Swiadek mimo woli 01 - Gianrico Carofiglio

GIANRICO

CAROFIGLIO

PONAD WSZELKĄ WĄTPLIWOŚĆ

przełożyła Joanna Wachowiak-Finlaison

Spis treści

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

42 43 44 45 46 47 48 49 Przypisy

0

Kiedy Margherita powiedziała, że musi ze mną porozmawiać, pomyślałem, że jest w ciąży. Było późne, wrześniowe popołudnie. Pełne tego teatralnego światła końca lata, zapowiadającego półcienie i tajemnice jesieni. Dobry moment na wiadomość, że zostanę ojcem, pomyślałem, kiedy siadaliśmy na tarasie, ze słońcem nisko za naszymi plecami. – Dostałam propozycję nowej pracy. Bardzo dobrą propozycję. Ale jeśli ją przyjmę, będę musiała wyjechać na kilka miesięcy. Może na rok. Spojrzałem na nią jak ktoś, kto czegoś nie dosłyszał albo nie zrozumiał. Co ta propozycja pracy miała wspólnego z dzieckiem, które miało się nam urodzić za kilka miesięcy? Nie mogłem zrozumieć, więc Margherita mi wytłumaczyła. Bardzo duża amerykańska agencja reklamowa – powiedziała mi nawet nazwę, ale natychmiast zapomniałem, a może nawet nie usłyszałem – zaproponowała jej prowadzenie kampanii reklamowej pewnych linii lotniczych. Powiedziała bardzo znaną nazwę. Powiedziała, że to niepowtarzalna okazja. Niepowtarzalna okazja. Te słowa boleśnie tłukły się w mojej głowie, jak głuche pulsacje migreny. Nagle wydało mi się, że wszystko krąży wokół niewidzialnego punktu, którego nie potrafiłem dostrzec ani określić. – Kiedy dostałaś tę propozycję? – W lipcu. Rozmawialiśmy wcześniej, ale oficjalną ofertę dostałam w lipcu. – Przed naszym wyjazdem na wakacje – powiedziałem, jakby to miało jakieś znaczenie. Chociaż może faktycznie miało. Potem zrozumiałem. Mówiła mi o tym we wrześniu, dwa miesiące po otrzymaniu oferty, kto wie, ile czasu po rozmowach, więc już podjęła decyzję albo wręcz przyjęła pracę. – Już przyjęłaś pracę. – Nie. Najpierw musiałam ci o tym powiedzieć. – Już się zdecydowałaś. Zawahała się – tylko na moment – potem skinęła głową. Myślałem, że mi powiesz, że będziemy mieli dziecko. Myślałem, że w wieku czterdziestu dwóch lat nagle, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, moje nijakie życie nabierze sensu i celu. Dzięki temu synowi albo córce, których zdążyłbym czegoś nauczyć, zanim się zestarzeję. Nie powiedziałem tego. Zachowałem to dla siebie, jak jakąś wstydliwą myśl. Bo

słabość i wrażliwość są powodem do wstydu. Zamiast tego zapytałem, kiedy wyjeżdża, a mój wyraz twarzy musiał być absurdalnie spokojny, bo spojrzała na mnie z lekkim i niespokojnym zaskoczeniem. Z ulicy dochodził wściekły, przeciągły warkot skutera z podrasowaną rurą wydechową i pomyślałem, że nigdy nie zapomnę tego dźwięku. Pomyślałem, że będę go słyszał za każdym razem, kiedy przypomni mi się ta scena, niespodziewana i okrutna. Nie wiedziała, kiedy wyjeżdża. Za dziesięć, piętnaście dni. W każdym razie przed końcem miesiąca powinna być w Mediolanie, a w połowie października w Nowym Jorku. A więc jednak wiedziała, kiedy wyjeżdża. Pomyślałem. Milczeliśmy przez dwie, trzy minuty. Albo i dłużej. – Nie chcesz wiedzieć dlaczego? Nie chciałem wiedzieć dlaczego. A może i chciałem, ale i tak powiedziałem, że nie. Nie chciałem, żeby podawała mi swoje powody – które na pewno były doskonałe – nie chciałem, żeby jej ulżyło na sercu czy na duszy, czy gdziekolwiek mieści się poczucie winy. Ja zostawałem ze swoim cierpieniem, a ona ze swoim. Mam całe długie tygodnie i miesiące na zamartwianie się tym pytaniem, wspomnieniami i całą resztą. Ale w to ciepłe, bezlitosne wrześniowe popołudnie miałem dosyć. Wstałem i powiedziałem, że wracam do siebie albo wychodzę. – Guido, nie bądź taki. Błagam cię, powiedz coś. Nie powiedziałem nic. Nie wiedziałem, co powiedzieć. – Przecież nie wyjeżdżam na zawsze. Kiedy się tak zachowujesz, czuję się jak ostatnia świnia. Pożałowała tych słów, kiedy tylko skończyła je wypowiadać. Może dostrzegła coś w mojej zagubionej twarzy, a może po prostu zrozumiała, że była niesprawiedliwa. Być może było to nieuniknione – zapewne dużo o tym myślała przez te wszystkie tygodnie – ale na pewno nie było w porządku. Były jeszcze inne słowa, wypowiedziane złamanym głosem. Ale nie stały się niczym innym niż tym, czym były. Wymówkami. I kiedy wypowiadała te słowa, przestałem jej słuchać, zaś cała ta scena nabrała nierzeczywistej faktury negatywu zdjęcia, i tak zapisała się w mojej pamięci.

1

Czekałem, aż sędziowie wejdą na salę i zacznie się mój proces, kiedy zwróciłem uwagę na siedzącą wśród publiczności dziewczynę. Azjatkę, ale z czymś europejskim w rysach twarzy; ładną, trochę zagubioną. Zastanawiałem się, z czyjego powodu przyszła, i kilka razy odwróciłem się, żeby na nią popatrzeć, udając, że krzątam się wokół mojej ławki. Wyglądało na to, że patrzy na mnie, co oczywiście nie miało żadnego sensu. Taka dziewczyna nigdy by na mnie nie spojrzała, nawet w lepszych czasach, pomyślałem. Zresztą, kiedy były te lepsze czasy, tego nie wiem, pomyślałem jeszcze. W ten sposób upłynęło co najmniej dziesięć minut. Potem sędziowie w końcu wyszli z sali narad, zaczęło się posiedzenie sądu i porzuciłem kretyńskie myśli. Proces toczył się w sprawie napadu rabunkowego z bronią w ręku i mieliśmy wysłuchać głównego świadka, czyli poszkodowanego. Przedstawiciela firmy jubilerskiej, któremu zabrano towar wraz z bezużytecznym pistoletem, jaki miał przy sobie. Dwóch winnych napadu złapano niedługo po fakcie, z łupem w samochodzie. Wybrali procedurę w trybie przyspieszonym i już dostali dość łagodne wyroki. Mój klient był oskarżony o stanie na czatach. Poszkodowany wskazał jego zdjęcie w kwesturze, w albumie z fotografiami recydywistów. Proces odbywał się zaocznie, ponieważ mój klient – pan Albanese, piłkarz amator i zawodowy kryminalista – zaczął się ukrywać, kiedy tylko dowiedział się, że jest poszukiwany. Dopiero co skończył odsiadywać inny wyrok i nie miał ochoty wracać za kratki. Tym razem jest niewinny, twierdził. Przesłuchanie prokuratorskie odbyło się dość szybko. Przedstawiciel firmy jubilerskiej był pewny siebie i nie wyglądał na speszonego sytuacją. Potwierdził wszystko, co już powiedział w trakcie śledztwa, poświadczył rozpoznanie na podstawie dołączonego do akt sprawy zdjęcia i przewodniczący oddał głos mnie. – Powiedział pan, że sprawców napadu było trzech. Dwóch zabrało panu towar i pistolet, trzeci znajdował się dalej i zdawało się panu, że stoi na czatach. Zgadza się? – Tak. Trzeci stał na rogu, ale potem cała trójka odeszła razem. – Czy może pan potwierdzić, że trzeci sprawca, ten, którego pan potem rozpoznał na zdjęciu, znajdował się w odległości około dwudziestu metrów? – Piętnastu, dwudziestu metrów. – Dobrze. Teraz chciałbym, żeby opowiedział pan nam krótko o rozpoznaniu na

podstawie zdjęcia, dzień później w kwesturze. – Dali mi do obejrzenia albumy i w jednym z nich było zdjęcie tego człowieka. – Widział go pan wcześniej? To znaczy przed napadem? – Nie. Ale kiedy zobaczyłem jego twarz w albumie, od razu sobie powiedziałem: ja go znam. A potem zdałem sobie sprawę z tego, że to ten, który stał na czatach. – Czy gra pan w piłkę nożną? – Słucham? – Pytałem, czy gra pan w piłkę nożną. Przewodniczący zapytał mnie, jaki związek ma moje pytanie ze sprawą. Zapewniłem go, że wyjaśni się to za kilka minut, i pozwolił mi kontynuować. – Gra pan w piłkę nożną? Bierze pan udział w jakichś zawodach albo turniejach? Odpowiedział twierdząco. Wyjąłem z mojej teczki zdjęcie przedstawiające dwie drużyny piłkarskie, takie, jakie się robi przed meczami. Poprosiłem przewodniczącego o pozwolenie i pokazałem je świadkowi. – Czy rozpoznaje pan kogoś na tym zdjęciu? – Jasne. Tu jestem ja, koledzy z mojego zespołu... – Czy może nam pan powiedzieć, kiedy to zdjęcie zostało zrobione? – Latem zeszłego roku, na finale turnieju. – Pamięta pan datę? – Myślę, że był to dwudziesty albo dwudziesty pierwszy sierpnia. – Mniej więcej miesiąc przed napadem. – Tak mi się wydaje. – Czy znał pan zawodników z drugiej drużyny? – Kilku, nie wszystkich. – Czy mógłby pan spojrzeć jeszcze raz na zdjęcie i powiedzieć mi, kogo z drugiego zespołu rozpoznaje pan na tym zdjęciu? Wziął zdjęcie i przyjrzał mu się, wskazując palcem na twarze piłkarzy. – Tego znam, ale nie wiem, jak się nazywa. Ten tutaj chyba ma na imię Pasquale... Nie pamiętam nazwiska. Ten... Zrobił dziwną minę. Odwrócił się w moją stronę z wyrazem zaskoczenia na twarzy, potem znowu spojrzał na zdjęcie. – Czy rozpoznał pan jeszcze kogoś? – Ten... wygląda jak... – Wygląda jak kto? – Wygląda trochę jak ten facet ze zdjęcia... – Chce pan powiedzieć: ten, którego zdjęcie wskazał pan w albumie w kwesturze? – Trochę jest do niego podobny. Trudno mi teraz... – Rzeczywiście, jest to ta sama osoba. Czy teraz pan sobie przypomina? – Tak, to może być on.

– Teraz, kiedy pan sobie przypomniał, czy może pan potwierdzić, że mężczyzna, który grał w piłkę nożną przeciwko pana drużynie w tamten sierpniowy wieczór, jest tym samym, który brał udział w napadzie? – Teraz nie wiem... Trudno po tak długim czasie. – Oczywiście, zdaję sobie z tego sprawę. Zadam panu trochę inne pytanie. Kiedy został pan napadnięty i zobaczył, w odległości dwudziestu metrów, trzeciego wspólnika, czy pomyślał pan, że mogła to być ta sama osoba, z którą grał pan w piłkę miesiąc wcześniej? – Nie, skąd... Był za daleko... – Właśnie, był za daleko. Skończyłem, panie przewodniczący, dziękuję. Przewodniczący podał do protokołu datę odroczenia sprawy i kiedy polecił urzędnikowi sądowemu, żeby ogłosił następną rozprawę, odwróciłem się i poszukałem wzrokiem Azjatki. Zabrało mi to kilka chwil, bo nie siedziała już na miejscu, na którym zauważyłem ją na początku rozprawy. Stała blisko drzwi, gotowa do wyjścia. Nasze spojrzenia spotkały się na krótki moment. Potem odwróciła się i zniknęła w sądowych korytarzach.

2

Telegram nadszedł dwa dni później. Formułka jest zawsze mniej więcej ta sama. Zatrzymany – imię, nazwisko, wyznacza ciebie na swojego obrońcę, podaje numer sprawy i prosi, żebyś odwiedził go w areszcie w celu przedyskutowania jego sytuacji. W tym wypadku zatrzymany nazywał się Fabio Paolicelli, podawał numer sprawy i prosił o wizytę w areszcie w trybie pilnym. Fabio Paolicelli. Kto to jest? Nazwisko coś mi mówiło, ale nie mogłem skojarzyć co. Bardzo mnie to męczyło, bo od jakiegoś czasu byłem przekonany, że straciłem umiejętność zapamiętywania nazwisk. Myślałem, że jest to niepokojąca oznaka pogarszania się moich władz umysłowych. Pierdoły, oczywiście, bo nigdy nie zapamiętywałem nazwisk i miałem ten sam problem jako dwudziestolatek. Ale po czterdziestce głupie myśli zaczynają się mnożyć i błahe zjawiska stają się symptomami zbliżającej się starości. W każdym razie męczyłem się przez chwilę, a potem dałem spokój. Niedługo pojadę do aresztu i okaże się, czy rzeczywiście znam faceta. Zawołałem Marię Teresę i zapytałem, czy ktoś jest umówiony na to popołudnie. Powiedziała, że spodziewamy się pana Abbaticchia, ale dość późno, tuż przed zamknięciem. Tak więc, jako że była czwarta po południu, jako że był to czwartek, jako że w czwartki można spotkać się z klientami osadzonymi w areszcie do szóstej po południu i co najważniejsze, jako że nie miałem najmniejszej ochoty zabierać się do czytania akt spraw z następnego dnia, postanowiłem odwiedzić pana Fabia Paolicellego, który chciał się ze mną zobaczyć w trybie pilnym. W ten sposób wszyscy będą usatysfakcjonowani tego popołudnia. Powiedzmy. Od paru miesięcy jeździłem na rowerze. Od wyjazdu Margherity wprowadziłem parę zmian. Nie wiedziałem dobrze dlaczego, ale to mi pomogło. Między innymi kupiłem piękny rower w starym stylu, czarny, bez przerzutek, które na ulicach Bari i tak się do niczego nie przydają. Mówiąc krótko, przestałem używać samochodu i bardzo mi to odpowiadało. Zacząłem jeździć na rowerze do sądu, potem do więzienia, które jest dalej, a w końcu zupełnie zrezygnowałem z samochodu, nawet wieczorami, ponieważ zazwyczaj wychodziłem sam. Jazda rowerem po Bari wiąże się z pewnym ryzykiem: ścieżek rowerowych nie ma, a kierowcy uważają cię za uciążliwą zawadę, ale można wszędzie dojechać znacznie szybciej niż samochodem. I tak kwadrans później, trochę zmarznięty, znalazłem się pod bramą więzienia.

Odpowiedzialny za kontrolę tego popołudnia funkcjonariusz był nowy i nie znał mnie. Zrobił więc wszystko dokładnie według przepisów. Obejrzał dokumenty, odebrał komórkę, sprawdził pełnomocnictwo. W końcu mnie wpuścił i przeszedłem przez znajomy szereg stalowych drzwi, które otwierały się i zamykały po moim przejściu, aż do pokoju dla adwokatów. Który był tak przytulny jak recepcja prowincjonalnej kostnicy. Nie spieszyli się przesadnie i mój nowy klient pojawił się dopiero po kwadransie, kiedy zacząłem już rozważać podpalenie stołu albo któregoś z krzeseł, żeby się ogrzać i zwrócić na siebie uwagę. Rozpoznałem go, gdy tylko wszedł, mimo że upłynęło ponad dwadzieścia pięć lat od ostatniego spotkania. Fabio Paolicelli zwany Fabiem Raybànem, z akcentem na drugą sylabę, jak mówią w Bari. Przezywali go tak ze względu na okulary przeciwsłoneczne, które nosił zawsze, nawet wieczorem. Dlatego go nie skojarzyłem. Dla mnie, dla wszystkich, zawsze był Fabiem Raybànem. Lata siedemdziesiąte były dla mnie jak długi, czarno-biały dziennik telewizyjny, który w moich wspomnieniach zaczyna się obrazami z Piazza Fontana, zaraz po wybuchu bomby1. Miałem siedem lat, ale wszystko dokładnie pamiętam: zdjęcia w gazetach, programy w telewizji, nawet rozmowy w moim domu, moich rodziców i znajomych, którzy przychodzili w odwiedziny. Pewnego popołudnia, może dzień po masakrze, zapytałem dziadka Guida, dlaczego podłożono tę bombę, czy jest wojna i z jakim krajem. Spojrzał na mnie i nic nie powiedział. To był jedyny raz, kiedy nie znalazł odpowiedzi na moje pytanie. Pamiętam niemal wszystkie ważne wydarzenia z tamtych lat. Pamiętam te wydania dziennika, w których stopniowo zaczynały pojawiać się twarze chłopaków takich jak my. Ja, sporadycznie i bez większego przekonania, kręciłem się wokół grup lewicy pozaparlamentarnej. Tymczasem Fabio Raybàn był faszystowskim bojówkarzem. Może nawet więcej niż zwykłym bojówkarzem. O nim i o jemu podobnych mówiono różne rzeczy. Wspominało się o napadach z bronią w ręku, dokonywanych jedynie z zamiłowania do zuchwałych czynów. O paramilitarnych obozach w odległych rejonach Murgii, w których brały udział podejrzane typy z sił zbrojnych i tajnych służb. O tak zwanych aryjskich świętach w luksusowych willach na peryferiach. A zwłaszcza mówiono, że Raybàn jest członkiem bandy, która zraniła śmiertelnie nożem osiemnastoletniego chłopaka, komunistę chorego na polio. Po długim procesie jeden z tych faszystów został skazany, a potem, bardzo dogodnie, popełnił samobójstwo w więzieniu. W ten sposób uniemożliwił identyfikację pozostałych winnych.

W dniach, które nastąpiły po tym zabójstwie, Bari wypełniło się dymem gazów łzawiących, przenikliwym swądem podpalonych samochodów, odgłosami pospiesznych kroków na opustoszałych chodnikach. A także dźwiękiem metalowych łomów tłuczących szyby. Syrenami i niebieskimi światłami, które rozdzierały szary spokój późnych listopadowych popołudni. Faszyści byli zorganizowani jak zawodowcy. Jak zawodowi przestępcy. Ich argumentami politycznymi były żelazne pręty, łańcuchy i noże. Jeśli nie pojawiały się pistolety. Wystarczyło przejść po via Sparano, w okolicach kościoła Świętego Ferdynanda, uważaną za czarną strefę, z nieodpowiednią gazetą czy książką, a nawet w nieodpowiednim ubraniu, żeby dostać łomot. Zdarzyło się to i mnie. Miałem czternaście lat i nosiłem zieloną parkę, z której byłem bardzo dumny. Pewnego popołudnia spacerowałem po centrum z dwójką przyjaciół, takich samych dzieciaków jak ja, kiedy nagle zostaliśmy otoczeni. Tamci mieli po szesnaście, siedemnaście lat, ale w porównaniu z nami byli dorośli. Dwa lata różnicy to całe wieki. Wśród nich był wysoki i chudy blondyn, podobny do Davida Bowiego. Miał ciemne okulary, raybany, mimo że było już po zmroku. Uśmiechał się wąskimi wargami w sposób, który mroził mi krew w żyłach. Jeden z nich, niski i muskularny, ze złamanym siekaczem, podszedł do nas i nazwał mnie czerwonym bękartem. Kazał mi natychmiast zdjąć tę gównianą parkę, inaczej zaaplikują mi rycynę, na którą sobie zasłużyłem. Mimo tępego przerażenia, jakie mnie wtedy ogarnęło, zacząłem się zastanawiać, co to znaczy. Aż do tamtej chwili nie słyszałem o tym, że faszyści mieli zwyczaj poić rycyną swoich przeciwników. Mój przyjaciel Roberto zrobił w portki ze strachu. Bynajmniej nie metaforycznie. Widziałem mokrą plamę, która rozlewała się na jego spłowiałych dżinsach, kiedy ja, słabym głosem, pytałem, dlaczego mam zdjąć parkę. Tamten uderzył mnie między policzkiem a uchem. Bardzo mocno. – Wyskakuj z niej, ty gówniany towarzyszu. Byłem przerażony i chciało mi się płakać, ale mimo to nie zdjąłem parki. Rozpaczliwie powstrzymując łzy, zapytałem znowu – dlaczego. Tamten odpowiedział kolejnym policzkiem, a potem pięścią i kopniakiem, i jeszcze pięścią i kopniakami, w tłumie ludzi, którzy przechodzili obok i udawali, że nic nie widzą. W pewnym momencie – leżałem na ziemi skulony, żeby ochronić się przed ciosami – ktoś ich przegonił. To, co stało się później, jest wyraźniejsze w moich wspomnieniach. Jakiś mężczyzna pomaga mi się podnieść i z silnym miejscowym akcentem pyta, czy chcę pójść na pogotowie. Mówię, że nie, że chcę iść do domu. Mam klucze, dodaję, jakby go to coś obchodziło albo miało jakiekolwiek znaczenie.

I potem odchodzę, a moich przyjaciół już nie ma, i nie wiem, kiedy zniknęli. Po drodze płaczę. Nie tyle z bólu po ciosach, ile ze wstydu i strachu. Mało co pamięta się tak jak wstyd i strach. Przeklęci faszyści. Płacząc i pociągając nosem, mówię głośno, że mimo wszystko parki nie zdjąłem. Na tę myśl prostuję plecy i przestaję płakać. Nie zdjąłem parki, wy przeklęci faszyści. I zapamiętam was. Pewnego dnia mi zapłacicie. Te wspomnienia wróciły do mnie wszystkie naraz, kiedy Paolicelli wszedł do pokoju dla adwokatów. Z siłą nagłego przeciągu, który otwiera okna, trzaska drzwiami, rozrzuca papiery. Wyciągnął do mnie rękę i zawahałem się przez chwilę, zanim ją uścisnąłem. Zastanawiałem się, czy to zauważył. Niejasne wspomnienia – dźwięki, głosy chłopaków i dziewczyn, zapachy, krzyki strachu, piosenki lewicującego chilijskiego zespołu Inti-Illimani, twarz kogoś, czyjego imienia już nie pamiętałem, a kto zmarł z przedawkowania w wieku siedemnastu lat w szkolnej ubikacji – kłębiły się w mojej głowie jak stworzenia nagle uwolnione z zaklęcia, które więziło je w lochach albo na strychu pamięci. Z pewnością on sobie mnie nie przypominał. Odczekałem parę sekund, żeby nie zabrzmieć zbyt szorstko, zanim go zapytałem, dlaczego wyznaczył mnie na swojego adwokata i dlaczego trafił do więzienia. – Zostałem aresztowany półtora roku temu, za przemyt substancji odurzających. Wybrałem proces w trybie przyspieszonym i dostałem szesnaście lat plus karę grzywny tak ogromną, że nawet nie pamiętam jej wysokości. Takie było twoje przeznaczenie, gówniany faszysto. Teraz płacisz za wszystko, za co nie zapłaciłeś kiedyś. – Wracałem z wakacji w Czarnogórze. W porcie w Bari celnicy przeprowadzali kontrole z psami wykrywającymi narkotyki. Kiedy doszli do mojego samochodu, psy zwariowały. Zabrali mnie na posterunek, rozłożyli samochód na części i pod nadwoziem znaleźli czterdzieści kilogramów czystej kokainy. Czterdzieści kilogramów czystej kokainy wyjaśniało wysokość wyroku, nawet w trybie przyspieszonym. A historyjkę o wyrywkowych kontrolach celnicy mogli sobie opowiadać swoim babciom. Ktoś dał cynk, że przez granicę będzie przejeżdżać muł, i zorganizowali komedię rutynowej kontroli, zgodnie ze scenariuszem. Żeby nie spalić wtyczki. – Narkotyki nie były moje. Słowa Paolicellego brutalnie przerwały moje myśli. – W jakim sensie nie były pana? Ktoś jeszcze jechał z panem w samochodzie? – Moja żona i córka. Wracaliśmy z tygodniowych wakacji nad morzem.

A narkotyki nie były moje. Nie wiem, kto je podłożył. Mam cię, pomyślałem. Wstyd mu, że przemycał narkotyki tym samym samochodem, którym wiózł żonę i dziecko. Typowe dla was, faszystów: nie potraficie być nawet przyzwoitymi przestępcami. – Dobrze, proszę pana, ale w jaki sposób ktoś je podłożył bez pana wiedzy? To znaczy mówimy o czterdziestu kilogramach, paczce pod nadwoziem, która... krótko mówiąc, nie jestem ekspertem w tego rodzaju sprawach, ale to by pewnie zabrało trochę czasu. Czy pożyczał pan komuś samochód w Czarnogórze? – Nikomu go nie pożyczałem, ale przez całe wakacje stał na hotelowym parkingu. A portier miał kluczyki, musiałem mu je zostawiać, bo parking był przepełniony i czasami trzeba było przestawić samochód. Ktoś, w porozumieniu z portierem, musiał podłożyć narkotyki w nocy, prawdopodobnie tuż przed naszym wyjazdem, i planował je odzyskać albo zlecić ich odzyskanie wspólnikowi we Włoszech, po przekroczeniu granicy. Wiem, że to brzmi absurdalnie, ale narkotyki nie były moje. Przysięgam, że nie były moje. Dokładnie. Brzmiało absurdalnie. Jedna z tych absurdalnych historii, które czasami słyszy się w sądach, na komisariatach, w więzieniach. Najbardziej oklepaną historię opowiadają ci, którzy zostali przyłapani na posiadaniu naoliwionego, działającego i naładowanego pistoletu. Wszyscy twierdzą, że właśnie go przypadkiem znaleźli, zazwyczaj pod krzakiem albo pod drzewem, albo w pojemniku na śmieci. Wszyscy twierdzą, że nigdy wcześniej nie mieli go w ręku i że właśnie zamierzali go zanieść na posterunek karabinierów albo policji. Właśnie w tym celu trzymali ten naładowany pistolet za paskiem, kręcąc się, powiedzmy, w okolicach jubilera albo domu rywala w nielegalnych interesach. Chciałem mu powiedzieć, że nic mnie to nie obchodzi, czy przewoził czterdzieści kilogramów narkotyków z Czarnogóry do Włoch i że nic mnie nie obchodzi, czy już kiedyś to robił i ile razy. I że może mi w takim razie spokojnie wyznać prawdę, co zresztą wszystko ułatwi. Jestem adwokatem kryminalnym i do mnie należy obrona takich jak on. I w ogóle nie obchodzi mnie ocenianie klientów. Mniej więcej to chciałem mu powiedzieć, ale tego nie zrobiłem. Nagle zdałem sobie sprawę z tego, co dzieje się w mojej głowie, i wcale mi się to nie spodobało. Chciałem, żeby się przyznał. Chciałem mieć pewność, że jest winny, żeby doprowadzić go do długiego wyroku, który był mu pisany, bez żadnych wyrzutów sumienia zawodowego, deontologii czy tego typu rzeczy. Chciałem być jego sędzią – a może nawet i katem – bardziej niż jego adwokatem. Chciałem wyrównać bardzo stare rachunki. To nie było w porządku. Powiedziałem sobie, że muszę się nad tym zastanowić, bo jeżeli uznam, że nie potrafię kontrolować tego impulsu, to muszę coś postanowić. Nie mógłbym przecież podjąć się obrony.

– Co się stało po aresztowaniu? – Po odkryciu narkotyków zaproponowali mi współpracę. Powiedzieli mi, że chcą zrobić... jak to się nazywa? – Kontrolowaną dostawę? – O, właśnie, kontrolowaną dostawę. Powiedzieli, że puszczą mnie z samochodem i narkotykami. Miałem dostarczyć towar jak gdyby nigdy nic. Oni będą mnie śledzić i w dogodnym momencie aresztują tych, którzy czekają na dostawę. Obiecali mi, że dostanę mocno zmniejszony wyrok, że dostanę najwyżej trzy lata. Wpadłem w panikę. Zapewniłem ich, że narkotyki nie są moje, więc nie wiem, dokąd miałbym je dostarczyć. Więc oni mi wtedy oznajmili, że mnie aresztują i że aresztują też moją żonę, bo było jasne, że działaliśmy wspólnie. Spanikowałem i przyznałem, że owszem, narkotyki są moje, ale że ona o niczym nie wie. Zadzwonili do prokuratora i ten im kazał zatrzymać tylko mnie, po spisaniu zeznań. Więc spisali moje przyznanie się do winy i potem mnie aresztowali. Ale moją żonę wypuścili. Mówił spokojnym tonem, w którym czuło się rozpacz. Poprosił mnie o papierosa, ale odpowiedziałem, że nie mam, bo rzuciłem palenie parę lat temu. On też nie palił ponad dziesięć lat, wyznał. Zaczął znowu, dzień po wylądowaniu w więzieniu. Kogo wyznaczył na obrońcę, kiedy został aresztowany? I dlaczego postanowił go zmienić? Po tym, jak na mnie spojrzał, gdy zadałem to pytanie, domyśliłem się, że się go spodziewał. – Kiedy mnie aresztowali, zapytali, czy mam adwokata, bo muszą go zawiadomić. Nie miałem i powiedziałem, że nie wiem, kogo mam wyznaczyć. Moja żona jeszcze ze mną była, jej przyjaciółka przyjechała po małą, więc poprosiłem ją, żeby poradziła się kogoś i poszukała dobrego prawnika. Dzień później wyznaczyła obrońcę. – Kogo? Tutaj zaczynała się dziwna część tej całej historii, przy założeniu, że Paolicelli mówił prawdę. – Moja żona wychodziła z domu, kiedy podszedł do niej jakiś facet, twierdząc, że wysłali go przyjaciele, którzy chcą nam pomóc. Polecił jej adwokata z Rzymu, niejakiego Corrada Macrìego, który wyciągnie mnie z kłopotów. Dał jej karteczkę z nazwiskiem i numerem komórki i poradził, żeby go jak najszybciej wyznaczyła, by mógł mnie odwiedzić w więzieniu przed przesłuchaniem u prokuratora. – I co pańska żona na to? Żona Paolicellego, która nie wiedziała, co robić, i nie znała żadnego prawnika, wyznaczyła tego Macrìego. Przyjechał z Rzymu kilka godzin później, jakby się tego spodziewał i jakby nie miał nic innego do roboty. Odwiedził Paolicellego w więzieniu i powiedział, żeby się nie martwił, że on się wszystkim zajmie. Kiedy Paolicelli

zapytał, kto go wynajął i kim był facet, który skontaktował się z jego żoną, tamten powtórzył, żeby się nie martwił i żeby tylko słuchał jego rad, a wszystko będzie dobrze. I że przede wszystkim podczas przesłuchania przed sędzią, powinien skorzystać z prawa do odmowy składania wyjaśnień, ponieważ w innym wypadku tylko pogorszy swoją sytuację. Zastanowiłem się, jak bujną trzeba mieć wyobraźnię, żeby pomyśleć, że można pogorszyć coś, ale nie powiedziałem tego Paolicellemu. Złożyli odwołanie, ale sąd utrzymał areszt tymczasowy. Zdziwiłbym się, gdyby nie utrzymał. Ale tego też nie powiedziałem. Macrì odwołał się do sądu kasacyjnego, twierdząc, że istniała jakaś formalna nieprawidłowość – nie wyjaśnił jaka – która dawała nadzieje na anulowanie postanowienia o aresztowaniu. Nadzieje okazały się płonne, bo także i sąd kasacyjny utrzymał areszt tymczasowy. Macrìego nie opuszczał optymizm. Mówił Paolicellemu, a także jego żonie, że nie powinni się martwić i że wystarczy być cierpliwym i wszystko się ułoży. Mówił to – objaśnił Paolicelli – tonem pełnym aluzji. Tonem kogoś, kto trzyma w ręku same atuty i użyje ich w odpowiednim momencie. Kiedy nadszedł dzień wstępnej rozprawy, Macrì po raz kolejny poradził, żeby Paolicelli nie składał żadnych zeznań i poprosił o proces w trybie przyspieszonym. Jak to się skończyło, już wiedziałem. – I co wtedy powiedział Macrì? – Po raz kolejny powtórzył, żebym się nie martwił, i że on się wszystkim zajmie. – Pan żartuje? – Nie. Powiedział, że w pierwszej instancji musiało się to tak skończyć, a tymczasem przez te wszystkie tygodnie przed procesem zapewniał mnie, że w najgorszym wypadku dostanę cztery, pięć lat i że wszystko się wyjaśni podczas apelacji. Właśnie po przeczytaniu wniosku o apelację, jednej stroniczki, na której praktycznie nic nie było, straciłem cierpliwość. – Co się stało? – Powiedziałem mu, że pogrywa moim życiem. Powiedziałem mu, że doskonale wiem, kto go przysłał. A potem mu powiedziałem, że mam tego dość, że zawołam sędziego i wszystko mu powiem. – Co chciał pan powiedzieć sędziemu? – Nie myślałem o niczym konkretnym. Tak mi się powiedziało w złości, chciałem nim wstrząsnąć, wywołać jakąś reakcję. W rzeczywistości nie mam zielonego pojęcia, kto go przysłał. Ale on mi chyba uwierzył, pomyślał, że rzeczywiście mogę powiedzieć coś ważnego. – I co on na to? – Zmienił nagle ton. Ostrzegł, że powinienem bardzo uważać na to, co robię, a przede wszystkim na to, co mówię. Ostrzegł, że w więzieniu przytrafiają się

wypadki tym, którzy nie wiedzą, jak się zachowywać. Zauważyłem, że coraz szybciej oddycha. Sapał lekko i musiał zaczerpnąć powietrza, zanim podjął wątek. – Nie miałem sędziemu nic do powiedzenia. Oprócz tego, że narkotyki nie należały do mnie. W co on by nie uwierzył, tak samo zresztą jak nie uwierzył w to pan. Chciałem coś odpowiedzieć. Potem pomyślałem, że ma rację, i pozwoliłem mu mówić dalej. – W każdym razie powiedział mi, że jeżeli nie mam już do niego zaufania, to nie widzi powodu, dla którego miałby mnie dalej bronić. Zrezygnował ze sprawy, ale miałem sobie zapamiętać jego słowa. Jeśli poproszę o rozmowę z sędzią, oni natychmiast się o tym dowiedzą. I wyszedł. Teraz to ja miałem ochotę na papierosa. Zdarzało mi się to raczej rzadko, zazwyczaj wtedy, kiedy sprawy stawały się zagmatwane. A jeżeli Paolicelli mówił prawdę, to ta cała historia była co najmniej zagmatwana. – Aha, zapomniałem jeszcze o dwóch rzeczach. – Słucham. – Nie pozwolił sobie płacić. Nie chciał ani grosza pomimo wielu podróży, wydatków. Mówiłem, że chcę mu zapłacić, ale on odpowiadał, żebym się tym nie przejmował, że kiedy wszystko załatwimy, ciągle mówił o załatwianiu, mogę dać mu prezent. I jeszcze jedno: kiedy otrzymał od prokuratora zawiadomienie o zwrocie samochodu, zarejestrowanego na moją żonę, upierał się, że go odbierze osobiście. Nie wydawało mi się to normalnym zachowaniem jak na adwokata. Nie. To faktycznie nie było normalne zachowanie. Cała ta historia z adwokatem była dziwna. Zbyt pogmatwana, żeby mogła być wymysłem. Nie mogłem zrozumieć, o co tu chodzi. Musiałem się zastanowić i Paolicelli chyba to zauważył, bo mi nie przerywał. Czy to możliwe, że narkotyki naprawdę nie należały do niego? Czy to możliwe, żeby ktoś wymyślił taką metodę przemytu kokainy na kilogramy? Im dłużej się nad tym zastanawiałem, tym bardziej schizofreniczne stawały się moje myśli. Z jednej strony, mówiłem sobie, że to są bezsensowne wymysły, że pewne rzeczy zdarzają się tylko w filmach albo książkach. Z drugiej strony, myśl, że Paolicelli może mówić prawdę, wydawała mi się jednocześnie przerażająca i bardzo prawdopodobna. Patrzyłem na tę całą sytuację jak na jeden z tych magicznych obrazków, które w czasach mojego dzieciństwa można było znaleźć w opakowaniu serka topionego – w zależności od tego, jak je trzymałeś, zmieniała się scena, bohater się poruszał, pojawiały się inne postaci. Ta cała sprawa przypominała taki magiczny obrazek – miała niewyraźnych bohaterów i trącący pleśnią zapach, który wyczuwałeś, kiedy za bardzo się zbliżyłeś, wypatrując szczegółów. Powiedziałem mu, że to wszystko na razie wystarczy. Teraz muszę zajrzeć do akt,

żeby wyrobić sobie lepszy pogląd na sprawę. Poinformował, że jego żona ma kopie akt i że przyniesie mi je do kancelarii przed końcem tygodnia. Zapytał, ile mają mi przelać na konto w ramach zaliczki, ale odpowiedziałem, że przed przyjęciem sprawy muszę przejrzeć dokumenty, zwłaszcza że chodzi o innego adwokata. Skinął głową i nie zadawał więcej pytań. Wstałem i już sięgałem po prochowiec, kiedy pomyślałem, że jest jeszcze coś, czego chciałem się dowiedzieć przed wyjściem. – Dlaczego ja? Chciałem powiedzieć: dlaczego pan wyznaczył mnie? Uśmiechnął się z dziwnym wyrazem twarzy. Czekał na to pytanie. – W więzieniu dużo się mówi. Mówi się dużo o sędziach, o prokuratorach. O tych porządnych, o skurwysynach, o dobrych, niebezpiecznych, skorumpowanych. I mówi się o adwokatach – przerwał i spojrzał na mnie. Z mojej twarzy wyczytał, że rozumiem, o czym mówi. – O tych dobrych, ale jednocześnie skurwysynach. Tych uczciwych, ale beznadziejnych albo zahukanych przez sędziów. Wazeliniarzach. Tych, którzy mają albo twierdzą, że mają, odpowiednie dojścia, żeby wszystko załatwić. Mówi się bardzo dużo rzeczy. Kolejna przerwa, kolejne spojrzenie. Nie zmieniłem wyrazu twarzy. Szukał słów. – O panu się mówi, że pan się nie boi. – W jakim sensie? – Mówi się, że pan się nie cofa, jeżeli chodzi o słuszną sprawę. Mówi się, że jest pan porządnym człowiekiem. – Poczułem mrowienie zmierzające od czubka głowy, wzdłuż kręgosłupa. – I mówi się, że jest pan bardzo dobry. – Nie wiedziałem, co powiedzieć. On mówił dalej, a jego głos się łamał, jakby wyczerpał wszystkie siły, żeby się kontrolować. – Niech pan mnie stąd wyciągnie. Mam córeczkę. To jedyne w moim życiu, co się naprawdę liczy. Zrobiłem masę głupich rzeczy, ale to dziecko jest sensem mojego życia. Nie widziałem jej od aresztowania. Nie chcę, żeby przychodziła mnie odwiedzać w więzieniu, więc nie widziałem jej od tamtego przeklętego poranka. Ostatnie słowa były czymś między rzężeniem a szeptem. Teraz chciałem tylko stamtąd wyjść. Chciałem uciec, więc powiedziałem mu, że przejrzę dokumenty, jak tylko je dostanę, i że niedługo się znowu zobaczymy, żeby o nich porozmawiać. Potem uścisnęliśmy sobie ręce i wyszedłem.

3

Nawet nie muszę przeglądać dokumentów, powiedziałem sobie tego wieczoru w domu. Nie mogę bronić Fabia Raybàna. Wszystko, co przyszło mi do głowy, kiedy go rozpoznałem, było sygnałem alarmowym. Czymś, czego nie mogłem zignorować. Powinienem się zachować jak poważny profesjonalista i dorosły człowiek. Paolicelli prawdopodobnie jest winny i został słusznie skazany. Ale właśnie dlatego ma prawo do profesjonalnego obrońcy, pozbawionego moich zahamowań i starych rachunków do wyrównania. Powinienem zrezygnować ze sprawy, nie czytając nawet akt. Tak byłoby dużo lepiej dla wszystkich. Tak byłoby uczciwie. Za parę dni wrócę do więzienia i powiem mu, że nie mogę go bronić. Powiem mu prawdę albo wymyślę jakąś wymówkę. Jedno jest pewne. Nie mogę podjąć się jego obrony.

4

Maria Teresa zapukała do drzwi, zajrzała i powiedziała, że przyszła pani Kawabata. – Kto? Weszła, zamknęła drzwi i wytłumaczyła mi, że pani Kawabata przyszła w sprawie Paolicellego. – Ale Kawabata to japońskie nazwisko. – Chyba tak. Zresztą ona wygląda na Japonkę. – A co ma wspólnego z Paolicellim? – Raczej sporo, jest jego żoną. Mówi, że przyniosła kopie akt. Rozpoznałem ją natychmiast, kiedy weszła do gabinetu. Przywitała się, podała mi rękę i usiadła naprzeciwko biurka, nie zdejmując płaszcza ani nawet go nie rozpinając. Pachniała delikatnie perfumami, ambrą z cierpką nutą, której nie udało mi się rozpoznać. Z bliska wyglądała na starszą, ale jeszcze ładniejszą niż parę dni wcześniej w sądzie. – Jestem żoną Fabia Paolicellego. Przyniosłam wszystkie kopie akt procesowych i wyroku. Mówiła z zaskakującym odcieniem akcentu neapolitańskiego. Opróżniła torebkę, położyła plik fotokopii na biurku i zapytała, czy moglibyśmy chwilę porozmawiać. Oczywiście, że mogliśmy chwilę porozmawiać. Tak naprawdę płacą mi za rozmawianie właśnie. – Muszę wiedzieć, jakie Fabio ma szanse, i czy w ogóle ma jakieś szanse w przypadku apelacji. Prosto z mostu. Uczciwie, z jej punktu widzenia. Ja jednak nie mogłem pozwolić sobie na bezpośredniość, nie tylko dlatego żeby profesjonalnie wypaść. – Nie da się tego teraz ocenić. Muszę najpierw przeczytać uzasadnienie wyroku, a przede wszystkim muszę przejrzeć akta. I muszę też zdecydować, czy przyjmę sprawę. Ale tego jej nie powiedziałem. – Fabio wyjaśnił panu, o co chodzi. Poczułem zniecierpliwienie. Czego chciała? Żebym postawił diagnozę na podstawie tego, co usłyszałem od osadzonego w więzieniu oskarżonego? – W skrócie tak, ale jak już pani mówiłem... – Moim zdaniem nie ma dużych szans, nawet w przypadku apelacji. Ale powiedziano mi, że można będzie wnioskować o dobrowolne poddanie się karze. Fabio mógłby dostać karę zmniejszoną nawet do sześciu, siedmiu lat. Po trzech albo czterech wyszedłby na przepustkę... mógłby dostać... jak to się nazywa? – Nazywa się wolność ograniczona – byłem nieco zirytowany jej tonem. Poza tym

generalnie nie lubię klientów – albo gorzej: krewnych klientów – którzy odrobili lekcje i mówią ci, co możesz, a czego nie możesz zrobić. – Widzi pani – wzdrygnąłem się, słysząc ton wyższości w moim głosie – jak już pani mówiłem, trzeba przestudiować akta, żeby wydać jakąś sensowną opinię. Żeby rozważać alternatywy, w tym dobrowolne poddanie się karze, trzeba mieć dokładne rozeznanie, także w kwestiach proceduralnych, formalnych, których laik może nie dostrzegać. Krótko mówiąc, to ja tutaj jestem adwokatem. Ty zajmij się ikebaną, ceremonią parzenia herbaty albo czym tam chcesz. Poza tym wcale nie jest powiedziane, że podejmę się obrony tego faszystowskiego bojówkarza – i prawdopodobnie także przemytnika – twojego męża. Mam z nim i z jego kumplami rachunki do uregulowania od jakichś trzydziestu lat. Przyszły mi na myśl dosłownie te słowa. Nie zdawałem sobie nawet sprawy, że tak szybko przeszedłem od pewności, że odrzucę sprawę, do wątpliwości, czy się jej podejmę. Wykrzywiła usta, co tylko sprawiło, że wyglądała jeszcze ładniej. Moja odpowiedź „na adwokata” jej się nie spodobała. Chciała, żebym jakoś ukoił jej niepokój. Choćby tylko mówiąc, że jedynym rozwiązaniem jest ugoda. Ludzie oczekują od adwokatów wielu rzeczy; przede wszystkim tego, że wezmą na siebie ich strach przed policją, prokuratorami, sędziami i procesami. Przed tak zwanym wymiarem sprawiedliwości. Chcą, żeby adwokaci wzięli na siebie ich strach przed myśleniem. – Z tego, co mi powiedział pani mąż, sytuacja nie jest prosta. Jeżeli rzeczy mają się dokładnie tak – rzeczy mają się? co ja, do cholery, gadam? – jak on mi przedstawił, apelacja nie będzie łatwa. Można powiedzieć, że będzie zdecydowanie trudna, tak więc oczywiście ugoda jest opcją, którą należy rozważyć. Zresztą... – Zresztą? – Pani mąż twierdzi, że jest niewinny. I oczywiście, jeżeli jest niewinny, trudno myśleć o ugodzie po to tylko, żeby dostać złagodzenie wyroku do siedmiu, ośmiu lat, zakładając, że uda się tyle wynegocjować. Nie jest to łatwe, nawet z perspektywą przepustek i odbywania kary w systemie półwolnościowym. Nie spodziewała się takiej odpowiedzi. Zdała sobie sprawę z tego, że cały czas siedzi w płaszczu, i rozpięła go nerwowo, jakby nagle zrobiło jej się gorąco albo zabrakło powietrza. Zapytałem, czy chciałaby go zdjąć i dać mi do powieszenia. Odpowiedziała, że nie, dziękuje. Zaraz potem jednak go zdjęła i położyła sobie na kolanach. – Czy pan naprawdę wierzy, że może być niewinny? Doigrałem się. – Widzi pani, pani Paolicelli, trudno odpowiedzieć na to pytanie. W większości przypadków my, adwokaci, nie znamy prawdy. Nie wiemy, czy klient jest winny, czy

niewinny. Z pewnych względów tak jest nawet lepiej, bo profesjonalna obrona może być wręcz bardziej skuteczna... – Pan nie wierzy w to, co panu opowiedział, prawda? Wziąłem głęboki oddech, powstrzymując się od powiedzenia kolejnych pierdół. – Będę miał dokładny obraz sytuacji dopiero po przeczytaniu dokumentów. Ale owszem, opowieść pani męża jest dość niewiarygodna. – Ja też nie wiem, czy mówi prawdę. Nie wiem, mimo że on przysięga, że narkotyki nie należą do niego. Przysięgał mi to na wszystkie sposoby. Czasami mu wierzę, a czasami myślę, że się wypiera ze wstydu, bo nigdy się nie przyzna, że przewoził towar w samochodzie razem ze mną i córką. Ja też tak sądzę. To jest najbardziej prawdopodobna hipoteza i zapewne prawda. Pomyślałem to, patrząc na nią w milczeniu, z twarzą pozbawioną wyrazu. I kiedy tak na nią patrzyłem, jedna rzecz przyszła mi do głowy. Nieprawda, że miała wątpliwości. Była przekonana, że jej mąż jest winny i to, bardziej niż cokolwiek innego, było jej przekleństwem, od kiedy zaczęła się ta cała historia. – Fabio powiedział mi, że zdecyduje pan, czy przyjąć sprawę dopiero po przeczytaniu akt. Mogę zapytać dlaczego? Czy to znaczy, że jeżeli przekona się pan, że jest winny, to nie będzie pan go bronił? Jeszcze to pytanie było mi potrzebne. Nie, mam to gdzieś, czy jest winny, czy nie. Bronię winnych każdego dnia. Chodzi o to, że twój mąż – ciekawe, czy ci o tym powiedział – ma przestępczą, a może nawet zbrodniczą przeszłość, a przynajmniej był wspólnikiem morderców. Wiem to z własnego doświadczenia. Nie wiem, czy jestem zdolny przyzwoicie go bronić, biorąc to wszystko pod uwagę. Nie powiedziałem tego. Powiedziałem, że to moja zawodowa zasada, przyjmowanie spraw wyłącznie po zapoznaniu się z dokumentami. Powiedziałem, że to mój zwykły sposób postępowania, że nie lubię podejmować się obrony w ciemno. Kłamstwo, ale nie mogłem się bez niego obejść. – Kiedy da mi pan znać, czy bierze pan sprawę? – Akta nie są zbyt obszerne, więc zdołam przejrzeć je przez weekend. W poniedziałek, najpóźniej we wtorek, dam pani odpowiedź. Wyjęła z torebki duży portfel, typowo męski. – Fabio powiedział, że nie chce pan zaliczki, zanim pan nie podejmie decyzji, czy bierze sprawę, czy nie. Ale musi pan przeczytać akta, a to jest praca. Więc... Pokręciłem głową. Nie chciałem pieniędzy, nie teraz. Dziękuję, ale taką mam zasadę. Nie nalegała. Zamiast pieniędzy albo czeków wyjęła z portfela wizytówkę i podała mi ją. Natsu Kawabata, kuchnia japońska, tak napisano na środku wizytówki. Pod spodem dwa numery telefonów, domowy i komórkowy. Podniosłem na nią pytający

wzrok. Powiedziała, że jest szefem kuchni. Trzy wieczory w tygodniu pracuje w restauracji – podała nazwę modnego lokalu – a poza tym przygotowuje sushi, sashimi i tempurę na prywatne przyjęcia dla tych, którzy mogą sobie na to pozwolić. Kuchnia japońska nigdy nie była tania. Zanim zdążyłem pomyśleć, wymsknęło mi się: – Powiedziałbym, że jest pani modelką albo kimś takim. Nie szefem kuchni – pożałowałem jeszcze, nim skończyłem mówić, czując się jak kompletny idiota. Ona się jednak uśmiechnęła. Sam cień uśmiechu, ale pięknego. – Modelką też byłam. – Uśmiech zgasł. – To wtedy poznałam Fabia, w Mediolanie. Wydaje się, że to tak dawno temu, tyle się od tamtego czasu zmieniło. Nie dokończyła myśli i w ciszy, która nastąpiła, próbowałem sobie wyobrazić, jak zaczął się ich związek, dlaczego z Mediolanu przyjechali do Bari. I tak dalej. To ona przerwała ciszę i moje myśli. – Ale wolę gotować. Zna pan kuchnię japońską? Powiedziałem, że tak, znam dobrze i bardzo lubię. Zaproponowała, że w takim razie kiedyś powinienem spróbować czegoś w jej wykonaniu. Zrobiła to z czystej uprzejmości, pomyślałem. Poczułem jednak ten rodzaj dreszczyku, jaki zdarza ci się, kiedy masz szesnaście lat i najładniejsza dziewczyna w klasie niespodziewanie i cudownie wspaniałomyślna, zatrzymuje się, żeby porozmawiać z tobą na szkolnym korytarzu. Natsu poprosiła mnie, żebym do niej zadzwonił, kiedy tylko przeczytam akta i zdecyduję co dalej. Potem wyszła, a ja pomyślałem, że ani słowem nie wspomniała o tym, że przyszła do sądu zobaczyć, jak pracuję. Zastanawiałem się dlaczego i nie znalazłem odpowiedzi. W powietrzu pozostał delikatny zapach ambry. Z tą cierpką nutą, której nie mogłem zidentyfikować.

5

Kilka minut przed dziewiątą Maria Teresa przyszła zapytać, czy potrzebuję czegoś przed jej wyjściem. Poprosiłem, żeby zamówiła mi pizzę i piwo. Spojrzała na mnie z wyrazem twarzy, który mówił: jest piątek wieczór, czy naprawdę chcesz zostać w kancelarii, jedząc okropną pizzę, pijąc podłe piwo i pracując? Spojrzałem na nią i mój wyraz twarzy mówił: tak, chcę, w końcu nie mam nic lepszego do roboty. Albo nie mam ochoty na robienie niczego lepszego. A tak w ogóle to nie mam nawet ochoty się nad tym zastanawiać. Chciała coś odpowiedzieć, ale zrezygnowała, powiedziała, że zamówi pizzę i zobaczymy się w poniedziałek rano. Zjadłem pizzę, wypiłem piwo, posprzątałem biurko, włożyłem do odtwarzacza najnowszego Leonarda Cohena – Dear Heather – i zająłem się papierami przyniesionymi przez panią Natsu Kawabatę. Nazywała się Kawabata, tak samo jak pisarz, pomyślałem. Jak brzmi tytuł tego opowiadania? Śpiące piękności, zdaje się. Yasunari Kawabata. Było smutne i piękne. Pomyślałem, że powinienem je znowu przeczytać. Kto wie, może Natsu była krewną Kawabaty, laureata Nagrody Nobla. Co za inteligentna myśl, pomyślałem. Bardzo inteligentna. Jakby jakiś Japończyk, poznając pana Rossiego, zastanawiał się: „Ach, Rossi, kto wie, może jest krewnym tego motocyklisty”. Lepiej przeczytam te akta. Nie zajęło mi to dużo czasu. Sprawy miały się tak, jak mówił Paolicelli. W protokole z zatrzymania i na tym z zajęcia samochodu była mowa o rutynowej kontroli z psami na terenie portu. Pomyślałem to samo co dzień wcześniej, kiedy Paolicelli opowiedział mi całą historię. Straż celno-podatkowa pewnie dostała cynk, więc na białej kartce papieru, którą trzymałem obok teczki, zapisałem: skąd kontrola? Zaraz później powiedziałem sobie, że to pytanie pozostanie bez odpowiedzi, i czytałem dalej. Razem z protokołami zatrzymania i zajęcia samochodu były zeznania Paolicellego. „Protokół z dobrowolnych wyjaśnień złożonych przez podejrzanego”, napisano w tytule. Na pewno dobrowolnych, jasne. Protokół był bardzo krótki, poza wstępem, sedno zawierało się w poniższym: „Przyjmuję do wiadomości fakt odnalezienia kokainy w ilości 40 kilogramów w moim samochodzie. W związku z tym dobrowolnie oświadczam, że narkotyki są moją wyłączną własnością i że moja żona, Natsu Kawabata, której pełne dane

zostały podane w innych dokumentach, nie ma żadnych powiązań z aktem nielegalnego przemytu, będącym wyłączną odpowiedzialnością niżej podpisanego. Środki odurzające umieściłem w samochodzie bez wiedzy mojej żony. Nie zamierzam wskazywać osób, od których zakupiłem wcześniej wymienione środki odurzające, ani tych, którym miałem je dostarczyć. Nie mam nic więcej do dodania”. Przeczytane, potwierdzone i podpisane. Na kartce z notatkami zapisałem: przydatność dobrowolnych wyjaśnień? Oznaczało to, że istniały poważne wątpliwości dotyczące prawomocności i przydatności wyjaśnień spisanych pod nieobecność adwokata. Był to słaby punkt wyjścia, ale biorąc pod uwagę sytuację, lepiej niczego nie lekceważyć. Przejrzałem szybko raport straży celno-podatkowej, w którym były te same informacje co na protokołach zatrzymania i zajęcia. Potem przesłuchanie przed sędzią w postępowaniu wstępnym, podczas którego mój – być może – klient oświadczał, że korzysta z prawa do odmowy składania zeznań. W tym protokole po raz pierwszy pojawiał się mecenas Corrado Macrì. Na kartce z notatkami napisałem: mec. Macrì: kim ty, kurwa, jesteś? Zaletą osobistych notatek jest to, że można pisać, co się chce, łącznie z przekleństwami. Jeżeli o mnie chodzi, wulgaryzmy pomagają mi w myśleniu. Kiedy w notatkach zapisuję jakieś zdanie pełne wyzwisk, od razu lepiej mi się myśli. Czasami jednak zapominam i zostawiam te notatki tam, gdzie nie powinienem. Na przykład między dokumentami dołączonymi do wniosku o apelację albo o wytoczenie z powództwa cywilnego. Zazwyczaj Maria Teresa wszystko sprawdza, odkrywa te urocze karteczki, usuwa je i ratuje mi reputację. Zazwyczaj. Pewnego razu rozchorowała się i przez parę dni musiałem być i adwokatem, i sekretarką. W ciągu tych dwóch dni złożyłem między innymi wniosek o areszt domowy dla mojego klienta. Pewnego pana, który maczał palce w iluś tam firmach krzakach, za pomocą których ulotniły się miliony euro. Prokuratura i straż celno-podatkowa zainteresowały się nim i wsadziły do więzienia, kiedy odkryły przekręt. Adwokat nie powinien mówić takich rzeczy, no ale cóż, zrobiły dobrze. Mój wniosek opierał się na kilku dokumentach, z których wynikało, że wykroczenia mojego klienta – pana Saponaro, księgowego i jawnego homoseksualisty – były mniej poważne, niż wyglądało. Powoływałem się na czas już spędzony przez mojego klienta w więzieniu – trzy miesiące – i wnosiłem o zniesienie nakazu aresztowania z powodu „braku potrzeby tak surowych środków ostrożności jak pozbawienie wolności”. Stały repertuar. Kilka dni po złożeniu wniosku zatelefonowano do mnie z sekretariatu sędziego. Pan sędzia chciał ze mną rozmawiać? Oczywiście, przyjdę jeszcze tego samego

ranka, ale czy mógłbym wiedzieć, o co chodzi? Żebym mógł się przygotować. Ach, nie powiedział, o co chodzi. Dobrze, zaraz będę w sądzie. Pół godziny później zjawiłem się w kancelarii sędziego. – Dzień dobry, panie sędzio. Chciał mnie pan widzieć. Uśmiech, twarz uprzejmie pytająca. – Dzień dobry, panie mecenasie. Tak, chciałem się z panem zobaczyć i pokazać panu pewien dokument. Mówiąc to, wyciągał z czerwonej teczki karteczkę. – Zdaje się, że to należy do pana. Czy mam to uznać za załącznik do wniosku w sprawie pana Saponaro? Podał mi karteczkę. Były na niej notatki, które zrobiłem, redagując wniosek. Usłyszałem daleki łoskot w mojej głowie, jak gigantyczną falę albo nadbiegające stado bizonów. Oblałem się rumieńcem. Sedno notatek dotyczyło mało prawniczych terminów: „ciota, świnia i złodziej”. Nawet najmniej spostrzegawczy czytelnik tego rękopisu szybko by pojął, że tą ciotą, świnią i złodziejem był pan Saponaro i że jego adwokat – ja – wątpi w niewinność swojego klienta. Zastanowiłem się, co mógłbym powiedzieć sędziemu, by wytłumaczyć tę katastrofę. Oczywiście, nic nie znalazłem. Zapytałem go tylko, czy w celu nieuniknionego usunięcia mnie z rejestru adwokatów chciał osobiście zawiadomić radę adwokacką o zaistniałej sytuacji, czy wolałby, żebym zrobił to sam. Mnie, wyjaśniłem, to obojętne. Prosiłem go tylko o to, żeby nie rozgłaszał niefortunnego określenia – „ciota” – będącego niezbyt zawoalowaną aluzją do preferencji seksualnych mojego klienta. Jeśli to możliwe, wolałbym uniknąć sytuacji, w której, oprócz mojej reputacji jako adwokata, także moja reputacja jako człowieka lewicy ległaby w gruzach. Sędzia miał duże poczucie humoru. Oddał mi kartkę i nie złożył na mnie skargi. Nie przyjął wniosku w sprawie pana Saponaro, ale to już naprawdę byłoby proszeniem o zbyt wiele. W aktach nie znalazłem już nic istotnego. Był raport toksykologiczny dotyczący substancji odurzającej. Kokaina była czysta w 68 procentach, a więc doskonałej jakości. Można, pisał biegły, uzyskać z niej setki tysięcy działek do sprzedaży detalicznej. Były billingi rozmów prowadzonych z telefonów komórkowych Paolicellego i żony. Policja chciała sprawdzić, czy pojawia się w nich jakiś interesujący kontakt tuż przed kontrolą, która doprowadziła do odnalezienia narkotyków albo tuż po niej. Najwyraźniej nie było w nich nic interesującego, bo billingi zostały przekazane do prokuratury z lakoniczną notką. „W otrzymanych billingach rozmów telefonicznych nie pojawia się żaden istotny kontakt”. Koniec.

Był tam nakaz aresztu prewencyjnego, z nie więcej niż dziesięcioma linijkami uzasadnienia, oraz wyrok. Ten też, prawdę mówiąc, niezbyt długi. Zresztą, co więcej można napisać poza tym, że „karna odpowiedzialność oskarżonego została udowodniona przez odpowiedni materiał dowodowy. Przewoził on w swoim samochodzie środki odurzające, a także, przed aresztowaniem, dobrowolnie przyznał się do odpowiedzialności. Z tego powodu niemożliwe jest przedstawienie jakiejkolwiek wiarygodnej alternatywnej hipotezy na temat przebiegu zdarzeń, czego nie zrobił zresztą nawet sam oskarżony, który, podczas przesłuchania przed sędzią – najwyraźniej zdając sobie sprawę z sytuacji – skorzystał z prawa do odmowy składania wyjaśnień”. Zakreśliłem długopisem ten fragment. Wiarygodna alternatywna hipoteza. Z tym był największy problem. Jak zawsze w procesach karnych. Zaproponować alternatywną teorię, wiarygodną, do dowodów przedstawionych przez oskarżenie. Jaką alternatywną teorię można było zaproponować w takim przypadku? Jedyne wyjaśnienie zakładało, że Paolicelli mówił prawdę i że narkotyki do jego samochodu podrzucił – nie wiadomo jak, nie wiadomo kiedy – ktoś inny. Ale jeżeli było to prawdą, to Paolicelli siedział w gównie po czubki uszu. Czy to możliwe, że ktoś chciał wrobić Paolicellego? Podrzucił mu do samochodu narkotyki i potem dał cynk policji? Odrzuciłem natychmiast tę hipotezę. Nikt nie wyrzuca czterdziestu kilogramów kokainy w błoto tylko po to, żeby kogoś wrobić. Jeżeli chcesz kogoś wrobić, podkładasz mu dziesięć gramów narkotyku podzielonych na czterdzieści działek, żeby nie było wątpliwości, że zamierzał je sprzedać, i w ten sposób osiągasz cel. Efektywnie i po ograniczonych kosztach. Nie, to niemożliwe, że podrzucili mu czterdzieści kilogramów tylko po to, żeby wpadł. Jasne, całkiem prawdopodobne, że ktoś doniósł policji, że w tym samochodzie, wracającym z Czarnogóry, jest spory ładunek czystej kokainy. Ale ten, kto dał cynk, nie mógł być właścicielem narkotyków ani kimś, kto je podłożył tylko po to, żeby zniszczyć życie pana Fabia Raybàna. Porzućmy teorię, że ten, kto ukrył narkotyki w samochodzie, jest tą samą osobą, która sypnęła. I załóżmy, że Paolicelli mówi prawdę. Jeżeli jest rzeczywiście niewinny, to co, u licha, można teraz zrobić? Odkryć, kto te narkotyki podłożył, powiedziałem sobie. No to w takim razie mały pikuś. Rozpracuję międzynarodową szajkę przemytników, która podłożyła narkotyki, zaciągnę ich przed trybunał apelacyjny, żeby złożyli zeznania, a oni, nękani wyrzutami sumienia, przyznają się do winy, oczyszczając z zarzutów mojego klienta. Który zostaje zwolniony, sprawiedliwość zatriumfuje, legenda mecenasa Guerreriego jest wiecznie żywa. Jeżeli Paolicelli naprawdę jest niewinny, to była najgorsza sprawa, jaka przytrafiła mi się w całej mojej tak zwanej karierze, powiedziałem sobie,

przeglądając ostatnie strony. Na samym dnie teczki leżała kopia wyciągu z rejestru skazanych. Było tam wszystko, czego mogłem się spodziewać. Stare sprawy w sądzie dla nieletnich za bójkę, obrażenia cielesne, nielegalne posiadanie broni. Wszystko z okresu rozruchów i faszystowskich bojówek. I nic po 1981 roku. Kiedy studiowałem wyciąg z rejestru skazanych, zaskoczyła mnie myśl, że jeszcze kilka godzin temu byłem zdecydowany nie przyjmować tej sprawy. Zanim do mojej kancelarii nie weszła pani Natsu Kawabata.

6

Uporządkowałem notatki, ale przede wszystkim próbowałem uporządkować swoje myśli. Żeby Paolicelli ocalił skórę – rzecz bardzo wątpliwa – należało przeprowadzić małe śledztwo. I tu zaczynały się problemy. Tylko dwa razy skorzystałem z usług prywatnych detektywów, skutki były opłakane. A chodziło o sprawy, jak by to powiedzieć, dużo mniej problematyczne od przypadku Paolicellego. Po drugim razie przyrzekłem sobie, że był on także ostatnim. Pomyślałem, że powinienem porozmawiać o tym z Carmelem Tancredim. Carmelo Tancredi jest inspektorem policji specjalizującym się w łapaniu najgorszych wyrzutków społeczeństwa: gwałcicieli, przestępców seksualnych, handlarzy dziećmi. Ma wygląd łagodnego pechowca, jak meksykańscy wieśniacy w niektórych westernach klasy B, intuicję, którą zazwyczaj miewają tylko niektórzy policjanci w książkach, zażartość wściekłego pitbulla. Porozmawiam z nim i zapytam, co myśli o tej całej historii. Czy naprawdę to możliwe, że ktoś w Czarnogórze podłożył narkotyki w samochodzie Paolicellego, żeby potem odzyskać je we Włoszech. I zapytam, czy według niego ma sens przeprowadzenie śledztwa, żeby spróbować uniewinnić mojego klienta. Potem zrobię rozeznanie, żeby się przekonać, czy ktoś znał tego mecenasa Macrìego. Zobaczyć, jakie jest jego miejsce w tej całej układance. Zakładając oczywiście, że rzeczywiście istnieje jakaś układanka, a nie że rzeczy mają się najzwyczajniej w świecie. Czyli że narkotyki należą do Paolicellego i jakiegoś nieznanego nikomu wspólnika, że adwokat – jak to się zdarza w takich przypadkach – został wynajęty i opłacony przez pozostających na wolności wspólników i że żona, rzecz jasna, nic o tym nie wiedziała. To, że mam jakiś plan – porozmawiać z Tancredim, dowiedzieć się czegoś o tym Macrìm – dało mi poczucie, że coś zrobiłem. Spojrzałem na zegarek i zdałem sobie sprawę, że zrobiła się druga. Na moment, tylko na moment, przypomniała mi się Margherita. Zanim nie rozpłynęła się w negatywie zdjęcia z tamtego wrześniowego popołudnia, a potem zniknęła daleko, gdzieś na Zachodzie. Co za rewelacyjny piątkowy wieczór, powiedziałem sobie, wychodząc z kancelarii do domu.

7

W poniedziałek rano powiedziałem Marii Teresie, żeby zadzwoniła do pani Kawabaty i powiedziała jej, że wezmę tę sprawę. Jeszcze w tym tygodniu odwiedzę jej męża w więzieniu. Maria Teresa będzie musiała przejść się do sekretariatu sądu apelacyjnego, żeby sprawdzić, czy ustalono już datę rozprawy. Zawahałem się, jakby było jeszcze coś, czego nie mogłem sobie przypomnieć. Maria Teresa zapytała, czy ma powiedzieć pani Kawabacie, żeby przyszła do kancelarii wpłacić zaliczkę, więc powiedziałem, że tak, no właśnie, wiedziałem, że o czymś zapomniałem. Miała jej powiedzieć, żeby przyszła do kancelarii. Wpłacić zaliczkę. Jasne. Potem zabrałem dokumenty, które były mi potrzebne na rozprawy tamtego dnia, i wyszedłem. Na dworze było cholernie zimno, więc powiedziałem sobie, że nie zawsze muszę wsiadać na rower i że czasami mogę się przejść. Wszedłem do baru pod kancelarią, wypiłem cappuccino i kierując się w stronę sądu, zadzwoniłem do Carmela Tancrediego. – Guido! Nie mów mi, że któryś z tych padalców, których zwinęliśmy wczorajszej nocy, jest twoim klientem. Proszę cię, nie mów mi. – OK, nie mówię. Kogo zwinęliście w nocy? – Klub pedofilów, który organizował wakacje w Tajlandii. Świnie eksportowe. Pracowaliśmy nad tym sześć miesięcy, także tajniacy. Dwóch naszych przeniknęło do organizacji, wyjechali z tymi zwierzętami, zebrali tony dowodów. Niesamowite, ale nawet tajska policja z nami współpracowała. – I wczoraj w nocy ich aresztowaliście? – Właśnie. Nie wyobrażasz sobie, co znaleźliśmy u nich w domu. – Nie wyobrażam sobie i nie chcę wiedzieć. Co tylko w połowie było prawdą. Nie chciałem wiedzieć, ale doskonale sobie wyobrażałem, co mogli znaleźć podczas przeszukania. Kilka razy – zawsze jako przedstawiciel ofiar – zajmowałem się przypadkami pedofilii i widziałem materiały skonfiskowane takim typom. Zdjęcia z autopsji są w porównaniu z tym igraszką. – Jeżeli, dzięki Bogu, nie jesteś adwokatem żadnego z tych padalców, to powiedz, po co do mnie dzwonisz? – Chciałem zaprosić cię na kawę i pogadać, ale ponieważ pracowałeś w nocy i teraz idziesz spać, to nie ma sprawy. Zdaję sobie sprawę z tego, że masz już swoje lata...

Powiedział coś w dialekcie sycylijskim. Nie zrozumiałem słów, ale domyśliłem się, że miały coś wspólnego z raczej krytyczną oceną mojego poczucia humoru. Potem przeszedł na włoski. Stwierdził, że musi poczekać, aż gotowe będą protokoły z aresztowań, przeszukań i inne dokumenty z operacji. Powiedział, że musi je wszystkie dokładnie sprawdzić, bo chłopcy z jego wydziału są świetni w terenie – śledzenie, pościgi, zasadzki, wyważanie drzwi, ściganie przestępców, nawet poobijanie ich trochę, bo to czasami nie zaszkodzi – ale trzeba mieć na nich oko, kiedy mają do czynienia z komputerami albo kodeksami. Powinien skończyć około południa, więc, jeżeli mam ochotę, mogę wpaść po niego do kwestury i postawić mu aperitif. Powiedziałem, że mi pasuje i że będę o wpół do pierwszej. Potem poszedłem do sądu i załatwiłem moje rozprawy. W zwykłym rytmie, jakby w stanie zawieszenia świadomości. W pierwszych latach pracy – jako praktykant i później – jako pełnomocnik – chwila, w której wchodziłem rano do sądu, była moją ulubioną. Przychodziłeś z dwadzieścia minut przed rozpoczęciem rozpraw, spotykałeś znajomych, wypijałeś kawę, wypalałeś papierosa, bo wtedy można było palić na korytarzach. Czasami spotykałeś jakąś dziewczynę, która ci się podobała, i umawiałeś się na wieczór. Te rytuały stawały się coraz rzadsze, aż w końcu zniknęły. Naturalne. To nieuniknione po przekroczeniu trzydziestki. W każdym razie z czasem coraz mniej lubiłem tę chwilę wejścia do sądu, rytuał picia kawy itp. Czasami patrzyłem wokół siebie, kiedy wstępowałem do baru. Patrzyłem na młodych adwokatów, często przesadnie eleganckich, patrzyłem na dziewczyny, sekretarki, praktykantki i młode sędziny na stażu. Wszyscy wydawali mi się trochę głupkowaci i nachodziła mnie banalna myśl, że my w ich wieku byliśmy inni, lepsi. Niektóre idiotyzmy przychodzą do głowy automatycznie. Jeżeli oni są tak żałośni, to nie ma im czego zazdrościć; nie ma powodu, żeby zazdrościć im młodości, gibkich ruchów, nieskończonych możliwości. Są kretynami, widać to po tym, jak się zachowują, w barze, wszędzie. My byliśmy i jesteśmy lepsi, więc czego mamy im zazdrościć? Właśnie, czego? Do dupy. Odbębniłem moje rozprawy, wstrzymując metaforycznie oddech, i o dwunastej już mnie tam nie było. Dwadzieścia po dwunastej zjawiłem się przed kwesturą i zadzwoniłem do Tancrediego, że czekam na dole. Kiedy szedł mi na spotkanie, pomyślałem, że wygląda jak ktoś, kto spędził noc na kanapie, w płaszczu i butach. I pewnie dokładnie tak było. Nie widzieliśmy się od dłuższego czasu, więc na powitanie zapytał mnie o Margheritę. Powiedziałem, że wyjechała kilka miesięcy temu w sprawach

zawodowych, i starałem się mówić o tym z naturalnym, neutralnym wyrazem twarzy. Oczywiście, nie udało mi się, co wyraźnie było widać po jego minie. Żeby zmienić temat, zapytałem go o pracę magisterską. Tancredi jakiś czas temu zdał wszystkie końcowe egzaminy na wydziale psychologii i musiał się tylko obronić, żeby dostać dyplom. Oznajmił, że już od jakiegoś czasu się nią nie zajmował, i ze sposobu, w jaki to mówił, zrozumiałem, że popełniłem gafę. Byliśmy kwita i mogliśmy pójść na aperitif. Wybraliśmy winiarnię, która znajdowała się blisko kwestury i należała do znajomego Tancrediego. Zapełniała się głównie wieczorami, więc w porze obiadowej była pusta i idealnie nadawała się do spokojnej rozmowy. Zamówiliśmy białe sycylijskie wino i ostrygi. Zjedliśmy pierwszą porcję i stwierdziliśmy, że to za mało. Więc zamówiliśmy następne i wypiliśmy więcej kieliszków. Po zjedzeniu ostatniej ostrygi Tancredi włożył do ust ogryzek cygara, który zawsze przy sobie nosił, ale którego nigdy nie zapalał, odsunął krzesło i zapytał, czego od niego chcę. Opowiedziałem mu o Paolicellim, starając się nie ominąć żadnego szczegółu, i w końcu poprosiłem go o radę. Machnął ręką, w której trzymał cygaro, że mam mówić dalej. – Pierwsza rzecz, że tak powiem, wstępna. Czy wiesz coś o tym, żeby kiedykolwiek transportowano do Włoch narkotyki, podrzucając je w samochodach osób, które nic o tym nie wiedziały? Czy podczas jakiegoś śledztwa coś takiego wypłynęło? – Wypłynęło, a jakże. To był system często używany przez tureckich przemytników heroiny. Brali na celownik włoskich turystów z samochodami. Kradli wóz, faszerowali go heroiną i potem podrzucali, zanim właściciele zgłosili kradzież na policji. Ten, który pomagał w jego odzyskaniu, brał też ładną sumkę za dobry uczynek. Potem turyści wyjeżdżali z powrotem do domu, a Turcy jechali za nimi w pewnej odległości, żeby mieć towar pod kontrolą. Jeżeli samochód wpadał na którejś granicy, cała wina spadała na nieświadomego turystę. Po przekroczeniu granicy do gry wkraczali włoscy kumple. Przy pierwszej okazji samochód kradziono po raz drugi, ale tym razem już się nie odnajdywał. Koniec historii. – Kiedy to się działo? – Taki modus operandi został udowodniony w dwóch przypadkach, o ile się orientuję. Raz przy okazji dużego śledztwa prokuratury i oddziału specjalnego policji w Trieście i za drugim razem w Bari, przez naszą policję antynarkotykową. Trzy, cztery lata temu. Przesunąłem ręką po twarzy, pocierając brodę pod włos. Teoretycznie Paolicelli mógł mówić prawdę, nawet jeżeli nie wspomniał o kradzieży samochodu. Historia z portierem w hotelu miała sens. – A czy wiesz coś o podobnych akcjach przeprowadzonych bez kradzieży

samochodu? – W jakim sensie? Zostawiają im narkotyki w prezencie? – Bardzo śmieszne. To znaczy – nie kradną go za pierwszym razem, żeby podłożyć narkotyki. Kiedy mi odpowiadał, miałem wyraźne uczucie, że coś przede mną ukrywa. – Nic o tym nie wiem, ale to nie jest niemożliwe. Jeżeli wiesz, gdzie jest samochód, i masz czas, można przeprowadzić całą operację, nie kradnąc go albo zabierając i odstawiając tak, żeby właściciel się nie zorientował. – Tak hipotetycznie, gdybyś był prywatnym detektywem i dostałbyś zadanie udowodnienia, że Paolicelli jest niewinny, co byś zrobił? – Tak tylko hipotetycznie? Przede wszystkim nie jestem prywatnym detektywem. Poza tym nie wydaje mi się, byśmy ustalili, że twój nowy klient jest niewinny. Możliwe, że ktoś ma w samochodzie narkotyki, które do niego nie należą, w porządku. Ale fakt, że jest to możliwe, nie oznacza, iż tak było w tym przypadku. Najbardziej prawdopodobne jest to, że... – Nie znoszę gliniarzy, którzy rozumują logicznie. Dobrze wiem, że najbardziej prawdopodobne jest to, że narkotyki są jego. Kiedy ktoś ma samochód pełen kokainy, pierwsza hipoteza, którą należy wziąć pod uwagę, jest taka, że kokaina jest jego własnością. Co powiedziałbyś, gdybyś był prywatnym detektywem... – Gdybym był prywatnym detektywem, zanim bym ruszył palcem albo powiedział choć słowo, kazałbym sobie wpłacić niezłą zaliczkę. Potem, przede wszystkim, porozmawiałbym znowu z naszym Paolicellim i jego ślubną. Która, jak się domyślam, nie jest maszkarą. Tancredi umiał sporo wyczytać z czyjejś twarzy. To odkrycie nie sprawiło mi w tym momencie szczególnej przyjemności. – Próbowałbym ustalić, czy jest powód, żeby podejrzewać portiera w hotelu. Mimo że nie wiem, co by to dało. – W jakim sensie? – Żeby dowiedzieć się czegoś konkretnego o portierze albo o obsłudze hotelu, potrzebne by było oficjalne śledztwo. Trzeba prosić o pomoc czarnogórską policję. Nie wiem, czy zdajesz sobie sprawę, o kim mówimy. Niektórzy z tamtejszych przełożonych, razem z paroma ministrami, przez lata kontrolowali międzynarodowy przemyt papierosów. Zdałem sobie sprawę. – W każdym razie zapytałbym Paolicellego i jego żonę, czy zauważyli coś dziwnego podczas wakacji, zwłaszcza w ostatnich dniach. Czy nie poznali kogoś, nawet bardzo miłego i przyjaznego. Czy z kimś rozmawiali i czy ten ktoś zadawał może zbyt wiele pytań. Skąd jesteście, kiedy przyjechaliście i przede wszystkim kiedy wracacie do domu. I kazałbym sobie powiedzieć wszystko, co pamiętają o portierze albo o właścicielach hotelu, jakimś pracowniku – ja wiem, kelnerze –

który z jakiegoś powodu zwrócił na siebie ich uwagę. – A potem? – Zależy od tego, co odpowiedzą. Jeżeli okaże się, że tam, w Czarnogórze, był jakiś ciekawski, przydałoby się sprawdzić, czy podróżował tym samym promem. – I jak ja to ustalę? Przybrał minę fałszywego rozczarowania. – Ach, no tak. Faktycznie, nie możesz. – Carmelo, proszę cię, pomóż mi. Chcę tylko sprawdzić, czy Paolicelli naopowiadał mi stek kłamstw, czy może jednak jest niewinny. Jeżeli tak, to jest to wielkie świństwo. Nie odpowiedział od razu. Miętosił koniuszek cygara między palcem wskazującym a kciukiem, przyglądając mu się, jakby był niezwykle interesującym przedmiotem. Nie zwracał na mnie uwagi przez kilka sekund, jakby ponownie się zastanawiał, ile może mi powiedzieć. W końcu wzruszył ramionami. – Możliwe, że twój klient mówi prawdę. Parę miesięcy temu jeden z moich informatorów powiedział mi, że przychodzą duże dostawy kokainy z Albanii, Czarnogóry, Chorwacji właśnie w ten sposób. W samochodach załadowanych bez kradzieży. – Cholera. – Ładują samochód dzień albo dwa przed wyjazdem nieświadomego muła. Potem ktoś z szajki wsiada na prom, żeby mieć towar na oku. Po przejściu kontroli celnych przechodzą do fazy końcowej – to znaczy przy pierwszej okazji wspólnicy na stałym lądzie kradną samochód i odzyskują narkotyki. – Toczy się jakieś śledztwo? – Nie, przynajmniej ja nic o tym nie wiem. Przekazałem informacje od mojego kontaktu tym z antynarkotykowej. I usłyszałem tylko, że chcą wiedzieć, kim jest mój informator, bo chcą z nim porozmawiać sami. Jego twarz wyrażała czyste obrzydzenie. Prawdziwy gliniarz nigdy nie pyta kolegi o nazwisko informatora. Tak robią żółtodzioby albo kanalie. – A ty kazałeś im spadać na drzewo. – Ale w bardzo uprzejmy sposób. – Jasne. I tak informacja pozostała bezużyteczna. – O ile wiem. W każdym razie nie to nas interesuje. Musisz pogadać z twoim klientem i jego ślubną i wyciągnąć z nich wszystko, co pamiętają. Potem, w zależności od tego, co ci powiedzą, może będziemy mogli znaleźć jakiś sposób, żeby to sprawdzić. – Carmelo, ja z nimi pogadam i wyciągnę z nich wszystko, co się da. Ale potem musisz mi pomóc. Moglibyśmy na przykład zdobyć listę pasażerów promu. Żeby sprawdzić, czy jakieś nazwisko nie znalazło się w waszych archiwach. Dla ciebie to pestka, porozmawiasz z którymś kolegą ze straży granicznej i...

– Szyby w samochodzie też mam ci umyć? Full service? – Właściwie to już dawno nie... Tancredi znowu rzucił kilka słów po sycylijsku. Wydało mi się, że nie różniły się bardzo od tych, które usłyszałem kilka godzin wcześniej przez telefon. Ale na koniec powiedział mi, że mam zadzwonić do niego po spotkaniu z Paolicellim. – Jeżeli z waszej rozmowy wyniknie coś ważnego, zobaczymy, czy uda się to wykorzystać. W każdym razie dobrze byś zrobił, gdybyś spróbował dowiedzieć się czegoś więcej o tym twoim koledze z Rzymu, który tak nagle się pojawił. Jeżeli Paolicelli i jego żona mówią prawdę, ten facet ma coś wspólnego z właścicielami narkotyków. Gdybyśmy wiedzieli, co z niego za typ, mielibyśmy jakiś punkt wyjścia. Słusznie. Nasza rozmowa była dość owocna i mogłem być niemal zadowolony. Wstałem i podszedłem do kasy zapłacić rachunek, ale właściciel poinformował mnie, że w tym lokalu nikt nie może płacić bez pozwolenia Tancrediego. A ja tego dnia pozwolenia nie miałem.

8

Natsu Kawabata przyszła do kancelarii w środę po południu. Miała na sobie ten sam niebieski płaszcz co poprzednio. Za każdym razem wydawała się ładniejsza. Na pewno była dzieckiem mieszanych rodziców. Nosiła nazwisko Kawabata, więc zapewne to ojciec był Japończykiem, a matka Włoszką. Skąd znałaby tak perfekcyjnie włoski i miała leciutki neapolitański akcent. Ciekawe, czy urodziła się we Włoszech, czy w Japonii. Tę ciemną karnację też zapewne odziedziczyła po matce, bo Japończycy są zazwyczaj dość bladzi. – Dobry wieczór, mecenasie. – Dobry wieczór. Proszę spocząć. W swoim głosie usłyszałem przesadną afektację i poczułem się niezręcznie. Tym razem Natsu zdjęła płaszcz, usiadła i nawet lekko się uśmiechnęła. W powietrzu roznosił się już ten sam lekki zapach perfum co ostatnio. – Cieszę się, że przyjął pan sprawę. Fabiowi bardzo na tym zależało. Mówi, że w więzieniu... Poczułem irytację. Nie chciałem, żeby dalej mówiła. Nie chciałem, żeby mi mówiła, ile zaufania pokłada we mnie pan Fabio Raybàn. Nie chciałem, żeby mi przypominała, że zdecydowałem się go bronić z powodu, który jemu by się nie spodobał i do którego ja bym się nie przyznał. Więc zrobiłem gest ręką, który oznaczał: dajmy temu spokój, jestem skromny, nie lubię komplementów. Fałszywy gest – lubię komplementy, i to jeszcze jak. – Jak już pani wspomniałem, taki mam zwyczaj. Lubię przestudiować akta i upewnić się, że nie ma powodu, który nie pozwoliłby mi podjąć się sprawy. Dlaczego wciąż mówiłem takie głupoty? Żeby nadać sobie ton, to jasne. Żeby pokazać, jaki jestem ważny. Żeby zrobić wrażenie. Zachowywałem się jak uczniak. – Co pan sądzi po przeczytaniu dokumentów? – Mniej więcej to samo co wcześniej. Sytuacja jest bardzo skomplikowana. Zakładając... Przerwałem, ale za późno. Chciałem powiedzieć: zakładając, że twój mąż mówi prawdę – a „zakładając” nie oznacza, że jestem tego pewien – udowodnienie, a przynajmniej wskazanie uzasadnionych wątpliwości będzie bardzo trudne. Przerwałem, bo nie chciałem budzić jej, jak najbardziej uzasadnionych, wątpliwości. Ale ona zrozumiała. – Chce pan powiedzieć: zakładając, że opowieść Fabia jest prawdą?

Skinąłem głową, spuszczając oczy. Sprawiała wrażenie, jakby chciała coś jeszcze powiedzieć, ale jej słowa pozostały w zawieszeniu i w końcu się nie odezwała. Więc przyszła moja kolej. – Żeby uzyskać wyrok uniewinniający, trzeba wykazać, że narkotyki nie należały do pani męża. Lub przynajmniej dostarczyć sądowi dowody, które podawałyby to w wątpliwość. – Czyli trzeba wykryć, kto nam je podłożył. – Dokładnie. A ponieważ wszystko zdarzyło się w Czarnogórze, półtora roku temu, domyśla się pani, że... – Że nic się nie da zrobić. Czy tak? Odpowiedziałem jej, że oczywiście, nie da się zrobić zbyt wiele. Musimy spróbować zrekonstruować, z wszelkimi możliwymi detalami, to, co się zdarzyło w dniach poprzedzających aresztowanie. W skrócie powiedziałem jej to, co zasugerował Tancredi, przywłaszczając sobie jego słowa. Mówiłem tonem kogoś, kto jest przyzwyczajony do prowadzenia takiego śledztwa. Jakbym to robił codziennie. Kiedy skończyłem tłumaczyć jej swój plan działania, Natsu chyba była pod wrażeniem. Kurczę, ten naprawdę zna się na rzeczy. Zapytała, czy chcę zacząć od niej. Powiedziałem, że wolę najpierw porozmawiać z jej mężem, że odwiedzę go następnego dnia i że z nią spotkam się jeszcze w tym tygodniu. Powiedziała, że jej to odpowiada. Zapytała o zaliczkę, podałem sumę, ale kiedy wyciągnęła książeczkę czekową, poprosiłem, żeby tę sprawę załatwiła z moją sekretarką. My, orły Temidy, nie kalamy sobie rąk pieniędzmi ani czekami. To było wszystko na to popołudnie. Kiedy wyszła, czułem się dość dobrze. Jak ktoś, komu udało się wywrzeć dobre wrażenie na właściwej osobie. I starannie unikałem myślenia o konsekwencjach.

9

Teraz potrzebowałem informacji na temat tego Macrìego. Na początek włączyłem komputer i wszedłem na stronę rady adwokackiej w Rzymie. Wpisałem nazwisko Macrìego i pojawiły się skąpe informacje, jakich dostarcza rejestr adwokatów. Macrì urodził się w 1965 roku, był wpisany do rzymskiego rejestru od niewiele ponad trzech lat, a wcześniej był w rejestrze w Reggio Calabria. Jego kancelaria znajdowała się przy ulicy o dziwnej nazwie. I nie miała telefonu stacjonarnego. W rubryce wpisano tylko numer komórki. Dziwne, pomyślałem. Kancelaria prawna bez telefonu stacjonarnego. Zapisałem to sobie w pamięci, bo może miało jakieś znaczenie. Powinienem zadzwonić do jakiegoś rzymskiego przyjaciela, żeby dowiedzieć się czegoś więcej. Zrobiłem myślowy przegląd wszystkich moich tak zwanych rzymskich przyjaciół. Nie zabrało mi to dużo czasu. Było paru kolegów po fachu, których znałem ze wspólnych apelacji przed sądem kasacyjnym albo jakichś innych rozpraw, które odbyły się przed sądem w Rzymie. Nazwanie ich przyjaciółmi to, szczerze mówiąc, przesada. Był dziennikarz, który przez kilka lat pracował w Bari w kronice kryminalnej dziennika La Reppublica. Miły chłopak, kilka razy poszliśmy razem na kawę albo drinka, ale nasza znajomość pozostała powierzchowna. A poza tym, skąd miałem wiedzieć, czy mój telefon i wypytywanie o Macrìego nie rozbudzą jego zawodowej ciekawości. Został mój stary przyjaciel z czasów uniwersyteckich, Andrea Colaianni, zastępca prokuratora w Antymafijnej Dyrekcji Śledczej w Rzymie. Jedyny, do którego mogłem spokojnie się zwrócić i który mógł udzielić mi informacji, jakich potrzebowałem. Otworzyłem spis telefonów w mojej komórce, znalazłem jego numer i przez kilka minut wpatrywałem się w kolorowy wyświetlacz. Ile czasu minęło od naszej ostatniej rozmowy? Na pewno całe lata. Wpadliśmy na siebie kiedyś w Bari, na ulicy. Przyjechał odwiedzić rodziców, zamieniliśmy tylko kilka słów i pomyślałem, że nasza przyjaźń, jak wiele innych, dobiegła końca. Co sobie pomyśli, jeśli teraz do niego zadzwonię – zakładając, że ten stary numer jest aktualny? Co mam mu powiedzieć? Pogadać trochę o głupstwach, żeby wypadało poprosić go o pomoc? Zawsze miałem duże problemy z telefonami. A jeżeli będzie zły? Może kogoś przesłuchuje, może jest czymś zajęty. W dodatku prokuratorzy, nawet jeżeli są twoimi przyjaciółmi, to nieprzewidywalne stworzenia. Dobra, koniec z tym. Nacisnąłem przycisk i Colaianni odebrał po dwóch sygnałach. – Guido Guerrieri! – Byłem zaskoczony, że ma mój numer zapisany w telefonie.

– Cześć, Andrea. Co u ciebie? – W porządku. A ty jak? I tak zaczęliśmy gadać. Gadaliśmy przynajmniej dziesięć minut o różnych rzeczach. O rodzinie – ten, kto ją ma, znaczy on – pracy, starych wspólnych znajomych, których żaden z nas nie widział od wieków. Sporcie. Dalej boksujesz? Guerrieri, ciągle szalony. W końcu wyjawiłem mu powód mojego telefonu. Krótko wszystko wytłumaczyłem. Powiedziałem, że poruszam się po omacku, że nie wiem, co robić i co doradzić klientowi. Że potrzebuję informacji, żeby rozjaśnić obraz. Choćby tylko po to, żeby powiedzieć klientowi, że jedynym dobrym wyjściem jest honorowe przyznanie się do winy. Colaianni powiedział, że nigdy nie słyszał o Macrìm, ale w takim mieście jak Rzym to nic nie znaczy. Popyta i za parę dni da mi znać. – Tylko nie rób sobie złudzeń. Najprawdopodobniej twój klient rzeczywiście przewoził narkotyki, nie powiedziawszy nic żonie. Wypiera się teraz na przekór dowodom, bo się wstydzi i nie ma odwagi się jej przyznać. Jasne. Tyle wiedziałem i prawie miałem nadzieję, że faktycznie tak było. Wszystko byłoby wtedy o wiele łatwiejsze.

10

Ten moment musiał nadejść wcześniej czy później. Żebym znowu zadał sobie to pytanie. Pojawiło się samoistnie, kiedy czekałem na Paolicellego w pokoju widzeń w więzieniu. Czy to, co się o nim wtedy mówiło, było prawdą? Czy naprawdę to on był jednym z winnych śmierci tamtego chłopaka? A przynajmniej należał do tej bandy co nożownicy? Wiele miesięcy po tamtym morderstwie prześladował mnie stworzony w mojej niespokojnej wyobraźni obraz Paolicellego patrzącego na śmierć chłopaka, z tym jego lekkim i złośliwym uśmiechem, jaki miał na twarzy, kiedy jego faszystowski kumpel dawał mi łupnia. Czasami nawet myślałem, że dopisało mi szczęście, bo tamci byli oszalałymi bandziorami. Miałem farta, że nie dostałem nożem w tamten wieczór, kiedy spuścili mi manto za moją parkę. Długo prześladowała mnie myśl o zemście. Kiedy będę duży, silny i przede wszystkim kiedy będę mógł dać im łomot (w międzyczasie zacząłem boksować), znajdę jednego po drugim i wyrównam rachunki. Najpierw z niskim mięśniakiem, potem z resztą chłopaków, których twarzy wprawdzie dokładnie nie pamiętałem, ale to nieważne. Na koniec z blondynkiem o twarzy Davida Bowiego, który się uśmiechał, oglądając widowisko. I może kiedy zrobię mu z twarzy krwawą miazgę, zdołam go zmusić do wyznania, co naprawdę miało miejsce tamtego wieczoru 28 listopada, kim byli mordercy i czy on był wśród nich. – Dzień dobry, mecenasie. Tak się pogrążyłem w myślach, że nawet nie usłyszałem, kiedy otworzyły się drzwi. Wzdrygnąłem się i odpowiedziałem lekkim grymasem twarzy. Maksimum uprzejmości wobec Paolicellego po takiej dawce wspomnień. – Bardzo się cieszę, że przyjął pan sprawę. Mam teraz wrażenie, że jest z tego jakieś wyjście. Moja żona też uważa, że wzbudza pan zaufanie. Poczułem się niezręcznie, gdy wspomniał o żonie. I czułem się niezręcznie, bo tak bardzo się różnił od chłopaka ze złym wyrazem twarzy, którego nienawidziłem przez całą swoją młodość. Był normalny, prawie dający się lubić. Nie chciałem go lubić. – Panie Paolicelli, musimy coś sobie wyjaśnić. Żeby pan nie oczekiwał niemożliwego. Postanowiłem zająć się pana sprawą i zrobię dla pana wszystko co w mojej mocy. Razem podejmiemy decyzje co do strategii i postępowania procesowego, ale musi pan wiedzieć, musi pan być absolutnie świadomy tego, że

sytuacja jest i pozostanie bardzo skomplikowana. Tak lepiej. Profesjonalny ton był idealny, żeby ukryć zakłopotanie sprzed kilku minut. Był też piękną manifestacją złośliwości ukrytej pod maską profesjonalizmu. Pozbawić go natychmiast nawet tej chwili ulgi. Nadziei, jaką żywi ktoś, kto po miesiącach więzienia i niespokojnych myśli o przyszłości spotyka sprzymierzeńca, który może mu pomóc. Główny powód istnienia adwokatów. Guerrieri, jesteś prawdziwym dupkiem, powiedziałem sobie. Podjąłem rozmowę, nie patrząc na niego i otwierając torbę, żeby wyciągnąć z niej dokumenty. – Przestudiowałem wszystkie akta, zrobiłem notatki i teraz chciałbym ustalić z panem linię obrony. Zasadniczo mamy dwie możliwości. Bardzo odmienne od siebie. Podniosłem na niego wzrok, żeby sprawdzić, czy za mną nadąża. Pierwszy raz tak naprawdę patrzyłem mu w twarz, gdy siedział przede mną. To znaczy, dostrzegając jego prawdziwą twarz – ponadczterdziestoletniego mężczyzny, ze zmarszczkami i niezrozumiałym odcieniem łagodności w niebieskich oczach, a nie tę – zapisaną w mojej szczenięcej pamięci – młodocianego faszysty o złośliwym uśmiechu. To było bardzo dziwne uczucie. Zmieniało postać rzeczy, wytrącało mnie z równowagi. Paolicelli skinął głową, bo zamilkłem, a on chciał poznać te dwie możliwości, które zasadniczo mieliśmy. – A więc, jak mówiłem, dwie możliwości. Pierwsza to minimalizacja ryzyka i szkód. Co oznacza, że złożymy apelację i mając nadzieję na ustępliwego zastępcę prokuratora generalnego, przyznamy się do winy, próbując uzyskać maksymalne zmniejszenie kary... – chciał mi przerwać, ale powstrzymałem go gestem, jakbym mówił: poczekaj, daj mi skończyć. – Ale wiem, pan mówi, że narkotyki nie należały do pana. Wiem to, ale teraz muszę przedstawić panu wszystkie możliwości i ich konsekwencje. Pan potem zdecyduje, co zrobić. Przy odrobinie szczęścia możemy wynegocjować dziesięć lat, może nawet mniej, co oznacza... – Moja żona powiedziała, że według pana można przeprowadzić śledztwo. Żeby odkryć, kto podłożył mi kokainę do samochodu. Dlaczego drażniło mnie, gdy ciągle cytował żonę? Dlaczego drażniło mnie, że jego żona powiedziała mu o naszych rozmowach? Zadałem sobie te pytania, nie oczekując odpowiedzi. Były zbyt oczywiste, żeby je ubierać w słowa. – Można spróbować. – Żeby starać się o uniewinnienie? – Żeby starać się o uniewinnienie. Ale musimy mieć jasność. Wcale nie jest powiedziane, a wręcz bardzo mało prawdopodobne, że zdołamy coś znaleźć. Porozmawiamy teraz i zobaczymy, czy pojawi się jakiś istotny szczegół. Ale nawet

jeżeli uda nam się zbudować jakąś prawdopodobną teorię, w jaki sposób narkotyki mogły się znaleźć w pana samochodzie, naszym prawdziwym problemem będzie przekonanie o tym sądu apelacyjnego. A może być pan pewien, że nie damy rady tego osiągnąć z samymi tylko domysłami. – Co chce pan wiedzieć? Wyrecytowałem lekcję, którą dał mi Tancredi. – Czy w czasie wakacji poznali państwo kogoś? Czy ja wiem, kogoś przyjaznego, wręcz za bardzo. Kto zadawał dużo pytań, dopytywał się, skąd jesteście, kiedy wracacie? Zastanawiał się chwilę, zanim odpowiedział. – Nie. To znaczy poznaliśmy różnych ludzi, ale z nikim się nie zaprzyjaźniliśmy ani nie spotykaliśmy. – Nikt nie dopytywał się o datę waszego powrotu? Znowu nie odpowiedział od razu. Usilnie próbował sobie coś przypomnieć, ale bez skutku. W końcu się poddał. – W porządku, nieważne. Porozmawiajmy o parkingu hotelowym. – Jak już mówiłem, zostawialiśmy kluczyki portierowi, bo parking był mały i zawsze przepełniony. Samochody parkowano w dwóch rzędach i kluczyki były potrzebne, żeby ktoś nie został zablokowany. – W wieczór przed wyjazdem też pan tak zrobił? – Wieczorem zostawiałem kluczyki w portierni. Jeżeli jechaliśmy gdzieś samochodem, odbierałem je rano. Jeżeli nie, zostawały tam nawet cały dzień. – Portier był zawsze ten sam? – Nie, było ich trzech, na zmiany, dzień i noc. – Pamięta pan może, który portier miał zmianę w państwa ostatnią noc? Nie pamiętał. Powiedział, że też już się nad tym zastanawiał, ale nie zdołał ani razu przypomnieć sobie twarzy tego, któremu zostawił kluczyki ostatniego wieczoru. Zamilkliśmy, w ślepym zaułku. W myślach układałem sobie scenariusz wydarzeń, oczywiście zakładając, że Paolicelli nie zwodził mnie ani żony. W nocy zabrali samochód w jakieś bezpieczne miejsce. Warsztat, garaż albo po prostu w jakieś ustronne miejsce za miastem. Spokojnie nafaszerowali go narkotykami, a potem odstawili z powrotem na hotelowy parking. Łatwe i bezpieczne, prawie bez ryzyka. W każdym razie z teorią o portierach daleko nie zajdziemy, jako że nie mieliśmy nic, co pomogłoby nam zidentyfikować tego jednego z trzech – o ile jeden z nich rzeczywiście był zamieszany. A nawet gdybyśmy mogli, to co? Co bym zrobił? Zadzwonił do Interpolu, żeby rozpoczęli międzynarodowe śledztwo w celu uniewinnienia mojego klienta? Pomyślałem, że tracę czas. Winny czy niewinny, Paolicelli był w sytuacji bez wyjścia.

Jedynym rozsądnym i profesjonalnym rozwiązaniem było ograniczenie szkód. Zapytałem, czy na promie zauważył kogoś, kogo widział wcześniej w Czarnogórze, w hotelu albo gdzieś indziej. – Na promie był jeden facet, który mieszkał w tym samym hotelu. To wszystko, co sobie przypominam. – Czy pamięta pan, skąd on był albo jak się nazywał? Paolicelli pokręcił głową z przekonaniem. – To nie tak, że nie pamiętam. Nie wiem. Spotkałem go kilka razy w hotelu. Potem zobaczyłem go przez moment na promie i wymieniliśmy ukłony. I tyle. Wiem jedynie, że to Włoch. – Czy byłby pan w stanie go rozpoznać? – Sądzę, że tak. Dosyć dobrze go pamiętam. Ale jak go znajdziemy? Odpowiedziałem gestem, który miał oznaczać – nie martw się. Ja wiem, co robić, to moja praca. Kiedy nadejdzie odpowiednia chwila, zajmiemy się tym. Kompletne kretyństwo. W rzeczywistości nie tylko nie należało to do moich obowiązków – odnajdywanie osób jest zadaniem policji, nie adwokatów – ale przede wszystkim nie miałem pojęcia, co robić. Poza powrotem do Tancrediego i poproszeniem go o pomoc. Paolicellemu jednak mój gest najwyraźniej wystarczył. Jeżeli wiesz, co robisz, i to jest twoja praca, ach, no to jestem spokojny. Dobrze, że wybrałem adwokata, który wyciągnie mnie z kłopotów. Perry’ego Masona z Apulii. Pomyślałem, że wystarczy na dziś. Domyślił się, że widzenie dobiega końca, że ja wychodzę, a on wraca do swojej celi. Ale z jego twarzy wyczytałem, że nie chce znowu zostać sam. – Przepraszam, mecenasie, ale mam jeszcze jedno pytanie. Powiedział pan, że mogę przyznać się do winy albo zaryzykować proces apelacyjny. Kiedy musimy się zdecydować? To znaczy kiedy jest ostatni dobry moment? – W dniu rozprawy. Musimy wtedy powiedzieć, czy występujemy o ugodę i na tym kończymy proces, czy składamy apelację. Mamy kilka tygodni do rozprawy, więc jest trochę czasu na decyzję. Zobaczymy, czy uda się znaleźć coś, co nam pomoże. Jeżeli nic nie znajdziemy, każdy krok inny niż ugoda to czyste samobójstwo. Nie było zbyt wiele do dodania, obydwaj o tym wiedzieliśmy. Paolicelli odwrócił ode mnie wzrok, skierował go na jakiś punkt na podłodze i siedział tak przez jakiś czas. Po chwili zaczął wykręcać sobie ręce, metodycznie i niemal ryzykując zwichnięcie. Chciałem wstać, pożegnać się i wyjść. Poczułem impuls w nogach, jakby próbowały mnie podnieść, zabrać daleko od tego krzesła i daleko od tego miejsca. Nie ruszyłem się. Pomyślałem, że ma prawo do chwili ciszy. Do pogrążenia się w swojej rozpaczy w spokoju. Do wykręcania sobie rąk bez obawy, że przerwę mu,

oznajmiając, że na dzisiaj kończymy, że wychodzę – podczas gdy on musi tutaj pozostać – i że niedługo znowu się spotkamy. Oczywiście kiedy ja o tym zdecyduję, nie ty. Bo ja jestem wolny, nie ty. Miał prawo do tych kilku minut ciszy w moim towarzystwie, do pogrążenia się w swoich myślach. Żeby zająć czymś ten czas, ja też pozwoliłem swobodnie popłynąć myślom i jeszcze raz zastanowiłem się nad naszą sytuacją. Ja świadomie, on nieświadomie. Ja wiedziałem, że spotkaliśmy się przed laty, on nie. W pewnym sensie nigdy tego nie wiedział, bo prawdopodobnie nie spojrzał nawet w twarz chłopaczkowi, któremu jego kumpel spuścił lanie. A zresztą na pewno szybko zapomniał o całym zdarzeniu. Nie wiedział więc, że stał się koszmarem moich młodzieńczych lat. Nie wiedział, że w moich fantazjach o odwecie obijałem mu gębę pięściami – najpierw jego kumplowi, potem jemu. Nie wiedział o tym, a teraz zostałem jego adwokatem i jego jedyną nadzieją. Wykręcał sobie ręce, a do mnie wróciły słowa, które niegdyś chciałem mu powiedzieć w odpowiednim momencie. Pamiętasz, jak ty i twoi kumple pobiliście i poniżyliście tego chłopca, który nie chciał zdjąć parki? Pamiętasz? Twój pieprzony kumpel obił mi twarz, a ty patrzyłeś. Ha, to ja jestem tym chłopakiem i teraz ja obiję ci gębę. Przenicuję ci tę facjatę prowincjonalnego Davida Bowiego i w końcu wyrównam rachunki. Chociaż nie, zanim rachunek się wyrówna, musisz mi powiedzieć, czy to ty zraniłeś nożem tego chłopaka. To ty trzymałeś nóż, a wrobiliście tego nieszczęsnego kretyna, który popełnił samobójstwo w więzieniu? A jeżeli to nie ty trzymałeś nóż w ręku, byłeś chociaż z tą bandą morderców? Gadaj, kurwa. Zdałem sobie sprawę, że zaciskam pięści pod dzielącym nas biurkiem. A on mi wtedy podziękował. Za moją szczerość i za moją uczciwość. Powiedział, że jest przekonany, że jeżeli istnieje jakaś szansa, to ja ją znajdę. Potem powiedział coś jeszcze. – Zrozumiał pan, że muszę dać upust moim uczuciom i nie przerwał mi, nie powiedział, że musi już iść. Nic. Jest pan porządnym człowiekiem. Kiedy opuszczałem więzienie, te słowa rozlegały się w mojej głowie z metalicznym pogłosem. Jestem porządnym człowiekiem. Jasne.

11

Następnego dnia zadzwoniłem do Tancrediego i powiedziałem mu o spotkaniu z Paolicellim w więzieniu. Wysłuchał mnie, nie wtrącając ani słowa, dopóki nie skończyłem. – Jak już ci mówiłem, żeby zidentyfikować personel hotelowy, trzeba by było oficjalnie otworzyć śledztwo. Wtedy moglibyśmy się oficjalnie zwrócić przez Interpol do policji w Podgoricy i dać się oficjalnie zrobić w bambuko. – Myślałem o facecie z promu. Tym, który zatrzymał się w tym samym hotelu co Paolicelli i którego on spotkał w drodze powrotnej do Włoch. – I jaki masz pomysł? Ach, listy pasażerów. Znajdziemy wszystkich pasażerów płci męskiej, którzy byli na promie – najwyżej kilkaset osób, co to dla nas, kurczę – zrobimy im zdjęcia i zabierzemy je do więzienia do twojego klienta. Niech pan spojrzy, to ten? Nie? A może ten? Nie to tamten! Bingo. Zidentyfikowaliśmy niebezpiecznego turystę, którego oskarżymy o wypoczynek międzynarodowy kwalifikowany. Praktycznie już wygrałeś sprawę. – Carmelo, posłuchaj. Doskonale wiem, że ludzie w hotelu i to wszystko, co się przydarzyło w Czarnogórze, do niczego nas nie doprowadzi. Ale muszę ci coś powiedzieć – im dłużej się nad tym zastanawiam, tym bardziej czuję, że Paolicelli mówi prawdę. Wiem, że intuicja i takie tam to zazwyczaj pierdoły, ale rozmawiałem z nim, i sposób, w jaki to opowiada, jego twarz, wszystko... – Jasne, oto Guido Guerrieri, człowiek, którego nie można okłamać. Ale powiedział to bez przekonania. Jak ostatni przytyk. Carmelo wiedział, że niełatwo angażowałem się emocjonalnie w problemy klientów. – Dobra, to co robimy? – Listy pasażerów, Carmelo. Zdobądź je, znajdziemy nazwiska włoskich obywateli – Paolicelli twierdzi, że tamten był Włochem – i sprawdzisz w waszej bazie danych, czy któryś z nich był karany za narkotyki. Prawie mogłem widzieć, jak kręci głową. Powiedział, że zajmie mu to przynajmniej jeden dzień, że będzie musiał poświęcić jeden ze swoich wolnych dni, że i tak do niczego to się przyda, ale w końcu zapisał informacje o promie i o przeprawie. – Będziesz mi za to winny do końca życia, Guerrieri – i odłożył słuchawkę. Spędziłem całe popołudnie, przygotowując mowę na rozprawę na następny ranek. Występowałem jako powód w procesie cywilnym w imieniu stowarzyszenia mieszkańców osiedla leżącego w pobliżu spalarni odpadów. Kiedy wiatr wiał ze złej

strony – to znaczy od spalarni w kierunku osiedla mieszkalnego – mieszkania wypełniały się odrażającym fetorem. Przedstawiciele stowarzyszenia przyszli do kancelarii, przedstawili problem i przed oficjalnym zleceniem mi sprawy zaprosili mnie do siebie. Chcieli, żebym osobiście przekonał się o naturze problemu. Wchodząc do mieszkania prezesa stowarzyszenia, poczułem w powietrzu coś nieuchwytnego i mdlącego. Woń, która przywodziła na myśl niedające się do opisania tajemnice, ukryte w tym pozornie normalnym lokalu. Pan domu zaprosił mnie do kuchni, wskazał mi krzesło, żona zrobiła kawę. W pewnym momencie miałem wrażenie, że wymienili między sobą porozumiewawcze spojrzenia. On, żona i inni członkowie stowarzyszenia. Typu: teraz mu pokażemy. To sekta satanistów, pomyślałem. Zaraz któryś z nich zajdzie mnie od tyłu i rąbnie w głowę. Potem zabiorą mnie do garażu, zamienionego na miejsce sabatów oraz czarnych mszy, i pokroją mnie na kawałeczki, rytualnymi nożami zakupionymi w miejscowym sklepie z artykułami żelaznymi. A przedtem zmuszą mnie do obrzędowego stosunku z obecną tu kapłanką Mefistofelesa. Spojrzałem na panią domu – metr pięćdziesiąt pięć i około osiemdziesięciu kilogramów, łagodna twarz, pirackie wąsy – i pomyślałem, że to musiała być najbardziej diabelska część tej całej imprezy. Pani domu podała kawę, którą wypiliśmy w milczeniu. Potem, nadal w milczeniu, otworzyli okno i w ciągu kilku sekund powietrze wypełniło się gęstym smrodem, o niemal cielesnej konsystencji. Był mieszanką zgniłych jaj i amoniaku, ze sporym dodatkiem esencji rozkładającego się dzikiego zwierzęcia. Prezes zapytał, czy rozumiem ich problem. Powiedziałem, że tak, teraz rozumiem go dużo lepiej. Jednak jeżeli się nie obrażą, powinienem teraz uciekać – i naprawdę to miałem na myśli: uciekać – ale mogą być pewni, że potraktuję tę sprawę z całą uwagą, na jaką zasługiwała. I mówiłem to serio. Mistrzowie perswazji, pomyślałem w drodze powrotnej do kancelarii, czując tę woń na ubraniu i w żołądku, wiedząc, że łatwo się jej nie pozbędę.

12

Kiedy skończyłem mowę na ten proces i zostało mi tylko kilka szczegółów do sprawdzenia, poprosiłem Marię Teresę, żeby zadzwoniła do pani Kawabaty i zapytała, kiedy może przyjść do kancelarii, najlepiej jeszcze w tym tygodniu, bo powinienem z nią porozmawiać. Oficjalnie dlatego że muszę usłyszeć jej wersję wydarzeń ostatnich wakacji, przeprawy promem i całej reszty. Maria Teresa zajrzała do mojego gabinetu parę minut później. Pani Kawabata była na linii. Mogła przyjść nawet zaraz, jeżeli mi to odpowiada. Udałem, że się zastanawiam, i powiedziałem, że tak, odpowiada mi, może być nawet teraz. Kiedy Maria Teresa zniknęła za drzwiami, ja poszedłem do łazienki. Usiłowałem zmyć z twarzy ślady kilku godzin spędzonych nad raportami chemicznymi i sprawozdaniami organizacji ekologicznych. Opłukałem twarz, przyczesałem włosy, uszczypnąłem się w policzki, żeby nabrać rumieńców, i po krótkim wahaniu spryskałem się wodą kolońską, którą trzymałem w kancelarii i której rzadko używałem. W każdym razie nigdy po wyjeździe Margherity. Wychodząc z łazienki, pomyślałem, że przesadziłem z wodą kolońską, wyjdę na głupka, przynajmniej przed Marią Teresą. Jeżeli wchodząc do mojego gabinetu, poczuje fetor agencji towarzyskiej żigolaków, domyśli się wszystkiego, tego byłem pewien. Próbowałem wrócić do pracy, bez efektu. Dwa razy otwierałem i zamykałem kodeks ochrony środowiska, przejrzałem akta, w końcu włączyłem CD i zanim rozległa się muzyka, wyłączyłem stereo. Jeszcze raz pomyślałem, że Maria Teresa będzie coś podejrzewać; czy ja wiem, pomyśli, że włączyłem muzykę, żeby stworzyć atmosferę albo coś w tym stylu. W końcu usiadłem grzecznie na brzeżku mojego obrotowego krzesła, z łokciami opartymi o biurko, brodą na rękach, ze wzrokiem wbitym w drzwi. Wreszcie usłyszałem dzwonek domofonu. I wtedy zauważyłem, że na biurku jest bałagan, więc próbowałem odłożyć jakieś papiery, ułożyć książki w stos. Kiedy usłyszałem dzwonek, wróciłem za biurko, uszczypnąłem się jeszcze parę razy w policzki, przybrałem swobodną pozę. No, powiedzmy. Kiedy Maria Teresa otworzyła drzwi, żeby zaanonsować panią – wydawało mi się, że położyła akcent na tym słowie – Kawabatę, zdążyłem się już zamienić w nieudolną imitację głównego bohatera filmu Zagraj to jeszcze raz, Sam. Jedyna rzecz, jakiej nie zrobiłem, to rozłożenie paru książek o teorii filozofii, żeby wyglądać

na intelektualistę. Weszła Natsu, a za nią, przylepiona do jej lewej ręki, mała dziewczynka. Miała buzię swojej mamy, z tymi samymi kośćmi policzkowymi, tymi samymi ustami, tą samą cerą bardziej Wietnamki niż Japonki. I w tej buzi niebieskie oczy ojca. Była śliczna. Kiedy tylko ją zobaczyłem, poczułem ukłucie tęsknoty. Przenikliwe i nieoczekiwane. – To jest Anna Midori – powiedziała Natsu z lekkim uśmiechem. Wywołanym moją miną, zdaje się. Potem odwróciła się w stronę dziewczynki – a to jest... – zawahała się na moment. – ...Guido, jestem Guido – powiedziałem, obchodząc biurko dookoła i próbując przywołać uśmiech w stylu – wiem, jak traktować te małe kochane szkodniki. Kompletny idiota. Anna Midori podała mi rękę z poważną miną, patrząc na mnie tymi niesamowitymi niebieskimi oczyma. – Ile masz lat? – zapytałem, z jej rączką w moim ręku. – Sześć. A ty? Przez moment kusiło mnie, żeby odjąć sobie kilka lat. – Czterdzieści dwa. Nastąpiło kilka sekund niezręcznej ciszy. Pierwsza odezwała się Natsu. – Czy myśli pan, że możemy na parę minut zostawić Annę Midori z pańską sekretarką? Myślałem, że tak. Zawołałem Marię Teresę i zapytałem, czy ma ochotę spędzić trochę czasu z tą śliczną dziewczynką. Z tą śliczną dziewczynką. Jak ja, do cholery, mówię? Chciałem je sobie przedstawić, ale Maria Teresa mi przerwała. – Ależ Anna i ja już się znamy. Właśnie się poznałyśmy, prawda, Anno? Jesteś Anna Midori. – Tak. My mamy takie same oczy. Prawda. Maria Teresa nie była zbyt ładną dziewczyną, ale miała nadzwyczajne oczy. Niebieskie jak Anna Midori. I Fabio Paolicelli. – Chodź, pokażę ci grę na moim komputerze. Dziewczynka odwróciła się w stronę mamy, która skinęła głową. Maria Teresa podała jej rękę i wyszły. – Naprawdę ma pan czterdzieści dwa lata? – Tak. Dlaczego? – Nie... nie wygląda pan. Powstrzymałem się od spytania, na ile lat wyglądam, i poprosiłem, żeby usiadła. Znowu okrążyłem biurko i wróciłem na moje miejsce. – Pani córka... jest śliczna. Nigdy nie widziałem tak ładnej dziewczynki.

Natsu się uśmiechnęła. – Czy ma pan dzieci? To pytanie mnie zaskoczyło. – Nie. – Nie jest pan żonaty? – To długa historia, a... – Przepraszam, zawsze zadaję za dużo pytań. To moja wada. Nie, nie przejmuj się, nie ma sprawy. Jak chcesz, to ci opowiem moją historię. Wręcz bardzo chciałbym opowiedzieć ci o sobie, usłyszeć o tobie, zamiast rozmawiać o pracy. Czyli o twoim mężu. O kurwa, w co ja się pakuję? Pokręciłem uprzejmie głową. Nie ma problemu, naprawdę. – Próbujemy zrozumieć, kto i jak podłożył narkotyki do państwa samochodu. Można się domyślić, że to się stało, kiedy wóz znajdował się na hotelowym parkingu. Czy pamięta pani, który portier miał zmianę tamtej ostatniej nocy? Nie pamiętała. Była rozkojarzona i nie zwracała uwagi na ludzi dokoła. Pięknie, ogromna pomoc dla naszego tak zwanego śledztwa. – Poza portierem, czy coś zwróciło pani uwagę podczas pobytu albo podróży powrotnej? Czy zauważyła pani na promie kogoś, kogo już pani widziała podczas wakacji, w państwa hotelu? Nic nie zauważyła. Nawet tego faceta, który zatrzymał się w ich hotelu i podróżował tym samym promem w drodze powrotnej. Powiedziała, że już mąż, relacjonując jej naszą rozmowę, wspomniał o tym facecie i zapytał, czy go pamięta. Ale ona go nie pamięta, najprawdopodobniej dlatego że po prostu go nie widziała. Krążyłem jeszcze trochę wokół tematu. Zadałem parę pytań, poprosiłem, żeby przypomniała sobie jakieś szczegóły, jeżeli może. Nawet szczegóły, które jej wydają się nic nieznaczące, a mogłyby się tymczasem okazać bardzo pomocne. Zdawało mi się, że detektyw powinien właśnie w ten sposób postępować. W rzeczywistości nie miałem pojęcia o tym, co robię, i w zasadzie próbowałem naśladować jakiegoś nieokreślonego bohatera z filmów kryminalnych. W końcu się poddałem. Poprosiłem ją, żeby mimo wszystko jeszcze się nad tym zastanowiła. Gdyby przyszedł jej do głowy jakiś słynny „pozornie nic nieznaczący szczegół”, miała do mnie zadzwonić. Kiedy jej to mówiłem, naszło mnie uczucie beznadziei. Zmieszane ze wstydem. To całe śledztwo było komedią. Nic mi się nie uda znaleźć, próbowałem tylko poderwać Natsu i niesprawiedliwie łudziłem ją i tego łajdaka, jej męża. Pomyślałem, że powinienem jak najszybciej skończyć z tymi wygłupami. Poczekam na wiadomości – od Colaianniego na temat Macrìego i od Tancrediego na temat listy pasażerów, a potem, ponieważ z pewnością nic nie wyjdzie na jaw,

porozmawiam z Paolicellim i powiem mu, że dobrowolne poddanie się karze jest, niestety, nieuniknione. Powiem, że zdaję sobie sprawę z tego, jak trudno mu zaakceptować takie rozwiązanie, ale niestety, musimy być realistami. Z takimi dowodami, bez żadnych okoliczności łagodzących, bez niczego, czego można się chwycić, powołując się na uzasadnione wątpliwości, rezygnacja z dobrowolnego poddania się karze na rzecz normalnego postępowania apelacyjnego byłaby szaleństwem. Trzeba było ograniczać szkody. Wstałem, i po chwili wahania ona też wstała. – Mówił pan, że chciałby spróbować mojej kuchni. – Przepraszam? – Jutro wieczorem jest otwarcie pewnej wystawy – wyjęła z torebki kwadracik z białego, szorstkiego papieru. – Jest przyjęcie, a ja przygotowuję przekąski. Moja wariacja na temat kuchni japońskiej. Podała mi bilecik. – Jeżeli ma pan ochotę, to jest zaproszenie dla dwóch osób. Może pan przyjść z narzeczoną albo znajomą, albo z kim pan chce. Impreza zaczyna się o dwudziestej pierwszej. Myślę, że będzie ciekawie, wystawa jest w garażu zamienionym w sale wystawowe. Podziękowałem. Spojrzałem na bilecik i zorientowałem się, że nigdy nie słyszałem ani nazwiska artysty – co było normalne – ani adresu. Co było już mniej normalne, bo adres był w Bari. Powiedziałem, że postaram się przyjść na to otwarcie, jeżeli zdołam się wykręcić z wcześniejszych zobowiązań. Oczywiście, nie miałem żadnych wcześniejszych zobowiązań, odpowiedziałem tak tylko na pokaz. Ma być jasne, że prowadzę bogate życie towarzyskie. Nie jestem jakimś nieszczęśnikiem, który spędza wieczory, czytając akta w kancelarii, inkasując ciosy w klubie bokserskim albo najwyżej samotnie w kinie, próbując nie myśleć o narzeczonej, która go zostawiła. Ukłucie w sercu. Negatyw zdjęcia Margherity. Ściemnienie. Natsu naprawdę musiała już iść. Przyspieszyła, jak ktoś, kto czuje się trochę zażenowany i chce wyjść, żeby to zażenowanie ukryć. Podaliśmy sobie ręce, otworzyłem jej drzwi i zobaczyłem dziewczynkę siedzącą w ramionach Marii Teresy przed komputerem, wydającym dziwne bulgoty i pluski. Dziewczynka zapytała się, kiedy może znowu przyjść zagrać w Bubbles and Splashes. Maria Teresa powiedziała, że może wrócić, kiedy tylko chce, i dziewczynka dała jej całusa, zanim zeskoczyła z jej kolan i wróciła do mamy. Przed wyjściem pożegnała się i ze mną, machając ręką. – Ładna dziewczynka, nie? – Ładna? Nieprawdopodobne cudo – odpowiedziała Maria Teresa.

– Tak, bardzo ładna – powiedziałem, wracając do mojego gabinetu. W zamyśleniu. Usiadłem na moim miejscu i siedziałem tak, przynajmniej pięć minut, w milczeniu, w bezruchu. Kiedy się pozbierałem, wyjąłem spis ulic i poszukałem tamtego adresu.

13

Przy wejściu kulturysta w ciemnym garniturze, z mikrofonem i słuchawkami, zapytał mnie, czy jestem sam. Nie, jestem z niewidzialną kobietą. A z inteligentnego wyrazu twarzy wnoszę, że ty nazywasz się Ben Grimm. Nie powiedziałem tak, ale podszedłem do niego bardzo blisko, zastanawiając się, kto by wygrał hipotetyczną bójkę. Machnąłem ręką, żeby pokazać, że obok mnie nie ma nikogo, a więc tak, jestem sam. Nie chciało mi się mówić tego na głos. Pozwolił mi przejść, szepcząc do mikrofonu jakieś słowa, których nie dosłyszałem. Może ostrzegał swoich kolegów w środku, że wchodzi podejrzany element, który lepiej mieć na oku. Zszedłem po rampie i znalazłem się w dziwnym miejscu. Był to prawdziwy garaż, ale bez samochodów oczywiście. Podłogę wyłożono kostką brukową i usiano tymi grzybiastymi kaloryferami, jakich używają bary, żeby ludzie mogli usiąść na dworze nawet zimą. W budynku było jednak dosyć zimno, więc rozpiąłem tylko płaszcz, nie zdejmując go. Przyszło mnóstwo ludzi i wchodząc, pomyślałem, że wyglądam tam jak na planie ciut surrealistycznego filmu. Grupki dam z bogatej, acz lewicującej socjety. Grupy młodych ludzi płci obojga, wyraźnie odmiennej orientacji seksualnej. Grupy osób w różnym wieku, przepisowo przebrane za artystów. Kilku polityków, kilku tak zwanych intelektualistów, kilku ciemnoskórych młodzieńców, kilku Japończyków. Nikogo znajomego. Wszystko było tak dziwaczne, że aż wprawiło mnie w dobry nastój. Pomyślałem, że rzucę okiem na obrazy, żeby nie wyjść na ignoranta, a potem poszukam jedzenia. I Natsu. Na stoliku przy wejściu leżały katalogi. Wziąłem jeden i przejrzałem go, podchodząc do ścian. Wystawę zatytułowano „Cząstki elementarne”. Zastanowiłem się, czy to odwołanie do powieści tego Francuza. Powieść mi się nie podobała, ale być może stanowiła klucz do zrozumienia prac. Wystawione obrazy z daleka przypominały prace Rothki i wcale nie były takie złe. Przyglądałem się jednemu z bliska, dość skupiony, próbując odgadnąć technikę, kiedy jakiś głos za moimi plecami mnie przestraszył. – To ty jesteś chłopakiem Piera? – Miał pomarańczowe włosy i mógł być podróbką Eltona Johna. Sądząc z akcentu, miejscowego Eltona Johna. Oj, nie, chłopcze, chłopakiem Piera – kimkolwiek on do cholery był – jesteś ty. – Nie, proszę pana, obawiam się, że to pomyłka. Musiał mnie pan pomylić z kimś innym. – Ach... – powiedział z westchnieniem, które mogło oznaczać wszystko. Potem zmierzył mnie wzrokiem i kontynuował. – Podobają ci się prace Kaca?

– Kaca? Katso – nazwisko o niejasnej wymowie – był wystawianym artystą, ale potrzebowałem trzech albo czterech dramatycznych sekund, żeby to skojarzyć. Elton powiedział mi, że to on wymyślił tytuł wystawy i napisał wstęp do katalogu. Rewelacja. Rzuciłem na niego okiem i nie zrozumiałem ani jednego słowa. Nie powiedziałem tego, ale musiał czytać w moich myślach bo, nieproszony, zaczął mi w szczegółach przedstawiać zawartość swojego wstępu. Nie mogłem w to uwierzyć. Nie mogłem uwierzyć, że z przynajmniej dwustu obecnych tu osób ten typ upatrzył sobie akurat mnie. A nie znałem nikogo, komu mógłbym dać znaki, żeby przyszedł mi z odsieczą, na przykład dając Eltonowi w łeb. W pewnym momencie zauważyłem, że grupki ludzi przesuwają się w kierunku części garażu najbardziej oddalonej od wejścia. Typowy ruch, który na wszystkich przyjęciach oznacza pojawienie się jedzenia. – Zdaje mi się, że podano jedzenie – powiedziałem, ale nawet mnie nie usłyszał. Był nie do zatrzymania, pogrążony w metafizycznej egzegezie prac pana Katso. – Pkin gwontu – powiedziałem. Tak, żeby sprawdzić, czy naprawdę nie słyszał ani słowa z tego, co mówiłem. I rzeczywiście, nie słyszał ani słowa. Nie zapytał, co znaczy pkin ani gwont. W zamian za to skoncentrował się na archetypie i sposobie, w który niektóre przejawy sztuki koncentrowały rozproszone fragmenty kolektywnej podświadomości. Ja skoncentrowałem moje rozproszone fragmenty, powiedziałem przepraszam, ale tylko dlatego że jestem dobrze wychowany, i podążyłem w kierunku jedzenia. Ludzie tłoczyli się wokół długiego stołu. Z pomieszczenia leżącego bezpośrednio za nim wychodzili kelnerzy z tacami pełnymi sushi, sashimi i tempury. Na jednym końcu stołu leżały drewniane pałeczki w papierowych koszulkach, po drugiej, dla niewprawionych, plastikowe noże i widelce. Przeszedłem między ludźmi, nie przejmując się szczególnie kolejką, zapełniłem talerz, nalałem sporo sosu sojowego, wziąłem pałeczki i poszedłem usiąść na uboczu, żeby zjeść w spokoju. Jedzenie było doskonałe, najwyraźniej przygotowane na miejscu tuż przed podaniem – żadnych mrożonek, godzinami trzymanych w jakiejś lodówce – i smakowało mi jak już dawno nic. Podszedł kelner z tacą kieliszków z białym winem. Wziąłem dwa, mamrocząc, że czekałem na kogoś. Winu daleko było do jedzenia, jeżeli chodzi o jakość, ale przynajmniej było dobrze schłodzone. Wypiłem pierwszy kieliszek i schowałem go pod stołkiem. Drugi sączyłem już bardziej kulturalnie, podczas gdy tłum przy stole się rozrzedzał. Wtedy Natsu pokazała się w drzwiach pomieszczenia za stołem. Była ubrana jak kucharka, cała na biało, z czym jej ciemna karnacja i czarne włosy pięknie kontrastowały. Najpierw rzuciła okiem na stół, który wyglądał jak po przejściu szarańczy. Potem

rozejrzała się, a ja wstałem, nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Po kilku sekundach nasze spojrzenia się spotkały. Zrobiłem niezdarny gest. Uśmiechnęła się i podeszła do mnie. – Dobry wieczór. – Dobry wieczór. Kilka niezręcznych minut. Chciałem powiedzieć, że jedzenie było doskonałe, że jest świetną kucharką i inne bardzo oryginalne rzeczy. Na szczęście udało mi się powstrzymać. – Mam ochotę na papierosa. Wyjdziesz ze mną na zewnątrz? Przeszła na ty, bez uprzedzenia i ceregieli. Powiedziałem, że chętnie z nią wyjdę, i razem ruszyliśmy do wejścia, gdzie zebrali się wszyscy palacze tego wieczora. Wyciągnęła paczkę niebieskich chesterfieldów, poczęstowała mnie, ja podziękowałem, ona wyjęła jednego i zapaliła. – Dawno rzuciłeś palenie? – Skąd wiesz, że rzuciłem palenie? – Ze sposobu, w jaki patrzyłeś na papierosy. Dobrze znam to spojrzenie, bo sama rzucałam palenie wiele razy. Co myślisz o wystawie? – Interesująca. Nie zrozumiałem nic z katalogu i prawie nic z obrazów. Za to jakiś facet przebrany za Eltona Johna, który mówił jak ten komik Lino Banfi, zapytał mnie, czy jestem chłopakiem Piera i... Wybuchnęła śmiechem. Głośnym, radosnym, który mnie zaskoczył, bo nie sądziłem, że jestem taki zabawny. – Nie spodziewałam się, że jesteś taki miły, kiedy widziałam cię w pracy – zaśmiała się jeszcze raz – wyglądałeś jak jeden z adwokatów z amerykańskich filmów, z rodzaju tych skutecznych i bezlitosnych. Skuteczny i bezlitosny. Podobało mi się. Wolałbym być „przystojny i bezlitosny”, jak Tommy Lee Jones w Ściganym, ale niech będzie. Zaciągnęła się papierosem. – Przyjechałeś samochodem? Nie, no jak, jesteśmy tylko osiem, dziewięć kilometrów od centrum. Co wieczór trenuję do nowojorskiego maratonu. Przybiegłem tutaj w dresie i adidasach i przebrałem się przed wejściem. – Tak, oczywiście. – Ja już skończyłam. Nie mam samochodu, przyjechałam furgonetką z moimi współpracownikami. Mógłbyś mnie odwieźć do domu, jeśli chcesz. Powiedziałem, że chcę. Starając się ukryć zaskoczenie. Powiedziała, żebym dał jej pięć minut, żeby mogła się przebrać, wydać dyspozycje współpracownikom, pożegnać się z organizatorami wieczoru. Czekałem na nią przed wejściem w towarzystwie kulturysty. Co jakiś czas szeptał kilka słów do mikrofonu, ale przez większość czasu baranim wzrokiem penetrował

głębię nicości. Minął przynajmniej kwadrans, podczas którego jacyś ludzie weszli, jacyś ludzie wyszli. Powinienem się sam siebie zapytać, co robię. To znaczy: Natsu jest żoną klienta, w dodatku zatrzymanego, a mnie nie powinno tu być. Ale nie miałem najmniejszej ochoty zadawać sobie tego pytania. Natsu pojawiła się w drzwiach. Nawet w mroku zauważyłem, że część z tych piętnastu minut spędziła, doprowadzając się do porządku. Makijaż i fryzura. – Jedziemy? – spytała. – Jedziemy – odpowiedziałem.

14

Szybko dojechaliśmy do obwodnicy. Kiedy znaleźliśmy się na podjeździe, z odtwarzacza CD popłynęły nuty Boulevard of Broken Dreams Green Day. Pomyślałem, że jestem lekkomyślnym imbecylem, że skończyłem – dawno – czterdzieści lat, a zachowuję się nieodpowiedzialnie i jak łajdak. Teraz zawieziesz ją do domu, grzecznie się pożegnasz i pójdziesz spać. – Przejedziemy się gdzieś? – powiedziałem. Nie odpowiedziała od razu, jakby walczyła ze sobą i próbowała podjąć decyzję. Potem spojrzała na zegarek i w końcu mi odpowiedziała. – Nie mam dużo czasu, najwyżej pół godziny. Obiecałam opiekunce do dziecka, że wrócę przed pierwszą. Dziewczyna studiuje i jutro ma wykłady. Zrozumiałeś? Musi wracać do domu, do dziecka, bo – idioto – jest mężatką, ma córkę, a jej mąż jest w więzieniu. I na dodatek ten mąż jest twoim klientem. Zawieź ją do domu i skończmy z tym. – Nie, oczywiście. Tak tylko mówiłem... przejechać się i posłuchać muzyki... to znaczy, przepraszam, odwiozę cię i za pięć minut będziesz w domu, podaj mi tylko dokładny adres, proszę i... Przerwała mi pospiesznie. – Słuchaj, możemy tak zrobić. Podjedziemy pod mój dom, zostawisz mnie i pojeździsz dziesięć minut. Zapłacę opiekunce, ona sobie pójdzie i wtedy ty wpadniesz się czegoś napić i pogadać spokojnie. Co ty na to? Nie odezwałem się od razu, bo nie mogłem przełknąć śliny. Moje dylematy moralne zostały zmiecione jak brud w niektórych reklamach produktów do czyszczenia zlewów. Powiedziałem, że tak, bardzo chętnie. Możemy czegoś się napić i porozmawiać. I może się pocałować, popieścić, pójść do łóżka. Potem będziemy mogli ze spokojem mieć wyrzuty sumienia. Podjechaliśmy pod jej dom w dzielnicy Poggiofranco. Kamienica z ogrodem, obiekt mojej dziecięcej zazdrości, bo moi rówieśnicy, którzy tak mieszkali, wychodzili grać w piłkę, kiedy tylko mieli ochotę, i rodzice się ich nie czepiali. W latach siedemdziesiątych Poggiofranco uważano za dzielnicę faszystów i w związku z tym było strefą, w której lewicującym chłopakom lepiej było się nie pokazywać. Pomyślałem, że być może mieszkają w tym samym domu, w którym dorastał Paolicelli. Poczułem się nieswojo z tą myślą, więc odpędziłem ją pospiesznie. Natsu poprosiła mnie o numer komórki, zanim wysiadła z samochodu.

– Zadzwonię za dziesięć minut – i wysiadła. Zaparkowałem parę przecznic dalej. Wyłączyłem radio i siedziałem w ciszy, rozkoszując się oczekiwaniem, zakazanym i upajającym. Minęło trochę mniej niż piętnaście minut – sprawdziłem godzinę jakiś tuzin razy – zanim zadzwonił telefon. Powiedziała mi, że mogę przyjść, jeżeli chcę. Chcę, powiedziałem po zakończeniu połączenia. Zostawiłem samochód zaparkowany tam, gdzie się zatrzymałem, przeszedłem pieszo kilkaset metrów i po pięciu minutach byłem przed domem Paolicellich. Kiedy dotarłem na piętro, Natsu już czekała. Wpuściła mnie do środka i szybko zamknęła drzwi. W środku unosił się ten sam zapach co we wszystkich domach, w których mieszkają dzieci. Nie bywam w wielu, ale ten zapach nie sposób pomylić z żadnym innym. Mieszanka talku, mleka, czegoś owocowego i jeszcze kilku rzeczy. Natsu zaprowadziła mnie do kuchni. Była duża, z meblami z ręcznie lakierowanego drewna. Żółtymi i pomarańczowymi. Ciepła i radosna. Powiedziałem, że bardzo mi się podobają meble, a ona odpowiedziała, że sama je polakierowała. Mniej tam było zapachu dziecka, mieszał się z zapachem dobrego jedzenia. Pamiętam, że właśnie tak pomyślałem – że ten dom dobrze pachnie, a potem zastanowiłem się, jaka jest sypialnia i jaki ma zapach. Natychmiast zrobiło mi się wstyd i zmusiłem się do myślenia o czymś innym. Natsu włączyła płytę CD. Norah Jones, Feels Like Home. Po cichu, żeby nie obudzić Anny Midori. Zapytała, czego mam ochotę się napić, odpowiedziałem, że rumu, jeżeli jest. Wyjęła butelkę jamajskiego rumu i nalała do dwóch dużych szklanek z grubego szkła, dla mnie i dla niej. Siedzieliśmy przy stole z surowego drewna polakierowanego na pomarańczowo. Podczas rozmowy muskałem czubkami palców powierzchnię stołu. Podobała mi się jego faktura, jednocześnie szorstka i gładka i jego jaskrawopomarańczowy kolor. Wszystko w tej kuchni dawało poczucie przepełnionej zapachami i światłem solidności. – Wiesz, że przyszłam na jedną z twoich rozpraw niedługo przed tym, jak Fabio ciebie wyznaczył? Przez moment, bez powodu, chciałem powiedzieć, że nie, nie wiem. Potem zmieniłem zdanie. – Tak, zauważyłem cię. – No właśnie. Wydawało mi się, że w pewnym momencie nasze spojrzenia się spotkały, ale nie byłam pewna. – Dlaczego tam przyszłaś? – Fabio powiedział mi, że chce ciebie wyznaczyć na swojego obrońcę, więc pomyślałam, że przyjdę i zobaczę, czy rzeczywiście jesteś tak dobry, jak mu o tobie opowiadali.

– Skąd wiedziałaś, że tego dnia będę miał rozprawę? – Nie wiedziałam. Kilka dni chodziłam do sądu, kręciłam się przed salami rozpraw i wypytywałam o ciebie. Pewnego razu przechodziłeś akurat w tym momencie i facet, z którym rozmawiałam, chciał cię zawołać, więc musiałam go powstrzymać. Wreszcie tamtego ranka powiedziano mi, że jesteś i twój proces zaraz się zacznie. Więc weszłam i obejrzałam całą rozprawę. I stwierdziłam, że jesteś tak dobry, jak mówili. Myślałem, że nie zdołam ukryć mojego dziecinnego samozadowolenia, więc postanowiłem zmienić temat. – Mogę zapytać, skąd się wziął twój akcent? Zanim odpowiedziała, otworzyła okno, opróżniła szklankę i wyjęła papierosa. Czy będzie mi przeszkadzać, jeżeli zapali? Nie, nie ma problemu. Prawda i fałsz jednocześnie. Tak jak się domyślałem, jej tata był Japończykiem, a mama Neapolitanką. Jej pełne imię brzmiało Maria Natsu, ale nikt jej tak nie nazywał. Maria była tylko w dokumentach, powiedziała i zamilkła na chwilę, jakby to był znaczący szczegół, na który zwróciła uwagę po raz pierwszy. Potem dolała sobie i mnie i zaczęła mówić. Dzieciństwo i młodość między Rzymem a Kioto. Śmierć rodziców w wypadku samochodowym, podczas jednej z podróży. Początki pracy jako modelka. Spotkanie z Paolicellim w Mediolanie. – Fabio był współwłaścicielem showroomu. Miałam dwadzieścia trzy lata, kiedy się poznaliśmy. Wszystkie dziewczyny za nim szalały. Czułam się taka wyjątkowa, kiedy wybrał mnie. Wzięliśmy ślub rok później. – To jaka jest między wami różnica wieku? – Jedenaście lat. – Dlaczego przeprowadziliście się z Mediolanu do Bari? – Przez parę lat Fabiowi układało się w pracy bardzo dobrze. Potem to się zmieniło, ale nigdy tak naprawdę nie dowiedziałam się dlaczego. Powiem ci w skrócie, bo to nic zabawnego. Firma upadła i kilka miesięcy później zostaliśmy bez grosza. Wtedy postanowiliśmy przyjechać do Bari, skąd pochodzi Fabio. Tutaj się urodził i mieszkał aż do dziewiętnastego roku życia. To mieszkanie, które należało do jego rodziców, stało puste. Więc przynajmniej nie musieliśmy płacić czynszu. – I wtedy zaczęłaś pracować jako szef kuchni? – Tak. Nauczyłam się w młodości. Mój ojciec miał dwie restauracje w Rzymie. Kiedy przyjechaliśmy do Bari, musieliśmy ułożyć sobie życie od nowa. Fabio został przedstawicielem kilku stylistów, których znał z Mediolanu, ja znalazłam pracę w Placebo, gdzie szukali japońskiego kucharza na dwa wieczory w tygodniu. Potem zaczęli mi proponować organizację kolacji i przyjęć. I to stało się moim głównym

zajęciem. Oprócz pracy w restauracji jestem zajęta przynajmniej osiem, dziewięć wieczorów w miesiącu. – W tym mieście są duże pieniądze. Organizacja takiego przyjęcia jak to dzisiejsze musi być dobrym sposobem na reklamę. Chciałem dodać, że duża część tych pieniędzy była dość wątpliwego pochodzenia. Przypomniałem sobie, że jej mąż był jednym z tych, których dochody można by podać w wątpliwość, i nic nie powiedziałem. – A ty? – Ja co? – Mieszkasz sam, prawda? – Tak, sam. – Zawsze byłeś sam? Żadnej żony, narzeczonej? Wydałem dźwięk jak zalążek gorzkiego śmiechu. Coś w stylu nobody knows the trouble I’ve seen. – Moja żona odeszła dawno temu. A raczej, dla ścisłości, powiedziała mi, żebym odszedł, dawno temu. – Dlaczego? – Z wielu doskonałych powodów. – Miałem nadzieję, że nie zapyta o te doskonałe powody. Nie zapytała. – I co się stało potem? Właśnie. Co się stało? Próbowałem jej odpowiedzieć, pomijając to, czego sam nie rozumiałem, i to, co za bardzo bolało. Czyli mnóstwo rzeczy. Kiedy skończyłem mówić, znowu przyszła kolej na nią i tak doszliśmy do jej chłopaka, Paola, i do gry w marzenia. – Paolo był malarzem. Nie wiem dlaczego, ale mi go przypominasz. Niestety, nie zakochałam się w nim. – Zatrzymała się i przez moment jej oczy błądziły w poszukiwaniu czegoś, czego nie było w tej kuchni. – Żeby mi powiedzieć, że mu się podobam, znalazł sposób bardzo... piękny. – Jaki sposób? – Grę w kolorowe marzenia. Powiedział, że nauczyła go przyjaciółka, wiele lat wcześniej. Ale jestem przekonana, że to on ją wtedy wymyślił, dla mnie. Poczekała parę sekund, pewnie przypominając sobie inne rzeczy, o których mi nie powiedziała. W zamian za to zapytała, czy chcę zagrać w tę grę. Powiedziałem, że tak, więc wytłumaczyła mi zasady. – Trzeba wypowiedzieć trzy życzenia. Dwa na głos, trzecie ma pozostać tajemnicą. Żeby życzenia się spełniły, muszą mieć jakiś kolor. Zmrużyłem oczy i lekko wyciągnąłem głowę w jej kierunku. Jak ktoś, kto nie dosłyszał albo nie zrozumiał dobrze. – Kolor? – Tak, to jest jedna z zasad gry. Żeby mogły się spełnić, życzenia muszą być

kolorowe. Żeby mogły się spełnić, życzenia muszą być kolorowe. Oczywiście. W końcu zrozumiałem, co było nie tak z życzeniami, które wypowiadałem aż do teraz, przez całe życie. To była jedna z zasad, a nikt mnie o niej nie poinformował. – Powiedz mi swoje życzenia. Zazwyczaj nie potrafię odpowiadać na pytania o marzenia. Nie potrafię albo nie chcę. W sumie na to samo wychodzi. Przyznanie się, nawet przed samym sobą, do swoich marzeń – tych prawdziwych – jest niebezpieczne. Jeżeli dadzą się zrealizować, a często tak, przyznanie się do nich konfrontuje cię z lękiem przed podjęciem ryzyka. Czyli przed twoim tchórzostwem. Więc lepiej o nich nie myśleć albo myśleć, że są niemożliwe do spełnienia i że dorosły człowiek nie powinien marzyć o rzeczach niemożliwych. Tamtej nocy odpowiedziałem natychmiast. – Kiedy byłem chłopcem, mówiłem, że chcę zostać pisarzem. – Ładnie. W jakim kolorze jest to marzenie? – Chyba niebieskie. – Niebieskie jakie? – Niebieskie. Nie wiem. Zrobiła niecierpliwy gest, jak nauczycielka, która ma do czynienia z tępawym uczniem. Potem wstała, wyszła z kuchni i wróciła chwilę później z książką. Była zatytułowana Wielki atlas kolorów. – Tutaj jest dwieście kolorów. Teraz wybierz twoje marzenie. Otworzyłem książkę na pierwszej stronie niebieskiego. Było na niej mnóstwo kwadracików o niesamowitych odcieniach. Pod każdym z nich nazwy. Niektórych nigdy nie słyszałem i nie znając ich, nigdy nawet nie widziałem. Rzeczy istnieją tylko wtedy, kiedy masz słowa, którymi możesz je nazwać, pomyślałem, przerzucając kartki. Błękit pruski, turkus, siny, lazurowy, lawenda prowansalska, topaz, cyjan, gołębi, chabrowy, indygo, błękit paryski, ultramaryna, chabrowy, szafirowy, błękit królewski, kobaltowy. Wiele innych. – Nie można być ogólnikowym, inaczej marzenia się nie spełnią. Powiedz, jaki dokładnie jest kolor twojego marzenia. Pomyślałem chwilę. – Indygo jest dokładnym kolorem – powiedziałem. Przytaknęła, jakby to była odpowiedź, na którą czekała. Dobra odpowiedź. – Drugie marzenie. Teraz było trochę trudniej, ale też nie miałem wątpliwości. – Chciałbym mieć dziecko. Powiedziałbym, że w tej chwili to jest bardziej nierzeczywiste od pierwszego marzenia. Spojrzała na mnie z dziwnym wyrazem twarzy. Ale nie było to zaskoczenie. Jakby

spodziewała się także i tej odpowiedzi. – A to w jakim jest kolorze? Przekartkowałem książkę, potem ją zamknąłem. – Ma dużo kolorów. Bardzo dużo. Tym razem nie nalegała, żebym wybrał dokładny kolor, i nie komentowała. Podobało mi się to, że niczego nie komentowała. Podobała mi się ta naturalność, podobało mi się to, że wszystko było dokładnie na swoim miejscu w tym momencie. – Trzecie. – Powiedziałaś, że jedno z marzeń musi pozostać tajemnicą. – Tak. – To jest właśnie to. – Dobrze. Ale i tak musisz powiedzieć, jaki ma kolor, nawet jeżeli marzenie jest tajemnicą. Dobrze. Marzenie jest tajemnicą, jego kolor nie. OK. Wziąłem atlas i otworzyłem go na odcieniach czerwieni. Burgund, karmin, karmazyn, szkarłat, róż pompejański, pąsowy, koralowy, czerwień neonowa, wiśniowy, terakota, ciemnoczerwony, ceglasty, rubinowy, czerwień alizarynowa, czerwień żelazowa, buraczkowy, bordowy, porto. – Karmazynowe, myślę, że karmazynowe. Teraz twoja kolej. – Chciałabym, żeby Anna Midori była szczęśliwa i wolna. To jest trawiaste. W sposobie, w jaki to powiedziała, było coś, od czego przeszedł mnie dreszcz. – Chciałabym też wiedzieć, czy Fabio jest winny, czy nie. Czy powiedział mi prawdę, czy nie. Chciałabym wiedzieć – zatrzymała się na tych słowach, potem dodała – to chcenie jest brązem, który wciąż zmienia odcień. Przechodzi od mahoniu do beżu, od herbacianego do gorzkiej czekolady. Czasami staje się prawie czarne. Spojrzała mi prosto w oczy. – A trzecie? – Moje trzecie też jest tajemnicą. – A kolor? Nic nie powiedziała, przekartkowała atlas aż do odcieni czerwieni i moje serce lekko przyspieszyło. Właśnie wtedy usłyszeliśmy długi, przejmujący krzyk. Natsu odstawiła szklankę i popędziła do pokoju córki. Ja pobiegłem za nią. Anna Midori leżała na plecach, odkryta, poduszkę zrzuciła na podłogę. Przestała krzyczeć i teraz mówiła gorączkowo, w jakimś niezrozumiałym języku. Drżała. Natsu położyła jej rękę na czole, powiedziała, że mamusia jest tutaj, ale dziewczynka nie przestała drżeć, nie otworzyła oczu, nie przestała mówić. Zanim zdałem sobie sprawę z tego, co robię, wziąłem Annę Midori za rękę i zacząłem do niej mówić.

– Już dobrze, dziecinko, już dobrze. To było jak czary. Dziewczynka otworzyła oczy, nie widząc nas, i na jej twarzy pojawił się wyraz zaskoczenia. Zadrżała jeszcze tylko raz, powiedziała kilka słów w tym tajemniczym języku, zupełnie innym tonem, spokojnym. Potem znowu zamknęła oczy i westchnęła z ulgą. Jakby zła siła, która nią wstrząsała, została przepędzona dotykiem mojej ręki. Dźwiękiem mojego głosu. Złapałem ją w locie. Uratowałem ją. Byłem strażnikiem buszującym w zbożu. If a body catch a body coming through the rye. Ten wers tkwił w mojej głowie jak magiczne zaklęcie, chociaż domyślałem się, co się zapewne stało: dziewczynka wzięła mnie za swojego tatę i to on przegonił potwory. Natsu i ja spojrzeliśmy na siebie i zdałem sobie sprawę, że myślała o tym samym. I zdałem sobie sprawę, w bardzo wyraźny i bardzo rozdzierający sposób, że niewiele razy w moim życiu doznałem podobnego uczucia idealnej bliskości. Siedzieliśmy w milczeniu jeszcze kilka minut, dla pewności. Dziewczynka spała ze spokojną buzią, regularnym oddechem. Natsu odłożyła poduszkę na miejsce i otuliła Annę Midori kołdrą. Odezwaliśmy się dopiero, kiedy wróciliśmy do kuchni. – Powiedziałam jej, że tata musiał wyjechać w podróż służbową. Bardzo długą podróż, za granicę, i że nie wiem, kiedy wróci. Ale, nie mam pojęcia jak, domyśliła się. Może usłyszała, jak rozmawiam z kimś przez telefon, kiedy myślałam, że śpi. Nie wiem. W każdym razie jednego wieczoru oglądałyśmy telewizję i w filmie byli policjanci, którzy gonili i aresztowali złodzieja. Anna Midori, nie patrząc na mnie, zapytała, czy tak aresztowali jej tatę. Przerwała. Najwyraźniej nie chciała opowiadać – przypominać sobie – o tym. Dolała rumu do swojej szklanki. Potem zauważyła, że nie zapytała, czy ja też chcę. Chciałem, owszem, i nalałem sobie. – Oczywiście, zapytałam, co też przyszło jej do głowy. Tata wyjechał, służbowo, powtórzyłam. Odpowiedziała, że mi nie wierzy, ale nie zadawała już pytań. Od tego czasu, przynajmniej dwa razy w tygodniu, Annie Midori śnią się koszmary. Najgorsze jest to, że prawie nigdy się nie budzi. Gdyby się obudziła, mogłabym ją pocieszyć, porozmawiać z nią. Ale nie. Jakby była uwięziona w tym przerażającym świecie. A ja nie mogę do niego wejść, nie mogę jej uratować. Zapytałem, czy zabrała ją do psychologa dziecięcego. Głupie pytanie, pomyślałem, jak tylko je zadałem. Oczywiście, że zabrała ją do psychologa. – Chodzimy do niego raz w tygodniu. W końcu udało nam się ją przekonać, żeby opowiedziała swoje sny... – Śni się jej, że po ciebie też przyjdą? Natsu spojrzała na mnie zaskoczona. Skąd ja wiedziałem o tym, co dzieje się w głowie sześcioletniego dziecka? Potem słabo przytaknęła. – Psycholog mówi, że to będzie długi proces. Mówi, że popełniłam błąd, nie

mówiąc jej prawdy, i mówi, że będziemy musieli jej powiedzieć, że tata siedzi w więzieniu. Chyba że zostanie wcześniej zwolniony. Postanowiliśmy poczekać na wynik apelacji, zanim zdecydujemy co, gdzie i jak. Kiedy powiedziała: wynik apelacji, poczułem skurcz w żołądku. – Nie jest łatwo. Rozumiesz, prawda? Skinąłem głową, przypominając sobie moje koszmary z dzieciństwa. Noce spędzone przy zapalonym świetle, w oczekiwaniu na świt sączący się przez żaluzje, żeby móc w końcu zasnąć. Inne noce, w które strach był nie do wytrzymania, jakie spędziłem na krześle, obok pokoju moich rodziców, owinięty w kołdrę. Miałem osiem albo dziewięć lat. Wiedziałem, że nie mogę zapytać, czy mogę spać z nimi w łóżku, bo byłem już za duży. Więc kiedy budziły mnie koszmary, wstawałem, brałem kołdrę, przeciągałem krzesło z dużego pokoju aż pod drzwi sypialni rodziców, kuliłem się, przykrywałem i zostawałem tam do świtu, dopiero wtedy wracałem do mojego pokoiku. Te wszystkie wspomnienia wróciły do mnie z identycznym lękiem, jaki odczuwałem w tamte noce. Z tym samym bolesnym i bezradnym współczuciem dla chłopca z wczoraj i dla ślicznej i nieszczęśliwej dziewczynki dziś. Nie powiedziałem Natsu o tym wszystkim. Chyba chciałem, ale nie potrafiłem. Zamiast tego wstałem i powiedziałem, że zrobiło się bardzo późno. Powinienem wracać do domu, zwłaszcza że następnego dnia trzeba iść do pracy. – Poczekaj chwilę – powiedziała. Zniknęła w kuchni, wróciła kilka sekund później i dała mi płytę CD. – Tego słuchaliśmy dzisiaj wieczorem. Weź. Trzymałem płytę w ręku, wpatrując się w tytuł, w milczeniu, szukając słów. W końcu powiedziałem tylko dobranoc i uciekłem, jak złodziej, po schodach tej cichej kamienicy. Dziesięć minut później byłem w moim samochodzie, słuchając tej płyty i jadąc zimnymi, pustymi ulicami, które prowadziły mnie do domu. Który też był zimny i pusty.

15

Tancredi zadzwonił, kiedy wychodziłem z kancelarii sądowych po przygnębiającym przejrzeniu różnych akt. – Carmelo. – Guerrieri, gdzie jesteś? – Na Tahiti, na wakacjach. Nie mówiłem ci? – Uważaj. Istnieje obawa, że przez twoje dowcipy ktoś umrze ze śmiechu. Powiedział mi, że chce się ze mną spotkać. Z tonu wynikało, że chodziło o rzeczy, których nie zamierzał mówić przez telefon. Nie zadawałem więc pytań, on dodał, że możemy się spotkać w barze niedaleko sądu i dwadzieścia minut później siedzieliśmy przy dwóch najgorszych kawach w regionie. – Masz listę pasażerów? Tancredi skinął głową. Potem rozejrzał się dookoła, jakby chciał sprawdzić, czy nikt nas nie obserwuje. Nikt nie mógł nas obserwować, bo bar był pusty, nie licząc grubej damy za kontuarem. Autorki tych wybornych kaw. – Wśród pasażerów, którzy przyjechali z Czarnogóry, jest jeden pan, dość dobrze znany w pewnych kręgach. – Znaczy? – Luca Romanazzi, rocznik 1968. Pochodzi z Bari, ale mieszka w Rzymie. Dwa razy aresztowany i sądzony za związki z mafią i przemyt narkotyków, dwa razy uniewinniony. Rodzina z klasy średniej, ojciec urzędnik miejski, matka wychowawczyni w przedszkolu. Normalne rodzeństwo. Normalni ludzie. On jest typową czarną owcą. Jesteśmy pewni, że brał udział w serii napadów na furgonetki bankowe – tak twierdzą różni informatorzy – i że jest zamieszany w przemyt z Albanii. Narkotyki i luksusowe samochody. Ale nie mamy na niego nic konkretnego. Skurwysyn jest dobry. – Typ, który mógłby zorganizować przemyt narkotyków takim systemem. – Rzeczywiście, mógłby. Mógłby też być wspólnikiem twojego klienta, tak żeby mieć pełen wachlarz możliwości. – Muszę mu go pokazać, Paolicellemu znaczy. – Aha. Jasne. – Co znaczy, że potrzebne mi są jego zdjęcia, Carmelo. Nic nie powiedział, rozejrzał się znowu dokoła, nie ruszając głową i w końcu z wewnętrznej kieszeni kurtki wyjął żółtą kopertę, którą mi podał. – Byłbym ci wdzięczny, gdyby ta dostawa pozostała między nami, Guerrieri. A po pokazaniu jej twojemu klientowi zrób mi tę przysługę i spal ją albo zjedz, albo co

tam ci przyjdzie do głowy. Słuchałem go z kopertą w ręku. – I byłbym ci też wdzięczny, gdybyś przestał trzymać ją na widoku. Na przykład wykonując tak skomplikowaną operację jak włożenie jej do kieszeni, zanim cały bar zauważy, że inspektor Tancredi dostarcza najwyraźniej poufne dokumenty obrońcy kryminalistów. Powstrzymałem się od uwagi, że „cały bar” wydaje mi się raczej przesadnym określeniem, jako że do damy przy barze dołączył tylko jakiś staruszek, który pił podwójną brandy, nie zwracając uwagi na nas ani na resztę świata. Podziękowałem i włożyłem kopertę do kieszeni, podczas gdy Tancredi podniósł się, żeby wrócić do kwestury.

16

Każda praca ma swoje granice wytrzymałości. Kiedy w murach sumienia powstają rysy, z których poznajesz – powinieneś poznać – że należałoby z tym skończyć, zmienić to, robić coś innego. Gdyby to było możliwe. Oczywiście prawie nigdy nie jest. W każdym razie prawie nigdy nie ma się odwagi nawet nad tym zastanawiać. Ja miałem wiele objawów nadchodzącego kryzysu. Jednym z nich były mdłości, które mnie nachodziły w drodze do więzienia. Zaczynało się jeszcze w kancelarii od przeszywającego niepokoju, pogarszało się po drodze, zmieniało w odrazę, kiedy przechodziłem przez kontrole, podczas gdy zapisywano moje nazwisko, odbierano mi telefon, zamykano go w szafce, otwierano pierwsze z wielu drzwi, przez które musiałem przejść, żeby dotrzeć do pomieszczenia dla adwokatów. Tego dnia odraza była wyjątkowo silna, niemal namacalna, cielesna. Czekając, aż przyprowadzą Paolicellego, zastanawiałem się, co zrobię, jeżeli rozpozna faceta na zdjęciu. Wrócę do Tancrediego, a on mi powie, że nie może nic więcej dla mnie zrobić. Już wyciągnięcie dla mnie zdjęcia z policyjnej bazy danych było ogromną przysługą. Nie mógł przecież zaczynać śledztwa – zresztą, jakiego śledztwa? – bazując na czysto teoretycznym założeniu, że Luca Romanazzi nafaszerował narkotykami samochód Fabia Paolicellego, sam lub z pomocą osób trzecich. Powinienem się zwrócić do wróżki z tym śledztwem, a nie do policjanta lub prywatnego detektywa. Jeżeli Paolicelli nie rozpozna faceta na zdjęciu, wszystko stanie się prostsze. Zrobiłem, co mogłem – nikt nie będzie temu zaprzeczał – i jedyne, co mi pozostaje, to spróbować ograniczyć szkody. Moje zadanie stawało się o wiele prostsze. Proces apelacyjny nie miał szans i trzeba starać się o ugodę. Żadnych dylematów – z trudnością wytrzymywałem dylematy, a w tej sprawie gorzej niż zazwyczaj – żadnego wysiłku. Nic. W te rozważania zakradła się myśl, jak zwinne i oślizgłe zwierzątko do czystej kuchni w domku na wsi, że jeżeli sprawy tak się potoczą, Paolicelli zostanie w więzieniu na długi czas. Długi czas, który wiedziałem, jak wykorzystać. – Co to jest? – zapytał, kiedy podawałem mu zdjęcie. – Proszę spojrzeć i powiedzieć mi, czy zna pan tę osobę albo czy pan ją kiedyś widział? Przyglądał mu się długo, ale ze sposobu, w jaki zaczął niepostrzeżenie kręcić głową, domyśliłem się, że moje śledztwo już się skończyło. Ruch głowy stał się bardziej zdecydowany i w końcu Paolicelli podniósł wzrok na mnie i oddał mi

zdjęcie. – Nigdy go nie widziałem. Albo nie pamiętam. Kto to jest? Miałem ochotę mu odpowiedzieć, że jeżeli go nie rozpoznawał, to, kim on jest, nie ma znaczenia. Ale tego nie zrobiłem. – To pewien przestępca, znany przemytnik. Przynajmniej tak podejrzewa policja, ponieważ w rzeczywistości nigdy nie udało im się go przyłapać. Był na pokładzie tego samego promu co wy, więc istniało podejrzenie, że może jest zamieszany w sprawę. – Dlaczego mówi pan, że istniało podejrzenie? Teraz już nie istnieje? To było inteligentne pytanie, na które dałem głupią odpowiedź. – Pan go nie rozpoznał. – I co z tego? Przecież nie widziałem, kto mi podłożył narkotyki do samochodu. Jak miałem go rozpoznać? Jeżeli był powód, by podejrzewać, że ten facet ma coś wspólnego z moją sprawą, co zmienia fakt, że ja go nie rozpoznałem? Jego odpowiedź bardzo mnie zdenerwowała. Musiałem zrobić wysiłek, żeby się powstrzymać przed udzieleniem mu szorstkiej odpowiedzi, typu – to ja tu jestem adwokatem, a on klientem. Ja profesjonalistą, a on więźniem. Musiałem zrobić wysiłek, żeby nie ukarać go za to, że ma rację. – Teoretycznie jest tak, jak pan mówi. To znaczy, że możemy podejrzewać tego człowieka, ale nie mamy żadnego pretekstu, żeby włączyć to podejrzenie do procesu, jeżeli pan go nie rozpoznaje. Jeżeli nie może pan powiedzieć, że zauważył pan tę osobę, bo ja wiem, majstrującą przy pana samochodzie. Albo że ta osoba była dziwnie panem zainteresowana, kiedy pan wraca... Przerwałem nagle, zdając sobie sprawę z tego, że moje słowa mogą być odebrane jako sugestia. Mówienie mu, że gdyby to powiedział, prawda czy nie, istniałaby jakaś iskierka nadziei. Mogło to wyglądać na namawianie do fałszywych zeznań, fałszywego rozpoznania. – Mówiąc krótko, pan go nie widział, nie zna go pan, więc ja nie mogę stanąć przed sądem apelacyjnym i powiedzieć: wnoszę o uniewinnienie pana Paolicellego, ponieważ na pokładzie tego samego promu podróżował pewien człowiek, podejrzewany przez policję o bycie przestępcą i przemytnikiem. – A czy to by coś zmieniło, gdybym go rozpoznał? Pokręciłem głową. Znowu miał rację. Nic by to nie zmieniło i zaczynałem sobie zdawać sprawę, jak głupim, dyletanckim i dziecinnym pomysłem było zaczęcie tego śledztwa, nie wiedząc, w jakim kierunku podążam. Dawno temu pewien stary sierżant karabinierów powiedział mi, że tajemnica sukcesu śledztwa kryje się w wiedzy, jaki jest jego cel. Poruszając się po omacku, niczego się nie osiągnie i tylko ryzykuje się narobienie szkody. Poczułem się bardzo zmęczony. – Nie wiem. Warto było spróbować. Gdyby pan rozpoznał faceta, mogło mi to dać

jakiś interesujący punkt zaczepienia. Nie wiem nawet jaki, ale w tej chwili nie widzę żadnych perspektyw. – Niech pan pokaże zdjęcie mojej żonie. Może zauważyła jakiś szczegół, który mi umknął. Racja, po raz kolejny. W teorii. Pokażę zdjęcie Natsu, ale nie wiem dlaczego byłem pewien, że go nie rozpozna. Byłem pewien, że niczego się nie dowiemy i że Paolicellego spotka smutny koniec. Kiedy zobaczyłem to wszystko jasno, poczułem się jak ktoś, kto z bezpiecznego miejsca patrzy, jak ktoś inny tonie. Ktoś, kto udaje, nawet przed samym sobą, że jest mu przykro z powodu tego, co się dzieje. Ale to nieprawda. Bo tymczasem jest zadowolony. Obrzydliwie zadowolony. Wychodząc z więzienia, pomyślałem, że prędzej czy później będę musiał znaleźć sobie uczciwą pracę.

17

Natsu przyszła do kancelarii następnego dnia i tak jak przewidziałem, nie rozpoznała faceta na zdjęciu. Wzięła je, zapytała, kim jest ten człowiek, przyglądała mu się uważnie, długo. Tak długo, że aż myślałem, że wbrew przewidywaniom jednak go rozpoznała. Potem, dokładnie kiedy to pomyślałem, oddała mi zdjęcie, zaciskając usta i kręcąc głową. Zapadło milczenie. Ona zdawała się szukać czegoś wzrokiem w jakimś bliżej nieokreślonym punkcie u góry po lewej. Potem jej spojrzenie kompletnie zmieniło kierunek, przesuwając się w lewo i w dół, jakby prowadziła dyskusję sama ze sobą. Nie zwracała na mnie uwagi, więc patrzyłem na nią długo, delektując się jej rysami i jej orzechowymi oczami. Myśląc niejasno o wielu rzeczach. Zbyt wielu. – Nic się nie da zrobić, prawda? – powiedziała dziwnym tonem. Nie wiedziałem, czy to była rezygnacja, spokojna desperacja albo coś innego. Mimowolna nuta oczekiwania. Wzruszyłem ramionami i pokręciłem głową. – Nie wiem. Trzeba było spróbować. Nie mogę wymyślić nic innego, co miałoby sens. – I co teraz? – Teraz poczekamy na rozprawę w sądzie apelacyjnym, z nadzieją, że przyjdzie nam coś do głowy albo że coś się wydarzy. – Nic się nie wydarzy. – Jeżeli nie pojawi się nic nowego, jedynym sensownym rozwiązaniem będzie uzyskanie ugody. Tak, jak już ci mówiłem. Tak, jak mówiłem i jemu. – Czyli ma się zgodzić na zmniejszony wymiar kary i zostać w więzieniu. – Teoretycznie po uzyskaniu ugody obrończej możemy wystąpić o areszt domowy, ale... Nie dokończyłem zdania i chwilę później zdałem sobie sprawę dlaczego. Myśl, że mógłby wrócić do domu, nawet do aresztu domowego, była nieznośnie, niewypowiedzianie dokuczliwa. – Ale? – Jej pytanie wbiło się między moje myśli i moje zawstydzenie. – Nic. Kwestia techniczna. Po uzyskaniu ugody możemy wnioskować o areszt domowy. Lepiej na to nie liczyć, ze względu na dużą ilość narkotyków. Ale możemy spróbować. – A jeżeli nie dostanie aresztu domowego, jak długo będzie musiał zostać w więzieniu? Znowu miałem to samo dziwne uczucie co wcześniej. Że nie mogę zrozumieć

powodu pytania. Chce wiedzieć, jak długo będzie rozdzielona z mężem, czy chce wiedzieć, ile ma czasu do dyspozycji? Ile czasu mamy do dyspozycji. Naprawdę zadawała sobie to pytanie czy to moja wyobraźnia? Dlatego że ja to pytanie sobie zadawałem. Teraz jestem pewien, wtedy się tego niejasno domyślałem. Ale na tyle jasno, żeby czuć mieszankę wstydu i tęsknoty. Tęsknoty za nią – Natsu – i za dziewczynką. Za rodziną, której nie mam. Rodziną człowieka, który był w więzieniu, człowieka, którego powinienem chronić i bronić. Złodziejskiej tęsknoty. – Trudno to teraz stwierdzić. Nawet po ogłoszeniu wyroku można otrzymać jakieś przywileje – redukcje, zmniejszenie kary za dobre sprawowanie, przepustki. Wszystko to zależy od wielu rzeczy. Pauza. – Na pewno kilka lat, nawet w najbardziej optymistycznej wersji. Milczała i nie udało mi się wyczytać nic z jej twarzy, podczas gdy szukałem słów, żeby jej powiedzieć, że moglibyśmy się znowu zobaczyć. Poza kancelarią. Jak tamtego wieczoru. Przejechać się, posłuchać muzyki, porozmawiać. Inne rzeczy. Złodziejska tęsknota. Nie znalazłem tych słów i nasze spotkanie zakończyło się moimi obłudnymi słowami o optymistycznej wersji. Kiedy Natsu wyszła, powiedziałem Marii Teresie, że przez jakieś pół godziny nie chcę odbierać telefonów ani przyjmować klientów, gdyby jakiś przyszedł, jak to się często zdarzało, bez zapowiedzi. Potem wróciłem na miejsce, oparłem głowę na rękach i pomyślałem, że jestem zdany na łaskę losu.

18

Zamknąłem kancelarię, kiedy Maria Teresa już dawno sobie poszła. Wróciłem do domu, wyjąłem lody z zamrażarki, zjadłem je, potem przez pół godziny boksowałem w worek, robiłem pompki, aż nie mogłem się utrzymać na ramionach, wszedłem pod prysznic. Zastanawiałem się, gdzie jest w tej chwili Margherita i co robi, ale nie mogłem sobie tego wyobrazić. Pewnie nie chciałem. Ubrałem się i wyszedłem. Sam i bez celu, jak to mi się coraz częściej zdarzało. Miałem ochotę zadzwonić do Natsu i zapytać, czy mogę ją odwiedzić. Nie zrobiłem tego i poszedłem na spacer po smaganym zimnym wiatrem mieście. Miałem dziwne, nieprzyjemne uczucie. Może działo się ze mnią to samo co po odejściu Sary: bezsenność, depresja, ataki paniki. Niepokojąca myśl, ale w tym samym momencie, w którym się pojawiła, zdałem sobie sprawę, że nic takiego się nie stanie. Byłem wiecznie nieprzystosowany. Zapewniłem sobiestabilną, przeciętną niedolę, powiedziałem. Byłem zaszczepiony przeciwko druzgocącemu nieszczęściu w zamian za chroniczne niezadowolenie i niewypowiedziane pragnienia. Potem pomyślałem, że robię banalne, patetyczne obserwacje i że użalam się nad sobą. Zawsze źle znosiłem ludzi, którzy się nad sobą użalają. Więc postanowiłem kupić sobie książkę. O tej porze – była jedenasta wieczorem – było tylko jedno miejsce, w którym mogłem kupić książkę i w dodatku porozmawiać. Osteria del caffellatte, która, niezależnie od nazwy, jest księgarnią. Otwiera się o dziesiątej wieczorem, zamyka o szóstej rano. Księgarz – Ottavio – był kiedyś profesorem w liceum, cierpiał na chroniczną bezsenność. Serdecznie nienawidził swojej pracy w szkole przez te wszystkie lata, przez które był zmuszony ją wykonywać. Potem pewna stara bezdzietna ciotka, która nie miała innych krewnych, zostawiła mu pieniądze i malutką kamienicę w samym centrum. Parter i dwa mieszkania na pierwszym i drugim piętrze. Jego życiowa szansa, wykorzystana bez wahania. Wprowadził się na drugie piętro. Na parterze i na pierwszym piętrze otworzył księgarnię. Ponieważ nie mógł spać w nocy, wymyślił takie godziny otwarcia. Absurd, mówiło wiele osób, a tymczasem jakoś mu się wiodło. Do Osterii del caffellatte ludzie przychodzą o każdej porze. Niewielu, ale o każdej porze. Dziwne typy, rzecz jasna, ale przede wszystkim normalni ludzie. Którzy zresztą muszą być najdziwniejsi ze wszystkich, jeżeli kupują książki o czwartej nad

ranem. Stoją tam trzy stoliki i mały barek. Jeżeli chcesz, możesz coś wypić albo zjeść kawałek ciasta, które Ottavio piecze po południu, przed otwarciem. Wczesnym rankiem można zjeść na śniadanie to samo ciasto, popijając kawą z mlekiem. Jeżeli jesteś w księgarni w chwili zamknięcia, Ottavio daje ci to, co zostało z ciasta, mówi do jutra, zamyka i potem, przed wejściem, wypala jedynego papierosa tego dnia. Potem spaceruje po budzącym się mieście i kiedy inni zaczynają pracę, on idzie spać, bo w ciągu dnia udaje mu się zasnąć. W księgarni były trzy dziewczyny, które opowiadały sobie coś zabawnego. Zauważyłem, że od czasu do czasu spoglądają na mnie, a potem śmieją się jeszcze głośniej. No cóż, pomyślałem. Dotarłem do kresu. Jestem śmiesznym człowiekiem. A właściwie, jak się nad tym lepiej zastanowić, jestem skończonym paranoikiem. Księgarz siedział przy jednym ze stolików malutkiego baru i czytał. Kiedy zobaczył, że wszedłem, pomachał mi ręką i wrócił do lektury. Ja zacząłem krążyć wśród regałów i lad. Wziąłem Człowieka bez właściwości, przejrzałem go, przeczytałem parę stron, odłożyłem na miejsce. Robię tak od lat. Właściwie od zawsze. Z Musilem, a przede wszystkim z Ulissesem Joyce’a. Za każdym razem muszę się zmierzyć z moją ignorancją, i myślę, że powinienem przeczytać te książki. Za każdym razem wychodzę, nigdy ich nie kupując. Myślę, że nie dane mi będzie osobiście zaznać przygód – powiedzmy – młodego Dedalusa, pana Blooma, Ulricha. Pogodziłem się z tym, ale w księgarniach nadal przeglądam te tomy, jest to rytuał radzenia sobie z niedoskonałością. Moją niedoskonałością. Rozglądałem się dalej, kiedy mój wzrok przyciągnęła ładna okładka z jeszcze ładniejszym tytułem Nights in the Gardens of Brooklyn2. Nie znałem ani autora – Harvey Swados – ani wydawnictwa – Bookever. Przeczytałem parę linijek wstępu napisanego przez Grace Paley, upewniłem się i wziąłem ją. Wszedł młody policjant, podszedł do Ottavia i zapytał go o coś. Na zewnątrz czekał na niego radiowóz, zaparkowany na drugiego. Zauważyłem książkę zatytułowaną There Are No Accidents3. Stwierdziłem, że pasuje do mojego przypadku – jakikolwiek by ten mój przypadek był – i tą też wziąłem. Policjant wyszedł z książką w torebeczce, takiej, jaką można dostać tylko w księgarni Ottavia. Z jednej strony jest rysunek filiżanki z parującą kawą z mlekiem, niebieskiej i bez uszka, z nazwą księgarni. Po drugiej stronie, na plastiku, nadrukowano stronę powieści, wiersz, fragment eseju. To, co spodobało się księgarzowi i co chce polecić swoim nocnym klientom. Już czułem się dużo lepiej. Księgarnie działają na mnie jak środek przeciwlękowy i antydepresant. Dziewczyny wyszły, a ja nawet nie zauważyłem kiedy. Teraz byliśmy sami z Ottaviem. Podszedłem do niego.

– Cześć, Guido. Jak leci? – Rewelacyjnie. Co kupił policjant? – Nie uwierzysz. – Powiedz mi. – Poésie ininterrompue. – Eluarda? – zapytałem zaskoczony. – Właśnie. Jesteś pewnie jednym z trzech albo czterech adwokatów na całym świecie, którzy znają tę książkę. A on jedynym policjantem. – Nie zrobi kariery. – Też tak myślę. A ty co wybrałeś? Pokazałem mu książki, a on wyraził aprobatę. Zwłaszcza dla Swadosa. – A ty co czytasz? Książka, którą trzymał, była mała, z kremową okładką, wydana przez jeszcze jeden nieznany mi dom wydawniczy: Wydawnictwo Ogrodów Botanicznych. Podał mi ją. Nosiła tytuł: „Manumissio słów”, podtytuł: Notatki z warsztatów pisarskich. Na okładce nie było nazwiska. Przekartkowałem ją i przeczytałem parę zdań. Nasze słowa są często pozbawione znaczenia. Dzieje się tak, bo je zużyliśmy, spustoszyliśmy, opróżniliśmy, używając ich bez umiaru i przede wszystkim nieświadomie. Uczyniliśmy z nich puste naczynia. Żeby tworzyć historie, musimy odtworzyć nasze słowa. Musimy zwrócić im sens, konsystencję, kolor, dźwięk, zapach. Żeby to zrobić, trzeba je rozebrać na części, a potem odbudować. Na naszych zajęciach ten zabieg rozbicia i odbudowy nazywamy „manumissio”. Słowo „manumissio” ma dwa znaczenia, pozornie bardzo różne. W pierwszym znaczeniu jest synonimem przemiany, gwałtu, zniszczenia. W drugim, które wywodzi się bezpośrednio z prawa rzymskiego (manumissio to ceremonia wyzwolenia niewolnika spod władzy pana), jest ono synonimem wyzwolenia, wyswobodzenia, niezależności. „Manumissio” słów zawiera w sobie obydwa te znaczenia. Rozbijamy słowa (czyli zmieniamy je, gwałcimy), a potem budujemy od nowa (uwalniamy z pęt konwencji językowych i nieznaczeń). Tylko po tym zabiegu możemy używać naszych słów do tworzenia historii. – Masz tylko ten egzemplarz? – Tak, ale możesz go wziąć, jeżeli chcesz. Dlaczego cię interesuje? Właśnie. Dlaczego mnie interesuje? Mam stare marzenie, które niedawno wskrzesiłem, i pewna znajoma zapewnia mnie, że się ziści. Marzę, by zostać pisarzem, i na widok tej książki pomyślałem, że mógłbym się trochę poduczyć. Tak, żeby ułatwić zadanie tym z działu lamp Aladyna, czterolistnych koniczyn i spadających gwiazd. Podumałem sobie trochę o tych słowach i innych rzeczach. Nie odpowiadając na

pytanie Ottavia. Zostawił mnie w spokoju i odezwał się dopiero, kiedy stwierdził, że wróciłem na ten świat. – Nie przepadasz za swoją pracą, prawda? Uśmiechnąłem się krzywo. Miał rację, nie przepadam za moją pracą. – Gdybyś mógł ją zmienić, co chciałbyś robić? To musi być jakaś epidemia z tymi marzeniami. Przyznajcie się, jesteście w zmowie. – Chciałbym pisać. Książki są tym, co lubię najbardziej. Lubię je czytać i chciałbym je pisać, gdybym potrafił. W rzeczywistości nie wiem, czy potrafię, bo nigdy nie miałem odwagi, żeby spróbować. Ottavio skinął głową, i tyle. Lubię ludzi, którzy nie robią głupich uwag. A czasami najlepszym sposobem, żeby nie robić głupich uwag, jest milczenie. – Wypijemy coś? – Chętnie. – Rum? – Rum. Wyjął butelkę z baru i nalał dwie podwójne porcje. Piliśmy i rozmawialiśmy długo, o wielu rzeczach. Od czasu do czasu ktoś wchodził. Niektórzy kupowali książki, inni rozglądali się tylko. Pewien facet pod pięćdziesiątkę, w garniturze, krawacie i płaszczu, włożył do spodni powieść Agoty Kristof, zapiął płaszcz i ruszył do wyjścia. Ottavio zauważył to, przeprosił mnie na chwilę i dogonił go przy drzwiach. Powiedział, że bardzo chciałby móc podarować mu tę książkę. Ale niestety, naprawdę, nie może. Jest zmuszony kazać mu za nią zapłacić. Powiedział to bez odrobiny sarkazmu. Facet wymamrotał kilka słów, w stylu: nie rozumiem, o czym pan mówi. Ottavio, cierpliwym tonem kogoś, kto powtarza po raz setny, powiedział, że są dwa wyjścia. Albo facet zapłaci za książkę i ją sobie weźmie – dostanie nawet zniżkę – albo odłoży ją na półkę, pójdzie spać, nic się nie stało i może wrócić, kiedy zechce. Facet powiedział wtedy, że dobrze, zapłaci za nią. I w niesamowitej, nierealnej scenie podszedł do kasy, wyciągnął książkę ze spodni, zapłacił – ze zniżką – wziął torebkę i wyszedł, życząc wszystkim dobrej nocy. – No cóż, niektórzy nie mają wstydu – powiedziałem. – Nie wyobrażasz sobie nawet ilu. Ale nie potrafię się złościć na tych, którzy próbują ukraść książkę. Sam ich tyle ukradłem. A ty? Powiedziałem, że nigdy nie ukradłem książki. Nie fizycznie. Ale przeczytałem wiele z nich ukradkiem w księgarniach. Nie u niego, dodałem. Potem spojrzałem na zegarek i zdałem sobie sprawę, jak zrobiło się późno, zwłaszcza że następnego dnia miałem rozprawę. Zapytałem, ile jestem winien, za książki i rum. – Rum ja stawiam. Za książki natomiast musisz mi zapłacić, bo jak już

powiedziałem tamtemu panu, naprawdę nie mogę ich dawać w prezencie.

19

Ledwo wszedłem do kancelarii, kiedy Maria Teresa przełączyła do mnie telefon od Colaianniego. Bez ogródek zakomunikował mi, że musimy porozmawiać, najlepiej osobiście. Zazwyczaj po takim oświadczeniu zażartowałbym z obsesji prokuratorów na punkcie podsłuchów telefonicznych. Ale coś w jego tonie mnie powstrzymało. Więc ograniczyłem się do pytania, jak możemy porozmawiać osobiście, skoro on jest w Rzymie, a ja w Bari. Powiedział mi, że przyjedzie do Foggii za dwa dni, żeby przesłuchać jakiegoś zatrzymanego w tamtejszym więzieniu. Jeżeli do niego dojadę, możemy się spotkać po przesłuchaniu, zjeść coś i porozmawiać. Dobra, zobaczymy się pojutrze. No to cześć, zobaczymy się pojutrze. Kiedy odłożyłem słuchawkę, ogarnęła mnie dziwna euforia. Po tylu latach jako obrońca po raz pierwszy domyślałem się, co czują śledczy, kiedy dochodzenie daje rezultaty. Bo nie było wątpliwości, że Colaianni ma dla mnie jakąś informację o mecenasie Macrìm. Jakąś ważną informację. Chciałem zadzwonić do Natsu. Cześć, Natsu, chciałem ci powiedzieć, że mam dobre wiadomości. Jakie wiadomości? Ach, prawdę mówiąc, nie wiem, ale dowiem się pojutrze w Foggii. A tak przy okazji, co robisz dzisiaj wieczorem? Moje wewnętrzne pogaduszki zostały, na szczęście, przerwane przez Marię Teresę, która stanęła w drzwiach i powiedziała, że przyszły panie Pappalepore. Nowe klientki. Zadzwoniły wczoraj i umówiły się na dzisiaj. Powiedziałem, żeby je wprowadziła, ale kiedy tylko przekroczyły próg, ostrzegawcza lampka „kłopoty!” zaczęła szaleńczo migotać w mojej głowie. Młodsza z nich była przeterminowaną panienką pod pięćdziesiątkę, śmieszną w różowych okularach, ubraniach w stylu lat siedemdziesiątych, z jadowicie czerwoną pomadką na ustach i żółtymi włosami. Druga była starszą panią, umalowaną taką samą pomadką i w okularach grubych jak denka od butelek cocacoli. Poprosiłem, żeby spoczęły, młodsza pani Pappalepore pomogła starszej, potem sama usiadła i uśmiechnęła się do mnie niepokojąco. – W czym mogę paniom pomóc? – spytałem z miłym i lekko kretyńskim uśmiechem. – Kim jest ten młodzieniec? – chciała wiedzieć starsza Pappalepore, patrząc na drugą, jakby mnie tam nie było. – To mecenas, mamo. Pamiętasz, że przyszłyśmy w sprawie pozwu?

– A on jest kuzynem Raffaela? – Nie, mamo, kuzyn Raffaela zmarł dziesięć lat temu. – Aha... – Wyglądało, że się uspokoiła. Zapadła cisza i zacząłem się martwić. – A więc? – Ten sam kretyński uśmiech co wcześniej. – Panie mecenasie Guerrini, musimy złożyć skargę. Mamy poważne powody. Powstrzymałem się przed niepotrzebnym sprostowaniem. Że nazywam się Guerrieri, nie Guerrini. – W naszym budynku uknuto spisek. Ach, świetnie, szaleję za spiskami. Tylko tych dwóch wariatek dziś mi brakowało. – Kim jest ten młodzieniec? – zapytała starsza pani, tym razem zdecydowanie patrząc w pustkę. – To mecenas Guerrini, mamo. W sprawie pozwu, rozumiesz? – Jest żonaty? – Nie wiem, mamo. To jest jego sprawa. Chcesz cukierka? Stara powiedziała, że tak, i młodsza wyciągnęła paczuszkę z delikatesów. Wyjęła czerwony cukierek, odwinęła z papierka i dała matce, wkładając jej do ust. Potem zapytała, czy chcę jednego. Znowu uśmiechnąłem się sztywno i powiedziałem, nie, dziękuję. – To bardzo poważna sprawa, mecenasie Guerrini. W naszym budynku zmówili się, żeby nas zniszczyć. To jest rodzaj... jak wy to nazywacie? Jak co nazywaliśmy? – ...organizacji mafijnej. Ach, oczywiście, organizacja mafijna. Jak mogłem na to sam nie wpaść. – Codziennie robią na nas zamachy, więc teraz postanowiłyśmy złożyć zażalenie. – A ten młodzieniec jest synem Marietty? – Nie, mamo, syn Marietty mieszka w Busto Arsizio. To jest mecenas. – A czyim jest synem? – Nie wiem, mamo. To jest mecenas, przyszłyśmy w sprawie pozwu. W tym momencie starsza pani Pappalepore nagle postanowiła zwrócić się do mnie bezpośrednio. – Młody człowieku, czy pan jest siostrzeńcem pani Marzulli? – Nie, proszę pani – odpowiedziałem uprzejmie. – To jest mecenas, mamo. Siostrzeniec pani Marzulli jest pielęgniarzem. – Mecenas. Taki młody. A czy jest pan kuzynem... Raffaela? Nie, proszę pani, nie jestem synem Marietty, który podobno jest w Busto Arsizio, nie jestem siostrzeńcem pani Marzulli, pielęgniarzem, jak słyszałem, ani kuzynem Raffaela, który może był adwokatem, i o ile wiem, jest także martwy. Bardzo bym też chciał pozbyć się was i popracować trochę, ale zdaję sobie sprawę, że jest to nierealne pragnienie. Nie powiedziałem tego. W rzeczywistości nic nie powiedziałem, ponieważ

zauważyłem, że stara zaczęła się powoli przechylać na lewą stronę, na oparcie krzesła. Przez chwilę wydawało mi się, że zaraz upadnie rażona udarem albo czymś takim. Wyobraziłem sobie wszystkie problemy logistyczne związane z wyniesieniem zwłok i powiedziałem sobie, że to nie jest mój dobry dzień. Ale wcale nie umierała. Poprzechylała się przez jakieś trzydzieści sekund, potem niemal hipnotycznym ruchem poprawiła sobie spódnicę i znieruchomiała. Młodsza pani Pappalepore opowiadała mi tymczasem o mafijnej organizacji gnieżdżącej się w budynku via Pasubio. Ta grupa kryminalna próbowała zastraszyć panie Pappalepore poprzez nielegalne wywieszanie prania, nielegalne posiadanie sprzętu stereo, niemoralne prowadzenie się pana Fumaruli, geometry, który mieszkał sam i sprowadzał do domu kobiety, nawet wieczorem. Pewnego razu spotkała go w windzie i kazała mu z tym skończyć. Tamten odparł – i jak można mu się dziwić – żeby nie zawracała mu dupy. Odpowiedziała, że powinien bardzo uważać na to, co mówi, i że go pozwie do sądu, tak jak całą resztę. – Więc postanowiłyśmy z mamą zaskarżyć wszystkich mieszkańców budynku. A potem – dodała, przechylając się nad biurkiem i patrząc porozumiewawczo – podzielimy się po połowie pieniędzmi z odszkodowania. Mój mózg pracował na pełnych obrotach, szukając wyjścia z tej sytuacji. Bezskutecznie. Tymczasem staruszka się obudziła. – Czy pan jest dentystą? – Nie, proszę pani, nie jestem dentystą. – ...bo ja mam tutaj ropień... – i otworzyła usta, wkładając do nich palec, żeby pokazać mi ropień i całą resztę. – To nie jest dentysta, mamo. To jest adwokat. Chcesz jeszcze cukierka? Minęło jeszcze przynajmniej trzydzieści minut, w trakcie których starsza pani zapytała mnie jeszcze cztery albo pięć razy, czy jestem synem Marietty albo siostrzeńcem pani Marzulli. A zwłaszcza czy jestem żonaty. Zadając mi to ostatnie pytanie, mrugała z przebiegłą miną do córki. W końcu miałem przebłysk geniuszu. Bardzo chętnie zajmę się ich pozwem, powiedziałem. To, co się działo w ich budynku, rzeczywiście jest skandaliczne. Należy jak najszybciej interweniować, co też zrobimy. Jest tylko pewna mała formalność. Żeby złożyć skargę, potrzebuję zaliczki – zastanowiłem się, jaka suma będzie wystarczająco odstraszająca – powiedzmy pięć tysięcy euro. Niestety, takie jest prawo, skłamałem. Prosiłem więc panią Pappalepore the young o wypłacenie mi tych pięciu tysięcy, żebym mógł zaczynać. Gotówka będzie najlepsza, ale może być też czek. Tylko muszę je dostać zaraz. Młodsza pani Pappalepore zaczęła robić uniki. Niestety, nie ma przy sobie książeczki czekowej i rzecz jasna, nie ma całej gotówki. Powiedziałem, że musi

przynieść mi pieniądze jak najszybciej, jutro, najpóźniej pojutrze. Mówiąc to, próbowałem przybrać minę chciwego oszusta. Od którego trzeba jak najszybciej uciec i którego nie chce się nigdy więcej widzieć. – Umówimy się na jutro? – powiedziałem z zachłannym wyrazem twarzy. – Zadzwonię do pana jutro albo pojutrze. – Teraz była zaniepokojona. Wpadła w ręce pozbawionego skrupułów hochsztaplera, od którego musi jak najszybciej uciec. – Dobrze, ale proszę pamiętać, najpóźniej pojutrze. Zapewniła mnie, że z pewnością zgłosi się najpóźniej pojutrze. Teraz jednak muszę jej wybaczyć, ale powinny uciekać, bo mamie trzeba zmienić pieluchę. W takim razie ich nie zatrzymuję. Dobranoc. Dobranoc pani. Nie, nie jestem synem Marietty ani siostrzeńcem pani Marzulli. I, Bogu dzięki, nie jestem dentystą.

20

W Foggii tego ranka było zimno, więc z przyjemnością wszedłem do ciepłej restauracji, w której pachniało dobrym jedzeniem. Colaianni już tam był, siedział przy stoliku z dwoma typami o mało przyjemnym wyglądzie – policjantami ze swojej obstawy. Uścisnęliśmy się, wymieniliśmy zwyczajowe grzeczności posuniętych w latach kumpli z liceum. Dwóch ochroniarzy wstało bez słowa i przesiadło się do stolika przy wejściu. – Długo mieszkasz w Rzymie? – Za długo. Mam już serdecznie dość pracy w antymafijnej. Zatrzymujemy przemytników i handlarzy, wydajemy setki tysięcy euro na podsłuchy telefoniczne, przesłuchujemy tych, którzy zdecydowali się z nami współpracować albo tylko tak udają, i absolutnie nic się nie zmienia. Powinienem poszukać jakiejś uczciwej pracy. Właśnie, pomyślałem. Dokładnie to samo powiedziałem sobie kilka dni temu, wychodząc z więzienia. Byliśmy typowymi przedstawicielami naszego pokolenia u szczytu zawodowego sukcesu. Nie powiedziałem żadnej z tych rzeczy, więc Andrea mówił dalej. Jego ton zmienił się nagle z żartobliwego na zgorzkniały, nigdy bym się tego nie spodziewał po Andrei Colaiannim. Inaczej niż dla mnie, dla niego praca zawsze była pasją, czymś, w co wierzył. Był przekonany, że z biur prokuratury Republiki można zmieniać świat. Jednak życie okazało się trochę bardziej skomplikowane. – Coraz częściej czuję się w pracy nieswojo. Pamiętasz, jaki byłem zaraz po egzaminie konkursowym? Pamiętałem doskonale. Widywaliśmy się wtedy codziennie. Miał dwadzieścia pięć lat i osiągnął cel swojego życia. Został prokuratorem. Tymczasem ja pozostałem młokosem, który jeszcze przez jakiś czas się obijał. – Nie mogłem się doczekać, kiedy rozpocznę pracę. Nie mogłem się doczekać, kiedy zostanę prokuratorem. Byłem gotów zmieniać świat. Wymierzać sprawiedliwość. Spojrzał mi w oczy. – Wielkie słowa, prawda? – Jak to śpiewał De Gregori? Cercavi giustizia, incontrasti la legge4. – Właśnie. Kiedy zaczynałem, czułem się jak anioł zemsty. Teraz – możesz w to uwierzyć? – za każdym razem, kiedy mam kogoś zatrzymać, robi mi się niedobrze. Kilka dni temu napotkałem na korytarzach sądowych pewnego aresztanta

w towarzystwie więziennego strażnika. Pan pod sześćdziesiątkę, wyglądający, czy ja wiem, jak gazeciarz albo aptekarz. Widziałem setki ludzi w kajdankach. Przeróżnych. Przestraszonych, aroganckich, oszołomionych, obojętnych. Każdego typu, powinienem być przyzwyczajony. Nie powinno to na mnie robić żadnego wrażenia. Strażnik szedł przodem, a on za nim. W pewnym momencie facet w kajdankach zwolnił, a może nie mógł nadążyć. Nie wiem. W każdym razie strażnik pociągnął za łańcuch, tak jak to się robi z psem na spacerze, który marudzi za długo, żeby coś obwąchać. Trwało to sekundę, bo więzień przyspieszył kroku. Stałem na korytarzu, patrząc, jak odchodzą. Zemdliło mnie. To też trwało tylko chwilę i potem odszedłem, kiedy chłopacy z obstawy już się zastanawiali, czy coś jest nie tak. Może ty to zrozumiesz. Doskonale rozumiałem, o czym mówi. Zrobił gest, który często widziałem w ostatnich tygodniach. Przeciągnął dłonią po twarzy, mocno, jakby próbował ściągnąć z niej coś lepkiego i nieprzyjemnego. Nie udało mu się. Nikomu się nie udaje. – Gdybym mógł, zmieniłbym pracę. Oczywiście nie mogę, a zresztą, moja przyszłość jest przesądzona. Jeszcze parę lat i będę mógł poprosić o przeniesienie do prokuratury generalnej, gdzie wreszcie będę mógł zupełnie nic nie robić. Nauczę się wtedy grać w golfa, wezmę sobie kochankę – może jakąś młodą sekretarkę – i radośnie przeczekam do końca. – Hej, hej, powoli. Co się z tobą dzieje? – idiotyczne pytanie. Dobrze wiedziałem, co się z nim działo. – Nic. Kryzys wieku średniego, podejrzewam. Już go miałeś? Podobno z czasem przechodzi. Czy go miałem? Tak, miałem go i nie wiem, czy naprawdę przeszedł. Ale miałem nad nim jedną przewagę. Przez całe życie czułem się nie na swoim miejscu, więc byłem do tego bardziej przyzwyczajony. Dla kogoś tak pewnego siebie musiało to być bardzo trudne. – Dobra. Do cholery z tym wszystkim. W tym momencie za moimi plecami pojawił się kelner. Zamówiliśmy mozzarellę, polędwicę z grilla, czerwone wino z Lucery. – Zapytałem kilku kolegów o tego mecenasa Macrìego, ale nikt go nie zna. Zapytałem też kilku zaprzyjaźnionych adwokatów, ale też go nie znają. Co samo z siebie nie jest jakoś wyjątkowo dziwne w takim miejscu jak Rzym. Ale nie jest też całkiem normalne. Pomyślałem, że rzeczywiście to nie jest normalne. Środowisko adwokatów i prokuratorów, którzy zajmują się sprawami karnymi, nawet w tak dużym mieście jak Rzym, jest małe. Jak wioska, w której wszyscy się znają. Jeśli mieszkasz w tej wiosce, ale nikt o tobie nie słyszał, to oznacza, że coś jest nie tak. Oznacza, że albo pracujesz mało, albo w ogóle. A jeżeli tak jest, to skąd bierzesz pieniądze na życie?

– Więc pomyślałem, że poszukam w naszej bazie danych. Zawiera wszystkie akta z procesów mafii i przestępczości zorganizowanej z ostatnich dziesięciu lat. Z całych Włoch. Pomyślałem, że jeżeli ten Macrì bronił kogoś na takim procesie, to go znajdę i czegoś się dowiemy. – Znalazłeś go? Przyszedł kelner z winem i napełnił nam kieliszki. Colaianni opróżnił swój w sposób, który mi się nie spodobał. Nie spodobało mi się też to, że zaraz go ponownie napełnił. Spojrzał mi prosto w oczy. – Oczywiście ta rozmowa nigdy nie miała miejsca. – Nawet nie było mnie w Foggii. – Bardzo dobrze. Znalazłem pana Corrada Macrìego. Tyle że w bazie danych nie figurował jako obrońca. Figurował jako oskarżony, zatrzymany trzy lata temu we wstępnym dochodzeniu przez sędziego w Reggio Calabria za związki z mafią, przemyt narkotyków i inne takie. – Co zrobił? – zadając to pytanie, pomyślałem, jak okoliczności wpływają na to, co mówimy, i na to, co myślimy. Gdyby Macrì był moim klientem, spytałbym, o co był oskarżony, i na pewno nie wziąłbym za pewnik tego, że coś zrobił. Colaianni tymczasem wyciągnął z torby jakieś papiery, wybrał jeden i zaczął czytać początek aktu oskarżenia. – A więc... Corrado Macrì, wykorzystując swoją pozycję obrońcy szeregu członków organizacji – tu następuje lista – odgrywał rolę pośrednika między jej zatrzymanymi szefami a tymi pozostającymi na wolności, do którego to celu został specjalnie wynajęty. W szczególności, uzyskując dostęp, dzięki swojej pozycji adwokata obrony, do różnych zakładów penitencjarnych – tu następuje lista – w których wyżej wymienieni byli zatrzymani, informował ich o faktach zaistniałych w organizacji, uzgadniał z nimi plany operacji kryminalnych i przekazywał pozostającym na wolności członkom organizacji decyzje i rozkazy zatrzymanych bossów. Przestał czytać – miał z tym pewną trudność i pomyślałem, że niedługo będzie musiał nosić okulary do czytania – i podniósł na mnie wzrok. – Był pośrednikiem. – Właśnie. Chcesz wiedzieć, jak to się skończyło? Chciałem wiedzieć, więc mi powiedział. Nasz przyjaciel Macrì został zatrzymany na podstawie zeznań dwóch świadków koronnych i wielu dowodów. Odsiedział parę miesięcy, dopóki jeden ze świadków nie pożałował swojej skruchy i wszystkiego nie odwołał. Oskarżenie rozsypało się jak domek z kart. Macrì wyszedł na wolność z powodu braku dostatecznych dowodów. Parę miesięcy później poprosił o proces w trybie przyspieszonym i został uniewinniony. – Jak się znalazł w Rzymie? – Nie wiem. Faktem jest, że po uniewinnieniu wypisał się z rady adwokackiej

w Reggio Calabria i z nieznanych powodów zapisał do tej w Rzymie. Gdzie, jak już ci powiedziałem, nie jest częstym gościem pałacu sprawiedliwości. Zostawił ostatnie zdanie w zawieszeniu i znowu opróżnił kieliszek. Napełnił go ponownie i zrobił to samo z moim. Mój mózg pracował na przyspieszonych obrotach. Macrì był kluczem do tej całej historii, teraz byłem tego pewien. W taki czy inny sposób narkotyki, które znalazły się w samochodzie Paolicellego, należały do któregoś z klientów – albo raczej: kamratów Macrìego. Kiedy Paolicelli został aresztowany, wysłali adwokata, żeby skontrolował, co się dzieje, sprawdził, co jest w aktach, i upewnił się, że śledztwo nie dosięgnie prawdziwych właścicieli narkotyków. Była też sprawa zwrotu zarekwirowanego samochodu. To, że osobiście odebrał go z depozytu. Prawdopodobnie w samochodzie był jeszcze towar, którego policja nie znalazła i którego trzeba się było jak najszybciej pozbyć. To wszystko pod warunkiem że Paolicelli rzeczywiście nic o tej całej sprawie nie wiedział. Bo mogło być i tak, że Macrì został wysłany przez organizację, żeby zaopiekować się jej członkiem – Paolicellim – który pechowo skończył w łapach policjantów i sędziów. Typowe. Powiedziałem mojemu przyjacielowi, o czym myślę, a on pokiwał głową. Pomyślał dokładnie o tym samym. – I co teraz zrobisz z tymi informacjami? Właśnie. Co zrobię? Powiedziałem, że muszę się nad tym zastanowić, sprawdzić, czy dzięki tej informacji uda mi się dotrzeć do czegoś innego, być może angażując prywatnego detektywa. W rzeczywistości nie miałem najmniejszego pojęcia, co można zrobić. Kiedy nadszedł moment pożegnania, Colaianni powiedział, że miło mu było mnie zobaczyć i porozmawiać. Powiedział to trochę przestraszonym tonem, jakby chciał mnie w jakiś sposób zatrzymać. Było mi przykro i jednocześnie czułem się nieswojo. I chciałem teraz stamtąd uciec. Uciec od tej nieoczekiwanej kruchości, od tej rozpaczy, od tego poczucia przegranej. Wjeżdżając na autostradę, myślałem o moim przyjacielu Colaiannim. O tym, co mi powiedział – nie o Macrìm – i o przebłyskach głuchego cierpienia, których nie udało mu się ukryć. Zastanawiałem się, jak będzie wyglądało jego życie – nasze życia – kiedy znowu się zobaczymy. Potem pusta autostrada wszystko pochłonęła.

21

Co zrobię z tą informacją, zapytał mnie Colaianni. Nie wiem, odpowiedziałem. I naprawdę nie wiedziałem. Nie miałem pojęcia, co mógłbym zrobić. Wiedziałem teraz, że Macrí był wspólnikiem mafiosów i przemytników. Ale, jakby się bliżej temu przyjrzeć, nie zmieniało to w moim problemie niczego. Nie wiedziałem, co robić, i dlatego nie poszedłem do Paolicellego, żeby mu powiedzieć o moim odkryciu. Jeżeli był niewinny, nie chciałem w nim wzbudzać bezpodstawnych nadziei. Jeżeli był winny – moje wątpliwości powróciły podczas rozmowy z Colaiannim – nie chciałem odgrywać roli naiwnego idioty częściej, niż to było konieczne. Z tych samych powodów i z innych, o których nie chciałem rozmawiać sam ze sobą, nie zadzwoniłem do Natsu. Chociaż wiele razy musiałem się powstrzymać. Chciałem zadzwonić do Tancrediego, ale potem powiedziałem sobie, że nie mogę więcej wykorzystywać naszej przyjaźni – zresztą nie wiedziałem, czego miałbym od niego oczekiwać, poza kolejną radą. W ten bezsensowny sposób upłynęło kilka dni. Potem, pewnego wieczoru, kiedy wychodziłem z kancelarii do domu, usłyszałem, że ktoś mnie woła. Podniosłem wzrok i zobaczyłem Natsu, siedzącą w samochodzie terenowym. Uśmiechnęła się nieśmiało i zrobiła zapraszający gest. Przeszedłem przez ulicę i wsiadłem do samochodu, rozglądając się dookoła, jak ktoś, kto ma coś do ukrycia. Właśnie.

22

Chcesz pojechać nad morze? Powiedziałem, że tak, i pojechaliśmy dziwnie pustymi o tej porze ulicami. Prowadziła ze swobodą, wygodnie usadowiona w głębi fotela, obydwie ręce na kierownicy, wzrok na drodze. Nagle pomyślałem, że to był samochód, w którym przewożono narkotyki. Potem przypomniałem sobie, że protokół z zajęcia mówił o innym modelu i innej marce. – Jesteś zaskoczony. To było stwierdzenie, a nie pytanie, więc wzruszyłem ramionami i nic nie odpowiedziałem. Pozwoliłem jej mówić dalej. – Miałam iść dzisiaj wieczorem do pracy, ale coś nie wypaliło i wszystko odwołano. Było już za późno, żeby uprzedzić nianię. Więc kiedy przyjechała, wyszłam i tak. Pomyślałam, że może miałbyś ochotę na przejażdżkę i rozmowę. Tego wieczora zdecydowanie nie byłem Guidem-erudytą. Po raz pierwszy oderwała wzrok od drogi – wyjechaliśmy już za miasto – żeby sprawdzić, czy umarłem, czy tylko zasnąłem. – Źle zrobiłam? – Nie, bardzo dobrze. Cieszę się. Dodała gazu. Silnik zawarczał i samochód wyrwał do przodu. Zapytała, czy są jakieś postępy w sprawie jej męża. To pytanie było szorstkim przypomnieniem faktu, że ja byłem adwokatem, a ona żoną mojego uwięzionego klienta. Odpowiedziałem jej. Pomijając parę szczegółów, na przykład – skąd i w jaki sposób otrzymałem pewne informacje – zdałem jej relację z tego, czego się dowiedziałem o ich byłym adwokacie. Słuchała w milczeniu, dopóki nie skończyłem. Tymczasem zatrzymaliśmy się na szczycie małego urwiska w okolicach Torre a Mare. Morze było spokojne i czarne jak atrament. W oddali można było dojrzeć pulsujące światło latarni. Natsu odezwała się dopiero, kiedy była pewna, że nie miałem już nic do dodania. – I co teraz zrobisz? – Nie mam pojęcia. Sam fakt, że ten łajdak był aresztowany – a potem uniewinniony – nie prowadzi nas donikąd. Chcę powiedzieć, że nie wiem, jaki użytek mogę zrobić z tej informacji w czasie procesu. – Ale on się pojawił sam z siebie. Żadne z nas o niego nie prosiło. To musi przecież coś znaczyć. – Teoretycznie tak. W praktyce z kart procesowych wynika, że ty go wyznaczyłaś

na obrońcę i że twój mąż to potwierdził. – Ale powiedziano mi... – Wiem, wiem, ale co mamy zrobić? Mam cię wezwać na świadka w procesie apelacyjnym, żebyś powiedziała, że jakiś facet zatrzymał cię na ulicy i poradził, żebyś zaangażowała tego nieznanego ci mecenasa Macríego, a ty posłuchałaś jego rady? Pomijając fakt, że nawet gdyby to była prawda – to znaczy nawet gdyby sędziowie nam uwierzyli – do niczego nas to nie doprowadzi. Prokurator może powiedzieć, że wspólnicy twojego męża wskazali ci adwokata. Będziemy w tej samej sytuacji, może nawet gorszej. Nie powiedziałem, że obiekcja prokuratora mogła być najzwyczajniej prawdą. Na pewno jednak sama o tym pomyślała. Dokładnie w tym samym momencie przyszedł mi do głowy pewien pomysł. Był szalony, ale podczas gdy Natsu siedziała w milczeniu, pomyślałem, że można spróbować, bo to jedyne możliwe wyjście. Potem Natsu przerwała bieg moich myśli. – Wiesz, co jest dla mnie najgorsze? – Że nie wiesz, jaka jest prawda? Patrzyła na mnie z zaskoczeniem przez kilka sekund, potem przypomniała sobie grę w marzenia. Pogrzebała w torebce, wyjęła paczkę papierosów, opuściła szybę, zapaliła. Paliła w milczeniu. Smakując każde zaciągnięcie i pozwalając dymowi zniknąć w nocy, która otaczała samochód. W końcu zasunęła okno i zadrżała, jakby dopiero teraz zdała sobie sprawę z zimna. – Jestem głodna, ale nie mam ochoty więzić się w restauracji. – Ach – powiedziałem. – Oczywiście, jak wszyscy samotni mężczyźni, masz spiżarnię pełną puszek i innych świństw. Powiedziałem, że padła ofiarą stereotypów i że nie, nie mam spiżarni pełnej puszek. W lodówce jest świeże jedzenie i byłbym nawet zdolny przygotować szybką kolację. Powiedziała tylko: dobrze, jedziemy do ciebie. Bezlitośnie zduszając wyrzuty sumienia, pomyślałem, że w sumie nie ma w tym nic złego. W końcu nie musi się nic stać. A zresztą to nie będzie moja wina. W końcu to ona czekała na mnie przed kancelarią, chciała się przejechać, iść do mnie do domu. To naprawdę nie moja wina. Gdyby to ode mnie zależało, nic by się nie stało. Pierdoły, które towarzyszyły mi całą drogę do domu. A to co? – pierwsze, co powiedziała, kiedy tylko weszliśmy do mojego mieszkania. Mówiła o worku zawieszonym na środku pomieszczenia, które było jednocześnie korytarzem i dużym pokojem. Trzeba przyznać, że był to dość nietypowy element wyposażenia domu. – Jedno z moich natręctw. Każdego dnia, kiedy wracam do domu, walę w niego

przez jakieś pół godziny. W sumie to chyba lepiej, niż się upijać, ćpać albo bić żonę i dzieci. Których nie mam. – W każdym razie ładnie tu. Lubisz trzymać książki na podłodze czy jesteś tylko bałaganiarzem? Mówiła o stertach książek koło kanapy i w całym pokoju. Nigdy się nad tym nie zastanawiałem, ale powiedziałem, że tak, lubię je trzymać na podłodze, bo dotrzymują mi towarzystwa. Znalazła kuchnię i ruszyła w jej kierunku. – Dokąd idziesz? – Zobaczę, co masz w lodówce, i zrobię coś do jedzenia. Z pewną zarozumiałością powiedziałem, że już spróbowałem jej kuchni i teraz, czy jej się to podoba, czy nie, nadeszła kolej, żeby ona spróbowała mojej. Wchodząc do mojego domu, podjęła to ryzyko. Jeżeli chce, może siedzieć ze mną w kuchni, ale dotykanie czegokolwiek jest surowo wzbronione. W domu nie miałem zbyt wiele i, no cóż, trochę przesadziłem, mówiąc o obfitości świeżych produktów spożywczych. W każdym razie miałem wszystko, czego potrzebowałem, żeby przygotować moją specjalność. Spaghetti alla fumo negli occhi. Aluzja do tego, że kucharz – w tym przypadku ja – próbuje udawać lepszego, niż jest w rzeczywistości. – Spaghetti jest jednym daniem, które mogę przygotować bez uprzedzenia. Nawet z uprzedzeniem, szczerze mówiąc. Ale tego nie powiedziałem. – Może być makaron i wino. Co zrobisz? – Zobaczysz – powiedziałem i natychmiast pomyślałem, jaki jestem śmieszny. Za kogo ty się, kurczę, masz, Guerrieri? Ta kobieta jest zawodowym kucharzem, kretynie. Dobra, lepiej bierz się do gotowania. Podsmażyłem na patelni czosnek, oliwę i ostrą papryczkę. Kiedy gotowało się spaghetti, starłem trochę sera pecorino, posiekałem bazylię, wypestkowałem i pokroiłem na kawałeczki czarne oliwki. Wrzuciłem na patelnię makaron, kiedy jeszcze był dość twardy. Dodałem ser i całą resztę. Natsu powiedziała, że lubi patrzeć, jak gotuję, i poczułem cudowne i niebezpieczne mrowienie. Nie odezwałem się więc, szybko nakryłem do stołu, powiedziałem, żeby usiadła, i podałem przepełnione talerze. Jedliśmy, piliśmy i rozmawialiśmy o wszystkim i o niczym, a worek obserwował nas z bliska. Kiedy skończyliśmy jeść, włączyłem Shangri-la Marka Knopflera. Potem wziąłem mój kieliszek i usiadłem na kanapie. Natsu została na swoim miejscu. Kiedy rozpoznała płytę, powiedziała, że bardzo lubi Postcards from Paraguay. Postawiłem kieliszek na podłodze i nastawiłem dziesiąty kawałek na płycie. Usiadła obok mnie na kanapie, kiedy piosenka się zaczynała. One thing was leading to the next.

Dokładnie. To była ostatnia racjonalna myśl, jaka mi przyszła do głowy tamtej nocy.

23

Następnego dnia nie miałem rozpraw. Wysłałem Marię Teresę do sądu, żeby załatwiła kilka spraw w kancelarii. Nic pilnego, ale chciałem zostać sam. W głowie kłębiło mi się parę myśli. Żeby tak powiedzieć. Po pierwsze, czułem się jak świnia przez to, co zdarzyło się poprzedniej nocy. Nie, żebym się tego zupełnie nie spodziewał albo nie podejrzewał, co mogło się wydarzyć. Gdybym miał choć trochę poczucia moralności, pomyślałem, nigdy nie przyprowadziłbym Natsu do siebie. Zastanawiałem się, co bym powiedział, gdyby ktoś opowiedział mi taką historię i poprosił mnie o opinię. Chcę powiedzieć: opinię o adwokacie, który pieprzył żonę swojego klienta, siedzącego w więzieniu. Powiedziałbym, że ten adwokat był kupą gówna. Jakaś część mnie szukała wytłumaczenia tego, co się stało, i nawet jakieś znalazła, ale w ogólnym rozrachunku mój wewnętrzny prokurator wygrywał proces. Sprawował się tak świetnie, że aż chciałem go zapytać, gdzie do cholery podziewał się poprzedniego wieczoru, kiedy mógł się naprawdę przydać. Przypomniałem sobie dyskusję sprzed lat. Między adwokatami, po kolacji. Zjedliśmy i wypiliśmy sporo. Niektórzy z nas byli bardzo młodzi, inni starsi – ci, u których robiliśmy praktyki. Nie wiem, kto opowiedział tę historię. Prawdziwą, która przydarzyła się kilka lat wcześniej, twierdził. Pewien facet siedział w więzieniu oskarżony o morderstwo. Był prawie bez szans. Potrzebował adwokata. Bardzo dobrego adwokata, biorąc pod uwagę jego sytuację. Ale nie miał pieniędzy, żeby wynająć dobrego. W rzeczywistości nie miał nawet pieniędzy na słabego, ale miał bardzo ładną żonę. Pewnego wieczora zjawiła się w kancelarii pewnego starszego adwokata, słynnego i bardzo dobrego, znanego kobieciarza. Powiedziała, że chce mu zlecić obronę męża, ale nie ma pieniędzy, żeby mu zapłacić. I zaproponowała płatność w naturze. Ten się zgodził, przeleciał – więcej niż raz, w kancelarii i nie tylko tam – żonę faceta, został jego obrońcą i doprowadził do uniewinnienia. Koniec anegdoty i początek dyskusji. Różne reakcje. Niektórzy uważali, że seks w kancelarii jest mało elegancki. I że, kurczę, na wszystko jest czas i miejsce. Byłoby lepiej, gdyby poszli do hotelu albo w jakieś inne miejsce. Inni natomiast utrzymywali, że seks na biurku był zgodny z literą zawartego kontraktu. Ktoś nieśmiało wyraził wątpliwości natury moralnej, ale został zgaszony śmiechem.

Młody Guerrieri powiedział, że on by bronił oskarżonego za darmo, nie pobierając zapłaty w naturze, a wtedy ktoś nazwał go bufonem i powiedział – pogadamy, jak coś takiego ci się przydarzy. Właśnie. Oprócz tego myślałem o Macrím i o tym, co przyszło mi do głowy poprzedniego wieczoru. Jak można wykorzystać informacje, które dostałem od Colaianniego i wyciągnąć Paolicellego z więzienia. Stopniowo w tym ping-pongu myśli – jaką jestem świnią i co zrobić z moimniezbyt szanownym kolegą Macrím, żeby uratować mojego nieświadomego klienta Paolicellego – strona zawodowa wzięła górę. Krótko mówiąc, wpadłem na pomysł, żeby go powołać na świadka. Zwariowany pomysł, bo nie powołuje się adwokatów na świadków obrony. Niezależnie od tego, że zdarzają się sprawy, w których byłoby to pogwałceniem tajemnicy zawodowej, powołanie adwokata jest czymś, czego się po prostu nie robi. Nie ma takiego zwyczaju, i już. Nigdy czegoś takiego nie widziałem. Nie wiedziałem nawet, czy fakt bycia wcześniej obrońcą oskarżonego nie wykluczał możliwości bycia świadkiem w jego procesie – czy nie był to konflikt interesów. Przede wszystkim zajrzałem więc do kodeksu. Faktycznie, nie było tam mowy o konflikcie interesów w przypadku obrońcy oskarżonego, a więc czysto teoretycznie było to możliwe. To był przypadek, w sprawie którego musiałem się kogoś poradzić, zobaczyć sprawy z innego punktu widzenia. Znowu zdałem sobie sprawę, że nie mam żadnego kolegi, którego mogę prosić o radę. Niewielu z nich ufałem, z żadnym nie byłem tak naprawdę zaprzyjaźniony. A z tym trzeba się zwrócić do przyjaciela, który wie, o czym mowa. I który będzie trzymał gębę na kłódkę. Do głowy przychodziły mi tylko dwie osoby. Co ciekawe, obydwie to prokuratorzy. Colaianni i Alessandra Mantovani. Nie chciałem znowu dzwonić do Colaianniego, więc pomyślałem, że to dobra okazja, żeby znowu porozmawiać z Alessandrą po tak długiej przerwie. Nie widziałem się z nią ani nie rozmawialiśmy od jej wyjazdu z Bari do Palermo. Uciekała od czegoś, jak wielu. Tyle że ona była bardziej zdeterminowana. Odebrała telefon po wielu sygnałach, kiedy już chciałem zrezygnować. Wymieniliśmy kilka żartów, potrzebnych, żeby ożywić kontakt i poufałość, w której utraciło się wprawę. – Guerrieri, cieszę się, że zadzwoniłeś. Czasami myślę, że powinniśmy być parą. Moje życie lepiej by się potoczyło. Tymczasem ciągle spotykam popaprańców, a to dla czterdziestolatki zaczyna być niejakim problemem. Ja jestem popaprańcem. Jestem bardziej popaprany niż najgorszy z popaprańców, z którymi ty się spotykasz. Jestem też skurwielem i gdybyś wiedziała, co robiłem wczoraj w nocy, przyznałabyś mi rację.

Nie powiedziałem tego. Powiedziałem, że jeszcze mamy czas, jeżeli naprawdę podobają jej się adwokaci o podejrzanej przeszłości i niepewnej teraźniejszości. Przyjadę do Palermo, ona zwolni swoją obstawę i zobaczymy, co z tego wyjdzie. Zaśmiała się. Potem powtórzyła, że ucieszyła się, że do niej dzwonię, i że teraz mogę jej powiedzieć, jaki był powód mojego telefonu. Powiedziałem. Wysłuchała mnie uważnie, czasami tylko dopytując się o szczegóły. Kiedy skończyłem, zapytałem, co sądzi o moim pomyśle. – Masz rację. Teoretycznie zeznania adwokata są dopuszczalne. W praktyce, mocno wątpię, czy ci na to pozwolą, jeżeli nie dasz im dobrego, bardzo dobrego, powodu. A twoje podejrzenia nie są dobrym powodem. – Wiem, to mój pierwszy problem. Znaleźć sposób na dopuszczenie go na świadka. – Powinieneś poprosić o przesłuchanie oskarżonego i jego żony jako świadków. Muszą powiedzieć, skąd się wziął ten adwokat. Potem możesz spróbować, chociaż nie zakładałabym się o wynik. Sędziowie apelacyjni nie lubią problemów. – Załóżmy, że się zgodzą. Czy według ciebie może odmówić złożenia zeznań, powołując się na tajemnicę zawodową? Pomyślała przez chwilę, zanim odpowiedziała. – Powiedziałabym, że nie. Tajemnica zawodowa leży w interesie klienta. Mógłby się sprzeciwiać, gdyby zeznania świadczyły przeciwko jego byłemu klientowi. Ale w takiej sytuacji... ciekawe, czy istnieje jakiś precedens. – Oczywiście, mógłbym przekonać mojego klienta, żeby zadeklarował zwolnienie swojego byłego adwokata z tajemnicy zawodowej. – Właśnie. To powinno zamknąć wszelkie dyskusje. Ale mimo to, na twoim miejscu, przed rozpętaniem tej awantury przestudiowałabym kodeks i kupiła sobie kamizelkę kuloodporną. Kiedy skończyliśmy rozmowę, czułem się trochę lepiej niż kilka minut wcześniej i mój pomysł nie wydawał mi się taki mniej absurdalny.

24

Po południu wsiadłem na rower i pojechałem do więzienia. Kosztowało mnie to sporo wysiłku, bo myśl o spotkaniu z Paolicellim, kiedy jeszcze nie upłynął nawet dzień od tego, co się stało, nie pomagała mi w polepszeniu mojego samopoczucia. Ale musiałem tam pojechać, bo plan działania, który obmyśliłem, był ryzykowny. A to ryzyko należało w dużej części do niego. Musiałem mu więc wszystko wytłumaczyć, upewnić się, że zrozumiał, i zapytać, czy chce, żebyśmy podjęli taką próbę. Kiedy wszedł do pomieszczenia dla adwokatów, w mojej głowie pojawiły się oderwane obrazy z poprzedniej nocy, ale na szczęście to był tylko moment. Kiedy zaczęliśmy rozmawiać, wszystko zniknęło. Wytłumaczyłem mu mój plan. Powiedziałem, że to tylko próba. Powiedziałem, żeby nie robił sobie wielkich nadziei, bo bardzo mało prawdopodobne, by sąd dopuścił Macríego do zeznań, i bardzo mało prawdopodobne, że nawet jeżeli do nich dopuści, cokolwiek to zmieni. W naszej sytuacji jednak była to jedyna ucieczka od dobrowolnego poddania się karze w postępowaniu apelacyjnym. Co pozostawało otwartą opcją aż do dnia rozprawy. Machnął ręką, jakby odpędzał komara albo przesuwał coś niedużego. Miało to oznaczać – żadnej ugody. Podobał mi się ten gest. Podobała mi się godność, jaka w nim była. Poczułem dziwny rodzaj solidarności z nim. Może to sposób na pozbycie się mojego poczucia winy. W końcu polubię tego faceta, pomyślałem. Ale to już byłaby przesada. Więc wytłumaczyłem mu, co zrobimy, jak możemy wykorzystać te nieliczne atuty, jakimi dysponujemy. – Przyjmiemy taką kolejność – najpierw będę chciał przesłuchać pana, potem pańską żonę. Sędziowie się na to zgodzą, z tym nie powinno być problemów. Oświadczy pan, że nic nie wie o narkotykach. Tak, to prawda, że wziął pan na siebie winę, kiedy został pan zatrzymany, ale zrobił pan to tylko po to, żeby chronić żonę. Zasugeruje pan teorię, w jaki sposób narkotyki znalazły się w pańskim samochodzie. Potem ja zapytam o adwokata i pan powie, jak zaczęła się wasza współpraca. Pana żona opowie nam to samo, ale z jej punktu widzenia. Spojrzałem mu w oczy. Wytrzymał mój wzrok, ale w jego oczach było pytanie. Co znaczyło moje spojrzenie? Wytłumaczyłem mu. – Rzecz jasna, podejmujemy duże ryzyko. Chodzimy po kruchym lodzie. Może nam się udać, jeżeli powiedział mi pan całą prawdę. W przeciwnym wypadku

obydwaj dużo ryzykujemy. W sądzie, a zwłaszcza poza nim, pamiętając o tym, z jakim typem ludzi mamy do czynienia. – Powiedziałem panu prawdę. Narkotyki nie były moje. Popełniłem kilka głupstw w przeszłości, ale te narkotyki nie były moje. Jakich głupstw? Pytanie pojawiło się w mojej głowie na moment, potem zniknęło tak szybko, jak się pojawiło, pozostawiając po sobie to samo uczucie, które miałem chwilę wcześniej. Sympatię, której nie chciałem czuć, ale która sączyła się jak dym przez szczeliny w moim sumieniu. Dobra. Lepiej kontynuować. – Będę musiał zadać panu pytanie, o czym pan i Macrí rozmawialiście. W szczególności, i to jest najważniejsze – czy kiedykolwiek pan pytał go, skąd się wziął. – Przepraszam, ale nie jestem pewien, czy dobrze rozumiem. – Zapytam: w trakcie pana spotkań z mecenasem Macrím, za pierwszym razem albo przy okazji kolejnego, czy zapytał pan, kto go polecił pańskiej żonie? Czy pan rozumie, dlaczego muszę zadać to pytanie? – Tak, tak, wiem. – Tak przy okazji, skoro o tym mówimy, proszę odpowiedzieć teraz na to pytanie. W ten sposób możemy zacząć to zapamiętywać. Skoncentrował się, gładząc się po brodzie. W pokoju panowała cisza i słyszałem, jak jego palce pocierają zarost pod włos. – Sądzę, że to było na drugim spotkaniu. Pierwszy raz przyszedł zaraz po moim zatrzymaniu, nie widziałem się jeszcze z żoną, więc nie zdążyła mi powiedzieć, w jaki sposób go jej polecono. A zresztą byłem jeszcze w szoku, nie myślałem jasno. Po potwierdzeniu nakazu aresztowania miałem pierwsze widzenie z żoną, która opowiedziała mi o tym, że jakiś facet zatrzymał ją na ulicy, przed domem. Więc kiedy Macrí przyszedł do mnie parę dni później, zapytałem, kto go polecił mojej żonie. – I co on odpowiedział? – Poradził, żebym się tym nie martwił. Powiedział, że jest parę osób, które chcą się mną zaopiekować i które wszystkim się zajmą. Chodziło mu o jego honorarium i faktycznie nic nie zapłaciliśmy. Kilka razy próbowałem się dowiedzieć, ile i kiedy mam mu zapłacić, ale on zawsze odpowiadał, że mam się tym nie martwić. – Rzecz jasna nigdy nie powiedział ani nie dał do zrozumienia, kim są te osoby? – Rzecz jasna nie. – Dobrze. Potem musi mi pan opisać kolejne spotkania, a zwłaszcza to, w trakcie którego się pokłóciliście. Niech pan sobie przypomni jak najwięcej detali, które uwiarygodnią pana zeznania. Proszę trzymać w celi notatnik i zapisywać wszystko to, co się panu przypomni. Nawet rzeczy pozornie nieistotne. Dobrze? Widzenie się skończyło i zawołaliśmy strażników, którzy zabrali go w czeluście

więzienia. Tymczasem ja wracałem przez kraty, zamki i stalowe drzwi do świata zewnętrznego. Byłem skłócony sam ze sobą. Z jednej strony nadal czułem się jak skurwysyn. Ale wszyscy jesteśmy dobrzy w znajdywaniu usprawiedliwień, wytłumaczeń dla naszych czynów. Więc powiedziałem sobie, no dobra, popełniłem błąd, ale w ogólnym rozrachunku jesteśmy mniej więcej kwita. Może nawet ja jestem trochę lepszy. Może mu ratuję życie. Jaki inny adwokat zrobiłby dla niego to, co ja robię? Wsiadając na rower, zastanawiałem się, czy Natsu wróci do mnie pod kancelarię albo czy do mnie zadzwoni. Albo czy ja zdobędę się na odwagę, żeby zadzwonić do niej.

25

Nastąpiły dziwne dni. O dziwnej konsystencji. Zawieszone i jednocześnie gęste, jakby czas się zatrzymał. Od czasu do czasu myślałem o Marghericie. Czasami zastanawiałem się, co robi. Czy się z kimś spotyka, czy kiedykolwiek wróci. Moje myśli zatrzymywały się w tym momencie. Nie zastanawiałem się, co by się stało, gdyby wróciła. Kiedy myślałem o tym, że spotyka się z kimś, czułem krótkie ukłucia zazdrości. Czasami wieczorem miałem ochotę do niej zadzwonić, ale nigdy tego nie zrobiłem. Rozmawialiśmy przez telefon w pierwszych miesiącach jej nieobecności. Nie były to długie rozmowy i z czasem ustały, tuż po Bożym Narodzeniu. Na święta została tam, i uznałem, że to musi coś znaczyć. Gratulacje, Guerrieri, co za przenikliwa obserwacja. Nie miałem ochoty się nad tym rozwodzić. Stopniowo wyniosłem wszystkie moje rzeczy z mieszkania Margherity. Za każdym razem, kiedy tam szedłem, czułem się, jakby ktoś mnie obserwował, i nie było to miłe uczucie. Więc brałem to, co mi było potrzebne, i uciekałem. Wieczorami po pracy szedłem na siłownię albo trenowałem w domu. Potem jadłem kolację i czytałem, słuchałem muzyki. Przestałem oglądać telewizję. Nie, żebym kiedyś dużo jej oglądał, ale teraz w ogóle nie włączałem telewizora i mógłbym go sprzedać, nie zauważywszy różnicy. Czytałem nawet przez dwie godziny, notując. Zacząłem tak robić po wieczorze w domu Natsu i po lekturze książki o manumissio słów, myśląc o tym, że może kiedyś spróbuję pisać. Może. Kiedy kończyłem czytać i robić notatki, szedłem do łóżka i natychmiast zasypiałem. Czasami – kiedy przeczuwałem, że sen nie nadejdzie – wychodziłem się przejść i czegoś się napić. Szedłem w miejsca, w których nikt mnie nie znał, i unikałem tych, do których chodziłem z Margheritą. Takich jak Magazzini d’oltremare, gdzie mógłbym spotkać kogoś, kto mnie zapyta, co robiłem, gdzie się podziewałem, dlaczego nie ma ze mną Margherity i tym podobne. Czasami poznawałem kogoś nowego i godzinami wysłuchiwałem opowieści nieznajomych. Tkwiłem w obszarze mojej świadomości, który był mi kompletnie nieznany. Czarno-biały film, z teatralnie melancholijną ścieżką dźwiękową, w której wybijał się Green Day i ich Boulevard of Broken Dreams. Często słuchałem tej piosenki i niemal obsesyjnie wracała do mnie podczas nocnych wędrówek. Pewnego razu w małym barze na starym mieście poznałem Larę. Miała

dwadzieścia pięć lat, była drobną dziewczyną o ładnych, nieregularnych rysach twarzy, aroganckim spojrzeniu i rozognionym wzroku. Pisała doktorat z literatury niemieckiej, znała cztery języki, właśnie zostawił ją chłopak, więc upijała się z determinacją i metodycznie, pijąc jedną wódkę po drugiej. Opowiedziała mi o tym chłopaku, o sobie, o swoim dzieciństwie, o śmierci matki. Atmosfera w barze była trochę nierzeczywista. Kilka osób, które rozmawiały prawie szeptem, stereo cicho grało Symfonię z Nowego Świata Dvořáka, a w powietrzu unosił się delikatny zapach cynamonu, którego pochodzenia nie zdołałem odgadnąć. W pewnym momencie Lara poprosiła, żebym odprowadził ją do domu. Zgodziłem się i zapłaciłem rachunek – jedna wódka dla mnie, pięć dla niej. Szliśmy przez miasto aż do jej domu w dzielnicy Madonnella. Madonnella jest dziwną dzielnicą. Obok siebie stoją piękne budynki i okropne bloki, rezydencje miliarderów i baraki zamieszkane przez handlarzy narkotyków i innych bywalców półświatka. W niektórych zakątkach Madonnelli czujesz, jakbyś znajdował się zupełnie gdzieś indziej. W Tangerze, Marsylii albo Casablance. Gdzieś indziej. Kiedy dotarliśmy pod jej bramę, Lara spytała mnie, czy chcę wejść. Powiedziałem, że nie, dziękuję. Może kiedy indziej, dodałem. W innym życiu, pomyślałem. Patrzyła na mnie zaskoczona przez kilka chwil, a potem wybuchnęła płaczem. Nie płakała z powodu mojego niezdarnego odrzucenia, rzecz jasna. Poczułem w stosunku do niej pewien rodzaj dalekiej czułości. Objąłem ją, a ona odpowiedziała uściskiem i zapłakała mocniej, pochlipując. Cześć, pożegnała się pospiesznie, odsuwając się i wchodząc do bramy. Żegnaj, powiedziałem kilka sekund później do starych drewnianych drzwi i pustej ulicy.

26

Od kiedy Margherita wyjechała, najtrudniejszym dniem dla mnie była niedziela. Wychodziłem, czytałem, wyjeżdżałem samochodem za miasto, a potem jadłem obiad samotnie, w jakiejś restauracji, w której nikt mnie nie znał. Po południu szedłem do kina, a potem powłóczyć się po księgarni Feltrinelli. Wieczorem czytałem w domu. W nocy często znowu wychodziłem się przejść albo znowu do kina. W któryś niedzielny poranek – piękny, zimny i pełen słońca, do procesu zostały trzy dni – nie wytrzymałem i zadzwoniłem do Natsu. – Guido! – Cześć... Chciałem... – Dobrze, że dzwonisz. Chciałabym się z tobą spotkać. Zawsze zazdrościłem naturalności, z jaką niektórzy – zwłaszcza niektóre kobiety – potrafią mówić otwarcie, co myślą i czego chcą. Ja nigdy tego nie potrafiłem. Zawsze czułem się niezręcznie. Niczym nieproszony gość na przyjęciu, na którym wszyscy inni wiedzą, jak się zachować. – Ja też. Bardzo. Nastąpiła chwila ciszy. Słusznie myślała, że jeżeli mam ochotę się z nią spotkać i jeżeli zadzwoniłem, to mogę chociaż wysilić się na jakąś propozycję. W końcu się poddała. Musiała stwierdzić, że jestem beznadziejnym przypadkiem. – Słuchaj, jest taki ładny dzień, więc zabieram małą do parku. Jeżeli masz ochotę, możesz do nas dołączyć. – Park Largo Due Giugno? – Tak. Może być za godzinę przy stawie? Może być za godzinę przy stawie. Cześć, to do zobaczenia. Cześć. Ubrałem się jak ktoś, kto idzie na samotny spacer po parku. To znaczy tak jak myślałem, że ubiera się ktoś, kto idzie na samotny spacer po parku. Dżinsy, tenisówki, bluza od dresu, wytarta skórzana kurtka. Przyjechałem za wcześnie, rowerem. Przypiąłem go do stojaka i przeszedłem przez jedną z bram. Była jedenasta i park był pełen ludzi. Rodziny, dzieciaki na rolkach, dorośli na rolkach, ludzie, którzy biegali i którzy uprawiali fit-walking, czyli spacerowali. Ale w dresach, drogich butach, z bardzo poważnymi minami. Miało być jasne, że uprawiają sport, a nie są na jakimś tam zwykłym spacerze. Boiska do koszykówki były pełne, a na jednym z placyków znajdowała się grupka dziewczyn w kimonach. Wszystkie miały czarny pas w karate, wykonywały kata i wyglądały bardzo pięknie.

Obszedłem cały park trzy razy, dla zabicia czasu. Potem w końcu dostrzegłem Natsu, która była ubrana mniej więcej tak samo jak ja. Koło niej sapała na rowerku dziewczynka w różowej puchowej kurteczce. Pomachałem jej ręką i odmachała mi wesoło. – Pamiętasz Guida, Anno? Ciekawe, czy pamiętała tamtą noc, pomyślałem. Głupie pytanie, odpowiedziałem sam sobie. Nie obudziła się wtedy i nie może nic pamiętać. – Cześć – powiedziała. – Cześć, Anno, jak leci? – Dobrze. Jak ci się podoba mój rower? Mama mi go dała i umiem już jeździć bez dodatkowych kółek. – O, to jesteś bardzo zdolna. Ja w twoim wieku nie myślałem nawet o tym, żeby odkręcić dodatkowe kółka. Przyglądała mi się przez chwilę, jakby sprawdzała, czy sobie z niej żartuję. Potem uznała, że rzeczywiście wyglądam na kogoś, kto miał problemy z jazdą na rowerze. – Dlaczego przyszedłeś do parku? Przyprowadziłeś swoje dzieci? – Nie mam dzieci. – Dlaczego? Dlatego że byłem zbyt wielkim tchórzem, kiedy był na nie czas. – Guido nie jest żonaty, kochanie. Kiedy postanowi się ożenić, wtedy będzie miał dzieci. Właśnie tak. Na pewno. Dziewczynka odjechała na rowerku. Natsu i ja powoli ruszyliśmy za nią. Przeszliśmy obok budki, w której sprzedawali lody i napoje. – Mamo, kupisz mi loda? – Kochanie, potem nie chcesz go jeść. – Ale mamuniu. Małego loda. Najmniejszego. Proszę... Natsu chciała coś powiedzieć i widać było, że mięknie. Więc zapytałem, czy ja mogę kupić małej lody. Wzruszyła ramionami. – Ale małe. Dobrze. Małe. Powiedziałem dziewczynce, żeby poszła ze mną, i posłuchała grzecznie. Natsu czekała z tyłu. Przez kilka sekund – tyle, ile zajął nam wspólny spacer do budki, wybór lodów, zapłacenie, odebranie ich, podanie małej – doznałem absurdalnego, zwykłego, idealnego uczucia. Byłem tatą tej dziewczynki. Poszliśmy razem – ona, jej mama i tata – na spacer do parku. Kupowałem jej lody. Oszalałem, pomyślałem. I nic mnie to nie obchodziło. Byłem zadowolony, że tam jestem, że tam jesteśmy, i nic więcej mnie nie obchodziło.

Dziewczynka wzięła lody, poprosiła mnie, żebym prowadził jej rower, i tak spacerowaliśmy po ścieżkach, cała nasza trójka. Jak rodzina. – Anna idzie na przyjęcie dzisiaj po południu – powiedziała Natsu. – Aha – odparłem z najbardziej stoickim wyrazem twarzy, na jaki było mnie stać. – Jeżeli nie masz innych planów, może wpadnę do ciebie, kiedy odwiozę Annę do koleżanki? Co ty na to? Pomyślałem, że za trzy dni zaczyna się proces. Powiedziałem, że nie mam innych planów.

27

Poszedłem odwiedzić Paolicellego dzień przed rozprawą. Kiedy wszedł do pokoju dla adwokatów, zauważyłem, że wygląda na wyjątkowo przybitego. – Przyszedłem, żeby uzgodnić ostatnie szczegóły. A przede wszystkim żeby definitywnie postanowić, co robimy. Jeszcze do jutrzejszego ranka mamy czas, żeby zdecydować się na ugodę. – Robię głupio, prawda? Powinienem wnieść o ugodę i ograniczyć szkody, czyż nie tak? Dostanę tylko potwierdzenie wyroku i wyjdę Bóg wie kiedy. – Niezupełnie. Ale, oczywiście, rzeczy się mają tak, jak to już wiele razy omawialiśmy. W przypadku ugody może pan wyjść za parę lat, choćby na przepustkę. – Przez te wszystkie tygodnie nie mogłem się doczekać dnia rozprawy i wydawało mi się, że nie mam żadnych wątpliwości. Teraz nie wiem, co robić, i cholernie się boję. Co mam robić? Ach, przykro mi, ale przecież ja nie mogę ci tego powiedzieć. Jestem profesjonalistą, muszę ci przedstawić twoje alternatywy z punktu widzenia formalnego, bezstronnie. Muszę ci przedstawić możliwe rezultaty każdej z opcji. Potem wybór należy do ciebie. Takiej odpowiedzialności nie mogę wziąć na siebie. Oszczędziłem mu tych wszystkich pierdół. Milczałem chwilę, zanim odpowiedziałem. I kiedy mówiłem, zdawało mi się, że głos i słowa nie należą do mnie. – Ja bym powiedział – wybierzmy proces. Jeżeli narkotyki nie należały do pana – a ja panu wierzę – to niesprawiedliwe, żeby siedział pan w więzieniu, i trzeba pana stąd wyciągnąć. Musimy spróbować każdego sposobu. Jeżeli narkotyki należały do pana, teraz jest ostatni moment, żebym o tym usłyszał. Ja nie jestem tutaj po to, żeby pana osądzać. Proszę mi powiedzieć i jutro postaramy się o najkorzystniejszą ugodę. Spojrzał mi prosto w oczy. Odwzajemniłem spojrzenie i wydawało mi się, że jego oczy zwilgotniały. – Składamy apelację. To było wszystko. Wytłumaczyłem mu krótko, co się wydarzy następnego dnia, i powiedziałem, że przesłuchanie odbędzie się na następnej rozprawie. Potem zapytałem, czy ma jakieś pytania, ale na szczęście nie miał. Pożegnałem się więc – do zobaczenia jutro w sądzie – i wyszedłem. Opuszczając więzienie, chciałem włączyć komórkę. Potem zmieniłem zdanie.

Lepiej unikać pokus, przynajmniej dziś wieczorem. Cokolwiek by to było warte.

28

Nie miałem nawet ochoty boksować, więc po powrocie do domu zrobiłem sobie kanapkę, zjadłem ją i wyszedłem się powłóczyć, nawet się nie przebierając. Niedługo potem znalazłem się w dzielnicy Libertà. W miejscach, które przypominały mi o dawnych czasach, kiedy miałem jakieś dwadzieścia lat i wszystko wydawało się prostsze. Zatrzymałem się w zamyśleniu przed wejściem do czegoś w rodzaju prywatnego klubu. Z wewnątrz dobiegały głosy rozmawiające dialektem. Siedmiu czy ośmiu mężczyzn siedziało wokół stołu. Rozmawiali głośno, przekrzykując się i żywo gestykulując. Obok nich na podłodze stała skrzynka piwa Peroni. Grali w piwo. Coś pomiędzy grą a rytuałem plemiennym, do czego potrzebna była talia neapolitańskich kart i wiele butelek piwa. – Mecenas Guerrieri! Tonino Lopez, znany w dzielnicy paser z kartoteką policyjną grubości małej książki. Mój klient od mniej więcej dziesięciu lat. Oficjalnie, w przerwach między jednym aresztowaniem a drugim, pracował jako sklepikarz i – jako że z nieznanych mi powodów szczególnie mnie lubił – co dwa, trzy miesiące przysyłał mi do kancelarii skrzynkę owoców albo karczochów, albo słoik oliwek w słonej zalewie, albo parę butelek domowego wina. Za każdym razem dzwoniłem do niego do sklepiku, żeby mu podziękować, i za każdym razem, niezmiennie, odpowiadał mi w ten sam sposób. – Do usług, mecenasie. Zawsze do usług. Tonino wstał ze składanego stołka z jasnego drewna, podszedł i uścisnął mi dłoń. – Gramy w piwo, mecenasie. Może chce się pan przyłączyć? Nawet się nie zastanawiałem. Podziękowałem i wszedłem. Powietrze było gęste od zapachu alkoholu, dymu i różnorodnych przedstawicieli ludzkości. Lopez przedstawił mnie reszcie. W większości były to twarze znane mi z ulic dzielnicy albo korytarzy sądowych. Ktoś powiedział dobry wieczór, ktoś inny skinął głową. Nikt nie wydawał się zdziwiony moim nadejściem, moim krawatem, moim szarym garniturem adwokata. Tonino wziął inne składane krzesło, które stało oparte o ścianę, rozłożył je i postawił obok swojego. Potem wyjął ze skrzynki piwo, otworzył je i podał mi. – Proszę usiąść, mecenasie. Czy mogę pana poczęstować piwem? Wziąłem butelkę i opróżniłem duszkiem do połowy. To się spodobało Toninowi, widziałem po jego minie. Piłem jak prawdziwy mężczyzna. Pomyślałem, że będzie lepiej, jeśli zdejmę krawat. Zrobiłem to, rozglądając się wokół siebie.

Pusty pokoik z jednymi odrapanymi drewnianymi drzwiami wychodzącymi na ulicę. Na brudnych ścianach wisiały tylko dwa plakaty: jeden z drużyną Bari z lepszych czasów, drugi z Robertem Baggiem w niebieskiej koszulce reprezentacji Włoch, w akcji. Skończyłem piwo dwoma łykami. Tonino otworzył następne i podał mi. – Mecenasie, gra pan w piwo? Wypiłem łyk drugiego piwa. Zobaczyłem paczkę czerwonych marlboro, która leżała na stole, i naszła mnie ochota na papierosa. Nie wiem jak, a przede wszystkim nie wiem dlaczego, ale nie sięgnąłem po niego. Szczerze mówiąc, nie mam pojęcia, dlaczego tak naprawdę przestałem palić. Odwróciłem się do Tonina. – Trochę. W wojsku graliśmy z chłopakami z Iapigii i San Pasquale. – Niech pan zagra z nami. Nie ma problemu, jeżeli pan mecenas teraz do nas dołączy. Fantastyczny pomysł. Siedzieliśmy właściwie na ulicy. W każdej chwili mógł przechodzić ktoś znajomy i zobaczyć, jak siedzę bez krawata, w towarzystwie najbardziej znanych recydywistów w dzielnicy. Jak upijam się piwem, bekam, dyskutuję i wykłócam się o strategiczne posunięcia w grze. W końcu wybuchnie jakaś bójka, ktoś wyciągnie nóż i przy odrobinie szczęścia spędzę noc w celi karabinierów albo w kwesturze. Koło się zamknie. – No to gramy – odpowiedziałem, czując dreszcz i myśląc, a kogo to, kurde, obchodzi. Grałem z nimi przez kilka godzin, wypiłem dużo piw i wyszedłem na samym końcu. Byłem pijany jak wszyscy inni i czułem się wolny i lekki. Wszyscy żegnali się ze mną bardzo serdecznie. Niemal czule. Poczułem się tak, jakbym przeszedł rytuał inicjacji. Jakiś facet z brzuchem tak wielkim, że wyglądał na sztuczny, nawet mnie objął i ucałował w policzki. Poczułem elastyczny dotyk brzucha, woń piwa, dymu i potu. – Równy z pana gość, mecenasie – powiedział, zanim się odwrócił i odszedł chwiejnym krokiem. Ja też odszedłem chwiejnie i gdzieś po drodze do domu zacząłem śpiewać. Śpiewałem stare piosenki z lat siedemdziesiątych i myślałem, że to wszystko, co mi się przydarza, musi mieć jakieś znaczenie. Na szczęście byłem zbyt pijany, żeby je odnaleźć. To znaczenie.

29

Przed wejściem na salę obrad sądu apelacyjnego spojrzałem na wywieszoną na drzwiach kartkę z listą rozpraw, które miały się odbyć tego przedpołudnia. Była tam zwykła drobnica – drobne kradzieże, naruszenia przepisów budowlanych, paserstwo – które zostaną załatwione w tempie jednego procesu na minutę, z przewodniczącym, który krzywił się, jeżeli adwokaci albo nawet prokurator ośmielali się powiedzieć jedno słowo więcej, niż było to konieczne. Co oznaczało dwa albo trzy słowa więcej niż milczenie. Z tego, co się zorientowałem, mój proces był jedynym z oskarżonym w więzieniu, więc teoretycznie powinien mieć pierwszeństwo. Teoretycznie, bo w rzeczywistości robili jak im wygodnie. Była dziewiąta trzydzieści, czyli godzina, w której zaczynają się rozprawy. Oczywiście nikogo jeszcze nie było. Przyszedłem punktualnie, bo lubię puste sale i lubię w nich siedzieć, nic nie robiąc – to mi pomaga się skoncentrować. Lubię to uczucie oczekiwania. Podobne do tego, jakie masz, wychodząc z domu wcześnie rano, kiedy jeszcze ulice są puste. Kiedy siadasz w barze w pobliżu morza, pijesz kawę albo cappuccino i czekasz. Ulice się powoli zapełniają, a ty masz wrażenie niezwykłej jasności umysłu i przynależności do czegoś ulotnego i wiecznego. Siedzenie w ławce na sali rozpraw wywołuje podobne uczucie. Ma się wrażenie bycia częścią czegoś. Czegoś ważnego, prawdziwego i uporządkowanego. Nie ma się jednak czym martwić. To szybko mija – około dziewiątej czterdzieści pięć, żeby być precyzyjnym – kiedy sala zaczynia się zapełniać. – Te, Guerrieri. Co jest, spałeś tutaj, czy jak? Właśnie. Głos, który balansował między niepewnym włoskim a dialektem z Bari, należał do Castellana. Nigdy nie mogłem sobie przypomnieć jego imienia. Bronił wyłącznie złodziei wszelkiej maści – złodziei samochodów, włamywaczy, doliniarzy, kieszonkowców, złodziei torebek – i drobnych handlarzy narkotyków. Studiował ze mną na tym samym roku, ale to absolutnie nie oznaczało, że mamy jakieś kontakty osobiste, wziąwszy pod uwagę, że było nas ponad tysiąc studentów. Niski, przysadzisty, z byczym karkiem, niemal kompletnie łysy, nie licząc kępek włosów, które opadały mu na uszy po obu stronach głowy. Inne kępki niezmiennie wystawały z rozpiętego kołnierzyka koszuli, a jego krawat był zawsze przekrzywiony. Nie należał do osób, z którymi można porozmawiać o Emily Dickinson albo zagadnieniu estetyki u Tomasza z Akwinu. Co dwa albo trzy słowa mówił „kurwa”,

a w przerwach między rozprawami – szczerze mówiąc, nawet podczas – lubił dzielić się publicznie swoimi fantazjami erotycznymi na temat każdej istoty płci żeńskiej, która znalazła się w jego polu widzenia. Żadnej nie dyskryminował i obiektami jego mało romantycznych fantazji stawały się bez wyjątku – praktykantki, sekretarki, panie prokurator, oskarżone. Ładne czy brzydkie, młode czy stare, to nie robiło mu różnicy. Odpowiedziałem słabym uśmiechem, mając nadzieję, że to mu wystarczy, i modląc się, żeby nie postanowił usiąść obok mnie i zacząć rozmowy. Moje modły nie zostały wysłuchane. Postawił swoją teczkę na ławce i usiadł, sapiąc. – Co dobrego powiesz, Guerrieri, wszystko w porząsiu? Powiedziałem, że tak, dziękuję, wszystko w porządku. Powiedziałem to, szukając czegoś w mojej teczce, udając, że jestem bardzo zajęty. Bez skutku: Castellano nawet tego nie zauważył, wyjaśnił mi, że tego ranka broni swoich dwóch starych klientów, którzy dostali po cztery lata za kradzieże torebek, i zapytał, czy znam skład sądu. Jeżeli sędziowie są łagodni, będzie się procesować, w przeciwnym wypadku wniesie o ugodę. Powiedziałem mu, kim są sędziowie, a on po chwili namysłu uznał, że nie opłaca mu się ryzykować. Wniesie o ugodę, przynajmniej skończy szybciej. A ja co mam tego ranka? Ach, przemyt narkotyków? A ile dostał w pierwszej instancji? Szesnaście lat? A co on, kurwa, zrobił, że dostał szesnaście lat? Kim on był, kurwa, bossem kartelu z Medellin? A zresztą, kto się, kurwa, przejmuje tymi dupkami, ważne, żeby płacili. Wyczerpawszy kwestie zawodowe, Castellano zmienił temat. – A wiesz, Guerrieri, że ostatnio założyłem sobie szybkie łącze internetowe w kancelarii? Jest niesamowite, można nawet ściągać filmy. Nie miałem wątpliwości, jaki rodzaj filmów Castellano ściąga z internetu. – Wczoraj ściągnąłem superpornola. Potem przyjąłem klienta i oglądałem sobie film, podczas gdy tamten gadał. Wyłączyłem dźwięk oczywiście. Potem wytłumaczył mi szczegółowo, na wypadek gdybym nie był wystarczająco światowym człowiekiem, jaki użytek robi z tych filmów, kiedy w kancelarii albo w domu nie ma nikogo, kto mu zawraca głowę. A najlepsze są laptopy, które można zabrać ze sobą nawet do łóżka, wiesz, o czym mówię. Będę grzeczny, powiedziałem po cichu. Jeżeli ktoś albo coś mnie zaraz uratuje od tego maniaka, przysięgam, że będę grzeczny. Będę jadł szpinak, nie będę przeklinał, już więcej nie podłożę śmierdzących bomb w salce katechetycznej. Tym razem zostałem wysłuchany. Zadzwonił jego telefon i odszedł, żeby porozmawiać. Kilka minut później – była już prawie dziesiąta – na salę wszedł prokurator. Montaruli, porządny facet. Przed przeniesieniem do prokuratury generalnej wiele lat pracował na pierwszej linii frontu jako wiceprokurator, doprowadzając do zatrzymania i skazania setek pospolitych przestępców i złodziei w białych

kołnierzykach. Niektórych z nich nawet broniłem. Praca, której nie można wykonywać zbyt długo. Dla każdego nadchodzi krytyczny moment, w którym zdaje sobie sprawę, że ma dość. Nadszedł i dla niego, więc po pięćdziesiątce postanowił przenieść się na wypoczynek do prokuratury generalnej. Instytucji, w której, jak by to powiedzieć, nikt nie zapracowuje się na śmierć. Wstałem, żeby się z nim przywitać. – Dzień dobry, panie prokuratorze. – Dzień dobry, mecenasie. Jak samopoczucie? – Świetne. To mój klient jest w tarapatach. – Który proces jest pański? – Paolicelli. Narkotyki z Czarnogóry. Zrobił wymowną minę. Pewnie, że mój klient jest w tarapatach. Wnosimy o ugodę oczywiście? Nie? Teraz jego mina wyrażała lekkie zainteresowanie. Co właściwie zamierzam zrobić w tak oczywistej sprawie? Po chwili wahania mu powiedziałem – pomijając parę szczegółów – co planuję. Powiedziałem, że Paolicelli twierdzi, że jest niewinny, a ja mu wierzę i zamierzam doprowadzić do uniewinnienia klienta. Wysłuchał mnie uprzejmie, nie odzywając się, dopóki nie skończyłem. – Jeżeli pana klient mówi prawdę, to rzeczywiście znajduje się w nieciekawej sytuacji. I nie chciałbym być w skórze jego obrońcy. Miałem odpowiedzieć, że ja też nie chciałbym być w skórze obrońcy Paolicellego, kiedy dźwięk dzwonka przerwał szmer na sali. Wchodził sąd.

30

Po drugim dzwonku weszło trzech sędziów. Nie był to zlot młodzieży, żeby tak powiedzieć. Najmłodszy z nich – Girardi – przekroczył sześćdziesiątkę, przewodniczącemu – Mirenghiemu – brakowało niewiele ponad rok do emerytury. Trzeci – Russo – zazwyczaj zasypiał kilka minut po rozpoczęciu rozprawy i budził się, kiedy nadchodził moment wyjścia. Był z tego znany i w mojej osobistej klasyfikacji sędziów godnych szacunku nie zajmował miejsc w czołówce. Z mojego punktu widzenia nie byli ani dobrzy, ani źli. Zasadniczo unikali problemów, ale w sądzie apelacyjnym zdarzali się gorsi. Lepsi też, prawdę mówiąc, ale właściwie nie miałem powodu narzekać. Szybko uwinęli się z odroczeniami i paroma ugodami, w tym jedną wniesioną przez mojego kolegę Castellana. Potem przewodniczący zapytał kancelarzystkę, czy stawiła się już więzienna eskorta z oskarżonym Paolicellim. Kancelarzystka powiedziała, że tak, stawili się i czekają w areszcie. Areszt znajduje się w podziemiach pałacu sprawiedliwości. Za każdym razem, kiedy o nim słyszę, przypomina mi się ten jedyny raz, kiedy tam byłem. Jeden z moich klientów chciał pilnie ze mną porozmawiać tuż przez rozpoczęciem rozprawy. Prokurator dał mi pozwolenie i zszedłem tam w towarzystwie strażników. Mój klient był złodziejem, który zdecydował się na współpracę, ale chciał ze mną porozmawiać przed zrobieniem tego kroku. Pamiętam ten świat, podziemny i nierzeczywisty. Korytarz z zepsutą świetlówką, która zapalała się i gasła. Po obu stronach cele, które wyglądały jak klatki dla zwierząt rzeźnych. Wnęki z koszmarów, z których nagle mogła wyłonić się szponiasta ręka. Woń wilgoci, pleśni, nafty. Przytłumione, wrogie odgłosy. Brudne ściany z obłażącą farbą. Wrażenie, że nie obowiązywały tam normalne zasady. Że istniały inne, nieznane i złowrogie. Pomyślałem, że znajdowaliśmy się niewiele metrów od tak zwanego normalnego świata, i zastanowiłem się, o ile takich podziemnych i przerażających światów otarłem się w moim życiu. Nie było to miłe uczucie, i poczułem się lepiej dopiero, kiedy wróciłem do znajomej obskurności sali rozpraw. Konwojenci zaprowadzili Paolicellego do klatki i kiedy już był w środku, zdjęli mu kajdanki przez kratę. Podszedłem, żeby się z nim przywitać, i kiedy ściskałem mu rękę, zapytałem, jak to mam w zwyczaju, czy zgadzamy się w sprawie strategii. Przytaknął, że tak, zgadzamy się. Przewodniczący powiedział, że możemy zaczynać, ja wróciłem na swoje miejsce, założyłem togę i przez moment przed formalnościami

otwierającymi pomyślałem o Natsu, o dziewczynce, o spacerze w parku. O tym, co stało się potem. Przewodniczący sam przeczytał wstępne sprawozdanie, co nie zajęło mu więcej niż pięć minut. Potem zwrócił się do mnie i do prokuratora, pytając, czy przypadkiem nie wniesiono wniosku o dobrowolne poddanie się karze. Montaruli rozłożył ręce i lekko pokręcił głową. Wstałem, poprawiając sobie togę na ramionach. – Nie, panie przewodniczący. Nie wnosimy o dobrowolne poddanie się karze, Wnoszę jednak o dopuszczenie nowych zeznań. Mirenghi zmarszczył czoło. Girardi podniósł wzrok znad akt, które studiował. Russo szukał najlepszej pozycji na drzemkę i nic nie wskazywało na to, że cokolwiek usłyszał. – Pan Paolicelli, działając zgodnie z kontrowersyjną strategią obrończą, nigdy nie został przesłuchany przed sądem. Uważamy teraz, że to był błąd. Naszym zdaniem konieczne jest zapoznanie sądu z wersją wydarzeń oskarżonego, zarówno w sprawie faktów będących sednem oskarżenia, jak i tych, które miały miejsce w późniejszym czasie. Z tego samego powodu i dla tych samych celów dowodowych wnioskujemy także o przesłuchanie świadka, pani Natsu Kawabaty, żony pana Paolicellego. Zrobiłem chwilę przerwy. Przewodniczący i Girardi mnie słuchali. Russo powoli przechylał się na jedną stronę. Wszystko szło zgodnie z planem, jak do tej pory. – Poza wnioskiem o przesłuchanie oskarżonego i przesłuchanie w roli świadka jego żony mamy jeszcze jeden wniosek. To wniosek, który jest mi bardzo ciężko przedstawić, i za chwilę wysoki sąd zrozumie dlaczego. W minionych dniach mój klient wyjawił mi pewne fakty dotyczące jego relacji z poprzednim obrońcą, a głównie dotyczące treści pewnych rozmów ze wspomnianym obrońcą. Pan Paolicelli zrelacjonował mi, i rzecz jasna zrelacjonuje tutaj przed sądem, podczas przesłuchania, że jego były adwokat dał mu do zrozumienia, iż zna osoby faktycznie odpowiedzialne za nielegalny przemyt, za który pan Paolicelli został najpierw zatrzymany, a potem skazany. Oczywista jest waga takiej informacji, której wiarygodność naturalnie będzie musiała zostać dokładnie sprawdzona. Tak samo oczywiste jest, że aby te informacje mogły być ocenione, muszą pochodzić od samego zainteresowanego, czyli mecenasa Macrìego, o którego przesłuchanie w roli świadka niniejszym wnoszę. Nie muszę wspominać, że wniosek o dopuszczenie nowych zeznań nie został ujęty we wniosku apelacyjnym, ponieważ został on zredagowany przez poprzedniego adwokata, a więc w sytuacji radykalnie odmiennej strategii obrończej. W każdym razie, jak wysoki sąd się niewątpliwie domyśla, chodzi o zastosowanie przepisów z artykułu 603, paragraf trzeci kodeksu postępowania karnego. Na podstawie zeznań, które oskarżony będzie mógł złożyć w trakcie

przesłuchania, wysoki sąd sam pozna absolutną potrzebę powołania mecenasa Macrìego na świadka. Klamka zapadła. Dopiero kiedy skończyłem mówić i przewodniczący oddał głos prokuratorowi, zdałem sobie w pełni sprawę z tego, co wprawiłem w ruch. Poza pisanymi zasadami – tymi w kodeksie i jego interpretacji – na rozprawach, w salach sądowych, obowiązują też przepisy niepisane. Tych ostatnich przestrzega się dużo bardziej surowo. Wśród nich jest jeden, który brzmi mniej więcej tak: adwokat nie broni klienta, wystawiając kolegę. Nie robi się tak, i już. Zazwyczaj ten, kto łamie te przepisy, zapłaci za to w taki czy inny sposób. Albo przynajmniej ktoś się stara, żeby za to zapłacił. Montaruli wstał i wygłosił swoją odpowiedź. – Panie przewodniczący, powiedziałbym, że mamy do czynienia – przynajmniej jeżeli chodzi o wniosek o powołanie poprzedniego obrońcy na świadka – z raczej niezwykłą hipotezą, na podstawie której mój kolega ten wniosek oparł. Pomijając stronę merytoryczną, uważam, że istnieją różnorakie przeszkody prawne przed dopuszczeniem zeznań byłego adwokata oskarżonego. Wymienię w skrócie te możliwe przeszkody prawne: po pierwsze, jeżeli dobrze zrozumiałem, ze szczątkowych informacji zaprezentowanych nam przez mecenasa Guerrieriego, sugeruje się, że mecenas Macrì prowadził swoją obronę, mając na względzie interesy odmienne od interesów swojego klienta. Jeśli tak było faktycznie, przesłuchanie obrońcy byłoby niemożliwe, ponieważ składałby on zeznania, które mogą okazać się obciążające dla niego. Po drugie uważam, że niezależnie od tego istnieje konflikt interesów, według artykułu 197 kodeksu postępowania karnego. Podsumowując, ostatecznie uważam, że rzeczony obrońca mógłby się powołać na tajemnicę zawodową, zgodnie z artykułem 200. Na podstawie wszystkich wcześniej wymienionych powodów jestem przeciwny dopuszczeniu do przesłuchania mecenasa Macrìego, jednocześnie nie wnosząc żadnego sprzeciwu w sprawie przesłuchania oskarżonego oraz jego żony. Przewodniczący szepnął coś na ucho sędziemu Girardiemu. Nawet się nie odwrócił w stronę Russa. Wstałem i poprosiłem o głos. – Panie przewodniczący, chciałbym poczynić pewne uwagi w sprawie oświadczenia pana prokuratora generalnego. – Na temat czego dokładnie, mecenasie Guerrieri? – Na temat domniemanej niedopuszczalności zeznań mecenasa Macrìego. – Jeżeli zajdzie taka konieczność, będzie mógł pan poczynić te uwagi w późniejszym terminie. Tymczasem zezwalamy na przesłuchanie pańskiego klienta oraz jego żony. Podejmiemy decyzję w sprawie wniosku po zakończeniu. Potem, zanim mógłbym coś wtrącić, podyktował kancelarzyście postanowienie. – Sąd po wysłuchaniu wniosku o przesłuchanie oskarżonego i jego żony oraz stwierdzając, że w obecnej chwili niemożliwe jest podjęcie decyzji

o dopuszczalności zeznań mecenasa Macrìego, ze względu na konieczność wysłuchania wcześniej wspomnianych zeznań w celu oceny ich znaczenia w tej sprawie, postanawia, co następuje: zezwalamy na przesłuchanie oskarżonego oraz jego żony i uzależniamy ustosunkowanie się do drugiej części wniosku od rezultatu tych zeznań. W sumie była to właściwa decyzja. Na jego miejscu zrobiłbym to samo. Przewodniczący ponownie zwrócił się do mnie. – Mecenasie Guerrieri, jak długo zajmie panu przesłuchanie klienta? Jeżeli zmieścimy się w kilku minutach, możemy zacząć teraz. W przeciwnym wypadku, ponieważ z osobistych powodów muszę wkrótce zakończyć posiedzenie na dziś, musimy je odroczyć. – Panie przewodniczący, nie sądzę, żeby zabrało nam to dużo czasu, ale uważam, że kilka minut to za mało. Lepiej będzie odroczyć przesłuchanie. Mirenghi nie skomentował, podyktował do sprawozdania odroczenie o tydzień i oznajmił, że sąd udaje się na pięciominutową przerwę. Chciałem podejść do Paolicellego, żeby mu powiedzieć, że wszystko idzie mniej więcej tak, jak się tego spodziewaliśmy, kiedy zauważyłem, że jego wzrok przesuwa się w kierunku drzwi sali. Odwróciłem się i zobaczyłem wchodzącą Natsu. Od dzieciństwa nie zdarzyło mi się tak zaczerwienić. Po raz pierwszy od czasu, kiedy to wszystko się zaczęło, wszyscy troje znaleźliśmy się w tym samym miejscu. Natsu, jej mąż i ja. Paolicelli mnie przywołał. Ociągałem się przez moment, czekając, aż rumieniec zniknie albo przynajmniej zblednie, potem podszedłem do klatki. Chciał się przywitać z żoną i potrzebował na to zgody strażników. Poprosiłem Montaruliego, żeby autoryzował krótkie widzenie zatrzymanego z żoną. Zasadniczo nie powinien – liczba widzeń jest ograniczona i mogą się odbywać tylko w więzieniu – ale w praktyce prokuratorzy, którzy nie są kompletnymi świniami, przyzwalają na te krótkie, skradzione momenty w przerwach między posiedzeniami. Natsu podeszła do klatki i Paolicelli wziął ją za ręce, przez kraty. Ściskał jej dłonie w swoich, mówiąc coś, czego na szczęście nie słyszałem. Ogarnęły mnie jednocześnie dwa uczucia – zazdrości i poczucia winy. Były bardzo odmienne od siebie, ale bolały tak samo. Musiałem wyjść z sali, żeby pozbyć się wrażenia, że wszyscy na mnie patrzą i że wiedzą, co się dzieje w mojej głowie. Kilka minut później minęli mnie strażnicy, wyprowadzając skutego kajdankami Paolicellego. Pożegnał mnie słabym uśmiechem, podnosząc do góry skute kajdankami ręce.

31

Dzień przed drugim posiedzeniem sądu poszedłem odwiedzić Paolicellego w więzieniu. Uprzedziłem go, co będzie się działo następnego dnia – zacznę od zeznań jego żony, a potem przejdziemy do jego przesłuchania – powiedziałem mu, jak powinien się zachowywać, powtórzyliśmy pytania, które mu zadam, i jego odpowiedzi. Nie trwało to długo i skończyliśmy po niecałej półgodzinie. Chowałem już dokumenty do teczki i byłem gotowy do wyjścia, kiedy Paolicelli zapytał mnie, czy mogę zostać jeszcze dziesięć minut i z nim porozmawiać. Właśnie tak powiedział: czy mógłby pan zostać jeszcze dziesięć minut i ze mną porozmawiać? Nie udało mi się ukryć zaskoczenia, które on oczywiście zauważył. – Przepraszam. Wiem, to głupie, nie wiem, co mnie naszło... Przerwałem mu niezręcznym gestem, żeby powiedzieć, że nie musi się tłumaczyć. – To wcale nie jest głupie. Wiem, że w więzieniu można się czuć strasznie samotnie. Spojrzał mi w oczy, zasłonił twarz rękoma, na parę sekund, ciężko westchnął z bólem, ale też czymś w rodzaju ulgi. – Czasami wydaje mi się, że zwariuję. Myślę, że nigdy stąd nie wyjdę. Nigdy nie zobaczę mojej córeczki, moja żona pozna kogoś i ułoży sobie życie na nowo... – Widziałem pana córkę. Pana żona przyprowadziła ją kiedyś ze sobą do kancelarii. Jest niewiarygodnie śliczna. Nie wiem, dlaczego to powiedziałem. Może był to sposób na przerwanie tego zdania i zagłuszenie mojego poczucia winy. A może jeszcze coś innego. Pewne jest to, że nie panowałem nad tym, co mówię. Nie panowałem nad tą całą sytuacją. Paolicelli szukał odpowiedzi, ale jej nie znalazł. Przygryzł usta, a oczy zaszły mu łzami. Nie odwróciłem wzroku, jak to zawsze robiłem, zamiast tego wyciągnąłem rękę przez stół i położyłem mu dłoń na ramieniu. Kiedy to robiłem, pomyślałem, ile razy fantazjowałem o dniu, w którym go dorwę. To wszystko jest bez sensu. – Jak pan spędza tutaj czas? Zanim odpowiedział, otarł oczy i pociągnął nosem. – Mam sporo szczęścia. Pracuję w izbie chorych i to mi pomaga. Część dnia upływa dosyć szybko. Potem, w wolnym czasie... Zauważył paradoks. Czas wolny. Chciał powiedzieć jakiś żart, ale potem chyba

pomyślał, że nie byłby zabawny ani nawet oryginalny. Więc tylko machnął ręką zniechęcony, zanim podjął wątek. – ...no więc, kiedy nie pracuję, próbuję trochę ćwiczyć, pompki, skłony, rozciąganie, takie rzeczy. A poza tym czytam. Jeszcze tylko tego brakowało, pomyślałem. Faszysta bibliofil. Czyżby mieli w więzieniu Juliusa Evolę? A może wybór z Mein Kampf? – Co pan czyta? – Wszystko, co mi wpadnie w ręce. Teraz czytam biografię Nelsona Mandeli. Long Walk to Freedom5. Dobry tytuł dla kogoś w mojej sytuacji. Czy pan lubi czytać, mecenasie? Pomyślałem, że powinienem mu zaproponować, żebyśmy przeszli na ty. Że ta rozmowa w trzeciej osobie jest absurdalna, biorąc pod uwagę, że tak powiem, to, co było teraz i kiedyś między nami. Tyle że on nie wiedział, co jest teraz i co było kiedyś między nami wszystkimi. I nigdy się zapewne nie dowie. – Tak, bardzo. – Co pan teraz czyta? Czytałem There Are No Accidents6. I dokładnie w momencie, kiedy odpowiadałem na jego pytanie i podawałem tytuł, wydało mi się, że wszystko nabrało wyraźnego i oczywistego znaczenia. A wręcz że to wyraźne i oczywiste znaczenie zawsze tam było, jak skradziony list Poego, i najzwyczajniej w świecie nie potrafiłem go dostrzec. Bo było zbyt oczywiste. Jego głos rozwiał wszystko, zanim znalazłem słowa, żeby utrwalić to znaczenie i je zapamiętać. – Czy to powieść? – Nie, to esej jungowskiego psychoanalityka. Pisze o przypadku, zbiegach okoliczności i o historiach, które sami sobie opowiadamy, żeby nadać znaczenie przypadkowi i zbiegom okoliczności. Dobra książka, o poszukiwaniu znaczenia i o opowiadaniach. Potem, po krótkiej przerwie, dodałem: – Lubię opowiadania. Dlaczego mu mówię takie rzeczy? Dlaczego mówię mu, że lubię opowiadania? Dlaczego mówię mu o sobie? Rozmawialiśmy dalej. Jeszcze przez chwilę o książkach, potem o sporcie. Nigdy by nie zgadł, że uprawiam boks – powiedział – nie wyglądam na to, nie mam nawet złamanego nosa. On grał w tenisa, nawet dość dobrze. Ale w więzieniu nie ma kortu, więc jego bekhend nie był już pewnie najlepszy. Rozluźnił się i żart wyszedł naturalnie. W tym momencie pomyślałem, że podczas naszego pierwszego spotkania powiedział mi, że zaczął znowu palić, ale potem już nigdy nie widziałem go z papierosem. Dlaczego, zapytałem. Nie chciał mi przeszkadzać – wyjaśnił – bo wie, że rzuciłem

palenie. Podziękowałem, ale powiedziałem, że dym papierosowy już mi nie przeszkadza. Prawie nigdy, pomyślałem. Kiwnął głową i dodał, że tak czy inaczej nie będzie palił podczas naszych spotkań. Tak woli. Od palenia przeszliśmy do muzyki. – Muzyka jest jedną z tych rzeczy, których najbardziej mi brakuje. – Słuchać czy grać? Uśmiechnął się, wzruszając lekko ramionami. – Nie, nie. Słuchać. Bardzo bym chciał grać na jakimś instrumencie, ale nigdy nie próbowałem. Jest tyle innych rzeczy, których nigdy nie próbowałem, ale cóż, zostawmy to. Nie, lubię słuchać muzyki. Lubię jazz. – Jaki jazz pan lubi? – Pan też lubi muzykę? – Trochę. Słucham jej dużo, mimo że nie jestem pewien, czy zawsze ją rozumiem. – Lubię każdy jazz, ale tutaj, w więzieniu, brakuje mi przede wszystkim klasycznych kawałków, których słuchałem już w młodości. Chcesz powiedzieć, kiedy byłeś faszystowskim bojówkarzem i malowałeś swastyki na murach? A wiedziałeś ty, że jazz to muzyka czarnych? Jak to się ma do rasy wybranej i całej reszty pierdół? – Mój ojciec był wielkim miłośnikiem jazzu i miał fantastyczną kolekcję starych płyt. Nawet nagrania z lat pięćdziesiątych, bardzo rzadkie. Teraz należą do mnie i mam jeszcze prawdziwy gramofon, żeby je odtwarzać. Ta kolekcja płyt była pewnie w jednym z pokoi, w których nie byłem, pomyślałem. Wrócił do mnie zapach tamtego domu. Zabolało. – Ma pan jakiś ulubiony kawałek? Znów się uśmiechnął, patrząc w dal i kiwając głową. – Jasne, że mam. On the Sunny Side of the Street. Jeżeli stąd wyjdę, jedną z pierwszych rzeczy, jakie zrobię, będzie odsłuchanie starego nagrania radiowego. Satchmo, grający i śpiewający w studiu RAI we Florencji, zdaje się w 1952 roku. Myślę o tym kawałku z szumami sprzed tylu lat i przechodzi mnie dreszcz. Zaczął cicho gwizdać On the Sunny Side of the Street bez jednej fałszywej nuty i przez moment zapomniał o mnie i o wszystkim innym, wypełniając muzyką ten obskurny i cichy pokój. W mojej głowie kłębiły się pytania. Kim ty, do cholery, jesteś? Naprawdę byłeś przy tym, kiedy ten chłopak umierał od ciosów nożem? Nadal jesteś faszystą? Jak to możliwe, żebyś był faszystą, jeśli lubisz jazz? Jak to możliwe, żebyś lubił książki? Kim ty jesteś? Nawet nie zauważyłem, kiedy muzyka rozwiała się, razem z moimi myślami i pytaniami bez odpowiedzi. Niektóre z rzeczy, których byłem pewien, rozwiały się już dawno. Paolicelli powiedział mi, żebym już szedł, że nadużył już mojej uprzejmości i że

jest mi bardzo wdzięczny za rozmowę. Zrobiłem mu tym ogromną przyjemność. Odpowiedziałem, że przyjemność była obustronna. Nie kłamałem. – A więc do jutra, w sądzie. – Do jutra. I dziękuję. Za wszystko. Za wszystko. No cóż.

32

Z więzienia poszedłem prosto do kancelarii, gdzie byłem umówiony z Natsu. Powiedziałem jej mniej więcej to samo co jej mężowi. Jak potoczy się posiedzenie sądu, jak powinna się zachowywać i całą resztę. Przed wizytą w więzieniu, przed rozmową z Paolicellim, chciałem zapytać Natsu, czy możemy zobaczyć się wieczorem. Ale po tej rozmowie nie miałem już na to ochoty. Czułem mieszankę czułości, wstydu i nostalgii. Pomyślałem, że byłoby dobrze, gdyby ta twarda gruda bólu po Marghericie, która tkwiła głęboko we mnie, zniknęła jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Wspaniale byłoby, gdybym mógł zakochać się bez pamięci w Natsu. Pomyślałem, że dobrze by było marzyć o przyszłości, o wspólnie spędzonych dniach i nocach. O tylu rzeczach. To miało zapewne związek nie tyle z nią co z samą ideą miłości i życia, w którym nie ma miejsca na zniechęcenie. Ale to niemożliwe. Więc kiedy skończyliśmy rozmawiać, powiedziałem jej, że jest piękniejsza niż zwykle, obszedłem biurko, pocałowałem ją w policzek i powiedziałem, że będę pracował do późna. Popatrzyła na mnie długo, jakby nie do końca zrozumiała. Jak mogłem ją zresztą winić? W końcu też pocałowała mnie w policzek i wyszła. Wieczór upłynął mi rutynowo, może trochę bardziej melancholijnie. Powrót do domu, boksowanie w worek, prysznic, kanapka, piwo. To nie był wieczór, który spędza się w domu, więc postanowiłem pójść na film. W „Esedrze” pokazywali Długie pożegnanie Altmana. Dojście do tego starego kina zajęło mi dwadzieścia minut, szedłem szybkim krokiem przez ulice tak puste i wietrzne, że niemal wzbudzały strach. Bileter nie ucieszył się na mój widok i nie próbował tego ukryć. Zawahał się nawet na moment, zanim wziął banknot, który przed nim położyłem, i pomyślałem, że zaraz poprosi mnie, żebym sobie poszedł, bo jestem jedynym widzem i przeszkodą do wcześniejszego zamknięcia kina. W końcu wziął pieniądze, oderwał bilet i dał mi go niechętnie razem z resztą. Wszedłem do kompletnie pustej sali. Nie wiem, czy brak ludzkich zapachów zaostrzył mój węch, czy też kino potrzebowało porządnego sprzątania, ale wyraźnie poczułem zapach obić foteli i kurzu, który się w nie wgryzł. Usiadłem, rozejrzałem się dookoła, pomyślałem, że to idealna sceneria odcinka Strefy mroku. Przez kilka chwil powstrzymywałem impuls, żeby wstać i upewnić się,

że bileter nie przeistoczył się w gigantycznego ludzkożernego skorupiaka i że wszystkie wyjścia awaryjne nie zmieniły się w tunele w czasoprzestrzeni prowadzące do Innego Wymiaru. Potem weszła jakaś kobieta. Usiadła blisko wyjścia, jakieś dziesięć rzędów za mną. Żeby na nią spojrzeć, musiałbym się specjalnie obrócić, a to mogłoby wyglądać podejrzanie, gdybym zrobił to zbyt demonstracyjnie. Więc mogłem sobie wyrobić tylko mgliste pojęcie, zanim zgasły światła i zaczął się film. Średniego wzrostu, okutana w wielki szal albo poncho, bardzo krótkie włosy, wyglądała, jakby była mniej więcej w moim wieku. Podczas pierwszej części nie zwracałem za bardzo uwagi na to, co się dzieje na ekranie, zresztą widziałem ten film już dwa razy. Myślałem o tym, że chciałbym z nią porozmawiać. Chciałbym porozmawiać z nią podczas przerwy, a potem, po seansie, zaprosić ją na drinka. Zakładając, że nie wyjdzie podczas pierwszej części, wygnana niepokojem tej pustej i trochę strasznej sali. I z obawy, że drugi widz – który odwrócił się parę razy za dużo, żeby na nią spojrzeć – jest maniakiem seksualnym. Nie wyszła przed przerwą. Zdjęła poncho albo szal i siedziała wygodnie, ale oczywiście nie odważyłem się podejść do niej i zacząć rozmowy. Podczas drugiej części filmu pomyślałem, że dobrym punktem wyjścia może być obecność na ekranie młodego Schwarzeneggera. Widziała pani? Młody Schwarzenegger. Trudno uwierzyć, że został gubernatorem Kalifornii. No dobra, beznadziejne, ale dla kinomanki – a kurczę, jeśli ktoś idzie sam do kina na Długie pożegnanie o tej porze, jest kinomanem – gadka typu „pierwsze role aktorów wtedy nieznanych, którzy potem stali się bardzo sławni” nie jest taka zła. Kiedy zapaliły się światła, a operator brutalnie ucinał napisy końcowe, wstałem zdecydowany. Nigdy nie potrafiłem podrywać dziewczyn, ale teraz byłem już duży – powiedzmy – i mogłem spróbować. W końcu, co mogło mi się stać? Nic, do diaska. Ale jej już nie było. Kino było znowu puste. Pospieszyłem do wyjścia, myśląc, że wstała tuż przed włączeniem się świateł. Ale na ulicy nikogo nie było. Wiatr, jeszcze silniejszy niż wcześniej, kręcił młynki kurzem. Jak we śnie albo jakimś widziadle pięć bezdomnych psów przeszło gęsiego na drugą stronę ulicy i zniknęło za rogiem. Podniosłem kołnierz płaszcza, wsadziłem ręce do kieszeni i poszedłem do domu.

33

Następnego dnia obudziłem się cały zdrętwiały i ból nie przeszedł nawet po codziennych ćwiczeniach rozciągających. Nie muszę mówić, że nie byłem w najlepszym humorze, kiedy szedłem do sądu apelacyjnego. Mój humor pogorszył się, kiedy wchodząc na pełną już i przegrzaną salę, zobaczyłem, że prokuratorem na tym posiedzeniu jest Porcelli. Prokurator Porcelli miał osobowość i charyzmę kalmara. W dodatku, spowity w togę, wysoki i ze swoją małą główką, fizycznie też przypominał ogromnego, bezużytecznego morskiego bezkręgowca. Którego nic nie obchodzi. Wszystko w nim mówiło o niemal nieludzko mdłej obojętności. Przynajmniej nie będzie robił problemów podczas rozprawy, pomyślałem, odkładając tę kwestię na bok, podczas gdy sędziowie wchodzili na salę. Urzędnik sądowy wywołał Natsu, która czekała w pokoju dla świadków. Weszła i rozejrzała się dokoła, trochę zdezorientowana. Urzędnik sądowy zaprowadził ją przed sędziów. Wszyscy na nią patrzyli. – Zanim zaczniemy, przepisy zobowiązują mnie do uprzedzenia pani, że jako żona oskarżonego ma pani prawo do odmowy składania zeznań – powiedział Mirenghi. – Jeżeli jednak postanowi pani nie korzystać z tego prawa, jest pani zobowiązana do mówienia prawdy jak wszyscy inni świadkowie. Czy nadal chce pani zeznawać? – Tak, panie przewodniczący. – Dobrze. Proszę więc przeczytać przysięgę. Natsu wzięła laminowaną kartkę, którą podał jej urzędnik sądowy, i przeczytała pewnym głosem. – Świadoma odpowiedzialności moralnej i prawnej, jaka wiąże się z moim zeznaniem, zobowiązuję się mówić całą prawdę i nie ukrywać nic, co jest mi wiadome. – Proszę, mecenasie Guerrieri, może pan zadawać pytania. – Dziękuję, panie przewodniczący. Pani Paolicelli, wie już pani oczywiście, jaki jest przedmiot pani zeznań. Pominę wstęp i zapytam, czy to pani zaraz po aresztowaniu zleciła mecenasowi Macrìemu obronę pani męża? – Tak. – Czy znała pani mecenasa Macrìego, kiedy postanowiła mu zlecić sprawę? – Nie. – Z jakich powodów go pani w takim razie wybrała? – Został mi polecony.

– Przez kogo został polecony? Natsu przez chwilę milczała, jakby chciała uporządkować myśli. Potem odpowiedziała. – To było dzień po aresztowaniu mojego męża. Wychodziłam z domu, kiedy podszedł do mnie jakiś chłopak. Powiedział, że wysłali go przyjaciele mojego męża, i dał mi karteczkę z nazwiskiem i numerem telefonu komórkowego Macrìego. Powiedział mi, żebym go jak najszybciej wyznaczyła i że to on wyciągnie mojego męża z kłopotów. – Co pani odpowiedziała? – Nie pamiętam dokładnie, co powiedziałam, to znaczy nie pamiętam dokładnych słów, ale próbowałam poprosić go o jakieś wyjaśnienie. – Dlaczego mówi pani: próbowałam? – Ponieważ powiedział, że musi iść. Pożegnał się, podszedł do samochodu, który czekał na niego jakieś dziesięć metrów dalej, i odjechał. – Czy zapisała pani numer rejestracyjny? – Nie, nawet o tym nie pomyślałam. Byłam zbyt zaskoczona i oszołomiona. – Czy pani go kiedyś później widziała? – Nie. – Czy byłaby pani w stanie go rozpoznać, gdyby go pani zobaczyła? – Sądzę, że tak, ale nie jestem pewna. – Czy powiedziała pani o tym mężowi? – Oczywiście. – I co powiedział? – Był jeszcze bardziej zaskoczony niż ja. Nie miał pojęcia, kim był ten chłopak, nie mówiąc o tym, kto go przysłał. – Mam jeszcze kilka pytań, proszę pani. Czy mogłaby nam pani powiedzieć, w jakich okolicznościach odzyskała pani zarekwirowany samochód? – Tak. Mecenas Macrì powiedział, że musimy złożyć wniosek o zwrot samochodu. Powiedział, że jest on moją własnością, a ja nie mam nic wspólnego ze sprawą, i że w takim razie muszą mi go oddać. I faktycznie, złożył wniosek i po paru dniach oznajmił, że prokurator podpisał zgodę na jego zwrot. – Co się stało potem? – Rozmawialiśmy przez telefon i zapytałam, jak mam odebrać samochód. Powiedział mi, że mam się niczym nie przejmować. On za parę dni osobiście odbierze wóz. – Czy tak się stało? – Tak, dostarczył mi go osobiście pod dom. – Ostatnie pytanie, proszę pani. Czy pani zapłaciła mecenasowi Macrìemu? – Nie, powiedział, że nie ma takiej potrzeby, że najwyżej, już po wszystkim, będziemy mogli dać mu prezent.

– Nigdy mu pani nie zapłaciła, nie zwróciła mu pani nawet kosztów? – Nie. – Czy powiedział pani, że jest ktoś inny, kto wziął na siebie opłacenie jego honorarium? – Nie, mnie nie. Sądzę, że powiedział to mojemu mężowi. – Dziękuję. Nie mam więcej pytań. Przewodniczący zapytał prokuratora, czy ma jakieś pytania. Tamten pokręcił głową ze znużeniem. Girardi powiedział Natsu, że może usiąść. Wszyscy na nią patrzyli, kiedy przechodziła te parę metrów do krzesełek dla publiczności, i przez moment poczułem rodzaj absurdalnej dumy. Potem przypomniałem sobie, że nie mam żadnego powodu do dumy ani żadnego prawa. Strażnicy przyprowadzili Paolicellego przed oblicze sądu i ustawili się wokół niego regulaminowo. Przewodniczący polecił mu podać swoje dane i z groteskową drobiazgowością kazał mu podkreślić, że mieszka w Bari, ale że jest obecnie zatrzymany i musi podać więzienie jako miejsce tymczasowego pobytu. Potem poinformował go o prawie do odmowy składania wyjaśnień i spytał, czy chce z niego skorzystać, czy chce poddać się przesłuchaniu. Rutyna. – Tak, panie przewodniczący, chcę zeznawać. – Może pan przejść do zadawania pytań, mecenasie Guerrieri. – Dziękuję, panie przewodniczący. Panie Paolicelli, moje pierwsze pytanie będzie bardzo proste. Czy jest pan winny, czy niewinny zarzucanych mu czynów, za które został najpierw zatrzymany, a potem skazany w sądzie pierwszej instancji? – Niewinny. – Przede wszystkim, czy może pan wytłumaczyć wysokiemu sądowi, dlaczego, po odnalezieniu w pańskim aucie dużej ilości środków odurzających, zadeklarował pan, co następuje: Przyjmuję do wiadomości fakt odnalezienia kokainy w ilości 40 kilogramów w moim samochodzie. W związku z tym dobrowolnie oświadczam, że narkotyki są moją wyłączną własnością i że moja żona, Natsu Kawabata, której pełne dane zostały podane w innych dokumentach, nie ma żadnych powiązań z aktem nielegalnego przemytu, będącym wyłączną odpowiedzialnością niżej podpisanego. Środki odurzające umieściłem w samochodzie bez wiedzy mojej żony. Nie zamierzam wskazywać osób, od których zakupiłem wcześniej wymienione środki odurzające... i tak dalej? Paolicelli wziął głęboki oddech i usiadł wygodniej, zanim odpowiedział. – Byłem z moją żoną i córką. Celnicy powiedzieli, że będą musieli aresztować nas oboje, ponieważ nie wiadomo, do którego z nas należą narkotyki. Jechaliśmy tym samym samochodem, jesteśmy małżeństwem, najprawdopodobniej jesteśmy w zmowie, jesteśmy wspólnikami. A więc muszą nas oboje aresztować. – Co się wtedy stało?

– Wpadłem w panikę. To znaczy, już byłem przestraszony, ale myśl, że mogliby zatrzymać także moją żonę, że musielibyśmy powierzyć naszą córkę komuś obcemu, to wszystko mnie przerażało. Prosiłem ich, błagałem, żeby nie wciągali w to mojej żony, która nie miała pojęcia o narkotykach. – A pan miał o nich pojęcie? – Nie, ale zdałem sobie sprawę, że nie mam wyjścia, że znalazłem się w potrzasku. Więc przede wszystkim chciałem chronić moją żonę i córkę. Chcę powiedzieć: nie miałem wyboru. Albo aresztują nas oboje, albo tylko mnie. – Proszę mówić dalej. – Policjanci powiedzieli mi, że tylko w jeden sposób mogę się upewnić, że moja żona nie zostanie w to zamieszana. Muszę powiedzieć, że narkotyki są moje, tylko moje, i że przewoziłem je bez jej wiedzy. Tylko tak przekonam ich, żeby zostawili ją w spokoju. Mogli uzasadnić... – Jasne, mogli podać uzasadnienie w protokole zatrzymania, dlaczego aresztowali pana, a żony nie. Również dlatego że samochód był zarejestrowany na nią, prawda? – Tak, samochód należy do niej. – Tak więc pan złożył to oświadczenie i pańska żona została wypuszczona, zaś pana aresztowano. Na początku przesłuchania oświadczył pan, że jest niewinny. Czy można powiedzieć zatem, że złożył pan tamte zeznania jedynie po to, żeby jej w to nie mieszać? – Tak. Narkotyki nie były moje. Dowiedziałem się, że znajdują się w naszym samochodzie, kiedy znalazła je policja. – Czy jest pan w stanie wytłumaczyć albo domyślić się, kiedy narkotyki zostały podłożone do pańskiego samochodu? To było pytanie, któremu prokurator mógł się teoretycznie sprzeciwić. W zasadzie pytanie o osobiste opinie lub domysły jest niedozwolone. Ale to był szczególny przypadek, a zresztą kalmar znajdował się w sądzie jedynie ciałem. Nie dał nawet znaku, że coś zwróciło jego uwagę. Dzięki temu Paolicelli mógł udzielić odpowiedzi. Powiedział o parkingu hotelowym, o kluczykach, które zostawiał portierowi, o tym, jak łatwo byłoby podłożyć w nocy narkotyki do samochodu. Odpowiadał jasno, prosto i naturalnie. To wprawdzie niewiele znaczy, ale sprawiał wrażenie kogoś, kto mówi prawdę. Kiedy wyczerpaliśmy temat Czarnogóry, przeszliśmy do sprawy Macrìego. Powtórzyliśmy krótko to, co już mówiła Natsu, a potem skoncentrowaliśmy się na rozmowach w areszcie. – Co powiedział panu Macrì, kiedy pan go zapytał o ludzi, którzy przyszli do pana żony? – Powiedział, żebym się tym nie przejmował, że to przyjaciele, którzy poprosili go, żeby mi pomógł.

– Czyi przyjaciele? – Nie wiem. Powiedział przyjaciele i nic więcej. – Ale pan zrozumiał, o kim mówi? – Absolutnie nie. – Macie albo mieliście panowie wspólnych przyjaciół? – Nie. – Czy pan powiedział mecenasowi Macrìemu, że jest pan niewinny? – Nie. – Dlaczego? – Bo odniosłem wrażenie, że on to doskonale wie. – Skąd to wrażenie? – Powiedział mi kilka razy: wiem, że jesteś niewinny, stało się nieszczęście, ale zobaczysz, wszystko załatwimy. Niedokładnie takimi słowami, ale sens był taki. – Co powiedział panu mecenas Macrì przed wstępnym przesłuchaniem przez prokuratora? – Poradził mi, żebym skorzystał z prawa do odmowy składania wyjaśnień. – Dlaczego? – Powiedział, że jest ryzyko, że pogorszę sytuację. Dodał też, że nie mam się czym martwić, że on się wszystkim zajmie. Mam tylko być cierpliwy. – Zapewnił pana, że uda mu się doprowadzić do pana zwolnienia? – Nie. Tego nigdy nie powiedział. Wiele razy powtórzył jednak, że jeżeli mu zaufam, jeżeli będę cierpliwy, uzyska dla mnie bardzo niski wymiar kary. Mówił to tak, jakby miał właściwe dojścia... nie wiem, czy jasno się wyrażam. – Wyraża się pan jasno – powiedziałem, patrząc na sędziów. – Zawierzył pan kompletnie temu nieznanemu adwokatowi, który pojawił się w pańskim życiu w niejasnych okolicznościach. Czy może pan wytłumaczyć dlaczego? – Czułem się – czuję się – jakbym znajdował się w potrzasku. Macrì sprawiał wrażenie, że wie, co robi, że wie różne rzeczy... nie umiem tego wytłumaczyć... jakby naprawdę był w stanie osiągnąć to, co obiecywał. – Nie znał pan żadnego zaufanego adwokata, który mógłby pracować z Macrìm? – Nie znałem nikogo, komu bym wystarczająco ufał. Jak już powiedziałem, Macrì zdawał się dawać do zrozumienia... Interweniował przewodniczący. – Nie może pan opowiadać nam o swoich osobistych wrażeniach. Proszę przedstawić nam fakty, a osobiste opinie i domysły zachować dla siebie. – Z całym szacunkiem, panie przewodniczący, oskarżony tłumaczył właśnie, z jakiego powodu... – Mecenasie, już podjąłem decyzję. Proszę zadać następne pytanie. W rzeczywistości już powiedział to, co chciałem. Na ile się to przyda, to zupełnie inna kwestia. Teraz mogłem przejść do podsumowania. Kazałem Paolicellemu

opowiedzieć o ostatnim spotkaniu z Macrìm w więzieniu i o kłótni między nimi. Poradziłem mu, żeby trochę złagodził ton, opowiadając o tym spotkaniu, a zwłaszcza żeby nie wspominał o pogróżkach Macrìego. Nie chciałem, żeby sąd odrzucił mój wniosek o przesłuchanie Macrìego – prawidłowo i definitywnie zamykając naszą sprawę – motywując to niemożnością powołania na świadka kogoś, czyje zeznania mogły być dla niego potencjalnie obciążające. Paolicelli dobrze się spisał. Opowiedział o wszystkim jak trzeba, jeszcze raz dając do zrozumienia, że w zachowaniu Macrìego było coś dziwnego, ale nie przesadzając, nie oskarżając go o nic wprost. Kiedy skończył mówić o tym spotkaniu, pomyślałem, że dotychczas zrobiliśmy wszystko, co możliwe. Najtrudniejsze było przed nami. Paolicelli został odprowadzony do klatki i przewodniczący, po ostentacyjnym sprawdzeniu godziny, zwrócił się do mnie. – Mamy jeszcze nierozstrzygnięty wniosek o dopuszczenie zeznań poprzedniego adwokata pana klienta. Czy pozostaje pan przy nim, mecenasie? Wstałem i gestem, który stał się już niemal mimowolnym odruchem, poprawiłem togę na ramionach. Oświadczyłem, że tak. Zeznania te mają dla nas ogromną wagę i uważam, że po tym, co usłyszeliśmy podczas tego posiedzenia, powinno to być oczywiste. Bardzo krótko wyjaśniłem obiekcje, jakie prokurator wysunął podczas wcześniejszego posiedzenia w sprawie dopuszczalności tych zeznań, i spróbowałem wytłumaczyć, dlaczego te zastrzeżenia nie powinny być brane pod uwagę. Potem sąd udał się na naradę.

34

Przewodniczący powiedział, że narada nie potrwa dłużej niż dwadzieścia minut. Wrócili po półtorej godziny, kiedy już się zastanawiałem – jak już wcześniej przy podobnych okazjach – czy rzeczywiście nie są w stanie przewidzieć, jak długo będą pracować, czy robią to celowo. Jako pokaz siły, złośliwy i bez mała świadomy. Mirenghi usiadł, sprawdził, czy sekretarz siedzi na swoim miejscu, spojrzał na mnie i na gigantycznego kalmara, żeby się upewnić, że my też zajęliśmy swoje miejsca, włożył okulary i przeczytał postanowienie. „W odniesieniu do wniosku obrony o dopuszczenie nowych zeznań i po wysłuchaniu opinii prokuratora generalnego sąd orzeka, co następuje. Nie istnieją żadne przeszkody natury formalnej przed dopuszczeniem do zeznań byłego obrońcy pana Paolicellego w charakterze świadka. Biorąc pod uwagę zastrzeżenia wysunięte przez prokuratora oraz następujące po nich uwagi obrony, oświadczamy, że: Po pierwsze. Wziąwszy pod uwagę wersję zdarzeń przedstawioną przez obronę, która stała się podstawą oceny dopuszczalności wniosku, zeznania mecenasa Macrìego nie mogą się koncentrować na zachowaniu adwokata, ale na znanych mu faktach; w tych granicach zeznania świadka są dopuszczalne. Po drugie. Nie występuje konflikt interesów w zakresie określonym artykułem 197 kodeksu procedury sądowej. Mecenas Macrì nigdy nie prowadził dochodzenia na rzecz obrony i nie odnosi się do niego żaden inny warunek przedstawiony w tymże artykule. Po trzecie. Świadek może powołać się na tajemnicę zawodową w trakcie składania zeznań, ale nie jest ona przeszkodą do zeznań. Na tej podstawie uznajemy wniosek o przesłuchanie mecenasa Macrìego w charakterze świadka za przyjęty”. Przewodniczący zakończył czytanie postanowienia podaniem daty następnego posiedzenia i innymi formalnościami, następnie uznał posiedzenie za zakończone. Kiedy sędziowie wstawali, żeby wyjść, podszedłem do klatki, czując na sobie spojrzenie Natsu. Powiedziałem Paolicellemu, że poszło dobrze, możemy być zadowoleni. Nie wspomniałem mu o tym, co pomyślałem chwilę wcześniej, po jego przesłuchaniu. Najtrudniejsza część była przed nami.

35

Telefon zadzwonił po południu, kiedy przyjmowałem klienta. Maria Teresa odezwała się na linii wewnętrznej i zanim zdążyłem jej powiedzieć, że proszę, by mi nie przeszkadzała, kiedy przyjmuję klientów, poinformowała mnie, że to mecenas Corrado Macrì z Rzymu. Przez kilka sekund się nie odzywałem. Pamiętam, że pomyślałem dokładnie: cholera, dlaczego nie przyszło mi do głowy, że może do mnie zadzwonić? – Dobrze, połącz go – przykryłem słuchawkę dłonią i zapytałem klienta, który siedział naprzeciwko mnie, pana Martinellego, emeryta o tępym wyrazie twarzy, któremu leśnictwo zarekwirowało domek, nielegalnie wybudowany w samym środku lasów chronionych, czy może mi wybaczyć na kilka minut, chodzi o bardzo pilną sprawę. Chciałem przez to powiedzieć, żeby był tak uprzejmy i wyszedł z mojego gabinetu na kilka minut, ale on nie zrozumiał, powiedział, żebym się nim nie przejmował, i nie ruszył się ze swojego miejsca. – Tak, słucham? Milczenie, hałasy w tle. Pewnie dzwonił z samochodu. Potem odezwał się dość głęboki i miękki głos. Z ledwie uchwytnym akcentem kalabryjskim, zupełnie nie takim, jakiego się spodziewałem na podstawie moich wyobrażeń. – Kolega Guerrieri? – Kto mówi? – Pański kolega Macrì, z Rzymu. Też mi kolega. – Słucham pana. Znowu milczenie, ale krótkie. Dość szybko postanowił, że nic go to nie obchodziło, że zwracam się do niego per pan. – Słuchaj, nie będę owijać w bawełnę. Dostałem dzisiaj list z kancelarii sądu w Bari. Wezwanie do składania zeznań w charakterze świadka w procesie niejakiego Paolicellego, którego broniłem w pierwszej instancji, jak wiesz. Powiedziałbym, że „broniłem” to niezbyt odpowiednie słowo. Powiedzmy, że udupiłeś go w pierwszej instancji. – Dowiedziałem się, że teraz ty go reprezentujesz, i chciałem się ciebie zapytać, po co mnie pozwali. To sprawka prokuratora? Ledwie dosłyszalna nuta zaniepokojenia w miękkim głosie. Nie wiedział, dlaczego został wezwany. A więc jeszcze nie wiedział, że to mnie może za to podziękować. Najbardziej rozrywkowa część naszej rozmowy była przed nami.

– Macrì, słuchaj – do cholery z „panem”, to i tak było beznadziejne – musimy wyjaśnić kilka szczegółów... – Guerrieri, przepraszam, my, to znaczy kto? Nuta zaniepokojenia nabrała agresywnego odcienia. – Ja i mój klient... – Ty i twój klient? Niby Paolicelli? Mówisz mi, że to ty wnioskowałeś o wezwanie mnie? – Jak już ci mówiłem, musimy wyjaśnić kilka szczegółów... – Co ty, kurwa, mówisz? Kazałeś mnie pozwać? Kolegę? No właśnie. Skończyła się faza odcieni. Instynktownie przycisnąłem słuchawkę do ucha i rzuciłem okiem na mojego klienta. Z nikłym zainteresowaniem patrzył na oprawioną reprodukcję obrazu Domenica Cantatorego, którą powiesiłem w kancelarii parę tygodni wcześniej. – Słuchaj, nie jestem przyzwyczajony do rozmawiania z kimś, kto podnosi głos – pomyślałem, że wygaduję kompletne pierdoły – a poza tym sądzę, że zdajesz sobie sprawę, że nie powinniśmy kontynuować tej rozmowy. Jestem obrońcą w procesie, w którym ty, czy ci się to podoba, czy nie – słowa „czy ci się to podoba, czy nie” sprawiły mi małą, podłą przyjemność – będziesz musiał stawić się na sali sądowej i złożyć zeznania jako świadek. Kiedy pojawisz się na sali... – Przyjdziesz na salę? Czy tobie kompletnie odbiło? – teraz niemal krztusił się z wściekłości. – Czy ci się mózg zlasował? Czy ty myślisz, że przyjadę odstawiać pajaca przed sądem apelacyjnym? Wbij sobie dobrze do głowy, że za cholerę nie przyjadę do Bari na te pierdoły. Przez moment nic nie mówiłem, nie mogąc się zdecydować między dwoma rodzajami odpowiedzi. Potem wziąłem głęboki oddech i odpowiedziałem pozornie spokojnym tonem. – Myślę, że to byłby bardzo zły pomysł, gdybyś się nie stawił. Jeżeli w dniu rozprawy nie będzie cię w sądzie, poproszę przewodniczącego o nakaz doprowadzenia cię przez karabinierów. Nie wiem, czy wyrażam się jasno. Milczenie. Hałasy w tle. Wydawało mi się, że słyszę jego ciężki oddech, ale może to sobie tylko wyobraziłem. Tak jak przez sekundę wyobrażałem sobie mordercze myśli, które musiały mu przychodzić do głowy. Postanowiłem skorzystać z okazji. – Teraz musisz mi wybaczyć, ale mam klienta... Obudził się w tym samym momencie. Powiedział, że nie wiem, z kim mam do czynienia, i że powinienem bardzo na siebie uważać. To była ostatnia rzecz, jaką usłyszałem, zanim odłożyłem słuchawkę nie do końca opanowanym gestem. Jak ktoś, kto zamyka za sobą drzwi, uciekając przed pogonią. – Wszystko w porządku, mecenasie? – zapytał mnie klient z błyskiem zaciekawienia i nawet cieniem zaniepokojenia na twarzy. – Wszystko w porządku – odpowiedziałem i musiałem się zmusić, żeby nie

wchodzić w szczegóły, co, dobrze to wiedziałem, byłoby tylko udawaniem chojraka. Wszystko w porządku jak cholera. Zdałem sobie sprawę, że trzęsą mi się ręce, więc położyłem je na biurku i starałem się ich nie podnosić, żeby nie robić z siebie widowiska przed panem Martinellim. W jakie przeklęte kłopoty ja się pakuję?

36

Tamtego wieczoru, wychodząc z kancelarii, rozglądałem się dookoła. W prawo, w lewo, rzut oka w bramę starego budynku po drugiej stronie ulicy, na wypadek gdyby pospiesznie nasłany przez Macrìego zabójca się tam ukrył. Potem wzruszyłem ramionami i ruszyłem. Ja już się nadaję na pacjenta jakiegoś szpitala psychiatrycznego, powiedziałem pod nosem, próbując zbagatelizować sytuację. W rzeczywistości czułem się paskudnie. Nie lubię tego poczucia niepewności i bezbronności. Ale w końcu co ten skurwysyn może mi zrobić? Przecież nie może mnie naprawdę kazać zastrzelić. Nie może, prawda? Narobił szumu ze strachu, bo wpadł w tarapaty i najwyraźniej ma się czego bać. No tak, ale co robią mafiosi, kiedy mają się czego bać? Przechodzą do działania, rzecz jasna. Takie chaotyczne myśli przychodziły mi do głowy całą drogę do domu. Potem mi się znudziło. Na szczęście już tak mam, że wszystko mnie szybko nudzi. Nawet strach. Pomyślałem, że jak na mój gust, Macrì może spadać na drzewo, razem ze swoimi kumplami. W każdym razie jutro, na wszelki wypadek, zadzwonię do Tancrediego.

37

Tancredi tego dnia rano był świadkiem. Jak zwykle składał zeznania w procesie w sprawie gwałtu na małej dziewczynce. Jak zwykle. Też określenie na pewne rzeczy. Czasami zastanawiałem się, jak Carmelo radzi sobie z zajmowaniem się na co dzień tą całą ohydą od tak dawna. Kiedy mnie się czasami zdarzało reprezentować z powództwa cywilnego molestowane dzieci, miałem wrażenie, że błądzę w ciemnościach, w korytarzach pełnych robactwa i innego obrzydlistwa. Nie widać ich, ale istnieją i cały czas czujesz ich ruchy blisko twoich stóp, ich odór, oślizgły dotyk na twarzy. Kiedyś postanowiłem go zapytać, jak to, do cholery, wytrzymuje. Kiedy zadałem pytanie, po jego twarzy przemknął stalowy, posępny błysk. Przelotny, ledwo dostrzegalny i niemal przerażający. Potem to przeszło, udał, że się zastanawia i powiedział coś banalnego i oczywistego. Typu, że ktoś musi to przecież robić, że niewielu policjantów chce pracować w tym wydziale i tym podobne. Wszedłem na salę rozpraw. Tancredi siedział na miejscu dla świadków, a młody, gruby adwokat, którego nie znałem, prowadził przesłuchanie. Usiadłem, żeby na niego zaczekać i przy okazji zobaczyć przedstawienie. – W odpowiedzi na pytania prokuratora powiedział pan, że mój klient czaił się w pobliżu szkoły podstawowej i tak dalej. Czy może pan wytłumaczyć, skąd pan wiedział, że się czaił? Użył pan bardzo specyficznego określenia i chciałbym, żeby je pan uzasadnił. Co oskarżony robił? Chował się za samochodami, używał lornetki, co dokładnie? Grubasek zakończył pytanie z uśmieszkiem. Jestem pewien, że musiał się powstrzymać, żeby nie spojrzeć porozumiewawczo na swojego klienta, który siedział obok niego. Tancredi patrzył na niego przez chwilę. Wyglądał, jakby się wahał, jakby szukał odpowiednich słów, żeby odpowiedzieć. W rzeczywistości wiedziałem doskonale, że udaje i że ten pozornie niewinny wyraz twarzy jest miną kota, który zaraz upoluje mysz. Grubą mysz. – Tak, a więc... podejrzany, czyli dzisiejszy oskarżony, przyjeżdżał pod szkołę około godziny dwunastej dwadzieścia i zajmował pozycję na rogu naprzeciwko. Dzieci pojawiały się parę minut później. Obserwował ich wyjście i zostawał tam, dopóki wszystkie nie wyszły. – Zawsze na chodniku po drugiej stronie.

– Tak, już to powiedziałem. – Nigdy nie przeszedł przez ulicę, nie podszedł do jakiegoś dziecka? – Nie w tygodniu, w którym był pod naszą obserwacją. Później wyszły na jaw nowe fakty... – Przepraszam, ale teraz interesuje nas tylko to, co widzieliście i czego nie widzieliście w tamtym tygodniu. Czy w okolicach szkoły znajduje się bar? – Tak, bar Stella di Mare. – Czy w czasie waszej obserwacji mój klient kiedykolwiek wchodził do tego baru? – Rzecz jasna nie zawsze byłem obecny podczas obserwacji, ale, o ile sobie przypominam, wszedł do niego parę razy. Spędzał w środku kilka minut i wychodził, kiedy dzieci kończyły lekcje. – Pan oczywiście wie, inspektorze, że mój klient jest przedstawicielem handlowym, zajmującym się produktami spożywczymi i barowymi. – Tak. – Czy wie pan, że właściciel baru Stella di Mare jest klientem oskarżonego? – Nie. – Czy może pan wykluczyć, że mój klient przebywał w okolicy tamtej szkoły i baru z powodów zawodowych, a więc zupełnie innych niż te, o które pan go podejrzewa w raporcie i w pana zeznaniach? Był pewien, że zadał śmiertelny cios. – Tak – odpowiedział krótko Tancredi. Adwokat osłupiał, wyglądał, jakby stracił równowagę. – Tak co? – Tak, mogę to wykluczyć. – Ach, tak? A jak pan to wyklucza? – Widzi pan, mecenasie, śledziliśmy pana Armenisego przez wiele dni. Śledziliśmy go także, kiedy pracował, kiedy bywał w barach i restauracjach w sprawach zawodowych. Zawsze miał ze sobą skórzaną teczkę i skoroszyt. Takie, jakich się używa do demonstracji zdjęć i opisu produktów. Kiedy obserwowaliśmy go przed szkołą, nigdy nie miał przy sobie ani teczki, ani skoroszytu. – Przepraszam, ale czy kiedy pan Armenise wchodził do baru Stella di Mare, pan albo któryś z pańskich podwładnych znajdował się wewnątrz lokalu i słyszał jego rozmowy z właścicielem? – Nie. Nasz punkt obserwacyjny znajdował się po drugiej stronie ulicy. – A więc tylko na podstawie banalnych domysłów pan... Interweniował prokurator. – Sprzeciw, panie przewodniczący. Adwokat obrony nie może formułować stwierdzeń obraźliwych dla świadka. Grubasek chciał coś odpowiedzieć, ale przewodniczący był szybszy. – Mecenasie, uprzejmie proszę się powstrzymać przed komentarzami. Na razie

proszę zadawać pytania. Swoje przemyślenie wygłosi pan w mowie końcowej. – Tak jest, panie przewodniczący. W każdym razie można powiedzieć, że w trakcie tygodnia obserwacji pana Armenisego nie znaleziono żadnych dowodów potwierdzających doniesienia? – Nie, powiedziałbym, że nie można powiedzieć. Jeżeli rodzice składają doniesienie o molestowaniu ich dzieci w pobliżu szkoły podstawowej, a ja mam dowody, że ta osoba zazwyczaj przebywa w okolicach innej szkoły podstawowej w porze zakończenia lekcji, no cóż, dla mnie to jest dowód potwierdzający doniesienie. Oczywiście gdybyśmy podczas śledztwa, jak to często bywa, stali się świadkami przestępstwa na tle seksualnym, dokonalibyśmy zatrzymania in flagranti. Ale to już zupełnie inna sprawa. Grubasek próbował się jeszcze upierać, że to są prywatne opinie, ale prokurator nawet nie musiał tym razem interweniować. Przewodniczący niezbyt uprzejmym tonem zapytał go, czy ma jeszcze inne pytania, ponieważ w przeciwnym wypadku przesłuchanie można uznać za zakończone. Tamten wymamrotał jeszcze jakieś niezrozumiałe słowa i usiadł. Prokurator nie miał innych pytań do Tancrediego, więc przewodniczący podziękował mu i pozwolił opuścić salę. Kawę wypijemy na zewnątrz – zaproponował Tancredi. Więc wyszliśmy z sądu i poszliśmy ulicami dzielnicy Libertà. Po drodze opowiedziałem mu o najnowszych postępach, a zwłaszcza o rozmowie telefonicznej z moim przesympatycznym kolegą. Tancredi słuchał, nie komentując, ale kiedy mu powiedziałem, że tamten mi groził, skrzywił się. – Co zamierzasz? – zapytał, kiedy piliśmy kawę w ulubionym barze przemytników, dziwek, adwokatów i policjantów. Nie podobało mi się to pytanie. Jakby mnie sondował, czy chcę się poddać. Odpowiedziałem, że nie mam żadnych zamiarów. Jeżeli pojawi się w dniu posiedzenia, przesłucham go i postaram się wyciągnąć z niego coś pożytecznego dla mojego klienta. Jeżeli się nie pojawi, poproszę o jego doprowadzenie przez karabinierów, i tak wiedziałem, że się wkurzy, nic na to nie mogłem poradzić. – Ale ty możesz mi jeszcze odrobinę pomóc. – Mogę być twoim ochroniarzem, w razie gdyby pojawili się wynajęci mordercy z kalabryjskiej ‘ndranghety? – Bardzo zabawne. Potrzebuję jeszcze jakichś informacji o tym Macrìm. – Jakich informacji? – Czegoś, co mógłbym wykorzystać, kiedy będę go przesłuchiwał. Czegoś, czym go zaskoczę, postawię w trudnej sytuacji. Weź pod uwagę, że poruszam się po omacku i jeżeli odpowiedzi Macrìego będą przekonujące, to już po moim procesie. Tancredi zatrzymał się, zapalił cygaro, spojrzał mi w oczy. – Ty to masz tupet.

Nic nie odpowiedziałem. Nie mogłem się z nim nie zgodzić.

38

Następnego dnia Tancredi przyszedł do mojej kancelarii. Wszedł do mego gabinetu, usiadł, spojrzał na mnie w milczeniu. – No i? – Nie wiem, czy masz szczęście, czy wręcz odwrotnie. – To znaczy? – Wiesz, co to jest kartoteka meldunkowa? – Szczerze mówiąc, nie. Powinienem? – To jest kartoteka Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w której odnotowane są wszystkie pobyty w hotelach, pensjonatach, najmy mieszkań. Poszukałem nazwiska naszego przyjaciela Macrìego i zgadnij, co znalazłem? – Jestem pewien, że zaraz mi powiesz. – Pomijając fakt, że pan Macrì sporo podróżuje – w kartotece jest sporo wpisów z jego nazwiskiem – znalazłem dużo jego rezerwacji w hotelu w Bari. Przed i po aresztowaniu Paolicellego. Te po aresztowaniu mało nas interesują. Te przed interesują nas bardziej. A zwłaszcza dwie z nich mogą nas bardzo interesować. – Dlaczego? – Zgadnij, kto zrobił rezerwację w tym samym hotelu, w tym samym czasie? – Nie mam pojęcia. Kto? – Luca Romanazzi. Romanazzi zatrzymał się też w tym hotelu w noc po aresztowaniu Paolicellego. Cholera. Nie powiedziałem tego, ale pomyślałem sobie głośno. – To jest jakaś informacja. – Właśnie. Tylko teraz musisz znaleźć sposób, żeby ją wykorzystać. – W jakim sensie? – W takim, że nie możesz powiedzieć, że inspektor policji, twój przyjaciel, przeszukał dla ciebie archiwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. – Jasne. – Spróbuj pokierować nim tak, żeby sam ci to powiedział. Daj do zrozumienia, że zatrudniłeś prywatnego detektywa, który przejrzał księgi meldunkowe hotelu. Wymyśl sobie, co tam chcesz. – Carmelo, dziękuję. Skinął głową, jakby chciał powiedzieć: proszę, ale nie wiem, na ile ci się to wszystko naprawdę przyda. Położył na biurku papiery, które do tej pory trzymał w ręku. – Zapamiętaj, co jest tutaj napisane, i potem się ich pozbądź. Teoretycznie są

dowodem popełnienia przestępstwa.

39

W popołudnie poprzedzające posiedzenie, na którym mieliśmy przesłuchać Macrìego, nawet nie otworzyłem akt. Robiłem wszystko, tylko nie to. Napisałem apelację, na którą miałem jeszcze tydzień. Przygotowałem kilka rachunków dla opornych w płatnościach klientów. Uporządkowałem przeterminowane akta. Maria Teresa zauważyła, że coś jest nie tak, ale bardzo mądrze nie zadawała pytań. Kiedy nadeszła pora zamykania i zajrzała do mnie, żeby się pożegnać, poprosiłem ją o zamówienie pizzy i piwa, jak zwykle. Zacząłem tak naprawdę pracować po dziewiątej. To też typowe dla mnie. Jestem mistrzem w pracy na ostatnią minutę. Jeżeli zadanie jest trudne albo ważne, albo obie te rzeczy naraz, mogę się nim zająć dopiero, kiedy mam nóż na gardle. Przeczytałem jeszcze raz wszystkie dokumenty z akt, których zresztą nie było zbyt wiele, i moje notatki. Tych też nie było zbyt wiele. Zacząłem notować serię pytań. Napisałem ich z dwadzieścia, ułożonych według pewnej strategii, jak sugerują niektóre podręczniki. Potem poczułem się jak głupek i byłem pewien, że czułbym się jak głupek, gdybym przeczytał te pytania Macrìemu. Powiedziałem sobie, że nie przygotowuje się do meczu bokserskiego, robiąc listę ciosów i uników oraz wszystkich ruchów, które ma się zamiar wykonać na ringu, od pierwszego do ostatniego gongu. To tak nie działa. Ani w meczach bokserskich, ani w życiu. Kiedy zgniatałem w kulkę moją głupią listę pytań i celowałem nią do kosza, stanęły mi przed oczyma obrazy z walki Muhammada Alego z George’em Foremanem w 1967 roku w Kinszasie o tytuł mistrza świata wagi ciężkiej. Najbardziej niesamowita walka w historii boksu. W dniach poprzedzających walkę Foreman przechwalał się, że położy Alego na deskach w dwóch albo trzech rundach. Mógł to zrobić i zaczął spotkanie, sypiąc ciosami jak oszalały. Wyglądało na to, że to nie potrwa długo. Że nie może długo potrwać. Ali próbował uników, osłaniał się, opierał o liny, przyjmował ciosy, którymi Foreman próbował go ukamienować. Nie odpowiadając na nie. Ale mówił do niego. Nie można było dosłyszeć słów, ale dla wszystkich było jasne, że w oku cyklonu przemocy, jaki rozpętał Foreman, usta Alego poruszały się bez przerwy. To nie była twarz kogoś, kto przyjmuje serie ciosów i przegrywa walkę. Wbrew wszelkim oczekiwaniom Ali nie padł na deski ani w pierwszych rundach, ani później. Foreman bił go z wściekłością, ale jego ciosy były coraz mniej skuteczne. Ali wciąż robił uniki, osłaniał się, przyjmował ciosy. I mówił.

W połowie ósmej rundy, kiedy Foreman oddychał już przez usta i z trudnością podnosił ramiona po setkach daremnych ciosów, Ali nagle wyszedł z lin i zadał nieprawdopodobną kombinację ciosów obiema rękami. Foreman upadł na deski, a kiedy wstał, walka była zakończona. Zamknąłem akta i włożyłem je do teczki. Potem poszukałem wśród płyt CD składanki Boba Dylana, o której pamiętałem, że zostawiłem w kancelarii. Była. A wśród piosenek był Hurricane. Zgasiłem światło, włączyłem płytę, usiadłem na swoim miejscu, w fotelu, z nogami skrzyżowanymi na biurku. Wysłuchałem tej piosenki trzy razy. W ciemnościach, myśląc o wielu rzeczach. Myśląc o tym, że czasami cieszyłem się z tego, że jestem adwokatem. Myśląc o tym, że czasami to, co robiłem, mogło nawet mieć coś wspólnego ze sprawiedliwością. Cokolwiek to słowo znaczy. Potem zgasiłem światło i poszedłem do domu. Spać, a przynajmniej spróbować.

40

Znalazłem się przed salą posiedzeń parę minut przed dziesiątą. Zbliżając się, poczułem lekką zmianę rytmu serca i drapanie w gardle. Jakby moje walące serce miało spowodować atak kaszlu. Coś, co zdarzało mi się na studiach, przed ważnymi egzaminami. Rozejrzałem się dookoła, szukając Macrìego, mimo że nie wiedziałem, jak go rozpoznam. Ale wszystkich, którzy stali przed salą, znałem choćby z widzenia. Niezmienna fauna adwokatów, urzędników sądowych, praktykantów i sekretarek. Po drodze do sądu założyłem się sam ze sobą, że przyjedzie. Rozglądając się jeszcze raz przed wejściem na salę, powiedziałem sobie, że przegrałem. Najwyraźniej nie uwierzył w moją groźbę, że każę go doprowadzić karabinierom. Położyłem teczkę i togę na ławie. Pomyślałem, że wniosek o to przymusowe doprowadzenie nie będzie przyjemny. Zastanowiałem się, kto jest zastępcą prokuratora generalnego podczas tego posiedzenia. Potem, jakby ktoś mnie zawołał, odwróciłem się w stronę drzwi i zobaczyłem Macrìego. Nie wiem dlaczego, ale od razu byłem pewien, że to on. W rzeczywistości zupełnie nie odpowiadał obrazowi, który sobie wymyśliłem w drodze do sądu, kiedy próbowałem sobie wyobrazić, co się stanie. Wyobrażałem sobie mężczyznę średniego wzrostu o ciemnej karnacji, kruczoczarnych włosach, z lekką nadwagą, może z wąsami. Corrado Macrì był blondynem, wyższym ode mnie i dużo potężniejszym. Metr dziewięćdziesiąt i co najmniej dziewięćdziesiąt kilogramów, wyglądał jak ktoś, kto nie ma ani grama tłuszczu, żywi się koktajlami proteinowymi i spędza większość czasu, podnosząc sztangi. Był bardzo dobrze ubrany – w grafitowoszary garnitur, krawat w pasy, prochowiec przewiesił sobie przez ramię – i biorąc pod uwagę jego posturę, musiały to być ubrania szyte na miarę. Podszedł prosto do mnie. Elastycznym krokiem sportowca w świetnej formie. Nieprzyjemna myśl przemknęła mi przez głowę. Jak, kiedy i od kogo dowiedział się, że ja to ja. – Guerrieri? – Słucham? Wyciągnął do mnie rękę, z zaskoczenia. – Jestem Macrì – powiedział z uśmiechem. Pomyślałem, że podoba się kobietom – przynajmniej pewnemu ich typowi – i że doskonale o tym wie. Odpowiedziałem uściskiem dłoni i, mimowolnie, uśmiechem. To było silniejsze

ode mnie. Bo ten facet miał w sobie coś, co wzbudzało sympatię. Doskonale wiedziałem, kim jest – przemytnikiem przebranym za adwokata – a jednak nie mogłem nie poczuć do niego pewnego rodzaju sympatii. – Rozmawialiśmy przez telefon – powiedział i uśmiechnął się jak ktoś, kto prosi o wybaczenie. Tym razem. – Owszem – odpowiedziałem. Nie bardzo wiedząc, co powiedzieć. Nie miałem pojęcia, o co mu w tym wszystkim chodzi. – Zaczęliśmy... jak by to powiedzieć, nie najlepiej. Wina zapewne leży po mojej stronie. Tym razem nie powiedziałem nawet owszem. Ograniczyłem się do kiwania głową. Raczej nie było mnie stać na nic więcej. Milczał kilka sekund, zanim znowu się odezwał. – Wypijemy kawę? Powinienem powiedzieć nie, dziękuję, lepiej nie. Posiedzenie zaraz się zacznie, lepiej, żebyśmy się nie oddalali. Poza tym pamiętaj, że będę cię przesłuchiwał i zapytam o dość wstydliwe rzeczy, więc lepiej nie udawajmy przyjaciół ani kolegów. Powiedziałem dobrze, możemy pójść na kawę, sędziowie nie zjawią się wcześniej niż za piętnaście, dwadzieścia minut. Wyszliśmy z sali i po drodze do baru zauważyłem, że kilka metrów za nami podąża jakiś facet. – Nie martw się, Guerrieri. To mój kierowca. Trzyma się na dystans, bo wie, że musimy porozmawiać, a jest dyskretnym chłopakiem. Wie, jak się zachować. Powiedział ostatnie zdanie – wie, jak się zachować – odrobinę inaczej. Z innym akcentem. Od tej chwili zacząłem zwracać uwagę na karabinierów, którzy kręcili się po pałacu sprawiedliwości. Fakt, że było ich tylu, uspokoił mnie. Trochę. – Wszystkie sądy są takie same. Taki sam burdel, taki sam smród, takie same twarze. Prawda, Guerrieri? – Nie wiem, nigdy się nad tym nie zastanawiałem. Zeszliśmy do podziemi, zamówiliśmy kawę, przeciskając się przez tłum godziny szczytu. Macrì zapłacił i wyszliśmy. Za naszymi plecami niezmiennie podążał ten, który wiedział, jak się zachować. – Guerrieri, chcę z tobą znowu porozmawiać. Myślę, że popełniłem błąd podczas naszej rozmowy telefonicznej. Mówiłem tonem, którego się nie używa między kolegami, a poza tym ty wykonujesz tylko swoją pracę. Jak zresztą ja wykonuję moją. Skinąłem głową, zastanawiając się, do czego zmierza. – Ponieważ wykonujesz swoją pracę, nie chcę ci robić problemów. Ale ty też nie powinieneś mi ich robić. – Co chcesz przez to powiedzieć? – Posiedzenie zaraz się zacznie – o co będziesz mnie pytać?

Nie powinienem mu odpowiadać. Mogłem mu powiedzieć, że niedługo się dowie, o co będę go pytać. Jak tylko zacznie zeznawać. Tymczasem tonem, w którym z przykrością usłyszałem ton usprawiedliwienia, powiedziałem mu, że potrzebne mi są pewne wyjaśnienia na temat początków jego współpracy z Paolicellim. Czułem się jak idiota. Nagle spoważniał, co wcale nie było usprawiedliwione moją nijaką odpowiedzią. Udał, że zastanawia się, co ma teraz powiedzieć, a potem, nie zatrzymując się, wziął mnie pod ramię. – Guerrieri, posłuchaj. Rzecz jasna, odpowiem jedynie na pytania, które nie naruszają tajemnicy zawodowej. Są pytania, na które wcale nie będę mógł odpowiedzieć, ale ty to wiesz, prawda? Nie to jest najważniejsze. Są ludzie, którzy chcą się zaopiekować Paolicellim. Zapomnij o tym, czy jest winny, czy niewinny. Siedzi w więzieniu i zostanie tam na jakiś czas, mimo że ty dajesz z siebie wszystko w tej sprawie. To bardzo dobrze, chwali ci się. To znaczy, że jesteś prawdziwym profesjonalistą. Zatrzymał się na chwilę, żeby na mnie spojrzeć. Sprawdzić, czy dociera do mnie to, co mówi. Nie wiem, czy z mojej twarzy wyczytał, że za nim nadążam, tak czy inaczej kontynuował. – Paolicelli ma żonę – piękną żonę, nie wiem, czy ją poznałeś – i córkę. Wpadł w kłopoty i potrzebuje pomocy. Potrzebuje pieniędzy. W postępowaniu apelacyjnym na pewno uzyska zmniejszenie wyroku, zobaczysz. Potem za kilka lat wyjdzie za dobre sprawowanie. Ale tymczasem odrobina pomocy finansowej – prawdziwej pomocy finansowej – by się przydała, prawda? – Prawda – odpowiedziałem mimo woli. Uśmiechnął się, delikatnie zwracając się w moją stronę. Po tej odpowiedzi musiał odnieść wrażenie, że zaczynamy się rozumieć. W końcu. Jestem kimś, kto wie, o co chodzi, i wie, jak się zachować. – Dobrze. Oczywiście musimy o tym porozmawiać. Teraz to załatwić. Nie myśl, że przyjechałem z pustymi rękami – mówiąc to, dotknął marynarki tam, gdzie była wewnętrzna kieszeń. – I rzecz jasna, nie zapomnimy o tobie. Tyle się napracowałeś, poświęciłeś tej sprawie dużo czasu. I pamiętaj, ci ludzie, ci, o których mówię, którzy chcą się zaopiekować twoim klientem, często potrzebują prawników. Dobrych prawników, jak ty. Solidny profesjonalista może zarobić dużo pieniędzy dzięki pewnym klientom. Oczywiście wiesz, o czym mówię, prawda? Ciągle powtarzał: prawda? Może stawiał znak zapytania, ale to nie było pytanie. W mojej głowie kłębiły się mimowolne pytania. O ile by to było łatwiejsze. Pieniądze dla niego, najwyraźniej pieniądze dla mnie. Ile gotówki było w tej marynarce? Ile pieniędzy solidny profesjonalista, taki jak ja, mógłby zarobić? Nie mogłem powstrzymać tych ohydnych myśli. Paolicelli w więzieniu jeszcze przez parę lat. Parę lat.

Ja na wolności. Natsu i dziewczynka na wolności, ze mną. Ktoś, kto wie, jak się zachować. Określenie wróciło do mnie. Ale nie odnosiło się już do najemnika Macrìego. To była nowa definicja Guida Guerrieriego, dobrego prawnika. Gotowego sprzedać klienta za pieniądze, miłość i okruchy życia, którego nie potrafił sobie sam ułożyć. Gotowego ukraść życie kogoś innego. Myślę, że to trwało kilka sekund. A może dłużej. Niewiele razy w życiu – a może nigdy – czułem do siebie takie obrzydzenie. Macrì zauważył, że coś jest nie tak. Stałem z dziwnym wyrazem twarzy, nie odpowiadając na jego pytanie. – Chyba jasno się wyraziłem? Powiedziałem mu, że tak, wyraził się jasno. Potem przez moment szukałem właściwej odpowiedzi, ale jej nie znalazłem. Więc powiedziałem tylko, że weźmiemy pod uwagę jego szczodrą ofertę, jeżeli rzeczywiście dostaniemy potwierdzenie wyroku. Co, jak teraz sobie myślę, może było właściwą odpowiedzią. Zatrzymał się, żeby na mnie popatrzeć, z pytającym wyrazem twarzy. Spoglądał na mnie i próbował zrozumieć. Czy jestem idiotą, robię sobie głupie żarty, czy jestem wariatem. Niczego nie wyczytał z mojej twarzy, i kiedy znowu się odezwał, jego ton był inny. – Dobry dowcip. Ale posiedzenie sądu za chwilę się zacznie, więc lepiej, żebyśmy porozmawiali poważnie. Mam tutaj ze sobą... – Masz rację, posiedzenie sądu zaraz się zacznie. Lepiej, żebym wszedł na salę. Chciałem się odwrócić, ale Macrì mnie zatrzymał, kładąc mi wielką rękę na ramieniu. Zauważyłem, że ten-który-wiedział-jak-się-zachować zrobił parę kroków w naszym kierunku. Wzruszyłem ramieniem i spojrzałem mu w oczy. – Uważaj, Guerrieri. – Na co mam uważać? – To jest gra, w której można wiele stracić. Teraz byłem spokojny. Odpowiedziałem mu cicho. Prawie szepcząc. – O, teraz bardziej mi się podobasz. Ta rola wychodzi ci lepiej. – Uważaj – powtórzył – ja cię zniszczę. Przez całe życie czekałem, aż ktoś – ktoś taki jak on – powie mi coś takiego. – Spróbuj – odpowiedziałem. Potem się odwróciłem i wszedłem na salę.

41

Odruchowo przywitałem się z zastępcą prokuratora generalnego, którym okazał się znowu ogromny kalmar, i potem, po założeniu togi i zajęciu mojego miejsca, trzymałem wzrok uparcie wbity w sądowe ławki. Wbity, zanim weszli sędziowie, i wbity – w drewno ławek, nie w sędziów – także po ich wejściu i rozpoczęciu się posiedzenia. Ani razu się nie odwracając. Zastanawiałem się, jak mogę nazwać różne odcienie drewna. Zastanawiałem się, skąd się wzięły czarne plamy pomiędzy słojami drewna. Nie myślałem o niczym innym i sądzę, że był to rodzaj samoobrony. Opróżnić umysł i nie wpuszczać do niego strachu. Jak w boksie. Jedynej rzeczy w moim życiu, z której udało mi się wyciągnąć przebłyski mądrości i sprawy mające jakiś sens. Metafory. Przerwałem tylko na kilka sekund, żeby pozdrowić gestem Paolicellego, kiedy policja więzienna wprowadziła go na salę. Potem wróciłem do rysunku drewna na sądowych ławkach. Tak się skoncentrowałem na słojach, że nie usłyszałem przewodniczącego, kiedy się do mnie zwracał. Albo raczej w transie, w jakim się pogrążyłem, usłyszałem jego głos z oddali, jak coś, co mnie nie dotyczyło. – Mecenasie Guerrieri, jest pan z nami? – zapytał przewodniczący, podnosząc nieco głos. Tak, żeby podkreślić, że to jego sąd, a nie świątynia medytacji zen. – Tak, panie przewodniczący, proszę mi wybaczyć. Porządkowałem myśli i... – Dobrze, dobrze. Czy jest pan gotowy rozpocząć przesłuchanie świadka, o którego powołanie pan wnioskował? – Tak, panie przewodniczący. – ...ponieważ zgodnie z przepisami powinien go najpierw przesłuchać sąd, jako że zeznania zostały dopuszczone na podstawie artykułu 603, paragraf trzeci kodeksu postępowania karnego, ale myślę, że możemy pominąć tę formalność i oddać głos panu, który wie, o co chce pytać świadka. Naturalnie jeżeli strony się zgodzą. Strony się zgadzały. To znaczy ja się zgadzałem, a prokurator był gdzie indziej. Od jakichś dziesięciu lat. Przewodniczący polecił urzędnikowi sądowemu, żeby zawołał świadka, Corrada Macrìego. Ten wszedł z prochowcem na ramieniu, uprzejmie przywitał się z sądem, usiadł i ze spokojem wygłosił przysięgę. Biły od niego pewność siebie i opanowanie. – Jest pan prawnikiem, więc nie muszę panu niczego tłumaczyć – powiedział

przewodniczący. – Obrona poprosiła o przesłuchanie pana w sprawie pewnych faktów dotyczących tego procesu i teraz zada panu pytania. Naturalnie jeżeli w związku z pewnymi pytaniami uzna pan, że niezbędne jest powołanie się na tajemnicę zawodową, biorąc pod uwagę rolę, jaką pan odgrywał we wcześniejszych fazach tego procesu, proszę to zrobić, i rozpatrzymy każdy przypadek indywidualnie. Czy pan się zgadza? – Tak, panie przewodniczący, dziękuję. Mirenghi powiedział mi, że mogę zacząć zadawać pytania. Macrì patrzył nieruchomo przed siebie. Spojrzałem mu w twarz. Potem sobie powiedziałem, że nadeszła ta chwila. – Mecenasie Macrì, był pan obrońcą pana Paolicellego w procesie pierwszej instancji? – pytanie kompletnie zbędne, bo to jasno wynikało z akt. Ale od czegoś musiałem przecież zacząć. Macrì nie skomentował ani nie próbował ironicznie odpowiedzieć. – Tak – odpowiedział po prostu. – Kiedy pan poznał pana Paolicellego? – Kiedy poszedłem odwiedzić go w więzieniu po raz pierwszy. – Czy pan pamięta, kiedy to było? – Nie pamiętam dokładnej daty, ale został zatrzymany dwa dni wcześniej i miał być przesłuchiwany przez prokuratora. Łatwo ustalić datę na podstawie tych faktów. Zakładając, że ma to jakiekolwiek znaczenie. Ledwie dosłyszalna nuta agresji w jego głosie. Zignorowałem próbę prowokacji. Macrì nadal wpatrywał się przed siebie. – Czy to pan Paolicelli pana wyznaczył? – Nie, zrobiła to żona pana Paolicellego. – Czy zna pan żonę pana Paolicellego? – Poznałem ją osobiście po otrzymaniu ustanowienia, przy okazji mojej drugiej wizyty w Bari, kiedy odbywało się posiedzenie przed sądem orzekającym karę pozbawienia wolności. To także znajduje się w aktach. – Czy wie pan, dlaczego pani Paolicelli wyznaczyła właśnie pana? – Sądzę, że o to powinien pan zapytać panią Paolicelli. – Na razie pytam pana. Czy wie pan... – Mogę się domyślać, że jakiś znajomy wspomniał jej o mnie. Pan też jest prawnikiem i wie pan, jak to funkcjonuje. – Zobaczmy, czy dobrze zrozumiałem. Zostaje pan wyznaczony przez kogoś, kogo pan nie zna, z miasta odległego o czterysta kilometrów od pańskiej kancelarii... Przy okazji, pan praktykuje w Rzymie, prawda? – Tak. – Czy zawsze pan praktykował w Rzymie? Patrzyłem mu prosto w twarz, więc dostrzegłem, że zacisnął szczęki, kiedy

zadałem to pytanie. Był pewien, że za moment zapytam o jego przygody z prawem. To nie jest takie proste, mój drogi. Posmażysz się jeszcze trochę na wolnym ogniu, ty skurwysynie. Słowo „skurwysyn” rozległo się głośno w mojej głowie. – Nie. – Dobrze. Podsumujmy: zostaje pan wyznaczony przez nieznajomą, która mieszka w Bari, daleko od pańskiej kancelarii, w pilnej sprawie: mąż został właśnie zatrzymany pod zarzutem popełnienia bardzo ciężkiego przestępstwa. Spieszy pan do Bari, kontaktuje się z zatrzymanym, podejmuje się jego obrony, a przy okazji drugiego przyjazdu poznaje pan również żonę. I nie wzbudza to pańskiej ciekawości, żeby zapytać, dlaczego wyznaczyła właśnie pana, nie porusza pan tego tematu z klientem ani z jego żoną. Czyż nie tak? Udał, że się zastanawia, i odczekał dwadzieścia sekund. – Możliwe, że o tym rozmawialiśmy. Nie przypominam sobie, ale to możliwe. Zapewne mi powiedzieli, że usłyszeli o mnie od kogoś, kto mnie zna. – Czy miał pan w przeszłości klientów z Bari? – Zapewne tak, ale teraz sobie nie przypominam. – Ma pan wielu klientów w takim razie? – Sporo, tak. – Dobrze prosperująca kancelaria. – Nie narzekam. – Ile osób pracuje w pańskiej kancelarii? – Mam sekretarza, poza tym zawsze wolałem pracować sam. A sekretarzem jest może ten goryl, który ci towarzyszy, co? – Jaki jest adres pańskiej kancelarii? Interweniował przewodniczący. Słusznie. – Mecenasie Guerrieri, co ma wspólnego adres kancelarii świadka ze sprawą? Wydało mi się, że dostrzegłem lekki grymas na twarzy Macrìego, jakby zalążek złośliwego uśmiechu. – Panie przewodniczący, zdaję sobie sprawę, że pytanie może wzbudzać pewne zdziwienie. W rzeczywistości jest to szczegół, który posłuży mi do wyjaśnienia pewnych rzeczy bezpośrednio związanych ze sprawą. Mirenghi niemal niedostrzegalnie wywrócił oczami. Girardi najwyraźniej obserwował scenę z uwagą. Russo – co było niezwykłe – jeszcze nie zasnął. – Proszę kontynuować, mecenasie. Mając na uwadze fakt, że na to posiedzenie są przewidziane inne procesy i że wcześniej czy później chcemy zobaczyć nasze rodziny. – Dziękuję, panie przewodniczący – wróciłem do Macrìego. Zalążek uśmiechu zniknął, a może go sobie tylko wyobraziłem. – Czy może nam pan podać adres pańskiej kancelarii... i przy okazji także numer telefonu i faksu? Tym razem odwrócił się w moim kierunku, zanim odpowiedział. Jego wzrok był

pełen autentycznej nienawiści. Tylko spróbuj, pomyślałem. Spróbuj, ty skurwysynie. Podał adres kancelarii. A potem, po sekundzie wahania, które z pewnością zauważyłem tylko ja, oznajmił, że nie ma telefonu stacjonarnego, ponieważ woli używać komórki. – Przepraszam, przyznał pan, że nie ma telefonu stacjonarnego, czyli także i faksu? – Jak już panu powiedziałem – teraz mówił, cedząc słowa, i wysiłek, jaki wkładał w opanowanie irytacji, był bardziej dostrzegalny – wolę używać komórki. Mamy komputer z łączem internetowym i kiedy zachodzi taka potrzeba, jako faksu używamy komputera i drukarki. Potem zwrócił się do przewodniczącego. – Panie przewodniczący, nie wiem, do czego zmierza mecenas Guerrieri, i nie bardzo mnie to interesuje. Muszę jednak powiedzieć, że uderza mnie jego ton, niepotrzebnie agresywny i napastliwy. Nie sądzę, żeby to był ton, jakiego należy używać wobec kolegi... – Mecenasie Macrì, wystarczy. Możemy spędzić całe godziny, zastanawiając się nad interpretacją tonu, i nie dojść do niczego. Wszystkie dotychczasowe pytania były dopuszczalne i zdaniem sądu nieuwłaczające godności świadka, czyli pana. Jeżeli pan uważa inaczej, niech pan wniesie skargę do rady adwokackiej. Mecenas Guerrieri może teraz kontynuować, pamiętając o ostrzeżeniu, jakie wcześniej otrzymał, i o tym, że chcielibyśmy dojść do istoty sprawy jak najszybciej. Mirenghi zdenerwował się na Macrìego. Co niekoniecznie było korzystne. Kiedy był poirytowany, kazał za to płacić wszystkim, którzy mu się napatoczyli, niezależnie od tego, kto wywołał jego irytację. Pomyślałem, że muszę się streszczać. – Przyznał pan, że nie zawsze praktykował pan w Rzymie, dobrze zrozumiałem, prawda? Zdałem sobie sprawę z tego, że powtarzam „prawda”, kończąc pytanie, jak to niedawno robił Macrì, kiedy rozmawialiśmy na korytarzu. – Dobrze wiem, do czego pan dąży. – Cieszę się. Może pominę w takim razie kilka pytań. Czy mógłby nam pan powiedzieć, gdzie praktykował pan przed przeniesieniem się do Rzymu i z jakiego powodu się pan przeprowadził? – Przeprowadziłem się z Reggio Calabria z powodów bardzo osobistych, konkretnie uczuciowych. – Aha. A czy zdarzyło się coś przed... Przerwał mi, wtrącając pospiesznie. – Postawiono mnie w stan oskarżenia, ale zarzuty wycofano, z tego prostego powodu, że nie popełniłem zarzucanego mi czynu. Ale to nie ma nic wspólnego z moją przeprowadzką do Rzymu. W tym momencie kątem oka zobaczyłem, że nawet Porcelli zdawał się wracać do

życia i okazuje prymitywne zainteresowanie tym, co się dzieje. – Czy był pan poddany ograniczeniu wolności? – Tak. – Areszt domowy, więzienie czy w jakiś inny sposób? – Byłem aresztowany, a potem, jak panu mówiłem – ale podejrzewam, że pan już to dobrze wiedział – zostałem uniewinniony. Ponieważ nie popełniłem zarzucanego mi czynu, powtarzam. – Czy może nam pan powiedzieć, o co był pan oskarżony? – Byłem oskarżony o współpracę z mafią i o udział w przemycie narkotyków. Za te fałszywe oskarżenia i niesprawiedliwe pozbawienie wolności otrzymałem w ramach zadośćuczynienia odszkodowanie od rządu. Teraz ma pan pełne informacje. Chciałem go zapytać, na jakiej podstawie został aresztowany i na jakiej podstawie potem został zwolniony. Wiedziałem jednak, że przewodniczący nie pozwoli mi do tego dojść i że ryzykowałbym zaprzepaszczenie wszystkiego. Nadszedł czas, żeby przejść do sedna. – Czy powiedział pan kiedykolwiek panu Paolicellemu, iż wie pan, że jest on niewinny? – Możliwe. Tyle rzeczy mówimy klientom, zwłaszcza tym, którzy źle znoszą więzienie. Paolicelli był właśnie taki. Bardzo dużo narzekał, dobrze to pamiętam. – Czy może nam pan powiedzieć, jaka była treść pana rozmów z Paolicellim? Przede wszystkim, ile razy się panowie spotkali? – Nie pamiętam, ile razy się spotkaliśmy – pięć, sześć, siedem. Ale powiem panu teraz, że z szacunku dla zawodu nie mam zamiaru opowiadać o rozmowach z klientem, niezależnie od tego, jak bardzo mogą być one znaczące. W przypadku tych pytań odmawiam ujawniania informacji objętych tajemnicą zawodową. Mirenghi odwrócił się do mnie, rzucając mi pytające spojrzenie. – Panie przewodniczący, uważam, że zasada dotycząca tajemnicy zawodowej obrońcy została ustanowiona, aby bronić wolności wykonywania zawodu, a zwłaszcza aby chronić klienta. To nie jest osobisty przywilej niektórych prawników. Spróbuję wyjaśnić. Prawo pozwala obrońcom odmawiać zeznań dotyczących tego, czego dowiedzieli się z konkretnego powodu podczas wykonywania zawodu. Zasada ta gwarantuje klientom prawników maksymalną swobodę powierzania każdej sprawy swojemu obrońcy bez obaw, że ten później będzie zmuszony do składania zeznań dotyczących istoty tych rozmów. W skrócie, po to istnieje prawo do odmowy odpowiedzi, przysługujące obrońcom. To narzędzie ochrony klienta, poufności jego rozmów z obrońcą, a nie bezwzględny przywilej prawników. Słuchali mnie wszyscy trzej. Russo patrzył na mnie i wyglądał – jak by to powiedzieć – inaczej.

– Jeśli to, co nakreśliłem, jest prawdą, jak sądzę, możliwość odmowy odpowiedzi przez powołanie się na tajemnicę zawodową wygasa, gdy klient, w trosce o którego prawo ustaliło powyższą zasadę, oświadcza, że zwalnia swojego obrońcę – albo swojego byłego obrońcę – z powinności dotrzymania tajemnicy. W tym przypadku pan Paolicelli, którego wysoki sąd może zapytać nawet w tej chwili o zgodę, zwalnia mecenasa Macrìego ze wspomnianej powinności. Poczyniwszy te uwagi, wnoszę o uznanie prawa do odmowy zeznań za nieważne i nakazanie świadkowi udzielenia odpowiedzi. Macrì próbował coś wtrącić. – Panie przewodniczący, chciałbym poczynić pewne uwagi dotyczące tego, co powiedział mecenas Guerrieri. – Mecenasie Macrì, w tym sądzie występuje pan jako świadek i nie ma pan prawa do komentowania wniosków lub obserwacji poczynionych przez strony. Panie Paolicelli, czy potwierdza pan to, co powiedział mecenas Guerrieri, i zwalnia pan swojego byłego obrońcę z obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej, pozwalając ujawnić treść pańskich rozmów z obrońcą, dotyczących bieżącej sprawy? Paolicelli potwierdził. Przewodniczący oddał głos zastępcy prokuratora generalnego. Ten oznajmił, że zostawia sprawy w rękach sądu. Przewodniczący zaprosił Macrìego do pokoju dla świadków. Potem trzej sędziowie wstali i wyszli do sali narad. Ja również wstałem, a kiedy się odwróciłem, zauważyłem, że na sali, w odległości paru krzeseł od siebie, siedzieli Tancredi i Natsu.

42

Natsu podniosła się, więc podszedłem i uścisnąłem jej rękę, trochę na pokaz. Czułem, że patrzy na mnie cały świat, zwłaszcza Paolicelli. Trzymałem rękę Natsu bardzo krótko, unikając jej wzroku. Potem ją przeprosiłem, powiedziałem, że muszę z kimś porozmawiać i podszedłem do Tancrediego, jednocześnie zauważając, że ten-który-wiedział-jaksię-zachować zniknął. Ulżyło mi, a jednocześnie zaniepokoiło mnie to. – Co tu robisz? – zapytałem. – Byłem w prokuraturze, skończyłem wcześniej, niż planowałem, więc skoro już mnie wplątałeś w tę całą historię, przyszedłem zobaczyć, co się dzieje. Co zrobi sąd? Każą mu odpowiedzieć? – Nie wiem. I nie wiem, co jest dla nas lepsze, prawdę powiedziawszy. – Jak to? – Jeżeli sąd każe mu udzielić odpowiedzi i on opowie nam stek w miarę sensownych kłamstw, będziemy mieć słowa Paolicellego przeciwko jego. – A jeżeli powiedzą, że może się powołać na tajemnicę zawodową? – Wtedy mogę to wykorzystać w mojej mowie końcowej. Wysoki sąd widział, że świadek Macrì odmówił składania zeznań dotyczących jego rozmów z byłym klientem. Powołał się na tajemnicę zawodową. Rzecz jasna, miał do tego prawo, zgodnie z postanowieniem wysokiego sądu. Ale musimy zadać sobie pytanie – dlaczego? Dlaczego, skoro sam klient prosił, żeby wyjawił treść tych rozmów, on nie chciał tego zrobić? Rzecz jasna, dlatego że ujawniły informacje, których ujawnienie nie leżało w jego interesie. Po tych formalnych wyjaśnieniach pomyślałem, że lepiej powiem mu o pitbullu, którego przyprowadził Macrì. – W każdym razie pan Macrì nie przyjechał sam. Tancredi powoli odwrócił głowę, żeby sprawdzić salę. Ale przyjaciel Macrìego zniknął, więc opowiedziałem mu, co się stało przed posiedzeniem. – Zaraz zadzwonię do jednego z moich chłopaków. Jak tylko złoży zeznania, zaczniemy śledzić twojego przemiłego kolegę i jego przyjaciela. Jeżeli pojadą samochodem, poprosimy drogówkę, żeby ich zatrzymała na autostradzie. Będzie wyglądało jak rutynowa kontrola, nie będą nic podejrzewać. Zrobimy to samo z kolegami ze straży granicznej, jeżeli wracają do domu samolotem. Zidentyfikujemy go i zobaczymy, czy ten pan jest tylko kierowcą i bagażowym, czy może kimś więcej. Teraz poczułem się nieco lepiej. Trochę spokojniejszy. Tancredi mówił dalej.

– W ten sposób, jeżeli nagle znikniesz, możesz być spokojny, nie ujdzie im to na sucho. Zwiniemy tych dwóch jako pierwszych. Nie wiem dlaczego, ale nie zauważyłem w tym nic zabawnego. Szukałem celnej odpowiedzi, kiedy rozległ się dźwięk dzwonka i wrócił sąd.

43

Przewodniczący przeczytał postanowienie z miną kogoś, kto myśli, że sprawa się przeciąga i chciałby, żeby pozostali także to zrozumieli. – Sąd, przyjmując do wiadomości oświadczenie świadka o powołaniu się na tajemnicę zawodową w odniesieniu do wszystkich pytań dotyczących jego rozmów z oskarżonym Paolicellim podczas pełnienia funkcji jego obrońcy; przyjmując do wiadomości oświadczenie pana Paolicellego i uwagi jego obecnego obrońcy, który wnioskuje o nakazanie świadkowi udzielenia odpowiedzi, jako że został on zwolniony z obowiązku dotrzymania tajemnicy w sprawach związanych z jego klientem, co samo w sobie usprawiedliwiałoby prawo do odmowy składania wyjaśnień; zwracając uwagę na to, że nie możemy się zgodzić z powyższymi uwagami, ponieważ prawo powołania się na tajemnicę zawodową zostało wprowadzone dla ochrony zarówno klienta, jak i obrońcy i ma na celu zapewnić bezstronność i poufność wykonywania zawodu adwokata; zwracając więc na tej podstawie uwagę, że oświadczenie pana Paolicellego nie wystarczy, żeby znieść wcześniej wspomniane prawo do odmowy składania wyjaśnień, mające również chronić obrońcę; z tychże powodów odrzucamy wniosek mecenasa Guerrieriego. Oświadcza, że świadek Macrì ma prawo powołać się na tajemnicę zawodową w przypadku wszystkich pytań dotyczących jego kontaktów z byłym klientem panem Paolicellim, i nakazuje kontynuowanie przesłuchania. Potem zwrócił się do mnie. Patrzyłem na niego, a jednocześnie obserwowałem wyraz twarzy Macrìego. Znowu taki jak wcześniej. Był zadowolony i myślał, że za parę minut pojedzie sobie do domu. – Mecenasie Guerrieri, czy przyjmuje pan do wiadomości decyzję sądu? Jeżeli nie ma pan pytań nieodnoszących się do treści rozmów świadka z oskarżonym, powiedziałbym, że możemy... – Przyjmuję do wiadomości, panie przewodniczący. Mam jeszcze tylko kilka pytań. Rzecz jasna, dotyczących spraw, które nie naruszają tajemnicy zawodowej. Spojrzał na mnie. Zaczynał tracić cierpliwość i nie starał się tego ukryć. – Proszę zadać te pytania, ale proszę też pamiętać, że od teraz kwestia ich dopuszczalności będzie rozpatrywana z całą surowością. – Dziękuję, panie przewodniczący. Mecenasie Macrì, jeszcze kilka pytań, jeżeli pan pozwoli. Spojrzałem na niego. Jego twarz zdradzała wiele rzeczy. Między innymi: Guerrieri, jesteś nieudacznikiem. Dałem ci okazję do eleganckiego wyjścia z tej sytuacji, ale na twoje nieszczęście jesteś dupkiem, więc za kilka minut ja sobie stąd pójdę, cały,

zdrowy i w dodatku z pieniędzmi. – Żona oskarżonego, pani Paolicelli, powiedziała nam, że kiedy otrzymała decyzję o zwrocie zarekwirowanego samochodu, pan osobiście odebrał go z garażu, w którym był przechowywany. Czy może pan to potwierdzić? – Tak, pani Paolicelli poprosiła mnie o tę przysługę, i biorąc pod uwagę to, że była sama, w trudnej sytuacji... – Prawdę mówiąc, pani Paolicelli powiedziała nam coś innego. Powiedziała, że pan sam zaofiarował, że pójdzie odebrać samochód. – Sądzę, że pani Paolicelli źle pamięta. Albo ktoś jej zasugerował, żeby tak to pamiętała. Poczułem, że krew napływa mi do twarzy. Musiałem zrobić wysiłek, żeby nie dać się sprowokować. – Dobrze. Przyjmujemy do wiadomości, że pan i pani Paolicelli mówicie dwie różne rzeczy. Teraz chciałbym pana zapytać, czy zna pan kogoś o nazwisku Luca Romanazzi. Panował nad sobą, ale lekko się wzdragał. Pytania o samochód się spodziewał. Tego – nie. Miałem wrażenie, że robi bardzo szybką, nerwową umysłową kalkulację, co bardziej mu się opłaca powiedzieć. Uznał – i prawidłowo – że jeżeli wyciągnąłem Romanazziego, to mam jakiś dowód, że się znają. Czyli zaprzeczanie będzie głupim pomysłem. – Tak, znam go. To jeden z moich klientów. – Czy to znaczy, że bronił go pan w jakimś postępowaniu karnym? – Sądzę, że tak. – Sądzi pan? W jakim okręgu sądowym? – To znaczy? – Gdzie odbywał się proces? W Reggio Calabria, Rzymie, Bari, Bolzano? – Ależ przecież teraz nie pamiętam skąd... A zresztą, co Romanazzi ma z tym wszystkim wspólnego? Teraz był bardzo delikatny moment. Jeśli przewodniczący interweniuje i będzie domagał się wyjaśnień, najprawdopodobniej wszystko się sypnie. – A więc nie pamięta pan, w jakim okręgu sądowym. Jest pan pewien, że bronił go pan w jakimś procesie, czy może tylko doradzał mu pan w kwestiach prawnych? – Możliwe. – Dobrze. – Ale powtarzam, że chciałbym wiedzieć, co ma z tym wspólnego Romanazzi. Poza tym, i w tym przypadku zadaje mi pan pytania dotyczące moich kontaktów z klientem, na które nie zamierzam odpowiadać. Chciałem mu odpowiedzieć, ale Mirenghi mnie ubiegł. Chwilę wcześniej zauważyłem, jak Russo szepcze mu coś do ucha. – Szczerze mówiąc, mecenasie Macrì, nie chodziło o to samo. W tym przypadku

jest pan pytany o znajomość z pewną osobą oraz o okoliczności tej znajomości. Nikt pana nie prosi o podanie szczegółów dotyczących pańskich kontaktów zawodowych. Nie ma tu podstawy do powoływania się na tajemnicę zawodową. Proszę odpowiedzieć na pytanie. – Możliwe, że go nie broniłem. – A więc doradzał mu pan, tak? – Tak. – Kiedy jeszcze pan pracował w Reggio Calabria? – Nie. Na pewno później, w Rzymie. – Dobrze. Zakładam, że panowie poznali się w pańskiej kancelarii. Skinął głową. To mogło być potwierdzenie, ale chciałem, by znalazło się w protokole. W każdym razie przez te kilka minut humor Macrìego zmienił się diametralnie. Jego problemy się nie skończyły, wręcz przeciwnie. – To znaczy tak? – Tak. – Czy można powiedzieć, że pan i pan Romanazzi spotkaliście się w pańskiej kancelarii jedynie w sprawach zawodowych? – Nie jestem teraz w stanie wykluczyć, czy nie spotkaliśmy się przypadkiem poza kancelarią... – Dobrze, ma pan rację. Czy można jednak stwierdzić, że pańskie kontakty z panem Romanazzim zawsze miały charakter zawodowy? Teraz jego twarz wyrażała wiele uczuć, oprócz nienawiści, rzecz jasna. Między nimi był zalążek strachu. Nie odpowiedział na to pytanie, ale nie przejąłem się tym. – Czy pan Romanazzi był karany? – Nie sądzę. – Czy według pańskiej wiedzy był on kiedykolwiek oskarżony o międzynarodowy przemyt narkotyków? Chciałbym móc czytać w myślach, żeby zobaczyć, co działo się w jego głowie. Jakich szaleńczych akrobacji dokonywał, żeby zdecydować, jak powinien zareagować, żeby zgadnąć, czemu może zaprzeczyć, a co musi powiedzieć, nie ryzykując, że zostanie przyłapany na kłamstwie. – Wydaje mi się, że był oskarżony o przemyt, ale nie został skazany. Jego górna warga była pokryta kropelkami potu. Miałem go. – Teraz chciałem pana zapytać, czy wie pan o tym, że pan Romanazzi znajdował się na pokładzie tego samego promu, którym podróżował oskarżony Paolicelli przed swoim aresztowaniem. Skąd, do cholery, o tym wiedziałem? – Nie mam o tym pojęcia. – Przyjmuję do wiadomości. Czy miał pan kiedyś okazję spotkać pana Romanazziego prywatnie? Z powodów, czy ja wiem, osobistych?

– Nie. Wziąłem głęboki oddech przed następnym pytaniem. Wdech przed uderzeniem, wydech, kiedy cios trafia przeciwnika. – Czy odbył pan kiedyś wspólną podróż z panem Romanazzim? Cios trafił go w splot słoneczny i odebrał mu oddech. – Podróż? Odpowiadanie pytaniem na pytanie jest niezawodnym znakiem, że świadek wpadł w tarapaty. Chce zyskać na czasie. – Podróż. – Nie sądzę... – Czy był pan kiedyś w Bari z panem Romanazzim? – W Bari? Znowu pytanie na pytanie, żeby zyskać na czasie. Nie chciałeś mnie może zmiażdżyć, ty skurwysynie? – Czy zatrzymał się pan kiedykolwiek w hotelu Lighthouse razem z pana klientem, Lucą Romanazzim? – Byłem w Bari kilka razy, nie tylko kiedy broniłem pana Paolicellego, i o ile pamiętam, zatrzymałem się właśnie w hotelu, o którym pan wspomniał. Ale nie z Romanazzim. Kiedy kończył odpowiadać, prochowiec zsunął mu się z ramienia i spadł na podłogę. Musiał go podnieść i zauważyłem, że jego ruchy były dużo mniej swobodne niż wcześniej. – Dobrze pan wie, że możemy łatwo sprawdzić w księgach hotelowych, że kiedy nocował pan w hotelu, był tam też pański klient, pan Romanazzi. – Możecie sprawdzać, co chcecie. Nie wiem, czy Romanazzi znajdował się w tym hotelu w tym samym czasie co ja, ale nie byliśmy tam razem. Nawet on w to nie wierzył. Jak ci bokserzy, którzy automatycznie podnoszą ręce, ponieważ tak im podpowiada instynkt. Ale już nie zatrzymują żadnych ciosów. Przyjmują je wszędzie i przygotowują się do upadku na deski. – Czy zdziwiłby się pan, gdyby wyszło na jaw, że nie raz, ale dwa razy spędzili panowie tę samą noc w tym samym hotelu Lighthouse? – Panie przewodniczący – podniósł głos, ale nie był zbyt przekonujący – nie mam pojęcia, o czym mówi mecenas Guerrieri, i przede wszystkim chciałbym wiedzieć, skąd pochodzą te informacje i czy wszedł w ich posiadanie zgodnie z prawem, i... Przerwałem mu. – Panie przewodniczący, nie muszę tłumaczyć wysokiemu sądowi, że obrona może przeprowadzić śledztwo. Które jest objęte tajemnicą zawodową. W każdym razie, żeby uniknąć wątpliwości, kwestią nie jest teraz: w jaki sposób mecenas Guerrieri wszedł w posiadanie pewnych informacji? Kwestią jest: czy te informacje są prawdziwe, czy też nie?

Spojrzałem na Mirenghiego. – Proszę kontynuować, mecenasie Guerrieri. – Dziękuję, panie przewodniczący. A więc podsumujmy: zaprzecza pan, że przyjechał do Bari razem z panem Romanazzim i że zatrzymali się panowie dwa razy w hotelu Lighthouse... – ...chyba że przez przypadek... – Chyba że przez przypadek dwa razy był pan w Bari, zatrzymał się pan w Lighthouse, a w tym samym hotelu zatrzymał się też pan Romanazzi. Nawet on musiał uznać, że zabrzmiało to dość absurdalnie. Nic nie powiedział, rozłożył tylko ręce. – I potwierdza pan, że nic nie wiedział o tym, iż pan Romanazzi znajdował się na pokładzie tego samego promu, którym podróżował pan Paolicelli przed swoim aresztowaniem. – Nic o tym nie wiem. – Więc nie wie pan, że po powrocie z Czarnogóry pan Romanazzi zatrzymał się w Bari, cóż za przypadek, znowu w hotelu Lighthouse? – Nie wiem, o czym pan mówi. Pozostawiłem jego ostatnie słowa w zawieszeniu. Jakbym zamierzał zadać następne pytanie. Zostawiłem go tak na parę sekund, w oczekiwaniu na następny cios. Cieszyłem się tą chwilą w samotności. Ponieważ ja wiedziałem, że mecz się skończył, ale wszyscy inni obecni na sali nie. Ja ciebie zniszczę. Tylko spróbuj. Zastanowiłem się, czy Natsu została na sali i czy wszystko widziała. Przypomniałem sobie jej zapach i dotyk jej skóry, jędrnej i gładkiej. Jak zawrót głowy. – Dziękuję, panie przewodniczący, nie mam więcej pytań. Mirenghi zapytał prokuratora, czy ma jakieś pytania do świadka. Odpowiedział, że nie, nie ma. – Jest pan wolny, mecenasie Macrì. Wstał, pożegnał się i wyszedł, nie patrząc na mnie. Nie patrząc na nikogo. W sali zapanowało podniecenie. Coś, co się czasami czuje, kiedy rozprawy wypadają z utartych kolein rutyny. Kiedy tak się dzieje, wszyscy to zauważają. Zauważył to nawet Russo, a może wręcz i prokurator. – Czy są jakieś końcowe wnioski, zanim zamkniemy posiedzenie? Wstałem powoli. – Tak, panie przewodniczący. W następstwie przesłuchania świadka, mecenasa Macrìego, muszę prosić wysoki sąd o zebranie pewnych dokumentów. Z powodów, których, jak sądzę, nie muszę tłumaczyć, proszę o dołączenie do dowodów kopii kartoteki policyjnej pana Luki Romanazziego, kopii listy pasażerów promu, na

pokładzie którego podróżował pan Paolicelli, oraz kopii ksiąg meldunkowych hotelu Lighthouse z lat 2002 i 2003. Przewodniczący zamienił kilka słów z dwoma pozostałymi sędziami. Mówił szeptem, ale udało mi się dosłyszeć, jak pyta ich, czy muszą iść do sali narad, żeby podjąć decyzję w sprawie wniosku. Nie słyszałem tego, co odpowiedzieli inni, ale nie udali się do sali narad, a przewodniczący podyktował krótkie postanowienie, w którym przychylał się do mojego wniosku i wyznaczał termin następnego posiedzenia na przyszły tydzień, w celu zebrania tych dokumentów oraz wysłuchania końcowych argumentów.

44

Tydzień minął tak szybko, że nawet się nie zorientowałem kiedy. Dzień przed rozprawą, podczas gdy przeglądałem dokumenty i pisałem szkic mowy końcowej, przyszła mi do głowy dziwna i absurdalna myśl. Pomyślałem, że mam w sobie sprężynę, która została ściśnięta do granic możliwości i była bliska odskoczenia. I kto wie, gdzie wtedy skończę. Zadałem sobie pytanie, co mogła oznaczać ta wizja, która pojawiła się w mojej głowie bez żadnego powodu, tak wyraźnie, nagle i zagadkowo, ale nie znalazłem odpowiedzi. Około ósmej wieczorem do kancelarii przyszła Natsu. Tylko wpadła, żeby się ze mną przywitać i zapytać, jak mi idą przygotowania na następny dzień, wyjaśniła. – Wyglądasz na zmęczonego. Wykończonego. – Chcesz powiedzieć, że nie jestem taki ładny jak zazwyczaj? Żałosna namiastka żartu. Odpowiedziała poważnie. – Tak jesteś wręcz ładniejszy – zamierzała jeszcze coś dodać, ale potem uznała, że lepiej nie. – Będziesz jeszcze długo pracować? – Myślę, że tak. Stoimy na skraju przepaści i muszę wybrać właściwe argumenty ze wszystkich, które można powiedzieć. Takie, które zrobią wrażenie na sędziach. W takim procesie jak ten nie jest wcale oczywiste, które argumenty są tymi właściwymi. – Jakie ma szanse na uniewinnienie? Jeszcze tego pytania mi brakowało na parę godzin przed przeklętymi mowami końcowymi, by zwaliło się na moją głowę, w której pojawiały się niezrozumiałe i nieco niepokojące wizje. Są procesy, w których jesteś pewien, że klient zostanie skazany, i starasz się ograniczyć szkody. Są inne, w których wiesz, że zostanie uniewinniony, niezależnie od twojej pracy i twojej obecności. Przy tych procesach pracujesz jedynie po to, żeby pokazać klientowi twoje nieprzeciętne zdolności i żeby uzasadnić swoje honorarium. We wszystkich innych wypadkach lepiej, dużo lepiej nie prorokować. – Trudno powiedzieć. Na pewno nie zajmujemy dobrej pozycji startowej. – Sześćdziesiąt do czterdziestu? Siedemdziesiąt do trzydziestu? Powiedzmy, dziewięćdziesiąt do dziesięciu. Optymistycznie rzecz biorąc. – Tak, powiedziałbym, że w przybliżeniu siedemdziesiąt do trzydziestu. Może mi uwierzyła, może nie. Nie dało się niczego wyczytać z jej twarzy. – Mogę zapalić?

– Tak. Ale na odchodnym powiedz Marii Teresie, że to ty paliłaś. Poczuje. Od kiedy rzuciłem palenie, pilnuje mnie jak oficer Armii Zbawienia. Uśmiechnęła się lekko. Potem zapaliła papierosa i wypaliła go do połowy, zanim się znowu odezwała. – Często się zastanawiam, jak by to mogło z nami być w innych okolicznościach. Nic nie odpowiedziałem, próbowałem nie okazywać emocji. Nie wiem, czy mi się udało, bo Natsu nie patrzyła na mnie. Zapatrzyła się w głąb siebie, odbiegając myślami daleko od mojego gabinetu. – I często myślę o tej nocy, kiedy przyszedłeś do mnie do domu. Kiedy Anna Midori miała koszmary, a ty wziąłeś ją za rękę. Wiesz, co jest dziwne? Kiedy myślę o tobie, przypomina mi się przede wszystkim tamta noc. Dużo częściej niż te, które spędziłam z tobą w twoim domu. Świetnie. Dziękuję za sprecyzowanie. Moja męska duma została teraz naprawdę mile połechtana. Nie powiedziałem tego. Odpowiedziałem, że ze mną jest podobnie i że oprócz tamtej nocy myślałem też o naszym niedzielnym poranku w parku. Skinęła twierdząco głową, jakbym jej powiedział coś, co już wiedziała. Coś, do czego żadne z nas dwojga nie mogło nic więcej dodać. – Guido, muszę ci zadać jeszcze jedno pytanie i muszę usłyszeć prawdę. Powiedziałem jej, żeby zadała mi to pytanie, myśląc jednocześnie o tym, co kiedyś przeczytałem – jak względna jest prawda. – Czy Fabio jest niewinny? Pomijając cały ten proces, dokumenty, twoje śledztwo, obronę. Chcę wiedzieć, czy ty jesteś przekonany o jego niewinności. Chcę wiedzieć, czy powiedział mi prawdę. Nie, nie możesz mnie o to pytać. Nie mogę odpowiedzieć na to pytanie. Nie wiem. Prawdopodobnie powiedział prawdę, ale nie mogę z całą pewnością wykluczyć jego zmowy z Romanazzim, z Macrìm i nie wiadomo iloma innymi przemytnikami. Skoro już o tym mówimy, to nie mogę nawet wykluczyć, czy twój mąż nie ma na sumieniu gorszych rzeczy w swojej odległej przeszłości młodego faszysty. Powinienem był tak odpowiedzieć. I jeszcze dodać, że nie należy do moich obowiązków adwokata badanie, czy klient mówi prawdę. Ale były inne rzeczy, które zrobiłem, a które też nie należały do moich obowiązków adwokata. – Powiedział ci prawdę. W tej samej chwili zobaczyłem, jak nasze trajektorie, które się na chwilę zbiegły, rozdzielają się, podążając w dwóch różnych kierunkach, i coraz bardziej się od siebie oddalają. Siedzieliśmy kilka minut w milczeniu. Może miała podobne wrażenie, a może myślała po prostu o mojej odpowiedzi. – Więc zobaczymy się jutro w sądzie?

– Tak – odpowiedziałem. Jutro w sądzie, powtórzyłem jeszcze raz, głośno, kiedy zostałem sam.

45

Zastępcą prokuratora generalnego tego dnia znowu okazał się Montaruli. Dwa posiedzenia z najgorszym przedstawicielem prokuratury generalnej i dwa z najlepszym, pomyślałem, nie siląc się zbytnio na oryginalność. Powinienem być zły. Gdyby to był Porcelli albo ktoś do niego podobny, nie musiałbym się nawet martwić jego mową końcową. Niektórzy prokuratorzy, kiedy przewodniczący oddaje im głos, wstają i mówią: „Wnoszę o utrzymanie wyroku”, i uważają, że tym samym zapracowali na swoją pensję. Niektórzy mają nawet odwagę narzekać na nadmiar pracy. Montaruli, pomimo zmęczenia, rozczarowania i całej reszty, nie należał do tego klubu. Powinienem być zły, że trafiłem na niego, a tymczasem byłem zadowolony. – Odwalił pan kawał dobrej roboty w tym procesie – powiedział, podchodząc do mojej ławki. Wstałem, a on mówił dalej. – Wczoraj czytałem protokoły i właśnie tak sobie pomyślałem. Kawał dobrej roboty. Wnoszę o utrzymanie wyroku, ale chcę panu powiedzieć, że długo nad tym myślałem. Dużo dłużej, niż zdarza mi się to w analogicznych sprawach. Kiedy sąd wchodził na salę, podał mi rękę i nie wiem dlaczego, ale z jego uścisku wyczytałem lekki smutek, niezrozumiałą tęsknotę. Potem się odwrócił, żeby zająć swoje miejsce, więc nie zauważył, gdy skłoniłem głowę, dotykając czołem zaciśniętej pięści. Pozdrowienie i znak szacunku, którego nauczyła mnie Margherita. Gdzie teraz jest? Przez moment, kiedy rozmyślałem nad tym pytaniem, wszystko wokół mnie się rozmyło, głosy ucichły. Kiedy doszedłem do siebie, Montaruli już zaczął mówić. – ...doceniamy więc starania obrony. Starania niezwykłe pod względem jakości, jak i zaangażowania, muszą więc zostać docenione. Jednak pomimo tych nadzwyczajnych starań obrony w procesie nie przedstawiono dowodów, które zdecydowanie świadczą na korzyść oskarżonego. Dla przeciwwagi wobec jednego bardzo ważnego dowodu: odnalezienia narkotyków w prywatnym samochodzie oskarżonego, obrona zdołała przedstawić jedynie serię hipotez, które same w sobie są niewystarczające, by unieważnić materiał dowodowy, na którym opierał się wcześniejszy wyrok. Nie muszę podkreślać, że nie wystarczy powierzchowna hipoteza, by unieważnić wyroki. Gdyby tak było, nikt nigdy nie zostałby uznany za winnego. W każdej sprawie istnieje możliwość sformułowania teorii odmiennych od obrazu rzeczywistości, która doprowadziła do wyroku skazującego. Aby te teorie mogły zostać uznane za uzasadnioną podstawę do wniosku o uniewinnienie, a tym bardziej do wyroku uniewinniającego, muszą być one przynajmniej w jakimś

stopniu wiarygodne. Sąd kasacyjny nieraz wyjaśniał, że przedstawione dowody mają pozwolić na rekonstrukcję wydarzeń i na potwierdzenie winy oskarżonego lub jego niewinności w stopniu, który wyklucza możliwość każdego innego rozwiązania. Nie musi natomiast wykluczać także najbardziej abstrakcyjnych i mało prawdopodobnych ewentualności opartych na domysłach i przypuszczeniach. W przeciwnym wypadku wystarczyłoby powiedzieć w sądzie: sprawy nie musiały się wcale potoczyć tak, jak to przedstawia oskarżenie, ponieważ wszystko jest możliwe, aby doprowadzić do uniewinnienia oskarżonego. Gdyby tak było, nie wchodziłoby już w rachubę przedstawianie dowodów i niezbędna byłaby argumentacja per absurdum, rządząca się regułami nauk ścisłych, które nie mają racji bytu w praktyce prawnej. Podczas procesu ocenia się stopień prawdopodobieństwa hipotez wysuniętych przez strony. Najbardziej wiarygodna hipoteza, czyli taka, która zawiera w sobie w spójny i przekonujący sposób wszystkie elementy, będące efektem dochodzenia i procesu, musi stać się podstawą decyzji końcowej. W tym przypadku żaden z nowych dowodów dostarczonych przez obronę nie przeczy teorii przebiegu wypadków przedstawionej przez oskarżenie. Wręcz przeciwnie, mogą być one z łatwością w niej zawarte. Krótko wytłumaczę, w jaki sposób. Krótko wytłumaczył, w jaki sposób. Wszystko, co powiedział, było racjonalne i przekonujące. Na moment straciłem wątek, bo próbowałem sobie wyobrazić mowę końcową jakiegoś innego prokuratora. Na przykład Porcellego. Kiedy znowu skoncentrowałem się na słowach Montaruliego, mówił o Macrìm. – Nie ma wątpliwości, że zachowanie świadka, mecenasa Macrìego, nie było w pełni jasne podczas przesłuchania, a także w całej tej sprawie. Z pewnością nie powiedział pełnej prawdy o swoich powiązaniach z panem Lucą Romanazzim. I z pewnością to możliwe, że pan Romanazzi jest w jakiś sposób zamieszany w nielegalny przemyt, którego dotyczy ten proces. Jednak z dodatkowych przesłuchań, o których przeprowadzenie wniosła obrona, nie wynikło nic, co byłoby sprzeczne z zarzutami postawionymi oskarżonemu. Załóżmy, że pan Romanazzi jest zamieszany w przemyt kokainy. Załóżmy, że to prawda, mimo że jest to zwykły, choć możliwy do przyjęcia, domysł. Ale co z tego? Czy wyklucza to winę pana Paolicellego? Czy fakt, że pan Paolicelli miał tego samego obrońcę co pan Romanazzi, nie powinien być tymczasem kolejnym dowodem na to, że pan Paolicelli jest członkiem dobrze zorganizowanej grupy przestępczej, zdolnej, jak wszystkie tego typu organizacje, do zapewnienia pomocy prawnej członkom, którzy wpadli w kłopoty? Wysuńmy jeszcze inną hipotezę. Panowie Paolicelli i Romanazzi znajdują się na promie w tym samym czasie, ponieważ są wspólnikami w operacji przemytu kokainy. Na granicy pan Paolicelli zostaje złapany przez celników. Pan Romanazzi chce mu pomóc i robi to w jedyny możliwy sposób, biorąc pod uwagę to, jak

potoczyły się sprawy: że nie może po prostu napaść na posterunek straży celnej i uwolnić swojego przyjaciela. Wynajmuje adwokata, któremu ufa i który hipotetycznie udziela pomocy prawnej tym członkom grupy, którzy weszli w konflikt z prawem. Przerwał na moment, żeby złapać oddech. Nie sądzę, by to miało również służyć uporządkowaniu myśli, bo miał je w idealnym porządku. – Chciałbym teraz wyjaśnić mój punkt widzenia. Nie twierdzę, że sprawy tak się właśnie potoczyły, ponieważ nie dysponuję wystarczającymi dowodami, by to kategorycznie stwierdzić. Mówię, że tak mogły się potoczyć. Mówię, że to jest możliwe do przyjęcia założenie, które idealnie mieści w sobie hipotezę wysuniętą przez oskarżenie oraz nowe dowody, jakie pojawiły się w trakcie procesu apelacyjnego dzięki inicjatywie obrony. Jest to założenie przynajmniej tak samo możliwe do przyjęcia jak to, które za chwilę niewątpliwie przedstawi obrońca oskarżonego w swojej mowie końcowej. Przynajmniej tak samo możliwy do przyjęcia – to nawet przesadnie ostrożne stwierdzenie. Ale w rzeczywistości jest to założenie dużo bardziej prawdopodobne od teorii spiskowej – machinacji mającej na celu zniszczenie pana Paolicellego. Podsumowując więc, mamy dwie hipotezy uzasadniające nowe dowody, które pojawiły się podczas przesłuchań przed tym sądem. Jedną, prowadzącą do potwierdzenia wyroku skazującego, w pełni dającą się pogodzić z miażdżącym materiałem dowodowym, przedstawionym w procesie pierwszej instancji. I drugą, do której zasadności obrona będzie próbowała wysoki sąd za chwilę przekonać, opierającą się na hipotetycznych i nierealnych domysłach. To, co wysoki sąd ma wziąć za podstawę wyroku uniewinniającego, to nie są uzasadnione wątpliwości, ale wątpliwości, proszę mi wybaczyć to wyrażenie, urojone. Wynikające z rojeń, a nie z zastosowania metody dowodowej. Jestem przekonany, że obrońca potrafi przedstawić tę urojoną wersję wypadków w sposób bardzo przekonujący i przejmujący. Jednak jestem również przekonany, że wysoki sąd uwzględni tę rygorystyczną metodę dowodową, bez której zostanie nam tylko chaos. W imię tej metody wnoszę o utrzymanie wyroku sądu pierwszej instancji.

46

Film w zwolnionym tempie. Klatka po klatce. Prokurator kończy swoją mowę i siada. Przewodniczący oznajmia, że mogę zaczynać. Waham się przez moment, potem powoli wstaję. Moim zwykłym gestem poprawiam sobie togę na ramionach. Potem poprawiam krawat. Biorę kartkę z notatkami. Potem zmieniam zdanie i odkładam ją na ławkę, między inne papiery. Odsuwam krzesło, obchodzę ławkę, aż zastawiam ją moimi plecami. Sędziowie siedzą naprzeciwko i patrzą na mnie. Myślę o wielu rzeczach, które nie mają nic wspólnego z procesem. A może mają, ale w sposób, który trudno mi wytłumaczyć. Nawet samemu sobie. Myślę, że nieważne, jaki będzie wynik, ja po procesie zostanę sam. Myślę, że już nigdy nie zobaczę tej małej dziewczynki. Nie jako małą dziewczynkę, przynajmniej. Może spotkam ją za wiele lat, na ulicy, przypadkiem. Na pewno ją rozpoznam. Będę siwy – zresztą już teraz mam trochę siwych włosów – więc przejdzie obok, nie zwracając na mnie uwagi. Dlaczego zresztą miałaby zwracać? Gdzie jest teraz Margherita? Która godzina jest teraz w Nowym Jorku? Film w zwolnionym tempie. Przewodniczący chrząknął znacząco. I nagle czas znów popłynął normalnie. Ludzie i rzeczy na sali też odzyskali swoje kształty. Spojrzałem na zegarek i zacząłem mówić. – Dziękuję, panie przewodniczący. Pan prokurator ma rację. Wysoki sąd musi podjąć decyzję, jak zawsze kierując się rygorystycznym kryterium oceny dowodów. Teoretycznie ma rację, kiedy mówi o metodzie. Teraz spróbujemy sprawdzić, czy w tym konkretnym wypadku, którym się zajmujemy, wychodząc od tych wniosków, można dojść do konkluzji, z jakimi możemy się zgodzić. Odwróciłem się i podniosłem z ławki karteczkę z moimi notatkami. – Prokurator, cytując sąd kasacyjny, powiedział... zapisałem sobie jego słowa... Sąd kasacyjny nieraz wyjaśniał, że przedstawione dowody muszą pozwolić na rekonstrukcję faktów i na określenie winy oskarżonego lub jej braku w stopniu, który wyklucza możliwość każdego innego uzasadnionego rozwiązania. Nie musi natomiast wykluczać także najbardziej abstrakcyjnych i mało prawdopodobnych ewentualności. Gdyby tak było, nie wchodziłoby już w rachubę przedstawienie dowodów, ale niezbędna byłaby argumentacja per absurdum, rządząca się zasadami nauk ścisłych, które nie mają miejsca w praktyce prawnej. Nie sposób się

z nim nie zgodzić. Oznacza to, zasadniczo, że niemożliwe jest obalenie słuszności hipotezy oskarżenia przy pomocy alternatywnych teorii, urojonych lub będących czystym wymysłem. W rozwinięciu tej myśli prokurator przyznał, że spośród niezliczonej ilości możliwości należy wybrać tę, która zawiera w logiczny sposób cały materiał dowodowy. Odrzucając w ten sposób urojone wyjaśnienia i domysły, opierając się na, proszę zwrócić uwagę, bo na tym polega słaby punkt argumentacji oskarżenia, kryterium wiarygodności wyrażonym w języku statystyki, czyli prawdopodobieństwa. Wiarygodność zdaniem prokuratora oznacza zgodność z pewnym scenariuszem „normalności”, opartym na tym, co się najczęściej zdarza. To, co się zazwyczaj zdarza, kiedy występują pewne ustalone elementy, staje się zatem kryterium, na podstawie którego decydujemy, co mogło się zdarzyć w konkretnym wypadku. Słuchali mnie wszyscy trzej. I niewiarygodne, ale Russo wyglądał na najbardziej zainteresowanego. Przeszedłem do streszczenia wszystkich faktów, które pojawiły się w trakcie tej rozprawy. Nie zajęło mi to dużo czasu. Wszystko to zostało dopuszczone przez nich jako materiał dowodowy, znali je tak dobrze jak ja, i to streszczenie służyło mi jedynie do wprowadzenia moich najważniejszych argumentów. – Tak naprawdę, co robimy podczas procesów karnych? Mam na myśli nas wszystkich. Policjantów, karabinierów, prokuratorów, adwokatów, sędziów? Wszyscy opowiadamy jakąś historię. Bierzemy surowy materiał, jakim są poszlaki, składamy razem, formujemy i nadajemy mu sens przez historie, które mają w przekonujący sposób przedstawiać przeszłe zdarzenia. Taka historia jest wiarygodna, jeżeli tłumaczy wszystkie poszlaki, niczego nie pomija i jest narracyjnie spójna. Spójność narracji zaś zależy od tego, do jakiego stopnia trzymamy się praw doświadczenia, którego używamy, aby od poszlak przejść do historii, mówiących o przeszłych zdarzeniach. Historii, które w pewnym sensie, w sensie etymologicznym, musimy wymyślić. Zobaczmy szybko dwie historie, które możemy sobie opowiedzieć na podstawie materiału narracyjnego z tego procesu. Historia opowiedziana w trakcie procesu pierwszej instancji jest prosta. Paolicelli wchodzi w Czarnogórze w posiadanie dużej ilości narkotyków, próbuje wwieźć te narkotyki, ukryte w samochodzie, na teren Włoch. Zostaje przyłapany i aresztowany. I w dodatku przyznaje się do winy. Ta historia została zbudowana na podstawie tylko jednego znaczącego faktu: odnalezienia narkotyków w samochodzie pana Paolicellego na przejściu granicznym. Aby przejść od potwierdzonego faktu (obecności narkotyków w samochodzie pana Paolicellego) do niepotwierdzonej sekwencji zdarzeń przeszłych, układających się w historię, która została opowiedziana w trakcie procesu pierwszej instancji, trzeba przeprowadzić logiczne rozumowanie. Skąd wiem, że to, co opowiedziałem, jest tym, co się przydarzyło? Stosując do potwierdzonego faktu odnalezienia narkotyków w samochodzie pana Paolicellego

prawo doświadczenia, które moglibyśmy streścić w następujący sposób: jeżeli ktoś ma pewną ilość narkotyków w samochodzie, oznacza to, że te narkotyki należą do niego. Jest to naprawdę wiarygodne prawo doświadczenia. Zgodne ze zdrowym rozsądkiem. Zazwyczaj jeżeli mam coś w swoim samochodzie (a zwłaszcza coś, co ma dużą wartość), to coś należy do mnie. Takie jest prawo doświadczenia. Ale nie jest ono prawem naukowym i dopuszcza alternatywy. Oskarżenie dodaje też, i ma rację, że nowe dowody, które pojawiły się w trakcie tego procesu apelacyjnego, nie pasują do historii. Rzuciłem prokuratorowi spojrzenie. – Zobaczmy teraz, jaką inną historię można opowiedzieć na podstawie dowodów, które mamy do dyspozycji. Pewna rodzina jedzie na tygodniowe wakacje do Czarnogóry. Co noc ich samochód stoi na hotelowym parkingu; w razie gdyby trzeba go było przestawić, kluczyki zostają u portiera. W noc przed wyjazdem ktoś te kluczyki zabiera. Ktoś, kto z pewnością wie, że pan Paolicelli i jego rodzina następnego dnia wracają do Włoch tym samochodem. Ten ktoś przy pomocy wspólników rozmontowuje nadwozie w wozie pana Paolicellego, żony pana Paolicellego, dla ścisłości, i wypełnia go narkotykami. Potem stawia go na swoim miejscu i odwiesza kluczyki. Dobra metoda na przeprowadzenie bardzo dochodowego przedsięwzięcia, niemal bez ryzyka. Operacja, która wymaga zorganizowanej grupy, zajmującej się takim przemytem zawodowo, z podziałem ról i zadań. I niewątpliwie jednym z tych zadań jest upewnienie się, że transport odbywa się bez problemów, śledzenie nieświadomego kuriera, odzyskanie narkotyków we Włoszech. Odzyskanie najprawdopodobniej drogą zaplanowanej kradzieży samochodu. Na przejściu granicznym w Bari coś idzie nie tak. Celnicy znajdują narkotyki i aresztują pana Paolicellego, który przyznaje się do winy, nie czekając na adwokata, przyznanie się do winy jest więc całkowicie bezużyteczne, w jednym jedynym celu: by chronić żonę przed aresztowaniem. Niedługo po zatrzymaniu, w dość dziwnych okolicznościach, ktoś sugeruje żonie pana Paolicellego, żeby zatrudniła pewnego adwokata z Rzymu. Ten adwokat wszedł w przeszłości w konflikt z prawem, był aresztowany, oskarżony, a w końcu oczyszczony z zarzutów udziału w przestępczości zorganizowanej i przemycie narkotyków. Ten sam adwokat spotyka się prywatnie, w podejrzanych okolicznościach, z pewnym człowiekiem, który, powiedział nam to sam Macrì, także był oskarżony o przemyt narkotyków. Ten człowiek, dziwnym trafem, podróżował na pokładzie tego samego promu co pan Paolicelli. Jest oczywiście możliwe, jak uważa pan prokurator, że ten człowiek i pan Paolicelli byli wspólnikami w nielegalnym przemycie. Musimy jednak dodać, że istnieje przynajmniej jeden mocny argument, który zaprzecza tej teorii. W aktach znajdują się billingi rozmów telefonicznych oskarżonego i żony z całego tygodnia poprzedzającego aresztowanie. Zostały słusznie zabezpieczone w celu identyfikacji ewentualnych wspólników, ale po ich

skontrolowaniu nie pojawiło się nic istotnego dla sprawy. Niewiele rozmów telefonicznych w tamtym tygodniu, niemal wszystkie między małżonkami, żadnej na numer telefonu w Czarnogórze. I żadnej na numery powiązane z panem Romanazzim, na które policja z pewnością zwróciłaby uwagę, ponieważ Romanazzi figuruje w ich kartotekach. Tymczasem w notatce przekazanej prokuraturze jest napisane, że z przeprowadzonej kontroli nie wynika nic istotnego. Można zatem wytłumaczyć obecność pana Romanazziego na pokładzie tego promu koniecznością osobistego dozoru, z bliska i bez ryzyka, transportu i pana Paolicellego, żeby potem zająć się sprawą odzyskania narkotyków. Możliwe jest także, że to Romanazzi poprzez kogoś w rodzaju posłańca zasugerował żonie pana Paolicellego, żeby zatrudniła mecenasa Macrìego. Dlaczego miałby to zrobić? Na przykład po to, żeby zaufana osoba śledziła dla niego rozwój wypadków. I żeby uniknąć sytuacji, w której Paolicelli złoży przed śledczymi zeznania mogące zaszkodzić organizacji, na przykład dotyczące hotelu w Czarnogórze oraz osoby, której zostawiał kluczyki do samochodu, i tak dalej. I faktycznie, mecenas Macrì poradził panu Paolicellemu, żeby skorzystał z prawa do odmowy składania wyjaśnień w trakcie procesu, który odbywał się w pierwszej instancji bez deklaracji oskarżonego, z wyjątkiem nibyprzyznania się do winy, które nastąpiło zaraz po aresztowaniu. Nie zapomnijmy o tym, że mecenas Macrì wziął na siebie odbiór zarekwirowanego samochodu, będącego własnością żony pana Paolicellego. A zwłaszcza o tym, że osobiście pofatygował się do garażu, żeby odebrać wóz. Jaki adwokat zrobi coś takiego? I po co? Zazwyczaj, jak wszyscy wiemy, adwokat uzyskuje pozwolenie, a klient zajmuje się potem odbiorem przedmiotu. Mecenas Macrì zachował się w bardzo niezwykły sposób, dlatego musimy przynajmniej zaryzykować pewną rozsądną hipotezę. Czy to możliwe, żeby w samochodzie znajdowało się jeszcze coś, czego nie udało się odnaleźć śledczym, a czego odzyskaniem odpowiedzialni za operację byli bardzo zainteresowani? Może reszta narkotyków? Albo nadajnik GPS zainstalowany w samochodzie w tym samym czasie co narkotyki. Wysoki sąd z pewnością wie, co to jest nadajnik GPS. Oczywiście byłem przekonany, że nie mają pojęcia, czym jest nadajnik GPS. – Nadajnik GPS to nadajnik satelitarny. Używa się go w luksusowych samochodach w systemach zabezpieczających przed kradzieżą, używa go także policja, żeby monitorować samochody osób będących pod obserwacją. Dzięki nadajnikowi GPS można zlokalizować samochód z dokładnością kilku metrów. Wszystko to za pośrednictwem telefonów komórkowych. Jeżeli odkryje się nadajnik zainstalowany w samochodzie, można dotrzeć do numerów telefonów użytych do jego lokalizacji. Czy muszę coś dodawać? Czy naprawdę hipoteza, że banda przemytników, która podrzuciła narkotyki w samochodzie pana Paolicellego, dla większej pewności pomyślała o zainstalowaniu także nadajnika GPS, którego nie znaleźli celnicy, jest tak pozbawiona sensu? Czy hipoteza, że mecenas Macrì

osobiście odebrał samochód, aby odzyskać ewentualne pozostałe narkotyki lub kompromitujący sprzęt, jest tak pozbawiona sensu? Ten kompromitujący sprzęt, który po odnalezieniu przez celników pozwoliłby im na uzyskanie numerów telefonów przemytników? Jak inaczej wytłumaczyć zachowanie adwokata, który bierze na siebie nie tylko złożenie wniosku o zwrot zarekwirowanego samochodu, coś, co jest zupełnie normalne, ale także osobisty odbiór tego wozu, a to jest tymczasem zupełnie nienormalne. W tym momencie musiałem powstrzymać się przed spojrzeniem na salę, żeby sprawdzić, kto jest obecny, ktoś nieznany i podejrzany. Wysłannik Macrìego sprawdzający, co mówię. Czy chce upewnić się, do jakiego stopnia jestem głupi i jak bardzo lubię ryzyko. Słuchaczom musiało się wydawać, że to czysto techniczna pauza, z rodzaju tych, jakie podsycają ludzką ciekawość. Rzecz jasna, nie odwróciłem się. Ale kiedy podjąłem wątek, nadal miałem nieprzyjemne uczucie niepokoju. Podpełzającego strachu. – Czy to jest historia urojona? Być może w tym sensie, że powstała jako rezultat sekwencji rozsądnych hipotez. Czy to jest historia nieprawdopodobna? Z pewnością nie. A przede wszystkim jest to historia, przynajmniej w części dotyczącej przewozu narkotyków taką metodą, jaką wcześniej założyliśmy, która została już opowiedziana przy okazji innych dochodzeń. Kiedy śledczy, włoscy i z innych państw, wykryli analogiczne operacje nielegalnego przewozu narkotyków tymi samymi metodami. Ale można na to odpowiedzieć: to ty nam to mówisz, Guerrieri. To prawda, ja to mówię, ale jeśli wysoki sąd ma jakieś wątpliwości w sprawie istnienia takiego modus operandi, jest jeszcze czas, nawet po naradzie, na dopuszczenie nowego materiału dowodowego, na przykład zeznań szefów sekcji antynarkotykowej oddziału specjalnego policji w Bari albo któregoś z oficerów wydziału antynarkotykowego, który potwierdzi, czy tego typu operacje mają miejsce. Spojrzałem na zegarek i zdałem sobie sprawę, że mówię już godzinę. Za długo. Z ich twarzy wyczytałem, że jeszcze mnie słuchają, ale niewątpliwie wkrótce zacznę tracić ich uwagę. Musiałem przejść do podsumowania. Wróciłem szybko do tematów ogólnych, do metody, do mojej interpretacji i interpretacji prokuratora. – Za każdym razem, kiedy można zbudować wiele historii mogących zawrzeć całość materiału dowodowego w spójnej narracji, musimy przyznać, że dowody są względne, że nie ma prawnej pewności i że w związku z tym trzeba wydać wyrok uniewinniający. Nie muszę dodawać, że nie chodzi tutaj o rywalizację między stopniami wiarygodności historii. Mówiąc inaczej: przedstawienie bardziej prawdopodobnej historii nie wystarczy, żeby prokurator wygrał proces. Żeby wygrać proces, żeby mógł zapaść wyrok skazujący, prokurator musi przedstawić jedyną dopuszczalną historię. Czyli jedyne dopuszczalne wytłumaczenie faktów. Ponad wszelką wątpliwość. Obrońcy wystarczy przedstawić możliwe wytłumaczenie.

Powtarzam: nie chodzi tutaj o porównanie stopni wiarygodności. Dobrze wiem, że historia opowiedziana przez prokuratora jest bardziej prawdopodobna od mojej. Dobrze wiem, że prawo doświadczenia, będące podstawą tej historii jest silniejsze od mojego. Ale prawo doświadczenia nie jest życiem. Tak jak wszystkie prawa doświadczenia jest sposobem interpretacji faktów z życia, próbą nadania im sensu. Ale życie, a przede wszystkim te jego fragmenty, które kończą się procesami, jest bardziej skomplikowane niż nasze próby zredukowania go do dających się sklasyfikować praw i do uporządkowanych, spójnych opowieści. Pewien filozof powiedział, że fakty i czyny same w sobie nie mają żadnego znaczenia. Jedyne, co może mieć znaczenie, to narracja, jaką z tych faktów i czynów budujemy. Nie tylko podczas procesów tworzymy historie, żeby nadać sens faktom, które same w sobie go nie mają. Żeby spróbować uporządkować chaos. W gruncie rzeczy historie to jedyne, co mamy. Zatrzymała mnie nagła myśl. Komu to wszystko mówiłem? Do kogo tak naprawdę przemawiałem? Czy mówiłem do sędziów, którzy siedzieli przede mną? Czy do Natsu, która siedziała za mną, chociaż jej nie widziałem? Czy do Paolicellego, który nigdy nie dowie się, jaki był sens tej całej historii, bez względu na zakończenie. Czy mówiłem do siebie samego, a cała reszta – wszystko – było tylko marnym pretekstem? Przez moment wydawało mi się, że rozumiem, co to wszystko znaczy, i uśmiechnąłem się lekko, melancholijnie. Tylko przez moment. Potem to znaczenie, jeżeli naprawdę je znalazłem, zniknęło. Powiedziałem sobie, że muszę wracać do swojej mowy i jakoś zakończyć. Ale nie wiedziałem, co jeszcze mogę powiedzieć. Albo nie, nie miałem już dłużej ochoty mówić. Chciałem tylko stamtąd wyjść. Moje milczenie przeciągało się. Sędziowie patrzyli na mnie z pytająco. Musiałem kończyć. – Życie nie funkcjonuje na zasadzie wyboru najbardziej prawdopodobnej, spójnej czy możliwej historii. Życie nie jest uporządkowane i nie odpowiada naszym prawom doświadczenia. W życiu mamy szczęście albo pecha. Wygrywamy w totolotka albo zaczynamy chorować na bardzo rzadką, śmiertelną chorobę. Albo zostajemy aresztowani za przestępstwo, którego nie popełniliśmy. Wziąłem głęboki oddech, bo poczułem na barkach całe zmęczenie świata. – Prokurator i ja powiedzieliśmy wysokiemu sądowi wiele rzeczy. Rzeczy, które niewątpliwie pomagają nam rozważać sprawy i wydawać wyroki. Pomagają nam uzasadnić nasze argumenty i nasze decyzje, dają nam iluzję, że te argumenty i decyzje są racjonalne. Czasami są, czasami nie, ale tak naprawdę nie to jest najważniejsze. Najważniejsze jest to, że w momencie podejmowania decyzji jesteśmy, jesteście, sami z pytaniem: czy jestem pewien, ponad wszelką wątpliwość, że ten człowiek jest winny? Zostajemy sami z pytaniem: co powinniśmy

zrobić? Nie abstrakcyjnie, nie według jakiejś metody czy teorii, ale konkretnie, w tej sprawie, w odniesieniu do życia tego człowieka. Ostatnie słowa powiedziałem niemal szeptem. Potem stałem w milczeniu. Zamyślony. Może szukając zdania, którym mógłbym zamknąć swoją mowę. A może szukając sensu w tym, co powiedziałem, zostawiając słowa w zawieszeniu. – Mecenasie Guerrieri, czy pan skończył? Ton przewodniczącego był uprzejmy, niemal ostrożny. Jakby się czegoś domyślał i nie chciał wydać się nachalny albo nietaktowny. – Dziękuję, panie przewodniczący. Tak, skończyłem. Mirenghi odwrócił się do Paolicellego, który stał ze złożonymi rękoma i głową opartą o pręty klatki. Zapytał go, czy chce coś dodać, zanim sąd uda się na naradę. Paolicelli odwrócił się w moją stronę, potem w stronę sędziów. Wyglądało, jakby chciał coś powiedzieć. W końcu jednak pokręcił głową i odrzekł nie, dziękuję, panie przewodniczący, nie mam nic więcej do powiedzenia. Właśnie w tym momencie, kiedy sędziowie zbierali dokumenty, żeby udać się do sali narad, naszło mnie uczucie, że znalazłem się w zawieszeniu między snem a rzeczywistością. Czy ostatnie cztery miesiące rzeczywiście się przydarzyły? Czy naprawdę kochałem się z Natsu w moim domu, dwa razy? Czy spacerowałem po parku Largo Due Giugno z Natsu i małą Anną Midori, na kilka minut zawłaszczając sobie rolę ojca, czy sobie to tylko wyobraziłem? I jeszcze: czy oskarżony Fabio Paolicelli był naprawdę Fabiem Raybànem z mojej młodości? Czy naprawdę jeszcze zależało mi na odkryciu prawdy o wydarzeniach z dalekiej przeszłości, zakładając, że kiedykolwiek była jakaś prawda do odkrycia? Na podstawie czego możemy z pewnością stwierdzić, że obraz w naszym umyśle jest wynikiem czegoś, co faktycznie zobaczyliśmy, a nie produktem naszej wyobraźni? Co tak naprawdę odróżnia niektóre sny od niektórych wspomnień? Trwało to kilka sekund. Kiedy sędziowie zniknęli w sali narad, moje myśli wróciły do normy. Cokolwiek to znaczy.

47

Tego dnia odbywało się wiele procesów z udziałem zatrzymanych, w różnych salach, ale było niewielu funkcjonariuszy służby więziennej. Tak więc przełożony konwojentów poprosił przewodniczącego o pozwolenie na odprowadzenie Paolicellego do celi, żeby mógł przydzielić swoich ludzi do innych sal rozpraw. Kiedy nadejdzie moment ogłoszenia decyzji, protokolant wezwie przełożonego konwojentów i Paolicelli wróci na salę na odczytanie wyroku. Zostaliśmy z Natsu sami, na sali. Usiedliśmy za ławką prokuratora. – Jak się miewa Anna Midori? Wzruszyła ramionami, uśmiechnęła się w wysiłkiem. – Dobrze. Dosyć dobrze. Wczoraj w nocy miała koszmary, ale nie trwały długo. Od jakiegoś czasu stały się krótsze, mniej gwałtowne. Spojrzeliśmy na siebie i potem Natsu pogłaskała mnie po dłoni. Dłużej, niż wypadało. – Gratulacje. To nie była łatwa mowa, ale wszystko zrozumiałam. Jesteś bardzo dobry – zawahała się na moment. – Nie wierzyłam, że aż tak się zaangażujesz. Tym razem to ja się uśmiechnąłem, z wysiłkiem. – I co teraz? – To niemożliwe do przewidzenia. Przynajmniej ja nie jestem w stanie. Wszytko może się wydarzyć. Skinęła głową. Nie spodziewała się innej odpowiedzi. – Czy możemy stąd wyjść i pójść napić się kawy albo czegoś innego? – Oczywiście. Zajmie im to trochę, zanim pojawią się z wyrokiem. Chciałem dodać, że jeżeli wyjdą za wcześnie, to nie będzie dobry znak. Oznaczałoby to, że potwierdzają wyrok skazujący, nie wziąwszy nawet pod uwagę tego, co starałem się powiedzieć. Powstrzymałem się. W tym momencie to była niepotrzebna informacja. Wyszliśmy z sądu, wypiliśmy kawę, poszliśmy na spacer. Wróciliśmy. Nie mówiliśmy wiele. Tylko tyle, ile trzeba, by nadać bieg milczeniu. Nie wiem, co ona czuła. Nie powiedziała, a ja nie byłem w stanie się tego domyślić. A może nie chciałem. Czułem smutną i zawieszoną tkliwość. Nieuchwytną, jak daleki szelest. O piątej po południu budynek sądu opustoszał. Odgłos zamykanych drzwi, ludzkich głosów, pospiesznych kroków. A potem cisza, dziwna i charakterystyczna cisza pustych urzędów. Konwojenci razem z Paolicellim wrócili na salę kilka minut przed szóstą. Przeszli bardzo blisko nas. Paolicelli spojrzał na mnie, szukając czegoś w moich oczach.

Niczego w nich nie znalazł. Niewiele razy w mojej karierze adwokackiej byłem tak niepewny wyniku procesu, tak niezdolny do jego przewidzenia. Zająłem swoje miejsce, a tymczasem strażnicy policji więziennej wprowadzali Paolicellego do klatki, prokurator generalny wracał na salę, a Natsu do pustej części sali przeznaczonej dla publiczności. Potem sędziowie wyszli, nawet nie dzwoniąc dzwonkiem. Mirenghi szybko przeczytał wyrok. Zanim jeszcze zdążyłem poprawić sobie togę na ramionach. Przeczytał go z bardzo spiętą twarzą, i miałem pewność, że nie podjęli decyzji jednogłośnie. Byłem przekonany, że przewodniczący walczył o potwierdzenie wyroku skazującego, ale dwaj pozostali go przegłosowali. Sąd unieważnia wyrok pierwszej instancji i oczyszcza Fabia Paolicellego z zarzutów, uzasadniając to tym, że czyn nie stanowi przestępstwa. W naszym żargonie wyrażenie „czyn nie stanowi przestępstwa” może oznaczać wiele rzeczy, nawet dość różnych od siebie. W tym przypadku oznaczało to, że Paolicelli faktycznie fizycznie przewoził narkotyki – co do tego faktu nikt nie miał wątpliwości – ale nie był tego świadomy. Brak motywu i premedytacji. Czyn nie stanowi przestępstwa. Uniewinnienie. Natychmiastowe zwolnienie oskarżonego, jeżeli nie jest zatrzymany z innych powodów. Mirenghi zaczerpnął powietrza i czytał dalej. Było coś jeszcze. – Sąd wnosi o przekazanie do wglądu wyroku i protokołów zeznań do regionalnego wydziału antymafijnego. Oznaczało to, że na tym się nie kończy. Oznaczało to, że wydział antymafijny będzie musiał zająć się moim kolegą Macrìm i jego przyjacielem Romanazzim. Oznaczało to problemy dla mnie, być może. Ale nie miałem ochoty o tym myśleć. Przewodniczący zamknął posiedzenie sądu i odwrócił się, żeby wyjść. Odwrócił się też Girardi. Tymczasem Russo ociągał się przez moment. Spojrzał na mnie, a ja spojrzałem na niego. Miał wzrok żywy i intensywny. Stał wyprostowany i wyglądał, jakby odmłodniał o dziesięć lat. Nigdy go takim nie widziałem. Skinął głową, ledwie dostrzegalnie. Potem także on się odwrócił i podążył za innymi do pokoju narad.

48

Wypuścili Paolicellego z klatki, nie zakładając mu tym razem kajdanek. Już był wolnym człowiekiem, mimo że musiał jeszcze załatwić pewne formalności w więzieniu. Podszedł w otoczeniu funkcjonariuszy i objął mnie. Oddałem mu uścisk z godnością, poklepując go po plecach i mając nadzieję, że szybko skończy. Potem objął swoją żonę, pocałował ją w usta i powiedział, że zobaczą się w domu, wieczorem. Chciała po niego przyjechać, ale on odpowiedział, że nie, nie chce. Nie chce, żeby ona szła tam choćby raz jeszcze. Wróci do domu pieszo, sam. Chciał się przygotować na spotkanie z córeczką – jego córeczką – i spacer dobrze mu zrobi. A zresztą jest wiosna. Wspaniale odzyskać wolność wiosną, dodał. Drżała mu dolna warga, a oczy błyszczały, ale nie chciał płakać. Przynajmniej dopóki znajduje się w tej sali. Przełożony konwojentów oznajmił mu łagodnym tonem, że muszą iść. Starszy funkcjonariusz o wyglądzie twardziela, niezwykle niebieskich oczach i bliźnie, która przecinała mu usta od nosa do brody, zbliżył się do mnie. Miał głos ochrypły od papierosów i od wielu lat spędzonych wśród złodziei, gwałcicieli, przemytników i morderców. Też uwięziony, z wyrokiem, który skończy się w dniu przejścia na emeryturę. – Gratulacje, mecenasie. Słuchałem pana i wszystko zrozumiałem. Uratował go pan – powiedział, wskazując na Paolicellego, który odchodził z innymi funkcjonariuszami. Potem pobiegł, żeby dogonić kolegów. I tak po raz kolejny zostaliśmy sami, Natsu i ja. Po raz ostatni. – I co teraz? – Żegnaj. Wyszło mi nieźle, pomyślałem. Żegnaj jest słowem trudnym do wymówienia. Zawsze jest ryzyko, że się popadnie w patetyczność, ale wtedy powiedziałem to tak jak trzeba. Przyglądała mi się długo. Zmrużyłem oczy i w miejsce jej źrenic wyobrażałem sobie dwa ogromne niebieskie kręgi – mogłem ujrzeć małą Annę Midori, jak będzie wyglądała za dwadzieścia lat. W 2025 roku. Nie chciałem liczyć, ile ja będę miał lat w 2025 roku. – Nigdy już nie spotkam drugiego takiego jak ty. – No, mam nadzieję – powiedziałem. To miał być żart, ale ona się nie roześmiała.

Zamiast tego rozejrzała się dokoła, a kiedy upewniła się, że sala jest naprawdę pusta, pocałowała mnie. Naprawdę mnie pocałowała. – Żegnaj – powiedziała i ona, zanim zniknęła w opustoszałych korytarzach. Dałem jej pięć minut, a potem i ja wyszedłem.

49

Otworzyłem wszystkie okna w domu, a z ulicy dochodziły dziwnie stłumione odgłosy. Jak dźwięki sprzed wielu lat, kiedy byłem dzieckiem i w majowe popołudnia chodziłem do parku grać w piłkę. Włączyłem CD i dopiero po kilku piosenkach i wielu minutach zdałem sobie sprawę, że to ta sama płyta, której słuchaliśmy z Natsu pierwszej nocy u mnie. These days miracles don’t come falling from the sky. Słuchając muzyki, zrobiłem sobie whisky z lodem, wypiłem je, zagryzając prażoną kukurydzą i orzeszkami pistacjowymi. Potem wziąłem długi, zimny prysznic. Nie wytarłem się ręcznikiem i chodziłem po domu, wdychając zapach płynu do kąpieli, słuchając muzyki, czując lekki zawrót głowy od whisky i zimne dreszcze od przeciągów z otwartych okien. Kiedy byłem suchy, ubrałem się, nawet spryskałem bezużyteczną wodą kolońską i wyszedłem. Na zewnątrz była ładna pogoda, więc przed pójściem na kolację postanowiłem przejść się aż do Piazza Garibaldi, gdzie stał dom, w którym mieszkałem w dzieciństwie z moimi rodzicami. Kiedy tam doszedłem, ogarnęła mnie nieuchwytna i przejmująca radość, którą dają nam tylko pewne zawirowania czasu. Skwerek na Piazza Garibaldi wyglądał w to późne majowe popołudnie identycznie jak wiele lat temu, a między dzieciakami, które grały w piłkę, biegały duchy naszego dzieciństwa, w krótkich spodenkach, szelkach, z piłką Super Santos, kupioną w kiosku za składkowe pieniądze. Usiadłem na ławce i obserwowałem dzieciaki, psy i staruszków, aż zapadł zmrok i wszyscy poszli do domu. Wtedy ja też odszedłem, szukając miejsca na kolację. Szedłem w kierunku morza, kiedy zadzwonił telefon. Numer zastrzeżony. – Tak, słucham? – Udało ci się. Tym razem naprawdę nie postawiłbym na ciebie ani grosza. Minęły dwie sekundy, zanim odpowiedziałem, bo nie rozpoznałem głosu Tancrediego. – Skąd wiesz? – Hej, brachu, nie wiesz, kim ja jestem? Jestem Policją, wiem o wszystkim, co się dzieje w mieście. Czasami nawet wcześniej. Kiedy Tancredi mówił, pomyślałem, że w sumie nie mam wcale ochoty się włóczyć, jeść kolacji i być może upić się samotnie. – Jeszcze jesteś w pracy?

– Ta. Ale zaraz zamykam kram i sobie stąd idę. – Chcesz pójść na kolację? Tym razem naprawdę stawiam. Powiedział, że chce, i umówiliśmy się za pół godziny na Piazza Ferrarese, tam gdzie zaczynają się mury starego miasta. Przyszliśmy równocześnie, z dwóch różnych kierunków, obydwaj punktualni. – Miałeś rację. Powinienem ci pogratulować. – Doskonale wiedziałeś, że mam rację, inaczej byś mi nie pomógł. A bez twojej pomocy do niczego bym nie doszedł. Chciał coś powiedzieć, ale potem pewnie zdecydował, że nie było zabawne. Więc tylko wzruszył ramionami. Ruszyliśmy spacerem. – Sąd nakazał także przekazanie akt do regionalnego wydziału antymafijnego. Ze względu na Macrìego i Romanazziego oczywiście. Jutro złożę wniosek o pozwolenie na broń. – Nie będzie ci potrzebna. – Pewnie, że będzie mi potrzebna. Jeżeli będą chcieli się na kimś zemścić, ja będę jednym z pierwszych. – Mówię ci, broń nie będzie ci potrzebna. Wkrótce Romanazzi, Macrì, jego kierowca i ich przyjaciele będą mieli inne zmartwienia. – To znaczy? – To znaczy, że za parę tygodni pojadą na wakacje na koszt państwa. Zdaje się, że dość długie wakacje. – Aresztujecie ich. – Gratulacje, Guerrieri, pomyślałem sobie natychmiast. Genialna dedukcja. – Śledztwo nie jest prowadzone z Bari, więc to nie my ich aresztujemy. Zrobią to inni. Dużo gorsi od nas. Powiedziałbym, że na dziś wystarczy łamania tajemnic państwowych. Możemy zmienić temat i iść coś zjeść. Poszliśmy do restauracji naprzeciwko portu. Należała do pewnego mojego klienta, Tommasa, zwanego Tommym. Któremu kilka lat wcześniej pomogłem w rozwiązaniu bardzo poważnego problemu. Powiedziałem Tommy’emu, że chcemy usiąść na zewnątrz, ale nie chce nam się zamawiać. On się wszystkim zajmie, odpowiedział jak zawsze. Przyniósł nam surowe owoce morza, rybę z grilla i deser z kremem, wszystko przygotowane przez jego matkę, która pracowała w kuchni od czterdziestu lat. Wypiliśmy dwie karafki białego wina. Na koniec jeden z kelnerów przyniósł zmrożoną butelkę cytrynówki, Carmelo zapalił swoje cygaro, a ja pomyślałem, że, kurczę, tego jednego cholernego papierosa mogę w końcu zapalić. Zawołałem więc Tommasa i poprosiłem, żeby mi zorganizował jednego marlboro. Wrócił minutę później, z nową paczką papierosów i zapalniczką. Położył je na stoliku i chciał odejść. – Nie, Tommy, nie chcę wszystkich – powiedziałem, otwierając paczkę.

Tommy nalegał, powiedział, że może mi przyjść ochota na następnego, później. Pomyślałem, że z pewnością przyjdzie mi ochota na następnego, później. Dlatego będzie lepiej, jeśli nie będę miał przy sobie całej paczki. – Dziękuję, Tommy, jeden wystarczy. Zapaliłem papierosa, wypaliłem go w milczeniu i potem zapytałem Tancrediego, czy ma ochotę usłyszeć pewną historię. Nie zadawał pytań. Dolał sobie cytrynówki i gestem ręki kazał mi zaczynać. I tak opowiedziałem mu wszystko, co się wydarzyło, od tamtego wrześniowego popołudnia do ostatniego aktu, który rozegrał się kilka godzin wcześniej. Kiedy skończyłem mówić, kelnerzy odstawiali odwrócone nogami do góry krzesła na stoliki, a my zostaliśmy sami w lokalu. Następnego ranka obydwaj pracowaliśmy, ale mimo to postanowiliśmy przejść się po pustym nabrzeżu. – Carmelo? – powiedziałem po jakichś dziesięciu minutach milczącego spaceru. – Tak? – Pamiętasz Casablankę? – Chodzi ci o film? – Tak. – Pewnie, że pamiętam. – A pamiętasz ostatnią kwestię? – Nie. Pamiętam scenę, ale nie kwestię. – Louis, tak sobie myślę, że to początek pięknej przyjaźni. Tak to leci. Zatrzymał się i przez chwilę stał, zatopiony w myślach, jakby próbował uchwycić znaczenie tego, co powiedziałem, żeby znaleźć właściwą odpowiedź. W końcu jednak tylko skinął głową, nie patrząc na mnie. Ja też skinąłem i poszliśmy chwiejnym krokiem, jeden obok drugiego, nic już nie mówiąc, w stronę rogatek miasta. Tam, gdzie kończą się domy, restauracje, szyldy i zostają tylko ciepłe i tajemnicze światła latarni.

1

12 grudnia 1969 roku podłożono w sumie pięć bomb, w Mediolanie i Rzymie; w wyniku wybuchu ładunku podłożonego w banku na Piazza Fontana w Mediolanie zginęło siedemnaście osób, a osiemdziesiąt osiem zostało rannych; do dzisiaj nie znaleziono odpowiedzialnych za tę masakrę. 2 Noce w ogrodach Brooklynu. 3 Nic się nie dzieje przypadkiem, Robert H. Hopke. 4 Szukałeś sprawiedliwości, napotkałeś prawo. 5 Długa droga do wolności. 6 Nic się nie dzieje przypadkiem.