za dorożką, ale po starym bruku toczył się tylko mały wóz z kapustą. To nie była okolica, gdzie dorożki często by się pojawiały. Ruszyła więc na południe, minęła kilka przecznic i wreszcie dotarła do szerokiej ulicy Piccadilly. Tam przyzwała dorożkę, ale zamiast wsiąść, od razu podeszła do dorożkarza i podała mu odszyfrowany adres. — To daleko? — spytała. — Ooo, będzie pół godziny jak nic, panienko. Aż za Richmond Park, pod Londynem. — Ile? — W obie strony? — Raczej nie. — To szyling i trzy pensy. Żmijewska zaklęła w myślach. Wcześniej szacowała, że oszczędności starczy na tydzień. W tym tempie rozejdą się przed czwartkiem. Weszła do środka i ruszyli przez ruchliwe ulice popołudniowego Londynu. Przez brudną szybkę obserwowała ludzi na chodnikach i powozy na drogach. Raz czy dwa mignęły jej długie, trzykonne omnibusy. Na skrzyżowaniu zobaczyła też bezkonny pojazd parowy z etherowym napędem. — Po co panienka tam jedzie? — spytał tymczasem dorożkarz, nachylając się do przedniego okienka, by lepiej słyszała go przez uliczny zgiełk. — Dali ogłoszenie, że szukają służącej — odparła Eliza. Zagwizdał. — To lepiej, żeby panienkę przyjęli, bo kilka takich podróży za pracą i panienka jak nic trafi za długi do domu dla ubogich! — Proszę mi uwierzyć, już o tym myślałam. Miała nadzieję, że to koniec rozmów i teraz będzie mogła wrócić do

obserwowania miasta. Okazało się jednak, że niesamowita gadatliwość londyńskich dorożkarzy wcale nie była legendą. Mężczyzna zaczął rozmawiać z nią o ostatnich skandalach obyczajowych w Londynie, a od nich płynnie przeszedł do wydarzeń na kontynencie. W Wiedniu postrzelono kilku studentów, którzy domagali się zniesienia monarchii, a we Włoszech austriaccy agenci dwoili się i troili, by złapać Garibaldiego. Na koniec dorożkarz opowiedział, jak pewnemu dżentelmenowi z Suffolk żona urodziła dziecko o uszach zająca i świńskim ogonku, a w Londynie2 widziano dwa tygodnie temu samego Spring-Heeled Jacka, który wyskoczył niespodziewanie z bramy, przeraził gapiów, a potem uciekł z miasta po dachach, sadząc długie susy. Świadkowie mówili, że tym razem miał na twarzy maskę wielkiego owada… Monotonny głos mężczyzny prawie uśpił Elizę. Pogrążona w dziwnym stuporze, patrzyła przez małą szybkę, za którą centrum Londynu ustępowało miejsca zielonym przedmieściom, a przedmieścia — podmiejskim parkom i posiadłościom. Wspięli się długą drogą na pagórek za Richmond Park, mignęła im jeszcze w oddali Tamiza, wijąca się wśród dachów Londynu, minęli przydrożny zajazd, a potem wjechali w długą alejkę, wzdłuż której stał szpaler starych wiązów. Wreszcie pojazd się zatrzymał. Dorożkarz zastukał w szybkę. — To tutaj, panienko. Wyszła. W oddali, za bramą z kutego żelaza, widziała schowaną wśród zieleni posiadłość. — Wie pan, kto tu mieszka? — spytała Eliza, odliczając dorożkarzowi pieniądze. — To pani czytała ogłoszenie w gazecie, nie ja — odparł. — Mam poczekać? — Nie. Niech pan jedzie. — Tylko proszę nie wracać do miasta piechotą. Po nocy łatwo wpaść na ludzi podłego autoramentu. Podziękowała ruchem głowy. Dorożkarz cmoknął na konie, strzelił lejcami i odjechał w stronę miasta. Została sama. Spojrzała znów na wielki, półdziki ogród, za którym

czerwieniły się cegły neogotyckiego budynku. Brama była zamknięta na kłódkę, ale obok znajdowała się mała furtka. Eliza pchnęła ją. Skrzydło otworzyło się z cichym skrzypnięciem. Ruszyła główną drogą przez gęsty, pełen wysokich krzewów, żywopłotów i wijących się ścieżek ogród. Zza drzew wyłaniało się coraz więcej szczegółów posiadłości. Eliza miała się za odważną osobę, a mimo tego czuła nieprzyjemne ściskanie w żołądku. Czytała dość powieści gotyckich, by wiedzieć, do czego to zmierza. W środku mieszka zapewne zdziwaczały wdowiec, który trzyma na stryszku trupy swoich żon. Ewentualnie stwór z ponurej opowieści Johna Polidoriego, popularnej za czasów pobytu Elizy w wileńskim gimnazjum; wampir fruwający nocą nad dachami i wysysający krew. W najlepszym wypadku zmieni ją w takiego jak on upiora. Przysporzyłoby to Żmijewskiej paru kłopotów, ale na pewno pomogłoby w wykonaniu zadania. W najgorszym wypadku jej wysuszone truchło spocznie na dnie jakiejś studni… Wymacała przytroczony do wewnętrznej części płaszcza, ostry jak brzytwa nóż, który pożyczyła z kuchni pani Humpfordt. Lepiej czułaby się ze szpadą lub pistoletem, ale na takie luksusy nie było jej stać. Po chwili dotarła do szerokiego podjazdu, skąd widziała już dom w całej jego okazałości. Był dwupiętrowy, z wysokimi neogotyckimi łukami i stromym dachem. Jego lewą część skrywał niemal całkowicie malowniczy bluszcz. Wydawało się, że ze środka dobiegają jakieś głosy. Eliza się zawahała. Dom był zbyt okazały jak na kryjówkę spiskowców. Z drugiej strony, Hotel Lambert, w którym zwolennicy Czartoryskiego przesiadywali w Paryżu i snuli swoje bzdurne sny o monarchii konstytucyjnej pod opieką Rosji, również był niczego sobie. Może jeden z tutejszych Polaków miał po prostu bogatego przyjaciela lub odziedziczył coś w spadku… Nie widziała żadnego dzwonka ani kołatki, więc po prostu weszła do hallu. Szerokie, pokryte czerwonym dywanem schody prowadziły stąd na piętro, a dwie pary drzwi — do dwóch skrzydeł posiadłości. Z postumentu patrzyła na Elizę stara rycerska zbroja. Wielkie olejne

malowidła przedstawiały głównie morskie sztormy, strome klify, włoskie krajobrazy usiane ruinami. Nie chciała wdzierać się dalej nieproszona. Wypatrzyła ozdobny sznur, który zwisał niedaleko wejścia. Pociągnęła go ostrożnie. Gdzieś w głębi posiadłości rozległ się dzwonek. Wkrótce przyszedł siwiejący lokaj, który uniósł brew, gdy ją zobaczył. — W czym mogę panience pomóc? — spytał. — Ozymandias — odparła. Lokaj z trudem opanował zdziwienie. Ukłonił się, a potem wskazał jej drogę przez drzwi po lewej. Weszli do przestronnego pokoju dziennego z wypoczynkowym szezlongiem, stolikiem do bakaratu i większym, okrągłym stołem jadalnym. Pod ścianą stał zakurzony fortepian. Wszystko pachniało starzyzną i wyglądało na nieużywane od dobrej dekady. Lokaj nachylił się do Elizy, a potem rzekł cicho: — Niech panienka przyjmie moją radę… To nie jest miejsce dla panienki. Jest panienka pewna, że wie, co robi? Eliza skinęła głową, choć kompletnie nie miała pojęcia. — Proszę poczekać. Pan zaraz tu będzie — dodał głośniej służący i wycofał się z pomieszczenia. Czekała. Z oddali znowu dotarły do niej stłumione głosy. Szczęk treningowych szpad? Naglące pokrzykiwania? Trudno było poznać. Podeszła do okna i zerknęła na ogród. Zdała sobie sprawę, że nigdy nie próbowała stworzyć wiersza o ogrodach. W myślach zaczął jej się nawet układać ogólny pomysł — więź łącząca właściciela i jego rośliny. Właściciel się starzeje, a mając coraz więcej czasu do dyspozycji, dba o ogród, który pięknieje, rozkwita, zupełnie jakby karmił się siłą życiową właściciela. Koncept nawet się podobał Elizie, ale zaraz potem przyszły wątpliwości. Czy wpadła na ten pomysł tylko dlatego, że idąc w stronę posiadłości, myślała o wampirach? Czy to czasem nie za bardzo prostackie, w złym guście? Czy… Przerwał jej odgłos pokrytych kauczukiem kół, które przetoczyły się po starych deskach. — Na bogów Olimpu, Clarence nie żartował — rozległ się męski

głos. — Jest pani chyba najdziwniejszym akolitą, jakiego nam przysłano! Odwróciła się w stronę głosu i zamarła ze zdziwienia. Oto bowiem stanęła przed obliczem człowieka, którego nigdy nie spodziewała się spotkać osobiście. Przed obliczem żywej legendy.

ROZDZIAŁ VII

Podróżnik, wracający z starożytnej ziemi, Rzekł do mnie: „Nóg olbrzymich z głazu dwoje sterczy Wśród puszczy bez tułowia. W pobliżu za niemi Tonie w piasku strzaskana twarz. Jej wzrok szyderczy, Zacięte usta, wyraz zimnego rozkazu Świadczą, iż rzeźbiarz dobrze na tej bryle głazu Odtworzył skryte żądze, co, choć w poniewierce, Przetrwały rękę mistrza i mocarza serce. A na podstawie napis dochował się cało: «Ja jestem Ozymandias, król królów. Mocarze! Patrzcie na moje dzieła i przed moją chwałą Gińcie z rozpaczy!» Więcej nic już nie zostało… Gdzie stąpić, gruz bezkształtny oczom się ukaże I piaski bielejące w pustyni obszarze”6.

Percy Bysshe Shelley, Ozymandias, 1818

Gdyby znała go tylko z portretów w książkach, gdzie zawsze był młody, zawsze zamyślony i zawsze patrzył w dal, upozowany zgodnie z romantyczną modą, opierając podbródek na pięści, z pewnością by go nie poznała. Siedział przed nią teraz przedwcześnie posiwiały, kaleki, na wózku inwalidzkim z ciemnej stali. Wydawał się bardzo drobny, niepozorny. Pomarszczone dłonie oparł na dwóch wielkich kołach. Jego wysokie czoło było jeszcze wyższe niż za młodu, a pół twarzy pokrywały etherowe oparzenia — głębsze i trudniejsze do ukrycia niż ślady po zwykłym ogniu. Na szczęście Eliza jakiś czas

temu widziała go na nowszej rycinie, już na wózku, w jednej z paryskich gazet. Czytała też o ranach, które odniósł w Grecji. Lord Byron pchnął koła i podjechał do niej ze spokojnym uśmiechem na twarzy. — To niezwykły zaszczyt — wymamrotała Eliza. — Nie spodziewałam się kiedykolwiek pana spotkać! Dygnęła przed poetą z szacunkiem. Od razu poczuła, że to był niepotrzebny i śmieszny gest. Na szczęście Byron zbył go uprzejmym machnięciem dłoni. — Słyszałem pani rozmowę ze starym Clarencem — powiedział. — Też jestem zdziwiony, że przyszła do nas taka osoba. W przeciwieństwie do mojego lokaja nie będę jednak osądzał pani z góry. My, Anglicy, mamy takie przysłowie: „Żebracy nie mogą wybrzydzać”. — Nie wygląda pan na żebraka — powiedziała Eliza, wskazując ściany posiadłości. — Och, to tylko pozory — odparł Byron. — Po ostatnim rajdzie policji na naszą siedzibę w Covent Garden jesteśmy w bardzo trudnej sytuacji. Straciłem wielu ludzi. Potrzebuję każdego, kto tylko potrafi oddychać, chodzić i ma serce do naszej sprawy. Żmijewska zastanawiała się, o jaką „sprawę” chodzi. Musiała sprowokować Byrona, by powiedział więcej. Nie mogła jednak sprawiać wrażenia, że trafiła tu przypadkiem. Bała się, że jeśli poeta nabierze podejrzeń, odeśle ją. — My, Polacy, jesteśmy specjalistami w wielkich dziejowych sprawach — zażartowała. — Ach, Polka? Więc przysłał panią Mickiewicz! Eliza wiedziała, że George Byron korespondował z Adamem Mickiewiczem, który przełożył na polski wiele jego dzieł. Widocznie Adam, podobnie jak Juliusz Słowacki, prowadził jakąś własną grę. Nie chciała oszukiwać Byrona, ale musiała się dowiedzieć, o co chodziło. Każda sprawa, z którą walczyły rządy i policje, wydawała się jej szczególnie godna uwagi. — Tak — skłamała. — Przysyła mnie Mickiewicz. Byron przez chwilę patrzył jej w oczy. Miała wrażenie, że przejrzał

ją na wylot. — Ile o nas powiedział? — spytał uprzejmym tonem, w którym wyczuła lekką zmianę. — Tylko tyle, że potrzebujecie odważnych, zdeterminowanych ludzi. — A wie pani chociaż, czym się zajmujemy? Wszystko układało jej się powoli w głowie. Byron. Ether. Ozymandias. — To siedziba Loży Nowego Świtu? — wypaliła z radością dziecka, które rozwiązało rebus. — Skąd pytający ton? Spodziewała się pani czegoś innego? — Po prawdzie — opanowała się zaraz Eliza — to nie wiedziałam, czego się spodziewać. Adam Mickiewicz jest dziwnym człowiekiem, rozkochanym w mistyce i sekretach. To, co mi powiedział, można było odczytać na dobre sto sposobów. Zrozumiałam tylko, że chodzi o jakieś wielkie dzieło naszych czasów. Byron się roześmiał. — Istotnie, typowe dla niego. Sam pamiętam, jak próbował mi wmówić, że żyłem już na tym świecie kilka razy i że każdy duch powraca po śmierci w nowych formach tak długo, aż osiągnie doskonałość. Przesłał mi nawet na małej karteczce opis moich poprzednich wcieleń… Eliza słyszała już od Słowackiego, że Towiański zdołał solidnie zamącić Mickiewiczowi w głowie. Do tej pory myślała jednak, że to tylko typowa dla Juliusza przesada… — W takim razie — kontynuował Byron — zanim wciągnę panią w uroczyste przysięgi oraz sekretne rytuały, dam małe wprowadzenie. Jak pani zgadła, to kwatera Loży Nowego Świtu, sekretnego bractwa, którego jestem głową, a które chce uwolnić świat od etheru. Mogła się tego spodziewać — Byron zawsze chwytał się szalonych spraw. Najpierw wspierał luddystów, którzy niszczyli fabryczne maszyny. Potem wyjechał walczyć z garstką greckich powstańców przeciw całej potędze Turcji… — Ambitne zadanie, lordzie — powiedziała. — Obawiam się jednak, że łatwiej byłoby zawrócić Tamizę patykiem.

— Myślałem, że szukając „wielkiej sprawy”, była pani przygotowana na pewne trudności — odparł poeta. — Adam powiedział, że ma trudną misję. Ale to, co słyszę, jest niemożliwe do zrobienia. — Oczywiście! Ma pani trochę racji… Dla większości ludzi energia próżni to cud, bez którego w ostatnich trzech dekadach nasza cywilizacja nie ruszyłaby z miejsca. Uważają, że gdyby nie ether, świat byłby dużo gorszy. Jednak tu chodzi o coś istotniejszego niż tylko nowe źródło energii. Działanie etheru potrafi być nieopisanie niszczące. Przesunął dłonią po twarzy. — I nie mówię o tym dlatego, że sam miałem z etherem tragiczne przejścia. Od wielu lat rozwija się cała gałąź nauki, bogata w doświadczenia i zeznania świadków, która opisuje bardziej niepokojące skutki stosowania etheru. Tymczasem fabrykanci, którzy na energii próżni zbudowali fortuny oraz rządy, które oparły na niej swoje armie, nie chcą nawet o tym słyszeć… — Ja chętnie posłucham. Jestem jednak wymagającą słuchaczką. Proszę wybaczyć śmiałość, ale nie trafiają do mnie mętne oskarżenia i zawoalowane groźby. Tylko fakty, drogi lordzie. Fakty. — W takim razie: zapraszam — rzekł Byron, a potem wskazał jej drogę w głąb posiadłości. Z pokoju dziennego przeszli do małego korytarza. Byron jechał za Elizą, cicho poskrzypując, a ona szła przodem. Nie mogła się przy tym nadziwić, jak pusta była jego posiadłość. Nawet dalekie odgłosy, które słyszała w hallu, teraz umilkły. Wnioskowała z tego, że musiały dochodzić z drugiego skrzydła, od którego obecnie się oddalali. Dotarli do małej biblioteczki, pośrodku której stało biurko. Nieopodal niego spoczywał na podłodze wielki, okrągły przedmiot, przykryty kawałkiem czerwonego aksamitu. Przypominał osłonięty przed kurzem globus. Byron pociągnął za róg materiału, który ześlizgnął się cicho na ziemię. Wtedy Eliza zorientowała się, że ma przed sobą nie globus, ale wielką przeźroczystą bańkę, wypełnioną niebieskim płynem i mniejszymi kulami, które unosiły się w równych odstępach od

siebie, zapewne dzięki jakiejś magnetycznej sztuczce. — Model Dalmonta — oznajmił Byron. — Przełom na miarę teorii Kopernika. I, tak samo jak ona, odrzucony przez współczesnych. Eliza przyłożyła twarz do powierzchni modelu. Każda z mniejszych szklanych kul, które pływały w środku, miała w sobie kartonik z wystylizowanym rzutem Układu Słonecznego oraz otaczającą go kopułą gwiazd. Z początku myślała, że ma przed sobą jakieś osobliwe odwzorowanie kosmicznej przestrzeni. Jednak Byron puknął w szkło i rzekł: — U zarania dziejów ludzie sądzili, że cały wszechświat można obserwować gołym okiem. Składał się z gwiazd, planet, Słońca, Ziemi, po której stąpamy, oraz pewnej liczby mniejszych obiektów, jak komety. I choć przez wieki trwały spory o to, jaki dokładnie jest porządek świata, nie przypuszczaliśmy, ile tegoż świata ukrywa się jeszcze przed naszym wzrokiem. Potem nadszedł czas teleskopów i astronomów. Dwa i pół wieku temu Giordano Bruno zaczął głośno nauczać, że Słońce jest tylko zwykłą gwiazdą, jakich wiele we wszechświecie. Podejrzewał nawet, że wokół innych słońc krążą inne planety — a były ich nieprzebrane miliony. Nieco później Christiaan Huygens postanowił zmierzyć odległość do jednej z gwiazd, Syriusza. Dystans, który oszacował, przeraził go i wprawił w zdumienie. Wszystko, co widzieliśmy gołym okiem, okazało się tylko mikroskopijnym wycinkiem wszechświata. Ale to nie koniec. Czekał nas jeszcze jeden, porównywalny szok. Gdy ludzie otworzyli etherowe bramy, zobaczyli za nimi kolejne światy. Każdy z nich miał własne gwiazdy, własne galaktyki. Okazało się, że nasz niewiarygodnie wielki, pełen słońc i planet kosmos ma wielu braci bliźniaków… Byron wskazał mniejsze kulki zawieszone wewnątrz modelu. Eliza słuchała cierpliwie, choć większość tego wiedziała już z wykładów, które słyszała na paryskiej Akademii Nauk. — Każdy z wszechświatów jest równie ogromny co nasz — kontynuował poeta. — Nie wiemy nawet, ile ich jest. Miliony, miliardy czy jeszcze więcej? Razem tworzą bogactwo istnienia, którego człowiek nie ogarnie rozumem. A wszystko, co oddziela nasz wszechświat od pozostałych, to cienka warstwa energii próżni, którą

nauczyliśmy się już do woli rozdzierać i dziurawić. Proszę sobie teraz wyobrazić, że każda etherowa emanacja w naszym świecie to w istocie wyciek tej energii. A kiedy ether wycieka… Byron odkręcił kureczek przy dnie wielkiej kuli. Błękitny płyn zaczął przelewać się z niej do umieszczonego w podstawie zbiornika. Małe szklane wszechświaty w środku naczynia zbliżały się do siebie, zderzały, aż w końcu jeden leżał na drugim. Patrząc w ścianę naczynia, widziało się chaos przypominający wnętrze kalejdoskopu. — Lordzie… Gdyby doszło do takiego zderzenia światów, chyba trudno byłoby je przegapić! Kiedy ostatnio sprawdzałam, gwiazdy wciąż świeciły na swoich miejscach, a świat za oknem był wciąż naszym światem — odparła Eliza. — Oczywiście! Na szczęście ludzkość nie ma środków, by utoczyć tak niepomierne ilości etheru. Jednak nawet drobne krople, które wydobywamy, nakłuwając błony rzeczywistości swoimi prymitywnymi narzędziami, przynoszą pierwsze konsekwencje. Czytała pani zapewne o kolapsie przyczynowości, o niezrozumiałych zjawiskach, dziwnych istotach, których coraz więcej pojawia się w ostatnich latach? Eliza westchnęła. Jako kapłanka Żmija z linii, która sięgała jeszcze przedchrześcijańskich czasów, wiedziała co nieco o dziwnych istotach i niezrozumiałych zjawiskach. Wiedziała też, że towarzyszyły ludzkości tysiące lat przed tym, jak Alessandro Volta odkrył energię próżni. Nie chciała jednak dzielić się tą wiedzą z Byronem, dlatego powiedziała tylko: — Słyszałam, że uczeni nie mogą dojść do porozumienia, czy ten „kolaps” rzeczywiście postępuje. A tymczasem zyski z etheru widzi każdy, kto ma oczy! — Tak? Proszę więc udawać, że jestem ślepcem — rzekł Byron. — Proszę je wymienić. — To przecież oczywiste. Ether otworzył nam drzwi do całych pustych, gotowych do zamieszkania światów. Europa2, Europa3, Europa4… Więcej lądów i naturalnych surowców, niż kiedykolwiek moglibyśmy potrzebować. — To tylko kolejne pola bitew, na których będą ścierać się

mocarstwa. Walczymy o te światy, a nie wiemy nawet, jak dobrze je wykorzystać. Widziała pani Londyn2? Czy myśli pani, że 3 4 Londyn i będą w czymkolwiek lepsze? — Dzięki etherowi mamy silniki o niespotykanej mocy, które są sercem przemysłu! — nie poddawała się Eliza. — Przemysłu, który wydziera człowieka z jego naturalnego stanu, mnoży majątki bogatych i uciska biednych — kontrował Byron. — Ether pomógł nam stworzyć doskonalszą broń! — Po pierwsze, można było nadal rozwijać broń palną. Kto wie, czy nie wynaleziono by w końcu konstrukcji bardziej praktycznych niż wielkie etherowe sztucery? Po drugie, czy lepsza broń to naprawdę cel, do którego powinniśmy dążyć? — A pojazdy, które nie mogłyby funkcjonować bez etheru? Morskie pancerniki, wszędołazy, etherowe powozy bezkonne, powietrzne okręty? — Czy te pojazdy służą jakoś zwykłemu człowiekowi? Czy może pomagają tylko mocarstwom skuteczniej uciskać tego człowieka i tłamsić wszelkie nieposłuszeństwo? — Oświetlenie ulic! — W tym tylko lepsze od gazowego, że droższe w utrzymaniu i częściej wybucha. Eliza zaczynała tracić nerwy. Wszystko, co mówił Byron, wydawało jej się fundamentalistyczną brednią. — Uważa pan, że energia próżni jest zbędna, tak? Więc proszę rozważyć przykład nas, Polaków — rzekła w końcu. — Jak pan myśli, lordzie? Co by się stało, gdyby ether nie istniał, gdyby Alessandro Volta zamiast energią próżni zajął się prądami elektrycznymi, gdyby Peltier zamiast etherowych cewek budował zegarki, a Stephenson poprzestał na silnikach parowych? Gdyby Napoleon Bonaparte nie dostał pod Lipskiem pierwszych w historii etherowych kulomiotów? Czy zdołałby zwyciężyć koalicję największych mocarstw świata, która miała przeszło dwa razy więcej wojska? A może upadłby? A gdyby Napoleon upadł razem ze swoimi ideami, to czy stare mocarstwa nie byłyby jeszcze potężniejsze, niż są dzisiaj? Czy Polacy zachowaliby choć skrawek wolności? Dla nas ether to dar od Boga! A pan każe się

go wyrzec w imię jakichś bajań o kosmicznym niebezpieczeństwie. To, co tu i teraz, zawsze wygra z tym, co w mglistej i nieokreślonej przyszłości, lordzie. — Naprawdę? — rzekł. — Tak pani uważa? — Jestem tego pewna. Byron bez słowa patrzył jej w oczy. Myślał. — W takim razie powinna pani zobaczyć coś jeszcze — rzucił w końcu. — Widok nie będzie przyjemny, ale mam nadzieję, że rozwieje wszystkie pani wątpliwości…

*** Z biblioteki Eliza i Byron wrócili do korytarza, którym przeszli aż na sam koniec, do wielkich drzwi. Poeta wskazał je dłonią. Eliza z trudem otworzyła i przytrzymała ciężkie skrzydło. Gospodarz wjechał do środka, poskrzypując wózkiem. W jego oczach błysnęło zażenowanie. Widocznie nie przyzwyczaił się jeszcze, że teraz to kobiety otwierają przed nim drzwi. Eliza podążyła za Byronem. Pomieszczenie było całkowicie ciemne, ale czuła, że musi być ogromne. Szli po starym parkiecie, a ich kroki niosły się dalekim echem. Ona została przy drzwiach, w klinie światła. Wózek wjechał w ciemność. — Nazwałem to miejsce „Kuriozarium” — powiedział poeta. — Akolici Loży zwą je „Gabinetem strachów”. Usłyszała cichy szczęk mechanizmu. Jednocześnie zaczęły się rozsuwać wszystkie kotary, które wisiały wzdłuż ściany. Światło z wysokich okien zalało salę. Eliza zamarła, zdumiona. To długie i wysokie na dwa piętra pomieszczenie było kiedyś salą balową. Świadczyły o tym ogromny żyrandol oraz zakurzone lustra. Byron zorganizował tu jednak coś na kształt muzeum, z rzędami gablot i postumentów z ciemnego drewna. — Zwykle pokazujemy to dopiero osobom, które przeszły inicjację w Loży — powiedział. — W pani wypadku robię wyjątek. Proszę to uszanować. Gdyby ktokolwiek dowiedział się, co tu mamy… Eliza nie słuchała już Byrona. Zdumiona, patrzyła na wielki szklany

cylinder, który stał tuż przed nią. Pierwszy eksponat. W środku słoja, w pożółkłym płynie, unosiła się rzecz odpychająca i przedziwna zarazem. Wyglądała jak wielka stonoga z mrowiem kosmatych odnóży naciągająca na siebie sflaczały kostium człowieka. Żmijewska obeszła cylinder. Poczuła zimny dreszcz. To nie była stonoga, która próbowała upodobnić się do człowieka. To człowiek, który w stonogę się przemieniał, zrzucając skórę. — Co to? — próbowała utrzymać spokojny ton. Byron wydawał się bardziej zainteresowany Elizą niż okazem. — Osobliwe… Wie pani, że niemal każdy, komu pokazuję ów eksponat, najsampierw krzyczy ze strachu? Jest pani chyba jedyną osobą, która przyjęła go tak spokojnie. Mickiewicz wyśmienicie wybrał. — Proszę sobie darować komplementy, lordzie — rzekła Eliza — i powiedzieć mi, na co patrzę. Byron odwrócił się do słoja. — Nikt nie wie. W każdym razie to najstarszy okaz kolekcji. — Skąd go pan wziął? Byron zastukał w grube szkło. Eliza się spięła, w podświadomej obawie, że stonoga nagle się poruszy. — Czy uwierzy pani, jeśli powiem, że ten okaz pochodzi z samego serca Londynu? Pewnego dnia młodszy referent Królewskiego Urzędu Miar i Wag jak gdyby nigdy nic wszedł na ścianę, a z niej — na sufit. Z jego pleców wyrosły nagle kosmate odnóża, dwa rzędy po dwóch stronach kręgosłupa. Reszta ciała gwałtownie flaczała i schła, a kręgosłup zmienił się w… to. Wybuchła panika. Zginęły dwie osoby: kobieta, która załatwiała akurat jakąś urzędową sprawę i dostała palpitacji, oraz starszy referent, który wyskoczył przez okno i skręcił kark, biedaczyna. Mimo to sprawę utrzymano w tajemnicy. Oficjalnie winne były miazmaty z kanalizacji, które przyprawiły ludzi o halucynacje. Sam premier postarał się, by nawet słowo nie przeciekło do dzienników. Eliza spojrzała na czaszkę mężczyzny, z której wykluwała się głowa stonogi. Kości czaszki były rozciągnięte i miękkie jak worek. Co za siła mogła w kilka chwil aż tak odmienić konsystencję ludzkiego

ciała? Byron kontynuował: — Do wydarzenia doszło w sierpniu 1820 roku, wkrótce po uruchomieniu prototypu Bramy Londyńskiej w pobliskim Regent’s Park. Ciało dostali do zbadania członkowie Royal Society. Potem zdobył je mój przyjaciel, kolekcjoner kuriozów, u którego zobaczyłem ten słój pierwszy raz w 1831 roku… Poeta westchnął cicho. — Musi pani wiedzieć, że byłem wtedy w bardzo złym stanie — dodał. — Nie pogodziłem się jeszcze z tym, co nastąpiło w Grecji. Wierzyłem, że na skałach Zatoki Korynckiej, u stóp tureckiej fortecy, z której murów zrzuciła mnie etherowa eksplozja, zginęła nie tylko połowa mojego ciała, ale i połowa duszy. Dopiero kiedy zobaczyłem tę potworność, zrozumiałem, że Bóg ma dla mnie w zanadrzu jeszcze jedną wojnę. Najświętszą ze wszystkich. Przeszli dalej. Eliza nie potrafiła zebrać myśli. Jeszcze minutę temu z bólem serca doszła do wniosku, że jej idol z czasów młodości wmieszał się w jakąś godną pożałowania krucjatę; walkę z etherowymi wiatrakami. Zobaczywszy ten przeklęty słój, nie była już tego taka pewna. A to był dopiero początek Kuriozarium. Następny obiekt, do którego zaprowadził ją gospodarz, wyglądał jak sterta potłuczonych kryształowych naczyń. Eliza wysunęła rękę w stronę jednego z odłamków. Dotknęła go. Był dużo zimniejszy niż szkło. Wydawało się, że przylgnął lekko do opuszków palców. Spojrzała pytająco na Byrona. Poeta nie protestował, więc podniosła odłamek do oczu. W idealnie gładkich ściankach mogła się przejrzeć jak w lustrze. Odnosiła jednak wrażenie, że w każdej widzi nieco inne odbicie. Te portrety były zbyt małe i nieregularne, aby zdołała dokładnie się im przyjrzeć, ale na pewno jedna z malutkich Eliz Żmijewskich była siwa. Druga nie miała oka. Trzecia… z jej twarzy biła taka wściekłość i szaleństwo, że dłoń dużej Elizy zadrżała. Byron spostrzegł to zmieszanie. Podjechał, delikatnie wyjął odłamek z dłoni kobiety, po czym ułożył go z powrotem na aksamitnej poduszce.

— Lepiej nie wpatrywać się za długo. Ja to zrobiłem i bardzo żałuję — powiedział. — Co to właściwie jest? — spytała Żmijewska. — O tej sprawie mogła już pani słyszeć, bo nie udało się jej zatuszować. Londyńska prasa miała używanie przez parę tygodni. Kobieta ze szkła! Pojawiła się pewnego wieczora przy Pall Mall, niedaleko budynku, w którym Royal Society eksperymentowało z kurtynami etherowymi. Widział ją dobry tuzin ludzi. Kilkoro postradało zmysły, kiedy przejrzeli się w jej wnętrzu. Policja szukała jej bardzo nieporadnie. Były kolejne ofiary. Loża postanowiła interweniować. — Niech zgadnę — rzekła Eliza. — Rozbiliście ją małym młoteczkiem? — Nie. Osaczyliśmy w ogrodach Kensington i wysadziliśmy miną prochową. Zginęło dwóch członków Loży. Jeden był moim dobrym przyjacielem, jeszcze z czasów greckiego powstania — odparł Byron. Eliza odstąpiła od gabloty. — Przepraszam — rzekła. — Nie powinnam była żartować. Wzruszył ramionami. — Nie mogła pani wiedzieć. Żart to częsta reakcja umysłu na rzeczy, z którymi nie chce się mierzyć… Ruszyli dalej. Mijali szczątki przedziwnych stworzeń, fragmenty nieznanych materii, obce rośliny porozkładane w gablotkach. Dalej, w dużej witrynie, leżało parę kostek brukowych oraz kawałek podłogowej mozaiki. Kostki były osmalone, wytopiły się w nich głęboko jakieś kształty. Jeden wyglądał jak stopa małego dziecka, która miała jednak nadprogramowy, skierowany do tyłu palec, zupełnie jak u ptaka. Eliza dotknęła śladu. Nie próbowała się nawet domyślać, jak gorące musiało być coś, co zostawiło go w granicie. Zapytała. — Etherowe aberracje często są nietrwałe — odparł Byron. — Zostaje po nich tylko ślad na bruku czy murze. Te konkretne kamienie pochodzą z Royal Mile w Edynburgu. W noc po koronacji królowej na zamek wciągnięto całą baterię etherowych dział, by urządzić pokaz dla mieszkańców miasta. Gdy działa umilkły, a ludzie położyli się

spać, na ulicy wiodącej do zamku świadkowie zobaczyli przedziwne, widmowe sylwetki. Niektóre dosłownie rozpadały się po kilku krokach. Inne płonęły dłuższą chwilę, rzeźbiąc głębokie ślady w kamieniach… Następna była gablotka, gdzie leżała wielka czerwona łuska. Poza megalosaurusem z mórz Europy2 Elizie nie przychodziło do głowy stworzenie, które mogłoby ją zgubić. Wskazała eksponat dłonią. — Łuska smoka — wyjaśnił Byron. — Znalazł ją na wzgórzach pewien hodowca owiec z Wycombe. Ciągle szukamy czegoś, czym można by ją przebić. Próbowaliśmy już ostrzy, pistoletów, karabinów, nawet etherowego sztucera. Chcemy przygotować się na wypadek, gdyby właściciel łuski pojawił się w naszym świecie. Na razie — bezskutecznie. Poszli dalej. — Czy takie… wypadki… zdarzają się coraz częściej? — spytała Eliza. — Aberracje. Nazywamy je aberracjami etherowymi. I owszem, z roku na rok są liczniejsze. Czytała pani o doświadczeniu profesora Dalmonta? — Podobno to bzdura. Pseudonauka. — Bynajmniej. Nawet ja, człowiek, który nigdy nie kochał matematyki, jestem je w stanie docenić. Maurice Dalmont zbudował proste urządzenie mechaniczne, które wykonuje w ciągu sekundy kilkaset losowych prób Bernoulliego. Czyli po prostu eksperymentów podobnych do pojedynczego rzutu monetą. Jednocześnie maszyna zlicza częstotliwość każdego z dwóch możliwych wyników. Jak pani wie, przy odpowiednio dużej próbie rozkład wyników powinien zbliżać się do pięćdziesięciu procent. Jednak w naszym świecie pojawiły się całe obszary, gdzie ta żelazna reguła ulega załamaniu. Nieprzypadkowo są to jednocześnie miejsca, w których najintensywniej wykorzystuje się ether: okolice wielkich stacjonarnych silników, bram etherowych, a nawet dawne pola bitew. Tam też najczęściej spotykamy aberracje. Ma pani jeszcze jakiekolwiek wątpliwości?

Miała. — Skoro to tak łatwe do udowodnienia — odparła — i mamy nawet ku temu odpowiednie maszyny, dlaczego nie udało się przekonać całego świata nauki? — Ludzie — rzekł Byron — są w stanie zaskakująco wiele nie rozumieć, jeśli od tego niezrozumienia zależy ich praca, dochód albo spokój umysłu. Jestem przekonany, że gdyby okazało się, że powoli podnoszą się morza, a kontynenty zaczynają tonąć, wielu wciąż twierdziłoby, że to bzdura, aż do momentu, gdy woda sięgnęłaby progu ich domów… Dotarli prawie do końca sali. Tam Elizie wpadła w oko gablota, w której leżała odcięta głowa tetygona. Podeszła do okazu, próbując nie okazywać przed Byronem zdenerwowania. Po chwili zdała sobie jednak sprawę, że to nie Xa’ru. Głowa była stara, a poza tym nie nosiła żadnych śladów choroby. Eliza wskazała ją. — A to? — spytała. — Pochodzi z Europy13. To jeden z odkrytych niedawno światów. — Wydawało mi się, że Lożę interesują tylko obce elementy w naszym świecie! — Bo tak właśnie jest. Ale ten nieszczęśnik był w dużej grupie, która próbowała sforsować przejście do Londynu2, kiedy wojsko otworzyło bramę. Niektórym chyba się udało. Nasz agent 2 w Londynie boi się, że co najmniej jeden z jego pobratymców przeniknął do naszego świata. Eliza pokiwała uprzejmie głową i ruszyli dalej. Zaczęła martwić się o Xa’ru. Ciekawe, gdzie był? Jak sobie radził? — I co? — spytał tymczasem Byron. — Zaczyna pani zmieniać zdanie? Twarz Elizy była nieprzenikniona. Wiedziała, że może łatwo wywrócić światopogląd Byrona do góry nogami. Tam, skąd pochodziła, dziwne stworzenia, tajemnicze moce, goście z innych światów byli na porządku dziennym. Pamiętała doskonale, co potrafiły jej babka i matka. Zastanawiała się jednak, czy źródło ich mocy nie biło czasem po drugiej stronie etherowych kurtyn. Przecież

jasny, słoneczny Żmij, któremu służyły, pochodził z Wyraju — tajemniczej krainy poza naszą rzeczywistością, do której nie mogli się dostać śmiertelnicy. Co, jeśli nie tylko ludzie umieli pokonywać bariery między światami? Co, jeśli ludzkość od początku spotykała się z etherowymi aberracjami, biorąc je za mityczne istoty, bogów, demony? Myśl o tym, że wiedza wszystkich kapłanek Żmija, sięgająca od jej matki do prapraprababek, mogła być fałszywa; że w istocie padły ofiarą naukowego fenomenu, którego nie rozumiały, była jednocześnie przerażająca i pociągająca. Eliza zdała sobie sprawę, że powinna zacieśnić kontakty z Lożą Nowego Świtu. To mogło być równie ważne, jeśli nie ważniejsze, niż Konrad Załuski. Na szali leżała przyszłość świata. I prawda, którą musiała poznać w imieniu całych pokoleń służebnic Żmija. — Wszystko w porządku? — spytał Byron, widząc zmieszanie na jej twarzy. Skinęła głową. Tymczasem dotarli do ostatnich trzech postumentów, stojących pod szczytową ścianą sali. Eliza zerknęła na nie. Poczuła, że uginają się pod nią nogi. Na środkowym postumencie leżało coś, co od razu poznała. Szary, rozmazany przedmiot, na którym trudno było skupić wzrok, wciągnął ją na chwilę do gęstego, litewskiego lasu, w odległy 1830 rok. Strach ścisnął ją za gardło. — Myślę, że widziałam wystarczająco dużo — rzekła słabo, cofając się o krok. Byron skinął głową. Zawrócili i przeszli z powrotem przez całą salę. — Proszę chwilę poczekać — rzekł poeta, gdy dotarli do drzwi. Podjechał do dźwigni sterującej mechanizmem wielkich zasłon. — Niektóre z eksponatów bardzo źle znoszą światło — stwierdził, pociągając za nią. Mechanizm szczęknął. Grube kurtyny całkowicie przesłoniły okna. Kuriozarium znowu utonęło w czerni. Eliza z Byronem wyszli na korytarz i ruszyli w stronę biblioteki. — Widzę, że to wszystko wywarło na pani spore wrażenie — powiedział poeta. — Przepraszam, jeśli czuje się pani przytłoczona. Za młodu nauczyłem się od luddystów, że każdy przełom w dziejach

ludzkości ma swoją cenę. Większość osób powie, że ether to naturalna droga rozwoju człowieka. Ja twierdzę, że to ślepy zaułek. Jak ołowiane rury, które doprowadzały wodę do Rzymu i zatruły całe pokolenia patrycjuszy. Albo rtęć, którą łykano w wiekach średnich jako lekarstwo. Przejechali przez bibliotekę, pomiędzy regałami książek. Zatrzymali się przy modelu Dalmonta. Byron wpatrywał się chwilę w niego, a potem przykrył go ponownie czerwonym aksamitem. — Boję się, że jeśli nie zaczniemy walczyć — kontynuował — to wszystkie zdobycze, którymi się chełpimy, nasze wielkie miasta, fabryki, etherowe bramy, obrócą się w ruinę. Będą tyko wspomnieniem po nazbyt butnej, nazbyt pewnej siebie cywilizacji. — Stąd „Ozymandias”? Byron uśmiechnął się smutno i potwierdził ruchem głowy. — Percy był moim dobrym przyjacielem. Umarł, nim ether na dobre zagościł w naszym świecie. Jego wiersz to dla mnie ważne ostrzeżenie. Milczeli. Zegar tykał powoli na ścianie biblioteki. — Pomoże nam pani, Elizo? — spytał w końcu Byron. W pierwszym odruchu chciała go poprosić o czas do namysłu. Ale przecież znała już odpowiedź. Poznała ją w momencie, gdy na ostatnim postumencie Kuriozarium zobaczyła rozmyte, rozedrgane, trudne do objęcia wzrokiem odnóże jednej z istot, które wyrżnęły w litewskim lesie cały jej oddział i zraniły śmiertelnie Emilię Plater. — Tak — odparła. — Ja… Byron przerwał jej ruchem dłoni. — Proszę nie odpowiadać od razu. Miała pani wiele wątpliwości i nie uwierzę, że wszystkie zniknęły tak szybko. Szukam wyłącznie ludzi, którzy są całkowicie oddani naszej sprawie. Proszę to przemyśleć, a potem, jeśli nadal będzie pani pewna, przyjechać jeszcze raz. Będę czekał. Eliza nie protestowała. Potrzebowała czasu, żeby rozplanować sobie jakoś natłok zadań, które spadły na nią w Londynie. Byron odprowadził gościa z powrotem do hallu, a gdy żegnali się pod drzwiami, rzekł:

— Jeśli wróci tu pani, zabiorę panią do naszej nowej siedziby, gdzie pracuje reszta członków Loży — powiedział. — Myślę, że rozmowa z nimi otworzy pani oczy na wiele spraw. Nie mogę jednak podjąć takiego ryzyka, póki nie będę przekonany o pani lojalności. — Rozumiem. Ale ja chyba już wiem, gdzie znajduje się ta siedziba — rzekła z uśmiechem. — Jest w tej posiadłości, prawda? Za prawymi drzwiami w głównym hallu? Byron był zdumiony. — Widzę, że Mickiewicz dobrze wybrał! Faktycznie, tam są pokoje, które przeznaczyłem na użytek Loży oraz jej akolitów, kiedy rozbito naszą kryjówkę w mieście. Jeśli mogę spytać, skąd pani wiedziała? — Po pierwsze: dywan. Ten tutaj, w hallu — odparła Żmijewska. — Jest bardzo wyraźnie udeptany na trasie od wejścia do prawych drzwi. Po drugie: same drzwi są wyraźnie uszczelnione. Poza tym słyszałam zza nich odgłosy szermierki. — Dziękuję. — Byron podał jej dłoń. — Jutro z samego rana poślę Clarence’a po nowy dywan. A drzwi dodatkowo obijemy, żeby hałasy nie przedostawały się na zewnątrz. Eliza skinęła głową. Została jeszcze jedna kwestia. Słowa, które miała zaraz wypowiedzieć, nie były łatwe do przełknięcia dla kobiety. Szczególnie takiej, która szczyciła się samodzielnością. Nie miała jednak specjalnego wyboru. — Jest jeszcze pewna sprawa, lordzie. Bardzo wstydliwa… — zaczęła. — Tak? — Nie pożyczyłby mi lord paru szylingów na powrót do Londynu? Byron roześmiał się głośno. — Nie musi pani wracać — powiedział. — Zapewniam akolitom wygodne pokoje i wyżywienie. Znajdzie się też miejsce dla pani. — Niestety, w Londynie zostawiłam ważne, niedokończone sprawy. Pojutrze wypadał czwartek — dzień, w którym miał czekać kontakt z drugiej odszyfrowanej wiadomości. Eliza chciała pomóc Loży Nowego Świtu, ale nie zamierzała wypuszczać z rąk Załuskiego. Co prawda śmierć Emilii Plater spowodowały istoty, które napadły na ich oddział w 1830 roku, jednak to zdrada Konrada sprawiła, że w ogóle

znalazły się w tamtym lesie. Musiał w końcu ponieść karę. Intuicja podpowiadała zresztą Elizie, że obie sprawy mogą się wiązać mocniej, niż z początku przypuszczała.

ROZDZIAŁ VIII

Jak sosny niebotyczne urośli królowie. Deptane prawa ludów gdzież znajdą mściciela?… Na Albijonu ostrowie Kromwel. — Któż nie zna Kromwela?… On dawną krwią Stuartów zalał stopnie tronu I nie chciał na nie wstąpić — on pogardził tronem. I czymże dzisiaj jest król Albijonu? Błyszcząca mara — widziadło, Księżyc na niebie zamglonem, A blask aetheru oświeca tę postać wybladłą. Ale mężowie nauk zasiedli do steru, Świątynią wiedzy dźwigają żelazne kolumny — Patrzcie, jak długim rzędem za trumnami trumny Wchodzą w posępne gmachy Westminsteru. Juliusz Słowacki, Oda do Wolności7, 1830

Dorożkarz, którego sprowadził dla Elizy Clarence, wysadził ją na Piccadilly Square, w cieniu wysokich kamienic i domów towarowych. Zegar na fasadzie jednego z gmachów wskazywał niespełna szóstą. Żmijewska uznała jednak, że na dzisiaj wystarczy jej emocji. Wróciła na Marshall Street, po drodze robiąc proste zakupy. Przeszła pod rozwieszonymi nad ulicą sznurami z bielizną, zanurzyła się w ciemne podwórko, wkroczyła w ponurą bramę i wspięła się na pierwsze piętro.

Drzwi do pokojów pani Humpfordt były jak zwykle otwarte. Eliza przebiegła obok nich na palcach, w nadziei, że nie zwróci na siebie uwagi. — Hola, panienko! — zatrzymał ją skrzekliwy głos. Obróciła się w stronę, z której padły słowa. Gdy jej oczy przyzwyczaiły się do ciemności, zobaczyła właścicielkę, jak zwykle rozpartą w starym fotelu. — Nie było cię ładnych parę godzin! Czyżbyś znalazła już sobie pracę? — spytała staruszka. — Mam jednego chętnego na lekcje włoskiego. Poza tym załatwiałam drobne sprawunki. To mówiąc, Żmijewska pokazała papierową paczkę z zakupami. — Hmmpff… Sprawunki… Dzisiaj pisali w gazecie, że w Petersburgu jakiś Polak próbował wysadzić w powietrze powóz cara. Mam nadzieję, że ty nie planujesz żadnych zamachów ani wysadzeń? Podobno trzeba na was bardzo uważać… — Nie planuję — odparła Eliza, tłumiąc złość. — I nie chodzisz na żadne wywrotowe spotkania? W gazecie pisali też, że gdzie tylko pojawi się garstka Polaków, od razu spiskują. — Nie chodzę. — Hmmpf… No to dobrze, uciekaj już. Tylko pamiętaj! Mam na ciebie oko! Pani Humpfordt na pewno nie mówiła dosłownie, bo siedziała z odrzuconą do tyłu głową, na powiekach trzymając jeden z popularnych ostatnio ceramicznych przyrządów do masażu gałek ocznych. Widocznie cały dzień śledzenia lokatorów bardzo męczył wzrok. Eliza wbiegła na górę. Otworzyła skrzypiące drzwi swojego pokoju. Śmierdziało tu znowu stęchlizną i wilgocią. Olejek aromatyczny, który zostawiła w misie, całkowicie już wywietrzał. Dodała świeżej wody i wlała do niej drugą połowę flakonu. Rozebrała się, zjadła, a potem wróciła do porzuconej na łóżku książki. Była ciekawa, co tym razem wymyśli zła hrabina Angelika. No i miała nadzieję, że jeśli spędzi cały wieczór na lekturze, we śnie nie wróci do niej wspomnienie 1830 roku.

Tym razem się udało.

*** W środę Eliza postanowiła zrobić sobie pierwszy wolny dzień od wyjazdu z Paryża. Wstała późno z łóżka, niespiesznie się ubrała i poszła na targ nieopodal Marshall Street, gdzie kupiła trochę warzyw i pieczywa, z czego połowę zaniosła dziewczynie z sutereny. Dziewczyna nazywała się Mary. Jej mąż zginął rok temu w wypadku w dokach Kompanii Wschodnioindyjskiej. Ona sama pracowała w małej fabryczce świec i utrzymywała dwie córki. Zamieniły kilka słów, podczas gdy malutkie bliźniaczki objadały się świeżymi bułkami. Potem Żmijewska wróciła do swojego mieszkania, solidnie wywietrzyła je i posprzątała. Za szafą znalazła kilka porzuconych karteczek z pornograficznymi dagerotypami. Widocznie nawet pani Humpfordt nie wiedziała wszystkiego o swoich lokatorach. W południe Eliza udała się do British Library. Wspaniały budynek i piękne czytelnie zrobiły na niej wrażenie, podobnie jak zbiór książek i periodyków. Dobre cztery godziny spędziła szukając informacji o Kolapsie Przyczynowości, pracach profesora Maurice’a Dalmonta oraz niepożądanym działaniu etheru. Wreszcie dowiedziała się od bibliotekarki, że większość książek i pism, które poruszały ten temat, wycofano z bibliotecznych zbiorów. Bardzo ją to zdenerwowało. Gdy wyszła z biblioteki, poczuła skręcający głód. A ponieważ wczoraj na pożegnanie dostała od Byrona pół funta, mogła sobie pozwolić na pierwszy od dawna ciepły posiłek. W restauracyjce nieopodal gmachu biblioteki zjadła befsztyk, popiła go czerwonym winem, a potem ruszyła z powrotem do swojego pokoiku. Resztę dnia spędziła nad książką.

*** W czwartek wstała wcześnie. Zaczęła od solidnej gimnastyki, a potem godzinę ćwiczyła z nożem, by przyzwyczaić się do jego wagi

i drewnianej rękojeści. Wolny dzień był już tylko przyjemnym wspomnieniem. Czuła, że musi wrócić na trop — odnaleźć wreszcie londyńskich spiskowców, którzy mieli jej pomóc z Załuskim. Przeczytała jeszcze raz odszyfrowaną wiadomość, zastanawiając się nad każdym słowem. Nie wiedziała, czy tym razem trafi na właściwe osoby, czy znowu do kogoś zupełnie innego. Musiała być gotowa na wszystko, łącznie z zasadzką. Około południa ubrała się, uczesała, upudrowała i wyszła. Do trzeciej miała dużo czasu, wstąpiła więc do redakcji „Kuryera Polskiego”, która okazała się małym, zagraconym pomieszczeniem na parterze domu przy Oxford Street. Kiedyś musiał tu być sklep, dziś witryny były zalepione szpaltami krzywo zadrukowanego papieru. W środku, w oparach tytoniowego dymu, za odrapanymi biurkami pracowały dwie osoby. Eliza skinęła im głową, siadła za wciśniętym w róg stolikiem i powiedziała, że chce dać ogłoszenie do następnego numeru, który miał się ukazać za tydzień. Brzmiało ono: Abelardzie S., nieszczęsny splot wypadków rozdzielił nas, lecz wiedz, że zdrowam i wciąż Ciebie oczekuję. Pytaj przy Marshall Street o panią Humpfordt, ona skieruje Cię dalej. Twoja wierna przyjaciółka E. Liczyła na to, że uda się odzyskać kontakt ze Szklarskim. Dokładnego adresu jednak nie podawała. Nie chciała potem opędzać się od dziwnych natrętów, którzy polowali w gazetach na adresy dam. Klerk zainkasował dwa pensy, a potem próbował jej sprzedać prenumeratę „Kuryera” lub przewodnik po Londynie w języku polskim. Elizie ani jedno, ani drugie nie było potrzebne, więc pożegnała się i odeszła. Wróciła na główną ulicę, a potem ruszyła w stronę przystanku konnych omnibusów. Nadawca zaszyfrowanej wiadomości opisał miejsce spotkania jednym tylko słowem: „Tunel”. Na szczęście nie miała problemu ze zrozumieniem hasła. Tunel w Londynie był dokładnie jeden — piesze przejście pod Tamizą, o którego otwarciu pisały parę lat temu wszystkie gazety w Europie, chwaląc niezwykle

odważną koncepcję wiercenia pod szeroką rzeką. Tunel budowano prawie dwadzieścia lat, pochłonął życie kilkunastu osób, a teraz, jako ósmy cud świata i arcydzieło inżynierii, cieszył się wielką popularnością wśród odwiedzających Londyn. Niezłe miejsce na spotkanie. Eliza miała tylko jeden problem — tunel leżał daleko we wschodniej części Londynu, między London Dock a Grand Surrey Outer Dock. Mogła tam dotrzeć tylko dorożką, na którą żal jej było pieniędzy, albo jednym z wielu konnych omnibusów, które woziły do dwudziestu pasażerów. Wychodziły taniej od dorożek, lecz wciąż tanie nie były — za swój kurs musiała zapłacić aż dziewięć pensów. Przynajmniej wnętrze omnibusa, do którego weszła, nisko pochylając głowę, okazało się czyste i niezatłoczone. Oprócz Elizy jechali nim tylko stary doktor ze skórzaną torbą, młody oficer i amerykańska rodzina, gwarząca z dziwnymi akcentami. Ojciec musiał należeć do Kościoła Fultona, miał bowiem na szyi malutki model cewki etherowej. Omnibus przetoczył się przez centrum. Minął więzienie Tower i rzeczny dok. Za oknami Eliza zobaczyła gwarne uliczki East Endu. Ta przeludniona dzielnica o złej reputacji rozciągała się we wschodniej części miasta, w pobliżu doków. Zamieszkiwali ją głównie robotnicy oraz ubodzy emigranci. Pojazd się zatrzymał. Woźnica w małym, śmiesznym kapeluszu zszedł z kozła, otworzył drzwi i pomógł Żmijewskiej wysiąść na chodnik. Skinęła mu głową, a potem się rozejrzała. Nieopodal brzegu Tamizy wznosiła się biała rotunda z szeroką bramą. Co chwila wchodziły do niej grupki ludzi i na pierwszy rzut oka nie było jasne, jak wszyscy oni mieszczą się w środku. Rotundę otaczał skwer z ławkami. Eliza okrążyła go dwukrotnie, przyglądając się każdej z siedzących osób. Wreszcie zwróciła uwagę na samotnego mężczyznę w porządnym surducie i cylindrze, który trzymał w dłoniach „Kuryera Polskiego” — wysoko i odrobinę nienaturalnie, jakby zależało mu, by wszyscy dobrze widzieli gazetę. Eliza stanęła obok. Nieznajomy był dość młody, o przyjaznej, szerokiej twarzy, której dół okalała krótko przystrzyżona broda.

— Czy można? — spytała po angielsku, wskazując miejsce na drugim końcu ławki. Zerknął na Elizę i skinął głową. Siadła, nachyliła się nieco i kontynuowała po polsku: — Widzę, że czyta pan „Kuryera”. Ostatnio znalazłam tam bardzo ciekawy artykuł niejakiego doktora Torbickiego… Spojrzał na nią ponownie, tym razem wyraźnie zdziwiony. Przez moment pomyślała, że pomyliła się i wybrała niewłaściwą osobę. Chciała już wstać, przeprosić i szukać dalej, gdy wreszcie powiedział: — Proszę wybaczyć. Spodziewałem się raczej… — Mężczyzny? Oprawcy o twarzy zbója i dłoniach jak bochny chleba? — zażartowała. — Po prostu pan Słowacki napisał… Wspominał, że przyśle najlepszą osobę, jaką ma… — I przysłał — powiedziała Eliza. — Jeśli spróbuje pan trzeci raz dać mi do zrozumienia, że wątpi pan w moje kompetencje, przysięgam, że się obrażę. Umilkł, wyraźnie zmieszany. — Eliza Żmijewska — rzekła, podając mu dłoń. — Erebus — odwzajemnił uścisk. — Erebus? Cóż to za imię? — Nie imię, ale pseudonim konspiracyjny — odparł. — Pani nie ma pseudonimu? Nie miała. W Wilnie, jako młoda członkini Towarzystwa Filaretów, kazała się przez jakiś czas nazywać Westalką. Jednak widząc skrzywienie ust każdego, kto ten pseudonim słyszał, szybko doszła do wniosku, że pseudonimy są głupie i do niczego niepotrzebne. Od tej pory trzymała się porządnych, fałszywych tożsamości. — To pan jest Torbicki? Pan napisał artykuł z wiadomością? — spytała. — Owszem. Uznałem, że to bezpieczniej niż korzystać z anonsów. Słyszałem, że policja szczególnie uważnie je sprawdza. A tak się składa, że epidemiologia to jeden z moich ulubionych tematów, więc jeśli coś tam panią zainteresowało, to bardzo chętnie… — Najpierw interesy — przerwała mu uprzejmie.

— Rozumiem. Porozmawiajmy zatem w środku. — Wskazał białą rotundę. — Tam nikt nas nie podsłucha. Wyciągnęła do Erebusa dłoń, a on pomógł jej wstać i chwycił ją pod rękę. Ruszyli w stronę wejścia, zachowując się jak zwyczajna para na spacerze. Eliza poczuła, że rzeźnicki nóż, ukryty między warstwami jej sukienki, obsunął się trochę, gdy wstawała. Miała nadzieję, że nie wypadnie w najmniej odpowiednim momencie. W środku rotundy stał stragan z drukami o Tunelu w różnych językach. Gruby mężczyzna w przyciasnym uniformie otwierał wyślizganą bramkę z brązu i zbierał od każdego przechodzącego po pensie. Za bramką zaczynały się marmurowe schody prowadzące w dół, pod podłogę. Spod ziemi dochodziły wszystkie odgłosy siódmego kręgu piekieł: kakofoniczna muzyka, odbite echem ludzkie głosy, głośne okrzyki. Gdy tylko zeszli niżej, Żmijewska ze zdumieniem spostrzegła, że znajdują się w ogromnej studni o średnicy dobrych pięćdziesięciu stóp, pod podłogą rotundy. Strome schody wiły się w dół wzdłuż ściany, co jakiś czas przechodząc w małe platformy. Na jednej z platform grały organy, których głos odbijał się echem wewnątrz marmurowego cylindra i zmieniał w trudny do zniesienia, nieczytelny hałas. Zeszli na samo dno, na pełny ludzi oktagonalny placyk, podobny rozmiarem rotundzie. W jego ścianach znajdowały się alkowy, wypełnione stoiskami dla zwiedzających. Eliza widziała na nich pamiątkowe bibeloty, egipskie błyskotki, indyjskie ozdoby. Była nawet cygańska wróżka i jakiś dzikooki mistyk o skołtunionych włosach, który z ciężkim, rosyjskim akcentem tłumaczył ludziom, że uleczy ich dusze ze strachu i wszelkich egzystencjalnych boleści w zamian za trzy pensy. — Oryginalne miejsce na spotkanie! — powiedziała, nachylając się do Erebusa i przekrzykując hałas. — Zawsze pełno tu przyjezdnych — odparł. — No i można mieć pewność, że za rogiem nie ma jakiegoś donosiciela w obręczy Farii. — Co? Ludzie noszą je tu wprost na ulicy? — zdziwiła się Eliza. — Żeby tylko! Ostatnio chłopcy ze Scotland Yardu zaczęli

rozmieszczać w przemyślnych miejscach szpiegów, którzy całymi dniami siedzą i sprawdzają myśli każdego przechodnia. Sam widziałem, jak na West Strand węglarka przewróciła słup afiszowy i okazało się, że w środku siedział policyjny szpicel. Miał lampkę, taboret i pulpit do spisywania myśli przechodniów. Mało brakowało, a ludzie by go zlinczowali… Straszne czasy, droga pani. Straszne czasy. — Tutaj nikt nas nie odczyta? — Jak pani widzi, nie ma się zbytnio gdzie ukryć. A przed podsłuchem z zewnątrz chroni nas osiemdziesiąt stóp ziemi nad głowami. — Wybrał pan dobre miejsce. — Ma swoje zalety, ale proszę uważać na kieszonkowców. Zawsze ich tu pełno. Eliza i Erebus poszli w stronę dwóch wielkich, łukowatych bram, które z dna studni prowadziły do tunelu pod rzeką. Tunel miał dwa chodniki, połączone wysokimi arkadami, w których płonęły etherowe lampy. Gdy tylko wkroczyli do tunelu, Eliza poczuła mrowienie w brzuchu. Oświetlony błękitnym blaskiem korytarz z powtarzalnym rytmem kolumn i łuków, które zbiegały się ku pozornie nieskończonemu horyzontowi, wyglądał jak zapętlone w lustrze odbicie. Ruszyli w głąb. Żmijewską bolała już głowa od zwielokrotnionych głosów przechodniów i echa piekielnych organów. — Przejdźmy do sedna — powiedziała. — Słowacki mówił, że pana znajomi pomogą w wykonaniu wyroku. — Najpierw muszę ten wyrok zobaczyć — odparł spokojnie Erebus. — I list polecający, jeśli nie ma pani nic przeciwko. — Tylko jeśli ma pan na zbyciu dzwon nurkowy. Dokumenty poszły na dno podczas katastrofy Vesty. Na pewno słyszał pan o tym wypadku. Erebus natychmiast się spiął. — Bardzo poręczna wymówka — rzekł — ale z tego, co wiem, nikt nie przeżył… — Ja przeżyłam. Straciłam tylko bagaże. Obawiam się, że musi mi

pan uwierzyć na słowo. Szli chwilę w milczeniu. Doktor Torbicki się zastanawiał. — Dobrze — rzekł w końcu. — Nie mamy dość czasu, by pisać do Słowackiego i oczekiwać odpowiedzi. Zegar tyka. Ostatnio dowiedziałem się, że nasi bracia z Wiednia przyspieszyli swoje przygotowania. Jeśli mamy się dostać do Załuskiego, trzeba to zrobić, nim w Europie rozpęta się piekło. Jak mogę pani pomóc? — Juliusz powiedział, że zapewni mi pan środki i umożliwi kontakt z Załuskim. Jesteście znajomymi? — Spotykamy się czasem na różnych rautach i bankietach. Obaj jesteśmy w klubie polskich przedsiębiorców. Minąłem go też parę razy na korytarzu ambasady Księstwa Warszawskiego. Poza tym mój bratanek pracuje w zakładzie Załuskiego jako goniec. Ma dostęp do wielu dokumentów i zna dziewczynę z sekretariatu. Słuchając Erebusa, Eliza oglądała wysokie sklepienie. Czuła się dziwnie na myśl, że mają nad głową kilkadziesiąt metrów wody, błota i ziemi. Gdyby w jednym miejscu sklepienie zawiodło, jak to się stało dwa razy podczas budowy tunelu, woda zgniotłaby ich i wymyła na zewnątrz w mgnieniu oka, zupełnie jak nagła ulewa wypłukuje z kanałów martwe szczury. — Jak woli to pani zaaranżować? — spytał Erebus. — Mógłbym zaczepić go i polecić panią jego uwadze jako kandydatkę do pracy, a pani wykona wyrok podczas rozmowy. Jednak po wszystkim trudno będzie uciec z jego zakładu. A ja wpadnę w poważne kłopoty, jeśli ktoś się dowie, że panią rekomendowałem. — To nie będzie konieczne. Znałam się kiedyś z Załuskim. Myślę, że mnie pozna. Musimy tylko zaaranżować jakiś korzystny zbieg okoliczności… Gdybym na niego wpadła, niby przypadkiem, na pewno zechce zamienić kilka słów. I wtedy sama już zadbam o resztę. Wkradnę się stopniowo w jego łaski. Co jakiś czas mijali ludzi, którzy między kolumnami rozkładali malutkie kramiki ze starzyzną, zerkając z obawą, czy tunelem nie idzie policjant. W zacienionych arkadach czekały prostytutki. Niektóre patrzyły na Elizę podejrzliwie, jak na nową konkurencję w swoim rewirze.

— Proszę wybaczyć, to brzmi czasochłonnie — powiedział Erebus. — Nie lepiej załatwić sprawę od razu? Pokręciła głową. — Słowacki nie powiedział panu wszystkiego. Wyrok to tylko jedno z moich zadań. Wcześniej muszę wyciągnąć od Załuskiego pewne informacje — rzekła. Kłamała. Tak naprawdę chodziło o całkowicie prywatną sprawę. Wiedziała, że nie zdoła pociągnąć za spust, jeśli wcześniej nie dowie się, dlaczego w 1830 roku Konrad porzucił swoich dawnych przyjaciół na pastwę losu. Dlaczego zdradził. To był jeden z wielu powodów, dla których podjęła się misji. Gdyby kto inny wykonał wyrok, nigdy już nie poznałaby prawdy. Tymczasem dochodzili do końca tunelu. Blade etherowe światło ustępowało miejsca blaskowi dnia. Wkrótce dotarli do bliźniaczej, białej studni, po której bokach schody wspinały się na południowy brzeg Tamizy. — Proszę tylko pamiętać, że ma pani w najlepszym wypadku parę tygodni — powiedział Erebus, gdy wspinali się na górę. — Rozumiem doskonale. — Postaram się dowiedzieć, co Załuski robi w najbliższym czasie, i podeślę pani wiadomość. Podała mu adres. Zapisał go szybko w małym notatniczku, a potem spytał: — Czy mogę jeszcze jakoś pomóc? — Oczywiście! Potrzebne mi broń, dokumenty, pieniądze. W dowolnej kolejności.

*** Jak się okazało, Erebus nie miał przy sobie pistoletów, fałszywych paszportów ani worków z funtami. Zaprosił więc Elizę do kwatery spiskowców, która znajdowała się niedaleko stąd, wśród zaułków East Endu. Wkrótce stanęli przed wysokim budynkiem, przyległym do ceglanego browaru. Erebus wprowadził Żmijewską tylnym wejściem,

a potem wąskimi, skrzypiącymi schodami wspięli się na piąte piętro. Stanęli pod drzwiami, w które Erebus zapukał osiem razy, w rytmie Mazurka Dąbrowskiego. Chwilę potem ktoś poruszył się w środku, podszedł do drzwi i otworzył. Oczom Elizy ukazało się małe, zagracone pomieszczenie ze świetlikiem w suficie. Było tu duszno i ciepło. Sześciu mężczyzn siedziało stłoczonych przy karcianym stoliku. Sądząc po liczbie kart w dłoniach oraz pulach półpensówek, grali w pokera — nową grę, która urodziła się na parowcach krążących w dół i w górę Missisipi, a ostatnio dotarła do Europy, budząc oburzenie wyższych sfer. Spiskowcy mrużyli oczy w półmroku. W trójramiennym kandelabrze płonęły świece. Rozejrzała się po ścianach, na których wisiały w wielkiej obfitości orły, herby, flagi, krzyże i patriotyczne ryciny. Symbole wolnomularskie przemieszane z katolickimi, prawosławnymi i takimi, których nawet nie poznawała. Elizę zdziwiło to przemieszanie. Nachyliła się dyskretnie do Erebusa. — Słowacki mi nie powiedział, kim tak naprawdę jesteście. Wolnomularzami, socyjalistami, towiańczykami, saintsimonistami, karbonariuszami czy… — Niestety! Za mało nas na polityczne podziały — odparł Erebus. — Polaków w Londynie ledwo ledwo. Gdybyśmy jeszcze tworzyli osobne kluby, każdy siedziałby w swoim samotny jak palec. Dlatego właśnie gromadzimy wszystkich, którym nie podoba się obecny ład. Każdy może tu wieszać na ścianach, co uzna za stosowne, i wygłaszać poglądy, jakie chce. Zgodni jesteśmy przynajmniej w tym, że trzeba obalić stare monarchie, nim zaczniemy dyskutować o przyszłości świata. Powiedział to tak poważnie, że Eliza się uśmiechnęła. Siedmiu emigrantów, którzy chcieli obalać dynastie i odmieniać historię zza karcianego stolika. Erebus tymczasem przedstawił zebranym Elizę, a potem wymienił kolejno pseudonimy wszystkich spiskowców, którzy uprzejmie wstawali i kłaniali się.

— I jesteście całkiem zgodni, że trzeba obalić monarchię? Nie macie żadnych monarchistów? — zażartowała Żmijewska. — Baltazar czasem jest monarchistą — powiedział Erebus. — Ale nie radykałem. Grubas w dziurawym surducie pomachał jej przyjaźnie dłonią. — Doprawdy? — zwróciła się do niego. — Pan za Czartoryskim i Rosją czy za starym Poniatowskim i Francją? — A, to różnie, zależnie od humoru — odparł Baltazar, po czym cała szóstka wróciła do zaciętej gry. Najwyraźniej rodacy o różnych poglądach potrafili się pogodzić tylko wtedy, gdy brakowało im kogoś do karcianego stolika. Erebus zabrał tymczasem Elizę do składu w przyległym pomieszczeniu. Leżały tu zakurzone skrzynie i teczki, stało kilka szaf. Mężczyzna grzebał w nich chwilę, aż w końcu wyciągnął plik poprzecieranych, wymiętych paszportów. Jeden podał Elizie. — Papiery podróżne z Księstwa Warszawskiego na nazwisko Julita Drwęcka. Rysopis odpowiada z grubsza pani. Pieczątka prawdziwa. Gwarantuję, że nie będzie problemów. Eliza skinęła głową w podziękowaniu, a potem spakowała dokument do swojego pugilaresu. Erebus zaczął znowu grzebać w składziku. Położył przed nią kilka przedmiotów, zdjął z półki gruby kajet, otworzył go na pierwszej stronie (zapisanej tylko w jednej trzeciej) i zaczął notować: — Dwa funty brytyjskie, sztylet z pochwą, puzderko arszeniku, przybory do pisania. — Broń palna? — Tylko to, co pani widzi. — Erebus pokazał kilka ciężkich, nieporęcznych pistoletów, które pamiętały chyba insurekcję. — Za duże — stwierdziła. Wyciągnął w jej stronę kajet. — Będzie pani musiała pokwitować. — Pieczątkę też przybić? — Proszę zrozumieć, może nie ma nas wielu, ale staramy się zachować porządek! — rzekł lekko urażonym tonem. Pokwitowała, a Erebus wyprowadził ją ze składziku i zamknął

drzwi. — Dziękuję za pomoc — powiedziała Eliza. — Gdyby coś jeszcze było potrzebne, dam znak. — Myślałem, że będziemy mieli przyjemność panią ugościć — powiedział Erebus. — Jest tu mały pokój, który wysprzątaliśmy i przygotowaliśmy. Mogłaby się pani w nim zatrzymać. — Proszę mi zaufać. Tak będzie lepiej. Jeśli coś pójdzie źle, moja twarz znajdzie się nagle w gazetach. Nie chcecie panowie, żeby ktoś mnie z wami kojarzył — wytłumaczyła. — Rozumiem. Życzę powodzenia — powiedział Polak, uścisnął jej dłoń i odprowadził ją do drzwi. Gdy Eliza przekroczyła próg, gra na chwilę zamarła. Spiskowcy odprowadzili Żmijewską wzrokiem, ledwo ukrywając rozczarowanie.

*** Do mieszkania wróciła po ósmej. Zanim weszła na górę, zaniosła do sutereny wielki słój słoniny i kilka świeżych bułek — mając pieniądze od Erebusa, nie musiała już planować budżetu co do pensa. Porozmawiała chwilę z Mary, a potem wspięła się na piętro. Mijając otwarte mieszkanie pani Humpfordt, była przygotowana na kolejne docinki. Usłyszała jednak tylko ciche chrapanie. Cerber w bamboszach spał rozparty w swoim fotelu. Obok leżała pusta butelka po ginie. Eliza weszła do swojego mieszkania, rozebrała się i ukryła truciznę oraz kilka szylingów, których potrzebowała na podróż powrotną do Paryża. W oko wpadła jej leżąca na stole karteczka z trzecim szyfrogramem. Chwyciła ją, przeczytała. Czuła chęć, by sprawdzić, kto stał za tą wiadomością. Jednak z Lożą Nowego Świtu i planami dotyczącymi Załuskiego miała już wystarczająco pracy. Jakakolwiek fascynująca historia kryła się za ostatnim komunikatem, na zawsze miała pozostać nieodkryta. Podarła wszystkie trzy szyfrogramy na strzępki, wrzuciła je do nocnika i dla pewności nasikała do środka.

*** Wysoki, dystyngowany mężczyzna w kapeluszu wkroczył na ulicę Whitehall, idąc od parlamentu w stronę Trafalgar Square. Pod pachą miał parasol, a w ręku małą skórzaną walizkę. Chwilę wcześniej ustał poranny deszcz, zza chmur wyszło słońce. Powietrze pachniało mokrym brukiem. Kopuły rządowych budynków lśniły oślepiająco. Mężczyzna minął przysadzisty budynek skarbca, lśniące bielą baraki Gwardii Konnej i wreszcie — imponujący gmach Admiralicji. Na jego wysokości przeciął ulicę, uważając na dorożki, konne omnibusy i powozy z etherowymi silnikami. Skręcił w prawo, w kierunku ceglanego budynku, na którego rogu wisiała tabliczka „4 Whitehill Place”. Frontowe drzwi były jak zwykle uchylone, jednak w budynku panowała zaskakująca cisza. Mężczyzna minął biura i sekretariat Public Carriage Office, a potem przekroczył dwuskrzydłowe drzwi, za którymi zaczynały się biura Metropolitalnej Służby Policyjnej. Ukłonił się dwóm młodym archiwistkom, skręcił na schody i wbiegł po nich zręcznie, przeskakując po dwa stopnie. Na pierwszym piętrze zanurzył się w cichy korytarz i dotarł do drzwi z wygrawerowaną tabliczką: „Komisarze generalni: Charles Rowan, Richard Mayne”. Mężczyzna wszedł do gabinetu. Wnętrze było zawalone po sufit dokumentami i teczkami z brązowego kartonu. Wciągnął w nos zapach starego papieru, kurzu, gumy arabskiej i mocnej wody kolońskiej. W pomieszczeniu stały dwa biurka, pełne szuflad i schowków. Za jednym siedział pięćdziesięcioletni dżentelmen o miłej, szczupłej twarzy i gęstej czuprynie brązowych włosów, która przechodziła w imponujące bokobrody. Czytał książkę. Drugie biurko stało puste, z zapraszająco wysuniętym, miękko obitym krzesłem. Pułkownik Charles Rowan wreszcie poczuł się jak w domu. Położył walizkę przy biurku, powiesił parasol, zdjął płaszcz i z ulgą rozsiadł się w znajomym fotelu. — Jak twoje sprawy w Londynie2, drogi Charlesie? — zagadnął drugi mężczyzna, nie przerywając lektury.

— Umiarkowany sukces, Richardzie. Zdołałem potwierdzić, że różne podejrzane persony wykorzystują trasę przez Europę2. Nie schwytałem jednak nikogo na gorącym uczynku. Obsługa bramy dostała na pożegnanie nowe procedury. Może wreszcie przestaną przepuszczać każdego jak leci… Co tam czytasz? — Fascynująca książka! Francuska, jednak fascynująca! Niejaki Pierre Nysten opisuje tu eksperymenty ze stężeniem pośmiertnym ciał zwierzęcych i ludzkich. Wiedziałeś, że rigor mortis najczęściej zaczyna się od szczęki i palców, a potem dopiero rozchodzi po organizmie? — Ciekawe… I, jak wszystko z Francji, trochę w złym smaku — mruknął Rowan, po czym zaczął wypakowywać z walizki papiery i upychać je po szufladach biurka, zgodnie z systemem, którego nikt inny nie byłby w stanie zrozumieć. Richard Mayne zamknął książkę i postukał w nią palcem. — Ten Nysten wykłada niemal kompletną metodę, którą można określać czas zgonu. Musimy ją prędko wdrożyć! — Nie nowych metod nam trzeba — rzekł Rowan — ale nowych ludzi. Na razie nie mamy ich dość, by zająć się najprostszymi sprawami, a ty mówisz o naukowych eksperymentach na miejscu zbrodni! Nie można chronić milionowego miasta rękoma czterystu funkcjonariuszy. — Właściwie to trzystu sześćdziesięciu — wtrącił się Mayne. — Odkąd wyjechałeś, musiałem zwolnić trzy tuziny. Większość za pijaństwo, przekupstwo lub wymuszenia. — Rozmawiałeś z merem? — Och, mer był jak zwykle bardzo pomocny, drogi Charlesie. Skierował do nas pięćdziesięciu rekrutów, bezrobotnych z domów pracy i dezerterów z armii, ale większość stwierdziła, że woli harować w kamieniołomach albo czyścić miejskie kanały niż iść do Scotland Yardu… Zdziwiony Rowan przerwał segregowanie papierów. — Scotland Yardu? Mayne odłożył książkę. — Tak nas teraz nazywają. Urzędnicy z Public Carriage Office byli niezadowoleni, że nasi funkcjonariusze oraz informatorzy wchodzą od

frontu. Stwierdzili, że nie mogą pracować w otoczeniu ludzi o tak szemranej reputacji. — Humbug! — prychnął Rowan. — Tak czy inaczej, rozkazałem korzystać z tylnego wejścia, od strony Great Scotland Yard. Od tego czasu londyńskie szumowiny wołają na nas „chłopaki ze Scotland Yardu”. Mayne wrócił do lektury, a Rowan rozparł się w fotelu i rozprostował nogi. Prześlizgnął się wzrokiem po formularzach, próbując zdecydować, od czego zacząć. Jego oczy padły na stary, zakurzony egzemplarz „Kuryera Polskiego”. — Ktoś odpowiedział na mój anons? — Och, okazał się niezmiernie popularny — odparł Mayne. — Zupełnie jak oferty matrymonialne bezdomnych pijaków. Jak pomada do włosów na corocznym zjeździe łysych. Jak śnieżne raki na plaży w sierpniu. Jak kanapka z bekonem na uczcie u tureckiego sułtana. Jak… — Wystarczy — przerwał Rowan. — Rozumiem, drogi Richardzie. Mayne ponownie odłożył książkę i spojrzał na przyjaciela. — Jeśli chcesz znać moje zdanie, to przesadziłeś. Szyfr był tak złożony, że pewnie nikomu nie udało się go złamać. Przeceniasz intelekt tych wszystkich wywrotowców i rewolucjonistów. — Kiedy mnie nie zależy na chwytaniu tych mało inteligentnych — mruknął Rowan. — Martwią mnie właśnie ci pozostali…

ROZDZIAŁ IX

Chwała synom i córkom błogosławionej przez Junonę ziemi! Chwała Jowiszowi patrzącemu w gwiazdy! Chwała prorokom Izraela oraz mędrcom Babilonu! Oświeconą decyzją senatu Loży Nowego Świtu uchwalamy, że każdy z członków naszej organizacji otrzyma jeden z siedmiu kolejnych stopni wtajemniczenia. Stopnie są jak następuje: I° — Akolita II° — Oświecony Rycerz Loży III° — Znamienity Rycerz Loży i Świętej Ziemi IV° — Wtajemniczony Minerwal i Kompanion Graala V° — Perfekcyjny Mag i Kompanion Królewskiego Łuku Enocha VI° — Znamienity Książę Loży i Członek Senatu Hermetycznych Filozofów VII° — Wielce Znamienity Oświecony Mistrz oraz Inspektor Generalny Loży Senat uchwala ponadto, że każdy członek Loży otrzyma swój nowy stopień w sekrecie, od samego Mistrza. U niego też można dowiedzieć się o liczbie Wtajemniczeń oraz Misteriów, które należy przejść, by osiągnąć wyższy poziom. Wiedza ta przeznaczona jest tylko dla Waszych uszu. Kto zdradzi ją choćby przyjaciołom z Loży, będzie ukarany anatemą oraz tygodniem o chlebie i wodzie. Jednocześnie senat stwierdza, że odmówił doktorowi Gullowi specjalnego tytułu, o który doktor wnioskował dla siebie: „Nadmiernie Oświecony Strażnik Porcelanowego Nocnika i Poszukiwacz Piątej Klepki”.

Z szacunkiem dla zasług doktora Gulla, senat przypomina mu, że nasze rytuały stanowią istotną podporę dla wielu członków Loży. Należy traktować je z całą powagą. 171. uchwała senatu Loży Nowego Świtu, Londyn, 1843

Następnego dnia Eliza postanowiła wrócić do posiadłości Byrona. Przez całą drogę z Londynu, podskakując na wąskim siedzeniu dorożki, rozważała, na ile może zaangażować się w działania Loży, żeby nie zaszkodzić własnej misji. Pragnęła przekonać poetę, by pozwolił jej dowiedzieć się więcej o organizacji. Jednocześnie nie chciała składać przysięgi i przyjmować roli akolity. Tymczasem dorożka minęła stary zajazd. Żmijewska zapukała i kazała dorożkarzowi zatrzymać się nieopodal, przy głównej drodze. Wolała, by zbyt wiele osób nie wiedziało, dokąd jeździ. Dlatego resztę drogi do pałacyku przeszła piechotą, po błotnistej drodze, otoczonej szpalerami starych, powykręcanych wiązów. Wiał mocny wiatr, ale dzień był pogodny. Spacer pozwolił Elizie poukładać myśli i zaplanować rozmowę, której się obawiała. Gdy dotarła do posiadłości, weszła boczną furtką i zanurzyła się w dziki angielski ogród. Lord Byron siedział tym razem przed domem, na kamiennej ławce, z twarzą zwróconą w kierunku bladego słońca. Wyglądał jak zwykły człowiek, który przysiadł w środku porannego spaceru. Dopiero po chwili Eliza zauważyła za ławką wózek inwalidzki. Zbliżyła się i stanęła przy Byronie. — Mój doktor nalega — powiedział, nie otwierając oczu — żebym zażywał codziennie słońca i świeżego powietrza. Jednak nie sądzę, by zwróciło mi to władzę w nogach. — Doktor ma rację. Słońce daje zdrowie i siłę — odparła Żmijewska. — Pani też jest jedną z tych fanatyczek higienicznego życia? — Nie. Jestem kapłanką pradawnego słonecznego bóstwa. Byron zaśmiał się i odwrócił do Elizy.

— Przyznam, że takiej odpowiedzi nie oczekiwałem. No nic, zażyłem już wystarczająco dużo tego lekarstwa. Jeśli pani pozwoli, wrócimy do środka i porozmawiamy o tym, co panią sprowadza. Eliza ruszyła w stronę wózka. — Proszę poczekać, wezwę Clarence’a — zaprotestował poeta. — Nie ma potrzeby — odparła, a potem przyprowadziła wózek. — Chętnie pomogę. — Na pewno? Nie mogę pani zmuszać, by była moją pielęgniarką… — Przynajmniej tyle mogę zrobić. Pochyliła się, Byron chwycił ją za szyję i wspólnie zsunęli jego ciało z ławki na miękkie siedzenie. Nie mogła się nadziwić, że człowiek, o którym tyle czytała, jest w jej rękach tak bezbronny. Chwilę potem ruszyli razem w stronę głównych drzwi posiadłości. — Przemyślała pani moją propozycję? — spytał Byron. — Pomoże pani Loży? — Tak. Ale mam warunki. Nie mogę określić, jak długo pozostanę w Londynie. Nie będę zawsze dostępna i nie mogę tu zamieszkać. Wiem, że nie tego pan oczekiwał, ale chcę być szczera. — Jak wspominałem uprzednio, żebracy nie mogą wybrzydzać — powiedział Byron. — Proszę się nie przejmować. Od początku widziałem, że nie jest pani materiałem na akolitę. Zresztą, jak pani wkrótce zobaczy, z Lożą współpracuje wiele różnych osób, na wiele różnych sposobów. Na pewno znajdziemy coś dla pani. Wjechali do głównego hallu, przejechali po nowiutkim dywanie i zatrzymali się przy wysokich drzwiach, wiodących do prawego skrzydła posiadłości. — Jeśli ma pani z nami współpracować, pora, żeby poznała pani sekrety Loży. Nie będę wymagał długich rytów inicjacyjnych ani przysiąg na własną krew. Proszę po prostu dać mi słowo honoru. Nikomu nas pani nie zdradzi? — Obiecuję. Byron pchnął skrzydło. Weszli do przedpokoju, na końcu którego znajdowały się kolejne drzwi — tym razem wzmocnione metalowymi okuciami i szczelne jak śluzy na okręcie. Byron pociągnął dźwignię wystającą ze ściany. Otworzył się mały judasz. Zaraz potem uchyliło

się całe skrzydło. Prywatne pokoje poety przypominały ciche i zakurzone muzeum, ale w drugim skrzydle panował ruch jak w ulu. Gdy tylko znaleźli się za śluzą, trafili do szerokiego korytarza, z jednej strony oświetlonego rzędem okien. Eliza widziała kilkanaście osób przechodzących od pokoju do pokoju. Minął ich jakiś chłopak w skórzanym fartuchu, pędzący z naręczem metalowych elementów. Z jadalni po lewej wyszły służące z talerzami, uprzątniętymi z długich ław. Z oddali dochodziły ludzkie głosy, śmiechy, szczęk treningowych szpad, odgłosy kroków na drewnianych podłogach. — Nie szczędzę Loży pieniędzy — powiedział Byron. — To dla mnie dzieło życia, pani Elizo. Ruszyli w dół korytarza, mijając po drodze pełne papierów archiwum, kilka prywatnych kwater, pokój gimnastyczny i łaźnię. Korytarzem przeszedł młody mężczyzna w samej koszuli i kalesonach, który na widok Żmijewskiej zaczerwienił się jak rak i uskoczył do pierwszego z brzegu pomieszczenia. — To prawie jak szkoła z internatem! — zaśmiała się Eliza. — Owszem, prawie jak szkoła. Tyle że trzecia część uczniów ginie w pierwszym semestrze — odparł Byron. — Ilu macie ich teraz? — Oprócz służby i paru osób pełniących bardziej wyspecjalizowane funkcje Loża ma dwunastu akolitów. Zabawne, prawda? Ale to przypadek, proszę nie myśleć, że cierpię na mesjanistyczne kompleksy, jak wielu polskich poetów. Jeszcze niedawno miałem siedemnastu uczniów. Przez twarz Byrona przemknął cień. — Ostatnie dwa śledztwa nie poszły najlepiej — powiedział. — To jeden z powodów, dla których bardzo mi na pani zależy. Skręcili w prostopadły korytarz i zatrzymali się przed otwartymi szeroko, przeszklonymi drzwiami, za którymi widniał wysypany drobnym piaskiem dziedziniec. Paru mężczyzn w odważnych, jednoczęściowych kostiumach, jakie zaczęły się ostatnio pojawiać na plażach Europy, uprawiało poranną gimnastykę. Wokół nich krążył żołnierz w nienagannym czerwonym mundurze królewskich

fizylierów. Na jego piersi wisiał długi rząd odznaczeń. Podkręcone i nawoskowane końcówki wąsów sprężynowały, gdy wykrzykiwał ostre rozkazy. — Obecny tu sierżant Prescott dba o zaprawę fizyczną i przygotowanie bojowe akolitów — rzekł Byron. Potem przychylił się do Elizy i dodał ciszej: — To wszystko dobrzy młodzi ludzie, ale nasze posłanie trafia na podatny grunt głównie w ubogich miasteczkach. Tam, gdzie upadł tradycyjny przemysł, a duchowni podburzają ludzi przeciwko etherowi. Prawie wszyscy akolici to prości robotnicy lub miejska młodzież z rewolucyjnymi zapędami. Staram się wybierać najlepszych, najbardziej zdeterminowanych, ale i tak zdarzają się straty na misjach oraz zwykłe ucieczki. A rekrutacja jest bardzo powolna… — Na pewno w Europie wiele osób nie ufa etherowi — rzekła Eliza. — Gdyby lord rozesłał wiadomość o zagrożeniu i waszej walce… — Kiedy właśnie to robię — odparł Byron. — Ślę listy do zaufanych przyjaciół, jak Mickiewicz. Poza panią zyskałem w ten sposób tylko garstkę osób. — A może zamiast dawać zaszyfrowane wieści w gazetach, powinniście chodzić osobiście do dzielnic biedoty, do East Endu albo Soho, i tam podburzać lud? Tak robią socjaliści, antymonarchiści… — Proszę mi wierzyć, gdybym mógł, rekrutowałbym wprost na ulicach Londynu. Niestety, to by złamało nieformalne porozumienie, jakie mam z ważnymi osobami w rządzie. — W rządzie? — zdziwiła się Eliza. — Oczywiście! Jak inaczej udałoby się nam przetrwać do tej pory? Mam kilku wysoko sytuowanych przyjaciół, którzy próbują chronić Lożę. Głównie ze względu na sentyment do mnie i tego, co robiłem wcześniej. Gdybyśmy jednak zaczęli mocno się afiszować, nic nie zdołałoby mnie ochronić. Żmijewska skinęła głową. Wrócili do korytarza i podeszli do wysokich drzwi, które Byron uchylił. Przed nimi otworzyła się mała biblioteka. Usunięto z niej część

regałów, by zrobić miejsce dla sześciu dużych biurek. Cztery z nich były zajęte. Ludzie, którzy tu siedzieli, odbiegali wyglądem od młodych i silnych akolitów. Był wśród nich chudy jak tyka, pryszczaty chłopak o aparycji ubogiego studenta, zaczesany na pożyczkę urzędnik z grubymi binoklami, mężczyzna o wyglądzie starego profesora. Była nawet jedna kobieta — niemłoda, ale bardzo ładna, z rudymi włosami upiętymi we fryzurę przywodzącą na myśl greckie posągi. Wszyscy czytali akurat codzienną prasę, szeleszcząc stronami. W powietrzu wisiał intensywny zapach farby drukarskiej. Za sześcioma biurkami stała drewniana tablica z wielką mapą Londynu, na której Eliza widziała mrowie kolorowych szpilek, doczepionych notatek i czerwonych wstążek. Rozpięte od jednego punktu do drugiego, wyznaczały na planie miasta jakieś tajemnicze figury. — To nasz dział wywiadu — rzekł z dumą Byron. — Proszę wybaczyć, ale nie wyglądają na bardzo zajętych. — Pozory! Ich główne zadanie to szukanie informacji o nietypowych zdarzeniach, które wykraczają poza zwykłe kryminalne sprawy. Najwięcej poszlak znajdujemy w policyjnych kronikach lub kryminalnych kolumnach dzienników. Każdy z tropów badamy uważnie, żeby upewnić się, że mamy do czynienia z prawdziwą aberracją. Prowadzimy badania na miejscu, kontaktujemy się ze świadkami… A skoro już o aberracjach mowa… — Byron odwrócił się do zaczesanego na pożyczkę urzędnika. — Paul, wiemy już coś w sprawie wodociągów w Lambeth? — Nie dali odpowiedzi, lordzie. — Pracujcie nad tym. Nie chciałbym włamywać się tam siłą. — Oczywiście, lordzie — rzekł mężczyzna. Byron odwrócił się znów do Elizy. — Z tego, co słyszałem, wy, Polacy, macie wielki talent do szyfrów i spisków. — Historia nie dała nam wyboru, lordzie — odparła Żmijewska. — Ale ja nigdy nie byłam w tych sprawach biegła.

Kłamstwo zostawiło jej gorzki posmak w ustach. Bała się jednak, że gdyby Byron poznał prawdę o jej talentach, skończyłaby, siedząc całe dnie za biurkiem. — Szkoda — powiedział poeta. — No nic, na pewno znajdziemy coś innego, czym mogłaby się pani zajmować. Wrócili do głównego korytarza i ruszyli wzdłuż kolejnych pomieszczeń. Stanęli przy drzwiach, zza których dochodził intensywny zapach spirytusu. — Tu — rzekł Byron — znajduje się gabinet naszego dobrego doktora. — Macie własnego chirurga? — zdziwiła się Eliza. — Naturalnie. Akolici często wracają z zadań lżej lub ciężej ranni. Bywa, że to rany o nietypowym wyglądzie. Ich widok wzbudziłby podejrzenia. Nie mówiąc o tym, że regularne wożenie konających ludzi do szpitali ściągnęłoby nam na głowę policję… Byron otworzył drzwi, za którymi znajdował się pokój przypominający bardziej prosektorium niż gabinet lekarski. Środek podłogi pokryty był żółtymi ceramicznymi płytkami. Stały na nich dwa wysokie, mocne drewniane stoły, nad którymi wisiała na wysięgniku oliwna lampa. Wzdłuż ścian Eliza widziała szafki z lekami i środkami opatrunkowymi. Po przeciwnej stronie pomieszczenia stało biurko, nad którym rozpiętych było kilkanaście szkiców anatomicznych. Większość przedstawiała rzeczy, których Eliza, mimo dobrego wykształcenia, nie była w stanie rozpoznać. Za biurkiem siedział młody, ale dość otyły człowiek o prostych, przerzedzonych włosach. Na widok gości wstał, podszedł i wyciągnął w stronę Elizy grubą, jak na chirurga, dłoń. — William Gull — przedstawił się. — Cieszy mnie, że pan Byron postarał się wreszcie o bardziej przyjemnych oku rekrutów. Eliza uścisnęła doktorowi rękę. — Nie jestem jeszcze rekrutem, panie Gull — powiedziała. — Dopiero wyrabiam sobie zdanie. Pan, jako uczony człowiek, mógłby mi w tym pomóc… — Wszystko dla dobra sprawy. Proszę pytać. Żmijewska spojrzała mu głęboko w oczy.

— Co pana skłoniło, żeby przystać do tej szalonej krucjaty przeciwko etherowi? Gull przez moment zamierzał jej odpowiedzieć. Jego usta już się otwierały, szyja już drgnęła, ale w ostatniej chwili rozmyślił się i zamilkł. — Doktor Gull na własne oczy widział skutki działania etheru — odpowiedział za niego Byron. — Prawda? Lekarz westchnął i podjął opowieść: — Ledwie drugi rok po tym, jak ukończyłem szkołę i założyłem własną praktykę, trafił do mnie starszy majster z Królewskiej Manufaktury Cewek Etherowych. Mężczyzna ów w specjalnej komorze uruchamiał wszystkie cewki, które opuszczały zakład. Całe dnie spędzał w blasku etheru. Zgłosił się do mnie, gdy w brzuchu zaczęło mu coś rosnąć, boleśnie uciskając wnętrzności. Podjąłem się wycięcia guza, choć nie widziałem wielkiej nadziei. Spodziewałem się raka w późnym stadium… Doktor Gull podszedł do swojej szafki, grzebał w niej chwilę, wyciągnął kilka szkiców i podał je kobiecie. — Pani Eliza nie musi tego oglądać, doktorze — zaprotestował Byron. Żmijewska wyciągnęła jednak dłoń i spojrzała na ryciny. Uniosła brew. Gull kontynuował: — Gdy to zobaczyłem, z początku pomyślałem, że trafił mi się ciekawy przypadek fetus in fetu. Jednakowoż obce ciało w brzuchu robotnika okazało się nie zdeformowanym, atroficznym płodem jego brata bliźniaka, jak bywa w takich przypadkach, ale kompletnie rozwiniętą istotą ludzką; pomniejszoną wersją nosiciela, która zaczęła krzyczeć, gdym tylko wyłuskał ją z otrzewnej. Ten mniejszy człowiek wkrótce zmarł. Kiedy wykonałem sekcję zwłok, spostrzegłem, że on sam nosił w brzuchu mniejszą wersję siebie… Zupełnie jakbym oddzielał kolejne warstwy cebuli. Eliza poczuła zimny dreszcz. — Nie pokazał pan tego innym lekarzom? — spytała. — Próbowałem — odparł Gull z dziwnym błyskiem w oczach. — I właśnie dlatego pracuję teraz dla lorda.

Byron wjechał między Elizę a Gulla, poskrzypując wózkiem. — To smutna historia, pani Elizo — rzekł. — Nasz drogi doktor napisał artykuł do „The Lancet”. Wyśmiano go. Żaden szpital nie chciał dać mu potem pracy, a prywatną praktykę obrzucono kamieniami. Wtedy się poznaliśmy. — Słyszałam od lorda, że akolici często odnoszą ciężkie rany — powiedziała Eliza. — Jak pan sobie radzi sam, bez asystenta, w jednym pomieszczeniu? — Jak mogę. Czasem asystuje mi Prescott. Nie ma zręcznych dłoni dobrej pielęgniarki, ale przynajmniej krew i wnętrzności nie robią na nim żadnego wrażenia. Poza tym lord odrobinę to podkolorował. Ostatni ranny w krytycznym stanie trafił się dobry rok temu. Gull wskazał dłonią dwa drewniane stoły. — Na co dzień częściej niż leczeniem zajmuję się naszymi zdobyczami. To mówiąc, doktor wrócił do biurka i podniósł z niego obity brązową skórą opasły tomik, który podał Elizie. — Mój dziennik. Przekartkowała go. Pełen był rysunków i przekrojów najprzedziwniejszych stworzeń. Prawdziwy katalog potworów, z których tylko parę widziała wcześniej w Kuriozarium. Spojrzała jeszcze raz na stoły w gabinecie Gulla i poczuła dreszcz na myśl o tym, ilu gości z innych światów już się przez nie przewinęło. Pożegnali doktora i wyszli z powrotem na korytarz, gdzie minęło ich trzech młodych mężczyzn. Sądząc po pokrytych sadzą twarzach oraz zapachu prochu, wracali z treningu strzeleckiego. Ukłonili się lordowi i zaczęli szeptać między sobą na widok Elizy. Nie usłyszała jednak co, bo Byron już otwierał drzwi następnego pokoju. Pomieszczenie przypominało skrzyżowanie warsztatu rusznikarskiego z pracownią zegarmistrza. W powietrzu unosił się ostry zapach żelaznych opiłków, które lśniły w promieniach słońca, wpadającego przez duży świetlik w suficie. Pod świetlikiem znajdowało się kilka roboczych pulpitów, zawalonych całkowicie narzędziami i częściami, zaś całą ścianę zajmował regał z ogromną liczbą drobnych szufladek i przegródek, przy którym stały schodki na

kółkach, podobne do tych z publicznych bibliotek. Pracowały tu dwie osoby. Drobny, siwiejący mężczyzna w skórzanym fartuchu stał z twarzą przy wielkiej lupie i zręcznie formował metalowy element obrotową szlifierką. W tym czasie młody, spocony chłopak napędzał ją mechanizmem przypominającym rower. — Pan William Westley Richards, znany rusznikarz z Birmingham, i jego młody pomocnik — przedstawił ich Byron, a potem dodał ciszej: — Przystał do nas, kiedy w wybuchu etherowej cewki stracił syna. Eliza podeszła do rusznikarza i zajrzała mu przez ramię. — Nad czym pan pracuje, panie Richards? — spytała. — Wystarczy, James! — rzucił rzemieślnik do chłopaka. Szlifierka stanęła. Młodzieniec zszedł z siodełka na chwiejnych nogach, a rusznikarz odłożył element na blat i spojrzał na Elizę. — Nie chcę być niegrzeczny, panienko, ale wątpię, czy to panienkę zainteresuje. — Mogę? — spytała, wyciągając dłoń po element. Rusznikarz nie protestował, więc chwyciła część, obróciła ją w palcach i rzekła: — To kurek z młoteczkiem do pistoletu. Sądząc po kształcie młoteczka, zapłon kapiszonowy. Rusznikarz skinął głową i uśmiechnął się szeroko. — Wyśmienicie, panienko! — rzekł. — To teraz proszę mi wytłumaczyć, co próbujecie tu zrobić. Szczerze. Rzemieślnik popatrzył na nią zdumiony, więc dodała: — Gdyby chodziło o zwykłą broń, lord Byron pewnie kupowałby ją w Londynie zamiast organizować warsztat we własnym domu. Byron dał Richardsowi znak, że może mówić. — Tropienie aberracji to wyjątkowo niebezpieczne zajęcie — powiedział rusznikarz. — Dzielni ludzie, których zatrudnia lord, zasługują na porządną broń. Ale tu kryje się paradoks! Walczymy z etherem, nie możemy więc wyposażać akolitów w etherowe sztucery ani podobne wynalazki. Musimy radzić sobie metodami,

które nasza cywilizacja porzuciła, uznała za mało nowoczesne, nieefektywne. Byron wtrącił się: — Rozumie pani, że nie pozwalam zwalczać ognia ogniem. — Tym bardziej — kontynuował rusznikarz — że broń prochowa wcale nie pokazała jeszcze wszystkich swoich możliwości. Śmiem wręcz twierdzić, że odkrycie etheru było krokiem wstecz w kwestii obrony osobistej! W tym skromnym warsztacie ja i James staramy się kroczyć dalej porzuconą ścieżką techniki; kontynuować sztukę, którą większość rusznikarzy spisała dawno na straty. — Pozwolę sobie dodać, że z niezwykłymi rezultatami — rzekł Byron. — Nie bądź taki skromny, Williamie. Pokaż jej! Rusznikarz zaprowadził Elizę do stołu, na którym leżało kilka przedziwnych konstrukcji. Jej uwagę natychmiast przykuł pękaty, ogromny rewolwer o bębnie wielkości melona i potrójnej lufie. — Co to za bestia? — spytała. — Słyszała pani o Amerykaninie nazwiskiem Colt? Żmijewska pokręciła głową. — Pracował długo nad pistoletem rewolwerowym, którym chciał zainteresować armię lub prywatnych kupców. Nic mu z tego nie przyszło, bo wszyscy oszaleli na punkcie etherowej broni, a każdy szanujący się rusznikarz próbował zbudować przenośny etherowy pistolet. — Do dziś z marnym skutkiem — powiedziała Eliza. — Właśnie! Tymczasem nam udało się rozwinąć pomysł Colta. Tyle że zamiast jednej lufy, mamy trzy. Osiemnaście komór w bębenku. Zapłon kapiszonowy z trzema sprzężonymi kurkami. — Słyszałam, że kapiszony są zawodne. Rusznikarz się oburzył. — Bzdury rozpowszechniane przez fanatyków etheru! Owszem, kapiszony czasem nie odpalają prawidłowo. Dlatego każdy zespół trzech komór w bębnie jest połączony przewiertami. Wystarczy, że jeden ładunek złapie iskrę, a pozostałe dwa się od niego zapalą. To naprawdę niezawodna broń… Musi pani tylko dbać, żeby bębenek obrócić zawsze o pełen zestaw trzech komór.

— Komory ładuje się jedna po drugiej, więc przygotowanie rewolweru zajmuje dobry kwadrans — rzekł Byron. — Ale kiedy jest gotowy, można strzelić aż sześć razy, za każdym razem śląc trzy kule. Żadna broń osobista nie może się równać siłą ognia. Eliza uniosła rewolwer i zważyła go w dłoniach. Był potwornie ciężki. — Mam wrażenie, że nie powiedzieli mi panowie najważniejszego — rzekła. — Po co aż trzy lufy? Żeby łatwiej trafić? — Nie, droga pani — powiedział rusznikarz. — Żeby mieć pewność, że to, co trafimy, padnie. — Proszę zrozumieć — kontynuował Byron. — Aberracje za każdym razem przyjmują inną formę. Nigdy nie wiemy, z czym przyjdzie nam się mierzyć, ani jaka broń okaże się skuteczna. Dlatego za każdym pociągnięciem spustu ten pistolet strzela jednocześnie trzema rodzajami kul. Pierwsza jest zwykła, ołowiana. Druga — ze srebra… Eliza nie była szczególnie zdziwiona. Wiedziała doskonale, jak srebro działa na stworzenia, które ludzie nazywali dziś „mitycznymi”. Wiedziała jednak, że Byron i rusznikarz oczekują, że się zdziwi. Zdziwiła się zatem: — Srebro? Jak w bajkach o wilkołakach? — Kilka aberracji wykazało zaskakującą wrażliwość na ten metal — powiedział rusznikarz. — A trzecia kula? Co w niej specjalnego? — spytała Eliza. — Jad — odparł Byron. — Najmocniejszy znany nauce. Tym razem była autentycznie zdziwiona. Rusznikarz podał jej małą ołowianą kulę i pokazał gestem, by przyjrzała się bliżej. Żmijewska uniosła ją do oczu. Światło przenikało przez sieć drobnych dziurek, przewierconych na wylot w ołowiu. Pocisk wyglądał, jakby przeżarły go mikroskopijne termity. Byron podjechał do Elizy i rzekł: — Tłoczymy do środka toksynę, która pochodzi z gruczołów skórnych pewnej południowoamerykańskiej żaby. Potem zamykamy kanaliki woskiem, co pozwala zachować jad w dobrym stanie. Wosk

topnieje w momencie wystrzału. Oczywiście razem z nim odparowuje część jadu, ale to potężna trucizna. Wystarczy kropla wielkości czubka szpilki, by zabić człowieka. — I na co przygotowaliście te kule? — Na wszystko, co żyje, a jest zbyt wielkie, by zginąć od zwykłych pocisków — potwierdził jej przypuszczenia Byron. Odłożyła ponawiercaną kulę i ponownie chwyciła rewolwer. Był tak ciężki, że jedną ręką nie mogła złożyć go do strzału — i tak pękaty, że nie miała pomysłu, jak można by go nosić ze zwykłym, codziennym strojem. — Nie macie czegoś bardziej dyskretnego? Rusznikarz nie wyglądał na zbitego z tropu. — Zna pani pistoleciki Deringera? — spytał. — Miałam nawet jeden. Mężczyzna podszedł do komody przy ścianie, pogrzebał w niej chwilę i przyniósł Elizie niedużą broń. — Podobna konstrukcja. Tylko ma trzy lufy. I trzy różne pociski, jak nasz rewolwer. Strzelić można jednak raz. Dlatego trzeba mieć całkowitą pewność, że kule sięgną celu… — Większość akolitów nie ma wystarczająco zimnej krwi, bym powierzył im taką broń — powiedział Byron. — Nie winię ich. Na widok aberracji człowiek jest zwykle roztrzęsiony, przerażony. Przygotowaliśmy te pistolety z myślą o bardziej dyskretnych zadaniach. Sam noszę jeden. Poklepał się po boku. Eliza obróciła w dłoni lekki pistolet. Czuła się dziwnie z myślą, że tak mały przedmiot mógłby ocalić życie kilkudziesięciu pasażerów Vesty i uratować okręt. Gdyby miała go wtedy i zdołała przebić skórę megalosaurusa w czułym miejscu, trucizna na pewno zrobiłaby swoje. Był w końcu tylko przerośniętą jaszczurką… Wymierzyła szybko najpierw w żyrandol, potem w zegar na ścianie, na końcu w lampę. Zadeklamowała: Nabalsamuję ostrze mego miecza. Nabyłem od pewnego szarlatana

Taką maść, że gdy nóż w niej umaczany Najmniej zadraśnie żyjącą istotę… Rusznikarz wtrącił się basowym głosem: Nie ma pomiędzy najzbawienniejszymi Ziołami środka, który by potrafił Uchronić ją od śmierci8.

— Hamlet — powiedział na koniec. — Tak oto dama, która kocha broń, spotkała rusznikarza, który kocha teatr. Ciekawa z nas para. Eliza obróciła zręcznie pistolet i podała go Richardsowi kolbą. — Nie — powstrzymał ją Byron. — Niech pani to zatrzyma. Może się przydać. Eliza podziękowała z uśmiechem. Rusznikarz odszedł na bok i wrócił z drewnianą skrzyneczką, w której obok miejsca na pistolet znajdował się zapas dziewięciu kul, przybory do nabijania i mała flaszka prochu. Żmijewska wsadziła broń do pudełka, a potem rzekła: — Powodzenia, panie Richards. Mam nadzieję, że będziemy mieli jeszcze okazję porozmawiać o rzeczach, którymi nie interesują się damy. — Liczę na to, panienko — odparł rzemieślnik. Pożegnali się, a Byron wyprowadził Elizę z powrotem na główny korytarz. — Zbliżamy się już do końca wycieczki — powiedział. Rzeczywiście, przed nimi znajdowały się tylko jedne, dwuskrzydłowe drzwi, zza których dochodziły ciężkie oddechy, skrzypienie desek, szczęk metalu. Kobieta z nadzieją uchyliła je i zobaczyła dużą salę, całkowicie oczyszczoną z mebli. Na środku dwóch mężczyzn w plastronach i maskach ćwiczyło szermierkę. Na poprzecieranej podłodze widniały nie do końca zmyte ślady krwi. Elizie zaświeciły się oczy. — Szydełkowanie! — krzyknęła do Byrona z entuzjazmem

gimnazjalistki i zaczęła poluźniać ciasny gorset. — Mój ulubiony sport! Zapowiadał się naprawdę ciekawy dzień.

ROZDZIAŁ X

Pytają mnie, czym zdrowy i czy sen mam spokojny. Odpowiadam tedy, że nie i że jeśli ktoś dzisiaj spać dobrze potrafi, to jeno z niewiedzy o tem, co się w szerszym świecie dzieje. Oto bowiem na oczach naszych Francja osuwa się w szaleństwo wojny domowej. Żywy cesarz Ludwik Bonaparte pokazał się jako człowiek tak śmieszny i nieudolny, że ludzie wolą cesarza martwego, a więc przeczącą naturze kukłę, animowaną mocami etheru. Tymczasem państwa niemieckie oraz Wiedeń przeżarte są przez radykałów jak stare drewno przez korniki. Węgrów dotknął szkodliwy bakcyl marzeń o wolności, jakby zupełnie nie doceniali naszych sprawiedliwych i oświeconych rządów. We Włoszech cała armia Jego Cesarskiej Mości nie potrafi schwytać jednego Garibaldiego. W Anglii burzą się robotnicy, podjudzani przez socjalistów. Jedynie Rosja pozostaje nieskażona wirusem wolnomyślicielstwa, choć głowy nie dam, jak długo. W tem wszystkiem pokój światowy widzi mi się jako wysoki domek z kart, którego podstawy na naszych oczach są usuwane. Jednakże nawet w tej godzinie, gdy wszystko, co budowałem, chyli się ku upadkowi, nie żałuję, że nie uległem nigdy tak zwanej woli ludu. Ta bowiem zmienia kierunki jak wiosenny wiatr i nie może być podstawą stabilnego rządu. Jeśli popełniłem błąd, to chyba taki, że za bardzo pobłażałem tym, co podawali w wątpliwość nowy porządek, który podarował Europie bezcennych czternaście lat pokoju. Co dzień przed snem modlę się, by Bóg stłumił zapały, ochłodził gorące głowy i dał temu kontynentowi jeszcze kilka lat ciszy. Boję się jednak, że błędy, które popełniliśmy, są nieodwracalne, a cała

praca dyplomatów, wywiadów, tajnych policji oraz prowokatorów może już tylko opóźnić nieuchronne. Książę Klemens Wenzel von Metternich, kanclerz Cesarstwa Austriackiego, 1844

W Londynie nie było wielu katolickich kościołów. Dopiero w 1829 roku parlament przywrócił katolikom prawa obywatelskie i pozwolił im praktykować swoją religię — i to tylko dlatego, że właściciele fabryk potrzebowali robotników z Europy i Irlandii. Ci ubodzy emigranci nie mieli środków, by fundować świątynie, a parlament nie pozwalał papistom prowadzić w Anglii działalności misyjnej. Dlatego w Londynie powstawały głównie ubogie kościółki, rozsiane po dzielnicach biedoty. Największy znajdował się przy Commercial Road na East Endzie, pomiędzy dokiem londyńskim a dokiem Kompanii Wschodnioindyjskiej. Ze świątyni tej korzystały irlandzkie rodziny, niemieccy emigranci oraz garstka Polaków. Wkrótce obok niepozornego budynku z szarego kamienia powstała też katolicka szkółka i mały budynek parafialny. W tym właśnie budynku miał niewielką kancelarię ksiądz Fiałkowski, misjonarz z polskiego zakonu Zmartwychwstańców. Zakon uformowano ledwie parę lat wcześniej, kiedy jasne stało się, że rozsiani po całej Europie Polacy coraz chętniej słuchają podejrzanych mistyków i samozwańczych proroków. Zmartwychwstańcy mieli być alternatywą dla towiańczyków, saintsimonistów i lóż wolnomularskich; mieli zaspokajać głód religijno-narodowej mistyki, który obok głodu zwykłego skręcał trzewia polskich emigrantów. Fiałkowski był roztropnym człowiekiem. Postanowił walczyć z oboma tymi głodami naraz. Oprócz regularnych spotkań wspólnoty zorganizował kasę zapomogową. Osobiście odwiedził każdego zamożnego Polaka w mieście i zebrał pieniądze na fundusz pomocy uboższym emigrantom. Jednym z najhojniejszych darczyńców był Konrad Załuski. Eliza Żmijewska dostała od Erebusa wiadomość, że Konrad pojawi

się na plebanii, aby złożyć nowy datek i sprawdzić, jak rozdysponowano poprzednie. Dlatego ubrana w prosty płaszcz, który odrobinę poszarpała na brzegach, z rozwichrzonymi włosami, twarzą przypudrowaną na blado, ze sztucznymi cieniami pod oczami czekała za rogiem od godziny dziesiątej rano, mając przed sobą mały kościółek i budynek parafii, a za sobą — dwunastkę irlandzkich dzieci, które krzyczały jak małe diabły, tocząc kijami fajerkę. W oddali, ponad dachami, widniały trakcje powietrznej kolejki etherowej, którą jeździły skrzynie z portowymi ładunkami. Dalej sterczały ogromne sylwetki towarowych dźwigów. Na szczęście Załuski był wyjątkowo punktualny. Dokładnie o dziesiątej trzydzieści, jak zapowiadał Erebus, pod kaplicę podjechał dziwaczny szary powóz mechaniczny. Wyglądał Elizie na przeróbkę pojazdu Cugnota, z tą różnicą, że był całkowicie zabudowany, a parowy silnik napędzała etherowa cewka. Dzieciaki z okolicznych uliczek zbiegły się gapić na pojazd, z którego wyszedł woźnica z pałką. Stanął na straży, mierząc maluchy groźnym wzrokiem. Za nim wyłonił się sam Konrad Załuski. Z daleka wyglądał, jakby w ogóle się nie zmienił. Wysoki, raczej szczupły, z krótką, ale gęstą szatynową czupryną, o nieco nerwowych ruchach i zamyślonej, gładkiej, owalnej twarzy, która bardziej pasowała do renesansowego posągu niż żywego człowieka. Profil piękny. Nosił się zaskakująco oszczędnie. Prosty popielaty płaszcz i dobrze dobrany, niewysoki kapelusz. Najbardziej przykuwającym oko elementem jego stroju była laska z mosiężnymi okuciami, która zamiast gałki miała coś, co wyglądało na model etherowej cewki. Załuski wszedł prędko po kilku kamiennych stopniach, które prowadziły z ulicy do budynku parafii. Zniknął w środku i był tam jakiś kwadrans. Gdy tylko Eliza zobaczyła, że drzwi ponownie się otwierają, nasunęła na włosy chustę i ruszyła zza rogu, nisko opuszczając głowę i skromnie splatając dłonie na brzuchu. Ochroniarz Konrada rzucił jej podejrzliwe spojrzenie, ale zaraz odwrócił się z powrotem do otaczających pojazd dzieciaków. Eliza wyglądała po prostu jak kolejna uboga wdowa, która idzie po zapomogę. Minęła go, weszła na stopnie. Konrad nadchodził

z przeciwnej strony, zakładając kapelusz. Rozbawiła ją myśl, jak łatwo mogłaby teraz wykonać zadanie. Trzylufowy deringer wisiał na pasku, ukryty między warstwami sukienki. Wystarczyło wyjąć go, wypalić… Eliza miała jednak inny plan. Nim Załuski umrze, musi się jeszcze wyspowiadać. Podniosła głowę i spojrzała wprost na niego, gdy byli kilkanaście kroków od siebie. Błysnęły jej oczy — jedno zielone, drugie niebieskie. Liczyła na nie. Konrad zerknął na Elizę, ale wyminął ją i poszedł dalej, zamyślony. Już myślała, że się przeliczyła; że będzie musiała spróbować innego sposobu. Ale kilka stopni niżej Załuski stanął gwałtownie. Odwrócił się do Elizy z wyrazem ogromnego zaskoczenia na twarzy. — Eliza? — rzekł miękkim, niskim głosem. Odwróciła się do niego i również udała zaskoczoną. — Konrad? Tutaj? — Eliza Żmijewska! — Podbiegł do niej i zdjął kapelusz. — Niech mnie diabli! Co tu robisz? Udawała zaskoczoną. Dała się pocałować w dłoń i policzek ze zmieszanym uśmiechem. — Ja… wstyd się przyznawać… — zaczęła. — Przybyłam do Londynu pół roku temu z okładem. Miała mnie gościć przyjaciółka, lecz zmarła, nim dotarłam do miasta. I teraz po prostu nie mam za co żyć, Konradzie. Szłam do księdza Fiałkowskiego, bo słyszałam, że założył jakiś fundusz i pomaga emigrantom… Załuski był wzburzony. — Ty? Bez pieniędzy? W Londynie? Dlaczego od razu się do mnie nie zwróciłaś! Elizo! Przecież ja bym ci… Przerwała mu ruchem dłoni. — Ostatnio widzieliśmy się czternaście lat temu, Konradzie. Nie chciałam się narzucać. Myślałam, że będę dla ciebie zupełnie obcą osobą. Chwycił ją za ramiona, wyraźnie poruszony. — Nie mów tak nawet! I za trzydzieści lat nie nazwę cię obcą. Po tym, ile razy mnie ratowałaś w Wilnie, zawsze będziesz mi siostrą!

Zastanowił się chwilę, patrząc na jej poszarpane odzienie i niezdrową twarz. Sięgnął do kieszeni płaszcza. Powstrzymała jego dłoń. — Nie! Czułabym się jak żebraczka! Pozwól mi zachować trochę godności. — Muszę ci przecież jakoś pomóc! Posłuchaj, jeśli nie chcesz zapomogi, nazwijmy to pożyczką… Albo lepiej! Pomogę ci się tu urządzić. Dostaniesz u mnie pracę i mieszkanie. Eliza się rozpromieniła. — Naprawdę? To by wiele dla mnie znaczyło. Ale muszę wiedzieć, że nie robisz tego jedynie ze względu na dawne czasy… Załuski wziął ją pod rękę i zeszli razem po schodach do parowego pojazdu. — Elizo! Widzę, że przez lata wcale się nie zmieniłaś… Oczywiście, że nie tylko! W Wilnie, kiedy konspirowaliśmy, zawsze cię podziwiałem. Chciałbym, żeby choć paru ludzi z mojego koncernu miało taki rozum i serce! Załuski nachylił się do niej z uśmiechem i rzekł ciszej: — W zasadzie to mnie spotkało dzisiaj szczęście, że na ulicy wpadłem na tak interesującą osobę, która akurat nie ma angażu. — Och, nie doceniasz mnie… Całkiem obiecująco radziłam sobie jako szwaczaka i pielęgniarka. Nie będzie ci łatwo przekonać mnie, żebym rzuciła wszystko dla twojej firmy! Otworzył przed nią drzwi pojazdu. — Porozmawiajmy zatem o interesach — powiedział. — W drodze do twojego domu. Spojrzała niepewnie w głąb obitego czerwonym aksamitem, przytulnego wnętrza, w którym między dwoma kanapami stały drewniany stolik i lampka. Po papierach leżących na stoliku poznała, że Załuski nawet w podróży nie lubił przerywać pracy. — Nie wiem — rzekła, unosząc brew. — Mam jechać sam na sam z obcym dżentelmenem? — Nie jestem obcym. Ani dżentelmenem. Poza tym będzie z nami mój ochroniarz. Skinęła głową. Załuski podał jej rękę i pomógł wsiąść, a sam

ulokował się naprzeciw. Stuknął laską w ściankę, za którą siedział woźnica, kierujący pojazdem za pomocą dwóch dźwigni i kilku pedałów. Obok niego władował się na fotel barczysty ochroniarz. — Dokąd? — spytał po polsku woźnica. Załuski spojrzał pytająco na Elizę. — Marshall Street, koło Broad Street, Soho — powiedziała. Woźnica gwizdnął. — Dłuższa przejażdżka, panie Załuski — rzekł. — Mamy czas — odparł mu Konrad. Eliza usłyszała, jak gdzieś z tyłu dochodzi świst rozpędzającej się cewki etherowej, zaraz potem basowy rumor parowego mechanizmu — i maszyna ruszyła, tocząc się w dół ulicy niespiesznym tempem. — Nie boisz się jeździć, mając tuż za plecami etherową cewkę? — spytała Eliza. — Co, jeśli wybuchnie? Załuski przybrał obrażony wyraz twarzy. — To cewka z moich zakładów. One nie wybuchają! — Myślałam, że niewybuchające cewki są jak mężczyźni, którzy bezinteresownie pomagają kobietom. Nie istnieją. — Jeden siedzi przed tobą. — Wzruszył ramionami. — A skoro już przy tym jesteśmy, porozmawiajmy o interesach. Masz w czymś doświadczenie? Jakieś referencje? — Skończyłam tę samą szkołę co najbogatszy Polak w Wielkiej Brytanii. Wystarczy? Poza tym strzelam z pistoletu, robię szpadą i mam inne wyjątkowo nieprzystające damie zainteresowania. Załuski się roześmiał. — Idealnie! Nie mogłem sobie znaleźć lepszej kandydatki. Posłuchaj, pracę dam ci chętnie. Tylko przyjedź do mnie do zakładu… za dwa dni, w poniedziałek rano. — Co będę robić? — Nie martw się. Nic, co by uwłaczało damie. Ale nie obiecuję też, że będzie lekko. — Nie pamiętam już, kiedy było lekko, Konradzie — odparła. Tocząc się powoli przez Londyn, powspominali stare czasy, pożartowali, a potem woźnica wysadził Elizę na Oxford Street.

Poprosiła, by nie wjeżdżał w wąskie uliczki Soho. Bała się, że zwróci na siebie zbyt wielką uwagę. Kiedy pożegnała się i wyszła z pojazdu, spostrzegła, że podczas rozmowy Załuski zdołał wcisnąć do kieszeni jej płaszcza dziesięciofuntowy banknot. Rozmieniła go w domu towarowym, kupiła butelkę wina i kilka najpotrzebniejszych drobiazgów. Wróciła do kamienicy na Marshall Street, zapukała do sutereny i dała pięć funtów Mary, która popłakała się i chciała całować Elizę po dłoniach. Eliza uspokoiła dziewczynę, a potem ruszyła na górę do swojego pokoiku w mansardzie. Otworzyła wino, ale ani trunek, ani dobroczynny gest nie zdołały wypłukać z niej świdrującego poczucia, że zrobiła coś haniebnego. Czy była manipulatorką i oszustką? Czy tylko skutecznym żołnierzem dobrej sprawy? Granica wydawała się cienka, a Eliza nie wiedziała, po której stronie się właśnie znajduje. Tego wieczoru kładła się spać z ciężkim sercem, wspominając do bólu szczerą i naiwną minę, z jaką Konrad Załuski słuchał jej opowieści. I dziecięcy entuzjazm, z jakim zaprosił do swojego zakładu osobę, która miała go zabić. Na szczęście reszta wina zrobiła swoje i wkrótce Eliza zasnęła jak kamień.

*** Gdy Eliza spała twardo w swoim starym łóżku na ostatnim piętrze pokrzywionej kamieniczki przy Marshall Street, w Europie obudził się duch rewolucji. Jako pierwszego nawiedził chłopca, który siedział zapłakany na bruku i obserwował, jak wiedeńscy policmajstrzy eksmitują jego matkę i czwórkę małego rodzeństwa z biednej kamieniczki na odległym przedmieściu Donaustadt. Gdy duch dotknął chłopca, płacz ustał. Zamiast łez w jego oczach pojawił się ogień. Malec zapragnął być potężny, urosnąć jak górski gigant Rübezahl z bajek mamy, a potem gołymi rękami zgnieść złych mężczyzn. Duch rewolucji powiedział mu: WKRÓTCE. Ledwie tydzień później właśnie ten chłopiec miał rzucić pierwszy

kamień w stronę szeregów austriackiej piechoty, która otaczała pałac Schönbrunn murem białych mundurów. Za jednym kamieniem poleci grad kolejnych. Ale to była przyszłość. Duch rewolucji miał jeszcze wiele do załatwienia tu i teraz. Niespętany, opuścił Wiedeń i poleciał w stronę Półwyspu Apenińskiego. Spadł nagle na grań skały, z której widać było rozciągające się poniżej jezioro i miasteczko Como. Na grani siedział drobny, brodaty człowiek w czerwonej koszuli, który patrzył w rozgwieżdżone niebo, ćmił fajkę i ważył w głowie kwestie, od których zależało życie setki jego ludzi. Którą trasą opuścić góry? Porzucić ciężki i nieporęczny etherowy kulomiot czy ciągnąć go aż do Rzymu? Czy poprą ich mieszkańcy włoskich miast? Czy armia stanie za nimi? Jak zareaguje papież? A Ludwik Bonaparte? Jak szybko nadejdą liniowe pułki Habsburgów? Czy on i jego przyjaciele będą pochodnią, od której zapłoną Włochy? Czy nadszedł już czas? Duch Rewolucji powiedział mu: TAK. Potem wzbił się ponownie. Zajrzał do Monachium i pomógł pewnemu młodemu iluminatowi napisać inspirującą odezwę do ludu. Przemknął przez Berlin, gdzie mała grupka wywrotowców zebrała się w cichej piwiarni i poprawił trochę ich plany. Potem zajrzał do Warszawy, do Zamku Królewskiego, nad którym unosiły się trzy okręty Floty Powietrznej Księstwa Warszawskiego. Wleciał do komnaty sędziwego księcia Poniatowskiego, który zbudził się nagle w wielkim łożu z baldachimem, spocony i bez tchu. Książę usiadł. Dręczyły go dziwne duszności. Ściany komnaty wydawały się napierać na niego, zupełnie jakby wiszące na nich portrety królów i narodowych bohaterów postanowiły zgnieść go na miazgę. Czuł, że są niezadowoleni. Targały nim wątpliwości. Co zrobił ze swoim życiem? Buława marszałka Francji, błyskotliwe zwycięstwo pod Lipskiem, trzy udane kampanie w Europie — czy to wszystko miało znaczenie? Rzeczpospolita wciąż się nie odrodziła. Zawsze stawał jej na drodze jakiś interes polityczny, jakiś traktat, jakaś wyższa racja europejskiej polityki. Za każdym razem Poniatowski wybierał najbardziej rozsądne, logiczne ścieżki. Ale cóż z tego, jeśli dotarł do kresu życia, nie zdoławszy osiągnąć swojego

najważniejszego celu. Czy było już za późno? Czy zawiódł ostatecznie? Czy jego umysł nie był zbyt zmącony wiekiem, aby podejmować tak ważne decyzje? Czy nie lepiej, by książę w spokoju dożył końca swoich dni, a wielkie, historyczne sprawy zostawił młodym? Duch Rewolucji powiedział mu: NIE. Potem Duch Rewolucji poleciał znowu na zachód. Przefrunął nad dachami Paryża. Musnął okno polskiego poety, który obudził się w środku nocy z natrętną myślą, ruszył do biurka w samej koszuli i szlafmycy, chwycił pióro i zaczął szybko coś skrobać. Duch nie zatrzymał się jednak u niego. Wbrew pozorom nie kochał szczególnie poetów, choć ci wyjątkowo mocno odczuwali jego przejście. Preferował ludzi, którzy potrafili działać; pierwsze kamienie, które rzucone pod idealnym kątem, powodowały lawinę. Dlatego przeleciał nad dachami bogatszych dzielnic, na których krzyczały dzikie koty, przefrunął nad alejami i bulwarami. Wleciał pomiędzy pokrzywione, obrośnięte drewnianymi dobudówkami kamieniczki dzielnicy Saint Germain, którą władze już dawno planowały wyburzyć, żeby stworzyć w Paryżu centrum godne stolicy świata. Obniżył lot. Zleciał do jednej z podrzędnych, tanich knajp, których właściciele liczyli dni do momentu, gdy zostaną wysiedleni. Duch Rewolucji lubił ludzi i miejsca balansujące na krawędzi zniszczenia, zmagające się z jego siostrą: nieustępliwą, łamiącą serca Zmianą. Duch chwilę kręcił się po tawernie, a wreszcie zanurkował w ciała trzech pijanych studentów, którzy dyskutowali zawzięcie o nieudolności cesarza Ludwika. Rozpalił ich. Włożył im w usta słowa, jakie normalnie baliby się wypowiedzieć. Teraz wykrzykiwali je niemal jednocześnie, każdy z nich zachwycony, że jego przyjaciele myślą dokładnie tak samo jak on. Gdy skończyły im się pieniądze i ostatnia butelka wina, studenci wytoczyli się z piwnicy, wprost na czarniejsze od nocy zaułki, gdzie światło gwiazd przesłaniały spiętrzone, dziwaczne konstrukcje z cegły, drewna i ludzkiej chciwości. Śpiewali głośno. Ubliżali rządowi, ministrom, bogatym mieszczanom, a w szczególności — otyłej gruszce, Ludwikowi Bonaparte.

Na wysokości więzienia w klasztorze Saint-Germain-des-Prés spotkali nocny patrol fizylierów. Studenci ucichli, zmieszani, ale kiedy ich wzrok padł na mury, w których gniło wielu ich przyjaciół, wybuchli piosenką mocniejszą i czystszą niż wcześniej. Jej słowa barwnie opisywały usługi seksualne, jakie miał rzekomo świadczyć Ludwik koronowanym głowom Europy. Fizylierzy rozsypali się w linię w poprzek ulicy. Dowodzący nimi kapral nie miał ochoty strzelać do pijanych żaków. Spotykał ich tu często. Liczył, że parę dni w celi wystarczy, by ich naprostować. Ale duch rewolucji kocha sytuacje, gdy coś balansuje na ostrzu noża, gdy tylko lekkie pchnięcie wystarczy, aby rozpocząć lawinę. Studenci zaczęli krzyczeć jeszcze głośniej. Żołnierze drgnęli nerwowo. Kapral zażądał spokoju raz, potem drugi. Studenci zdjęli spodnie i wypięli gołe tyłki. Kapral wydał rozkaz krótki i ostry jak szczęk odciąganych kurków. Padły strzały. Trzy ciała zwaliły się na bruk. Jednak duch rewolucji nie zginął razem z trójką studentów. Był odporny na kule z muszkietów — roztrzaskały go tylko na setki małych, ostrych odłamków, które poleciały we wszystkich kierunkach. Część odłamków utkwiła w ciałach zabitych. W ciągu następnych dni, kiedy trupy studentów wykradziono z kostnicy i obnoszono po Paryżu, zraniły oczy wielu osób. Inne odłamki trafiły w mieszkańców pobliskich kamienic, strachliwie obserwujących całą scenę zza zasłon. Zaczęły w nich powoli kiełkować. Dzięki tym odłamkom duch rewolucji rósł w tysiącach głów. Mógł wreszcie udać się na spoczynek. To była dobra, pracowita noc.

*** Żmijewska zanurkowała pod szpadą przeciwnika, wyciągnęła całe ciało w długim wypadzie i sięgnęła jego piersi pokazowym sztychem. Hiszpan krzyknął z bezsilnej wściekłości. Punta wpiła mu się w koszulę, klinga wygięła się w łuk. — Touché… — mruknął i odszedł kilka kroków, rozgrzewając nadgarstek.

— Siedem do trzech dla mnie — powiedziała Eliza, ocierając pot z czoła. — Niech się tak pani nie cieszy — odparł z mocnym akcentem szermierz. — Przywykłem dawać kobietom fory. — A mnie się wydawało, że fory skończyły się w momencie, gdy zwyzywał mnie pan od diabelskiego nasienia. Znam trochę hiszpański. Hiszpan wymamrotał coś pod nosem i złożył się do kolejnego starcia. To był już trzeci pojedynek tego dnia. Eliza przyjechała do siedziby Loży rano. Spędziła sporo czasu w bibliotece i Kuriozarium, poznając lepiej wszystkie sprawy, którymi zajmowali się ludzie Byrona. Potem odbyła długą rozmowę z samym lordem. Był cierpliwy. Nie popędzał jej i nie żądał, by zdecydowała, co będzie robić. Eliza zaś korzystała ochoczo z tego stanu zawieszenia, kręcąc się po budynku i rozmawiając z kim tylko się dało. Najwięcej przyjemności sprawiły jej jednak ćwiczenia w sali szermierczej. Dawno nie miała okazji porządnie się rozruszać, a tutaj nikt nie patrzył krzywo na kobietę ze szpadą. Obcowanie z potworami z innych światów najwyraźniej sprawiło, że ludzie przesuwali granicę tego, co jest dziwne, a co nie. Prędko okazało się, że w całej szkole tylko jeden akolita może się mierzyć z Elizą — ponury, zawzięty Hiszpan o długich, kruczoczarnych włosach, który w młodości pływał z berberyjskimi piratami, nim Francuzi zdobyli Algier i wyplenili korsarzy z Morza Śródziemnego. Pojedynkowali się zaciekle. On w koszuli, jedwabnych spodniach z szarfą, ona w stroju do jazdy konnej, z włosami zaplecionymi w gruby warkocz. Oboje mieli na twarzach szermiercze maski. Parkiet dudnił od ich gwałtownych kroków, zwodów, ataków. Przygotowywali się właśnie do kolejnego starcia. Eliza przybrała standardową pozycję, której nauczył ją lata temu w Paryżu surowy nauczyciel — stary francuski hrabia, który przeżył w życiu kilkanaście pojedynków na śmierć i życie, w tym jeden ze słynnym Domenikiem Angelem Malevoltim.

Już mieli się zewrzeć, gdy z głębi posiadłości dobiegł daleki krzyk. Hiszpan odwrócił się w stronę drzwi, wyraźnie zaniepokojony. Eliza bezceremonialnie pchnęła go pod pachę. — Que chingada madre es eso!? — oburzył się mężczyzna. — Och, nieuwagę przeciwnika zawsze należy wykorzystywać. Nie przerwaliśmy jeszcze walki. Osiem do trzech. I proszę uważać na język — odparła. Hiszpan popatrzył na nią groźnie, uśmiechnął się wilczo, a potem przybrał pozycję. Krzyk powtórzył się, bliższy i bardziej rozpaczliwy. Eliza spoważniała. Spojrzeli sobie z Hiszpanem w oczy, odrzucili szpady i puścili się pędem w głąb posiadłości. Gdy dotarli do głównego korytarza, zobaczyli na jego końcu osobliwe zbiegowisko. Akolici tłoczyli się wokół zalanego krwią młodego chłopaka, którego doktor Gull prowadził w stronę swojego gabinetu. Sierżant Prescott odpędzał zebranych jedną ręką, a w drugiej ostrożnie niósł spore zawiniątko, które drgało i wierzgało. Za nimi jechał na wózku Byron z zasępioną miną. Żmijewska podbiegła do poety. — Co się stało? — Nieszczęście! Ten chłopak to akolita z Irlandii, Rory. Był w wodociągach w Lambeth. Ledwie uszedł z życiem. — Przeżył, to najważniejsze — powiedziała Eliza, patrząc na trzęsącego się z szoku Irlandczyka. — On tak — odparł ponuro Byron. — Ale posłałem ich czterech. Gull wprowadził mężczyznę do swojego gabinetu i popędził do gabloty po środki opatrunkowe. Byron i Prescott weszli do środka, zaś akolici stłoczyli się przy wejściu. Ponad ich ramionami Eliza widziała, jak doktor ściera krew z twarzy Rory’ego i sprawdza, czy nie ma na niej ran. Tymczasem Byron spojrzał w stronę zebranych przy wejściu akolitów. — Wracajcie do swoich zajęć — rzucił. Akolici zaczęli szemrać między sobą. — Ogłuchliście? Natychmiast! — ryknął sierżant Prescott. — Za

trzy sekundy każdy, kto będzie tu sterczał, idzie na karną musztrę! Akolici się rozeszli. Eliza jednak wciąż niepewnie stała w progu. — Proszę wejść i zamknąć drzwi — rzucił jej Byron. Zrobiła, jak prosił, a potem stanęła obok jego wózka. — W nocy posłałem małą grupę do Lambeth Waterworks — powiedział Byron. — Działa tam największa cewka etherowa w całym Londynie. Zasila pompę, która tłoczy wodę do trzeciej części miasta. Zebraliśmy od ludzi z okolicy kilka niepokojących relacji. Zdarzyło się też jedno zaginięcie… Tymczasem doktor Gull kończył obmywać i oglądać młodzieńca, a Prescott ostrożnie położył wór w rogu pokoju. Materiał był przesiąknięty jakimś zielonożółtym płynem. Smród, który rozsiewał, wydawał się Elizie znajomy, jednak była zbyt przejęta, żeby przypomnieć sobie, skąd go zna. Gull poklepał pacjenta po ramieniu i odwrócił się do Byrona. — Wszystko w porządku. Nie jest ranny — powiedział. Byron skinął głową. Sierżant Prescott podkręcił wąsa, stanął przed młodzieńcem i rzekł: — Gdzie jest reszta, Rory? Mów, co się stało! Chłopak omiótł żołnierza nieobecnym wzrokiem. Prescott się spiął. — Raport, synu! — ryknął. — Niech mu pan da chwilę, sierżancie — powiedział doktor Gull. — Jest w szoku. — Pieprzeni Paddies. Miękcy jak cyna — mruknął Prescott. — Już ja mu pokażę szok… Gull odepchnął Prescotta na bok, nachylił się do Irlandczyka i spojrzał mu w oczy. — Rory? Musisz nam powiedzieć. To ważne — rzekł. — Na Boga, gdzie reszta twojej grupy, chłopcze… — jęknął Byron. Rory popatrzył na Byrona, jakby dopiero teraz go spostrzegł. — Przepraszam, lordzie — wymamrotał. — Próbowaliśmy… — Co próbowaliście? — Ben znalazł wejście do korytarzy. Pod główną przepompownią… Weszliśmy szukać śladów… Znaleźliśmy… Szeroka, prostoduszna twarz Irlandczyka ściągnęła się w żałosną

minę. Pozór spokoju, który Rory starał się zachować, pękł nagle i ten wysoki, szeroki w barach młodzieniec zaczął szlochać jak dziecko, głośno pociągając nosem. — Nie widzieliśmy go… rozumiecie? Nie mogliśmy… Zawsze był jakby z boku. W kąciku oka. Za szybki… i silny. Rozerwał Bena na kawałki. Rzucił się na Holta, nim my… Rory zaczął płakać jeszcze głośniej. Prescott zacisnął zęby, wyraźnie rozdrażniony. Byron poklepał chłopaka po ramieniu. — Wyciągnęliśmy z Willem broń — kontynuował Rory, złapawszy oddech. — Zaczęliśmy strzelać na oślep. Byle trafić jedną kulą. Wystrzelaliśmy wszystko, do ostatniego ładunku. Holt… zginął. Nie wiem, lordzie. Może to my go trafiliśmy. Może to coś. Niewiele z niego zostało, biedaka. Ale dostaliśmy też TO. Przyniosłem kawałek. Jakby na potwierdzenie słów akolity, przesiąknięty musztardową substancją worek drgnął wyraźnie. — Jakie „to”, Rory?— spytał Byron — Chyba jakiś owad, lordzie. Największy, jakiego widziałem. Eliza poczuła, jak ziemia usuwa jej się spod stóp, a po plecach przechodzi dreszcz. Xa’ru! Całkowicie sparaliżowana, patrzyła, jak poeta podchodzi do worka. W momencie, gdy zbliżył do niego dłoń, worek podskoczył jak ożywiony. Sierżant Prescott płynnym ruchem wyjął z kabury ogromny trzylufowy rewolwer, odciągnął potrójny kurek i wypalił. Huk w zamkniętym pomieszczeniu był tak potężny, że pękły szyby w gablotkach, zaś Eliza skrzywiła się z bólu. Wnętrze wypełnił gryzący, prochowy dym, a jej uszy — głośny pisk. Otwarły się drzwi gabinetu, do środka wpadło kilku akolitów. — Wszystko pod kontrolą! — krzyknął sierżant. — Wyjść! Prescott stanął nad workiem, który z całą pewnością już się nie ruszał. Gull ostrożnie chwycił go, zaniósł na stół i rozwinął. Najpierw Eliza poczuła trudną do opisania ulgę. To, co wylądowało na stole, nie mogło być ani Xa’ru, ani żadną jego częścią. Jednak chwilę później ta fala ulgi w jednej sekundzie zmieniła się w lód.

Znała to stworzenie. Nie potrafiła skupić na nim wzroku. Było prawie czarne. Na grzbiecie, przypominającym pluskwę albo jednego ze skamieniałych trylobitów, które Eliza oglądała w muzeum, widniały jaśniejsze, zygzakowate i cętkowane wzory. Od patrzenia na nie robiło się niedobrze. Wydawały się pełznąć powoli, pulsować, wciągając wzrok w jakieś niekończące się spirale, robaczkowe ruchy, powolne skręty. Szare odnóża stworzenia, choć zdekompletowane i zmasakrowane, przypominały kończyny niematerialnej zjawy. Otaczała je powłoka żelatynowatego ciała, przez co wyglądały jak zawieszone w chmurze cienia. Zdawały się poruszać powoli, choć jednocześnie pozostawały nieruchome. Nie mogła ich nawet policzyć. Eliza poczuła, że świat wiruje. Miała nadzieję już nigdy nie spotkać tego czegoś. Miała nadzieję, że było tylko koszmarnym snem albo wytworem jej wyobraźni. Ale najpierw zobaczyła fragment w Kuriozarium, a teraz jedna z istot, które zmasakrowały jej oddział w 1830 roku, w litewskim lesie, leżała przed nią na stole doktora Gulla, zdecydowanie prawdziwa i jak najbardziej namacalna. Nie dziwiła się już, że stosunkowo niewielki owad tak łatwo poradził sobie z trzema akolitami. Wiedziała, na co go stać. Wiedziała też, że jeśli przybyło ich więcej, to Londyn jest zgubiony.

ROZDZIAŁ XI

Straszna to chwila, w której duch rozkręci Za jednym razem cały zwój pamięci I w jedną drobną kroplę czasu zleje Życia bolesne i zbrodnicze dzieje! Kto nienawidzi, kocha się lub boi, Temu za piekło jedna chwila stoi9.

George Byron, Giaur, 1818

W ciemnym wnętrzu gabinetu doktor Gull pochylał się nad ciałem drapieżnika z innego świata, a sierżant Prescott przyświecał mu lampką. Pokryte brunatną mazią narzędzia chirurgiczne lśniły, prowadzone pewnymi, szybkimi ruchami doktora, odkrywając przed oczyma Elizy rzeczy, których wcześniej nie widział żaden człowiek. Byron podjechał do blatu i zadzierał głowę, żeby coś zobaczyć. — Żyje? — Wskazał zwisające ze stołu odnóże, które drżało jak galareta. — Z pewnością nie — mruknął Gull, podważając lancetem jeden z fragmentów pancerzyka. — Naliczyłem dziewięć ran postrzałowych. Pierwszy raz widzę ten gatunek, ale bardzo wątpię, by jakiekolwiek stworzenie potrafiło przeżyć taką traumę. — Jeśli to coś kiedykolwiek było żywe — mruknął Prescott. — Migocze i zmienia się w oczach jak jakaś przeklęta zjawa. Nawet nie mogę policzyć, ile ma nóg! — Pamięta pan szklaną kobietę, doktorze? — dorzucił Byron. — Nie wszystkie anomalie to materialne istoty! Gull oderwał fragment pancerzyka, za którym ciągnęły się lepkie nitki śluzu. Podniósł go do światła i obejrzał ze wszystkich stron.

— Słyszeliście panowie o figurach niemożliwych? Byron i Prescott popatrzyli na siebie zdziwieni. — Jak te łamigłówki w brukowych gazetach? — spytała Eliza. — Właśnie! — odparł Gull. — Jedna z najstarszych to rysunek trzech leżących obok siebie drewnianych bali, których, w zależności od sposobu patrzenia, możemy naliczyć trzy lub cztery. — Już rozumiem! — rzekł Byron. — Jak w Satyrze na fałszywą perspektywę Williama Hogartha. Albo na portrecie, który w kilku wersjach krąży po salonach, a na którym jedni widzą młodą kobietę, inni twarz staruszki. Doktor Gull skinął głową i położył przed nimi płytkę z pancerza istoty. — Istnieją różne wzory i figury trudne do rozpoznania dla ludzkiego oka. Z jakiegoś powodu to stworzenie doprowadziło je do perfekcji i zrobiło z nich kamuflaż. Z niezwykłym skutkiem. Spójrzcie. Ten element to tylko martwy kawałek chityny. A jednak rusza się przed naszymi oczyma. Faktycznie, znaki na pancerzyku wydawały się pełzać powolnymi, robaczkowymi ruchami, od których Eliza prędko dostała mdłości. — Świetnie, doktorze. Ale wciąż nie mogę policzyć, ile to coś ma cholernych nóg — mruknął Prescott. — Zachowało się siedem — odparł Gull, a potem chwycił koniec jednego z odnóży i uniósł je. — Proszę zignorować resztę ciała i policzyć końcówki… — Widzę sześć. — Proszę popatrzyć uważniej. — Na Boga! — jęknął Byron. — Nie chodzi przecież o to, ile jest nóg! Musimy wiedzieć, co to jest. I skąd się wzięło! Gull przerwał pracę i odłożył na bok skalpel. — Lordzie, proszę nie traktować mnie jak chłopca na posyłki. Jestem człowiekiem nauki, a to bardzo trudny, dziwny okaz. Anatomia niepodobna do niczego! A we krwi ma tyle jadu z naszych zatrutych kul, że najmniejsze skaleczenie grozi śmiercią! Praca może mi zająć kilka dni… — Nie mamy kilku dni! — wtrącił się Byron. — Muszę posłać nową

grupę do Lambeth po ciała naszych. Może tam siedzieć więcej podobnych stworzeń. Musimy prędko odkryć, jak to coś zabiło trzech akolitów i jak z tym walczyć. — Ja wiem — odezwała się Eliza. Spojrzeli na nią zaskoczeni. — Wiem, co to jest — powiedziała, wskazując okaz. — Były już raz w naszym świecie. Spotkałam je czternaście lat temu, na Litwie. Myślę, że sprowadzili je Rosjanie, by wyrugować z lasów ostatnie powstańcze oddziały. Zaatakowały mnie i mój oddział nagle, ze wszystkich stron… Starała się bardzo nie przypominać sobie tego zdarzenia. Nie chciała, żeby obrazy wracały. Wystarczył jednak tylko jeden impuls, a już słyszała ponownie dźwięk, z jakim wypadły spomiędzy drzew. Upiorny, wibrujący skrzek, który wrył się jej w pamięć. Za jego sprawą wróciło do Elizy wszystko, w najdrobniejszym detalu, zupełnie jakby w jej głowie rozwinęła się tajemnicza sprężyna, która uruchomiona jednym wspomnieniem, potrafiła wypchnąć z morza niepamięci całe szeregi kolejnych obrazów. Oparła się ciężko na krawędzi stołu. — A jednak stoi tu pani żywa. Jakoś sobie z nimi poradziliście — rzekł sierżant Prescott. — Jak? Nie mogła powiedzieć prawdy. Wzięliby ją za wariatkę. Zdradziła więc to, co było prawdzie najbliższe. — Nie zdołaliśmy ich pokonać — powiedziała. — Kiedy reszta oddziału walczyła, nasza pułkownik kazała mi uciekać. Tylko dzięki temu uszłam z życiem. — Ilu was było? — spytał rzeczowo Prescott. — Około tuzina. Wszyscy uzbrojeni. Mieliśmy nawet dwa etherowe sztucery. — A ile udało się wam zabić? — Trzy? Cztery? — odparła Eliza. Na twarzach trójki mężczyzn pojawiło się rozczarowanie. — Jedyny sposób, żeby je trafić — dorzuciła Żmijewska — to zaporowy ogień. Gdyby akolici nie użyli rewolwerów Richardsa w wąskim korytarzu, nie mieliby szans.

Gull podrapał się po podbródku, spojrzał na przekrojone truchło i rzekł: — Skoro sprowadzili je Rosjanie, to pytanie brzmi, jak się ich potem pozbyli. Kiedy było to wasze powstanie? W 1830? Czyli od dawna nikt nie widział ich w naszym świecie. Eliza chciałaby dać jakąś pocieszającą odpowiedź, ale jedyna, która przychodziła jej do głowy, była zdecydowanie pesymistyczna. — Może Rosjanie się ich nie pozbyli — rzekła. — Może zostały tutaj? Spytajcie tylko tego nieszczęsnego chłopaka. Opowie wam, jak potrafią kryć się na brzegach pola widzenia. Jak wyczuwają, kiedy mrugamy, i wtedy szybko zmieniają pozycję. Nie ma na świecie innego zwierzęcia, które lepiej by się ukrywało. Nic dziwnego, że o nich nie wiedzieliśmy. Zapadła długa, ponura cisza. Przerwało ją dopiero skrzypnięcie kół wózka, którym Byron ruszył w stronę wyjścia z gabinetu. — Doktorze, proszę poświęcić wszystkie siły na badanie tego okazu — rzucił za siebie. — Musimy dowiedzieć się więcej. — Przydałaby się reszta ciała — powiedział Gull. — To, co mamy, wygląda najwyżej na ćwierć, bez głowy. Nasz drogi Rory nie zebrał go zbyt dokładnie z podłogi… — Myślę, że będziemy w stanie coś na to poradzić — powiedział Byron, chwytając za klamkę — Sierżancie Prescott! Niech pan zbierze kilku najlepszych strzelców. Musicie wrócić do wodociągów, zabrać ciała naszych, przeszukać teren. Zrozumiano? Sierżant stanął na baczność i zasalutował. Byron otworzył drzwi i przepędził kilku akolitów, którzy najwyraźniej próbowali podsłuchiwać. Potem odwrócił się do Żmijewskiej. — Pani Elizo, proszę za mną — powiedział, po czym skrzypiąc kołami wózka, ruszył na korytarz. Chwilę potem zatrzymali się przy wysokim oknie z widokiem na ogród. W jasnym świetle twarz Byrona wydawała się jeszcze bardziej zmęczona i pomarszczona niż zwykle. — Trzech ludzi… — rzekł cicho poeta. — Najgorsza misja od dobrych kilku miesięcy! I to ja ich tam posłałem. — Nie wiedział pan, co zastaną.

— Przeciwnie. Od kilku dni mieliśmy niepokojące sygnały, dlatego tak bardzo chciałem dostać się do budynku wodociągów. Ale już za późno na roztrząsanie win. Trzeba działać. Napiszę do przyjaciół z kontynentu. To poważny incydent. Powinni wiedzieć. — Jeśli mogę jakoś pomóc… — zaczęła Żmijewska. — W tej chwili: nie. Ale proszę nie myśleć, że zapomnę o pani propozycji — powiedział. — Mam wrażenie, że w najbliższych dniach będę pani bardzo potrzebował. Eliza skinęła powoli głową, czując ucisk w gardle. Wiedziała, że od jutra będzie zajęta. Zaczynała pracę w koncernie Załuskiego i była już naprawdę blisko zrealizowania swojej misji. Nie miała jednak serca powiedzieć tego Byronowi. Stali razem chwilę i patrzyli na cichy, spokojny ogród. Oboje próbowali nie myśleć o przyszłości.

*** Tego dnia Eliza wróciła do Londynu późno, bardzo zmęczona. Nie wzięła dorożki z domu Byrona ani z zajazdu przy pobliskiej Warren Road. Bała się, że w ten sposób zagroziłaby tajemnicy Loży. Dlatego po całym dniu treningów i szargającej nerwy przygodzie w gabinecie doktora Gulla, z nogami drżącymi ze zmęczenia, przeszła pieszo dobre pięć mil, aż do Kingston upon Thames, gdzie wsiadła do kolejki etherowej linii L&BR. Przysnęła w wąskim, wyłożonym ciemnym drewnem wagoniku, który sunął cicho przez przedmieścia Londynu. Kiedy wysiadła na stacji końcowej, blisko południowego krańca London Bridge, było już ciemno. Wzięła omnibus do Soho, a potem zanurzyła się w uliczki, które po niemal tygodniu spędzonym w Londynie wydawały się już bardzo znajome. Prędko dotarła do Broad Street i minęła uliczną pompę, z której wszyscy czerpali tu wodę. Pracowało przy niej akurat trzech zafrasowanych mężczyzn. Jeden był lekarzem, sądząc po torbie z przyborami. Pobierali próbki — w innych okolicznościach zaalarmowałoby to Elizę, ale teraz czuła się zbyt zmęczona.

Przeszła na koniec ulicy, weszła w długą bramę pod chylącym się ku upadkowi domem, który pamiętał pewnie jeszcze Tudorów, a potem zanurkowała w ciemne podwórko, łączące Broad Street z Marshall Street. Dopiero wtedy zdała sobie sprawę, że nie jest tu sama. Pusta zazwyczaj przestrzeń między domami teraz wibrowała od podniesionych głosów. Eliza rozejrzała się i w ciemnym kącie podwórka spostrzegła dwóch robotników, którzy przyparli do muru młodą prostytutkę. — Zostaw mnie, Pete — krzyczała kobieta. — Nic ci nie jestem winna! — Po mojemu jesteś. I to dużo. Eliza odruchowo opuściła głowę i przyspieszyła kroku. Gdyby chciała się mieszać w każdą awanturę w tej dzielnicy, miałaby zajęcie na całe dnie i noce. — Niech was diabeł weźmie! — piszczała coraz głośniej kobieta. — Dopiero, kiedy skończy z tobą, głupia kurwo. — Jak myślisz, Pete — wtrącił się drugi mężczyzna — diabeł będzie miał coś przeciwko, jeśli dotrze do niego trochę uszkodzona? — Myślę, że nie, Zack… Eliza się spięła. Wiedziała, że nie powinna się mieszać. Miała już dość problemów, było późno, a jutro czekał ją bardzo ważny dzień. Pierwsza wizyta w zakładach Załuskiego. Nie mogła jednak odpędzić myśli, że była kiedyś na miejscu tej kobiety. Zamiast robotników byli wtedy Kozacy. Zamiast ciemnego zaułka — opuszczona chata. Tylko strach i groźby były te same. Sprawdziła, czy może łatwo sięgnąć zarówno po trzylufowego derringera, jak i po sztylet od Erebusa. Potem ruszyła powoli w stronę robotników. — Co też takiego robicie, panowie? — spytała spokojnie. Mężczyźni odwrócili się w jej stronę. Wyższy, Pete, miał na czole długą białą szramę. Eliza od razu zorientowała się, że to blizna po szabli, a takich blizn nie zdobywało się w karczemnych burdach. Niższy, Zack, cały pokryty był marynarskimi tatuażami. Obaj dobrze zbudowani, zapewne bardzo silni. Rozgrzani alkoholem, ale nie na tyle, by zrobili się powolni.

Eliza zdała sobie sprawę, że będzie bardzo ciężko. — Jakąkolwiek sprawę macie do tej pani, to nie jest odpowiednie miejsce ani sposób, by ją załatwiać — powiedziała. — Słyszałeś, jak do nas gada, Pete? — Niższy szturchnął wyższego. — To nasze ulice i nasze sprawy, zagramaniczna szmato. Nie mieszaj się. — Idź sobie! — krzyknęła rozpaczliwie ofiara. — Proszę! Zabiją nas! — Panowie — kontynuowała spokojnie Eliza — zastanówcie się. Czy naprawdę warto ryzykować szubienicę, żeby zemścić się na słabej kobiecie? — Słyszałeś, Zack? Grozi nam — zarechotał Pete. — Zrządzenie opatrzności, Pete! Po mojemu to każdy z nas dostał dziś po jednej pyskatej kurwie. — Racja — rzekł Pete, a potem ruszył w stronę Elizy, wyciągając zza pasa długi nóż. A więc to był koniec. Mogła jeszcze uciekać, bo nawet zmęczona była szybsza niż dwóch podpitych zabijaków. Wtedy jednak wyżyliby się podwójnie na swojej ofierze. Nie mogła się wycofać. Musiała walczyć. Wymacała dłonią kolbę derringera, ale postanowiła go nie wyciągać, chyba że to będzie jedyna szansa ratunku. Byron na pewno nie byłby szczęśliwy, gdyby z broni Loży zginął jakiś przypadkowy człowiek. Poza tym mogła tych trzech kul potrzebować na coś dużo groźniejszego. Sięgnęła pod płaszcz, za siebie. Chwyciła rękojeść sztyletu przyczepionego z tyłu gorsetu. — Co tam masz, laleczko? Wachlarzyk czy druciki do szydełkowania? — zadrwił Pete, zbliżając się z nożem. Ostatni odcinek przebył jednym susem i zamachnął się na nią od góry. Eliza wyszarpnęła z pochwy sztylet. Zablokowała jego cios przedramieniem i uderzyła sama. Nie atakowała nieporadnymi, szerokimi ciosami, jak Pete. Uczyła się sztuki od włoskich nożowników. Cienkie ostrze sztyletu było dla niej przedłużeniem pięści. Uderzała błyskawicznie, na wprost, jakby boksowała. Cios za

ciosem. Przerwało jej potężne uderzenie w żebra, które Pete wymierzył jej drugą ręką. Rozległ się przytłumiony trzask pękającej kości. Elizie pociemniało przed oczami. Odskoczyła do tyłu, zerwała kontakt. Mężczyzna szedł dalej na nią, wyraźnie wściekły. Minęła chwila, nim złośliwy uśmiech zszedł mu z twarzy; nim w ogóle zorientował się, że trafiła go kilkukrotnie. Dotknął boku i ze zdziwieniem spostrzegł, że całą dłoń ma we krwi. Żmijewska złapała oddech i pomacała swój bok. Bolał jak diabli, a mimo to się uśmiechnęła. Wyczuła palcami, że to nie żebro pękło pod ciosem, ale fiszbiny gorsetu, zrobione z wielorybiej kości. — Pomóż, Zack! — jęknął tymczasem słabo jej przeciwnik. — Zdzira mnie dziabła. — Wielki błąd — powiedział wytatuowany marynarz. Rąbnął prostytutkę po głowie ciężką pałką. Kobieta osunęła się pod mur. — Nie ruszaj się nigdzie — rzucił do niej, po czym ruszył w stronę Elizy. Zaczęli ją zachodzić z dwóch stron. Eliza wymamrotała kilka słów. Poprosiła o pomoc swoją matkę, babkę i prababkę. Tak daleko od litewskich lasów nie mogły jednak nic zdziałać. Poprosiła o pomoc swojego pana, władcę życia, wód i zasiewów, Żmija o ogonie z ognistej komety. Jednak on również był daleko, za morzem, na innej ziemi. Poza tym dawno już ogłuchł na prośby nawet posłusznych mu córek. Eliza była zaś córką wyjątkowo wyrodną. Musiała radzić sobie sama. Spokojnie zdjęła płaszcz, chwyciła go w drugą dłoń. Gdy zaatakowali, ruszyła im naprzeciw. Zarzuciła Pete’owi płaszcz na głowę, a potem uderzyła na Zacka. Zack, widząc pędzącą na siebie kobietę z zakrwawionym sztyletem, próbował opędzać się pałką. Chlasnęła go głęboko w nadgarstek. Próbował ją złapać. Raniła go w twarz, a potem wbiła mu ostrze pod splot słoneczny, ku górze, w serce. Pete zerwał z twarzy płaszcz i odrzucił go na bok dokładnie w momencie, kiedy Zack poszarzał na twarzy i zwalił się na kolana,

wydając tylko ciche stęknięcie. — Mówiłam — powiedziała Eliza, odwracając się do mężczyzny zbryzgana krwią, z szaleństwem w oczach. — Nie warto było ryzykować. Zaatakował ponownie. Szybko się uczył. Tym razem nie machał już rzeźnickim nożem jak w teatralnej sztuce. Wymierzył w nią ostrze i dźgnął z całej siły. Ale Żmijewska była rozgrzana walką, a on — lekko pijany i wolniejszy. Uniknęła ciosu, wbiła mu sztylet w pachwinę, odskoczyła do tyłu. Mężczyzna stał chwilę w wykroku. Próbował się wyprostować, ale nie zdołał. Nagle załamały się pod nim nogi. Upadł na jedno kolano. Z pachwiny siknęła krew. — Pieprzona… — wydyszał, przyciskając do rany dłonie. Eliza stała w bezpiecznej odległości. Czekała, a żołądek skręcał jej się w miarę jak docierało do niej, co przed chwilą zrobiła. Mężczyzna próbował wstać. Tym razem udało mu się, choć krew trysnęła jeszcze mocniej. Zaczął wycofywać się w stronę głównej ulicy. — Morderczyni! Wrócę! Wrócę po ciebie z kolegami. I po ciebie, Sue! Słyszycie? Będziecie obie wisieć! — krzyknął Pete, a potem zniknął w bramie prowadzącej na Broad Street. Spokojnie schowała sztylet. Wiedziała, że nie wróci. Nie dobiegnie nawet do końca ulicy, bo przecięła mu tętnicę udową. Nawet najlepszy chirurg w całym Londynie nie byłby teraz w stanie go uratować. Napadnięta dziewczyna oprzytomniała tymczasem na tyle, by spostrzec martwe ciało Zacka i Elizę. Żmijewska wyciągnęła zakrwawioną dłoń, żeby pomóc jej podnieść się z ziemi. Dziewczyna krzyknęła przerażona, poderwała się na nogi i uciekła. Eliza została sama, w zbryzganym krwią zaułku, w towarzystwie trupa o wytrzeszczonych oczach. Coraz mocniej czuła ból stłuczonego boku. Roztarła go, przeklinając się w myślach. Wiedziała, że poniesie konsekwencje.

***

— Hola, panienko! Chropowaty głos rozległ się, gdy zakrwawiona Eliza weszła na pierwsze piętro i minęła otwarte drzwi pani Humpfordt. Drgnęła. Nie spodziewała się, że staruszka może jeszcze czuwać. A jednak w ciemności przedpokoju wyraźnie widziała jej zwalistą sylwetkę. — Późna godzina jak na nauczycielkę języków — mruknęła kobieta. — Zatrzymało mnie coś pilnego — rzuciła Żmijewska i ruszyła dalej. — Hmpfff… Poczekaj, młoda damo! Eliza stanęła, czując, że wzbiera w niej złość. Nie miała ochoty rozmawiać z właścicielką. Nie miała ochoty z nikim rozmawiać. — Czy chcesz, żeby pokazywali mnie na ulicy palcami? — wybuchła pani Humpfordt. — Mówili na mnie „burdelmama”? No, dziewczyno? Jesteś dorosła! Zachowuj się jak porządna panna! Czy na tej twojej Łotwie nie uczą manier? — Litwie! — wybuchła Eliza. — I mogę się wyprowadzić choćby jutro rano! Niech pani szuka sobie kogoś bardziej punktualnego i wychowanego! Powodzenia życzę! Pani Humpfordt wyraźnie się zmieszała. Dawno żadna z jej lokatorek nie zagroziła, że sama odejdzie. — Nie będzie takiej potrzeby — odparła dużo spokojniej. — Pamiętaj tylko, by przychodzić przed zmrokiem, moja panno. Okolica nie jest bezpieczna. — Wiem — odparła Eliza, starając się powstrzymać drżenie głosu. Ukłoniła się, wbiegła na górę i zamknęła drzwi swojego pokoju. Dopiero wtedy osunęła się na podłogę i zaczęła płakać. Nie znosiła zabijać. Może ze względu na to, czego nauczyła ją matka. A może dlatego, że przeczytała w życiu zbyt wiele książek. Już dawno odkryła, że kiedy przeżywa się tysiące innych żyć, nawet fikcyjnych, łatwiej jest wcisnąć się w głowę każdego człowieka; zrozumieć, co go napędza. Pojąć motywacje i kata, i ofiary. Ryczącego w świętym szale biskupa i kradnącej portfele nierządnicy. Pete i Zack mieli pewnie swoje kobiety. Może i dzieci. Może

dziewczyna, którą napadli, faktycznie ich oszukała. Może chcieli ją tylko nastraszyć. Eliza musiała działać, nie znając prawdy. I zabiła, nie wiedząc, czy robi dobrze. Wiedziała, że mężczyznom takie wybory przychodzą łatwo. Dla niej zawsze były piekielnie trudne. Zegary w mieście zaczęły wybijać jedenastą. Obtarła twarz, zacisnęła zęby i podniosła się na nogi. Płacz nie miał sensu. Musiała być gotowa na jutro. Nie zjadła nic, napiła się tylko, rozebrała i wymyła w misce z chłodną wodą. Naga od pasa w górę, spojrzała w pęknięte lustro. Na boku miała ciemnego krwiaka. Na przedramieniu — otarcia i skaleczenia. Nic, czego nie mogłaby zakamuflować. Na całe szczęście nie uderzyli jej w twarz. Bała się tylko, że rano ból będzie jeszcze gorszy, a Konrad pozna po jej dziwnym kroku, że coś się stało. Konrad. Rozczesując włosy, miała chwilę, żeby się nad nim zastanowić. Zmarnowała już jedną okazję. Wtedy na ulicy, pod polskim kościołem, mogła go zabić i łatwo zniknąć. W samym środku zakładu na pewno nie będzie to równie proste. Nie chciała jednak pociągać za spust od razu. I to nie tylko dlatego, że po dzisiejszej nocy miała dość krwi. Przed wykonaniem wyroku musiała mieć pewność; wiedzieć, dlaczego nie pomógł im na Litwie i czy rzeczywiście zdradził sprawę. Chciała znać jego wytłumaczenie. Gdyby zabiła go, nim je usłyszy, nie zaznałaby spokoju do końca życia… Z drugiej strony — nie mogła czekać długo. Szczególnie teraz, gdy zaczęła zostawiać za sobą krwawy trop. Z głową pełną wątpliwości Eliza przebrała się do snu, nakręciła powgniatany metalowy budzik o łuszczącej się tarczy, uchyliła okno, by do dusznego wnętrza wpadło trochę powietrza — i położyła się spać. Leżała długą chwilę pod starą pierzyną, słuchając kroków innych lokatorów. Kiedy zamykała oczy, wciąż miała przed nimi wyraz twarzy wytatuowanego marynarza, gdy ten spojrzał na swój przebity splot słoneczny i zrozumiał, że właśnie umiera. Eliza przewracała się z boku na bok. Ktoś kłócił się w pokoju niżej. Za ścianą jakaś para kochała się pospiesznie i hałaśliwie. Na schodach pani Humpfordt krzyczała na nową ofiarę. Zegary wybijały północ…

*** Obudziła się w całkowitej ciemności, spłoszona, zmarznięta i nie do końca przytomna. Serce łomotało jej gwałtownie, włosy na przedramionach uniosły się jak naelektryzowane. Próbowała domyślić się, co ją zbudziło. Wtedy usłyszała łomotanie w okno. Po drugiej stronie szyby wisiał jakiś wielki ciemny kształt. Próbował dostać się do środka. Walnął jeszcze raz o uchylone okno, zerwał blokadę z cienkiego łańcuszka i gwoździa. Okno z hukiem otworzyło się na oścież. Kształt wpadł do pokoju. Rozwinął skrzydła, przesłonił blask nocnego Londynu niczym monstrualny kruk. Eliza krzyknęła. Rzuciła się do nocnego stolika, po omacku szukając derringera. Sięgnęła kolby palcami, ale pistolet wyślizgnął się jej z rąk i z łoskotem spadł na podłogę. Czarny kształt wyprostował się przed Elizą. Sięgał niemal sufitu. Wyskoczyła z łóżka, dopadła do sterty brudnych ubrań i zaczęła je przerzucać w poszukiwaniu pochwy ze sztyletem. Przeklinała się w myślach, że nie zostawiła jej na widoku. Kształt się zbliżał. Płynął w jej stronę. Eliza przerzucała halki, spódnice, pantalony, pończochy, suknię, płaszcz, a jej dłonie wydawały się poruszać w zwolnionym tempie, jakby pływała w melasie. To wszystko przypominało senny koszmar. Kształt zawisł tuż nad nią. I nagle runął na ziemię jak długi. Krzyknęła, wymacała sztylet i odwróciła się, wyciągając ostrze przed siebie. Kształt leżał przed nią. Dopiero teraz usłyszała stłumiony, słaby głos. — Elizo… Podeszła ostrożnie do postaci. Spod skłębionego czarnego płaszcza wystawała łapa o trzech pazurach, pokryta chityną. Xa’ru! Eliza opuściła sztylet, wyciągnęła dłoń w stronę tetygona. Wtedy drzwi pokoju zatrzęsły się od głośnego łomotu. Żmijewska poczuła, jak strach ponownie ściska jej gardło. Musieli obudzić wszystkich w kamienicy! Co miała teraz zrobić z dwumetrowym owadem na podłodze? Zdesperowana, narzuciła na Xa’ru koc, pobiegła do drzwi i uchyliła

je nieco. Na progu stała pani Humpfordt ze świeczką i miną wściekłego buldoga. — Co tu się wyprawia! Oberwiesz nam sufit na głowy, panno! — Przepraszam… Wstałam po wodę, potknęłam się i upadłam. Przykro mi, że panią zbudziłam. Staruszka prychnęła. — Hmpfff… Dobre sobie! Upadłaś! Tak łatwo się mnie nie pozbędziesz! Gadaj, co tu się dzieje! Właścicielka spróbowała wepchnąć się do pokoju. Eliza w przypływie desperacji zadarła nocną koszulę i pokazała jej wielkiego krwiaka na boku. — Proszę tylko zobaczyć. Cała się potłukłam! Pani Humpfordt zmrużyła oczy i przyświeciła sobie świecą. — No dobrze już, dobrze — mruknęła. — Tylko już bez hałasów. I pójdź z tym jutro do doktora. Wygląda paskudnie. Pani Humpfordt zerknęła jeszcze podejrzliwie do środka, ale Żmijewska twardo stała w przejściu i nie wpuściła jej na krok, a leżący za szafą Xa’ru był niewidoczny z progu. Kobieta skinęła jej głową i odeszła. Eliza zaryglowała drzwi i podbiegła cicho do przyjaciela. — Elizo… — rozległ się znowu błagalny, stłumiony głos. Zaczęła zdejmować z Xa’ru czarną płachtę, którą można by okryć słonia. Jej dłoń trafiła prędko na coś mokrego. Podniosła palce do oczu. Pokrywała je musztardowa, śmierdząca maź. Wydała jęk rozpaczy. Zerwała płaszcz do końca i odsłoniła Xa’ru. Żył. Chyba. Poruszał czułkami, z których jeden był złamany w połowie. Żuwaczki lekko drgały. Na boku i piersiach miał w chitynowych płytkach kilka popękanych śladów po kulach, z których sączyły się jakieś płyny. Mitchell też tu był. Upadając, Xa’ru przycisnął go całym ciężarem do podłogi, więc gdy Eliza wydobyła wreszcie głowę Szkota, ta była potłuczona, odrapana i ubrudzona ziemią. Na dodatek Mitchell miał oczy wytrzeszczone jak wisielec, a głos dochodzący z jego gardła brzmiał bardzo słabo. Żmijewska przeraziła się, że umiera razem ze swoim właścicielem. Ale nie, to musiało być coś innego. Przecież

trofea tetygonów potrafiły przetrwać stulecia. Eliza otworzyła mu szeroko usta i odkryła przyczynę. Gardło Mitchella było pełne błota i ziemi. Oczyściła je palcami i wodą. Potem odsunęła mu włosy z twarzy i wypłukała piasek spod powiek. Zobaczyła na jego twarzy ogromną ulgę. — Dziękuję, Elizo — powiedział i rozciągnął żuchwę w lewo, a potem w prawo. — Na Boga, dobrze rozumiem, że nie mam już płuc i nie mogę się zadławić, ale moje przeklęte gardło najwyraźniej tego nie wie. — Co się stało, Thomasie? Co z Xa’ru?! Mów! — Bardzo źle, Elizo. Trafili go przynajmniej pięć razy. Postawiła głowę Mitchella na stoliku i rzuciła się na pomoc tetygonowi. — Kto trafił? Co się stało? Czy on umiera? — spytała, klękając obok. Zaczęła prędko oglądać rany. Pod pancerzem widziała jakieś ścięgna, workowate organy, rozlane płyny. Nie miała pojęcia, jak funkcjonują ciała tetygonów, ani jak groźne były obrażenia. — Co mam robić? Mów, do diabła! — Nie wiem — jęknął Mitchell. — Jest półprzytomny, nie mogę się z nim porozumieć. Eliza uniosła głowę tetygona i wlała mu między żuwaczki trochę wody. Większość rozchlapała się po pancerzu, część wpadła do gardła. Xa’ru drgnął. — Musimy go opatrzyć — powiedział Mitchell. — Inaczej umrze! Na swoje szczęście Mitchell nie miał ramion, za które Eliza mogłaby go wytrząsnąć. — Jak?! — krzyknęła załamana. — Nie wiedziałabym, co robić, nawet gdyby był człowiekiem! Mitchell zastanowił się i powiedział: — Nim stracił przytomność, przesłał mi kilka ostatnich myśli. Były poplątane od bólu i szoku. Ale chyba musimy zatamować krwawienie. W jednym z worków jest coś, co pomoże. Żmijewska zaczęła przeszukiwać Xa’ru. Jego ciało było zwinięte

w kłębek; zielona poczwarka w kokonie czarnego płaszcza. Eliza z trudem je rozprostowała, żeby mieć dostęp do ran oraz obwieszonego małymi woreczkami pasa. Żuwaczki i anteny Tetygona zadrżały, jakby przeszedł przez nie niewidzialny prąd. Przetrząsała małe sakiewki, uplecione z materiału cienkiego jak pajęcza sieć. W jednej znalazła resztki pumeksowatej żywicy, którą jedli, gdy Xa’ru uratował ją na plaży. W drugiej — jakieś małe, ostre przedmioty. Gdy sięgnęła do trzeciej, poczuła, jakby jej ręka zanurzyła się w ciepłą żelatynę. Wyciągnęła i obejrzała pod światło bursztynową substancję, która przypominała żywicę oblepiającą przeciętą szyję Mitchella. Substancja była półpłynna, jednak zamiast skapywać między palcami i ściekać po ręce, zebrała się na samym środku dłoni w mały pagórek, który przypominał deserową galaretkę. — Co to? — spytała zdumiona Eliza. — Xa’ru tłumaczył kiedyś, ale trudno mi było zrozumieć. To żywy organizm, udoskonalany przez tetygonów od tysięcy lat. Ma jakąś formę inteligencji. Wchodzi w symbiozę z innymi stworzeniami. Chroni je, napełnia życiodajną energią, zastępuje utracone funkcje ciał. Właśnie w ten sposób tetygoni trzymają przy życiu swoje trofea. — Co mam z tym zrobić? — Chyba włożyć po trochu do każdej rany — odparł Szkot. Zaczęła rwać substancję na mniejsze kawałki i zapychać nimi dziury w pancerzu Xa’ru. Okazało się to wcale niełatwe — masa ciągnęła się jak guma i robiła wszystko, by uniknąć podziału. Eliza ze zdumieniem zauważyła, że chwilę po kontakcie z raną symbionit tężał, pokrywał się skorupą podobną do tej, która oblepiała szyję Mitchella. Gdy udało jej się zatkać w ten sposób wszystkie rany Xa’ru, dla pewności porwała jeszcze na długie pasy swoje prześcieradło i zabandażowała dokładnie tetygona. Dopiero wtedy, zupełnie wycieńczona, osunęła się na podłogę tuż obok Thomasa Mitchella.

***

Pół godziny potem Xa’ru leżał spokojnie przy łóżku okryty ciepłym płaszczem, zabandażowany, z głową na poduszce. Eliza półprzytomnym wzrokiem obserwowała go z krawędzi łóżka. Naprzeciw niej, na nocnym stoliku, stała głowa Mitchella. Thomas opowiadał Elizie, jak po przybyciu do Londynu ruszyli na poszukiwania daru. To, czego szukali, wcale jej nie zaskoczyło. Xa’ru chciał podarować swojemu rojowi wiedzę o etherze, aby podbił wszystkie inne roje i dokonał pierwszej w historii unifikacji tetygonów. Nie było to wcale proste. Mógł przynieść do Europy13 cewkę albo dwie, może nawet kilka etherowych sztucerów. Istniało jednak spore niebezpieczeństwo, że tetygoni popsują je, nim zdołają zrozumieć ich działanie. Mógł przynieść zamiast tego plany i księgi, ale nawet z Mitchellem w roli tłumacza nie poradziłby sobie bez konkretnych przykładów działających mechanizmów — i materiałów, z których zostały zrobione. Dlatego dar musiał zawierać kilka elementów. Potrzebowali schematów. Potrzebowali przykładowych cewek. Potrzebowali planów całych mechanizmów. Potrzebowali próbek magnetycznych stopów razem z całą technologią ich pozyskiwania. Xa’ru i Mitchell spędzali dnie w swoim gnieździe na kościelnej wieży z widokiem na północny Londyn, a nocami szukali wszystkich potrzebnych elementów. Cewki w trzech różnych rozmiarach ukradli z zakładów Załuskiego. Schematy i dokumenty — z British Museum. Próbki stopów — ze składu fabrycznego Dowlais Ironworks. Wkrótce mieli wszystkie potrzebne elementy, z wyjątkiem ostatniego, najważniejszego. Potrzebowali prawdziwego inżyniera i wynalazcy, na tyle doświadczonego, by ogarniał umysłem całą wiedzę o energii próżni. Oczywiście przemycenie go za bramę było trudne. Dużo łatwiej było przenieść samą głowę. Dlatego ostatniej nocy ruszyli do pilnie strzeżonej posiadłości pod Londynem, w której mieszkał i pracował George Stephenson. Gdy Mitchell to powiedział, Eliza poczuła, że tonie w swojej pościeli. Co najlepszego zrobiła, sprowadzając tego szalonego tetygona do Londynu? Stephenson, jeden z najlepszych konstruktorów epoki, wyznaczony przez królową na głównego inżyniera kolei

i transportu, do niedawna żył i pracował w Derbyshire. Jednak po próbie porwania, zorganizowanej przez rosyjskich szpiegów, rząd namówił go, by przeprowadził się do Londynu, gdzie zapewniono mu całodobową eskortę. Składała się z doświadczonych żołnierzy Rifle Brigade, weteranów hiszpańskiej kampanii przeciwko Napoleonowi, wyborowych strzelców, którym przysługiwały zielone mundury oraz etherowe sztucery. Xa’ru wkradł się do posiadłości, spadł między nich z zaskoczenia ze swoim długim nożem, jak hinduski bóg zemsty. Wywalczył sobie drogę do sypialni Stephensona, choć dosięgnęła go jedna kula i kilka ciosów bagnetami. Angielski inżynier był już jednak przytomny i zaalarmowany. Zobaczywszy Xa’ru, nie zamarł ze strachu. Zanurkował do skrzyni przy łóżku, wyciągnął z niej prototyp swojego samopowtarzalnego pistoletu etherowego i strzelił owadowi prosto w pierś. Tetygon musiał wyskoczyć na korytarz, a stąd — przez okno, by uniknąć gradu kolejnych pocisków. Widząc, że sprawa jest stracona, zaczął uciekać ogrodem. Dosięgnęły go jednak kule żołnierzy w zielonych mundurach, którzy oparli długie sztucery na futrynach okien i strzelali z zabójczą celnością. W ogrodzie Xa’ru przewrócił się kilka razy w błoto. Cudem dobiegł do żywopłotu, przesadził go i wyczołgał się z posiadłości. Gdy stało się jasne, że umiera, Mitchell namówił go, by poszukali jedynej osoby w Londynie, która byłaby skłonna pomóc. Elizy Żmijewskiej. Ostatkiem sił wspięli się do swojego gniazda na wieży, gdzie owad wystawił głowę przez okno. Wreszcie wyczuli z oddali jej słaby, niespokojny sen. Eliza pokręciła głową, zaskoczona i rozczarowana. — Stephenson! Jak mogłeś się na to zgodzić, Thomasie? — Dar, Elizo! Ten dar zapisałby Xa’ru w historii… Mitchell przerwał. Widziała po jego twarzy, że sam zorientował się, jak kuriozalnie brzmią jego słowa. Opuścił wzrok. — Przepraszam, Elizo. Jestem z nim od bardzo dawna, cały czas czytam jego myśli. Chyba stałem się przez to trochę jak on. A on — trochę jak ja… — Nie jesteś mu już niczego winny — powiedziała twardo

Żmijewska. — Możesz go zostawić. Sama dostarczę cię do twojego domu w Szkocji, gdy zamknę sprawy w Londynie. Mitchell nawet nie zastanawiał się nad jej propozycją. Odparł: — Chciałbym powiedzieć, że przysiągłem mu albo dałem słowo dżentelmena. Otóż nie dałem. Faktycznie nic mnie nie wiąże. Ale mimo to uważam, że nie mogę go teraz opuścić, Elizo. Musisz nam pomóc. — Nie mogę was tu trzymać — odparła. — Jak to? — powiedział zaskoczony Mitchell. — A gdzie mamy się podziać? Xa’ru będzie za słaby, żeby się ruszać! — Nie mogę, po prostu! Myślisz, że co robię w tym przeklętym mieście? Mam własne zadanie! Nie jestem w stanie poświęcić teraz całych dni na opiekę nad rannym tetygonem. — A nad przyjacielem, Elizo? Bo Xa’ru uważał cię za przyjaciela. Wiem to. Widziałem jego myśli. Zamilkła. — Zapłacę, ile chcesz — dorzucił Mitchell. — Wiesz, że jestem bogaty. Nad czymkolwiek tu pracujesz, lepiej będzie pracować dla nas. — Nic nie rozumiesz, Thomasie. Tu nie chodzi o pieniądze, tylko o idee. Sprawiedliwość. W ostatnich dniach udało mi się wreszcie zbliżyć do mojego celu. — Celu? — Do człowieka, którego mam zabić. Widok zaskoczenia na twarzy odciętej głowy, która spędziła ostatni miesiąc w towarzystwie humanoidalnego owada, był niemal zabawny. — Elizo! Jesteś najemnym mordercą? — jęknął Szkot. — Doprawdy, nie spodziewałem się, że… Nie wytrzymała. Wstała i ryknęła na niego tak, że zadrżały ściany. — PRÓBOWALIŚCIE OBCIĄĆ GŁOWĘ STEPHENSONOWI! I to ja jestem zabójcą? Krwiożerczym zamachowcem? Niech was diabli! Zorientowała się zaraz, że krzykiem sprowadzi sobie na głowę kłopoty. Usiadła. Wzięła kilka głębokich oddechów. — Faktycznie, skoro tak to ujmujesz… — zmieszał się Mitchell.

— Co was opętało? Myśleliście, że tak po prostu schwytacie i zamordujecie człowieka, którego strzegą prawie jak królowej? — Nie mogliśmy czekać — odparł Szkot. — Xa’ru czuł się coraz gorzej. Musieliśmy działać. — Czuł się coraz gorzej? Teraz na pewno mu się nie polepszyło — mruknęła Eliza. — Spójrz na niego — rzekł błagalnie Mitchell. — Sami sobie nie poradzimy! Musztardowa maź już przesiąkła przez bandaż. Eliza westchnęła i potarła skronie. — W porządku, możecie zostać. — powiedziała — Ale przez cały dzień będziecie bez opieki. Zostawię Xa’ru jedzenie, opatrunki, wodę. Ma odpoczywać, nie ruszać się z miejsca. Wrócę przed zmierzchem. Rozumiesz? — Tak — odparł Mitchell. W pokoju na dłuższą chwilę zapadła cisza. — I jeszcze jedno — powiedziała Eliza. — Mam nowych przyjaciół, którzy mogą okazać się bardzo, bardzo niebezpieczni dla Xa’ru. Gdyby ktoś próbował dostać się do pokoju pod moją nieobecność… po prostu ukryjcie się najlepiej jak możecie. Nie chciała nawet myśleć o tym, co się stanie, jeśli Loża odkryje, że nie tylko ich oszukała, ale jeszcze trzyma w swoim mieszkaniu żywego tetygona. A jeśli ostatnie dni ją czegoś nauczyły, to tego, że pechowe zbiegi okoliczności idą za nią krok w krok.

*** Gdy rano zadzwonił budzik, Eliza zerwała się rześka i pełna energii. Wiedziała jednak, że to złudna rześkość; taka, która zdarza się czasem, gdy coś przerwie głęboki sen po ledwie dwóch-trzech godzinach. Tyle bowiem spała przed pierwszym dniem w zakładach Załuskiego. Była wściekła. Potrzebowała teraz wszystkich sił i całego swojego sprytu, a wiedziała, że jeszcze przed południem jedyne, o czym będzie w stanie myśleć, to drzemka.

Przeszła zręcznie nad Xa’ru, który nadal leżał obok łóżka i płytko oddychał. Schowała się za otwartym skrzydłem szafy, bo nie mogła poznać, czy głowa Mitchella jest przytomna, czy pogrążona znów w dziwnej hibernacji. Skorzystała z nocnika, umyła się szybko i ubrała. Po krótkim namyśle postanowiła zostawić broń w pokoju. U Załuskiego nic jej nie groziło, a nie wiedziała jeszcze, jak działa ochrona zakładu i czy nie przeszukają jej czasem na wejściu. Poza tym na pewno nie zamierzała atakować, póki nie będzie znała dobrze układu korytarzy oraz potencjalnych dróg ucieczki. — Dzień dobry — rzekł Mitchell, gdy Eliza skończyła przygotowania i przeglądała się w lustrze. — Dzień dobry — odparła. — Położyłam przy Xa’ru miskę z wodą. Rozpuściłam w niej cały cukier, który udało się wynieść z kuchni. Jest też trochę suszonego mięsa. Opatrunki zmieniłam, dodatkowe leżą na łóżku. — Dziękuję — odparł Mitchell. — Ale Elizo… Jest jeszcze jedna rzecz… Spojrzała na Szkota. Potem na Xa’ru. Faktycznie. Owad był bezsilny, a tymczasem na boku jego głowy znowu zaczęła wychodzić pleśń. Eliza chwyciła sztylet, a potem bardzo dokładnie zeskrobała z chitynowego pancerza puchate placki. Objęte chorobą płytki ruszały się dziwnie. Gdy ich dotykała, ze szczelin wypływała biała, smrodliwa maź. — Błagam, ostrożnie — jęknął Mitchell. — Mówisz, jakby to ciebie bolało — mruknęła, nie przerywając pracy. — Bo boli. Nie zapominaj, że jesteśmy z Xa’ru połączeni myślami od bardzo długiego czasu. Eliza skończyła skrobać powierzchnię płytek. Otarła przedramieniem pot z czoła i zanurzyła czubek ostrza w szczelinie między segmentami pancerza. Wyskrobywała z nich dziwny, białozielony kit. Po kilku chwilach wyczuła już, jaki nacisk stosować, by oczyścić wszystko do gołego ciała, nie kalecząc jednocześnie pacjenta. Gdy skończyła, była wykończona. Trzęsły jej się dłonie. Omiotła wzrokiem oczyszczoną głowę Xa’ru — i wtedy spostrzegła, że na jego

segmentowym oku też są ogniska pleśni. Rozłożyła bezsilnie dłonie. Chciało jej się płakać. Była już spóźniona do pracy. — Jak mam to… — Zwilżoną szmatką. Bardzo ostrożnie — pouczył Mitchell. Tarła tak, jak polecił. Czasami odrobinę za mocno, wtedy powierzchnia segmentu matowiała. Zastanawiała się, czy nie oślepia w ten sposób Xa’ru, Mitchell jednak nie protestował. Gdy skończyła, jeszcze raz uważnie obejrzała głowę tetygona, a potem przyniosła z dołu drugą miskę wody. — Nie ruszajcie się stąd pod żadnym pozorem — powiedziała, szorując szarym mydłem dłonie i przedramiona. — I bądźcie cicho. Inaczej właścicielka kamienicy nabierze podejrzeń i wejdzie do pokoju. — Naturalnie — spod ręcznika rozległ się stłumiony głos Szkota. — Będziemy cicho jak myszy… A skoro o tym mowa: jesteś pewna, Elizo, że nie ma tu szczurów ani karaluchów? Eliza zaczęła upinać włosy w elegancki kok. — Szczurów nie widziałam. Karaczany: owszem. Wydawało jej się, że Mitchell zbladł, o ile to możliwe w przypadku odciętej głowy. — Bo widzisz, moja droga… Wstyd powiedzieć… Bez Xa’ru jestem całkowicie bezbronny. Jeśli coś na mnie wlezie, będzie pożerać mnie żywcem, a ja na obronę mam najwyżej surowo wyrażone protesty. Eliza jęknęła. Kolejna komplikacja! Za pół godziny musiała być w fabryce! Szybko rozejrzała się po wnętrzu małego pokoju. Kilka chwil potem Mitchell wisiał już bezpiecznie pod sufitem na platformie zrobionej z cynowej tacy i długiej szarfy, przywiązanej do stropowej belki. — Wspominałem, że mam chorobę morską? — jęknął, dyndając. — Jak nie będziesz tyle gadał, drogi Thomasie, kołysanie się skończy — odparła Eliza. — Miłego dnia! Zamknęła dokładnie drzwi i zbiegła na dół. Gdy wychodziła, wydawało się jej, że pani Humpfordt patrzy na nią uważniej niż zwykle.

Na ulicy Eliza wmieszała się w tłum ubogich londyńczyków. Obita i posiniaczona, kompletnie niewyspana, cuchnąca wydzielinami humanoidalnego stwora, pędziła o świcie do pracy. Z jednej strony wydawało jej się to zupełnie abstrakcyjne. Z drugiej, los reszty kobiet w jej wieku bywał zaskakująco podobny.

ROZDZIAŁ XII

Ostatnio w Izbie Lordów podniesiono pytanie, czy największy zakład cewek etherowych w Brytanii winien znajdować się w rękach cudzoziemca — i to z nacji, która nie cieszy się sympatią Jej Królewskiej Mości. Premier zlecił przeto naszemu resortowi stworzenie bezstronnej analizy tego, jak potencjalna likwidacja zakładów Konrada Załuskiego wpłynie na bezpieczeństwo oraz ekonomię królestwa. Po wnikliwym przebadaniu sprawy możemy śmiało wyrazić opinię, że likwidacja taka byłaby katastrofą. Zakłady dostarczają w tej chwili dwudziestu siedmiu rodzajów cewek i komponentów, których opis załączamy na osobnej liście. Wiele z nich zaprojektowano specjalnie dla okrętów, pojazdów oraz urządzeń artyleryjskich Jej Królewskiej Mości. Znalezienie zastępczych dostawców byłoby trudne i długotrwałe — jeśli w ogóle możliwe, bowiem unikalne procesy i patenty wyróżniają cewki Załuskiego na rynku. Rozkazano nam, byśmy rozpatrzyli również możliwość skonfiskowania przedsiębiorstwa i przekazania go pod nadzór państwowy, co jednak wydaje się niewykonalne w praktyce. Konrad Załuski jest popularny wśród robotników, bo oferuje warunki i pensje lepsze niż wielu konkurentów. Istnieje obawa, że podniesienie ręki na niego oraz jego własność wzmoże społeczne niepokoje, których i tak mamy dziś wystarczająco dużo. Dodatkowo nasi agenci działający na terenie zakładu donoszą, że cała dokumentacja firmy sporządzona jest po polsku, zaś główne stanowiska Załuski obsadził Polakami, w większej części dawnymi znajomymi, którzy z pewnością okażą się wobec niego lojalni. Można się spodziewać, że odejdą z firmy i zniszczą dokumentację, bez której nowy zarząd okaże się

bezsilny. W świetle powyższych faktów jedynym rozsądnym rozwiązaniem wydaje się porzucenie planów wymierzonych przeciwko zakładom Załuskiego, których pomyślność jest nierozerwalnie złączona z pomyślnością Anglii. Zalecamy jedynie wzmocnienie kontroli wywiadowczej nad fabryką, ze szczególnym naciskiem na badanie niepokojących doniesień o podziemnych pracach, które Załuski rozpoczął pod głównym budynkiem. Minister nauki, sir John Bullard, marzec 1844

Nietrudno było trafić do zakładów Załuskiego. Leżały w południowym Lambeth, nieopodal pętli kolei South Western Aether Railway i górowały nad okolicą. O szóstej rano ruszały w tamtą stronę dorożki, omnibusy, łódki oraz sznury pieszych z całego Londynu. Eliza uznała, że najlepiej będzie dostać się do fabryki rzeką. Opuściła cicho kamienicę przy Marshall Street, przeszła spowitymi poranną szarością uliczkami Soho i dotarła na kamienne nabrzeże Tamizy, tuż obok Trafalgar Square. Poranek był całkowicie bezwietrzny. Rzeka wyglądała jak tafla szkła, odbijająca chmury. Gdzieniegdzie wisiały poranne opary. Przez tę mleczną szarość płynęły we wszystkich kierunkach łódki, łódeczki, statki, wodne autobusy. Eliza zeszła nad wodę szerokimi schodami, na wysokości ulicy Whitehall, w cieniu rządowych gmachów. Kotwiczyło tam kilka pokracznych parowych kryp, z których jedna miała wyraźny szyld: „Zakłady Załuskiego”. Drewniane ławeczki były już prawie pełne — siedziały na nich głównie kobiety w średnim wieku. Eliza podeszła do chybotliwego trapu, a wytatuowany właściciel łódki podał jej rękę i pomógł wsiąść. Na pokładzie zaczęła grzebać w pugilaresie, ale kiedy mężczyzna rzucił jej zdziwione spojrzenie, przestała. — Ta łódź płynie tylko do fabryki, panienko — rzekł. — Właśnie tam chcę się dostać.

— Panienka widać nowa. — Pokręcił głową. — Nie biorę taksy. Pan Załuski opłaca dojazd dla swoich. Eliza skinęła głową w podziękowaniu i zajęła miejsce. Wkrótce potem ławki zapełniły się do końca. Świsnęła etherowa cewka w sercu wielkiego kotła na tyle łodzi. Mężczyzna zręcznie odwiązał cumy i zwinął trap. Łódź odbiła od kamiennych stopni, a potem dołączyła do sznura podobnych, sunących powoli Tamizą — najszerszą i najbardziej ruchliwą drogą Londynu. Rozglądała się ciekawie, rozpoznając w bladym świetle świtu sylwetki budynków i miejsc, o których czytała w książkach, kiedy przygotowywała się do misji. Po lewej minęli Timber Wharf, gdzie przybijały kutry ciągnące ładunki drewna. Prześlizgnęli się pod Westminster Bridge i minęli po prawej imponujący gmach parlamentu. Starsza kobieta, która siedziała obok Elizy, zaczęła chrapać, opierając głowę o jej ramię. Żmijewska dyskretnie odwróciła się w drugą stronę. Zaraz za parlamentem zobaczyła buchające ciemnym dymem kominy Stangate Glass Works. Dalej — Lambeth Palace, otoczoną ogrodami rezydencję arcybiskupa Canterbury. Żmijewska nie miała jednak czasu podziwiać gmachu z epoki Tudorów, bo z przodu po prawej już wynurzała się ponura bryła Millbank, największego w świecie więzienia. Zbudowano je na heksagonalnej podstawie, z sześcioma osobnymi dziedzińcami, sześcioma skrzydłami i centralnym placem. Patrząc w malutkie czarne okna, Eliza zastanawiała się, czy jeśli popełni błąd, skończy za jednym z nich… Wkrótce potem łódka przepłynęła pod nowiutkim mostem Vauxhall, o lekkich proporcjach i skomplikowanej żelaznej konstrukcji. Zaczęła zbaczać w stronę lewego brzegu. W oddali widniała już przystań Railroad Pier, do której przybijały dziesiątki podobnych łódek. Kobieta, która spała na ramieniu Elizy, obudziła się sama, jakby po latach pracy w zakładzie jej ciało podświadomie znało długość rejsu. Gdy zbliżali się do przystani, niektóre pasażerki wyskoczyły, jeszcze zanim łódź się zatrzymała. Żmijewska czekała cierpliwie, aż sternik zacumuje i spuści trap. Zeszła jako ostatnia i ruszyła w ślad za

tłumem, który mijał budynki i hale zajezdni kolejowej, podążając w stronę dwóch górujących nad krajobrazem kominów zakładów Załuskiego. Nazywano je cudem architektury, ale po rozmowach z Byronem Eliza widziała w nich coś jeszcze — sterczące wysoko rogi diabła, którego pyskiem była czerwona, monumentalna hala fabryki. Wkrótce znalazła się już pod żelazną bramą, gdzie kilku ponurych, odzianych w ciemne mundury funkcjonariuszy policji zakładowej kontrolowało wchodzących. Najwyraźniej Załuski poważnie traktował swoje tajemnice przemysłowe. Eliza stanęła w kolejce do punktu kontrolnego. Zastanawiała się, co powie strażnikom. Załuski nie wytłumaczył, jak ma się przedostać przez bramę. Może była na jakiejś liście, ale biorąc pod uwagę roztrzepanie Konrada, równie dobrze mógł nie pomyśleć o takim szczególe. Jednak nim przyszła jej kolej, z boku rozległ się znajomy głos. — Elizo! Elizo, tutaj! Uśmiechnięty Załuski czekał na nią przy samym wejściu do fabryki. Machał ręką. Eliza odwzajemniła uśmiech, choć czuła, że ta sytuacja może jej zaszkodzić. Wszystkie kobiety, z którymi stała, oraz wszyscy strażnicy patrzyli teraz dziwnie na niepozorną Polkę, która była po imieniu z samym właścicielem. Wolałaby nie przyciągać tyle uwagi od samego początku. Przywitała się z Konradem, który wziął ją pod rękę i zaproponował, że oprowadzi ją po swoim królestwie. Wkrótce weszli do głównej hali fabryki, gdzie mrowie robotników zaczynało pracę przy obrabiarkach, tokarkach, walcarkach i innych urządzeniach, których używano do produkcji metalowych elementów cewek. Eliza nie miała jednak czasu przyjrzeć się dokładnie ich pracy, bo zaraz Konrad zabrał ją do bocznej hali, niewiele tylko mniejszej, gdzie elementy składano i polerowano. Stamtąd zaś przeskoczyli do magazynu produktów. Dalej — do działu testów. W międzyczasie Załuski opowiadał, jak krok po kroku zbudował swoją firmę i w jaki sposób został jednym z najbardziej znanych, najbogatszych przedsiębiorców w Anglii.

Każde zdanie tej długiej opowieści, której wysłuchała, krążąc z Konradem po halach, magazynach i biurach, sprawiało Elizie radość. Pomimo okoliczności cieszyła się, że człowiek z okolic jej rodzinnej wsi, dziedzic małego litewskiego majątku, mógł przyjechać do Londynu, do pracy w firmie wuja, zajść w niej na sam szczyt, a potem zetrzeć się jak równy z równym z tutejszymi magnatami, bankierami oraz wynalazcami; że mógł krok po kroku wyprzedzić ich wszystkich. Jednocześnie opowieść Załuskiego kłuła ją w trudny do zniesienia sposób. On brał pierwsze pożyczki i rozbudowywał manufakturę wuja, kiedy Eliza i jej przyjaciele spiskowali w Wilnie przeciw carowi. On handlował kauczukiem i jeździł do Ameryki Południowej, gdy oni uciekali nocami przed carską policją i cierpieli podczas długich, upokarzających przesłuchań. On robił fortunę na produkcji etherowych sztucerów, gdy oni zbierali po domach rusznice dziadków, wiekowe pistolety i zardzewiałe szable w oczekiwaniu na powstanie. On bawił się na przyjęciach u londyńskich bankierów, kiedy oni opuścili domy i połączyli się z regularnym polskim wojskiem, które przybyło z Księstwa. A kiedy w Wilnie czekali na jego pomoc, mając przeciwko sobie cały korpus Dybicza, pancerne wszędołazy, Kozaków, żywe trupy… on się nie pojawił. Konrad Załuski nie przybył na pomoc, jak obiecywał wcześniej przywódcom powstania. I niezależnie od tego, jak cieszyła się z jego sukcesu, jakie ciepło czuła w sercu na widok jego twarzy i na dźwięk jego głosu, nie potrafiła mu tego wybaczyć. Wystarczyło, że przypominała sobie Emilię. Załuski kontynuował wycieczkę i opowieść, aż w końcu dotarli do żelaznej przybudówki, która wznosiła się na środku głównej hali. — Chcesz zobaczyć ciekawy widok? — spytał z szelmowskim błyskiem w oku. Skinęła głową. Poprowadził ją do włazu w podstawie przybudówki. Eliza spostrzegła, że drzwi różnią się od innych w fabryce; były grube, mosiężne, z malutkim okienkiem. Zamiast klamki miały kolisty zawór. Zdobiła je odlana płaskorzeźba, na której Eliza widziała trzy

egipskie piramidy. Pod nimi leżał w sarkofagu zakrzywiony miecz. Ten symbol coś jej przypomniał. Przyłożyła do niego dłoń, przejechała palcami po mieczu i powiedziała: Piramidy, czy wy macie Takie trumny, sarkofagi, Aby miecz położyć nagi, Naszą zemstę w tym bułacie Pogrześć i nabalsamować, I na późne czasy schować? — Wejdź z tym mieczem w nasze bramy, Mamy takie trumny, mamy10.

Załuski nie krył zdumienia. — Brawo! Wprowadzałem tu wiele osób, ale ty pierwsza rozgryzłaś moją małą szaradę. — Po co ci ona? — Mnemonika. Sztuka świadomego zapamiętywania, której pierwsze zasady wykładał Grek Symonides już dwa tysiące lat temu. Zdziwiłabyś się, jak wiele wspomnień można powiązać z jednym słowem czy obrazem. Przekręcił koło i pchnął drzwi, które otworzyły się ze szczękiem, ukazując kręcone żeliwne schody. — Tyle rozumiem — odparła Eliza. — Powiedz lepiej, po co fabryka miałaby przypominać o zemście? Załuski zbył pytanie uprzejmym uśmiechem, chwycił ją za dłoń i wprowadził na górę po wąskich stopniach. Na szczycie otworzył kolejne drzwi. Przed Elizą ukazało się najdziwniejsze wnętrze, jakie widziała w życiu. Całe ściany zrobione były ze szklanych paneli w mosiężnych ramach. Z podłogi wyrastały drewniane konsole, pełne wypolerowanych na błysk mosiężnych gałek, przełączników i przycisków z kości słoniowej. Przy konsolach widziała trzy miękkie fotele obite czerwonym aksamitem. Mosiężne rury wyrastały

z podłogi, krzyżowały się, łączyły w grube wiązki. Część zakończona była tubami poczty pneumatycznej. Inne prowadziły do podstaw pulpitów. Eliza i Konrad podeszli do barierki przy szklanej ścianie. Stali teraz jak na mostku kapitańskim, ponad halą pełną łomoczących maszyn i pracujących ludzi. Setki osób uwijały się tu przy stołach pełnych narzędzi. W maskach ze szkłami powiększającymi i rękawicach ochronnych wyglądali jak rasa podziemnych karłów, które każdym ruchem dłoni budowały fortunę Załuskiego, podczas gdy on patrzył na nich ze szklanej klatki niczym dobrotliwe bóstwo. — To serce mojego imperium — powiedział Konrad, przysuwając się do Elizy odrobinę za blisko. — A jakie jest miejsce dla mnie w tym… imperium? — Odsunęła się nieco. — Znasz języki, prawda? — Angielski dobrze. Francuski lepiej. Rosyjski gorzej. Trochę niemieckiego i hiszpańskiego. — Świetnie. Tyle wystarczy. — Do czego? Odwrócił się do niej, przybrał oficjalną pozę. — Droga Elizo, proponuję ci miejsce w moim małym przedsięwzięciu, na stanowisku głównego referenta działu patentowego. — Patentowego? Nie jestem naukowcem, Konradzie. Z mechaniki etherowej rozumiem tyle, co czytałam w gazetach… — Nie musisz więcej. Będziesz miała od tego ludzi. Chwycił ją pod rękę i odprowadził od okna. — Posłuchaj. My tu pracujemy nad rzeczami, które mogą przynieść fortunę i zmieniać świat. Chyba że ktoś je wcześniej ukradnie. Dlatego składam patenty gdzie i na co się tylko da. W Anglii, Francji, Rosji, nawet w Księstwie Warszawskim i Stanach Zjednoczonych! To sterty wniosków, każdy w innym języku i pod inne wymagania pisany. Wiesz na przykład, że w Brytanii każdy patent musi nadać parlament? Nie mają jeszcze biura patentowego, jak we Francji, więc z każdym dokumentem trzeba schodzić kilka par butów po

korytarzach Westminsteru. Trzeba też osobnych patentów na Irlandię i Szkocję. O Niemczech nawet nie mówię, bo tam jest potrzebny z tuzin różnych wersji. Zajęłabyś się ich sporządzaniem. Piekielny bełkot moich inżynierów będziesz przekładać na dokumenty pisane pod urzędnicze gusta. Dopilnujesz, by zostały złożone zgodnie z regułami. Pensja… jakieś dwa tysiące funtów rocznie. Na początek. Do tego, jeśli zechcesz, zapewniam porządne mieszkanie przy fabryce, asystentkę, służącą… Eliza oniemiała. Spodziewała się, że Załuski da jej pracę w archiwum albo wręcz przy produkcyjnej taśmie. A on chciał właściwie zrobić z niej wspólniczkę. Dwa tysiące funtów! Nie potrafiła nawet wyobrazić sobie takiej fortuny. Robotnica w szwalni dostawała tygodniowo ledwie kilka szylingów, rocznie poniżej stu funtów. Wysocy oficerowie i urzędnicy kolonialni — po kilkaset. — Ale dlaczego ja? — rzekła cicho. Konrad nachylił się i popatrzył jej prosto w oczy. — To moje największe sekrety. Nie chcę dopuszczać do nich kogoś, komu nie ufam. A tobie ufam bez granic. Pamiętasz, ile razy narażałaś dla mnie skórę na Litwie? Poczuła nieprzyjemne ukłucie w sercu. W tym momencie na schodach zabrzmiały kroki. Eliza poczuła się niezręcznie — nie chciała, by ktoś zastał ją sam na sam z Załuskim. Ten jednak nie przejmował się zupełnie. Odwrócił się w stronę wejścia, w którym chwilę później stanęła kobieta w średnim wieku, z drobnym trójkątnym podbródkiem, szerokim czołem, wielkimi oczyma i elegancko upiętymi brązowymi włosami. Nosiła modną paryską sukienkę, na którą narzuciła skórzany fartuch rzemieślnika. Pod pachą niosła plik kartek. Szła energicznym, męskim krokiem, z szerokim śmiechem na twarzy. Żmijewska nigdy nie podejrzewała, że spotka kobietę bardziej postępową od siebie. Poczuła się nagle jak stara, stateczna matrona. Tymczasem nowo przybyła otworzyła usta, spostrzegła Elizę i się zacięła. Konrad wskazał kobietę i rzekł po angielsku: — Elizo, przedstawiam ci panią Adę Lovelace. Ado, to Eliza Żmijewska, stara znajoma z czasów polskiej konspiracji.

Była zszokowana nie tylko tym, że miała przed sobą najinteligentniejszą kobietę epoki, o której wiele już słyszała. Uderzyło ją coś jeszcze. Wszyscy wiedzieli, że Ada Lovelace była córką Byrona. A teraz pracowała w etherowym kombinacie, który jej ojciec najchętniej starłby z powierzchni ziemi. Ada skinęła Elizie głową, na powrót się rozpromieniła, a potem rzuciła kartki na pulpit obok Załuskiego. — Dwieście linijek instrukcji, Konradzie! — rzekła z dziecięcą ekscytacją. — Zgubiłam dwieście linijek! Od tej pory zwracaj się do mnie: „cudotwórca”. Załuski zaklaskał. — Brawo! Ile to będzie perforowanych płytek? — Zmieścimy wszystko na dwunastu. Jeśli twój majster wyciągnie palce z zadka i sprokuruje nam mechaniczny podajnik… Koniec, Konradzie! Będziemy mogli wreszcie uruchomić tę piekielną maszynę. Konrad odwrócił się do zdumionej Elizy i dodał: — Pani Lovelace tworzy listę instrukcji dla mojej głównej maszyny analitycznej. — Mało powiedziane! — rzekła Ada. — To coś więcej niż lista instrukcji! To… nie ma jeszcze takiego słowa w żadnym języku. To, droga pani, cały system logiczny, któremu z pomocą perforowanych kart można zlecać bardzo złożone zadania! Na przykład… Załuski dyskretnie dał Adzie znak, by urwała temat. Ada obróciła się z powrotem w jego stronę. — Faktycznie, ponosi mnie. Tak czy inaczej, masz tu wszystko na papierze. Sprawdź i powiedz, co myślisz. — Zrobię to jeszcze dzisiaj — obiecał Załuski, zaś Ada ukłoniła się Elizie z uśmiechem i zbiegła po schodach. Gdy jej kroki ucichły w oddali, Eliza zwróciła się zdziwiona do Załuskiego: — Masz w tej fabryce maszynę różnicową? — Ada woli nazwę „silnik analityczny”. Ale tak, mam. Właściwie to stoimy tuż nad nią. Załuski wskazał podłogę. — Wydawało mi się, że prace nad takimi mechanizmami zupełnie

porzucono! — powiedziała Eliza. — Owszem. Zwróciłem się jednak osobiście do pana Charlesa Babbage’a z propozycją, by przygotował jeszcze jeden egzemplarz, specjalnie dla mnie. Nie był zbyt chętny, ale nie miał wyboru. Popadł w długi, rząd obciął mu fundusze… Tak czy inaczej, mam ten silnik, a pani Ada pracuje nad jego praktycznym wykorzystaniem. — Czyli? Załuski pogroził Elizie palcem. — Powiedziałem, że nie mam nic do ukrycia. To prawda. Ale nie muszę też ze wszystkiego spowiadać się na pierwszym spotkaniu. Skinęła głową, zła na siebie, że dała się ponieść. — A teraz chodź — powiedział Załuski. — Zajdziemy do mnie. Podpiszemy dokumenty i wypijemy lampkę szampana, z okazji twojej nowej posady. A potem pokażę ci nasz dział patentowy.

*** Prywatne pokoje Załuskiego znajdowały się na ostatnim piętrze budynku biurowego fabryki. Konrad miał pod miastem wielką posiadłość, ale bywał w niej tylko, gdy przyjmował gości. Na co dzień mieszkał nad swoim zakładem. Gdy po zmierzchu wychodzili ostatni pracownicy, okna Załuskiego świeciły jasno, bo choć za dnia Konrad zajmował się głównie prowadzeniem przedsiębiorstwa, nocą zmieniał się w wynalazcę. — Nie przeraź się, Elizo — ostrzegł, gdy stanęli pod drzwiami prywatnej windy, która z poziomu fabryki jechała prosto do jego pokojów. — Nie wpuszczam sprzątaczek. Papiery mi przekładają, części gubią. — Zobaczyłbyś, jak ostatnio mieszkam — uśmiechnęła się. — W domu, gdzie wynajmuję izbę, są insekty wielkości człowieka. Chwilę potem jechali na górę elegancką kabiną ze złoconymi poręczami i ścianami wyłożonymi fornirem z czarnego dębu. Kabina zabrała ich do wielkiego, rozświetlonego kilkoma lampami gabinetu, w którym stały miękkie krzesła dla petentów oraz wielkie biurko Konrada. Za biurkiem wisiał na ścianie oryginalny olej Bacciarellego

przedstawiający Napoleona — Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu. Eliza skrzywiła się na jego widok. Dla wielu Polaków obraz symbolizował niespełnione obietnice Francji. Mimo tego doceniała intencję. Załuski przyjmował w tym gabinecie brytyjskich ministrów oraz przedsiębiorców. Widok cesarza na pewno kłuł ich w oczy i przypominał, że to władca Francji wyciągnął pomocną dłoń do ojczyzny Załuskiego, a nie brytyjscy monarchowie. Może w Załuskim kryło się więcej, niż myślała? Gdyby był tylko cynicznym karierowiczem, nie drażniłby w ten sposób Anglików. Załuski wprowadził Elizę głębiej do gabinetu. Spostrzegła, że nieco dalej, za parawanem, był kąt wypoczynkowy, w którym stały kanapa, kilka foteli, barek i mały stolik. Był tam również jakiś człowiek. Stanęła zaskoczona, widząc przed sobą Chińczyka w jedwabnym mandaryńskim stroju. Na czubku wygolonej głowy nosił małą czapeczkę, a jego sumiaste czarne wąsy zwisały aż na pierś. Chińczyk stał przy stoliku i pakował do skórzanego pokrowca małe metalowe narzędzia z gumowymi wężykami. Słysząc za plecami kroki Elizy i Konrada, dokończył pospiesznie, a potem odwrócił się i ukłonił głęboko. Jego wiek był podobnie trudny do określenia jak wiek jedwabnej szaty w smoki, którą nosił. — Och, jeszcze tu jesteś, Huang? — rzekł Załuski. — Oprowadzałem właśnie tę damę. Będzie z nami pracować, wiesz? Elizę uderzyło spojrzenie Azjaty — całkowicie nieprzeniknione; dwa czarne kamyki, z których nie potrafiła wyczytać, czy jest do niej nastawiony przyjaźnie, wrogo czy obojętnie. Rzadko zdarzali się ludzie, których intencji nie umiała ocenić. Czuła się przy nich nieswojo. — Elizo — powiedział Załuski. — To doktor Huang Xi. Jeden z moich najstarszych współpracowników. — Dzień dobry — skinęła Chińczykowi głową. Huang ukłonił się raz jeszcze, powoli i głęboko, po czym ruszył bez słowa w stronę windy. Załuski tymczasem usadził Żmijewską w fotelu, podszedł do barku, otworzył butelkę szampana, nalał do dwóch kieliszków.

— Niesamowite było to nasze spotkanie — powiedział. — Pomyśleć, że gdyby nie przypadek, nie wiedziałbym nawet! Siedziałbym tu jak dureń, a ty byś dalej marniała w jakiejś londyńskiej dziurze! Usiadł naprzeciw Elizy z kieliszkami w rękach, ale po chwili zreflektował się, wstał, podał jej jeden i usiadł z powrotem. — Wybacz, jestem nieuważny. Nadto podekscytowany. To jak? Przyjmujesz ofertę? Będziemy pracować razem? — Oczywiście, że przyjmuję — odparła. Ucieszył się jak dziecko. — W takim razie… za przyszłość — wzniósł toast. — Za przyszłość — odpowiedziała Eliza. Wypili szampana i porozmawiali trochę o starych czasach. Elizę kusiło, by już teraz podrążyć temat powstania, ale uznała, że lepiej zrobi, jeśli poczeka. Do wszystkiego musiała dojść naturalnie. Nie chciała, by nabrał podejrzeń lub zamknął się w sobie. Gdy skończyli, Załuski wstał i podał jej rękę. — Pokażę ci coś jeszcze — rzekł. Podeszli do drzwi na końcu gabinetu, a Konrad lekko je pchnął. Gdy się otworzyły, Elizę poraziło jasne światło. Przesłoniła oczy i dopiero teraz zobaczyła, że są w wielkim pokoju, pełnym stołów do rysowania, roboczych blatów i książek. Cała szczytowa ściana była przeszklona. Eliza widziała przez nią zapierającą dech w piersiach panoramę Londynu, ze wszystkimi wieżami, kościołami, domami, dachami błyszczącymi po przelotnym deszczu, z przęsłami etherowych kolejek, dźwigami portowymi i wreszcie Tamizą, która wgryzała się w miasto jak brunatny wąż. Zaraz jednak odwróciła wzrok od okna i zaczęła się przyglądać temu, co leżało na stołach. Miała przed sobą cały warsztat, pełen części, fragmentów cewek, pomniejszonych modeli etherowych bram i silników. Na blatach rozrzucone były szkice i schematy. Te leżące najbliżej niej wydawały się mieć coś wspólnego z harpunami na powietrznych okrętach oraz jakimiś wielkimi pociskami, przypominającymi bomby beuleyowskie. Załuski podszedł do stołu, podniósł niedokończony egzemplarz

cewki i rzekł: — Jak chcesz, pokażę ci parę rzeczy. Popracujemy razem! Mam tu pomysły, które… — Konradzie — przerwała mu łagodnie. — Wiesz, że nie jestem inżynierem. Muszę poznać swój dział. Zresztą nie wypada, bym siedziała tak długo w twoich pokojach. Pracownicy będą plotkować. Mężczyzna przygasł nieco. — Racja — rzekł. — Wolałbym tego nie słyszeć, ale racja. Jak dawniej jesteś głosem rozsądku. Zaprowadził ją z powrotem do gabinetu, dał wskazówki, jak dotrzeć do działu patentów, z kim porozmawiać i od czego zacząć. Potem wręczył jej do podpisania krótki kontrakt. — Miło było cię zobaczyć — rzekł, gdy złożyła podpis. — Przyjdę do ciebie za jakąś godzinę. Zobaczę, jak sobie radzisz, i opowiem, czym najlepiej zająć się na początku. Skinęła głową w podziękowaniu, pożegnała się i już ruszała w stronę windy, gdy nagle Załuski krzyknął: — Poczekaj! Zapomniałbym! Miałem ci coś dać. Podbiegł do biurka i wyciągnął z szuflady pomiętą karteczkę, którą wcisnął jej w dłoń. Eliza spojrzała na nią zdziwiona. Był tam adres domu w północnym Londynie. Załuski wytłumaczył: — Nie jesteś jedyną osobą z naszej wileńskiej grupy, która siedzi w Londynie. Wyobraź sobie, że od trzech lat mieszka tu Abelard Szklarski! Był u mnie nawet ostatnio, świeżo po wyprawie do Europy2. Elizę zaskoczyła ta nagła komplikacja. Nie wiedziała, jak zareagować. Czy Abelard powiedział Konradowi, że spotkali się już w Londynie2? Czy Konrad sprawdzał właśnie jej prawdomówność? Kiedyś nie był tak wyrachowany, ale minęło czternaście lat, a czas zmienia człowieka… — Abelard w Londynie? Nie spodziewałam się — rzekła ostrożnie. — A jednak! Ostatnio jeździł po Europie2. Mówi, że szukał okazów nieznanych zwierząt. Gdy wrócił, zaszedł do mnie pogadać o starych czasach. Powiedziałem, że się spotkaliśmy. Prosił, żebyś w miarę

możności go odwiedziła. Załuski spoważniał. — Ale uważaj na niego, Elizo — rzekł. — Wydawał się jakiś inny, zgorzkniały, zły. To, że między nami nic się nie zmieniło, nie znaczy, że z Abelardem jest tak samo. — Spokojnie. Umiem o siebie zadbać — odparła. — Nie wątpię. Pożegnała się z Załuskim, opuściła jego pokoje i zjechała z powrotem na poziom fabrycznych biur. Idąc korytarzem, minęła Huang Xi, który wracał do windy. Gdy przechodził tuż obok, nachylił się do niej. — Wiem, kim jesteś — usłyszała Eliza. Obróciła się gwałtownie w stronę Chińczyka, ale zobaczyła jedynie uprzejmy uśmiech. Huang ukłonił się głęboko, a potem zniknął w windzie. Nie miała pojęcia, czy naprawdę powiedział te słowa, czy była to tylko jej wyobraźnia.

*** Wyszła z zakładu, gdy zmierzch zabarwiał chmury nad Londynem na czerwono, a Tamizę przeciął długi pas złota — rozciągnięte odbicie zachodzącego słońca. Była zmęczona, ale i bardzo zadowolona. W dziale, którym miała kierować, przyjęto ją ciepło. Pracownicy — trzech młodych inżynierów, dwie asystentki-poliglotki oraz stary angielski prawnik — wydawali się kompetentni. Załuski zaś dokładnie wytłumaczył Elizie, co jest dla firmy najpilniejsze. Pod koniec dnia miała już plan na najbliższe tygodnie, a niepewność, z jaką szła rano do zakładu, była już tylko odległym wspomnieniem. Wyszła przed bramę wmieszana w tłum kobiet i mężczyzn, którzy kończyli dzień pracy. Jednak zamiast ruszyć z nimi w stronę barek i łódek, skręciła do małego postoju dorożek. Londyńscy dorożkarze w wysokich cylindrach obrzucili ją dziwnym spojrzeniem, bo ubrana była podobnie do robotnic. Gdy jednak podeszła zdecydowanym krokiem, pierwszy z mężczyzn otworzył jej

drzwi. Eliza usadziła się w środku i podała mu karteczkę z adresem Abelarda. Dorożkarz dla pewności rzucił cenę. Skinęła głową. Nie musiała już oszczędzać. Załuski postanowił wypłacić jej pięćset funtów zaliczki. Prawie wszystko zostawiła w kasie fabryki, nie chcąc wozić takiej kwoty, ale nawet pięćdziesiąt funtów, które miała przy sobie, wydawało się majątkiem. Podróż trwała pół godziny, z czego większość Eliza przespała. Obudziło ją dopiero znaczące chrząkanie dorożkarza. Zapłaciła, pożegnała się i wyszła na ulicę pełną ceglanych domków z małymi ogródkami i kolorowymi drzwiami. Okolica była cicha, zdecydowanie mieszczańska. Dziwne miejsce jak na Abelarda. Podeszła pod wskazane na karteczce drzwi i zapukała. Abelard otworzył w koszuli i kalesonach. Kiedy ją zobaczył, przez jego twarz przemknął szeroki uśmiech, który zaraz ustąpił jednak miejsca zażenowaniu. Szklarski schował się za skrzydłem drzwi i wystawił zza nich głowę, jak dzięcioł wyglądający z dziupli. — Eliza! Cudownie cię widzieć — powiedział. — Ale nie spodziewałem się… — Przyjechałam, gdy tylko Załuski dał mi adres. — Byłem u niego tydzień temu. Szczerze mówiąc, myślałem, że dotrzesz do niego szybciej… — Cieszę się, że masz tak dobre zdanie o moich umiejętnościach — odparła Eliza. — Ale może nie stójmy tak na progu? Szklarski poskrobał się po głowie i zerknął w głąb domu. — Lepiej chodźmy coś zjeść — mruknął. — Znam dobre miejsce. Wpuścił ją do hallu, z którego widziała pokój dzienny, pełen książek i myśliwskich trofeów, zawalony kurzem, ubraniami i pustymi butelkami. Abelard tymczasem czmychnął na górę. Chwilę potem zszedł do niej w kapeluszu z szerokim rondem, brązowych spodniach i znoszonej marynarce. Wyglądał bardziej odpowiednio na rejs w górę Nilu niż spacer po Londynie, jednak Elizie wcale to nie przeszkadzało. — Nie zatrudniasz sprzątaczki? — spytała, wskazując ciemne, zakurzone wnętrze pokoju. — A co, szukasz pracy? — zażartował. Zdzieliła go przyjacielsko pod żebra. On przyjacielsko potargał jej

włosy. Z jakiegoś powodu przy Abelardzie czuła się dużo swobodniej niż przy Załuskim, choć nie widzieli się tak samo długo. Chwilę potem siedzieli już w cichej restauracyjce na sąsiedniej ulicy, gdzie stołowali się głównie drobni urzędnicy oraz okoliczni mieszkańcy. Sądząc po poufałości, z jaką Abelard mówił do kelnera, bywał tu bardzo często. Jedzenie okazało się proste, ale dobre. Eliza zamówiła placek z jagnięciną i miętowym sosem oraz pudding z pokrzyw. Abelard — rostbef, a do tego frytki z cielęcych uszu i butelkę wina. — Dałam ogłoszenie w „Kuryerze Polskim”, by cię znaleźć — rzekła między kęsami Eliza. Szklarski się roześmiał. — Nie mam nic lepszego do roboty niż czytanie emigracyjnych gazetek? — Myślałam, że będziesz mnie szukał. Kiedy nas rozdzielili w Londynie2, mogłam wpaść w kłopoty. — Na pewno… Eliza Żmijewska i jej dwumetrowy owad-zabójca byli w wielkim niebezpieczeństwie — zakpił Szklarski. Eliza udała nadąsaną. — Ani trochę się nie martwiłeś? — Martwiłem — przyznał. — I szukałem cię, ale złapać jedną kobietę w dwumilionowym mieście, to jak szukać igły w stogu siana. — No wiesz, gdybyś zaczął od jedynego polskiego magazynu… Uśmiechnął się i dolał jej wina. — Tu mnie masz. — Po co szedłeś do Załuskiego? — spytała Eliza. — O czym rozmawialiście? — Wiedziałem, że się z nim skontaktujesz. Pomyślałem, że to najprostszy sposób, by cię odnaleźć. — Nie mówisz całej prawdy. Abelard westchnął i poprawił się na krześle. — No dobrze. Chciałem go jeszcze raz zobaczyć. Zanim… wiesz co. A w ogóle to dalej chcesz go zabić? Po tym, jak z nim porozmawiałaś? Eliza starała się nie okazać wątpliwości. — Rada wydała prawomocny wyrok — rzekła surowo.

— Ja tam uważam, że Rada nie ma żadnego autorytetu, a ich wyroki są chuja warte — mruknął Szklarski. Eliza zacisnęła usta. Abelard obejrzał się na resztę osób siedzących w restauracji. — No co? Nikt tu nie mówi po polsku! — powiedział. — Nie o to chodzi. Myślisz, że robię to tylko z powodu Rady i Słowackiego? Otóż wyobraź sobie… — Ach tak — skrzywił się. — Zapomniałem. Pieprzyć Radę, pieprzyć dawne przyjaźnie. Chodzi tylko o twoją „kuzynkę”, tak? O zemstę za nią? To prawda, co ludzie o was gadali? Że wy…? Eliza rzuciła Abelardowi w twarz serwetką i wstała tak gwałtownie, że stół aż podskoczył. Mężczyzna uspokoił ją ruchem dłoni. — Poczekaj, przepraszam. Nie idź! Wzięła kilka głębokich oddechów i usiadła z powrotem na krześle. — Nie chciałem cię obrażać — powiedział Abelard. — Po prostu trochę mnie to razi. Tyle lat minęło, a ty nadal robisz więcej dla niej, niż kiedykolwiek robiłaś dla swoich przyjaciół z dawniejszych czasów. — I tu się mylisz — odparła Eliza. — Gdybyś ty lub Załuski zginął na Litwie, mściłabym się tak samo… Ale ty byłeś już w Księstwie, a Załuski nawet nie ruszył się z Londynu. Abelard opuścił głowę. — Walczyłem, ile mogłem, wiesz przecież. Żałowała, że to powiedziała. Abelard został ranny w pierwszych dniach powstania i rodzina odesłała go do Krakowa. Eliza czuła, że Szklarski do dziś się tym gryzie. Wiedziała, że przez nią wrócą jego wątpliwości. Postanowiła więc zająć go czymś innym. — Posłuchaj, masz coś teraz w planach? — spytała. — Zupełnie nic. Dopiero w maju Towarzystwo Geograficzne ogłosi nowe ekspedycje. Zapiszę się jako tropiciel albo myśliwy. — Do tego czasu mógłbyś mi pomagać — zaproponowała. — Będę bardzo wdzięczna. — Rozmawialiśmy już o tym, pamiętasz? — odparł. — Nie pomogę z Załuskim. — Kiedy nie chodzi o Załuskiego…

Eliza nachyliła się do Abelarda i opowiedziała mu ściszonym głosem o Xa’ru. Na koniec spytała, czy mógłby zajmować się rannym tetygonem w ciągu dnia, kiedy będzie w fabryce. I czasem wieczorem. — Wieczorem? Co ty porabiasz w Londynie wieczorami? — spytał rozbawiony Abelard. — Sprawy osobiste — rzekła. Skrzywił się dziwnie, kiedy to usłyszał. — Posłuchaj, ten Xa’ru — powiedział. — Może go ściągnąć do mnie? Będzie łatwiej. — Później. Na razie jest bardzo słaby. Trzeba by znieść go na rękach, przewieźć przez pół miasta. Za duże ryzyko. Abelard chwilę jeździł widelcem po pustym talerzu. — No nie wiem… Słabo nadaję się na niańkę, a już szczególnie dla gigantycznego owada. — Będziecie mogli sobie porozmawiać o jego świecie. Dobrze zapłacę. — Pieniędzmi Załuskiego? Prędzej zdechnę, niż ich dotknę — mruknął. Wtedy Eliza doznała olśnienia. Do czego mógł się przydać doświadczony myśliwy, który szukał jakiegoś nowego, ekscytującego wyzwania? Nachyliła się konspiracyjnie do Abelarda. — Posłuchaj… Jeśli pomożesz z Xa’ru, to skontaktuję cię z pewną organizacją. Jej członkowie polują na istoty z innych światów. Rzeczy, jakich nigdy nie widziałeś na oczy! Abelard odłożył sztućce i spojrzał na Elizę wyraźnie zainteresowany. — To nie żart? Pokręciła głową. Abelard chwilę się zastanawiał. — Ale tylko do czasu, kiedy Xa’ru będzie w stanie chodzić — powiedział. Skinęła głową i uścisnęli sobie dłonie. Abelard wezwał gestem kelnera i zapłacił rachunek, choć Eliza protestowała. Po chwili byli gotowi do wyjścia, lecz Abelard wciąż siedział za stolikiem, świdrował Żmijewską wzrokiem i nerwowo przebierał nogami.

— No dalej — zaśmiała się. — Widzę, że chcesz coś powiedzieć. — Posłuchaj… może zostaniesz ze mną na wieczór? Ze zdumieniem zdała sobie sprawę, że chciałaby. I to bardzo. — Nie mogę — powiedziała jednak. — Xa’ru na mnie czeka. Położyła mu dłoń na ramieniu. — Kiedyś będzie lepszy czas… — Kiedy zamarznie piekło — westchnął Szklarski. Pożegnali się, a Eliza wzięła kolejną dorożkę i wróciła na Marshall Street. Gdy dotarła pod kamienicę, była już noc. Zeszła najpierw do sutereny, zamieniła dwa słowa z Mary. Potem weszła ostrożnie na górę, ale znów nie zdołała oszukać wiecznie czujnej pani Humpfordt. Kobieta wezwała ją do siebie i zaczęła podejrzliwie wypytywać, dlaczego nie było jej cały dzień i skąd wzięła nagle tak wielu uczniów, że pracuje do zmierzchu. Żmijewska z satysfakcją odpowiedziała, że przyjęto ją w fabryce Załuskiego. Pani Humpfordt nie uwierzyła. Kazała pokazać sobie fabryczną przepustkę. Gdy dostała mały kartonik z pieczęcią, obejrzała go z dwóch stron, gwizdnęła i rzekła: — No, droga panienko. Przy mnie wychodzisz jednak na ludzi! Elizie wyroił się w głowie arsenał złośliwych odpowiedzi, ale żadnej nie użyła. Nie zależało jej już na starym pokoiku, ale nie widziała też powodu, by obrażać kobietę, która dała jej dach nad głową, kiedy przybyła do Londynu jedynie z paroma szylingami. Weszła spokojnie po schodach i otworzyła drzwi swojego mieszkanka. Xa’ru nie leżał tak, jak go zostawiła. Siedział oparty o ścianę pod uchylonym oknem. Oddychał ciężko, powoli. Sądząc po śladach śluzu zaschniętych na podłodze, jego podróż od łóżka do okna była wielogodzinna, powolna. — Miał się nie ruszać — rzuciła w stronę Mitchella, który dyndał na swojej podwieszonej platformie, szarpanej przeciągiem. Szkot nie odpowiedział. Również on zapadł w dziwną katatonię. Eliza postanowiła nie budzić go siłą. Zamknęła okno, z trudem sięgnęła za plecy, rozwiązała ciasny gorset brązowej sukienki, zdjęła ją, zsunęła skórzane buty, rozpuściła włosy, pozdejmowała ozdoby.

Hałasy i skrzyp podłogi obudziły Mitchella. Otworzył powoli oczy, rozejrzał się półprzytomnie. — Jak z nim? — spytała Eliza, wskazując głową Xa’ru. — Och! Żyje. Obudził się koło południa, stwierdził, że mu duszno, i uparł się, by otworzyć okno. Tłumaczyłem, żeby się nie ruszał, ale tetygoni to strasznie uparte bestie. Twierdził, że symbionit potrzebuje dużo powietrza, by właściwie działać. — Zjadł coś? — Wszystko! I jeszcze kilka karaluchów, które wygrzebał z dziur w ścianach. Mówi, że potrzebuje mięsa. — Jutro o świcie pójdę na targ i coś mu kupię. A opatrunki? — Nie wiem. Nie widzę z tej grzędy. Eliza zdjęła Mitchella i położyła go na nocnym stoliku. Potem podeszła do Xa’ru, by zbadać rany. Wyglądały o wiele lepiej, jednak grzyb na głowie zdążył już wrócić. — Rozumiem, że trzeba go wyczyścić? — spytała. — Obawiam się, że tak — odparł Mitchell. — Próbował zrobić to sam, ale jest jeszcze zbyt niezręczny. Eliza westchnęła, wyciągnęła sztylet i zabrała się do pracy.

ROZDZIAŁ XIII

Stanęli nocą w gęstym mateczniku, Gdzie lud litewski pradawne czcił bogi. Strudzeni siedli przy swym pułkowniku; Blade ich ciała lecz serca bez trwogi. Wtem hejnał trąbki na alarm brzmi czysto, Lasem demonów bieży chyża sfora, Szczęknęła gwintówka i kordelas błysnął. Widział kto kiedy takiego potwora? Ale pułkownik pierś wypina dzielnie, Dziewicze usta surowo zaciska, Nie ma odwrotu, chodźcie psy piekielne Krwawe wam dzisiaj stroimy igrzyska! „Strzelać!” zagrzmiało, a diabelska rzeka W nich uderzyła, jak o lico głazu. I nie drgnęła nikomu powieka. I nie cofnął się nikt bez rozkazu. Głusza litewska świadkiem cichym była, Żaden nie uszedł z tamtego pogromu. Odwaga żyjących tak ją poruszyła, Że w śmierci zachciała udzielić im domu. Więc gdy ładunki wystrzelali swoje, Z litością zamknęła zielone podwoje I otuliła dziewicę—bohater, Wodza powstańców, Emiliję Plater.

Adam Mickiewicz, Śmierć pułkownika11, 1837

Przez następnych parę dni Eliza prowadziła potrójne życie. W zakładzie Załuskiego stopniowo wypełniała swoje pierwsze zadania. Jednym z najważniejszych było doprowadzenie do porządku archiwum starych patentów, które znajdowało się w opłakanym stanie. Inżynierowie Konrada często sprawdzali coś w dokumentach, a potem zostawiali je w nieładzie lub wynosili do swoich warsztatów. Leżały tam zapomniane i przyprószone kurzem. Eliza ukróciła to. Założyła nową księgę pokwitowań, a potem, z pomocą dwóch asystentek, zebrała teczki z całego zakładu. Wreszcie — zaczęła gruntowną inwentaryzację wszystkich patentów. Ponieważ były ponumerowane chronologicznie, sprawdzając je, odbyła ciekawą podróż w czasie przez historię firmy Załuskiego. Jeszcze w okresie, gdy właścicielem był jego wuj, zakład skupiał się na produkcji tańszych kopii etherowych cewek, zatrudniając ubogich emigrantów zamiast drogich brytyjskich rzemieślników. Jednak wkrótce po przybyciu Konrada do Londynu firma zaczęła wprowadzać różne ciekawe usprawnienia. W końcu, za pomocą patentowych łożysk, udało im się stworzyć cewkę o szybszym rozruchu, dzięki czemu wygrali konkurs na zespół napędowy do nowego modelu kulomiotu dla armii. Pokonali kilka znanych i szanowanych firm. To był początek długiej drogi Konrada Załuskiego. Nigdy nie przestał udoskonalać cewek, ale na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych zaczął składać bardziej ambitne patenty, na zupełnie nowe urządzenia, które korzystały z energii próżni lub etherowych kurtyn. W połowie lat trzydziestych wiele patentów dotyczyło z kolei technik budowlanych i konstrukcyjnych. Eliza ze zdumieniem odkryła, że Załuski wykupił całą Thames Tunnel Company — firmę, która wybudowała tunel pod Tamizą. Razem z majątkiem ruchomym przejął wszystkie ich wynalazki. Rozwinął i ulepszył podziemną tarczę do wykopów oraz opracował metodę prędkiego tworzenia podziemnych komór z pomocą kurtyn czystego etheru, podobnych do tych, które pojawiały się w etherowych

bramach. Eliza zastanawiała się chwilę, po co mu to było. Biorąc pod uwagę jego ambicję, może wymyślił sobie, że przekona parlament do budowy kolei etherowej pod całym miastem — takiej, jaką planowano właśnie w Paryżu? Jeszcze większą uwagę Żmijewskiej przykuły jednak ostatnie patenty. Dotyczyły w większości uzbrojenia: etherowych bomb beuleyowskich, udoskonalonych sztucerów oraz kulomiotów. I tak dotarła do ostatniego dokumentu, zaledwie sprzed paru miesięcy. Był to patent śmigła parowego napędzanego etherem. Eliza nie miała o tych rzeczach pojęcia, jednak schemat skomplikowanej turbiny wydał jej się wielce oryginalny. Gdy skończyła przeglądać teczki, ułożyła je chronologicznie w dwóch wielkich szafach. Ale dopiero kiedy patrzyła z dumą na półki uporządkowanych dokumentów, rzuciła jej się w oczy malutka skaza. Brakowało jednego numeru! Musiała przegapić gdzieś jeden patent! Najpierw pomyślała, że dokumentacja leży w zakurzonym rogu któregoś warsztatu. Kiedy asystentki ponownie przeszukały zakład i wróciły z niczym, Eliza postanowiła spytać Załuskiego. Może miał go w swojej prywatnej pracowni. Wspomniała o zaginionym patencie Konradowi, ale on machnął dłonią i powiedział, że był to niezamierzony plagiat wcześniejszej konstrukcji i dlatego został zniszczony. Jednak po zmieszaniu, które błysnęło w jego oczach przez ułamek sekundy, Eliza poznała, że chodzi o coś więcej. Pełna podejrzeń, zaczęła szukać śladów patentu w starych pokwitowaniach i dokumentacji. Prędko zorientowała się, że jest w nich sporo odniesień do numeru teczki, który został dokładnie zamazany grubą warstwą czarnego tuszu. Zauważyła, że patent usunięto również ze wszystkich list inwentaryzacyjnych, tworzonych na przestrzeni lat. Najstarsza, w której widniało zamazane pole, pochodziła z 1830 roku. Późnym wieczorem znalazła wreszcie wskazówkę. W księdze z drobnymi wydatkami wpisał się młodszy referent, który w dniu 17

lipca 1830 roku zawiózł do Westminsteru wniosek patentowy i wydał osiem pensów na dorożkę. Referent był na tyle porządny, że zapisał numer dokumentu, który wiózł. Właśnie tego numeru szukała. Sprawdziła daty na dokumentach patentowych o numerach o nieco niższych i wyższych. Potwierdziła w ten sposób, że zaginiony patent sporządzono pomiędzy latem 1829 roku a jesienią 1830. W przededniu powstania. Ta zbieżność dat wydała się Elizie bardzo ciekawa — i niepokojąca. Wiedziała, że to może być tylko zbieg okoliczności. Czuła jednak, że nie daruje sobie, jeśli nie rozwiąże tajemnicy dokumentu. Spojrzała jeszcze raz do księgi drobnych wydatków. Załuskiemu udało się wyrugować wszystkie ślady patentu z firmowych dokumentów. Wątpiła jednak, czy równie łatwo mógł je usunąć z przepastnych archiwów Westminsteru. Postanowiła, że poczeka na pierwszą dobrą wymówkę, by tam pojechać. Tymczasem wieczorami, po całym dniu pracy, Eliza odwiedzała Lożę Nowego Świtu. Ćwiczyła szermierkę, strzelanie i brała udział w szkoleniu akolitów. Prescott i Byron próbowali przygotować swoich ludzi na najgorsze, bo prędko stało się jasne, że tajemniczych owadów było więcej, niż dotąd sądzili. Pod Lambeth Waterworks odkryli ich stare gniazdo, pełne szczątków ludzkich oraz zwierzęcych. Opuściły je wkrótce po starciu, co Eliza uznała za bardzo niepokojące. Były ewidentnie inteligentne i chciały pozostać nieodkryte. Dlatego Żmijewska zaczęła pomagać wywiadowi Loży, który dwoił się i troił, próbując zlokalizować nowe gniazdo. Razem przekopywali się przez gazety, kolumny kryminalne oraz działy pełne niesamowitych plotek. Mieli nadzieję, że drogę wskażą im tajemnicze zaginięcia lub zeznania świadków. Niestety, drużyny wysyłane tymi tropami wracały z pustymi rękoma. Po całym dniu pracy, ćwiczeniach fizycznych i intelektualnych łamigłówkach w siedzibie Loży, Eliza wracała do swojego pokoju nocą, kompletnie wyczerpana. Jednak zamiast spać, zmieniała Abelarda w opiece nad Xa’ru. Tetygon powoli wracał do siebie, chodził po mieszkaniu, ale wciąż miał częściowo niesprawne ręce i nie potrafił sam oczyścić się

z pleśni. Był za to całkiem przytomny, dzięki czemu Eliza mogła zorientować się, że nie tylko jego ciało ucierpiało podczas nieudanego ataku. Xa’ru był załamany. Zawiódł. Bał się, że nie zdoła wrócić z darem do swojego roju. Żmijewska nie wiedziała, jak mu pomóc. Zły humor owada udzielił się też Mitchellowi. Szkot zrobił się zgorzkniały i znużony, co Eliza potrafiła do pewnego stopnia zrozumieć. W końcu całe dnie tylko gapił się w ścianę i przekomarzał z Abelardem. Jeśli zaś chodzi o tego ostatniego, to starał się bardzo, by pani Humpfordt nie widziała, jak przychodzi i wychodzi. Tajemnicy nie udało się utrzymać długo. Już drugiego dnia właścicielka wezwała Elizę i kazała jej wytłumaczyć, dlaczego trzyma w swoim pokoju mężczyznę. Eliza opowiedziała, że to dawny znajomy, który chwilowo znalazł się bez dachu nad głową i szuka nowego lokum. Pani Humpfordt oburzyła się, zarzucając jej kłamstwo. Eliza zeznała zatem, że Abelard to żonaty, dobrze sytuowany mężczyzna, który jest jej kochankiem. Potrzebują dyskretnego miejsca na schadzki i za jej pokój zapłacą podwójnie. Następnie wręczyła kobiecie pieniądze. Pani Humpfordt sapnęła, mruknęła: „Wiedziałam”, spakowała pieniądze do kieszeni i więcej nie robiła im problemów. Nawet zaczęła kłaniać się uprzejmie Szklarskiemu, gdy wchodził po schodach — z porozumiewawczym uśmiechem, który Abelard wziął za próbę flirtu, czym bardzo się spłoszył.

*** Wreszcie nadszedł dzień, kiedy Eliza znalazła okazję, by pojechać do Westminsteru. Powiedziała Załuskiemu, że idzie porozmawiać z ministrem nauki o nowym patencie, o którego nadanie chcieli się starać. Ubrała się jak na odwiedziny u samej królowej, wzięła dorożkę na London Bridge i przeszła nad ruchliwą Tamizą. Gmach wznosił się po drugiej stronie rzeki. Górował nad nieprzerwanym strumieniem łodzi i łódeczek swoją imponującą bryłą. W środku, wśród wysokich korytarzy wyłożonych czerwonymi

dywanami, setek drzwi o wypolerowanych na błysk klamkach i tłumu urzędników, Eliza odszukała pokoje Ministerstwa Nauki. Młodemu sekretarzowi wystarczyło tylko słowo, że przychodzi z zakładów Załuskiego, a od razu stał się niezwykle przyjazny i pomocny. Załuski wiedział, że aby rozwijać swój koncern, musi być blisko władzy. Dlatego nie było w rządzie ministra, który nie dostałby od niego jakichś drogich prezentów lub pakietu akcji, zaś minister nauki był częstym gościem na wystawnych przyjęciach w podmiejskiej willi Konrada. Otrzymał nawet luksusowy jacht z etherowym silnikiem, rzekomo jako prototyp, który ministerstwo testowało przed ewentualnym zakupem. Eliza powiedziała sekretarzowi, że ostatnio mieli w zakładzie wypadek, w którym ucierpiała część dokumentacji. Chciała sprawdzić wszystkie patenty koncernu i zobaczyć, czego może im brakować. Sekretarz zabrał ją do wielkiego, jasnego archiwum. Tutaj, w eleganckich szafkach z ciemnego drewna, spoczywała cała wiedza brytyjskich wynalazców i uczonych. Prędko odnaleźli dział z patentami Załuskiego. Zajmowały trzy pełne szafki. Eliza zaczęła przekopywać się przez dokumenty, z których większość już doskonale znała. Nagle zamarła. Trafione! Miała przed sobą ciemną, grubą teczkę z numerem, który tak pieczołowicie usunięto ze wszystkich archiwów w zakładzie. — Mogę to zabrać do skopiowania? — spytała. Sekretarz natychmiast spoważniał. — Wykluczone, droga pani. Może się pani zwrócić o odpis. Potrwa to kilka tygodni i będzie wymagało upoważnienia. — Ale mogę chociaż do niego zajrzeć? — Oczywiście — rzekł i wskazał mały stolik pod wysokim oknem. Podeszli tam razem. Eliza usiadła, sekretarz wisiał jej tuż nad ramieniem. Rozwiązała teczkę, zajrzała do środka. Stare, pożółkłe, rysowane ręcznie schematy. Kilkanaście stron zapisanych dłonią Załuskiego. I rycina. Przedstawiała dwa pejzaże rozdzielone pionową kreską. Jeden był podpisany jako „Świat 1”, drugi — „Świat 2”. Ponad każdym z pejzaży rozpościerała się kopuła, pod którą

znajdowało się wzgórze, a na nim drzewo i samotny człowiek. Podpisano je „Wycinek Świata 1” oraz „Wycinek Świata 2”. Wycinek pierwszego świata znajdował się w świecie drugim — i vice versa. Eliza cofnęła się na pierwszą stronę. Spojrzała na tytuł patentu. Brzmiał: Aparatus i metoda do transplantacji rzeczywistości, czyli przenoszenia obiektów lub miejsc z jednego świata w drugi przy użyciu sferycznego pola etheru. Wróciła do rysunku. Rozumiała już, co przedstawiał. Widziała wcześniej taką sferę. Bardzo starała się, żeby sekretarz nie zauważył, jak drżą jej dłonie. W uszach zaczął wzbierać Elizie osobliwy dźwięk — ten sam, który rozległ się, gdy całe Wilno na jej oczach rozpadało się na kawałki. Chwilę wcześniej nad miastem pojawiła się oślepiająca kopuła czystego etheru. Wzdłuż jej obwodu rozstąpiła się ziemia, zupełnie jakby ktoś odciął Wilno od reszty świata wielkimi krawieckimi nożycami. Jeszcze wiele lat potem uczeni ze wszystkich krajów spierali się, w jaki dokładnie sposób Rosjanie zniszczyli litewską stolicę. Nie pomagał fakt, że maszyna, która tego dokonała, wraz z całą obsługą musiała znajdować się pod kopułą. Przepadła zatem z całą resztą. Nikomu nie udało się odgadnąć, na jakiej zasadzie działała. Kolejne próby replikowania kulistych pól etheru spełzły na niczym. Teraz Eliza wiedziała dlaczego. Tylko jedna osoba znała tajemnicę przedziwnego etherowego zjawiska. Nauczyła się je wywoływać, zmieniła je w broń, a broń tę dostarczyła Rosjanom, zamiast przywieźć powstańcom obiecane uzbrojenie. Ta sama osoba opływała potem w rządowe zlecenia i stała się jednym z najbogatszych ludzi w Brytanii. Ta sama osoba — najwyraźniej ze wstydu, by nie dowiedziały się przyszłe pokolenia — próbowała wymazać wszystkie ślady zbrodniczego wynalazku. Konrad Załuski.

*** Tego dnia Eliza nie potrafiła już skupić się na pracy. Wróciła

z Westminsteru z półprzytomnym wzrokiem i do końca dnia snuła się po biurze. Słowa współpracowników przelatywały jej mimo uszu. Myślała tylko o patencie, którego jedną stronę zdołała wykraść z archiwum — i o tym, co miała zrobić teraz. Dostała ostateczny dowód. Dlaczego nie opuściły jej wątpliwości? Może Słowacki i Szklarski mieli rację, wątpiąc, czy podoła misji? Może faktycznie była wobec Załuskiego zbyt miękka? Kiedy Konrad wstąpił do niej na krótko tuż przed końcem zmiany, nie usłyszała nawet, co mówił. Chciała rzucić się na niego tu i teraz. Zatłuc go przyciskiem do papieru w obecności innych pracowników. Załuski nawet tego nie zauważył. Zostawił jej jakąś dokumentację, którą chciał przetłumaczyć na niemiecki, i powiedział, że spieszy się na spotkanie ze swoimi inżynierami. Tego wieczoru nie pojechała nawet do Loży. Wróciła prosto do swojego mieszkania, rozdarta między wściekłością a wątpliwościami. Abelard tłumaczył Xa’ru działanie gruszki do lewatywy. — Tak wcześnie? — spytał, kiedy przetoczyła się przez drzwi i ciężko zwaliła na łóżko. — Zły dzień w pracy. — Nie wiem, po co w ogóle tam jeszcze chodzisz — powiedział, odłożył gumowy przedmiot i wstał. — Dawno powinnaś była załatwić sprawę. Ale dobrze, że jesteś. Będę mógł wcześniej pojechać do Loży. Powiedziała mu o niej wczoraj, bo miała już dość natrętnych pytań. Zarekomendowała też Abelarda Byronowi, który ucieszył się z niespodziewanego rekruta. Eliza czuła, że w ten sposób choć trochę rekompensuje poecie fakt, że sama ma niewiele czasu. Nie spodziewała się tylko, jak szybko i zdecydowanie Abelard zaangażuje się w sprawy Loży. — Postanowiłem do nich przystać — powiedział, przygotowując się do wyjścia. — Rozmawiałem już z Byronem. Zrobi mnie od razu jakimś Znamienitym Rycerzem Świętej Ziemi. Czy może Świętym Rycerzem Znamienitej Ziemi? Nieważne, w każdym razie będę dowodził oddziałem akolitów. Wytropimy i zniszczymy gniazdo tych pluskiew. — Co? — Eliza aż uniosła się z łóżka.

— Chłopaki Byrona mają serce po właściwej stronie, ale brak im umiejętności — rzekł Abelard, zakładając surdut. — Ledwo strzelają, tropić nie potrafią w ogóle. Potrzebują kogoś doświadczonego. Dzisiaj mam tę ich śmieszną inicjację. Możesz ze mną pojechać. Xa’ru to już duży chłopiec, poradzi sobie. — To niebezpieczne! — Oczywiście! — zaśmiał się. — Łowy w sercu jednego z największych miast świata, na zupełnie nieznanego drapieżnika? Jeśli się uda, będę mógł resztę życia spędzić przy kominku, pisząc wspomnienia. A jeśli nie… Powiedz sama, czy gdzieś znalazłbym lepszy koniec kariery? — Nie możecie z nimi walczyć zwykłą bronią! — powiedziała Eliza, siadając na krawędzi łóżka. — Widziałam, co potrafią. Spotkałam je! — A jednak jesteś tu. Żywa. Nie mogą być aż tak zabójcze. — Abelard wzruszył ramionami. Eliza poczuła, że żal i strach ściskają jej gardło. Abelard tymczasem ruszył w stronę drzwi. — Proszę cię. Nie możesz tak ryzykować — rzekła. — Tak? Bo co? Nie znalazła odpowiedzi. Stała naprzeciw niego bez słowa, gotując się od sprzecznych emocji. Chciała go błagać; powiedzieć, jak bardzo jej na nim zależy. Jednocześnie miała ochotę krzyknąć, by poszedł i dał się zabić, skoro jest taki głupi. Abelard założył kapelusz, skinął jej głową i wyszedł. Eliza nie wiedziała, co ze sobą zrobić, więc bez słowa opatrzyła Xa’ru, zjadła prostą kolację i położyła się wcześnie spać.

*** Ze snu spokojnego i ciepłego jak objęcia matki Eliza spadła prosto w zimny litewski las. Skuliła się, czując na karku płynny lód. Wokół rozciągały się milczące drzewa, a przed nią trwał koszmar, pełen nieludzkich wizgów i szybkich jak mrugnięcie oka, rozmytych cieni. Owady spadły na obóz z trzech stron. Dźwięki, które wydawały, nie brzmiały jak odgłosy żywych zwierząt; przypominały zgrzyt

zardzewiałego żelastwa. Eliza słyszała, że są coraz bliżej, ale nie potrafiła wypatrzyć, skąd nadchodzą. Widziała tylko puszczę — i czasem tylko kątem oka rejestrowała cienie przemykające pomiędzy drzewami. Zaraz potem pierwszy członek oddziału, siwy kanonier, który pamiętał jeszcze insurekcję, ryknął, gdy ostry jak brzytwa kolec wbił mu się w brzuch. Napastnik przywarł do jego ciała na sekundę. Wystarczająco długo, by Eliza go spostrzegła: podobne do pluskwy ciało, długie segmentowane odnóża i kolec na ogonie, tkwiący teraz w brzuchu kanoniera. Powstańcy chwycili za broń. Po tym, co widzieli w Wilnie, nic nie mogło ich zdziwić. Przyjęli po prostu, że to kolejna diabelska sztuczka cara. Gruchnęły stare dwururki, muszkiety, gwintówki, a nawet dwa etherowe sztucery. Prochowy dym spowił las. Nie widziała, by trafili choć jednego. Owady były zbyt szybkie. Przelatywały od człowieka do człowieka, masakrując ich metodycznie. Zbliżały się do niej. Jeden przylepił się na oczach Żmijewskiej do ciała podchorążego ze szkoły w Warszawie, który miał zabawny akcent. Inny przebił przednimi odnóżami chłopaka z jej rodzinnej wsi. Powstaniec wyciągnął dłoń w stronę Elizy, jakby błagał o pomoc. Żmijewska przyklękła, chwyciła w garść mięsiste runo i kępki mchu. Wykrzyczała słowa w sekretnej mowie córek Żmija. Poczuła, jak jej skórę oblewa ciepło. Poczuła, jak moc wyssana z płodnej, tętniącej życiem ziemi rozpycha jej żyły tak mocno, jakby miały wybuchnąć. Otoczyła ją chmura jasności. Jeden ze stworów, który pędził w jej stronę, zatrzymał się porażony. Odszukała wzrokiem kuzynkę. Pułkownik Emilia Plater stała pośrodku bitwy, na obalonym konarze, i strzelała z etherowego sztucera, który co chwila błyskał błękitem wyładowań i rozrywał powietrze czerwienią rozżarzonych pocisków. Pobiegła w jej stronę. Kątem oka widziała, jak ku Emilii mknie rozmyty cień. Był dużo szybszy. Eliza zrozumiała, że nie zdąży przed nim. Stanęła i próbowała rozpaczliwie przypomnieć sobie coś, co mogło uratować kuzynkę. Nie zdążyła. Kształt dopadł do dziewczyny; przylepił się jak

niesiony wiatrem mokry liść. Poszarpał jej bok ostrymi odnóżami. Emilia zawyła. Obróciła sztucer ku sobie, wsadziła lufę pod pachę i pociągnęła za spust. Z grzbietu owada buchnęła fontanna brunatnej krwi i pary. Zleciał z ofiary, kalecząc jej barki. Emilia zgięła się wpół. Eliza dopadła do niej, objęła ją, ukoiła dotykiem ból. Tkwiły chwilę w bańce światła, obejmując się, podczas gdy wokół trwała masakra. Wreszcie Emilia Plater wyprostowała się, splunęła, uniosła do oka sztucer i znów dała ognia. — Musimy uciekać! — krzyknęła Eliza. — Nie zostawię swoich ludzi — odparła Emilia. Nie było ich już wielu. Ostatnia garstka zbiła się u podnóża konaru, plecami do siebie. Strzelali na oślep, a lawina ognia spowolniła trochę owady, które krążyły wokół, jakby wiedziały, że w końcu wyczerpie się amunicja i przegrzeją etherowe sztucery. — Nie pomogę im, rozumiesz? — Eliza szarpnęła Emilię za ramię. — Mogę uratować tylko ciebie! Owady krążyły chwilę, jak klucz czarnych ptaków na niebie — i podobnie jak ptaki jednocześnie zmieniły kierunek. Uderzyły na powstańców. Emilia Plater zamarła, widząc, jak przełamują obronę i błyskawicznie przylepiają się do kolejnych osób. Eliza tymczasem pociągnęła kuzynkę za sobą. Chwilę potem biegły już między drzewami, zostawiając z tyłu dogasającą bitwę. Część owadów ruszyła za nimi. Żmijewska obejrzała się i spostrzegła, że są coraz bliżej. Wiedziała, że im nie uciekną. Ale nie mogli też stanąć, bo nie była w stanie bronić się jednocześnie przed tyloma przeciwnikami. Została jedna możliwość. Biegnąc, Eliza wyciągnęła zza pasa kuzynki ostry kord. Wbiła go sobie w przegub prawej ręki, pociągnęła w bok. Skrzywiła się z bólu. Siknęła krew. — Co robisz? — wydyszała Emilia i próbowała ją powstrzymać. Eliza jednak wbiła ostrze w drugi przegub. Potem stanęła. Odwróciła się do ciemnych, rozmazanych sylwetek, które sunęły na nich jak burzowy front. Klęknęła. Emilia Plater szarpała ją. Krew płynęła. Eliza Żmijewska poczuła, jak jej życie wsiąka w ziemię, rozgałęzia się w niej szkarłatną grzybnią, przyspiesza, sięga wszystkich

krzewów, wszystkich drzew, wyciska ze smolistego gruntu ukryte duchy dawno zmarłych sióstr, matek, babek. Emilia oniemiała, widząc, jak stają wokół nich — ulepione z mgły, jasne. Niektóre były ubrane, jakby przyszły wprost z kawiarni na wileńskiej ulicy. Inne miały na sobie przedziwne, prymitywne stroje z mitycznych czasów, kiedy Żmij chodził po ziemi pod postacią pięknego młodzieńca i płodził synów oraz córki. Synowie zostawali bohaterami legend. Losu córek nikt nie znał. Ale tej nocy, na rozpaczliwe wezwanie Elizy Żmijewskiej, niemal wszystkie stanęły jeszcze raz obok siebie, w ciemnym mateczniku. Kręciło się jej w głowie. Wiedziała, że zaraz straci przytomność z upływu krwi. Rany bolały wściekle. Owady zatrzymały się, ukryły za pniami. Bały się wejść między jasne, rozmazane obłoki, które otoczyły Elizę i Emilię. Jednocześnie sam las się poruszył, pnie i gałęzie wyciągnęły się w stronę intruzów, ziemia otworzyła pod nimi wielkimi rozpadlinami. Stworzenia były szybkie. Skrzecząc, skakały z pnia na pień, z jednego miejsca w drugie. Las zaciskał się jednak wokół nich jak pięść, osaczył je, przygniótł, starł na miazgę pniami, kamieniami, konarami. Gdy ostatni z owadów zginął, córki Żmija zaczęły rozpływać się w powietrzu. Ostatnia, matka Elizy, podeszła jeszcze do niej, położyła jej dłoń na czole, a potem z uśmiechem wtarła glinę w przecięte żyły, którymi prędko uciekało życie. Żmijewską pochłonęła ciemność. Znowu spadała.

*** Rozrzuciła ręce na bok i otworzyła oczy. Żołądek chwilę jeszcze leciał w dół. Dopiero gdy się uspokoił, a sufit przestał się oddalać, Eliza spostrzegła, że w ciemności wisi nad nią łeb wielkiego owada. Miała na czole jego zimną, szorstką łapę. Xa’ru wpatrywał się w twarz kobiety z uwagą doświadczonego lekarza, ona zaś mogła zobaczyć każdy szczegół jego mozaikowych oczu.

Odsunęła się powoli, ale zdecydowanie. — Co robisz? — spytała. W ciemności rozległ się głos Mitchella. — Xa’ru usłyszał twój sen, Elizo. Jest zaniepokojony. Poprawiła nocną koszulę, z której na wolność wysunęła się pierś. Zaraz zdała sobie sprawę, że owad nie przykłada do tego najmniejszej uwagi. — Zaniepokojony? — spytała. — Czym? Xa’ru wydał kilka szybkich klików. — On widział już stworzenia z tego snu, Elizo. Żmijewska oprzytomniała nagle, jakby polano ją zimną wodą. — Co? — Xa’ru mówi — tłumaczył powoli Mitchell — że takie stworzenia żyły w jego świecie dawno temu. Sądząc po liczbie pancerzy, które tetygoni znajdowali w jaskiniach, rozpadlinach i lasach, były bardzo liczne. Nazywali je Uri’ven. Z grubsza znaczy to: „uderzające z zaskoczenia”. — Zaskakuny — rzekła Eliza, która lubiła tworzyć ciekawe słowa. Rzecz nazwana stawała się od razu mniej straszna. — Niech będzie — odparł Mitchell. — Zaskakuny doprowadziły do zagłady niejedno rojowisko, a pierwotni tetygoni toczyli z nimi krwawe wojny. Zyskali przewagę dopiero, gdy ich cywilizacja rozwinęła się na tyle, że zaczęli zawierać sojusze między rojami i wytwarzać doskonalszą broń. Gdy Xa’ru przyszedł na świat, ów tajemniczy gatunek już dawno nie istniał. Mitchell zrobił przerwę, jakby wsłuchiwał się w myśli przyjaciela. — Wybacz, to trochę skomplikowane — rzekł po chwili. — Tetygoni najwyraźniej wierzą w jakiś barbarzyński przesąd, wedle którego każdy gatunek zmienia się w czasie, dostosowując do środowiska oraz innych gatunków. Nazywają te herezje „drabiną życia”. Uważają, że rozwinęli się na przestrzeni dziesiątków tysięcy lat z mniej inteligentnego gatunku owadów. Zaskakuny to dla nich wrogowie, ale mimo to są im wdzięczni. Właśnie te istoty stworzyły tetygonom przestrzeń do rozwoju, bo wcześniej wybiły wszystkich… Mitchell przerwał, wyraźnie zdumiony.

— …ludzi? — rzekł do Xa’ru. — Przepraszam, musiałem go źle zrozumieć! Znów zamilkł. Mimo panującego w sypialni półmroku Eliza dostrzegła, że na jego twarzy odbijają się silne emocje. Xa’ru klikał wściekle. Temperatura rozmowy wyraźnie wzrosła. — Ludzi? — wtrąciła się. — Przecież w jego świecie nie było ludzi! — Najwyraźniej byli — powiedział Mitchell. — Xa’ru jest pewien. Sam widział ich szkielety, kamienne narzędzia, naskalne malunki. Człowiek był głównym źródłem pożywienia zaskakunów. Dlatego wyspecjalizowały się właśnie w łowach na ludzi. W końcu doprowadziły do ich wyginięcia, a potem wybiły większość dużych ssaków. Dopiero wtedy na arenie natury zjawili się tetygoni. Eliza poczuła nieprzyjemny dreszcz. Narzuciła na plecy kołdrę i podciągnęła kolana pod brodę. Teraz rozumiała konsternację doktora Gulla. Kamuflaż tego stworzenia rzeczywiście był w niezwykły sposób dostosowany do ludzkiego oka i percepcji. Pierwszy raz w historii człowiek mierzył się z tak wyspecjalizowanym drapieżnikiem. Eliza bała się o rezultat tego starcia. W Europie13 zaskakuny wybiły homo sapiens co do jednego. A teraz były tu, w sercu Europy1. Czy mieli szansę w starciu z nimi? Coś jednak ciągle nie dawało jej spokoju. — To nie tłumaczy, skąd zaskakuny wzięły się na Litwie w 1830 — zauważyła. — Ani teraz, w Londynie. Skoro w Europie13 już dawno wymarły, nie mogły pochodzić stamtąd. Etherowe bramy nie cofają czasu… Owad zaklikał. — Xa’ru twierdzi, że ostatnio zaskakuny powróciły do jego świata — powiedział Mitchell. — Dokładnie dwadzieścia pięć lat temu roje z kontynentu doniosły o potężnej eksplozji, która pojawiła się znikąd i przetoczyła nad środkową Europą13. Gdy zwiadowcy dotarli w miejsce wybuchu, odkryli dziesiątki mil wypalonej do gołej skały ziemi. Wkrótce potem zaatakowały ich zaskakuny. Eliza się zamyśliła. Dwadzieścia pięć lat. Tysiąc osiemset dziewiętnasty rok. Początki epoki etheru. Pierwsza wielka kampania

wojenna w Europie2, bitwa nad Nową Odrą! Pierwsze użycie bomb beuleyowskich! To musiało być to. Bomby tego rodzaju wykorzystywały czysty ether. Zdetonowane w jednym świecie, wybuchały dokładnie w tym samym miejscu w wielu światach równoległych. Rosjanie wykorzystali je jako pierwsi. W 1819, podczas decydującej bitwy nad Nową Odrą, zaciągnęli ładunek beuleyowski do lasu w Niemczech, w Europie1. Zdetonowali go, niespodziewanie niszcząc francuskie oddziały, które walczyły dokładnie w tym samym miejscu, tyle że w Europie2. Eliza wiedziała o tym dobrze, bo w ataku zginęła duża część Legii Nadwiślańskiej, w tym jej wujek. Od tej pory każde mocarstwo strzegło uważnie swojego terenu w alternatywnych światach. To jeden z powodów, dla których tyle sił poświęcały ich odkrywaniu i wznoszeniu w nich posterunków. Eliza zaczynała rozumieć. Elementy układanki wskakiwały na swoje miejsca. Musiała się jednak upewnić. — Czy potem były jeszcze dwie eksplozje? — spytała. — Jedna… dwadzieścia jeden lat temu? Druga dziesięć lat temu, na morzu? Rok 1824, kolejna wojna w Europie1. Francuzi wykorzystali bombę beuleyowską podczas obrony Reims. Rok 1838 — brawurowa akcja admirała Nelsona, który zwabił Niezwyciężonego, największy francuski pancernik, na Morze Północne i wysadził pływającą bombą beuleyowską, zdetonowaną w Europie3. Xa’ru potwierdził. — Były jeszcze dwa wybuchy — dodał Mitchell. — Za każdym razem w ich miejscach pojawiały się małe grupki zaskakunów. Eliza nabrała pewności. Stało się to, czego od dawna bał się Byron — ludzkość miała ponieść karę za sięganie po tajemniczą energię próżni. Katastrofy nie sprowadził jednak Kolaps ani żadne inne fizyczne zjawisko. Miał ją przynieść groźny dla człowieka gatunek, który prześlizgiwał się przez szczeliny między światami tam, gdzie ludzie wyzwalali potężne energie. Bomby beuleyowskie. Gigantyczne silniki, jak ten z Lambeth. I kopuła, którą Rosjanie zniszczyli Wilno.

Gdy to ostatnie dotarło do Elizy, zerwała się z łóżka, czując jak łomocze jej serce. Chciała wyć. Tłuc w bezsilnej złości w ścianę. Konrad Załuski nie tylko zdradził powstanie. Jego wynalazek sprowadził na Litwę upiorne owady, które zmasakrowały jej oddział i odebrały jej Emilię! Musiała ostrzec Lożę. Nie wiedzieli, z czym naprawdę mają do czynienia. Jednocześnie czuła, że nadszedł czas, by skonfrontować się ostatecznie z Załuskim. Już zbyt długo tego unikała. Dlatego, stojąc w samej koszuli przed głową Szkota i wielkim owadem, obmywana zimnym, nocnym powietrzem, podjęła w końcu decyzję. Nadszedł czas zemsty.

ROZDZIAŁ XIV

Wśród krwawych czynów wszelka skona litość I duch Cezara, na zemstę łakomy, Wróci gorący z samego dna piekła, Monarszym głosem zagrzmi po tej ziemi, Wszystkie psy wojny puszczając ze smyczy: „Wojna bez końca i bez miłosierdzia!” Aż zapach śmierci ogarnie powietrze Z trupów, o pogrzeb daremno żebrzących!12

William Shakespeare, Juliusz Cezar, 1599

Następnego dnia Eliza zabrała ze sobą pistolet. To była niedziela — w fabryce pracowała tylko niewielka zmiana, która miała utrzymać w ruchu maszyny. Najlepszy moment na to, co planowała Żmijewska. Przyszła do biura rano, jako pierwsza. Ukryła broń w biurku, żeby przypadkiem nie zgubić jej w ciągu dnia. Potem starała się wykonywać normalną, codzienną pracę, udając, że nadrabia zaległości z tygodnia. W głowie miała jednak tylko jedno. Ostatni z pracowników wyszedł po szóstej. Żmijewska zgasiła światła, usiadła w ciemnym biurze i dla pewności czekała dalej. Zegar tykał, a ona siedziała, oglądając w bladym wieczornym świetle rycinę, którą zdołała wynieść z archiwów Westminsteru. Przypominała sobie świdrujący wizg, który rozległ się, gdy Rosjanie z pomocą etherowej kopuły wydarli ze świata Wilno, a potem posłali je w niebyt. Słyszała krzyki, które wydawali ludzie, zmieniając się przed nią w obłoki czerwonej mgły. Dwieście tysięcy duchów wołało o zemstę. Wybiła siódma. Korytarzem od strony gabinetu Załuskiego nadszedł

Huang Xi. Eliza zamarła w ciemnym pokoju i wstrzymała oddech. Gdy Huang minął biuro i zniknął, wstała. Ruszyła do gabinetu Konrada. Nie skorzystała z windy. Wspięła się po schodach i otworzyła cicho drzwi. Konrad Załuski stał przed wysokim lustrem w złoconej ramie i poprawiał wieczorowy strój. Zobaczył w odbiciu, jak uchylają się drzwi i wychodzi zza nich Eliza. Nie wyglądał na zaalarmowanego. Wkroczyła na miękki, czerwony dywan. Zatrzymała się dziesięć kroków za Załuskim. — O! Tak późno, a ty jeszcze w zakładzie? — rzucił w jej stronę, poprawiając jedwabny fular. — Nie płacę ci dość, żebyś poświęcała firmie całe swoje życie. I dlaczego nie korzystasz z windy? Eliza nie odpowiedziała. Za plecami, w spoconej dłoni miętoliła kolbę trzylufowego deringera. Załuski sięgnął po wiszący obok lustra frak, otrzepał go z metalowych opiłków i założył. — Idę do pani Ady Lovelace — rzekł. — Mamy jeszcze kilka drobiazgów do omówienia. Jeśli chcesz i nie masz żadnych planów na wieczór, możesz się przyłączyć. Ale jutro nie przychodź do fabryki. Przyjadę po ciebie pod dom. Jedziemy do Manchesteru! — Manchesteru? — Otwieram tam nowy zakład. Chciałbym, żebyś przy tym była, jeśli nie masz nic przeciwko. — Ja? — odparła, zbierając odwagę, by powiedzieć mu, po co tu przyszła. Załuski obejrzał się w lustrze ze wszystkich stron i zmarszczył czoło. — Przepraszam, że nie uprzedziłem cię wcześniej. Miałem tyle na głowie! Przyda mi się ktoś zaufany do tych wszystkich negocjacji, ustaleń. Myślałem o Adzie, ale będzie zajęta w Londynie, więc pomyślałem, że… To był ten moment. Eliza wzięła głęboki oddech. Uspokoiła ciało. — Dlaczego nas zdradziłeś? — powiedziała twardo. Załuski obrócił się zaskoczony. — Co?

— Dlaczego nas zdradziłeś? — powtórzyła. — Wtedy, na Litwie? Machnął dłonią. — Daj spokój. Jeszcze ci chodzi po głowie powstanie? To już zamierzchły czas. Innymi rzeczami powinniśmy się teraz zajmować. Eliza milczała z zaciętą miną. Chwyt na kolbie miała już pewny, spokojny. — Posłuchaj — rzekł miękko Załuski. — Nie mogę odpowiadać za to, co nagadali wam przywódcy powstania. Gdyby obiecali, że Bóg ześle mannę z nieba, mielibyście żal, że nie spadła? Roześmiał się. Nie powinien był tego robić. Żmijewska wyprostowała się i powiedziała głośno, donośnie: — W imieniu Rzeczpospolitej Polskiej, wyrokiem sądu Rady Emigracyjnej z dnia 14 lutego 1844 roku… — Eliza! Nie wygłupiaj się. Co to za dziecinada… — …zostałeś skazany na śmierć. Wyrok będzie wykonany natychmiast. Wyciągnęła pistolet. Nim Konrad zdążył zdziwić się na jego widok, pociągnęła spust. Po gabinecie przetoczył się huk. Trzy lufy rzygnęły ogniem i dymem. Broń niemal wyskoczyła Elizie z rąk. Załuski stał przed nią zszokowany. Na jego białej kamizelce wykwitły ślady krwi. Przyłożył do piersi dłoń. Popatrzył na ranę i swoje zakrwawione palce z miną, w której mieszały się zaskoczenie, ból, smutek — i wielkie rozczarowanie. Potem runął na dywan jak kłoda. Eliza nie zastanawiała się, co zadziałało pierwsze: ołów, srebro czy jad.

*** Schody na mansardę kamienicy przy Marshall Street nigdy wcześniej nie wydawały się Elizie tak wysokie. Szła po nich dobry kwadrans, na miękkich jak wata nogach. Stanęła pod drzwiami. Dłuższą chwilę szukała klucza. Rozpłakała się. Wzięła się w garść. Znowu szukała klucza. Znalazła. Otworzyła drzwi. Abelard i Xa’ru siedzieli na podłodze. Grali w kanastę. Xa’ru

z trudem trzymał karty w swoich szponach i co chwila pokazywał je leżącej obok głowie Mitchella, która podpowiadała mu ruchy. Eliza weszła do środka. Abelardowi wystarczyło krótkie spojrzenie na jej ściągniętą smutkiem, bladą twarz, by zgadnąć, że coś jest nie tak. — Co się stało!? — Zerwał się z miejsca. Nie odpowiedziała. Zwaliła się ciężko na krzesło. — Zrobiłaś to, prawda? Zrobiłaś! — powiedział. Skinęła głową, próbując nie rozpłakać się po raz drugi. — Moja Elizo — rzekł Mitchell. — To doprawdy straszne. Ale pan Szklarski opowiadał mi o tym człowieku takie rzeczy, że nie dziwię się ani trochę. Xa’ru twierdzi, że w jego roju takim zdrajcom… Żmijewska uciszyła Thomasa ruchem dłoni i podniosła się z krzesła. — Wystarczy, panie Mitchell. Nie będziemy już o tym rozmawiać — ucięła, po czym odwróciła się do Abelarda. — Musimy przenieść Xa’ru do ciebie. Nad ranem opuszczam Londyn. Abelard przygasł nagle i zmalał w oczach. — Ja… miałem nadzieję, że jeszcze trochę z nami zostaniesz. Byron… — Uwierz, chciałabym. Loża robi coś naprawdę ważnego, ale teraz ściągnęłabym tylko na Byrona niebezpieczeństwo. Załuski miał przyjaciół w rządzie, był ważną osobistością. Będę najbardziej ściganą osobą w Anglii. Musicie poradzić sobie beze mnie. Abelard skinął głową, wstał i poszedł na dół wezwać dorożkę. Eliza okryła Xa’ru starym płaszczem, owinęła mu twarz jednym ze swoich szali, a na szpony wsadziła długie skórzane rękawiczki. Mitchell znowu zawisł przy pasie owada. Potem spakowała prędko swoje rzeczy i napisała do pani Humpfordt liścik, do którego wsadziła funta. Ułożyła go na stoliku. Zamknęła drzwi, a potem wcisnęła klucz do środka przez szparę pod drzwiami. Cicho sprowadziła Xa’ru po schodach. Minęli mieszkanie pani Humpfordt. Eliza miała ochotę zejść jeszcze do sutereny i pożegnać się z Mary, ale doszła do wniosku, że jest za późno — nie chciała budzić jej dzieci. Postanowiła wymóc na Abelardzie obietnicę, że

odwiedzi ją w najbliższych dniach i przekaże jej ostatni datek. Wyszli przez bramę i podwórko, w stronę Broad Street, na której czekała już dorożka z Abelardem. Załadowali się do środka. Kiedy dorożka potoczyła się przez spokojny wieczorny Londyn, rozświetlony latarniami i oknami gwarnych restauracji, Eliza poczuła ulgę. Zamknęła tu już wszystkie sprawy. Mogła wyjechać. Jednocześnie czuła smutek, że na zawsze porzuci miasto, które przez ostatnie dwa tygodnie było jej domem. Wiedziała, że nie będzie mogła wrócić do Anglii. I to nie tylko z powodu policji. Nie miała zamiaru kiedykolwiek odwiedzać miejsc, które przypominałyby jej o Konradzie Załuskim. Gdy podjechali pod dom Abelarda, on wyskoczył pierwszy. Upewnił się, że nikogo nie ma na ulicy ani w oknach, po czym dał sygnał i razem z Elizą wprowadzili Xa’ru do domu. Było już późno i zimno. Xa’ru zrobił się wyraźnie ospały, więc Abelard zaprowadził go na górę, do sypialni. Potem zszedł z powrotem do pokoju dziennego, gdzie Eliza snuła się zamyślona w półmroku, między zakurzonymi trofeami oraz kolekcją myśliwskich strzelb. Abelard zapalił oliwną lampkę, pogrzebał chwilę w komodzie, po czym wyciągnął butelkę bursztynowego płynu z nieczytelną naklejką oraz dwie szklaneczki z grubego szkła. — Szkocka z Islay — rzekł, podchodząc do Elizy. — Najlepsza na smutek. Polał obficie i podał jej jedną ze szklanek. — Za ojczyznę! — wzniósł toast. — Za ojczyznę. I dawnych przyjaciół — odparła Eliza. Stuknęli się szkłem. Whisky smakowała torfem, przypaloną smołą i wodorostami. Kanapa Abelarda była zawalona ubraniami, butelkami i starymi gazetami, dlatego usiedli na miękkim dywanie. Ze ścian patrzyły na nich szklane oczy antylop, lwów, tygrysów, niedźwiedzi, wilków, a nawet jednego słonia. Eliza poczuła, że jej również szklą się oczy. Nienawidziła się za to. Załuski był zdrajcą. Nie powinna już o nim myśleć!

Abelard wypił do dna i popatrzył na Elizę. — Słuchaj, nie musisz mi opowiadać wszystkich szczegółów — rzekł. — Powiedz tylko jedno. Nie cierpiał bardzo? Był w końcu przyjacielem. Pokręciła głową, a potem wysunęła z kieszeni trzylufowego derringera. Abelard gwizdnął. — No to możemy chyba przyjąć, że zabiłaś go na śmierć. Nie uśmiechnęła się, więc Abelard polał następną kolejkę. Uniósł szklankę i chwilę patrzył, jak whisky przelewa się, lgnąc do ścianek. — To będzie gorzki tryumf dla Słowackiego. I wielki cios dla Adama Mickiewicza — powiedział. — Bohater jednego z największych dzieł wieszcza zabity jako zdrajca narodu! Słowa Abelarda wyrwały Elizę z zamyślenia. — Co? — Nie wiedziałaś? — rzekł zdziwiony Abelard. — O czym? Podniósł się ciężko, podszedł do zakurzonej półki z książkami i ściągnął z niej mały tomik, oprawiony w jasne płótno. Podał go Elizie. Konrad Wallenrod, pierwsze wydanie z 1828 roku, z drukarni Karola Kraya w Petersburgu. — Żartujesz! Konrad Wallenrod to… — nie musiała kończyć, bo gdy tylko to powiedziała, zdało jej się to całkowicie oczywiste. Nie potrzebowała już nawet dedykacji, która znajdowała się na pierwszej stronie tego wydania, a brzmiała: „Temu, co na obczyźnie”. Jak mogła nie pomyśleć o tym za pierwszym razem! Załuski wyjeżdża do wrogiego Polakom Londynu w 1827 roku. Rośnie krok po kroku w hierarchii londyńskich przedsiębiorców. Buduje prywatne imperium. Paryscy emigranci i mieszkańcy Księstwa patrzą na niego jak na zdrajcę, a tymczasem Mickiewicz imiennika Konrada czyni bohaterem wielkiego poematu o zemście, czekającej na właściwy czas; poematu o pięciu się w górę w szeregach wroga. O decydującym ciosie, wymierzonym z zaskoczenia, po latach. A inskrypcja w fabryce? „Naszą zemstę w tym bułacie pogrześć i nabalsamować, i na późne czasy schować”.

Wszystko ułożyło się jej w głowie. Załuski musiał tu przyjechać z dobrymi intencjami. Dopiero później stracił zapał lub coś stanęło mu na przeszkodzie. Ale teraz wszystko było stracone. Nie miała już szansy go o to spytać. Ścisnęła książkę tak mocno, że zbielały jej kłykcie. — Dlaczego mi nie powiedziałeś? — rzekła, próbując opanować głos. — A jakie to niby miało znaczenie? Nie przyszedł nam z pomocą, Elizo! Wilno upadało, a on grzał tyłek w londyńskich klubach. Czy to ważne, z jakim zamiarem jechał do Londynu? Albo co myślał sobie o nim Mickiewicz? To wielki człowiek, ale często widzi bohaterów i proroków tam, gdzie ich nie ma. Ordon. Towiański. Konrad Załuski… — Myślałam, że Załuski… współpracował z Rosjanami — wydusiła. — Żartujesz? Okradli go, a on nie był typem człowieka, który zapomina takie urazy. — Okradli? Abelard milczał chwilę, wyraźnie zażenowany. — Tego też nie wiedziałaś, prawda? — powiedział. Przetarł twarz i zamyślił się, szukając odpowiednich słów. — To było niedługo po tym, jak przejął firmę wuja. Przed powstaniem. Chyba dwudziesty dziewiąty rok. Zatrudnił się u niego jakiś Rosjanin, inżynier z Odessy. Załuski nawet go polubił, pracowali razem parę miesięcy. Tym bardziej poczuł się zdruzgotany, gdy ten Rosjanin zniknął nagle, kradnąc z sejfu wiele patentów i schematów. Okazało się, że był carskim agentem… Nie wspominał o tym? Eliza pokręciła głową. — Nie dziwię się — powiedział Abelard. — Bardzo to nim wstrząsnęło. Wstydził się do dziś. Wątpię, czy wyszło to poza Londyn, ale tutejsi Polacy w swoim czasie sporo o sprawie plotkowali. Widocznie ktoś z firmy Konrada wygadał się przy wódce. Elizie zakręciło się w głowie. Czyli technologia, dzięki której Rosjanie zmasakrowali Wilno, nie pochodziła od Załuskiego! A przynajmniej nie bezpośrednio. Ukradziono mu ją tylko, co znaczy…

— Bogowie! — krzyknęła Eliza, zrywając się nagle z dywanu. — Uspokój się. — Wiesz, co zrobiłeś? Dlaczego nie powiedziałeś mi tego wszystkiego wcześniej! Rozumiesz? Gdybym wiedziała… Abelard stanął naprzeciw niej — wielki, rozzłoszczony. — I znowu! — krzyknął. — Pomogłem ci. Niańczyłem twojego pieprzonego owada. Wszystko nieważne! Pojawił się cień szansy, że Załuski nie był tak skończonym sukinsynem, jak ci się wydawało, a znowu myślisz tylko o nim! — Abelardzie… — Nie przerywaj! Sądzisz, że łatwo było przez te wszystkie lata w Wilnie patrzeć, jak wokół niego skaczesz? Wiesz, ile chciałem oddać, by znaleźć się na jego miejscu? Wiesz, że ta cała konspiracja, ganianie się po nocy z policmajstrami, spotkania, kluby, odezwy… że to wszystko robiłem dla ciebie? Nigdy tego nie zauważałaś! Liczył się tylko Załuski. A potem — Emilia. Kiedy zobaczyłem cię po latach, myślałem, że przeszło, minęło. Że widzisz, kim był naprawdę. Samolubnym, narcystycznym draniem, który robił karierę, gdy my szliśmy na śmierć. A ty ledwie go zobaczyłaś i znowu zaczęłaś tracić dla niego rozum! — Co? Wcale nie! — wtrąciła oburzona Eliza. — Siedem dni, dziewczyno! Miałaś go tylko zabić, a siedziałaś przy nim cały cholerny tydzień. Powiedz sama, czy z takim planem jechałaś do Londynu? Żmijewska zacisnęła usta. — Nie chciałem mówić rzeczy, które mogły utrudnić ci wykonanie wyroku — powiedział Abelard. — To chyba oczywiste! Ba, chciałem, żebyś go zabiła! Rozumiesz? Chciałem! Myślałem, że w ten sposób… Przerwał. W jego oczach błysnęły łzy. Eliza podeszła do Szklarskiego. Z rozmachem uderzyła go w twarz, a potem chwyciła swoją walizkę i wybiegła w noc.

*** W Soho była z powrotem przed północą. Szła półprzytomna, jak

w koszmarnym śnie. Nie rozglądała się. Nie próbowała unikać grupek pijanych mężczyzn, których właśnie wyrzucano z pubów. Chyba wzięli ją za obłąkaną, bo żaden jej nie zaczepił. Nie dbała o to. Nic już nie miało znaczenia. Dotarła do swojej kamienicy. Weszła na górę po skrzypiących schodach. Oparła się czołem o drzwi, sięgnęła do kieszeni i wtedy zdała sobie sprawę, że klucz jest po drugiej stronie. Zachichotała. Po chwili namysłu wyciągnęła z cholewy buta sztylet i z jego pomocą wyłuskała klucz przez szparę. Weszła do mieszkanka, zwaliła się ciężko na łóżko i prawie natychmiast zasnęła.

*** Zaspała! Wczoraj z emocji zapomniała nastawić budzik i wyczerpany organizm upomniał się wreszcie o swoje. Gdy obudziła się z ciężkiego, niespokojnego snu, na zewnątrz był już jasny dzień. Zaklęła, zrywając się z łóżka. Powinna już dawno być w drodze do Paryża! Zaczęła szybko myć się i ubierać. Była w połowie porannej toalety, gdy drzwi pokoju zatrzęsły się od łomotu. Policja? Niemożliwe, by tak szybko dowiedzieli się o śmierci Załuskiego i dotarli do niej! A może pani Humpfordt chciała zrobić o coś awanturę? Albo Abelard przyjechał z przeprosinami? Chyba że ten szalony Chińczyk znalazł ciało Załuskiego i teraz przyszedł się mścić. Eliza zerknęła na pistolet, który leżał obok łóżka na drewnianej skrzyneczce. Od wczoraj nawet go nie załadowała. Błąd. Teraz nie miała na to czasu. Pukanie się powtórzyło, tym razem jeszcze mocniejsze. Narzuciła na siebie koszulę, podeszła do drzwi i uchyliła je jedną ręką, w drugiej trzymając sztylet. W szczelinie ukazała się czerwona ze złości, otyła twarz pani Humpfordt. — Ktoś do ciebie, dziewucho. Czeka na dole. — Kto? — spytała Eliza.

— Hmpfff… A bo ja wiem? Ubieraj się lepiej. Co to za pomysł, żeby o tej porze w negliżu… Eliza podziękowała właścicielce, zamknęła drzwi i ponownie spakowała walizkę. Potem nabiła pistolet. Z braku czasu tylko jedną lufę — zwykłą, ołowianą kulą. Po chwili namysłu zostawiła bagaż w pokoju, narzuciła na siebie płaszcz, ukryła derringera między warstwami sukienki i ruszyła na dół. Nikt nie czekał na żadnym z półpięter. Nie było też nikogo u podnóża schodów, gdzie światło dnia wdzierało się przez uchyloną bramę. Eliza wyszła z kamienicy. Oniemiała. W małej uliczce stał etherowy pojazd Załuskiego. Obok niego — ochroniarz, który pałką i groźnym wyglądem próbował odstraszać ciekawskich. Eliza była pewna, że w środku siedzi Huang. Zastanawiała się, czy nie uciec, jednak wbieganie z powrotem do kamienicy nie miało sensu, a żeby wydostać się z uliczki, musiałaby przebiec koło ochroniarza. Zebrała się na odwagę i ruszyła do drzwi pojazdu. Te otworzyły się cicho. Po żelaznych schodkach zszedł na chodnik duch. Konrad Załuski stał przed nią szeroko uśmiechnięty i zupełnie żywy. Eliza poczuła, że załamują się pod nią nogi. Oparła się o mur, by nie upaść. — Gdzie twój bagaż? — spytał Konrad. — Mieliśmy przecież jechać do Manchesteru! Chciała coś odpowiedzieć, ale pociemniało jej przed oczyma. Osunęła się bezwładnie na bruk.

ROZDZIAŁ XV

Już pierwsza w nocy, a ja nadal snuję się korytarzami tego przeklętego domu. Ostatnio z trudem zasypiam, a jeśli sny już nadchodzą, są jeszcze krwawsze niż zwykle; pełne scen tak perwersyjnych, że ich tajemnicy nie mogę powierzyć nawet własnym dziennikom. Myślę, że nie służy mi ciągłe zamknięcie w gabinecie, bez dziennego światła, nad szczątkami tego przeklętego stwora, który śmierdzi jak zgniłe maliny i miód zmieszany z odchodami. Gdy zamykam oczy, widzę skalpel tnący obce tkanki, ścięgna, chrząstki, żyły. Jednak te osobiste poświęcenia wydają się przynosić skutki. Dokonałem kilku odkryć dotyczących stworzeń z Lambeth i przekazałem je pozostałym członkom Loży. Najważniejsze z tego są prawdopodobnie dwa: 1) Ich organy wzroku są nadzwyczaj wyczulone i przystosowane do życia w ciemności. Podejrzewam, że jasne światło jest dla nich trudne do zniesienia, ale upewnię się dopiero, gdy zdobędziemy żywy okaz. 2) Choć są bardzo szybkie, dobrze znoszą rozległe obrażenia, potrafią kamuflować się w niespotykanym stopniu, posiadają wyjątkowo ostre kończyny i kolec ogonowy, to nie mają zbyt wiele czystej fizycznej siły. Zacząłem nawet rozważać z Richardsem stworzenie pancerza chroniącego przed ich atakami, którego podstawą mogłaby stać się jedna z gotyckich zbroi lorda. Jednak żeby sprawdzić skuteczność takiego ekwipunku, potrzebowałbym żywego okazu. I ochotnika. Nie wiem, które z tych dwóch okaże się trudniejsze do zdobycia. Więcej nie zdołam wywnioskować z tego niekompletnego, zniszczonego okazu, zeznań Rory’ego i opowieści pani Żmijewskiej. Mimo pewnych sukcesów wciąż wiem o tych owadach zastraszająco mało. Obce mi są

choćby ich zwyczaje stadne, odżywanie, rozmnażanie… To ostatnie szczególnie mnie martwi. Przez długi czas szukałem najbliższego odpowiednika wśród znanych gatunków naszego świata. Choć wiele cech zewnętrznych stworzenia jest charakterystycznych dla rodziny tarczkownicowatych, to organy wewnętrzne i płciowe najbardziej przypominają Cimex lectularius — pluskwę domową. Pluskwa składa jaja przeciętnie trzy razy w roku. Łącznie około 250500 sztuk. Młode osiągają pełną dojrzałość po zaledwie trzech miesiącach. Bogu dzięki, że istoty z Lambeth najwyraźniej nie rozmnażają się tak szybko, inaczej Londyn byłby już nimi zalany. Musimy przygotować się jednak na to, że ich kolonia rośnie i jest dużo liczniejsza, niż przypuszczamy. Biorąc pod uwagę fakt, że ledwie para pokonała dobrze wyposażony odział Loży, nie wróży nam to dobrze. Nie chcę martwić lorda tymi niepewnymi dywagacjami, ale możliwe, że pierwszy raz trafiliśmy na aberrację, z którą Loża nie będzie sobie w stanie poradzić. Pamiętnik doktora Williama Gulla, kwiecień 1844

Eliza nie pojechała z Załuskim do Manchesteru. Gdy docucił ją na kanapie swojego pojazdu, do którego przez otwarte drzwi zaglądało kilku gapiów oraz zafrasowany ochroniarz, Żmijewska powiedziała, że od rana czuła się bardzo źle, a gdy zeszła po schodach, chwyciła ją nagła słabość. Załuski przyjął jej słowa z ufnością i szczerym zafrasowaniem. Dopytywał, czy nie miała wcześniej jakichś objawów, czy nie piła londyńskiej wody i czy nie myślała o przeprowadzce do zdrowszej okolicy. Eliza w trakcie rozmowy uważnie przyglądała się Konradowi. Próbowała wypatrzyć znak, że ma do czynienia z dublerem, fantomem animowanym czarną magią albo nawet nieznanym nikomu

bratem bliźniakiem. Jednak każdy detal twarzy Załuskiego, nerwowy sposób, w jaki dotykał jej przedramienia, akcent i niedbałość, z jaką wymawiał pewne słowa — wszystko było identyczne jak u człowieka, którego wczoraj zabiła. Co najwyżej włosy miał odrobinę krótsze, ale widocznie przed podróżą wstąpił do balwierza. Pozostawała tylko jedna możliwość: Załuski wstał z martwych. Tylko dlaczego okazywał Elizie rozbrajająco szczerą troskę? Dlaczego wydawał się nie pamiętać wczorajszych zdarzeń? Ze wszystkich zagadek, na jakie w życiu trafiła Żmijewska, ta była najtrudniejsza. — Przepracowujesz się — rzekł tymczasem Konrad. — Zażyj dzisiaj trochę powietrza, odpocznij… Zaczął grzebać w kieszeniach swojej atłasowej kamizelki, wyciągnął małą wizytówkę i podał ją Elizie. — Mój prywatny doktór, pan Fairbanks. Zajdź do niego, opowiedz o wszystkim. Przekaż, że należność za wizytę poleciłem dodać do mojego rachunku. — Dziękuję — odparła i wzięła wizytówkę z dłoni Konrada. Przy okazji dotknęła jego palców trochę dłużej, niż musiała, by upewnić się, że są ciepłe, ludzkie. Załuski zauważył to. Zaczerwienił się. — Kiedy będziesz z powrotem w Londynie? — spytała, by odwrócić jego uwagę. — Jeśli dobrze pójdzie, za dwa-trzy dni — odparł. — Muszę dograć kilka ostatnich szczegółów, a potem zorganizować uroczyste otwarcie manchesterskiego zakładu, z udziałem prasy i lokalnych oficjeli. Gdybyś czegoś potrzebowała pod moją nieobecność, pytaj kierowników działów: Holtzbacha, Kuca, Steńkowskiego. Wiedzą, jak sobie radzić, kiedy mnie nie ma. Eliza skinęła głową. Załuski pomógł jej wyjść z pojazdu, niezgrabnie uścisnął ją na pożegnanie, po czym wrócił do środka. — Obiecaj tylko, że dziś nie pójdziesz do zakładów i będziesz odpoczywać — rzucił, dając znak kierowcy. Obiecała.

*** Godzinę później Eliza szła prędko w stronę przystani na Tamizie, by złapać łódź do zakładów Załuskiego. Wkrótce po tym, jak pojazd Konrada zniknął na końcu ulicy, zdała sobie sprawę, że musi koniecznie wrócić do jego gabinetu. Miała nadzieję, że znajdzie tam jakąś wskazówkę albo chociaż ślady, które potwierdzą, że wczorajsze wydarzenia nie rozegrały się tylko w jej głowie. Gdy wchodziła do fabryki, brama i podwórzec były puste. Strażnicy odprowadzili ją karcącym spojrzeniem. We wszystkich halach huczały już maszyny. Pierwsza zmiana pracowała od jakichś dwóch godzin. W dziale patentowym Elizę przywitały zdziwione spojrzenia. Spóźniła się po raz pierwszy, odkąd zatrudnił ją Załuski. Usprawiedliwiła się poranną niedyspozycją, a potem zabrała do pracy. Załatwiła dla niepoznaki kilka spraw. Pokręciła się po dziale. Przygotowała wniosek o patent na nowy system montażu magnetycznych obręczy. Po południu, kiedy wszyscy w biurze byli już zmęczeni i myśleli tylko o końcu dnia, Eliza skorzystała z okazji i się wymknęła. Gdy podeszła do okutych błyszczącym mosiądzem drzwi windy, okazało się, że są zamknięte na kłódkę. Obok wisiała kartka informująca, że dyrektor wyjechał z oficjalną sprawą do Manchesteru. Eliza ruszyła w stronę schodów. Weszła nimi na ostatnie piętro i stanęła przed bocznymi drzwiami gabinetu Załuskiego. Te też były zamknięte. Spodziewała się tego. Wyjęła schowany w gorsecie wytrych i nachyliła się przy zamku. Był bardzo prosty, z jedną tylko zapadką, którą Eliza odblokowała w ciągu minuty. Nacisnęła cicho klamkę i weszła do pustego gabinetu, pachnącego pastą do mebli i papierem. Klęknęła pośrodku miękkiego dywanu. Zaczęła szukać śladów w bladym świetle, które wpadało tu przez jedyne okno i otwarte drzwi. Nie musiała szukać długo. Niedoprane plamy krwi były bardzo wyraźne — znajdowały się dokładnie w miejscu, gdzie zwalił się na

podłogę martwy Załuski. Więc to nie był sen ani jej wyobraźnia! Naprawdę go zabiła! Kto więc pojechał do Manchesteru? Kto… — Co pani tu robi? — powiedział z egzotycznym akcentem uprzejmy, ale bardzo stanowczy głos. — Dzień dobry, panie Huang — odparła, unosząc się z kolan. Chińczyk stał w drzwiach prowadzących do prywatnego warsztatu Załuskiego. Ręce miał skrzyżowane i schowane w szerokich rękawach. Jego długie, czarne wąsy błyszczały jak odlane z żelaza. — O ile dobrze pamiętam, zamknąłem drzwi — powiedział Huang. — Musiało się panu wydawać. Przyszłam po dokument, który dyrektor polecił mi dokończyć pod swoją nieobecność. Winda nie działała, więc weszłam po schodach. — I szukała pani tego dokumentu na klęczkach, na dywanie? — Zgubiłam broszkę. — Dotknęła swojej jedwabnej koszuli. Huang podszedł do antycznej komody, która stała w wypoczynkowej części gabinetu, przy francuskim szezlongu. Otworzył górną szufladę, a potem pogładził czule leżący w niej przedmiot, którego Eliza nie mogła dojrzeć. — Jest pani dobrym kłamcą — powiedział Huang. — Konfucjusz mawiał: „Przeciwko chytrym najlepszą bronią jest otwartość”. Dlatego będę zupełnie szczery. Wiem, że włamała się pani. Słyszałem wytrych. Przyszła pani szpiegować, prawda? Skorzystać z tego, że mój drogi przyjaciel wyjechał? Wrócić na miejsce zbrodni? — Zbrodni? Nie wiem, o co panu chodzi — odparła Żmijewska, a fala zimna spłynęła jej w dół pleców. — Szukam tylko… — Nie, nie! Proszę więcej nie kłamać — przerwał Huang, wciąż obrócony do niej tyłem. — Kłamstwa nie licują z pani urodą. To, co się stało dzisiaj rano, musiało panią bardzo zaskoczyć, prawda? Myślała pani pewnie, że wczorajszy czyn został wymazany z historii świata, że nie miał konsekwencji… Otóż miał. Chciała się pani zemścić na moim drogim przyjacielu. A Konfucjusz mawiał: „Zanim wyruszysz na zemstę, wykop dwa groby”. Huang obrócił się raptownie w stronę Elizy. W dłoni trzymał długi chiński miecz z czerwoną wstęgą przyczepioną do złoconej głowicy i jelcem w kształcie smoka.

Cofnęła się gwałtownie. — Proszę się nie krępować. Może pani walczyć do woli albo uciekać. Do powrotu pana Konrada zdążę uprzątnąć bałagan — powiedział Huang, a na jego twarzy pojawił się powściągliwy uśmiech. Eliza poczuła, że włosy na karku stają jej dęba. Nie miała żadnej broni, więc rzuciła się pędem do drzwi. Huang wystrzelił do przodu jak jedwabna błyskawica i odciął jej drogę. Świsnął w powietrzu mieczem, ugiął nogi i ułożył ostrze nad głową tak, że przypominało kolec jadowy skorpiona. Skoczyła do biurka Załuskiego. Chwyciła spore, ciężkie krzesło z litego drewna. Zasłoniła się nim, a mężczyzna dopadł ją po chwili. Jego miecz błyskał w powietrzu tak szybko, że ledwo zdążała się zasłaniać. Giętkie ostrze sprężynowało na twardej dębinie. Leciały drzazgi. Jęczał metal. W kilka chwil Huang niemal porąbał krzesło na kawałki. Eliza zasłoniła się siedziskiem jak tarczą. Chińczyk pchnął. Ostrze przebiło siedzisko i wyszło tuż przy uchu Elizy, która szarpnęła gwałtownie i odrzuciła je w bok, ciągnąc za miecz Huanga. Przeciwnik zatoczył się, rękojeść wyślizgnęła mu się z dłoni. Eliza naparła na Chińczyka barkiem, przewróciła go, a sama popędziła do drzwi i wypadła na schody. Biegła w dół, sadząc po dwa stopnie. Niemal skręciła sobie kostkę, gdy przydepnęła brzeg sukienki i straciła na chwilę równowagę. Z góry dobiegały prędkie, głośne łupnięcia. Huang nie zbiegał. Skakał z półpiętra na półpiętro jak wielka małpa. Eliza wypadła z klatki schodowej na cichy korytarz między biurami. Był zupełnie pusty. Huang wyskoczył za nią. Pobiegła w stronę najbliższego zakrętu. Znowu nikogo. Serce waliło jej wściekle, traciła dech. Kroki Chińczyka rozbrzmiewały coraz bliżej. Jeszcze jeden zakręt — i wpadła do własnego biura. Dwóch pracowników podniosło ciekawie głowy znad dokumentów. Huang wyhamował, schował prędko miecz pod połami szaty. Stanął po drugiej stronie przeszklonych drzwi, zajrzał do środka, ukłonił się spoconej Elizie, a potem odszedł jakby nigdy nic w dół korytarza.

Zaraz potem do biura weszła jedna z asystentek. Młoda dziewczyna z wysokim kokiem spojrzała na Żmijewską, upuściła pęk dokumentów i pisnęła głośno. Eliza podążyła za jej wzrokiem i dopiero teraz spostrzegła, że miecz Huanga rozciął jej przedramię. Dopiero widok krwi odblokował ból, który rozlał się po ręce Żmijewskiej gorącą falą. — Uważaj. Papierem można się paskudnie skaleczyć — mruknęła do asystentki, poklepała ją uspokajająco po ramieniu, chwyciła płaszcz, przewiesiła go przez rękę, zakrywając ranę, i wyszła. Na korytarzu rozejrzała się uważnie i chwilę nasłuchiwała. Huanga nie było już nigdzie w pobliżu. Uspokojona Eliza ruszyła prędko w stronę wyjścia. Dopiero na placu za fabryczną bramą odwinęła dyskretnie płaszcz i obejrzała ranę. Nie była głęboka, ale długa — i mocno krwawiła. Było jasne, że nie obejdzie się bez szycia. Mogłaby to załatwić sama, ale nie chciała skończyć z kolejną wielką, brzydką szramą. Ta na szyi w zupełności jej wystarczała. Przypomniała sobie coś. Zaczęła grzebać zdrową ręką w kieszeniach płaszcza i po chwili wyciągnęła wizytówkę, którą wręczył jej Załuski. „Doktor Martin Fairbanks, lekarz rodzinny”. Brzmiało dobrze. Eliza zagwizdała na dorożkę. Dopiero gdy pojazd ruszył spod zakładu, poczuła, jak opada z niej całe napięcie. Ściśnięty żelazną pięścią żołądek się rozluźnił, gęsia skórka zniknęła z przedramion. Przeżyła kolejną randkę ze śmiercią. Ręka wściekle rwała.

*** Doktor Fairbanks przyjmował w eleganckim prywatnym gabinecie na pierwszym piętrze domu przy Oxford Street. Był ubrany w nienaganny frak, miał nienaganny wąs, złote okulary i wszystkie cechy fizyczne, które kojarzyły się Elizie z lekarzami — może z wyjątkiem zeza, który jednak nie przeszkodził mu uważnie zbadać rany. Uczyniwszy to, doktor pokręcił nosem i zalał rozcięcie jodyną. Eliza zacisnęła zęby tak mocno, że prawie jej popękały. Potem Fairbanks

przyniósł przybory i zaczął zręcznie zaszywać rozcięcie. — Następnym razem proszę powiedzieć panu Konradowi, że takimi rzeczami trzeba się zajmować zaraz, na miejscu — mruknął Fairbanks, zaciągając ostatni węzeł nitką chirurgiczną. — Co z zakładowym lekarzem, panem Petersenem? — Pan Załuski powiedział, żeby zwrócić się tutaj — zaczęła Eliza i zaraz urwała. Intuicja podsunęła jej bardzo odważny i ryzykowny pomysł. Nachyliła się konspiracyjnie do doktora, a potem rzekła: — Mam też od Konrada prośbę. Chciał, żeby przepisał mu doktor to, co zwykle. — To co zwykle? Przez długą, niekomfortową chwilę Fairbanks świdrował Elizę wzrokiem. Zaczęła podejrzewać, że spudłowała i zrobiła z siebie idiotkę. Cóż, była gotowa zapłacić taką cenę… Wtem doktor wstał, podszedł do swojej szafki z lekami i zaczął grzebać między słoiczkami oraz butelkami z grubego szkła. — Nie spodziewałem się, że będzie tego potrzebował tak szybko. Proszę mu powiedzieć, że powinien powściągnąć swoje przeciwne naturze praktyki, nim trwale odbiją się na jego zdrowiu. Eliza próbowała nie okazać zdziwienia. — Doktor zna pana Załuskiego lepiej ode mnie — odpowiedziała ostrożnie. — Wie doktor, że jest uparty. — Smutne! Po mężczyźnie jego pozycji i intelektu spodziewałbym się więcej. Ale może to ważna lekcja? Że ludzie, których stawiamy na piedestałach, są równie pełni wad i mają tyle samo wstydliwych tajemnic, co my? Fairbanks postawił przed Elizą brązowy słoiczek z gęstą mazią. — Skoro pani powiedział, musiała to pani widzieć, prawda? — Nie widziałam. Wspominał tylko… — Nie wiem, jak to robi! Na jego ciele nie ma już chyba wolnego miejsca! Widziałem kiedyś starego marynarza, który wytatuował sobie nawet powieki i płatki uszu. Jeszcze chwila, a pan Załuski będzie go przypominał! Tak czy inaczej, maść zmniejszy obrzęk i ukoi świąd. Wie, jak ją stosować.

Tatuaże. Eliza poczuła dziwną ulgę. Przypomniała sobie metalowe narzędzia z gumowymi wężykami, które chował do pokrowca Huang Xi. Czyżby Chińczyk był nie tylko prawą ręką, ale i prywatnym tatuażystą Konrada? — Dziękuję, doktorze — odparła, a potem wstała i delikatnie naciągnęła rękaw na opatrunek. — Do usług — odpowiedział Fairbanks. — Proszę tylko nie wysilać ramienia i zmieniać opatrunek raz dziennie. Gdyby pojawiła się ropa lub silne zaczerwienienie, niech pani natychmiast przychodzi. Z zakażeniami nie ma żartów. Skinęła mu głową i wyszła z gabinetu. Już na ulicy uśmiechnęła się szeroko. Tatuaże… Powinna znać Załuskiego na wylot, a tymczasem z każdym dniem stawał się dla niej coraz bardziej tajemniczy.

*** Gdy Eliza późnym popołudniem wróciła do swojego pokoiku przy Marshall Street, przyciskając do ciała piekące przedramię, zdała sobie sprawę, że pierwszy raz odkąd sięga pamięcią, nie ma co robić. Wnętrze mieszkania było przygnębiająco puste, zakurzone, ciche. Wydawało się jeszcze mniejsze niż zwykle, a bez Xa’ru i Mitchella nie miała tu nawet z kim zamienić dwóch słów. Wiedziała, że powinna położyć się i odpocząć, ale spokoju nie dawała jej myśl, że Huang może zdobyć jej adres. Miała co prawda z powrotem broń, ale trudno było przewidzieć, co ten niepoczytalny Chińczyk wymyśli. Usiadła na łóżku i próbowała czytać książkę, jednak ból świeżej rany nie pozwalał jej się skupić, a kwietniowe słońce rozgrzało dach, więc w mansardzie było gorąco. Eliza zamknęła tomik. Poczuła, że ma ochotę znowu wyjść. Ale dokąd? Na pewno nie zamierzała jechać do Abelarda — nie potrafiła mu wybaczyć, niezależnie od tego, co się potem stało z Załuskim. Do pracy nie mogła wrócić do czasu, gdy Konrad przyjedzie z Manchesteru. Zastanawiała się chwilę, czy nie wsiąść w pociąg i nie dołączyć do niego, ale ryzykowałaby, że rozminą się po drodze. Poza tym pewnie wydałoby mu się to podejrzane. Cóż więc robić?

Po długim namyśle Eliza Żmijewska postanowiła zrobić jedyną rzecz, która przychodziła jej do głowy. Poszła na zakupy. Założyła sukienkę z luźniejszymi rękawami, poprawiła opatrunek, narzuciła na siebie płaszcz, założyła kapelusz dla ochrony przed wiosennym słońcem, a potem ruszyła na Oxford Street. Dwie godziny krążyła po domach towarowych i księgarniach. Kupiła kilka drobiazgów oraz rosyjskie wydanie Córki kapitana — ostatniej powieści Puszkina, której nie miała jeszcze okazji czytać. Potem zjadła w jakiejś niezbyt drogiej restauracyjce kolację, która niezbyt jej smakowała. Siedząc na niezbyt wygodnym miejscu przy oknie, za którym ulice Londynu pogrążały się w wieczornym półmroku, Żmijewska zrozumiała, że jedyny produktywny sposób, w jaki może spędzić tych parę dni, to pomoc Loży Nowego Świtu. Nie miała na karku policji, więc mogła znów zaangażować się w sprawy Byrona i wynagrodzić mu, że tak prędko zerwała kontakt. Poza tym nie mogła czekać bezczynnie, gdy po Londynie grasowały zaskakuny. Tylko czy w Loży nie spotka czasem Abelarda? I jak Byron zareaguje na jej nagły powrót? Po długim namyśle postanowiła spróbować. Wróciła do mieszkania, zostawiła sprawunki, przebrała się w trochę cieplejsze ubranie, zmieniła opatrunek na przedramieniu, a potem wzięła dorożkę i pojechała do posiadłości Loży Nowego Świtu.

*** Eliza dotarła pod bramę wjazdową po zmierzchu. Czuła się zmęczona fizycznie i wyczerpana ciągłą huśtawką emocji. W ciągu ostatniej doby zamordowała człowieka, była świadkiem niewyjaśnionego wskrzeszenia, a potem sama o mało co nie została zamordowana. Miała nadzieję, że chociaż w Loży sprawy pójdą bezproblemowo. Zapłaciła dorożkarzowi, podziękowała mu skinieniem głowy i przeszła przez kutą żelazną furtę. Idąc w stronę skrytej za dzikim ogrodem posiadłości, układała w głowie słowa, jakimi zamierzała przeprosić Byrona za to, że bez

żadnej zapowiedzi zniknęła w tak trudnym dla Loży czasie. Zamyślona, nie zauważyła nawet długiego śladu krwi na piaszczystej ścieżce. Nie zauważyła, że jedno z okien, które zaczęły ukazywać się między drzewami, było wybite. Nie zauważyła dziur po kulach na drzewie, które minęła. Zauważyła dopiero sierżanta Prescotta, który leżał na żwirowanym podjeździe przed wyłamanymi drzwiami wejściowymi, zwrócony zakrwawioną twarzą ku niebu. Na jego boku ziała wielka rana. W dłoni wciąż jeszcze ściskał ogromny rewolwer. Eliza błyskawicznie otrzeźwiała. Wyciągnęła derringera. Sprężyła się. Wiatr szarpał zasłony w powybijanych oknach. Nie słyszała ani jednego ludzkiego głosu, nie paliło się ani jedno światło. Czy to możliwe, że wszyscy zginęli? Ale jak? Klęknęła nad Prescottem. Dotknęła rany, wokół której czerwień mundurowej kurtki zabarwiła się na głębszy, karmazynowy odcień. Sierżant został przebity długim, ostrym przedmiotem. Sprawdziła jego rewolwer. Zdążył wystrzelić tylko raz. W Elizie zaczęły wzbierać bardzo nieprzyjemne podejrzenia. Odłożyła broń i ruszyła do drzwi posiadłości, uważnie celując w ciemność derringerem. Jedno skrzydło było wyłamane. Na drugim widniały świeże zadrapania. W hallu Eliza znalazła dwóch martwych akolitów. Jeden — młody chłopak o kasztanowych lokach — leżał u podnóża schodów przecięty w pasie. Drugi — ponury Hiszpan, z którym tak lubiła ćwiczyć szermierkę — siedział pod ścianą, obok półotwartych drzwi, które prowadziły do sztabu Loży. Gardło miał rozpłatane tak głęboko, że w ranie błyszczały kręgi szyjne. Jego twarz skamieniała w zaciętym, ponurym wyrazie. W jednej dłoni wciąż ściskał długą szpadę. W drugiej: lewak. Oba ostrza pokrywała musztardowa maź. Eliza podeszła do Hiszpana, przyklęknęła, dotknęła mazi palcami. Znała ten zapach. Na szczycie schodów rozległ się cichy chrobot. Eliza się poderwała. Coś tam było; rozedrgany, wielonogi kształt, który zdawał się

jednocześnie poruszać i tkwić w miejscu. Zaskakun! Eliza zaczęła cofać się w stronę drzwi. Walczyła z paniką, która ogarniała ją powoli, podsuwając wspomnienia rzezi w litewskim lesie. Po upiornych wydarzeniach 1830 roku Eliza nigdy już nie chciała spotkać zaskakuna. Szczególnie w półmroku, sama, uzbrojona w jednostrzałowy pistolecik. Cofała się dalej, celując w owada. Nim dotarła do drzwi, stwór migotał już u podnóża schodów. Wiedziała, że nie ma sensu patrzeć na niego bezpośrednio. Zamiast tego spojrzała w wielkie lustro wiszące na ścianie hallu. Widziała w odbiciu, jak istota zbliża się dziwnym krokiem, w którym momenty całkowitego bezruchu przeplatały się z nagłymi zrywami. Pamiętała, że gdy zaskakun znajdzie się odpowiednio blisko, skoczy jednym, błyskawicznym susem. Kończył jej się czas. Wycelowała dokładnie, ze wzrokiem wbitym w lustro. Strzeliła. Bryznęła brunatna krew. Owad zaskrzeczał. A potem nagle skoczył w stronę Elizy. Dopadła do drzwi i zasłoniła się ciężkim dębowym skrzydłem. Ostre odnóża przebiły drewno i wyszły z drugiej strony, tuż przy jej brzuchu. Zaskakun szarpał się, próbował uwolnić. Z jakiegoś powodu strzał nie zrobił na nim wrażenia. Elizie spłynął po karku zimny dreszcz. Zrozumiała. Strzał był przecież podejrzanie cichy, a broń kopnęła mniej niż zwykle. Wiedziała już dlaczego. Ładowała trzylufowego derringera rano, w pośpiechu, kiedy pani Humpfordt załomotała niespodziewanie do drzwi. Nabiła tylko jedną lufę — zwykłą, ołowianą kulą. Głupi błąd, który teraz mógł ją kosztować życie. Zaskakun oderwał się od skrzydła i potoczył po podłodze hallu. Eliza rzuciła się w kierunku trupa Prescotta. Za jej plecami rozległ się wściekły skrzek — dużo bliżej, niż się spodziewała. Zanurkowała na żwir, chwyciła ciężki rewolwer, przetoczyła się na plecy, wycelowała. Rozmazana, ciemna chmura odnóży pędziła w jej stronę. Próbowała odciągnąć kurek kciukiem. Stawiał opór. Pomogła sobie całą dłonią. Osiemnastokomorowy bęben obrócił się z metalicznym

szczękiem. Zaskakun skoczył, nadymając się jak wielki żagiel. Ściągnęła spust. Huknęło. Odrzut był tak wielki, że rewolwer wykręcił Elizie nadgarstek i rąbnął ją w czoło. Pociemniało jej przed oczami. Z rozbitej brwi pociekła krew. Zaklęła, przetoczyła się na brzuch i chwiejnie uniosła na czworaka. Krople krwi kapały na żwir. Prawy nadgarstek wściekle rwał. Dzwoniło jej w uszach. Pod opatrunkiem na przedramieniu zrobiło się mokro. Widocznie puściły szwy. Eliza wstała, a ziemia zatańczyła jej pod nogami jak pokład okrętu podczas burzy. Dotknęła lewą dłonią czoła. Rozcięty łuk brwiowy wydawał się puchnąć pod palcami. Poszukała wzrokiem zaskakuna. Leżał w pół drogi między nią a drzwiami wejściowymi. Kopał konwulsyjnie, wyrzucając w powietrze żwir i piasek. Połowa jego ciała zmieniła się w miazgę. W tym momencie wewnątrz posiadłości rozbrzmiał łomot. Eliza kucnęła i lewą dłonią podniosła ciężki rewolwer. Oparła go niezręcznie na prawym przedramieniu i wymierzyła w drzwi. Łomot się powtórzył. Dołączyły do niego ponaglające ludzkie krzyki. Eliza ruszyła prędko w ich stronę, z powrotem do hallu. Spojrzała w głąb pokrytego rozbitym szkłem, pełnego trupów korytarza, w którym znajdowały się pomieszczenia Loży. Drzwi do gabinetu doktora Gulla trzęsły się od uderzeń. Po chwili ustąpiły z hukiem. Na korytarz wysypali się uzbrojeni akolici Loży, celując w każdy ciemny kąt. Za nimi wyjechał powoli Byron, pchany przez Richardsa. Dalej wyjrzał ostrożnie Gull. Byron popatrzył na zdewastowany korytarz z wyrazem skrajnej rozpaczy. Eliza chwiejnie ruszyła w jego stronę. Akolici drgnęli, widząc ciemną sylwetkę wyłaniającą się z hallu. W kierunku półprzytomnej Elizy obróciły się potrójne lufy rewolwerów. — Stać! — krzyknął Byron. — To pani Żmijewska! Dwóch akolitów prędko podbiegło do dziewczyny, chwyciło ją pod ramiona i pomogło jej dojść do poety. Reszta uformowała na

korytarzu linię obronną, kryjąc się za przewróconymi sprzętami i we wnękach ścian. — Chryste! Wszystko w porządku? — spytał Byron na widok zakrwawionej twarzy Elizy. — Wpadła pani na nie? — Na jednego. Oberwał gorzej niż ja. Gull tymczasem nachylił się nad Żmijewską i zaczął oglądać ranę. — Nie widziała pani Prescotta? — spytał Byron. — Kiedy zaatakowały, koordynował obronę. Nie dotarł do gabinetu, ale słyszeliśmy strzały i… — Sierżant Prescott nie żyje — powiedziała Eliza. — Przykro mi. Byron przygasł jeszcze bardziej. Miała teraz przed sobą bezsilnego, załamanego starca, którego dzieło życia leżało w gruzach, przysypane rozbitym szkłem i obryzgane krwią.

*** Chwilę potem siedziała na stole w gabinecie doktora Gulla, który kończył zakładać jej szwy na czole, podczas gdy Byron wprowadzał ją w szczegóły ataku. — Uderzyły o zmierzchu, jakąś godzinę temu — powiedział. Przygotowywaliśmy się właśnie do wieczerzy, kiedy jednocześnie wyleciały okna w całym korytarzu. Zupełnie się ich nie spodziewaliśmy. Szczególnie o tej porze. — Przeklęte bestie — wymamrotał Gull, nie przerywając pracy. — Wiedzą, że w szarości zmierzchu ludzkie oko działa najsłabiej. — Zanim otrząsnęliśmy się z szoku, nie żyło już pięciu akolitów, dwie służące oraz pan Holbrook z wywiadu — kontynuował Byron. — Doktor Gull zaproponował, żeby bronić się w jego gabinecie, bo nie ma tu okien, a drzwi są wzmocnione… — Bardzo rozsądnie — powiedziała Eliza. — To was uratowało. Na zewnątrz nie mielibyście szans. Gull skinął jej w podzięce głową. — Zabarykadowaliśmy się mocno — powiedział poeta. — Za drzwiami jeszcze chwilę trwała walka. Potem wszystko ucichło. Dopiero kiedy usłyszeliśmy, że ktoś znowu strzela, kazałem otworzyć

drzwi. Myślałem, że Prescott sprowadził pomoc. Eliza syknęła z bólu, gdy Gull zaciągnął ostatni węzeł. Uznała, że bycie zszywaną dwa razy w ciągu jednego dnia to gruba przesada, nawet jak na jej tryb życia. — Jednego nie rozumiem — powiedziała. — W jaki sposób zaskakuny odnalazły Lożę? Są aż tak inteligentne? — Mam pewną teorię — odparł Gull, przykładając do rany nasączoną spirytusem gazę. — Popełniliśmy duży błąd. Nie powinniśmy byli przywozić tu prosto z miasta okazu zabitego pod wodociągami. Myślę, że pozostałe przyszły tu, kierując się jego zapachem… — Ale po co? To tylko zwierzęta! — powiedział Byron. — Zwierzęta, które potrafią ukryć się w sercu jednego z największych miast świata. Zwierzęta, które doskonale koordynują ataki i wiedzą, kiedy się wycofać — powiedziała Eliza. — Muszą być dużo inteligentniejsze, niż podejrzewamy. — Poza tym — dodał Gull — nawet wśród zwierząt zdarzają się stadne odruchy obronne. Po tym, jak upolowaliśmy jednego w Lambeth, musiały uznać, że stanowimy zagrożenie. Grube dłonie doktora skończyły zakładać opatrunek na głowę Elizy, a następnie podały jej małe lusterko. — Mam nadzieję, że w najbliższych dniach nie wybiera się pani na żaden bal? — powiedział Gull. — Będzie trwały ślad? — spytała Eliza. — Raczej nie, jeśli dobrze zadba pani o ranę. Proszę natychmiast się zgłosić, gdyby pojawiło się silne zaczerwienienie brzegów lub ropa. Zakażenie… — To nie żart — weszła mu w słowo. — Wiem, ktoś mi to już dzisiaj mówił. Drzwi gabinetu się otworzyły. Do środka wszedł uzbrojony w dwa pistolety Richards, a za nim czterech akolitów, którzy nieśli dwa poszarpane, zakrwawione trupy. Ułożyli je pod ścianą gabinetu. — Będziemy znosić wszystkich tutaj, doktorze — oznajmił rusznikarz. — Wolałbym przeznaczyć to miejsce dla rannych — odparł Gull.

Richards wzruszył ramionami. — Rannych nie ma. Każdy, kogo dorwały, zginął. Przed domem leży Prescott, w hallu i korytarzu — jeszcze osiem osób, w tym dwie służące, pani Patterson, pan Mole. Nie mogę znaleźć Percy’ego. Może zdołał się ukryć i nie chce wyjść. A może uciekał i leży gdzieś w ogrodzie. Eliza z niepokojem spojrzała na ciała. — A Abelard? Był tutaj? — spytała. — Wrócił po południu do Londynu — uspokoił ją Byron. — Mówił, że nie może zostać na wieczór. Miał pomóc jakiemuś przyjacielowi w ważnym zadaniu. Gdyby mogła go tu pani sprowadzić, byłbym bardzo wdzięczny. — Myślałam, że zostanę i pomogę… — powiedziała. Gull prychnął. — W pani stanie? Jedyne, co może pani teraz zrobić, to odpoczywać. A skoro już o tym wspomniałem… Doktor podszedł do swojej gablotki, grzebał w niej chwilę, a potem wrócił, niosąc na dłoni buteleczkę z zielonego szkła. — To na nerwy — powiedział. — Musi się pani dobrze wyspać. Eliza chwyciła lek. Laudanum. Dziesięcioprocentowa nalewka z opium. Oddała buteleczkę Gullowi. — Na Litwie widziałam gorsze rzeczy, doktorze. I żyłam z nimi czternaście lat, bez otumaniania się. — Jak pani woli — odparł Gull. — Mieliśmy raz akolitę Polaka. Nie chciał leków nawet po ciężkiej kontuzji. A niedawno pani znajomy, Abelard Szklarski, wybił sobie kciuk podczas ćwiczeń. Upierał się, że sam go sobie nastawi. Czy to wasza narodowa cecha? Lubicie się delektować fizycznymi i psychicznymi traumami? — Uczymy się z nimi żyć. W ten sposób człowiek jest gotowy, gdy koszmar powróci — powiedziała, wskazując głową zasłany szkłem i trupami korytarz. Gull ucichł i bez słowa zajął się opatrunkiem na jej przedramieniu.

***

Eliza została w posiadłości jeszcze pół godziny. Byron nie chciał jej wypuścić, póki jego ludzie nie sprawdzili dokładnie całego domu, a potem rozległego ogrodu i parku, które otaczały posiadłość. Przeszukania koordynował Richards, który podzielił pozostałych przy życiu akolitów na dwa oddziały. Znaleźli jeszcze tylko jednego zaskakuna — pełzł powoli do zewnętrznego muru posiadłości, bez połowy nóg. Richards dobił go jednym strzałem. Tymczasem Gull, Eliza, Byron oraz garstka służących zostali w prawym skrzydle budynku, gdzie zajęli się doprowadzaniem do porządku korytarza i głównych sal. Eliza pomagała, wbrew protestom Gulla i pomimo bólu, który ćmił w głowie i rwał w nadgarstku oraz przedramieniu. Wpół do ósmej Richards wrócił z wiadomością, że posiadłość i ogród wydają się czyste. Wszystkie zaskakuny zniknęły. Niestety, zaatakowały nie tylko ludzi. Poszatkowały też na kawałki cztery konie w stajniach. By wrócić do Londynu, Eliza musiała szukać dorożki przy zajeździe pocztowym. Dlatego Byron postanowił odprowadzić ją do bramy w eskorcie dwóch akolitów. Szli powoli przez ciemny ogród, który wydawał się teraz Elizie dużo straszniejszy niż ostatnio. Akolici celowali nerwowo w każdy cień, a każdy odgłos, oprócz monotonnego skrzypienia wózka Byrona, sprawiał, że spinali się gwałtownie. Gdy obok ścieżki niespodziewanie odezwała się cykada, jeden z mężczyzn gwałtownie poderwał broń i strzelił. Eliza kaszlnęła i rozpędziła dłonią dym. Zaczęła się poważnie zastanawiać, czy nie byłaby bezpieczniejsza bez tej dwójki. — Co pan teraz planuje? — spytała Byrona, by jakoś rozładować nerwową atmosferę. — A cóż mogę? Pół Loży stracone… Po Londynie biega Bóg wie ile tych piekielnych stworów. Moi ludzie, nawet z wynalazkami pana Richardsa, nie mogą się z nimi równać. To największy kryzys w historii Loży! Widzę tylko jedną możliwość. Napiszę o pomoc do mistrza. — Myślałam, że to pan jest mistrzem — zdziwiła się Eliza. Byron uśmiechnął się tajemniczo.

— Tej loży: owszem. Musi pani jednak wiedzieć, że są inne loże, w różnych krajach. Każda ma własne obyczaje, własną hierarchię, ale łączy nas jeden cel. I Wielki Mistrz, którego nauki powołały do życia każdą z lóż. To on, razem ze swoją prawą ręką, jako pierwszy tropił aberracje. Zaczęli już na początku lat dwudziestych. Robią to od ponad dwóch dekad. — Kto to taki? Gdzie można ich spotkać? — spytała. Byron pokręcił głową. — Niestety, tego pani nie zdradzę. Chociaż mogę powiedzieć, że prawa ręka mistrza to Polak, weteran z armii Księstwa. Po chwili poeta dodał żartobliwym tonem: — Kto wie, może właśnie dlatego wiązałem z panią tak duże nadzieje? Elizie wcale nie było do śmiechu. Wkrótce dotarli do żelaznej bramy, za którą widniała długa, wysadzana wiązami aleja. Kółka wózka skrzypnęły. Byron zatrzymał się i wskazał dwóch akolitów. — Michael i Peter odprowadzą panią — rzekł. — Nie ma potrzeby — odparła Eliza. — Lepiej niech zadbają, by lord bezpiecznie dotarł do posiadłości. — Jest pani ranna. Nalegam. — Ja również, lordzie — odparła, skinęła mu głową i ruszyła ciemną ścieżką.

*** Wiązy szumiały na nocnym wietrze. Księżyc wyszedł zza chmur. Eliza stanęła na środku alei, w pół drogi do głównej ulicy, i spojrzała za siebie. Byron i jego ludzie zniknęli już z powrotem za bramą posiadłości. Zachwiała się. Z trudem odzyskała równowagę. Do tej pory szła prosto i naturalnie, choć przy każdym kroku musiała walczyć z bólem. Teraz nie musiała już udawać. Ruszyła dalej zgarbiona, przyciskając obolałe przedramię do boku i mrużąc oczy. Dawniej wracała z Loży naokoło — pociągiem z którejś z okolicznych miejscowości. Dzisiaj miała to gdzieś. Marzyła tylko

o tym, by dotrzeć do pierwszej lepszej dorożki. Była tak wyczerpana, że gdyby wieczór nie był zimny, najchętniej położyłaby się pod krzakiem, owinęła płaszczem i spała do rana. Wreszcie wyszła z alei na główną drogę i doczłapała do placyku przed zajazdem. Z budynku dobiegały radosne śpiewy. Dwa powozy czekały przy płocie. Woźnice spojrzeli na Elizę, wyłaniającą się z mroku chwiejnym krokiem, z zabandażowaną twarzą, jak na ducha. Żmijewska wpakowała się do pierwszej dorożki. Słabym głosem podała adres. Gdy powóz ruszył z miejsca, zasnęła. Obudziło ją dopiero delikatne szarpnięcie za ramię. Ból w ranach odżył, głowa znowu zaczęła ćmić. Eliza otworzyła oczy. Zaniepokojony dorożkarz pochylał się nad nią i tłumaczył, że dojechali. Próbowała mu odpowiedzieć, ale zdrętwiały język z trudem wypowiadał angielskie słowa. Wysupłała cztery szylingi, wcisnęła mu je w dłoń i wytoczyła się z powozu na spokojną ulicę, pełną niewysokich domków. Dorożkarz nie odjeżdżał. Siadł na koźle i obserwował ją z niepokojem. Eliza zignorowała go. Podeszła do najbliższych drzwi, zastukała kołatką. Nikt nie otwierał. Przypomniała sobie, że Abelard opuścił Lożę wcześniej, by pomóc przyjacielowi. Ciekawe, czy już… Drzwi otworzyły się niespodziewanie, ukazując Szklarskiego. Był rozczochrany, pachniało od niego ginem i tytoniem. — Wszyscy święci! Co się stało? — krzyknął na widok opatrunków Elizy. — Był atak na Lożę — odparła. — Co? — Zaskakuny napadły na dom Byrona całym stadem, jakąś godzinę temu. Zginął Prescott i wielu innych… — Byron? — Żyje. Gull i Richards też. Ale stracili większość akolitów, służbę, ludzi z wywiadu. Prawdziwa rzeź. Szklarski objął Elizę. Poczuła przyjemne ciepło jego ciała i znowu zachciało jej się spać. Abelard wciągnął ją do domu, zaprowadził do dziennego pokoju i usadził na fotelu. Żmijewska opowiadała krótko o ataku na Lożę, obserwowana ze

wszystkich stron przez głowy wypchanych zwierząt. Z każdym jej słowem Szklarski był coraz bardziej wzburzony. — Szlag by was wszystkich trafił — warknął na koniec, podszedł do ściany i ściągnął z niej swój egzemplarz trzylufowego rewolweru Richardsa. — Nie rozumiem — wymamrotała Eliza, która w miękkim fotelu, przykryta ciepłym pledem, z kubkiem herbaty w dłoni walczyła z sennością. — Słyszałaś o bawołach afrykańskich? — spytał. — Taki bawół, tylko z Afryki? — zażartowała nieudolnie. — Właśnie tyle o nich wie zwykły człowiek. Tymczasem te wielkie bydlęta co roku zabijają więcej myśliwych niż lwy czy tygrysy. Szklarski podszedł do etażerki i otworzył leżącą na niej skrzyneczkę z prochem, kulami i kapiszonami. Odciągnął potrójny kurek na pierwszy ząbek, sprawdził wzrokiem wszystkie osiemnaście komór bębna, a potem zaczął nabijać rewolwer. — Nie rozumiem, co bawoły mają wspólnego z… — zaczęła Eliza. — Wiesz, co robi taki bawół, gdy go zranisz? Udaje, że ucieka. W rzeczywistości zatacza wielkie koło. Podkrada się do myśliwego. Czeka na dobry moment. A potem szarżuje, zupełnie znienacka. Szklarski chwycił w dłoń mosiężną prochownicę i zaczął wsypywać do każdej z komór odmierzoną ilość prochu. — Niemożliwe — powiedziała Eliza. — To tylko wielka krowa! — A jednak — odparł. — W jakiś sposób proste zwierzęta są w stanie pojąć, że ranił je konkretny człowiek, i próbują go zabić, nawet za cenę własnego życia, by nie zagroził pozostałym członkom stada. Znam myśliwego, którego śladem przez dwa dni szedł ranny byk. Nawet nie wyobrażasz sobie, jak potrafią być zacięte. Szklarski odłożył prochownicę. Sięgnął do skrzyneczki po filcowe, nasączone tłuszczem przybitki i zaczął je wciskać do komór, przykrywając proch. — A słyszałaś o zwyczajach wilków? — spytał. — Potrafią nękać grubą zwierzynę wiele dni. Szarpać. Podgryzać. Oddalać się i znów atakować. Zaskakuny są dużo mądrzejsze od wilków i bawołów. Eliza zaczynała rozumieć. Zaklęła.

— Powiedz sama — kontynuował Szklarski, sięgając do woreczka z kulami. — Kiedy porzuciły atak? Kiedy się wycofały? — Gdy Byron razem ze wszystkimi ocalałymi zabarykadował się w gabinecie Gulla. Abelard wyciągnął z woreczka pół garści okrągłych ołowianych kul. Włożył pierwszą w komorę, zakręcił bębnem tak, by kula znalazła się naprzeciw zamontowanego pod lufą pobojczyka, a potem mocno ściągnął dźwignię. Kula została wprasowana w komorę, zostawiając u wylotu strużynę ołowiu. — Czyli zaskakuny uciekły, gdy wiedziały, że nic już nie wskórają — rzekł. — Zostawiły kogoś, by was obserwował? Eliza poczuła zimny dreszcz. — Jednego. Zabiłam go. Abelard skończył ładować ołowiane kule, zostawiając co trzecią komorę wolną. Otworzył ostrożnie puzderko z zatrutymi pociskami Richardsa i zaczął wpychać je w puste miejsca. Następnie sięgnął do małego słoika z gęstym smarem i zapchał nim wejścia komór. W ten sposób chronił je przed przypadkowym zapłonem od iskier i gorących gazów. Na koniec wyciągnął kapiszony w miedzianych łuskach i nałożył je na kominki bębna, po jednym na każdą komorę. — Dziwne, że Gull o tym nie pomyślał — rzekł. — Człowiek tak oczytany powinien przewidzieć, że zaskakuny mogą wrócić, gdy tylko ofiary przestaną się ich spodziewać. — Sądzisz, że zaatakują drugi raz? — spytała Eliza, unosząc się z fotela. — Musimy wracać! — Ja wrócę. Ty ledwo stoisz na nogach. Abelard sprawdził dokładnie załadowany rewolwer, potrząsnął nim, by upewnić się, że kapiszony nie spadną z kominków, a potem odłożył broń na bok. — Ale… — zaczęła Eliza. — Wiesz dobrze, że ze mną nie wygrasz. Jeśli będziesz się upierać, zwiążę cię i zamknę w sypialni. Uwierz, wolałbym tego uniknąć. Wiedziała, że Szklarski nie żartuje. Abelard tymczasem zdjął ze ściany swoją dwururkę. Wysunął spod lufy stempel. Wsadził go do środka, by sprawdzić, czy broń nie jest

nabita — gdy nacięcie na stemplu zrównało się z wylotem lufy, wyciągnął go i odłożył. Chwycił dwa kapiszony. Ułożył je na kominkach niezaładowanej broni. Odwiódł oba kurki. Nacisnął pierwszy, a potem drugi spust. Pufnęło. Z kominków strzeliły iskry. W pokoju natychmiast rozniósł się ostry zapach piorunianu rtęci. — Co robisz? — spytała Eliza. — Podpatrzyłem to u traperów w Ameryce. Śmiałem się, że marnują kapiszony. Pół roku później strzelba nie wypaliła mi przy spotkaniu z wściekłym rosomakiem. Od tej pory sam tak robię, jeśli broń długo nie była używana. Po pierwsze, mam wtedy pewność, że mechanizm jest sprawny. Po drugie, wypalam brud i kurz z kominków. To mówiąc, Szklarski przyłożył kolbę do stopy, chwycił ze szkatułki szklaną ampułkę z odmierzonym ładunkiem prochu i wsypał po połowie do każdej z luf. Na końcu jednej położył mały skrawek materiału. Na nim — kulę. Wcisnął je stemplem w głąb, do samego ładunku, i dobrze ubił. To samo zrobił z drugą lufą. Potem odciągnął oba kurki o jeden ząbek, by móc łatwo i szybko założyć nowe kapiszony. Po chwili odstawił na bok załadowaną dwururkę. Teraz zdjął ze ściany długą francuską gwintówkę z precyzyjnym celownikiem. Zaczął ją ładować równie powoli i metodycznie. — Poczekaj, a gdzie właściwie jest Xa’ru? — spytała Eliza. — Można zaryzykować i puścić go z wiadomością. Dotrze prędzej od ciebie! Dłonie Abelarda zamarły w pół ruchu. Od razu wyczuła, że coś się stało. — Xa’ru… odszedł — odparł Szklarski. — Nie ma go. Pomogłem mu dzisiaj przedostać się przez bramę do Londynu2. Stamtąd będzie miał jutro połączenie z Europą13 — Co? — jęknęła Eliza. — Niemożliwe! Ten dzień widocznie uparł się, by zasypać ją nieprzyjemnymi niespodziankami. — Przecież miał znaleźć dar dla rojowiska! — dodała.

— I znalazł — odparł Szklarski, nabijając gwintówkę. Tym razem użył filcowej przybitki, a zamiast kuli — stożkowatego pocisku z rowkami na bokach. Starannie wypełnił je smarem. Sprawdził też i wyregulował przyspiesznik, który pozwalał strzelić z broni delikatnym dotknięciem spustu. Eliza zmierzyła przyjaciela podejrzliwym wzrokiem. — Mam nadzieję, że nie pomogłeś mu obciąć komuś głowy? — powiedziała. Abelard parsknął. — Nie. Musiał tego poniechać. Potrzebowałby jakiejś mazi. No wiesz, żeby trzymać tę oberżniętą głowę przy życiu. Podobno zużyłaś ją, łatając mu rany. — Więc? Co w końcu zrobił? — Zatrudnił sobie inżyniera etherowego. Młodego, ale po studiach i stażu w Ameryce, w kompanii Fultonów. Eliza prawie oblała się herbatą. — Co!? — Tak mu poradziłem. Poszukali z Mitchellem anonsów w gazetach. Znaleźli tego chłopaka, który od miesiąca szukał pracy w Londynie. Pomogłem wszystko załatwić. Mitchell miał jakieś oszczędności w Banku Anglii, z których sfinansował pensję. Chłopak okazał się bardzo zdolny. I nawet nieźle przyjął wiadomość, że umowa przewiduje dwa lata pracy u wielkich owadów z innego świata. Dzisiaj po południu przeszli przez bramę. — Nie chciał się ze mną pożegnać? — spytała z żalem Eliza. — Po prawdzie, to nawet o tym nie rozmawialiśmy. Ale wiesz, że był całkiem zafiksowany na punkcie swojego daru. Żmijewska poczuła niemiłe ukłucie. Nie oczekiwała, że Xa’ru będzie jej jakoś szczególnie dziękował za opiekę. Jednak dużo wspólnie przeszli i spędzili razem wiele czasu. Chciała bardzo wierzyć, że była dla niego więcej niż tylko przypadkowym towarzyszem. Z drugiej strony — nie miała pojęcia o kulturze tetygonów. Xa’ru nie miał obowiązku rozumieć jej ludzkich uczuć. Abelard tymczasem skończył nabijać gwintówkę. Schował ją razem z dwururką do długiego skórzanego futerału, powiesił rewolwer

w kaburze przy pasie, a potem zamocował na udzie swój wielki zakrzywiony nóż z Nepalu. Eliza miała przeczucie, że Szklarski poradziłby sobie z zaskakunem dużo lepiej niż ona czy cały oddział Loży. — Zostań u mnie, nie wracaj do Soho — powiedział, ukrywając swój arsenał pod płaszczem. — Odpocznij. Ruszył w stronę drzwi. — Abelard! — krzyknęła za nim Eliza i wybiegła do hallu. Zatrzymał się w drzwiach i obrócił. — Bądź ostrożny — powiedziała. — Walczyłam z nimi już dwa razy. Wiem, czego się spodziewać. Zaskakuny są piekielnie niebezpieczne, rozumiesz? Niebezpieczniejsze niż wszystko, z czym się dotąd spotkałeś. — Oczywiście! Gdyby było inaczej, po co miałbym tam jechać? — odparł, a potem skinął głową i wyszedł. Eliza odniosła nieprzyjemne wrażenie, że Abelard Szklarski nie miał zamiaru jej posłuchać.

*** Ona również nie posłuchała. Postanowiła, że nie będzie nocować w domu Abelarda. Byłoby to niezręczne po tym, jak ostatnio się pokłócili. Zresztą źle się czuła obserwowana ze wszystkich stron przez szklane oczka wypchanych zwierząt. No i marzyła o przebraniu się w coś czystego. Wyszła o dziewiątej. Pokonała dwie ulice, wdrapała się do omnibusa i dojechała do centrum, zaciskając z bólu zęby przy każdym podskoku pojazdu. Pozostali pasażerowie patrzyli dziwnie na jej bandaże i zakrwawioną sukienkę. Wysiadła przy Oxford Street. Chwiejnym krokiem ruszyła w stronę zaułków Soho. Była obita, pozszywana, obolała jak siedem nieszczęść. Pragnęła tylko lec z książką w łóżku, spać i leczyć rany. Miała wielką nadzieję, że do powrotu Załuskiego z Manchesteru nic się już nie wydarzy. Eliza zamierzała właśnie skręcić z głównej ulicy, gdy wpadł na nią

młody, rozwrzeszczany gazeciarz, wymachując w powietrzu wieczornym wydaniem „The Times”. Stęknęła z bólu. Chłopak uskoczył w bok. — WOJNA! — krzyknął i pobiegł dalej. — WOJNA NA KONTYNENCIE!

ROZDZIAŁ XVI

I naprzód marsz, Ojczyzny dzieci, Bo nadszedł chwały naszej dzień. To tyran przeciw nam zawiesił Zbroczony krwawo sztandar ten. Zbroczony krwawo sztandar ten. Słyszycie z bitew pól niesiony. Żołnierzy przeokrutnych ryk? Już idą, nam zaciągnąć stryk (…) Marsylianka, 1792

Dwudziestego trzeciego kwietnia 1844 roku Europa zapłonęła, a Eliza obserwowała to bezsilnie, siedząc na łóżku w pokoju starej londyńskiej kamienicy. Przed nią leżało wczorajsze, wieczorne wydanie „The Times” i poranne, specjalne wydanie „Observera”, które dopiero co przyniosła. Nie wiedziała, na ile może ufać brytyjskiej prasie, ale z obu gazet wynikało, że pierwsze płomienie pojawiły się wczoraj w południe, kiedy w Wiedniu doszło do wielkich zamieszek robotniczych. Jeszcze tego samego dnia w Peszcie, na Węgrzech, władzę przejęli młodzi radykałowie, którzy opublikowali dwanaście postulatów. Było wśród nich żądanie, by Cesarstwo Austriackie uznało Węgry za niepodległe i wolne państwo. Cesarz Fryderyk I nie miał jednak czasu się tym przejmować, bo w Wiedniu doszło również do studencko-robotniczych manifestacji. Szwadron dragonów, wysłany, by rozpędzić protestantów, nieoczekiwanie się do nich przyłączył i pomaszerował z nimi na pałac. Mniejsze zamieszki i niepokoje przetoczyły się też przez Włochy oraz wiele niemieckich

miast. To wszystko bladło jednak przy wydarzeniach z Paryża. „Observer” donosił, że tej nocy kilka kompanii piechoty Starej Gwardii wypowiedziało posłuszeństwo Ludwikowi Bonapartemu i nieoczekiwanie zajęło siłą garnizon, arsenał i kilka kluczowych budynków w centrum miasta. Poparło ich pospolite ruszenie. Całą noc nad stolicą Francji grzmiały wystrzały. Sytuacja była niejasna, ale podobno rozpoczęła się tam regularna rewolta przeciwko cesarzowi, inspirowana przez wielu starych marszałków jego brata. Gdy Eliza skończyła lekturę „Observera”, zmięła gazetę i rzuciła ją w kąt. Szwy na prawym przedramieniu niebezpiecznie zabolały. Była wściekła i rozczarowana. Zawiodła. Słowacki wyraźnie sugerował, by zabić Załuskiego szybko, najlepiej jeszcze w marcu. Żmijewskiej wydało się nawet dziwne, że kilka razy to powtarzał. Teraz wiedziała, o co mu chodziło. Miał pewnie jakieś sygnały z sieci tajnych stowarzyszeń, wywrotowych grup i rewolucyjnych sekt, która oplotła cały kontynent, kryjąc się w cieniach przed wszechwładzą wspartych etherem mocarstw. Widocznie chciał, by Konrad stał się przykładem — ostrzeżeniem, że spraw ojczyzny nie wolno zaniedbać. A teraz nadszedł wyznaczony dzień. Ludzie w całej Europie stawali przeciwko tyranom. Załuski tymczasem żył, miał się świetnie, otwierał nową fabrykę… Zawiodła! Najpierw ten głupi pomysł z podróżą do Londynu przez Europę2, który sam w sobie kosztował wiele czasu. Potem jeszcze morska katastrofa. Długa, pełna problemów podróż z Xa’ru. Aklimatyzacja w Londynie. Poszukiwania kontaktu. Praca w zakładach Załuskiego. No i nieudany zamach, po którym Konrad zniknął jej z oczu. Z jednej strony próbowała się usprawiedliwiać: nie mogła przecież wiedzieć, że Załuskiego nie można normalnie zastrzelić. Z drugiej: gdyby spróbowała wcześniej, starczyłoby czasu, by rozgryźć tę tajemnicę. Rozmyślania tak zdenerwowały Elizę, że nie potrafiła wytrzymać dłużej w pokoju. Wyszła zjeść śniadanie przy Oxford Street, a potem kręciła się po centrum, chłonąc atmosferę strachu i niepewności. Na

ulicach ludzie zbijali się w grupki, by rozmawiać ściszonymi głosami. Sklepikarze wyszli przed swoje sklepy i dyskutowali zawzięcie jeden z drugim. Wczorajsze gazety walały się po bruku mokre, poszarpane; rozmyty tusz spływał z papieru i wsiąkał w chodnik, a razem z nim zdawał się wsiąkać strach, który nasycał cały Londyn. Pogoda była bezwietrzna, bezchmurna, cicha. Nawet niebo zdawało się czekać w niepewności. Eliza zamierzała już wracać, gdy zauważyła poruszenie na rogu High Street. Tłumek dżentelmenów i kobiet z parasolkami otoczył ciasno dwóch obładowanych ryzami papieru gazeciarzy. Południowe wydanie! Eliza podeszła i dołączyła do kolejki, odliczając dwa pensy. Jeszcze nim dopchnęła się po swój egzemplarz, zobaczyła na pierwszej stronie tytuł. „Krwawa łaźnia w Manchesterze! Rzeź podczas otwarcia zakładów Załuskiego”. Żmijewska dopiero co wyrzucała sobie, że nie zabiła Konrada, a tymczasem na widok tytułu poczuła słabość. Gdy dostała swój egzemplarz, odeszła kilka kroków i zaczęła go czytać wprost na ulicy, podobnie jak wiele osób wokół. Wyglądało na to, że Załuski zorganizował rano wielką ceremonię na St. Peter’s Field. Przyszedł mer miasta, najważniejsi urzędnicy, wielu polityków oraz kilkudziesięciotysięczny tłum gapiów, zwabionych pokazami najnowszych etherowych wynalazków i darmowymi przekąskami. W tym właśnie tłumie ukryli się anarchistyczni prowokatorzy. W trakcie przemówienia mera zaczęli podburzać ludzi do okrzyków przeciwko rządowi i brytyjskim fabrykantom. W stronę trybun poleciały kamienie, zgniłe warzywa. Mer wezwał ludzi do rozejścia się. Nie posłuchali. Nastroje się zaogniały i nie pomogły nawet prośby samego Załuskiego. Wtedy mer kazał rozpędzić zgromadzenie z pomocą kawalerii. Jeźdźcy potraktowali jednak swoje zadanie zbyt dosłownie — wdarli się między ludzi, rąbiąc ich po głowach ciężkimi pałaszami. Wybuchła panika. Uciekający tłum obalił trybunę i zadeptał wielu honorowych gości. Los samego Załuskiego był nieznany. Eliza zamknęła gazetę i wróciła na Marshall Street, czując pustkę

w głowie. Gdy wchodziła powoli schodami, z zamyślenia wyrwało ją chrząknięcie. — Hmpfff… Uniosła głowę. Pani Humpfordt stała przed nią na półpiętrze. — Co to, moja panno? — powiedziała, wskazując opatrunek na czole Elizy. — Wdajesz się w jakieś awantury? A może twój bogaty kochaś cię pierze? I czemu nie jesteś w pracy? — Miałam wypadek, proszę pani — odparła Żmijewska. — Rozbiłam sobie głowę o róg szafki z aktami. Lekarz kazał mi kilka dni odpoczywać. — A dłoń? — Rozcięta przy upadku. — Hmpfff… Gazety czytałaś? Eliza skinęła głową. — Nie zamierzasz czasem wszczynać tu jakichś powstań czy rewolucji? Znajoma mówiła, że Polacy i Irlandczycy spiskują, by wysadzić parlament. — Nic o tym nie wiem — odparła Eliza. Pani Humpfordt pogroziła jej palcem. — Pamiętaj, jeśli znajdę u ciebie choć ziarnko prochu, to szukasz sobie innego pokoju, dziewczyno! — Proszę się nie martwić. Nie będzie żadnych problemów — uspokoiła ją Żmijewska. — Hmpfff… No dobrze… Żmijewska przecisnęła się pomiędzy otyłym ciałem kobiety a wyślizganą barierką i ruszyła w górę schodów. — Przyszedł list — rzekła za nią pani Humpfordt. — List? — Eliza się zatrzymała. — Właśnie schodziłam z góry. Wsunęłam ci go pod drzwi. Na kopercie tylko imię i adres. Żmijewska podziękowała skinieniem głowy, przyspieszyła. — Tylko uważaj! — krzyknęła za nią pani Humpfordt. — Nie włócz się teraz po mieście. Wyglądasz jak awanturnica. Prosisz się o kłopoty! Chwilę potem Eliza była już pod drzwiami swojego pokoju. Gdy je

uchyliła, zobaczyła kopertę bielejącą na starych, ciemnych deskach podłogi. Uniosła ją. Już po sposobie, w jaki napisane było jej imię, poznała, że to wiadomość od Załuskiego. Serce jej przyspieszyło. Zamknęła dokładnie drzwi i rozerwała kopertę. Jedna kartka, zapisana w wielkim pośpiechu. Elizo! Żałuję, że tak to się wszystko odbywa, ale wydarzenia na kontynencie i mnie złapały bez uprzedzenia. Wiesz już zapewne, że w Manchesterze sprawy poszły trochę inaczej, niż sobie wyobrażałem. Ale to głupstwo w porównaniu do wszystkiego, co dzieje się wokół. Jestem cały i zdrowy. Wkrótce ruszam w podróż powrotną, ale w Londynie zabawię tylko chwilę. Chciałbym Ci wszystko lepiej wytłumaczyć, jednak zabrakło nam czasu, a w liście pewnych rzeczy pisać nie mogę, bo nie wiadomo, w czyje ręce wpadnie. Rzec mogę tyle: gdy czytasz te słowa, ostatnia zmiana właśnie opuszcza fabrykę. Razem z nią dobiega końca historia londyńskich zakładów Załuskiego. Wzywa mnie sprawa ważniejsza i dużo większa. Udział weźmie w niej wielu moich przyjaciół. Byłbym zaszczycony, gdybyś dołączyła do tego grona. Wyruszamy w środę o świcie. Przyjdź do głównej hali fabryki nie później jak o szóstej rano. Nie będziemy mogli czekać. Twój na zawsze Konrad Załuski Eliza nie musiała się długo zastanawiać. Europa mogła sobie płonąć. Ona musiała dokończyć swoje zadanie i poznać prawdę o Konradzie. Do wieczora spakowała wszystkie swoje rzeczy, przygotowała podróżne ubranie, nabiła broń. Potem zjadła małą kolację, zmieniła opatrunki, poczytała książkę, nastawiła budzik i położyła się spać. Z jakiegoś powodu śnił jej się ogień i wielkie gady, których skrzydła rozpościerały się nad dachami Londynu.

*** Łomot. Eliza obróciła się na drugi bok. Wydawało jej się, że nadal śpi, a we śnie wraca do niej moment, gdy żywy-martwy Załuski przybył na Marshall Street, by zabrać ją do Manchesteru, zaś pani Humpfordt zbudziła ją pukaniem. Znowu łomot. To jednak nie sen! Żmijewska uniosła się z łóżka wymięta, półprzytomna. Przetarła twarz i spojrzała w okno. Nad Londynem szarzał świt. Budzik miał zadzwonić za dwadzieścia minut. Łomot po raz trzeci — i krzyk: — OTWIERAĆ, POLICJA METROPOLITALNA! Na Elizę spłynęła natychmiast całkowita przytomność. Zerwała się na nogi. Jej nocna koszula była całkiem przepocona. Na głowie miała coś, co przypominało opuszczone od lat ptasie gniazdo. Czuła się, jakby zjadła martwą mysz. Szybko przygładziła włosy, podeszła do drzwi i krzyknęła: — Chwilę, muszę się ubrać! — Proszę otwierać, pani Elizo — po drugiej stronie rozległ się głos, który wydał się znajomy. — Inaczej wejdziemy siłą. Ubierze się pani przy nas! Zignorowała ich. Chwyciła list Załuskiego z nocnego stolika i popędziła szybko do sterty wczorajszych ubrań, które leżały na krześle. Zrzuciła nocną koszulę, włożyła pantalony i koronkową koszulkę. Na pończochy nie miała czasu. Zaczęła zapinać gorset, gdy po drugiej stronie rozległ się rozkaz, by wyłamać drzwi. Przyspieszyła, omijając kilka haftek. Drzwi zatrzęsły się od uderzenia. Z sufitu odpadł kawałek tynku. Eliza wciągnęła spódnicę. Kolejne uderzenie. But policjanta przebił się przez deskę i utknął. Na korytarzu zabrzmiały siarczyste przekleństwa, do których dołączyły głośne protesty pani Humpfordt. Żmijewska założyła wierzchnią sukienkę. Dopiero teraz mogła schować broń — pistolet pod sukienkę, sztylet w cholewę buta, list za gorset.

Drzwi ustąpiły. Gruby, wysoki konstabl wpadł do środka, a policyjny hełm spadł mu z głowy i potoczył się po deskach. Za nim wszedł drugi policjant oraz Charles Rowan. Eliza tak się skupiła na sylwetce ponurego, chudego pułkownika, że dopiero po chwili spostrzegła trzecią, kryjącą się w jego cieniu postać: małego Colina. Chłopca, który pomógł jej wydostać się z Londynu2. — Szkoda, że nie otworzyła pani po dobroci — powiedział Rowan. — Nie przywykłam otwierać uzbrojonym ludziom, którzy napastują bezbronne damy w negliżu — odparła. Rowan uśmiechnął się smutno. — Proszę… darujmy sobie udawane oburzenie. Jest pani podejrzana o morderstwo, współpracę z organizacją wywrotową, szpiegostwo, korzystanie z fałszywych dokumentów. Jak pani widzi, mamy też świadka, który potwierdzi fakt, że przebywa pani w Wielkiej Brytanii nielegalnie. Prawda, Colin? Colin entuzjastycznie potaknął. Z korytarza dobiegło głośne „Hmpfff!”. Rowan dał znak swoim ludziom, którzy skuli Elizę kajdankami i przeszukali. Znaleźli pistolet i nóż. Nie znaleźli listu. — Jak tu trafiliście? — spytała Żmijewska. — Och, to długa historia — odparł Rowan. — Szukaliśmy pani już od dwóch tygodni, przez całą sieć informatorów. Ale pomógł dopiero ten chłopak. Wypatrzył panią na ulicy, śledził aż do tego domu. Potem przyszedł do nas sprzedać tę wiadomość. Chcieliśmy panią jeszcze chwilę poobserwować, ale wczoraj premier wydał dyspozycje, by aresztować wszystkich potencjalnych wywrotowców w mieście. A pani jest blisko szczytu listy. Pułkownik usadził Żmijewską na łóżku. Policjanci zaczęli metodycznie przetrząsać pokój. Mijały minuty. Eliza spojrzała na budzik. Powinna już zbierać się do fabryki. Konrad pisał, że nie będzie mógł czekać. Ale jak uciec? Przeszukanie trwało. Po przetrząśnięciu wszystkich szuflad i szaf policjanci zaczęli zdejmować podłogowe deski i opukiwać ściany. Pani Humpfordt chwilę protestowała, ale Rowan delikatnie, lecz zdecydowanie wyprowadził ją za drzwi.

Colin tymczasem przysiadł obok Elizy i machał nogami w powietrzu, wyraźnie znudzony. — Dlaczego to zrobiłeś, Colin? — spytała go spokojnie. Wzruszył ramionami. — Życie w Londynie jest ciężkie — odparł. — Panienka nawet nie wie, jak trudno sierocie zarobić na kawałek chleba. Przez tydzień radziłem sobie na ulicach. Ale bałem się, że mnie złapią i poślą znowu do Londynu2… Miałem dość biedy. Wystarczy panience powodów? — Bieda uszlachetnia. Zdrada: nie — odparła Eliza. Colin wydął z pogardą wargi. — Tylko bogate paniusie mogą tak mówić. Bieda uszlachetnia… Bieda to kiedy matka zabija twojego psa dlatego, że siostry i bracia nie jedli od trzech dni. Bieda to kiedy stłucze się miska, a matka płacze nad nią pół wieczora, bo to jedyne naczynie w domu. Bieda to kiedy dostajesz po bracie stare buty i boisz się wyjść w nich na deszcz, bo wiesz, że muszą starczyć też dla młodszego brata. Bieda to kiedy podrzucają cię do sierocińca, żeby matka mogła wykarmić młodsze rodzeństwo. Nie wiesz, co to jest bieda, paniusiu z Polski. I jak jest straszna. Nie masz prawa mnie oceniać. To mówiąc, Colin wstał i wyszedł na korytarz. Policjanci tymczasem skończyli przeszukanie. Jedynym, co znaleźli, była kolekcja pornograficznych dagerotypów, którą Eliza zostawiła tam, gdzie ją znalazła. Rowan był nieusatysfakcjonowany. — Pójdzie pani z nami — powiedział. Narzucili na nią płaszcz, otoczyli z obu stron i wyprowadzili na korytarz. W połowie schodów drogę zagrodziła im pani Humpfordt, która zaczęła głośno żądać pokwitowania za zniszczone drzwi. Dopiero po dłuższej chwili Rowanowi udało się uspokoić kobietę i odepchnąć ją na bok. Gdy Eliza przechodziła koło właścicielki, ta do niej mrugnęła. Eliza, Rowan i dwaj policjanci zeszli na sam dół schodów, a potem ruszyli długim ciemnym korytarzem w stronę uchylonej bramy. Nagle światło ulicy przesłoniły dwa małe kształty, które stanęły w wejściu. Eliza rozpoznała córeczki Mary z sutereny. Rowan się

zmarszczył. Położył dłoń na rękojeści pistoletu. Przyspieszył kroku. Brama zgrzytnęła i zatrzasnęła się tuż przed policjantami. W wielkim, zardzewiałym zamku szczęknął klucz. Zapanowała niemal całkowita ciemność. Rowan przyciągnął Elizę bliżej. — Ostrzegam. Jeśli będzie pani próbowała czegoś… Chwilę potem rozległ się odgłos, przypominający uderzenie sprężystą żerdzią o kamień. Rowan krzyknął z bólu, rozluźnił chwyt. Kolejne brzęknięcie. Policjant idący przy boku Elizy zawył. Żmijewska nie zastanawiała się długo. Zręcznie wywinęła się z rąk Rowana i skoczyła w ciemność. Zaczęła uciekać z powrotem w stronę schodów. Obok niej pędził ktoś inny, głośno posapując. — Stać! Będziemy strzelać — krzyknął Rowan. Eliza przyspieszyła i pochyliła głowę. Huknął ostrzegawczy strzał. Błysk oraz iskry z lufy rewolweru oświetliły na chwilę panią Humpfordt, która w jednej ręce trzymała długi kij, a drugą ciągnęła Żmijewską w stronę sutereny. Gdy tylko wpadły do wnętrza przez niskie drzwiczki, Mary zatrzasnęła je i zamknęła na grubą zasuwę. — Dlaczego mi pomagacie? — wydyszała Eliza. — Moja droga — odparła staruszka. — My, kobiety, musimy się trzymać razem. Myślisz, że nigdy nie miałam na pieńku z policją? — Pieprzyć ich — dodała z entuzjazmem Mary. — Pieski na usługach Peela i jego parlamentu! Ja wiem, że pani jest dobra! Nic więcej mi nie potrzeba! Wzruszona Eliza chciała coś odpowiedzieć, ale pani Humpfordt pchnęła ją w stronę wąskiego świetlika. — Szybko — powiedziała, posapując. — Uciekaj! Uciekaj! Mary przybiegła ze starym krzesłem i ustawiła je pod świetlikiem. Żmijewska wdrapała się na nie i zaczęła przeciskać ciasną, brudną szczeliną, za którą szarzała ulica. Gdy była w połowie, dolna, rozkloszowana część jej sukni utknęła. Mary i pani Humpfordt chwyciły Elizę za nogi. Pchnęły. Żmijewska przetoczyła się po bruku, uniosła na czworaka, a potem zajrzała do sutereny. — Mogą was za to zamknąć — powiedziała.

— Mają teraz ważniejsze osoby do zamykania — zachichotała pani Humpfordt. — Dziękuję! — rzekła Eliza, a potem wstała i popędziła w dół ulicy. Pani Humpfordt wystawiła rękę przez świetlik, pomachała jej na pożegnanie i krzyknęła: — Tylko pamiętaj, że jesteś mi winna za drzwi! — Oddam! Obiecuję! Nim dobiegła do końca ulicy, ludzie Rowana wyłamali bramę i wysypali się bezładnie na chodnik, mrużąc oczy. Eliza tymczasem skręciła gwałtownie w najbliższą uliczkę i zniknęła w wąskich, ciemnych zaułkach Soho.

*** Przez kwadrans kluczyła po dzielnicy, by upewnić się, że zgubiła pościg. Potem weszła w uliczkę na tyłach obskurnego pubu i znalazła błotnistą kałużę, do której ktoś wylał wcześniej resztki z kuchni. Przyklękła i wysmarowała sobie nadgarstki tłustym, cuchnącym błotem. Następnie wysunęła dłonie z kajdanów, prawie wyłamując sobie przy tym kciuki. Wyszła na Oxford Street. Zegar na fasadzie domu towarowego pokazywał za dwadzieścia szóstą. Poczuła, że jej żołądek się ściska, a tętno przyspiesza. Awantura z Rowanem kosztowała ją zbyt wiele czasu! Droga do fabryki zajmowała zwykle czterdzieści minut. Eliza znów rzuciła się biegiem, ignorując ból ran i źle założony, uwierający gorset. Z rozczochranymi włosami, w rozchełstanym ubraniu, poplamiona błotem, wyglądała jak zbieg z azylu dla niepoczytalnych. Gdy pędziła chodnikami centrum, londyńczycy ze strachem schodzili jej z drogi. Przebiegając Trafalgar Square, potrąciła gazeciarza, który uciekł z krzykiem, jakby była wampirem. Zimne, mokre powietrze porannego Londynu kłuło w płuca. Źle zawiązane buty ślizgały się na bruku. Czas mijał. Dotarła na nabrzeże kwadrans przed szóstą. Zbiegła po śliskich, mokrych stopniach do samej rzeki. Stały tam dwie łódeczki. Pierwsza

obijała się leniwie o nabrzeże; jej właściciela nie było nigdzie w zasięgu wzroku. Eliza podbiegła więc do drugiej, którą pływała zwykle do fabryki. Sternik — czarnobrody, wytatuowany mężczyzna — stał na pustym pokładzie i grzebał narzędziami przy zaworach etherowego kotła. Podskoczył, gdy Żmijewska niespodziewanie wpadła na łódź. — Płynie pan do zakładów Załuskiego? — wydyszała. Spojrzał na nią zdziwiony, odkładając na bok narzędzia. — To panienka nie wie? Zakłady dziś zamknięte. Wczoraj powiedzieli wszystkim, że będzie wolne. Z okazji tej nowej fabryki w Manchesterze. Nawet jakąś nagrodę rozdali… Panienkę to ominęło? — Muszę się tam dostać! Mężczyzna wzruszył ramionami. — Kiedy samej panienki nijak nie opłaca się brać. Czekam na grupę podróżnych z Ameryki, żeby ich przewieźć Tamizą… Klnąc pod nosem, Eliza wyciągnęła z pugilaresu funtową monetę, którą wcisnęła przewoźnikowi w dłoń. — Proszę — powiedziała. — To bardzo ważne. Spojrzał zdziwiony na monetę, a potem wskazał rozkręcony kocioł. — Wymieniałem właśnie zawór. Musi panienka poczekać pół godziny. — Nie mam pół godziny! — krzyknęła. — O szóstej muszę być w fabryce! — W takim razie pięć minut — odparł. — Skręcę tylko, jak było. Przez pięć najdłuższych minut w swoim życiu Eliza patrzyła, jak grube dłonie mężczyzny niespiesznie montują mosiężny zawór, podłączają rury do etherowego kotła, sprawdzają każde połączenie, a potem przykręcają na miejsce wypolerowaną mosiężną obudowę. Śrubka za śrubką. Śrubka za śrubką… — Nie można szybciej? — spytała błagalnie. — Jeśli puszczą rury, tylko te panele będą między pani plecami a parą gorętszą niż piekło — odparł. — Proszę mi uwierzyć, z tym nie warto się spieszyć. Pokazał swoje przedramię. Tatuaże ledwo skrywały pofałdowany, zabliźniony ślad po oparzeniu.

Zacisnęła zęby. Czekała dalej, a mężczyzna skończył pracę i odpalił silnik. Zaświszczała rozpędzająca się cewka, w szparze między panelami błysnął błękit. — No, ma pani szczęście — zaśmiał się sternik. — Ruszyło za pierwszym razem! Wypłynęli. Rzeka wydawała się bardzo pusta, nawet jak na wczesną porę. Żmijewska zastanawiała się, czy to z powodu zamknięcia zakładów Załuskiego, czy może tak podziałała na londyńczyków wiadomość o wojnie na kontynencie? Przepłynęli powoli pod London Bridge, minęli stłoczone przy nabrzeżu fabryki, zakłady, hutę szkła. Elizie wydawało się, że suną leniwym nurtem dużo wolniej niż zwykle. — Nie może pan przyspieszyć? — spytała. — Ta krypa ma dwadzieścia lat. Jeśli za mocno ją przycisnę, jeszcze się rozpadnie — mruknął mężczyzna. — Zawsze mogę przybić do brzegu. Niech panienka próbuje dorożką. Nie zamierzała. Siedziała na krawędzi drewnianej ławki, nerwowo przebierając palcami. Gdy łódź przybiła do nabrzeża na wysokości pętli kolejowej, Eliza zrozumiała, że nie zdąży. Zegar na stacji zaczął wybijać szóstą. Podbiegła do burty i wyskoczyła na kamienne stopnie. — Hej! Ostrożniej proszę! — krzyknął mężczyzna. — Mam czekać? — Nie! — odparła i wbiegła po kamiennych schodach na brukowaną ulicę. Drugie uderzenie zegara. Eliza przyspieszyła, ślizgając się po kamieniach. Trzecie uderzenie. Czwarte. Minęła płot zajezdni kolejowej oraz plac budowy jakiegoś nowego zakładu. Piąte uderzenie. Wbiegła na pusty placyk przed fabryką Załuskiego. Dziś nie było tu ani jednego człowieka i ani jednej dorożki. Zegar uderzył ostatni, szósty raz. Żmijewska pędziła w stronę bramy, licząc, że jeszcze zdąży. Wtem ziemia zadrżała. Fabryką wstrząsnęła seria eksplozji. Wysokie mury pękały, waliły się. Tryskały w górę fontanny gruzu i ziemi. Kawałki cegieł uderzyły

o bruk tuż przed Elizą, a ona nie zdołała utrzymać równowagi i upadła na drżący chodnik. Wstała, w bezsilnej rozpaczy obserwując, jak dzieło życia Konrada Załuskiego zmienia się w stertę gruzów. Co zrobił? Czy był w środku? Gorączkowo próbowała przypomnieć sobie koniec listu. Brzmiał chyba: „Byłbym zaszczycony, gdybyś dołączyła do tego grona i udała się ze mną w ostatnią podróż”. Czy Konrad postanowił się zabić, niszcząc przy okazji fabrykę? Ale dlaczego? Eksplozje tymczasem ucichły. Spod nich wybił się nowy dźwięk: narastający basowy rumor. Eliza podniosła się i zdała sobie sprawę, że szczęka zębami. Przez jej ciało przechodziło drżenie, które docierało z samego wnętrza ziemi. Zatoczyła się, oparła o żeliwny słup latarni. Rumor narastał, a wraz z nim — ostry świst. To, co zostało jeszcze z fabryki, waliło się od nieustannych wibracji. Gdzieś w oddali krzyczeli przerażeni ludzie, którzy wybiegli z zajezdni i budynków na brzegu Tamizy. Tymczasem dwa ogromne kominy fabryki pękły i zapadły się z piekielnym hukiem, wzbijając chmurę pyłu, w której na chwilę utonęła strzaskana bryła zakładu. Gdy szary obłok zaczął się rozwiewać, Eliza dostrzegła monstrualny kształt, który wzlatywał powoli. Załuski oderwał cały kawał ziemi i uniósł go w powietrze? Nie! To było coś więcej. Z kurzu zaczęły wyłaniać się metalowe kratownice, błyszczące płyty, nitowane wręgi, z których sypały się czerwoną kaskadą resztki cegieł. Ten ciemny obłok wznosił się coraz wyżej wśród mgieł Londynu, aż ponad dachami złapał pierwsze promienie wschodzącego słońca i rozpalił się, rozognił jasnomosiężnie, poraził oczy Żmijewskiej serią odblasków. Nad Lambeth zawisł najwspanialszy, najdziwniejszy okręt powietrzny, jaki widziała w życiu. Nie miał balonu ani gondoli. Zamiast tego składał się z trzech błyszczących metalowych brył. Dwa podłużne, płaskie elementy pełne były okrągłych dziur, w których świszczały napędzane etherowymi cewkami śmigła. Do nich, przy pomocy smukłych żeber, doczepiony

był cylindryczny, opancerzony korpus. Nie miał otwartego pokładu, tylko kilka balkonów z barierkami. Na jego bokach widziała wieżyczki, z których sterczały lufy armat i kulomiotów, zaś na szczycie kadłuba znajdowała się znajoma struktura. Zaklęła z niedowierzaniem. Sterówka z głównej hali fabryki! Teraz była mostkiem kapitańskim okrętu. Eliza nie potrafiła pojąć, jak ta wielka kupa metalu unosiła się w powietrzu. Jedno było jasne: Załuski w podziemiach swojej fabryki dokonał czegoś, co zadziwi cały świat. Gdy okręt obrócił się dziobem na wschód, Żmijewska spostrzegła na jego burcie nazwę, wypisaną literami wielkimi jak dom. „Bułat”. Poczuła, że koniecznie musi dostać się na pokład. Miała jeszcze szansę. Okręt dopiero nabierał wysokości, jego załoga wciąż dobrze widziała ziemię. Zerwała z ramion płaszcz, wywróciła go na prawą stronę, jasną podszewką do góry, wybiegła na sam środek placu, przed fabryczną bramę, i zaczęła wirować na bruku jak derwisz, wymachując materiałem na wszystkie strony. Stał się cud. Przy barierce przedniego balkonu, u podnóża sterówki, stanął sam Konrad Załuski. Obok niego pojawili się Ada Lovelace i jakiś mężczyzna w mundurze. Załuski krzyczał do Elizy, ale nie miała szansy go usłyszeć przez basowy pomruk okrętu, szum kilkunastu gigantycznych śmigieł i odgłos spadającego na bruk gruzu. Konrad wskazał jej coś po przeciwnej stronie placu. Żmijewska się obróciła. Naprzeciw zakładów Załuskiego (a raczej byłych zakładów, bo na ich miejscu został tylko krater) trwała budowa małej fabryczki. Za płotem wznosiły się niedokończone mury, w tym wysoka szczytowa ściana, do której przylegało rusztowanie. To właśnie je wskazywał Załuski, pokrzykując gorączkowo. Zrozumiała. Okręt nie mógł po nią wylądować, ale ona mogła wspiąć się na wysokość okrętu! Rzuciła się pędem do płotu otaczającego plac budowy. Silnymi kopniakami wyłamała dwie deski. Wbiegła na ubitą ziemię, między przykryte płachtami sterty cegieł. Dozorca

z drewnianą nogą nawet nie próbował jej zatrzymywać. Zbyt zapatrzył się w gigantyczną bryłę metalu, która wisiała na londyńskim niebie i przesłaniała słońce. Eliza dopadła do stromej drabiny, która prowadziła na pierwszy poziom rusztowania. Drewniane szczeble klinowały się pomiędzy obcasami a pozostałą częścią podeszew jej wysokich butów. Zaklęła, rozsznurowała je i zsunęła. Wspinała się dalej boso, nie bacząc na drzazgi i gwoździe. Rusztowanie drżało od basowego pomruku Bułatu. Eliza szybko pokonywała kolejne poziomy. Im wyżej była, tym mocniej wibrowała konstrukcja. Wreszcie dotarła na ostatni poziom. Stanęła przygarbiona na krawędzi rusztowania. Z lewej strony wierzchołka, szerokiego na trzy deski, rozciągała się przepaść, z prawej — niedokończony mur, który nie sięgał nawet kolan. Żadnej barierki. Nic, czego można by się chwycić. Eliza ugięła nogi. Czuła, że cała konstrukcja lekko pracuje. Bułat zatoczył wielkie koło i zaczął lecieć w jej stronę. Załuski stał na balkonie i przez otwarte drzwi krzyczał coś do sterówki. Dwóch marynarzy rozwinęło sznurową drabinkę, która teraz prędko zbliżała się do Elizy, a podmuch silników poderwał płachty z placu budowy i zatrząsł rusztowaniem. Ryk. Nad Londynem przetoczył się nieludzki głos. Zerwał z łóżek wszystkich mieszkańców, którzy zdołali przespać eksplozję w fabryce, i zmroził krew tym, którzy byli już na nogach. Eliza obróciła się, z trudem łapiąc równowagę. Zmrużyła oczy, chroniąc je dłonią przed blaskiem wschodzącego słońca. Z północy nadlatywały smoki. Z początku próbowała sobie wmawiać, że to dwa wielkie ptaki, jednak w miarę jak zbliżały się do Tamizy i dachów więzienia Millbank, prawda stawała się coraz bardziej jasna. Oba miały podobny, miedziano-czerwony kolor i skrzydła niewiele mniejsze niż kadłub Bułatu. Ich korpusy i głowy pokryte były dopasowanymi, błyszczącymi płytami pancerza — znak, że Brytyjczycy posiadali je od dłuższego czasu.

Teraz, gdy plansza Europy stanęła w ogniu, każdy z graczy ujawniał swoją rękę. Bułat przerwał manewr. Obrócił się gwałtownie, kierując w stronę przeciwnika najeżoną działami burtę. Jedno z metalowych cięgien łączących boczną platformę z głównym kadłubem zahaczyło o krawędź rusztowania, niedaleko miejsca, gdzie stała Eliza. Okręt nawet nie zwolnił, jednak lina — gruba na trzy palce — oderwała kawał konstrukcji od muru, przy akompaniamencie strzelających zaczepów i wyrywanych z cegły kotw. Eliza cofnęła się, z trudem łapiąc równowagę. Przed nią, sekcja za sekcją, rusztowanie odrywało się od ściany i przeginało w bok. Wreszcie cały górny poziom pochylił się niebezpiecznie. Żmijewska rzuciła się rozpaczliwie w stronę muru. Uderzyła o niego żebrami, a potem ześlizgnęła się między ścianę a metalową konstrukcję, która rozdarła się na dwie części — jedna runęła z hukiem na plac, a druga wisiała pogięta, oddarta od muru. Eliza krzyczała, ale Załuski nie miał szans jej usłyszeć. Zagrzmiały etherowe działa na burcie Bułatu. Szare niebo przecięły rozżarzone komety pocisków. Smoki unikały ich z niezwykłą zręcznością. Widziała już, że gady nie lecą same. Każdy z nich miał pod brzuchem opancerzoną klatkę, w której na dziwnym systemie lin i bloczków wisiał człowiek w telepatycznej obręczy Farii. Ruchy ramion ludzi idealnie zgrywały się z ruchami skrzydeł wielkich gadów. Nie miała czasu się przyglądać. Jej dłonie, zaciśnięte na śliskiej krawędzi muru, już nie wytrzymywały. Spojrzała w dół. Widziała pod sobą niższe piętro rusztowania. Postanowiła zaryzykować. Skoczyła. Wylądowała na deskach, zręcznie uginając nogi. Poczuła ulgę. A potem usłyszała trzask. Od uderzenia jej ciała osłabiona konstrukcja zaczęła składać się jak domek z kart. Rozsypywały się kolejne podpory. Piętro, na którym stała, spadało niżej i niżej. Kątem oka widziała, jak bryła Bułatu rozświetla się od smoczych płomieni. Huczały etherowe działa. Gięły się wręgi. Pękały podpory rusztowania. Strzelały kotwy. Ryczały smoki. Horyzont wirował. Eliza spadała, razem z tonami drewna i żelaza. Rusztowanie

załamywało się piętro po piętrze. Niemal odgryzła sobie język. Coś rąbnęło ją w bark tak mocno, że pociemniało jej przed oczami. Otworzyła usta, ale nim zdążyła krzyknąć, poczuła potężne uderzenie w głowę. Chwilę później Eliza Żmijewska leżała u stóp muru, wśród gruzów rusztowania, w rosnącej prędko kałuży krwi. Nad nią, na niebie Londynu, toczyła się powietrzna bitwa, jakiej nie widział świat.

*** Słońce chyliło się ku zachodowi, gdy myśliwy wdrapał się po drabinie na małą platformę z żelazną barierką. Otarł z czoła pot i zrzucił z pleców ciężki wór. Odetchnął chwilę, spoglądając na dachy Londynu. Miasto było spokojniejsze niż zwykle. Nic dziwnego. Po koszmarach dzisiejszego dnia Londyn przygasł, ucichł. Myśliwy wiedział jednak, że to nie koniec koszmarów. Wyciągnął z worka podłużny skórzany futerał i otworzył go. W wyłożonym czerwonym filcem wgłębieniu leżał najpiękniejszy przedmiot, jaki myśliwy kiedykolwiek miał w ręku. Lakierowana, inkrustowana kolba z orzecha przechodziła w kilka gładkich mosiężnych bulw, za którymi kryła się cewka etherowa, zbiornik wody oraz mechanizm podający pociski. Wszystko zamknięte w jednej obudowie, z której sterczała mierząca półtora metra gwintowana lufa o ściankach dwukrotnie grubszych niż w zwykłych karabinach. Tam, gdzie łączyła się z korpusem broni, znajdował się zatrzask, który pozwalał błyskawicznie ją wymienić. Po ledwie dwunastu strzałach stawała się bowiem zbyt gorąca, by dalej działać. Myśliwy pogładził czule mosiężny bok sztucera. Był wzruszony. Wcześniej tylko parę razy trzymał podobną broń w ręku. Mało kogo było na nią stać i myśliwy dawno pogodził się z myślą, że nigdy nie będzie miał dość pieniędzy. Broń była warta tyle, co pół jego domu. Na ostateczne łowy potrzebował jednak ostatecznej broni. Dlatego sprzedał dzisiaj swój dom, dużo poniżej rynkowej ceny. Pieniędzy na szczęście wystarczyło. Słońce prędko zniżało się ku poznaczonemu kominami

horyzontowi. Zawiała chłodna, wieczorna bryza, niosąc zapach stęchłych wód Tamizy. Myśliwy był spokojny tak, jak tylko spokojny może być człowiek, który stoi u kresu spełnionego i ciekawego życia. Widział błysk dachów Zakazanego Miasta. Widział potężne, zapomniane przez człowieka budowle w dżungli Jukatanu. Widział wielkie prerie i pędzące nimi bezkresne stada bizonów. Wdarł się w czarne serce Afryki. Był w Europie1, Europie2, Europie3. Walczył w powstaniach i wojnach. Kochał, choć nieszczęśliwie i bez wzajemności. Do tej pory miał nadzieję, że w tym ostatnim, w miłości, jest jeszcze coś, na co warto czekać. Ale kobieta, o której marzył, uciekła z jego domu, a wkrótce potem wyjechała. Zniknęła bez słowa tego samego dnia, gdy z Londynu odleciał powietrznym okrętem jej dawny przyjaciel, Konrad Załuski. Myśliwy wiedział, co to znaczy. Miał nadzieję, że będą razem szczęśliwi. Teraz, kiedy zniknęło jego ostatnie pragnienie, zostało mu tylko jedno. Wielki finał. Łowy na najgroźniejszą zwierzynę wieloświata. Był całkowicie skupiony. Kilkakrotnie obrócił sztucer w dłoni, a potem odłożył go ostrożnie na bok. Znów sięgnął do worka. Wyciągnął dwa trzylufowe rewolwery Richardsa. Pierwszy był naładowany, więc myśliwy tylko sprawdził mechanizm i wymienił kapiszony. Zaczął powoli i metodycznie ładować drugą broń. Klik. Obrócił bębenek, nabił komorę. Klik. Jeszcze jedną. Klik. I jeszcze. Zwykle jedna z trzech wystrzeliwanych kul była srebrna, jedna ołowiana, a jedna zatruta. Myśliwy jednak wiedział dokładnie, z czym będzie się mierzył. Nie potrzebował srebra. Zamiast niego dokładał ołów. Nad dachami Londynu zachodziło słońce. Strzelec przyspieszył. Nie miał już wiele czasu. Odłożył ogromne rewolwery na metalową kratownicę, która pełniła tu funkcję podłogi. Wyciągnął z worka kanister z wodą. Podłączył go do sztucera giętką rurą z impregnowanego materiału. Sam sztucer miał dwulitrowy zasobnik, ale do dłuższego strzelania z jednej pozycji

potrzebne było zewnętrzne źródło płynu. Potrzebne były też zapasowe lufy, dlatego myśliwy wyciągnął je z natłuszczonego papieru i ułożył obok. Był już prawie gotowy. Sprawdził jeszcze resztę drobiazgów, a potem wsadził rewolwery do skórzanych kabur pod pachami, wsunął do etherowego sztucera zasobnik z dwunastoma ciężkimi stożkowatymi pociskami i zwolnił dźwignię cewki. We wnętrzu sztucera trzasnęły etherowe wyładowania. Wyjął z worka ostatni przedmiot, który założył ostrożnie na głowę. Na metalowej obręczy wisiały regulowane lusterka. Dwa z nich pokazywały pod różnymi kątami obraz z przodu myśliwego. Dwa pozwalały zobaczyć, co dzieje się za nim. Myśliwy wyregulował je spokojnie i zdał sobie sprawę, że nie ma już nic więcej do roboty. Czekał, obserwując uważnie okolicę. Znajdował się na małej platformie wieży ciśnień, pod masywnym cylindrem z wodą. Wieża zaś stała na końcu rozległego placu w przemysłowej dzielnicy Londynu, przy Cale Street, po przeciwnej stronie rzeki niż Lambeth. Jak okiem sięgnąć, rozciągało się tu industrialne przedmieście — niskie fabryczki, długie magazyny, place załadunkowe, hałdy węgla. Wieczorem, gdy robotnicy kończyli pracę, okolica kompletnie pustoszała. Dobre miejsce dla skrytych stworzeń, które aktywne były tylko po zmierzchu. Na końcu placyku znajdował się dwupiętrowy budynek rzeźni. Właśnie tam, do cuchnącej posoką piwnicy, przeniosły swoje gniazdo zaskakuny. Myśliwy zastanawiał się, czy pracownicy już zauważyli, że giną im całe sztuki mięsa. A może zgubił się nawet jakiś człowiek? Całkiem możliwe, takie rzeczy rzadko zgłaszano policji. Myśliwy wytropił zaskakuny bez większego trudu, w podobny sposób, w jaki one odszukały Lożę Nowego Świtu. W wieczór po tym, jak zaatakowały budynek Loży, pożyczył od znajomego dwa dobre myśliwskie psy — posokowce o obwisłych uszach i zaślinionych pyskach. Zawiózł je do posiadłości Byrona. Zwierzęta od razu podjęły charakterystyczny, ostry zapach rannego zaskakuna. Zaprowadziły myśliwego na przełaj, przez łąki i podmokłe lasy, do Londynu,

a potem kolejowym mostem na drugą stronę Tamizy. Wreszcie — na ten plac, pod zakład mięsny. Myśliwy nie zdradził tego jednak członkom Loży. Wiedział, że są nieliczni, osłabieni niedawnym atakiem. Gdyby spróbowali uderzyć na gniazdo, skończyłoby się to rzezią. Niektóre rzeczy lepiej robić samemu. Oparł etherowy sztucer o krawędź barierki. Wyregulował celownik na sto dziesięć metrów. Czekał. Zrobiło się prawie całkiem ciemno. Cewka szumiała monotonnie. Bok broni robił się coraz cieplejszy, więc myśliwy wyłączył ją. Nie wiedział, jak długo jeszcze przyjdzie mu czekać. Po kwadransie na dachu rzeźni coś się pojawiło. Myśliwy zmrużył oczy. Po budynku pełzł rozmyty szarawy obłok, w którym przebierały długie odnóża. Myśliwy się uśmiechnął. Sięgnął do dźwigni uruchamiającej cewkę i pociągnął ją mocno. Zaskakun musiał usłyszeć szczęk mechanizmu z dobrych stu metrów. Zatrzymał się gwałtownie, uniósł swój płaski, pluskwowaty korpus. Myśliwy zmiął w ustach przekleństwo. Wymierzył szybko i ściągnął spust. Huk. Odrzut. Para o temperaturze niemal dwóch tysięcy stopni wypchnęła pocisk długą lufą, rozgrzewając go do czerwoności. Pocisk świsnął nad placem i zerwał zaskakuna z dachu w chmurze brunatnozielonej krwi. Myśliwy skorygował ustawienia celownika. Czekał. Nie wiedział, ile owadów jest w środku. Ze szczegółowych relacji członków Loży wnioskował, że posiadłość Byrona zaatakowała przynajmniej dziesiątka, z czego dwa zginęły, a trzeci musiał być ciężko ranny. Prawdopodobnie dorosłe osobniki ze stada trzymały się razem, ale nie dało się wykluczyć, że parę sztuk zostało z tyłu, by opiekować się młodymi albo jajami. Jeśli były jakieś młode lub jaja. Myśliwy wciąż niewiele wiedział o tych istotach — i to właśnie bardzo go martwiło. Na szczęście nie musiał czekać długo. Zwabione strzałem i skrzekiem zaskakuny wysunęły się z ciemnych okienek

w podmurówce rzeźni. Dał im chwilę, by rozpełzły się po całej fasadzie budynku — na białej, gładkiej powierzchni były widoczne nawet mimo kamulfażu. Potem zaczął strzelać. Z tej odległości sztucer rzadko pudłował. Zaskakuny pękały jeden za drugim, jak przydepnięte pluskwy, malując na zielono ścianę budynku. Gdy zorientowały się, skąd padają strzały, rzuciły się przez plac. Były szybkie. Zdawało się, że prześlizgują się przez dziury w samej przestrzeni, bo potrafiły zniknąć i pojawić się nagle kilka stóp dalej. Myśliwy raz za razem pociągał spust. Żaden z owadów nie dobiegł nawet do połowy placu. To jednak nie był koniec. Z rzeźni wysypywały się kolejne stworzenia, jak mrówki wokół patyka wbitego w mrowisko. Było ich dużo więcej, niż się spodziewał. Były też sprytne. Zrozumiały, że nie dobiegną do niego środkiem placu. Rozproszyły się i ruszyły w stronę wieży po dachach otaczających ją budynków. Kryły się za murkami, za kominami z czerwonej cegły. Myśliwy zaklął. Zmienił lufę, która parzyła nawet przez skórzane rękawiczki. Wsadził kolejny zasobnik z pociskami. Zerknął na zbiornik z wodą. Została połowa. Gdy skończył przygotowania, zaskakuny były już bardzo blisko. Strzelał nadal, zabijając najbardziej wysunięte do przodu osobniki. Nie mógł jednak powstrzymać wszystkich. Zdał sobie sprawę, że to ostatni moment, by przejść do następnej fazy planu. — Przykro mi, mała. Było świetnie, ale muszę lecieć — rzekł do sztucera i odłożył go na bok. Rzucił się w stronę drabinki, uśmiechając na myśl, że ktoś, kto znajdzie jutro tę broń, będzie bardzo szczęśliwym człowiekiem. Zsunął się po drabinie tak szybko, że rękawiczki z miękkiej skóry zaśmierdziały spalenizną. U stóp wieży wyciągnął z kabur dwa rewolwery Richardsa. Zaskakuny pędziły ze wszystkich stron, zdecydowanie za szybko. Rewolwery grzmotnęły. Sześć luf rzygnęło dymem i iskrami. Zaszczękały wielkie bębny. Myśliwy cofał się, nie przerywając ognia. Ściana ołowiu zatrzymała stworzenia, ale po chwili oba kurki stuknęły na pustych komorach. Myśliwy odrzucił zbędne już, ciężkie

rewolwery. Rzucił się do ucieczki. Wiedział, że zaskakuny będą go ścigać za wszelką cenę. Był najgroźniejszym wrogiem, jakiego do tej pory spotkały. Wybił dużą część stada. Nie pozwolą mu uciec. Rzucił się w stronę płaskiego, długiego budynku z boku placu. Biegnąc, obrócił do tyłu jedno z lusterek zamontowanych na obręczy. Widział teraz osiem czy dziesięć rozmytych, szarych kształtów, które płynęły za nim. Zbliżały się szybko. Sięgnął do torby na boku. Wyciągnął z niej małą paczuszkę, zawiniętą w nasączony palnym olejem papier. Z paczuszki wystawał krótki lont. Myśliwy wyciągnął długą zapałkę Lucifer patentu Samuela Jonesa — patyczek ze szklaną ampułką na końcu. Zgniótł ampułkę palcami, mieszając chlorek potasu z kwasem siarkowym. Buchnął cuchnący płomień. Myśliwy przyłożył zapałkę do lontu, ale ta zaraz zgasła. Zerknął w lusterko. Zaskakuny były coraz bliżej. Zaklął, wyciągnął drugą zapałkę. Tym razem udało się zapalić lont. Rzucił paczuszkę za siebie, przyspieszył, zacisnął oczy. Po dziesięciu krokach rozpłynął się w jasności. Prawie pół funta proszku z magnezji eksplodowało, zalewając okolicę błyskiem jaśniejszym od słońca. Gdy blask przybladł, mężczyzna spojrzał ponownie w lustro. Jeden zaskakun tarzał się na plecach i rozpaczliwie wymachiwał płonącymi odnóżami. Pozostałe zataczały się, rozbiegały w różnych kierunkach, jak spłoszone karaluchy. Inne leżały na ziemi i tarły oczy. Więc jednak doktor Gull się nie mylił. Organy wzrokowe zaskakunów, przystosowane do życia w półmroku, faktycznie były bardzo delikatne. Myśliwy nie czekał, by sprawdzić, jak długo owady będą oślepione. Dobiegł do niskiego budynku o bielonych ścianach. Masywne przesuwne drzwi były uchylone. Pod nimi leżała kłódka, którą przeciął godzinę temu. Wbiegł do środka. Otoczył go ciężki zapach jałowca i ciemność, przez którą przedzierał się, aż stanął pod ślepą ścianą. Oparł się plecami o mur i odwrócił. W drzwiach ukazał się pierwszy, rozmyty kształt. Myśliwy wyciągnął ostatnie dwa przedmioty, jakie mu zostały. Pierwszym był mały wisiorek

z portretem. Drugim — drewniana kolba, na której końcu sterczało coś przypominającego mosiężną puszkę. Zaskakuny wlewały się do budynku. Widząc, że myśliwy jest osaczony, rozpełzły się na boki. Pędziły w jego stronę po suficie, podłodze, ścianach. Uniósł kolbę z puszką. Odgłos naciąganego kurka utonął w chrobotaniu niezliczonych odnóży. Myśliwy nie wymierzył jednak w zbliżające się owady. Celował wyżej, ponad nimi. Ściągnął spust. Huknęło. Z puszki wyleciał jajowaty żeliwny granat. Błysk wystrzału na chwilę oświetlił kilkanaście zaskakunów — i gigantyczne dębowe beczki, które znajdowały się po obu stronach długiej hali. Granat uderzył w wierzch jednej z beczek. Eksplodował, rozrywając warstwę dębu, za którą znajdowały się stężone opary dziewięćdziesięciosześcioprocentowego alkoholu. Myśliwy i zaskakuny znajdowali się bowiem w fabryce londyńskiego ginu. W hali, gdzie w czystym destylacie moczyły się jagody jałowca. Zbiornik eksplodował, tryskając wokół spirytusem, który jeszcze w powietrzu zajął się ogniem. Płonące deski wbijały się w kolejne beczki. Myśliwy zdążył się jeszcze uśmiechnąć i spojrzeć na wisiorek. Znajdował się w nim portret namalowany na zamówienie w Wilnie, bez wiedzy sportretowanej kobiety: młodej, czarnowłosej i tajemniczej, z jednym okiem zielonym, a drugim niebieskim. Eksplodowała reszta beczek. Myśliwy poczuł falę uderzeniową przez jedno mgnienie oka. Była jak muśnięcie skrzydeł wielkiego ognistego motyla.

*** Krater dymił jeszcze, gdy na jego krawędzi stanęło trzech osobliwych mężczyzn. Pierwszy siedział na wózku inwalidzkim z ciemnego żelaza. Londyńscy strażacy w hełmach z mosiężnym grzebieniem kłaniali mu się, przebiegając obok z wiadrami wody. Drugi, po lewej stronie wózka, był wysoki i chudy. Grzywa siwiejących włosów opadała mu na ramiona, okalając szczupłą twarz

o długim nosie, na którym siedziała para malutkich binokli w drucianej oprawie. Surdut paryskiego kroju wisiał na mężczyźnie w nieładzie. Pod pachą miał dziwne, drewniane, pełne przekładni i przycisków pudełko. Trzeci mężczyzna był dobrze zbudowany. Po jego postawie znać było wojskową przeszłość. Włosy nosił krótko przycięte, a jego twarz pokrywały etherowe oparzenia, które nie oszczędziły oczu. Pokryte bielmem źrenice miał wbite przed siebie, w pustkę. Jednak nie trzymał w dłoni laski ani kija. Zamiast tego miał na głowie szumiącą cicho obręcz Farii. Długi płaszcz z trudem ukrywał dwa wiszące po bokach pistolety i rękojeść długiej szabli. Kaleki poeta, rozchełstany uczony i ślepy strzelec długą chwilę stali w milczeniu. — Wybacz, mistrzu — rzekł w końcu poeta do uczonego. — Gdybym wiedział, że sprawa rozwiąże się sama… — Nie — odparł uczony z mocnym, francuskim akcentem. — Dobrze, że napisałeś. Nie wiemy, czy zginęły wszystkie. — Wiesz, kto to zrobił? — spytał ślepiec. — Możliwe, że ocalił miasto. — Mam pewne podejrzenia — odparł Byron. — Ostatnio zniknęło dwóch Polaków, którzy współpracowali z Lożą. Wiedzieli o całej sprawie. Kobieta spotkała już te stwory, w 1830 roku, na Litwie. Nazywała je „zaskakunami”. Mężczyzna był myśliwym i podróżnikiem. Specjalizował się w grubej zwierzynie. — Kolejni męczennicy naszej krucjaty — powiedział ze smutkiem uczony. — Nie ostatni — dodał żołnierz. Chwilę milczeli. Z pogorzeliska sterczały nadpalone odnóża zaskakunów, które strażacy omijali szerokim łukiem. — Co teraz planujesz, mistrzu? — spytał poeta. — Najpierw zrobimy pomiary, by upewnić się, że nie nastąpił tu kolaps — odparł uczony. — Potem przeszukamy dokładnie okolicę. Jeśli twój doktor Gull ma rację, gdzieś mogą być ukryte jaja. Ślepiec skrzywił się i rzekł do poety: — Jestem pewien, że ludzie lorda Byrona poradzą sobie z tym

równie dobrze bez nas. Jesteśmy bardziej potrzebni w Paryżu. Uczony pokręcił głową. — Tłumaczyłem ci już, przyjacielu. Paryż to ostatnie miejsce, w którym warto teraz siedzieć. Nasza walka jest ważniejsza niż walka, która zaczęła się we Francji. — Może dla ciebie, Maurice — odparł ślepiec. — Nie zamierzam się znowu spierać, Stanisławie. Żołnierz wymamrotał coś pod nosem. Tymczasem na pogorzelisku zrobiło się zamieszanie. Jeden ze strażaków wezwał towarzyszy. Razem ściągali czarne belki i osmalone kamienie z czegoś, co wyglądało na zwęgloną ludzką sylwetkę. — Chyba znaleźli jednego z naszych męczenników — powiedział Byron. — Szkoda, że nie poczekali na nas. Mogliby jeszcze przydać się sprawie… — powiedział uczony. — Może. A może wszyscy razem leżelibyśmy tam, w dole — odparł żołnierz, odchodząc od krateru.

ROZDZIAŁ XVII

Porażka floty powietrznej Jej Królewskiej Mości w niedawnej Bitwie o Londyn była niespodziewana i głęboko niepokojąca. Nie może być dla nas wytłumaczeniem to, jak nagły był atak i jak niezwykłą bronią został przeprowadzony. Szczególnym rozczarowaniem — zarówno mnie, jak i cały sztab — przepełnia fakt, że nasz sekretny oręż, z którym tyle wiązaliśmy nadziei i który z takim trudem pozyskaliśmy, okazał się zupełnie nieskuteczny. Smoczy ogień, tak zabójczy dla klasycznych balonów nośnych z wodorem, nie poradził sobie w starciu z litą, opancerzoną skorupą wrogiego okrętu. W efekcie Załuski odleciał cały i zdrowy. Doprawdy lepiej byśmy zrobili, trzymając smoczą kartę w ukryciu. Straty byłyby takie same, ale przynajmniej inne mocarstwa nie wiedziałyby o naszych sekretnych przygotowaniach. Nurtuje mnie pytanie, czy przeklęty Polak zbudował taki okręt właśnie dlatego, że wiedział o naszej broni, czy też był to jedynie szczęśliwy dla niego przypadek. Pozostawiłem to jednak do rozstrzygnięcia wywiadowi, bo tymczasem do rangi najwyższej urasta problem przechwycenia i zestrzelenia Bułatu, nim ponownie zaszkodzi interesom Brytanii. Należy wszelkimi siłami walczyć z plotką, która rozeszła się wśród oficerów i marynarzy, że ta piekielna machina jest niepokonana. Istotnie, atak HMS Trafalgar, który podjął próbę przechwycenia Bułatu nad kanałem La Manche, skończył się tragicznie po zaledwie minutowej wymianie ognia. Pan Stephenson przekonywał mnie jednak, że okręt Załuskiego da się zestrzelić. Przypominam, że najnowsze etherowe działa wielkiego kalibru przebijają stalową płytę pancerną o grubości ośmiu cali.

Matematyczną i konstrukcyjną niemożliwością jest, by polski okręt miał takie opancerzenie na całej powierzchni kadłuba. Bezpośrednie zaś trafienie w jeden z etherowych kotłów doprowadzić musi do eksplozji jednostki, podobnie jak przebicie którejś z wiązek płomieniówek, doprowadzających parę do śmigieł napędowych. Mimo to gdyby któryś z okrętów Jej Królewskiej Mości odnalazł zbiega, zakazuję wszelkich prób wiązania go walką. Należy czym prędzej powiadomić pobliskie zgrupowania floty i śledzić Bułat. Atak przypuszczać, gdy do dyspozycji będą przynajmniej trzy okręty powietrzne klasy Caledonia, bądź odpowiednio większa liczba okrętów klasy Formidable. W tym wypadku bowiem należy porzucić wszelkie ustalone doktryny starć powietrznych. Do tej pory nakazywały one nawiązywać kontakt z przeciwnikiem na największym możliwym dystansie, bo ten, kto miał dalej niosące i celniejsze działa, często rozstrzygał walkę jednym strzałem w balon przeciwnika. Tutaj kluczem do zwycięstwa będzie wyłącznie skoncentrowany ogień z bliskiej odległości. Podejście na taki dystans naturalnie okaże się bardzo kosztowne, jednak musimy być gotowi na straty i poświęcenia, ku chwale naszego kraju i królowej. Udanych łowów! Rozkaz dzienny naczelnego wodza sił zbrojnych Wielkiej Brytanii, Pierwszego księcia Wellington, Arthura Wellesleya, 25 kwietnia 1844

Eliza nie chciała się budzić. Walczyła z całych sił ze świadomością, która powoli obejmowała we władanie jej skatowane ciało, rozlewała się po stłuczonych do kości rękach i nogach, po naderwanych ścięgnach. Chciała bardzo osunąć się z powrotem w ciemność. Udało się to wcześniej kilka razy. Raz, gdy przenoszono ją na noszach. Raz, gdy leżała na twardym, cuchnącym krwią stole. Raz,

gdy macały ją obce dłonie. Raz, gdy poczuła stęchły smród celi. Jednak teraz było inaczej. Ciało odzyskiwało siły. Rwało się do świata. Im bardziej Eliza pragnęła ciszy i spokoju, tym prędzej przytomniała. Czuła się tak dawno temu, w opuszczonej chacie na Litwie, w roku 1830, po tym, jak zabawił się nią patrol Kozaków. Kiedy zostawili Żmijewską z poderżniętym gardłem, nagą, pobitą nahajkami, chciała już tylko spokojnie umrzeć. Ale nawet zabić jej nie potrafili dobrze. Cięli płytko, a krew córki Żmija była silniejsza niż krew zwykłych śmiertelniczek. Świadomość wróciła jej po wielu godzinach. Nieznośny ból ocucił ją, pchnął do działania. Ciało pragnęło żyć i przejęło władzę nad umysłem. Teraz znowu wzywało ją ze spokojnego, czarnego odmętu. Nalegało. Jęczało. Drążyło. Wreszcie uległa. Otworzyła oczy. Ciemność. Strach skręcił jej żołądek. Oślepła? Ze wszystkiego, tego właśnie bała się najbardziej. Zaczęła obracać głową i wkrótce zobaczyła światło. Wąski, ostry jak szpilka pas. Nisko, przy podłodze. Była w ciemnym pomieszczeniu. Za drzwiami paliła się lampa. Poruszyła palcami u rąk i nóg. Czuła je, choć wiedziała już, że jest bardzo potłuczona. Spróbowała wstać — i w tym momencie odkryła, że jest też przywiązana skórzanymi pasami do pryczy o bokach z metalowych rur. Strach powrócił. Zamknięcie w azylu dla obłąkanych było częstym koszmarem Elizy. Szarpnęła się kilka razy, ale więzy okazały się mocne. A może to ona była jeszcze słaba? Przez moment natomiast miała wrażenie, że całe pomieszczenie się przechyliło. — Hej! — krzyknęła. — Jest tu ktoś? Po chwili usłyszała skrzypnięcie drzwi. Jakiś mężczyzna zajrzał do środka, oblewając światłem pokoik o ścianach z surowych desek, gdzie jedynymi meblami były łóżko, duży nocnik i taboret. Porażona blaskiem Eliza nie zdołała zobaczyć twarzy przybysza, który wkrótce odszedł. Przez chwilę słyszała jeszcze tylko jego prędki, zdecydowany krok.

Znowu spróbowała wstać. Wykrzyczała parę przekleństw. Pomieszczenie kolejny raz się poruszyło. Po paru minutach ktoś ponownie zbliżył się do drzwi. Tym razem do środka weszło dwóch mężczyzn. Wyższego, siwiejącego już znała — Charles Rowan, któremu uciekła w Londynie. Młodszy, o brązowych, kręconych włosach, wydawał się jego przyjacielem lub współpracownikiem. Pod pachą niósł grubą teczkę. — Cieszę się, że jest już pani przytomna — rzekł Rowan. — Proszę teraz pomyśleć, ile bólu oszczędziłaby sobie pani, gdyby poszła ze mną po dobroci na komisariat. Gdy panią znaleźliśmy, myślałem, że to już koniec. Ale zadziwiła pani lekarzy szybkością powrotu do zdrowia. Bardzo nas cieszy, że jest pani tak odporna na obrażenia… — Możecie mnie torturować — powiedziała twardo Eliza. — Niczego się nie dowiecie! — A kto mówi o torturach? — rzekł z rozbawieniem komisarz Richard Mayne. Rowan spokojnie zdjął płaszcz i powiesił go na kołku sterczącym ze ściany. W tym czasie Mayne usiadł na taborecie, otworzył sporą teczkę z dokumentami i zaczął je przeglądać. — Tortury to barbarzyński, niepraktyczny pomysł — kontynuował Rowan. — Zresztą w tym przypadku byłyby zbędne. Wiemy o pani wszystko. Na twarzy Elizy pojawił się kpiący uśmiech. Ciekawe, które „wszystko” mieli na myśli? Richard Mayne zaczął przesuwać palcem po dokumentach wewnątrz teczki. — Nazywa się pani Eliza Żmijewska. Urodzona w 1814 roku pod Łoździejami, na Litwie. Matka była wiejską zaklinaczką. Ojciec — ekonomem w pobliskim majątku Załuskich. Matka umiera na bronchit, gdy ma pani trzy lata. Od tej pory większość czasu spędza pani w pałacyku Załuskich. Na życzenie starej pani Załuskiej pobiera pani wykształcenie u guwernantek, które uczą jej syna, Konrada. W 1828 roku wyjeżdża pani do Wilna, do dziewczęcego gimnazjum z pensją. Już rok później pojawiają się pierwsze raporty carskiej policji na pani temat. Bierze pani udział w nielegalnych spotkaniach

wywrotowych grup. Pseudonim: Westalka. Eliza się skrzywiła. — Skąd to wiecie? — przerwała. — Droga pani! — powiedział Rowan, przechadzając się po pokoju. — Scotland Yard to najlepiej zorganizowana służba policyjna w dzisiejszym świecie. A pani zostawiła czytelny trop… Richard Mayne przełożył kilka kartek w teczce i zaczął przesuwać palcem po linijkach długiej notatki. — Pierwszy sygnał o pani obecności w Londynie otrzymaliśmy od naszego agenta polowego, telepatycznego informatora. Prowadził zwykły, przesiewowy nasłuch w tunelu pod Tamizą. Usłyszał kawałek rozmowy między panią a niejakim doktorem Torbickim, pseudonim Erebus. Eliza próbowała przypomnieć sobie każdy szczegół tamtego spotkania. — Niech zgadnę: wasz informator to ten rosyjski mistyk? Miał obręcz Farii? — Nie — odparł Rowan. — Jedna z pań lekkich obyczajów. Obręcz chowała pod peruką. — Więcej o pani misji — mówił dalej Mayne — dowiedzieliśmy się od agenta, który od dłuższego czasu rozpracowywał specyficzny krąg polskich przyjaciół doktora Torbickiego. — Wiedzieliście o nich? — rzekła Eliza. — Od dawna — powiedział Rowan. — I dlatego działali bez przeszkód, prawda? — Owszem. Uznaliśmy ich za całkiem nieszkodliwych, więc spotykali się dalej, pod nadzorem. Jako wabik na… groźniejsze elementy. — Jak widać: skuteczny — dorzucił Mayne. Charles Rowan stanął nad Elizą i kontynuował: — Kiedy otrzymaliśmy od agenta pani szczegółowy rysopis, zdałem sobie sprawę, że już się spotkaliśmy. Na pokładzie Vesty. W Europie2, prawda? Skinęła głową. — Proszę wybaczyć brutalną szczerość — odparła — ale liczyłam,

że nie przeżył pan katastrofy. Rowan zaśmiał się krótko i ostro. — Oczywiście, nie dziwię się. Zresztą pani życzenie niemal się spełniło. Byłem na jedynej szalupie, która dotarła do brzegu. I ja sądziłem, że pani sprawa naturalnie się zamknęła. Dopiero gdy pewna podejrzana kobieta uciekła z mojego gabinetu w kompleksie bramy Londynu2, zacząłem podejrzewać, że to nie koniec. Richard Mayne chrząknął i przełożył kartki. — W każdym razie — wtrącił się — od tego momentu wszystko było już proste. Dysponując szczegółowym rysopisem oraz wiedzą, że przybyła pani z Paryża, zasięgnęliśmy języka u francuskiej Sûreté. Okazało się, że zdążyli zgromadzić opasłą teczkę na pani temat. A ponieważ wymieniali dokumenty z oddziałem trzecim carskiej kancelarii, sięgnęliśmy także do archiwów w Petersburgu. Ich teczka była równie gruba. — Zostawało tylko jedno — podjął Rowan. — Znaleźć panią w dwumilionowym mieście. Zaczęliśmy zbierać raporty od informatorów z uboższych dzielnic. — Paryskie akta wskazały typowy dla pani modus operandi — dopowiedział Mayne. — Sprawnie porusza się pani w dzielnicach biedoty i wtapia w środowiska zwykłych emigrantów, przyjmując coraz to nowe tożsamości. Dlatego objęliśmy nadzorem kilka prawdopodobnych miejsc pani pobytu. Nasi ludzie sprawdzili wszystkie hoteliki i prywatne pensje, które w dniu pani przybycia do Londynu wystawiały anonse w dziennikach. Bez skutku. Przełom przyniosła dopiero sprawa zabójstwa dwóch kryminalistów z Soho. Od razu zaczęliśmy podejrzewać, że była w to pani uwikłana. — W Londynie macie codziennie wiele morderstw i napaści — zauważyła Eliza. — I akurat to zwróciło waszą uwagę? — Owszem, napaści mamy aż za dużo — uśmiechnął się Mayne. — Jednak przeważnie to jeden lub kilku zbirów napada samotną kobietę. A nie samotna kobieta napada i morduje dwóch uzbrojonych recydywistów. — Na dodatek kobieta, która ma wyjątkowo rzadkie zabarwienie tęczówek — dorzucił Rowan.

— Tu mnie panowie mają — odparła Eliza. — Ale jeśli dowiedzieliście się o oczach, to znaczy, że przesłuchaliście dziewczynę, która była świadkiem. I z pewnością wiecie, że działałam w obronie własnej. — Och, proszę się nie tłumaczyć — powiedział Mayne. — Nie zamierzamy oskarżać pani o morderstwo. A przynajmniej nie w tej chwili. Rowan podjął opowieść: — Wiedząc, że pojawiła się pani w Soho, skoncentrowaliśmy cały wysiłek na tej dzielnicy. Schwytaliśmy i przekonaliśmy do współpracy wielu bezdomnych i ubogich. Jeden z nich, sierota imieniem Colin, nie tylko zdołał panią odnaleźć, ale jeszcze opowiedział nam ciekawą historię. Zaczęliśmy panią obserwować. I tu dochodzimy do sedna rozmowy. Mayne zamknął teczkę z głośnym klapnięciem. Rowan znów pochylił się nad Elizą, świdrując ją wzrokiem. — To, co szczególnie nas interesuje — powiedział — wydarzyło się potem. Kiedy pracowała już pani u Załuskiego. Uśmiechnęła się. Czyli jednak nie wiedzieli wszystkiego. — Erebus wyznał, że miała pani zabić Konrada — powiedział Mayne. — A jednak nie wykonała pani wyroku. Pracowała pani u niego z wielkim zaangażowaniem. Dopiero wieczorem, dnia dwudziestego pierwszego kwietnia, na ostatnim piętrze zakładu zabrzmiał głośny wystrzał. Wkrótce potem widziano, jak opuszcza pani zakład w pośpiechu, wyraźnie wstrząśnięta. — Jednak ani Konrad, ani jego chiński przyjaciel nie ucierpieli — dodał Rowan. — Do kogo pani strzelała? I po co w ogóle poszła pani do Załuskiego późnym wieczorem, z bronią? Jeśli postanowiła pani wykonać zadanie, co panią do tego pchnęło? Podłoga znów zafalowała. Charles Rowan chwycił się wezgłowia łóżka, a Richard Mayne prawie upuścił teczkę. Eliza nie miała czasu zastanawiać się nad tym dziwnym zjawiskiem. Musiała dobrze zagrać nielicznymi kartami, które pozostały jej w ręku. — Wcale nie chodzi o mnie, prawda? — rzekła. — Chcecie

wszystkiego, czego się dowiedziałam o Załuskim? Musiało was to zaskoczyć: człowiek, którego uważaliście za swojego, przez lata buduje wam pod nosem ostateczną broń, by zwrócić się przeciwko Koronie… — Nie zawstydzi mnie pani, jeśli o to chodzi — odparł ostro Rowan. — Od początku mu nie ufałem. Niestety, miał poparcie w samym Westminsterze. Richard Mayne uspokoił przyjaciela gestem. Potem wyciągnął ze swojej teczki pomiętą, poplamioną krwią kartkę, którą podał Elizie. — Znaleźliśmy to przy pani po wypadku. List od Załuskiego, w którym Konrad proponuje pani miejsce w załodze swojego niezwykłego okrętu. Świadkowie, którzy byli w Lambeth tamtego poranka, opowiadali, że Załuski zrobił wszystko, co tylko mógł, by podjąć panią z rusztowania. Zaryzykował życie całej załogi. To o czymś świadczy… — Sądzimy, że Konrad Załuski miał wobec pani duże plany — dodał Rowan. — Dając pani miejsce w dziale patentów, dopuścił panią do swoich największych sekretów. Prosimy, by powiedziała nam pani o wszystkim, co was łączyło i co zobaczyła pani w jego zakładach. Załuski to w końcu wróg, którego polscy patrioci skazali na śmierć… — Po pierwsze — odparła Eliza — to nie takie proste. Po drugie, Anglia jest dla mnie wrogiem jeszcze większym. — Bezczelność! — warknął Rowan. — Jeśli uważa pani, że… — Drogi Richardzie — przerwał Mayne. — Spędzimy tu jeszcze chwilę, a pani Eliza ocknęła się po długim śnie. Przyniósłbyś trochę wody? — Powiedz po prostu, że chcesz zostać z nią sam — rzekł Rowan. — Otóż właśnie, chcę. Pułkownik pokręcił głową i wyszedł. Richard Mayne tymczasem przykucnął naprzeciw Elizy. Jego brązowe oczy znalazły się na wysokości jej oczu. — I ja, i pani wiemy dobrze — zaczął — że na szali leży więcej niż wojna, zemsta oraz spisek, prawda? Działania Załuskiego mogą nieść bardziej… fundamentalne zagrożenie. Dla całego świata.

— Tak? — spytała, nie zdradzając emocji. — Proszę nie udawać. Wiem, że jest pani przyjaciółką Byrona. Ja również pomagam lordowi. — Albo tylko tak pan mówi. — Proszę pomyśleć: czy Loża mogłaby działać tak długo i bez przeszkód, gdyby nie dyskretna opieka policji? Czy Byron sam nie wspominał pani, że ma swoich ludzi w rządzie? Eliza powoli skinęła głową. — Załóżmy, że faktycznie jest pan tym, za kogo się podaje — powiedziała. — Czego chce pan ode mnie? — Proszę powiedzieć nam wszystko o Załuskim. Proszę udawać przed moim przyjacielem, że planuje go pani nadal zabić. Wtedy panią wypuścimy, a pani odnajdzie Konrada Załuskiego i powstrzyma go… — Skąd ta pewność? Może się do niego przyłączę? — Bo ten jego Bułat, już sam w sobie pękający od szkodliwych energii etheru, to nie koniec. To tylko środek. Załuski chce użyć jakiejś nowej etherowej broni. Widziała pani na własne oczy, jakie są koszty zabaw takimi mocami. Wierzę, że gdy znajdzie się pani przy nim, nie dopuści pani do tego. Tylko tyle. Eliza nie odpowiedziała. Ważyła słowa Mayne’a w głowie. Po chwili wrócił Rowan, niosąc karafkę z wodą i szklankę. — Pana przyjaciel był bardzo przekonujący — oznajmiła Eliza. — Ale ostrzegam: trudno wam będzie uwierzyć w prawdę o Załuskim. Zostaje też kwestia ceny. — Ceny? — Przecież macie duże doświadczenie w kontaktach z płatnymi informatorami! Wiecie, że zaskakujące informacje bywają zaskakująco drogie. — Proszę mówić dalej — rzekł Rowan. — Na dobry początek możecie mnie uwolnić. Richard Mayne skinął głową i bez słowa rozpiął skórzane pasy krępujące jej kostki i nadgarstki. Eliza usiadła na łóżku. Stłuczone żebra zaprotestowały ostrym bólem. — Czego pani jeszcze oczekuje? — rzekł Rowan.

— Dostanę pełne uniewinnienie? — spytała. — Nie — odparł pułkownik. — Popełniła pani kilka ciężkich przestępstw. Zostanie pani oficjalnie deportowana. Jeśli jeszcze raz złapiemy panią w Anglii, spędzi pani resztę życia w celi dużo mniej komfortowej niż ta. — Oczywiście liczymy, że będzie pani dalej szła tropem Konrada — rzekł Richard Mayne. — A gdyby zdołała go pani zgładzić lub dostarczyć w nasze ręce, Korona się odwdzięczy. — I puścicie mnie tak po prostu do Francji? — upewniła się Eliza. Rowan uśmiechnął się tajemniczo. — Lepiej! Sami tam panią zabierzemy. Właściwie to jesteśmy już w drodze. Pokój znowu się przechylił. Eliza zaczynała rozumieć — nie przebywała w szpitalu czy budynku Scotland Yardu. Znajdowała się na pokładzie okrętu.

*** Powiedziała Anglikom wszystko, z satysfakcją obserwując, jakie wrażenie zrobiła na nich wieść o nieudanym zamachu i wskrzeszeniu Konrada. Rowan i Mayne wyszli chwilę porozmawiać, a potem wrócili i oświadczyli, że jest wolna. Dali jej parę minut, by napiła się i rozruszała zdrętwiałe nogi. Mayne w tym czasie przyniósł rzeczy Elizy — porządnie uprane i pozszywane. Gdy się ubrała, wyprowadzili ją z pokoju i pokierowali niskim korytarzem, wzdłuż rzędów drzwi, aż do stopni zakończonych skośnym włazem. Richard ruszył po stopniach pierwszy. Uchylił właz, za którym Eliza zobaczyła błękit nieba. Wspięła się do niego, wciągając w płuca świeże, chłodne powietrze. Po chwili stała na szerokim, długim pokładzie, po którym krzątali się marynarze i strzelcy w czerwonych kurtkach. Zadarła głowę. Zamiast żagli zobaczyła nad sobą biały, nieforemny obłok, opleciony pajęczyną lin. Balon na wodór. — Witamy na pokładzie HMS Victory, okrętu flagowego floty powietrznej Jej Królewskiej Mości — powiedział Mayne.

Okręt był niewiele mniejszy niż Bułat. Eliza nie miała pojęcia, jak Brytyjczycy zdołali dźwignąć w powietrze taką masę bez wszystkich dziwacznych wynalazków Konrada. Podeszła powoli do barierki i spojrzała w dół, na odległą taflę morza, która z tej wysokości wyglądała jak sztuka błękitno-zielonego jedwabiu, poprzecinana białymi ściegami fal. Rowan stanął tuż obok Elizy. — Sokrates mówił, że człowiek musi wznieść się ponad ziemię, by w pełni zrozumieć świat, w którym żyje — rzekł. — Ale ja czuję tu tylko zawroty głowy. — Nie ma pan duszy poety, pułkowniku — odparła. — I dobrze. To poeci są współwinni tego, że Europa spływa właśnie krwią — powiedział, a następnie wskazał Elizie pas zieleni, który rósł prędko przed dziobem okrętu. — Zaraz znajdziemy się nad Cesarstwem Francji — rzekł. — Przetniemy je w drodze na wschód. — Francuzi pozwolili wam przelecieć nad swoim terytorium? — Ciekawe, prawda? Jeszcze miesiąc temu nie byłoby o tym mowy. Ale w ciągu ledwie paru dni, gdy leżała pani nieprzytomna, świat się zmienił. Upadły stare sojusze. Narodziły się nowe. We Włoszech i na Węgrzech mamy wielkie powstania. We Francji trwa wojna domowa. Nie kończą się zamieszki w Wiedniu, Monachium, Manchesterze, Peszcie. Europejscy władcy pomagają sobie wzajemnie w gaszeniu tych pożarów. Pół floty powietrznej ściga Bułat. Drugie pół leci na Półwysep Apeniński, wesprzeć wojska cesarza Fryderyka I, za zgodą cesarza Ludwika. Eliza uśmiechnęła się ponuro. — Wie pan, że potwierdzacie tym samym wszystkie zarzuty, które mieli wobec władców Europy rewolucjoniści i anarchiści? Dowodzicie, że zaprzedacie się nawet diabłu, byle tylko utrzymać pod butem ludy kontynentu. — Zmusiliście nas do tego — odpowiedział Rowan. Richard Mayne podszedł i oparł się o barierkę, przy której stała Eliza. — Wkrótce będziemy nad Normandią — rzekł. — Tam panią

wysadzimy. Od tej pory będzie pani zdana na siebie. Proszę omijać Paryż. Wiemy, że mieszka tam wielu pani przyjaciół i że tam odbierała pani rozkazy, ale to obecnie bardzo niebezpieczne miejsce. Rewolucje łatwo pożerają postronne ofiary. Jeśli mogę coś zasugerować, proszę wracać do Księstwa. Wierzymy, że Załuski prędzej czy później tam się pokaże. Eliza skinęła głową. Nie zamierzała tłumaczyć Anglikom, że Konrad, wielki zwolennik Napoleona, równie dobrze może pojawić się w Paryżu i wesprzeć rewoltę. W Paryżu mieszkał też Słowacki, z którym mieli sobie sporo do wyjaśnienia. — Kiedy i gdzie wylądujemy? — spytała. Rowan uśmiechnął się zimno. — A kto mówił o lądowaniu? — rzekł. — Cumowanie powietrznego okrętu to długa procedura, nie będzie na to czasu. Na szczęście istnieje pewne rozwiązanie… Eliza poczuła, że zaraz usłyszy coś, co bardzo jej się nie spodoba. Miała rację.

*** Założyli jej grubą skórzaną uprząż, przypominającą koński zaprzęg. Do uprzęży przypięli koniec liny, która przechodziła przez bloczki wysokiego żurawia na sterburcie. Dwóch marynarzy w milczeniu sprawdziło wszystkie sprzączki i paski. Ponury bosman z blizną na czole nadzorował każdy ich ruch. Rowan stał z boku. Przerażona mina Elizy sprawiała mu widoczną przyjemność. — Pierwotnie ten wyciąg powstał, by załoga mogła sprawdzić i załatać w locie uszkodzone poszycie — rzekł. — Ale podczas bitwy nad Maltą, w 1838 roku, żołnierze odkryli, że żuraw może służyć do zrzucania desantu na wrogi okręt. Jestem pewien, że ktoś próbował już schodzić z jego pomocą na ziemię. — Nie — powiedział bosman. — Nigdy tego nie próbowaliśmy. To głupota i samobójstwo. — No cóż — odparł Rowan. — Zawsze musi być ten pierwszy raz. Eliza postanowiła nie dawać pułkownikowi satysfakcji. Gdy bosman

oznajmił, że wszystko gotowe, a dwóch marynarzy przymocowało do pokładu długą deskę, weszła na nią spokojnie, bez śladu strachu. Zimny wiatr szarpał jej ubraniem. Daleko przed sobą widziała klucz ptaków. Okręt, pchany zamontowanym na rufie śmigłem o etherowym napędzie, wydawał się sunąć powoli jak chmura w bezwietrzny dzień, jednak czubki drzew i żywopłoty przesuwały pod nim niepokojąco szybko. — Panowie? — powiedziała Eliza do Rowana i Mayne’a. — Jestem wdzięczna, że wyciągnęliście mnie z gruzów, i życzę wam dobrze. Mam jednak nadzieję, że więcej się nie spotkamy. — Nawzajem — odparł Rowan. Bosman wykrzyczał coś do sternika, stojącego w drewnianej nadbudówce. Okręt obniżył się i skierował w stronę łagodnego, trawiastego wzgórza. — Lepszego miejsca nie będzie, panienko — powiedział bosman do Elizy. — Proszę czekać na mój znak. I, na Boga, niech panienka pamięta o uchwycie zwalniającym uprząż. Nie chcemy przeciągnąć panienki po ziemi jak koniokrada. Skinęła głową. Wysoki marynarz stanął przy korbie u podnóża żurawia i zakręcił nią, napinając lekko linę. Bosman zaczął odliczać. — Raz… Dziób okrętu otarł się o czubek wysokiej topoli i przeleciał ponad błotnistą drogą. — Dwa… W dole mignął żywopłot i głęboki rów. — Trzy… Dolecieli do krawędzi łagodnego, trawiastego stoku. Serce Elizy tłukło jak oszalałe. — Teraz! Skoczyła. Lina prawie natychmiast szarpnęła ją, wpiła się w ciało, z trzaskiem łamiąc kilka fiszbinów gorsetu. Eliza poczuła ostry ból. Jeden z odłamków wbił się jej pod żebro. Nie miała jednak czasu poprawiać uprzęży. Leciała.

System drewnianych bloczków spowalniał jej zejście. Wkrótce zaczęła się bać, że skoczyła za późno, by zmieścić się na prowizorycznym lądowisku. Dotknęła trawy stopami dopiero w połowie stoku. Ziemia wyrywała się jej spod butów tak szybko, że nawet pędząc ile sił, nie była w stanie ustać prosto. W desperackim zrywie wybiła się znowu w górę. Lina naprężyła się, a potem poddała. Eliza szarpnęła za klamrę. Nic. Metalowy uchwyt nawet nie drgnął. Uprząż trzymała mocno. Żmijewska znowu dotknęła nogami pędzącej ziemi i znów się odbiła. Próbowała ciągnąć klamrę pod różnymi kątami. Próbowała szarpać ją z całych sił. Na nic. Szczyt wzgórza się zbliżał. Eliza leciała w jego stronę, odbijając się od powierzchni dziesięciometrowymi susami. Wiła się w uprzęży, a na górze, na pokładzie, co najmniej trzy osoby wykrzykiwały bardzo użyteczne porady, które zlewały się w pozbawiony sensu hałas i tonęły w szumie pędzącego powietrza. Podniosła wzrok. Szczyt wzgórza był tuż przed nią. Minęła go jednym susem. I nagle ziemia zaczęła prędko się oddalać. Stok po drugiej stronie schodził ostro w dół, ku ciemnemu jarowi. Stado pasących się owiec uniosło głowy, patrząc ze strachem na klnącą wściekle kobietę, która przeleciała tuż nad nimi. Otaczające jar drzewa szybko się przybliżały. W krzykach dobiegających z pokładu słychać było coraz większe przerażenie. Okręt szarpnął w górę, a wraz z nim szarpnęła uprząż Elizy — i dopiero wtedy klamra puściła. Eliza niezdarnie wysunęła się ze skórzanych pasów. Spadła na owce, uderzając jedną w grzbiet. Zwierzęta rozpierzchły się z rozpaczliwym beczeniem, Eliza zaś przetoczyła się kilkanaście metrów. Złamany fiszbin gorsetu wbił się jej głęboko pod skórę. Chwilę potem leżała na plecach, na miękkiej trawie, a ogromny drewniany kadłub HMS Victory przeleciał nad nią, na chwilę przesłaniając słońce. Charles Rowan stał przy barierce sterburty i z uśmiechem machał dłonią.

Eliza pokazała mu środkowy palec.

*** Wojna pojawiła się nagle. Jeszcze przed chwilą Eliza Żmijewska szła w stronę Paryża szeroką słoneczną drogą z Rouen, wyspana i najedzona po nocy spędzonej w Chambourcy. Jeszcze przed chwilą przysiadła na drugie śniadanie na łagodnym pagórku, pod samotnym dębem, z widokiem na skąpane w jasnym wiosennym słońcu pola. Jeszcze przed chwilą pozdrowiło ją pogodne starsze małżeństwo, napotkane pod bramą owocowego sadu, którego drzewa kwitły, rozsiewając słodki zapach. Potem wyszła zza zakrętu drogi i zobaczyła przed sobą wojnę. Nad potokiem trakt do Paryża łączył się z innym szlakiem. Razem prowadziły przez murowany mostek, obok którego stał dwupiętrowy zajazd z szarego kamienia i kompleks zabudowań gospodarczych. Było tu aż niebiesko od żołnierzy, którzy siedzieli pod ścianami, leżeli pod drzewami, opierali się o płot bądź sikali do wody. Na poboczu stał spalony wóz. Niedaleko dyndało dwóch wisielców — mężczyzna i młody chłopiec. Na ich piersiach widniały tabliczki z napisem „zdrajcy”. W oddali, ponad mostkiem i koronami drzew, Eliza widziała zarys paryskich przedmieść. Po niebie pięły się kolumny dymu, które przy ciepłej, bezwietrznej pogodzie wydawały się nie mieć końca. Stanęła na zakręcie i przez moment zastanawiała się, czy nie zawrócić. Zawsze mogła spróbować innej drogi. Jednak kilka głów obróciło się już w jej stronę. Wiedziała, że jeśli zacznie uciekać, może skończyć jak ci na drzewie. Dlatego ruszyła do przodu, z wzrokiem wbitym skromnie w czubki butów. Cieszyła się teraz, że została w Rouen dodatkowy dzień, by znaleźć sobie nowy strój, w którym wyglądała jak uboga francuska robotnica. Ślady po siniakach i rozcięcia na skórze przybladły na tyle, że nie przyciągały uwagi. Zbliżając się do zajazdu, rejestrowała kątem oka kolejne szczegóły. Żołnierze należeli do Gwardii Narodowej. Była ich pełna kompania — około stu osób. Podoficerowie oraz młody porucznik siedzieli przy

wyciągniętym na zewnątrz stole. Patrzyli w jej stronę. Gdy Eliza przechodziła koło płotu otaczającego zajazd, jeden z żołnierzy wyciągnął rękę między deskami i szarpnął ją za ramię. — Hej! — krzyknął. — Gdzie tak się spieszysz, panienko? Może dotrzymasz towarzystwa wojakom? Przyspieszyła kroku. Wtedy kolejny żołnierz wyskoczył na trakt i zastąpił jej drogę. — Hola! Słyszysz nas? W Paryżu nie ma czego szukać. Z nami będzie ci lepiej. Próbowała przecisnąć się obok. Żołnierz znowu stanął przed nią. Wtedy zza stołu wstał młody porucznik i krzyknął: — Zostawcie ją! Natychmiast! Żołnierz niechętnie wrócił za płot. Eliza skinęła porucznikowi głową, a potem ruszyła dalej. Miała nadzieję, że to koniec, jednak kątem oka spostrzegła, że porucznik idzie w jej stronę. Nim zdążyła dotrzeć do mostu, stanął na środku drogi i uchylił kapelusza. — Porucznik Fouriere — rzekł. — Przepraszam za moich ludzi. Mogę spytać, dokąd pani zmierza? — Do Paryża — odparła. Z bliska widziała, że jest jeszcze młodszy, niż jej się wydawało. Nie miał chyba nawet osiemnastu lat. Widocznie generałowie Ludwika Bonaparte celowo skierowali do tłumienia zamieszek ludzi, którzy nigdy nie służyli pod poprzednim cesarzem. — Powinna pani zawrócić — stwierdził Francuz. — Mam rozkaz zatrzymywać wszystkich podróżnych. W stolicy jest stan wyjątkowy. Urzędy, sklepy: wszystko zamknięte. Ludziom nie wolno bez potrzeby wychodzić z domów ani gromadzić się w grupy. Nic tam po pani. Błyskawicznie obróciła w głowie kilka możliwych odpowiedzi, szukając takiej, która będzie najskuteczniejsza. — Przeciwnie, poruczniku — odparła w końcu. — W Paryżu mam starą, schorowaną matkę. Mieszka sama jak palec. Właśnie teraz jestem jej potrzebna bardziej niż kiedykolwiek. Francuz uważnie popatrzył na Elizę. Obawiała się, czy nie usłyszał w jej głosie obcego akcentu. Gdyby spostrzegł, że jest Polką, stałby się

podejrzliwy. Większość polskiej emigracji walczyła po stronie napoleończyków. — Rozumiem — powiedział oficer. — A gdzie pani matka mieszka, jeśli wolno spytać? — Rue de Ponthieu. — Eliza podała adres Juliusza Słowackiego. Porucznik skinął głową. — W takim razie proszę iść. Zachodnie dzielnice są w miarę spokojne, barykady stoją głównie w centrum i na północnym wschodzie. Proszę tylko pamiętać, że kolej etherowa jest całkowicie wyłączona! Rozkaz cesarza. Nie jeżdżą też dorożki ani omnibusy… — Dziękuje za troskę — odparła. — Szłam piechotą aż z Rouen. Poradzę sobie, poruczniku. Wie pan, kiedy w mieście znowu będzie spokój? — Lada dzień! Paryż jest już otoczony ze wszystkich stron. Do buntowników nie dociera żadne zaopatrzenie. Jeśli ktoś próbuje coś im przemycać, karzemy go z całą surowością. Wskazał palcem dwóch wisielców, a potem dodał: — Wczoraj przybył z Wersalu pułk Młodej Gwardii pod dowództwem marszałka Soulta. Piechota algierska przybiła do portu w Caen, będzie tu lada dzień. Z pomocą idą też pułki króla Holandii. Obiecuję panience, że prędko zrobimy porządek. — Mam nadzieję. Życzę miłego dnia, poruczniku. Ukłoniła się, a on uchylił kapelusza i wrócił pod zajazd. Eliza przekroczyła most i poszła w stronę Paryża, gdzie wojna wgryzała się czarnymi kłami dymu w spokojny błękit nieba. Dawno temu, w 1830 roku, kiedy cudem ocalała z pogromu, obiecywała sobie, że już nigdy nie będzie pchać się na wojnę. Ale oto po czternastu latach szła do niej z własnej woli, jak w odwiedziny do starej przyjaciółki.

ROZDZIAŁ XVIII

Wydawało się, że rząd jest bardzo silny i niezagrożony. Nikt nie wyobrażał sobie, by cesarz Ludwik Bonaparte, broniony przez stutysięczną armię oraz fortyfikacje Paryża (o których mówiono zawsze, że umyślnie wybudował je w taki sposób, by zapewnić sobie panowanie nad sytuacją w stolicy), może zostać narażony na jakiekolwiek ryzyko. Gdy zatem wybuchło nagle to wielkie powstanie, zmiatając wszystko na swej drodze z nieodpartą siłą i szybkością huraganu, wszyscy osłupieli. Nikt jednak w ciągu pierwszych dni nie przewidywał końcowej katastrofy. Wszyscy od cesarza w dół stracili, jak się zdaje, rozsądek i przytomność umysłu. Ustąpił premier Gérard, a jego miejsce zajął Thiers, uważany za wielkiego antynapoleonistę. Dowodziło to tylko, jak bardzo cesarz Ludwik jest głuchy na głosy paryskiej ulicy, która wolałaby widzieć na tronie trupa jego brata i zarzucała Ludwikowi, że zdobył koronę tylko dzięki sekretnemu wsparciu wrogich Francji mocarstw. Daremne wysiłki Thiersa oznaczały stratę cennych godzin. Namówił on cesarza, by wycofać z centrum Paryża wojska, utrzymując, że to ich widok niepotrzebnie podnieca tłum i sprowadza niechciane wspomnienia Wielkiej Rewolucji 1794 roku. W tym czasie fala rozruchów posuwała się naprzód, a nienękani przez nikogo napoleoniści zagarnęli wiele rządowych gmachów i wznieśli barykady w centralnych dzielnicach. Doszło do tego, że marszałek Soult przybył błagać cesarza, aby czym prędzej opuścił pałac Tuileries, bo walki toczyły się już tylko kilka kwartałów dalej. Wreszcie Ludwik Bonaparte, cesarzowa oraz obecni przy nich członkowie rodziny opuścili miasto w tak wielkim pośpiechu, że nie zdążyli zabrać ze sobą niczego. Największym ich błędem miało okazać się to, że porzucili

w Tuileries ciało samego Napoleona, razem z jego przybocznymi lekarzami. Podobno nie mieli jak rozebrać i przenieść piekielnie ciężkiego, etherowego sarkofagu, w którym cesarz spoczywał. Ludwik zaś nie chciał zapisać się w historii jako morderca własnego brata i pierwszego cesarza Francji. Tym samym pozostawił jednak cel całego zrywu ledwie parę ulic od miejsca, gdzie wrzało powstanie, co okazało się tragicznym błędem… List ambasadora brytyjskiego C.F. Greville’a do królowej Wiktorii, 1 maja 1844

Eliza nigdy nie była w nowym mieszkaniu Słowackiego przy rue de Ponthieu 30. W czasach, gdy działali w Radzie Emigracyjnej, nie wolno było odwiedzać pozostałych spiskowców pod ich prawdziwymi adresami. Wiedziała tylko, że to gdzieś nieopodal Pól Elizejskich, w pierwszej dzielnicy Paryża. Gdy po chwili błądzenia trafiła na właściwą ulicę — wąską, otoczoną z dwóch stron wysokimi, pięknymi, nowymi kamienicami — zdała sobie sprawę, że Słowacki poradził sobie lepiej niż większość paryskich emigrantów. Wiedziała, że matka, Salomea, wciąż przesyła mu pieniądze i że Juliusz inwestuje z sukcesem na paryskiej giełdzie. Nie wiedziała jednak, że ma kwoty wystarczające, by zamieszkać w takim miejscu, w pięknym domu o fasadzie zdobionej płaskorzeźbami z piaskowca. Stojąc przed wejściem, Eliza zastanowiła się, czy między spokojnymi, bogatymi mieszczanami, daleko od huczących wystrzałów, łatwo było mu pisać o genezyjskiej filozofii, krwawych rewolucjach i Duchu Dziejów. Potem weszła do wyłożonej mozaikami bramy, wspięła się na ostatnie piętro schludnymi schodami z kutą poręczą i zastukała w białe drzwi umówionym sygnałem. Juliusz Słowacki otworzył w jedwabnym szlafroku, pod którym widać było pomiętą koszulę. Jego ciemne, krótkie loki były jednak starannie ułożone, a wąs pedantycznie przycięty w wąską kreskę. — Eliza? — rzekł bardzo zdziwiony.

Chyba zaraz zdał sobie sprawę, że powinien zareagować cieplej, bo uśmiechnął się i ucałował ją mocno w oba policzki. — Eliza! Jak się cieszę, żeś cało do nas wróciła! Nie miałem żadnych wieści z Londynu. Tyle tylko, że misja się nie powiodła, bo Załuski zdrów i żywy odleciał gdzieś swoją diabelską machiną. Bałem się, że cię zabili lub uwięzili… — Prawie. Ale mylisz się. Misję wykonałam. Zatrudniłam się u Załuskiego, a gdy przyszedł czas, wpakowałam mu trzy kule prosto w pierś. — Jakże to? — zdziwił się Słowacki. — Kto więc dowodzi okrętem? — Długa historia. Juliusz wprowadził ją do środka. Całe jego mieszkanie mogła zobaczyć już z progu, składało się bowiem z ledwie trzech pokoi ustawionych w amfiladzie, z sypialnią na końcu. Mebli było tu niewiele. W pierwszym pokoju, gdzie poeta przyjął Elizę, stała tylko kanapa z poprzecieranym czerwonym obiciem, malutki stolik, lustro na ścianie i ozdobna makatka. Jednak widok z okna był bardzo przyjemny — ponad dachami kamienic świeciło jasne popołudniowe słońce. W oddali błyszczały wsporniki i tory etherowej kolejki. Słowacki usadził Elizę na kanapie, zszedł w szlafroku po schodach, a po chwili wrócił. — Odźwierny zaraz przyniesie herbatę — rzekł. — Ładnie tu — odparła Eliza, zerkając za okno. — Dalej od centrum, ale nie mogłem już mieszkać w tamtej wilgotnej, ciemnej norze — odparł Juliusz. — Tu mam tylko trzy izby, jak widzisz, ale za to przestronne i słoneczne. Muszę dbać o zdrowie, lekarz niedawno zaczął podejrzewać u mnie początki suchot… Ale mów, co z tym Załuskim? Czy to nie on utarł nosa Brytyjczykom? — On i nie on — wzruszyła ramionami Eliza. — Wyjaśnię ci wszystko. Ale najpierw muszę o coś spytać. Kiedy wysyłałeś mnie do Londynu… Wiedziałeś, że Załuski był przyjacielem Mickiewicza? Że to jemu zadedykowano Konrada Wallenroda? Wiedziałeś, że wyjechał do Anglii z obietnicą, że zdobytą tam fortunę obróci przeciwko wrogom Polski?

Słowacki popatrzył jej w oczy bez śladu zmieszania, pewny siebie, a potem odpowiedział: — Tak. Uderzyła go z rozmachem w policzek. — Zdradziłeś mnie — syknęła. — Nie! — Ufałam ci, wierzyłam w każde twoje słowo, a ty mnie zdradziłeś! Poeta roztarł policzek i wyprostował się, spokojny i dumny. — Rozumiem cię, Elizo. Naprawdę. Zrozum i mnie. Popatrz sama na naszych emigrantów i powiedz: czy nie jest tak, że zbyt wiele debatujemy, a za mało robimy? Zaniechanie też ma różne stopnie, Elizo. Innym jest grzechem dla prostego człowieka, który mógłby najwyżej pójść na barykadę albo rzucić w kogoś kamieniem. Innym zaś dla persony na szczytach władzy, z wielką fortuną, która, gdyby tylko chciała, mogłaby się ojczyźnie wielce zasłużyć. Zaniechanie Konrada było największe. Piętnaście lat kierował swoim koncernem! Po drodze był rok 1830, potem rok 1838. Okazji miał aż nadto! Może i Adam wierzył w niego, gdy Załuski jechał na emigrację, ale lata zmieniają człowieka, Elizo. Sądzę, że… W tym momencie rozległo się stukanie do drzwi. Słowacki podniósł się i otworzył. Na progu stał siwy Francuz w nienagannym mundurze i małej czapeczce, który trzymał na tacy parujący imbryk, dwie filiżanki i dwa małe rogaliki. Gospodarz odebrał tacę, dał odźwiernemu pół franka, a potem zamknął drzwi. Herbata był bardzo mocna, cierpka. — Sama powiedz. — Słowacki usiadł znów obok Elizy. — Dlaczego Konrad Załuski nie przybył z pomocą w 1830 roku? Miał pieniądze. Miał broń. — Coś musiało mu stanąć na przeszkodzie — odpowiedziała. — W Londynie odkryłam, że nieco wcześniej okradł go współpracownik, pewien inżynier z Odessy. Zniknęła dokumentacja dotycząca bardzo cennych wynalazków… — Bzdura! Jakie to ma znaczenie! Nie zabrał mu przecież pieniędzy z banku ani prywatnego okrętu powietrznego! Eliza nie chciała jeszcze mówić Słowackiemu o patencie na

etherowe kopuły i związku Załuskiego z rzezią Wilna. Nie, póki sama miała więcej pytań niż odpowiedzi. Dlatego wzruszyła tylko ramionami i odparła: — Myślę, że to mogło mieć ogromne znaczenie. — A ja myślę, że jesteś zbyt pobłażliwa wobec Konrada. Ze względu na waszą wspólną przeszłość. Przerwała Słowackiemu zdecydowanym gestem. — Jak widzisz, przeszłość nie przeszkodziła mi do niego strzelać — odparła. — Ale teraz dam głowę, że nie był zdrajcą. Rada musi cofnąć wyrok. I dać mi pieniądze, ludzi. Trzeba znaleźć Załuskiego i jego okręt. Przekonać, żeby pomógł sprawie. — Marny trud. Ten człowiek dba tylko o własny interes. — Mylisz się — odparła ostro Eliza. — Wiesz o tym w głębi serca. Jesteś tylko zbyt dumny, żeby to przyznać. Słowacki wzruszył ramionami. — Jest jedna osoba, która może to rozstrzygnąć. Generał Henryk Dembiński. W trzydziestym roku kierował sztabem drugiej armii Księstwa Warszawskiego. Kontaktował się z Załuskim podczas całej kampanii na Litwie. Nie chciał brać udziału w naszym sądzie kapturowym. Powiedział, że gardzi takimi przedsięwzięciami. — Jak go znajdziemy? — Jeszcze tydzień temu wzięlibyśmy dorożkę do jego domu na Montmartre. Ale dziś… skontaktowanie się z generałem może być dużo trudniejsze. Jeśli w ogóle możliwe. — Jest w którejś ze zbuntowanych dzielnic? — Gorzej. Murat, który kieruje powstaniem, uczynił Dembińskiego dowódcą wojsk w kwartałach Saint-Eustache oraz du Mail. To na samej linii frontu, wokół place des Victoires; tam, gdzie buntownicy próbują przegryźć się przez obsadzone Gwardią Narodową centrum w kierunku Tuileries. — Dotrę do niego. — Elizo — rzekł spokojnie Słowacki. — Czy tego chcesz, czy nie, Załuski jest poza naszym zasięgiem. Twoja misja skończona. Pora, żebyś zajęła się czymś nowym. Żmijewska odłożyła pustą filiżankę i nachyliła się do poety.

— Dotrę do Dembińskiego. Muszę wiedzieć, co dokładnie stało się na Litwie, rozumiesz? Muszę wiedzieć, dlaczego Załuski nas porzucił. Muszę wiedzieć, dlaczego zginęła Emilia. — Emilia… — westchnął Słowacki. — Między wiernością dawnym uczuciom a szkodliwą obsesją jest cienka granica… Poeta opuścił wzrok na filiżankę z miśnieńskiej porcelany, którą obracał w dłoniach. Delikatne, błękitne wzory przesuwały się pod jego wypielęgnowanymi palcami. — Nie odbierz tego, proszę, źle — powiedział. — Rozumiem, co was łączyło. Eliza spróbowała się wtrącić, ale Słowacki nie dopuścił jej do głosu. — W powstaniu byłaś bardzo młoda. Za młoda — kontynuował. — Doświadczenia zdobyte w takim wieku szczególnie mocno nas rzeźbią. Wiem coś o tym. Postaraj się na wszystko spojrzeć trzeźwiej. Przecież nawet jeśli Konrad zdradził, to nie on jest winny śmierci Emilii. Zgniotły ją tryby historii, a ty znowu chcesz się wepchnąć między nie, w imię zadawnionej złości. — Trybami historii obracają konkretni ludzie oraz ich czyny — odparła surowo Eliza. — Nie powstrzymam cię siłą — rzekł Słowacki. — Ale uważam, że narażasz życie bez powodu. Eliza zjadła rogalika, mierząc Słowackiego wzrokiem. — Bez powodu? — rzekła. — W Europie toczy się najważniejsza gra naszych czasów! Czuję, że Załuski to jedna z głównych figur. Mówisz, żebym się poddała? Siedziała tu z założonymi rękoma, jak ty? — Co? — Mówiłeś dopiero o grzechu zaniechania. Powiedz: jaką wagę ma zaniechanie poety? Wieszcza, na którego zwrócone są oczy narodu? Zamiast o mnie, porozmawiajmy o tobie! Słowacki był wyraźnie zmieszany. — Nie rozumiem. Robię, co tylko mogę… Poświęciłem Polsce swoje pióro. Całe lata pracowałem w Radzie Emigracyjnej. Eliza wskazała wysokie okno, za którym właśnie rozległy się dalekie strzały.

— Słyszysz? Sam nieraz mówiłeś, że sprawiedliwszy świat nie przyjdzie do nas sam, że trzeba go wyrwać tyranom. A tam, parę ulic od twojego domu, ludzie walczą i umierają właśnie za to. Co zamierzasz zrobić? Pamiętasz, jak zarzucałeś Mickiewiczowi, że w 1830 roku uciekł z Litwy? Teraz jest twoja chwila. Walka o wolność tuż za twoim progiem. Słowacki skurczył się w sobie, posmutniał. — Za wcześnie ruszyli — powiedział cicho. — Próbowałem im tłumaczyć, ale nie posłuchali. Może gdyby jeszcze trzy, cztery lata poczekać… Może gdyby zyskać stopniowo poparcie wszystkich klas i warstw, gdyby wszystkie ludy powstały jednocześnie; mielibyśmy wtedy prawdziwą wiosnę wolności. Ale tak? Garstka starych żołnierzy-bonapartystów pod wodzą Joachima Murata, który zawsze miał więcej zapału niż rozumu. Garstka polskich wywrotowców, co nie pogodzili się z tym, że Litwa i Kraków przegrane, a Napoleon odszedł w przeszłość. Trochę niezadowolonych robotników, dla których pensje zawsze są za małe, a czynsze za wysokie. I pieniaczy, którzy tylko czekali na okazję, by tłuc sklepowe witryny, palić domy bogaczom… Nie mają szans. Ludwik ściąga z całej Francji regularne wojsko. To grzech wyrzucać życie lekką ręką! — A jeśli się mylisz? — Eliza świdrowała Słowackiego wzrokiem. — Załóżmy, że rewolucjoniści pokonają wojska Ludwika albo pojawi się tu nagle Konrad z Bułatem. Załóżmy, że pałac Tuileries padnie. Załóżmy, że wyciągną stamtąd Napoleona, a on zdoła powiedzieć kilka słów do tłumu… — Niemożliwe! Wiesz przecie, że Bonaparte to sama skorupa bez ducha! — Wiem, że tak twierdzi Ludwik i opłaceni przez niego lekarze. Wiem też, co z umysłem człowieka mogą zrobić telepaci z obręczami Farii. Marszałek Murat twierdzi, że ma własnych lekarzy, którzy rychło postawią cesarza na nogi. Załóżmy, że im się uda. Wtedy jedno słowo Napoleona, a reszta Starej Gwardii stanie po jego stronie. Młoda Gwardia pewnie też. Razem to prawie trzydzieści tysięcy ludzi. Dodaj ochotników z Paryża i dezerterów z reszty pułków, a będziesz miał dobre pięćdziesiąt tysięcy. Z tyloma Bonaparte zaczynał

kampanie we Włoszech i w Egipcie. Postawiłbyś przeciw niemu? — Jeśli Bonaparte istotnie weźmie cesarską koronę, Polacy ruszą z nim. Sam chwycę muszkiet, choć nigdym nie strzelał — odparł Słowacki. — Jednak nie wcześniej. — Może być tak, że bez naszej pomocy nie zdoła jej wziąć — powiedziała Eliza. — Może być — rzekł poeta. Eliza odparła: Na Termopilach — jaką bym zdał sprawę, Gdyby stanęli męże nad mogiłą? I pokazawszy mi swe piersi krwawe, Potem spytali wręcz: — „Wielu was było?” — Zapomnij, że jest długi wieków przedział — Gdyby spytali tak — cóż bym powiedział?! — Pamiętasz jeszcze, kto to napisał? — spytała. Zapadła długa cisza. — Masz gdzie zostać na noc? — powiedział w końcu Słowacki. Pokręciła głową. — Zaraz zacznie zmierzchać. Zostań u mnie — zaproponował. — Poproszę odźwiernego, by przyniósł coś z restauracji na rogu. Została. Przy kolacji rozmawiali o dawnych czasach, a Słowacki pokazał jej fragment swojego nowego dzieła: Genezis z Ducha. Wydało się Elizie ciekawe, choć nieco mętne. Była zmęczona długim marszem, więc wkrótce potem położyła się spać. Leżąc na kanapie w dziennym pokoju, słyszała kroki w sypialni Słowackiego. Juliusz chodził bez przerwy od ściany do ściany. Ciekawe, czy zastanawiał się nad tym, co mu powiedziała? Myśl, by spać samotnie z obcym mężczyzną, kiedyś wydałaby się Elizie dziwna. Jednak Juliusza w żaden sposób nie potrafiła się obawiać. Wiedziała, że wiele Polek i Francuzek wprost za nim szalało i zasypywało go listami. Jednak nigdy nie spostrzegła, by Słowacki okazywał którejś fizyczne zainteresowanie. Tylko jedna kobieta była

w stanie prawdziwie go poruszyć — jego własna matka. Gdy Eliza zasypiała, w okolicach Tuileries rozległa się nagle gwałtowna kanonada: muszkiety, sztucery etherowe, parę armat. Narastała przez minutę, a potem urwała się pospiesznym crescendo. Miasto znowu zanurzyło się w ciszy. Na dachu miauczał nieznośnie kot. Ktoś śpiewał, idąc po pijaku ulicą. To była dziwna wojna.

*** Elizę obudziła kolejna kanonada, która rozgrzmiała przed świtem. Wstała, ubrała się i zapukała do sypialni, by zamienić parę słów ze Słowackim. Poeta był jednak zaspany i półprzytomny. Poprosiła go o pistolet, a wtedy przestraszył się, że przyszła policja. Dopiero gdy powtórzyła mu trzy razy, że idzie do Dembińskiego, wyciągnął z kufra starą broń i dał jej trochę pieniędzy. Zeszła po schodach i wymknęła się na chłodną ulicę, która tonęła jeszcze w wilgotnym półmroku. Wysoko nad nią dachy kamienic zapalały się jeden po drugim refleksami wschodzącego słońca. Skierowała się z rue de Ponthieu ku centrum Paryża, prosto w stronę strzałów, których nieregularne serie co jakiś czas płoszyły gołębie z gzymsów i dachów. Nie chcąc zbyt wcześnie napotkać wojska ani barykad, przemykała się mniejszymi uliczkami, od bramy do bramy — szary cień wśród ciemniejszych cieni przedświtu. Wkrótce dotarła do prostokątnego placu, na którym stał imponujący gmach Temple de la Gloire de la Grande Armée. Przypominał gigantyczną grecką świątynię, której tympanon był wyższy niż wszystkie otaczające plac kamienice. Z początku świątynię budowano jako kościół pod wezwaniem świętej Magdaleny. Cesarz Napoleon postanowił jednak przekształcić ją w miejsce poświęcone Wielkiej Armii oraz jej zwycięstwom. W cieniu monumentalnych ścian, na kamiennych stopniach prowadzących do greckiej kolumnady, siedziała kompania zmęczonych strzelców, którzy zdecydowanie nie wyglądali na

zwycięzców. Z pustymi spojrzeniami i twarzami pokrytymi sadzą żuli ciemny chleb. Kilku lżej rannych opatrywał lekarz. Z rozmów wynikało, że dopiero wycofano ich z pierwszej linii po całonocnej walce. Eliza prześlizgnęła się bokiem i minęła front świątyni. Przez otwarte wrota widziała ściany obwieszone sztandarami, które Bonaparte zdobył pod Austerlitz, Friedlandem, Wagram, Borodino, Dreznem, Lipskiem — oraz w późniejszych kampaniach, w bitwie nad Nową Odrą czy podczas obrony Brukseli. Eliza poczuła dziwny dreszcz, zdawszy sobie sprawę, że każdy z niezliczonych, wyszywanych kolorowo sztandarów oznaczał jeden zdeptany, rozbity pułk; około dwóch tysięcy zabitych lub rannych ludzi. Przemknęła przed świątynią i ruszyła dalej szerokim kanionem o ścianach z piaskowca i cegieł. Nosił nazwę Boulevard de la Madeleine. Jego środkiem prowadziła linia napowietrznej kolejki etherowej, oparta na wysokich, żelaznych słupach. Za nimi chowali się woltyżerowie w zielonych mundurach, którzy strzelali w dół ulicy i co jakiś czas próbowali posuwać się dalej, od osłony do osłony, kuląc się pod kulami niewidocznych przeciwników. Eliza zrozumiała, że tędy nie przejdzie. Skręciła w jedną z bocznych ulic i dotarła do place Vendôme. Ten prostokąt, otoczony fasadami bogatych kamienic, miał na środku strzelistą, pokrytą zieloną patyną kolumnę — pomnik Napoleona, wzorowany na kolumnie Trajana. Po jego powierzchni pięła się wstęga płaskorzeźb z brązu, odlanych z armat zdobytych pod Austerlitz. Na szczycie zaś upstrzony gołębimi odchodami cesarz spoglądał ponuro w dół, na krzątających się po placu żołnierzy. Jeden z pobliskich budynków przekształcono we frontowy sztab. Rozbiegali się stąd we wszystkie strony gońcy i podoficerowie, koordynujący działania w całej dzielnicy. Pod gołym niebem, u stóp kolumny, znajdował się też szpital polowy, składający się z kilku namiotów. Siostry szarytki biegały pomiędzy rannymi w rozłożystych, białych kornetach i przesiąkniętych krwią habitach. Eliza zastanawiała się chwilę, czy nie ukraść któregoś ze strojów, jednak doszła do wniosku, że bardziej

przyciągałby uwagę, niż maskował. Poszła dalej, w stronę strzałów, przez rue Neuve des Petits Champs. Kawiarenki po obu stronach ulicy, które zwykle tętniły życiem, teraz były puste. Szkło z wybitych witryn zaścielało bruk, łapiąc i powtarzając jak echo dalekie błyski wystrzałów. Szła prędko, z opuszczoną głową. Co jakiś czas ulicą przebiegał mały oddział cesarskich żołnierzy albo grupka wystraszonych cywili. Nikt jej nie zaczepił. Wiedziała dobrze, jak nie rzucać się w oczy. Wkrótce dotarła na sam front, na place des Victoires. Była to okrągła przestrzeń na styku czwartej i trzeciej dzielnicy, otoczona fasadami półokrągłych kamienic. Jej środek wyznaczał klasycystyczny pomnik młodego generała Louisa Desaix, jednego z pierwszych męczenników Cesarstwa, który zginął w 1800 roku pod Marengo, gdzie poprowadził trzy regimenty w sam środek przegranej bitwy, odwracając zupełnie jej bieg. Rzeźbiarz pokazał Desaixa jako nagiego adonisa, który w jednej ręce trzyma miecz, a drugą opiera o antyczną kolumnę, przypominającą obelisk z Aleksandrii. Twarz generała błyszczała teraz od błękitnego blasku etherowego kulomiotu, ustawionego u stóp pomnika. Ze środka placu widać było osie trzech odchodzących koncentrycznie ulic, z których każda była przegrodzona barykadą. Kulomiot mógł ostrzeliwać każdą z nich. Teraz jego lufa była skierowana na północ, w ulicę, którą kompania piechoty liniowej nacierała na umocnienia buntowników. Strzelcy parli do przodu z pochylonymi nisko głowami. Tuż nad nimi z piekielnym świstem przelatywały pociski, wyplute z rozgrzanej lufy kulomiotu. Ze spowitej dymem, okolonej płonącymi budynkami barykady tryskały odłamki. Czasem pocisk przebijał się na drugą stronę i dosięgał któregoś z ludzi. Wtedy krew bryzgała aż nad barykadę, a nacierający całą szerokością ulicy żołnierze wydawali tryumfalne okrzyki. Mimo nawały ognia zza fortyfikacji wciąż odpowiadały karabiny i strzelby. Linia piechoty kruszyła się, zostawiając na bruku niebieskie sylwetki trupów i rannych. Młodzi dobosze ściągali ich z powrotem na plac, układali za pomnikiem. W cieniu Desaixa spocony lekarz

obcinał strzaskane nogi i podwiązywał żyły. Martwych układano jednego na drugim. Tymczasem żywi po każdym celnym strzale zacieśniali na nowo szereg i parli do przodu szybkim truchtem. Byli już blisko barykady, gdy kulomiot zarzęził, zazgrzytał i się zaciął. Zaraz podbiegł do niego inżynier w skórzanym fartuchu. Odczepił boczny panel i krzyknął, gdy uderzyło go w twarz rozgrzane powietrze. Chwycił długi klucz. Zaczął grzebać w środku maszyny, popędzany przez oficera. Cesarska piechota zwolniła. Od strony fortyfikacji dobiegały ponaglenia, gwałtowne rozkazy. Wkrótce szczyt barykady zaroił się lufami i ludzkimi głowami. Zaczął się z niego sypać grad kul, który skruszył niebieski szereg, rozerwał go na mniejsze grupki, mimo wściekłych krzyków francuskich podoficerów, próbujących zaprowadzić porządek. Na środku ulicy rósł wał z trupów. Żołnierze uciekali na boki, do otwartych bram, wybitych witryn. Wkrótce sami podoficerowie uznali, że to koniec. Jeden za drugim czmychali na boki. Na środku został tylko kapitan z wyciągniętą szablą, który wyzywał swoich ludzi od tchórzy i rozkazywał im wznowić natarcie, dopóki dwa celne strzały w pierś nie uciszyły go w pół słowa. Eliza nie patrzyła dłużej, bo ładowniczy z obsługi kulomiotu zaczął się jej podejrzliwie przyglądać. Opuściła prędko głowę, ruszyła do najbliższej bramy. Zanurzyła się w nią i przeszła na małe podwórko, z którego kolejne bramy i uliczki prowadziły w labirynt zaniedbanych domów. Kluczyła, próbując poruszać się równolegle do ulicy. W końcu dotarła do ściany kamienic, która według jej wyczucia powinna znajdować się dokładnie na wysokości barykady. Weszła na pierwsze piętro i zapukała do pierwszego z brzegu mieszkania. Nikt nie otwierał. Załomotała raz jeszcze, a gdy znów nie było odpowiedzi, wyłamała stare drzwi. Weszła do cichego i ciemnego jak grób wnętrza. Podeszła do okna w saloniku. Uśmiechnęła się. Wychodziło na kolejne brudne podwórko. Stała tu płonąca kamienica, a przeszywająca ją na wylot szeroka brama prowadziła za barykadę. Eliza wyszła przez okno, zwiesiła się z parapetu i zeskoczyła na uklepaną ziemię. Pomknęła szybko w stronę bramy, kuląc się na

wypadek, gdyby w oknach kryli się strzelcy wyborowi. Wpadła do ciemnego tunelu. Widziała już przed sobą zadymioną ulicę, którą co chwila przebiegały małe grupki powstańców. Przyspieszyła jeszcze bardziej. Była już prawie u celu. Wtem dwa cienie oderwały się od wnęk po obu stronach bramy. Stanęły jej na drodze. Łuna pożarów błysnęła na lufach starych muszkietów. Eliza miała przed sobą młodych studentów, którzy na ramionach nosili opaski z tricolore i cesarskim orłem. — Ani kroku! — krzyknął pierwszy. — Podaj hasło! — zawołał drugi. — Jestem swoja. Polka — odparła Eliza, unosząc ręce nad głowę. — Szukam generała Dembińskiego. — Ale hasła nie znasz? — spytał pierwszy. — Może to szpieg? Może trzeba ją rozstrzelać? — rzekł drugi. — Jestem członkiem polskiej Rady Emigracyjnej — powiedziała spokojnie. — Z tego, co wiem, Rada opowiedziała się za powstaniem. — Cicho, szpiegu! — krzyknął pierwszy student i szturchnął Elizę lufą w brzuch. Wylądowała tyłkiem na twardym bruku. Coraz mniej jej się to podobało. Lufa starego garłacza drżała, podobnie jak niepewne, blade dłonie studenta. Eliza była przekonana, że gdyby sięgnęła nagle po pistolet, zdążyłaby strzelić pierwsza. Nie zamierzała jednak próbować, póki nie było to konieczne. — To co robimy? — powiedział drugi student. — Po co przelazłaś przez front? — spytał Elizę pierwszy. — Przyszłam wam pomóc. Mam informacje dla generała. Uwierzcie mi, to bardzo ważne! — Nie mówisz po francusku jak Polka. — Byłam w Paryżu dziesięć lat — powiedziała Żmijewska, a potem dodała po polsku: — Jak zaraz nie zabierzesz tego żelaza, wsadzę ci je w dupę, chłopaczku. Pierwszy student chwilę myślał, skrobiąc się po głowie, a potem rzekł do drugiego: — Dajmy jej spokój. Tylko Polka byłaby tak szalona, żeby przebijać

się do nas przez cesarskie linie. Wyciągnął do Elizy dłoń i pomógł jej wstać. Potem pomknęli razem ulicą wśród płonących domów i kłębów gryzącego dymu — prosto w serce piekła.

*** Studenci zaprowadzili Elizę aż pod sztab trzeciej dzielnicy, który znajdował się przy budynku Grande Poste, na rue Jean-JacquesRousseau. We frontowej ścianie gmachu ziały rzędy wybitych okien. Północna ściana leżała w gruzach. Pod oknami, na bruku, walały się strzaskane meble oraz papiery, które wiatr roznosił po całej ulicy. Przy wielkiej, połamanej szafie, w cieniu gmachu, odbywało się właśnie spotkanie sztabu. Generał Dembiński stał otoczony przez kilkanaście osób. Na tyle szafy rozłożył mapę, po której wodził palcem, przekrzykując strzały, docierające zarówno z północy, jak i z południa. Pozostali oficerowie spierali się o coś, wymachiwali rękami. Jakiś młody adiutant szarpał za róg mapy. Niektórzy mieli na sobie stare mundury różnych formacji (a czasem i armii, bo Eliza widziała przynajmniej jednego austriackiego dragona i jednego żołnierza Legii Nadwiślańskiej), inni — zwykłe surduty lub rozchełstane koszule. Od razu widać było, że to nie armia zawodowa. Oprócz weteranów wiernych Napoleonowi w powstaniu wzięli udział głównie mieszczanie, drobni sklepikarze, rzemieślnicy, studenci… Z tego, co słyszała Eliza, kłótnia dotyczyła interpretacji rozkazu marszałka Murata. Kazał on siłom trzeciej dzielnicy nacierać na południowy zachód, w kierunku Tuileries. Nie sprecyzował jednak, którędy dokładnie przeprowadzić natarcie. Dembiński tłumaczył, że trzeba koniecznie zająć place des Victoires, który był jak cierń wbity w trzecią dzielnicę. Oddziały cesarskie mogły uderzyć stamtąd w dowolną stronę. Aby je zablokować, trzeba było bronić kilku ulic, co pochłaniało znaczne siły. Kilku francuskich oficerów się nie zgadzało. Żądali, by w zamian połączyć się z siłami Murata w drugiej dzielnicy, na południu, gdzie od rana toczyła się krwawa walka o okrągły budynek Bourse de commerce.

Eliza poczekała cierpliwie, aż skończy się narada. Dembiński postawił w końcu na swoim, jednak miny odchodzących od mapy oficerów pozwalały wątpić, czy wykonają rozkaz. Generał też najwyraźniej nie był przekonany, bo gdy podeszła do niego, spostrzegła od razu, że jest w podłym humorze. — Generale? Chciałabym prosić na słowo… — powiedziała. — Nie rozdajemy już żadnych stanowisk ani oficerskich patentów — odburknął Dembiński. — Jeśli chce pani walczyć, proszę się zgłosić na dowolnej barykadzie. — Kiedy nie o to chodzi. Nazywam się Eliza Żmijewska. Walczyłam w Wilnie, w 1830 roku. Jestem przyjaciółką Konrada Załuskiego. Muszę spytać o kilka spraw związanych z tamtym powstaniem. Dembiński spojrzał na nią jak na wariatkę. — Doprawdy? — rzekł. — Teraz chce pani wygrzebywać jakieś historie sprzed piętnastu lat? Proszę wybaczyć, ale tu trwa wojna! A pani marnuje mój czas. — Generale! Proszę! Przybyłam tu aż z Londynu. Wie generał, że Załuski zbiegł stamtąd okrętem powietrznym. Musimy wiedzieć, co zamierza. I czy jest szansa, że weźmie udział w walce. Dembiński pokręcił głową. — Cokolwiek zamierza, nas to nie dotyczy — odburknął. — Może coś pani umknęło, ale jesteśmy w środku powstania! Z każdej strony otaczają nas przeważające siły cesarskie. Jeśli przegramy, skończymy przed plutonem egzekucyjnym. A teraz proszę mnie przepuścić. Zrezygnowana Eliza odstąpiła na bok. Dembiński ruszył, ale po kilku krokach stanął, namyślił się, odwrócił do Elizy i rzekł: — Jeśli naprawdę chce pani rozgrzebywać stare dzieje, proszę mnie znaleźć już po wszystkim. Naturalnie jeśli oboje będziemy wśród żywych. — Ale… co mam robić do tego czasu? — spytała. — Może pani przejść drugi raz przez front, ale jeśli cesarscy panią złapią, to powieszą na latarni. Proponuję zostać u nas — odparł Dembiński. — Ten człowiek pomoże pani znaleźć bezpieczne miejsce. To mówiąc, machnął ręką na przygarbionego, ubranego w ciemne palto mężczyznę w średnim wieku, który szedł właśnie ulicą w asyście

czterech strzelców. Mężczyzna skinął głową i zbliżył się, a Dembiński położył mu dłoń na ramieniu. — Przedstawiam: pan Tomasz Franciszek Bartmański, mianowany przez marszałka Generalnym Inspektorem Barykad i Fortyfikacji. A teraz żegnam. Dobrego dnia! Dembiński odszedł prędko, zostawiając Elizę samą z Bartmańskim, który z wyglądu przypominał bardziej przygarbionego rachmistrza niż żołnierza. Eliza słyszała już o nim, choć nigdy nie mieli okazji się spotkać. Bartmański był jednym z najzdolniejszych inżynierów polskiej emigracji. W 1829 roku zaprojektował przedłużenie obu linii paryskiej kolejki etherowej, a wkrótce potem rząd francuski skierował go do Algieru, gdzie Polak zajmował się przez kilka lat ulepszaniem kolonialnych fortów i fortyfikacji oraz budową dróg i mostów. Niedawno wrócił do Francji nadzorować drążenie wielkiego alpejskiego tunelu. Widocznie powstańcza przeszłość pchnęła go do tego, by — jak większość emigrantów — stanąć po stronie zwolenników Napoleona. Eliza wyciągnęła do mężczyzny dłoń i się przedstawiła. Zmieszany Bartmański zlustrował Żmijewską od stóp do głów. — Mogę panią skierować do szpitala polowego — powiedział. — Mamy też miejsce dla cywili, złapanych przypadkiem między walczącymi stronami. Zbieramy ich w Hôtel D’Uzès. Tam spokojnie doczeka pani końca, jakikolwiek będzie… Żmijewska się wahała. Walczyły w niej dwie wielkie siły: niechęć do przemocy ścierała się z żądzą sprawiedliwości, która kazała poprzeć rewolucjonistów przeciwko gnuśnemu Ludwikowi; przeciwko całemu układowi mocarstw i tajnych policji, który symbolizował cesarz, a który od dwóch dekad dusił mieszkańców kontynentu i uniemożliwiał odbudowę Polski. Z jednej strony: nauki matki i świeże wspomnienia tego, jak ciężko przeżyła zabicie dwóch londyńskich uliczników i Konrada. Z drugiej: patriotyzm, wpojony w pałacu Załuskich oraz wileńskim gimnazjum. — Panie Bartmański! Za kogo mnie pan uważa? — odparła w końcu. — Skoro już tu jestem, chcę walczyć!

*** Bartmański nie próbował jej długo zniechęcać. Zabrał ją ze sobą na wysoką barykadę, usypaną w poprzek wąziutkiej rue des Vieux Augustins, o rzut kamieniem od place des Victoires. Po drodze wypytywał Elizę o jej doświadczenie i z uznaniem pokiwał głową, gdy dowiedział się, że walczyła w 1830 roku. Na barykadzie było około czterdziestu ochotników. Bartmański przedstawił Elizę komendantowi jako strzelca wyborowego. Nie protestowała. Prawdopodobnie miała w strzelaniu dużo więcej doświadczenia niż zbieranina studentów i mieszczan, których tu widziała. Komendant barykady — wysoki mężczyzna o sumiastych wąsach, w kurtce mundurowej węgierskiego huzara — obrzucił Elizę podejrzliwym spojrzeniem, a potem wskazał ustawione pod ścianą karabiny i strzelby z prywatnych darów. Kazał Żmijewskiej wybrać coś sobie. Eliza omiotła wzrokiem starą, zaniedbaną broń i nagle uśmiechnęła się szeroko. Chwyciła myśliwski sztucer ze skałkowym zamkiem i dość krótką, ośmiokątną lufą, która sprawiała, że na pierwszy rzut oka wyglądał jak antyk. Obróciła go w dłoniach, szukając znaku manufaktury. Poczuła przypływ radości. Miała w dłoniach sztucer kozienicki, z polskiej fabryki, którą Rosjanie spalili w 1794 roku. Nie wiedziała, jak dostał się do Paryża, ale ucieszyła się na jego widok. Znała tę broń dobrze. Dokładnie taką mieli Załuscy, a Eliza uczyła się z niej strzelać. Sztucer miał zapas stożkowatych ołowianych pocisków i długi metalowy stempel o płaskim końcu. Eliza wiedziała, że aby wcisnąć pociski do końca lufy, trzeba stukać w koniec stempla młotkiem, przez co ładowanie sztucera trwało dłużej niż zwykłych muszkietów. Do strzału używało się też znacznie większej ilości prochu. Jednak załadowana właściwie, broń tego typu niosła celnie na odległości niedostępne dla typowych wojskowych karabinów, w czym pomagał precyzyjny celownik i spust o regulowanym oporze. Stary pan Załuski, ojciec Konrada, trafił raz swoim sztucerem zająca z dwustu metrów. Eliza miała szczęście, że nikt inny z obecnych na

barykadzie nie poznał się na tej rzadkiej broni. Wyposażona w swój nowy sztucer, znalazła sobie wygodne miejsce i dołączyła do ponurego oczekiwania, które trwało jeszcze prawie dwie godziny. Dopiero koło południa na końcu ulicy pojawiło się kilku zwiadowców w mundurach woltyżerów. Obsada barykady odpędziła ich strzałami. Po kwadransie wrócili, tym razem prowadząc kolumnę lekkiej algierskiej piechoty, liczącą jakichś stu żołnierzy w szerokich białych szarawarach, z pięknie zdobionymi karabinami. Dowodzeni przez młodziutkiego francuskiego pułkownika, próbowali sforsować barykadę z marszu. Komendant barykady uniósł szablę i krzyknął: Feu!. Eliza oparła lufę sztucera na nodze wystającego z barykady krzesła. Wycelowała. Nie strzeliła jednak, choć wokół grzmiały karabiny. Gdy patrzyła na Algierczyków, prących wąską ulicą i padających gęsto na bruk, poczuła trudny do sprecyzowania smutek. Wiedziała, że prawdziwy poeta potrafi takie emocje chwytać, wyjaśniać, rozpinać na papierze jak egzotyczne motyle i przekazywać dalej. Skupiła się i już po chwili zrozumiała, co ją tak ukłuło. Krwawa scena na rue des Vieux Augustins streszczała szaleństwo współczesnego świata. Oto Polka miała strzelać z polskiego sztucera na paryskiej barykadzie, dowodzonej przez Węgra, do ciemnoskórych Algierczyków, których Cesarstwo Francji ubrało w mundury i przeszkoliło do walki po to tylko, by posłać ich przeciw własnym obywatelom. Eliza była pewna, że jest w stanie obrócić to uczucie w niesamowite słowa, które otworzą wszystkim oczy na krwawy paradoks dziewiętnastego wieku. Ogarnęło ją elektryzujące uniesienie. Wtedy spostrzegła młodego chłopaka o oliwkowej karnacji. Krył się za latarnią w połowie ulicy i mierzył z długiego muszkietu w jej stronę. Eliza szybko wycelowała, płynnie ściągnęła spust. Chłopak zwalił się do tyłu, z dziurą między oczami. Eliza osunęła się za barykadę, odczekała chwilę, aż lufa przestygnie, i zaczęła ładować broń, próbując ułożyć pierwsze dwa wersy. Myśl jednak się ulotniła. Zbłąkana kula uderzyła o wysypany

na szczycie barykady bruk, a ostre, gorące odłamki kamieni wpadły jej za kołnierz. Zaklęła, wytrząsając je energicznie. Algierczycy tymczasem dotarli do podnóża barykady. Ta jednak była wysoka i stroma, sięgała okien na drugim piętrze. Kostki brukowe osypywały się spod stóp, gdy próbowali wspiąć się na szczyt, pomagając jeden drugiemu. Obrońcy co chwila wychylali się i strzelali w atakujących niemal z przyłożenia. Eliza też strzeliła, kładąc trupem jakiegoś starszego mężczyznę. Komendant ryczał, by ładować szybciej. Algierska piechota coraz liczniej docierała do podnóża barykady. Pokryła ją biało-niebieska szarańcza. Komendant przyłożył palce do ust i gwizdnął. W oknach nad barykadą pojawiło się dwóch Francuzów, którzy zaczęli miotać w dół ręczne granaty. Eliza położyła się plackiem na barykadzie. Zatkała uszy. Huknęło. Nad jej głową przelatywały odłamki kamieni, rozbryzgi krwi. Gdy deszcz ustał, wyjrzała ostrożnie, ze sztucerem przy oku. Przez szczerbinkę zobaczyła krwawe pobojowisko, ziejące w bruku kratery i uciekający, rozbity oddział wroga. Wygrali. Wkrótce po tym komendant zebrał wszystkich u podnóża barykady i powiedział, że szuka ochotnika do zwiadu. Eliza się zgłosiła. Miała dość leżenia i wdychania woni porozrywanych granatami ciał. Chwyciła swój sztucer i zsunęła się zręcznie na drugą stronę barykady, po śliskich od krwi kamieniach. Pozostali rewolucjoniści obserwowali tę scenę z ciekawością. Żmijewska nie wiedziała, że właśnie w tym momencie patrzył na nią również szczupły mężczyzna z krótką brodą, który przysiadł na składanym stołku w oknie drugiego piętra, z widokiem na całą ulicę. W dłoniach miał mały notatnik i kawałek węgla. Ta niezwykła kobieta, w obszarpanej sukni robotnicy, z ciężkim sztucerem, na obryzganych krwią kamieniach, była właśnie tym, na co czekał. Mężczyzna szybko naszkicował ją w kilku pozach, a potem złożył swój stołeczek, schował notatnik i wyszedł z opuszczonego mieszkania. Spieszył się do pracowni, by chwycić za pędzel, póki miał jeszcze w głowie żywy, barwny obraz.

Eliza tymczasem ruszyła w dół ulicy, przemykając od bramy do bramy. Miała sprawdzić, gdzie wycofała się algierska kompania i czy wróg nie zostawił odsłoniętej drogi na tyły. Nie zostawił. Na szczęście strzelec, który wypalił do Elizy, gdy ta minęła pierwsze skrzyżowanie, chybił. Kula świsnęła tuż nad jej głową, podrywając włosy podmuchem, i wbiła się w ścianę kamienicy. Żmijewska wskoczyła do najbliższej bramy. Zastanawiała się, czy nie ominąć strzelca, klucząc podwórkami, ale doszła do wniosku, że tam też może wejść w zasadzkę. Znalazła w budynku stłuczone lustro i wystawiła odłamek za róg, próbując znaleźć przeciwnika. Zbyt dobrze się ukrył. Eliza zrezygnowała i zawróciła w kierunku barykady — zwiad musiał poczekać do nocy. Wróciła, gdy trzy kucharki z pobliskiego internatu przyciągnęły powstańcom kocioł zupy. Czując jej zapach, Eliza zdała sobie sprawę, że odkąd opuściła mieszkanie Słowackiego, nie miała nic w ustach. Do tej pory bitewny szok całkowicie stłumił głód, który teraz wrócił z podwójną siłą i wyżymał jej wnętrzności. Eliza wychłeptała szybko całą miskę i zaczęła myśleć o dokładce — ale gar był już pusty. Do wieczora odparli jeszcze dwa ataki i wytrzymali ostrzał konnej artylerii, która w pewnym momencie rozstawiła na końcu ulicy trzy dwufuntowe armatki i strzelała z nich, póki starczyło prochu. Gdy słońce zaczęło zachodzić nad dachami Paryża, Eliza czuła już tylko ból zmęczonych ramion i ćmienie w głowie. Zmieniła się w maszynę do ładowania sztucera, strzelania i kulenia się za osłoną. Nasiąknęła wojną jak gąbka.

*** Ściany i podłoga zatrzęsły się od pobliskiej eksplozji. Szczupły mężczyzna z krótką brodą zmarszczył brwi i zamarł z pędzlem w dłoni. To już przesada! Kanonadę muszkietów mógł jeszcze wytrzymać, ale cesarscy sprowadzili do dziewiątej dzielnicy powietrzny okręt, słynnego Hercule’a, który teraz zrzucał wielkie bomby na pozycje powstańców.

Mężczyzna miał nadzieję, że ktoś wkrótce zestrzeli ten przeklęty złom. Nie mógł dokończyć pracy, kiedy co chwila drżało całe atelier. Parasol rozpięty nad płótnem chronił je przed tynkiem spadającym z sufitu, ale już nie przed pyłem, którego było w powietrzu coraz więcej. Odłożył pędzel, rozprostował kości. Zrobił kilka kroków wstecz i spojrzał na swoje dzieło, którego jasne, świeże kolory wydawały się aż świecić w ciemnym wnętrzu. Może obraz nie był jeszcze skończony. Może nie oddawał do końca prawdy. Może szara, robotnicza sukienka kobiety nie była aż tak porozrywana i nie pokazywała obnażonej piersi. Może mężczyźni za kobietą nie ześlizgiwali się w dół barykady z uniesionymi karabinami, jak na płótnie. Może w lewej dłoni kobiety nie znajdowała się francuska flaga. Może w tle nie płonęły budynki. Było wiele „może”. Nikt jednak nie mógł zaprzeczyć, że scena na płótnie była piękna. Eugeniusz Delacroix uśmiechnął się pierwszy raz od wielu tygodni. Miał wreszcie coś, co mogło przyćmić sławę jego poprzednich obrazów. Siostrę Wolności wiodącej lud na barykady — podobną, a jednak tak bardzo inną. Nowe arcydzieło dla nowej rewolucji.

*** Zmiennicy przyszli wkrótce po zmierzchu. Przyprowadził ich siwobrody, jednoręki kapitan grenadierów, który nosił na piersi odznaczenia z kampanii 1796 roku. Wymienił z węgierskim komendantem uścisk dłoni, a potem kazał dotychczasowej obsadzie cofnąć się w głąb trzeciej dzielnicy, do spokojniejszego miejsca, by odpocząć do rana. Eliza i jej oddział ruszyli we wskazanym przez kapitana kierunku. Nie wiedzieli jednak, gdzie jest ta „spokojniejsza część”. Wszędzie wydawało się, że strzały grzmią ledwie parę ulic dalej. W końcu, bojąc się, że zajdą za daleko, wybrali pierwszy z brzegu dom. Kamienica była zupełnie pusta. Buntownicy wchodzili do otwartych

mieszkań i kładli się w cudzych łóżkach, na których leżała jeszcze pościel. Parę osób cichcem przetrząsało komody i skrzynie, szukając czegoś cennego. Reszcie nawet się nie chciało. Wymęczona Eliza weszła najwyżej ze wszystkich, na trzecie piętro. Wybrała pierwsze z brzegu drzwi. Nie musiała nawet wyłamywać zamka. Ktoś uciekał stąd w takim pośpiechu, że zostawił mieszkanie otwarte. Weszła do wnętrza, w którym panował zaduch: wymieszana woń starych futer, niepranych dywanów, zużytych obić. Przemknęła przez cichy pokój, w którym znajdowały się sofa, ogromna komoda i etażerka pełna szklanych karafek. Na ścianie wisiał obraz przedstawiający jelenia nad górskim wodospadem. Uchyliła okno. Wolała już chłód nocy i ciągłą kanonadę od zapachu cudzego mieszkania. Obok okna stało małe biureczko o blacie zapełnionym bladymi dagerotypami i olejnymi obrazkami. Patrzyły z nich twarze kilku pokoleń jakiejś francuskiej rodziny. Eliza odwróciła wzrok. Była tu tylko na chwilę. Nie chciała wnikać w życie tych obcych ludzi, ani patrzeć na twarze ich dawno zmarłych przodków. Szczególnie w taką noc. Drugi maja. Tego wieczoru w jej rodzinnej wsi rozpalano na cmentarzu ogniska i stawiano posiłki dla wędrownych duchów oraz dawno zmarłych przodków, którzy powracali na ziemię ze żmijowego wyraju. Eliza nie wiedziała, czy francuskie wędrowne dusze przestrzegają tego samego kalendarza, ale na wszelki wypadek wolała nie ryzykować. Położyła się na miękkiej sofie, przykryła grubą narzutą i prędko zasnęła. Obudziło ją skrzypienie podłogi. Błyskawicznie odzyskała przytomność, uniosła się na łóżku. Sięgnęła pod poduszkę po załadowany pistolet. Okno było szeroko otwarte. Wiatr szarpał firaną, za którą stał ogromny, nieludzki kształt — duch przeszłości. Serce podskoczyło jej w piersi. Usiadła na łóżku i powiedziała: — Nawet nie wiesz, jak bardzo się cieszę.

ROZDZIAŁ XIX

Czyscowe duszeczki! W jakiejkolwiek świata stronie: Czyli która w smole płonie, Czyli marznie na dnie rzeczki, Czyli dla dotkliwszej kary W surowym wszczepiona drewnie, Gdy ją w piecu gryzą żary, I piszczy, i płacze rzewnie; Każda spieszcie do gromady! Gromada niech się tu zbierze! Oto obchodzimy Dziady! Zstępujcie w święty przybytek; Jest jałmużna, są pacierze, I jedzenie, i napitek. Adam Mickiewicz, Dziady, cz. II, 1823

Nocny wiatr wdzierał się do mieszkania zimnymi podmuchami. Na tle okna, naprzeciw Elizy, majaczyła nieludzka sylwetka, jednak Żmijewska nie czuła strachu. Czekała na odpowiedź. — Uratowałaś nam życie, Elizo — powiedziała sylwetka z mocnym szkockim akcentem. Xa’ru wszedł w plamę światła, którą blask księżyca narysował na podłodze, a potem dodał: — Honor nie pozwalał cię zostawić. — Szliście za mną aż z Londynu? — spytała cicho. — I tak, i nie. Przez pewien czas podróżowaliśmy razem. Byłem

z Xa’ru w ładowni HMS Victory. — Ale Szklarski mówił, że odprowadził was do bramy! — odparła. Xa’ru podszedł do jej łóżka. Dopiero teraz Eliza zauważyła, że owad wygląda na bardzo chorego. Grzyb zaatakował już większość głowy. Jedna żuwaczka zwisała bezwładnie. Upchane między płytkami pancerza gałgany przesiąknięte były brunatną mazią. Mitchell, który wisiał w uprzęży na pasie Xa’ru, również nie wyglądał najlepiej. Ciekawe, czy udzielał mu się ból przyjaciela? Za to pas wyglądał na zupełnie nowy. Podobnie jak wielki podłużny przedmiot, który owad miał przerzucony przez plecy. — Abelard mówił prawdę — powiedział Mitchell. — Przedostaliśmy się do Europy13 i przekazaliśmy dar rojowi Xa’ru. Zajęło to dwa dni. Wróciliśmy do Londynu dzień po tym, jak Konrad Załuski wystartował swoim okrętem. Zaczęliśmy szukać Abelarda i ciebie — bez skutku. Wasze zapachy zniknęły. Dopiero kolejnej nocy, krążąc po dachach miasta, wyczuliśmy słabe echo twoich snów. Byłaś w Millbank, w zamkniętej celi więziennego szpitala. Zaczęliśmy planować, jak cię stamtąd wydobyć, ale już następnego dnia w południe strażnicy przenieśli cię na pokład HMS Victory, który przybył z bazy w Cardiff i zakotwiczył w Regent’s Park. Dostaliśmy się za tobą na okręt, a ten wkrótce odleciał. Eliza wstała z łóżka, owinęła się w narzutę, podeszła do okna i zamknęła je. Noc była zimna. Mitchell opowiadał dalej: — Już na pokładzie zaczęliśmy zastanawiać się, jak cię odbić. Jednak cela, w której cię zamknęli, była w samym środku kadłuba, bez okien, dobrze strzeżona. Planowaliśmy sabotaż, który miał odwrócić uwagę załogi. Ale pewnego ranka, po przebudzeniu, odkryliśmy, że znowu nie czujemy twojej obecności. Szukaliśmy cię po całym okręcie. Nie mogliśmy uwierzyć, że znikłaś w locie. Baliśmy się najgorszego — że nie żyjesz, że zrzucono cię z pokładu. Potem usłyszeliśmy rozmowę marynarzy, z której poznaliśmy prawdę. Okręt był wtedy wysoko nad chmurami. Mogliśmy wysiąść dopiero następnego dnia, koło Hamburga. Tetygon usiadł na łóżku. Odczepił od pasa głowę Mitchella i ułożył

ją obok. — Kiedy opuściliśmy okręt, Xa’ru chciał wracać jego śladem — kontynuował Mitchell. — Bałem się jednak, że twój trop będzie już zimny. Postanowiłem zaryzykować i zgadłem, że będziesz chciała dostać się do Paryża. Bez obrazy, ale uznałem, że wojna domowa to rzecz, która na pewno cię zainteresuje. — Masz mnie za straszną awanturnicę! — powiedziała ze śmiechem Eliza. — Przyjechałam tylko porozmawiać z przyjacielem. Wyjaśnić pewną sprawę z przeszłości Załuskiego… — Ale skończyłaś, walcząc w powstaniu? — No dobrze — odparła. — Masz mnie. Jednak jestem awanturnicą. Na chwilę zapadło milczenie. Gdzieś daleko ciszę rozerwała seria z etherowego kulomiotu. — Dziękuję, że tu jesteście — powiedziała Eliza. Owad skinął głową w zupełnie ludzkim geście. — Nie musieliście za mną jechać — kontynuowała Żmijewska. — Zanieśliście swój dar do roju. Xa’ru mógł tam zostać, w spokoju przeżyć resztę swoich dni. Dlaczego się narażacie? Mitchell spojrzał na Elizę zdziwiony, jakby pytała o nieprzyzwoicie oczywistą rzecz. — Ocaliłaś Xa’ru życie. Mnie pewnie też. Nie mogliśmy cię zostawić w niebezpieczeństwie! — Całe życie jestem w takim czy innym niebezpieczeństwie, Thomasie. Wiem, jak sobie radzić — odpowiedziała Eliza. Kanonada za oknem przybrała na sile. Wiatr przyniósł z oddali przeraźliwy wrzask rannego, który wibrował chwilę w powietrzu. — Możemy cię stąd zabrać, Elizo — powiedział Mitchell. — Xa’ru z łatwością przeniesie cię na grzbiecie. Uciekniemy dachami. Po co tu siedzieć? — Chyba już to ustaliliśmy. Jestem awanturnicą — odparła. — Elizo… Westchnęła. — Nie mogę tak po prostu odejść — powiedziała. — Możemy zmienić historię. Jest szansa zrobić coś ważnego. Na barykadach

walczy wielu moich przyjaciół z emigracji… Nie mówiąc o tym, że jeśli teraz wyjadę, nie poznam prawdy o Załuskim. Żuwaczki tetygona się poruszyły. Sięgnął na plecy. W jego dłoni zalśnił długi na półtora metra miecz z lekko przejrzystego, zielonego kryształu. Ostrze wydawało się fosforyzować w księżycowym blasku. — Xa’ru mówi, że w takim razie będziemy walczyć z tobą — powiedział Mitchell. — Tak długo jak trzeba. I, jeśli trzeba, zginiemy razem. — Jestem wdzięczna — odpowiedziała Eliza. — Ale nie planuję umierać, Thomasie. Kiedy powiedziałeś o skakaniu po dachach, wpadł mi do głowy pewien pomysł…

*** Bartmański był w drugiej dzielnicy, przy kościele świętego Eustachego, na południowych krańcach opanowanego przez rebeliantów terenu. Właśnie zszedł z barykady, którą polecił wzmocnić płytami granitu z pobliskiego urzędu. Spodziewał się, że jutro wojska marszałka Soulta właśnie tu przeniosą kulomiot, który dotychczas ostrzeliwał stanowiska wokół place des Victoires. Tymczasem konstrukcja barykady, której głównym budulcem były meble zebrane w okolicznych kamienicach, nie wytrzymałaby nawet paru minut takiego ostrzału. Bartmański był zmęczony, ale wiedział, że czeka go jeszcze długa noc. Właśnie po zmierzchu, kiedy walki przycichały, był najlepszy moment, żeby wszystko sprawdzić, skontrolować każdy metr umocnień, porozmawiać z załogą. Oblężenie Tunisu nauczyło go, że jedno niedopatrzenie po stronie obrońców może się skończyć tragedią. Polak pożegnał się z komendantem barykady i ruszył w dół ciemnej ulicy. Nie działały latarnie, a światła paliły się tylko w paru oknach, bo nikt nie chciał mieszkać na linii frontu. Większość ludzi uciekła stąd już wczoraj, na jedną lub drugą stronę. Bartmański nie spodziewał się spotkać żywej duszy. Dlatego podskoczył z przerażenia, gdy wielki cień spłynął z nieba wprost

przed niego. — Święta Maryjo… — jęknął, a tymczasem cień podzielił się na dwa mniejsze, z których jeden odezwał się przyjemnym kobiecym głosem: — Dobry wieczór, panie Bartmański. — Eliza Żmijewska? Była chyba pani w trzeciej dzielnicy! Jak się tu pani dostała? Wskazała Xa’ru. Dopiero teraz Bartmański spostrzegł, że spod jego przykrótkiego płaszcza wystają dwie potężne zielone nogi z wysuniętymi do przodu stawami skokowymi. Inżynier otworzył usta, przerażony i zdumiony. — Proszę się nie bać — powiedziała Eliza. — To mój przyjaciel z Europy13. Postanowił nam pomóc, a ja mam dobry pomysł, jak wykorzystać jego talenty. — Zamieniam się w słuch — powiedział Bartmański. — Na którym cmentarzu leży najwięcej przyjezdnych ze wschodu? — Co? — pytanie całkowicie zaskoczyło inżyniera. — W mieście są trzy wielkie cmentarze — rzekła Eliza. — Montmartre, Montparnasse, Père-Lachaise. Gdzie pogrzebano najwięcej Polaków, Litwinów, Ukraińców, Rosjan? Bartmański poskrobał się po głowie. — To chyba będzie Montparnasse… — Kontrolujemy tę okolicę? — Niestety. Z początku mieliśmy w czternastej dzielnicy parę barykad, ale wczoraj wkroczyły tam cesarskie pułki z Wersalu. Marszałek Murat kazał się stamtąd wycofać, skoncentrować siły w centrum. Liczy, że pokona lojalistów jednym desperackim uderzeniem. — W porządku — rzekła Eliza. — Jeśli nie Montparnasse, to który z dwóch pozostałych? — Montmartre jest jeszcze dość nowy — odparł Bartmański. — Mało tam było pogrzebów. Zresztą to teraz ziemia niczyja. Od północy napierają na miasto Flamandczycy, ściągnięci przez cesarza z Brukseli. Oddaliśmy im wszystko aż do bulwaru Montmartre. Natomiast Père-Lachaise… Nieraz słyszałem, że grzebią tam jakiegoś

Polaka czy Litwina. Leżą ich tam już setki. — Wyśmienicie. Kto dowodzi w okolicy cmentarza? — Do czego pani zmierza? — spytał zmieszany Tomasz. — Napisze mi pan list do tej osoby. Powie w nim pan, że wypełniam ważną misję, i poleci wykonywać wszystkie moje rozkazy. Bartmański poskrobał się w głowę. — Prosi pani o wiele, Elizo — powiedział. — Mam oddać jeden z naszych oddziałów do prywatnej dyspozycji? Osobie, którą ledwie znam? Dlaczego? — Bo jeśli mi się uda, jutro będziemy w Tuileries — odparła Eliza tonem, w którym brzmiała taka pewność siebie, że przekonałaby Tomasza, nawet gdyby u jej boku nie stał gigantyczny, milczący owad z kryształowym mieczem. Chwilę potem Eliza Żmijewska leciała już ponad Paryżem, uczepiona pleców Xa’ru, który skakał z dachu na dach jak dwustukilowa pchła. W kanionach ulic, żarzących się blaskiem pożarów i ognisk, mali ludzie zadzierali głowy, a Elizie wydawało się, że przy każdym potężnym susie jej żołądek zostaje na moment z tyłu i dopiero po chwili wraca na miejsce. Wojna zmieniła się w wielkie płaskie płótno, które przesuwało się pod nimi. Z tej wysokości wyglądała zupełnie niegroźnie.

*** Na barykadzie przy Père-Lachaise dowodziła kobieta, Polka, weteranka powstania na Litwie. Gdy Eliza ją zobaczyła, pomyślała, że los jej dzisiaj sprzyja. Wystarczyło jednak, że zamieniła z kobietą dwa słowa, by odkryć, że jest dokładnie przeciwnie. Komendant Józefa Rostkowska wyśmiała list Bartmańskiego, rzuciła go na ziemię i wdeptała obcasem w błoto. W niezbyt wybrednych słowach kazała Elizie wracać w podskokach tam, skąd przyszła, razem ze swoim zielonym straszydłem. Rostkowska była warszawianką z wyższych sfer. Wąskie usta miała zaciśnięte w zdeterminowanym, pełnym wyższości grymasie. Siwiejący kok ściągnęła tak ciasno, że błyszczał za jej głową jak

armatnia kula. Zmarszczki wokół zmrużonych oczu nadawały jej wygląd wiecznie niezadowolonej guwernantki. Eliza słyszała, że Józefa odznaczyła się w powstaniu 1830 roku jako felczerka. Służyła w liniowym pułku piechoty, brała udział w każdej bitwie. Potwierdzał to srebrny krzyż Virtuti Militari, który błyszczał w świetle latarni na piersi kobiety. — Ładnie pani traktuje rozkazy… — powiedziała Eliza, wskazując zdeptany list. — Tomasz Bartmański nie ma prawa mi rozkazywać — odparła ostro Rostkowska. — Jest inspektorem generalnym umocnień Paryża, ale dowodzi tylko saperami. Podlegam generałowi Dembińskiemu. Tylko on mógłby wydać podobny rozkaz. — Generał jest zajęty. Nie chciałam… Rostkowska przerwała Elizie gestem. — Skoro dotarłaś aż tu, do dwudziestej dzielnicy, z pewnością zdołasz też dotrzeć do generała. Wytłumacz mu, dlaczego mam porzucać barykadę i eskortować cię nocą na cmentarz. To mówiąc, Rostkowska odwróciła się i odeszła w stronę umocnień. — Jestem córką Żmija — rzuciła za nią Eliza. Rostkowska zatrzymała się w pół kroku. — Co? Co to za bzdury? — Jestem kapłanką Żmija Ognistego, dawcy życia. Jedną z ostatnich na świecie, a na pewno jedyną we Francji — powiedział Żmijewska. — Oferuję wam broń, o jakiej cesarskie siły mogą tylko marzyć. Jeśli dasz mi szansę, pomogę powstańcom zdobyć miasto. Eliza postawiła wszystko na jedną kartę, ale twarz Rostkowskiej wciąż była pogardliwa, zacięta. Dopiero po chwili zaczęło pojawiać się na niej zrozumienie. — Moja mama opowiadała mi raz historię… — powiedziała Józefa. — Dawno temu starszą siostrę złożyła ropna gorączka. Nie pomógł doktor. Nie pomogły modlitwy ani ofiary w kościele. Nie pomogły znachorka ze wsi, pijawki, bańki i śmierdzące mikstury. Ale w lesie, w sąsiednim powiecie, mieszkała kobieta. Przyszła, otworzyła sobie żyły, wylała u wezgłowia krew, śpiewała dziwne pieśni. Jeszcze tego samego wieczoru gorączka zaczęła ustępować.

— Krew Żmija Ognistego, pana życia, ma wielką moc — powiedziała Eliza. — Żmija? — wzdrygnęła się Rostowska. — Czyli szatana? Eliza uśmiechnęła się dobrotliwie i wytłumaczyła: — To właśnie wiara w Żmija jest powodem, dla którego żydzi i chrześcijanie zaczęli utożsamiać wszystkie gady ze złem, z wężem ze swojego mitycznego raju. Jego kult był tak zakorzeniony, że tylko zrównując go z szatanem, można było wymazać go z głów ludu — odparła Eliza. — Jesteś wykształconą kobietą. Uczyłaś się o starożytnych. Dla nich wąż nie był złem, tylko znakiem mądrości. Symbolem koła czasu. Ucieleśnieniem cyklu natury. Oddział Rostkowskiej przysłuchiwał się rozmowie, zerkając niepewnie na stojącego nieopodal, milczącego Xa’ru. Składał się z około dwudziestu ludzi. Czterech czy pięciu dezerterów z francuskiej armii, kilku młodych mieszczan w prowizorycznych mundurach oraz paru Polaków w cywilnych ubraniach. I właśnie ci ostatni tłumaczyli reszcie słowa Elizy, drwiąc z nich cicho. Jednak Rostkowska się nie śmiała. Wyraz jej twarzy zaczął się zmieniać. Eliza wiedziała już, że wygrywa.

*** Père-Lachaise był nowym cmentarzem. Pół wieku wcześniej stał tu ogród willi, którą otrzymał od Ludwika XV jego spowiednik, jezuita François de Lachaise. W 1804 roku cesarz Napoleon postanowił zrównać dom z ziemią i założyć publiczny cmentarz, bo w stolicy nie było już gdzie grzebać zmarłych. Père-Lachaise zapełniało się prędko. Po czterdziestu latach leżało tu prawie sto tysięcy ludzi. Nawet za dnia łatwo było się zgubić wśród długich alei. Teraz, w jasną księżycową noc, cmentarz wyglądał jak labirynt; ciemna komnata luster, w której nieskończonymi odbiciami powtarzały się bliźniacze nagrobki, rodzinne grobowce, krzyże, drzewa. Gdzieś w środku tego labiryntu wznosiła się kapliczka, do której Eliza musiała za wszelką cenę dotrzeć. Razem z Józefą Rostkowską i jej oddziałem weszła na Père-Lachaise

głównym wejściem, od strony Barriere d’Aunay. Przemknęli cicho pod neoklasycznym portalem, pokrytym motywami wieńców i urn oraz łacińskimi sentencjami. Stanęli na szerokiej, żwirowanej alei. Przed nimi otwarła się panorama cmentarza, posrebrzonego blaskiem księżyca. Żołnierze byli nerwowi. Co chwilę brali na cel plamy cienia albo niewyraźne kształty. Kamienne anioły oraz święci z piaskowca mogli okazać się równie dobrze strzelcami wyborowymi wroga. W ciemnym wnętrzu każdego z rodzinnych grobowców mogła się kryć zasadzka lub etherowy sztucer, który czekał tylko, aż wejdą głębiej w pole rażenia. Każdy krzak mógł w dowolnej chwili rzygnąć ogniem. Eliza się uśmiechnęła. Wchodząc nocą na cmentarz, ludzie bali się zazwyczaj napotkać umarłych. Ona i powstańcy — przeciwnie. Zaraz za wejściem główna aleja rozwidlała się na trzy mniejsze. — Którędy? — spytała Żmijewska. — Środkiem? — Środek jest ślepy — odparła Rostkowska. — Południową odnogą. Dała znak swoim ludziom, którzy ruszyli ostrożnie aleją, z uniesionymi do oczu muszkietami. Eliza chwyciła swój sztucer i szybko wyregulowała szczerbinkowy celownik. Spodziewała się, że w takich warunkach nie przyjdzie jej strzelać na więcej niż pięćdziesiąt metrów. Szli dalej. Żwir chrzęścił pod butami. Księżyc lśnił na lufach. Sznurek ciężkiej torby coraz bardziej wrzynał się Elizie w ramię. Spocone dłonie ślizgały się na drewnianej kolbie. Wkrótce ponad drzewami Żmijewska zobaczyła cel: kopułkę małej kapliczki. Józefa dała ludziom znak, by przyspieszyli. Skręcili w mniejszą alejkę i nagle stanęli. Naprzeciw nich, jakieś czterdzieści kroków dalej, zatrzymał się patrol francuskiej piechoty w niebieskich mundurach i wysokich czakach. Skierowali w stronę powstańców bagnety, mrużąc oczy i próbując ocenić, czy mają przed sobą wroga, czy przyjaciela. Eliza szybko oszacowała, że są ich przynajmniej dwa tuziny. — Hasło! — rzucił dowodzący piechurami porucznik. — Merde — warknęła Rostkowska. Płynnym ruchem wyciągnęła przed siebie pistolet i strzeliła prosto

w pierś porucznika, który upadł na żwir. Jego piechurzy w pierwszym odruchu zaczęli formować linię w poprzek cmentarnej alei. Stary kapral rozgonił ich jednak krzykami i uderzeniami pięści. Rozsypali się na obie strony, pochowali za nagrobkami, drzewami. Strzelcy Rostkowskiej również sformowali luźną tyralierę. Józefa wskoczyła za rodzinny grobowiec, pociągając za sobą Elizę i Xa’ru. Tetygon oparł się plecami o mur. Wyciągnął miecz. Eliza położyła mu dłoń na ramieniu. — Nie — powiedziała. — Nie ma sensu szarżować pod lufy muszkietów. Poradzą sobie bez ciebie. Xa’ru zaklikał nerwowo żuwaczkami, ale schował ostrze i został z Elizą. Tymczasem strzelcy Rostkowskiej opierali lufy na granitowych krzyżach, na kamiennych aniołach i strzelali nieregularnym, choć celnym ogniem. Chmury prochowego dymu spowiły okolicę. Francuska piechota przez dobrą minutę odpowiadała strzałami, ale kiedy stało się jasne, że to ona ponosi cięższe straty, żołnierze zaczęli się wycofywać, porzucając za sobą kilkanaście trupów w niebieskich mundurach. — Avant! Feu en avançant! — ryknęła Rostkowska, wymachując szablą. Powstańcy zaczęli napierać, przeskakując od grobowca do grobowca. Nie przerywali ognia. Żołnierze coraz szybciej oddawali im pole, aż w końcu rzucili się do bezładnej ucieczki i zniknęli w ciemności. Strzelcy Rostkowskiej wydali kilka tryumfalnych okrzyków, zagłuszając jęk rannych. Rostkowska nie była jednak zadowolona. — I to byłoby na tyle, jeśli chodzi o twój wspaniały plan — powiedziała do Elizy. — Musimy się cofnąć. — Co? Nie możemy! Już widać kaplicę! — zaprotestowała Żmijewska. Komendant wskazała kierunek, w którym zniknęli cesarscy żołnierze. — Myślisz, że gdzie pobiegli? Ściągną nam na głowę posiłki! Jesteśmy daleko od swoich linii. Jeśli nas otoczą, nie wyjdziemy

z tego przeklętego cmentarza żywi. — Musimy zaryzykować. — Nic nie musimy. Nie będę tracić ludzi na darmo. Eliza dramatycznym ruchem wskazała martwych powstańców, którzy leżeli nieopodal, za nagrobkami. — Jeśli przegramy, zginiemy wszyscy! Z każdym dniem nas jest mniej, ich więcej, a front nie rusza się z miejsca. Ile to może potrwać? A teraz mamy szansę, żeby wszystko odwrócić. Potrzebuję tylko pół godziny w tej cholernej kapliczce! Rostkowska zaklęła. Namyślała się, zerkając na żołnierzy, którzy bez słowa czekali na rozkaz. Skinęła głową. — Biegiem, psie syny! — krzyknęła, wskazując kopułkę kaplicy, bielejącą nad koronami drzew. Strzelcy nabili karabiny, a potem ruszyli do przodu. Gdy chwilę potem oddział dotarł na placyk przed kaplicą, Eliza zaczęła się zastanawiać, czy nie popełniła błędu. Budynek był dużo mniejszy, niż zdawało się z oddali. Widziała już, że z trudem pomieszczą się w środku. Poza tym na fasadzie nie było żadnych symboli religijnych. Cesarz Ludwik Bonaparte, podobnie jak jego poprzednik Napoleon, chciał oderwać Francję od religijnej przeszłości. Eliza tymczasem potrzebowała poświęconej ziemi. Przed Rostkowską udawała pewną siebie, ale to, co zamierzała, było zupełnie szalone. Coraz mocniej bała się, że zrobi z siebie idiotkę i bez powodu narazi oddział na straty. Tymczasem żołnierze Rostkowskiej rozbili kolbami kłódkę i otworzyli dwuskrzydłowe wrota. Za drzwiami ukazało się niewielkie, pogrążone w półmroku wnętrze, pachnące bejcą do drewna i wilgotnymi kamieniami. — Masz pół godziny — powiedziała Rostkowska Elizie, a potem rozlokowała tuzin strzelców na stanowiskach wokół kaplicy. Resztę zapędziła do środka. Żmijewska weszła do ascetycznego wnętrza. Znajdował się tu kamienny ołtarz, ale nie było na nim żadnych symboli. Poza tym stało tu tylko kilka drewnianych ławek. Witraże, przez które wpadał do

środka blask księżyca, przedstawiały sceny z życia Pierwszej Republiki. Na centralnej rozecie Napoleon w laurowym wieńcu, upozowany jak Mojżesz, przekazywał w ręce ludu kamienne tablice z wykutymi artykułami konstytucji. Eliza uśmiechnęła się na myśl, że chrześcijańskie symbole, które pożarły jej wiarę, same zostały pożarte przez religię nowszą. — I co teraz, pani czarodziejko? — Komendant Rostkowska stanęła obok Żmijewskiej. Eliza rzuciła jej sztucer, zdjęła z ramienia ciężką torbę, a potem zaczęła szybko rozpinać sukienkę. — Rozpalamy ognie. Tu i tu — pokazała. — Czym niby? — Porąbcie ławki. Zbierzcie w okolicy wszystko, co się pali — odparła, nie przestając się rozbierać. Powstańcy patrzyli na nią za zdziwieniem i zainteresowaniem. — Mamy dewastować kaplicę? — spytała Rostkowska. — Jestem pewna, że Napoleon nie będzie was z tego powodu nawiedzał po nocach — zadrwiła Żmijewska, zrzucając spódnicę i pantalony. Po chwili była już tylko w białej, długiej koszuli. — Co w zasadzie będziesz robić? — spytała niepewnie Józefa. — Dziady. — Jak u Mickiewicza? — Nie. Mickiewicz połowę wynotował z błędami, a połowę zmyślił — odparła. — A dziady nie wypadają jesienią? — Dawno temu obchodzono je cztery razy w roku — stwierdziła Eliza, schylając się do swojej torby. — Dopiero gdy stara wiara obumarła, jesienne święto połączono z dniem Wszystkich Świętych. Pozostałe trzy zniknęły zupełnie. Dziś wypadają dziady wiosenne. Zaczęła wyciągać z torby jedyne przysmaki, jakie udało się zebrać w środku nocy w oblężonym Paryżu. Były tam: połeć słoniny, sztuka wędzonego mięsa, trochę bułek i słodkich wypieków, garść karmelków, pół słoiczka miodu, kruche imbirowe ciasteczka oraz garnuszek śmietany. Eliza rozłożyła wszystko u stóp ołtarza. W tym

czasie ludzie Rostkowskiej rozpalili po lewej i prawej stronie małe ogniska. We wnętrzu zaczął się prędko gromadzić gryzący dym z grubo bejcowanego drewna, więc Eliza chwyciła sztucer za lufę, a potem wybiła nim centralną rozetę i wszystkie witraże. Przygotowania dobiegły końca. Potrzebowali jeszcze tylko huslara — guślarza, który zgodnie z tradycją powinien być kapłanempoetą. W tym wypadku musiała wystarczyć niedoszła kapłanka i nieudana poetka. Eliza Żmijewska stanęła w samym gieźle na środku kaplicy, uniosła wysoko ramiona i donośnym głosem krzyknęła w dawnej mowie: — Rozewrzeć wierzeje kąciny! — Co? — spytała Rostkowska. — Otwórzcie kurewskie drzwi. Józefa dała znak. Dwóch strzelców otwarło szerzej bramę, za którą widać było łagodnie opadający, pokryty grobami stok i odległe dachy Paryża, podświetlone łunami pożarów. Eliza chwyciła nóż i nacięła sobie kciuk. Strzepnęła po kropli krwi do każdego z ognisk. Potem narysowała sobie na czole czerwony ślad i oblizała palec. Powstańcy obserwowali to ze strachem i fascynacją. — Dajcie mi dwa patrony — rzekła, wyciągając rękę. Żaden ze strzelców nie zareagował, więc Eliza znów potrząsnęła dłonią. Józefa podeszła do jednego ze swoich ludzi, zdzieliła go po karku, a potem otworzyła wiszącą na jego pasie skórzaną ładownicę. Wyciągnęła ze środka dwa papierowe zawiniątka z prochem i kulami. Podała je Żmijewskiej. Ta odgryzła część z kulą i splunęła nią w bok. Resztę patrona wsypała do ognia. Buchnęło. Płomień strzelił wysoko, wyrzucając w powietrze kilka drobnych, żarzących się odłamków. To samo zrobiła nad lewym ogniskiem, a potem schyliła się ostatni raz i wyciągnęła z torby garść surowej kądzieli. Zbliżyła ją do płomienia. Delikatny puch natychmiast się zajął, a Eliza dmuchnęła w niego mocno. Iskry i płonące drobinki wzbiły się w powietrze. Poleciały aż pod dach kaplicy, jak rój małych świetlików. Eliza tymczasem stanęła

przed ołtarzem i rzekła głośno: — Niech ten płomień niesie słowa, gdzie nie dotrze ludzka mowa. Każdą duszę obolałą dziś na ucztę wzywam śmiało. W którejkolwiek świata stronie, chodźcie, póki ogień płonie! Zebranym w kaplicy ludziom wydało się nagle, że we wnętrzu zrobiło się chłodniej i ciemniej. Eliza uniosła ręce wysoko nad głowę i krzyknęła: — Śmiało, strzygi, zjawy, trupy! Przystęp daję wszystkim duchy! Jej głos rozbrzmiał dudniącym echem i ucichł. Nic się nie wydarzyło. Na zewnątrz cicho szumiał wiatr. — Chyba… — zaczęła Rostkowska. Nie dokończyła. Na progu kaplicy wyrósł spod ziemi ciemny kształt. Na rozmytej, niewyraźnej sylwetce migotały koronki, halki, złote ozdoby, brylanty — oraz czaszka, obciągniętą wysuszoną, nadżartą skórą i okolona kasztanowymi lokami. — Znam ją — jęknęła Rostkowska. — To pani Walewska! Kochanica Napoleona! Eliza skinęła powoli głową. Rostkowska kontynuowała: — Widziałam ją w 1823 roku, na uroczystości otwarcia nowej Bramy Paryskiej. Była już wtedy bardzo słaba. Zmarła wkrótce potem, a Napoleon zrobił jej niezwykły pogrzeb. Jej krypta… Żmijewska uciszyła Józefę gestem. — Czego dusza pragnie? — spytała głośno przybyłą. Pani Walewska milczała długo, aż w końcu zaczęła wyrzucać z siebie pierwsze słowa, głosem chroboczącym jak stare żarno albo nogi wielkich skarabeuszy. Skarżyła się, że od karmienia dwóch najmłodszych synów cesarza bardzo osłabła. Remedia lekarzy sprawiły tylko, że poczuła się gorzej, i zaostrzyły jej kamicę nerkową. Eliza Żmijewska zaczęła się obawiać, że ma przed sobą szczególnie niebezpieczny rodzaj zjawy, która nie wie o własnej śmierci. Potem jednak Walewska przeszła płynnie do skargi na to, że leży daleko od całej rodziny, na obcej ziemi, pełnej obcych duchów; że nikt nie przychodzi na jej grób, a jej cesarskiego kochanka uwięziono w zawieszeniu między życiem a śmiercią.

Żmijewska kazała zjawie podejść. Objęła ją, zanurzając dłonie w rozmyty, niewyraźny obłok, tuląc policzek do przegniłej szczęki. Potem dała Walewskiej słodkie ciasteczko i poprosiła w zamian o przysługę. Zjawa westchnęła i zniknęła, razem z ofiarą. Ognie po obu stronach ołtarza zafalowały. Eliza wezwała ponownie. Zmarli przychodzili. Najpierw pojedynczo. Potem całymi grupkami, które stawały w drzwiach kaplicy i czekały, aż Eliza dopuści ich do siebie jednego po drugim. Polacy, Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie, pogrzebani daleko od ziemi swoich przodków, pełni żalu, obcy wśród obcych duchów; pozagrobowi emigranci, utkani z mroku i księżycowego światła. Pojawił się Jan Komarzewski — znany mason, mineralog i szef kancelarii króla Stanisława Augusta. Po nim przyszedł porozrywany na małe strzępki duch Klementyny Hoffmanowej: jednej z pierwszych polskich pisarek dziecięcych, która zginęła tragicznie w wypadku kolejki etherowej. Za nią zjawił się hrabia Tadeusz Tyszkiewicz, który w głowie miał wielką dziurę, a w dłoni wciąż jeszcze trzymał pistolet, którym odebrał sobie życie po upadku powstania w 1830 roku. Za Tyszkiewiczem przyszli następni. I następni. Niektórych poznawała Eliza. Innych — Józefa. Każdy dostał odrobinę współczucia, odrobinę ludzkiego posiłku oraz prośbę, którą Żmijewska wyszeptywała im na ucho. Przygotowywała się właśnie do wezwania kolejnej duszy, gdy wokół kaplicy rozległy się strzały. Młody żołnierz przybiegł do Rostkowskiej i zameldował, że kilka kompanii nieprzyjaciela weszło na cmentarz. Atakując z trzech stron, zacieśniały pierścień wokół kaplicy. Józefa podbiegła do Elizy i szarpnęła ją za rękaw. — Musimy stąd uciekać — rzekła. — Jeszcze nie. Nie mogę ich odesłać bez niczego. — Eliza wskazała kilka widmowych sylwetek na progu. — Dlaczego? I tak są martwi! — Bo mogą być groźniejsi niż cały cesarski batalion! — Nie rozumiem…

— Nie musisz. Ja się zajmę duchami, ty żywymi — odparła Żmijewska. Duchy zaczynały się niecierpliwić, więc Eliza odwróciła się od Rostkowskiej i wezwała kolejnego. Józefa zaklęła. Chwyciła karabin i wybiegła rozlokować ludzi na obronnych pozycjach wokół kaplicy. Xa’ru ruszył za nią, wyciągając miecz. Ceremonia trwała. Trzask karabinów rozlegał się coraz częściej — i bliżej. Wzgórze, na którym stała kaplica, spowił prochowy dym. Wydawało się, że francuska piechota atakuje naraz ze wszystkich stron. Wokół zrobiło się niebiesko od ich mundurów. Strzelcy Rostkowskiej cofali się powoli, ciągle odpowiadając ogniem. Nagle nad grobowcami i szczytami drzew zamajaczyła ogromna sylwetka. Księżyc zalśnił na pancernym korpusie i lufie wielkiego kulomiotu. Rozpętało się piekło. Chwilę później Rostkowska wpadła do kaplicy, usmolona prochowym dymem, z prowizorycznie zabandażowanym ramieniem, a za nią wskoczył Xa’ru. Jego miecz nie był już zielony — aż po jelec pokrywała go krew. — Mają wszędołaza! Musimy uciekać! Natychmiast! — krzyknęła Józefa. — Minuta! — odparła Eliza. Właśnie negocjowała z Ernstem Leopoldem von Schantzem — oficerem, który co prawda był Szwedem, ale walczył i zginął w powstaniu 1830 roku, na polskiej ziemi, skąd ciało przeniesiono do Paryża. Teraz stawił się na wezwanie, ale mówił tylko po szwedzku, więc trudno było go zrozumieć. Rostkowska wychyliła się przez drzwi i krzyknęła do swoich ludzi: — Wycofać się! Escouade, retraite! Strzelcy uciekli do wnętrza kaplicy. Jednego już w progu dosięgnął pocisk z wszędołaza. Zmienił go w czerwony strzęp, który przeleciał jeszcze parę kroków w powietrzu i chlapnął o podłogę. Dziewiątka pozostałych przy życiu powstańców zabarykadowała bramę i rzuciła się do okien. Strzelali dalej. Duszący dym wypełnił kaplicę. Zmarli — rozdrażnieni tym, że zamknięto im przed nosem drzwi — stłoczyli się

wokół Elizy, którą ledwie było widać w chmurze starych ubrań, łysiejących czaszek i wyciągniętych, kościstych ramion. Etherowy kulomiot zahuczał tuż przy budynku. Ściany trysnęły kamiennymi odłamkami, resztki witraży eksplodowały jeden za drugim. Z ognisk bił upiorny blask, potępieni krążyli wokoło, a Eliza stała pośrodku tego wszystkiego w białej koszuli. Zdawała się unosić nad ziemią w wirze ze światła, duchów, kamiennych odłamków i bladego blasku etherowych energii. Wszędołaz nie przerywał ostrzału. Potężne pociski rwały mur, jakby był z papieru. Kaplica zaczęła się walić. Dach zajął się ogniem. Eliza nawet tego nie zauważyła. Xa’ru dopadł do Żmijewskiej w ostatniej chwili, złapał ją wpół i odskoczył pod ścianę. W miejscu, gdzie stała przed chwilą, spadł kawał sklepienia, który rozbił się z hukiem, rozłupując granitową posadzkę. Podmuch zgasił oba ogniska. Duchy rozwiały się z jękiem. — Tędy! — krzyknęła Rostkowska, wskazując wyrwę w tylnej ścianie kaplicy. Wkrótce potem półprzytomna Eliza, ciągnący ją Xa’ru oraz Józefa biegli przez cmentarz razem z sześcioma ocalałymi strzelcami, potykając się o nagrobki i sterczące z ziemi korzenie, ostrzeliwani z tyłu i boków przez francuską piechotę. Za ich plecami kaplica zapadała się, płonąc coraz jaśniej. Pożar oświetlał błyszczący, metalowy bok wszędołaza, który stanął tryumfalnie na wzgórzu. Pokładowe działko żarzyło się czerwienią rozgrzanego metalu. Zmarli wirowali na nocnym niebie ponad wzgórzem. Z każdą chwilą było ich więcej.

*** Historycy jeszcze wiele lat później próbowali bezskutecznie zrekonstruować wydarzenia, do których doszło w Paryżu nocą z drugiego na trzeciego maja 1844 roku. Za każdym razem napotykali ścianę sprzecznych zeznań, nieprawdopodobnych historii oraz trudnych do przyjęcia hipotez. Tylko kilka faktów było powszechnie

akceptowanych. Pierwszy był taki, że drugiego maja walczące strony znalazły się w impasie, a powstanie zaczęło dogasać z braku prochu, pożywienia oraz rosnącej liczby zabitych i rannych, których powstańcy nie mieli jak zastąpić. Fakt drugi: siły cesarskie zyskały znaczną przewagę liczebną. Po przybyciu algierskich pułków, piechoty z Lyonu oraz belgijskich posiłków, wojska Ludwika Bonaparte liczyły prawie osiemdziesiąt tysięcy ludzi. Siły powstańców szacowano najwyżej na trzydzieści tysięcy. Fakt trzeci: po północy do kwatery generała Henryka Dembińskiego przybyła zjawa w białej koszuli i z rozwichrzonymi włosami, która jechała na plecach ogromnego konika polnego. Brzmiało to nieprawdopodobnie i wielu badaczy chciało ów fakt odrzucić, ale dobre pół setki naocznych świadków przysięgało, że tak właśnie było. Nie wiadomo, co tajemnicza zjawa powiedziała Dembińskiemu, ale parę minut później generał wyszedł ubrany ze swojej kwatery, zażądał konia i popędził do sztabu generalnego, po drodze nakazując załogom wszystkich barykad przygotować się do nocnego ataku. Tymczasem wśród sił cesarskich zaczęło się dziać coś trudnego do pojęcia. Najpierw noc rozerwały przeraźliwe krzyki, dochodzące z wysuniętych posterunków. Potem na ulicach zaczęły się pojawiać pierwsze grupki nieprzytomnych ze strachu uciekinierów. Panika rozszerzyła się na koszary i kwatery reszty armii. Starzy weterani zrywali się z łóżek i krzyczeli jak małe dzieci. Rozchełstani, półnadzy żołnierze wyskakiwali przez okna, tłoczyli się w drzwiach. Rzeka dezerterów rosła. Oficerowie, którzy stanęli im na drodze i próbowali zaprowadzić porządek, zostali wdeptani w bruk lub rozniesieni na bagnetach. Niektórzy historycy twierdzili, że zawiniła bezrozumna, zaraźliwa panika — podobna do tej, która ogarnęła wojska austriackie w słynnej bitwie pod Karánsebes, w 1788 roku, i sprawiła, że przegrały bez jednego wystrzału, opuszczając w popłochu pole. Dziesięć tysięcy Austriaków zostało wtedy stratowanych i zabitych przez własnych towarzyszy broni. Pozostali badacze obwiniali duchy.

Takie wyjaśnienie może się zdawać niekonwencjonalne, ale trudno było dojść do innego wniosku, słuchając zeznań cesarskich żołnierzy, którzy drżącym głosem opisywali, jak spod bruku, z kamienicznych murów i z głębi barykad zaczęły się wynurzać widma o trupich, przeżartych zgnilizną twarzach. Nadchodziły ze wszystkich stron. Nękały żywych, bełkocząc w kilkunastu językach. Pewien weteran Starej Gwardii opowiadał, że zajrzał do garnka z kawą i zobaczył pływającą w nim głowę starego Żyda, który prosił o odrobinę cukru. Inny żołnierz zeznawał, że z armat jego baterii, które stały rzędem na place du Carrousel, wysunęły się widmowe ręce, żebrząc o skórki chleba albo obierki. Marszałka Soulta nawiedziła w namiocie widmowa kobieta z widmowym niemowlęciem i narzekała na łupanie w krzyżach, którego nabawiła się z powodu zimna panującego w jej rodzinnym grobowcu o kształcie piramidy. Tymczasem powstańców nie dotknęła plaga upiorów i zjaw. Widząc zamieszanie wśród sił cesarskich, marszałek Joachim Murat rozkazał natychmiast atakować. Dowódcy dzielnic rzucili do walki wszystkie siły. O godzinie trzeciej nad ranem Paryż zatrząsł się od huku muszkietów i armat, rozjaśnił od błysku wystrzałów. Powstańcy zajmowali dzielnicę za dzielnicą przy minimalnych stratach. W chaosie i panice oddziały cesarskie często dochodziły do wniosku, że zostały otoczone, i zaczynały strzelać do wszystkiego, co się rusza, łącznie z cywilami i własnymi ludźmi. O czwartej trzydzieści marszałek Soult zarządził więc generalny odwrót w stronę umocnionych pozycji na przedmieściach. O piątej trzydzieści całe centrum Paryża należało już do powstańców.

ROZDZIAŁ XX

Choć nie chcę w tym trudnym czasie obciążać Waszej Cesarskiej Mości nowymi problemami, wyznać muszę, że ja i mój zespół pozostajemy w stanie najgłębszej desperacji. Gdy wybuchło to straszne powstanie, od razu zrozumieliśmy, że nasza praca będzie jeszcze trudniejsza. Nikt jednak nie spodziewał się, że zostaniemy na wiele dni porzuceni bez wsparcia; bez wszystkich koniecznych materiałów i zamiennych części. Na efekty nie przyszło nam długo czekać. Wczoraj wieczorem przepalił

się ostatni stygijski kryształ z Europy7, przez co ciało cesarza zaczęło znów ulegać procesom gnilnym. Jako środek tymczasowy, mimo całej nienawiści do magicznych remediów, zaaplikowałem wiedźmi balsam, który jakiś czas temu przybył z Nowego Paryża. Wystąpiły efekty uboczne, o których nie chcę pisać w liście. To jednak nie koniec problemów, bo bez dostaw żyworostu z Europy9 nie da się utrzymać w działaniu napowietrzacza, który pomaga symbiotycznym pijawkom

z Europy15 natleniać krew pacjenta. Próbowaliśmy zastąpić żyworost mieszaniną różnych chemikaliów, ale niespodziewana reakcja zniszczyła zbiornik i tylko szybkiej wymianie zawdzięczamy to, że cesarz wciąż jest z nami. Na wykończeniu są również zapasy mikrocewek do mechanizmów

łoża, proszku z liści koki, toksyny oczopława z Europy4 oraz zaświatowej nici (choć rozumiem, że uzupełnienie jej i tak było mało prawdopodobne, bowiem obsłudze Bramy Paryskiej nie udało się zreplikować nastaw, które otworzyły drogę do Europy22). Już dawno ostrzegałem, że utrzymujący cesarskie ciało system przez lata obrósł siecią tylu trudno dostępnych, współzależnych elementów, że całkowicie polega na stałych i terminowych dostawach. Możliwe, że wiele

zastosowanych przez nas środków jest zbędnych lub nieskutecznych, ale nie sposób ocenić, które to, a jeszcze trudniej podjąć decyzję o ich trwałym wyłączeniu. Będziemy jednak do tego zmuszeni, jeśli powstanie potrwa choć kilka dni dłużej. Oczywiście fizjologiczne problemy z ciałem pacjenta to tylko część naszych kłopotów. Nie mogę pominąć trudności największej: umysł cesarza zaczyna coraz bardziej odpływać w niebyt, co znacznie zwiększyło obciążenie naszych telepatologów. Philippe, najstarszy stażem, dostał wczoraj wylewu. Pozostali niemal odmówili pracy. Musiałem przemówić do ich honoru i patriotyzmu. Tłumaczyłem, że tysiące żołnierzy zginęło za cesarza na polach bitew, a teraz przyszła kolej, byśmy to my stanęli w pierwszej linii — czy mamy okazać się gorsi? Boję się, że taka motywacja na długo nie wystarczy. Dlatego wzywam Waszą Cesarską Mość, by zainteresował się naszym losem, nim będzie za późno. Jeśli teraz przestaniemy walczyć o życie Napoleona, zaprzepaścimy dwadzieścia jeden lat niewiarygodnych wysiłków i poświęceń. Lud Francji nigdy nam tego nie wybaczy. List Josepha Honoré Simon Beau, osobistego lekarza Napoleona Bonaparte, do cesarza Ludwika Napoleona, maj 1844

Na krawędzi nocnej kopuły otworzyła się szara szczelina świtu. W ogrodach Tuileries ciemność ustępowała półmrokowi. Prochowy dym mieszał się z mgłą, tworząc gęstą miksturę, w której czerniły się sylwetki zabitych koni i poległych ludzi. Tu i ówdzie ktoś ruszał się lub jęczał słabo. Ranny pies wył nieprzerwanie. Dalej, za pobojowiskiem, wznosiła się ściana pałacu z barokową fasadą i wysokimi oknami, w których nie było już ani jednej szyby. Poranna bryza wyłuskała z ciemnych otworów firanki i zasłony, które wydymały się teraz jak wielkie meduzy. Normalnie Eliza uznałaby ten widok za inspirujący. Była jednak

zbyt zmęczona i zmarznięta, by go kontemplować. Podbiegł do niej skulony Tomasz Bartmański, z rusznicą w dłoni i przesiąkniętym krwią opatrunkiem na głowie. Opadł tuż obok, za marmurową krawędź pustej fontanny, w której leżała Eliza. — O siódmej atakujemy ponownie — szepnął. — Pułkownik Levasere zdołał wkraść się z małym oddziałem do południowego skrzydła. Koncert rozpoczną oni. Potem Murat ruszy od północy, ze Starą Gwardią. Na koniec my, od ogrodu. — Oby tym razem poszło lepiej — rzekła Eliza, szczękając zębami. Kleiły jej się oczy, w głowie czuła dziwną lekkość, uszy świdrował natrętny pisk. Walczyła już ponad dobę, bez snu czy choćby jednego porządnego posiłku. Chłód świtu przenikał ją do szpiku kości. Sił dodawała tylko myśl, że lada chwila wszystko miało się skończyć. — Musi pójść lepiej — powiedział Bartmański. — Cesarz Ludwik już wie, że przełamaliśmy obronę w centrum. Posłał na Paryż wszystko, co mu zostało. Nawet osobistą gwardię i ochotników z podparyskich wsi. Murat doskonale rozumie, że jeśli nie zwyciężymy teraz, nie zwyciężymy nigdy. Eliza skinęła powoli głową. — Poza tym — dodał Bartmański — dzisiaj Trzeci Maj! Zobaczysz, to szczęśliwy dzień dla Polaków. Podobno w Księstwie panuje wielkie poruszenie. Józef Poniatowski ogłosił, że po mszy w archikatedrze da na placu Zamkowym ważną przemowę. Sam Chopin wrócił do Księstwa, by tego posłuchać. Ludzie wiele sobie obiecują… — Wszystkie mocarstwa są czymś związane — mruknęła Eliza. — Kto wie, co zaplanował książę. Powinniśmy być w Warszawie, a nie chować się po francuskich ogrodach… — Spokojnie — odparł Bartmański. — Zrobimy, co trzeba, i pojedziemy do Księstwa. Z mocą samego Napoleona za plecami. Ale dość tego. Za pół godziny szturm. Chcesz wcześniej napić się czegoś ciepłego? — Kawy, jeśli macie. — A on? Eliza obróciła się do Xa’ru, który leżał obok przykryty dziurawą derką i zupełnie nieruchomy. Wiedziała, że trudno będzie go

dobudzić. W chłodzie przedświtu jego zmiennocieplny organizm zupełnie opadł z sił. — Przynieś mu kwartę ciepłej wody z cukrem — powiedziała. Tomasz wrócił po kwadransie z dwoma gorącymi metalowymi kubkami. Podała jeden Xa’ru. Drugim rozgrzała sobie dłonie, a potem upiła ostrożnie. Kawa była zbożowa, przypalona. Lepsze to niż nic. Czas mijał. Mgła przelewała się leniwie po pobojowisku. Ranni milkli jeden po drugim. Ucichł pies. Robiło się coraz jaśniej. Parę minut po siódmej zza niskich krzewów niedaleko fontanny uniósł się francuski pułkownik w wysokim kapeluszu. Wyciągnął szablę, a potem wskazał nią majaczący za mgłą pałac. Wokół pułkownika zaczęli podnosić się z ziemi powstańcy. Cały ogród wezbrał ciemną ludzką falą, która bezgłośnie ruszyła w stronę Tuileries. Eliza stanęła nad Xa’ru i potrząsnęła go za ramię. Owad spróbował wstać. Zatoczył się i oparł ciężko o krawędź fontanny. — Może zostaniesz? To chyba niedobra pora dla ciebie — rzekła. — Xa’ru mówi, że walka o zimnej porze odróżnia prawdziwych wojowników od miękkich poczwarek — odparł Mitchell. Owad tymczasem odczepił głowę Szkota od pasa, wsadził ją do grubej torby i podał Elizie. Mitchell był tak samo zaskoczony jak Żmijewska. — Xa’ru mówi, że będzie przyciągał strzały jak magnes — rzekł z torby. — Boi się, że coś mi się stanie. Eliza zawahała się, a potem przerzuciła sobie torbę przez ramię. — Proszę… nie daj się zabić w głupiej, ludzkiej wojnie — powiedziała do owada. Xa’ru skinął chorą, porośniętą pleśnią głową, wyciągnął wielki miecz i ruszył do przodu, wśród grupek powstańców. Eliza roztarła zgrabiałe dłonie, uniosła sztucer, a potem dołączyła do ludzkiej fali. Gdy szybkim krokiem dogoniła pierwsze szeregi, za plecami rozbrzmiał głos Mitchella: — Elizo? — Tak? — Ty też nie daj się zabić. Wolałbym nie skończyć zasypany

żywcem w masowym grobie… Nie odpowiedziała. Ścisnęła mocniej sztucer. Przyspieszyła. Trzystu powstańców zbliżało się do pałacu całą szerokością ogrodu. Wkroczyli na pobojowisko, które wyznaczało granicę poprzedniego, nieudanego szturmu. Tuileries jednak milczało. Zasłony i firany łopotały na wietrze. Byli pięćdziesiąt metrów od budynku, gdy w jego ciemnym wnętrzu rozległ się krzyk wartownika. Potem kolejny i kolejny. Lufy muszkietów oraz etherowych sztucerów wyłoniły się z ciemności i spoczęły na parapetach. Powstańcy skulili się, zaczęli biec. Gruchnęły strzały. Tuileries roztopiło się w chmurze prochowego dymu. W centrum budynku, za przeszklonymi dwuskrzydłowymi drzwiami, odezwał się etherowy kulomiot. Świst pocisków przyprawił Elizę o dreszcze i sprawił, że niektórzy mężczyźni padli jak sparaliżowani na ziemię. Czoło tyraliery powstańców dotarło do niewysokiego, ozdobnego ogrodzenia, oddzielającego ogród od alejki przed samym pałacem. Ta drobna przeszkoda niespodziewanie spowolniła atak. Powstańcy niezręcznie przeskakiwali na drugą stronę. Wielu — trafionych kulami — zawisło bezwładnie na płocie, utrudniając przejście pozostałym. Z tyłu wciąż napierali kolejni, a wielu kuliło się za przeszkodą w złudnej nadziei, że ich obroni. Padały kolejne trupy. Młodemu studentowi, który szedł obok Elizy, pocisk z kulomiotu rozłupał czaszkę. Xa’ru przyspieszył, biorąc rozpęd. Żmijewska myślała, że przeskoczy płot jednym susem, ale on naparł na przeszkodę i obalił całą sekcję ogrodzenia. Powstańcy potoczyli się po żwirze, unieśli, pobiegli dalej. Pałac był już tylko dwadzieścia metrów od nich. Z tej odległości gwardziści już nie chybiali. Każdy krok okupiony był czyjąś śmiercią. Jedna kula świsnęła tuż przy uchu Elizy, podrywając podmuchem jej włosy. Druga uderzyła o żwir przed nią. Żmijewska przyłożyła sztucer do oka. Wypaliła. Ktoś krzyknął w ciemnym wnętrzu, jeden karabin umilkł. Eliza przyspieszyła, nakładając na sztucer prymitywny, mocowany wewnątrz lufy bagnet. Ostatnie metry. Xa’ru wyrwał się przed powstańców. Jednym

potężnym susem zanurkował w przeszklone drzwi. Ze środka dobiegły krzyki, pistoletowe wystrzały i ohydny dźwięk miecza rąbiącego ludzkie ciała. Eliza wpadła tam chwilę później, ślizgając się na krwi i odłamkach szkła. Znajdowała się teraz w wysokim korytarzu o ścianach pokrytych pomalowaną na biało boazerią ze złoconymi detalami. Z sufitu patrzyli pucułowaci bohaterowie barokowych fresków. Kryształowe żyrandole żarzyły się, chwytając pierwsze promienie wschodzącego słońca. Przez okna wsypywali się powstańcy. Gwardziści cofali się w popłochu w głąb pałacu. Xa’ru stał przy zrzuconym z jarzma kulomiocie. Był dziwnie zgarbiony. Wokół niego leżało kilka porąbanych trupów w niebieskich mundurach. Eliza podbiegła do owada. — Wszystko w porządku? — spytała. Nie potrzebowała odpowiedzi, bo zobaczyła dziurę w samym środku pokrytej chityną piersi. Po chwili spostrzegła drugą — w grubym jak pień udzie. Xa’ru podążył za jej wzrokiem. Sięgnął do pasa, wyciągnął z torby całą garść bursztynowego symbionitu i wepchnął go w obie rany. Dał znak, że mogą iść dalej. Bitwa tymczasem przeniosła się w głąb budynku. Z długich pałacowych amfilad sypały się strzały. Gwardziści Ludwika nie odpuszczali. Kryli się za przewróconymi komodami, za kaflowymi piecami, za masywnymi stołami i walczyli o każdą komnatę. Eliza przylgnęła do ściany, tuż obok dwuskrzydłowych drzwi. Wyciągnęła bagnet z lufy i załadowała sztucer. Zgubiła gdzieś młotek, więc zamiast uderzać w spłaszczony tył stempla, tłukła nim o ścianę. Od uderzeń poluzował się krzemień w skałkowym zamku. Gdy Żmijewska go poprawiała, zbłąkana kula wbiła się w drewno tuż koło jej twarzy. Zaklęła, wychyliła się, wymierzyła, ściągnęła spust. Podoficer, który właśnie wystawiał głowę zza węgła, padł jak długi na ziemię. Żmijewska schowała się, zaczęła przeładowywać. W mieszku z miękkiej jeleniej skóry miała już tylko trzy pociski. Gdy skończyła, bitwa znowu przesunęła się o kilka pomieszczeń w głąb pałacu. Eliza zaczęła biec w stronę frontu. Po drodze przestąpiła nad ciałem zabitego przed chwilą Francuza. Był bardzo młody. Nagle odniosła

wrażenie, że skądś go zna. Przyklękła, odgarnęła mu z twarzy grzywę zlepionych krwią włosów. Fouriere. Młody porucznik, którego spotkała na drodze do Paryża. Klęczała chwilę nad nim, walcząc z okropnym uczuciem, które narastało gdzieś na wysokości żołądka. Była kobietą. Kapłanką Żmija. Jej przeznaczeniem było ratować życie, a nie zabijać. Miała opiekować się świętymi gajami, prostym ludem. A teraz? Była setki mil od litewskich lasów, od kości swojej matki i babek. Walczyła w bratobójczej wojnie domowej w środku obcego mocarstwa… Xa’ru położył jej na ramieniu szponiastą łapę. — Elizo? Wszystko dobrze? — rozbrzmiał w torbie głos Mitchella. Skinęła głową, wstała. — Chodźmy to skończyć — rzekła. Wdzierali się coraz głębiej do pałacu, rozpraszając ostatnich obrońców. Eliza starała się trzymać Xa’ru, Bartmańskiego oraz grupy kilkunastu powstańców, która parła w stronę północnego skrzydła, biorąc kolejne pokoje w krzyżowy ogień. Wreszcie trafili na zamknięte, grube, dwuskrzydłowe drzwi. Bartmański dał znak. Wyłamali je z biegu. Po drugiej stronie wypadli prosto między trzydziestoosobowy oddział żołnierzy. Elizie serce skoczyło do gardła. Pistolety i rusznice powędrowały do oczu, szable się uniosły. Xa’ru się sprężył. — Stop! — krzyknął Bartmański. Mieli przed sobą marszałka Joachima Murata w wysokim, błyszczącym czako i złotym kirysie, ze skórą lamparta na ramieniu. Posiwiałe włosy wodza okalały pooraną zmarszczkami twarz, która, gdyby nie bogaty strój, wyglądałaby prostacko i pospolicie. Obok Murata stał generał Dembiński, który trzymał na temblaku zranioną rękę. Otaczali ich podoficerowie oraz Stara Gwardia — dwa tuziny weteranów, w większości już siwych. Niektórzy nosili wysokie futrzane czapy grenadierów. — Monsieur Bartmański? Świetnie! — powiedział Murat. — Rozumiem, że zabezpieczyliście pałac od strony Pól Elizejskich? — Tak jest, marszałku — odparł Polak. — Ścigamy niedobitki w głąb budynku.

— Wyśmienicie. Za mną! Murat machnął ręką, a obie grupy ruszyły jego śladem. Idąc, marszałek rzucił za siebie: — Jesteśmy blisko zwycięstwa, panowie, ale wiele może się jeszcze wydarzyć. Musimy prędko dotrzeć do komnat cesarza… Weszli po szerokich, pokrytych czerwonym dywanem schodach i zanurzyli się w puste korytarze drugiego piętra. Murat prowadził ich pewnie, zakręt za zakrętem, a tymczasem powstańcy rozglądali się na wszystkie strony, nie potrafiąc zrozumieć, po co komu tyle pokoi, mebli, dzieł sztuki. Czy nie przeciw temu walczyli ich ojcowie w wielkiej rewolucji 1789 roku? Kolejny zakręt. Murat skręcił sprężystym krokiem w prostopadły korytarz, a sekundę potem boazeria eksplodowała drzazgami tuż przed nim. Dembiński zareagował pierwszy. Chwycił Murata za ramię i wciągnął gwałtownie z powrotem za róg. Tam, gdzie przed chwilą znajdowała się głowa marszałka, wbiła się z trzaskiem druga kula. — Marszałku! Proszę się tak nie narażać! — skarcił go Dembiński. Niezadowolony Murat otrzepał swoje lamparcie futro z wiórów. Jeden z grenadierów wychylił się ostrożnie za róg. Strzał. Wysoka czapa potoczyła się po podłodze, a grenadier schował się i zwrócił do Murata: — Jakiś tuzin, panie marszałku. Jeden oficer, alem twarzy nie widział. Stara Gwardia. Zrobili barykadę z mebli w poprzek korytarza. Weterani zaszemrali. Stara Gwardia! Sprawdziły się ich najczarniejsze sny. Stanęli przeciwko dawnym towarzyszom broni. Murat podszedł do załomu korytarza, wyciągnął zza pazuchy białą chustkę, wystawił ją za róg i zamachał. — Idźcie precz, zdrajcy! — padło z głębi korytarza. — Z kim rozmawiam? — spytał spokojnie Murat. — Tu marszałek Nicolas Jean de Dieu Soult, z woli cesarza Ludwika Bonaparte głównodowodzący Wielką Armią. Nakazuję wam natychmiast opuścić budynek. Każdy, kto nie zastosuje się do moich rozkazów, będzie winny zdrady stanu!

Żołnierze wokół Elizy spojrzeli po sobie niepewnie. Marszałek Francji przeciwko marszałkowi Francji. Którego z nich mieli słuchać? Murat zamilkł. Jego twarz zdradzała, że toczy w myślach ciężki bój. Walczył ramię w ramię z Soultem w wielu bitwach Napoleona. Obaj dowodzili korpusami kawalerii, często jeden ratował drugiego. Darzyli się zaufaniem i przyjaźnią. — Marszałku Soult! — krzyknął. — Jesteście otoczeni! Paryż zdobyty przez ludzi wiernych jedynemu prawowitemu cesarzowi, Napoleonowi Bonaparte. W tej sytuacji kapitulacja nie przyniesie ujmy! — Joachimie — odkrzyknął Soult. — Mam wyraźny rozkaz jedynego prawowitego cesarza, Ludwika Bonaparte. Ani myślę go złamać. Jeśli chcecie dostać się do komnat brata jego cesarskiej mości, zrobicie to po naszych trupach. — Wiesz, przyjacielu, że musimy. — Nie marnuj zatem czasu. Murat przygryzł wargę. Zastanawiał się chwilę. Potem kiwnął swoim ludziom. Gwardziści sformowali kolumnę. Wybiegli na korytarz i rozwinęli się w dwuszeregową linię, jak dobrze naoliwiona maszyna. Jeden szereg klęknął, drugi stanął za nim. Wypalili jedocześnie, a potem ruszyli z pochylonymi bagnetami w stronę barykady. — Vive l’Empereur! — krzyknęli. Dokładnie taki sam krzyk odpowiedział im z drugiej strony. Gdy ucichły już strzały, wrzaski i trzask walących o siebie muszkietów, Murat wyjrzał ostrożnie zza węgła, po czym dał znak Elizie, Dembińskiemu i pozostałym, by szli za nim. Ruszyli zadymionym korytarzem, przestępując nad ciałami martwych gwardzistów. Dotarli do barykady, na której leżały trupy w niebieskobiałych mundurach. Teraz nie było już widać, który z nich walczył za którego cesarza. Soult siedział oparty o ścianę przy samych drzwiach. Jego siwa głowa, z wychudłą, przypominającą czaszkę twarzą, były odrzucone do tyłu. Dostał dwa postrzały — w brzuch i pierś. Kaszlał, wypluwając krew. Widząc nadchodzącego Murata, zmrużył oczy

i uniósł pistolet. Dłoń drżała. Lufa kołysała się na wszystkie strony. Murat szedł spokojnie. Soult wypalił. Chybił. Kula przeleciała nad ramieniem jego przyjaciela i wbiła się w ozdobny stiuk. Soult zaniósł się kaszlem. Odrzucił głowę do tyłu. Znieruchomiał. Murat klęknął przy Soulcie, zamknął mu oczy, a potem wstał i pchnął drzwi. Eliza zaniemówiła. Przed sobą mieli sypialnię — grobowiec Napoleona Bonaparte.

*** Cesarz zaczął chorować w 1819 roku. Był wtedy u szczytu potęgi, Cesarstwo Francji rządziło połową Europy, a jego pozycji nie podkopały nawet porażki w wojnie z Rosją, do jakich doszło w pozaświatowych koloniach. Dla Francuzów Napoleon był bogiem, który stworzył największe mocarstwo świata; prorokiem etheru, dzięki któremu upowszechniły się wynalazki oparte na energii próżni. Wszystkim wydawało się, że będzie rządził przez dziesięciolecia. Tak się jednak nie stało. W 1821 coraz więcej osób z otoczenia cesarza zaczęło spostrzegać, że Napoleon cierpi na silne bóle żołądka. Mimo leków i rad najlepszych lekarzy jego stan się nie poprawiał. W 1822 cesarz zaczął gwałtownie chudnąć. Stracił apetyt, stał się apatyczny, wypadały mu włosy. Zmieniał się powoli w cień samego siebie i choć podczas publicznych wystąpień maskowano ów fakt starannym makijażem, lud zaczął coś podejrzewać. W październiku 1823, podczas dziesiątej rocznicy zwycięskiej bitwy pod Lipskiem, Napoleon Bonaparte spadł z trybuny, z której pozdrawiał defilujące pułki. Odwieziono go czym prędzej do Tuileries. Nigdy już nie wstał i nigdy już nie opuścił murów pałacu. Liczna rodzina Bonapartego oraz jego oddani marszałkowie postanowili walczyć o życie cesarza za wszelką cenę. Gdy zabiegi najwybitniejszych lekarzy Europy nie przyniosły skutku, sięgnęli do

innych Europ i zamieszkujących je obcych stworzeń i ludów. Całe ekspedycje ginęły w egzotycznych światach, dokąd wyruszały po kolejne remedium. Na cesarzu wypróbowywano dziwne etherowe machiny, pozaświatowe lekarstwa, a nawet mroczne moce, których natury nikt nie miał odwagi wyjawić prostemu ludowi. Jedyny efekt tych środków był taki, że agonia władcy coraz bardziej się przeciągała. Resztę dopowiedziała historia. W 1828 roku, po pięciu latach interregnum, rozpoczęła się walka o władzę między krewnymi i spadkobiercami cesarza. Wygrał ją Ludwik Bonaparte, młodszy brat Napoleona, który był z nim do samego końca skłócony. Wrócił z wygnania we Florencji z wielkim majątkiem i sekretnym wsparciem pozostałych europejskich potęg. Potem zręcznie wykorzystał nastroje ludu, który po latach politycznego bezwładu był bardzo wzburzony i szukał nowego przedstawiciela. Ludwik został koronowany w 1829 roku. Wykorzystano w tym celu sięgające jeszcze epoki Burbonów prawo, które pozwalało objąć tron następcy w wypadku, gdy prawowity władca nie był w stanie świadomie sprawować rządów. Nowy cesarz szybko jednak odkrył, że nawet jako władca Francji pozostaje w cieniu swojego brata. Marszałkowie, urzędnicy cesarskiej administracji ani prości ludzie nie byli gotowi, by pozwolić odejść Napoleonowi. Sugestie, by zaprzestać poszukiwania ratunku, traktowano jako zdradę. Ludwik Bonaparte okazał się zaledwie cesarzem in spe. Wśród ludu krążyła coraz szerzej opowieść, że gdy dla Francji nadejdą czarne dni, Napoleon Bonaparte obudzi się, zstąpi ze swojego obrośniętego etherowymi mechanizmami łoża i wprowadzi kraj w kolejny złoty wiek. Teraz Eliza Żmijewska widziała skutek wielu lat tego obłędu. Sypialnia Bonapartego, choć wielka jak sala balowa, była wypełniona aż pod sufit. Migała, huczała, lśniła niebieskimi ogniami etherowych cewek, tajemniczymi kryształami, niesamowitymi mechanizmami. W centrum stało łoże. Już dawno przestało przypominać ludzki mebel. Teraz był to wielki monument. Drewniana rama ukryła się pod stalowymi rusztowaniami, przez które przeplatały się pospinane rury

i przewody. Wezgłowie — półkoliste jak ogon wielkiego pawia — tworzyło coś na kształt zminiaturyzowanej etherowej bramy. Wokół łoża, na postumentach, spoczywały mniejsze urządzenia oraz tajemnicze relikwie. Bezokie czaszki obcych ras. Talizmany i magiczne symbole. Egzotyczne rośliny. Maszyna pod oknem, która wyglądała jak skrzyżowanie wozu strażackiego z organami i zdecydowanie nie wyszła spod ludzkiej ręki, buchała fioletową, cuchnącą mgiełką. W gigantycznym szklanym słoju, do którego była podłączona, pływało coś w rodzaju purpurowej meduzy. Z sufitu zwisały girlandy mechanizmów i wiązki przewodów. Na jego środku widniała klatka, w której siedział prawdziwy żarptak — półprzytomny, opleciony kauczukowymi rurkami. Pompa przetaczała jego krew do wielkiego cylindra. W tym stłoczeniu dziwnych przedmiotów Eliza dopiero po chwili spostrzegła trzech umęczonych mężczyzn w obręczach Farii, którzy siedzieli w fotelach u stóp cesarskiego łoża. Byli tak skupieni na walce z jakimś przerażającym wewnętrznym bólem, że nawet nie zauważyli, że do sali wdarli się powstańcy. Starzy żołnierze Napoleona zatrzęśli się, widząc to wszystko. Nawet Murat stracił całą pewność siebie. Dopiero po chwili wziął się w garść, rzucił kilka rozkazów. Jego ludzie podeszli do okien, rozsunęli wielkie zasłony. We wnętrzu zrobiło się trochę jaśniej. Żarptak zakwilił. Eliza pokręciła smutno głową. Francuzi zajrzeli do dziesiątek światów, szukając lekarstwa dla Napoleona. Pozostałe narody uznały to za obłęd. Tymczasem remedium istniało naprawdę. Znajdowało się w Europie13, w rękach tetygonów. Gdyby Francuzi, a nie Anglicy, trafili na tę nastawę etherowej bramy, historia mogła potoczyć się zupełnie innym torem… Może nie było za późno? Eliza zerknęła na pas Xa’ru. Większość symbionitu zużył, opatrując swoją ranę, ale to, co zostało, mogli podarować lekarzom Napoleona. Tymczasem marszałek Murat podszedł do łoża. Ominął ostrożnie kilka mechanizmów i spojrzał z bliska na swojego starego przyjaciela.

Eliza dyskretnie przecisnęła się między gwardzistami i zatrzymała kilka kroków za Muratem. Napoleon nie przypominał już żywego człowieka. Wyglądał bardziej jak mumia naszpikowana gumowymi przewodami i obwieszona mechanizmami, w których lśniły miniaturowe etherowe cewki. Na czole miał wielką, przedziwną obręcz, która zespolona była z łożem. Jakieś fosforyzujące robaki pełzały bez przerwy po ciele, czyszcząc je i nabłyszczając woskowatym śluzem. Dwie wielkie pijawki wisiały wgryzione w wewnętrzne części nadgarstków cesarza. Eliza poczuła ucisk w gardle. Zaczęła rozumieć, że jest już za późno nawet na tetygoński symbionit. — Panie? — spytał niepewnie Murat. Nie było odpowiedzi. Nawet gdyby Napoleon usłyszał marszałka, jego zasuszona szczęka pękłaby pewnie przy pierwszym słowie. — Panie? — rzekł jeszcze raz, głośniej. — Twój lud czeka. Francja stoi na krawędzi przepaści. Wróć do nas! Obudź się! Nic. Zacisnął zęby. Wyciągnął dłoń. Jego adiutant podbiegł z drewnianą skrzyneczką. Marszałek wyjął z niej najnowszy model obręczy Farii, wcisnął go sobie na głowę, zwolnił zapadkę. Obręcz zahuczała, a Joachim Murat długą chwilę stał nad ciałem Napoleona. Mrużył oczy. Po czole spływał mu pot. Oparł się o krawędź łóżka, by nie upaść na podłogę. Tymczasem do sypialni zbiegali się z pałacu kolejni powstańcy. Po minucie przed cesarzem stało już dobre pół setki poranionych, osmolonych żołnierzy. Czekali. Wreszcie Murat drżącą dłonią zdjął obręcz i odłożył ją na pościel. Odwrócił się do zebranych. Wyraz twarzy marszałka nie pozostawiał żadnych wątpliwości. Przegrali. Powstanie było zgubione. Otarł rękawem kącik oka, chrząknięciem przeczyścił gardło i zwrócił się do zebranych w sypialni osób. — Francuzi! Zwolennicy cesarza z całego świata! Powiedziałem Napoleonowi, że zwracamy mu zagrabiony tron! Że znów będzie orłem, który rozepnie skrzydła nad całą Europą. Jednak cesarz…

Głos Murata się załamał. — Cesarz pogrążony jest w otchłani, z której nie ma odwrotu. Przepełnia go ból i szaleństwo. Odczytałem w jego umyśle tylko jedno, jasne pragnienie. Zamierzam je spełnić. Zebrani w sypialni powstańcy przyjęli te słowa z cichą grozą. Jeszcze wczoraj żaden z nich nie uwierzyłby, że Napoleon przepadł, ale widząc wychudły strzęp ciała, otoczony przez wielką, ponurą machinę, nie mieli wątpliwości. Murat tymczasem wyciągnął zza pasa swój inkrustowany złotem i kością słoniową pistolet. Stanął nad ciałem Napoleona i przyłożył mu lufę do skroni. Nikt nawet nie ruszył się, by go powstrzymać. — Vive l’Empereur! — krzyknął Joachim Murat. — Vive l’Empereur! — ryknęli siwi gwardziści, starzy oficerowie, weterani wielu kampanii, z których każdy miał na ciele przynajmniej jedną bliznę po ranie poniesionej za cesarza. Od ich krzyku zatrzęsły się ściany i okna Tuileries. Niektórzy odwrócili wzrok. Inni patrzyli zaszklonymi oczami. Murat ściągnął miękko spust, a cesarz Francji odszedł z areny dziejów tak, jak się na niej zjawił — wśród huku i prochowego dymu. Kilka minut później marszałek, jego oficerowie oraz grupa powstańców wyszli przed pałac. Słońce świeciło jasno, prędko rozgrzewając bruk oraz mury otaczających Tuileries kamienic. Miasto pierwszy raz od dawna było ciche, spokojne. W ogrodzie śpiewały ptaki. Joachim wciągnął pełną piersią wiosenne powietrze. Potem odwrócił się do swoich ludzi i powiedział: — Słońce świeci dzisiaj jasno, ale słońce Francji zgasło bezpowrotnie. Potem odszedł w stronę ogrodów, gdzie czekał adiutant, który trzymał za uzdę pięknego wierzchowca. — Marszałku! — krzyknął za Muratem Dembiński. — Co mamy dalej robić? — Róbcie, co nakazuje wam honor — odparł marszałek, po czym wskoczył na siodło z zaskakującą jak na swój wiek zręcznością

i odjechał w dół zasłanej trupami ulicy. Zebrani pod pałacem powstańcy zaczęli się cicho rozchodzić — każdy w swoją stronę. Xa’ru stanął obok Elizy. — Mój przyjaciel mówi, że nawet po długim czasie w naszym świecie nie rozumie ludzi — usłyszała głos Mitchella. — Rój nie przerywa wojny, póki nie umrze ostatni osobnik. Nawet śmierć królowej nie może tego zmienić. — Ludzie są członkami wielu rojów jednocześnie, Xa’ru. Swoich rodzin, swoich miast, swoich krajów, swoich kontynentów. Gdy duży rój upadnie, często walczą za te mniejsze roje. A bywa i tak, że człowiek uważa się za członka pewnego roju, ale dopiero po czasie dociera do niego, że się mylił — powiedziała Eliza, trochę do Mitchella, trochę do Xa’ru, a trochę do siebie samej. — Xa’ru nie rozumie — odparł Mitchell. — Ale twierdzi, że skoro wojna najwyraźniej się skończyła, powinniśmy jak najprędzej odejść. Boi się, że zwycięzcy odgryzą nam głowy. — I ma rację. — Eliza uśmiechnęła się smutno. — Nie ma na co czekać. Ruszyli razem w stronę grupki Polaków, która zbierała się wokół Dembińskiego. Niedługo potem cesarskie pułki weszły do Paryża ze wszystkich stron, znosząc barykady i wyłapując wszystkich podejrzanych o udział w powstaniu. Nie napotkały większego oporu. Ciało Murata znaleziono w głębi ogrodów Tuileries, przy składanym stoliku, gdzie marszałek zjadł śniadanie, wypił pół butelki Crémant de Bordeaux, a potem strzelił sobie w serce. Konrad Załuski, na którego liczyła Eliza, nie pojawił się w Paryżu w ogóle.

ROZDZIAŁ XXI

Najdroższa — jak zdrowie? Miałem pisać dopiero jutro, ale nie sposób tego postanowienia dotrzymać, tak wielka ekscytacja mną zawładnęła. Chcę, byś o wszystkiem dowiedziała się ode mnie, nim ogłoszone to będzie w paryskich dziennikach. Otóż byłem dziś w samo południe na placu Zamkowym. Plac pięknie został przystrojony. Na mównicy widniał orzeł Rzeczpospolitej, na co rezydent francuski w Księstwie, p. de Broglie, łaskawie przymknął oko. Podobnie zresztą jak na całe obchody święta trzeciomajowej konstytucji, którą przecież zastąpiono tu Kodeksem Napoleona, jako bardziej postępowym. Usadzono mnie na honorowej trybunie, koło członków Rady Ministrów, przy metropolicie warszawskim, arcybiskupie Choromańskim. Miałem przeto dobry ogląd księcia Józefa Poniatowskiego, gdy ten stanął na mównicy. Musisz wiedzieć, że mimo sędziwego wieku osiemdziesięciu jeden lat książę zachował wyprostowaną posturę i ostry umysł. Z ruchów jego bije niezwykła energia. Ubrany był w swój dawny mundur francuskiego marszałka, co w świetle paryskich wydarzeń odebrano jako gest piękny i znaczący, a co p. de Broglie docenił, prowokując na trybunach oklaski. Nic nie mogło się jednak równać ze wzruszeniem, które zapanowało, gdy Poniatowski przemówił. Gromkim głosem wypomniał nieszczęścia, jakich Księstwo Warszawskie doświadczyło w całej historii swego istnienia. Przypomniał, że przez tych trzydzieści siedem lat państwo, które miało stać się zalążkiem odrodzonej Polski, zmalało tylko; skurczyło się i pod względem granic, i jeśli idzie o ambicje ludzi je zamieszkujących. Punkt

w punkt Poniatowski mówił to, co Polacy między sobą szeptali od dawna, przeto każde jego zdanie tłum żywo oklaskiwał. Co ciekawe, książę nie brzmiał przy tym antyfrancusko, co świadczy, jak zręcznie szermuje słowem. Kiedy napięcie sięgnęło zenitu, Poniatowski oświadczył, że teraz, gdy narody całego kontynentu stają do walki o sprawiedliwsze jutro, i Polska musi walczyć. Oznajmił, że od tygodni trwały sekretne przygotowania do wielkiej wiosennej kampanii. Zaczęła się ona oficjalnie parę minut przed wystąpieniem księcia, gdy oświadczenie o wypowiedzeniu wojny otrzymał ambasador austriacki, hrabia von Rechberg. Poniatowski zapowiedział, że Księstwo Warszawskie w pierwszym kroku odzyska ziemie należne mu traktatem z 1807, to jest Częstochowę oraz Kraków, wraz z pozostałymi terenami bezprawnie zagrabionymi przez Austrię. W tym celu Poniatowski jest gotowy nawet na dwustronną wojnę, gdyby Rosja postanowiła wywiązać się z sojuszniczych zobowiązań wobec cesarza austriackiego. Tłum przywitał tę wieść niezwykłą owacją. Powiadam Ci, droga, żem nigdy nie widział, by naród tak ochoczo szedł na wojnę. Owacja stała się jeszcze głośniejsza, gdy dwóch ojców paulinów wniosło na mównicę okryty białym jedwabiem obraz i odsłoniło go, ukazując Matkę Bożą Jasnogórską, wywiezioną ukradkiem z austriackiego zaboru. Warszawiacy padli na kolana, wznosili modły, a książę Poniatowski klęknął przed świętym obrazem, ucałował rąbek materiału i uroczyście przysiągł, że nie wróci już do stolicy, póki cudowny obraz nie trafi z powrotem na swoje miejsce, a nad Wawelem nie zawiśnie polska flaga. Jeśli zaś zginie w tym staraniu, przykazał, by ciało jego pogrzebano tam, gdzie padnie. O wiwatach i wzruszających scenach, co potem nastąpiły, długo by pisać. Wieczorem grałem w wielkiej sali w Pałacu Saskim. Nastrój panował niezwykle podniosły, wszyscy mieli na piersiach kotyliony z polskimi

kolorami, a niektórzy dodatkowo wstęgi z kolorami francuskimi, węgierskimi i włoskimi, na znak solidarności z pozostałemi narodami, które obecnie walczą. Zagrałem poloneza fis-moll z opus 44, dalej poloneza As-dur z opus 53, a skończyłem etiudą c-moll z opus 10, którą tutaj zwą „rewolucyjną”. Musiałem ją dwa razy powtórzyć, choć wiesz, że nie nawykłem tego robić, inaczej nie dano by mi odejść od instrumentu. Tak niezwykły okazał się ten dzień, że nawet mnie zaczął się na koniec udzielać entuzjazm, i niemal wyszedłem jeszcze świętować na ulicę, ale wieczór był zimny, a zdrowie znów mi słabuje, za co winię po części chłodną polską wiosnę, a po części naszą rozłąkę. Jutro pułki Księstwa wyruszą ze stolicy. Ja zaś wracam czym prędzej do Ciebie, do Nohant, nim granice zostaną zamknięte, bo choć restytucja Rzeczpospolitej to wielkie dzieło, może się ono okazać zbyt krwawe na moje nerwy. List Fryderyka Chopina do George Sand, 3 maja 1844

Gdy Polacy zbili się w grupkę naprzeciw pełnego wybitych okien, cichego grobu, w który zmienił się pałac Tuileries, zajęli się tym, co potrafili najlepiej. Zaczęli się kłócić. Przez kwadrans trwała pełna emocji i podniesionych głosów narada. Na koniec część powstańców zdecydowała się powrócić do swoich domów w Paryżu, choć Dembiński wyraźnie to odradzał i przekonywał, że Sûreté zacznie wyłapywać uczestników walk. Kolejna grupka postanowiła uciekać na zachód, do Hawru, skąd spodziewali się dopłynąć statkiem do Włoch, gdzie zamierzali kontynuować walkę. Jednak największa grupa, pod dowództwem Dembińskiego i Bartmańskiego, zdecydowała, że trzeba ruszyć przez Paryż na północny wschód. Zamierzali opuścić miasto w rejonie osiemnastej dzielnicy, gdzie siły cesarskie powinny być najmniej liczne. Potem mieli się rozproszyć i małymi grupami wrócić do

Księstwa Warszawskiego. Eliza i Xa’ru postanowili iść za Dembińskim. Przyłączyli się do grupy, która w kilkadziesiąt osób obeszła Tuileries od południa i ruszyła cichymi ulicami wzdłuż Sekwany. Minęli Luwr oraz most prowadzący na île de la Cité, gdzie w oddali majaczyły płasko zwieńczone wieże katedry Notre Dame. Na wysokości place du Châtelet musieli zboczyć na północ, bo z drugiej strony rzeki posypały się strzały cesarskiej piechoty. Dalej maszerowali wąskimi uliczkami, mijając wyludnione domy i opuszczone barykady. Przy Boulevard StMartin musieli zatoczyć koło, by ukryć się przed batalionem algierskich strzelców. Na przedmieściach Polacy zaczęli spotykać coraz liczniejszych mieszkańców Paryża, którzy wracali do swoich domów. Ponurzy mężczyźni i kobiety wymiatali z ulic rozbite szkło, naprawiali wyważone drzwi, wyrzucali połamane sprzęty. Niektórzy nosili na ramionach czarne opaski — znak, że słyszeli już o śmierci Napoleona. Paryżanie odprowadzali Polaków wzrokiem dalekim od sympatii. Elizę zdziwiło to, jak szybko w stolicy odmienił się nastrój. Powstanie nie było już heroicznym zrywem. Wylądowało po złej stronie historii — tam, gdzie wszyscy przegrani. Stało się chwilowym, wstydliwym szaleństwem, a Polacy byli jątrzącą świeżą ranę drzazgą. Gdy grupa Elizy przekroczyła Boulevard du Temple, w centrum miasta rozległy się pojedyncze strzały. To siły Ludwika wkroczyły do wewnętrznych dzielnic i wymiatały z rządowych gmachów tych, którzy postanowili walczyć do końca. Odgłosy walki ucichły po kwadransie, a wraz z nimi oficjalnie zgasło powstanie. Polacy tymczasem przekroczyli mały mostek nad kanałem StMartin, który okalał Paryż od północnego wschodu. Dotarli do pełnego starych kamienic przedmieścia Faubourg du Temple. Gdy zanurzyli się w jego uliczki, Eliza poczuła trudną do sprecyzowania obawę. Okolica była zbyt cicha, okna zbyt puste. Inni również musieli to czuć, bo chwycili mocniej broń i zamilkli, rozglądając się uważnie. Tetygon przysunął się do Elizy, a Mitchell szepnął jej za plecami: — Xa’ru mówi, żebyś trzymała się blisko. Żmijewska skinęła głową.

Wkrótce dotarli na mały placyk, otoczony przez odrapane kamienice ze starymi, drewnianymi przybudówkami. W jednym rogu znajdowała się malutka manufaktura świec. W drugim widniał prowizoryczny ogródek. Pasąca się samotnie koza podniosła ciekawie głowę. Gdy Polacy dotarli na środek placu, z manufaktury i okolicznych bram wysypali się belgijscy żołnierze w błękitnych kurtkach i szarych spodniach. Dowodził nimi francuski pułkownik, który wyszedł przed szereg i wezwał powstańców, by złożyli broń. Bartmański nachylił się do Dembińskiego: — Poddajemy się, generale? — szepnął. — W życiu. — Będą strzelać? — Chyba nie. Chodu na mój znak. Każdy za siebie. Ostatnie słowa Dembińskiego przekazano szeptem w całej kolumnie. Chwilę potem generał krzyknął „teraz”, a powstańcy rozbiegli się na wszystkie strony, kierując do bocznych uliczek i bram. Belgijscy strzelcy rzucili się za nimi w pościg. — Wskakuj, Elizo! — krzyknął Mitchell. Żmijewska podbiegła do Xa’ru i objęła go za szyję, dokładnie tak jak wtedy, gdy przenosił ją nad dachami Paryża. Tetygon odrzucił płaszcz, a potem spiął się i odbił od ziemi. Zabrakło mu sił. Poleciał nierówno, wydając dziwny, bolesny odgłos. Dopiero wtedy Eliza przypomniała sobie o ranach, które Xa’ru odniósł podczas walk w Tuileries. Nie dolecieli nawet do pierwszego piętra. Owad opadł na ziemię, ledwo łapiąc równowagę. Tkwiący w ranach czop z bursztynowego symbionitu obluzował się. Ból na chwilę sparaliżował tetygona. Eliza się rozejrzała. Była jedną z ostatnich osób na placu. Bartmański z dużą grupą zniknął za jedną z bram. Tymczasem w bocznych uliczkach pojawili się konni dragoni, którzy wyłapywali zbiegów. Kilku zagrodziło drogę ludziom Dembińskiego. Xa’ru sięgnął po miecz. Belgowie unieśli karabiny. Żmijewska chwyciła przyjaciela za ramię. — Nie — odparła. — Nie mamy szans.

Tymczasem generał Dembiński wystąpił przed szereg. Wyciągnął z pochwy szablę i rzucił ją na bruk. Metal zadźwięczał czysto. Zaraz do tego odgłosu dołączył trzask strzelb, karabinów, muszkietów, sztucerów, pistoletów i garłaczy, które upadały na ziemię. Jak się potem okazało, Polacy byli ostatnim oddziałem, który złożył broń.

*** Belgijscy żołnierze spędzili ich wszystkich pod jedną ścianę placu, skrzętnie zebrali karabiny i pistolety, ale nie przeszukali dokładnie bagaży, ani nie odebrali osobistych rzeczy. Eliza wciąż miała na plecach worek z głową Mitchella. Szeptem poprosiła go, by od tej chwili był cicho. Wkrótce opryskliwy pułkownik sformował Polaków w kolumnę i poprowadził pod eskortą z powrotem do centrum. Po drodze minęli inne grupy jeńców, gnane w różnych kierunkach. Cesarskie wojsko schwytało tysiące powstańców. Przepełniły się wszystkie więzienia w stolicy, dlatego Polaków zaprowadzono aż na drugą stronę Sekwany, do ponurych, wilgotnych piwnic pod trzynastowiecznym Collège des Bernardins, gdzie jeszcze niedawno stały beczki z winem. Francuzi wepchnęli wszystkich do jednej podłużnej sali. Xa’ru trafił do osobnej, wzmocnionej celi. W ceglanej piwniczce o wysokości niecałych dwóch metrów Polacy tłoczyli się tak gęsto, że gdy nadeszła noc, musieli spać na zmiany. Nie mieli żadnego wychodka, więc na toaletę wytypowali najdalszy róg loszku. Eliza starała się odwlekać swoją wizytę tak długo, jak tylko mogła. W końcu nie wytrzymała. Następnego dnia nikt nawet nie zajrzał do piwnicy, choć Polacy zjedli i wypili już wszystkie swoje zapasy. Od pragnienia gorsze okazały się duchota i nuda. Ktoś wyciągnął kości do gry, które stały się prędko przedmiotem najwyższego pożądania. Ktoś próbował śpiewać, ale szybko go uciszono. Eliza z nudów rysowała po klepisku kawałkiem patyka i snuła w głowie różne nierealne plany ucieczki. W pewnym momencie ponad swoim rysunkiem spostrzegła

Dembińskiego. Siedział oparty o kolumnę po przeciwnej stronie lochu. Drzemał z przymkniętymi oczyma i zwiniętym za głową płaszczem. Eliza przecisnęła się do generała i usiadła obok. — Teraz chyba nie wykręci się pan brakiem czasu? — spytała. Dembiński otworzył oczy, zerknął na Elizę i zamknął je ponownie. — Nie sądzi pani, że rozpamiętywanie dawnych dziejów ma obecnie jeszcze mniej sensu? — spytał. — I tak nie mamy nic lepszego do roboty. A tu łatwo mi pan nie ucieknie. — Niestety — westchnął Dembiński. Eliza przysunęła się bliżej. — Wiem, że pan coś ukrywa, generale — rzekła. — Prawie zabrał to pan ze sobą do grobu. Ale ja muszę wiedzieć. Jest mi pan coś winny za przepędzenie Francuzów z centrum. I za to, że trafiłam tutaj. Dembiński chwilę się zastanawiał. Wreszcie zaczął opowieść: — Wszystkim wydaje się, że powstanie na Litwie było spontaniczne. Ale to nieprawda. Już pół roku wcześniej wodzowie insurekcji w sekrecie koordynowali wszystko z rządem Księstwa Warszawskiego i zagranicznymi agentami. Sam byłem jednym z koordynatorów. Posłałem do Anglii ludzi, którzy mieli zebrać od tamtejszych Polaków środki oraz zapewnić nam przychylność brytyjskiej prasy od pierwszych dni powstania. Ku mojemu zaskoczeniu Konrad Załuski skontaktował się z jednym z wysłanników. Obiecał duże wsparcie dla sprawy. Bałem się, że to prowokacja, ale propozycja była zbyt… Dembiński przerwał, bo za drzwiami loszku rozległy się kroki. Polacy w zaciekawieniu unieśli głowy. Ktokolwiek jednak stanął po drugiej stronie, równie prędko odszedł. Generał kontynuował: — Załuski obiecał to, czego najbardziej nam brakowało: nowoczesną, etherową broń, którą miał przewieźć na Litwę własnym powietrznym jachtem. Jednak zaraz po wybuchu powstania stało się jasne, że się spóźni. Brytyjski kontrwywiad zaczął coś podejrzewać. Królewska flota zamknęła niebo nad całą Anglią. Konrad musiał

stąpać ostrożnie. Wyprosił pozwolenie na podróż do Ameryki, a potem zatoczył wielkie koło. Był nad Skandynawią, gdy trwała już walka o Wilno. Wiózł czterysta etherowych sztucerów i dużo leków. Utrzymywaliśmy korespondencję przy użyciu gołębi pocztowych. — Dlaczego nigdy nie dotarł na Litwę? — spytała Eliza. — Bo kazałem mu zawrócić — odparł cicho Dembiński. Nie mogła uwierzyć w to, co przed chwilą usłyszała. — Jak to!? Był już na okręcie, miał zapasy dla powstania, a generał tak po prostu go odesłał? Dembiński westchnął i rzekł: — Powstanie było zgubione w momencie, w którym straciliśmy Wilno razem ze wszystkimi obrońcami. Ilu nas potem zostało? Dziesięć tysięcy? Dwadzieścia tysięcy? Na dodatek wiele oddziałów wycofywało się w popłochu, bez ładu i składu. W głównym sztabie, w Żyżmorach, mieliśmy kontakt tylko z paroma pułkami. A parła na nas cała armia Dybicza. Rozkazałem wszystkim wycofać się do Księstwa. A Załuskiemu posłałem gołębia z wiadomością, by nie dekonspirował się daremno. Jego broń i amunicja wiele by już nie zmieniły. Eliza wstała, oburzona słowami Dembińskiego. — Co? Cztery setki sztucerów? Wie generał, jaka to siła ognia? Moglibyśmy pokonać Rosjan nawet przy ich pięciokrotnej przewadze! — krzyknęła. — Ciszej… — uspokoił ją Dembiński. — Może tak, może nie. Po rzezi Wilna nie wiedziałem, co Rosjanie trzymają jeszcze w zanadrzu. Dlatego odesłałem Załuskiego. Kazałem mu czekać na lepszy czas. — Skoro Konrad był niewinny, to dlaczego nie odpowiedział na listy Rady Emigracyjnej? Dlaczego nie bronił się podczas procesu? Dlaczego generał go nie bronił! — Przecież gdyby wyszło na jaw, że wiózł zaopatrzenie dla powstania, cała jego praca w Anglii poszłaby na darmo! W najlepszym wypadku czekało go wydalenie z kraju. W najgorszym: brytyjskie więzienie — powiedział Dembiński. Eliza czuła, że kręci jej się w głowie. A więc Załuski naprawdę nie był zdrajcą! Słowacki się mylił! Wszyscy emigranci się mylili!

— Czternaście lat Załuski czekał na lepszy czas — wymamrotała Eliza. — A ten nadszedł. Teraz. — Mówi pani o ucieczce Konrada z Londynu? Kto wie… Ale dla nas to już nie ma znaczenia. Nie wyjdziemy prędko z więzienia. Jeśli w ogóle wyjdziemy. — Skąd taki pesymizm? Dembiński prychnął. — Nie byliśmy regularnym wojskiem. Oskarżą nas zatem o zdradę stanu — a za to jest surowa kara. Zresztą cesarz Ludwik będzie się bał puścić nas wolno, patrząc na to, co dzieje się w Europie. Nie zaryzykuje drugiej rewolty we Francji, a pozostałe mocarstwa tak się obawiają rewolucyjnej zarazy, że nie zgodzą się nas przyjąć. Jeśli zaś wyśle Polaków do Księstwa, ryzykuje, że z tymi samymi Polakami będzie potem musiał toczyć wojnę. Proszę mi uwierzyć, doradcy będą namawiali Ludwika do surowych decyzji. Niektórzy Francuzi mają pewnie szansę na ułaskawienie. Ale my? Lepiej się nie oszukiwać. Eliza uznała, że przegrane powstanie przepełniło Dembińskiego goryczą. Sama nie zamierzała się poddawać. Gdy skończyła rozmowę, obmacała dokładnie drzwi celi oraz mały świetlik, który prowadził na brukowany dziedziniec. Potem dyskretnie otworzyła torbę z Mitchellem, wybudziła go z płytkiego snu i spytała, czy czuje gdzieś obecność Xa’ru. Nie czuł. Późnym popołudniem drzwi celi wreszcie się otworzyły. Ukazał się w nich francuski kapral, który łamaną polszczyzną poprosił o dziesięciu ochotników. Wrócili po kilkunastu minutach, niosąc kocioł z cuchnącą polewką, skrzynię czerstwego chleba i wiadra z wodą. Francuzi nie dbali o to, jak Polacy rozdzielą między siebie jedzenie, więc zadanie wziął na siebie Dembiński. Ochotnicy przynieśli więcej niż tylko posiłek. Gdy byli na górze, usłyszeli od Francuzów o uroczystej przysiędze Poniatowskiego i o tym, że Księstwo Warszawskie wypowiedziało wczoraj wojnę Cesarstwu Austriackiemu, a w odpowiedzi car Rosji wypowiedział wojnę Księstwu. Na wieść o tym ściśnięci w piwnicach Collège des Bernardins Polacy wzburzyli się bardzo. Zaczęły pojawiać się plany wyważenia

drzwi (które okazały się za grube), zrobienia podkopu (niemożliwe ze względu na twardy fundament piwnicy), a nawet zwabienia strażników agonalnym krzykiem jednego z więźniów, by potem zaatakować ich i rozbroić (co nie powiodło się, bowiem strażnicy mieli gdzieś wrzaski Polaków). Elizę natomiast najbardziej zastanawiały nie informacje, które otrzymali więźniowie, ale te, których nikt nie wspominał. Załuski nadal nie wkroczył na scenę, choć zakładała, że skoro nie walczył w Paryżu, to wesprze Księstwo w wojnie z Austrią i Rosją. Co takiego planował?

*** Następne dni zlały się więźniom w jedno ciemne pasmo nudy i niewygód, rozdzielanych przez poranne i popołudniowe posiłki oraz okazjonalne kłótnie. W piwnicy zrobiło się trochę luźniej, bo trzeciego dnia niewoli przyszedł przedstawiciel tajnej policji, który odczytał z kartki kilka imion i nazwisk, bezlitośnie je kalecząc. Wezwani opuścili celę z opuszczonymi głowami. Więcej ich już nie widziano. Powstańcy mówili, że uwolnieni zostali ludzie, którzy byli tajnymi współpracownikami Sûreté. Czwartego dnia ochotnicy, którzy wrócili z góry z kotłem, przekazali pozostałym elektryzującą wiadomość. Będą procesy! Do Collège des Bernardins przyjechał sędzia oraz przedstawiciel policji. Widziano też pluton egzekucyjny, który czekał na wewnętrznym podwórcu. Wśród więźniów zapadło pełne przerażenia milczenie. Wkrótce po posiłku Francuzi zaczęli wzywać na górę pierwsze osoby. Eliza Żmijewska była piąta. Ukryła worek z głową Mitchella za kolumną i ruszyła w stronę drzwi. Proces trwał ledwie minutę. Mrużącą oczy przed jasnym światłem, brudną Elizę wciągnięto do sali rozpraw z gotyckim sklepieniem, gdzie stały składane krzesła i pulpit. Za nim siedział gruby sędzia o twarzy przypominającej gruszkę. Miejsce obok zajął ponury, chuderlawy szpicel. Gdy zobaczył Polkę, podał sędziemu grubą teczkę

i wyszeptał na ucho kilka słów. Sędzia przerzucał dokumenty, mrucząc pod nosem. Potem uderzył młotkiem i oświadczył, że skazuje Elizę Żmijewską na śmierć przez rozstrzelanie. Nie była szczególnie zdziwiona, a tylko odrobinę rozczarowana, że Dembiński miał całkowitą rację. Ludwik Bonaparte chciał się pozbyć problemu w najprostszy możliwy sposób. Wpadł jej do głowy pomysł, by powiedzieć, że jest tajną funkcjonariuszką Scotland Yardu. Niewykluczone, że Francuzi wysłaliby oficjalne zapytanie do Rowana i Mayne’a, a ci może uratowaliby jej skórę. Strażnicy nie dali jednak Elizie dojść do słowa. Zaraz po odczytaniu wyroku wyciągnęli ją na korytarz i wepchnęli do bocznej sali, gdzie czekało już czterech osądzonych Polaków. Dwóch otrzymało karę śmierci. Trzeci i czwarty — długie wyroki więzienia. Po około godzinie młotek sędziego rozbrzmiał ostatni raz. Do sali, w której siedziała Żmijewska, trafiło kilkunastu skazanych. Rozstrzelanie czekało tylko oficerów, jak Dembiński, ludzi związanych z Radą Emigracyjną oraz kilka osób o kolorowej przeszłości, takich jak Eliza. Pozostałych czterdziestu Polaków w międzyczasie wyprowadzono z piwnic, sformowano w kolumnę na przednim dziedzińcu i wyprowadzono za bramę. Według informacji, które Dembiński wyciągnął od strażników, ruszyli do obozu jenieckiego pod Paryżem. Skazanych zapędzono z powrotem do lochu. Wydawał się teraz ogromny i bardzo pusty. Eliza zaczęła znowu zastanawiać się nad ucieczką, ale Francuzi nie dali Polakom czasu. Po ledwie kwadransie przyszli po pierwszą trójkę. Wkrótce z wewnętrznego dziedzińca dobiegł okrzyk: „Jeszcze Polska nie zginęła!”, zakończony serią strzałów. Dembiński posłał Elizie znaczące spojrzenie. Ta odeszła na bok, odnalazła worek z głową Mitchella, otworzyła go i powiedziała: — Zaraz mnie wezmą na rozstrzelanie. Musisz zdecydować, co mam z tobą zrobić, Thomasie. — Co? — zapytał zdezorientowany, wybudzony z letargu Szkot. — Mogę cię zostawić, ale kto wie, ile będziesz leżał w piwnicy. Mogę cię też oddać strażnikom — wyjaśniła.

— A ty? — Na mnie już za późno. — Zaraz! — Mitchell natychmiast oprzytomniał. — Nie wolno ci się poddać! — A co mam zrobić? Zaraz po nas przyjdą! — Nie możesz zginąć, rozumiesz? Słuchaj… Xa’ru nie chciał, żebym ci mówił, ale musisz za wszelką cenę żyć. Musisz! Eliza się zmarszczyła. — Nie rozumiem. — Posłuchaj, chyba mam plan! Nachyliła się. Mitchell wyszeptał jej na ucho całkowicie nierealny, idiotyczny pomysł. — Nie! — odparła zdecydowanie. — Nie ma mowy! — Elizo… Ty i Xa’ru nieraz ryzykowaliście dla siebie życie. Ja zawsze byłem tylko bagażem. Daj mi choć raz coś zrobić. — Zginiesz tylko razem z nami. — Możliwe. Ale jeśli nie zaryzykuję, to do końca moich dni, a żyć mogę dużo dłużej niż zwykły człowiek, będę wyrzucał sobie, że okazałem się tchórzem. Rozumiesz, Elizo? Z ociąganiem kiwnęła głową. Chwyciła ostrożnie Mitchella i przyniosła go Dembińskiemu. Generał nie wydawał się szczególnie zaskoczony. — Więc to jest ta gadająca głowa, o której wszyscy plotkowali? — spytał. — Pan Thomas Mitchell — przedstawiła Szkota Żmijewska. — Thomas ma plan. Wytłumaczyła wszystko Dembińskiemu, a na koniec spytała: — To wykonalne? — Mała szansa — stwierdził generał. — Ale lepsza niż żadna. — A jeśli coś pójdzie nie tak? Czy Mitchell zginie? Dembiński wzruszył ramionami. — Bóg jeden wie. Pluton egzekucyjny zwykle strzela w środek piersi. Ale wielu strzelców odwraca wzrok, często drżą im ręce… Różnie bywa. Eliza spojrzała na Mitchella, ale jego mina nie pozostawiała

żadnych wątpliwości. Postanowili spróbować.

*** Minutę później drzwi celi się otworzyły. Stanął w nich francuski kapitan z blizną na policzku oraz czterech strażników. Kapitan wezwał Dembińskiego, Żmijewską i jednego z pozostałych powstańców — młodego chłopaka z gęstą, czarną czupryną, który musiał czymś bardzo podpaść Sûreté. Strażnicy związali im z tyłu ręce, a potem zaprowadzili długim korytarzem aż na wewnętrzny dziedziniec. Eliza wmawiała sobie, że się nie boi, ale gdy zobaczyła tuzin oczekujących strzelców oraz mur poznaczony śladami po kulach i rozbryzgami krwi, poczuła, że serce jej przyspiesza, a kolana uginają się mimo woli. Strzelcy tymczasem uformowali linię po jednej stronie dziedzińca. Strażnicy ustawili Elizę, Dembińskiego i czarnowłosego chłopaka po drugiej. Francuski kapitan podszedł kolejno do każdego ze skazańców, proponując opaskę na oczy. Cała trójka odmówiła. Potem kapral powiesił im na piersiach białe chustki. Eliza spojrzała w twarze żołnierzom z plutonu egzekucyjnego. Unikali jej wzroku. Prawie sami młodzi chłopcy, w mundurach różnych jednostek. Widać było, że trafili tu za karę. Francuski oficer zajął miejsce, uniósł szablę. W tym momencie na dziedzińcu rozległo się głośne, przeciągłe wycie. Strzelcy opuścili karabiny, spojrzeli po sobie niepewnie. Trzej skazańcy stali dumnie z zaciśniętymi ustami. Głos nie wydawał się należeć do żadnego z nich. Wycie tymczasem przeszło w ponury głos, który oświadczył: — Synowie Francji! Wasz cesarz mówi do was zza grobu! Polacy, których przed sobą macie, walczyli za moją sprawę. Kto się odważy podnieść na nich rękę, będzie na zawsze przeklęty! Nie zazna już spokojnej nocy! Pod skórą zalęgną mu się robaki! Włosy będą mu wyłazić garściami! Wśród strzelców zapanowała konsternacja. Głos kontynuował: — Każdy pieniądz, którego się dotknie, rozpadnie się w proch!

Żona będzie go zdradzać z syfilitykiem! Mózg będzie mu wypływał uszami! Strzelcy opuścili karabiny, bladzi i zdezorientowani. Pochodzili w większości z ubogich, przesądnych rodzin. Groźby potraktowali poważnie. Jedynie kapitan nie wyglądał na wstrząśniętego nagłym pojawieniem się ducha. Może zaalarmował go fakt, że głos wydawał się dochodzić od strony środkowego jeńca — starego polskiego generała. A może to, że rzekomy cesarz mówił z okropnie twardym, angielskim akcentem. W każdym razie oficer jednym krzyknięciem postawił swoich ludzi na baczność, a potem ruszył ostrożnie w kierunku Dembińskiego. Głos ucichł. Francuz zbliżył się do generała i dotknął czubkiem szabli jego wydętego jak piłka brzucha. Obciął zręcznie dwa guziki. Kurta generalskiego munduru otworzyła się jak dojrzały owoc, ukazując twarz Thomasa Mitchella. Oficer cofnął się i przeżegnał. Dembiński gwałtownie zerwał się do przodu, by obalić Francuza na ziemię. Jednak kapitan odskoczył zręcznie i wyciągnął przed siebie szablę. Generał zamarł w pół ruchu. Francuz splunął mu pod nogi i wrócił do plutonu egzekucyjnego. Zajął miejsce z boku linii. Ponownie uniósł szablę. — Prêt! Tym razem wszyscy unieśli broń. — En joue! Strzelcy wycelowali. Dembiński popatrzył ze smutkiem na Żmijewską i rzekł: — Przykro mi, Elizo. Próbowaliśmy. Miała zbyt ściśnięte gardło, by odpowiedzieć, skinęła więc tylko głową. — Pieprzone żabojady! — krzyknął Mitchell. Szabla Francuza świsnęła w powietrzu. — Tirez! Huk. Eliza zmrużyła odruchowo oczy. Krew uderzyła jej do głowy. Pluton egzekucyjny wydawał się odpływać na obłoku prochowego dymu. Usłyszała głuche pacnięcia kul uderzających o ciało oraz

brzęknięcia rykoszetów. Powietrze przesiąkło zapachem krwi i prochu. Gdy dym zaczął się rozwiewać, Eliza zdała sobie sprawę, że nadal stoi. Zerknęła w bok. Dembiński leżał na twarzy, wciskając w błoto prychającą głowę Mitchella. Na plecach generała widniało przynajmniej siedem dziur po kulach. Trzeci ze skazańców rzucał się w błocie, dwukrotnie trafiony. Eliza niepewnie spojrzała w dół, na własne ciało. Wiedziała, jak dziwnie działa szok po postrzale. Jednak na swoim brzuchu i piersi nie spostrzegła krwawego śladu. Nie trafiła jej ani jedna kula. Widocznie żołnierze postanowili nie strzelać do kobiety, licząc, że zrobi to któryś z ich towarzyszy. Francuski kapitan ryknął wściekle i rąbnął najbliższego strzelca w potylicę tak mocno, że aż zerwał mu z głowy czako. Potem uniósł szablę i rozkazał plutonowi ładować broń. Strzelcy postawili karabiny kolbą przy stopie, wyciągnęli z ładownic papierowe patrony, zabrali się do nabijania. Zerknęła jeszcze raz w bok. Przynajmniej Mitchell ocalał. Zdołał wysunąć się częściowo z kurty Dembińskiego i patrzył na Elizę smutnym wzrokiem. — Prêt! — krzyknął kapitan. Strzelcy wyprężyli się jak struny. — En joue! Żmijewska odwróciła się w stronę dwunastu luf wycelowanych w jej pierś. Nieludzki ryk sprawił, że strzelcy podskoczyli. Jeden ściągnął spust. Kula wbiła się w cegły tuż obok Elizy. Ryk się powtórzył. Zaraz potem piwniczne drzwi otworzyły się z hukiem i wypadł zza nich Xa’ru. Miał szalony, nieobecny wzrok. Był ochlapany krwią. W szponach wciąż jeszcze trzymał górną połowę więziennego strażnika. Eliza poczuła, że żołądek podchodzi jej do gardła. I to nie z powodu pechowego Francuza. Nad głową Xa’ru wisiała obrzmiała narośl: bąblowaty, nakrapiany sinymi cętkami grzyb na długiej nóżce, wrastającej korzeniami w głowę owada. Grzyb podskakiwał i sprężynował przy każdym ruchu. Wyglądał, jakby miał zaraz

pęknąć. Eliza spojrzała na dłonie Xa’ru i zobaczyła wiszące na nich resztki kajdanów. Francuzi musieli zamknąć go spętanego, więc tetygon nie mógł oczyszczać sobie głowy. Żmijewska wolała się nie zastanawiać, jak musiał cierpieć, siedząc całe dni ze skrępowanymi rękoma, podczas gdy pasożyt rósł i stopniowo odbierał mu rozum. Wreszcie grzyb dojrzał. Wszedł w ostatnią fazę. Przejął kontrolę nad żywicielem. Gdy Francuzi wyciągali Żmijewską i Mitchella na podwórzec, musieli przejść na tyle blisko celi owada, że Xa’ru wyczuł ich przerażone myśli. Wtedy odezwał się w nim jakiś ostatni kawałek dawnego siebie. Teraz najwyraźniej nie było już po nim śladu, bo na dziedzińcu tetygon stanął zupełnie zdezorientowany, rozglądając się na wszystkie strony. — Xa’ru! — krzyknęła Eliza. Nie zwracał na nią uwagi. Skierował swoją obciążoną grzybem głowę w bok i w górę — na dach trzypiętrowego budynku, zwieńczony wieżyczką pokrytą miedzianą blachą. Tymczasem francuski kapitan wykrzyczał rozkaz. Strzelcy zwrócili w stronę Xa’ru świeżo załadowane karabiny. Owad się spiął. Skoczył wysoko, aż na sam dach. Francuzi strzelili. Kilku trafiło. Tetygon nic sobie z tego nie robił. Eliza nie czekała na dalszy rozwój wypadków. Dopadła do trupa Dembińskiego, klęknęła i związanymi rękami zaczęła niezdarnie wyciągać głowę Mitchella zza kurty. — Nie — krzyknął Szkot. — Zostaw! Poradzę sobie! Kapitan spostrzegł, co robi kobieta. Krzyknął na swoich ludzi. Paru odwróciło się w stronę Elizy, ale tylko jeden miał załadowany karabin. Strzelił i chybił. Kapitan ruszył z szablą w kierunku Żmijewskiej. — Idź! — powtórzył Mitchell. — Żegnaj — wyszeptała Eliza, kładąc mu dłoń na czole. Potem rzuciła się w stronę małej furty w murze. Kapitan skoczył za nią. Naparła na furtę całym barkiem i wypadła na większy, przedni dziedziniec. Szeroka, otwarta brama prowadziła stąd prosto na ulicę.

Kilku stojących na dziedzińcu żołnierzy nawet jej nie zauważyło — wszyscy gapili się w górę, na dach, którego szczytem biegł Xa’ru. Francuzi po obu stronach budynku nabijali karabiny i strzelali, ale trudno było trafić gigantycznego zielonego pasikonika, który pędził w stronę iglicy, siejąc na lewo i prawo zerwanymi dachówkami. Wreszcie dotarł do celu, wspiął się na sam szczyt i wyprężył jak struna, próbując sięgnąć jak najwyżej. Na obliczu Xa’ru pojawiło się coś na kształt ludzkiego uśmiechu. Teraz, gdy stanął nieruchomo, kule zaczęły trafiać, rozrywając ciało. Tetygon jednak nie dbał o ukąszenia ołowianych komarów. Był wysoko, ponad dachami i ludźmi. Połączył się ze słońcem, wiatrem. Na dole rozciągał się świat — otwarty, płaski, gotowy na zasiew. Przyjemne drżenie przenikało ciało owada od czubka głowy aż po końcówki szponów. Czuł całkowite spełnienie, nawet jeśli to uczucie było tylko iluzją, którą podsuwał mu grzyb. Eliza przystanęła w bramie i ostatni raz pozdrowiła przyjaciela dłonią. Nie wiedziała, czy to zobaczył. Wreszcie grzyb na głowie Xa’ru eksplodował, rozpylając mgiełkę sinych zarodników, którą wiatr porwał i uniósł ponad dachami Paryża. Martwe, bezwładne ciało owada runęło z iglicy na dach, zsunęło się po nim powoli, a potem spadło na podwórzec. Tego Eliza już nie widziała. Biegła ulicą, między paryżanami, którzy z zadartymi głowami wskazywali sobie miejsce, gdzie przed chwilą rozegrał się dziwny i straszny spektakl.

ROZDZIAŁ XXII

Nam strzelać nie kazano. — Wszedłem na kulomiot I spojrzałem na pole, którem carski pomiot Nadciągał szeregami jako morza brzegi: Piechota, kawaleria, strzygi, wszędobiegi; Za niemi wódz — w koronie etheru zasiada Na żarptaku co skrzydła ogniste rozkłada, Spod których kolumnami trupy ożywione Bez tchu, bez serc, bez ducha idą w naszą stronę. Lśni morze bagnetów, ziemia dudni. Jak sępy Czarne chorągwie martwe prowadzą zastępy. Adam Mickiewicz, Reduta Ordona13, 1832

Gdy zdyszana Eliza wpadła do domu Słowackiego, poeta był czymś tak podekscytowany, że nawet nie spytał jej, gdzie była tyle dni, ani dlaczego wygląda, jakby właśnie wypełzła z grobu. Zamiast tego Juliusz zaczął wymachiwać Elizie przed nosem najnowszym wydaniem „Moniteur”, gdzie na pierwszej stronie widniała rycina przedstawiająca Bułat unoszący się nad płonącymi ruinami Bramy Petersburskiej. Okazało się, że Konrad Załuski zgubił brytyjski pościg gdzieś nad biegunem północnym, a potem niespodziewanie zaatakował rosyjską stolicę, ostrzelał największe etherowe wrota na świecie, zniszczył okręty powietrzne cara i zniknął. Nikt nie miał pojęcia, co zamierza dalej. Mocarstwa Europy mobilizowały floty, by przygotować się na kolejny atak. Tymczasem pierwszy korpus Księstwa Warszawskiego, którym

osobiście dowodził Józef Poniatowski, w sile dwudziestu pięciu tysięcy żołnierzy przekroczył granicę Cesarstwa Austriackiego i maszerował na Kraków. Po Francji, Włoszech i Węgrzech w Europie zaczynała się kolejna wojna. Dowiedziawszy się o tym wszystkim, Eliza postanowiła nie zwlekać. Było dla niej teraz oczywiste, że Konrad weźmie jakoś udział w kampanii. Wzięła od Słowackiego trochę pieniędzy, fałszywy paszport Księstwa, przebrała się, domyła i ledwie dzień po tym, jak wytoczyła się na ulicę z miejsca własnej egzekucji, ruszyła w podróż. Na wszystkich drogach wychodzących z Paryża stało wojsko, które kontrolowało podróżnych. Nie kursowała kolej etherowa ani dyliżansy. Słowacki uprosił więc znajomego Francuza, by przewiózł Elizę prywatnym powozem do Reims. Tam Żmijewska zatrzymała się tylko na godzinę, by zjeść coś i skompletować niezbędny w podróży bagaż. Następnie ruszyła dyliżansem do Luksemburga. Za oknem migały tonące w wieczornym półmroku pola Francji, przesuwały się wsie i miasteczka. Eliza Żmijewska pędziła przez pogrążony w wojnie kontynent, na każdym postoju sprawdzając nagłówki gazet, a wydarzenia zawsze były o krok przed nią. Gdy wysiadła w Luksemburgu, dzienniki rozpisywały się o tym, że pułki Poniatowskiego rozbiły pod Chęcinami pospiesznie sformowany korpus marszałka von Ficquelmonta, który próbował zagrodzić im drogę. Karykatura w gazecie pokazywała Polskę jako zrywającego się z łańcucha wściekłego psa, przed którym sąsiednie państwa robią krok w tył. Rosja ukazana była jako nadchodzący z boku brodacz z wielką pałką. Z Luksemburga Żmijewska pojechała kolejnym dyliżansem do Frankfurtu nad Menem. Tam dowiedziała się, że powstanie, wsparte przez samodzielną brygadę Księstwa, oswobodziło Częstochowę, podczas gdy główne siły Poniatowskiego zbliżały się prędko do Krakowa. Von Ficquelmont uciekł na południe i oczekiwał posiłków, ale większość austriackich pułków była już uwiązana we Włoszech i na Węgrzech. Austriacy całą nadzieję pokładali w rosyjskiej armii generała-marszałka Iwana Paskiewicza, który przekroczył tymczasem granicę Księstwa Warszawskiego i szedł w stronę polskiej stolicy.

Generał Chłapowski, dowodzący drugim korpusem Księstwa, cofał się przed nim bez walki, nękając go atakami powietrznych okrętów, na które Rosjanie nie mieli obecnie dobrej odpowiedzi. We Frankfurcie Eliza wsiadła w nocny pociąg do Drezna. Etherowa kolej jechała dziesięć godzin, prując przez Niemcy w deszczu i kłębach pary, buchającej z rozgrzanych boków potężnej lokomotywy. Gdy trafiła do Drezna, zastała ulice pokryte rozbitym szkłem oraz transparentami zerwanymi po niedawnej manifestacji. Wszyscy mówili tylko o jednym: Polacy weszli do Krakowa przy niewielkim oporze austriackiego garnizonu. Von Ficquelmont uciekł jeszcze bardziej na południe i słał do Rosjan rozpaczliwe prośby, by przyszli mu z pomocą. Na myśl, że nad dawną stolicą Polski powiewa teraz biało-czerwona flaga, Żmijewskiej przyspieszyło tętno. Tym bardziej zależało jej, by jak najszybciej przekroczyć granicę Księstwa. Z Drezna kolejny dyliżans przewiózł ją do Breslau, z jednodniowym postojem w Görlitz. Na miejscu dogoniły ją sensacyjne wieści. Bułat zjawił się ponownie! Ostrzelał z pokładowych dział Bramę Wiedeńską, niszcząc ją niemal doszczętnie, a potem zniknął w chmurach. Walcząca na trzy fronty Austria została odcięta od posiłków z pozaświatowych kolonii. Paskiewicz był już w tym czasie po pierwszych starciach z przednimi strażami Chłapowskiego, które spowalniały jego marsz na Warszawę, by kupić więcej czasu na przygotowanie redut, wałów i okopów. Austriacki ambasador ubłagał tymczasem cara, by siły rosyjskie porzuciły pomysł o zdobyciu polskiej stolicy i wsparły von Ficquelmonta. Paskiewicz był niechętny. Podzielił armię na dwie części. Większa ruszyła na południe, połączyć się z Austriakami. Mniejsza miała oblegać Warszawę i związać walką Chłapowskiego oraz jego flotę powietrzną. Stawało się jasne, że Poniatowski znajdzie się wkrótce w wielkim niebezpieczeństwie, mając przeciwko sobie silne korpusy rosyjskie i austriackie. W Breslau Eliza musiała podjąć decyzję, dokąd jechać dalej. Z początku planowała dostać się wpierw do Warszawy, ale równie ważna mogła okazać się bitwa, do której miało dojść pod Krakowem.

Żmijewska była niemal pewna, że Załuski pojawi się w którymś z tych kluczowych miejsc. Tylko w którym? Przespała jedną noc w zajeździe Rautenkranz na Ohlauer Strasse, zjadła śniadanie na rynku i postanowiła: Kraków. Prędko odkryła, że pociągi ani dyliżanse nie jeżdżą na ogarnięte wojną ziemie. By dotrzeć jak najbliżej granicy, musiała skierować się do Oppeln. Stamtąd zabrała się dalej z pewnym mężczyzną, który oficjalnie wiózł na granicę w Lublińcu beczki kiszonej kapusty. Jednak gdy pojazd zaczął toczyć się po wybojach, Eliza prędko usłyszała, że pod plandeką, między beczkami, brzęczą szable i lufy karabinów. Mężczyzna nie pachniał najlepiej i trochę za blisko przysunął się do niej na koźle, ale przynajmniej był dobrze poinformowany. Powiedział, że główne siły Paskiewicza oraz wzmocniony posiłkami austriacki korpus Ficquelmonta nadciągają z dwóch stron na Kraków. Przednia straż Rosjan została niedawno pobita pod Sandomierzem, ale pułki, które tego dokonały, Poniatowski ściągnął zaraz do wzmocnienia Krakowa. Wyglądało na to, że Żmijewska jedzie we właściwym kierunku. Nową granicę Księstwa Warszawskiego przekroczyła w dniu 14 maja, w Lublińcu. Od Krakowa dzieliły ją już tylko dwa dni podróży.

*** Stary pielgrzym siedział pod wierzbą, na wale usypanym wzdłuż drogi, otoczony śpiewem ptaków, łagodnym szumem wiatru i charczeniem konających. Żuł skórkę chleba. Jego wodniste, okolone głębokimi zmarszczkami oczy patrzyły na zaorane pole, które zaczynało się u stóp pielgrzyma i łagodnie opadało ku linii odległych drzew i płytkiej rzeczce. Pole pokrywali polegli. Tysiące poległych. Pielgrzym w zamyśleniu podziwiał geometryczne, różnokolorowe odciski, które bitwa zostawiła w terenie. Na przykład tuż przed nim w chaosie pobojowiska wyraźnie odcinał się czworobok niebieskich mundurów. Dragoni Paskiewicza próbowali tu skruszyć stojący na skrzydle dziesiąty pułk piechoty Księstwa Warszawskiego. Strzelcy

sformowali czworobok najeżony lufami i bagnetami. Bronili się długo. Wielu zginęło i leżało dokładnie tam, gdzie wcześniej stali. Nieco dalej pole rozcinały długie linie zielonych mundurów — bataliony rosyjskich piechurów stanęły tu naprzeciw głównej linii Polaków i wymieniały z nimi strzały. Szeregi Rosjan kruszyły się i kruszyły. Paskiewicz podciągał w to samo miejsce coraz to nowe odwody, aż w końcu powstał tu prawdziwy wał martwych carskich żołnierzy. Dalej: klin mundurów niebieskich. Tu żniwo zbierał rosyjski etherowy kulomiot. Gęsta szachownica mundurów błękitnych, białych oraz końskich ciał — tu szwoleżerzy Księstwa zwarli się z rosyjskimi kirasjerami we wściekłej kawaleryjskiej potyczce. Natomiast odległe wzgórza za rzeczką były przyprószone rzadko rozsianymi zielonymi mundurami — tam lansjerzy Księstwa ścigali do końca uciekającą rosyjską piechotę, kładąc trupem kogo się dało. Bitwa rozegrała się poprzedniego dnia. Przez noc większość rannych zabrało ze sobą wojsko lub mieszkańcy okolicznych wiosek. Kilku wieśniaków przeczesywało jeszcze pobojowisko — ubrane w szare łachmany sylwetki, schylające się co chwilę na polu zmarłych; cisi siewcy śmierci. Tu i ówdzie jęczeli ludzie, których wcześniej wzięto za martwych, i konające konie, o których zapomniano. Pielgrzym wiedział jednak, że przed zachodem słońca na polu zapadnie błoga cisza. Żuł skórkę chleba długo i z namaszczeniem. Po części dlatego, że miał niewiele zębów. Po części, bo wkraczał na polskie ziemie, gdzie ludzie nie przywykli do proszalnych dziadów. Wiedział, że nie może już liczyć na darmowe poczęstunki — prędzej ktoś poszczuje go psem lub pogoni kijem. Ten kawałek chleba mógł być jego ostatnim posiłkiem aż do samego Krakowa. Gdy skończył jeść, otrzepał długą brodę z okruchów, a potem wstał przy akompaniamencie strzykających stawów i trzeszczących kości. Przygładził swoją brudną, śmierdzącą szatę. Zarzucił na ramię ciężki wór. Chwycił w dłoń sękaty kij. Ruszył drogą wzdłuż pobojowiska. Drewniane krzyże wiszące na jego piersi klekotały jak kołatka trędowatego.

Pielgrzym nie uszedł daleko. Po ledwie mili zauważył stojącą przy drodze czwórkę młodych mężczyzn. Z początku wziął ich za maruderów, ale gdy zbliżył się, marszcząc krzaczaste brwi, spostrzegł, że to chłopacy z okolicznych wsi, którzy poprzebierali się we fragmenty znalezionych mundurów. Dwóch — pierwszy w niebieskożółtej, ochlapanej krwią kurcie lansjera, a drugi w zielonej kurcie rosyjskiego dragona — niezdarnie okładało się szablami. Trzeci zagrzewał ich do walki w czerwonym, długim mundurze kozaka. Czwarty siedział na poboczu w powgniatanym kirysie kawalergarda i pociągał z piersiówki. Wszyscy czterej wyglądali na odrobinę pijanych. Na brzegu traktu leżały pakunki z drobiazgami zagrabionymi zmarłym. Pielgrzym nie zamierzał omijać mężczyzn. Boży ludzie nie znali strachu. Wymamrotał kilka słów, ucałował krzyż i ruszył im na spotkanie. Szabrownicy spostrzegli go. Przerwali pojedynek. — Paskiewicz idzie. Ino coś mu się zbiedniało — rzekł lansjer, wskazując pielgrzyma czubkiem poszczerbionej szabli. Reszta gruchnęła śmiechem. Pielgrzym szedł dalej. — Nam tu ruskich nie trzeba! — krzyknął kirasjer. — Wracaj, skąd przylazłeś, dziadu! Pielgrzym się nie zatrzymał. — Może głuchy? — spytał dragona kozak. Lansjer tymczasem wyszedł przed pozostałych, zagrodził pielgrzymowi drogę, a gdy ten próbował go wyminąć, pchnął go mocno do tyłu. — Ja boży człowiek — odparł pielgrzym łamaną polszczyzną, z ciężkim rosyjskim akcentem. — Biały gołąb. W pokoju idu. — Tyć ty jesteś czarny obdartus, a nie biały gołąb! — zadrwił kozak. — Głupiś. — Kirasjer uderzył kozaka po łbie. — To skopiec. — Sko… co? — No te durne dziady, co sobie kutasa obrzynają! Wierzą, że jak sto tysięcy ludzi tak sobie obetnie, przyjdzie Chryste Pan.

— Nie może być… — rzekł dragon. — Pokaż! — krzyknął kozak. — Pokaż, inaczej nie przepuścimy! — zażądał lansjer. — Pany, puśćcie. Ja pielgrzym — rzekł spokojnie starzec. Dopadli go z obu stron. Dragon i lansjer podwinęli mu szatę i opuścili spodnie. Na brudnym ciele skopca wyraźnie było widać jaśniejszą, okoloną siwymi włosami bliznę. — Patrz go! Ma kiep jak baba! — Pies mu kiełbasę ukradł! — I jak, nadszedł twój pan, śmierdzielu? Śmiali się, klepiąc nawzajem po plecach i pokazując sobie krocze starca, który stał spokojnie, z zaciśniętymi ustami. Gdy się naśmiali i go puścili, podciągnął spodnie, przygładził szatę i ruszył do przodu. — Hej, gdzie leziesz? Pozwoliliśmy? — krzyknął dragon. — Może by tak na nim żelaza spróbować? — spytał lansjera kozak, świszcząc w powietrzu szablą. Lansjer zastanowił się chwilę. — Ostaw go — odparł. — Nie lza krwi bożego człowieka wylewać. Pielgrzym odszedł dobre dwadzieścia kroków w dół gościńca, gdy jego obuta w znoszony sandał, pokryta twardymi naroślami stopa potknęła się o bruzdę. Starzec się zachwiał. W worku, który miał na plecach, coś brzęknęło głośno, metalicznie. — Poczekajcie, dziadku! — krzyknął kirasjer. Pielgrzym zatrzymał się i oparł ciężko na kiju. — Co tam niesiecie? Starzec nie odpowiedział. Polak podszedł do niego. Uderzył czubkiem szabli o brudny wór. Kolejny brzęk. — Zdejmujcie — rzekł. Skopiec powoli opuścił worek na ziemię, a kirasjer uniósł go i potrząsnął. Brzęknięcie zwabiło pozostałych, którzy ruszyli w ich stronę. Tymczasem chłopak zajrzał do wora. Popołudniowe słońce błysnęło na polerowanych mosiężnych i stalowych elementach, skomplikowanych klamrach, zdobionych panelach. Przedmiot w worze przypominał trochę prostokątny metalowy plecak ze

skórzaną uprzężą. Prosty chłopak ze wsi nie miał nawet pojęcia, do czego mógł służyć. Wiedział jednak, że musi być bardzo cenny. Dużo cenniejszy niż wszystko, co zebrali na pobojowisku. — No, no, dziadku… — rzekł i podniósł oczy na pielgrzyma w momencie, gdy ten wyciągnął spod swojej brudnej, obszarpanej koszuli etherowy pistolet. Słońce błysnęło na krótkiej lufie. Zaszumiała cewka. Pielgrzym wyszeptał modlitwę i ściągnął spust. Głowa wiejskiego chłopaka eksplodowała jak arbuz. Ptaki zerwały się z drzew po obu stronach traktu. Gdy minął pierwszy szok, lansjer i kozak rzucili się na pielgrzyma. Dragon zaczął uciekać w pole. Pielgrzym ściągnął spust trzykrotnie. Trzy strzały. Trzy trupy na pylistym gościńcu. Starzec podmuchał na rozgrzaną lufę, odwiesił pistolet z powrotem do skórzanej kabury, ukrytej pod pachą zawszonego ubrania, zawiązał worek, zarzucił go sobie na plecy i ruszył dalej gościńcem. Do Krakowa nie było już daleko.

*** Fiakry drzemały pod mariacką wieżą. Gołębie dreptały po wyprażonej słońcem przestrzeni rynku. Kraków trwał jasny, nieruchomy, uśpiony ciepłem wiosennego dnia. Eliza stała przez chwilę w cieniu Sukiennic, oszołomiona tym spokojem. Była przekonana, że istnieje nienarodzony jeszcze wiersz, który odda atmosferę i melancholię tego miasta, nic nie robiącego sobie z wojny i wichru dziejów. Szyldy z podobiznami Franciszka Józefa I dalej wisiały wzdłuż ulic. Damy z pięknymi długimi włosami spacerowały pod rękę z dżentelmenami w cylindrach. Tu i ówdzie przemknął rewolucjonista w długiej pelerynie, na piersi nosząc kotylion w polskich kolorach. Z oddali brzmiała pieśń huzarów. Żmijewska chętnie chłonęłaby dłużej spokój tego miejsca. Ostatnio widziała tyle strachu i śmierci, że takie lekarstwo wydawało się bardzo na miejscu. Chętnie spróbowałaby odkryć ten nienapisany wiersz. Nie miała jednak czasu.

Od uprzejmych piechurów z dwunastego pułku Księstwa Warszawskiego dowiedziała się, że Poniatowski ulokował swój sztab w austriackich koszarach na Wawelu. Eliza postanowiła udać się tam natychmiast, choć była zmęczona, spocona i oblepiona pyłem z gościńca. Wspięła się brukowaną ścieżką na wawelskie wzgórze. Po lewej widziała płynącą spokojnie Wisłę. Po prawej wznosił się Zamek Królewski, który Austriacy rok temu zaczęli przerabiać na twierdzę, zamurowując okna i skuwając barokowe elementy fasad. Wkrótce minęła szpital wojskowy i dotarła do bramy na dziedziniec zewnętrzny zamku. Pilnowało jej kilku żołnierzy. Żmijewska pomyślała, że pewnie zdołałaby im wmówić, że niesie ważne informacje od Rady Emigracyjnej. Nie chciała jednak ryzykować. Miała inne wyjście. Była już blisko ziem, które Żmij powierzył swoim córkom. Czuła, jakby ze stóp wyrastały jej długie korzenie, które przewiercały glebę, rozłupywały skały, sięgały do samego serca Ziemi i wytaczały z niej sekretny, życiodajny sok, który następnie tłoczyły jej w żyły. Wystarczyło, że szepnęła kilka słów, a strażnicy przestali ją dostrzegać. Przeszła tuż obok i tylko jeden odwrócił się, czując w powietrzu obcą nutę — perfumy Elizy. Intruza nie spostrzegł także nikt na dziedzińcu ani w korytarzach koszarów. Dała się zauważyć dopiero, gdy weszła do rozległej, zamkowej sali, na której środku Poniatowski właśnie odprawiał swój sztab. Kilku oficerów posłało jej ukradkowe spojrzenia, ale wszyscy byli przekonani, że skoro strażnicy dopuścili ją aż tutaj, miała z księciem jakieś oficjalne (lub nieoficjalne) sprawy. Atmosfera w sali była niemal senna. Za szeroko otwartymi oknami gruchały gołębie. Łagodny wiatr szeleścił zasłonami. Tylko ostre, metaliczne cykanie zegara przypominało wszystkim, że czas nie stanął w miejscu. Każdy ruch sekundowej wskazówki przybliżał o jeden krok maszerujące z południa i północnego-wschodu pułki wroga. Poniatowski miał plan. Pochylał się nad mapami, tłumaczył, wskazywał palcami pozycje. Wyglądał przy tym, jakby ubyło mu czterdzieści lat. Eliza nie spodziewała się, że człowiek w jego wieku

może mówić z takim ogniem. Oficerowie słuchali w nabożnej ciszy. Wielu wstąpiło do armii Księstwa i służyło w niej długie lata z myślą o tym właśnie momencie. Oto wszystko się wypełniło. Oto byli na zamku dawnych królów Polski. Oto walczyli o wskrzeszenie Rzeczpospolitej. Musieli tylko pokonać osiemdziesięciotysięczną armię, mając niespełna dwadzieścia tysięcy ludzi. Eliza poczekała cierpliwie, aż narada się skończy. Gdy oficerowie stuknęli obcasami, zasalutowali i odmaszerowali, Żmijewska ruszyła powoli w stronę sędziwego marszałka. Poniatowski stał, nadal zapatrzony w mapy. Żmijewska wiedziała, że książę dowodził armią, zanim się urodziła. W 1788 walczył w wojnie austriacko-tureckiej. Pokonał Rosjan pod Zieleńcem w 1792 roku. Wziął udział w insurekcji 1794. W 1809 bił się z Austriakami pod Raszynem. W 1812 u boku Napoleona walczył pod Smoleńskiem, Borodino i Moskwą. Cudem przeżył odwrót przez Berezynę. Dowodził całym francuskim skrzydłem w bitwie pod Lipskiem, w 1813 roku, gdy pierwszy raz zastosowano broń etherową, a Napoleon udowodnił, że przegrana kampania w Rosji nie złamała ani jego, ani Wielkiej Armii. Później Poniatowski brał udział w cesarskich kampaniach roku 1819 oraz 1821. Dowodził w wojnie obronnej 1831, gdy Rosjanie po nieudanym litewskim powstaniu postanowili zgnieść stojące za nim Księstwo Warszawskie. Wreszcie pobił Dybicza w 1838 roku, pod Elblągiem, w trakcie wiosennej ofensywy prusko-rosyjskiej. Eliza poznała jednak po jego wyrazie twarzy, że nadchodzącą bitwę uważał za najtrudniejszą i najważniejszą w całej swojej karierze. — Proszę wybaczyć, wasza książęca mość — zaczęła dwornie. Poniatowski dopiero po chwili uniósł wzrok znad mapy. — O cóż pani chodzi? — spytał. Żmijewska postanowiła przejść do sedna: — Nazywam się Eliza Żmijewska. Jestem przyjaciółką i współpracowniczką Konrada Załuskiego. Muszę się koniecznie dostać na jego okręt. — W takim razie mam nadzieję, że potrafi pani latać — odparł z rozdrażnieniem Poniatowski.

— Drogi książę, skąd ta złość? — spytała. — Nie rozumiem… — Nie rozumie pani? — przerwał Poniatowski. — A ja nie rozumiem, co robi ten szaleniec! Najpierw wbił kij w sam środek mrowiska, niszcząc Rosjanom bramę. Potem to samo zrobił w Austrii, rozwścieczając cesarza Franciszka i jego sztab dużo bardziej niż nasze wejście do Krakowa. Poniatowski uderzył palcem w mapę i kontynuował: — Miałem nadzieję rozbić drugi korpus Paskiewicza, nim dotrze do miasta, ale ten przeklęty Załuski zaatakował Rosjan w marszu i wepchnął ich prosto w ramiona austriackiej armii. Ten człowiek zachowuje się, jakby chciał ściągnąć mi na głowę każdego wroga w tej części Europy! Jak mamy planować, nie wiedząc, gdzie się pojawi ani co nowego wymyśli? — Tym bardziej muszę do niego dotrzeć! — powiedziała Eliza. — Na pewno książę ma jakiś pomysł, gdzie szukać Załuskiego. — Żadnego. Przykro mi. Przelatuje wysoko nad chmurami. Każdy zwiadowca, który dostrzeże tylko błysk na niebie, od razu pisze, że widział Bułat. Jeśli istotnie znajdzie pani sposób, by odnaleźć tego wariata, niech mu pani powie, żeby podporządkował się mojemu sztabowi albo zostawił wojnę ludziom, którzy się na niej znają. Teraz bardziej szkodzi, niż pomaga. — Załuski chce dobrze… — zaprotestowała Eliza. — Od tej dobroci za dwa dni może tu wisieć z powrotem austriacka flaga! — krzyknął Poniatowski. — A teraz proszę dać mi spokój i nie zawracać głowy bzdurami! Żmijewska zacisnęła zęby. Była zła i zaskoczona. Nie spodziewała się, że tak blisko celu napotka nową trudność. Ukłoniła się Poniatowskiemu na pożegnanie, po czym prędkim krokiem wyszła z sali. Zdenerwowana, minęła kilka pogrążonych w ciszy zamkowych komnat, gdzie portrety dawnych królów i gotyckie zbroje spoglądały na wirujące drobinki kurzu. Wyszła na wewnętrzny dziedziniec. Przymknęła oczy i chwilę wdychała zapach rozgrzanych kamieni. Podziałało. Poczuła, że tętno jej się uspokaja. Gdy stała tak, spomiędzy arkad otaczających dziedziniec wyszedł

starszy, wysoki mężczyzna w dobrze skrojonym, cywilnym surducie. Przystanął tuż za Elizą, a potem rzekł cicho: — Droga pani? Obróciła się. Miała przed sobą człowieka, którego trudno było nie poznać: sięgające ramion bujne włosy okalały surową twarz, na której długi nos łączył się z brwiami w charakterystyczną linię. Pod jej łukami widniała para zmrużonych, zmęczonych oczu. Adam Mickiewicz. Eliza ukłoniła się poecie i powiedziała: — Miło wreszcie spotkać mistrza osobiście. Mickiewicz się uśmiechnął. — Rzekła to pani w taki sposób, że nie wiem, czy aby już się jakoś nie poznaliśmy — odparł. — Korespondowaliśmy — powiedziała, wyciągając do Mickiewicza dłoń. — Eliza Żmijewska. — Faktycznie! Walczyła pani na Litwie z Emilią Plater. Napisała do mnie pani długi list, wyliczając wszystko, com niezgodnie z prawdą historyczną napisał w Śmierci pułkownika i Reducie Ordona. Miałem nawet zamiar odpisać i wyłożyć swoje racje, ale mojej żonie, Celinie, pogorszyło się akurat bardzo. Potem inne rzeczy mnie pochłonęły. Eliza pokręciła głową. — Niech mistrz nie przeprasza. To była głupota. Już zrozumiałam, że nie wszystkie prawdziwe historie są warte opowiedzenia dokładnie tak, jak się rozegrały… Dawno mistrz przybył? — Dwa dni temu. Spóźniłem się niestety na samo wyzwolenie, ale mam nadzieję zobaczyć tu jeszcze niejedno. — Nie lepiej byłoby przeczekać wszystko w Warszawie? — spytała. — Iskry wielkiej sztuki rodzą się tam, gdzie trą o siebie siły historii — odparł filozoficznie Mickiewicz. — Ale nie mówmy więcej o mnie. Mam dla pani propozycję… — Zamieniam się w słuch — odparła, podając mu ramię. Poeta chwycił ją pod rękę. Ruszyli razem w stronę bramy czerniejącej na końcu dziedzińca. — Posłyszałem fragment pani rozmowy z księciem. Sam odbyłem z nim niedawno podobną. Książę nie wierzy, że Załuski ma jakiś plan.

Widzi go jako utrapienie — powiedział Mickiewicz. — Ale ja dobrze poznałem Konrada w Wilnie. Taka osoba nie popełnia przypadkowych błędów. Myślę, że w całym Krakowie tylko ja i pani rozumiemy duszę Załuskiego. — I nic nam z tego nie przyjdzie, jeśli nie dostanę się na pokład Bułatu — zauważyła Eliza. — Gdybyśmy znaleźli okręt, Załuski panią przyjmie? Eliza potwierdziła. — Miałam być w jego załodze. Tylko nieszczęśliwe okoliczności sprawiły, że wyleciał beze mnie. Eliza i Mickiewicz przeszli zewnętrzny dziedziniec i opuścili zamek główną bramą. Stanęli na samej krawędzi wawelskiego wzgórza. Pod nimi wiła się Wisła, ściśnięta gorsetem kamiennych nabrzeży. Słońce prażyło z bezchmurnego nieba. — W takim razie możemy połączyć siły — powiedział Mickiewicz. — Ja mam wielu przyjaciół w mieście oraz w armii. Posiadam też pieniądze, które pozwolą nam wynająć pomoc. Pani zaś jest współpracowniczką Załuskiego i ma wstęp na jego pokład. Razem możemy zdziałać wiele dobrego. Eliza Żmijewska skinęła głową. — Mam tylko jeden warunek — rzekł poeta. — Jeśli uda się pani dotrzeć na pokład Bułatu, zda mi pani dokładnie sprawę z całej tej historii, począwszy od Londynu, nie szczędząc żadnego szczegółu. — Żeby potem mistrz zignorował te fakty, jak w Śmierci pułkownika? Adam Mickiewicz zaśmiał się głośno. — Chyba mówiła pani, że rozumie zasady licencji poetyckiej? — odparł. — Jeśli tu za parę dni narodzi się nowy naród, trzeba od początku kuć jego duszę. Moim obowiązkiem jest robić to tak skutecznie, jak tylko się da. — Dobrze. Ale muszę mistrza ostrzec, że jestem konkurencją — odparła zadziornie Eliza. — Może sama będę chciała napisać o tym wszystkim? Może to ja zechcę kuć tę duszę? — W takim razie dam pani fory. Powiedzmy… rok. Swą wersję ogłoszę drukiem nie wcześniej jak za dwanaście miesięcy.

— Zgoda — odparła Eliza. Uścisnęli sobie z Mickiewiczem dłonie. Daleko za nimi, na wieży mariackiej, zegar wybił południe. Ponad dachami Krakowa rozbrzmiały pierwsze dźwięki hejnału.

ROZDZIAŁ XXIII

„Wszyscy już są? Proszę, tu zostało jeszcze miejsce. Ethan! Zamknij z łaski swojej drzwi. Świetnie. Zaczynamy. Moi drodzy, dotarły do mnie przed chwilą niezwykłe wieści. Mogą okazać się dla was szokujące, więc proszę, aby panie i panienki usiadły. Tak, pani Darwood też. Gotowi? Zatem: nasz dobry pan żyje. Spokojnie! Spokojnie! Dajcie mi dokończyć. Sir Thomas Mitchell odnalazł się we Francji. Nikt nie wie, jak trafił tam

z Europy13, ale został wplątany w jakąś pożałowania godną awanturę i wylądował w paryskich lochach. Na szczęście ambasada się o tym dowiedziała. Zaaranżowano zwolnienie sir Thomasa oraz jego przewóz do Anglii. Z przyjemnością ogłaszam, że sir Thomas właśnie opuścił Londyn i jest w drodze do Grangemouth. Spokojnie! Proszę o ciszę! Musicie wiedzieć, że sir Thomasa dotknęła niefortunna przypadłość. Otóż nie posiada już nóg ani rąk. Jeśli dobrze rozumiem, nie ma również korpusu, choć Bóg tylko wie, co w takim razie trzyma go przy życiu. Tak czy inaczej, niezwykły stan pana domu wymaga od nas niezwykłych przygotowań. Andrew? Przywieziesz z miasteczka kilka stóp kiru i zakryjesz wszystkie portrety w Grangemouth Hall od szyi w dół. Nie chcemy, by sir Thomas popadł w melancholię, porównując się z bardziej kompletnymi przodkami. Mary? Wyniesiesz na strych całą garderobę sir Thomasa, by widok spodni i fraków nie sprawił mu przykrości. Zamówiłem już wózek, który będzie utrzymywał głowę pana na wysokości, na jakiej zwykła znajdować się przed nieszczęsnym wypadkiem. Oczywiście ktoś będzie musiał ów wózek pchać. Ethan? Postanowiłem powierzyć to zadanie tobie. Wkrótce przyjmiemy nowego lokaja, który zastąpi cię w dotychczasowych obowiązkach. No i najważniejsza

kwestia… Z tego, co wiem, sir Thomas nie jada żadnych posiłków, musimy więc stworzyć zupełnie nowy harmonogram dnia. Zaczniemy od…” Przemówienie majordoma Grangemouth Hall do służby, 16 maja 1844

Kolejne trzy dni zlały się Elizie w długie pasmo konnych wypadów wokół Krakowa oraz godzin spędzonych z lunetą w dłoni. Na szczęście nie musiała szukać Bułatu sama. Do dyspozycji miała kilkunastu konnych pomocników, których znalazł Mickiewicz. Rozjechali się z miasta we wszystkie strony i wypatrywali okrętu Załuskiego. Jeśli któremuś udało się go spostrzec, co nie było częste, słał do niej zaraz wiadomość o prędkości i kursie. Żmijewska siadała wtedy nad mapą, próbowała zgadnąć, dokąd zmierza Załuski, a następnie wskakiwała na swojego młodego, zrywnego ogiera i pędziła ile sił, by przeciąć Bułatowi drogę. Efekt tych starań był jeden: od siodła rozbolał ją tyłek. Bułat ciągle pozostawał w ruchu, a przemieszczał się w sposób zupełnie nieprzewidywalny. Jednego dnia ostrzeliwał austriackie tabory niedaleko Myślenic. Następnego był już pod Tarnowem, gdzie niszczył pancerny pociąg, którym Rosjanie wieźli kilka zastępów strzyg bojowych. Konrad Załuski, jak ogromny pies pasterski, okrążał Kraków to od południa, to od północy, to od wschodu, ciągłym podgryzaniem nękając wrogów i pchając ich ku miastu. Eliza tylko raz zdołała przeciąć mu drogę. Potężny kadłub okrętu przeleciał tuż nad jej głową, podrywając włosy strumieniem powietrza z długich rzędów śmigieł, a potem odleciał na wschód. Zdążyła tylko wyjąć z kabury przy siodle pistolet sygnałowy i wystrzelić rakietę. Dopiero patrząc, jak raca spływa sennie po wieczornym niebie, poczuła absurd swoich starań. Nawet jeśli ktoś na Bułacie zobaczy jej sygnał, jaka była szansa, że Załuski się nim zainteresuje? Jaka była szansa, że zatrzyma okręt i będzie próbował ją podjąć? Miał teraz na głowie ważniejsze sprawy. Eliza patrzyła na oddalający się okręt, czując w ustach gorzki smak porażki.

Przegrywała nawet mimo pomocy Mickiewicza. Czas uciekał.

*** Wieczór dwudziestego maja Żmijewska spędziła w kafehauzie Pod Aniołkiem, który prowadziła na ulicy Floriańskiej Maria Bałucka. Spokojna zazwyczaj kawiarnia dziś pękała w szwach od artystów i żurnalistów, którzy przyjechali do Krakowa w oczekiwaniu na bitwę. Normalnie Eliza cieszyłaby się z tak różnorodnego towarzystwa, ale teraz ani rozmowy o poezji i polityce, ani jaśminowa herbata, ani towarzystwo młodych mężczyzn o rozognionych oczach nie potrafiły odwrócić jej uwagi od faktu, że zawiodła. Minął właśnie czwarty dzień poszukiwań. Austriacy i Rosjanie zgromadzili niedaleko Krakowa wszystkie siły. Uderzenie miało nadejść lada chwila. Poniatowski opuścił miasto i nocował w polu, pod Wesołą, by być blisko, gdy dojdzie do pierwszych starć. Mickiewicz, z którym Eliza siedziała w ciasnej wnęce kafehauzu, próbował przekonywać, że jeszcze nie wszystko stracone. Załuski mógł przecież wciąż pojawić się w Krakowie. A jeśli nie — powinni ufać, że wszystko, co robił, było częścią jakiegoś wielkiego planu. Żmijewska nie chciała, by poeta ją pocieszał. Pożegnała się z Mickiewiczem, a potem wyszła odetchnąć chłodnym wieczornym powietrzem. Przez moment zastanawiała się, czy nie wrócić do środka, ale poczuła, że to już pora, by udać się do hoteliku na tyłach klasztoru Dominikanek, w którym teraz mieszkała. Przeszła kawałek ulicą Floriańską i skręciła w Świętego Tomasza. Mijali ją uśmiechnięci mieszczanie w wieczorowych strojach i grupki żołnierzy z miejskiego garnizonu. Nikt nie wydawał się przejmować tym, że los miasta leży na wielkiej szali historii. Eliza skręciła w ulicę Świętego Krzyża, dotarła do Siennej i skręciła ponownie, tym razem w wąziutką aleję po lewej, między ostatnią kamienicą a Plantami. Doszła do ciemnego zaułka. Z jednej strony miała teraz pełny zakratowanych okienek mur klasztoru, z drugiej — fronty zaniedbanych kamienic.

Była już niemal pod wejściem hoteliku, gdy trzy wielkie sylwetki spłynęły z nocnego nieba i zagrodziły jej drogę. Po chwili wyprostowały się, sięgając głowami niemal pierwszego piętra. Kształtem zupełnie nie przypominały ludzi. Eliza poczuła gwałtowny przypływ strachu, który minął po sekundzie, gdy zdała sobie sprawę, że ma przed sobą tetygonów. Jednak wystarczyło, by trójka przybyszów zbliżyła się i weszła w migotliwy blask gazowej latarni, a zimne ciarki powróciły. Tetygoni, których miała przed sobą, zupełnie nie przypominali Xa’ru. Byli wyżsi, szczuplejsi. Pierwszy od lewej nosił na głowie osobliwy, pełen drobnych mechanizmów hełm z czterema soczewkami zamiast oczu, a na ramionach długi płaszcz, na którym lśniły ozdobne ściegi opalizującego metalu. Drugi miał na sobie idealnie dopasowany pancerz. Na jego plecach szumiała etherowa cewka. Pomiędzy czułkami tetygona spoczywało natomiast urządzenie przypominające obręcz Farii. Trzeci owad był jeszcze dziwniejszy. Poniżej jego prawdziwych ramion sterczała para mechanicznych manipulatorów, które łączyły się z masywnym plecakiem i pomagały mu dźwigać wielki bulwiasty kulomiot o czterech uchwytach. Eliza się zdziwiła. Xa’ru twierdził, że tetygoni nie znali etheru. Tymczasem ci tutaj mieli urządzenia dalece wyprzedzające ludzką technologię. Prawdziwy szok przyszedł jednak, gdy wyciągnęli zza pasów drobne przedmioty przypominające ustne harmonijki, zamocowali je sobie między żuwaczkami, a potem owad stojący na środku rzekł metalicznym głosem, który wibrował jak sprężynująca piła: — Witaj, Elizo Żmijewska, królowo roju Żmija. Ci tutaj są bardzo ucieszeni, że widzą cię na własne oczy. Nie wiedziała, co było dziwniejsze: to, że tetygon mówił, czy to, że znał polski. Skinęła niepewnie głową, a trójka owadów skłoniła się przed nią w dworskim geście. — Skąd wiecie, kim jestem? — spytała. Tetygon po lewej ukłonił się ponownie, a następnie rzekł: — W Zjednoczonych Rojach Wieloświata twoje imię zna każdy, kto

tylko przepoczwarzył się z larwy. — Przyszłaś do nas we wspomnieniach Ojca Nicościowej Energii, Zdobywcy Największego Daru. Tego, Który Otworzył Wieloświat Rojom — powiedział ten po prawej. Środkowy dodał: — Wtedy jeszcze nazywał się Xa’ru. Eliza potrząsnęła głową. — Xa’ru zginął prawie dwa tygodnie temu! — odparła. — W Paryżu, gdy pomagał mi uciec z więzienia… — Elizo Żmijewska — rzekł środkowy tetygon — Dla ciebie to były dwa tygodnie. Dla nas: całe pokolenia. Długie epoki. Minęła chwila, nim zaczęła rozumieć. To było jakieś szaleństwo, rodem ze sprzedawanych na ulicy groszowych powieści, które widziała podczas swojego pobytu w Londynie. — Pochodzicie z przyszłości? — upewniła się. Tetygon pokręcił łbem i powiedział: — Nie ma przyszłości ani przeszłości. Jest wieloświat. Bezgraniczny. Jednotrwający. — Wszystko, co było, jest i będzie, współistnieje na jednej płaszczyźnie — dodał jego towarzysz z lewej. — Żywe istoty to tylko wektory, które zaczynają się w jednym punkcie tego jednotrwania, a kończą w drugim. Całe życie płyną z jednego momentu w kolejny, odtwarzając je w określonej sekwencji — wyjaśnił trzeci tetygon. — W punkcie, w którym stoisz ty — zaczął znów ten na środku — Xa’ru dopiero się oddalił, a my jeszcze nie pojawiliśmy się na horyzoncie. — Ale jak tu przybyliście? — spytała. — Wy, ludzie, wciąż jeszcze myślicie, że bramy prowadzą do odmiennych wersji waszego świata, gdzie historia toczyła się zupełnie innym torem — objaśnił lewy. — Ale to nie do końca prawda. Po rozdarciu kurtyny etheru można dotrzeć do wszystkich momentów jednotrwania. Do każdej chwili każdego z nieskończonych potencjalnych światów… — Choć to trudna sztuka — dodał prawy.

— Im dalej przesuwamy się w czasie od swojego momentu, tym trudniejsza — uzupełnił lewy. — Dzięki twojemu darowi Zjednoczone Roje poznały tę sztukę w punkcie, który odległy jest teraz o dwa tysiące lat. Jakiś otyły mężczyzna w meloniku wyszedł z Plant i skręcił w zaułek. Zobaczył Elizę stojącą naprzeciw trzech gigantycznych owadów. Wypuścił z ust fajkę. Wycofał się powoli, z szeroko rozdziawioną gębą, i zniknął za rogiem. — Mojemu darowi? Kiedy nic wam nigdy nie dałam! — powiedziała tymczasem Żmijewska. Środkowy tetygon przekrzywił łeb, jakby mówił do dziecka: — Gdy poznałaś Xa’ru, nie należał do żadnego roju. Po tym, jak okradł królową i uciekł do waszego świata, został wymazany z głów i kronik. Był banitą. — Gdy pojawił się znowu w rojowisku, tetygoni podjęli go jak obcego. Oczywiście z tak wspaniałym darem mógł żądać, by cofnięto banicję… — rzekł owad z lewej. — Nie zażądał — uzupełnił środkowy. — Zamiast tego Xa’ru przedstawił się tetygonom jako wysłannik innego roju. Twojego roju. — Ambasador królowej Elizy z roju Żmija. Wspaniały dar, jakim była energia nicościowa, miał być prezentem od ciebie dla naszego gatunku. — Po przekazaniu daru Xa’ru nie został ani chwili. Postanowił wracać do twojego świata i tam zginął. Sama to widziałaś. Eliza słuchała z niedowierzaniem. — Nie jestem królową… — wymamrotała. — A ether to nie mój wynalazek. Nie mogłam go więc nikomu podarować. — Bez znaczenia — rzekł lewy Tetygon. — Gdy twój gatunek będzie starszy, odkryjecie, że jeden ruch skrzydeł motyla może rozpocząć lawinę zdarzeń odmieniających całkiem historię. Byłaś tym ruchem dla naszej rasy. Bez ciebie Ojciec Nicościowej Energii nigdy nie wróciłby do nas z darem. Wielka moc etheru pozostałaby dla nas ukryta. — Zrozum, Elizo. Dzięki tobie roje się zjednoczyły. Rozwinęły.

Zasiedliły światy liczniejsze niż ziarna piasku — rzekł podekscytowany prawy. — Dzięki tobie tetygoni… Pozostali dwaj uciszyli go surowymi spojrzeniami. Elizę ogarnął smutek. Na myśl, że Xa’ru porzucił dla niej swój ród, cisnęły jej się do oczu łzy. Jednocześnie słowa tetygonów napełniały ją drążącym brzuch niepokojem. Skupiona na Załuskim, zrobiła przypadkiem coś o ogromnych konsekwencjach dla całego świata. Dla wielu światów. — Po co przybyliście? — spytała tetygonów ze ściśniętym gardłem. — Żeby ci odpłacić — odparł owad po prawej. — Gdy rój otrzymuje prezent, musi sam podarować coś o zbliżonej wartości, bo inaczej straci honor — dodał pierwszy tetygon. — Twój dar sprawił, że mieliśmy u ciebie ogromny dług. Nasz gatunek bardzo nie lubi długów. A ten okazał się niespłacalny przez wiele, wiele lat. Bardzo nam ciążył. Był dla nas jak ludzki grzech pierworodny. — Nie do końca rozumiem — odparła. Trzech tetygonów spojrzało po sobie. Wreszcie głos zabrał ten na środku: — Miesiąc po tym, jak Ojciec Nicościowej Energii przybył do roju, tetygoni mieli już pierwsze działające etherowe urządzenia. Królowa zrozumiała, jak wielki dar dostaliśmy. Zebrała kilka niezwykłych skarbów i wysłała je razem ze swoimi posłami do ludzkiego świata, by cię odnaleźli. Owad urwał i opuścił głowę. Wtedy przemówił jego towarzysz z prawej: — Ambasadorzy się spóźnili. Eliza Żmijewska już nie żyła. Xa’ru też. Rój Żmija przestał istnieć. Zakręciło jej się w głowie. — Niedługo zginę? — spytała. — Kiedy? — Jutro — odparł środkowy. — Walcząc w tym mieście. — Ale dlatego tu jesteśmy — dodał lewy. — Chcemy przekierować twój wektor, otworzyć mu drogi do momentów odleglejszych niż jutrzejszy dzień; do takich, których obecnie nie sięga. Trzeba tylko wiedzieć, gdzie i jak pchnąć.

Po tych słowach trzej tetygoni się ukłonili, a środkowy wyciągnął zza pasa malutką skrzyneczkę z ciemnego drewna. — Elizo Żmijewska z rodu Żmija. Przyjmij ten prezent w rewanżu za wspaniały dar dla całej naszej rasy. Wyciągnęła pudełko spomiędzy wielkich szponów owada. Niepokój ustąpił ciekawości. Uchyliła wieczko. Zamarła zdziwiona. — Przybyliście z przyszłości, by dać mi TO? — spytała niepewnie. Tetygoni jednocześnie skinęli głowami. W skrzyneczce leżała książka, zawinięta w brązowy papier. Eliza chwyciła ją, rozwinęła. Przewróciła kilka stron. Tetygoni spojrzeli po sobie z niepokojem. — Jeśli rój Elizy Żmijewskiej uważa nasz dar za niedostateczny… — zaczął lewy. Eliza prześlizgnęła się wzrokiem po kartkach. Zaczęła rozumieć. Odłożyła tom do skrzyneczki, by ukryć drżenie dłoni. — Nie — odparła. — To bardzo niezwykły, cenny prezent. Mój rój dziękuje waszemu rojowi. Wyrównaliśmy rachunki. — Wyśmienicie — powiedział lewy. — Nawet nie wiesz, jakie to dla nas ważne — dodał środkowy. — Żegnaj, Elizo Żmijewska — zakończył prawy. Trójka tetygonów się sprężyła. Wybili się niemal jednocześnie i poszybowali po gwieździstym niebie aż na dach klasztoru, skąd kolejnym susem zanurkowali między ciemne korony drzew, szumiących na Plantach. Eliza została sama. Przycisnęła drewnianą skrzyneczkę do ciała. Otarła łzę rąbkiem rękawa. — Dziękuję, Xa’ru — rzekła cicho.

*** Metalowy smok był wstydliwy. By zaspokoić pragnienie, ukrył się w osłoniętej lasem podkowie Wisły, niedaleko wsi Brzegi. Tam opadł na pokrytą porannymi oparami wodę, zawisł nisko nad jej taflą i wysunął długą na czterdzieści metrów trąbę z impregnowanego

płótna oraz kauczuku. Pił nią łapczywie, napełniając wielki zbiornik w swoim metalowym brzuchu. Etherowe silniki smoka potrzebowały ogromnych ilości wody. Zmieniały ją w parę, którą tłoczyły następnie do długich rzędów śmigieł oraz turbin. I choć metalowy smok nosił duży zapas płynów, musiał go odnawiać nawet dwa razy na dobę. To była poważna słabość, którą smok za wszelką cenę próbował ukryć przed wrogami. Dlatego na wodopoje wybierał ustronne, odludne miejsca. Tym razem jednak ktoś podpatrzył smoka. Niewysoka kobieca sylwetka wychyliła się z porastającego brzeg tataraku, przyłożyła do oczu dłoń i zmierzyła wzrokiem rurę, która łączyła spokojny nurt Wisły z potężnym metalowym kadłubem. Potem kobieta schyliła się, chwyciła długą żerdź i z jej pomocą wypchnęła swoje czółno z zarośli. Eliza Żmijewska wpłynęła pod ogromny cień Bułatu. Gdyby ktoś wyszedł teraz na jeden z dolnych tarasów i spojrzał w dół, spostrzegłby jej czółno na ciemnozielonej, pomarszczonej tafli. Balkony obserwacyjne pozostały jednak puste. Z trzech tuzinów ludzi, którzy żyli i pracowali na pokładzie, większość jeszcze spała. Dopłynęła do zanurzonej w Wiśle rury. Powierzchnia tętniła robaczkowymi ruchami, jak otyła dżdżownica. Czółno zaczęło się obracać. Smok pił tak szybko, że stworzył mały wir. Żmijewska jednak nie zwracała na to uwagi. Wyciągnęła z dna łódki dwa ostre haki z drewnianymi rękojeściami. Z rozmachem wbiła je w płócienną część rury, tuż nad kauczukowym łączeniem. Lodowata woda zaczęła tryskać na boki, jednak haki chwyciły mocno. Eliza czekała. Gdy smok nasycił pragnienie, gdzieś w jego metalowym brzuchu rozbrzmiał szum wyciągarki. Rura zaczęła się prędko unosić. Gwałtowne szarpnięcie uniosło kobietę z czółna i sprawiło, że przygryzła sobie język. Haki jednak trzymały. Smok nie czekał, aż rura będzie wciągnięta do końca. Zaczął nabierać wysokości. Nadwiślańskie łąki uciekały spod stóp Elizy w oszałamiającym tempie. Jej mokry strój, składający się ze spodni do końskiej jazdy, wysoko sznurowanych butów, wzmacnianej skórą kurty i grubej koszuli, zrobił się tak zimny, jakby wykuto go z lodu. Dłonie Żmijewskiej zaczęły ślizgać się na rękojeściach haków. Ciężki

plecak ciągnął w dół. Haki wgryzły się głęboko w kauczukowy przegub i rozrywały go powoli. Zastanawiała się, co puści pierwsze: rura czy ramiona, które z trudem znosiły ciężar całego ekwipunku wiszącego na jej plecach. Spojrzała w górę. Ciemny właz ładowni był już blisko. Tuż za nim obracał się prędko wielki bęben, na który nawijała się rura. Gdy tylko Eliza minęła krawędź włazu, rozbujała się na hakach i skoczyła w bok. Huknęła głośno o metalową podłogę, na której wylądowała górną połową ciała. Krawędź włazu wbiła się jej boleśnie w brzuch. Zaczęła się zsuwać. Macała rękami w poszukiwaniu jakiegokolwiek uchwytu. W jej oczach błysnęła panika. W ostatniej chwili palce trafiły na metalową kratownicę. Żmijewska chwyciła ją, podciągnęła się, przerzuciła przez krawędź i potoczyła po podłodze. Warkot zwijarki zagłuszył wszystkie odgłosy. Żmijewska się uniosła. W pomieszczeniu, które zamiast sufitu miało wypukłe dno gigantycznej cysterny, była tylko jedna osoba. Wysoki, barczysty mężczyzna w szarym kombinezonie, który stał przy panelu zwijarki, obrócony do Elizy bokiem. Ruszyła w jego stronę, ściągając z ramienia plecak. Mężczyzna skończył pracę przy panelu i się odwrócił. Zamarł w pół kroku. Żmijewska miała na sobie ciężką metalową maskę, jaką czasem nosili ludzie z obsługi etherowych bram. Ta maska tak zdziwiła mężczyznę, że zareagował dopiero, gdy Eliza rzuciła się w jego stronę, wyciągając z plecaka płaski kawał żelaza. Mężczyzna skoczył w bok, w stronę śluzy. Eliza dopadła go jednak szybciej. Rąbnęła na odlew pancerną płytą. Mężczyzna zwalił się na ziemię. Żmijewska spokojnie wyłączyła kaszlącą wyciągarkę, która w tym czasie zwinęła już całą rurę. Potem wyciągnęła z plecaka skórzane nosidło i umieściła pancerną płytę na właściwym miejscu — na piersiach. Do boków przypięła sobie pistolety i długą szpadę. Następnie wyciągnęła z worka kilka stóp mocnej linki. Związała ciasno mężczyznę i zawlekła go za panel wyciągarki. Na sam koniec szarpnęła dźwignię umieszczoną w pobliżu włazu. Małe, ciemne okno w brzuchu okrętu się zamknęło. Bułat wzbił się

tak wysoko, że Wisła wydawała się już tylko małą wstążką. Wkrótce zniknął w chmurach, a wraz z nim — Eliza Żmijewska.

*** Wyłożone drewnem i żelaznymi płytami korytarze Bułatu były niskie, wąskie i pełne dziwnie ulokowanych poręczy oraz uchwytów — jakby tworzono je nie z myślą o ludziach, ale o dziwnym plemieniu podziemnych małp. Jedyne światło pochodziło tu z malutkich, rozwieszonych co kilkadziesiąt kroków etherowych lampek. W ich niebieskawym blasku wszystkie przejścia wyglądały tak samo. Eliza błądziła, trafiając kilkukrotnie w te same miejsca. Na dodatek co jakiś czas w labiryncie rozlegały się szybkie kroki członka załogi, a Żmijewska musiała prędko kryć się i czekać, aż odgłosy ucichną, a droga znów będzie wolna. Nie chciała, by odkryto ją zbyt wcześnie. Zamierzała dowiedzieć się, co dokładnie planuje Załuski, i poznać wszystkie jego sekrety, nim stanie z nim twarzą w twarz. Dopiero po jakimś czasie zaczęła orientować się w systemie kolorowych symboli, które znajdowały się przy podłodze. Z ich pomocą wchodziła coraz głębiej w kadłub okrętu. Wreszcie dotarła do korytarza, na którego końcu widniały drzwi inne od reszty — większe, opancerzone. Podeszła do nich. Przyłożyła ucho do zimnej powierzchni. Gdy miała już pewność, że po drugiej stronie nikogo nie słychać, cicho uchyliła skrzydło i zajrzała do środka. Po spacerze klaustrofobicznymi korytarzami pomieszczenie wydawało się ogromne jak wnętrze metalowej katedry. Stalowe wsporniki i pokryte pancernymi płytami ściany lśniły w świetle kilku etherowych lamp. Po suficie ciągnęły się długie mosiężne rury. Na środku podłogi stało natomiast coś, co sprawiło, że Eliza Żmijewska zaklęła ze zdziwienia. Etherowa brama! Łuk z ciemnego żelaza miał w najwyższym punkcie około trzech metrów wysokości. Przypominał z grubsza wrota, które Eliza widziała już w Londynie oraz Paryżu. Z jednym oczywistym wyjątkiem — Konradowi w jakiś sposób udało się

zmniejszyć każdy element kilkukrotnie. Podeszła ostrożnie do urządzenia. Bramę okalał nie jeden, ale dwa rzędy cewek, umocowanych na dwóch przeplatających się spiralach. Nie widziała centralnego mechanizmu sterującego. Każda cewka miała własne, osobne pokrętła. Eliza pochyliła się nad jedną z nich. Regulatory były niezwykle precyzyjne, pełne pokręteł z milimetrowymi podziałkami, które kierowały nie tylko pozycją cewki na łuku, ale i jej nachyleniem. Zrobiła krok wstecz. Zastanawiało ją, po co Załuski zabierał coś takiego ze sobą. Etherowa brama na okręcie wydawała się mało praktyczna. Gdyby otworzyć tu przejście do którejś z innych Europ, znalazłoby się tak wysoko nad ziemią jak sam Bułat… Żmijewska podeszła do upchniętych w rogu pomieszczenia stołów w nadziei, że znajdzie tam coś, co pozwoli rozwikłać tajemnicę. Przez dłuższą chwilę przerzucała drobne części i tablice z obco wyglądającymi nastawami. W końcu dotarło do niej, że nie może marnować tu czasu. Wypatrzyła drugie drzwi, dokładnie naprzeciwko tych, którymi weszła. Zaprowadziły ją do krótkiego korytarza, przed kolejne wrota. Tym razem dochodziły zza nich ludzkie głosy, więc Eliza zajrzała ostrożnie przez szparę. Oniemiała. Etherowa brama nie była najdziwniejszą rzeczą, którą miał na pokładzie Załuski.

*** Po rozgrzanym porannym słońcem polu niósł się ostry dźwięk wgryzających się w piach szpadli. Dwie setki spoconych mężczyzn w mundurowych spodniach i koszulach z podwiniętymi rękawami kopało rów. Z wykopanej ziemi usypywali następnie wał, który stojącej w okopie osobie sięgał do piersi. Co jakiś czas zerkali z tęsknotą na wąską, zieloną wstęgę Dłubni, która płynęła za polem, w cieniu nieruchomych drzew. Wielu za chwilę kąpieli oddałoby teraz dzienny żołd. Jednak porucznik, który przechadzał się wzdłuż

wykopu, pilnował uważnie, by nikt nie odkładał szpadla. Rozkaz dowództwa był jasny: prace trzeba ukończyć przed południem. To była druga, zewnętrzna linia wschodnich fortyfikacji Krakowa. Pierwsza ciągnęła się łukiem przez pola od Kleparza przez Wesołą po Starą Wisłę. Została ostatnio wzmocniona dodatkowymi redutami, stanowiskami artylerii, podwójnym okopem. Poniatowski uznał jednak, że linia przechodzi zbyt blisko miasta. Nie można tam już było w żaden sposób manewrować wojskami, a książę nie chciał dać się zepchnąć do pasywnej obrony. Nie mógł pozwolić sobie na długie oblężenie. Z każdym dniem wrogie armie byłyby tylko silniejsze — a on słabszy. Dlatego wyznaczył nową, dalej położoną linię fortyfikacji, na linii Dłubni, prostopadle do Traktu Lubelskiego, osiem kilometrów od granic miasta. To, co na mapie było tylko jedną kreską, wymagało jednak wielu dni kopania. Odcinek, na którym pracowało właśnie dwustu strzelców z 12. Pułku Piechoty, był jednym z ostatnich. Mieli spore opóźnienie, dlatego nadzorujący pracę porucznik krzyczał na każdego, kto tylko zatrzymywał się, by złapać oddech. Wystarczyło jednak, że porucznik się odwracał, a za jego plecami robota znów spowalniała. Oficer minął właśnie dwóch młodych, oblepionych pyłem szeregowców, przyjaciół z jednej wsi pod Radomiem. Gdy tylko odszedł dalej, obaj przerwali kopanie w pół ruchu, oparli się na trzonkach szpadli i odetchnęli głębiej, z oczami wbitymi w rzeczkę. Nagle wyższy ze strzelców trącił niższego w ramię i pokazał mu ciemny punkt na polach po drugiej stronie Dłubni. Niższy przyłożył dłoń do czoła. Zmrużył oczy. Zobaczył obwieszonego drewnianymi krucyfiksami starca z wielkim workiem na plecach. Starzec stanął w zakolu rzeczki i cierpliwie czekał. Niższemu przez chwilę wydawało się, że pielgrzym obserwuje pracujących żołnierzy. Szybko jednak zorientował się, że patrzy wyżej — w górę, na niebo. Żołnierz podniósł wzrok tam, gdzie padał wzrok pielgrzyma. Przez dłuższą chwilę widział tylko chmury. Potem między nimi ukazał się błyszczący brzuch molocha. Żołnierz trącił łokciem towarzysza. — Patrz! Załuski! — krzyknął. — Załuski jest z nami!

Wokół wszyscy przerywali pracę, unosili głowy. Metalowy kadłub, podczepiony do dwóch rzędów gigantycznych śmigieł, sunął powoli na północ. Żołnierze machali mu. Podrzucali czapki. Skandowali: — Wiwat Załuski! Wiwat Bułat! Wiwat! Tymczasem po drugiej stronie rzeki starzec rzucił na ziemię swój podróżny wór i zdjął wierzchnią szatę. Stanął nad workiem, ubrany tylko w połatane spodnie i chłopską koszulę, i zaczął wydobywać z niego dziwny etherowy mechanizm. Założył sobie na plecy skórzaną uprząż z tuzinem klamr i zatrzasków. Wszystkie sprawdził, poprawił, zaciągnął. Nasunął na oczy grube gogle i szarpnął dźwignię z boku mechanizmu. Narastający szum sprawił, że niektórzy żołnierze oderwali wzrok od znikającego w chmurach Bułatu i przenieśli go na starca. Tymczasem ten oderwał się powoli od ziemi, przyspieszył, a potem wystrzelił naprzód, w obłoku pary, przy akompaniamencie piekielnego wizgu. Wkrótce zmienił się w jasną smugę, która sunęła po niebie w stronę niknącego w chmurach masywnego kadłuba. Żołnierze stali długą chwilę z otwartymi ustami. Pierwszy otrząsnął się porucznik. — Machać szpadlami, lenie! Wróg nie będzie czekał! Metal wgryzał się znów w piaszczysty grunt. Żołnierze musieli pracować szybko. Pięćdziesięciotysięczna armia Paskiewicza stała tuż za horyzontem, w Pobiednikach. Osiemnaście tysięcy Austriaków nadciągało od południowego wschodu, z kierunku Wieliczki. Bitwa, która miała zdecydować o przyszłości narodu, właśnie się zaczynała.

*** Eliza opanowała drżenie dłoni i otworzyła szerzej stalową śluzę. Po drugiej stronie znajdowało się pomieszczenie bardzo podobne do tego z etherową bramą. Na jego środku dwóch marynarzy w brudnych kombinezonach mocowało do podłogi przedziwną machinę. Nadzorował ich starszy mężczyzna w mundurze. Eliza widziała go

wcześniej przelotnie, kiedy Bułat próbował zacumować do rusztowania w Londynie. Teraz, z bliska, wydał się jej znajomy. Po chwili skojarzyła twarz z imieniem. Kazimierz Lux. Były oficer armii Napoleona. Po fatalnej kampanii na Santo Domingo został największym polskim korsarzem i awanturnikiem, by po utworzeniu Księstwa Warszawskiego wrócić do wojska. Kapitańska czapka wskazywała, że Załuski wciągnął Luxa do swojej krucjaty i mianował dowódcą okrętu. Eliza przeniosła uwagę z powrotem na maszynę. Ta również wydawała się znajoma. Była duża, z grubsza okrągła i wyglądała na jeszcze bardziej skomplikowaną niż przenośna etherowa brama Załuskiego. Przypominała nieco Ptolemejski model układu słonecznego — kilka coraz mniejszych, kolistych obręczy wokół wielkiej etherowej cewki. Żmijewska nie miała pojęcia, do czego może służyć to urządzenie. Na pewno nie było silnikiem okrętu, bo nie prowadziły od niego płomieniówki ani rury z parą. Na pewno nie było też bombą, bowiem podłoga pomieszczenia była lita, bez otwieranego luku. Żmijewska skupiła się, próbując sobie przypomnieć, gdzie wcześniej widziała podobny projekt. To było, zdaje się, w Londynie? W dokumentach patentowych Konrada? Huk wyrwał ją z zamyślenia. Do pomieszczenia dotarło echo wystrzału, zniekształcone i powielone w długich, metalowych korytarzach okrętu. Marynarze spojrzeli po sobie zdziwieni. Lux zamarł w pół ruchu. Kolejny strzał. I kolejny. Teraz nie było wątpliwości, że dochodzą z wnętrza Bułatu. Lux wykrzyczał szybki rozkaz i rzucił się do drzwi na końcu pomieszczenia. Jego ludzie popędzili za nim. Eliza po krótkiej chwili namysłu postanowiła udać się ich śladem. Zmartwienie, które zobaczyła na twarzy Luxa, mogło znaczyć tylko jedno. Strzały dochodziły od strony mostka. Korytarz. Schodki w górę. Kolejny korytarz. Śluza. Korytarz. Trójka mężczyzn biegła ile sił w nogach, a Eliza próbowała dotrzymać im kroku. W pewnym momencie drzwi obok niej otworzyły się i wybiegł zza nich uzbrojony w etherowy sztucer

marynarz. Obrzucił Elizę zdziwionym spojrzeniem, ale nie zatrzymywał jej, przepchnął się naprzód i pobiegł za resztą. Wreszcie Żmijewska dopadła do znajomej śluzy z motywem trzech piramid. Za nią widniały żeliwne kręcone schodki, które trzęsły się od kroków wbiegających po nich mężczyzn. Z góry, ze sterówki, dochodziły dźwięki szarpaniny, rozpaczliwy krzyk kobiety, głośne przekleństwa. Eliza wpadła na schodki. Biegła, przeskakując po dwa stopnie. Gdy dotarła do sterówki, oślepiło ją na chwilę światło. Słońce, które świeciło przez wielkie, pancerne okna, wydawało się nieznośnie jasne po tak długim czasie spędzonym w korytarzach Bułatu. Eliza zamrugała. Po chwili widziała już zbiegowisko na środku sterówki, między wielkimi konsolami, pełnymi mechanicznych przycisków i mosiężnych dźwigni. Było tu kilku marynarzy, Kazimierz Lux, Ada Lovelace. Pomiędzy nimi, na środku podłogi, leżał w kałuży krwi Konrad Załuski. Huang siedział przy swoim panu i próbował zatamować krew, wpychając do ran na piersi Konrada lniane opatrunki. Żółta, jedwabna szata Chińczyka cała była już przesiąknięta szkarłatem. Załuski kaszlał. Krew wyciekała mu z ust i skapywała po bladych policzkach. Za nim, pod główną konsolą, leżał porzucony etherowy pistolet. Nieco dalej dwóch marynarzy trzymało wyrywającego się wściekle starca o długiej, siwej brodzie i szalonych oczach. Eliza ruszyła w stronę Konrada, czując, jak uginają się pod nią nogi. Przejechała całą Europę. Dwa razy poszła na linię frontu. Wszystko po to, by teraz spóźnić się o parę minut. Najgorsze było to, że mogła winić tylko siebie. Gdyby tylko lepiej wykorzystała dar tetygonów. Gdyby nie była tak pewna siebie… Załuski zdążył dostrzec Żmijewską. Z trudem obrócił w jej stronę głowę. Wyciągnął rękę. Próbował coś powiedzieć, ale zakrztusił się krwią, a zaraz potem jego ciało wpadło w drgawki, zaś oczy odpłynęły ku górze. Eliza osunęła się na ziemię przy Konradzie. Zawyła z rozpaczy.

Ada Lovelace jako pierwsza otrząsnęła się ze zdziwienia, które na mostku wywołało pojawienie się Elizy. Klęknęła obok. Przytuliła Żmijewską do swojej pachnącej krochmalem oraz wodą różaną piersi i szepnęła: — Wszystko będzie dobrze.

ROZDZIAŁ XXIV

Wskrzesiciel narodu, Z matki obcej; krew jego dawne bohatery, A imię jego będzie czterdzieści i cztery. Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III, 1832

Bitwa rozpoczęła się w południe dwudziestego pierwszego maja od zbiegu okoliczności, który dał armii Księstwa niespodziewaną szansę. Generał-marszałek Iwan Paskiewicz kwaterował w Pobiednikach. Poprzedniego wieczora dostał raporty o drugiej linii umocnień Polaków, ciągnącej się od Mistrzejowic do Łęgu. Wiedział też o dużym zgrupowaniu na wzniesieniach w okolicy Mistrzejowic. Zakładał jednak, że to tylko pokaz siły; pozorowana obrona, którą Poniatowski chce opóźnić ich marsz, by kupić sobie więcej czasu na ściągnięcie posiłków oraz fortyfikację miasta. Nie spodziewał się, że mniej liczne polskie pułki stawią mu czoła w otwartym polu. Paskiewiczowi zależało, by cesarz Franciszek Józef zobaczył go jako wybawcę nieudolnego von Ficquelmonta oraz wyzwoliciela Krakowa. Nie chciał czekać, aż wojska austriackie będą gotowe. Postanowił uderzać natychmiast. By atak przebiegał szybciej, miał zostać przeprowadzony sześcioma osobnymi kolumnami, po dziesięć pułków każda. Wieczorem dwudziestego maja Paskiewicz przydzielił swoim generałom kolumny, którym nadał numery od jeden do sześć. Kazał dowódcom kolumn rozwinąć się w bitewny szyk dopiero po napotkaniu większego oporu. Ponieważ w Pobiednikach nie było dość miejsca, by nocować mogła cała armia, po odprawie generałowie ruszyli na czele swoich kolumn w kierunku Krakowa. Spieszyli się, by

zająć najlepsze i najbardziej komfortowe kwatery. Przemieszali się przy tym i pozamieniali miejscami. Fiodor Geismar, dowodzący pierwszą kolumną, skończył w Chałupkach, aż nad Wisłą. Z kolei Iwan Nabokow, który dowodził kolumną szóstą, stanął pod Łuczanowicami, daleko na północny wschód od miasta. Następnego ranka marszałek Paskiewicz zjadł śniadanie, odebrał najnowsze raporty, a dowiedziawszy się, że Polacy przygotowują jeszcze jedną linię okopów, wzdłuż Dłubni, rozesłał do swoich dowódców rozkaz, by atakowali. Uderzać mieli kolejno, w półgodzinnych odstępach. W zamyśle marszałek chciał w ten sposób zepchnąć Polaków ku Wiśle i odciąć ich od miasta. Dowodzący kolumnami generałowie nie wiedzieli jednak, jak zinterpretować słowo „kolejno”. Czy Paskiewiczowi chodziło o to, by najpierw uderzyły najbardziej wysunięte na północ kolumny? Czy też o to, by atak rozpoczęła pierwsza, a skończyła szósta? Żaden z oficerów nie chciał wyjść na durnia i prosić o wyjaśnienie. Każdy próbował zgadnąć. Kilku zgadło źle. W efekcie, zaraz po otrzymaniu rozkazów, do przodu ruszyły jednocześnie szósta oraz pierwsza kolumna, rozmieszczone na odległych skrzydłach. Pozostałe czekały w centrum. Szósta kolumna Nabokowa dotarła bez przeszkód do samej Dłubni i próbowała sforsować rzekę w Mistrzejowicach. Nabokow — stary weteran wojen napoleońskich — wykonywał rozkazy słowo w słowo. Nie napotkał oporu, więc nie rozwinął szeregów i przekroczył Dłubnię szykiem marszowym. Gdy większość batalionów była już po drugiej stronie, odezwała się polska artyleria, ukryta na wzniesieniach za wsią oraz sztucery etherowe polskich jegrów, ufortyfikowanych w domach. Zza wzgórz zaczęły wynurzać się jeden po drugim pułki piechoty Księstwa. Stłoczone, przemieszane po przeprawie siły Nabokowa wykrwawiały się prędko, podczas gdy sam Nabokow próbował sformować swoich ludzi do obrony — do momentu, gdy pocisk z etherowego kulomiotu urwał głowę jego koniowi, który upadając, zmiażdżył nogi generała. To tylko spotęgowało chaos. Niewiele lepiej powiodło się pierwszej kolumnie Geismara. Jego siedem tysięcy żołnierzy nacierało wzdłuż Wisły. Przekroczyli Dłubnię

blisko ujścia i trafili pod ostrzał okopanej na polach piechoty i kilku etherowych kulomiotów. Geismar rozwinął szeregi, rozpoczął regulaminowe natarcie. Jedno skrzydło jego sił dotykało Wisły. Drugie jednak było zupełnie niechronione: najbliższa Geismarowi trzecia kolumna rosyjska miała ruszyć dopiero za godzinę. Dowodzący tym odcinkiem polskiej obrony generał Jakub Lewiński prędko dostrzegł, że przeciwnik nie ma wsparcia. Zdecydował się na ryzykowny manewr. Polecił jednej brygadzie piechoty opuścić linię i oskrzydlić siły Geismara. Trzy pułki strzelców Księstwa ustawiły się prostopadle do rosyjskiego natarcia, we wzorowym szyku, a potem jednocześnie uderzyły. Geismar od ataku musiał przejść do desperackiej obrony — z dwóch stron mając wroga, a z trzeciej Wisłę. Siły Nabokowa były w jeszcze gorszej sytuacji. Kompletnie pozbawione wsparcia, zostały otoczone z trzech stron i zniszczone. Dwa tysiące Rosjan trafiło do niewoli. Nim minęła pierwsza godzina bitwy, kilkanaście rosyjskich pułków było już rozbitych lub wykrwawionych, podczas gdy Polacy ponieśli stosunkowo niewielkie straty. Dzień zapowiadał się dobrze.

*** Feeria błękitnych świateł tańczyła na metalowych ścianach pomieszczenia. Powietrze pachniało ozonem i zostawiało na języku dziwny, szczypiący posmak. Metal jęczał od naprężeń. Włosy stawały dęba. Brama się budziła. Dwóch techników w maskach z dymionego szkła skakało wokół łuku, zerkając to na instrukcje z nastawami, to na regulatory przy cewkach. Gdy wszystko było gotowe, jeden z nich odwrócił się do skulonego przy centralnej konsoli inżyniera i pokazał uniesiony kciuk. Inżynier zerknął na kapitana Luxa. — Zaczynajcie — rozkazał Lux. Trzasnęło. Stojący w pomieszczeniu ludzie mrużyli oczy, odwracali głowy. Z dwoma wyjątkami.

Konrad Załuski leżał martwy na noszach. Ognie etherowych cewek błyszczały na jego nieruchomych źrenicach. Nad nim stał Huang Xi — cierpliwy, ze złożonymi na brzuchu dłońmi. Patrzył wprost w etherowe światła oczami wodnistymi jak u wiekowego karpia. Stojąca przed nim brama wypełniła się kurtyną czystej energii, która pękła równie szybko, jak się pojawiła. Po drugiej stronie ukazało się pomieszczenie, w którym stało kilku mężczyzn. Huang Xi wyciągnął przed siebie okrwawioną dłoń, a potem wskazał ciało Załuskiego. Mężczyźni skinęli głowami. — Dalej — rozkazał Lux. Dwóch marynarzy dźwignęło ze stękiem nosze i przeniosło Załuskiego na drugą stronę, przez bramę. Minęli się z samotnym mężczyzną, który przyszedł z tamtej strony i uścisnął Huangowi zakrwawioną dłoń. Wkrótce potem brama zgasła.

*** Karcer był za ciasny dla dwóch osób. Mieścił jedynie wąską pryczę, a jego ściany obito miękkim materiałem, przez co w środku było słychać tylko oddech Elizy i świszczące, nierówne dyszenie starca. Powietrza było mało, a na dodatek przesiąkło zapachem stęchłego potu i moczu, którymi biło od brudnego ubrania mężczyzny. Eliza, skulona na brzegu pryczy, próbowała udawać, że nic nie czuje. Widocznie nie była zbyt przekonująca, bo starzec spojrzał na nią smutno i powiedział z ciężkim rosyjskim akcentem: — Wybaczcie. Wiele dni na drodze. Myć się nigdie nie dało. Spieszno było. Żmijewska wzruszyła ramionami. — Proszę się nie martwić. Niedawno spędziłam pięć dni we francuskim lochu z sześćdziesięcioma mężczyznami. Przywykłam. Starzec się uśmiechnął. Wyciągnął do Elizy sękatą dłoń. — Aleksander Aleksandrowicz Sabłukow — rzekł. — Eliza Żmijewska — odparła zimno. Nie przyjęła jego dłoni. Zamiast tego przyjrzała mu się uważnie

i rzekła: — Jak, do diabła, dostał się pan na pokład? I dlaczego zabił pan Konrada? — Pytania proste. Odpowiedzi niet — westchnął starzec. Eliza czekała bez słowa. W końcu współwięzień zaczął opowiadać: — Tysiacz wosiemsot dwadsiat wasmoj rok. Ja był młody doktor, uczenik inżyniera Wasyliego Władymirowicza Pietrowa w Odessie. Ale pieniędzy niemnoga. Rodina w potrzebie. Raz przyszedł carski czynownik z priedłożeniem. Ja zgodził się do Anglii pójść. Pracować u Konrada Piotrowicza Załuskiego. Słać do carskiej policji… Starzec przerwał, szukając słowa. Puknął się w głowę i rzekł: — Wybaczy pani. Słów brakujet. — Spokojnie, wszystko rozumiem. Proszę opowiadać — odparła. — Miałem atczoty słać. Raporta. A Konrad mienia przyjął z radością. Ja zdolny był. Bardzo zdolny. Konrad Piotrowicz dopuścił do siekrietnej raboty. Budował straszne arużje. Broń najsilniejszą w swietie. Ja skradł Konradowi Piotrowiczowi dokumenta, przewiózł je do Sankt Pietierburga. Pamagłem uczonym razszyfrować wszystko, zbudować maszynu. Raboty my nie skończyli. Na Litwie wajna. Tysiacz wosiemsot tridsatyj rok. Mówił ja: arużje niegatowe. Ale car kazał, jenerał Dybicz zdiełał. Nie zarabotało. Wilno w gruzach. Dwiesti tysiacz żyzniej na majej gaławie. Na moim sumieniu. Eliza podskoczyła jak oparzona. — Rzeź Wilna… To pan…? Przez lata winiła za to wszystko cara. Potem, gdy odkryła zaginiony patent — Konrada Załuskiego. A tymczasem główny sprawca siedział przed nią, w tej samej celi. Inżynier z Odessy, który okradł firmę Konrada. Twórca maszyny, która zniszczyła miasto i sprowadziła zaskakuny. Morderca. Zemsta była dosłownie na wyciągnięcie ręki. Wystarczyło, by Eliza chwyciła Sabłukowa za szyję. Wystarczyło, by zacisnęła palce… — Wiżu po licu… — rzekł smutno starzec. — Diewuszka straciła tam kogo? — Wielu dobrych przyjaciół — odparła Eliza. — Zbyt wielu. — Izwinitie. Bardzo mi żal. Ja starał się to odkupić. Ja się wybielił.

Sabłukow wskazał swoje krocze. — Ja żył długo u bożych ludzi. Prosił Chryste Pana, bo tylko Chryste Pan mógł odpuścić. — Więc co pan tu robi? — spytała. — Bo zyskać wybaczenie: jedno. Zadośćuczynić: drugie. Ja zrozumiał to u białych gołębi. Kagda Konrad Piotrowicz uleciał okrętem z Anglii, ja wiedział, co on planuje. Ja wiedział, że on użyje swoje arużje. A wtedy… W drzwiach szczęknął głośno zamek. Starzec urwał. Wzmocnione skrzydło uchyliło się ze skrzypem, ukazując masywną sylwetkę kapitana Luxa, który spojrzał na Elizę i powiedział: — Proszę za mną. Konrad chce się z panią widzieć. Żmijewska nie wiedziała, kto zrobił głupszą minę — ona czy Aleksander Aleksandrowicz Sabłukow.

*** Gdy Kazimierz Lux wprowadził ją do prywatnej kwatery Załuskiego, Eliza zatrzymała się w progu i przez długą chwilę nie mogła zdobyć się na to, by wejść. Wbiła wzrok w jeden punkt. Nie patrzyła na ściany pełne cennych obrazów. Ani na luksusowe meble. Ani na skomplikowany panel kontrolny. Ani nawet na wielki, nachylony w dół bulaj, za którym widniały pokryte prochowym dymem pola i dwie ścierające się armie. Skoncentrowała wzrok na szczupłym mężczyźnie, który siedział przed nią na krześle obrócony tyłem, z ręką spoczywającą na małym stoliku. Huang Xi pochylał się nad przedramieniem mężczyzny i w skupieniu tatuował coś metalowym narzędziem. Starszymi tatuażami pokryte były całe plecy mężczyzny. W świetle wpadającym z masywnego bulaju Eliza widziała je jak na dłoni. Dwór Załuskich. Uśmiechnięta stara pani Załuska. Wileńskie gimnazjum. Grupka młodych przyjaciół na Górze Giedymina. Tajne spotkanie w opuszczonej powozowni. Kościuszko wiodący kosynierów. Marsowe oblicza polskich królów. Matka Boska Ostrobramska. Scena z Pana Tadeusza. Napoleon przekracza Niemen.

Były też trudniejsze do odszyfrowania rzeczy: schematy, ciągi liczb… Huang właśnie pracował nad tatuażem, który przypominał wygrawerowaną w mosiężnej tabliczce nastawę dla etherowej bramy. Eliza pokonała opór nóg, zbliżyła się. — Mnemonika — rzekła. Konrad odwrócił się w jej stronę. Poczuła, że zaciska się jej gardło. Największy tatuaż, pokrywający całą pierś Załuskiego, przedstawiał ją. Elizę Żmijewską. Młodą dziewczynę z rozwianymi włosami, nad rzeką, którą przepływała za dworkiem Załuskich. Prawdziwa Żmijewska: starsza, zmęczona, ze zmarszczkami w kącikach oczu, ze śladami ledwo wygojonych ran i stłuczeń na całym ciele, podeszła do Konrada Załuskiego i objęła go mocno. Taka wylewność przy świadkach musiała zawstydzić Konrada, bo po chwili zaczął niezręcznie wysuwać się z uścisku. Kapitan Lux skinął Załuskiemu głową, wyszedł i zamknął za sobą drzwi. — Eliza! Jak to dobrze znowu cię widzieć — powiedział Załuski. Eliza przesunęła dłonią po tatuażach. Nie widziała ani śladu kul Sabłukowa. Załuski wstydliwie narzucił na siebie koszulę. — Po co ci one? — spytała. — Z wielu powodów — odparł. — Miały przypominać, o co walczę. Przechowywać wiedzę. Pchać wszystkich mnie na jeden tor; skupiać jak soczewka. Wskazywać prowadzącego. Bo prowadzący zawsze może być tylko jeden. Eliza potrząsnęła głową. — Wszystkich ciebie? Prowadzącego? Załuski zaczął zapinać guziki koszuli. Uśmiechnął się. — Domyślasz się przecież. Prawda? Miał rację. Eliza zastanawiała się nad taką możliwością już od czasu wydarzeń w Londynie. Teoria wydawała się jednak zbyt szalona. Ale teraz, tutaj, w sercu stalowego smoka, ponad huczącą wystrzałami bitwą, w obliczu człowieka, który dopiero zginął, wszystko wydawało się możliwe. — Konradów jest wielu — powiedziała. — Gdy giniesz, zastępuje cię następny. Tyle rozumiem. Ale jak…?

— Proste — odparł Załuski. — Etherowa brama. — Ale… — Wszystko, co ludzkość robi z etherowymi bramami, to rzeźbienie w wykałaczce za pomocą siekiery! Przez dwadzieścia lat mocarstwa odkryły dwadzieścia parę działających nastaw, dwadzieścia parę Europ, w których nie ma nic ciekawego. Żałosne! Konrad podszedł do swojego biurka, wyciągnął z szuflady cewkę z zegarmistrzowsko precyzyjnymi regulatorami, podał ją Elizie i rzekł: — Modyfikując bramę i zapewniając dokładniejszą regulację, zdołałem połączyć się z setkami, tysiącami światów! Bo widzisz, każdą nastawę da się dodatkowo rozwarstwić. Jak cebulę. Jeśli weźmiesz, na ten przykład, ustawienia prowadzące do Europy2, a potem dokonasz mikroskopijnych zmian, będziesz mogła trafić do różnych wersji Europy2. Pozornie tych samych, jednak różniących się detalami. Załuski stanął naprzeciw bulaju, patrząc na szalejącą w dole bitwę. Błysk etherowych dział Bułatu na chwilę rzucił na ścianę jego długi cień. — I właśnie dlatego obsługujący bramy uczeni nic nie spostrzegli — powiedział. — Nie zadali sobie trudu, by dostatecznie dokładnie zbadać światy, z którymi się łączyli… Bułat przechylił się na jedną burtę. Tuż za bulajem niebo rozerwała seria pocisków z etherowego kulomiotu. Załuski zatoczył się, chwycił poręcz na ścianie. Eliza oparła się o stolik. Okręt zaczął nabierać wysokości. Konrad kontynuował: — Uczeni i mocarstwa szukali coraz dziwniejszych, coraz bardziej egzotycznych krain. Ja skierowałem swoją uwagę w przeciwną stronę. Szukałem światów podobnych do naszego. Wreszcie, eksperymentując z nastawami prowadzącymi do Europy1, otworzyłem okno do jej bliźniaczej siostry. To było moje najważniejsze odkrycie, z którego wypłynęła cała reszta. I zarazem największy sekret — na całym świecie nikt nie skonstruował bramy o odpowiednio precyzyjnych regulatorach. Tymczasem ja wkrótce miałem cały notes pełen koordynatów do równoległych rzeczywistości pokrewnych naszej. — Takich, w których żyje i pracuje Konrad Załuski… — dokończyła

Eliza, oszołomiona tym, jak wszystko nagle zaczęło układać się jej w głowie. — Właśnie. — Załuski odwrócił się z uśmiechem. — Wpadłem na ten pomysł po Wilnie. Zrozumiałem, że sam nie odwrócę historii. Ale czułem, że gdzieś są dziesiątki innych Konradów, w dziesiątkach innych światów. Konradów podobnych do mnie. Z tymi samymi marzeniami. W tym samym punkcie życia. Właśnie dlatego znalazłem sposób, by do nich dotrzeć, a potem przedstawiłem im swój plan i poprosiłem o pomoc. Oczywiście wymagało to, by porzucili swoje światy na pastwę losu. Mimo tego się zgodzili. Wiedziałem, że się zgodzą. Rozumieli, że rozproszeni nie odmienimy historii, ale skupiając swoje siły, mogliśmy wszystko. Od tej pory kiedy ginąłem, jak wtedy, gdy mnie postrzeliłaś, jeden z nich zastępował mnie w tym świecie. Stawał się nowym, wiodącym Konradem. Nonszalancja, z jaką Załuski to powiedział, zmroziła Elizie krew w żyłach. — Wiele razy się zastępowałeś? — spytała. Załuski wskazał Huanga głową. — Z czterdzieści? Tylko on wie. Chińczyk skinął głową i odpowiedział: — Czterdzieści cztery razy. — Aż tyle? — spytała zszokowana Eliza. Załuski wzruszył ramionami. — Prowadziłem jednocześnie bardzo niebezpieczne badania i bardzo niebezpieczną grę. Było sporo wypadków przy pracy. Kilka razy mordowali mnie zamachowcy. Wrogie wywiady, konkurencja, polscy patrioci. No i zdarzało się, że zastępczy Konrad pochodził ze świata o nieco innej fizyce i okazywał się niestabilny. Efekty bywały… nieładne. Eliza spojrzała na Chińczyka. — Huang znał każdego z Konradów? — Tak — powiedział Załuski. — Za każdym razem, gdy ginąłem w tym świecie, on aranżował przybycie zastępcy. Wprowadzał go we wszystko, co wydarzyło się od śmierci. Wyjaśniał te zgony. Uzupełniał moje tatuaże i ujednolicał je, jeśli u poprzedniego Konrada wyglądały

nieco inaczej. Przekazywał listy od pierwszego Konrada, ze wszystkimi instrukcjami… — Listy? Po co? Nie byliście tacy sami? — Jak powiedziałem, między równoległymi światami istnieją różnice. Nie mogłem ryzykować, że któryś z Konradów rozumie wszystko trochę inaczej, ma nieco inną wiedzę czy plany. Trzeba było ich wszystkich… ujednolicić. Zajmował tym się Huang. — Czyli ty, konkretnie ty, przeszedłeś z innego świata? — spytała z niedowierzaniem Eliza. Załuski skinął głową. — Pół godziny temu przekroczyłem bramę. W swoim świecie myślałem długo, że jestem wiodącym Konradem. Ale gdy otworzyły się wrota i zobaczyłem za nimi Huanga z ciałem Załuskiego, wiedziałem, że nie; że muszę iść. — A co ze światem, który porzuciłeś? Nie żałujesz go? — Lepiej, żeby istniał jeden Konrad zwycięzca niż stu Konradów przegranych. Eliza chciała spytać o coś jeszcze, ale nie było jej dane, bo do kajuty wpadł ponownie Lux. — Konradzie. Zrobiło się bardzo gorąco — rzucił. — Potrzebujemy cię na mostku. Strzały faktycznie były teraz gęstsze. Wydawały się padać ze wszystkich stron i bębniły o burty jak ołowiany deszcz. Załuski skinął głową, po czym rzekł do Huanga. — Dokończymy później. Chińczyk zaczął pakować narzędzia, ale nie wyglądał na zadowolonego. — A jeśli coś się panu stanie? — rzekł. — Konfucjusz mówił… — Huang, drogi przyjacielu — przerwał mu Konrad. — Po dzisiejszym dniu nic już nie będzie miało znaczenia. To mówiąc, Załuski zarzucił na ramiona swój surdut i dwornym gestem podał Elizie rękę. — Elizo, zapraszam na mostek. Żmijewska i Załuski ruszyli labiryntem niskich, metalowych korytarzy Bułatu. Gdzieś z dołu Eliza słyszała tłumione przez ściany

kadłuba wybuchy i eksplozje. Czuła się dziwnie ze świadomością, że kilometr pod jej stopami strzelały karabiny, grzmiały działa, ranni i zabici upadali w błoto, tymczasem ona sunęła cicho nad tym wszystkim, w trzewiach stalowego anioła śmierci.

*** Zegary Krakowa wybiły pierwszą — ale na przedpolach miasta, wśród bitewnego zgiełku, nikt ich nie słyszał. Desperacka walka toczyła się już na całej linii Dłubni. Paskiewicz zorientował się, że jego generałowie popełnili błąd, i postanowił go czym prędzej naprawić, pchając do przodu resztę kolumn oraz wszystkie odwody. Od Mistrzejowic po Mogiłę polskie pułki walczyły z nieustającą powodzią rosyjskiej piechoty. Paskiewicz nie porzucał nadziei, że uda mu się zepchnąć wroga w stronę rzeki i otworzyć drogę na niebroniony Kraków. Pułk dragonów sanktpetersburskich oraz elitarny pułk kawalergardów dostały rozkaz, by podjąć próbę przeskrzydlenia głównych sił Poniatowskiego, które cały czas zgrupowane były przy Mistrzejowicach. Rosyjscy kawalerzyści ruszyli na północ, by ominąć Polaków i wejść im na tyły, ale gdy byli już niemal na wysokości polskich linii, z chmur spadł nagle Bułat. Pokładowe działa rzygnęły ogniem, płosząc konie i zabijając wielu jeźdźców. Pociski z etherowych kulomiotów zmusiły rosyjską kawalerię do odwrotu w stronę centrum bitwy. Bułat nie ścigał ich jednak. Powisiał chwilę nad polem zasłanym trupami, a potem zniknął w chmurach.

*** Eliza zachwiała się, gdy okręt gwałtownie nabrał wysokości. Konrad przytrzymał ją jedną ręką, a drugą uczepił się uchwytu w ścianie. Przez chwilę żołądek uciekał Żmijewskiej w dół. Potem wszystko się uspokoiło. — Dziękuję — powiedziała.

Załuski skinął głową. Ruszyli dalej korytarzem, w kierunku sterówki na przedzie Bułatu. — W środku okręt wydaje się jeszcze większy niż z zewnątrz — zauważyła Eliza. — Jak zdołałeś to wszystko zbudować? — Myślisz, że robiłem to sam? Elizo, nie urodził się jeszcze taki geniusz! Bułat wyprzedza nas o całą epokę. Zainwestowano w niego pięć stuleci badań. Konrad spostrzegł zakłopotanie Elizy i wyjaśnił: — Na pomysł wpadłem niedługo po tym, jak pierwszy raz się zastąpiłem. Wiedziałem, że będę potrzebował jakiegoś trudnego do zniszczenia pojazdu. Z początku myślałem o pancernym wszędołazie. Ale trudno byłoby pokonać nim kanał. Zrozumiałem, że muszę stworzyć powietrzny okręt, którego nie da się łatwo zestrzelić. Paradoks nie do rozwiązania, prawda? Zakręt. Korytarz. Kolejny zakręt. Kroki Elizy i Załuskiego niosły się dalekim echem. — Na szczęście musiałem opracować tylko ogólną koncepcję — kontynuował Konrad. — A co z resztą? — spytała Eliza. — Resztę zrobili pozostali Załuscy. Widzisz, gdym miał już ogólny obraz machiny, wypisałem na dużej karcie papieru wszystko, co było konieczne do jej ukończenia. Wszystkie potrzebne wynalazki. Techniczne problemy, które należało rozwiązać. Materiały, które należało odnaleźć lub stworzyć. Było tego przeszło osiemdziesiąt pozycji. Wyznaczyłem datę ukończenia — 1 stycznia 1836. Potem kazałem Huangowi odlać mi z metalu dziesięciościenną kostkę o ścianach numerowanych od zera do dziewięciu. I po prostu rzuciłem nią. Dwa razy — raz za dziesiątki, raz za jedności. Potem zabrałem się do pracy nad wylosowanym elementem. Liczyłem na to, że inni Załuscy, w pokrewnych światach, wylosowali inne liczby. I pracują równolegle nad swoimi częściami. Eliza i Konrad dotarli do podnóża schodów prowadzących na mostek kapitański. Konrad puścił Elizę przodem, nie przestając mówić: — Pracowaliśmy tak pięć lat. Pierwszego stycznia szóstego roku

każdy zostawił efekt pracy przed bramą. W podziemnym magazynie zakładu. Pozostało tylko ustalić głównego Konrada. Potem on… czyli teraz ja… zebrałem wszystko. Wiele dni wypróbowywałem różne nastawy i zabierałem materiały na swoją stronę. Eliza się zatrzymała. — Stu Załuskich zaprojektowało Bułat, w żaden sposób się ze sobą nie komunikując? — spytała. — Ale co ze współzależnościami różnych elementów? Co z założeniami, które okazywały się technicznie niemożliwe! Nie było braków w częściach? Albo powtórzeń? — spytała z niedowierzaniem Eliza. — Było, i to bardzo wiele. Połączyłem się z trzema setkami nastaw, a mimo to wielu elementów zabrakło. Budowa, jak widzisz, przeciągnęła się niemal o dekadę. Do dziś kilka rzeczy tu nie działa. Załuski postukał w metalową ścianę. — Ale to, co udało się zrobić, wystarczyło. Docierali już prawie do szczytu schodów. Eliza słyszała surowy głos Luxa, grzmiący na mostku. — Po co to wszystko? — spytała. — Żeby rozbić Rosjanom bramę? Odbudują wkrótce! Żeby strzelać z wysoka do wrogich wojsk? Nie masz tyle amunicji, by zmienić losy bitwy! — Zmienię. Ale nie zamierzam używać do tego dział. Załuski pchnął drzwi. Za nimi ukazało się wnętrze sterówki, w której uwijali się Ada Lovelace i Kazimierz Lux. Konrad stanął, przepuszczając Elizę. — Zrobimy powtórkę z Wilna — rzekł. — Tylko tym razem to wrogowie poczują, jak to jest, kiedy nad głową pęka niebo.

*** Pułkom Księstwa kończyły się proch i kule. Przegrzewały się armaty. Pękały kulomioty. W miejscach, gdzie trwały najcięższe walki, bataliony skurczyły się z trzech szeregów do jednego. Rannych nie miał już kto odnosić na tyły. Wielu oficerów zginęło, więc dowodzili sierżanci i kaprale. Polacy trzymali jednak linię. Atak za atakiem się załamywał, a pola pełne były trupów w rosyjskich

mundurach. Żołnierze Księstwa Warszawskiego nie ustępowali. Wierzyli w starego Poniatowskiego i w to, że pod Krakowem odmienią historię narodu. Zapał do walki mieli dużo większy niż rosyjscy rekruci z przymusowego poboru, z których większość oderwano siłą od rodzin i zmuszono do dwudziestu pięciu lat służby. Byli też lepiej zaopatrzeni. Mieli dużo więcej etherowych sztucerów, które Księstwo od wielu lat skupowało w sekrecie po drugiej stronie Atlantyku, w fabrykach Springfielda. Podstawowym karabinem prochowym Polaków był francuski Modèle 1822, z gwintowaną lufą i zamkiem kapiszonowym. Carska armia, z wyjątkiem elitarnych pułków, nadal walczyła swoimi muszkietami wzoru 1808, które zaczęto produkować w Iżewsku za czasów Aleksandra I. Były cięższe od polskich karabinów, miały zawodne, skałkowe zamki, lufy z kiepskiej stali i niemal o połowę krótszy zasięg. Jednak żadna różnica w ekwipunku nie była równie ważna jak to, że polscy żołnierze czekali na tę bitwę ponad dekadę, podczas gdy dla żołnierzy rosyjskich była to tylko kolejna kampania, z której chcieli ujść z życiem. I właśnie dlatego, mimo wielkiej przewagi liczebnej Paskiewicza, szala zwycięstwa zaczęła przechylać się powoli na stronę Polaków. Wygraliby, gdyby nie von Ficquelmont. Poniatowski i Paskiewicz niemal już zapomnieli o austriackim marszałku, byli bowiem pewni, że uderzy na miasto od południa, a jego pułki utkną na świetnie bronionej linii Wisły i nie wezmą większego udziału w bitwie. Ficquelmont okazał się jednak zaskakująco zaradny. Ściągnął ze wszystkich wiosek na południowym brzegu rzeki łodzie i promy, przywiózł na wozach kilka tuzinów tratw, a następnie zaczął przeprawiać główną część swoich sił tuż za linią Rosjan. Gdy Poniatowski się o tym dowiedział, siedział dłuższą chwilę bez słowa, przyciskając do ust kłykcie i patrząc na mapę. Południowe skrzydło wroga, które miało być najsłabsze, teraz z każdą chwilą się umacniało. Na tym odcinku stały tylko trzy wyczerpane walką i pozbawione większości amunicji brygady Lewińskiego. Teraz

musiałyby stawić czoła kilkunastu tysiącom świeżych i wypoczętych Austriaków. Gdyby zaś uległy, reszta armii Księstwa zostałaby odcięta od miasta. Stary marszałek mógł podjąć tylko jedną decyzję. O godzinie drugiej do wszystkich brygad Księstwa dotarł rozkaz natychmiastowego odwrotu. Poniatowski rozkazał porzucić przedpole i wskazał nowe pozycje na linii miejskich fortyfikacji, wzdłuż Prądnika. Plan wymanewrowania Rosjan i Austriaków się nie powiódł. Kraków czekało krwawe oblężenie.

*** — Cofają się! — krzyknęła Eliza, przylepiona do szklanej ściany sterówki. — Poniatowski zarządził odwrót! Załuski podniósł głowę znad rozpiętej na pulpicie mapy, przetarł zmęczone oczy i skinął głową. Wszyscy na mostku byli wyczerpani. Od dwóch godzin manewrowali nad polem bitwy, schodząc wszędzie tam, gdzie obecność Bułatu była najważniejsza. Odpędzili kawalerię Paskiewicza. Zniszczyli kolumnę żywych trupów i kilka wszędołazów. Niskim przelotem dodali odwagi najciężej atakowanym pułkom. Bułat nie był niezniszczalny. Strzały z etherowych sztucerów rosyjskich jegrów podziurawiły kadłub. Jeden z silników nie działał. Ciekł zbiornik z wodą. Kończyła się amunicja. A teraz jeszcze polskie linie zwijały się pod nimi. Niebieskie czworokąty i kolumny ciągnęły do miasta drogą przez Czyżyny, osłaniane desperacką szarżą kawalerii Księstwa oraz strzałami artylerii rozstawionej na wzniesieniach od Prądnika Czerwonego do Mistrzejowic. Załuski podszedł do Elizy i wyjrzał przez szybę, na pole bitwy. — Już czas — zawołał do Luxa. — Przyprowadźcie Rosjanina. Lux, którego dłonie zaciśnięte były kurczowo na kole sterowym, powtórzył rozkaz dwóm marynarzom, a ci prędko wybiegli z kabiny. — Co teraz? — spytała Konrada Eliza.

— Dowiesz się wkrótce — odparł. Tymczasem Ada Lovelace, która stała po drugiej stronie sterówki, odwróciła się do nich i krzyknęła po angielsku: — Konrad? Musisz to zobaczyć! Załuski skinął Elizie głową i ruszył do Ady, która wskazała mu coś na horyzoncie, ponad spowitymi prochowym dymem liniami Rosjan. Coś wielkiego. Błyszczącego groźnie w popołudniowym słońcu. Lux przekazał ster zastępcy i również podszedł. Przyłożył do oka lunetę. Zaklął, podał ją Załuskiemu. — Jak udało im się to ukryć? — spytał Konrad, obserwując obiekt. — Jakaś diabelska sztuczka cara — mruknął Lux. — Mogli przewieźć elementy pociągami i zmontować dopiero przed bitwą… — Nie ma znaczenia, jak to zrobili. Pytanie, co my teraz zrobimy. Eliza stanęła za Konradem. Zmrużyła oczy. Z tyłu rosyjskich linii, od strony Pobiednik, jechał na Kraków gigantyczny wszędołaz. Maszyna nie miała nóg, jak mniejsze modele. Jechała na dwóch żelaznych kołach, każde wysokości czteropiętrowej kamienicy. Potężne metalowe obręcze miażdżyły płoty, drzewa i ciała poległych, a między nimi wisiał masywny korpus, z dwulufowym etherowym działem w obrotowej wieży i tuzinem otworów strzeleckich, zza których sterczały lufy kulomiotów. Za korpusem schodziło ku ziemi żelazne przęsło, zakończone mniejszym kołem, stabilizującym całą konstrukcję. — Ciekawe, jak daleko strzela — powiedziała Eliza. Wieża wszędołaza zwróciła się w stronę Bułatu. Huknęło. Potężny pocisk świsnął wysoko ponad okrętem. — Jesteśmy w zasięgu — stwierdził Lux. — Więc spieszmy się — odparł Konrad, po czym podszedł do centralnej konsoli i zaczął przerzucać drobne dźwignie. Bułat odpowiedział ogniem, ale jego pociski ześlizgiwały się po grubym pancerzu wszędołaza lub przelatywały między szprychami kół. Lux krzyczał do jednej z metalowych tub, które wychodziły z podłogi, wskazując kanonierom słabsze punkty konstrukcji: połączenie kół z kadłubem i tylne przęsło, jednak z daleka ich

trafienie było prawie niemożliwe — a z bliska carski behemot zmiótłby Bułat z nieba. Wkrótce dwóch marynarzy wprowadziło zdezorientowanego Sabłukowa. Gdy starzec zobaczył Załuskiego, przeżegnał się i wymamrotał: — Spasi mienia, Boże… Konrad dał marynarzom znak, by puścili Rosjanina. — Chciałem z tobą zamienić kilka słów, Aleksandrze — rzekł. — Teraz nie ma czasu. Ale chcę, żebyś widział, że nie udało ci się mnie złamać ani spowolnić. Zobaczysz moje największe dzieło. — Szto ty chcesz zdiełat, Konradzie Piotrowiczu? — spytał ze strachem w głosie Sabłukow. — Dość tajemnic — dodała Eliza. — Zobaczycie zaraz na własne oczy. W ładowni Bułatu wieziemy maszynę do transplantacji rzeczywistości — powiedział Załuski, a jego dłonie zręcznie operowały dźwigniami i pokrętłami. — Właśnie przygotowuję się do jej uruchomienia. — Transplantacja rzeczywistości? — zdziwiła się Żmijewska. — To właśnie Sabłukow planował zrobić w Wilnie — odparł Konrad. — Prawda, Aleksandrze? Car chciał wymienić Wilno pełne buntowników na Wilno z jakiejś innej wersji historii, posłuszne, spokojne. Bo tak działa maszyna, której dokumentację ukradł. Odcina część jednego świata etherową kopułą i podmienia na część drugiego. Zamierzam odesłać armię cara do jakiejś innej Europy, a tu sprowadzić puste przedpola Krakowa. — Dwadzieścia lat pracy, żeby wygrać jedną bitwę? — spytała z niedowierzaniem Eliza. — Nie — odparł Konrad z płonącymi oczami. — To dopiero początek. Próba generalna. Będziemy podmieniać dalej. Wrogie państwa na ich słabsze wersje. Wrogich geniuszy na nieudaczników. Wrogie miasta na puste przestrzenie dzikich światów… Aż zostanie tylko Polska. Wielka. Potężna. Konrad podszedł do metalowej tuby obok konsoli. Otworzył zaślepkę i rzekł do środka: — Uruchamiajcie.

— Tak jest — odpowiedział mu cichy, zniekształcony, metaliczny głos. Huk. Wszędołaz znów rzygnął ogniem. Bułat zatrząsł się od uderzenia. Ada podbiegła do wskaźników na ścianie i krzyknęła: — Spadek ciśnienia w trzeciej i czwartej turbinie! Rozerwał nam cały bok. Nie możemy polecieć wyżej? — Wyżej zacznie się kurczyć teren, który obejmiemy polem — odparł Załuski. Eliza tymczasem stała na uboczu i zaciskała pięści. W jej głowie myśli galopowały, zderzały się, iskrzyły: wielkie etherowe wyładowania, Wilno, zaskakuny… Ozymandias. — Czekaj! — krzyknęła do Konrada, podbiegła i szarpnęła go za rękaw. — Nie możesz tego zrobić! — Da! Nie czyń tego, Konradzie Piotrowiczu — dołączył się Sabłukow. — Wszystkich uśmiercisz. I Rosjan, i Paliaków. Maszyna nie rabotajet! — To twoja nieudolna kopia nie zadziałała — odparł Załuski. — Ja wszystko dokładnie sprawdziłem. Przetestowałem na mniejszych modelach. Dał znak dwóm marynarzom, żeby odciągnęli Elizę i Sabłukowa, a sam wrócił do pracy przy centralnej konsoli. — Niet! — zaprotestował Sabłukow, szarpiąc się z wysokim marynarzem. — Ja też robił testy pieried Wilnem. Jest jakiś wtaroj czynnik! — Bzdura — prychnął Załuski. — Konradzie, posłuchaj! — rzekła błagalnie Eliza. — Nawet jeśli maszyna zadziała jak chcesz, będą konsekwencje. Straszliwe konsekwencje. Konrad przerwał pracę. Obrócił się do Żmijewskiej i spojrzał jej głęboko w oczy. — Nie pogrywaj ze mną, Elizo. Zrozum. Przyszłość ojczyzny jest w naszych rękach. Kobieta zrobiła krok do przodu. — To ty zrozum — rzekła. — Używanie wielkich ilości etheru sprowadza kolaps przyczynowości. To fakt. A ty chcesz wyzwolić

energie, jakich nigdy jeszcze nie widzieliśmy! Zabawy z etherowymi kurtynami ściągają śmiertelnie niebezpieczne siły. Pamiętasz opowieści o stworach masakrujących niedobitki spod Wilna? — To był carski pomiot, którym Dybicz chciał przegnać nas z lasów — powiedział Lux. — Nie. Byłam tam. Widziałam. To istoty, które prześlizgują się przez pęknięcia między światami. A wy zamierzacie otworzyć takie pęknięcie. Byron mówił… — Byron! Chodziłaś do Loży Nowego Świtu? Zamącili ci tam w głowie! — odparł Załuski. — Ether to jedyna droga do wyzwolenia Polaków i Litwinów spod władzy cara! — Nie za taką cenę! — krzyknęła Żmijewska. — Te stworzenia pojawią się znowu, zmasakrują Kraków, rozpełzną się po okolicznych miastach i wsiach. Zginą setki tysięcy niewinnych. Kobiety, dzieci! Kolejny huk. Bułat przechylił się gwałtownie na bok. — Nie mamy czasu — stwierdził Lux. — Okręt już wiele nie wytrzyma. — Ilu jest pod nami? — spytał Załuski. — Dobre dwie trzecie armii Paskiewicza. Konrad skinął głową i podszedł do centralnego panelu. Eliza się rozejrzała. Lux miał przy pasie pistolet. Kilku z obecnych na mostku marynarzy również było uzbrojonych. Wiedziała, że nie ma szans. Mimo to spróbowała. Wyrwała się do przodu, dopadła Konrada i siłą oderwała go od konsoli. Sięgnęła do niej, przerzuciła kilka dźwigni na chybił trafił. — Oszalałaś? — jęknął Załuski, szarpiąc się z Elizą. Lux wyszarpnął zza pasa pistolet. — Stój! Odejdź od konsoli — rozkazał. Żmijewska go zignorowała. Siłowała się dalej z Konradem, sięgając do konsoli. Pociski wszędołaza świsnęły tuż przed oknami sterówki. — Strzelaj! — Ada krzyknęła do Luxa. — Strzelaj do niej! Nie mamy czasu! Zaraz znów oberwiemy! Lux wycelował w plecy szarpiącej się z Konradem Elizy. Zaklął. Schował pistolet za pas, podbiegł i chwycił kobietę, próbując odciągnąć ją na bok. Sabłukow zawył, skoczył na Luxa i zaczął

okładać go pięściami. Dwóch marynarzy rzuciło się za Rosjaninem. Na środku sterówki, przy głównej konsoli, wybuchła gwałtowna walka. Po chwili z chaosu wyślizgnęła się Eliza Żmijewska. Skoczyła za konsolę. W dłoni trzymała pistolet Luxa. — STAĆ! — krzyknęła, wyciągając przed siebie broń. Lux i Załuski zamarli w pół ruchu. Krwawiący z nosa Sabłukow uniósł się z podłogi. — Elizo — rzekł Konrad, ruszając w jej stronę. — Wiesz, że oddam za tę sprawę życie. Groźby mnie nie… Odwróciła pistolet i oparła lufę pod swoją brodą. — Jeden krok, a zabiję się, Konradzie — powiedziała. W sterówce wszyscy zamilkli. Na zewnątrz huczały pociski i grzmiały wybuchy. Za oknami widać było prącą do przodu armię Paskiewicza — i górujący nad nią wszędołaz, który wciąż strzelał do Bułatu. — Konradzie. Nie możemy zwlekać ani chwili… — powiedziała cicho Ada. — Włączaj maszynę. — Po moim trupie — syknęła Żmijewska. — Błagam cię, Elizo — rzekł Załuski ze smutkiem w głosie. — Nie rób tego. Przygotowywałem się przez całe życie. Przez wiele żyć… Nie możesz… Nie masz prawa… Po policzku kobiety spłynęła łza. Widok załamanego, zgarbionego, zdradzonego Konrada rozrywał jej serce. Mocno trzymała jednak pistolet. — Daj rozkaz Luxowi — zażądała. — Niech nas stąd zabiera. — Nie mogę, Elizo… — odparł Załuski. Pękła jedna z szyb sterówki. Szklane odłamki zadźwięczały na podłodze. — Nie możemy dłużej czekać, Konradzie. Przykro mi — powiedział Lux, po czym przepchnął się obok Załuskiego i sięgnął do konsoli. Eliza zaczęła ściągać spust. — NIE! — krzyknął Konrad. Potężny huk ogłuszył ich na chwilę. Trzydziestokilogramowy, przeciwpancerny pocisk wszędołaza przeorał wnętrze, rozbił

w drzazgi centralną konsolę i wyleciał drugą ścianą. Ostre odłamki rozprysnęły się na wszystkie strony, jakby w sterówce wybuchł szrapnel. Pęd powietrza przewrócił Adę, kilku marynarzy i Elizę, która upadając, ściągnęła do końca spust. Lufa, przekrzywiona w ostatniej chwili, rzygnęła ogniem tuż przy jej głowie. Gorące gazy oparzyły jej bok twarzy, naderwały ucho. Drobinki niespalonego prochu wbiły się pod skórę jak setki rozżarzonych igieł. Eliza runęła na twardą podłogę. Zawyła z bólu. Nieco dalej osunął się Konrad. Jego frak był cały poszarpany. Z szyi sterczał mu ostry metalowy odłamek. Nieco dalej stał Sabłukow. Spojrzał w dół, na wielką krwawą dziurę w swojej piersi. Przeżegnał się i opadł na kolana. Zaraz potem Bułat zaczął opadać. Potężne pociski ryły burtę. Jęczał metal. Trzęsła się podłoga. Ranny w czoło Lux dopadł do koła sterowego i zaczął z nim walczyć. Okręt go jednak nie słuchał. Pokład przechylał się coraz mocniej. Ada jęczała w rogu, przysypana kawałkami zniszczonej konsoli. Jeden z marynarzy wył dziko, a drugi próbował powstrzymać krwotok z jego urwanej nogi. Eliza potrząsnęła głową. Schowała pistolet za pas i podpełzła do Konrada po nachylonej podłodze. Załuski krztusił się krwią. Z bliska spostrzegła, że odłamki tkwią także w jego brzuchu. Lux zawołał, przekrzykując świst powietrza: — Lecimy w stronę miasta, ale tracimy wysokość. Nie mam sterów, Konradzie! Musicie wejść do kapsuły. Inaczej nie przeżyjesz. — Zablokuj koło. Ratuj Adę! — wychrypiał Załuski. Lux stał chwilę, łapiąc równowagę na krzywym pokładzie, i zerkał to na Adę, to na Konrada i Elizę. Wreszcie skoczył do Angielki, odgrzebał ją spod szczątków konsoli i pociągnął w kierunku drzwi. — Ty też idź — Konrad szepnął do Elizy. — Za schodami są… kapsuły… miękko obite, z pasami… Na wypadek… katastrofy… — Nie — odparła Żmijewska. Puknęła w pancerną płytę na piersiach, z której sterczało kilka ostrych odłamków.

— Jak widzisz, niełatwo mnie zabić. Huk. Kolejny pocisk rozerwał ścianę sterówki. Przez dziurę w poszarpanym metalu Eliza widziała zbliżającą się prędko Wisłę i dachy Krakowa. Przytuliła Konrada. Trwali tak chwilę, wśród krwi, potłuczonego szkła i wyjącego powietrza. Na krótki moment znowu byli na Litwie, nad swoją rzeką, wśród zapachów wiosny. — Jest jedna rzecz — wykrztusił Konrad. — Prawe przedramię… Wewnętrzna strona… Eliza podciągnęła rękaw jego koszuli. Znajdował się tam świeży tatuaż, przypominający mosiężną, ozdobną płytkę z rzędem cyfr. — Nastawa dla etherowej bramy — szepnęła Żmijewska. Konrad słabł w oczach. Zaczął się krztusić. Dał Elizie znak, by się nachyliła, a potem wycharczał kilka zdań — szybko, niewyraźnie. — Obiecaj — szepnął na koniec. — Nie mogę — odparła, gładząc go po czole. Odwinęła rękaw jego koszuli, zakrywając z powrotem tatuaż. — Elizo… — Nie mów. Proszę — szepnęła. Pochyliła się i pocałowała chłodne usta Konrada. Uderzenie przyszło nagle.

*** Bułat wgryzł się w bok Wawelu jak kula armatnia w ceglany mur. Zabudowa wzgórza niemal całkiem się rozsypała. Runęła południowa ściana Zamku Królewskiego. Pył uniósł się wysoko, przesłonił chylące się ku zachodowi słońce, a gdy opadł, ludzie zobaczyli przeryte wzgórze i znieruchomiały wśród morza cegieł, podziurawiony korpus okrętu. Mało kto jednak przyglądał się miejscu katastrofy. Miasto ogarnęła panika. Poniatowski formował resztki swoich pułków na ostatniej linii obrony. Rosjanie i Austriacy nacierali. Bułat upadł. Na horyzoncie majaczył wrogi wszędołaz. Tysiące mieszkańców uciekało na zachód, w obawie, że wokół Krakowa zamknie się wkrótce pierścień oblężenia.

Zbliżała się noc, a wraz z nią gasła nadzieja. Tylko Adam Mickiewicz wydawał się tym wszystkim nie przejmować. Spokojnie wspiął się na wawelskie wzgórze, postukując laską. Długimi krokami ominął dymiące kawałki wraku, aż stanął przed metalową burtą; malutka sylwetka zgarbiona naprzeciw monumentalnych, osmalonych liter. Poeta opuścił głowę, zamyślił się. Na przedzie okrętu ostro brzęknął metal. Mickiewicz drgnął. Zobaczył, jak z pogiętego wraku wytacza się półprzytomna, zakrwawiona postać. Eliza odpięła powgniatany, sczerniały pancerz, który opadł ciężko na ziemię. Następnie wzięła zamach i rzuciła swoim pistoletem najdalej, jak się dało. Starła z twarzy krew, zostawiając w zamian smugę sadzy. Mickiewicz podszedł i spytał: — Nie będziesz już tego potrzebowała, Elizo? Lada chwila bitwa dotrze do miasta. — Mnie już tu nie będzie — odparła zmęczonym głosem Żmijewska. — Zrobiłam wystarczająco. Mickiewicz wskazał czubkiem laski dymiący wrak. — Nie wierzę, że tak to się skończyło — rzekł ze smutkiem. — Byłem przekonany, że Załuski zbawi naród. Śniłem o tym. Jego imię, razem z liczbą czterdzieści cztery, przychodziło, gdy wsłuchiwałem się w głos duszy późnymi nocami. — Życie rzadko daje nam to, czego oczekiwaliśmy — odparła Eliza, odgarniając z twarzy brudne, zlepione włosy. Mickiewicz podał jej dłoń i pomógł zejść z gruzowiska. — Musisz powiedzieć, co tam się stało — rzekł, gdy stanęli na trawie. — Obiecywałaś, pamiętasz? — Żeby mistrz zrobił z naszą historią to, co z Emilią Plater? — spytała. — Żeby mistrz stworzył kolejnego Ordona, kolejny fantom ku pokrzepieniu serc? — Elizo… — Mickiewicz pokręcił głową. — Każdy musi walczyć tym talentem, który ma. Wspieram ojczyznę piórem. Daję historie, które inspirują. — I jestem pewna, że mistrz jakąś historię wymyśli. Jestem pewna,

że będzie bardzo dobra — odparła Eliza, a potem skinęła Mickiewiczowi głową i ruszyła samotnie w dół stoku, w stronę pogrążonego w chaosie miasta. Poeta został przy monstrualnym wraku. Spłoszone katastrofą gołębie wróciły tymczasem na gzymsy kamienic pod wzgórzem. Znowu gruchały, jakby nic się nie wydarzyło. Eliza Żmijewska przystanęła i uśmiechnęła się, zasłuchana w ich głosy. Powiew wiatru przyniósł zapach wiosny. Przedramię piekło wściekle. Podwinęła rękaw, ukazując długi ciąg cyfr, który wydrapała na skórze ostrym metalowym odłamkiem. Studiowała je chwilę. Następnie ruszyła dalej, na zachód, z dala od wojny i zgrzytu wielkich kół wszędołaza. Słońce zanurzyło się za poszczerbione mury Wawelu. Kończył się dzień, a wraz z nim — epoka.

EPILOG

Gość przybył niespodziewanie, na skrzydłach burzy. Za jego powozem, który nadjechał leśnym traktem, ciągnęły ciężkie, ołowiane chmury. Sosny gięły się od potężnych podmuchów. Wiatr niósł odległe, dzikie zawodzenie płanetnika. Gdy gość dotarł pod żelazną bramę, długą chwilę czekał, krążąc przed nią niecierpliwie i krzycząc w stronę schowanego za murem wielkiego domu. Wszystko dlatego, że stary Hindus, który był tu odźwiernym, chciał wpierw dokładnie obejrzeć przybysza. Teraz, gdy kolaps stał się silniejszy niż kiedykolwiek, nigdy nie miało się dostatecznej pewności, czy aby stojąca pod drzwiami osoba jest człowiekiem z krwi i kości. W końcu wrota drgnęły. Mężczyzna wrócił do powozu, który przetoczył się powoli przez bramę, minął przyprószony śniegiem ogród oraz ogrzewaną oranżerię, gdzie rosły malwy o kremowych liściach. Podróżny zdziwił się, że ktoś dokłada tyle starań, by utrzymać przy życiu tak zwyczajne rośliny. Po chwili powóz dotarł pod masywne, wzmocnione blachą drzwi posiadłości. Eliza Żmijewska już w nich czekała. Jedną pomarszczoną dłoń trzymała na karku wielkiego brytana. W drugiej ściskała etherowy sztucer z lunetą. Mężczyzna stanął przed Elizą i ukłonił się, zdejmując kapelusz. Był bardzo młody. Przystojny. — Dzień dobry — powiedział. — Mam nadzieję, że nie przeszkadzam. Nie dostałem od pani odpowiedzi na mój list, ale zdecydowałem się przyjechać, bo… — Proszę wybaczyć, ale żaden list do mnie nie dotarł — odparła Żmijewska. Młodzieniec spojrzał na nią przerażony, myśląc o burzy, która ogarnęła już całkowicie las po drugiej stronie muru.

Eliza uśmiechnęła się dobrotliwie. — Proszę się nie martwić — rzekła. — List nie dotarł, ale spodziewałam się pana. Od dawna. Zresztą nawet wroga nie odesłałabym w taką pogodę. Proszę za mną. Weszli do ciemnego wnętrza, które w niczym nie przypominało mężczyźnie pałaców starego świata. Zamiast okien były wąskie strzelnice. Murów takiej grubości nie powstydziłby się średniowieczny zamek. Panowało tu jednak przyjemne ciepło, a kolonialne meble, miękkie dywany i gobeliny nadawały pokojom przytulny charakter. Młodzieniec uśmiechnął się, rozluźnił. — Jest pan zmęczony? — spytała Eliza. Skinął głową. — Podróż była… — Okropna, wiem. Niech zgadnę: bóle głowy, mdłości, łupanie w stawach? To odległy świat. Trudno złapać dokładną nastawę. Proszę się cieszyć, że dotarł pan w jednym kawałku. Nie wszystkim się udaje. — Chyba nieczęsto miewa pani gości? — Oczywiście — odparła. — Inaczej po co bym tu mieszkała, panie…? — Och! Przepraszam! Nie przedstawiłem się! — Młodzieniec wyciągnął w jej stronę dłoń. — Nazywam się Piotr Tyc. — Stanisław… to pana ojciec? — Znaliście się? — Słyszałam o nim od Byrona. — Znała pani lorda Byrona?! — Panie Tyc, może najpierw usiądźmy, bo jeśli będzie się pan tak wszystkiemu dziwił, postoimy sobie do północy. Eliza wskazała mu główną salę, z której biło ciepło i światło wielkiego paleniska. — Zapraszam — rzekła. Chwilę potem siedzieli już przy ogniu w głębokich fotelach, sącząc herbatę z rumem i pogryzając ciepłe imbirowe ciastka. Młodzieniec drgnął, gdy spostrzegł, że talerze przynosi wysoki tetygon w stroju lokaja.

— Więc z czym pan przybywa? — spytała Eliza, która w roztańczonym świetle paleniska wydawała się jeszcze starsza. — Pisuję dla „Kuryera Nowopolskiego” — odparł Piotr. — Chciałem przygotować artykuł o mniej znanych, zaświatowych koloniach Polski. I tym, kto w nich mieszka. Kiedy dotarłem do spisu ludności tego świata, od razu poznałem pani nazwisko. Byłem bardzo zaskoczony. Czy pani wie, że jest ostatnią żywą osobą, która była na pokładzie Bułatu podczas bitwy krakowskiej? — Ada? Lux? — Pan Kazimierz zmarł niedawno. Pani Lovelace nie żyje już od pięciu lat, zginęła w katastrofie okrętu powietrznego. Ironiczne, prawda? Proszę mi uwierzyć. Jest pani ostatnia. — I? — Jak wspomniałem, pisuję do „Kuryera”. Chciałbym też wydać kiedyś powieść, jeśli czas pozwoli. Pomyślałem, że dobrze byłoby usłyszeć od pani, jak to się zdarzyło. Z pani perspektywy. Uwiecznić historię, zanim… Ugryzł się w język. — No dalej. — Eliza się zaśmiała. — Proszę to powiedzieć. Zanim przeminie? Mam sześćdziesiąt siedem lat, panie Tyc. Planuję jeszcze chwilę pożyć. — Proszę wybaczyć, ale… Sama pani mówiła, że rzadko ktoś tu bywa. Nie wiadomo, kiedy pojawi się osoba, która mogłaby dobrze spisać pani wspomnienia. — Ma pan, jak widzę, wysokie mniemanie o sobie — odparła Żmijewska. — Ale skąd pewność, że będę chciała w ogóle coś wspominać? Młody Tyc się speszył. — Ja… Jeśli się narzucam… Uspokoiła go gestem. — Nie — rzekła spokojnie. — Chyba faktycznie powinnam o tym kiedyś opowiedzieć. Naprostować kilka spraw.

***

Opowiedziała mu wszystko. Od rzezi na Litwie przez swoją wyprawę do Londynu po ostatnie chwile Bułatu. Młody Tyc wypełnił pół notatnika pospiesznymi zapiskami. Zapomniał zupełnie o herbacie. Nie zerknął nawet na kolację, którą przyniósł w międzyczasie Mu’re. Im dalej szła opowieść, tym trudniej było mu powstrzymać emocje. — Wszystko, co zdarzyło się potem, zachowam dla siebie — zakończyła Żmijewska. — Bo nie dotyczy to naszej historii. Mam nadzieję, że teraz rozumie pan, dlaczego wybrałam spokój odległego świata zamiast salonów Warszawy2? — Kiedy nie zrobiła pani nic złego — wymamrotał Tyc. — Wręcz przeciwnie, jest pani bohaterką! Gdyby Załuskiemu się udało… Strach myśleć. I tak ludzkość ledwo wygrała z zaskakunami i kolapsem. Dlaczego więc to wszystko? Dlaczego to wygnanie? Mogłaby pani chodzić w blasku chwały po salonach Rzeczpospolitej! — Jestem morderczynią, panie Tyc — odparła surowo Eliza. — Wielokrotną. Zajęło chwilę, nim Piotr zrozumiał, o co jej chodzi. — Nie może pani tak myśleć! Na wojnie są straty. A oryginalny Konrad i tak już dawno nie żył. Eliza nachyliła się do młodzieńca z łagodnym uśmiechem. — Drogi chłopcze. Wiem, że mogłabym znaleźć sobie różne usprawiedliwienia. Wymówki, z których zbudowałabym pancerz. Ale jestem poetką, a przynajmniej chciałabym tak myśleć. Istotą poezji jest głębokie spojrzenie. Emocjonalna mimikra, która pozwala czuć to, co czują inni, ale jednocześnie sprawia, że nie potrafimy uciec od ludzkiej krzywdy; nie umiemy nie czuć… Jednego Konrada Załuskiego zabiłam własną ręką. Drugi zginął przeze mnie. Każdy z nich urodził się na Litwie, w małym, podupadłym pałacyku. Każdy rósł pod okiem starej pani Załuskiej, która była dla mnie aniołem. Każdy uczył się ze mną w Wilnie. Każdy pracował latami, poświęcając wszystko dla swojego planu. Każdy mnie kochał. Każdy był niewinny, każdy chciał dobrze dla ojczyzny i dla mnie. A ja ich zabiłam. Cóż z tego, że inny Konrad zajął ich miejsca? Cóż z tego, że w wieloświecie jest pewnie nieskończoność bardzo podobnych

Konradów? Nie można w ten sposób usprawiedliwiać odebrania komuś życia. Piotr Tyc poskrobał się za uchem końcem wiecznego pióra. — Nie. Oczywiście, że nie. Trochę panią rozumiem, choć… — Świetnie — powiedziała Eliza, dolewając herbaty. — Jest coś jeszcze, co mogę rozjaśnić? Przekartkował notatnik i odparł: — Kilka niejasnych rzeczy. Może zacznijmy od tego: ten owad… — Xa’ru. — Jego rodacy dali pani książkę. Książkę, z której dowiedziała się pani, gdzie szukać Bułatu. Co to była za książka? — Jeśli pan chce, mogę ją pokazać — powiedziała Eliza. Nie czekając na odpowiedź zdumionego młodzieńca, podeszła do komody nieopodal kominka i wyciągnęła z niej gruby tom. Wróciła na fotel, podając książkę Piotrowi. Młody Tyc obrócił ją w dłoniach, przekartkował, spojrzał na tył okładki, przesunął palcami po kolorowym nadruku oraz ilustracji, przedstawiającej dziwny okręt nad spowitym dymami miastem. — Nie rozumiem. Nigdy nie widziałem tak wydanej powieści. Autor też nic mi nie mówi… — Ambasadorzy roju powiedzieli, że nie wszystkie Europy żyją w jednym czasie. Istnieją nastawy, które prowadzą do miejsc, gdzie historia stoi na innym stopniu rozwoju. To książka z jednego z takich światów. Z mniej cywilizowanej epoki. Stąd, proszę wybaczyć, fatalny papier. I naprawdę okropny język. Otworzył w losowym miejscu. Prześlizgnął się wzrokiem po kartkach. — Ale przecież… To o pani! I o Załuskim! Skinęła powoli głową. — Ludzkość odkryła, że istnieje nieskończoność równoległych światów. Dawno temu pomyślałam sobie, że w takim razie istnieją też nieskończoności napisanych poematów, nieskończone historie o nieskończonej liczbie głównych bohaterów. Na pewno istnieje też historia o mnie. Zażartowałam o tym raz, kiedy rozmawialiśmy z Xa’ru w Londynie. Ale jego rasa nie do końca rozumie, czym jest

humor. Tetygoni, którzy czytali o tym potem we wspomnieniach Xa’ru, uznali, że to będzie dla mnie idealny dar. Przeszukali setki, tysiące Europ, by mi to przynieść. — Niemożliwe… — powiedział Piotr, z szeroko otwartymi oczyma. — Tak jest, panie Tyc! Wszystko, co ludzie sztuki biorą za natchnienie, to jedynie stłumione echa odległych światów. Eliza chwyciła książkę, przekartkowała ją i wskazała mu miejsce, w którym właśnie przed chwilą wypowiedziała te słowa. Piotr zapatrzył się w tekst. Poczuł zawrót głowy — i jednocześnie czytał o tym zawrocie. Czas rzeczywisty i czas fikcyjny splotły się w niepojętą osobliwość. Nie mógł tego znieść. Odwrócił wzrok. — Nie rozumiem — wyszeptał. — Skoro znała pani przyszłość, dlaczego wszystko tak źle się skończyło? — Ambasadorzy przynieśli mi swój dar w dzień przed bitwą. Nie starczyło mi odwagi. Nie przeczytałam całości. Bałam się tego, co jest dalej. Chciałam to najpierw przeżyć. Inaczej chyba bym oszalała. Zmieniła się w aktorkę, która musi krok po kroku odegrać jakieś straszne przedstawienie, znając z góry jego finał. Pan to już rozumie. Miał pan dość, przeczytawszy kilka słów. Ja musiałabym tak spędzić Bóg wie ile czasu. Dlatego odłożyłam ten tom. Skończyłam w miejscu, w którym dostaję się na pokład Bułatu. Tyle mi wystarczyło. Resztę poznałam dopiero potem. — Nie żałowała pani? — Cały czas — odparła ze smutkiem Eliza. — Do dziś zastanawiam się, co by się stało, gdybym wiedziała wszystko. Czy mogłabym rozwiązać to jakoś inaczej? Czy treść książki zmieniłaby się wtedy? A może dobrze, że tak się stało? Bo musi pan przyznać, że Polakom dobrze wyszło porzucenie rojeń o starym świecie, a skupienie się na światach nowych; to, że zostali narodem wędrowców. Czy gdyby Załuski obronił Kraków, mielibyśmy Warszawę2? Dotarlibyśmy aż tutaj? Eliza zatrzasnęła Piotrowi książkę przed nosem i odłożyła ją na stolik. — Proszę się zbytnio nie wpatrywać. Może pan stracić rozum.

— Za późno — odpowiedział gość. — Przez panią już do końca życia będę się zastanawiał, czy naprawdę mam wolną wolę, czy tylko sunę po szynie jak wagonik kolejki. — Życie pozbawione wątpliwości jest niewarte przeżycia — wzruszyła ramionami Żmijewska. Piotr zajrzał znów do notatnika. — Została jeszcze jedna sprawa — powiedział. — Załuski powiedział coś pani przed śmiercią. Chyba warto, żeby jego ostatnie słowa pozostały w historii. Nie może pani rościć sobie do nich wyłącznego prawa. — Ależ mogę. Były skierowane do mnie i dotyczyły prywatnych kwestii — odparła surowo Żmijewska. — Więc nie powie pani? — Nie wiem. Mam ochotę to zrobić. Ale w tej przeklętej książce jest napisane, że mówię, a ja chciałabym zobaczyć, czy mogę zmienić jej treść. Eliza zawiesiła na chwilę głos, jakby bawiła się myślą o tym, co zrobi dalej. W końcu uśmiechnęła się smutno i rzekła: — No dobrze, zasługuje pan na wyjaśnienie. Załuski powiedział, że w trakcie poszukiwania nastaw spokrewnionych z naszym światem odkrył pewną bardzo specyficzną Europę. Taką, w której historia potoczyła się zupełnie innym torem. Energia próżni była tam nieosiągalna. Cesarz Napoleon upadł po wyprawie na Moskwę. Nie było rzezi Wilna, Konrad dalej żył na Litwie. Eliza podwinęła rękaw i pokazała Piotrowi blizny, układające się w ciąg liczb. — To ten świat. Załuski powiedział, że lżej mu umierać na myśl, że gdzieś nam się uda; że wśród pajęczyny równoległych istnień będzie takie, w którym żyjemy razem, szczęśliwie. Prosił, bym udała się do tej Europy, odnalazła go. Byśmy żyli razem w innych, spokojniejszych czasach. Ostrzegł, że to podróż w jedną stronę. Da się otworzyć przejście do tego świata, ale nie da się tam zbudować działającej bramy. — Nie pojechała pani — stwierdził Piotr. — Jak widać — odparła.

— Dlaczego? Długo nie odpowiadała, zapatrzona w ogień. — Skrzydła motyla, Piotrze. Kto wie, ile światów zepchnęłam z toru, dając ether tetygonom. Kto wie, ile przyszłości zniszczyłam, przeszkodziwszy Załuskiemu. Nie miałam prawa wchodzić z butami do jeszcze jednej historii. Nie mogłam naruszać jeszcze jednego świata. — Absurd. Samo pojawienie się tam nic by nie zmieniło! — Albo zmieniłoby wszystko. — Ta nastawa… — zaczął ostrożnie Piotr, wskazując przedramię Elizy. — Jest bezcenna. Nasi uczeni wiele dowiedzieliby się z takiego świata. Poza tym moglibyśmy jakoś pomóc mieszkającym tam Polakom. Pozwoli mi ją pani skopiować? Podaruje ją pani ojczyźnie? — Nie. I proszę więcej nie prosić — odparła surowo Eliza. Ogień dogasał. Zegar zaczął wybijać jedenastą. — Już bardzo późno — powiedziała Żmijewska, wstając z fotela. — Proszę wybaczyć, ale czas, żebym udała się na spoczynek. Panu radzę zrobić to samo. Wychodząc z pokoju, Eliza Żmijewska otarła łzę wierzchem dłoni.

*** Burza przeminęła w nocy. Gdy nastał świt, świat był odmieniony, odświeżony grubą warstwą białego puchu. Piotr Tyc wyjeżdżał. Nie miał wyboru. Połączenie 2 z Europą wypadało o czwartej. Gdyby się spóźnił, na następne musiałby czekać kilka dni. Stojąc już przy powozie, ubrany w futro, ze swoim notatnikiem przy piersi, obrócił się jeszcze raz do Elizy i pomachał jej dłonią. Potem wsiadł do środka. Eliza poczuła nagłą potrzebę, by go zatrzymać. Zdawała sobie sprawę, że miną lata, nim ktoś taki znowu ją odwiedzi. To pewnie była ostatnia szansa, żeby wypełnić prośbę Konrada, nim zabierze ją starość i choroba. By wrócić do świata, wypróbować nastawę, odwiedzić Załuskiego, Abelarda i wielu innych ludzi, których tak jej brakowało.

Zimny wiatr szarpnął jej suknią. Naciągnęła rękawy, zakrywając blizny. Piotr dał znak woźnicy. Powóz ruszył i wkrótce zniknął za bramą, brodząc po osie w śniegu. Jeszcze tylko strzelił bat. Jeszcze tylko szczęknęła zamykana furta. Żmijewska wzdrygnęła się z zimna. Była pewna, że gdzieś w wieloświecie istniał poemat, który aż się prosił, by teraz oblekła go w słowa. Coś o krótkim momencie, gdy wiemy, że rozpływa się ostatnia okazja, a mimo tego nie potrafimy zareagować; o półsekundowej granicy między szansą realną a szansą zaprzepaszczoną. Eliza Żmijewska nie miała jednak siły o tym poemacie myśleć. Pozwoliła mu przelecieć obok. Poczuła się nagle bardzo stara i zmęczona. Była ostatnią z córek Żmija. Czterdzieste czwarte pokolenie; jedyny liść na najwyższej gałęzi drzewa, które sięgało korzeniami mitycznych czasów, dawnych bohaterów, dziwnych legend oraz zapomnianych stworzeń. Wraz z Elizą miała zniknąć cała linia ziemskich potomkiń i kapłanek bóstwa. Postanowiła o tym nie myśleć. Weszła z powrotem w ciepły blask domu, do hallu pachnącego żarem z kominka i mokrą sierścią psów. Uśmiechnęła się, a potem zamknęła z hukiem ciężkie dębowe drzwi. Nad leśnym bezkresem Europy115 wyli płanetnicy. Nadchodziła kolejna burza. KONIEC

OD AUTORA

Nie lubię tekstów „od autora”. Uważam, że zabijają nastrój — po przeczytaniu ostatniego zdania dobrej powieści mam ochotę zamknąć okładkę z głośnym klapnięciem (a w przypadku e-booka odłożyć czytnik energicznie na stolik, co nie przysłużyło się mojemu). Nie mam natomiast ochoty przedzierać się przez długie podziękowania czy osobiste wspominki pisarza. Szczególnie że często są sprytnym sposobem, w jaki autorzy łaskoczą własne ego. Z tych powodów w żadnej z poprzednich powieści nie zwróciłem się bezpośrednio do czytelników. Z całym szacunkiem dla autorów, którzy robią to uczciwie i dobrze. Właśnie łamię swoją regułę. Dlaczego? W Czterdzieści i cztery prawdziwa historia miesza się z gęstą fantastyczną fikcją. Na pierwszy rzut oka trudno te dwie substancje rozdzielić, a moim zdaniem warto. I nie chodzi wcale o obawy, że ktoś po przeczytaniu książki napisze na egzaminie, że Wiosna Ludów zaczęła się w 1844 roku, a George Byron jeździł na wózku inwalidzkim. Powód, dla którego ten tekst powstał, jest inny: podczas zbierania materiałów do powieści odkryłem wiele ciekawych, prawdziwych historii oraz postaci, które tylko częściowo zmieściły się w fabule. Nie chciałem wypychać książki po brzegi długimi prezentacjami trzecioplanowych bohaterów lub mało istotnych dla fabuły wynalazków. Dlatego niektóre ciekawe wątki historyczne dostały tylko po kilka zdań — lub wręcz przewinęły się w tle. Pomyślałem, że warto dać chętnym szansę, by zanurzyli się w nie głębiej; przeczytali więcej o wydarzeniach i osobach, które zainspirowały Czterdzieści i cztery. Na początek — główna bohaterka. Jest oczywiście postacią fikcyjną. W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku obyczaje były

tak różne od dzisiejszych, że mogłyby pochodzić z innej planety. W świecie, gdzie dobrze wychowanej panny dotyczyły reguły, którymi można było wypełnić kilka tomów, trudno sobie wyobrazić, że kobieta może być dowódcą powstańczego pułku, członkiem akademii nauk czy głównym pułkowym chirurgiem. A jednak tak właśnie było. Pierwszy przykład zna prawie każdy. Występująca w Czterdzieści i cztery Emilia Plater sformowała kilkusetosobowy oddział powstańców i dowodziła nim podczas walk na Litwie, w 1831 roku (a nie 1830 — to alternatywna linia historyczna powieści). Jednak podobnie niezwykłych kobiet istniało więcej. Na przykład Narcyza Żmichowska: ekscentryczna poetka i pisarka, emancypantka, konspiratorka. Oprócz problemów społecznych interesowała się nauką, była jedną z pierwszych kobiet uczęszczających na posiedzenia Akademii Francuskiej. Jak łatwo zauważyć, Elizę z Narcyzą łączy niejedno. Podobnie jak z bohaterską panią felczer, Józefiną Rostkowską, która udawała mężczyznę, by dostać się do armii, a potem brała udział we wszystkich większych bitwach powstania listopadowego, została starszym chirurgiem pułku i otrzymała Krzyż Srebrny orderu Virtuti Militari. Jak na epokę, która kojarzy się głównie z mężczyznami — poetami, oficerami, powstańcami — mieliśmy naprawdę wiele silnych, ciekawych kobiet. Warto o nich pamiętać. O ile Eliza jest amalgamatem różnych postaci, o tyle niektórych bohaterów udało mi się wprost transplantować z naszej historii. Sir Thomas Mitchell żył faktycznie i był jednym z najbardziej zasłużonych badaczy interioru dzikiej Australii. Jego pamiętniki, opisujące szczegółowo spotkania z plemionami, które nigdy wcześniej nie widziały białych, okazały się cenne dla antropologów oraz historyków. Odkryty przez Mitchella owad Xa’ru jest oczywiście fikcyjny. Jednak nie do końca. Grzyb, który stopniowo przejmuje władzę nad swoim nosicielem, istnieje naprawdę. Nazywa się Ophiocordyceps unilateralis. Zabija głównie mrówki. Jednak myśl, że kiedyś może zmutować i zabrać się za ludzi, to niezła pożywka dla

koszmarów. Zaskakuny też mają w sobie ziarno faktu. Ludziom zawsze wydaje się, że to, co widzą własnymi oczyma, jest prawdą obiektywną i niepodważalną. Jednak optyka oraz neurologia pokazują, że nasz wzrok można zaskakująco łatwo oszukać. Do mózgu nie dociera surowy obraz odbity na siatkówce, ale jego interpretacja; przetworzenie. Wykorzystywało ten motyw wielu autorów SF, jak choćby Peter Watts w swoim genialnym Ślepowidzeniu. Jeśli wierzycie własnym oczom, warto poczytać o efekcie stereokinetycznym, powidoku ruchowym (iluzja wodospadu), skanimacji, złudzeniu Mullera-Lyera, złudzeniu Pinny-Brelstaffa oraz innych iluzjach optycznych. Świetną bibliotekę ponad stu przykładów stanowi strona Optical Illusions & Visual Phenomena Michaela Bacha. Prawdziwa jest też historyjka o jednotrwaniu i nieistnieniu czasu, którą tetygoni opowiadają Elizie. Na pierwszy rzut oka wygląda jak magiczne mumbo jumbo, ale pomysł podkradłem z teorii wszechświata blokowego, na którą wpadł brytyjski fizyk Julian Barbour, a którą upowszechniła bardzo ciekawa, popularnonaukowa książka About Time Adama Franka. Pomysł na energię lub medium, które rozciąga się pod całym wszechświatem, jest z kolei ukradziony z różnych teorii naukowych wczesnego dziewiętnastego wieku, które wyleciały do kosza wraz z odkryciem prądu elektrycznego oraz magnetyzmu. Wróćmy jednak z kosmosu na ziemię. W powieści pojawia się dwóch komisarzy londyńskiej policji metropolitarnej: Charles Rowan i Richard Mayne. Z radością potwierdzam, że obaj są jak najbardziej prawdziwi. To właśnie oni sformowali Scotland Yard, który nazwę otrzymał za ich kadencji — w sposób przedstawiony w powieści. Oczywiście jeszcze przed Rowanem i Mayne’em istniały w Europie różne służby policyjne. Jeśli kogoś interesuje szerzej ten temat, polecam Stulecie detektywów Jürgena Thorwalda. Lord Byron, jak wspomniałem na samym początku, nie jeździł na wózku. Naprawdę zginął w Grecji, w 1824 roku. Wszystko, co potem, to oczywiście fikcja, ale zakorzeniona w prawdzie. Młody Byron, na przekór popularnej opinii, głośno bronił luddystów, którzy niszczyli maszyny parowe i demolowali fabryki. Jako jedna z pierwszych osób

w brytyjskim parlamencie wskazywał niebezpieczeństwa związane z gwałtowną industrializacją. Prawie wszystkie się spełniły. Wydaje się oczywiste, po której stronie Byron opowiedziałby się w świecie Czterdzieści i cztery. Prawdziwy jest też paradoks związany z Byronem i Adą Lovelace — poeta, który ostrzegał ludzi przed niebezpieczeństwami rozwoju technologicznego, oraz jego córka, która marzyła o myślących maszynach i napisała pierwszy algorytm komputerowy. Warto też pamiętać o zasługach Byrona dla popkultury i fantastyki. To w jego letnim domu w Szwajcarii (Villa Diodati nad Jeziorem Genewskim) spotykała się w lecie 1816 roku niezwykła grupa: on sam, pisarka Mary Shelley, poeta Percy Bysshe Shelley oraz lekarz i pisarz John William Polidori. Zabawiali się, wymyślając dziwne i straszne historie. Mary Shelley napisała potem Frankensteina. Polidori stworzył natomiast Wampira. Tak oto romantycy stali się ojcami i matkami literackiej fantastyki. Kolejna historyczna, choć trzecioplanowa postać to William Gull: człowiek, który jako pierwszy zdiagnozował anoreksję na tle nerwowym, został osobistym lekarzem królowej Wiktorii i — co prawdopodobnie najciekawsze dla tej historii — jest jednym z głównych podejrzanych w sprawie Kuby Rozpruwacza. Starszy sir William był zresztą bohaterem genialnego komiksu Alana Moore’a — From Hell. Niektóre przedstawione w powieści wynalazki również nie są tak dalekie od prawdy, jak się może wydawać. Trzylufowy rewolwer Richardsa wzorowałem na późniejszym, autentycznym hiszpańskim egzemplarzu Pistola con Caricato. Tylko zapłon zmieniłem na kapiszonowy, żeby lepiej pasował do technologii epoki. Parowy samochód istniał naprawdę — opracowany przez Cugnota w 1769 roku. Okazał się zupełnie niepraktyczny, ale zapowiedział nadchodzącą przyszłość „bezkonnych dorożek”. Z kolei analogowy komputer, serce Bułatu, to znana wszystkim fanom steampunku maszyna różnicowa Charlesa Babbage’a — a raczej jej bardziej rozwinięta wersja, na którą w prawdziwej historii zabrakło funduszy, bo rząd brytyjski nie miał pomysłu, co zrobić

z „silnikami analitycznymi” wynalazcy. Z naszego świata pochodzą też różne inne drobne gadżety, jak na przykład zapałki, których używa Abelard Szklarski — choć dziś wydaje się, że ryzykowanie chemicznych poparzeń tylko po to, by zapalić sobie papierosa, było absurdalne. Osobnym, ciekawym tematem są opisane w powieści miejsca. Od roku 1844 minęło półtora wieku, a mimo tego wiele ze wspomnianych budowli już nie istnieje albo zostało zapomnianych. Tak się stało z Thames Tunnel, którym przez krótki okres ekscytowała się cała Europa. Z czasem stracił na popularności i zmienił się w zwykły tunel kolejowy, który dołączono do sieci londyńskiego metra. Nie istnieje też pałac Tuileries. Spłonął w 1871 roku i został wyburzony — przetrwały tylko ogrody, rozciągające się pomiędzy Luwrem a place de la Concorde. Świątynia Wielkiej Armii (Temple de la Gloire de la Grande Armée) w naszej historii nigdy nie została ukończona. Po upadku Napoleona przebudowano ją ponownie, zmieniając w stojący do dziś kościół de la Madeleine. Zmiany nie dotyczyły zresztą tylko pojedynczych budynków. Londyńskie Soho z najgęściej zaludnionego i najbiedniejszego obszaru wiktoriańskiego Londynu zmieniło się w zgentryfikowaną dzielnicę rozrywki, pełną drogich mieszkań i loftów. Natomiast spora część Paryża z pierwszej połowy XIX wieku została zrównana z ziemią w trakcie przebudowy miasta, nadzorowanej w latach 1852 – 1870 przez barona Haussmanna. Oprócz bohaterów i miejsc swoje korzenie w faktach ma wiele zdarzeń. Najważniejsze to oczywiście Wiosna Ludów; wielki wstrząs, który pokazał światu, że panujący po śmierci Napoleona ład, oparty na oświeconych monarchiach i Świętym Przymierzu, nie jest — jak próbowało przekonywać wielu współczesnych — szczytem rozwoju społecznego i nie utrzyma się wiecznie. Cała Wiosna Ludów to ciąg bardzo ciekawych, wielopłaszczyznowych wydarzeń — można w nich wypatrzyć siły i argumenty, które rzeźbiły społeczeństwa Europy jeszcze długo potem. O duchu epoki, o tym, co pchało ludzi na barykady, jak ścierały się różne światopoglądy i wizje przyszłości, można poczytać

w książce Święte Szaleństwo. Romantycy, patrioci, rewolucjoniści 1776 – 1871 Adama Zamoyskiego (choć z jego punktem widzenia nie zawsze się zgadzam). Oczywiście Wiosna Ludów nigdy nie nastąpiłaby bez tajnych stowarzyszeń, których wyrosło w Europie mrowie. Przedstawiona w powieści Loża Nowego Świtu to po części etherowi luddyści, a po części mieszanka różnych sekretnych bractw z pierwszej połowy dziewiętnastego wieku. To ciekawe, jak wielki wpływ wywarło na nas ich istnienie — do dzisiaj niektórzy we wszystkim dopatrują się ręki iluminatów czy masonów. W sprawie prawdziwych (i urojonych) sekretnych stowarzyszeń odsyłam do innej książki Zamoyskiego, Urojone widmo rewolucji. Tajne spiski i tłumienie ruchów wolnościowych 1789 – 1848. Kolejny temat, który chciałbym poruszyć, to mitologia słowiańska. Ostatnio pojawia się coraz więcej książek z nią związanych, jednak trudno mi polecić jedną konkretną. Wszystkie próby rekonstruowania naszych dawnych wierzeń opierają się na bardzo skąpych i często sprzecznych źródłach. To dlatego Żmij, zależnie od wersji, raz jest słowiańskim odpowiednikiem złego smoka, raz strażnikiem Wyraju i cielesną formą boga Welesa, a raz — mądrym, pradawnym bóstwem natury, symbolem jej cyklu. Ja trzymałem się tej ostatniej możliwości. Zaciekawiły mnie szczególnie podania, wedle których Żmij płodził z ziemskimi kobietami synów, którzy stawali się wielkimi herosami Słowiańszczyzny. Pytanie: „A co z córkami?” nasuwa się samo i zainspirowało kluczowy wątek tej powieści. To dziwny paradoks, że o bliskowschodnich prorokach i świętych sprzed dwóch tysięcy lat wiemy więcej niż o tym, w co wierzyli nasi przodkowie nieco ponad tysiąc lat temu. Na szczęście po wątki związane ze światem duchowym Słowian sięga ostatnio coraz więcej autorów (Witold Jabłoński, Elżbieta Cherezińska, Tomasz Duszyński i inni). Niewiele popularnych powieści pisze się natomiast o romantyzmie, poetach, wieszczach. Nic dziwnego — większość czytelników ma tego dość już na etapie szkoły średniej. Podobnie z poezją, która dzisiaj

jest bardzo wąską niszą. Ta książka nie mogłaby jednak istnieć bez jednego i drugiego. W epoce, której dotyczy akcja, poezja była niezwykle ważna jako efektowny i zwięzły (jak na tamte czasy) sposób przekazywania idei. Pełniła taką funkcję, jaką dzisiaj dla wielu społecznych ruchów pełni Twitter czy Facebook. Stąd do Czterdzieści i cztery wrzuciłem trochę poezji prawdziwej — i trochę zmyślonej. Fikcyjne apokryfy oznaczyłem przypisem, ale ostrzegam i tutaj, na wypadek gdyby ktoś tego nie zauważył i zastanawiał się, kiedy Słowacki pisał o aetherze, a Mickiewicz o zaskakunach. Większość cytowanych dzieł jest jednak autentyczna. Jeśli ich fragmenty zachęcą choć jedną osobę, by dała drugą szansę wierszom Blake’a, Wordswortha, Coleridge’a, Byrona, Shelleya, Keatsa, Słowackiego lub Mickiewicza, będę bardzo zadowolony. Natomiast osobom, które poezji nie trawią, a mimo to chcą lepiej poznać epokę wieszczów, zdecydowanie polecam Mesjaszy Györgya Spiró. I tak zbliżam się do końca listy — zostało mi jeszcze kilka postaci historycznych zarysowanych na trzecim planie, jak Dembiński, Bartmański czy Kazimierz Lux. Szczególnie żałuję, że nie mogłem poświęcić więcej miejsca temu ostatniemu, bo był jedną z najciekawszych postaci epoki. Zaczynał karierę w Legionach Dąbrowskiego, walczył w kilku kampaniach, aż wreszcie został znanym korsarzem, by po latach wrócić do Księstwa Warszawskiego. Na szczęście w jego arcyciekawą historię wgryźli się głębiej inni autorzy (Andrzej W. Sawicki, Honor Legionu, Szabla Sobieskiego). Warto też poczytać o Józefie Poniatowskim, który moim (i nie tylko moim) zdaniem był jednym z największych żołnierzy w historii Polski. W różnych armiach i w różnych wojnach walczył i zwyciężał przez trzydzieści trzy lata — często na pierwszej linii. Przeszedł drogę od austriackiego porucznika przez polskiego generała po marszałka Francji. Zawsze najwyżej cenił dobro Polski, choć wybory dotyczące tego, jak się jej przysłużyć, były za jego czasów trudne i niejasne. Przy tym wiedział też, jak się bawić — był prawdziwym dziewiętnastowiecznym playboyem i bohaterem wielu anegdot. Ostatni z Polaków, którzy pojawiają się w Czterdzieści i cztery, to

Abelard Szklarski. Fikcyjna postać. Ale jeśli jego nazwisko z czymś Wam się kojarzy, to idziecie dobrym tropem. Dziadek pisarza Alfreda Szklarskiego był powstańcem, podróżnikiem i myśliwym, więc kto wie, może Abelard też ma jakiś związek z prawdziwą historią… Zostają jeszcze różne podchwytliwe pytania, które po lekturze mogą męczyć czytelników. Na przykład to, czy w powieści sugeruję, że Emilia Plater albo Juliusz Słowacki byli homoseksualistami (ewentualnie biseksualistami). Nie wiadomo. Istnieją źródła, które mogą na to wskazywać. Dlatego powieść pisałem tak, by i w niej prawda była niejasna. Pewne jest natomiast, że lesbijką i feministką była Narcyza Żmichowska. Czy na tej podstawie można coś powiedzieć o Elizie Żmijewskiej? Nie! Tego typu pytania są zresztą kompletnie nieistotne. Ważne jest to, że wiele stylów życia i postaw, o które dzisiaj się kłócimy, dokładnie takie same kontrowersje wzbudzało dwieście lat temu. A wiele dzisiejszych dyskusji światopoglądowych pojawiło się już — z dokładnie takimi samymi argumentami — wiele, wiele razy. Może faktycznie czas jest tylko iluzją? I to wszystko, jeśli chodzi o tło książki. Czułbym się jednak źle, gdybym po napisaniu tylu akapitów nie znalazł miejsca na podziękowanie kilku ważnym osobom. Przede wszystkim: mojej żonie, Agnieszce. W trakcie prac nad tą powieścią pojawiła się nasza córeczka, Emilia. To były piękne, ale też trudne miesiące. Gdyby Aga nie walczyła o każdą minutę, którą mogłem spędzić przy klawiaturze, nie skończyłbym tej powieści jeszcze długo (a może i w ogóle). Spory dług mam również wobec jej mamy, Krystyny, która pomogła nam w opiece nad Emilką, kiedy oboje pracowaliśmy. Podziękowania należą się też beta-czytelnikom, którzy recenzowali fragmenty tej powieści. Szczególnie historykowi-fantaście Rafałowi Kucowi oraz mojemu ojcu, Jackowi. Dziękuję też Wydawnictwu Literackiemu, które czekało na tę książkę cierpliwie, nie poganiając mnie nawet pomimo dobrego tuzina zawalonych terminów. Mam nadzieję, że było warto. Wreszcie: dziękuję wszystkim, którzy moje powieści czytają. Wszystkim, którzy piszą ich recenzje w sieci, polecają je znajomym

albo odwiedzają mnie na konwentach i spotkaniach autorskich. To dzięki Wam dotarłem aż do tej książki — i mam siły, żeby iść dalej. Więcej grzechów nie pamiętam. Możecie już energicznie zamknąć okładkę (lub huknąć czytnikiem o stół).

Spis treści

Strona redakcyjna Prolog Rozdział I Rozdział II Rozdział III Rozdział IV Rozdział V Rozdział VI Rozdział VII Rozdział VIII Rozdział IX Rozdział X Rozdział XI Rozdział XII Rozdział XIII Rozdział XIV Rozdział XV

Rozdział XVI Rozdział XVII Rozdział XVIII Rozdział XIX Rozdział XX Rozdział XXI Rozdział XXII Rozdział XXIII Rozdział XXIV Epilog Od autora Przypisy

1

Wersja z Europy1. 2 Tłum. Maciej Froński. 3 Tłum. Zygmunt Kubiak. 4 Tłum. Stanisław Barańczak. 5 Warren Road 8, Kingston upon Thames. Każdego wieczora. Tylko odważni, zdeterminowani. Hasło: Ozymandias. 6 Tłum. Adam Asnyk. 7 Wersja z Europy1. 8 Tłum. Józef Paszkowski. 9 Tłum. Adam Mickiewicz. 10 Juliusz Słowacki, Rozmowa z piramidami. 11 Wersja z Europy1. 12 Tłum. Leon Ulrich. 13 Wersja z Europy1.