Cepik Jerzy - Bizon z jaskini Dewy, 1987

CEPIK

Jednym z głównych uroków prehistorii jest jej przydatność do studiowania wzajemnego oddziaływania społeczeństwa i otaczającej je przyrody MI ciągu długich okresów czasu. CLARK: „Prehistoric Europe"

JERZY

CEPIK INSTYTUT WYDAWNICZY • NASZA K S I Ę G A R N I A WARSZAWA 1987

Okładka i strona tytułowa: MATEUSZ GAWRYŚ Rysunki: JERZY MILLER Fotografie kolorowe: WINCENTY BASIŃSKI Na kolorowych wkładkach reprodukowane są .malowidła naskalne z jaskini Lascaux, Francja.

'

© Copyright by Instytut Wydawniczy „Nasza^Księgarnia", Warszawa 1974

Od autora Tak się dziwnie złożyło, íe dosyt dawno ternu, po przeczytaniu czterotomowego dzieła hiszpańskiego historyka, profesora Uniwersytetu w Madrycie, dzielą pod tytułem ,Jiistoria de Espaflay la civilizacion espaňola", zacząłem gromadzić materiały do napisania ksiątki obejmującej pewien okres dziejów Hiszpanii XVI wieku. Autorem wspomnianego dziełu był Rafael Altamira. Zajmując się zatem owym szesnastowieczem doszedłem do wniosku, te aby poznać je lepiej, trzeba cofnąć sie w przeszłość. Materiałów i ksiątek przybywało coraz więcej ipewnego dnia przeszłość połączyła się z prehistorią. Od ksiątki Rafaela Altamiry doszedłem do tego, co w archeologii paleolitu nazwano sztuką jaskiń Altamiry, do znakomitych .rysunków i malowideł należących do sztuki prehistorycznej, do czasów, w których człowiek, świadomie lub podświadomie, dla celów kultowych, magicznych, a może nie tylko z takich przyczyn, zaczął „stawać sie" twórcą. Mniejsza książka dotyczy jednego Ztychludzi- & kilkanaście tysięcy lat przed naszą erą, fizycznie był zupełnie podobny do nas, władał mową, polował, produkował narzędzia... i pozostawił po sobie, w grocie Altamiry, piękne dzieło swojego talentu: „Bizona stojącego", „Bizona rannego"^— bizony z Altamiry. 5

Zanim cofnę sif z Tobą w przeszłość, byśmy razem przyjrzeli się życiu i dziełu tego człowieka, przez chwilę pozostańmy w wieku XIX, muszę bowiem opowiedzieć pewne zdarzenie... W pierwszych latach XIX wieku nic jeszcze nie wiedziano o „równoczesnym" istnieniu człowieka i świata wielkich zwierząt, takichjak na przykład mamuty, reny. Pierwsze odkrycie, w roku 1834, dokonane w grocie Chaff aut, we Francji, budziło tylko zdziwienie i wątpliwości. Był to ułamek kości z rytym na niej rysunkiem kilku łań. Nie znaczy to, że odkrycie w Chaff aut było czymś zupełnie nowym. Ludzie wiedzieli od dawna o istnieniu jaskiń i grot z rytami i malowidłami, nie kojarzyli sobie jednak owych faktów z prehistorią, z działalnością ludzi tzw. epoki kamiennej. Zna^zhka mnożyły się, jednakże nie rosło poważne nimi zainteresowanie. Pewien uczony Francuz, zwiedzający słynną dziś grotę w Niaux, zauważył na jej ścianach bardzo piękne rysunki, lecz w swoim notesie umieścił obojętną wzmiankę: „Rysunki na ścianach. Cóż to takiego?" Nie chcąc Cię nudzić, nie przedstawię całej historii odkryć owej sztuki naskalnej w Europie zachodniej. Największe jej skupiska znajdziesz w Hiszpanii, w Górach Kantabryjskkh i Pirenejach, potem — we Francji. Bo właśnie owo malarstwo jaskiniowe rozwijało się przed około 20000 lat szczególnie silnie na tych ziemiach, a zanikło przed 10000 lat, na początku okresu polodowcowego. Ponieważjednak mieliśmy przez chwilę pozostać w wieku XIX, udajmy się drogą wiodącą od Santander do jaskini Altamira, gdzieś w Górach Kantabryjskich (Altamirę znajdziesz w szczegółowym atlasie). Jest pogoda)/, słoneczny dzień, wieje lekki orzeźwiający wiatr. Z jaskini wyszedł pewien człowiek. Jest archeologiem, nazywa się Marcelino de Sautuola. Praca w jaskini zmęczyłago trochę. Usiadł przed wejściem do niej. Wziął stojącą obok butlę ze Źródlaną wodą, pije powoli, nie dotykając szyjki ustami, gdyż butla jest opleciona i można j_ą przechylić przez rękę", trzymając za uchwyt chłopskim zwyczajem. Jest zadowolony z wyników pracy tego dnia, bo w jaskini znalazł kilka interesujących odłamków kości. Nagle słyszy szybki tupot stóp i wołanie dziecka. Jego córka! Pozostała wjaskini... Czyżby coś jej się stało? Pan Marcelino de Sautuola zrywa się na równe nogi, rzuca bukłak, serce bije mu mocno, gdyż znów słyszy wołanie swojej córki. Nie, dzięki niech będą Madonnie. Nic się nie stało. Dziewczynka wybiegła z jaskini. — Dlaczego krzyczałaś? — denerwuje się teraz pan Marcelino. — Tatusiu — mówi dziecko zdyszanym głosem — ... tam, w jaskini na stropie, są zwierzęta... — Jakie zwierzęta? — dziwi się archeolog. — Zabierz swoją lampę. Chodź! — niecierpliwi się dziewczynka. — Tam są bardzo ładne zwierzęta! Archeolog Marcelino de Sautuola staje pod stropem jaskini Altamira, unosi wyżej swoją lampę, patrzy z coraz większym zaciekawieniem, potem wzruszeniem, na wiszące nad jego głową sklepienie, na którym, w słabym świetle lampy,pojawiły się ryte i malowane zwierzęta. Z półmroku wychyla się ku panu Marcelino de Sautuola paleolityczny koń, łania, dalej zwierzęta podobne do żubrów. A dziewczynka mówi, że w głębokich korytarzach jaskini widziała wiele innych zwierząt. Innych? Sautuola biegnie tam, trzymając dziecko za rękę. Podnosi lampę. Patrzy. Jego instynkt archeologa nie myli go chyba. Wszystkie rysunki 6

i malowidła, pokazane mu przez córeczkę, są stare, bardzo stare, są prastare. Z wszelką pewnością. Trzeba o tym zawiadomić kolegów prehistoryków, zwłaszcza Juana de Vilánova y Piera i Piette'a, którzy mają głęboką wiedze. Jest rok i8jg. Człowiek nowożytny spotkał się z człowiekiem prehistorycznym. W jaskini Altamiry. Poprzez swoje dzieła. Od istot pierwotnych do ludzi, między którymi żył nieznany twórca bizona z Altamiry, upłynęło ponadgooooo lat. Między twórcą bizona a hiszpańskim archeologiem, panem Marcelino de Sautuola, leży przepaść chyba IJ ooo lat. Dzieła czasów pana de Sautuola należą do kultury nowożytnej, zaś dzieła mistrza z Altamiry do okresu wysoko rozwiniętej sztuki kultury nazywanej „magdaleńską". Dziś dzięki metodom analizy pyłkowej możemy z dużą dokładnością opisać roślinność tamtego odległego czasu. Dzięki zaś analizom kawałków węgla drzewnego możemy przyjąć, że prócz drzew tak dobrze Ci znanychjak dęby, buki, sosny, olchy, orzechy, leszczyny, brzozy, w Europie zachodniej, ściślej we Francji i Hiszpanii, a więc i na ziemi mistrza z Altamiry rośnie, wprawdzie ginąca już; sekwoja. Tamtą ścieżką, wydeptaną przez prehistorycznych łowców pomiędzy sekwojami, możemy, idąc, zagłębie się w dalekąprzeszłość. Chodź ze mną...

JC

NARODZINY CZŁOWIEKA

Rozdział pierwszy Sin urodził się w Czasie Deszczu, kiedy zaszły niezwykle ważne dla plemienia łowców wydarzenia. Najpierw na ziemi bliskiej jaskiniom i chatom łowców pojawiło się tak wielkie stado bizonów, że Najstarsza Kobieta plemienia oznajmiła, iż plemię nie zazna głodu, a Słońce jest łaskawe wszystkim* którzy żyją. Potem wszakże zginął znajdujący się w świętej pieczarze posążek Kobiety Matki *, czczony przez całe plemię, wyrzeźbiony w miękkim kamieniu, a na­ stępnej nocy zdarzyło się coś zupełnie niezwykłego — na jasnym niebie Nocy, gdy deszcze przestały padać, przygasł Księżyc. Gdy Najstarsza Kobieta nosiła dziecko wołając światła Księżyca, Księżyc znowu objawił się cały. I wtedy dziecko dostało imię Sina, bóstwa władającego światłem Księżyca. Sina położono w pieczarze przy ognisku, obmyto dziecko krwią poświęconej łani i zawinięto w skóry, a Najstarsza Kobieta- plemienia łowców powiedziała, że teraz ojciec dziecka, któremu Noc objawiła swoją łaskę, musi zaprzestać wspólnych z innymi myśliwymi łowów i wyrzeźbić posążek Kobiety Matki. Umie wyrabiać dobre narzędzia. Jego ręce są mocne, a jego palce zręczne i poddaje im się róg, kość, glina i kamień. Najstarszy Łowca plemienia, trzymający kościaną laskę, przytaknął woli kobiety. Trzy razy minął Czas Śniegu, odkąd urodził się chłopiec, któremu nadano imię Sin. Plemię, zadowolone z miejsca wybranego przez łowców, oddalonego bezpiecznie od klanów innych łowców, z którymi nie zawsze można było bytować w zgodzie, siedziało w osadzie, którą stanowiły pobliskie jaskinie, proste schroniska wyszukane między skałami, skąd widać było morze, bo tereny plemienia sięgały daleko we wszystkich kierunkach, w szałasach i zie­ miankach rozmieszczonych wśród drzew. W wodach rzecznych łowcy łowili duże ryby, sumy, te miały zawsze sporo mięsa. Bili ptactwo wodne i to, które miało gniazda na drzewach i wzniesieniach ziemi. Mocne oszczepy i dziryty dopadały wielkich zwierząt na odległość czterdziestu długich kroków, a kiedy osaczono niedźwiedzia czy bizona pędzącego z łoskotem na dnie zielonego * Najbardziej znane posążki kobiece, z rogu, kości czy kamienia, pochodzą z Lespugne, Laussel, Willcndorf (Francja, Austria), Kosticnki, Gagarino, Bureti (Związek Radziecki), Salignano (Wiochy), Abalessy (Algier), istnieją też różne ich odmiany.

11

wąwozu ku pułapce, oszczep wyrzucony za pomocą miotacza pokrytego ma­ gicznymi znakami dopadał zwierza nawet z odległości stu dużych kroków. Był dostatek mięsa. Mały Sin posiadał już własny łuk, strzały, dobry krze­ mienny nóż, a swoją odzież z wilczej skóry spinał piękną zapinką, wykonaną z rogu rena przez ojca. Kiedy Sin upolował pierwszego cietrzewia, otrzymał od ojca wspaniały, mocny harpun z zadziorami ná ostrzu, dobry harpun kościany do bicia ryb rzecznych. Sin długo musiał ćwiczyć rzuty, zanim na kościanym ostrzu har­ puna zatrzepotała pierwsza wyciągnięta z wody ryba. Musiał uczyć się szybko wielu rzeczy potrzebnych łowcy. Musiał stać się potrzebny plemieniu, potrzebny w łowach i w walkach z innymi, obcymi łowcami, kiedy ci przychodzili bez darów. Aby żyć, musiał stać się silny, zwinny i czujny, albowiem życie łowcy nie było łatwe, a słabych zabierała w Czasie Śniegu śmierć*. Dopadał głodny lew*. Spotkanie z lwem było dla łowcy niezwykłym wydarzeniem zawsze, zwła­ szcza że owe groźne koty rzadko chodziły samotnie. Biada łowcy, który na­ tknął się na stado. Dziesięć, dwa razy po dziesięć, trzy razy po dziesięć kotów to była śmierć nawet dla bardzo wielu mądrych łowców. Ojciec Sina, Dewa*, miał to szczęście — zapewne sprzyjało mu Słońce, a wyrzeźbiony przezeń po­ sążek Kobiety Matki stał,już w świętej pieczarze — że pewnego razu napotkał tylko jednego kota, wychodzącego z lasu. Dewa opuścił górskie ścieżki i po­ szedł tam, gdzie zaczynały się zielone stepy i lasy. Łuk Dewy był mocny, á strzały Dewy zawsze zabijały bizona, więc gdy ostry grot przeciął powietrze, Sin ujrzał, jak sprężony do skoku wielki kot rozpłaszczył się na ziemi i legł na boku. Dewa posłał mu jeszcze dziryt i wtedy dopiero podszedł do zwie­ rzęcia. — Ty weźmiesz skórę — rzekł do Sina. — Będzie ci potrzebna, gdy doj­ rzejesz do tańca łowców. Gdy trzy razy minął Czas Śniegu, Sin upodobał sobie dziewczynę Ra urodzoną w dniu, kiedy Słońce rzuca na ziemię najkrótszy cień. Wtedy Sin zaczął rylcem rysować na nowym, kościanym harpunie ryby, wiele ryb, by je­ go harpun zawsze je trafiał i aby wszystkie były bardzo duże i tłuste. Miał to być harpun dla Ra, bowiem dziewczęta plemienia łowców uczestniczyły w nie* Wprawdzie przeciętna temperatura była wtedy niższa tylko o 2-3 stopnie, ale formy bytowania byly niezwykle trudne. * Chodzi o lwa jaskiniowego, który żył w Europie aż po Anglię. Jego wizerunki znaleźć można w licznych jaskiniach,' z ładną grzywą przedstawił lwa artysta epoki kamiennej w jaskini Combarelles. * Muszę Ci od razu powiedzieć, że wszystkie wymienione w tej opowieści imiona stanowią literacką propozycję. Być może istniały wtedy tylko takie „imiona", jak: Łowca Kotów, Łowca Niedźwiedzi, Łowca Ryb itd., używając, oczywiście, naszego współczesnego nazewnictwa zwierząt.

12

których łowach, zanim nie staly się matkami. Nowy harpun Sina był bardzo dobry, a wizerunki ryb podobały się nawet Dewie, który władał rylcem tak sprawnie, że podziwiało go całe plemię. Ra przyjęła harpun Sina i przyrzekła mu, że gdy nadejdzie czas wielkich łowów, a Dewa z woli łowców pozostanie w świętej jaskini plemienia, by przed­ stawiać na skale zwierzęta, które plemię chciałoby mieć, wtedy Ra wejdzie tam i w obecności Sina pozostawi w jaskini swoją dłoń, którą sam Dewa odrysuje. Wtedy Sin ofiarował dziewczynce wisiorek z polerowanej kości, obwiedziony drobnymi nacięciami. — Daję ci to — powiedział poważnie. Ra uciekła do szałasu, przed którym matka Ra piekła na kamieniach ptasie jaja. Dewa śmiał się patrząc to na Sina, to na biegnącą Ra. Potem Dewa przy świetle lampki wyrysował na jednej ze ścian jaskini plemienia łowców dwa znaki. Kobiecy i męski. Męskim znakiem była długa kreska, przecięta w po­ bliżu górnego końca krótką kreską poprzeczną. Znakiem kobiety byla ga­ łązka sosny. Kiedy Sin i Ra wejdą do wspólnego szałasu, Dewa połączy owe znaki, ale wtedy będą wyglądały inaczej — dwie blisko siebie leżące gałązki sosny, odwrócone igłami. Wtedy znak Ra będzie większy od znaku Sina*. Tymczasem Sin zdobywał nowe doświadczenia.. Chodził z łowcami za wiel­ kimi stadami reniferów. Renifer był zawsze dla plemienia bardzo ważną zdobyczą. Dawał rogi potrzebne rzeźbiarzom i tym, co robią narzędzia i broń, dawał mięso, skóry na odzież i do okrycia namiotów, jego ścięgna doskonale nadawały się do zszywania skór, a tłuszcz służył wszystkim jako paliwo do lamp. Sin uczył się tego wszystkiego. Ra uczyła się wybierać słodki miód leśnym pszczołom. Kiedy Sin później wracał myślami do owej ważnej chwili, gdy na oczach łowców postawił namiot ze skór renifera, przypomniał sobie coś, co wydało mu się początkiem wszystkich późniejszych zdarzeń, które były dla niego ważne. Wszyscy byli wtedy zmęczeni łowami. Ci, którzy napędzali zwierzęta łowcom, i ci, którzy trzebili stado pędzące w przerażeniu. Łucznicy — między nimi był Sin — czekali, powoli napinając łuki, na których leżały chciwe krwi, upierzone strzały. Potem strzały jak psy skoczyły ku pędzącemu stadu, gdy naganiac/e rzucili się na ziemię. Było to dobre stado, prowadzone przez samca, poprzedzającego łanie, dwie łaniczki i małego jelonka. I wtedy, gdy ucichła już wrzawa naganiaczy i łuczników, kiedy łowcy zasiedli wokół zabitej * Czy ludzie tego czasu znali pismo? Nie, nie znali. Posiadali jednak liczne „znaki", o wielu z nich będę Ci jeszcze mówił, niektóre można tłumaczyć, inne na zawsze pozostaną zagadką. Do znaków można zaliczyć te, które pokrywają narzędzia i broń, znajdują się w jaskiniach; jedne z nich mają charakter magiczny, inne, jak malowidło z jaskini Cueva de los Cabaílos, z Alpery, Strandu, Dordogne, mają zapewne treści informacyjne; np. rysunek fok z Dordogne powiadamiał chyba łowców o pojawieniu się tych zwierząt, które w pogont za łososiem zapuszczały się w górę rzek, nawet na odległość ok. 400 km od morza.

13

Łucznicy. Malowidło naskalne z Alpery, Hiszpania

zwierzyny dla chwili odpoczynku przed darciem skór i dzieleniem mięsa, tłuszczu i ścięgien, Sin powoli odsunął swój łuk. Na zielonej, pełnej jaskrów łące zapadła cisza, Sin nie słyszał głosów łowców, zwierzęta były już martwe, czarownik z czaszką jelenia na głowie obchodził brunatny łup, mamrocząc jakieś zaklęcia, lecz dla Sina to wszystko zniknęło. Widział zieloną łąkę pełną jaskrów, ludzi na niej nie było, widział wspaniale skaczące zwierzęta, widział skaczącego przez powalony pień dębu samca o wielkich rogach i poczuł żywsze drgnienie serca, poczuł, że chciałby ten skok zatrzymać. Nie radował się, że jest łowcą, chciał zatrzymać skok samca, zawiesić w powietrzu nad zieloną łąką, i patrzeć, patrzeć na napięte we wspaniałym wysiłku ciało, wyciągniętą szyję, chciał... tak! chciał utrwalić radość patrzenia na to, co spowodowało dziwne drżenie jego serca. Odsunął jeszcze dalej swój łuk i strzały z grotami. Teraz Sin chciałby, by podeszła do niego Ra. Wziąłby z jej rąk woreczek z miodem, ona siadłaby obok, a wtedy Sin, przedziwnie radosny, opowiedział­ by jej o swoim pragnieniu. Kiedy przyszedł Czas Deszczu, a potem Czas Śniegu, Sin, chociaż zawsze dbał, by w namiocie jego ojca i matki oraz w jaskiniach starców, którym plemię jeszcze nie pozwalało umrzeć — byli bowiem bardzo potrzebni, szyjąc odzież kościanymi igłami, sporządzając broń i narzędzia — nie brakowało mięsa, często odchodził bardzo daleko od siedzib plemienia łowców, aby przy­ patrywać się zwierzętom. Jego oczy były bardzo bystre, a pamięć utrwalała wszystko, co oczy widziały: wspaniały skok lwa na głodną łanię, bieg niedź­ wiedzia, konia stojącego na tylnych nogach, kwiczącego pośrodku wielkich kotów, nade wszystko zaś bizony, których potężne cielska powoli przesuwały się pomiędzy drzewami, a wielkie pyski szukały pożywienia pod grubą warstwą śniegu. Najstarsza Kobieta i Najstarszy Łowca plemienia często przemawiali do Sina bardzo ostro, wyrzucając mu, że w Czasie- Śniegu, gdy plemię teraz jak nigdy drżało z zimna, a ogień musiał płonąć w każdej jaskini, szałasie i namiocie, Sin tylko myśli o zwierzętach.. Może nawet plemię łowców wygnałoby Sina do siedzib innych plemion, siedzących tam, gdzie nad górami i lasami podnosi się Słońce, gdy z zimna pomarło tego czasu wiele dzieci, a Sin zamiast nosić mięso, tłuszcz i skóry wracał ze swoich dróg i opowiadał o bizonach. Wszakże Dewa obronił syna, Dcwa przyjaciel czarownika, znającego wszystkie tajemnice znaków, których plemię potrzebowało, gdy w jaskini zaklinano wielkie łowy i obfitość mięsa. ... Niepotrzebni plemieniu starcy umrą, nie jest to jednak okrucieństwo plemienia łowców, ale obojętność otaczającej człowieka przyrody, z którą on musi walczyć, nim nauczy się wielu nowych umiejętności, pozna dobrodziej­ stwo rolnictwa i hodowli. Plemię Sina nie zna uprawy roli, nie zna radła, sierpa, metali, soli, nie zna sztuki lepienia naczyń, nie zna wozów z zaprzę­ giem. Sin powoli uczy się sztuki tworzenia, nie zdając sobie z tego w pełni sprawy, a nawet czyni to jakby podświadomie. Najpierw odczuwał radość 15

rżabijania zwierząt stłoczonych w stadzie; zabijanie zwierzyny to czas sytości -dla plemienia. Lecz dlaczego teraz, leżąc na łące pośród jaskrów, odczuwa •radość, iż widział życie we wspaniałym ruchu ucieczki zwierząt, skok zwierzę­ cia zawieszonego między zieloną łąką i niebieskim, jasnym niebem? Co to jest? 'Co kieruje myślami Sina odsuwającego od siebie łuk i upierzone strzały, co to jest, że chciałby utrwalić swoją radość i pokazać ją miłej jego sercu Ra, podającej słodki miód? Obok potrzeby zabijania, którego wymaga życie, jest w Sinie potrzeba podziwiania otaczającego go świata, ta sama potrzeba, głę­ boko jeszcze ukryta w mózgu, która zmusiła łowcę-artystę do utrwalenia sceny z łowów w jaskini Cueva de los Caballos, takich samych łowów, w których przed chwilą brał udział Sin, syn Dewy,* rzeźbiarza Kobiety Matki. Sin pije zmieszany z wodą miód, patrzy na Ra i jest szczęśliwy. Zapewne nawet jeszcze nie zna pojęcia — szczęście. Czuje w sercu radość. O zmroku, gdy łowcy zasną przy tlących się ogniskach, powróciwszy na ziemię plemienia, Sin pójdzie do jaskini, w której Dewa „powtarza" to, co widziały jego oczy. Lampka, kamienny spodek wypełniony tłuszczem reni­ fera czy jelenia, rzuca słabe światło na skalne ściany, pokryte znakami i ry- šunkami, które zostawili ludzie żyjący wiele tysięcy lat przed Dewą i Sinem. Ich rysunki przypominają niezgrabną zabawę dzieci kreślących jakieś linie -na piasku, nad brzegiem rzeki. Rysunki Dewy budzą podziw Sina. — Chciałbym to robić lepiej niż ty — mówi Sin. Dewa nie odpowiada, jest pochłonięty swoją pracą, on także jest łowcą, bo wyławia z pamięci to, Co widziały jego oczy. Dewa i Sin, jak wszyscy łowcy, nie znają jeszcze ani pojęcia piękna, ani pojęcia sztuki. Cóż z tego? Oni właśnie tworzą początki piękna i początek sztuki... , , Początek drugich narodzin człowieka. Kiedy Sin po raz pierwszy rozciera ~w kamiennej niecce proszek z czegoś, co dał mu Dewa. Z tego proszku powstanie czerwień, której Dewa — zapatrzony w swoje rysunki w jaskini plemienia, gdy wszyscy są syci po Iowach i Dewa może zagłębić się w ciemne korytarze — której Dewa potrzebuje. Ostatnio droga do jaskiń stała się uciążliwa, daleka i niebezpieczna. Uciąż­ l i w a , bo łowcy przenieśli swoje szałasy i namioty tam, gdzie nie wiały zbyt zirnne wiatry, a niebezpieczna z powodu lwów chodzących za stadami jeleni. Łowcy przenieśli się na nową ziemię, ponieważ" burza szalejąca przez trzy dni złamała drzewo, najwyższą sekwoję dotykającą zda się nieba-Anu. Niebo-Anu •długo było połączone z ziemią przez tę sekwoję, niebo-Anu zsyłające śnieg, •deszcz, błyskawice, potężne Anu, którego końca nie widział żaden z łowców, a czarownicy, wymawiając słowo Anu, padali twarzą na ziemię i milczeli do zmierzchu. Niektórzy łowcy tak byli przerażeni faktem złamania najwyższego •drzewa, nietykalnego drzewa, że usiedli przed swymi szałasami i oznajmili, że życie się skończyło. Plemię opuściło ich. Znalazło nowe miejsce na siedziby, a

16

kiedy Sin i młodzi łowcy odwiedzili w pogoni za niedźwiedziem starą osadę, szkielety tych, co zostali, oparte były o butwiejącą skórę namiotów. Czarownik ludu łowców powiedział wtedy, że ci zmarli będą strzegli dróg do jaskini rysowanych zwierząt, stworzonych dla człowieka przez Matkę Życia. Cóż warte jest plemię nie posiadające takiej jaskini? Nic. Takie plemię nigdy nie znajdzie drzewa sięgającego potęgi Anu-nieba. Plemię Sina znalazło takie drzewo i mazało je krwią świeżo zabitego bizona, a w jaskini Dewa utrwalił bizona i strzałę obok znaków- oznaczających łaskę Matki Życia. Gdy Sin nocą wychodził z namiotu, widział nad sobą dalekie światło gwiazd. Kto i kiedy zapalił tamte pochodnie? Kto rzuca błyskawicę zabijającą drzewa i ludzi, kruszącą skałę? Jaki nieznany łowca podnosi olbrzymią ręką Słońce idące na swoje łowy i czemu je zasłania, wtedy gdy zapadają ciemności? Bał się. Bał się tak bardzo i tak często, że czasem opuszczał namiot na całą noc i szukał schronienia w jaskini, bezpieczny przed nieznanym, zwłaszcza odkąd Ra była z nim i odkąd poznał dzikość walczących w nocy o łup łwów. Noc należała do zwierząt i jeśli Sin wychodził z jaskini, aby sprawdzić, czy wiatr nie zrzucił z gałęzi drzewa suszących się skór, zawsze zabierał krzemienny nóż, krótki dziryt i mocny oszczep. Ponieważ noc należała także do mocy, na które ludzie nie mają wpływu, Sin zabierał ze sobą magiczne amulety, wyry­ sowane na kości przez Dewę ostrym rylcem. Amulety, bez których ani za dnia, ani nocą nie opuszczał szałasu, namiotu, jaskini czy osady żaden łowca. Dewa rysował i rzeźbił najczęściej w rogu lub miękkiej skale niewielkie podobizny zwierząt. Każdy łowca innego plemienia miał takie amulety, lecz »amulety Dewy przewyższały doskonałością wszystko, co Sin dotąd widział u łowców. Rylce poruszały się w palcach Dewy ostrożnie, ale bardzo pewnie, a podobizny zwierząt, tworzonych na małych płytkach, były' bardzo dobre. „Bardzo dobre". Tak mówili wszyscy łowcy. Dewa był rad. Wolał siedzieć w ciemnej jaski­ ni przy swojej lampce i rylcach niż uczestniczyć w trudnych łowach, podczas których zwierzę bywało często zręczniejsze i bardziej chytre od człowieka, a wtedy plemię traciło doświadczonego łowcę.

Dziwne. Mówiono, że amulety Dewy nie zapewniły mu nietykalności, gdy pewnego razu przyłączył się do łowców i zginął, rozszarpany przez niedźwie­ dzia. Stary Łowca Niedźwiedzi przyszedł do Sina,przykucnął przy ognisku, długo grzał ręce nad płomieniem, nie patrząc na Sina i na Ra, zanim powiedział, że Dewa zginął rozszarpany przez niedźwiedzia. Sin podał Staremu Łowcy Niedźwiedzi czaszkę obciętą z wierzchu, wy­ pełnioną wodą i miodem przez Ra. Była to czaszka łowcy z plemienia, które ^przybyło tu kiedyś ze złymi zamiarami. Ani Sin, ani Stary Łowca nie okazali • - 2 — Bi^on t jaskini Dewy

17

Wyobrażenie bizona. Jaskinia Le Portel, Francja

wzruszenia. Dwakroć opróżnili czaszkę, wspominając Dewę. R a ukryła się w kącie jaskini, gdzie nie sięgało światło ogniska. Dewa lubił Ra i niedawno jej. przyrzekł, że zaprowadzi ją do jaskini, aby odrysować jej dłoń, by Ra to­ warzyszyło szczęście. Ra pytała wtedy, czy nie może on, Dewa, wykonać kobiecej figurki z kości słoniowej albo wyrysować R a w jaskini, aby Sin mógł na nią patrzeć nawet wtedy, gdy nie ma jej przy nim. Wtedy Dewa wytłu­ maczył dziewczynie, że nie uczyni tego, choćby błagała go dzień i noc. Taki rysunek albo rzeźba byłyby niebezpieczne dla Ra i niechybnie spotkałoby ją nieszczęście. — Jeśli rzeźbię w miękkiej skale konie lub gdy maluję zwierzęta, czynię to zawsze za zgodą wszystkich łowców, przygotowujących oszczepy i harpuny na czas łowów. Kiedy rysuję konia, to znaczy, że plemię chce, aby konie roz­ mnożyły się na stepowiskach, albowiem chętnie je łowimy, zwłaszcza rodne, dla ich skóry. Gdybym przedstawił ciebie, Ra, mogłabyś szybko umrzeć. Nie wolno mi przedstawiać ludzi, Ra. — A ten człowiek, Dewa? — R a wskazała ręką, stojąc w głębi korytarza, jakąś postać. — Sin mówił, że chciałeś utrwalić siebie... — Milcz, milcz, milcz — zaklął ją Dewa. — Sam się przeląkłem tego, a ty pewnie słyszałaś coś od Sina... Tego człowieka już nie ma. Patrz! — przy­ bliżył lampkę kamienną i Ra ujrzała w miejscu przez siebie wskazanym półczłowieka i półptaka. . Może Dewa zginął, bo chciał przedstawić siebie? Pogrzebano go w pobliżu wspólnego ogniska łowców. Sin skrępował Dewę sznurami, z kolanami przy piersi. Potem głowę Dewy obłożono kamiennymi płytami, a ciało posypano czerwoną ochrą. Skrępowano Dewę, by nigdy j u ż nie mógł wstać, gdyż wszyscy łowcy bardzo się bali umarłych, zwłaszcza takich, których nie ocaliły od śmierci amulety. Sin zaopatrzył ojca w jadło, wszystkie jego narzędzia i broń, a na piersi Dewy położył dwadzieścia zębów niedźwiedzich, stary naszyjnik Dewy-łowcy oraz wszystkie ozdoby, przedsta­ wiające zwierzęta, które Dewa zabił, i rysowane na kości jego harpuny, które nigdy nie chybiały celu. Śmierć Dewy była dla plemienia łowców wielką stratą. Sina zwano owego czasu Łowcą Bizonów. Plemię miało mu jednak za złe, że zasadzki Sina, kopane motyką z jeleniego rogu, były zawsze dziwnie płytkie, a strzały i włócznie Sina często chybiały. Sin obserwował te wspaniałe zwierzęta. Najpierw, jak każdy łowca, czuł w sercu wielką radość, kiedy ogromne zwierzę waliło się z łoskotem na ziemię, ugodzone jego grotem. Potem, coraz częściej, zaczął odczuwać radość patrząc na bieg bizona, na skłębione w mięśniach potężne cielsko, na wściekłość w przekrwionych ślepiach, kiedy Sin podczołgiwał się do młodych i przyglądał im się. Wiele razy Sin musiał szukać schronienia na drzewie, gdy zwierzę atakowało go. Ale nie ciskał włóczni, nie puszczał z łuku strzały z niezawod­ nym grotem. Patrzał. Uważnie badał każdy mięsień, każde ścięgno drgające 19

życiem danym przez Matkę Życia. I przynosił do wspólnego ogniska łowców coraz mniej mięsa. Dlaczego tak czynił? Nie wiedział jeszcze. Nie wiedział też, dlaczego pewnego razu zdecydował się opuścić plemię, spotkawszy na równinach, gdzie pasły się stada bizonów, obcego łowcę, który mówił mu, że tam, skąd podnosi się Słońce, i tam, skąd nadchodzą najzimniej­ sze wiatry, są jaskinie, a w nich ujrzeć można zwierzęta, jakich nigdy nigdzie ludzka ręka jeszcze nie stworzyła. R a słuchała bacznie, kiedy Sin mówił jej o tym. Czy zgodzi się opuścić plemię i iść z Sinem? — Opuszczenie plemienia to śmierć, tak mówią starcy. — T o prawda -— musiał przyznać Sin. — Łowca Niedźwiedzi przyniósł mi naszyjnik z kościanych wisiorków — rzekła krzątając się przy ogniu. — T o wielki człowiek. — Ma jaskinię i dwa namioty, i wiele dobrych skór. — Widziałem też u niego dużo tłuszczu. W jego namiotach i jaskini często jest światło, gdy zgaśnie Słońce. Przyjmij naszyjnik, Ra. — Ale ty nie możesz odejść sam. Tej nocy ramiona Ra mocno obejmowały Sina i byli bardzo szczęśliwi, tak musiało- być, bo serca biły im bardzo mocno, jedno przy drugim. Przed świ­ tem R a obudziła Sina i powiedziała spokojnie, że jest gotowa .odejść z nim, -dokąd on sam zechce. 4

Gdy kwitły jaskry i wiały ciepłe wiatry, Ra i Sin byli w drodze do niezna­ nej ziemi, gdzie podnosi się Słońce. Wtedy R a powiedziała Sinowi, leżąc zmęczona w szałasie ustawionym przez Sina naprędce, że w jej łonie poruszyło się dziecko. R a bała się tego, co musi przyjść. Powiedziała to Sinowi. Przed nimi była nieznana ziemia, a w lasach, gdy zejdą z górskich ścieżek, nieznane plemiona łowców. Za nimi była ziemia ludu, który już ich nie przyjmie. Matka Sina także była młoda jak Ra, gdy w jej łonie poruszyło się coś. Pobiegła przerażona do Najstarszej Kobiety plemienia łowców, ta rzekła, że kobieta Dewy pokaże światu i Słońcu dziecko, które z niej wyjdzie. I tak się stało. Sin ujrzał świat, lecz urodził się przy świetle Księżyca, a wkrótce potem jego matka umarła, rzucając się na posłaniu z gałęzi i niedźwiedzich skór, gorąca, jakby od wewnątrz palił ją ogień. Złożono ją na plecach, tak jak się grzebie kobiety. R a wiedziała to wszystko i teraz bardzo się bała. Sin także był przerażony. R a stawała mu się bliższa niż plemię. Kiedy Ra obejmowała go; gdy podchodziła do niego, nie pragnął widzieć nikogo obok siebie, tylko swoją Ra. Przypatrywał się Ra tak bacznie, jak światu, który zawsze w nim budził przedziwne myśli. Dobre myśli, nie złe. Jego Ra, myślał, gdyby ją narysował, gdyby się na to ośmielił, gdyby nie uwierzył mądrości plemienia, które głosiło, że moce nieznane zsyłają śmierć

20

na ludzi utrwalonych w jaskiniach, jak zsyłają ją na zwierzęta, narysowałby swoją Ra na skalnej ścianie albo może spróbowałby wyrzeźbić w miękkim kamieniu jej posążek. Jego Ra byia wysoka, miała wąskie biodra i długie nogi i miała piersi, jakich Sin nigdy nie widział u innej dziewczyny. Miała długie, brązowe włosy i twarz z łagodnym uśmiechem i dobrymi oczami. Przyglądał jej się zawsze, gdy wchodziła do zimnych strumieni, zrzuciwszy skóry, które był dla niej zszywał długo, patrzył na nią, gdy z małych stóp zrzucała niedbale skórznie, jakie wykonał dla niej ze skóry młodego jelonka. Chciał utrwalić swoją Ra na jakiejś skalnej ścianie, ale jeszcze się bał. A teraz bał się tym mocniej, że Ra może umrzeć, jak umarła kobieta Dewy, matka Sina. Bał się, gdy odchodziła sama. Wyostrzone zmysły Sina widziały grozę wszędzie. Za załomem skały, w cienistym wąwozie, w mroku drzew, w nagłym trzasku suchej gałęzi, w stąpaniu zwierzęcia, które" mogło być także stąpa­ niem nieznanego człowieka, nieznanego łowcy, dla którego zdobyczą może być zwierzę lub może być kobieta. Sin szedł niepostrzeżenie za Ra, nie widziała go, umiał poruszać się cicho jak kot skalny. Szedł za nią, mając za skórzanym pasem zatknięte dwa krzemienne sztylety, długi i krótki, mając swój łuk, dobre strzały \ dziryt albo włócznię z haczykowatym miotaczem, pomnażającym siłę ramienia ciskającego drzewce. Sin, opuszczając plemię łowców, zabrał z jaskini plemienia rylce, którymi posługiwał się Dewa, wykonujący amulety dla łowców. Uczynił też coś, o czym nie powiedział Ra. Zabrał posążek Kobiety Matki, wyrzeźbiony przez Dewę. Wierzył, że jak długo ten posążek będzie z nimi, nie spotka ich nie­ szczęście. A na płytkach wykonanych z rogu jelenia Sin wyrysował wszystkie groźne zwierzęta, które mogłyby zabrać mu jego Ra. Zaklął je w tych rysun­ kach. Niech upadną bez życia, jeśli zobaczą Ra. O Matko Życia, niech twoje wszystkowidzące oczy strzegą Ra i widzą amulety, które Sin w naszyjniku zawiesił na szyi Ra.

- Rozdział drugi Minął Czas Deszczu i Zimna, nadszedł Czas Słońca. Sin przypatrywał się Ra, a widząc jej zmęczenie, słysząc, jak w nocy płacze, bojąc się nieznanego, postanowił, że w tym miejscu zostaną trochę. W dolinie rosła bujnie trawa, drzewa dostarczały gałęzi na ogniska, skóry z upolowanych zwierząt były już dostatecznie dobre, by rozpiąć namiot, a znajdujące się w pobliżu ciasne przej­ ście prowadziło do obszernej groty, w której można było spać w nocy, nie obawiając się zwierząt. Do strumienia też nie było daleko, a żaden łowca nie może się obejść bez wody, tak jak nie może żyć bez ognia i bez mięsa. Krążąc w pobliżu nowego siedliska, w dolinie pełnej zwierząt, które zapewne nigdy nie widziały łowcy, bo Sin podchodził do nich ze swoim dzirytem i miotaczem bardzo blisko, syn Dewy wybrał miejsce, gdzie ośmielił się utrwalić swoją Ra. Chciał to uczynić, gdyż bał się, że Matka Życia może mu zabrać jego kobietę, kiedy przyjdzie właściwy czas. Chciał to uczynić, gdyż Ra była mu bardzo bliska. Wreszcie, obserwując swoje ręce i palce, widząc, z jaką zręcznością rysują ozdoby dla Ra, rysunki na broni, odważył się. Długo przyglądał się, jak Ra odymiała mchem drzewo, w którym mieszkały pszczoły, by postawić przed Sinem drewnianą miseczkę z miodem. Poszedł z Ra w dolinę, między lekko szumiące drzewa. Życie, które w niej rosło, nie było jeszcze zbyt widoczne, biodra Ra były smukłe, a brzuch lekko wypukły, tylko piersi zaczęły nabrzmiewać mlekiem. Przyglądał się, jak małe stopy Ra wyszukują krótkich gałęzi, jak długie ręce zręcznie obejmują pień niskiego, starego drzewa, jak Ra odymia tlącym się mchem dziuplę, jak uchyla się zwinnie, kryje ciało za pniem, gdy pszczoły opuszczają schronienie... Podał jej pleciony koszyk, który Ra zaczęła napełniać słodką, żółtą masą. Sin długo patrzył na Ra, zdawało mu się, że upłynęło całe jego życie, a było to tylko kilka chwil w zielonej dolinie, w której rozbrzmiewał śmiech Ra, kiedy Sin objął ją ostrożnie i zdjął z gałęzi. Kiedy przywarł kamieniem wejście do groty, gdzie Ra spała spokojnie i bezpiecznie, poszedł do swojej ściany. Wszystko już miał przygotowane, a więc rylce, którymi zaznaczył rysunek jej ciała, kamienne miseczki, które 22

wyszuka! w strumieniu, wyżłobione przez" wodę, skrobaczki Dewy, węgiel drzewny, czerwoną ochrę w woreczku ojca i pięć kamiennych czar wypełnio­ nych tłuszczem jelenim. Zapalił lampki od żarzącego się mchu, przyniesionego z groty Ra, wysypał na kamienne miseczki ochrę, z której będzie miał czerwień i brąz, potem, z drugiego woreczka, „czarny kamień" dający czerń *. Pewnymi ruchami ręki, w której trzymał pędzelek skręcony z miękkiej zwierzęcej skórki, czernią węgla drzewnego leciutko narysował to, co widziały jego oczy i co utrwaliło się w jego mózgu. Najpierw trzema czarnymi kreskami pipń drzewa zakończony ukośnie schylonymi gałęziami — gałęzie nie podo­ bały się Sinowi, ale śpieszył narysować ją, Ra. Kobietę o długich nogach, smukłych biodrach, cienkiej kibici i wiotkich rękach, które potrafią obejmo­ wać Sina tak mocno. Jeszcze lżejszymi dotknięciami pędzelka zaznaczył dym wokół mieszkania pszczół, potem plecionkę w lewej ręce Ra, wreszcie, już nie­ dbale, ulatujące pszczoły. Ujął drugi pędzelek i zdmuchując węglowy pył jął nakładać czerń, brąz i czerwień, szczególnie uważnie dotykał tego miejsca, gdzie znajdowała się głowa i włosy Ra, opadające bujnym węzłem na ramiona. W lekko podniesionej głowie dziewczyny, w całej jej postaci było tyle praw­ dziwej Ra, że gdy Sin skończył swoją pracę, usiadł niemy, zdziwiony, że to, na co patrzy, jest jego dziełem. Ta smukła dziewczyna to Ra. Ona. Ra! Onie­ miały patrzał na nią, to na swoje ręce, umazané, szerokie, niezgrabne dłonie. Roześmiał się. Wrócił do groty i legł u boku spokojnie oddychającej kobiety. Ale nie mógł spać, miał otwarte oczy, sen nie przychodził, nie wyłaniał się z ciemności. Serce Sina przepełnione było taką radością, że nie mógł doczekać świtu." Gdy podniosło się Słońce, Sin wstał. Obudził Ra i poprowadził ją ścieżką d o ściany, na której, w bladoróżowych promieniach, w łagodnie rosnącym świetle dnia widniało jego dzieło. Stanęli. Sin milczał. Patrzał na Ra, ona patrzała na smukłą dziewczynę przy drzewie, na latające pszczoły. Wspięła się ostrożnie na głazy, na których Sin stał przez całą noc, całą, gdyż reszta była tylko oczekiwaniem brzasku. Ra długo wpatrywała się w malowidło skalne. Sin czekał, napięty jak struna luku, gotowego wyrzucić strzałę, jak człowiek wyrzuca z siebie radość. • Nagle Ra roześmiała się, klasnęła w dłonie, jej małe stopy zaszeleściły na kamieniach. Stanęła przed Sinem. — To przecież jestem ja! — zawołała. Teraz wiedział, że jego ręce są zdolne, nie, są zręczne jak ręce Dewy, ą może i zręczniejsze. Ra objęła rękami wypukły brzuch. Zrozumiał. Nie, tego nie ma na jego

* Wszystkie chyba barwniki byly pochodzenia mineralnego, kolory brązowy, czerwony, żółty uzyskiwano z ochry, ciemny, mocno nasycony brąz i czerń z rudy manganowej; możliwe, że znano też jakieś barwniki organiczne, ale nic o tym nie wiemy; do malowania, jako narzędzie, służył palec, pędzelek, kościany rozpylacz dający doskonałe efekty.

23

*

Uciekający łowca. Malowidło. Hiszpania, Wg Obermaiera

malowidle skalnym. Bał się, by Matka Życia nie uśmierciła tego, co R a nosi w swym łonie. Ra, podbierająca dzikim pszczołom słodki miód. To zostanie po Sinie. Przetrwa tysiące lat i zostanie. Ani Ra, ani*Sin, szczerze Ci powiem, nie myślą o tym. Zapewne nawet nie znają słowa „rok" i cóż mogą wiedzieć 0 tysiącach lat... Kiedy Ra, radość jego oczu, zniknęła, Sin chciał zniszczyć swoje malowidło. Potem postawił przed nim posążek Kobiety Matki i błagał ją, by zwróciła mu Ra. Chciał zniszczyć swoje rylce i pędzelki, grudki, z których ucierał czerwień, żółć, czerń i brąz. Rozrzucił lampki i miseczki kamienne. Przestał szaleć, gdy stanął z kamiennym młotem przed wizerunkiem Ra wybierającej miód dzikim pszczołom. Otarł policzki, zdziwiony, że z jego oczu płyną łzy. Mężczyzna płacze tylko wtedy, gdy chce przebłagać Matkę Życia, gdy jest głód, gdy czarownicy chodzą wokół ziemi łowców, nałożywszy na głowy maski koni, jeleni, renów, niedźwiedzi, lwie grzywyf gdy krzykiem i płaczem przywołują bizony-j skórę i mięso, dużo skór i dużo mięsa. A Sin płakał za swoją Ra... Nigdy dotąd nie widział mężczyzny płaczącego za swoją kobietą. Odchylił do tyłu ramię z młotem — i znieruchomiał. Ra była taka... szu­ kał słowa i nie znalazł go w mózgu, R a była taka, że nie może zniszczyć tego malowidła. Nie, nie zniszczy. Przestał łowić zwierza, ryby w strumieniu, przestał wychodzić z groty, przestał palić ogień. Siedział skurczony przed posążkiem Matki Życia i błagał niemy, by zwróciła mu jego Ra, bez której Sin nie może żyć. Jednego dnia, słaniając się ze słabości, wyszedł z groty i wtedy w oddali, gdzieś w zielonej głębi doliny rozszerzającej się na horyzoncie ujrzał dymy ognisk. Wrócił do groty, upadł na kolana, jął badać oczami każdy kawałek ziemi. Wreszcie za stosem skór ujrzał ślady obcych stóp, te stopy kierowały się ku wyjściu. Obok nich widniały ślady drobnych stóp Ra. Sin dobrze znał stopy Ra. Kiedyś, gdy Ra kąpała się w strumieniu, Sin z zachwytem przyglądał się odciśniętej przez nią w mokrym piasku stopie, jego oko umiało już ocenić doskonałość linii stóp Ra. Teraz wiedział, że potężne moce, których nikt nie zna, nie porwały dziewczyny. Ra została porwana przez ludzi. Przez obcych* łowców. Sin często się bał. Ciemności, nagłego skoku lwa, burzy, gdy Anu błyska, grzmi i pali się strasznymi ogniami sięgającymi ziemi. Bał się gniewu Matki Życia, bał się wszystkich mocy, które rządzą życiem ludzi i zwierząt. Ale obcych łowców się nie ulęknie. Pójdzie do nich. Długo, bardzo długo rozniecał ogień na kamieniach, zanim podniósł się płomień. Upiekł resztki mięsa, a gdy poczuł, że może pewnie chodzić i władać bronią, opuścił grotę, owinąwszy w lwią skórę wszystko, co należało do R a i do

25

niego. Troskliwie obejrzał groty strzał, oszczepu i harpunów, za pas zatknął najdłuższe i najmocniejsze noże z krzemienia, przez plecy przewiesił łuk, okrył się niedźwiedzim płaszczem, na piersi zawiesił naszyjnik z niedźwiedzich kłów, na których Dewa jeszcze wyrył magiczne znaki, chroniące życie. Potem Sin poszedł do swojej Ra zbierającej miód dzikich pszczół i przyglą­ dając się malowidłu był rad; że go nie zniszczył. Zwinął namiot, skóry zarzucił na plecy i ruszył ku dalekim ogniskom nieznanego ludu. Zabrał wszystko, •co było mu potrzebne, kiedy malował Ra. Prawą rękę obwiązał amuletami, aby trzymała pewnie miotacz dzirytu i włóczni i nie chybiła, gdy stanie przed Sinem człowiek albo zwierzę. Na nogi włożył skórznie z niedźwiedziej skóry, aby kamienie nie ranily jego •stóp, gdyż długo Sin będzie niósł wszystko, co zabrał z groty, a co potrzebne jest łowcy i jego kobiecie. Kiedy się znalazł w dolinie, uważnie przypatrywał się stadom dzikich koni. Konie były szybkie jak wiatr. Sin pomyślał przez chwilę, że gdyby miał konia, który chce nosić łowcę, szybciej, bardzo szybko doszedłby do obcych łowców. Lecz ani Sin, ani żaden inny łowca nigdy nie siedział dotąd na grzbiecie ko­ nia. Zwierzęcia-wiatru...

Na ziemi obcych łowców źle się działo. Sin, zanim stanął przed nimi, długo im się przypatrywał z ukrycia. To byli łowcy-wojownicy. Przychodzili na •cudzą ziemię i zabierali ją, gdy widzieli na pastwiskach dostatek zwierzyny. Umieli dobrze władać bronią, a ich czarownicy często tańczyli taniec zwy­ cięstwa i pili z czaszek wrogów wywar z mięsa, kryjąc głowy maskami ze skór najdzikszych zwierząt albo ozdabiając te maski długimi, ptasimi dzio­ bami i piórami. Sin podczołgiwał się nocą do ich legowisk i między gromadą kobiet wypatrywał swojej Ra, ale nigdy nie mógł jej dojrzeć. Czuł, że tam była, nie odchodził. Pewnego dnia Sin ujrzał Ra, wychodzącą z namiotu Najstarszej Kobiety, matki plemienia. Szła do rzeki po wodę, dźwigając dwa ciężkie naczynia •drewniane. Potem widział ją, jak zbierała leśne jagody do naczynia ze skóry. W takim naczyniu można też było nosić wodę. R a zawsze wracała do namiotu Najstarszej Matki, ale nigdy nie była sama. Szedł za nią czarownik plemienia. Sin nie mógł zobaczyć jego twarzy, ukry­ tej pod maską lwiej grzywy. Ukryty w gęstej leszczynie, Sin rzucił kiedyś na ścieżkę jeden ze swoich amuletów, na którym w obecności Ra, na ziemi plemienia Dewy, wyrysował kiedyś jej rękę krzemiennym rylcem. Ra musi pamiętać ten amulet. Musi! — Nie czyń tego, obcy łowco... — posłyszał wtedy za sobą głos. Nie wi­ dział już, jak Ra przeszła obok amuletu, ledwie bielejącego w trawie, jak ode­ szła, jak długimi skokami odszedł za nią czarownik, ten, który pokonał wiele lwów. Szybko wyrwał zza pasa sztylet i odwrócił się, by uderzyć. Ujrzał

26

przed sobą chłopca odzianego w psie skóry. Chłopiec miał przewieszony przez plecy łuk, a w rękach długie pierzaste strzały. Sin zatrzymał ramię. — Za rzeką — powiedział cicho chłopiec — mieszka moje plemię. Wałczy z plemieniem Baa. — Któż to jest Baa? Powiedz, a Słonce niech zgaśnie, jeśli skłamiesz! — syknął Sin. — Baa jest potężnym czarownikiem, łowcą lwów. Dlaczego szukasz śladów i ścieżek tej dziewczyny? — Jej imię jest-Ra. To moja kobieta, którą mi porwano. Szukałem jej dłu­ go. Czemu czarownik Baa chodzi za nią? — Twoja kobieta nosi w łonie dziecko. Baa "chce mieć ją i jej dziecko, obcy łowco. — Zabiję go! -— Nie czyń tego — twarz chłopca zbladła. — Baa jest potężny, chronią go jego amulety i jego siła. Twoja R a jest bezpieczna tak długo, jak długo Najstarsza Matka plemienia żyje. Matka jest chora, jej ciało, mówią, jest gorące jak rozpalony kamień. Ra jest przy niej, a czarownik boi się Najstar­ szej Matki znającej tajemne znaki. Gdy Matka umrze, wtedy Baa wejdzie do jej namiotu i zabierze twoją kobietę. Ty strzeż się, łowcy Baa zabijają swoich wrogów. Mnie chcieli zabić podczas wielkiej uczty. Kiedy Baa ogła­ sza wielką ucztę, wtedy jego plemię je mięso swoich wrogów. Ale ja, Nati, uniknąłem śmierci, gdy łowcy Baa ujrzeli, że moje strzały nigdy nie mijają celu. Jestem najlepszym łowcą bizonów... — Bizonów? — zaciekawił się Sin. — Zabijam je jedną strzałą. Baa mówi, że jego plemię ma łaskę Matki Życia, a wizerunki w jaskini plemienia Baa czynią bizony martwymi już wtedy, gdy te wielkie zwierzęta jeszcze pędzą przez pastwiska. Może tak jest. Ale strzały Natiego nigdy nie chybiają... Na twoich grotach z kości widzę znaki i rysunki. Są dobre. Kto je robił? — J a — rzekł ponuro Sin, patrząc na ścieżkę, którą wracała Ra — Ty znasz znaki? — zdumiał się Nati. —- Mój ojciec, Dewa, znal je bardzo dobrze. — Za rzeką mieszka moje plemię... Myślę, że byłbyś tam dobrze przyjęty. Umiesz rysować znaki... — 1 znaki, i zwierzęta. I nawet namalowałem moją Ra. — Więc moje plemię przyjmie cię z wielką radością. — Lecz rzeka jest szeroka, a w namiocie Najstarszej Matki jest Ra, moja kobieta, i jest Baa, którego zabiję, gdy stanie na mojej ścieżce. — Na brzegu rzeki leżą stare drzewa, możemy na nich płynąć. — Nie odejdę bez Ra — powiedział twardo Sin. Przyjrzał się chłopcu. — Czy ty, Nati, nigdy nie skierujesz na mnie swoich grotów? — Nigdy J— Nati uderzył się w piersi. — Więc zostań ze mną. Nie wracaj do ludu Baa.

27

Koń w tzw. galopie lecącym. Malowidło z jaskini Font-de-Gaume, Francja

Gdy umarła Najstarsza Matka plemienia, wielki, niezwyciężony łowca lwów, Baa, wszedł do jej namiotu, aby zabrać R a d o swojej jaskini. Było to wtedy, gdy brzeg rzeki zapienił się w świetle Księżyca, w miejscu, gdzie plemię Baa wycięło sitowie, gdzie woda nie była głęboka i mogły się tam kąpać dzieci ludu Baa. Oto plemię Natiego przepłynęło rzekę, każdy łowca uczepiony do długiej kłody ściętego kamiennymi ostrzami drzewa. Plemię Natiego, jak każdy inny lud łowców, bało się bardzo ciemności, ale gniew na Baa, jego chciwość skór, narzędzi, broni, wszystkiego, - co posiadają inne plemiona, wszystko to sprawiło, że lud Natiego odważył się wyjść ze swoich szałasów i namiotów, pozostawił osady i przepłynął w ciemności, której Księżyc zbytnio nie rozjaśniał, rzekę. Nati i Sin długo namawiali ludzi zza rzeki, by jęli się bardzo ciężkiej pracy obalania drzew, bez których nie można pokonać rzeki i dotrzeć do namiotów Baa. Długo trwało obalanie drzew, z dala od drugiego brzegu, by wrogie plemię niczego nie zauważyło. Kiedy Księżyc odmienił się trzy razy, wszystko było gotowe i wtedy łowcy zza rzeki pokonali szeroką wodę, wpłynęli cicho w gąszcz sitowia, tam zostawili swoje kłody i wyskoczyli na brzeg Baa, pieniąc wodę. Sin, wyrąbując sobie drogę kamiennym młotem, wpadł do namiotu Najstarszej Matki właśnie w chwili, gdy Baa zbliżał się do Ra. Dziewczyna schroniła się za marami zmarłej. Trzymała w rękach dziryt z ostrym, ząbkowanym grotem, którym godziła w pierś czarownika. Baa zdarł z głowy maskę z lwiej skóry. Teraz, bez tej strasznej ozdoby, był zwy­ kłym łowcą, starym człowiekiem o pomarszczonej twarzy i zębach malowa­ nych ochrą. Kiedy posłyszał wrzawę dobiegającą z zewnątrz, stanął. Wrzawa rosła, przemieniała się w trwogę, w krzyk trwogi. W otworze namiotu stanął Sin. Ra, ujrzawszy go, krzyknęła radośnie. Rzuciła precz dziryt, chciała szybko znaleźć się u boku Sina. Krzemienny, ofiarny nóż Baa podniósł się szyb­ ko, ostrze już miało dopaść piersi Ra, gdy czarownik poczuł między łopat­ kami dotyk włóczni Sina. Rzucił sztylet. Do namiotu Najstarszej Matki wpadł Nati. — Baa żyje? — wrzasnął, mocno zadyszany. — Żyje. — A to jest twoja Ra? — Nati wpatrzył się w dziewczynę. Odwróciła się, osłaniając rękami brzuch. — Chciałbym, aby spała w moim namiocie, Sin. Sin roześmiał się. Jego Ra była rzeczywiście inna niż wszystkie dziewczyny i kobiety, które widział. Oczy łowców zawsze podążały za Ra. Poszli pomiędzy martwymi łowcami Baa do wielkiego ogniska, gdzie Nati doprowadził czarownika Baa. Mimo wszystko Baa budził jeszcze trwogę łowców, zwłaszcza jego naszyjniki z kłów niedźwiedzi i lwów, pokryte ma­ gicznymi znakami. Nikt nie odważył się zerwać naszyjników Baa. Wtedy Sin podszedł do czarownika, on, który znał znaki, który uczył się rysować 29

je pod okiem Dewy, on, który namalował Ra, a dziwne, nieznane moce nie zabiły jej, jak zabijały zwierzęta namalowane w jaskiniach. Zerwał naszyjniki Baa. — Teraz jest bezbronny — rzekł do Natiego. — Możecie go zabić. Więc zabito Báa, wroga wielu łowców, i uczyniono to, co uczyniono z cia­ łami pokonanych wrogów. Ra urodziła dwoje dzieci. Chłopca i dziewczynkę. Chłopiec zmarł wkrótce. Wtedy, trzeba Ci wiedzieć, umierało bardzo wiele nowo narodzonych dzieci, więc te, które żyły, otaczała miłość plemienia, gdyż sądzono, że każde nowe życie to wielki dar Matki Życia, czuwającej nad wszystkim, co człowieka otacza. Ra bardzo płakała, kiedy pogrzebano chłopca, niemowlę. Wkrótce jednak przestała się smucić. W jej piersiach było mleko, którym karmiła drugie dziecko. A Sin pewnego razu, kiedy biegli za stadem kozic, zaprowadził swojego przyjaciela do skały, na której Ra, smukła Ra, wybierała miód dzi­ kich pszczół. Nati wpatrywał się w malowidło skalne dłużej, niż wtedy w na­ miocie Najstarszej Matki ludu Baa wpatrywał się w Ra. Wreszcie spojrzał na Sina i powiedział z podziwem: — Jesteś wielkim łowcą i wielkim człowiekiem. Nigdy jeszcze nie widzia­ łem, aby mężezyzna namalował kobietę... i ... i nie bał się, że Matka Życia za­ bierze mu jego Ra... Jesteś wielki, Sin. Teraz wiem, że mogę cię zaprowadzić do naszych jaskiń, ja, syn Łowcy Bizonów, którego słucha lud zza rzeki... Wrócili do łowców ludu Natiego, gdzie trwało „dzielenie dzieci". Każdy młody łowca, któremu Matka Życia nie dała przez kobietę synów, brał sobie chłopców. Wreszcie, kiedy przy wielkim ognisku ludu pozostały tylko pła­ czące dziewczynki, zaczęły do nich podchodzić kobiety. Każde dziecko to dar Matki Życia, lecz również dłuższe łowy, bo trzeba więcej mięsa. Miękkie były serca kobiet z ludu Natiego. Przy wielkim ognisku nie pozostała ani jedna pła­ cząca dziewczynka ludu Baa. Wszystkie dzieci obcych łowców znalazły schro­ nienie w nowych szałasach, namiotach i ziemiankach. „Tak było" — opowiadali Sin i Nati, kiedy już byli bardzo starzy. Kiedy plemię łowców bizonów miało wielki dostatek skór i mięsa, kobiety i mężczyźni byli szczęśliwi, a dzieci nie umierały, wydarzyło się coś tak nie­ zwykłego, że wszyscy o tym mówili. Na ziemi łowców bizonów pojawił się myśliwy. Była przy nim kobieta. Oboje byli starzy i niczego już nie oczekiwali od Matki Życia. Gdy pozwolono im się ogrzać przy ognisku ludu, zdjęli z siebie skóry jeleni i zaczęli w milczeniu pożerać mięso, które im dano. Ra przyniosła im miodu, Ra lubiła miód i miała go zawsze w dużej ziemiance, którą między dwiema długimi porami deszczowymi wykonał Sin. Obcy kiwali głowami na znak, że są bardzo wdzięczni spotkanemu ludowi. Oni sami są już słabi i nie mają dość sił, by gonić zwierza czy łowić ryby w rzekach. 30

Sin rozłożył dla nich namiot na żerdziach. Legli tam. Sin przykrył ich wy­ chudzone ciała skórami. .Kiedy opuszczał namiot, obcy starzec przywołał go słabym głosem. Sin pochylił się nad nim. - — Czego chcesz? — zapytał. — Wody, miodu czy mięsa? Obcy powoli zdjął z szyi skórzany woreczek ze skóry foczej. Takie woreczki nosili łowcy fok, ci, którzy widzieli wielką, bardzo wielką wodę, taką wodę, której nie przepłynie żaden człowiek ani żadne zwierzę. — Żyłem nad wielką wodą — szepnął starzec. — Tam, za górami, skąd wieją najzimniejsze wiatry? — spytał Sin. — Nie. Urodziłem się nad wielką wodą, tam gdzie jest bardzo ciepło. Ach tak. Ale Sin nigdy tam nie był. Te ziemie leżą bardzo daleko i od czasu gdy Sin zaczął rozumieć mowę ludzką, nigdy stamtąd nie przyszedł człowiek, choć Dewa mówił, że żyją tam różne ludy. — Masz mięso? — spytał obcy. — Przynieś mięso. Pośpiesz się, bo czuję, że Matka Życia jest już przy mnie. Gdy Sin- przyniósł kawałek pieczonego mięsa, obcy łowca fok wysypał na mięso z woreczka trochę białego proszku. — Zjedz mięso — powiedział łowca fok. Sin popatrzył na niego podejrzliwie, ale ponieważ Matka Życia nigdy dotąd nie szkodziła mu, włożył posypane białym proszkiem mięso do ust. Na Matkę Życia! To mięso, którego smak zna od lat, było teraz tak dobre, że Sin przy­ mknął powieki, żując z lubością mały kęs. Łowca fok przyglądał mu się chi­ chocząc cicho. — Teraz czujesz smak mięsa? — O, tak, Łowco Fok... Teraz wiem, że mięso może smakować inaczej. — Gdy jadłem mięso posypane białym proszkiem, nabierałem nowych sił. Żyłem dobrze, a tłuste foki same podpływały pod mój harpun. Miałem biały proszek, ale ty jesteś pierwszy, któremu mówię to i któremu go daję. Chciałem wrócić do gór, gdzie Matka Życia pokazała mi światło dnia. J u ż nie starczyło sił. Patrz, moja kobieta jest już w krainie łowów.* Umarła. Weź ten woreczek, a biały proszek doda ci sił w chorobie. Tobie, twojej kobiecie i twoim dzieciom. — Skąd go masz, Łowco Fok? — spytał Sin z wielką ciekawością. — ... Wielka woda... Jest wielka woda, ona ma smak białego proszku. Kiedyś, kiedy wielka woda wylała się na wyżłobioną przez fale nieckę, mocno świeciło Słońce... Kiedy przyszedłem tam "po kilku dniach... Oddech łowcy zatrzymał się. Starzec nie żył. Sin schował woreczek z bia­ łym proszkiem na piersi i poszedł do ziemianki, gdzie czekała na niego Ra. Sin, nic nie mówiąc, odciął krzemiennym nożem kawałek mięsa, k t ó r e R a obracała nad ogniskiem, wysypał na mięso trochę białego proszku i włożył mięso do ust Ra. Ra zjadła mięso, oblizała wargi koniuszkiem języka, łakomie. Powiedziała, że takie mięso chciałaby jeść każdego dnia. Czy Sin ma wiele tego proszku? Nie, dostał go trochę w foczym woreczku od obcego łowcy, który widział wielką wodę. 31

— Może pójdę do wielkiej wody — powiedział Sin, zasypiając u boku Ra. — Jutro pokażę biały proszek łowcom. Będą jedli mięso tak łakomie jak ty! — zaśmiał się. Nikt nie wiedział, skąd przyszli łowca fok i jego kobieta. Sin wszakże dobrze zapamiętał ostatnie słowa starca. Siedząc przy wielkim ognisku plemienia, pozwalał łowcom, aby dotykali białych grudek kawałkami odciętego udźca, pieczonego nad ogniem, przyglądał im się, jak żuli mięso i cmokali z rozkoszą. Tak, takiego, takiego mięsa jeszcze nie jedli, nikt, ani młodzi, ani starzy. — Zdobędę białe grudki — powiedział Sin do Ra i Natiego, tak by nikt inny go nie słyszał... Bardzo chciał wiedzieć, czy Nati, czy jego Ra pójdą z nim ku dalekiej, bardzo dalekiej wielkiej wodzie, lecz nie śmiał ich o to spy­ tać. Matka Życia daje każdemu człowiekowi jedno życie. Czy pójdą? Nati uśmiechnął się do Sina i szepnął, że jego celne strzały i ostre groty przydadzą się Sinowi w każdej potrzebie. A Ra, smukła Ra kołysząca dziecko na rękach, powiedziała, że ona nigdy nie opuści Sina. Więc pójdą z nim, kiedy uzna, że jest właściwy czas. Czuł radość, ale nie umiał tego wypowiedzieć. '

Plemię łowców bizonów długo nie mogło zapomnieć owego niezwykłego wydarzenia, jakim było przybycie łowcy fok. Białe grudki, ukryte w woreczku z foczej skóry ná piersi Sina, wciąż budziły ciekawość. Trzeba jednak było myśleć o sprawach bardzo ważnych. Spokojne plemię zza rzeki straciło wiele dobrej broni i narzędzi łowieckich, kiedy czarownikiem plemienia z drugiej strony rzeki był Baa. W osadzie, a raczej w obozowisku, sporządzano więc nowe łuki, strzały pierzaste i kościane groty, miotacze z drewna i kości do miotania dzirytów i oszczepów, które Sin musiał pokrywać magicznymi znakami albo rysunkami zwierząt i ptaków, aby ci, którzy tej broni użyją, mieli udane łowy. Nawet dzieci nie próżnowały, pomagając łowcom w wyra­ bianiu kościanych grotów, płaskich, kościanych pałeczek do wyprawiania skór bizonów, jeleni, reniferów, niedźwiedzi, fok i wielkich wołów piżmowych. Po­ trzebne też były przeróżne narzędzia, prócz krzemiennych sztyletów, więc kamienne siekiery i młoty, kopaczki z rogów jelenich, skrobaczki, bez których także nie można wyprawić żadnej skóry. Kobietom potrzebne były szydła kościane oraz cienkie igły, też z kości, z uszkami przewierconymi maleńkimi narzędziami z krzemienia. I potrzebne były kości nosorożców i wielkich słoni*. Słoni po tej stronie gór plemię nie widywało. Te olbrzymie zwierzęta, naj­ większe ze wszystkich i silniejsze od stada lwów, pasły się na pastwiskach ziemi za górami. Miały wspaniałe kły, z których można było wykonywać miotacze dzirytów i oszczepów dla najlepszych łowców albo też mnóstwo amuletów pokrytych znakami i zwierzętami, bez których żaden łowca nie mógłby dokonać pomyślnych łowów. , * Słonie, czyli mamuty.

32

w ^

Oczywiście, amulety można było wykonywać z kości innych zwierząt, tak samo niektóre miotacze czy groty oszczepów używanych przez największych myśliwych i czarowników, ale amulet z kości, z kia olbrzymiego słonia miał zawsze w oczach plemienia największą wartość. Więc kiedy Nut, przyjaciel Natiego, przybiegł z górskich ścieżek, gdzie z towarzyszami polował na kozice, kiedy Nut oznajmił, iż widział w górach zabłąkanego słonia, wszyscy łowcy plemienia, młodzi łowcy, wyciągnęli z szałasów, namiotów i ziemianek obo­ zowiska najcięższe oszczepy, najlepsze łuki i najdłuższe strzały. Nut, znający dobrze drogi gór, poprowadził myśliwych. W obozowisku zostali tylko starzy łowcy, którzy mieli bronić kobiety i dzieci przed napaścią lwów. Sin właśnie wykonał wtedy miotacz włóczni i dzirytów tak dobry, że po­ dziwiali go wszyscy łowcy. Miotacz Sina, zamiast zwykłym haczykiem, za­ kończony był głową psa, wyrzeźbioną tak sprawnie, że Nati zawołał ze śmie­ chem, że ten pies zaraz rozewrze paszczę i zacznie wyć. Kiedy łowcy mijali skałę, na której Sin namalował Ra zbierającą miód dzikich pszczół, stanęli w oniemieniu. Sin, mówili, jest nie tylko silny i zręczny, czego dowiódł w walce z ludem Baa. Sin jest mądry, ponieważ zna znaki, i jest większy od największego czarownika, albowiem utrwalił smukłą Ra tak, jakby za chwilę miała zeskoczyć zwinnie z drzewa i podać plecionkę, pełną miodu, Sinowi... Wielki słoń przyszedł z ziemi, ze stron, skąd wieją najzimniejsze wiatry i sypią najgęstsze śniegi. Opuścił rozległe pastwiska, pełne małej zwierzyny, gdyż nawet bizon był dla niego małą zwierzyną. Wilki wyły nocami w jego lasach, jelenie i renifery niszczyły jego leszczynowe pastwiska, w których szukał spokoju, kłami musiał rozpędzać lwie stada, siedzące po obfitych ucztach na jego drogach. Kiedy znalazł się na wyżynach, gdzie już była roślinność, jakiej nie lubił, zaczął odczuwać głód. Głód zrodził złość. Potem przyszła słabość. Słabość przyszła w najgorszej chwili, bo gdy otarł się włochatym cielskiem o jakiś głaz, inne nagle jęły walić się z trzaskiem i zamknęły mu drogę powrotu wysokim skalnym usypiskiem. Gdyby miał wszystkie swoje siły, byłby się wspiął na owo usypisko, byłby je może rozrzucił mocnymi kłami, ale teraz, kiedy był bardzo słaby, odczuwał już tylko głód. .1 wtedy przyszli łowcy prowadzeni przez Nuta. Kły słonia są wspaniałe i pożąda ich każdy, zwłaszcza ten, kto rzeźbi i ry­ suje w jaskiniach znaki i wykonuje malowidła. Człowiek, który zabije naj­ większe zwierzę na ziemi, jest wielki. Lecz to nie wszystko. Skóry zdarte ze słonia zastąpić mogą wiele, wiele skór uzyskanych w długiej pogoni za bizonami. A mięso słonia jest tak dobre, że chciałby je jeść każdy łowca. Więc kiedy Nut stanął na skalnym występie i pokazał łowcom zwierzę, ci bez słowa pochwycili najcięższe oszczepy. Życie słonia jest mocne, Matka Życia tak uczyniła. Zanim łowcy uśmiercili zabłąkanego słonia, bijąc w ofbrzymie cielsko włóczniami, dzirytami, wysyłając 'mnóstwo strzał z łuków i zrzucając mnóstwo głazów, Słońce zgasło. Łowcy rozpalili ogniska wokół 3 — Bizon t. jaskini De*v>

33

głębokiej jamy, w której leża! martwy słoń, albowiem bali się ciemności i nie byli pewni, czy Matka Życia nie popatrzy na słonia i nie szepnie mu: „Wstań i odejdź!"... O świcie Sin, Nati i Nut pierwsi zeszli do zapadliny i jęli wołać, że słoń nie żyje. Wszyscy łowcy wrócą do obozowiska, dźwigając wiele skór i mięsa. Ojciec Natiego, Łowca Bizonów, odrąbał wspaniałe kły zabitego słonia i podszedł do Sina. — Są twoje — rzekł z powagą. — Zrobisz z nich groty strzał trafiających najszybsze ptaki w locie. Zrobisz z nich amulety, które zawiesi na piersi każdy łowca naszego ludu. Odtąd jesteśmy nie tylko łowcami bizonów, lecz także łowcami słoni! Sin przyjął w milczeniu wspaniały dar Łowcy Bizonów. Jego oczy widziały już naszyjnik, który przede wszystkim zrobi dla swojej Ra, naszyjnik z wi­ zerunkami głów słonich. Wszystkie kobiety i dziewczęta ludu łowców poczują w sercach żal, że nie one mają taki naszyjnik... Ojciec Natiego odrzezał długim, krzemiennym sztyletem trąbę słonia. Przymocował ją sobie rzemieniami do głowy i obszedł w tańcu ognisko uczty, wydając radosne okrzyki na cześć Matki Życia, dającej łowcom sy­ tość. Potem, gdy Łowca Bizonów zakończył taniec, wszyscy zabrali się do je­ dzenia, siedząc na podzielonych już sprawiedliwie skórach. Sin, jedząc mięso, rwąc je zębami i palcami, patrzał na leżące przy nim kły słonia, do którego szczątków nocą podejdą wilki, a za dnia, kiedy łowcy odejdą, nadlecą ptaki z ostrymi, zakrzywionymi dziobami. Sin patrzał na wspaniałe kły, dar ojca Natiego, i widział naszyjnik, jaki wykona dla swojej Ra, smukłonogiej i smukłorękiej. Widział to tak, jakby ta praca była już skończona, jakby naszyjnik z kości słonia spoczywał na piersiach Ra, miłej Ra.

O zabiciu potężnego słonia długo opowiadano przy ogniskach ludu Natiego. Sin jakby o tym zapomniał, kiedy przybyli zza gór obcy myśliwi i przypa­ trując się jaskini plemienia, w której Sin nie namalował jeszcze niczego, z czego byłby dumny, opowiadali o jaskiniach za górami, na ziemi, po której chodzą wielkie słonie. Tam, mówili, Sin zobaczyłby przedziwne rysunki, rzeźby i malowidła, jakich z tej strony gór jeszcze pewnie nie ma. Mówili, że widzieli rzezanego w kamieniu kozla- z łbem zadartym do góry, tak jakby przed chwilą ugodziła go strzała. Widać Matce Życia podobała się owa rzeźba, bowiem tamtejsi łowcy nigdy nie chybiają swą bronią, kiedy gonią kozły. Czy obcy lud, który ich gości, może pokazać im takie przedziwne rzeczy? Widzieli jaskinie łowców lwów, a w tych jaskiniach figurki lwic gotujących się do skoku. Widzieli jaskinie łowców koni i oglądali figurki koni, jakich żądne oko ludzkie dotąd nie oglądało. Ale też plemię łowców koni żyje w dostatku

34

i spokoju i potrafi łowić konie na rozległych stepach, tam gdzie zwierzę jest zawsze szybsze od człowieka. Wtedy Sin po głębokim namyśle, rozmówiwszy się z Natim, który widział już to, poprowadził ich w głąb jaskini. Pokazał obcym myśliwym swoje pierwsze bizony. Dawno do nich nie cho­ dził, więc glina, z której je wykonał, była już bardzo twarda, ale powietrze w jaskini było takie, że rzeźby Sina nie rozsypywały się i nie- zatraciły wszystkich szczegółów, o które mu chodziło. Sin chodził z lampką kamienną wokół swoich bizonów, gdyż rozumiał już} czym jest światło dla rzeźby. Tak, to były jego pierwsze bizony, podpatrzone i utrwalone w ruchu, potężnymi grzbietami zwrócone w prawą stronę, z ogo­ nami bijącymi w wielkim gniewie boki, z pochylonymi groźnie łbami. Nati mówił, że nigdy dotąd nie widział takiej rzeźby i odkąd Sin ją wykonał, jego plemię nigdy nie wraca z łowów z pustymi rękami. Obcy łowcy z podziwem patrzeli na pracę Sina, na zaklęte w glinie potężne bizony. A kiedy Sin przesunął kamienną lampkę w lewą stronę, stojącym w jaskini ludziom zdało się, że bizony za chwilę wyskoczą ze ściany, że ich mięśnie drgają niecierpliwie, sprężone, gotowe do wielkiego biegu... — Widzieliście takie bizony? — spytał Sin. — Widzieliście? — powtórzyli za nim zaczepnie Nati i Nut. Oni nie oglą­ dali lepszych. Przybysze musieli przyznać, że takich bizonów jeszcze nie oglądali. Mimo to Sin powinien zobaczyć jaskinie ludów po drugiej stronie gór. Byłby tam powitany jak wielki łowca i wielki rzeźbiarz świętych jaskiń. Sin patrzał na nich zamyślony. Opuszczając jaskinię, minęli obojętnie rzeźbę bizonicy. T a rzeźba nie ciekawiła ani Sina, ani obcych myśliwych. Ich oczy widziały już łepsze> rzeźby, rysunki i malowidła. Bizonicę rył w ścianie jakiś człowiek przed Sinem, musiało to być bardzo, bardzo dawno, gdyż bizonica byla widoczna tylko wtedy, gdy Sin postawił przed nią kilka kamiennych lampek. Nie była to dobra rzeźba, chociaż człowiek, który ,przy niej pracował, musiał mieć w piersi takie samo pragnienie jak Sin. Zrobić to dobrze, bardzo dobrze. Kim był? Kim ja jestem, ja, Sin? Dumny ze swoich bizonów, Sin przez chwilkę pomyślał o tamtym rzeźbiarzu i pomyślał: „Kim ja jestemfja, Sin?" Zgasili płomyki kamiennych' lampek i zostawili je w jednym z bocznych korytarzy. .Każdy, kto wejdzie do jaskini, może wziąć kamienną lampkę ze stosu innych, zapalić ją i pokłonić się rysunkowi czy malowidłu zwierzęcia, które zabił. Kamienne lampki są własnością wszystkich w jaskini. Łowcy z krainy zimnych wiatrów nie przestawali chwalić Sina. Nati i Nut byli z tego powodu bardzo dumni. Sin nie słuchał obcych. Myślał o smukłej Ra, wymalowanej na skalnej ścianie, miłej Ra, tej, przy której nigdy nie czuł się sam. Coś dziwnego działo się w jego sercu i głowie. Chwilami

35

— — • ._•— — • ——-

^ T ^ C - J Ł BoP^)

--

r

— I T

A«AAT<

Znaki oraz stylizowane postacie i symbole na wyrobach użytkowych. Francja. Wg Antoniewicza

hic wiedział, czego pragnie bardziej. Znaleźć się między namiotami ple­ mienia i ujrzeć Ra, czy stanąć znowu ze swoimi kamiennymi miseczkami przed skalną ścianą, rozetrzeć grudki, które pomieszane z wodą dają barwy, jakie Sin mógł dostrzec wokół siebie, i nakreślić pierwszą linię... Kto odpowie Sinowi na pytanie: jest zły czy dobry? W oczach plemienia dobry był człowiek, który był łowcą i przynosił do obozowiska mięso. Zły byl człowiek, który tego zaniedbał. A jeśli Matka Życia tchnęła w Sina oddech po to, by malował? Nie tylko wtedy, gdy tego zechce ptetmę, ale wtedy, gdy on sam powie sobie: „Teraz będę malował"... Jego gliniane bizony były dobre, to pewne, lecz to nie wszystko, co on, Sin, potrafi jeszcze zrobić. Sin-łowca składał ofiary we wszystkich jaskiniach, obok których przesuwało się jego plemię w pogoni za zwierzyną. Chodził do jaskiń w Czas Śniegu, omotany skórami, zapalał kamienne lampki i przypatrywał się rysunkom wykonanym przez ludzi, których nie znał. Nie bał się chodzić sani do obcych jaskiń, jeśli wiedział, że nie znajdzie w nich śpiącego w Czas Śniegu wielkiego niedźwiedzia. Przypatrywał się malowidłom pędzących koni, byków z rozłożystymi rogami, malowidłom łbów koni, łań i jeleni. Czasem ciekawił go tylko sposób, w jaki obcy człowiek przedstawił na życzenie plemienia zwierzę prztebite wieloma strzałami, łeb trafionego dzirytami jelenia, chylący się pod ciężarem rogów, rysunek brzemiennej klaczy, przesuwał bliżej lampkę, badał linie, każdą kreskę, wszystko, co składało się na to, że zwierzę albo wyglądało jak martwe, albo jak żywe, jalćby przed chwilą przyszło z bujnych pastwisk. Przypominał sobie rysunki bizonów ojca Dewy, potężne kłęby ciał, pochylone, ogromne łby... niekiedy ledwie zaznaczona kreska nadawała rysunkowi więcej życia niż całe malowidło bizona biegnącego, jakiemu długo przypatrywał się w jednej z jaskiń. Człowiek, który „zrobił" tego bizona, znał już wartość barwy, ruchu i umiał rzucać farbę „cieniem" przez wydrążoną piszczel. W jaskini opuszczonej przez Dewę, gdy Matka Życia zabrała mu oddech, był taki bizon, dzieło ojca Dewy. Było to bardzo dobre malowidło z użyciem wszystkich barw znanych Dewie. Sin je dobrze pamiętał i podziwiał, ale chciałby wykonać coś lepszego. Pozostawić na ścianie postać zwierzęcia w ruchu, w cudownym splocie mięśni lub w chwili wypoczynku. Nie w rysunku, spotykanym w bardzo starych jaskiniach, lecz w malowidle, przed którym przykucną w niemym podziwie wszyscy łowcy, przyjdzie Najstarsza Matka plemienia i Najstarszy Łowca i dotkną Sina kościaną laską pokrytą „znakami", i powiedzą, że Sin jest wybrańcem Matki Życia. Sin musi wrócić kiedyś do jaskini plemienia, które opuścił, zabierając posążek Dewy. Wróci tam i wymaluje zwierzęta, jakich nie widział jeszcze żaden łowca ani z tej, ani z tamtej strony gór. T o będą jego znaki, znaki Sina, zrozumiałe dla wszystkich. To będą drugie łowy Sina-łowcy, Sina-tropiciela zwierząt, tego, który umie wyrabiać broń, amu­ lety i narzędzia, namioty i ziemianki, łowić szybkie ryby w rzekach i zabijać

37

słonie. To będą znaki Sina, bardziej jasne niż ten, który zadziwił go mocno, gdy Dewa pokazał mu w jednej z jaskiń malowidło słonia i konia. Koń był ledwie zarysowany, z niedbale zaznaczoną kreską grzywy, z łbem pochylonym, jakby zwierzę odpoczywało po długim biegu albo żuło trawę. Słoń był olbrzymi, z trąbą sięgającą do ziemi i miał wymalowane czerwoną farbą serce. Jedni mówili, że oznacza to miejsce, w które trzeba ugodzić słonia, aby umarł, inni zaś, że serce oznacza życie. Nawet starzy rzeźbiarze, rysownicy i malarze, mający łaskę czarowników, nie potrafili w tej sprawie powiedzieć nic pewnego. Dewa także nie wiedział, co oznacza czerwone serce słonia. Podczas łowów Dewa i Sin zwiedzili wiele jaskiń, był to bowiem obowiązek każdego łowcy, pragnącego mieć zawsze szczęśliwe łowy. Kiedy Dewa spytał raz Sina, czy jego syn chciałby malować dla plemienia świętą jaskinię, Sin odparł po namyśle, że bardzo chciałby, ale jego zwierzęta nie mogłyby być płaskie. Tak powiedział. — Płaskie? zdziwił się Dewa. Sin nie umiał mu wtedy jeszcze wytłumaczyć tego, co wiedział teraz. Że malowidła i rysunki muszą być prawdziwe, jak zwierzęta żyjące na rozległych przestrzeniach. Zwierzę musi być wydobyte z przestrzeni*, tak to rozumiał Sin. Kiedy wrócili do osady łowców, Sin musiał zająć się wykonaniem drzewców do harpunów i włóczni. Nie były to zwykłe drzewce, jakie potrafił wykonać każdy łowca. O, nie. Plemię łowców bizonów i słoni powierzyło Sinowi o zręcz­ nych rękach zrobienie drzewców z wyżłobieniami, albowiem zbliżał się czas przyjęcia do gromady myśliwskiej młodych, którzy już przestali być dziećmi i musieli- uczyć się wszystkiego, co potrafi doświadczony łowca, aby utrzymać przy życiu siebie, a potem swoją kobietę i dzieci, a nadto dawać mięso i skóry plemieniu, według potrzeby. Tymi drzewcami młodzi musieli w świętej jaskini tak ugodzić ułowionego w sidła ptaka czy dobytą z dołu łanię, aby krew spły­ nęła wyżłobieniami do kamiennych miseczek ofiarnych. Młody łowca musiał pokazać namalowanym na ścianach zwierzętom, Matce Życia, że umie tak zadawać ciosy, aby złowione przezeń zwierzę nie cierpiało. Czarownik i starzy łowcy przyglądali się temu surowym okiem. Wolno dla plemienia zabijać, lecz nie wolno zadawać cierpień. Tego chce Matka Życia... Sin uczył Natiego i Nuta, jak się rpbi takie drzewce, by krew nie spływała poza wyżłobienia. Uczył ich też, jak nacinać groty dzirytów, by przyjęły jad roślinny, zadający silnym zwierzętom szybką śmierć. Bowiem niedobrze trafiony lew czy niedźwiedź — to śmierć łowcy. Wykonując te prace, wciąż jednak myślał o malowidłach i rysunkach. Obserwował nie tylko zwierzęta, lecz także i rośliny, takie, które miały roz­ mnażać się dla pożytku ludzi. Rysował więc korzenie pewnych roślin, zbie* Chodzi o pojęcie perspektywy, której, jak się domyślasz, Sin nie mógł znać jako „terminu i pojęcia", lecz dobrzeje rozumiał. A sloń-mamut z czerwonym sercem znajduje się w jaskini Pindal, w Hiszpanii.

38

raných przez kobiety, gdy plemię było głodne, ale rysował też inne rośliny krzemiennymi rylcami na kawałkach kości, gałązki sosny, pędy trawy i bardzo niezwykle ozdobił laskę kościaną czarownika rysunkami, jakich wokół siebie nie widział, lecz jakie sobie wyobraził*. Sin 7. pomocą Natiego i nowego przyjaciela, Nuta, wykonał jeszcze tym łowcom, którzy go o to prosili, rysunki ich namiotów na płytkach z kości, namalował też namioty w jaskini plemienia, aby nie zniszczył ich ogień zsy­ łany przez niebo, nie rozdarły pazury dzikich zwierząt, aby były mocne i dawały ludziom dobre schronienie. Nie przestawał myśleć o krainie, skąd przyszli obcy łowcy. Bardzo pragnął obejrzeć tamtejsze jaskinie i przyjrzeć się pracy plemiennych malarzy i rzeź­ biarzy. Mówił o tym swojej miłej Ra. — Pójdę z tobą, gdy ty opuścisz lud łowców bizonów i słoni — powiedziała spokojnie Ra, choć wiedziała, że podczas tak dalekiej drogi Matka Życia zsyła na ludzi wiele rodzajów śmierci. — Pójdę z tobą... — powtarzała jego Ra. Była wciąż smukła, jak wtedy, gdy malował ją wybierającą pszczołom miód. * Był tojuż rodzaj sztuki dekoracyjnej, nie mającej zapewne nic wspólnego z magią. Oczy takich artystów, jak Sin, pojmowały piękno wcześniej, nim człowiek ostatecznie oddzielił pracę fizyczną od pracy twórczej.

Rozdział trzeci Kiedy Sin tańczy! po udanych łowach w gromadzie łowców idących za czarownikiem przebranym w skórę bizona, a kobiety śpiewały o laskach Matki Życia, gdy tańczył, napiwszy się z czaszki przodka, którą zabrał z ziemi ludu Dewy, kiedy krzyczał radośnie, odurzony wywarem przygotowanym każdemu mężczyźnie przez jego kobietę z roślin zebranych na pastwiskach i skraju lasów, oczy Sina widziały więcej niż oczy innych łowców. Świat tajemnic, świat Matki Życia był groźny i trzeba się go było bać. Każdy łowca posiadał życie swoje, swojego rodu i swojego plemienia, ale jego prawdziwym istnie­ niem było zawsze istnienie w gromadzie. W gromadzie ludzi przeciwko gromadom zwierząt. Żyć to znaczy zabijać. Żyć to znaczy jeść do syta. Żyć to znaczy nie dać się zabić. Rzeźbić, rysować, malować to znaczy wykonywać wolę plemienia, wolę czarownika, wolę Najstarszej Matki plemienia. Zaklinać zwierzęta rylcem, farbą, pędzelkiem, palcem maczanym w ochrze, by nie unikały strzał, oszczepów i dzirytów, by rozradzaly się ku pożytkowi ludzi. Taniec oznaczał radość ludzi po zwycięstwie nad zwierzętami. Śpiew kobiet oznaczał radość sytych i dobre skórzane odzienie dla dzieci. Lecz, Matko Życia, czy nie można tańczyć i śpiewać patrząc na Ra zbierającą miód, jagody, korzenie i kwiaty na wywar, czy nie można śpiewać i tańczyć, gdy się poznało zręczność swoich palców, pod którymi powstaje malowidło? Sin chciał tańczyć nie dlatego, że taka była wola czarownika, i nie dlatego, że tak czynili inni łowcy, nawet Nati. Sin chciałby zatańczyć i zaśpiewać przed swoim bizonem, tym, który jawił się w jego snach, kiedy rzucał się niespokojnie pod skórami, jjtwierał oczy i widział — na Matkę Życia! — widział to swoje zwierzę namalowane tak, jak jeszcze nigdy nie malował zwierzęcia człowiek. Gdy noc okrywała ciemnością cały świat, wtedy bizon Sina podchodził do namiotu łowcy, do jego ziemianki, do szałasu; kiedy plemię spało po łowach, rozłożywszy na żerdziach skóry albo gałęzie, krwawe ślepia zwierzęcia wpatrywały się w Sina, lecz w pochylonym łbie nie było tego, co łowca zawsze wyczuje jako grozę. Zwierzę stało spokojnie i wpatrywało się w Sina. Na coś 40

czekało; Na co? Sin zrywał się ze swoich skór, wychodził ze swojego schronienia pod ogromny namiot nocy, głęboko oddychał chłodnym powie­ trzem... Jednej nocy bizon znów przyszedł do Sina. Łowca zerwał się ze snu — który był snem, nie snem? — bizon znikł, rozpłynął się w ciemności, a przy żarze ogniska,, przy czerwonym popiele na kamieniach wił się wąż. Przybliżał się do dziecka, potem podpełzł do skór, na których spokojnie spała Ra. Sin pochwycił leżący zawsze przy nim mały dziryt, którego ostrze nasycone było jadem, cisnął w węża. Kościany grot, rzucony silnie, utkwił głęboko w ziemi, wokół niego wił się przez chwilę przebity wąż, zanim znieruchomiał. Ra wciąż spała, oddychając spokojnie. Sin wyjął dziryt z ziemi, wyszedł z ziemianki, rzucił daleko zabitego gada. Wrócił szybko w ciemności do bezpiecznego schronienia, usiadł przy ognisku i długo myślał o tym zdarzeniu. Znowu nie wiedział, co go ostrzegło. Matka Życia czy to, że w półśnie myślał o bizonie, którego musi namalować. Było wiele zwierząt, na które łowcy urządzali zasadzki. Bizony były naj­ piękniejsze. Sin-łowca zabijał je, a Sin malarz przypatrywał im się, gdy stały żując trawę, gdy niespokojnie poruszały łbami węsząc łowców, kiedy ruszały potężnym stadem, niepowstrzymanym stadem jak śnieg osuwający się często z gór, przed którym nie uchroni się żaden człowiek. Sin szukał między nimi swojego bizona. Tego, którego kiedyś namaluje z własnej woli.. Myślał o tym, tańcząc, oszołomiony napojem, myślał, skacząc za przebranym w bizonia skórę czarownikiem. Plemię łowców bizonów i słoni przeżywało złe i dobre czasy. Złych było zawsze więcej. Czarownik i Najstarsza Matka mówili, iż tak musi już być. Gdy pod śniegiem upadają namioty, gdy ulewy i wichry unoszą szałasy, gdy niedźwiedź albo lew wejdzie do jaskini, w której podczas łowów plemienia przebywają kobiety i dzieci, i opuści jaskinię z pyskiem umazaným krwią ludzką. Gdy" łowcy zasypiają z zimna, zgubiwszy drogi powrotu, gdy Matka Życia staje się nielitościwa i odbiera ludziom oddech, by pochłonęła ich ziemia. Kiedy były dobre czasy, łowcy- często tańczyli swoje tańce radości i pili wywar sporządzony przez kobiety. Takie było ich życie. Twarde, niebez­ pieczne, proste i krótkie. Sin patrzał na to, jego oczy widziały jednak coraz częściej nie to, co było niedobre, lecz to, co przychodziło do niego w nocy, gdy Ra i dziecko pogrążone były w głębokim śnie. Jaskinię, w której pozostawi siebie... O, Matko Życia, to były straszne myśli i Sin nie zawierzył ich-ani Ra, ani Natiemu. Tak, pozostawi siebie, aby ci, co przyjdą po nim, patrząc na bizona, myśleli o człowieku, który go namalował. Będzie to malowidło niezwykłe i przedziwne, inaczej przecież zwierzę, które Sin pragnął namalować, nie wchodziłoby tak często w jego sny... To musi stać się tam, gdzie ojciec Dewa uczył Sina używania pędzelków i dmuchawek i rozcierania grudek dających farby. Sin musi tam wrócić, na ziemię swojego rodu, aby swoim malowidłem . 41

('/.arównik przyodziany w skórę /.wierzęcą i maskę. Jaskinia I.csTcois Frćrcs, Francja

ucieszyć przodków i ojca Dewę. Przedtem jednak jego oczy pragną wiele zobaczyć. Zwłaszcza to, o czym mówili łowcy, którzy przyszli zza gór. Wszystko, co robi Sin-łowca, zdaje się nie wyróżniać go z gromady innych łowców. Jego doły są dość głębokie, by zaskoczona zwierzyna nie mogła się już z nich wydostać. Jego rzemienie, rozciągnięte w trawie, są tak mocne, że pętają nogi galopujących w dzikiej trwodze brzemiennych klaczy. Jego strzały są celne, rzut oszczepem pewny, dziryt nie chybia ani ryby, ani tłustej foki, która przypłynęła za łososiem z wielkiej wody w górę rzeki. Jest łowcą i zabija. M a silne ręce i silne nogi. Potrafi biec za pędzącym stadem bizonów, a jego serce nie czuje zmęczenia. Otyły, krępy Nut, nazywany Najmocniejszym Mężczy­ zną plemienia, nigdy nie może za Sinem nadążyć. Tylko chyży Nati widzi, jak lekko biegnie Sin i jak celne są jego strzały. Nati potrafi to ocenić. Ale gdy strzała Sina i strzała Natiego trafią w serce zwierzęcia, wtedy Nati nie poznaje przyjaciela. Nati cieszy się celnym strzałem, a Sin, którego strzała tkwi tuż obok strzały Natiego, przypatruje się jakby z żalem zwierzęciu. Czasem — Nati powiedział to Ra — czasem Sin rozluźni napięty łuk i chowa pierzastą strzałę z kościanym, groźnym grotem. Nie zabija. Przypatruje się z zachwytem zwierzęciu, do którego on, Nad, i Nut długo pełzli, i patrzy, patrzy... Tak, wtedy Sin przestaje być łowcą. Oby Matka Życia nie rozgniewała się nań kiedyś, ona, która wszystko widzi. Wtedy Sin, który nie zabija, staje się kimś innym... Gdyby nie to, że umie rzeźbić i ozdabiać farbami ścianę świętej jaskini, powiedziano by mu: , Jesteś obcy, więc odejdź!" — Patrz — mówi Sin do Natiego — patrz, nigdy nie widziałem tura z tak wielkimi rogami, trzeba by go malować. — Trzeba go zabić. To jest góra mięsa — mówi rzeczowo Nut. A kiedy Sin dostrzega w wysokich trawach dorodną łanię, nie napina swojego iuku, nie nakłada oszczepu na miotacz. — Patrz — mówi do Natiego — nigdy dotąd nie widziałem takiej głowy łani, łagodnej i spokojnej. Kiedyś namaluję to w jaskini mojego rodu. — Będziesz pamiętał jutro to, co widzisz teraz? — dziwi się Nut. Gruby Nut niczego nie pojmuje. Jest tylko łowcą. — Będę pamiętał do ostatniego tchu — mówi Sin. — Podoba mi się. — To jest mięso!— upiera się Nut. — Mięso łani, takiej łani, dobyte z ognia jest bardzo dobre —- wzdycha. — Nie zabijemy jej — mówi Nati patrząc na Sina. Czasem, kiedy Sin sam wychodzi na łowy, Nati po cichu idzie za nim i ku swojemu zdziwieniu widzi, że niektóre zwierzęta jakby niechętnie odchodziły, kiedy idzie Sin-łowca. Matka Życia każe im uciekać, Sin ma posyłać za nimi strzały, dziryty i oszczep. Tak ma być. A zwierzęta jakby nie lękały się Sina. Sin pewnie kiedyś zostanie wielkim i bardzo potężnym czarownikiem. — O, t a k — przytakuje Natiemu Ra — Sin jest wielki. Sin był wdzięczny przyjaciołom, że ^iie zabijali zwierząt, które on sobie 43

upodobał. Kiedy Natí spytał go, dlaczego pragnie namalować bizona, jakiego nie malował jeszcze żaden człowiek, Sin poprowadził Natiego i Nuta do rze­ ki, gdzie brzeg w pewnym miejscu usłany był, w okolisku zieleni, żółtym piaskiem. Usiedli. Sin nakreślił palcem grubą linię szyi zwierzęcia, potem linię grzbietu... — Już widzę bizona! — sapnął Nut. Sin pokręcił przecząco głową. To nie jest to, czego on pragnie dokonać. — Patrzcie — mówi — rysuję teraz palcem kończyny zwierza... To prawda, ten rysunek przypomina bizona. Ale takich rysunków i malowideł widziałem już wiele, wiele, bardzo wiele — mówi niecierpliwie. — T o stare malowidła i stare rysunki ludzi, którzy ozdabiali jaskinie plemion w czasach, o których nic nie wiemy. J a chcę namalować bizona tak, jak go widzę na pastwisku, nie za pomocą jednej linii pociągniętej palcem, lecz w całej wspaniałości, jaką dała mu Matka Życia. Widzieliście, jak zmieniają się jego sploty mięśni, gdy Słońce patrzy na niego z tej lub innej strony, z góry czy z boku? Bizon zmienia się, wciąż jest inny, inny w cieniu i inny w świetle. Widzieliście posążki kobiet? Widzieliście. Jedni czarownicy mówią, że to Matki Płodności, inni, że to kobiety, które chcemy mieć, że są to najstarsze kobiety ziemi, strzegące wody, bez której nie ma życia. Nie wiem, jak jest, ale te posążki nie podobają mi się, są brzydkie. Dlatego namalowałem na skale Ra zbierającą miód. Widzieliście. Wielu łowców widziało tę moją Ra na skale i wszyscy ją podziwiali. Czego więc chcę? Chcę malować i rzeźbić lepiej, niż to czyniono przedtem. Zmazał stopą rysunek bizona nakreślony na mokrym piasku. Nati i Nut mówili, że jest to bardzo dobry rysunek, ale Sin wzruszył wzgardliwie ramionami. Przyjaciele powinni zrozumieć, o co mu chodzi, choć tak trudnodobrać słowa. Ci, co zdobią jaskinie plemion i przedmioty codziennego użytku, jakby nie widzieli różnicy pomiędzy tym, co czynią. Inaczej trzeba malować zwierzę, które ma trwać na skale, a inaczej grot oszczepu, który łatwo się psuje. Inaczej trzeba zdobić pałkę czarownika, a inaczej strzałę. To, co ma trwać, i to, co szybko przepadnie. Sin bacznie przyjrzał się miotaczom, jakie mieli łowcy, którzy przyszli zza gór. Miotacze rzadko się psują i długo służą łowcy. Czy Nati albo Nut widzieli miotacz jednego z tych łowców? Miotacz o smukłej rękojeści, przewierconej u jednego końca, by mógł. zwisać na rzemieniu u pasa, a u drugiego końca zakończony postacią pędzącego konia, wykonanego tak, jakby brał leżącą przed nim wysoką przeszkodę, konia swobodnego jak wiatr i z wiatrem się ścigającego. Ten miotacz rzeźbił człowiek, który dobrze wiedział, że istnieją rzeczy zwyczajne i niezwyczajne. I właśnie Sin chce dokonać rzeczy niezwyczajnej. — No, dobrze — powiedział poważnie Nut, któremu nie przeszkadzało, że słuchając Sina jednocześnie śledzi oczami tłustą, wielką rybę pływającą leniwie przy brzegu. Przyciągnął dziryt. Rzucił go. Podniósł. Wijąca się na "ostrzu ryba zalśniła w słońcu. — Dobrze. Więc kiedy dokonasz rzeczy niezwyczajnej? 44

Tego Sin jeszcze nie wiedział. Więc milczał. A ponieważ byli głodni, a rozpalenie ognia — umiejętność tę musiał posiadać każdy łowca — trwałoby bardzo długo, Nut oddzielił rybie mięso od ości i obdzielił zdobyczą Natiego i Sina. Zabrali się do jedzenia. Często jedli mięso tłustych ryb na surowo, nie opiekając ich w ogniu.

Tego czasu Sin wykonał dla swojej Ra kamienną lampkę z wąskim uchwytem, lampkę z miękkiego kamienia, na którym nie łamały się jego proste narzędzia. Na dnie lampki Sin wyrył swoimi rylcami wizerunek kozła z pięknymi, zakrzywionymi do tyłu rogami. Doprawdy — mówiła Ra kobietom, pomiędzy namiotami i ziemiankami — nikt nie wykonał jeszcze takiej lampki. Wszystko, co robi Sin, jest dobre. Lampka wykonana przez Sina zostanie przez Ra ustawiona na kamiennej płycie, a płytę Ra położy na lwiej skórze. Groźny kot omal nie wdarł się nocą do ziemianki, ale Sin-łowca w porę otworzył oczy i uderzył go swoim oszczepem w serce. Potem Sin, widząc, jak Nati i młodziutka Ti patrzą na siebie, wykonał dwa amulety na kości słoniowej. Na obu amuletach przedstawił znaki kobiece i męskie, a więc kreskę zakończoną kuliście i tę samą kreskę wśród gęsto wyrytych kreseczek trawy. Podarował oba amulety Natiemu i Ti. — Co one oznaczają? — dopytywał się Nati. — Że kobieta i mężczyzna zbliżą się do siebie we właściwym czasie Ti odwróciła wstydliwie głowę. Nati roześmiał się radośnie. Potem Sin zrobił dla ojca Natiego, wielkiego łowcy, taką pałkę do prostowania nad ogniem jelenich rogów, jakiej z dawna łowcy nie oglądali. Na pałce ojca Natiego, przewierconej u szerszego końca, Sin wyrył swoimi rylcami z krzemienia głowę jelenia z bardzo długimi rogami. Kiedy ojciec Natiego ujrzał ową pałkę, nie bacząc na swoją powagę, odtańczył między łowcami taniec radości. Ra promieniała. Ra, która pomiędzy dwoma Czasami Deszczu urodziła Sinowi syna i teraz patrzała, jak dziecko pełznie nieporadnie do ojca, wybierając go nieomylnie, niby małe, czujne zwierzątko, spomiędzy gromady łowców podziwiających zdobioną pałkę ojca Natiego. Sin bierze dziecko na kolana, maluje mu policzki czerwoną ochrą, a wszyscy śmieją się, albowiem łowcy lubią dzieci i nigdy nie czynią im krzywdy.

Ra, smukła Ra, była szczęśliwa i wyrażała swoje szczęście w tańcu młodych kobiet, które wychodzą kłaniać się nowemu życiu, gdy pastwiska pokrywają się bujnie trawą i kwieciem, a życie ludu łowców jest łatwiejsze niż Czasu Śniegu czy Czasu Deszczu. Gdy Matka Życia nie gasi oddechu żywych. Kobiety miały swoje pieśni jak mężczyźni. Kłaniały się pastwiskom, młodym łaniom, jelonkom i śpiewały. Lecz ponieważ działo się to przed ' tysiącami lat, nie potrafię powtórzyć Ci słów tych pieśni.

Rozdział czwarty Zdawało się, że pomyślność Sina i Ra zostanie zakłócona, gdyż czarownik ludu łowców bizonów i słoni bardzo zazdrościł ojcu Natiego tak pięknego narzędzia. Sin, nic nie mówiąc, obserwował niechęć, z jaką czarownik przyjmował dary Ra. Gardził tym starcem, który twierdził, że zna wszystkie znaki ludów, stare i nowe, oraz mowę Nieba i Matki Życia, ale drżał z przerażenia jak kobieta, kiedy niebo zsyłało błyskawice. Wszakże ze względu na Ra Sin jeszcze raz zabral się do pracy i wykonał dla czarownika Bera pałkę, na której pomieścił tak wiele ozdób, jak nikt dotąd na żadnej kościanej pałce. A rysunki konia, jelenia, łani, koziorożca, słonia, rena, lwa, niedźwiedzia, węża, ryby, ptaka i mężczyzny były tak dobre, że sam Ber oniemiał z podziwu. Pobiegł do ziemianki i przyszedł w koło łowców z czaszką sjvojego przodka, napełnioną wywarem z ziół, który oszałamia głowy mężczyzn. Sin i Ber wypili napój i zapanowała między nimi zgoda. Tylko Ra i Nut, i Nati śmiali się kryjąc twarze, bowiem mężczyzna, a raczej głowa mężczyzny,wyobrażona na pałce przez Sina, była tak podobna do głowy Bera, do jego starczej, brzydkiej twarzy z wydłużoną szczęką, że wszyscy domyślili się od razu, iż Sin zakpił sobie z wielkiego czarownika. Ale Ber, wielki Ber, nie zauważył tego szczegółu. Był rad. On, czarownik, łowca niedźwiedzi, podarował Sinowi jeden ze swoich cennych naszyjników z niedźwiedzich kłów. Wkrótce potem plemię łowców zapomniało o tych sprawach, albowiem z ziemi, skąd wieją cieple wiatry, jęły nadchodzić stada lwów. Najpierw koty podchodziły do osad pojedynczo, potem gromadą. Rzucały się na klacze, które właśnie karmiły źrebięta. Zagryzały kozice i łanie, i jelonki, stały się wreszcie postrachem całej osady. Pewnego dnia wrócił z łowów Nut, pokrwawiony, z rozdartym lewym ramieniem, z plecami okrytymi lwią skórą. Gdy zrzucił skórę z pleców, wszyscy zobaczyli głębokie rany, zadane Nutowi lwimi pazurami. Na szczęście, mówiono, Nut jest Najsilniejszym Mężczyzną plemie-

46

nia, więc pokonał lwa. Od tego dnia Nut nie rozstawał się ze swoim lwim płaszczem, ową grzywiastą skórą, którą zdobył w dzikiej walce z rozjuszonym kotem. A plemię zabrało się do ciężkiej pracy otoczenia osady kolczastymi zaroślami. Każdej nocy dziesięciu łowców, którzy nigdy nie chybiają z łuków, czuwało nad spokojem tych, którzy spali. Wreszcie wypowiedziano wielkim kotom zażartą walkę, w której plemię łowców zwyciężyło, zdobywając wiele cennych skór grzywiastych. Nut został nazwany Łowcą Lwów. Prosił Sina, aby ten narysował na jego miotaczu oszczepów lwią paszczę. Sin z zapałem zabrał się do tej pracy i narysował nie tylko paszczę, lecz całą głowę kota, którego zabił Nut. Dostał za to od Nuta lwią skórę, z której Ra zszyła dzieciom odzież bardzo dobrą i miękką, używając kościanej igły i strun jelenich. Starczyło jeszcze tej skóry, aby dzieci Sina i Ra otrzymały skórznie obszyte niedźwiedzim futrem, chroniące stopy przed zimnem i kamieniami, a także przed ukąszeniami węży. Ponieważ Sin nie chciał pozostać dłużny przyjacielowi, darował mu kopaczkę wykonaną z najtwardszej części rogu rena. Nut nie pozostał dłużny i podarował Ra wisiorek z wizerunkiem kobiety, a wtedy znowu Sin obdarował Nuta wisiorem z wizerunkiem lwa. I tak się skończyła sprawa darów, a wszyscy byli bardzo zadowoleni.

Kiedy Sin postanowił obejrzeć jaskinie ludu łowców zza wielkich gór, zaprowadził R a do jaskini łowców i pozostawił tam w ofierze jedną ze swoich pięknych lampek, nad którą bardzo długo pracował, a na skalnym poboczu wyrysował sylwetkę tura. Kilka dotknięć jego ręki wystarczyło, aby wszyscy, którzy zasmuceni przyszli za Sinem, ujrzeli zarys tura. Był to mały rysunek w gromadzie innych rysunków i kresek, gdyż nie każdy, kto przychodził składać „ofiarę", potrafił rysować. Tacy jak Sin nazywani byli „dziwnymi ludźmi cieszącymi oczy Matki Życia" i było ich bardzo niewielu. Według obyczaju przestrzeganego przez ludy łowców, każdy rzeźbiarz, rysownik czy malarz świętej jaskini musiał wybrać spośród młodych łowców wszystkich tych, którzy mają zręczne ręce do rylca i pędzelków., by ćwiczyli pod jego okiem. Nati miał takie ręce i pomagał Sinowi w jego pracach, co tym bardziej smuciło plemię, gdyż Nati chciał odejść z Sinem, chciał obejrzeć jaskinie obcych łowców. Zanim ojciec Natiego pożegnał odchodzących wielką ucztą, na którą poświęcono trzy łanie, prosił, aby Sin i Nati odnowili stare malowidła w jaskini łowców zza rzeki, które zaczynały się już zacierać. Łowcy lubili na nie patrzeć, zwłaszcza po udanych łowach, na zwierzęta naznaczone ranami, ale patrzeli również dlatego, że umieli podziwiać to, co ich zdaniem było „bardzo dobre". Nawet dzieci przybiegały do jaskini, aby przyglądać się rysunkom i ma­ lowidłom, nikt im nie wzbraniał wejścia do świętego miejsca, przeciwnie,

47

Myśliwy. Płaskorzeźba z Lausscl, Francja

starzy łowcy radzi byli, że dzieci ciekawią się nie tylko łowami i zabijaniem zwierząt, lecz także tym, co łowcę podnosi w jego własnych oczach, malo­ widłami i rytami. Przyszli łowcy wczołgiwali się w najciaśniejsze korytarze jaskini, aby patrzeć na prace zostawione kiedyś przez malarzy i rysowników, których nikt nie ośmieliłby się niszczyć. Nawet Sin nie poważyłby się kłaść swoich rysunków na cudzych, niszczyć tego, co oglądała wyobraźnia innego człowieka. Kiedy już Sin z pomocą Natiego odnowił stare malowidła jaskini, zostawił tam w ofierze stos zebranej przez siebie ochry dla tego, kto zechce malować po nim, albo dla Matki Życia, którartakiego wybierze swoją wolą. Zanim jednak Sin-malarz stanął na górskich ścieżkach, musiał dokonać wielu prac, aby plemię łowców zachowało go w dobrej myśli i zechciało go przyjąć, gdy wróci. Czarownikowi upolował dużego kota. Najstarszej Matce przyniósł ubitą w rzece fokę. Tłuszczu z foczego mięsa starczy Najstarszej Matce na wiele, wiele dni do lampki z kamienia, którą podarowała jej Ra, pięknej lampki Sina z rysunkiem koziorożca. Ojcu Natiego upolował młodego bizona i ofiarował mu jeden ze słoniowych kłów, gdyż z drugiego wykonał już wiele, wiele amuletów. Ojciec Natiego przyrzekł Sinowi przy wszystkich łowcach, że ziemianki Sina nikt nie zajmie. Niech Sin, duma plemienia, wróci, a zostanie powitany jak brat przez braci. Potem jeszcze odwiedził Sina stary czarownik i prosił go, aby Sin namalował na zwierzętach w jaskini, na tych, których zawsze potrzebuje plemię, rany i'strzały, oznaczające pomyślność w łowach*. Rany na łaniach i innych samicach zwierząt, a strzały na samcach zwierząt. Sin wykonał to wszystko ku radości starego czarownika, który nie był ani tak zły, ani tak groźny, jak zabity i zjedzony Baa. Sin, przyglądając się malowidłom starych jaskiń, wiedział już, że jego malowidła muszą nie tylko opowiadać to, co widzą oczy Sina, lecz wszystko, co widzi w wyobraźni*.

Sin mógł iść długo, gdy nie był sam. Była wszak przy nim Ra, ona prowadziła dziewczynkę, a Sin niósł w skórzanym worku na plecach — syna. Byli przy nim Nati i silny Nut, była kobieta Nuta, Daa, i kobieta Natiego, Ti. Mijały okresy śniegów i' mrozów, pory długich deszczów i pory ciepła. Wędrowcom czas upływał na obcych łowiskach, na obcej ziemi, między obcymi łowcami, do których osad zawsze przybliżali się z darami mięsa i skór, ryb i lwich grzyw, gdyż wielki Nut był mściwym tępicielem tych kotów, Kiedy dostrzegali z dala namioty i szałasy, dym snujący się ku niebu z ognisk, stawali się ostrożni. Sin wychodził przed swoją gromadkę, kładł na ziemi dary, siadał z * Nie sądź, że „zaklinając" pomyślne łowy, tłum omotanych w skóry dzikusów bił włóczniami w malowidła swojego „sanktuarium". Ludzie czasu Sina wcale nie byli dzikusami, a to, co zostawili ich artyści, świadczy, że ci ludzie umieli myśleć, wzruszać się, znali pojęcia delikatności i godności. * Chodzi o stylizację, ściśle jednak związaną z życiem, obserwowanym przez artystę.

4 — Bi/on c jaskini Dewy

49

podkurczonymi nogami, broń kładł za sobą i czekał. Jeśli wychodzono mu naprzeciw i brano dary, witano się z nim dotykając policzkiem policzka, wtedy Sin wiedział, że są u ludu przyjaznego. Czasem musiał pokazywać obcym łowcom swoją pięknie rzeźbioną broń, zwłaszcza miotacz i pałkę, niekiedy dobywał ze skórzanego woreczka rylce, przygotowywał farby i stanąwszy przed ścianą jaskini, do której zawsze prowadzono gościa, by podziwiał rysunki i malowidła, rysował swoje zwierzęta, właściwie potrafił rysować wszystko, czego żądano odeń. Na obcej ziemi przekonywał się, że nie on jeden malował Ra w świetle słońca, na skale, przed którą mógł stanąć każdy łowca. U nowych ludów było wielu takich, którzy, jak Sin, nie lękali się przedstawiać kobiet na kamiennych ścianach, na zewnątrz jaskiń, nie dla celów magicz­ nych, lecz ku podziwowi ludzi. Zanim Sin dotrze do porośniętego lasem płaskowzgórza, górującego nad doliną, pośrodku której płynie rzeka, nim pomiędzy drzewami znajdzie wejście do groty, w której ujrzy najwięcej wspaniałych dzieł, wiele, bardzo wiele dni zgaśnie i wiele razy gwiazdy zapalą się na obcym niebie. Sin, Nati, Nut, Ra, Ti, Daa znaleźli się na ziemi, która po wielu tysiącach lat nazwana będzie Francją, a rzeka w dolinie — Wezerą. W gościnie u obcych będąc, szukał Sin tych, którzy posiadali rylce i pędzelki, i narzędzia krzemienne do rzeźbienia. Niekiedy udawało mu się zdobyć ich zaufanie podczas wspólnego rysowania znaków i zwierząt lub gdy razem ozdabiali narzędzia i broń, a potem, po jedzeniu, piciu i wymianie amuletów, odkładali, ufając, sagaje*, broń o dwu ostrzach. Zdarzało się tedy, że prowadzono Sina do jaskiń, których nie odwiedzał żaden łowca ani żadne dziecko. Nie widziała ich Najstarsza Matka plemienia ni czarownik. Ukrytymi w gąszczu zarośli albo w zapadlinách między włóczniami sosen ścieżkami wchodzili do jaskiń, gdzie człowiek władający rylcem i znający tajemnicę barwnych malowideł pracował w samotności. Nie ku radości czy z woli plemienia, nie po to, by zaklinać zwierzęta, które miały zostać zabite, lub przywoływać te, których było niewiele na pastwiskach. Sin oglądał jaskinie, gdzie tacy jak on ukrywali przed deszczami i śniegiem swoje prace, ukrywali je także przed okiem innych ludzi, pracowali tylko dla siebie w małych grotach i wąskich korytarzach. Tylko oni zostawiali tam swoje ślady, tylko ich stopy odbijały się czasem w miękkiej ziemi albo glinie, tylko ich lampki leżały pod ścianami, tylko ich ręce sięgały drabin drewnianych prowadzących do labiryntu komór i korytarzy, gdzie ci samotnicy., pozornie żyjący wśród plemienia, „pozostawiali siebie", rysowali i malowali tylko dla siebie... Ponieważ Sin widział wiele takich jaskiń, w których jego bystre oko nie dostrzegło śladu bytności innych ludzi, wielu ludzi, myślał z radością, że nie on jeden nie boi się Matki Życia i chce utrwalić swój ślad tylko dla siebie. Widział jaskinie, których nigdy nie tknęła stopa łowcy, gdzie pozostały tylko * Sagaje — określenie współczesne, z greckiego sage, oręż. Niestety, nie umiem Ci powiedzieć, j a k brzmiało w ustach Sina słowo oznaczające ową broń.

50

ślady malarza, który czasem tam wracał i zapaliwszy kamienną lampkę wpatrywał się w skupieniu w to, co zrobi! tylko dla siebie... Wtedy Sin myślał, że chociaż on maluje i rysuje także tylko dla swojej radości i radości Ra, chciałby, by jego pracę oglądało wiele ludzi. Wtedy, gdy wróci do ziemi rodu, do jaskini Dewy i namaluje swoje bizony. Sin obserwował wiele zwierząt — w świetle słońca, ognia, pochodni, gdy się pasły, biegły, walczyły z sobą, gdy atakowały człowieka i gdy odpoczywały. Obserwował wspaniałe, olbrzymie tury, powolne woły o długowłosym futrze, groźne nosorożce i konie. Konie także można by malować, zatrzymać je w gwałtownym ruchu... jakby zatrzymać wiatr... Sin przypatrywał się tym zwierzętom, gdy w wielkim pędzie, przerażone nagłą przeszkodą zwalonego przez wicher albo burzę drzewa — przeskakiwały ją albo, i to bylo szczególnie dobre, zatrzymywały rozpędzone ciało, bijąc kopytami przednich nóg powie­ trze, w gwałtownym skręcie karku, z rozdętymi chrapami, z omotanym grzywą łbem rzucały się do tyłu. Ale bizony były piękniejsze, tak to odczuwał Sin. Musiał utrwalić to, co czyni bizona najwspanialszym zwierzęciem ziemi. W swoich snach nie widział jednak tego zwierzęcia, które kiedyś przychodziło tak często. Widać czas Sina-malarza jeszcze nie nadszedł. Widocznie wszystko, co zrobi swoimi farbami i pędzelkami, jest jeszcze przed nim. Patrzał na świat zwierząt i przygotowywał się, choć nie było to łatwe na obcej ziemi, zresztą nie jest łatwe na żadnej ziemi, gdyż człowiek musi być przede wszystkim łowcą i żyć tak, jak żyje całe plemię. Mimo to między łowami wykonał z długiej kości dmuchawkę i za jej pomocą na twardym, suchym piasku, na kamieniu czy skale rozpylał "swój proszek barwiący, zrazu zmieszany z wodą, potem suchy, gdy dostrzegł, że na szybko rysowanych zwierzętach światła i cienie kładą się wówczas lepiej. Sin bardzo był rad z tego spostrzeżenia. Spostrzegł również, że konie malowane w jaskiniach i w głębokich grotach obcych łowców są śmieszne. Nie powiem Ci, naturalnie, czy takiego właśnie określenia użył Sin-malarz, Sin łowca zwierząt. Jednakże był takim samym człowiekiem jak Ty lub ja, musiały go zatem rozśmieszać wizerunki pękatych koni o małych łebkach, ukrytych pod wielkimi grzywami, musiały go roz­ śmieszać te pękate kadluby tkwiące na krótkich nogach. Dziwne, przecież takie same konie widywał w jaskini Dewy. No, ale był dzieckiem, które obserwuje tylko najbliższe otoczenie. A kiedy stał się łowcą bizonów, kiedy urzekły go te wspaniałe zwierzęta, myślał już tylko o nich, rysunki koni w grocie Dewy przestały go ciekawić. Zwłaszcza że te konie, które gonił po trawiastej równinie, w niczym nie przypominały śmiesznych koni z jaskini. Czy Dewa rysował konia? Sin nie pamiętał. Jego ojca też ciekawiły bizony... Sin postanowił, że namaluje w jaskini Dewy konia podobnego do tych, jakie biegają w wolnych stadach, namaluje go głęboką, cieniowaną czernią. — Dlaczego czernią? — pytała Ra. — Patrz, Sin, jak na zielonej łące wygląda biały koń. Biały na zieleni. To ładne.

Czarny konik. Malowidło z jaskini Niaux, Francja

— No, chyba ładne — godził się Sin. Ale w jego pamięci utkwił wizerunek konia samotnika, pędzącego przez równinę, pomiędzy górami, nad którymi wył wiatr i szalało niebo. Koń był czarny, pędził ciągnąc za sobą długą grzywę, którą omotywał się wiatr, jakby go chciał zatrzymać. Niebo zapalało się i gasło jasnymi błyskami, koń, czarny koń wyciągnięty jak struna, z pyskiem, zda się, szorującym ziemię. Zdawało się wtedy Sinowi, że wypukła pierś przerażonego zwierzęcia, pędzącego przez zmierzch i pośród burzy, rozdziera ziemię, choć to tylko rozchylały się przed nim wysokie trawy. W przelocie, gdy przemknął obok Sina podnoszącego powoli włócznię, by nałożyć jej koniec na miotacz, w przelocie Sin ujrzał we wspaniałym łbie białe ślepia. Słyszał za sobą krzyk Nuta: „Rzucaj! Rzucaaaj!..." Sin popatrzył na Nuta jak we śnie. — Nigdy nie widziałem takiego konia — powiedział cicho. Ale moja Daa potrzebuje nowych skór, mocnych, końskich skór! I od wielu dni nie widzieliśmy zwierząt! — mruczał Nut. Był zły. Chciałbym namalować tego konia. Tak, jak go widziałem. Ale Sin, syn Dewy, nie potrafi tego. Ty? — rzekł Nut, widząc prawdziwe zmartwienie malujące się na twarzy Sina. — Ty potrafisz! J a , Nut, mówię ci to! Wyprostował z godnością wysoką postać, zadarł brodę wyzywająco, jakby szukając kogoś, kto śmiałby mu zaprzeczyć. Ale że właśnie przybiegła Daa, która bardzo bała się burzy — jak każdy człowiek, każdy łowca i każda kobieta z wyjątkiem Sina znającego znaki i Nuta, Najsilniejszego Mężczyzny — Nut przestał prężyć mięśnie. Nie wiedział, dlaczego Daa się śmieje, kiedy on pręży swoje wspaniałe mięśnie. Daa zakrywała wtedy dłonią usta i śmiała się. To samo czyniła Ti. A Ra po prostu krztusiła się śmiechem. Więc Nut pochylił się, chcę powiedzieć, pochylił grzbiet, co uczyniło go jakby trochę niższym, a ręce zwiesił wzdłuż ciała, by jego mięśnie nie drgały zbyt mocno i by Daa, choć przerażona burzą, nie śmiała się z Nuta. Daa przypadła do niego, Nut objął ją grubym ramieniem, ukryła głowę na jego piersi, jak pod wyniosłą skałę. W tym czasie całkiem ściemniało. Niebo pokryło się czarną chmurą, zdawało się nasłuchującemu Sinowi, że z dali dobiega ich jeszcze tętent kopyt czarnego konia. Potem niebo posłało ziemi wielki deszcz. Stali w deszczu, Nut i Daa, patrząc na znieruchomiałego Sina, podarte skóry nie chroniły przed zimnymi strugami. — Sin ujrzał wielkiego czarnego konia — rzekł Nut. — Więc będę miała skóry — ucieszyła się Daa. — Albowiem Sin nigdy nic chybia swoim oszczepem, tak jak Nati nie chybia swoją strzałą. x — Nie będziesz miała skór. Ani ty, ani Ra, ani Ti. — Więc Sin chybił?! — Nie — Nut pokręcił powoli głową. — Sin nie rzucił oszczepu. Zdaje się, że chciał, aby ten koń żył. — To prawda — przyznał Sin, kiedy dziwne uczucie radości, szczęścia 53

i podziwu przeminęło. — Chciałbym namalować takiego konia. Nigdy nie widziałem lepszego. Oto dlaczego chciałby namalować w jaskini Dewy wspomnienie tamtego konia. Ra może sobie mówić, że ładny jest biały koń na zielonej łące, a Sin kiedyś pozostawi w jaskini Dewy konia malowanego cieniowaną czernią, takiego konia, z którego nie trzeba się śmiać. Nie zawsze mogli przystać do obcych łowców, zwłaszcza gdy nie mieli darów. Pewnego razu spotkali silniejszą grupę myśliwych i wtedy tamci odebrali im dwa dobre namioty, więc od tej pory Sin i jego przyjaciele spędzali noce skurczeni w jednym namiocie. Nut narzekał, że marznie, albowiem jego długie nogi wystawały spod najdłuższych skór. Wprawdzie Daa mogłaby zeszyć skórę dla Nuta, ale nawet on nie chciałby dźwigać takiej skóry na grzbiecie. Sosny przerzedzały się, było coraz więcej piasku na ścieżkach między trawą, a pewnej nocy usłyszeli przedziwny szum. Bali się zasnąć, gdyż nie wiedzieli, co to oznacza, czy nie zbliża się jakieś zwierzę, jakiś ptak, jakiś gad, którego ich oczy jeszcze nie widziały. Nawet Nut, Najsilniejszy Mężczyzna, nie zmrużył oczu, czuwając przy swoich oszczepach. O świcie porzucili ścięte poprzednie­ go wieczoru żerdzie, zabrali skórę namiotu i poszli czujni tam, skąd dobiegał coraz głośniejszy szum. Wyszli z cienia drzew. Przed nimi nie było trawy, tylko był piasek, nigdy dotąd nia widzieli tyle piasku! A dalej była woda, rozkołysana, wielka, napierająca białymi grzywami na brzeg. Sin roześmiał się. — To jest wielka woda — powiedział— Słyszałem o niej! — Wiedziałem, że napotkamy wielką wodę — rzekł wysuwając zaczepnie szczękę Nut. — Dlatego całą noc spałem, gdy wy czuwaliście. Daa zachichotała cicho. Spojrzała na Sina i Natiego. Nie śmiali się z Nuta, mówili, że Nut jest nie tylko silny, ale i mężny. Nut podziękował im spojrzeniem i popatrzył potem z wyrzutem na Daa. — Jeśli kiedyś przyjdzie z nieba burza — szepnął do swojej Daa — moje ramię cię nie uchroni! — Och, nie, nie! — powiedziała łagodnie Daa. — Więc spałem czy czuwałem, Daa? — Nigdy nie spałeś mocniej, Nut! Nut skinął z zadowoleniem głową. Gdy niebo ześle ziemi burzę i okropne błyskawice, ramię Nuta uchroni Daa przed lękiem. Daa może być tego pewna. Sin pierwszy wszedł do wódy rozpryskującej się na jego kolanach. Woda była ciepła. Tak, to musiała być naprawdę wielka woda, gdyż, jak daleko sięgał ostry wzrok Sina, nie było widać za tą wodą ziemi. — Więc co tam jest? — pytał ciekawy Nati. — Tego nikt nie w i e — rzekł Sin. — Nawet czarownicy? — zdumiał się Nati. -—Nawet czarownicy nie wiedzą. 54

wszedł w bujną zieleń doliny, przez którą snuła się ku wielkiej wodzie pajęcza nić rzeki. Na Matkę Życia! To była rzeka! Sin pobiegł tam. Legł na brzegu i zanurzył twarz w słodkiej wodzie. Tak, teraz pojmował dobrze słowa łowcy fok. Przy wielkiej wodzie można żyć, jeśli w pobliżu wpływa do niej rzeka... Sin pił długo, albowiem długo szedł od obozowiska strzeżonego przez Nuta i Natiego. Był tak uradowany swoim odkryciem, że nie spostrzegł wydeptanej przez zwierzęta ścieżki do wodopoju. Był jednak łowcą, doświadczonym myśli­ wym, j e g o uszy uchwyciły w rozgrzanym powietrzu cichy szelest, ostrożne stąpanie miękkich łap. Lew! Sin sprężył ciało do skoku, zdoławszy porwać włócznię. Miotacz, łuk i strzały leżały przy rzece. Wielki kot przemknął tuż obok Sina, drasnąwszy go pazurami. Wyprostowany ogon leżał nieruchomo. Kot zaraz skoczy. Teraz Sin chciałby ujrzeć Natiego, niezrównanego łucznika... Nastawił włócznię zaopatrzoną w długi, nacinany grot. Pochylił się, jego oczy i ślepia lwa zwarły się spojrzeniami. Prawą stopą Sin przydepnął koniec drzewca, oburącz pochwycił je przy' kościanym grocie, długim i mocnym. Powoli podnosił grot, przewidując, jaki będzie skok kota. Teraz wspomagaj, Matko Życia! Kiedy lew skoczył, grot Sina ugrzązł w jego cielsku, tam gdzie biło serce, ale ułożenie oszczepu musiało być niewłaściwe, bo lew złamał drzewce uderze­ niem łapy i rzucił się na Sina. Sin dostrzegł chwiejność tego skoku."Kot jest mocno ugodzony, zdechnie, ale jego pazury sięgają już piersi łowcy, trzeba szybko wyszarpnąć ze skórzanej pochewki długi krzemienny nóż, którego ostrze Ra umoczyła w wywarze jadu. Krótki cios kończy walkę z młodym lwem, Sin leży na ziemi obok zabitego zwierzęcia, oddycha głęboko i patrzy w jasne niebo. Żyje. Sin patrzy na lwa. Wielki kot ma puszystą grzywę. Tą grzywą Ra będzie mogła okrywać piersi, gdy nadejdzie Czas Zimna. Sin żyje... Wzbiera w nim radość. Matka Życia nie zatrzymała jego oddechu, jeszcze ujrzy Ra, Natiego i Nuta, Ti i Daa. Rzuci przed namiotem lwią skórę i opowie o swojej wyprawie. Że teraz już wie, jak można żyć przy wielkiej wodzie, że d o wielkiej wody wpada woda rzeki, woda, którą można pić! Będą bardzo zdumieni, kiedy Sin im to powie. Kiedy skończy się noc, postawią tam namiot, ale z dala od ścieżki zwierząt, na wzgórzu, skąd dobrze widać każde niebezpieczeństwo grożące ze strony zwierząt albo obcych ludzi. Gdyż tam, gdzie jest rzeka, muszą być ludzie. — Żyję! — powiedział, wpatrując się w Słońce, światło Matki Życia. Wpatrywał się w nie tak długo, aż z jego oczu pociekły łzy. — Żyję i jeszcze namaluję bizona, jakiego nikt nie widział dotąd. Jego ręka trzymała wciąż krzemienny nóż o smukłym ostrzu, nasyconym jadem przez Ra. Sin ostrożnie, by nie zadrasnąć się, schował nóż w skórzanej pochewce. Potem wstał i zabrał się do zdzierania skóry z zabitego zwierzęcia za pomocą krótkiego, szerokiego noża i wyjętych z myśliwskiego woreczka skrobaczek. 56

Gdy Matka Życia zgasiła Słońce, Sin ujrzał namiot przyjaciół. Radość wzbierała w jego piersi, gdy widział smukłonogą Ra wybiegającą mu na spotkanie. Ra wołała z daleka, że Nut widział olbrzymią rybę, która się z nim bawiła jak małe dziecko. Najpierw chciał ową rybę zabić, ale Daa i Ti bardzo go prosiły, aby tego nie czynił, w wielkiej wodzie jest wiele innych ryb, a takiego zwierzęcia, które się bawi w wodzie z człowiekiem, one jeszcze nie widziały, a nawet nie słyszały o czymś takim. Przy płonącym wysoko ognisku jedli, pili wodę ze skórzanego worka Sina i opowiadali sobie wszystko, co zdarzyło się tego dnia. Potem, kiedy kobiety poszły spać, Sin, Nut i Nati zabrali się do czyszczenia lwiej skóry. Następnego dnia Nut wszedł do spokojnej wielkiej wody i wtedy, ku zdumieniu i przerażeniu Sina, pojawiło się przy Nucie potężne zwierzę. Ryba, bo przecież zwierzę to swobodnie poruszało się w wodzie! Nut, który umiał pływać w rzece, spokojnie poruszał się wokół ryby, silnymi uderze­ niami ramion wynurzał się z wody, ale potężna ryba potrafiła to znacznie lepiej. Wyskakiwała z wielkiej wody tak wysoko, że przestraszony tym Nut szybko odpływał, aby ta masa mięsa nie opadła na niego. Wtedy ryba, jakby chciała zacząć nową zabawę, jęła „tańczyć" wokół oniemiałego Nuta, opierając się jakby ogonem o wielką wodę, oddalała się, gdy Nut opryskiwał ją wodą, i przypływała szybko, kiedy krzyczał, płynąc ku niej. Wreszcie, na oczach oniemiałego Sina i kobiet, Nut uczepił się grzbietu ryby i odpłynął daleko od brzegu. Gdy myśleli, że utonął w wielkiej wodzie, ujrzeli znowu grzbiet ryby i leżącego na niej Nuta. Ryba długo jeszcze pływała przy brzegu. Znikła dopiero wtedy, gdy zapaliły się gwiazdy i ognisko łowców. Sin powiedział, że na pałce kościanej, którą zdobi dla Nuta, narysuje tę rybę. Nut nie odpowiedział nawet. Był tak przejęty tym, czego dokonał na oczach Daa i przyjaciół, że siedział milczący, wyprostowany, z piersią wypukłą niby szeroki głaz, nie śmiał nawet przełknąć mięsa podawanego mu przez Daa, by nie utracić nic ze swej godności. Wreszcie Sin uderzył go pięścią w plecy, mocno, kilkakroć, ze śmiechem. Wtedy wszyscy zaczęli się śmiać, nawet Nut dumny ze swoich czynów. Zgodził się nawet, gdy wszyscy bardzo na niego nalegali, przyjąć pieczoną łopatkę łani, a Sin, ponieważ nie był to zwykły dzień, dobył z woreczka wiszącego na piersiach odrobinę białego proszku i posypał tym proszkiem mięso Nuta. — Bardzo dobre! — oznajmił Nut z wdzięcznością. — Teraz jest bardzo dobre. Czy łowca fok nie mówił ci, gdzie znalazł biały proszek? Sin nie spał tej nocy. Leżał u boku spokojnie oddychającej Ra i przypominał sobie słowa zmarłego łowcy fok. Dotykał figurki Matki Życia, wyrzeźbionej przez Dewę, i przypominał sobie wszystko, co mówił umierający łowca fok.

Były to czasy, kiedy łowcy rzadko decydowali się na walkę pomiędzy plemionami-klanami. Ziemia była dla człowieka nieogarniętym kręgiem 57

horyzontu, lasy dostarczały już jagód i korzonków jadalnych, pszczoły dawały miód, rzeki nosiły wiele ryb i fok, przypływających za łososiem z wielkiej wody, wielkie zwierzęta dawały dużo futra, skór, mięsa, kości i rogów, potrzebnych na narzędzia i broń, krzemienia i kamienia także było pod dostatkiem. Kiedy łowcy potrzebowali rogów rena, szli tam, gdzie powstają najzimniejsze wiatry, gdy szukali mięsa jelenia czy łani, wchodzili w lasy. Kiedy potrzebowali bardzo wiele skór, polowali na najpotężniejsze ze znanych sobie zwierząt, na słonie. Bizony, konie dostarczały także dobrego mięsa i skór. Lwy dostarczały ciepłych grzyw, niedźwiedzie kłów na naszyjniki, miękki kamień dostarczał rzeźbiarzom materiału na magiczne figurki. Mięso, woda i ogień, a także skóry i narzędzia — oto bogactwo każdego plemienia łowców. Historia, jaka przydarzyła się czarownikowi Baa, zdarzyła się, chcę rzec, powtarzała się czasem, zawsze jednak w celach magicznych, na przykład w celu zniszczenia złych mocy tkwiących w człowieku i zdobycia dobrych sił, którymi umiał kierować; w przypadku Baa chodziło zapewne o zniszczenie zła, bo ludzie rozróżniali już to, co dobre, i to, co złe. Nade wszystko jednak byli wolni, ziemia wokół nich była wprawdzie tajemnicza, groźna, ale wielka, mogli prowadzić Iowy przez wiele dni, nie spotykając innych łowców. Więc zapewne byli szczęśliwi, choć codziennie ocierali się o niebezpieczeństwo, a zima była takim samym wrogiem jak rozpędzony nosorożec czy przyczajony do skoku lew lub wąż, golów śmiertelnie ukąsić... Kiedy więc pewnej burzliwej nocy przerażone gromami i błyskawicami zbłąkane stado bizonów przeleciało po małym obozowisku Sina i stratowało wszystko, co łowcy posiadali, gdy patrzyli, ukryci na drzewach, na zagładę wszystkich swoich skarbów, jakimi były dla nich niewątpliwie broń, narzędzia i ozdoby, Sin zapewne pomyślał, że trzeba szukać siedzib obcych łowców i bardzo prędko sporządzić najprostszą broń, gdyż obcy ludzie zachowują się czasem dziwnie, nieprzyjaźnie... Nad mówił, że spadło na nich owo nieszczęście, bo opuścili plemię. A każde plemię posiada wysoki słup albo drzewo, którego nikomu nie wolno ścinać, nawet czarownikowi, Drzewo Łączące Niebo z Ziemią*. To jest Środek Ziemi Życia Plemienia i każdy, kto go porzuci, zginie z głodu albo pod pazurami zwierząt... — Wróćmy do mojego ojca, Wielkiego Łowcy, do plemienia zza mojej rzeki — prosił Nati. — Nie — kręci głową Sin. On chce zobaczyć jaskinie po tamtej stronie gór, o których opowiadali obcy łowcy. Musi zobaczyć. Tak będzie. • Wiele „ludów pierwotnych", żyjących jeszcze w XX w. w różnych rejonach Ziemi, wierzy w realność „słupa podtrzymującego niebo", a przecież życie tych ludów niczym prawie nie rożni się od życia plemion widywanych przez Sina. W Europie takie święte drzewo Germanów zostało ścięte na rozkaz Karola Wielkiego dopiero w 800 r n.e., tzw. Święty Irminsul. Wydaje się, że tradycja drzewa podtrzymującego niebo sięga prapoczątków religii. Może człowiek zaczął czcić takie drzewo wówczas, gdy po ritz pierwszy ujrzał spływający po tym drzewie, z nieba do ziemi, piorun?

58

* Nie przypuszczali, aby bizony wróciły. Te wielkie i ciężkie zwierzęta lubiły chodzić po rozległych pastwiskach. Dlaczego znalazły się przy wielkiej wodzie? Któż wie? Może to władca wszystkich bizonów, który zmylił ich ścieżki, a może Niebo, zsyłające czasem strach na ludzi i zwierzęta? Przy rzece Nati upolował dwa jelenie, potem jeszcze trzy łanie i dwa konie. Chodziło mu o skóry na namiot, dosyć obszerny, by mogły się w nim pomieścić kobiety, no i mężczyźni, jeśli noc przychodzi jako zimna ciemność, a ludzie wtedy szczękają zębami i szczelniej otulają się skórami. Nut i Sin szukali młodych drzew, z których można odciąć gałęzie dobre na łuki i naprężyć je strunami jelenimi. Ponieważ oszczepy i dziryty zostały połamane przez oszalałe stado, lecz kościane groty ocalały, Sin bystrym okiem szukał drzew dających proste i mocne gałęzie, dobre na broń miotaną. Człowiek bez oszczepu i łuku był jak niemowlę u piersi matki. Bezbronny i bezradny jak dziecko. Na sporządzaniu nowej broni zeszło im wiele dni. Nut z żalem zabierał się do opuszczenia brzegów wielkiej wody. , J e g o " ryba przypływała każdego dnia, gdy przywoływał ją krzykiem lub gdy wchodził do wielkiej wody, i jak dziecko bawiła się z dziećmi Sina, opływając je w wodzie i podskakując śmiesznie, tak jakby stała na ogonie. Ostatniego dnia pobytu łowców przy wielkiej wodzie zaszły dwa niezwykłe wydarzenia, o których kobiety i mężczyźni długo potem pomiędzy sobą rozmawiali... t»Sin szedł szybko do nowego namiotu, obarczony ciężkimi workami ze skóry. Nie dźwigał w nich wody z rzeki, o nie, przecież pójdą wzdłuż rzeki właśnie szukać życia pomiędzy jakimś przyjaznym ludem. Sin zdobył to, o czym urywanymi słowami mówił kiedyś stary łowca fok — białe grudki, które można było rozetrzeć palcami na proszek, a mięso posypane takim proszkiem było „bardzo dobre", jak powiedziałby Nut. Sin przypomniał sobie wszystkie słowa łowcy fok. Szukał zagłębień w kamieniach leżących przy wielkiej wodzie. Łowca fok mówił, że pozostaje w nich woda, a potem z tej wody..7 Łowca fok umarł, ale Sin, często wędrujący wzdłuż brzegów wielkiej wódy, widział skały i wgłębieniami, w których pozostawała woda, gdy wysoka fala cofała się. Sin przechodząc wiele razy spostrzegł, że tej wody ubywało w kamiennych zagłębieniach mało, gdy były zimne dni. Za to gdy przychodziły ciepłe dni, a Słońce, któremu on, jak każdy łowca, kłaniał się co dnia, świeciło bardzo długo, wtedy wody ubywało z zagłębień więcej. Tego dnia mijając skały, w których fale pozostawiły wodę, spostrzegł, że zamiast wody w zagłębieniach leży białożółty, twardy proszek. Sin dobył noża, zeskrobał trochę tego proszku, zwilżył palec językiem. Tak! Na Matkę Życia! Teraz Sin zrozumiał wszystko, co chciał mu powiedzieć łowca fok. Wielka woda wylewa fale na brzeg, a wodá zostająca w skalnych zagłębieniach przemienia się powoli w slony proszek!... Sin zeskrobał nożem wszystko, co znalazł w pierwszym zagłębieniu, potem pobiegł do innych i wszędzie znajdował to, czego szukał. Wielka woda pozostawiła biały proszek, dużo białego słonego proszku. Oto jak 59

Konie, byki i jelenie. M alowidlo-íresk z jaskini Lasraux, Franrja

Sin przypadkowo odkrył sól, rzekłbym, naturalną warzelnię soli. Naturalnie, nie umiem Ci powiedzieć, kiedy łowcy po raz pierwszy użyli sfowa „sól", lecz zapewniam Cię, że w ich życiu było to odkrycie równie ważne jak umiejętność „zatrzymania ognia", to znaczy rozpalania go, jak oswojenie dzikiego konia i nauczenie go noszenia człowieka, jak wynalezienie koła i metalu. Ale to już zdarzy się później. Sin przez cały dzień, zgiąwszy grzbiet, wyskrobywał ze skalnych zagłębień słony proszek i wkładar do skórzanych worków, w których łowca zawsze ma różne drobne przedmioty i amulety magiczne, skrobaczki i gładziki do skór, a Sin miał jeszcze rylce Dewy, z którymi nigdy się nie rozstawał... Lecz słonego proszku było tyle w skalnych zagłębieniach, że musiał przy rzece zabić łanię, pośpiesznie ją oprawił, pośpiesznie, byle jak oczyścił skórę, pociął ją, dobył z woreczka kościaną igłę, jelenie żyły, zeszył dwa duże worki i napełnił je słonym proszkiem. Z tymi workami przybiegł do namiotu, aby opowiedzieć o swym wielkim odkryciu. O łowcy fok, który umarł na ziemi plemienia zza rzeki, długo opowiadano, gdyż tylko niewielu ludzi potrafiło znaleźć białe grudki dające słony proszek. Za owe słone grudki można było dostać wiele. Ber Łowca Niedźwiedzi oddałby wszystkie swoje naszyjniki z niedźwiedzich kłów za kilka takich grudek. Łowcy słoni oddaliby wspaniałe kły, łowcy renów — wszystkie rogi, jakie nagroma­ dzili w swoich ziemiankach i grotach. Niekiedy przemijało pół życia człowieka, zanim pojawił się łowca posiadający białe, słone grudki, a oto on, Sin, zdobył tyle słonych grudek! Tylu nigdy nie widziały oczy ludzkie! Nawet okrutny, stary czarownik Baa klęknąłby przed Sinem, wierząc, że drogę do słonych grudek pokazała Sinowi Matka Życia... Myśląc o tym, Sin biegł radośnie z bijącym sercem, kiedy usłyszał krzyk swojej Ra, przeszywający powietrze, potem zaczęły krzyczeć Ti i Daa. Dobieg! do brzegu. Nut i Nati krążyli tam w popłochu, potrząsając włóczniami i wydając przeraźliwe okrzyki, podobne do tych, jakie wydają łowcy, gdy chcą spłoszyć przyczajonego lwa lub niedźwiedzia. Sin rzucił ciężkie worki na piasek, przemknął szybkonogi obok lamentujących kobiet, roztrącił przyjaciół. Jego bystre oczy łowcy dostrzegły wielką rybę, znacznie większą od „ryby Nuta , płynącą szybko w stronę bawiących się w wodzie dzieci, a wystająca z wody ostra płetwa wyglądała naprawdę bardzo groźnie. „Ryba N u t a " musiała odpłynąć gdzieś przed chwilą, ponieważ dzieci Sina nigdy nie wchodziły do wielkiej wody, gdy „ryba Nuta" nie pojawiała się, wysoko wyskakując ponad fale. Dzieci umiały pływać, lecz ryba płynęła szybciej ku nim. Sin i Ra mogli tylko krzyczeć: „Wracajcie! Płyńcie szybciej!", gdyż ani dziewczynka, ani chłopiec nie mieli jeszcze imion. Chłopiec otrzymuje imię, gdy stanie między łowcami, a najstarszy z nich poświadczy jego umiejętności myśliwego i pokaże wszystkim zwierzę upolowane przez młodzieńca, zaś dziewczynka dostaje imię, gdy kobiety poznają ją, gdy zaczną opowiadać między namiotami i ziemiankami, jaka ona jest: wesoła, 61

swarliwa, milcząca, dzielna, tchórzliwa, lub że jej urodzinom towarzyszyły jakieś znaki... Sin i Ra mieli szczęście wcześnie dostać imiona, bowiem on urodził się w pełni Księżyca, a ona w pełni Słońca. — Wracajcieee!... — krzyczał Sin, wtórował mu potężnym głosem Nut. Nieznana, groźna ryba była już blisko, bardzo blisko — i wtedy pojawiła się „ryba Nuta". Od razu skierowała się ku obcej rybie, wyłoniła z wielkiej wody gładkie cielsko i całym ciężarem kadłuba uderzyła w nadpływającego wroga. Na oczach gromadki myśliwych rozegrała się krótka, lecz krwawa i niezwykle gwałtowna walka. Przerażony Nut nie mógł pojąć, że jego ryba, z którą co dzień bawił się w wodzie, jest tak okrutnym, szybkim i dzikim stworzeniem. W obliczu Nieba, wielkiej wody i ludzi zadała swoim mocnym łbem tyle ciężkich ciosów obcej rybie, tak silnie rozorała jej bok, że ostropłetwy napastnik odpłynął wreszcie, ciągnąc za sobą strugę krwi. Podczas walki łowcy mogli dopiero zobaczyć, że cielsko obcej ryby było dwakroć dłuższe od „ryby Nuta"... Dzieci płynęły do brzegu, a „ryba N u t a " płynęła tuż za nimi, znowu spokojna i łagodna, jak młoda łania idąca przez pastwisko... Kiedy dzieci stanęły na brzegu, „ryba N u t a " wyskoczyła wysoko z wiełkiej wody, po czym zniknęła z oczu łowców.

Dzisiaj, gdy chodzi o przemijanie czasu, mówimy, że upłynęła godzina, dzień, miesiąc, rok. Sin i jego towarzysze nic znali takiego podziału czasu. Dzień zapewne liczyli od wschodu do zachodu Słońca, dłuższe okresy — od jednej pory deszczowej do drugiej, od jednej zimy do drugiej zimy, od zdarzeń, jakie się przydarzyły plemieniu czy łowcy, od śmierci czarownika lub może od powstania w jaskini nowego malowidła, zaklinającego wielkie łowy. Możliwe też, że posługiwano się innymi jeszcze pojęciami, o których my dzisiaj nic nie wiemy. Możliwe, że od jednej zimy do drugiej, między jedną a drugą był czasy 0 którym ludzie mówili, że „ziemia przeminęła". Więc pozwól, że będę odtąd używał tych dwóch słów, mając na myśli rok... Ziemia przeminęła kilkakroć, zanim Sin znalazł to, czego szukały jego oczy i jego myśli. To, o czym kiedyś mówili mu myśliwi przybyli do plemienia Natiego z tej strony gór. Kilkakroć Sin kreślił kręgi wokół namiotu Ra, gdy przychodziła choroba i gromadce łowców zdawało się, że Matka Życia chodzi cichymi krokami wokół ich namiotów, gotowa zatrzymać oddech dzieci Sina. Sin kreślił święte kręgi nie po to, by ich nie przekroczyła Matka Życia. Ona mogła wszystko uczynić. Kreślił krwią młodych zwierząt ofiarnych owe kręgi, aby wzbronić przystępu duchom przodków i demonom zła, przybierającym czasem postać groźnych zwierząt, gdyż, jak mówili czarownicy i starcy, one przychodziły najczęściej p o życie ludzkie, a ofiara z krwi młodego zwierzęcia mogła je była zatrzymać. Chłepcząc krew zwierząt, zapominały o ludziach... Słabość odstąpiła od dzieci Sina, a wtedy Nut i Nati, którym Daa i Ti także 62

urodziły dzieci, oznajmili, że Sin posiada mądrość czarownika. Człowiek, który zna „znaki", umie zdobić broń i narzędzia, umie malować zwierzęta i odpędza duchy zła, godzien jest być czarownikiem. Widać sama Matka Życia wybrała sobie Sina i ona to zapewne sprawiła, że „ryba N u t a " przepędziła potworną rybę, chcącą pożreć dzieci Sina. Sin śmiał się słuchając przyjaciół. Ale gdy Nut i Nati sporządzili dla niego maski bizona, wilka, lwa, niedźwiedzia, maski, w których tańczy czarownik, przyjął z powagą owe dary. Oznaczało to, że teraz on jest głową małego klanu łowców i jego opiekunem. Nie wiedział, ile razy przeminęła ziemia, zanim stanął przed jaskinią, której szukał. Ale nie był stary, przeciwnie, czuł w sobie wiele sił, mięśnie jego rąk i nóg były sprężyste i nie zawodziły go, gdy gonił zwierza, ciskał dziryt albo naciągał łuk. Nie był tak wysoki jak Nut i nigdy nie mógł mu sprostać w walce, którą zabawiali się przy ognisku, gdy kobiety otulały dzieci skórami, mówiąc, że Matka Noc nie lubi, gdy dzieci na nią patrzą... Nie był też tak drobny jak Nati. Miał mocne ręce i szerokie plecy, a jego oddech był tak swobodny, że nie wyobrażał sobie, by Matka Życia mogła go kiedyś zatrzymać. Radowało to Sina. Mówił swojej smukłonogiej Ra, że jeszcze wrócą do jaskini Dewy, a wtedy Sin namaluje swoje zwierzęta, swoje bizony. Tak, starczy mu sił. Na pewno tak się stanie, odpowiadała Ra, gdyż na twarzy Sina nie ma jeszcze zmarszczek, jego twarz jest bardzo gładka i Ra dotyka jej z radością swoim policzkiem... Ach, ta jego Ra! Była dzielna i łagodna jak oswojona łania, którą myśliwy znajduje w lesie, wprowadza do swojej jaskini, karmi i poi, widząc w takim spotkaniu i w przyjaźni zwierzęcia łaskę mocy opiekujących się łowami. Ra nigdy nie skarżyła się ni na ciężar namiotu, który czasem musiała dźwigać, ni na pragnienie czy brak mięsa, gdy nie napotykali zwierząt. Milczała, gdy szli bardzo długo, a jej małe stopy były bardzo pokaleczone w podartych skórzniach. Przeglądając się w wodzie, Ra mówiła, że nie jest już taka, jak dawniej, kiedy była dziewczyną. Czy Sin może jeszcze na nią patrzeć? Nie znał słów, którymi chciałby wyrazić, że teraz chce na nią patrzeć bardziej niż wtedy, kiedy ją ujrzał pierwszy raz. — Czy to było wtedy, gdy wybierałam miód pszczołom? — pytała Ra. — Nie wiem. Może wtedy, gdy malowałem cię na skale. Sin chciał przez to powiedzieć, że można patrzeć na coś wiele razy, a potem nagle jedno spojrzenie daje prawdę. Kiedy Sin ujął rękę Ra, aby pociągnąć ją na wzgórze i odpocząć w cieniu wysokich sosen, z tego cienia wyszedł obcy łowca. W prawej ręce trzymał długi oszczep, w lewej zaś szeroki krzemień osadzony w mocnej pałce. Za nim Sin dostrzegł ciemny otwór. Obcy chce zapewne bronić swojej jaskini. Gdy Sin puścił rękę R a i pochwycił swoją broń, obcy łowca roześmiał się i wskazał grotem oszczepu na woreczek Sina, z którego wystawały rylce Dewy.

6S

— Umiesz malować? - ^ spytał. Mówił tak samo, jak ci, którzy przyszli kiedyś do plemienia zza rzeki po bitwie z plemieniem Baa. — Umiem malować i rzeźbić. I nie chcę zająć twojej jaskini — odparł Sin. — T o jest moja kobieta — wskazał na Ra. — Nie jesteś sam — obcy wskazał na wspinających się na wzgórze przyjaciół Sina. — Są zmęczeni i nie mają wrogości w sercach. Idą ze mną. — Odpocznijcie w jaskini — powiedział spokojnie obcy łowca. I wtedy Sin spostrzegł na jego piersi woreczek z rylcami i pędzelkami. Przez otwór wyryty w wapiennej skale, przez korytarz pokryty „znakami" weszli do jaskini o białych ścianach, jakby błyszczących, których biel wydobywało światło kamiennej lampki. Płonęło tu kilka kamiennych lam­ pek, stojących wzdłuż wyżłobienia, którym pewnie w Czasie Deszczu spływała woda dostająca się do jaskini przez otwór wejściowy. — To jest jaskinia byków — rzekł obcy łowca. — Usiądźcie i patrzcie. Cztery ogromne, czarne byki od razu zwróciły uwagę Sina, gdy poszedł w głąb jaskini. Wszystkie malowane grubymi, czarnymi kreskami, o cętkowanych tułowiach. Sinowi zdawało się, że człowiek, który .je malował, nie potrafił zrobić już tego prawdziwiej, choć bardzo się o to starał, pracując swoimi narzędziami przy pyskach, brzuchach i lędźwiach zwierząt. Mimo to czarne byki wyglądały nadzwyczaj okazale i Sin długo od nich nie odchodził. Potem, idąc krok za krokiem, przypatrywał się innym zwierzę­ tom*, czerwonej ochrze grzbietu konia o czarnym łbie i czarnej grzywie, przedziwnemu zwierzęciu o wyrastających z czoła prostych rogach, którego Sin-łowca nigdy w życiu nie widział na pastwiskach. Wreszcie stanął przy czer­ wono-czarnym koniu i od razu zauważył, że tego konia kilkakroć poprawiano. — Ziemia przeminęła bardzo wiele razy i wiele rodów umarło, a ludzie wciąż tu przychodzą i zostawiają swoje ślady — rzekł obcy łowca, patrząc na Sina — Czy i ty chcesz zostawić swój ślad? A może już to uczyniłeś? Czarow­ nicy mówią, że jedynym śladem, jaki zostaje po człowieku, są jego kości. — J a zostawię bizony — mruknął Sin, przypatrując się ścianom. — Widziałem wiele malowanych bizonów. — Moje nie będą podobne do tych. — Tak mówią wszyscy, którzy malują zwierzęta na ścianach jaskiń. — Moje słowa nie ulatują jak wiatr. Mój bizon przychodzi do mnie w nocy. Patrzy na mnie przyjaźnie i czeka, bym go malował. — Jesteś więc także czarownikiem, który umie przywoływać zwierzęta. Będziesz tu potrzebny, gdyż moje plemię cierpi głód, a czarownik Matu jest bezsilny. * Za podstawę opisu nieznanej jaskini biorę grotę Lascaux, znajdującą się po północnej stronie Pirenejów w dolinie rzeki Wezery, o 2 km na południowy wschód od miasteczka Montignac. Nazwy poszczególnych grot zostały przyjęte przez współczesnych badaczy. Np. jaskinia byków nazwana jest Salą Byków. Istnieje tam m.in. Wielka Galeria, Sala Rytów, Gabinet Kotów. Będę używał tych nazw, troszkę je tylko zmieniając.

64

t

\

m

— Myślę — powiedział Sin — że łowcy twojego ludu powinni słuchać tropicieli zwierząt, nie czarownika Matu. Obcy roześmiał się. — To dobre słowa. Zostaniesz tu? — Zostaniemy. Przyszliśmy z daleka. Obcy myślał przez chwilę, podparłszy brodę pięściami. Włócznia leżała na jego kolanach. Wreszcie powiedział: — Pokażę ci korytarz, którym wyjdziesz na skały... Matu o nim nie wie.

Oto jaskinia, wielka jaskinia, pokryta malowidłami, jakich nigdy nie oglądało plemię Dewy. Sin, który podczas swojej długiej wędrówki odwiedził wiele świętych jaskiń łowców, także nie widział takiej. Jest niespokojny. Tej niespokojności już nie uciszy. Gdy Matka Noc zapala gwiazdy, Sin nie śpi. Słyszy wrzawę powracających myśliwych, jutro zobaczy czarownika Matu, ale nie o tym myśli. Widzi jaskinię-Dewy i ścianę, na której namaluje swojego bizona. Dlaczego ziemia przemienia się tak wolno? Czemu ściana w jaskini Dewy jest pusta? Na co Sin czeka? Czy nie jest pewien zręczności swojej ręki... W jego śnie, który przerywa myśli człowieka lub czasem ukazuje dziwne zdarzenia, znów pojawił się bizon. Sin zerwał się ze swoich skór. Zwierzę znikło. Sin popatrzył na śpiącą Ra, na dzieci, wysunął się z namiotu, dopeizł do ogniska obcego plemienia, wziął tlejącą czerwono gałąź i mimo że lękał się ciemności, odnalazł wejście do jaskini byków. Zapalił tłuszcz w kamiennej lampce i usiadł przy niej. Płomyk powoli, powoli podnosił się do góry, Sin zapalił jeszcze kilka lampek kamiennych, wreszcie z ciemności wyłoniły się ledwie widoczne, olbrzymie, czarne byki. „Mój bizon będzie lepszy!" — pomyślał Sin. Wtedy posłyszał za sobą cichy śmiech. Odwrócił się gwałtownie, chwytając za sztylet. Nie, to nie był wróg. Był to łowca, ten sam, który za dnia powitał Sina przed wejściem do jaskini. — Wiedziałem, że przyjdziesz... — Skąd? — spytał gwałtownie Sin. — Czy spałeś i sen ci powiedział, że tu idę? — Nie. J a też przychodzę tu w nocy, choć boję się ciemności. J a też chcę wiedzieć, dlaczego moje ręce muszą malować, dlaczego muszę myśleć o tym. I nie wiem... Matka Życia wie, ale ona milczy, zawsze milczy. Czasem tylko coś powie człowiekowi, gdy o.n śpi... — Więc to.ona przysyła do mnie, do moich snów, bizona! — Jeśli to prawda, że widzisz go w swoich snach, Sinie zza gór, zostawisz po sobie wielki ślad — powiedział obcy. — Oby tak się stało — rzekł Sin drżącym głosem. Siedzieli nie rozmawiając już, patrzeli na malowidła tak długo, aż zgasły światła kamiennych lampek.

5 — Bizon z jaskim Dewy

Rozdział piąty Plemię łowców osiadłe wokół wielkiej jaskini przyjęło gościnnie przybyszy. Czarownik Matu, pomalowawszy całe ciało czerwoną ochrą, odtańczył wokół wykonanej przez Sina ziemianki taniec odpędzający zmarłych, którzy są źli, gdyż nie mogą powrócić między żyjących. Nie mogą wrócić nawet, jeśli krewni, ułożywszy ich w jamie grobowej pokrytej kamieniami, płytkami z wapienia czy łopatkami zwierząt, usypią biegnącą od nosa albo od ust zmarłego strużkę ochry, wybiegającą na powierzchnię grobu, oznaczającą krew, znak życia. Zmarli mają pozostać między zmarłymi, a żywi między żywymi. Aby przypodobać się wszystkim, Sin półnagi, przepasawszy tylko biodra opaską z lwiej skóry, pomalował pierś i twarz ochrą, a także pomalował na czerwono wszystkie swoje strzały, włócznię i dziryt na znak, że nie będzie szczędził sił w łowach. Trzykroć puszczał czerwoną, pierzastą strzałę ze swojego łuku — á był to łuk wykonany przez Nuta i trzeba było wielkiej siły, aby go napiąć — i trzykroć czerwona strzała trafiała w Drzewo Podtrzymujące Niebo, w narysowanego przez Sina czerwonego bizona, który z odległości trzydziestu kroków zdawał się być tylko nikłą plamką. Potem Ra podarowała czarownikowi jedną ze swoich siatek z muszli, uplecionych nad wielką wodą, a Sin dał mu jeszcze odrobinę słonego proszku, nie zdradzając, że ma go bardzo wiele, gdyż wtedy Matu i inni mogliby poczuć w sercach chciwość. Czarownik Matu słyszał o istnieniu słonego proszku, czyniącego smak mięsa niebywale dobrym, ale nigdy jeszcze nie dotknął go językiem. Był zachwycony darem Sina i rzuciwszy swoją siekierę z kamienia uścisnął ramię Sina. Oczywiście Sin także, zanim uścisnął ramię Matu, rzucił na ziemię swój łuk, strzały i włócznię. Kiedy dwaj ludzie podają sobie ręce wolne od broni, oznacza to, że nie kryją złych wobec siebie zamiarów. R a i Nati mówili, że jest to dobry lud łowców, nie taki, jakim był lud czarownika Baa, zjadający zabitych wrogów, a nawet zmarłych łowców własnego plemienia. Plemię wielkiej jaskini grzebie swoich zmarłych, jeśli byli za życia wielkimi łowcami, a porzuca ich zwierzętom, gdy niewiele znaczyli, 66

lecz nigdy ich nie zjada. Matka Życia zatrzymałaby krew i oddech ludu czarownika Matu, gdyby człowiek ośmielił się zjeść człowieka. Matu słyszał o starym obyczaju zjadania zmarłych i zabitych, ale ziemia przeminęła już wiele, wiele razy, a po tej stronie gór nigdy tego nie czyniono. Na Matkę Życia i na krew, której znakiem jest ochra! Nigdy!

Zanim Sin zagłębił się w świat rysunków i malowideł wielkiej jaskini, w korytarze, gdzie stary malarz drżącą ręką poprawiał rysunek młodego następcy, w ów świat najstarszej w świecie „galerii obrazów", której skarby ręka ludz­ ka pomnaża nieustannie od dziesięciu stuleci, zanim pozna to wszystko i po­ wróci do jaskini Dewy, leżącej po drugiej stronie gór, ziemia przemieni się kil­ ka razy, a Sin stanie się wielkim łowcą bizonów, turów, koni i słoni, a także renów. Kiedy Sin uszył odzienie Ra z miękkiej skóry rena i ubarwił je ochrą oraz przybrał muszlami przyniesionymi znad wielkiej wody, R a chodziła pomiędzy namiotami plemienia z wysoko podniesioną głową. Wkrótce jednak przybiegł do ziemianki Sina Nut, wielki Nut. Był tak wzburzony, że Sin nie mógł zrozumieć, co jego przyjaciel mówi. Dopiero z pomocą Ra udało się uspokoić Nuta, który krzyknął wreszcie wyraźnie, że żałuje dnia, kiedy wziął Daa d a swojego namiotu. Ta kobieta za dużo mówi! Za dużo! Zwłaszcza teraz, gdy ujrzała Ra w odzieniu z reniej skóry, ubarwionym- ochrą i przybranym muszlami. Na Matkę Życia, czy Sin wie, co Daa uczyniła? Najpierw tupała nogami, potem krzyczała na Nuta, Najsilniejszego Mężczyznę, a potem, nie, tego Nut głośno nie powie, tak jest wzburzony... Sin i Ra wkrótce zrozumieli, o co chodzi, obserwując przez chwilę ogromne wzburzenie przyjaciela. O t o wielki Nut o piersi mocnej i wypukłej jak skała, siedząc między Sipem i Ra, bez słowa, gwałtownie używając mowy rąk, wznosząc oczy do nieba, bijąc pięściami o kolana, zakrywając oczy rękami, wyjawił im, że Daa uderzyła go w twarz! Ale to nie wszystko, o nie — pokręcił głową Nut. Albo Nut uszyje dla Daa odzienie ze skóry rena, ubarwione czerwienią i muszlami, albo może mieszkać, gdzie chce. Tak rzekła Daa. Nut tego nigdy nie zapomni. — Opuścisz Daa? — spytała niewinnie Ra. - Nie — rzekł ponuro Nut. Będę kładł przed jej namiotem mięso, by nigdy nic cierpiała głodu. Postawię szałas przy jej namiocie, by nie bała się zwierząt, to nawet będzie dobre,bo moja głowa pełna jest jeszcze krzyku Daa. Potem poszukam renów, uszyję odzienie nie gorsze niż twoje i odejdę stąd. Powiesz Daa, że odejdę? zapytał Nut niepewnym głosem. Skinęła gorliwie głową, wstrzymując śmiech. — Daa nie pozwoli ci odejść. — Myślisz Ra, że nie pozwoli? — w oczach Nuta pojawiło się ożywienie. — Tak. Cóż bowiem uczyniłaby Daa pośród obcego plemienia bez swojego Nuta? 5*

67

— To piawda! — Nut klepnął się ręką po kolanie. — Cóż ona mogłaby uczynić beze mnie? — Nic — przytwierdził Sin. — Wprawdzie mogłaby łowić ryby, gdyż widziałam, jak celnie rzuca- oścień i harpun. Mogłaby łowić ptaki, gdyż widziałam, jak celnie puszcza pierzaste strzały z łuku. Mogłaby barwić skóry i wszystko, co mogą robić kobiety. Daa ma zręczne ręce. — O tak! — przyznał Nut, dotykając palcami policzków. Ra parsknęła śmiechem.' Poszła do Daa i długo siedziała w jej namiocie. O czym obie kobiety mówiły, tego ani Sin, ani Nut nie wiedzieli, ale Nati, którego namiot stał blisko namiotu Daa, powiedział im, że Daa i Ra rozmawiały o Nucie. Ti była tam, więc Nati wie wszystko. Najpierw Daa wołała, że wybierze sobie innego łowcę, potem, że Nut nie umie chodzić za renami, przynosi lwie mięso, którego Daa nie lubi, i lwie skóry, które nie mają dobrego zapachu. Wreszcie Daa opowiedziała, jak mocno uderzyła Nuta, *aby wiedział, że musi milczeć, gdy ona chce do niego mówić. Tyle opowiedział Nati. Gniew Daa musiał już minąć, bo siedzący w ziemiance Sina łowcy usłyszeli dobiegające z jej namiotu śmiechy kobiet. Wreszcie Ra wróciła. Popatrzyła na Nuta i powiedziała, że Daa pozwala mu wrócić. Ale odzienie z rena musi mieć.

Sin, dobrze znający ścieżki renów, i Nati-łucznik postanowili towarzyszyć Nutowi w wyprawie po skóry tych zwierząt. Reny w tym czasie odeszły daleko od siedziby plemienia wielkiej jaskini, szły tam, skąd wieją najzimniejsze wiatry, gdy Słońce posyła ziemi tyle ciepła, że topnieją ostatnie śniegi. Sin nie był wprawdzie rad z wyprawy, nie tylko dlatego, że Matu-czarownik zwykł sam rządzić wszystkimi łowami, lecz nade wszystko, iż pociągał go mroczny świat malowideł wielkiej jaskini, że czasem w nocy, kiedy otwierał oczy, -widział ścianę pokrywającą się barwami, czerwoną, brązową, czarną, żółtą, białą, te barwy* wirowały przed oczami Sina, tworzyły obrazy, przestrzeń, ruch, życie, zwierzęta. Znów z zielonej, wysokiej trawy wychodził Sinowi na spotkanie potężny bizon, jego bizon, i wpatrywał się w człowieka wycze­ kująco. Nieruchomy, jakby go wabił, jakby chciał powiedzieć Sinowi: „Kiedy, kiedy mnie namalujesz?"... Sin zrywał się z posłania z niedźwiedzich skór, zapalał od tlącego się żaru ogniska lampkę, którą wykonał z czaszki wilka, wtedy barwy znikały sprzed jego oczu, bizon powoli odchodził, ginął w coraz wyższej trawie. Sin nie * Przypomnę Ci jeszcze raz, że barwniki uzyskiwano wtedy z rudy żelaznej (żelaza oczywiście nie znano), węgla, piroluzytu, czyli dwutlenku manganu, kaolinu i ochry, według tej kolejności: brązowoczerwony, czarny, biały, żółty i czerwony. Barwy białą i żółtą wprowadzili prehistoryczni artyści w szczytowym okresie rozwoju swej sztuki, w okresie tzw. magdaleńskim; po raz pierwszy jednak nie wcześniej jak 20 000 lat temu.

68

wiedział, czy to jest jeszcze sen, czy rzeczywistość, to znaczy przebudzenie. Oszołomiony wsłuchiwał się w ciszę i zdawało mu się, że słyszy powolny tupot odchodzących zwierząt, że jest znowu po drugiej stronie gór, wchodzi d o jaskini Dewy, a ojciec nagle pojawia się przed nim, podaje mu rylce i pędzelki, wskazuje puste ściany, które trzeba pokryć farbami, mówi, że bizon się niecierpliwi, bizon Sina... Na kamieniach tworzących płytę przy ognisku stały naczynia. Jedne plecione, inne wydrążone z drzewa brzozy, między nimi stały dwie czaszki przodków, które Sin zabrał, opuszczając swoje plemię. Naczynia i czaszki służyły do picia, do przechowywania wody, miodu, soku brzozy, leśnych jagód. Sin sięgał po wodę, pił długo, zdawało mu się, że woda, przynoszona przez R a z przezroczystego źródła, ochłodzi jego umysł. Lecz w owej wodzie znowu dostrzegał bizona. Rzucał precz czaszkę, z której pił, ukrywał twarz w dłoniach i wtedy powracała ciemność, bał • się jej i czekał na nią, gdyż z ciemności wyłaniały się jego barwy, wychodził jego bizon... Ale Sin-łowca, który patrzał na kłopoty swojego przyjaciela Nuta, nie mógł odmówić mu pomocy. Zapolują na reny, zwłaszcza że Daa uparła się jak kozica, która nie chce stać na bujnym pastwisku, .zrywa sznury z roślinnych włókien i pędzi ku górskim ścieżkom. Jeśli kiedyś rozgniewa Nuta, może się zdarzyć, że jego wielki przyjaciel nie przyjmie z rąk Daa oszałamiającego napoju, pitego z czaszek przodków przez łowców idących w tańcu za czarownikiem. Wtedy kobiety i mężczyźni mogą się nawet odwrócić od Daa. A to zawsze oznacza: „Odejdź od nas". Poszli tedy Sin, Nati i Nut ścieżkami renów, zaopatrzywszy się nie 'tylko w najlepszą kamienną broń, sztylety z krzemienia, miotacze włóczni, dziryty, harpuny i łuki, ale także w najlepsze skrobaczki do czyszczenia skór, jakie Sin znalazł w swojej ziemiance. Daa oczekiwała każdego dnia ich powrotu. Nie głodowała, gdyż Nut pozostawił jej dużo mięsa młodej łani i suszonych ryb, a woda była w pobliżu. Zresztą plemię wielkiej jaskini miało dobry czas, obfite łowy, a kobieta, która potrafiła używać igieł z kości i szydła, zawsze miała zajęcie, u wspólnego ogniska i jedzenie. Poza tym Daa lubiła przesiadywać w ziemiance Ra, Bo czego ten Sin nie zrobił dla Ra! Wiele pięknych skór, barwionych, pokrywało ściany ziemianki, przedziwna lampka z czaszki wilka stała przy posłaniu dzieci, ogień płonął na płycie z różowego piaskowca, wejście d o ziemianki osłaniały grube, potrójnie zeszyte zwierzęcymi ścięgnami skóry, gdy było zimno, albo siatka z muszelek, gdy było ciepło. Broń i narzędzia, których Nut nie zabrał na wyprawę, były ładnie zdobione rysunkami zwierząt i roślin, dwa skrzyżowane kły słonia wisiały nad posłaniem Sina, a Ra miała pięć naszyjników, mnóstwo amuletów kościanych, wszystkie pokryte drobnymi rysunkami. Pod jedną ze ścian stały wyrzeźbione przez Sina z kości i ulepione z gliny figurki zwierząt i kobiet... Wszystkie kobiety były długonogie, jak Ra... Szczęśliwa Ra, przy której jest taki mężczyzna jak Sin. Daa milkła z wrażenia, a Ti przestawała mówić o zręczności swojego Nati, kiedy R a 69

Łania. Malowidło z jaskini Altamira, Hiszpania

pokazywała im swoje prawdziwe skarby — długie i krótkie kościane igły, wszystkie z przewierconymi przez Sina dziurkami, chowane przez Ra' w „szkatułce", którą także wykonał Sin — był to kawałek brzozy, długi na jedną stopę, przecięty wzdłuż i wewnątrz wydrążony, R a związywała tę szkatułkę rzemykiem barwionym na czerwono. Kobiety nie mogły się napatrzeć na igły i ha szkatułkę tak zręcznie wykonane przez Sina. Niech tylko wróci Nut — mó­ wiła Daa, którą Ti nazwała po cichu „kobietą o trzepocącym języku" — niech tylko wróci Nut, a Daa zaraz każe mu zrobić taką szkatułkę, jaką ma Ra. W ziemiance były jeszcze cienkie, dosyć szerokie płytki z piaskowej skały, na których Sin rozcierał grudki barw. Ale do tego kąta ziemianki R a nie wprowadzała już kobiet. I nie mówiła o snach Sina, choć opowiedział jej wszystkie. Ra wiedziała, że chce namalować zwierzę, chce zrobić malowidło, jakiego jeszcze nie oglądały ludzkie oczy. Ra umiała milczeć. Nie trzepotała językiem tak szybko jak Daa ani nie śmiała się tak często jak Ti, ale kiedy- byli sami, ona i Sin, i kiedy na jej wargach pojawił się uśmiech, wtedy on mówił, że na twarzy Ra pojawia się światło. Sin mówił czasem bardzo dziwnie i był dla Ra tak dobry, że gotowa byłaby osłonić go własnym ciałem nie tylko przed najdzikszym zwierzęciem, lecz nawet przed Matką Życia. Kiedy powiedziała to Sinowi, długo milczał, potem rzekł, by nie mówiła takich słów głośno, gdyż wtedy plemię mogłoby ją wygnać. Każde plemię boi się Matki Życia...

Biedny Nut! Ledwie wrócił z pogoni za renami — a jego wielkie ciało domagało się odpoczynku, jadła, picia i spania, długiego spania — już musiał uszyć odzienie dla Daa, już musiał gonić lwa mającego bardzo długą grzywę, która spodobała się czarownikowi Matu, już musiał drążyć z brzozy szkatułkę dla swojej miłej Daa, która wcale się go nie bała. Daa chce mieć także szkatułkę na wszystkie przedmioty z kości słoniowej, małe pałeczki, płytki, skrobaczki, na wszystko to, czego używają kobiety do malowania twarzy, rąk albo powiek ochrą W dzień tańców kultowych przed wielkimi łowami, kiedy minie Czas Śniegu, kiedy pastwiska są bardzo bujne z łaski Matki Życia lub kiedy Niebo posyła Ziemi światło, spadające z grzmotem po Drzewie Podtrzymu­ jącym Niebo... Nut gotów już był odwrócić się od Daa, zmęczony i zrozpaczony nowymi żądaniami oraz tym, że Daa przestawała mówić wtedy, gdy spadał na nią sen, a zaczynała chyba pierwsza z kobiet plemienia, kiedy nadchodził świt. Lecz tego nie uczyni. Jego Daa bowiem okazała się nie tylko kobietą o trzepoczącym języku, lecz także kobietą o sercu, które nie drży, gdy ryczy lew, o nogach, które nie uciekają, gdy lew się zbliża. Gdy oszczep Nuta Łowcy Lwów osunął się z miotacza i ranne zwierzę rzuciło się rozjuszone na Nuta, wtedy oszczep puszczony z miotacza Daa dobił je. Nut patrzał najpierw bez słowa na lwa, 71

potem na Daa, wreszcie położył rękę na jej ramieniu, kiedy zaczęła płakać, i tak wrócili do siedziby plemienia. Nut lewą ręką ciągnący dzikiego kota za ogon, prawą ręką obejmujący Daa, i ona, kobieta, która płacze i pyta mężczyznę, czy kot jest naprawdę, naprawdę zabity. Nut zaprowadził Daa do ziemianki, którą wykonał dla niej, potem poszedł dcT wielkiej jaskini, szukać Sina. Sin siedział przed czarnymi bykami, obok niego siedział ich nowy przyjaciel łowca -Aza, ten sam, który powitał ich pierwszy, gdy przyszli na tę ziemię. Nut usiadł przy nich i rzekł, wskazując ręką gdzieś za siebie: — Wiecie... ona zabiła lwa. Mój "oszczep chybił i wtedy ona zabiła lwa. Wzięła mi życie i nigdy już nie odwrócę się od niej. — O kim mówisz? — spytali jednocześnie Sin i Aza. Nut popatrzył na nich zdumiony, jakby byli przy tym zdarzeniu i zapomnieli o nim nagle. — Mówię wam, że Daa zabiła lwa i dlatego ja, Nut, żyję i mówię d o was! — krzyknął. — Mężna Daa — rzekł Aza, poważnie kiwając głową. — Mimo że trzepoce językiem! — rzekł z równą powagą Sin. Wszyscy trzej roześmiali się mimowolnie.

Kiedy Sin wykonał niezwykle zdobioną „buławę" dla czarownika Matu, ten bał się wziąć ją do ręki. Patrzał podejrzliwie to na Sina, to na jego dzieło, na którym, obok wizerunków zwierząt i głowy Matu przybranej w maskę bizona, widniały węże. Wszyscy łowcy plemienia wielkiej jaskini bardzo bali się węży. Sin rzekł wtedy wobec wszystkich, że Matu jest tak wielkim czarownikiem, iż węże narysowane na jego buławie pożrą wszystkie węże siedzące między kamieniami, na ścieżkach łowców, na skałach, w dolinie rzeki i wszędzie, gdzie tylko człowiek postawi swoją stopę. — Skąd wiesz o tym, że mówisz z taką pewnością? — dopytywał się Matu, zerkając pożądliwie na wspaniałą buławę z rysunkami, jakich jeszcze nie widział. — Miałem sen — powiedział Sin. Sen! Wielkie słowo. Sny zsyła Matka Życia. Albo Niebo. Albo zmarli przodkowie. Nikt nie wie nic o snach, ale sny często mówią ludziom prawdę. — I widziałeś węże skaczące z mojej buławy i zjadające te, które się namnożyły? — dopytywał się Matu. Nie, tego Sin nie może powiedzieć, bowiem sen odszedł wtedy od niego. Ale węże, których boją się łowcy, znikną. Niech Matu weźmie buławę. Sin nie powiedział ani Matu, ani innym łowcom, że 7. dawna obserwuje wszystkie zwierzęta. Przypatruje się mocnym nogom i mięśniom tych naj­ większych, zapamiętuje, jak biegną, jak pochylają łby, jedzą, czuwają, uciekają, jak poruszają się węzły mięśni pod skórą „jego" bizonów... Sin

•72

patrzy szeroko otwartymi oczami i widzi nie tylko te największe i nie tylko to,, co upoluje. Gdy nadszedł Czas Gorącego Słońca, namnożyło się węży, widział to, ale równocześnie przywędrowały z sobie, tylko znanych kryjówek małe r . kolczaste zwierzątka, które z niezwykłą śmiałpścią rzucały się na węże, walczyły z nimi i pożerały je. Tych zwierzątek było więcej niż węży, więc węże muszą zginąć. Tak myślał Sin, rysując węże na buławie Matu. Oczywiście Matu nie musi nic wiedzieć ó kolczastych zwierzątkach, uciekających przed człowiekiem^ tak jak człowiek ucieka przed wężami. Przyleciały też ptaki, które nie-lękają się węży i zjadają je. Łowcy widzą tylko ptaka-mięso, nie widzą zaś, że ptaki i kolczaste zwierzątka oczyszczają z węży wszystkie ścieżki łowców. Czyżby byli ślepi, że nie dostrzegają tylu prostych rzeczy? — zdumiewał się Sin. Powiedział o tym Ra, która umiała milczeć. Powiedział również Azie, którego ciekawił tylko świat wielkiej jaskini i jej malowidła. Pewnego dnia, gdy Aza przepędził z jaskini chłopców, których uczył posługiwania się barwni­ kami i pędzelkami, a także prostego rysowania za pomocą palca, Sin opowie­ dział mu o wężach, ptakach i kolczastych zwierzątkach, wiedząc, że Aza nikomu nie powtarza tego, co usłyszy od Sina. Aza nie okazał zdziwienia. On także umie patrzeć jak Sin i wie, że węże muszą zginąć w wojnie zkolczastymi zwierzątkami. — Teraz Matu pozwoli ci malować w jaskini... O tym Sin właśnie myślał. — Jesteś pewien?. ~— Matu umie czasem okazać szacunek i wdzięczność. Ale to człowiek o kilku sercach. Musisz uważać, byś nie zdobył większego szacunku plemienia niż ma Matu czarownik. Pamiętaj! — dodał ostrzegawczo Aza. — A teraz powiedz, czy jesteś gotów pokazać mi, co potrafią twoje ręce, twoje oczy i twoje serce... Aza chciał wiedzieć, czy Sin jest dostatecznie doświadczony, mądry, aby malować w wielkiej jaskini. — Czy będzie to duże malowidło? — zapytał jeszcze Aza. Lecz Sin nie odpowiedział. Podniósł kamienną lampkę na wysokość oczu i szukał miejsca dla swojej pracy. Znalazł je. Minął obojętnie sześć czerwonych koni, lekko narysowanych na brzuchu i kończynach jednego z czarnych byków, i przystanął przed pięcioma jeleniami. Nie ciekawiły go zbytnio. Trzy z nich były czerwone, jeden ciemnobrunatny, a jeden czarny. Sin długo wpatrywał się w płytę skalną, oświetlając ją z boków, z góry, z dołu, potem dwiema lampkami z przodu. Dobył z woreczków sproszkowane farby, pędzelki, a Aza podał mu płaską płytkę, na której Sin mógł przygotować barwy. — Co namalujesz, Sin? — Konia... ale nie całego.;. Namaluję go tu! Wskazał na skalę ponad jeleniami, na miejsce pomiędzy rogami dwu byków.. 73-

figurka lwicy.Jaskinia La Madeleine, Francja

Aza przybliżył do tego miejsca swoją lampkę, potem popatrzył z podziwem na Sina. — Zdaje się, że rozumiem. Wybrałeś dobre miejsce. Twoje oczy dużo widzą. Sin milczał, pracując. Nie spieszył się. Wiedział, że Aza jest cierpliwy i że trzeba właściwie wykorzystać załom skalny... Nie rozmawiali. Sin zręcznymi ruchami ręki, trzymając w jednej ręce płytkę z roztartymi farbami, a w drugiej dwa pędzelki, nie rysował nawet pierwszej linii czaYnym węglem, który daje się zdmuchnąć albo zamalować. Spod maczanego w roztartej czerwieni pędzelka Sina wyrosło popiersie konia, czerwonego konia. Zdawało się, że w malowi­ dle Sina nie ma niczego szczególnego. Sin ujął drugi pędzelek i umoczył go w czerni roztartej na kamiennej płytce, potem powolnymi ruchami ręki namalo­ wał czarną, bardzo puszystą grzywę. — Teraz potrzebne jest światło — powiedział, oddychając głęboko. Gdy malował, wydawało mu się, że Matka Życia wstrzymuje jego oddech, gdy kończył pracę, nabierał powietrza w piersi, jakby po bardzo długim biegu za uciekającym zwierzęciem. Gdy Sinowi zdawało się, że jego zwierzę, malo­ wane na skale, żyje... Aza ujął dwie lampki. Teraz dopiero mógł w pełni pojąć, dlaczego Sin wybrał miejsce między rogami dwóch byków — albowiem głęboki załom skały doskonale ukazał grzbiet zwierzęcia. — Dobry koń — usłyszeli za spbą głos Matu. Nie obejrzeli się, patrzyli na czerwonego konia o czarnej, puszystej grzywie i pięknym grzbiecie. — Dobry koń! — powtórzył Matu głośniej. — Musisz namalować ranę, Sin, koniecznie namaluj ranę. Chciałbym takiego konia upolować. — On będzie żył. Nie upolujesz tego konia, Matu — rzekł Aza. — Namaluj jeszcze ranę! — domagał się Matu. Sin pokręcił przecząco głową. Badał w świetle swojej lampki grzbiet czerwonego konia i był zadowolony z tego, co zrobił. Matu odwrócił się, czując, że go zlekceważono. Wyszedł z jaskini, mrucząc coś do siebie i dotykając wiszących na szyi amuletów. Sin i Aza wciąż wpatrywali się w czerwonego konia i jego wypukły grzbiet, dobrze widoczny w słabym świetle. Wreszcie Sin spytał, czy Aza naprawdę sądzi, że czarnogrzywy czerwony koń będzie żył. O , tak — odparł Aza, nie odrywając oczu od malowidła. — Dopóki będą ludzie, którzy potrafią malować. Tacy jak Sin. Łowcy przyjdą podziwiać malowidła Sina, ale oni myślą jak Matu, oni pragną tylko zabijać konie. Są wszakże między nimi i tacy, którzy przychpdzą do jaskini i pytają Azę, czy ich dzieci mogą uczyć się rysowania i malowania. Sin może im się przyjrzeć, gdy patrzą na malowanie Azy albo innego malarza. Nie mówią, jak Matu: „Namaluj ranę, chciałbym to zwierzę kiedyś zabić". Pytają: , J a k to robisz?". Ziemia przeminie wiele razy, a koń Sina będzie źył. Jak wszystkie zwierzęta wielkiej jaskini, jak wszystkie malowidła innych jaskiń. — Czemu, Azo? — Gdyż takich jak j a i ty jest coraz więcej — odparł po prostu Aza. — 75

Dlaczego śni ci się twój bizon? Powiedziałeś mi, że ci się śni. Matu rzekłby, że trzeba zabić bizona, a wtedy sen odejdzie. Ale ty, Sin, chcesz śnić, prawda? Tak. Sin chce zatrzymać swoje sny. Aza jest mądry. Rozumie to, o czym Sin myśłi. Obaj należą do jednego rodu, rodu tych, których zręczność i mądrość przerastają wszystko, co mogą sobie wyobrazić ludy łowców. Matu opuścił z gniewem wielką jaskinię, ale nie powiedział głośno złych słów, nie groził swoim gniewem, którego zwykle nie szczędził innym łowcom. Czarownik Matu był głęboko przekonany, że tacy, jak Aza i jak Sin, mają nieznaną władzę nad swoimi malowidłami, że powołują je tak, jak Matka Życia powołuje do istnienia człowieka albo gasi jego oddech. Znają znaki mówiące wtajemniczonym o różnych sprawach, powołują zwierzęta na ścianach jaskiń. Są niezwykli. Słowa „genialność" i „talent" jeszcze nie istnieją, więc żaden łowca, stający przed pięknym popiersiem konia z czarną grzywą, nie powie, przyświecając sobie kamienną lampką, że Sin jest utalentowany czy genialny. Oni mówią: „Sin, jesteś inny niż wszyscy" albo: „Ty, Sin, jesteś wielki, bardzo wielki!"... Praczłowiek, który może zaglądał do wielkiej jaskini przed pięćdziesięcioma tysiącami lat, jeszcze bełkotał jak dziecko. Przeminęły tysiące łat i Aza, człowiek, rysuje rylcem na glinianej „podłodze" jaskini znak. Jest to kwadrat, a właściwie prostokąt, przecięty dwiema kreskami. Środek tych kresek oznacza miejsce życia. — Zostaniesz z nami, Sin? — spytał Aza, wskazując rylcem znak. — Nie. Obejrzę wszystkie malowidła wielkiej jaskini i wrócę na ziemię mojego .plemienia, gdzie pogrzebany jest Dewa, mój ojciec. Będę pił napój z czaszki przodka i będę przywoływał Dewę, niech patrzy na mojego bizona. Wyszli z jaskini. Przed wejściem siedział czarownik Matu, pożerający mięso hieny. Dla plemion łowców każde mięso jest dobre, z niedźwiedzia, słonia7 wilka, konia, lwa, lisa, łasicy, ryby, ptaka, bizona, nawet ścierwo padłego nosorożca i hieny. Ale chyba również i w tym jest coś, co odróżnia Azę i Sina od Matu. — Obserwuję zwierzęta, jak ty to czynisz — mówił Aza. — Czy przypatry­ wałeś się hienom, Sin? — Trudno na nie patrzeć, jak na spokojne stado bizonów czy koni, gdy łowca zalegnie w wysokiej trawie. Hieny szybko uciekają przed nami. Ale pojmuję, co chcesz powiedzieć, Aza. Dostrzegłem, że hiena nigdy nie tknie mięsa innej hieny. A my, łowcy, pożeramy owo mięso, jak Matu. — My? To nie znaczy, że ty lub ja — rzekł Aza. — Widziałem wczoraj, jak Matu podał ci kawałek mięsa hieny, a ty rzuciłeś je za siebie, kiedy Matu odwrócił twarz. Dlaczego to zrobiłeś? — Nie wiem... Nie lubię mięsa, którym gardzi hiena. Ty, Aza, też wyrzuciłeś swój kawałek, widziałem! Niedługo potem zdarzyło się, że całe plemię patrzyło, jak Matu, wielki czarownik, pędzi z lasu wrzeszcząc i wymachując rękami, z twarzą wykrzy­ wioną przerażeniem, a za czarownikiem sadzi potężny dzik o kadlubowatym, 76

wielkim pysku. Sin przez chwilę pomyślał, że widział takiego dzika w jaskini Dewy, dzika o licznych nogach, a Dewa powiedział wtedy, że taki rysunek oznacza dzika biegnącego i należy do „znaków". Było to tylko krótkie wspomnienie. Widząc Matu gubiącego w pędzie swoje naszyjniki z kłów zwierząt, rzucającego włócznie, Sin wziął z ręki Natiego łuk, puścił strzałę i zabił pędzące zwierzę. Matu usiadł na ziemi ciężko dysząc. Sin wyciągnął strzałę z cielska zwierza, oddał ją Natiemu. Wszyscy łowcy, którzy widzieli, jak Sin naciągał łuk i puszczał strzałę, mówili głośno, że nawet Nati nie wypuściłby strzały celniej. Matu wymruczał, że widział na polanie konia, takiego, jakiego Sin namalował w wielkiej jaskini. Dlaczego Sin nie chce namalować czerwonej rany na swoim malowidle? Matu chce zabić takiego konia. Właśnie nakładał oszczep na swój miotacz, gdy wypadł na niego dzik i Matu musiał pędzić ścieżką w stronę namiotów. — Namalujesz tę ranę czerwoną ochrą, Sin? — Nie-, Matu... — Jestem cierpliwy. Matu poszedł zbierać kły swoich naszyjników. Był zły, że tylu łowców widziało jego ucieczkę. Gdy mięso dzika położono w wielkim, wysoko bijącym ogniu, Matu nie usiadł obok Sina. Podał mu na ostrzu dzirytu kawał mięsa nie patrząc na niego. Potem, gdy łowcy odcięli zwierzęciu łeb, Matu położył go przed Sinem, mówiąc, że widział w namiocie Sina lampkę z czaszki wilka. Czy Sin może zrobić dla Matu lampkę z czaszki dzika? Sin przystał na to. Nie chciał, aby Matu był jego wrogiem. Zdawało mu się nawet, że Matu rozchmurzył swoją twarz. — Dobrze uczyniłeś — usłyszał Sin szept Azy.

Potem Sin, Nati i Nut polowali na zwierzę, które, jak mówił Aza, niezmiernie rzadko pojawiało się z tej strony gór, a Matu chciw był dziwnie pręgowanej skóry tego zwierzęcia. Chciał ją obszyć wydrzymi skórami i zarzucić na ramiona płaszcz, jakiego nie miał żaden czarownik z plemion żyjących o dziesięć wędrówek dziennych dalej. Tym zwierzęciem był groźny tygrys, którego Sin-chłopiec często widywał z daleka z tamtej strony gór, gdy Dewa uczył go tropić ślady. Sin podarował czarownikowi lampkę wykonaną z czaszki dzika, którą ozdobił gęsto rysunkami zwierząt, i przyrzekł Matu, że położy przed jego ziemianką skórę, o której czarownik tyle mówi. Sin miał w tym swój cel. Matu, kiedy poznał zręczność rąk Sina i przekonał się, że Sin, jak Aza i inni malarze, posiada „niezwykłe oczy", niechętnie patrzał na to, że Sin chodzi z Azą do jaskini malowideł, znajdującej się za jaskinią czarnych byków. Taki człowiek jak Sin, który potrafi rzeźbić, rysować i malować rzeczy jak nikt inny, sam może zostać czarownikiem i mieć między łowcami więcej do powiedzenia niż Najstarszy Łowca czy Najstarsza Kobieta plemienia... Przecież Sin miał już tak wielki szacunek łowców i uratował czarownikowi Matu życie,

77

Łowy. Malowidło naskalne z Alpery, Hiszpania

wszyscy to widzieli, a kobiety, których języki wciąż trzepocą, dużo o tym mówiły. Sin często przebywał w jaskini malowideł razem z Azą. M a t u wszedł tam kiedyś po cichu i podsłuchał to, o czym obaj malarze mówili, zwłaszcza, o czym mówił Sin. Matu doszedł do przekonania, że Sin jest mądrzejszy od Azy, choć nie wszystko, co mówił, czarownik mógł zrozumieć. Sin mówił na przykład, sprzeciwiając się Azie, że wszyscy, którzy malowali ściany wielkiej jaskini, widzieli nie j=dno zwierzę czy stado, lecz jakby wiele zwierząt poruszajaAMth się naprawdę na pastwiskach, w lasach, puszczy, w rzekach. Według słowoina, malarze tworzyli obraz świata i obraz barw. Niech Aza popatrzy na konia, namalowanego przez Sina. Jest na właściwym miejscu, wypełnia czerwienią ciała i czernią grzywy miejsce między robami byków... Sin nie zna oczywiście słowa i pojęcia „kompozycja", ale przeczuwa to,, ponieważ jest prawdziwym artystą, wielkim artystą. Poza tym Sin twierdził, a Aza przysłuchiwał mu się uważnie, że te wszystkie malowidła w jaskini malowideł i w innych miejscach są znakami, za pomocą których ludzie-malarze chcieli i chcą opowiadać, chcą zatrzymać to, co widziały ich oczy, i chcą to przekazać innym ludziom. Aza, który był zdaniem Matu bardzo mądry, słuchał uważnie i kiwał głową, zatem zgadza! się z Sinem, a więc Sin zna więcej znaków przeznaczonych dla wtajemniczonych niż wszyscy czarownicy, o których Matu słyszał. Sin rozumie znaki, nawet te, których przedtem jego oczy nie widziały. Sin jest zbyt mądry. Niech idzie tropami dzikiego, groźnego tygrysa, który go pewnie pożre, a wtedy Matu odzyska spokój. Odkąd bowiem Sin przyszedł z gromadką łowców do osad Matu, ludzie więcej, chętniej słuchali tego, co mówi Sin, niż tego, co mówi Matu. ... Muszę Ci wyznać, że — idąc za poglądami wielu badaczy — sądzę, iż początków pisma trzeba szukać właśnie w „znakach" i malarstwie jaskinio­ wym, toteż tak właśnie wyobrażam sobie zawiść kierującą ludzkimi krokami już kilkanaście tysięcy lat temu, gdy słowo „pismo" jeszcze nie powstało; minie około dziesięciu tysięcy lat, zanim pojawią się znaki, których ludzie będą się uczyli na pamięć, by utrwalać za ich pomocą swoje myśli, przekazywać je innym ludziom, jednym słowem, zanim pojawi się pismo. Ponieważ jednak nie chcę Cię dłużej nudzić takimi uwagami, powracam do opowieści o wyprawie Sina, Natiego, Nuta na tygrysa... Łowcy znaleźli zwierzę czyhające na śmierć starego słonia, który bronił się przed atakami tygrysa za pomocą swoich wielkich kłów, wciśnięty między spiętrzenia głazów. Włochaty słoń nie*mógł już zabić tygrysa uderzeniami swojej trąby, ale jego długie kły były wciąż bardzo groźne. Leżąc na wzgórzu, łowcy przyglądali się walce, w której zwyciężyć musi tygrys, gdyż jest młody i silny, gdy zaś słoń z woli Matki Życia dożywa swoich dni, których wiele, wiele minęło. W-nocy łowcy podczołgali się bliżej. O b a zwierzęta czuwały, tygrys czołgał się ku słoniowi, gotów do skoku, ale cofał się, gdy ogromny łeb słonia poruszył się, a kły podniosły. Nut powiedział, że nie zobaczą walki. Poty, póki 79

-"żyje słoń, tygrys nie może mu nic zrobić, cóż znaczą kły pręgowanego kota wobec kłów i cielska słonia? Wrzask i skoki tygrysa sprawiają, że słoń wciska się coraz głębiej w szczelinę między głazami, lecz dopiero gdy zdechnie z głodu' i pragnienia, tygrys skoczy. T o może trwać kilka dni — mówił Nut, który był również łowcą słoni i znał ich niezwykłą siłę. Nawet nosorożce omijały ścieżki słonia, choć słoń nigdy nie atakuje innych zwierząt. Nut mówił, że widział wielkiego nosorożca, pędzącego z tupotem ku stojącemu w trawie słoniowi. Łowcy wiedzą, co to znaczy dla człowieka albo dla innych zwierząt. Pędzący nosorożec rozpędza stado lwów, obala największe zwierzęta, a człowiek może tylko czekać, aż nosorożec zdechnie ze sfarości. Wtedy łowcy mogą jeść jego mięso lub zdobyć jego długi kieł, gdyż żaden oszczep nie przebije grubej skóry tego zwierzęcia. Można czekać, aż zdechnie ze starości albo w głębokim dole przygotowanym przez łowców, przygnieciony głazami ciskanymi z góry... Więc — opowiadał szeptem Nut — pędzący nosorożec wpadł na stojącego spokojnie słonia i słuchajcie, przyjaciele, przewrócił się! Widać poniesiona klęska zawstydziła go, bo podźwignął się na krótkie nogi i uciekł. A wielki rsłoń spokojnie zagarniał trąbą trawę, jakby się nic nie było stało. Ten tygrys, który teraz czai się, będzie musiał długo czekać na śmierć słonia... — Minął już drugi dzień — rzekł Sin — a tygrys nie odchodzi. — Jest bardzo głodny albo bardzo głupi — powiedział z głębokim przeświadczeniem Nut. — Słoń nie zdechnie ani teraz, ani jutro. Słonie mają twardy żywot, taki im dała Matka Życia. Zabijmy tygrysa i wracajmy. Matu już pewnie śmieje się, że głupi Sin poszedł szukać własnej śmierci. — Aza powiedział mi to samo. — Czy tygrys umie walczyć? — spytał Nati. — O tak — skinął głową Nut. — Jest straszny, gorszy od lwa, zwłaszcza gdy zraniony.

Drogę, którą przybyli, zamykały skalne głazy i cielsko słonia. Był to wąwóz o stromych ścianach, na które nie wejdzie żadne zwierzę. Cofnęli się więc o dzień pochodu łowców i wykopali głęboką jamę. Przygotowali też mnóstwo ciężkich kamieni oraz upletli z włókien roślinnych sieć, którą przykryli jamę. Na sieci położyli trawę zebraną przez Natiego. Wydawało się, gdy Sin sypnął jeszcze tu i tam piaskiem, że w miejscu głębokiej jamy znajduje się twarda ziemia. Wrócili do tygrysa. Leżał w pobliżu skał, między którymi tkwił wciśnięty słoń. Kły słonia podnosiły się jeszcze,' gdy tygrys przyczołgiwał się do skał. Wtedy tygrys parskał z wściekłością, cofał się szybko, a jego ogon mocno bil ziemię, smagał ją ze złością. Zakryci głazem, zapalili suche gałęzie, które zaczęli ciskać na tygrysa. Zwierzę zaryczało, odskoczyło długimi susami w bok, ku stromiźnie ściany, spadło z niej, a Sin, Nut i Nati wciąż ciskali płonące gałęzie; robili to tak celnie, że kilka z nich spadło na tygrysa, a jedna chyba poparzyła mu pysk. Zwierzę

80

i 4

•

•

1

'* r

* * *

I

Y

^

Ji''

• rzuciło się do ucieczki, nie mogąc dosięgnąć ludzi. Zranione strzałą Natiego biegło prędko. Nut chciał popędzić za tygrysem, ale Sin zatrzymał go. — Znajdziemy tygrysa w naszym dole. Znaleźli go tam. Ciskał się między czarnymi ścianami, ryczał, rwał pazurami ziemię, usiłował wyskoczyć z jamy, była jednakże zbyt głęboka, by mu się to mogło udać. Łowcy przygotowali spokojnie łuki, strzały i długie oszczepy. Nut wyciął toporkiem w pobliskim lesie widlastą gałąź. Podszedł do jamy, chwilę przyglądał się rozjarzonym ślepiom zwierzęcia, potem nagle przycisnął kark tygrysa do ziemi ową grubą gałęzią, a Sin i Nati zatopili w jego cielsku wszystkie strzały, potem groty oszczepów. Zwierzę szalało, wiło się przyciśnięte przez Nuta, po twarzy Nuta spływały krople potu, a mięśnie ramion i nóg nabrzmiewały coraz mocniej. — Rzucajcie kamienie! — ryknął. Zwierzę zdechło pod kamieniami dopiero. Jeden z nich spadł na czaszkę tygrysa i wtedy Nut puścił widlastą, grubą gałąź. — Matu będzie miał swoją skórę — powiedział z zadowoleniem. Wyciągnęli tygrysa z jamy, zdjęli upragnioną przez Matu skórę, mięso rzucili kręcącym się w pobliżu hienom. Przy skalnej pułapce słonia oczyścili tygrysią skórę i wznieśli szałas. Siedzieli tam kilka dni, nim słoń zdechł. Wtedy Nut i Nati wycięli zeń dużo skóry i mięsa, a Sin odrąbał wspaniałe kły. Byli szczęśliwi, gdy o zmierzchu przed szałasem płonął ogień, a oni jedli mięso słonia posypane białym proszkiem Sina i patrzeli na wiszącą na żerdziach tygrysią skórę. Pijąc czystą wodę, dobywaną skórzanym woreczkiem z pobliskiego strumienia, opowiadali sobie, jaką to minę będzie miał czarownik Matu, gdy zobaczy ich żywych, gdy Sin rzuci przed nim tygrysią skórę. Sin myślał wtedy, że mógłby opowiedzieć to zdarzenie, te łowy na tygrysa, jakimś malowidłem, ale Matka Noc przysyłała mu wciąż wraz ze snem jego pięknego, czekającego bizona... Odpoczywali w owym miejscu przez kilka dni, mając w pobliżu mnóstwo mięsa i strumień dający wodę.

Matu był uradowany i smutny zarazem, zobaczywszy wracających łowców, a na ich czele kroczącego Sina. Wstał sprzed swojego namiotu L wyszedł przybyłym na spotkanie. — Myślę, że tygrys uciekł — powiedział, krzywiąc twarz w uśmiechu. "" — Myślę — odparł Sin — że to zwierzę już nigdy nie ucieknie. Rzucił do stóp Matu tygrysią skórę. — Będziesz mógł okryć się płaszczem, jakiego nikt nie ma, Matu. Z gęstwiny wyszli na ścieżkę Nut i Nati. Matu widział ich swoim ptasim wzrokiem, gdy szli wzdłuż rzeki, potem zagłębili się w las, więc nie mógł dostrzec, choć ich widział, nie mógł dostrzec tego, co nieśli. Kiedy zobaczył długie kły słonia, oczy mu rozbłysły. Klasnął w dłonie. 6 — Bizon 2 jaskini Drwy

81

"

\

^

Nosorożec. Malowidło z jaskini Font-de-Gaume, Francja

— Dzięki ci, Sin, za skórę i za kły! — krzyknął. — Skóra jest twoja, jak chciałeś. Kły są moje. Mógłbym zatrzymać i skórę, i kły, albowiem nie było cię na łowach, nie widzieliśmy cię, gdy ginął tygrys. Ale przyrzekłem ci skórę, więc ją bierz. Kłów słonia nie przyrzekłem nikomu, więc należą do mnie. Jeśli mówię źle, ty, Matu, zbierz wszystkich łowców, niech powiedzą, że czynię źle. — Wcale nie mówię,, że czynisz źle, Sin. Kły należą do ciebie! — warknął Matu. Wziął skórę tygrysa i znikł w swoim namiocie. Wyszedł stamtąd p o chwili, gdy wokół Sina, Natiego i Nuta zebrali się łowcy, gdy nadeszła Ra o spokojnej twarzy, Daa trzepocząca językiem i śmiejąca się do Natiego T i . Matu rzekł: - — Gdy jutro podniesie się Słońce, pokłonisz mu się, Sin, ze wszystkimi, potem będą Iowy, gdyż nadeszły stada renów, których tu z dawna nie widzieliśmy. Potrzebujemy ich skór i ich rogów na narzędzia i broń. Ale że zabiłeś tygrysa i odrąbałeś wielkie kły słoniowi, możesz zostać w osadzie,, możesz iść do Azy, do wielkiej jaskini. Nut i Nati będą polować za ciebie. W wielkiej jaskini ginie zewnętrzny świat Sina, przestają krzyczeć łowcy, dzieci, nie ma wrzasku kotów, tupotu pędzących stad, zabijania zwierząt, uczt, tańców w zwierzęcych maskach, nie leje się krew ofiarowywana Matce Życia, jest cisza innego świata. Świata ciemności, z którego, gdy Sin podniesie kamienną lampkę, wyłonią się malowidła drugiej jaskini, jaskini malowideł. Jest Aza czuwający nad młodzieńcami mieszającymi farby i robią­ cymi pędzelki, przypatrujący się poprawiającym malowidła starym malarzom i ćwiczeniom młodych, którzy kiedyś zastąpią starych*. Cichy, półmroczny świat, w którym Sin zapomina o wszystkim, z wyjątkiem malowania... Zwierzę można zabić, drzewa można złamać albo zrąbać, można zabić człowieka, zniszczyć jego osadę, niebo może zesłać jasne, palące światło błyskawicy, w której płoną drzewa i suche pastwiska. Ogień rozpalony z trudem można łatwo zadeptać nogą obutą w skórzeń albo zasypać piaskiem. Można bać się złości czarownika, wygnania z osady łowców, głodu, pragnienia, śmierci, spotkania zła. Lecz nie potrzeba obawiać się, że jeden człowiek zniszczy malowidło wykonane przez innego człowieka. Malowidła są nietykalne, nawet dla Matki Życia. Czyż nie jest to świat lepszy od tego, który jest na zewnątrz tej jaskini i wielu innych jaskiń? Świat, w którym człowiek może rozniecić ogień, lecz gdzie nie wolno splunąć... Świat, w którym nawet dzieci czyniące tyle szkody w szałasach, namiotach i ziemiankach łowców nie czynią nic złego, biegają z jaskini do jaskini i w zdumieniu, a często z wesołym śmiechem przyglądają się malowidłom, lecz nigdy ich nie niszczą. Świat zatrzymany

* Jeśli zechcesz zapytać mnie, czym były dla ludzi czasu Sina jaskinie z malowidłami, odpowiem, że trudno o precyzyjne wyjaśnienie. Może miejscem kultu, jak później świątynie i katedry, lub zbiorem ludzkich niezwykłych dzieł, jak dzisiejsze muzea? W tej sprawie trudno o jednoznaczną odpowiedź. 6'

83

barwami, świat opowieści o zdarzeniach, jak mówi Sin, świat znaków, które •człowiek uczy się poznawać i czcić. Wielki świat — myśli Sin — chodząc korytarzami wzdłuż ścian jasjdń, siedząc samotnie w jaskini malowideł, zapaliwszy pod skalną ścianą lampki. Wpatruje się z natężeniem w malowidła i znaki. Malowidła rozumie dobrze, ale nie wszystkie znaki pojmuje. Nawet Aza, który tu się starzeje, nie rozumie tych znaków. W jaskini malowideł na przykład, w pobliżu jelenia o wielkich rogach, są znaki niezrozumiałe dla Sina: kreska koloru ochry, czerwona, nad nią wiele kropek — plam — a obok plam czarny prostokąt... Przypatrywanie się tym znakom jest ciekawsze od łowów na tygrysa. — To prawda — mówi Aza, poważnie kiwając głową. :— T o jest •ciekawsze. Odziani w skóry łowcy siedzą przed rzędem lampek, jak kapłani świątyni wpatrujący się w zapomniane hieroglify tysiące lat później, gdy człowiek utraci szacunek dla takich prac, myśląc tylko o krwawych łowach, jak Matu albo jak Baa... O d nieznanych znaków zwracają oczy ku malowidłom koni i turów pokrywającym nie tylko ścianę, lecz i sklepienie jaskini malowideł rozlewis­ kiem czerni, czerwieni, bieli i ciemnego brązu; jest to opowieść o przerażeniu •dwu stad, koni i turów, zapewne spędzonych w jedno miejsce przez myśliwych, gdyż między zwierzętami widać gęsto rozsiane strzały puszczane z łuków, jeden z turów jest ranny, chyba włócznią albo dzirytem, wygląda, jakby podniósł się do ostatniego, wielkiego skoku przez sklepienie jaskini malowideł, zanim zwali się na ziemię... Pierwsza księga o zwierzętach, o łowach na nie, opowiedziana malowidłem, jakiego Sin nie widział w żadnej z jaskiń, jeśli idzie o wykonanie tej pracy. Naturalnie, nie istnieje słowo „księga", gdy nie istnieje : „pismo", więc Sin nazywa to, co widzi, opowieścią. — Tak — zgadza się Aza cichym głosem — to jest pewnie opowieść. Była tu już, gdy wszedłem pierwszy raz do jaskini. Od tego dnia ziemia przeminęła tyle razy, że poczułem się stary. — Nie jesteś starcem! — protestuje Sin. — Ale upadnę, czuję to... Patrzmy lepiej na tura lecącego przez sklepienie. — On nie upadnie, choćby ziemia przeminęła nie wiem ile razy. Oto, Aza, dlaczego jesteśmy malarzami. Nawet Matu sądzi, że jesteśmy nietykalni dla Matki Życia, choć przecież wie, że każdy człowiek zostaje kiedyś bez oddechu, a łowcy posypują go wtedy czerwoną ochrą, by życie nie odeszło od całego plemienia...

Rozdział szósty Aza poprowadził Sina do czarnego byka, którego sam namalował na lewej, ścianie jaskini malowideł. — Przyjrzyj mu się — poprosił — i powiedz, co zrobiłaby lepiej twoja ręka. Sin długo przyglądał się czarnemu bykowi Azy. Pysk, kończyny i pierś były doskonałe, mówiły Sinowi o sile zwierzęcia. Ale tył nie był już tak dobry, był sztywny, jak wystrugany z drewna. Sin powiedział to Azie, który pokiwał głową i poprowadził Sina ku prawej ścianie, gdzie pod malowidłem czarnej krowy siedziało dwóch chłopców, biedzących się nad malowidłami trzech małych koników. Aza objaśnił. Sina, że wybrał tych chłopców spośród wszystkich, którzy potrafią malować. Ci są najlepsi i kiedyś zastąpią Azę. Tułów czarnego byka wykonali niezgrabnie, to prawda, ale niech Sin popatrzy na koniki na prawej ścianie, trzy koniki biegnące pod czarną krową. Czyż nie są dobre? Sin musiał przyznać, siadłszy obok pochłoniętych malowaniem chłopców, że ich koniki podobają mu się. Siedział cierpliwie, doczekał, aż trzem konikom domalowane zostały gęste grzywy i długie ogony. Oto zwierzęta pędzące z wolnym wiatrem przez pastwiska, ich kopyta uderzają czasem głośniej na kamieniach, grzęzną u wodopoju w mokrym piachu, cicho uderzają o ziemię w lesie... Doprawdy, trzy koniki młodych malarzy były bardzo udane. Aza słuchał z zadowoleniem. Ci chłopcy to jego synowie. Matka Życia patrzy na nich łaskawie. Skrzekliwy głos Matu wyrwał ich z zamyślenia, w które popadli, gdy chłopcy kończyli malowidhaiconików. Matu wskazał swoją buławą na krowę, n a wielką, czarną krowę skaczącą, nie, biegnącą ponad konikami i powiedział, że bardzo lubi krowie mięso, mięso i wywar z niego. Matu chciałby zabić takie zwierzę. Jeśli Sin nie chce namalować rany na piersi swojego konia z czarną grzywą, to czy nie mógłby tego zrobić na piersi czarnej krowy? On albo Aza. Sin odparł, że Matu łatwo może upolować swoją krowę. Niech czarownik przypatrzy się malowidłu. Krowa — opowiadał Sin — została raniona strzałą, lecz nic była to rana śmiertelna. Zwierzę było bardzo silne i biegło dalej. Niech Matu popatrzy na widniejący przed czarną krową znak, wtedy dowie się, jak ostatecznie pochwycono to zwierzę. Matu jest przecież czarownikiem, więc powinien rozumieć znaki. Otóż znak umieszczony przed krową oznacza 85

wykopaną w ziemi jamę, pokrytą gałęziami, ziemią i liśćmi. Widać łowca, który gonił za tym zwierzęciem, miał tylko jedną strzałę i mały łuk, więc znając ścieżki zwierzęcia przygotował zasadzkę. Matu nie jest już młody i jego ramię nie rzuci mocno włóczni ani nie napnie łuku. Niech Matu przygotuje zasadzkę, a znajdzie v w niej swoje zwierzę. Dużo mięsa! Sin widział, że podczas ostatnich łowów na reny Matu wybierał dla siebie najlepsze.rogi, które przeznaczył na kopaczki. — Musisz, Matu, wykopać zasadzkę, inaczej nigdy nie zjesz swojej krowy ani nie zdobędziesz jej skóry i rogów. Matu odszedł szybko. Był zły. — On nie lubi szyderstwa. Uważaj, Sin, co mówi twój język! — ostrzegał Aza. — Matu wszystko pamięta i jest mściwy. — Nie boję się Matu. . Matu zna zioła, które mogą zaszkodzić twojej Ra. Gdy kobiety tańczą po przyjściu Czasu Słońca i kłaniają się trawie i kwiatom, kiedy śpiewając okrążają w tańcu drzewa kryjące miód pszczół, muszą pić z czaszki wywar gotowany przez Matu... Pomyśl, Sin, o swojej Ra, za którą gonią oczy wszystkich łowców... — Ostrzegasz mnie, Aza? — Jakbyś miał w żyłach moją krew, Sin... — Pomyślę o twoich słowach i uprzedzę Ra, aby nigdy nie piła wywaru podawanego kobietom przez Matu. — Chcesz, aby odmówiła czarownikowi?! — Nie, lecz przecież może wypluć napój. Aza roześmiał się. Wrócili do jego synów, którzy stali z kamiennymi lampkami w rękach. Chłopcy wyczekująco patrzyli w oczy Azy. — To jest dobre malowidło — orzekł Aza. — Chcecie pozostać w jaskini? Wkrótce wejdziecie między łowców i uczujecie radość w sercach zabijając zwierzęta z pierwszego stada, które zobaczą wasze oczy. — Nie chcemy ich zabijać. Chcemy je zatrzymywać, jak mówił Sin. — Tak chcemy... ... Czy powiedzieli: „ojcze"? Nie wiem, czy znali już to słowo albo czy używali takiego zwrotu wobec Azy, sądzę, że znali słowo „matka", tak stare chyba, jak stary jest homo sapiens. Będą następcami Azy i Sina, ludźmi ze świętego pokolenia twórców sztuki... Była wielka radość dzieci Sina i dzieci Azy, kiedy Nut, którego czarownik Matu łatwo namówił do wykopania głębokiej zasadzki dla czarnej, tłustej krowy, wrócił do obozowiska łowców prowadząc opierającego się kulana. Kula­ ny (muły) były rzadkimi, choć bardzo łagodnymi zwierzętami i dzieci wdrapy­ wały się na ich grzbiet z taką odwagą, z jakim lękiem dorośli łowcy patrzeli na wysokie grzbiety śmigających w oddali koni. Matu wściekł się, sądząc, że Nut nie dotrzymał słowa i nie wykopał zasadzki. 86

— Jesteś leniwy, leniwy, leniwy! — wrzeszczał Matu, tupiąc nogami. Nut słuchał spokojnie, górując nad czarownikiem, jak słoń nad małym, wrzeszczącym kotem. Mógłby jednym ciosem pięści zabić tę rozkrzyczaną poczwarę o zapadłej, malowanej ochrą piersi i gołej czaszce z jednym cienkim kosmykiem włosów, leťz tego nie uczynił; wszak Matu jest wielkim czarowni­ kiem, może wprowadzić do ziemianki Nuta jego zmarłych przodków, a tego byłoby już za wiele dla Nuta. Wrzaskliwa Daa i zmarli przodkowie pożerający mięso, wypijający wodę, porywający skóry, łamiący broń i narzędzia, wchodzący w sny Nuta... O Matka Życia! Więc Nut milczał pokornie dopóty, dopóki z ziemianki nie wypadła Daa. Był ciepły dzień, więc jej odzienie nie było związane z przodu, a piersi Daa kołysały się, kiedy biegła do czarownika. Stary Matu osłupiał, wpatrzywszy się w urodziwą Daa. Zanim jednak zdążył się połapać, Daa pochwyciła go — na chwilę uczuł żar jej ciała i już myślał, że teraz jego wybrała dla siebie, że odwraca się od leniwego Nuta —* Daa poderwała go z ziemi i posadziła na grzbiecie kułana. O Matko Ziemio i Matko Życia! Był to chyba pierwszy przypadek, gdy człowiek usiadł na zwierzęciu, które żyje! Matu zamilkł, trwoga ścisnęła mu usta, nie mógł wrzeszczeć, za to Daa rozwrzeszczała się na dobre i powiedziała czarownikowi Matu tyle złych rzeczy o nim, o jego tchórzliwości, mściwości, żarłoczności i lenistwie, że zamknął oczy i spadł z kułana, za czym uciekł do swojej ziemianki, goniony wrzaskiem Daa i śmiechem wszystkich kobiet. Nawet Nut prychnął śmiechem, widząc to wszystko. Wtedy Daa dobrała się d o niego. Jeśli jest leniwy i nie dotrzymał słowa danego Matu, to Matu nie może na niego krzyczeć, Daa nigdy na to nie zezwoli! Ale ona będzie wrzeszczeć na Nuta i będzie go biła po twarzy! Nut prędko osłonił twarz i krzyknął, że przecież wykopał zasadzkę wyznaczoną przez Matu, że w dole tym ryczy, czekając na żarłoka Matu, je­ go krowa, a kułan jest młody, sam przybiegł do Nuta, uciekając przed lwem... — Zabiłeś lwa? — spytała głośno Daa, tak by wszystkie kobiety i obecni łowcy ją słyszeli. -— O tak, Daa! — zapewnił skwapliwie wielki Nut. — Możesz wejść do ziemianki! — zezwoliła łaskawie Daa. Lecz była dumna z Nuta, bo po chwili wzięła jego narzędzia i broń, sama je poniosła, gdyż — mówiła — Nut musi być bardzo zmęczony. O Matko Życia, gdybyż Daa była zawsze pokorna, jak w tej chwili, Nut byłby prawdziwie szczęśliwym męż­ czyzną. Poszedł jednak pokornie za Daa... Odkąd Najstarsza Matka plemienia odeszła ku górskim ścieżkom, aby rozmyślając o życiu umrzeć samotnie, gdyż nie chciała, aby plemię karmiło ją, gdy jej dzieci nie żyją i nie żyje jej mężczyzna, Daa rodząca wiele dzieci miała największy posłuch między kobie­ tami, a jej języka i czarnych wielkich oczu bali się wszyscy łowcy i nawet sam Matu czarownik. Było jeszcze ciepło, gdy Sin uporał się z nową pracą, jaką sobie naznaczył, 87

*í> *

9 ťft

Stylizowane postacie ludzkie, być może także symbole harpunów, ciał niebieskich. Malowidła naskalne z Hiszpanii; figury z prawej strony Mas d'Azil, Francja. .Wg Obermaiera

to jest, gdy wyrzeza! z miękkiego drzewa kilka koników, ubarwił je czerwoną ochrą i dał swoim dzieciom i dzieciom Nuta*, Aza zaś pokazał mu malowidła wykonane za pomocą wyciętych z twardej skóry czy wysuszonej kory brzozowej „podobizn"* rąk młodych łowców i malowidło opowiadające o trzech ciem­ nobrunatnych koniach z puszystymi grzywami i czarnymi kopytami, które napędzono na zasadzki z kołków, wkopanych w ziemię, sieci z lian i rzemieni — kołki przedstawione były czarnymi kropkami, sieci zaś barwą brązu i czerni. Tego czasu czarownik Matu oznajmił, że przyjdzie zły Czas Zimna i Śniegu i że potrzebne są skóry, dobre futra i dużo tłuszczu do lampek. Ponieważ Nati, który wrócił od strony rzeki z łowów, mówił, że w rzece widział foki, wszyscy mężczyźni plemienia zabrali się do sposobienia kłód. Na takich kłodach z brzozy lub sosny umieli się poruszać wzdłuż brzegów rzeki, kłody były niewielkie, lecz ciężkie, więc gdy łowcy zabiją wiele fok i wykroją z nich wiele tłuszczu, dobrego do lampek i smarowania twarzy i rąk przed zimnem, kłody można będzie wymienić z innymi łowcami na skóry futrzane, a najlżejsze przywlec na ziemię wielkiej jaskini. Wszyscy silni i zdrowi mężczyźni zabrali się raźno d o przycinania tych pni, gdyż wola Matu była wolą rozsądną, a foczego tłuszczu dawno już nie widzieli. I Sin, i nawet mądry Aza musieli opuścić mroczny świat swoich jaskiń i korytarzy, albowiem przy sposobieniu pni były potrzebne wszystkie ręce, wszystkie narzędzia i siekiery krzemienne, jakie posiadało plemię Matu. Potrzebne były również mocne drągi do kierowania, do trzymania pni w bliskości brzegów rzeki. ,,To były wielkie, bardzo wielkie łowy — opowiadano sobie potem na ziemi wielkiej jaskini. Bo choć kilku łowców utonęło w rzece i kilka kłód rzeka uniosła tam, gdzie nigdy nie postała stopa ludzi z plemienia Matu — może tam, gdzie ziemia i rzeka kończyły się, gdzie kończył się cały świat — oszczepy, harpuny i pałki oraz wszelka inna broń ugodziła wiele tych pływających, dziwnych zwierząt, które nie umiały poruszać się po ziemi i właściwie były całkiem bezbronne. Nawet Matu zabił piękną fokę jednym ciosem pałki i wtedy łowcy zapomnieli niedawne zdarzenie z Daa i głośno chwalili odwagę cza­ rownika. Matu opowiadał, rozparty przy ognisku, trzymając oburącz kawał mięsa i jedząc z głośnym mlaskaniem, że foki zesłała do rzeki Matka Życia. Wszyscy temu wierzyli. Tylko Sin i Aza wiedzieli, że foki przybywają do rzek z wielkiej wody, szukając tłustych ryb. Ale milczeli, gdyż Matu łatwo popadał w złość, a teraz, kiedy znowu odzyskał szacunek łowców, jego złość byłaby wielka, bardzo wielka... Najadłszy się, Matu wypił dużo odurzającego wywaru z czaszki swojego przodka*, za czym tańczył okryty skórą foki wokół wielkiego ogniska łowców i wykrzykiwał: * W Galerii Malowideł groty Lascaux znajduje się konik przypominający drewnianą zabawkę. * „Podobizny" do malowania to nic innego, jak znane dziś i stosowane szablony. * Zmarłych zagrzebywano, przykrywano kamieniami lub- często po prostu pozostawiano w jakichś pustych jaskiniach czy w puszczy — bez głów, ale nie umiem Ci powiedzieć, dlaczego te głowy odzielano od ciała, były to, być może, pierwociny jakiegoś praobrządku pogrzebowego.

89-

—I Matu jest wielki, gdyż jego oczy dojrzały stado fok! — Moje oczy widziały! — wrzasnął rozgniewany Nati, ale Sin zamknął mu usta szeroką'dłonią. Niechże Matu się cieszy, a wtedy Natiego ominie jego złość. Teraz nie można odbierać radości tańczącemu czarownikowi! — Matu jest wielki, albowiem jednym ciosem zabił fokę! — wykrzykiwał Matu, tańcząc wokół ogniska na swoich krzywych nogach, które zawsze budziły wesołość kobiet. — Jestem Matu, wielki Matu! — wrzeszczał czarownik i byłby wrzeszczał długo jeszcze, gdyby nie odurzający napój, który powalił go wreszcie na ziemię. Matu zasnął natychmiast i wtedy dopiero Nati mógł opowiedzieć łowcom, jak po raz.pierwszy ujrzał w rzece te foki, po które przypłynęli ze swej ziemi. — Kiedyś namaluję Matu w jaskini, Matu tańczącego w zwierzęcej skórze, oby zjedli go jego zmarli przodkowie! — rzekł cicho, krztusząc się śmiechem Aza. — Matu jest głupi jak hiena! — mruknął Nati. Nawet Nut, który rzadko się uśmiechał, zachowując godność Najsilniejszego Mężczyzny, roześmiał się głośno słysząc słowa Natiego. — Ra mówi — powiedział Sin — że Matu nawet cuchnie, jak mięso hieny. — R a jest mądra, o tak! — przyświadczył Nati, kiwając głową. — Ti powiada, że Matu urodził się łowcą hien. — A może Matu jest hieną — powiedział Aza, przymykając powieki. Gdy spojrzał na przyjaciół, jego oczy błyszczały wesołością. — Czy wiecie, dlaczego szkielety niektórych zmarłych pozbawiamy mięsa? — Głowy Sina, Nuta i Na­ tiego przysunęły się do głowy Azy. — Aby przenigdy nie powstali. Aby nawet ochra, czerwona jak krew żywych, którą posypujemy szkielet, nie pozwoliła zmarłemu odetchnąć powietrzem dawanym przez Matkę Życia. — Gdy umrze Matu, nikt nie przykryje jego ciała kamieniami, a wtedy przyjdą hieny — odezwał się Nut. — Wiecie, Matu nie dał mi mięsa czarnej krowy, którą dla niego przywabiłem w zasadzkę. Sam zjadł tyle, że miał potem brzuch wzdęty jak brzemienna klacz i Słońce podniosło się wiele razy, zanim Matu mógł znowu jeść. Dużo mięsa zostawił hienom. Widziałem! — Nut uderzył się pięścią ,w pierś.

Gdy wrócili na ziemię wielkiej jaskini, dźwigając na ramionach grube gałęzie, na których wisiały skóry, futra otrzymane od obcych łowców za kłody oraz wielkie kawały foczego tłuszczu, Sin ujrzał przed swoją ziemianką R a bawiącą się ze szczeniętami, które łaziły wokół niej na chwiejących się łapach. Były podobne do wilczych szczeniąt i troszkę do szczeniąt tych zwierząt, które, podobne do wilków, nigdy jednak nie łączyły się w stada. Ra karmiła je miodem. Maczała palec w miodzie, a szczenięta łapczywie zlizywały go. Ra prosiła Sina, by pozwolił trzymać szczenięta w ziemiance. Zgodził się, gdyż nie były to wilki, a wreszcie oczy R a umiały tak prosić, gdy Ra czegoś pragnęła!

90

Ze szczeniąt wyrosną może owe mocne, krępe psy, które czasem widywano w pobliżu innych osad. Psy wprawdzie pożerają dużo mięsa, gdy urosną, ale podobno przywiązują się do tych, którzy je karmią, i czasem bronią człowieka lepiej niż najlepszy oszczep, palka czy łuk. Szczenięta przyniósł Ra syn Azy. Mówił, że znalazł je przy zwalonym przez burzę drzewie, pod którym leżała zdychająca samica psa. W osadzie łowców Matu były to pierwsze psy i wszyscy myśliwi przychodzili przed ziemiankę Sina i Ra, by obejrzeć owe śmieszne szczenięta, wilki nie wilki... Kiedy ziemia przeminęła jeden raz, psy były już tak duże, że Sin mógł spokojnie chodzić na łowy albo wchodzić w świat wielkiej jaskini z Azą i jego dziećmi, zostawiając na ich opiece Ra. Matu bowiem, gdy coraz więcej przybywało zmarszczek na jego twarzy, coraz bardziej lubił patrzeć na wszystkie kobiety, a już zwłaszcza na Daa i Ra. Matu pochylał się coraz bardziej ku ziemi i jego kobieta, która miała twarz gładką, gdyż była młoda, często wypędzała go z namiotu, który Matu musiał jej postawić, i uśmiechała się do młodych łowców. Wtedy Matu pił dużo wywaru z ziół i jagód, potem trochę omroczony przychodził przypatrywać się Daa albo Ra. Daa umiała przepędzić Matu swoim językiem, którego bał się sam wielki Nut. Ra milczała, gdy nadchodził Matu i siadał przed jej ziemianką. A kiedy zbyt długo nie odchodził, nie spuszczając załzawionych oczu z Ra, wtedy kobieta Sina klaskała na psy. Przybiegały szybko i kładły się przy niej... Kiedyś Matu chciał je odpędzić kamieniami i wtedy psy rzuciły się na niego z taką zajadłością, że uciekł, ile mu sił starczyło w nogach, gubiąc po drodze swój płaszcz tygrysi, z którego był tak dumny. Ra patrzyła za nim bez śmiechu, lekko mrużąc oczy. Klasnęła w dłonie, gdy psy doskoczyły do czarownika. Wróciły posłusznie. Sin odniósł czarownikowi tygrysi płaszcz. Położył go przed nim bez słowa i odszedł, Matu nie podniósł oczu. Odtąd Matu przyglądał się Ra z daleka i tylko wtedy, gdy jej psy biegały za dziećmi Sina. Nut złościł się, gdy widział, jak jego Daa przechodzi często obok Matu nie dbając o rzemyki wiążące jej odzienie na piersiach. Matu kiwał głową z podziwu patrząc na Daa. Zresztą nie on jeden oglądał się za nią, ale Daa drażniła go, właśnie Matu, drwiła ze starego czarownika, czasem przynosiła mu mięso i pochylając się podawała mu jadło. Wtedy Matu nie mógł wykrztusić słowa. On, Matu, chciałby mieć Daa i gdyby był młody, silny, wtedy wziąłby sobie Daa i Ra, a Sina i Nuta kazałby wypędzić z osady lub może sam zabiłby ich z zasadzki, gdyż obaj byli tak zręczni i silni, że żaden łowca nie szukał z nimi zwady. Lecz Matu był już niedołężny i zaczęły mu wypadać ostatnie zęby, które malował czerwoną ochrą. Nie mógł już żuć mięsa, więc połykał je i chodził ciągle ze wzdętym brzuchem. Łowcy słuchali Azy i Sina. Pewnie zechcą 91

Kobieta z rogiem. Płaskorzeźba z Laussel, Francja

wybrać innego czarownika. Kiedy to się stanic i kto nim będzie? Aza czy Sin? Obaj znający wicie znaków i tajemnice malowania zwierząt, roślin... Twarz Matu ciemniała z gniewu, gdy o tym rozmyślał w osadzie pełnej kobiet, gdy łowcy chodzili za zwierzyną łub bili harpunami ryby w rzece. Aza i Sin są wybrańcami Matki Życia, albowiem są malarzami, ludźmi, co potrafią nie tylko zabijać zwierzynę, jak kiedyś młody, zwinny M a t u . To są i n n i l u d z i e i wszyscy mówią o nich z czcią. Najbardziej złościł Matu śmiech kobiet. Śmiały się, gdy tylko czarownik pojawił się w osadzie. Nawet dzieci biegały -za Matu i wołały, że Matu nie jest już łowcą. Przychodził więc na wzgórze, siadał u wejścia do wielkiej jaskini i wpatrywał się w błyszczącą w słońcu rzekę. Jego oczy były już słabe, ale jeszcze dostrzegały stada koni podchodzących do wody. W jednym z tych stad był koń, którego Matu pragnął zabić. Piękny koń o wypukłej piersi, mocnym karku, zwinnych nogach i puszystej grzywie, zawsie prowadzący pozostałe zwierzęta. Matu wiele razy błagał Sina, tak jest, poniżył się do błagania, aby Sin namalował czerwoną ranę na piersi swojego konia w jaskini, a wtedy dziryt Matu na pewno trafi tamtego konia, powali go, a Matu przyszyje do swego tygrysiego płaszcza ową puszystą, czarną grzywę. Ale Sin nie dał się ubłagać. Matu nie mógł pojąć, dlaczego Sin, wielki łowca, sam nie pragnie zabić takiego konia. Czarownik prosił Azę o namalowanie ochrą czerwonej rany na koniu w jaskini. Aza także odmówił. — Dlaczego nie chcesz zabijać koni? — gderał gniewnie Matu. — Wolę na nie patrzeć. Czego ty chcesz, Matu? Masz tyle mięsa, ile zapragniesz! Czy chciałbyś pożreć tamtego konia przy rzece? Tego nie potrafiłby nawet lew! — Chcę go zabić! — złościł się Matu. Odkąd nie mógł już biegać za zwierzętami, a ręce jego stały się zbyt słabe, by ciskać groźną broń, Matu zajął się pleceniem sieci. Oczywiście nie były to sieci rybackie, bo tych plemiona czasu Sina jeszcze nie znały. Chcę przez to powiedzieć, że ludzie nie wynaleźli jeszcze wtedy rybackich sieci. Matu plótł z roślinnych włókien sieci-zasadzki, w które można łowić zwierzęta, grodzić nimi zwierzętom drogę lub pętać nogi koniom i jeleniom. Czarownik przestał nawet pić napój, który go zawsze mile oszałamiał. Siedział przed ziemianką, w której mieszkała jego młoda kobieta, i zawzięcie płód sieci z włókien. Często słyszał dochodzący doń z ziemianki śmiech kobiecy i głosy młodych łowców, których jego kobieta wybierała sobie. To mu już było obojętne. Chciał zabić konia. Zabić to zwierzę, ciągnące za sobą stado szybkich zwierząt, pędzące z wiatrem, brunatne, z rozwianą grzywą. To był niezwykły koń, nie tylko najlepszy ze wszystkich, jakie Matu widział w swoim życiu, ale i najmocniejszy. Matu czasem przybliżał się do stada skupionego przy rzece i widział, jak „jego koń" walczy z innymi samcami, jak jego twarde kopyta śmigają w powietrzu obalając przeciwników, a mocne zęby szarpią ich karki. Przy tym koniu zawsze kupiły się samice...

93

Figurka konia. Lespugne, Francja

Matu obserwował ścieżki stada, ginące w dolinach. Czasem jednak koń Matu prowadził swoje stado na ścieżki idące do gór. T a m w kotlinie kończącej się przepaścią zwierzęta odpoczywały, a żaden łowca nie niepokoił ich, gdyż nie życzyła sobie tego Najstarsza Matka plemienia, ta, co odeszła w góry, aby czekać na śmierć. Młodzi łowcy znosili jej ryby i mięso zwierząt, rozpalali jej ogień, gdy zgasł, i szybko umykali, bojąc się oczu kobiety, która wiele widziała i opowiadała, że w swoich snach rozmawia z Matką Życia. Matu odwiedził ją kiedyś, ostatkiem sił ciągnąc za sobą kawałki swojej sieci. Powtórzył te odwiedziny kilka razy, aż wreszcie cała sieć znalazła się w kotlinie, ukryta pod kamieniami. Prawdę mówiąc, Najstarsza Matka była już prawie ślepa i nie widziała, jak Matu, stękając ze zmęczenia, wiązał swoją „zasadzkę" nad przepaścią, tam gdzie widywał swojego konia, tań­ czącego na tylnych kończynach, gdy czarnogrzywy zatrzymywał się w pę­ dzie... Cierpliwość starego Matu była niewyczerpana jak wielka woda. Pewnego dnia, opuściwszy jaskinię Najstarszej Matki, ukrył się między głazami, trzymając w rękach koniec „zasadzki". Słońce opadało gdzieś za górami po długiej drodze całego dnia. Nadszedł zmierzch, gdy czarownik posłyszał tętent kopyt. Stado czarnogrzywego biegło ku kotlinie! Matu oblizał wargi. Czekał. Nie patrzał na konie kładące się na trawie. Jego oczy utkwione były w czarnogrzywym, który zawsze pędził najszybciej i zatrzymywał się nad głęboką rozpadliną, á wtedy, wspięty na tylnych kończynach, wyglądał tak, że Matu zazdrościł mu sily, zwinności i całej mocy życia, zaklętej w ciemnobrunatnym ciele. Więc gdy zwierzę znalazło się nad rozpadliną, Matu szarpnął końce sieci. Nogi czarnogrzywego zaplątały się w sieci, wielki samiec zarżał głośno, Matu nie wiedział, czy zwierzę było bardziej zdziwione, czy przerażone, potem czarno­ grzywy runął w dół, ciągnąc za sobą sieci i mnóstwo kamieni. Matu wyszedł z ukrycia. Stado, które nigdy nie widziało tu łowców, tylko Najstarszą Kobietę plemienia, rzuciło się do ucieczki, gdy Matu krzyknął na nie i jął ciskać kamienie. Wtedy Matu podszedł do rozpadliny i spojrzał w głąb. Było już prawie ciemno i czarownik widział tylko leb czarnogrzywego, wystający spod stosu kamieni i głazów. — Zabiłem go — mruczał radosny.— Zabiłem, choć Sin i Aza tego nie chcieli! Zabiłem najszybszego konia, ja, Matu! Ruszył do obozowiska. Był zmęczony, tak zmęczony, że nawet nie bał się Matki Nocy. Szedł długo i długo odpoczywał, zanim znalazł się w osadzie. Noc była ciepła, Matu owinął się skórami i zasnął przed ziemianką, gdyż nawet nie miał siły wczołgać się do niej. Następnego dnia czarownik poszedł do wielkiej jaskini. Znalazł Sina i Azę w jaskini malowideł. Usiadł przy nich. Długo milczał patrząc, jak poprawiają stare rysunki, wreszcie rzekł ze złośliwym, starczym chichotem: — Zabiłem konia! 95

Ponieważ zaś Sin i Aza nie zwrócili na niego uwagi, rozcierając swoje farby n a kamiennych, cienkich płytkach, powtórzył głośniej: — Zabiłem konia! J a , Matu, stary człowiek. Wtedy odezwał się Aza: — Nie jesteś jeszcze tak stary, by nie ustrzelić konia z łuku. Nawet nasze dzieci to potrafią, choć jeszcze nie są łowcami. Matu zachichotał, ni to złośliwie, ni z radością. — To nie t y ł zwykły koń, Aza. To był koń, którego dawno chciałem zabić i zjeść jego serce,-aby odzyskać siły i moc. To był koń, którego malował Sin. Sin nie chciał namalować czerwonej rany, a ja jednak zabiłem tego konia. Ale — dodał Matu z żalem —; nie mogłem wydobyć zeń serca, bo zwierzę spadło w przepaść. — I Matu opowiedział, w jaki sposób zabił konia, którego podziwiali wszyscy łowcy. Nawet wielki Nut uderzył go dwakroć ciężką włócznią i nie trafił, bo czarnogrzywy był bardzo szybki i zwinny. Ale jemu nie uszedł, o nie! Sin i Aza mogą iść do kotliny, gdzie żyje Najstarsza Matka, mogą zobaczyć ścierwo czarnogrzywego. Gdyby Matu był młody, zszedłby na dno przepaści, odwaliłby kamienie i głazy, wyjął czarnogrzywemu serce i zjadł je surowe, a wtedy poczułby w sobie tak wielkie siły, że Sin i Aza musieliby uciekać z ziemi wielkiej jaskini. Matu długo opowiadał, przechwalał się, jak plótł sieć i jak czekał na swojego konia. Sin i Aza słuchali uważnie. Wreszcie Sin rzekł: — Jesteś wielkim czarownikiem, jeśli zabiłeś czarnogrzywego. Ale w naszych rękach i głowach jest moc, która powoła go do życia. To był niezwykły koń i on -powinien długo żyć, Matu. To ty powinieneś stoczyć się w przepaść. Aza... nie pozwól, by Matu teraz odszedł, a ja przywrócę czarnogrzywemu życie. — Tego nikt nie potrafi! — pokręcił Matu głową. Sin nie odpowiedział. Ujął swoje pędzelki, przysunął kamienne miseczki z "farbami i bardzo szybko i pewnie, wybrawszy urwistą głąb jaskini malowideł, namalował czarnogrzywego. Ciemnobrunatny, czarnogrzywy jakby zawisł w powietrzu, rozdzierając je kopytami, wielkie, wspaniałe zwierzę zabite przez Matu przyszło do wielkiej jaskini, spada teraz w dół, ale nie roztrzaska się nigdy na kamienistym dnie, pozostanie w jaskini malowideł, przywrócone do życia przez Sina, zręcznością jego rąk i dziwnością jego oczu, które śledzą najmniejszy błąd pędzelków i zły cień farby. Tu pozostanie czarnogrzywy, pomiędzy zwierzętami, nie tam, gdzie jego łeb objedzą hieny czy lwy, a oczy wydziobią czarne ptaki śmierci. I cóż powiesz, Matu? T y . . . — wybełkotał Matu — ty jesteś czarownikiem, którego się boję! Boję się! — wrzasnął Matu. Stanął na cienkich nogach, jął się cofać, choć Sin i Aza nie ruszali się z miejsca. Ani synowie Azy, którzy także tam byli. Matu rzucił się do ucieczki. Wbiegł w wąski, ciasny korytarz jaskini. Był to korytarz wykopany przez Sina, gdyż Aza mówił, że za tamtą ścianą, grubą na wiele kroków, znajduje się może jaskinia, gdzie mogliby spokojnie malować. Tu wszędzie pełno jaskiń i grot... A Matu biegł korytarzem, na którego sklepieniu :96

i!

*

>

pozostały ślady lampek Sina i Azy, czarne, duże plamy zostawione przez płomień. Przebiegł kilkanaście kroków, gdy ziemia zakołysała się pod jego stopami, a sklepienie wiszące za nim runęło nagle w dół. Krzyk Matu zgasł jak przyduszone palcem roślinne włókno lampki. — Nikt nie odnajdzie Matu — rzekł Aza. Wrócili do „spadającego konia" Sina i przypatrywali się malowidłu. Aza przywołał swoich synów. Niech patrzą, jakie zręczne są ręce Sina-malarza...

O czarowniku Matu opowiadano potem, że zasypała go ziemią sama Matka Życia, gdyż Matu zabił konia, którego ona sama musiała dosiadać, taki był szybki i nieuchwytny. Nawet Nati nie mógł dosięgnąć go swoimi strzałami, a Nati był przecież wielkim łucznikiem. Nawet oszczep Nuta nie dopadł tego konia, chociaż był Najsilniejszym Mężczyzną. Matu zabiła M a t k a Życia — opowiadał siwobrody Aza, a jemu wszyscy wierzyli, zwłaszcza że Sin i synowie Azy potwierdzili jego słowa.

Odkąd Aza został pierwszym łowcą plemienia i czarownikiem, dla Sina nastały wielkie dni. Aza pozwalał mu pozostawać w wielkiej jaskini nawet czasu wielkich łowów, gdy słońce grzeje najmocniej. Aza prosił jedynie przyjaciela, gdy ten wyruszał na poszukiwania grudek dających barwy, otwierające człowiekowi nowy świat, by Sin gromadził owe grudki również dla niego, Azy. Mocne nogi Sina nosiły go po ścieżkach i wąwozach, wszędzie tam, gdzie można znaleźć „ziemię dającą barwy". Ziemia przemi­ nęła jeden raz od śmierci Matu, gdy Sin nagromadził wiele, bardzo wiele ochry, prażąc żelaziste grudy — przypomnę Ci, że słowo „żelazo" nie było wtedy znane — i zyskując wspaniałe proszki, barwiące kamienne „palety" jego, Sina, Azy oraz innych, młodszych malarzy. Przez prażenie ochry mógł uzyskiwać wiele barw radujących jego oczy, od żółtej aż do fioletowej. Miał tedy w swej ziemiance, w skórzanych woreczkach zszytych przez Ra i Ti, ochrę sproszkowaną, czerwone płytki ochry, kruche czerwone pałeczki, którymi Ra, Ti i Daa czasem malowały powieki, policzki i ręce. Miał proszki i bryłki, z których mógł uzyskiwać wszystkie barwy potrzebne malarzowi, a Ra dzieliła je równo: część Sinowi, część Azie. Za mały woreczek bryłek albo proszku można było otrzymać podczas głodu nawet futrzaną skórę dającą ciepło i mięso dające siły ciału. Daa o trzepocącym języku lubiła czerwoną ochrę, więc Ra pozwoliła jej pracować przy ucieraniu czerwonych bryłek, wiedząc, że Daa zawsze ukradnie trochę czerwieni dla siebie, chociaż niepotrzebnie, bo Sin nie żałował ochry Nutowi. Nut-łowca lwów często malował ciało czerwienią, gdy tańczył nad trupem lwa, wrzeszcząc z radości, Dáa dbała zaś o to, by Nutowi nigdy nie brakło ochry, więc jej język często trzepotał w ziemiance Ra. 7— Bizon z jaskini Dewy

97

Głowa konia. Rzeźba z Mas d'Azil, Francja

Poszukiwanie grudek dających barwy nie było jedynym zajęciem Sina. Sam także polował, nie chciał bowiem czekać, aż inni dadzą mu mięso. Na swoich ścieżkach często napotykał zwierzęta, a że był zawsze gotów na spotkanie takich zwierząt, które uciekają, i takich, które gwałtownie atakują, często powracał z ranami, które musiała opatrywać Ra znająca zioła lasów. Kiedyś, gdy Sin powrócił do osady z ramieniem rozdartym lwim pazurem, R a wiedząca bardzo wiele opatrzyła jego ranę miodem, a wkrótce Sin mógł już dobrze władać ręką. Nut kiwał głową i mówił, że gdyby Matka Życia chciała zamienić, choćby zaraz, Daa w Ra, on, Nut, nie miałby nic przeciw temu! Uwagę Sina zaprzątały nie tylko grudki dające barwy... Spotykając innych ludzi, jedząc i pijąc przy ich ogniskach, zwrócił swoje oczy na niezwykłe kształty muszli, ozdoby ulubionej przez Ra i przez kobiety wszystkich łowców. Dla Ra zdobywał najdziwniejsze muszle, jakich nie oglądano na ziemi wielkiej jaskini. Ra wiązała z nich naszyjniki, zdobiła nimi włosy, nogi i ręce, jego Ra, która wciąż była zwinna i smukła jak wtedy, gdy odważył się malować ją na skale, zbierającą miód pszczeli... Ciekawiły go też zwykłe kamienie, zwykłe, jak mawiał Nut, a niezwykłe w oczach Sina, zwłaszcza zbierał kamienie okrągłe, zastanawiając się, w jaki sposób takie kamienie mogły powstać. Lecz na to pytanie, choć wiedział wiele, nie potrafił odpowiedzieć. Przed ziemianką ułożył nawet stos okrągłych kamieni, a łowcy, którzy w kamieniu widzieli kamień albo narzędzie, musieli mimo wszystko przyznać, że nikt nie wie, jak powstają okrągłe kamienie, nawet mądry Aza. — Człowiek potrafi lepić gliniane kule. Ale chyba tylko Matka Życia potrafi lepić kule z kamienia — mówiono. W mózgu Sina utrwalały się światy. Ten pierwszy — ziemia lasów i stepów, rosnących ku Słońcu sekwoi, świat zwierząt, roślin, łowców, rzek, wielkiej wody, lęku przed Matką Życia i przed śmiercią zatrzymującą oddech człowieka. Ten drugi — świat związków człowieka z człowiekiem, mężczyzny z kobietą. Ten trzeci — świat ujrzany po raz pierwszy w jaskini Dewy, potem w wielkiej jaskini Azy i we wszystkich jaskiniach,' których ściany pokryte są malowidłami, świat rodzącego się malarstwa. I ten czwarty — tajemniczy, łączący się. poprzez błyski i gromy z niebem, wsparty Drzewami Podtrzymu­ jącymi Niebo, świat, w którym człowiek potrafi malować, szukać już przyjaźni, czci w jakiś sposób zmarłych, świat, w którym Wielkie Nieznane, niewidzialny czarownik, kształtuje góry, skały, muszle i okrągłe kamienie.

7*

NARODZINY BIZONA

Rozdział pierwszy Zbliżał się Czas Zimna i Aza zarządził przygotowania, aby zbyt wielu ludzi nie trzeba było tego czasu grzebać w ziemi lub porzucać, gdy już nie mogą nadążyć za zwierzyną albo gdy Matka Życia skraca im oddech. Wspólne były łowy plemienia i wspólna praca w osadzie. Skóry. Plemię potrzebowało zawsze skór. No i mięsa. Łowcy potrzebowali również kości zwierząt. Jednak nie tylko na ozdoby, narzędzia czy broń, lecz także do odbudowy zniszczonych przez wichry i burze chat, a także jako zapasu paliwa do ognisk, gdy dzień jest bardzo krótki, a Matka Noc nie chce odchodzić... Wszyscy, co nie chodzili za zwierzyną, nie wyrabiali broni, grotów, oszczepów, nie naprawiali chat i na­ miotów, nie łowili ryb, nie pletli sieci, nie zakładali sideł na gęsi i inne ptactwo i nie kopali jam do przechowywania mięsa, musieli zająć się szyciem odzienia ze skóry. Aza pragnął, aby plemię nie marzło, któż zatem mógł nie posłuchać jego woli? Ludzi zabierała Matka Życia, zabijały zwierzęta, czasami zabijali obcy łowcy, więc każdy zdolny do pracy i łowów człowiek musi długo żyć dla dobra całego plemienia, a zwłaszcza musi przeżyć Czas Zimna. „Niech wszyscy patrzą, jakie odzienie szyje Ra! — mówił Aza. — Niech wszyscy szyją tak samo!" Odzienie uszyte przez Ra dla Sina i dzieci było doprawdy bardzo dobre, jak wyraził się Nut. Futro szczelnie otulało nogi i ciało, a nawet głowę, gdyż R a doszywała do odzienia ciepłe kaptury z wilczych i lisich skór. Daa zaniemówiła z wrażenia, obejrzawszy odzienie uszyte przez Ra. Wszakże — opowiadał strapionym głosem we wspólnej chacie łowców wracających z udanych łowów Nut — wszakże nie trwało to zbyt długo. O, nie. We wspólnej chacie kobiet, grzejących się już u ognisk i szyjących odzienie, Daa jest tą kobietą, która mówi najgłośniej i którą wszyscy słyszą. — Na Matkę Życia — zastanawiali się łowcy — czy Daa nie zgubi kiedyś języka? — Jeślibym ja go znalazł, zamknę oczy — mówił Sinowi i Natiemu Nut. — A wy uczyńcie to samo! 103

Ludzie niepokoili się, że jeśli nadejdzie Czas Bardzo Wielkiego Zimna, zapasy mięsa szybko się wyczerpią, skończą się też zapasy kości zwierząt, rzucanych w ogień dla jego podsycenia. W taki czas znikają zwierzęta. Rzeka pokryje się lodową skorupą i nie da ryb. Czy Aza i Sin potrafią zaklinać zwierzęta rysunkami, by przychodziły w pobliże osady? Czy potrafią powie­ dzieć, ile jest zwierząt i ilu ludzi z obcych plemion będzie na nie polować? Aza i Sin nie wierzyli w skuteczność zaklinania zwierząt za pomocą rysunków i malowideł. Oni już wiedzieli, że malowanie to opowieść o życiu tworzonym przez Matkę Życia i opowieść o sobie. Takich słów jednak Aza, nowy czarownik, ani Sin, wielki łowca, nie mogli głośno wypowiadać. Przyrzekli zaklinać wielkie, bardzo wielkie łowy. Na ścianach wielkiej jaskini ludu. Drugie pytanie łowców było już znacznie trudniejsze. Ani Aza, ani Sin, ani Najstarsza Matka, która jeszcze żyła w swojej jaskini, nie wiedzieli, ilu jest ludzi i ile zwierząt na ziemi. „Tego nikt nie wie" — odpowiadał czarownik Aza. „Kiedy odchodzimy daleko od naszej osady — mówił Sin — napotykamy mnóstwo kości zwierząt*. Matka Życia stworzyła na pewno bardzo wielu ludzi i tyle zwierząt, by starczyło ich dla wszystkich łowców". Sinowi wierzono, może nawet bardziej niż-Azie. Sin wiele myślał, obserwu^ jąc zwierzęta albo siedząc przed malowidłami wielkiej jaskini. Każdy łowca wiedział, że pierwszego człowieka stworzyło Niebo i przestało się nim zajmować, czasem mu tylko grozi, zsyłając na ziemię, głupie języki huczącego ognia podczas burzy lub przysyłając Matkę Życia gaszącą oddech. Wydawało im się jednak, że łowca, który tyle myśli, co Sin, musi wiedzieć o wiele więcej. Prosili Sina, by opowiadał im wszystko, co wie, lecz Sinowi udało się od tego wykręcić, gdyż trwały prace wyznaczone przez czarownika Azę. Cóż mógł wiedzieć? Życie było dla Sina tajemnicą jak płodność kobiet, jak tajemnica oddychania. — Dlaczego czcimy kobiety, Aza? — pytał. — Tak jest od dawna — odparł Aza po prostu. — Odpowiem ci, gdyż tyle już wiem. Czcimy je, gdyż bez nich nie byłoby życia, nawet gdyby Matka Życia bardzo tego pragnęła. — Więc kobieta jest tajemnicą Matki Życia. — Tak i ja myślę. Gdy naszykowano dużo nowego odzienia z dobrych skór — Daa W tym czasie nie zgubiła języka ku szczeremu żalowi Nuta — gdy rozstawiono wszystkie pułapki, sieci i sidła na zwierzęta i ptactwo i zniesiono stosy rogów renów i jeleni na łąkę pośrodku osady, nadleciały pierwsze zimne wichry * Ilu było wtedy ludzi na ziemi? — zapytasz. Nie wiadomo. Wydaje się tylko, że jedno plemic-klan działało w promieniu ponad 100 km. W czasach Sina i Azy ludzie zabili już tysiące koni, słoni (mamutów), bizonów na terenach całej Europy. W Solutré (Francja) znaleziono szkielety 10 000 koni, w Předmostí (Czechy) szczątki 1000 słoni (mamutów), w Ambroziłowce (Ukraina) stosy kości należących do ok. 1000 bizonów. Tyle -•- w tych kilku tylko miejscach.

104

i trzeba się było spieszyć z umacnianiem chat, ziemianek oraz kopaniem jam, w których łowcy przechowywali, w mocnych workach ze skóry lub zwierzęcych pęcherzach, suszone latem, a mrożone zimą mięso. Rozniesiono chylące się już ku ziemi dachy niektórych chat i szybko kryto rodowe siedziby nowymi dachami. Sin miał wtedy sporo zajęcia. Bo wypraw do wielkiej jaskini nie poniechał, ucząc młodych malarzy pracy z farbami, był. łowcą i musiał brać udział w ostatnich wielkich łowach, był rzeźbiarzem, więc musiał tym, którzy postawili nowe chaty, rzeźbić z miękkiego kamienia kobiece figurki, opiekunki każdego rodu, każdego rodowego ogniska. Nadto znał się dobrze na wyrabianiu kościanych i krzemiennych grotów, napinaniu łuków, wybieraniu drzewa dającego dobre gałęzie na oszczepy i dziryty, a groty osadzone przez Sina na końcach pierzastych strzał chwalił nawet wielki łucznik, Nati. Wreszcie Sin postanowił zbudować nową chatę, a swoją ziemiankę oddać Natiemu, który często dzielił z nim zdobytą w łowach i pułapkach zwierzynę, gdy Sin pragnął zagłębić się, z kamienną lampką w ręku, w świat swojej wielkiej jaskini, badać przedziwne układy barw przemawiające do jego oczu i serca. Nowa chata Sina miała być bardzo okazała. Była to zatem półziemianka, z kilkoma jamami na mięso, zapas kości do ogniska i skóry oraz broń i narzę­ dzia. Owalne to miejsce Sin oznaczył z pomocą Nuta i Natiego czaszkami słoni, a między czaszkami trzej łowcy, zawzięcie pracując narzędziami z renich rogów, wkopali w ziemię wiele wysokich łopatek słoni. Był to szkielet ścian chaty, wypełniony gałęziami, gliną i mchem. Szkielet dachu zrobili z rogów rena i jelenich kości, potem te rogi, powiązane mocno sznurami z roślinnych włókien, pokryli wieloma warstwami gałęzi, liści, traw, rzecznej trzciny, wiążąc to wszystko jeszcze raz. Ra bardzo się spodobała nowa chata, a Ti czym prędzej opuściła starą ziemiankę i przeniosła wszystko, co posiadała, ona i Nati, do ziemianki Sina, tej starej. Daa, przyglądająca się Nutowi, gdy podnosił z dziecinną łatwością czaszki słoni, rzekła kąśliwie, iż Nut pamiętając o Sinie zapomina o tym, że w ich chacie nie ma już wody w pęcherzach. Chociaż jednak język Daa był bardzo szybki, jej serce nie było takie złe, gdyż chętnie pomogła pokryć rogowy szkielet dachu nowej chaty Sina i Ra. Sin nie pozostał jej dłużny. Zaniósł do chaty Daa wiele kości do podsycania ogniska, ofiarował kobiecie Nuta kilka glinianych posążków zwierząt i bran­ solety z muszelek i kościanych płytek... Były to niezwykle cenne ozdoby, które Daa ukryła w najciemniejszym kącie chaty. Ledwie ukończyli łowy i owe prace w osadzie, jeszcze przed nadejściem Czasu Zimna musieli zatańczyć wojenny taniec, gdyż na ziemię ludu wielkiej jaskini wdarło się obce plemię, wygnane z krain renów śnieżycami i głodem, gdy gruba warstwa śniegu pokryła wszystkie pastwiska i tylko zwierz drapieżny nie głodował. Aza, choć zawsze śmiał się, gdy Matu nakładał swoje maski i tańczył wojenny taniec, teraz, jako czarownik, musiał czynić to samo... Z głową okrytą czaszką bizona, w farbowanych czerwoną ochrą skórach,

105

$

Ludzie i zwierzęta. Malowidło naskalne z Cogul koło Leridy, Hiszpania

pochylony do przodu, jakby rogami czaszki szukał przeciwnika, ruszył w taniec. Wszyscy łowcy gotowi nosić broń ruszyli za nim, każdy pomalowany czerwoną ochrą, która teraz miała wyrażać krew wrogów, co nadeszli bez darów i jak dzikie drapieżne koty chcą zawładnąć ludem Azy. Śpiewali i tań­ czyli aż do znużenia, do osłabnięcia, dopóty, dopóki nogi chciały ich nosić. Kiedy padali ze zmęczenia na ziemię, wtedy kobiety nosiły im odurzający napój, po którym wykrzykiwali groźne słowa pieśni przeciwko wrogom. Przenigdy — wołali — nie oddadzą obcym łowcom tak dobrej ziemi, jaką jest ziemia ludu wielkiej jaskini! Nie oddadzą swojej osady*. I tak się też stało. Nie oddali swojej ziemi, pastwisk, rzeki, strumieni i dróg do gór obcym łowcom. Wydali im wielką bitwę, wypuścili na nich wiele oszczepów, dzirytów i strzał z miotaczy i łuków, zakrwawili krzemienną broń ostrą, wszystkie groty, ale obcy łowcy musieli odejść. Aza i Sin poprowadzili lud wielkiej jaskini na znajome ścieżki. Weszli do osady. Kobiety opuściły chaty i ziemianki, stały w milczeniu, choć ich oczy błyszczały dumą i radością. Wszyscy łowcy-\/ojownicy obsiedli łąkę plemienia i długo milczeli, wyrażając w ten sposób swoją radość po ciężkich zmaganiach z obcymi ludźmi. Dopiero kiedy Aza wstał, wypłukał usta wodą i powiedział, że jego plemię zwyciężyło, wszyscy zaczęli opowiadać to, co przeżyli podczas bitwy, pokazy­ wali swoje rany i byli z nich dumni, a kobiety i dziewczęta podniosły radosny gwar. — Przeżyjemy spokojnie Czas Zimna! — krzyknął Aza, wysoko podnosząc czerwono malowaną włócznię. Odpowiedziała mu radosna wrzawa. Aza podszedł do Sina i coś mu rzekł. Sin skinął głową i poszedł do chaty, przed którą Ra, Ti i Daa oczekiwały swoich mężczyzn. Miały rozpuszczone włosy, natarte pachnącymi ziołami, każda trzymała w rękach
107

Kiedy Niebo podarowało Ziemi śnieg, kiedy spadło na ziemię ludu wielkiej jaskini tyle śniegu, że spod tej bieli wystawały tylko szczyty chat i dymy domowych ognisk, przyszedł rzeczywiście Czas Wielkiego Zimna. Było tak zimno, że krążące wokół osady wielkie koty, węszące mięso, często usypiały, aby się już nie obudzić, nie ryczeć na widok łowców. Inne zwierzęta także padały z zimna. Nikt nie zdzierał z nich skóry, nie tylko dlatego, że skór było w osadzie pod dostatkiem, lecz że nikt nie podjąłby się czyszczenia i wyprawiania ich w czasie, gdy zdawało się, że pochwycony w rękę kamień czy krzemienny sztylet przymarza do dłoni. Łowcy- krążyli co dzień wokół osady i wycinali mięso z padłych zwierząt, by — jak mówił Aza — nie trzeba było ruszać zapasów, resztę zostawiali głodnym lwom i ptactwu. Tego Czasu Zimna umarło wielu starych ludzi i wiele dzieci, mimo że Aza zadbał o to, aby wszystkie chaty i ziemianki były szczelne, aby był w nich dostatek futer i ogień, a przed chatami stosy kości do podsycania płomieni, aby było dosyć tłuszczu do lampek, gdy nocą szukają ich drżące z trwogi ręce ludzi. Zmarłych wynoszono z chat i kładziono poza osadą. Przyjdą drapieżne koty, wilki, lisy, oczyszczą szkielety i gdy przyjdzie Czas Ciepła, szkielety zostaną zagrzebane w ziemi, a szczątki największych łowców i najmądrzejszych starców pokryte kamiennymi płytami. W takim to właśnie złym czasie Daa urodziła Nutowi syna. Kiedy Matka Życia zesłała na nią pierwsze bóle, Daa wygnała Nuta z chaty. Niech przyprowadzi Ra i Ti i niech zostanie w chacie Sina przez cały dzień! Nut pognał do chaty Sina wydeptaną w głębokim śniegu ścieżką, wołając coś z daleka. Wpadł do chaty odrzuciwszy tak gwałtownie zasłony ze skór, że zaskoczony Sin chwycił oszczep, myśląc, że do chaty wdziera się głodny lew albo niedźwiedź, a Ra krzyknęła przeraźliwie i zasłoniła ciałem dzieci. — Daa... — mamrotał Nut wskazując niecierpliwie ręką ku swojej chacie — wygnała mnie! — Wygnała cię, Nut?! — Ona... Daa... ona chce urodzić dziecko — wykrztusił wreszcie Nut. — Ra i Ti mają być przy niej, jeśli ich nie przyprowadzę, język Daa będę słyszał nawet we śnie. Musisz tam iść, Ra. Ti też musi iść. — Wielki Nut boi się swojej kobiety! — powiedziała wreszcie Ra i roześmiała się. Sin rzucił oszczep. Nut odparł z wielką godnością, że Daa bałby się nawet Sin czy Aza. — Czy wiesz, że jej boją się nawet twoje dzikie psy? — zapytał, wskazując na warczące zwierzęta leżące pod skórami. — Wszyscy się boją nie tylko języka Daa, ale i jej oczu. O n a ma dziwne oczy. — To prawda — przyznał Sin. — Żaden mężczyzna nie może w nie długo patrzeć. — Kobiety mogą — stwierdziła Ra, nakładając na głowę futrzany kaptur i biorąc w rękawicę jeden z oszczepów Sina. — Nie wiem — rzekł Nut. — Daa ma największe oczy, jakie widziałem. 108

Teraz Ra musiała powiedzieć, że Nut mówi prawdę. — Po co bierzesz oszczep? — zapytał Nut. — Boję się wilków — odparła Ra. — Ha, a one boją się moich pięści! Czy wiecie — wypiął pierś pod futrem — czy wiecie, że zabijam wilki jednym uderzeniem pięści?! — Jesteś przecież Najsilniejszym Mężczyzną — rzekł Sin. — T o prawda — westchnął Nut. — Lecz nie przy Daa, Sin, nie przy Daa... Ra wybiegła już z chaty, odchylając skóry. Wiatr i śnieg wdarły się do wnętrza, zatańczyły z płomieniem ogniska, owiały Sina i Nuta zimnem tak mocnym, że nawet psy R a przestały warczeć i ukryły się pod skórami. Sin i Nut przysunęli się do ognia. Sin zdjął z gorących kamieni skórzany worek z wywarem, zrobionym przez Ra z mięsa suszonych ryb, worek leżał tylko przez chwilę na kamieniach, lecz wywar był już bardzo gorący. Sin wszedł za zasłonę z niedźwiedzich skór, przyniósł stamtąd szczyptę słonego proszku i wsypał ją do wywaru. Pili w milczeniu gorący napój, dający ich ciałom ciepło i siłę. Nut sięgnął po skóry, pod którymi leżały psy. Zwierzęta rzuciły się na niego, ale Nut, który istotnie Umiał zabijać pięścią wilki, kilkoma ruchami długiej ręki uspokoił je tak, że zaczęły kwilić. Podzielił skóry, część dał Sinowi, owinęli się nimi szczelnie. Kiedy zaczął odchodzić dzień, przyszedł Nati, przysłany przez Ti. — Daa pozwala ci wrócić, Nut. R a mówi, że Daa urodziła bardzo silnego syna Nutowi. To bardzo dobrze, mówi Ra, bo gdyby dziecko było słabe, Czas Zimna zabrałby je. — Co jeszcze mówi Ra? — wykrztusił uradowany Nut. — Mówi, że dziecko nie umrze, bo piersi Daa pełne są słodkiego mleka. Gdyby było inaczej — zaśmiał się Nati — musiałbyś, Nut, szukać brzemiennej klaczy, przyprowadzić ją do osady, spętać i czekać, aż urodzi źrebię i zacznie dawać mleko. Lecz, powiedz, Sin, czy widziałeś kiedyś brzemienną klacz w Czasie Zimna? — Nigdy — odparł Sin z powagą. — Masz szczęście, Nut, że nie potrzebujesz szukać tego, czego nie mógłbyś znaleźć — pokpiwał Nati. — Gdyż inaczej Daa wypędziłaby cię z chaty. — To pewne — zgodził się po namyśle Nut. — A wtedy zamieniłbym się z zimna w kamień, z którego Sin wyrzeźbiłby brzemienną klacz, by zadziwić Natiego. Mężczyźni zaczęli z siebie pokpiwać, śmiać się wreszcie głośno, że oto Nut ma tyle szczęścia. Czas Zimna nie odchodził. Niebo sypało gęstym śniegiem w dzień i w nocy, wicher nanosił zaspy i codziennie młodzi łowcy, w których żyłach najżwawiej krąży krew, musieli na nowo wydeptywać ścieżki od chaty do chaty, od ziemianki do ziemianki. Wyczerpały się zapasy mięsa i suszonych ryb, nie brakło tylko wody, albowiem topiono przy ogniskach śnieg upchany w 109

skórzanych workach, pęcherzach i drewnianych dłubankach. Lud Azy wyczerpał również cały zapas zwierzęcych kości, potrzebnych do podtrzy­ mywania ognisk.Trzeba było opuścić chaty i szukać zwierzyny w głębokich śniegach wokół osady. Aza wyznaczył na te łowy tylko najmłodszych i naj­ silniejszych łowców, mających najlepszą broń i twarde serca, bowiem teraz, gdy zimno nie odchodziło, ludzie musieli walczyć o biegające mięso czy o padlinę z wałęsającymi się w pobliżu lwami i wilkami, które rykiem i wyciem często napełniały powietrze. Tego czasu w osadzie wymawiano najgłośniej imiona Sina, Natiego i Nuta, gdyż strzały Natiego nigdy nie chybiały, oszczep Sina zawsze zabijał, a siła Nuta poradziła sobie jednego razu z trzema rozjuszonymi wilkami i młodym lwem. Była to, opowiadał potem Sin, najwspanialsza walka nad padliną jelenia. Jeleń był olbrzymi i miał wiele, wiele mięsa. Nut nie chciał oddać go drapieżcom, a te — Nutowi. I wtedy to wielki Nut zdecydował się na walkę z nimi, walkę o mięso, czyli o życie dla wielu ludzi. Zwyciężył, wrócił poraniony do osady, aby przywołać łowców. Jest mięso. Wielki jeleń, trzy wilki, choć bardzo wychudzone, i lew. Sin i Nati już tam są i wycinają mięso, ale teraz każde mięso wabi inne drapieżne zwierzęta, więc łowcy muszą się spieszyć, gdyż Sin i Nati mogą się znaleźć w niebezpieczeństwie... Nut pójdzie najpierw do Azy, który obwiąże jego rany. Daa przyszła potem do chaty Sina i prosiła, by Sin opowiedział jej, jak walczył Nut. Sin nigdy dotąd nie słyszał, aby Daa mówiła tak miłym i łagodnym głosem. Nawet Ra była zdziwiona. Sin i Nati musieli wiele razy powtarzać Daa opowieść o wielkiej walce mężnego Nuta, zanim zaspokoili jej ciekawość. - •- I zdaje się — mówił potem Sin do Ra — zdaje się, że od tego czasu, gdy Nut zabił trzy wilki i lwa, walcząc o mięso jelenia, Daa nie wyrzuca go z chaty i jest dla niego dobra. Kiedy stopniały śniegi, a zimno odeszło do krainy renów, w serca ludzi wstąpiła radość. Aza natychmiast zarządził wielkie łowy na konie i bizony, gdyż te zwierzęta zawsze potrafiły dokopywać się kopytami i pyskami do ukrytej pod śniegiem strawy i po każdym Czasie Zimna ich właśnie najwięcej zostawało przy życiu. Potem Nati przyniósł wieść, że Najstarsza Matka plemienia żyje jeszcze w swojej jaskini. Nati ubił dla niej zeszłego lata dziesięć kozłów i dwie łanie, oprawił ubite zwierzęta i zostawił kobiecie tyle mięsa, że teraz, gdy do niej przyszedł, mogła go nakarmić głodnego po długiej drodze. Prawie cały zapas mięsa stara kobieta zasuszyła, jakby nie potrze­ bowała jeść. To niezwykłe zdarzenie lud wielkiej jaskini przyjął jako zapowiedź dobrego czasu i bardzo obfitych łowów. Wiadomość przyniesiona przez Natiego była tak dobra, że nawet Aza czarownik nie potrafił ukryć zdumienia i radości. Nałożył na głowę czaszkę kozła z zawiniętymi do tyłu rogami, po czym odtańczył wokół chaty Natiego taniec radości. Wesoły Nati

110

zasłużył sobie na nagrodę, wyróżniającą go przed całym plemieniem, toteż Aza prosił, aby Sin uczynił przed chatą Natiego i Ti coś niezwykłego, coś bardzo niezwykłego... Sin długo myślał o tym, jak wyróżnić Natiego, gdyż i dla niego to, że Najstarsza Matka plemienia przeżyła zimę, było niezwykłym wydarzeniem. Sin zachodził czasem do jaskini tej kobiety, kiedy wyruszał z Nutem i Natim na dalekie wyprawy łowieckie, a Najstarsza Matka lubiła z nim rozmawiać. Powiedziała kiedyś Sinowi, że nie powinien nigdy zapomnieć swojego pierwszego snu o bizonie, który odwiedza go nocą. Sin musi go kiedyś namalować. Najstarsza Matka będzie o to prosiła Matkę Życia. „Czy — pytała — czy Sin chce namalować niezwykłego bizona po to^ aby go zabić?" Sin kręci! przecząco głową. Miało to oznaczać, że malarstwo obrzędowe nie ciekawi go, nie chce zaklinać zwierzęcia, nie chce zabijać. Chce je, opo­ wiedzieć i chce opowiedzieć swój podziw dla bizona, tak aby inni łowcy rozumieli go. „To dobra myśl" — zgodziła się z nim Najstarsza Matka. Uradowany Sin podarował jej wisior, na którym jego rylec wyrysował głowę bizona, wspaniały łeb z potężnymi rogami. Najstarsza Kobieta powiesiła wisior polerowany miękką skórą rena, piękny wisior z kości słoniowej powiesiła na szyi. Widać było, że jest wdzięczna młodemu łowcy, który tak szanuje jej starość. „Wszyscy — mówiła — szanują starość kobiet, ale Sin czyni to najlepiej!"... Sin, myśląc o tym wszystkim, łączył te myśli z prośbą Azy. Wkrótce łowcy mogli obejrzeć pracę Sina. Na trawie przed ziemianką Natiego Sin ułożył niegrubą warstwę gliny, a z barwnych kamieni ułożył na tej glinie mozaikę przedstawiającą głowę konia. Był to, zdaniem Azy cza­ rownika, wszystkich kobiet i wszystkich łowców, dobry wybór, ponieważ łowy na stada koni zakończyły się bardzo pomyślnie, zwierzęta były wprawdzie .wychudzone, lecz każdy zabity koń to mięso i skóry. A poza tym mozaikowy koń Sina był tak dobrze zrobiony, że nawet ci łowcy, którzy w swoich pochodach zbliżali się do wielkiej wody i przynosili mięso przedziwnych ryb, więc tedy ludzie, którzy wiele dobrych dziel ludzkich widzieli, kiwali głowami nad mozaikowym koniem Sina i mówili, cmokając, że to jest bardzo dobra praca, a Aza powinien pozwolić, aby Sin nosił pokrytą znakami i rysunkami „buławę", taką samą, jaką nosi Aza. Aza chętnie się na to zgodził, gdyż nie było w jego sercu ani zawiści, ani złości Matu, zasypanego ongiś w wielkiej jaskini. Mozaikowego konia Sina Aza posypał w obecności ludu czerwoną ochrą, aby Natiemu szczęściło się i w łowach, i w życiu, aby Matka Życia długo nie gasiła jego oddechu. Sin wykonał swoją buławę ze słoniowego kła. Radowało go uznanie ludu, który kiedyś był dla Sina po prostu obcym plemieniem. Ra także nosila wyżej głowę, odkąd plemię dało Sinowi zgodę na noszenie buławy, nawet najstarsi łowcy nie sprzeciwili się temu. Jeśli zaś chodzi o Natiego, to podziękował on Sinowi w inny sposób. Prosił, aby Aza zaniósł do chaty Sina bryłkę czerwonej ochry z wbitą w nią kością 111

"Malowidło perspektywiczne. Calapata, Hiszpania

kończyny rena. Niech Aza położy tę bryłkę przy ognisku Sina i powie: „Oby szczęściło ci się w łowach na reny". Gdyż rogi renów i ich skóra są zawsze poszukiwane. Nati chodził w sławie wielkiego łowcy, który widzi to, co ma nadejść, albowiem kiedy zazieleniły się pastwiska, lud wielkiej jaskini posłyszał pewnej nocy głośny, nieustający chrzęst. Był to stukot blaszek kostnych u kończyn renów. — Reny przybyły — krzyczał Aza, półnagi, wybiegłszy ze swojej chaty. Gdy zapłonęły pierwsze łuczywa przyniesione przez łowców, narysował na ziemi palcem rena, przywołał Natiego, wziął jego włócznię i wbił ją w ziemię w tym miejscu, gdzie narysowany ren nosi swoje silne serce. Łowy renów trwały długo i zakończyły się dostatkiem wszystkich łowców. Wszyscy teraz mieli mięso, wszystkie jamy i pęcherze, i worki ze skór pełne były mięsa i nikt nie chciał trudzić się nowymi łowami, toteż łowcy zajmowali się obrabianiem krzemienia i kości na narzędzia i broń, bo tych dwóch rzeczy zawsze było mało rosnącemu ludowi. A Sin mógł znowu wejść w swój mroczny świat wielkiej jaskini, gdzie światło lampek kamiennych wydobywało z czerni malowidła i barwy ciągnące oczy Sina i Azy. Wielka jaskinia — opowiadał Sinowi czarownik — jest od dawna pokrywana malowidłami. Nikt nie umie powiedzieć, kiedy wszedł do niej pierwszy człowiek i użył czerwonej ochry oraz czerni. Nawet Najstarsza Matka nie wie. Nikt — kręcił głową Aza. Sin bacznie przyglądający się malowidłom i znakom zauważył, że nie były one tak stare, jak malowidła jaskini Dewy i tamte znaki. Jego czujne oczy spostrzegły coś, na co nie zwrócił uwagi nawet mądry Aza. Na „początek" i „koniec" pracy malarzy. Nie umiał wypowiedzieć swoich myśli (albo też ja nie umiem wyobrazić sobie, jak mógłby opowiadać Azie to, o czym myśli; wspominam o tym, bo nie chcę fałszywie ubarwiać mojej opowieści), cho­ dziło mu jednak o to, co dostrzegł w wielu jaskiniach czasu swojej wędrów­ ki, że istnieją malowidła stare i młode. Te najstarsze są proste jak mowa dziecka. — Przyjrzyj się dziecku, Aza, patrz na niego długo i słuchaj, co mówi, gdy z dziecka staje się chłopcem, młodzieńcem, mężczyzną, starcem wreszcie. Tak samo musi być z malowidłami... Widziałeś mój ostatni rysunek na rogu rena? Narysowałem stado renów, jedno zwierzę za drugim, lecz trochę wysunięte do przodu, wszystkie z lasem długich rogów, idą bez zamieszania, jeden przy drugim albo jeden za drugim... To samo widzę w jaskiniach, Aza. Rysunki i malowidła zmieniają się w nich, jak człowiek, który najpierw jest dzieckiem, potem dojrzewa, a gdy ziemia przeminie wiele razy, staje się łowcą. Albo inaczej, Aza. Jako dziecko, nie umiem nic robić, potem widzę, że moje ręce stają się coraz zręczniejsze, a pewnego dnia rzucą włócznię, która uderzy prosto w cel. J a , Aza, mówię wciąż o malowidłach. Ludzie przychodzili tu, zostawiali malowidła i odchodzili. Umierali albo ginęli w pochodach za zwierzyną. Kobiety rodziły dzieci, rosły nowe plemiona o dłoniach już i ł — Bizon z jaskini Dewy

113

zręczniejszych, a ziemia wciąż przemijała. Przemijali ludzie i zmieniały się malowidła. Najpierw "były takie, jakie potrafi rysować każde dziecko na piasku, wodząc palcem. Teraz są takie, jakie my potrafimy robić. Patrzę bacznie na twoją jaskinię, Aza... Już chciałem tu pozostać, tu malować mojego bizona. Teraz widzę, że muszę wrócić do jaskini Dewy. — Dlaczego, Sin? — W'jaskini Dewy są malowidła tak stare, jak najstarszy człowiek, któremu nie warto liczyć zmarszczek, by wiedzeć, że jest stary. Kiedy przypominam je sobie, zdaje mi się, jakby ten człowiek był nieporadnym dzieckiem. Mówiłeś o starcu, Sin! — Tak. Żył dawno, dawno, ale kiedy malował, konie były podobne do rysunków dziecka. Tak, jego konie były śmieszne i nieporadne. Ale, dziwne, Dewa pokazywał mi tam rzeźby i malowidła, które, powiadał, robili pewnie ci sami ludzie.Tego jeszcze nie mogę pojąć. Czy my popełniamy błędy dzieci, malując albo rzeźbiąc, Aza? — Są tajemnice, których nikt nie pojmie, Sin. Widziałem jaskinie, w których malarz zostawił piękne malowidła i nigdy już tam nie wrócił. Moje oczy pilnie wpatrywały się w skałę i w ziemię, szukając śladów stóp, rąk, lampek, niczego nie widziały. — I ja widziałem takie jaskinie. A czy widziałeś płytki z wizerunkami zwierząt, z których można się bardzo śmiać? Dewa mówił mi, że rysunki na tych płytkach zrobiono, gdy jeszcze nie było malarzy, ale wszyscy ludzie byli jakoby dzieci. Czy to możliwe, Aza? — Chyba tak. Słyszałem o istnieniu takich płytek. Ci, co uczyli mnie mojej pracy w jaskini, widzieli takie płytki u czarownika Matu, lecz Matu ukrył je w ziemi i nikt nie wie, gdzie tych płytek szukać. Mówił, że gdybym je posiadł, pojąłbym całą mądrość malowania i rzeźbienia. Ale Matu chyby nie wiedział, co mówi. — Był czarownikiem, może miał sny o starych płytkach? — J a także jestem czarownikiem, a nie mam takich snów! — roześmiał się Aza. — Matu chciał chyba powiedzieć, że patrząc na stare płytki, wiedział­ bym więcej o tym, co było dawno. — Chyba dobrze mówisz. Każdy czarownik strzeże swej mądrości jak matka swoich małych dzieci. — Ale my dwaj nie mamy względem siebie fałszu w sercach! — Bo ty, Aza, naprawdę jesteś nie czarownikiem, lecz malarzem! — Mówisz dobrze. Nie jestem czarownikiem , gdyż nie wiem nic o tym, co było, i o tym, co będzie. Lecz czy jestem malarzem, gdy wiem tak mało? Dlaczego malujemy najwięcej bizonów, turów, kobiet, potem koni, wynajdu­ jąc najlepsze miejsca naszych jaskiń. Dlaczego koty, kobiety i nosorożce umieszczamy razem'w najgłębszych i trudno dostępnych korytarzach? — Tego nie wiem •— przyznał Sin. — Wiem za to, że rany, które malujemy na życzenie czarowników, wcale nie są ranami, tylko znakami oznaczającymi 114

samicę zwierzęcia. W taki sposób my, malarze, odróżniamy samice i samce zwierząt, jeśli nic chcemy tego robić w malowidle. Wiemy więcej od czarowników wtedy, gdy jesteśmy i malarzami, i czarownikami. Gdy maluje­ my opiekunów świętych" jaskiń z twarzą ptaka, rogami rena i ciałem konia, z łapami niedźwiedzia lub ludzkimi stopami, gdy malowidła męskie i żeńskie ukrywamy w najdalszych grotach, jakbyśmy chcieli chronić mężczyznę i kobietę przed zaginięciem. Dlaczego jednak do wielkiej jaskini przychodzi tylu łowców*, do innych zaś — nikt? Tu każdy mężczyzna i każda kobieta zostawiają w najdalszej części jaskini swoje ofiary, pod postacią zadrapań i rysunków, aby Matka Życia wiedziała, że oni tu byli. Dlaczego pochód łowców niesie ze sobą prócz wszystkiego, co potrzebne na łowach, w namiocie i w bitwie z obcymi ludźmi, dlaczego niesie z takączcią figurki kobiety i męż­ czyzny albo wizerunki kobiet, mężczyzn czy zwierząt rysowanych na kości? Wokół tych figurek i wizerunków kupi się pochód łowców po bitwie i po łowach, kładzie je w największym namiocie, czci, a omija jaskinie pięknych malowideł? Może pochód łowców nie wie, czy ci, co ubarwiali ściany tych jaskiń, polowali na té same zwierzęta, nienawidzili tych samych zwierząt, bardziej czcili wolę męża niż wolę kobiety? Wielu spraw nie pojmuję, ale namaluję mojego bizona i wiem, dlaczego to zrobię, Aza... — Czemu, powiedz! — Bo to jest piękne zwierzę. I wtedy, gdy odpoczywa, gdy żuje trawę, i wtedy, gdy, ranione, szaleje w złości i gdy biegnie spokojnie. Gdy widzę biegnącego bizona, czuję, że moja ręka mogłaby odmalować każdy drgający mięsień jego cielska! — Możliwe, że ci się to uda. Jesteś wielkim łowcą i wielkim malarzem — rzeki przyjaźnie Aza. — Chciałbym, żebyś poszedł ze mną do jaskini Dewy i ujrzał to, co zrobię. — Nie mogę, choć jestem twoim przyjacielem. Mój ojciec czuwał nad wielką jaskinią, potem, pogrzebawszy go, ja, znający sztukę zdobywania barw i posługiwania się pędzelkami, podjąłem czuwanie... Po mnie przyjdą tu moi synowie. Szkoda, że nie wiem, co stanie się potem... — Więc wrócę sam do jaskini Dewy. Twój lud przyjął mnie dobrze, ale odejdę stąd właściwego dnia. J a też chcę czuwać nad moją jaskinią. I nie będę malował tego, czego żądają czarownicy, lecz to, co porusza moje serce. Tak się stanie, Aza. — Rozumiem cię, Sih. — Wiesz — rzekł Sin w zamyśleniu. — Mój bizon przychodzi do mnie w każdym prawie śnie. — Jesteś więc bliski swojej pracy, Sin. — Oby tak było. * Sztuka jaskiń, zorganizowana w logiczne kompozycje malowideł i znaków, posiadała subtelną, nie znanej nam treści symbolikę będącą produktem ludzi inteligentnych, potrafiących już tworzyć jakieś systemy pojęć, które dzisiaj budzą najprzeróżniejsze domysły. Tajemnica zestawów znaków i tematów malarskich tworzących te systemy myślenia zostanie na zawsze w mroku jaskiń.'

/

Rozdział drugi Pierwsze wieści o łowcach mieszkających bliżej Słońca nie były zbyt niepo­ kojące. W osadzie ludu wielkiej jaskini nazwano tak tych ludzi, ponieważ nadchodzili niewielkimi, rodowymi grupkami i osiedlali się gdzieś w górze rzeki; nadchodzili z tej strony, z której podnosi się Słońce, więc chyba kiedyś mieli osady bliższe miejscu, gdzie Słońce odpoczywa, kiedy nadchodzi Matka Noc. I nie dowiedziano by się o nich tak szybko w dolinie rzeki, gdyby nie to, że Aza zmuszony był wygnać ze swojej ziemi młodego łowcę, który popełnił zły czyn, kradnąc z jaskini Najstarszej Matki plemienia mięso i futra. Człowiek wygnany z ziemi plemienia musi zginąć, gdy jest zupełnie sam. Matka Życia zsyła na niego wszelkie zło: głód, lwy i wilki, zimno i lęk, nieustający lęk przed nadchodzącą ciemnością. Ludzie żyjący w osadzie także bali się ciemności, ále przecież żyli w gromadzie, ,więc mogli spać spokojniej niż samotny myśliwy, zdany tylko na własne siły. Wysłany za wygnanym łowcą Nut — i paru innych mężczyzn — miał iść za nim tak daleko, aż zły człowiek stanie na ziemi, na której lud Azy nie szuka pożywienia. Nut i jego towarzysze, sami silni mężczyźni, wrócili do osady, gdy Słońce osuwało się z nieba dziesiąty raz od ich wyjścia. Nut powiedział wtedy Azie, że wygnany łowca nie zginie, bo znalazł przyjaciół wśród obcych. Ci ludzie przyszli z tak daleka, że nikt nie chciał wierzyć, aby to było możliwe. Przyszli z „ziemi najdalszej", gdzie nigdy nie jest ciepło i ciągle wieją zimne wiatry, mieszkają stada renów, słoni włochatych o olbrzymich kłach i wielkich nosorożców, a wilki zawsze wyją nocą wokół ziemianek i szałasów. Ziemia przeminęła trzy razy, a może więcej, gdy obcy opuścili swe chaty. Wielu umarło podczas pochodów, lecz ci, co pozostali, gotowi są iść znowu przed siebie. Nie wierzą, że przy rzece plemienia Azy jest wiele ciepłych dni, dlatego nie zdejmują swoich futer, ciągle palą ogniska i pocą się. Nie wchodzą do rzeki płynącej przez dolinę, bowiem — mówią — ich rzeki niosą wodę zimniejszą od lodu. Wygnany z plemienia Azy łowca już im mówił, że teraz nie zginą ani z zimna, ani z 116

głodu, gdyż w pobliżu są pastwiska wielkich stad. Każdy łowca może mieć tyle mięsa, ile zechce. Jeśli potrafi używać łuku, pałki i oszczepu. — Oni tu przyjdą. Przyprowadzi ich wygnaniec, syn Matu — zakończył swoją opowieść Nut w ciszy, gdyż wszyscy, kobiety i mężczyźni, słuchali go bardzo uważnie. — Oni tu przyjdą z synem Matu. — Po co? — zdziwił się Aza. — Nie wiem. Może wabi ich obfitość mięsa. Dziwili się stadom zwierząt, mówili, że nigdy nie widzieli tyle wielkich i tłustych ryb w rzece, w żadnej rzece. Może zaś wabi ich syn Matu, który nienawidzi ciebie i Sina. Kiedy podszedłem do niego po skończeniu pochodu i powiedziałem, że gdy wróci, zostanie zabity, rzucił we mnie oszczepem — Nut roześmiał się, ale zaraz spoważniał. — Wrzeszczał, że Aza i Sin zabili Matu i że on przyprowadzi obcych łowców, którzy mają wielkiego czarownika i zawsze zwyciężają ludzi i zwierzęta. — Matu leży pod zawalonym stropem korytarza w wielkiej jaskini. Zginął, bo tak chciała Matka Życia. Ani ja, ani Sin nie tknęliśmy go ręką. — Syn Matu w to nie wierzy i chce się zemścić. Obiecuje obcym, że lud, który osiądzie w pobliżu wielkiej jaskini, blisko świętego miejsca, zawsze będzie miał wielkie łowy.

Zapomniano o tej sprawie podczas łowów na jelenie; ich mięso było lepsze od mięsa ptaków i ryb, więc gdy szybkonogi Nati przybiegł z wieścią, że wielkie stado przybliża się do rzeki, by ją przepłynąć i iść w stronę bujnych pastwisk drugiego brzegu, Aza postawił na nogi wszystkich łowców. Młodzi chłopcy o szybkich nogach pobiegli do wszystkich osad leżących na ziemi ludu wielkiej jaskini, aby wezwać ich na wspólne łowy. Każdy z chłopców trzymał mocno w garści kościaną tabliczkę, na której ręce ludzi umiejących poruszać rylcem z krzemienia utrwaliły rysunek jeleni przepływających rzekę. Będą wielkie łowy, żadne zwierzę nie może stanąć na drugim brzegu rzeki! W osadzie Azy zapanowało niebywałe poruszenie, z chat i ziemianek wyciągano broń, więc dziryty i oszczepy z krzemiennymi i kościanymi ostrzami, łuki i pęki strzał, pałki, długie krzemienne noże, sznury plecione z roślinnych włókien, które szybko wiązano w proste, lecz niezawodne sieci. Każdy łowca miał u boku zwój rzemienny z pętlą. Gdy Słońce podniosło się wysoko, wszyscy zebrani przez Azę łowcy wiedzieli już, co mają robić. Część z nich przeprawiła się na „brzeg jeleni", część ukryła się wśród drzew drugiego brzegu, pozostali zaś, którzy mogliTfjyli pomieścić się na kłodach, oczeki­ wali... Jelenie znajdowały się jeszcze dosyć daleko od wody, wielkie stado szło znużone. Aza i inni wojownicy mogli na swoim brzegu odtańczyć taniec łowców jeleni, nałożywszy na głowy rogi zdobyte w wielu poprzednich łowach. Tańczyli, cichym śpiewem przywabiając zwierzęta, opowiadali swoim śpie117

wem, że ludzie i zwierzęta żyją pod jednym niebem, lecz ludzie potrafią walczyć nawet z lwem i tygrysem, i nawet z wielkim słoniem, a uciekają tylko wtedy, kiedy posłyszą tętent rozjuszonego nosorożca, lecz i to zwierzę przywabiają z zasadzki i zabijają, choć rzadko im się to udaje. Niech więc jelenie przyjdą szybko, by ludzie mogli je pokonać, zedrzeć z nich skóry i zjeść ich mięso. Gdyż ludzie są silniejsi od jeleni, gdy mają w rękach swoją broń. Cichy krzyk ptaka dolatujący z drugiego brzegu rzeki oznajmił Azie, że stado jest już bardzo blisko. Śpiew-pomruk ucichł nagle, ludzie przypadli do ziemi, ukryli się za drzewami i w zaroślach. Aza posłał Sina do łowców czuwających przy kłodach. Niech będą,gotowi! Serca ludzi zabiły mocno, g d y ogromne stado, tak wielkie, że nikt nie pamiętał większego, wyłoniło się z lasu i biegło ku wodzie, gonione wrzawą łowców, wysłanych przez Azę na drugi brzeg rzeki. Zaniepokojone zwierzęta staczały się w wodę, krzyk samców mieszał się z wołaniem łań i jelonków, z ludzkimi okrzykami. Prowadzący stado stary samiec o mocnych rogach odwracał łeb i przywoływał rykiem zwierzęta płynące dalej, znoszone przez wodę i te, które jeszcze wahały się na brzegu. Wielkie stado przebyło już połowę rzeki. Wtedy Aza puścił kłody niosące zbrojnych łowców. Woda zabarwiła się krwawo, gdy łowcy podpłynęli szybko do zwierząt i zaczęli je zabijać dzirytami, oszczepami i za pomocą długich strzał nakładanych na giętkie łuki. Inni zarzucali tonącym zwierzętom skórzane pętle. Przerażone jelonki chwytano za łebki i wciągano na kłody, zabijając nożami. Prowa­ dzącego stado samca osaczyło sześć kłód. Mocne zwierzę obaliło dwie, a znajdujący się na nich myśliwi utonęli. W zamieszaniu, gdy kłody znalazły się pośrodku płynącego stada, nikt nie zwrócił na to uwagi. Samcowi zarzucono na rogi sieć, oplatano mu łeb rzemieniami, ściśnięto boki włóczniami i wtedy Nut zabił go uderzeniem oszczepu. Zwierzęta, które zdołały dopłynąć do drugiego brz,egu, zdychały pod "ciosami oszczepów ciskanych przez zaczajonych tam ludzi, upadały pod ulewą długich strzał i dzirytów. — Czy potrzeba nam tyle mięsa? — pytał Sin, patrząc na rzeź staaa. — Myślę o tym, co mówił Nut. O obcych łowcach. Nie wiem, kiedy odbędziemy w spokoju następne łowy. Wszystkie zwierzęta muszą paść. — Ten stary samiec był niezwykły. — Chciałbyś go pewnie namalować... — Może — mruknął Sin i odwrócił się. Nie chciał patrzeć na mordowane zwierzęta, które niedawno były jeszcze pięknym stadem, a teraz przemienia się w górę mięsa. Co chwila dopływały do brzegu kłody, wyciągano z wody łupy. Przewodnika stada rzucono pod stopy Azy. Czarownik odrąbał zwierzęciu rogi, przywiązał jé rzemykami do głowy i stanąwszy w kręgu łowców, wysoko podniósł włócznię. 118

Łowy były skończone. Wielkie stado przestało istnieć. — Wszystkie zwierzęta zabite, Aza! — krzyknął Nut. — T o dobrze — powiedział Aza patrząc na Sina. — Plemię musi mieć mięso, gdyż moje oczy widzą złą przyszłość. Tej nocy Sin wypalił bardzo dużo tłuszczu wtopionego w kamienną wyżłobinę lampki. Wybrał bowiem dwie płytki starannie już wygładzone i wyrył na nich dwa ryty. Na pierwszej płytce, kamiennej, podziwiany przez Sina jeleń, któremu Aza odrąbał rogi, pożywiał się spokojnie. Sin uwiecznił go w ruchu niedbale przenoszonych nóg. W całym rycie było tyle spokoju, że Ra, która przebudziła się, wstała z posłania ze skór i zajrzała Sinowi przez ramię, powiedziała: „On wie, że w pobliżu nie ma łowców!" Usiadła obok Sina i przyglądała się jego pracy. Ryt na drugiej płytce, kościanej, która lepiej poddawała się rylcowi, przedstawiał samca jelenia płynącego przez rzekę', tak jak zapamiętały go oczy Sina, gdy przyglądał się przeprawie jeleni na drugi brzeg, ku bujnym pastwiskom i leśnym, cichym łąkom. Zwierzę" odwraca łeb, któremu ciążą wielkie rogi, otwarty pysk nawołuje do pośpiechu płynące obok i za nim zwierzęta. Pod nogami płynących jeleni kręcą się ryby. Sin położył obie płytki przed sobą i długo im się przyglądał. Ra była zachwycona jego pracą, więc dał jej to, co zrobił. Ra włożyła obie płytki z rytami do skórzanego woreczka, związała go mocno i ukryła w jamce wyścielonej plecionką, gdzie przechowywała przedmioty, które bardzo lubiła. Nie wróciła na swoje posłanie przy dzieciach. Położyła się na legowisku Sina, mówiąc cicho, że tej nocy nie pozwoli, by Sin oglądał znowu w swoich snach to, co chce malować. O świcie Ra poszła po wodę, zawiesiwszy na ramionach kilka pęcherzy. Sina obudził stukot kamieni. Wstał, narzucił na ramiona wilczy płaszcz i wyszedł z chaty. Nad osadą podnosiły się już dymy ognisk. Obok starej ziemianki Sina siedzieli Nati i Nut. Właśnie kończyli osadzanie krzemiennych ostrzy w uchwytach siekier, obwiązując je rzemieniami. Między stopami Natiego i Nuta leżały odłupane wióry, wyostrzone krzemienne i kościane ostrza, groty strzał i dzirytów. Przed innymi chatami trwała ta sama praca. Sin pozdrawiał wszystkich imieniem Matki Życia. Pytał, czemu tylu łowców obrabia broń. Wszyscy odpowiadali, że taka jest wola czarownika Azy, który miał tej nocy bardzo złe sny. Sin zajrzał do chaty Azy. Była pusta. — Dokąd poszedł Aza? — spytał, wróciwszy do Natiego i Nuta. — W rzece jest mnóstwo łososi. Aza zebrał wszystkich młodych łowców, umiejących rzucać kościane harpuny. Aza chce mieć dużo mięsa — odparł Nut. — Wszak były wielkie łowy i zabiliśmy tyle jeleni, ilu jeszcze nie zabiło żadne plemię. — Aza mówi: to mało! — pokiwał głową Nati. — Mało? Czas Zimna jest za nami. Któż zje tyle mięsa? • 119

Jelenic płynące przez rzekę. Jaskinia Lorthet, Francja

— Wystarczy jeden Nut! — zachichotał Nati. Nut pchnął go dobrotliwie łokciem. Sin. wszedł do chaty, zjadł trochę suszonej ryby, trochę pieczonego wczoraj mięsa łani i miodu, popił wodą z pęcherza wiszącego na ścianie. Wziął swój worek z rylcami i pędzelkami, drugi z grudkami barwiącymi i jeden pęcherz z wodą oraz trochę bardzo wysuszonego przy ogniu mchu. Poszedł w kierunku wielkiej jaskini. W jaskini byków skrzesał ognia, zapalił suchy mech, a od mchu tlejącego roślinne włókno wtopione w tłuszcz jednej z kamiennych lampek, leżących pod ścianą. Przyświecając sobie, wsunął się w wąski i niski korytarz, pokryty czarnymi i czerwonymi malowidłami, łączący jaskinię byków z jaskinią rytów. Wypełniały ją fryzy ulubionych zwierząt łownych plemienia, grupy turów, koni, jeleni, koziorożców i antylop. Sin zawsze podziwiał te malowane ryty, ale teraz myślał tylko o tym, co sam musi tu jeszcze zrobić, opowiedzieć rylcem i pędzelkami. Roztarł na lekko wyżłobionej kamiennej płycie bryłki potrzebne do malowania i zwęglone kawałki drewna, za pomocą których często szkicował. Na stropie jaskini rytów, między brązowymi i czerwonymi jeleniami, w pobliżu jelenia czarnego Sin namalował pewnymi ruchami ręki swojego jelenia. Tego, którego widział podczas łowów na rzece, tego, któremu Aza odrąbał rogi. Pewnie i szybko nakreślił tułów i łeb, bacznie zwracając uwagę na rogi, szerokie, prosto wzniesione nad łbem, rogi, jakich Sin dotąd nie widział. Nie wiedział, czy jeszcze świeci Słońce, czy już nadeszła Matka Noc, czy zakończył się dzień i czy Aza wrócił z mięsem łososi w sieciach. Nie wiedział, czy Aza tańczy przed stosem łososi taniec radości, odziany w strój z długich traw, nie słyszał śpiewów ani rozdrażnionych czymś kobiecych głosów, nie słyszał nawet przeraźliwego krzyku, który rozległ się w pobliżu wejścia do wielkiej jaskini. Skupiony, szybko kończył swoje malowidło na stropie jaskini rytów, stojąc na małej drabince powiązanej z brzozowych gałęzi jeszcze przez Azę. W bocznym korytarzu znajdowało się wiele ruszto­ wań z gałęzi, używanych przez malarzy, Sin często je stamtąd zabierał, oglądając dzieła wielkiej jaskini. Rogi wielkiego jelenia, całe zwierzę zostało doskonale utrwalone. Sin napił się wody z pęcherza, pęcherz uwiesił u pasa, zebrał rylce i pędzelki do worka, wziął lampkę i kamienną „paletę", wszedł do drugiego korytarza. Ilekroć się tam znalazł, zawsze stawał przed dwoma końmi. Były to doprawdy niezwykłe zwierzęta — Aza nie wiedział, kto je malował, być może jego ojciec — jedno z nich miało niezwykle dobrze nakreślony łeb i Sin podziwiał go wiele razy. Potem przypatrywał się koniowi wyrytemu przez Azę na cielsku krowy. Łeb tego konia, stającego dęba, nie byl już taki dobry, osądził Sin, ale grzywa zaznaczona prostymi pociągnięciami pędzelka czy palca oraz wierzgające przednie nogi ze zręcznie narysowanymi kopytami to była już praca godna Azy malarza... Stamtąd Sin poszedł dalej, sunąc w półmroku przy prawej ścianie korytarza. Mijając rusztowania natknął się na chłopca, jednego z synów Azy. Młody malarz nie spojrzał nawet na Sina. Siedział na wiązanym rusztowaniu i poprawiał brązowe grzbiety dwóch

121

byków, namalowanych na lewej jasnej ścianie. Miał przy sobie pęcherz z wodą i resztki suszonego mięsa. Sin uśmiechnął śię, położył przy chłopcu trochę mięsa i jeden pęcherz z wodą, młody malarz wymamrotał coś, nie spojrzawszy nawet za siebie. Sin poszedł dalej. Lekki wiew powietrza pochylał płomyk jego lampki, ale tu, w wielkiej jaskini, Sin nie bał się ciemności, tu był jego świat, tu czuł się pewnie. Zresztą chyba sama Matka Życia czuwała nad wielką jaskinią, gdyż nigdy łowcy-malarze i ci, którzy wchodzili w głąb jaskini, aby wymawiać swoje prośby o zwierzynę, nie napotkali dzikich kotów... Sin przyciągnął jedno z rusztowań do prawej ściany. Wyszedł na nie, z małego woreczka wysypał trochę czarnego proszku, rozmazał farbę z wodą i szybko zabrał się do malowania. Namalował czarny ciąg jelenich łbów. Wciąż miał przed Oczami ogromne stado przepływające rzekę i wybijane przez łowców, tu chciał namalować tylko część zwierząt, zwłaszcza zaś tego jelenia, którego sam zabił strzałą puszczoną z łuku, gdy zwierzę wspinało się na brzeg po przepłynięciu rzeki. Biegnący wzdłuż ściany gzyms przedstawiał wodę, z której ten pierwszy jeleń wynurza się, podnosi łeb i wspina się na brzeg; jeszcze nie widzi nadlatującej strzały. Niech sobie teraz Aza myśli, że zabił całe stado. Sin roześmiał się. Zno­ wu napił się wody, przełknął kawałek mięsa, żuł wolno, przypatrując się czar­ nym łbom. Ten pierwszy, wynurzający się z wody, podobał mu się najbardziej. Sinowi nie chciało się stąd odchodzić. Nie widział jeszcze dwóch miejsc wielkiej jaskini. Jaskini lwów i jamy martwego człowieka. Ciemność wabiła go, wyciągnął rękę z lampką, poszedł między dwiema zwężającymi się ścianami skalnymi, przejście było teraz strome. Sin minął dwa wielkie bizony strzegące wejścia do ciasnego przesmyku, sklepienie obniżało się, musiał się czołgać, potem znów wspinać stromym korytarzem wyżłobionym przez ludzi. Istotnie, Aza mówił prawdę, dostęp do jaskini lwów był bardzo trudny, a mimo to łowcy często tu przychodzili, ocierali się o malowidła pokrywające ściany, ścierali barwy, „zagłębiali się w Matce Życia" — mówił Aza. Tak zawsze mówiono, .odkąd żył Aza. Łowcy i malarze szukali najgłębszych miejsc wielkiej jaskini, aby „zagłębić się w Matce Życia" i pozostawić tam swoje ślady... W jaskini lwów były nie tylko ryte i malowane koty — wszystkie ugodzone strzałami i już niegroźne dla ludzi — było tam wiele innych malowideł • i rytów, wspaniałe konie, rozwścieczony bizon. Całą jaskinię, a właściwie niewielką grotę, otaczał malowany brązowo-czarnymi plamami, falujący pas. Ponad nim widniało malowidło prawie starte ze ściany, koń o czarnych kopytach. Poniżej konia i falującego pasa, między malowidłami koni, Sin dostrzegł dwa — samca zbliżającego się do samicy. Aza mówił Sinowi, że gdy jakiśJowca ma w swej chacie kobietę, która nie może urodzić dziecka, wtedy przychodzi do jaskini lwów. Dotyka palcami wytartego malowidła konia o czarnych kopytach i wpatruje się w dwa idące ku sobie konie — w samicę i samca. Czarownik Matu zawsze mówił, że gdy mężczyzna wyjdzie z jaskini

122

lwów i stanie przed swoją kobietą, Matka Życia popatrzy na nich, a gdy minie wiele, wiele dni, kobieta urodzi dziecko. Sin wrócił stamtąd ciasnym przejściem do jaskini rytów. Musi jeszcze obejrzeć jamę martwego człowieka. Znajduje się ona na skraju jaskini, w miejscu gdzie ha stropie zebrano wszystkie prawie znaki nagromadzone w wielkiej jaskini. Dlaczego umieszczono je właśnie nad wejściem do jamy martwego człowieka? Co oznaczają? Aza nie wiedział. Matu^nie wiedział. Ojciec Azy nie wiedział. Starcy, którzy wiedzieli, niechętnie o tych znakach mówili, nazywali te znaki „drogą do śmierci", nic więcej nie mówili. Twierdzili, że nie wiedzą... „Tam leży śmierć" — mówił Aza. Sin nie wahał się. Klęknąwszy na wygładzonym kamieniu obejmującym jamę, spuścił najpierw na sznurze kamienną lampkę, potem, trzymając się tego samego sznura, zszedł po prosto opadającej ścianie, odbijając się od niej stopami, do małej groty. Na jej ścianach widniało trochę malowideł, ale Sin, podnosząc lampkę, szukał martwego człowieka. Odnalazł go z łatwością. Było to bardzo dziwne malowidło-rysunek. Przedstawiało bowiem człowieka o ptasiej głowie, mężczyznę. Ciało narysowane było prymitywnie, czarną krechą. Wydłużony kadłub, długie kreski nóg ze złamaniem oznaczającym stopy, kreski rąk o czterech palcach. Przy leżącym mężczyźnie pałka, pewnie złamana, obok narysowany czarną kreską ptak siedzący na kiju. Martwy mężczyzna naryso­ wany jest tak, jakby ten, co wykonywał rysunek i malowidło, nie umiał wcale rysować, a może przez swoją niedbałość chciał właśnie coś opowiedzieć? Z prawej strony martwego człowieka bizon z pochylonym, rogatym łbem, ranny długą dzidą. Z drugiej strony ucieka nosorożec, gdyż gniew rannego bizona jest okropny — nosorożec o dwóch rogach, malowany cieniowaną czernią, nie ukończony, być może malowany przez innego malarza... Sin usiadł przed malowidłem i rysunkiem, gdy posłyszał w górze szelest i rozmowę. Rozpoznał głosy Azy, Nuta i Natiego. Wkrótce trzej myśliwi znaleźli się obok Sina. Usiedli przypatrując się, „leżącej śmierci'\ — Wicie razy tu przychodziłem i nigdy nie mogłem tego pojąć. Co chcieli powiedzieć ci, co tu byli przed nami? — rzekł Aza. — Może to być zwyczajna walka człowieka ze zwierzętami. Człowiek zginął. Wielu łowców ginie, gdy zapomni, że wielkie zwierzęta są zawsze od nich silniejsze. — Nic — pokręcił głową Aza — nie. Człowiek narysowany jest źle, jedną kreską, jakby rysowało go dziecko, a nie malarz, a grota leży bardzo głęboko pod. ziemią. Bizon i nosorożec są malowane dobrze i może nawet przez dwóch ludzi. Czemu ci ludzie tak dobrze namalowali oba zwierzęta, gardząc martwym człowiekiem? — Martwy człowiek był czarownikiem — odezwał się Nati. — ICtóry bowiem łowca udaje się na spotkanie z wielkim zwierzem, osłaniając głowę

123

własną głową ptasią? O n był czarownikiem, który nie bał się śmierci. Był pewien łaski Matki Życia. Sin spojrzał ciekawie na Natiego. — ,Mów dalej, Nati! — Czarny ptak, siedzący na kiju, to ptak śmierci. Nie widzieliście czarnych ptaków śmierci, które zawsze zlatują się nad padlinę? — Dobrze mówisz, Nati, dobrze — szepnął Nut, wiercąc się niespokojnie na ziemi. Bał się tego miejsca. — Czarownik był albo głupi, albo zły jak Baa, dlatego malarze nim wzgardzili. — A nie ukończony nosorożec? — spytał Aza. — Może Matka Życia zatrzymała rękę malarza? — rzekł Sin. — Może — pokiwali głowami. Zamilkli przed martwym człowiekiem. Możliwe, że było tak, jak mówili, możliwe jednak, że było inaczej. Dlaczego nad głęboką jamą martwego człowieka zgromadzono na wysokim sklepieniu tyle niezrozumiałych znaków? Kto nie pozwolił ukończyć malowidła nosorożca? Co oznacza sześć kropek pod ogonem uciekającego nosorożca? Dlaczego martwy człowiek, śmiertelnie ranny bizon i uciekający dwurogi nosorożec znaleźli się razem w głębokiej jamie, na dno której trzeba opuszczać się po linie? Czy prawdziwe są słowa Azy: „Tu leży śmierć"? Wpatrując się w dziwne malowidła, Aza opowiedział Sinowi, dlaczego szukał go. Byłby pewno nie zajrzał do jamy, gdyby nie ciekawość syna, który szedł jakiś czas za Sinem. Możliwe — mówi! czarownik — że plemię przeżyje zły czas. Obcy łowcy, o których pierwszą wieść przyniósł Nut, podchodzą już do łowisk ludu wielkiej jaskini. Przepłoszyli kobiety, które przyszły do rzeki po ' wodę. Chcieli porwać Ra, szczęściem kobietom towarzyszyli tego dnia młodzi łowcy. Wielu obcych zabili. Kobiety uciekły do osady. Jeden z obcych, silny jak Nut, biegł za R a aż do wielkiej jaskini, zanim zginął pod pięściami Nuta. Stało się tak, ponieważ R a odbiegła od uciekających kobiet i wpadła na jedną z bocznych ścieżek. Obcy był silny, bardzo silny. Nut musiał go uderzyć pięć razy pięścią w głowę, zanim czaszka obcego łowcy pękła. R a wpadła do jaskini, krzyczała w pierwszym korytarzu. Uspokoiła się, gdy nadbiegł Nut. Czy Sin nie słyszał krzyku Ra? — Nie — pokręcił głową Sin. Nie słyszał. Siedział w jaskini rytów, a może już szedł do jaskini lwów. Pracował nad nowymi malowidłami. Czy Aza, Nut i Nati widzieli je? — Widzieliśmy, Sin. Zrobiłeś je bardzo dobrze. — Podoba ci się wychodzący na brzeg jeleń? — Tak. To był ten, którego pierwszy ustrzeliłeś z łuku, Sin. Teraz znowu będzie żył. Czy wiesz, że Słońce podniosło się dwa razy od chwili, gdy wszedłeś do jaskini?

!24

Nie, Sin nie miał o tym pojęcia. Pochłonęły go malowidła, potem siedział w jamie martwego człowieka. Nie wiedział, jak wyrazić swą wdzięczność Nutowi za uratowanie Ra. Dał /nu więc grudkę ochry i swój duży, krzemienny sztylet. Uradowany Nut zwilżył zaraz grudkę w wodzie i pomalował sobie na czerwono twarz i ręce, aby wyglądać groźnie, gdy stanie nad trupem obcego łowcy. Nut pierwszy wdrapał się po prostej ścianie, lub raczej wciągnął się korzystając ze sznura Sina, do jaskini rytów. Potem, bez żadnego wysiłku, wyciągnął Azę, Natiego i Sina. Wyszli przed wielką jaskinię i przyjrzeli się zabitemu. Był chyba wyższy o głowę od Nuta, miał potężną pierś, szeroką, mocną szczękę i dłu­ gie, bardzo długie ręce. Był półnagi, więc mogli byli widzieć, że prawie całe ciało obcego pokryte było uwłosieniem. Takich łowców Sin jeszcze nie widział, Aza także nie, ani Nati i Nut. Jeśli ci, co przyjdą nad rzekę, będą tak silni, jak ów zabity przez Nuta?... , — Naprawdę oczy moje oglądają zły czas — szepnął Aza. Nut pochylił się nad obcym i obciął mu włosy*. Kobiety, które przyszły z osady przyjrzeć się zabitemu, mówiły jedna przez drugą, że nigdy dotąd nie widziały tak wielkiego mężczyzny. Daa wsparła się pod boki i milcząc przysłuchiwała się wrzawie kobiecych gło­ sów. — Sin — mruknął zdumiony Nut — Sin... przecież ona milczy! — Milczy — przyznał Sin. — Twoja Daa nie jest głupią kobietą i umiała powstrzymać swój język. — Dam jej za to bryłkę ochry, którą ty mi dałeś — powiedział Nut. — Daa lubi malować sobie twarz. * Muszę tu wyjaśnić, że pewne ślady odnalezione na niektórych czaszkach pozwalają przypuszczać, że już w czasach Sina i Nuta stosowano „skalpowanie". W jakim celu? Nie wiadomo. Był to może jakiś czyn o znaczeniu magicznym, a może włosy zabitego wroga byly cenną ozdobą dla zwycięzcy. Trudno powiedzieć, bowiem „oskalpowanych" czaszek odnaleziono niewiele.

*.

Rozdział trzeci Obcy łowcy podchodzili coraz bliżej ziemi ludu Azy. Myśliwi Natiego i Nuta obserwowali ich. Między obcymi nie było takich silnych mężczyzn jak ten, którego zabił Nut u wejścia do wielkiej jaskini, wszyscy też byli odziani w skóry, gdy tamten był półnagi, nosił na szyi podłużny, malowany czerwoną ochrą kamień, podobny do „zmieniającego się Księżyca". Może zabity przez Nuta obcy był synem czarownika? Część ludu Azy trudniła się teraz łowiectwem, a część naprawianiem i szykowaniem broni i strzał do łuków. Kobiety, które bały się schodzić ku rzece, ostrzyły na chropawych kamieniach kościane i krzemienne groty, które mężczyźni osadzali w pierzastych strzałach. Przezorny Aza kazał zszywać namioty. Nie był pewien, czy obcy lud nie wedrze się na jego ziemię... W jamie martwego człowieka gromadzili się łowcy, każdy z czarką z wapiennego kamienia, wypełnioną tłuszczem. Zapalali wtopione w tłuszcz roślinne włókna, wpatrywali się w „lecącą śmierć" i prosili Matkę Życia o to, by długo nie zatrzymywała ich oddechów. Wpatrywali się w ciszy w ranionego bizona i prosili głośno, by długo jeszcze mogli łowić zwierzynę. Wpatrywali się w uciekającego nosorożca i prosili głośno, by uciekali przed nimi obcy ludzie i groźne zwierzęta. Potem wszyscy w skupionym milczeniu, podnosząc kamienne czarki lampek, wpatrywali się w martwego człowieka. Każdy, który tu przybył, zostawiał w tym przybytku, budzącym grozę, swoją kamienną czarkę. Najwięksi łowcy zostawiali „mar­ twemu człowiekowi" swoją piękną broń, sagaje o dwu ostrzach, niektórzy, jak Aza i Sin, palili przed „leżącą śmiercią" oraz przed bizonem i nosoroż­ cem święte ognie, podsycone gałązkami z drzewa - iglastego. Święte ognie palono przed „leżącą śmiercią" na palenisku wykonanym z różowego piaskowca. Sin i Aza położyli przed „leżącą śmiercią" swoje rylce, inni zostawiali swoją najlepszą broń. Ra zostawiła w grocie igłę z uszkiem, a Daa bryłkę ochry ofiarowaną jej przez Nuta. Nut dowodził, że teraz trzeba zabić największego łowcę spośród obcych i wezwać wojowników-łowców na ucztę do wielkiej jaskini. Szkoda — mówił N u t — że hieny i wilki pożarły obcego, który . gonił za Ra... Aza nie zgodził się na to. Wielka jaskinia była nietykalnym miejscem wielu plemion — tych, które były, tych, które są, i tych, które będą — 126

stworzonych przez Matkę Życia. Ludu Azy nigdy nie zwoływano na takieuczty, a już spożywanie posiłku wewnątrz jaskini nie jest zwykłym zdarzeniem. Chyba, że jakiś malarz, jak to zdarzyło się Sinowi, zapomni, zajęty swoją pracą, że Słońce zeszło ze swej drogi i przyszła Matka Noc. Nie będzie uczty w wielkiej jaskini. Taka była wola Azy. Łowcy zwiększyli czujność. Kobiety nigdy nie chodziły po wodę same. Dzieci nie bawiły się bez opieki młodych łowców na polanach pośród wysokich sosen. Teraz łowcy strzegli kobiet i dzieci nie tylko przed wilkiem, lwem czy turem lubiącym spokój. Teraz ich groty szukały nieprzyjaciół. Nati, który ich wodził, zabił raz brunatnego niedźwiedzia. Wyprawił jego skórę tak dobrze, a Ti zszyła z niej taki płaszcz dla siebie, że Daa znowu zapomniała o swoim języku. Przez wiele dni kobiety ludu Azy mówiły tylko o brunatnym niedź­ wiedzim płaszczu Ti i wydawało się, że wszyscy zapomnieli o obcych łowcach. Sin i Aza nie zapomnieli. Zwłaszcza Sin. I on, jak Aza, przeczuwał nadchodzące zło i nie wierzył, aby ofiary składane w jamie martwego człowieka mogły się na coś przydać. Nie wiedział, dlaczego nie wierzy, zapewnie nie znał słowa „przeczucie". Miał instynkt, choć tego słowa nie znał także... — Odejdź stąd, zanim przyjaą obcy łowcy — namawiał Sina Aza. — Nie. Przyjąłeś mnie do swego ludu... Nawet Matu — zaśmiał się Sin — nie był mi zbyt przeciwny. Zostanę. Teťaz, gdy nieznany lud podchodzi do twoich łowisk, każdy oszczep i łuk będzie ci potrzebny. Każdy łowca musi przemienić się w wojownika. — Poznałeś już malowidła wielkiej jaskini. Możesz odejść — upierał się Aza. — Możesz odejść. — Dobrze — zgodził się Sin. — Odejdę. Z tobą i z całym ludem. Nie. Na to Aza nie mógł się zgodzić. Jego lud będzie walczył z obcymi ludźmi, tak jak walczy się ze zwierzętami. W tej walce ludzie Azy przypomną sobie może uczty przodków zagrzebanych w ziemi. Uczty zjadania serc wrogów... — Sin, czy twoje serce mogłoby bić tak jak moje! — O ták — mówił Sin, on i Aza są braćmi. — Dobrze — ciągnął Aza. — Jeśli lud wielkiej jaskini przestanie istnieć, a obcy łowcy zajmą łowną ziemię plemienia, niech Sin, Nut i Nati zbiorą wszystkich, którzy gotowi są iść z nimi. Niech idą do gór. Tam, skąd wieją ciepłe wiatry niosące ciepłe deszcze. Niechaj ich Sin poprowadzi. Sin zawsze mówił, że wróci do jaskini Dewy po drugiej stronie wielkich gór,, których oczy Azy nigdy nie oglądały. Więc niech brat Sin poprowadzi resztki ludu Azy na starą ziemię ojca Dewy. Niech odnajdzie jego jaskinię, namaluje swojego bizona i strzeże życia tych, którzy mu zaufają. Aza bowiem musi przyznać się Sinowi, że jego przeczucia są całkiem niedobre. Aza widzi w swoich snach obcych łowców wchodzących do wielkiej jaskini, jeden z nich irzyma w rękach mocny oszczep. Przy tym człowieku stoi syn Matu i coś mówi... — Więc poderwij plemię, Aza! Wszyscy idźmy do wielkich gór, do jaskini Dewy! — złościł się Sin. 127

l>

Dzik. Polichromia z jaskini Altamira, Hiszpania

\*

Azá kręci! przecząco głową. On, czarownik czuwający nad wielką jaskinią, musi zostać. Powiedział to „martwemu człowiekowi": „Zostanę w wielkiej jaskini"... Tak będzie, bracie Sin. — Umrzesz, Aza. Nut mówi, że obcy łowcy zawsze zabijają tych, co stoją na ich drodze. Nut rozmawiał przy rzece z synem Matu... — Z synem Matu... — powtórzył Aza. — Syn Matu! To on wskazał obcym drogę do naszej ziemi! — Tak, Aza. Ale nawet gdyby syn Matu nie został przez ciebie wygnany, gdyby Nut nie poprowadził go poza naszą ziemię, obcy ludzie przyszliby tutaj. Oni od dawna są już w drodze. Ziemia przeminęła wiele razy, a oni nie znaleźli jeszcze tego, czego szukają... — Może — pokiwał głową Aza. — Ja, czarownik, poczekam na nich. Poczekam na syna Matu. Czuję, że on właśnie skierował kroki obcych ku nam. •— Co chcesz uczynić? Aza wskazał w milczeniu.na swój oszczep z zębatym obustronnie grotem. — Zabiję syna Matu, a potem Matka Życia może zatrzymywać mój oddech. — Syn Matu często przychodzi do rzeki i spotyka się z młodą kobietą ojca. Możesz go zabić przy rzece, Aza. — Nie. Zabiję go w wielkiej jaskini — rzekł twardo Aza. — Wiem, że tu przyjdzie. Zabiję go przed posążkiem Kobiety Matki, Sin, przed tą, którą czcimy, chcę bowiem, aby ochroniła moich synów, którzy pójdą z tobą. Weźmiesz ich, Sin? — Jeśli obcy wedrą się na ziemię naszych łowów, Aza... Sin wiedział już, że pójdzie do wielkich gór, gdzie się urodził. Będzie to daleka i ciężka droga. Ile razy przeminie ziemia, Zanim Sin stanie przed jaskinią Dewy? Ile niebezpieczeństw będzie musiał pokonać, ile zwierząt zabić, ile razy znosić głód i pragnienie, marznąć w zimnie i deszczu, łatać skóry okrywjące grzbiet? Ale pójdzie, jeśli Ra będzie przy nim, ona, Nati i Nut oraz synowie Azy. Obcy podchodzą coraz bliżej do rzeki, zabijają młodych myśliwych Azy, chodzących samotnie. Aza się nie myli. Oni tu przyjdą. Sin rozmawiał z Nutem i Natim. Niech Ti i Daa plotą sznury z roślinnych włókien, sznury do sporządzenia „sandałów"*, gdy w pochodzie trzeba będzie * Najstarsze, jak dotąd, sandały znaleziono w amerykańskim stanie Oregon, w zasypanej pieczarze, 300 par starannie ułożonych sandałów, jak w sklepie obuwniczym. „Węglowy zegar ustalił ich wiek na 9053 (H—325) lata. Metoda określania wieku zabytków pochodzenia organicznego za pomocą „zegara węglowego" (zegara izotopowego) jest oparta na zjawisku promieniotwórczości: Stwierdzono, że materia żywa „wchłania" [jest to skomplikowany proces chemiczny, który tu pominiemy) z atmosfery ziemskiej określoną ilość węgla oznaczonego symbolem •*C; ilość tę można wyznaczyć ze znanej szybkości powstawania 14 C i tempa jego rozpadu promieniotwórczego. W momencie gdy materia żywa obumiera, zostaje ona odcięta od dopływu " C , przestaje go wchłaniać, rozpoczyna się proces rozpadu '*C (w materii żywej 14 C istnieje zawsze w stałej równowadze), oznaczający, że aktywność materii z biegiem czasu maleje. Uczeni za pomocą odpowiedniej aparatury (skonstruowanej przez profesora Uniwersytetu w Los Angeles, . W.F. Libby'ego) mogą dziś ustalić czas śmierci żywego organizmu (ściętego drzewa, zwierzęcia, człowieka) w zakresie od jednego do trzydziestu tysięcy lat z dokładnością do 30 lat. Datowanie obiektów starszych jest już znacznie trudniejsze i mniej pewne. 9—Bizon z jaskini Dř»>

I A J

oszczędzać futrzanych skórzni, przy zszywaniu których łamie się tyle dobrych, kościanych igieł i przebijaków do skóry, potrzeba tyle zwierzęcych ścięgien, roślinnych włókien albo rzemyków. Kobiety muszą upleść tyle sandałów, by starczyło ich dla wszystkich mężczyzn i dzieci, no i naturalnie dla Ra, Ti i Daa. Sin, choć wiedział już, że wróci do jaskini Dewy i namaluje swoje bizony, nie wierzył, by liczne plemię łowców Azy zostało pokonane przez obcy, uparcie kroczący lud, krępy i mocny, dziki w walce jak raniony lew lub niedźwiedź. Osada w pobliżu wielkiej jaskini nie była przecież jedyną osadą Azy. Były inne, wszystkie ludne i zasobne w broń, bronione przez silnych łowców. Czego właściwie Aza się lęka? Dlaczego wierzy, że jego broń, sagaja o podwójnym ostrzu, nie pokona obcego czarownika? Ra, Ti i Daa siedziały całymi dniami w chacie Sina i plotły sandały. Ra powiedziała, że uplecie sandały także dla synów Azy. Jeśli — mówiła — Aza się czegoś lęka, musi mieć sny. Jest czarownikiem. Sin przecież wie, co znaczą sny. Sam zrywa się w nocy z krzykiem, kiedy przychodzi do niego jego bizon i nie chce odejść. Z powodu tego bizona Sin chce wrócić na ziemię Dewy. Więc zapewne z powodu swoich snów czarownik Aza chce powierzyć swoich synów Sinowi. Sin chciał wiedzieć, czy Ra, opiekunka ogniska i matka jego dzieci, pójdzie z nim na ziemię Dewy z własnej woli, czy też dlatego, że boi się obcych łowców. Gdyby wszak chciała zostać, Sin nie mógłby jej zmusić, aby poszła za nim. Jak daleko Sin sięgał pamięcią, mężczyzna zawsze szanował kobietę, nosił przy sobie posążki Kobiety Matki, czcił jej ryty i rysunki w jaskiniach i nigdy nie zmuszał jej do tego, czego sama nie chciała czynić. Mężczyźni jakby bali się kobiet, tych istot, które wydawały na świat nowe życie, były więc jakby pod szczególną opieką Matki Życia i Siły Wszystko Tworzącej. Więc Sin pytał łagodnie swoją Ra, czy sama zechce iść z nim do ziemi Dewy. Ra spokojnie kiwała głową. Tak, oczywiście, pójdzie z własnej woli. Sin nie chce chyba, by matka jego dzieci żyła w namiocie obcego łowcy, takiego jak ten, którego zabił przed wielką jaskinią Nut? Mówiąc, że jest matką dzieci, Ra mimowolnie wysoko podnosiła głowę, jak każda matka*. Odtąd plemię żyło oczekiwaniem wałki z obcymi. Sin, Nati i Nut zebrali ze swoich chat wszystkie najcenniejsze skarby, jakie człowiek mógł wówczas posiadać: najlepsze odzienie, skórznie, sandały, rogowe i krzemienne narzę­ dzia, ozdoby kobiet, naszyjniki łowców, wszystkie z kłów zwierząt, wielkich zwierząt, zapas strzał, pęcherzy i worków do wody i przechowywania mięsa oraz kamienie krzeszące ogień i posążki Wielkiej Matki. Sin zabrał nadto wszystkie swoje narzędzia, służące mu do rzeźbienia, rytowania i malowa­ nia, cenną ochrę i inne barwiące grudki oraz jedną kamienną lampkę, i dużo tłuszczu i włókien do niej. Mimo że było już tego bardzo wiele, zabrał też wszystkie ozdoby Ra, noże i dwie piły, jedną z kości, drugą z twardego krzemienia. Ukryli te skarby w długim chodniku ciągnącym się kilkaset kroków *W owym czasie, jak się wydaje, dzieci byly własnością matki.

130

ku skałom, wskazanym im kiedyś przez Azę. T a m też każdy z nich ukryl groty do strzał i oszczepów oraz cenne harpuny. Nati mówił, że najmocniej żałuje nie chaty, ale ułożonego przed nią wizerunku konia, wizerunku z barwnych kamieni. Nikt nie miął przed chatą tak wspaniałej ozdoby, nawet Aza! Czarownik Aza myślał tylko o obcych. Ci podchodzili coraz bliżej osad jego ludu. — Teraz widzisz, że sny nie myliły mnie — mówił Aza. Chciałem mieć dużo mięsa i mam mięso. To dobrze, bo obcy płoszą zwierzynę i stada. Są silni i wcale nie jest ich mało. Mój lud ma wiele młodych kobiet. Oni mają wielu silnych łowców, gdyż wszystkich starców na pewno zostawiali w drodze. Wczoraj byłem w wielkiej jaskini, w jaskini byków. Stanąłem przed czarnym bykiem zakrywającym czerwonego i pytałem głośno, czy mój lud będzie żył, a kobiety będą rodzić dzieci. Nic nie słyszałem, ja, czarownik Aza. To zły znak Matki Życia! — Może powinieneś pytać w jamie martwego człowieka? Moje oczy są bystre, Aza, potrafią dojrzeć z bliska to, co latający ptak widzi na ziemi. Przyglądały się moje oczy czerwonemu bykowi, na którego nałożony jest czarny byk. I wiesz co dostrzegłem? Że pasma czerwonej barwy zostały namalowane tegoż czasú, co i czarne. Na czerwonej ochrze i na czarnej barwie dojrzałem ślad podobnego pędzelka. T o robił jeden człowiek, który chciał widzieć czerń zachodzącą na czerwień, Aza!* — Więc ty myślisz, że w jaskini byków "czarny byk nie przekazuje życia czerwonemu?! — Tak. Mnie też się podoba nakładanie jednej barwy na inną barwę. — Dobrze, że nie słyszy tego czarownik Matu! Za te słowa kazałby cię wygnać z osady. — Matu był głupi i może jego duch to słyszy. Wszyscy wiedzieli, że Matu jest głupcem, nawet zwierzęta, które omijały jego zasadzki i sidła. Matu był prawdziwym głupcem i nawet nie potrzebował otaczać swojej chaty kolczas­ tymi przeszkodami, chroniącymi ludzi przed zmarłymi, gdyż zmarli zawsze omijali chatę Matu! Aza musiał się roześmiać. Choć zaraz zakrył dłonią usta. Ostatecznie złośliwy Matu był czarownikiem i Aza nie chciał, by duch Matu stanął na jego drodze, targał go w nocy za włosy lub niszczył narzędzia i broń. Po wodę do rzeki chodzili mężczyźni, gdyż kobiety bały się tam przebywać. Kiedy padały wielkie deszcze, wydeptywano w piasku i glinie głębokie doły, w których zbierała się woda deszczowa. Była wprawdzie mętna, ale, gdy wlano ją do pęcherzy, piasek i nieduże grudki gliny osadzały się na dnie i woda była znów czysta. Najchętniej czerpano ją podczas deszczów ze strumyka przepły* Sin chce przez to powiedzieć, że nie chodzi o nałożenie nowego malowidła na stare, czerwone, ale o świadomą „kompozycję". Z wielu przykładów sztuki jaskiniowej można wysnuć wniosek, że malarze paleolitu znali sztukę „komponowania" swoich malowideł. Być może to, a także mistrzostwo wielu malowideł epoki kamiennej, skłaniało ludzi naszych czasów do przypuszczenia, że chodzi o fałszerstwa, a nie o twory rąk łudzi sprzed więcej niż 10 000 lat. 9*

i

131

Malowidło „przezroczowc". Jaskinia Altamira, Hiszpania

wającego przez żwirowate dno wielkiej jaskini, ginącego kędyś w nie znanych ludziom grotach. Woda brana ze strumyka wielkiej jaskini była zawsze bardzo czysta. Lecz Czas Ciepła był" teraz bardzo długi i deszcze nie padały zbyt często. Więc przy rzece coraz częściej dochodziło do walki z obcymi łowcami. Syn Matu, który był między nimi, wołał, że wróci do chaty Matu, a potem stanie przed Azą, zabije go i wyrwie mu z piersi serce. — Aza chce uczynić to samo z twoim sercem, synu Matu! — ryczał Nut tak donośnie, że stojący daleko łowca musiał słyszeć każde jego słowo. — Aza jest czarownikiem! Wtedy syn Matu tchórzył. Uciekał, kryjąc się za plecami swoich nowych towarzyszy. Obcy łowcy potrafili się bić. Ich włócznie nie miały ani kościanych, ani krzemiennych grotów, miały drewniane ostrza z dębiny. Ale były to włócznie twarde i mocne. Jedna z nich przebiła pierś syna Azy, pchnięta mocnym ramieniem. Drugi z braci pomścił tę śmierć. Jego strzała utkwiła w szyi obcegq zabójcy, lecz w osadzie Azy zapanował smutek. Syna Azy pogrzebano w pobliżu wielkiej jaskini, posypano jego ciało czerwoną ochrą, od stóp do głowy, położono przy nim jego naszyjnik, sagaję i rylce, zasypano ziemią i położono w tym miejscu dużo kamieni. Czarownik Aza odtańczył w ciszy taniec wojownika idącego do Matki Życia, krocząc wokół miejsca, gdzie zagrzebany był jego syn, i powoli zrzucając z siebie odzienie, ozdoby i nóż. Nagi, pomalowany czerwoną ochrą, barwą życia, chodził smutny wokół miejsca, gdzie położył ostatni kamień. Nocą słyszano tam okropne wycie. Jedni mówili, że po syna Azy przyszedł „martwy człowiek" z wielkiej jaskini, inni, że zmarły przeraził się oblicza Matki Życia. Sin mówił do Ra, że to pewnie szakale czujące mięso. Istotnie, gdy dokładnie obejrzał miejsce zagrzebania syna Azy, dostrzegł ślady szakalich łap. Obcy ustawili swoje szałasy w odległości, jaką może przejść łowca, idąc od świtu do zmierzchu. Zdobyli dwie małe osady ludu Azy, a właściwie zajęli puste chaty i ziemianki, ponieważ Aza wezwał wszystkich łowców i wszystkie rody do osadzenia się przy wzgórzu wielkiej jaskini. Przybysze siedzieli tam spokojnie do chwili, gdy opróżnili ostatnią z jam do przechowywania mięsa, zostawionego w pośpiechu ucieczki. Wtedy dopiero podnieśli ostre włócznie bez grotów i ruszyli w stronę wielkiej osady Azy. Wyszli z lasu, usiedli w cieniu drzew i wpatrywali się w dymy podnoszące się nad dachami. Ich czarownik, odziany w długą plecionkę z traw, przytrzymując na głowie czaszkę tura, tańczył przed nimi, pochylał się, rogami wskazując drogę do osady. Wtedy obcy wstali, podnieśli włócznie i ruszyli wolno za czarownikiem. Prowadził ich syn Matu. Wybiegł nie widząc na ścieżce łowców Azy. To go zgubiło. Trawa pod jego stopami zachwiała się, jakby zachwiała się ziemia. Syn Matu runął w głąb dołu. Łowcy Azy, siedzący na drzewach, pociągnęli za 133

rzemienie uwiązane do końców sieci, wyciągnęli syna Matu z zasadzki, zeszli prędko z drzew i zanieśli zdobycz przed oblicze Azy. — Uczynisz to? — spytał Sin, stojący przy Azie. — Tak powiedziałem. Wyjmę mu serce z piersi... , Sin odwrócił się, gdy przebijano syna Matu włócznią, tak by żył jeszcze, a Aza pochylił się nad nim i dobył krzemiennego sztyletu... Trzy razy podnosiło się Słońce, a łowcy Azy i obcy przybysze wciąż walczyli ze sobą. Kiedy wdarli się do osady, byli w niej tylko starcy, którzy do końca nie wypuszczali oszczepów z rąk. Legli wszyscy. Przybysze rozproszyli się po chatach i ziemiankach, włazili do namiotów, wynosili zdobycz, ale ich czarownik już szedł w tańcu łowcy, który na długo rozbija swój namiot. Więc tu zostaną! Młodzi przybysze szukali kobiet, lecz w osadzie znaleźli tylko stare kobiety. Czarownik przerwał taniec, pił z czaszki przodka, ,,wodę żaru" pewnie, podnoszącą gorączkę ciała, gdyż zrzucił z siebie odzienie z traw i ze skóry, tańczył, chwiejąc się z oczadzenia napojem czy ze znużenia. Upadł na ziemię i ucałował ją. Wtedy wszyscy obcy podnieśli radosną wrzawę. T u zostaną. Nie wiedzą, kiedy ruszą ku innym drogom. Aza, siedzący w ciemności, patrzał na obcych leżących u wielkiego ogniska. Matka Noc chodziła wolno wokół wzgórza wielkiej jaskini, a Aza siedział nieporuszony. Najmłodszych wojowników i kobiety wraz z dziećmi wyprawił do wielkich gór. Niech idą za Sinem, Nutem i Natim. Dotknął ramienia swego najstarszego syna, gdy ten miał odejść, i oddał mu swoje rylce i pędzelki. Myślał o synu, p kobiecie, która odeszła z tymi, co poszli z Nutem, i myślał o tym, co stanie się z nim o świcie. Przybysze przyjdą do wzgórza. Stare kobiety ludu Azy pokażą im wejście do świętej jaskini. Obcy czarownik stanie przed Azą i wtedy Aza umrze, gdyż nie było tak dotąd, aby jeden lud posiadał dwóch czarowników, a zwyciężony czarownik był tylko marnym łowcą, którego trzeba zabić. Aza długo wpatrywał się w gasnące ognisko, siedząc z brodą opartą na kolanach. Przy nim leżała wspaniała buława ozdobiona przez Azę. Nawet gdyby nie był czarownikiem, zostałby zabity, bo obca ręka chciwa jest takiej pięknej buławy. Wszedł, pochyliwszy wysoką postać, do korytarza prowadzącego do jas­ kini byków. Paliły się tam jeszcze łuczywa, które zostawił. Od jednego zapalił kamienną lampkę i poszedł do jaskini malowideł. On i Sin lubili tu przebywać, patrzeć, jak z mroku wyłaniają się barwy, zwierzęta, znaki, tajemnica... Aza i Sin wiele wiedzieli, ale cóż oznaczały stare malowidła, ryty zostawione przez ludzi, którzy dawno odeszli? Może najstarszymi malowidłami jaskini, tej i innych, które widział Sin, przodkowie opowiadali przeszłość, opowiadali tajemnice Matki Życia, to, co było bardzo, bardzo dawno, gdy z „leżącej śmierci" powstało życie... Tyle myśli kłębiło się w głowie Azy, gdy trzymając swoją lampkę przechodził korytarzami z jaskini do jaskini, do małych grot, przypatrywał się znakom, z których jedne można było łatwo rozpoznać jako 134

pułapki na ludzi i zwierzęta, lecz wiele innych bylo dla Azy tajem.nicą i mrokiem. Niektóre znaki skojarzone ze zwierzętami mówiły Azie, że luczie i zwierzęta pojawili się bardzo, bardzo dawno. Inne znaki milczały, nawet Sin ich nie rozumiał. Może opowiadały o sile, która urodziła życie, może opowia­ dały wespół z malowidłami o „najstarszym życiu człowieka"? , Języki plemion są podobne do siebie — mówił Sin. — Znaki i malowidła różnych jaskiń są podobne do siebie jak dwoje dzieci, które wyszły jedno po drugim z łona jednej matki. Czy więc znaki i malowidła jaskiń nie mogą mówić o najstarszym życiu człowieka?" Ani Sin, ani Aza nie znają pojęcia „najstarsze dzieje ludzkości", kieruje nimi tylko przeczucie. Mądry Sin mówił, że wiele malowideł to przypad­ kowa zbieranina, lecz wiele jest takich, może najwięcej, które opowiadają coś w niezrozumiałej już mowie albo w mowie zrozumiałej tylko malarzom i niektórym czarownikom-malarzom. A znaki nad jamą „martwego człowieka" są już tajemnicą Matki Życia, która jedna rozumie wszystkie tajemnice ziemi i życia i zna miejsca, gdzie człowiek pierwszy raz zabił zwierzę, gdzie zwierzę pierwszy raz zabiło człowieka... Rozmyślając o tym wszystkim, czego nie mógł pojąć on, Aza, malarz i czarownik, nie słyszał kroków zbliżających się do niego. Skończył swoją wędrówkę i siedział przed koniem spadającym w przepaść, którego namalował Sin. Przed koniem zabitym przez- Matu. Aza myślał chyba zbyt długo, bo zdawało mu się, że zagłębia się w ciemność beż wyjścia. Chwilami widział w tej ciemności przebłyski światła, potem nie widział już nic. Odwrócił się, spokojny, gdy myśli odleciały jak ptaki, a Aza-łowca wyczuł obecność ludzi. Obcy łowcy stali przed nim. Ich czarownik stał przed nimi. Tańczył taniec wielkiego, podziwu przed malowidłami-opowieściami... Niekiedy przestawał tańczyć, gapiąc się w wielkim zdumieniu na zwierzęta tak podobne do tych, •które żyły na pastwiskach i w lasach, tak podobne, że ręka chciała cisnąć włócznię, zabić zwierzę wychodzące ze skały... Język obcych poruszał się inaczej niż język ludu Azy, ale nie była to zbyt wielka różnica. Już przecież Nut rozmawiał z obcymi i syn Matu rozmawiał z nimi. — Zostaniemy tu — powiedział obcy czarownik. — Skąd przyszliście? — Nie wiemy. T a m było bardzo zimno. -— T a jaskinia jest własnością Matki Życia. — Wielkiej Matki Życia? — Tak! Zniszczycie to? — Aza wskazał na malowidła. Obcy czarownik cofnął się szybko. Na jego r%arzy widać było wielkie przerażenie. — Zabiliśmy twoich ludzi, ale nie chcemy, by zabiła nas Matka Życia! Niczego tu nie tkniemy. Tylko ty zginiesz. Oszczep wszedł ze straszliwą siłą między łopatki Azy. Gładkie, czerwone ostrze wyszło z piersi Azy. Aza pochwycił je oburącz i upadł na twarz. 135

Rozdział czwarty Sin był w jaskini czasu śmierci Azy. Gdy wszyscy młodzi łowcy Azy zostali zabici albo uciekli ścieżkami wskazanymi przez Natiego i Nuta, kiedy wszystkie młode kobiety i dzieci były już daleko od wielkiej jaskini, Sin, który miał prowadzić tych, co ocaleli, ku wielkim górom, wrócił do jaskini korytarzem pokazanym mu kiedyś przez Azę, wychodzącym z wielkiej jaskini na nadrzeczne skały.Chciał namówić Azę do ucieczki. Wszak starcy pokażą obcym swojego czarownika. Czemu mądry malarz Aza ma umrzeć, czemu jego czaszka ma wisieć u pasa obcego łowcy. Na starej ziemi Dewy jest wiele miejsca dla wszystkich, którzy zechcą tam żyć, a jaskinia Dewy przyjmie Azę tak, jak wielka jaskinia przyjęła Sina. Aza i jego syn mogą poznać jej malowidła i pozostawić w niej własne myśli... Sin długo przedzierał się wąskim korytarzem, w ciemności, gdyż bał się nieść łuczywo, aby obcy nie dostrzegli światła. Wyszedł wreszcie z wąskiego przesmyku. Stojąc w mroku widział obcych, widział tańczącego czarownika. Widział, jak długa włócznia przebiła Azę. Ciało Azy wyniesiono z jaskini, obcy czarownik zdjął przedtem długie włosy Azy. Sin stąpał cicho za przybyszami, widział jak przyglądali się malowidłom i znakom, jak mówili coś w przerażeniu, przyglądając się „potworowi", gdyż zwierzę namalowane na jednej ze ścian nie było podobne do żadnego ze stworzonych przez Matkę Życia*. Przed „potworem" padali na kolana, bili czołami o żwirowatą ziemię, zasłaniali rękami oczy... Więc Aza nie żył. Sin obserwował z oddali ucztę. Widział, jak obcy czarownik pożera serce Azy. Po policzkach Sina stoczyły się łzy. Sin ocierał mokre policzki i nie czuł się pohańbiony. Gdyby teraz nadeszła Ra, nie ukrywałby łez. Może Sin był pierwszym człowiekiem, który płakał po utracie przyjaciela? Wsunął się do opuszczonej przez obcych wielkiej jaskini. Poszedł do miejsca, gdzie Aza został przebity włócznią. Obcy czarownik zabrał wspaniałą buławę Azy, ale zostawił rozdarty worek z rylcami i pędzelkami, ostatnimi, jakie Aza zatrzymał sobie. Obcy wzgardzili tymi cennymi przedmiotami. Czyżby ich * Potwory na ścianach niektórych jaskiń powstały zapewne z wyobraźni, a może krążyły o nich stare opowieści? W jaskini Gabillou można obejrzeć zwierzę przypominające brontozaura.

136

lud nic posiadał żadnego malarza, rzeźbiarza? Czyż nigdy już żadna opowieść nie powstanie na ścianie wielkiej jaskini? Sin zabrał ostatnie skarby Azy i ukrył je w woreczku wiszącym u pasa. Jego oczy, nawykłe do ciemności, prowadziły go w stronę tajemniczego wyjścia, gdy przed sobą posłyszał cichy skowyt. Pochwycił krzemienny sztylet, serce zabiło mu mocniej, ale nie musiał walczyć i zabijać. Przy jego nogach staly psy Ra. Widocznie pobiegły za nim, gdy wracał do jaskini, aby Ostatni raz rozmawiać z Azą. Pochylił się, macając rękami. Tak, psy przegryzły rzemienie, którymi uwiązał je do drzewa, i poszły za Sinem...

Ci, którzy ocaleli i uszli z bitwy, podążali za Sinem, Natim i Nutem. Wielokroć odwracali się, szukając oczami wzgórza kryjącego wielką jaskinię, ich „sanktuarium", ale wzgórze to dawno znikło. Sin, który miał buławę czarownika, był malarzem i znał znaki, był teraz pierwszym łowcą • ludu szukającego nowych siedzib. Przede wszystkim chciał odejść jak najdalej od ziemi zajętej przez obcych. Zwłaszcza że ci, znalazłszy wiele pustych chat wielkiej osady Azy, szukali ludzi, którzy je kiedyś zajmowali. Obcy ścigali nawet odchodzący lud Sina i trzeba ich było zabić. Stało się to, gdy obcy weszli nieopatrznie do wąwozu, na którego zboczach czuwali łowcy Sina, trzymający w rękach grube gałęzie, jakimi można podważyć i zrzucić nawet bardzo wielki i ciężki kamień. Gdy obcy stłoczyli się w wąskim przejściu jak stado zwierząt, Sin zakrzyczał trzy razy głosem ptaka śmierci. Nut pierwszy zrzucił potężny głaz, potem lawina kamieni stoczyła się w dół, na głowy obcych. Umierali, krzycząc przeraźliwie. Nie mogli się cofnąć, gdyż u wejścia do wąwozu czekał na nich Nati z wieloma łucznikami. Nad wąwozem kryjącym ciała wrogów Sin zezwolił rozstawić szałasy i namioty. Byli tacy, którzy domagali się obrzędowej uczty, ale Sin, który widział, co uczyniono z Azą, nie zezwolił na taką ucztę. Każdy, kto jest łowcą, niech zabija zwierzęta, jeśli chce jeść mięso. Każdy, kto nie chce słuchać woli Sina, może odejść. Niech odejdzie zaraz, gdyż Sin nie chce być czarownikiem hien. Potężny Nut stanął przy nim, groźnie nachmurzony, z ciężką sagają w ręku. Czekał, kto podniesie głos albo broń na Sina. Nie było jednak takich, więc Nut usiadł na ziemi spokojny, że Sinowi nic teraz nie grozi. Zaledwie postawiono szałasy i namioty, gdy podniósł się nowy lament. Ci, którzy teraz słuchają Sina, nie mają „sanktuarium". Jak żyć bez tego i jak prowadzić łowy, jak strzec się przed zmarłymi, jak błagać Matkę Życia o pomyślność i o płodność kobiet? Sin, słuchając tego, wzruszał ramionami. Każdy ocalały ród posiada przecież posążek Wielkiej Matki, płyty i płytki ze znakami i zwierzętami. Więc każdy ród znajduje się pod opieką znaków i rysunków na płytkach. Oto Sin stawia przed namiotem Ra posążek Wielkiej Matki, który powstał w pięknej jaskini Dewy, na ziemi, do której Sin 137

chce poprowadzić lud Azy. Niech wszyscy mężczyźni i kobiety dobędą z worków swoje płytki, niech dotykają znaków na płytkach naszyjników, niech wstawią do szałasów posążki Wielkiej Matki, wtedy pomyślność będzie przy nich, a zmarli przodkowie nie będą podkradali się nocą do śpiących i na wszystkich ścieżkach ludu Sina pojawią się zwierzęta. Potem Sin opowiadał ludziom o górach, które oglądały jego oczy, gdy byl dzieckiem. O jaskini Dewy, która stanie się jaskinią ludu Sina i Azy. Po drugiej stronie wielkich gór jest wiele pastwisk, padają cieplejsze deszcze. Czas Zimna nie jest tak długi i srogi i żaden łowca nie potrzebuje tylu skór i futer, co na ziemi Azy. Są rzeki pełne tłustych ryb, są polany i łąki pełne ptactwa, są drzewa, przy których krążą pszczoły, jest miód. Będzie więc nowa ziemia, nowa jaskinia, nowe stada zwierząt. Liczne stada. W jaskini Dewy lud Sina będzie mógł zobaczyć płytę, na której dawno, bardzo dawno wyryto najlicz­ niejsze zwierzęta zabijane przez łowców ziemi, ku której teraz dąży Sin. Na. jednej stronie płyty łowcy zobaczą wielkiego tura i pięknego jelenia. Na drugiej stronie płyty ujrzą konia i koziorożca. O innych zwierzętach i o sta­ dach bizonów Sin nawet nie chciał mówić. Z tamtej strony gór widać mnóstwo zwierząt. Nikt nie będzie głodny. — Bardzo dobrze, Sin! — gromko oznajmił Nut. — J a nie lubię być głodny! — Lecz teraz nie mamy jaskini, Sin! — podniosły się głosy. — Każdy posążek Kobiety Matki jest wam teraz jaskinią, którą czcicie*. Droga do gór. Łowy. Zmęczenie. Głód albo dostatek mięsa. Ludowi brakuje skór. Na namioty, na worki, na skórznie, bo sandały już w strzępach, nawet mocne sznurowe sandały Ra rozpadły się. Skór potrzeba na odzienie. Potrzebne są delikatne rybie i zwierzęce kości, gdyż kobiety złamały wiele igieł kościanych. Tymczasem zbliża się Czas Deszczu i Czas Zimna. Sin nie jest teraz malarzem, jest łowcą, tropi, poluje i Zabija, odziera ze skóry, wyłamuje ze zwierzęcych szkieletów co lepsze kości na broń i groty do strzał, wyszukuje kamienie potrzebne na groty do oszczepów, jego praca trwa od świtu do zmierzchu, jest zmęczony, nawet niecenie ognia trwa długo, bardzo długo, a wiercenie uszka w kościanej igle Ra trwa tyle — że Ra zaczyna krzyczeć na Sina — niech spojrzy na nią i na dzieci, czy mają iść dalej nago?! Czy mają umrzeć z zimna?! W ciągłej pogoni za zwierzyną Sin nie przypomina już malarza z wielkiej jaskini Azy. Jest obdarty, skóry wiszą na nim w strzępach, włosy, - nie przycinane krzemiennym nożem, spadają na łopatki. Jest głodny, tak głodny, że kiedy jego oszczep albo strzała dopadają zwierzęcia, Sin pożera surowe mięso, jeszcze dymiące, wycięte z zabitego zwierza, ptaka. Gdy nie ma w pobliżu wody, Sin pije krew zabitego /wierzą i wtedy powracają mu siły. * Być może znane Ci są owe niezdarne posążki kobiece, nazwane przez badaczy „wenusami" Nie sądź wszakże, iż tak wyglądały kobiety czasu Sina: rzeźbiarze tworzyli figurki-symbole, nie dbając o prawdę anatomiczną; jak słusznie zauważono, figurki te tyle mówią o kobietach tamtego czasu, co portrety Picassa o współczesnej kobiecie.

138

Czy będzie pamiętał o swoim bizonie, kiedy dojdzie do jaskimi Dewy? Sen ma mocny. Jego bizon nie pojawia się nocą. Sin nie budzi się z krzykiem. Teraz jest tylko łowcą, który musi nakarmić siebie, swoją kobietę, dzieci i musi pokazać ludowi idącemu za nim, gdzie żerują największe stada. Nut, łowca lwów, tropi ślady ich łap w pobliżu pastwisk koni, małych, szybkich koni. Nut także jest zmęczony. Czeka więc, aż lwy doskoczą do stada, zabiją kilka koni, nażrą się i odejdą. Wtedy przychodzi Nut i zabiera resztki lwiej uczty. Teraz Nut nie ma siły, by zabijać lwy. — Długo idziemy, Sin — mruczy, ale kroczy posłusznie za Sinem, który w jego oczach jest bardzo wielkim czarownikiem. Przeżyli Czas Deszczu, nadszedł Czas Śniegu i Zimna. Mężczyźni, którzy mieli jeszcze dość sił, postawili z gałęzi wielki szałas, pokryli go gałęziami z drzew iglastych, liśćmi, ziemią, kamieniami, w środku zapalili jedno ognisko, przy którym grzało się wielu ludzi. Nut pytał, czy Sin nie myli ścieżek pochodu. Nie, Sin był pewien, że idzie dobrze. Przede wszystkim— tłumaczył Nutowi — idą tam, skąd wieją cieplejsze wiatry, każdy łowca potrafi powiedzieć, z której strony wieją takie wiatry. Dalej — doliny i pastwiska' maleją, wzgórza wznoszą się coraz wyżej, jak góry, woda w strumieniach jest coraz zimniejsza, a rzeka, którą minęli, wzdłuż której szli, zwęża swój bieg i płynie szybciej. Jeśli tylko Sin ujrzy wielkie góry, odnajdzie ścieżkę, która zaprowadzi go do jaskini Dewy. — To będzie koniec naszej drogi, Nut. Połowa ludu łowców Sina wymarła Czasu Zimna. Zostawiono ich w sza­ łasach, które znikły pod kapturami śniegu. Ci zaś, którzy jeszcze mieli dość sił, by wstać i chodzić, poszli za Sinem, Nutem i Ńatim. Daa, która jakby wcale nie traciła sił, podtrzymywała ramieniem słabą Ti. Ra ciągnęła za sobą sanie związane z gałęzi sosny, na których leżało dziecko Daa. Dzieci R a szły o własnych siłach. Wszyscy młodzi łowcy ciągnęli sanie powiązane rzemieniami i sznurami, na tych saniach leżało wszystko, co posiadali, zwłaszcza broń i mięso upolowanych kozic i ptaków. Nut zabił brunatnego niedźwiedzia i nieliczny już lud Sina miał tego czasu wielką ucztę przy ognisku, osłoniętym od wiatru zdartymi z drzew gałęziami. Potem zapędzili w zasadzkę wielkiego słonia i zabili go kamieniami. Przy cielsku potwora rozstawili szałasy. Codziennie wykrawali kawały mięsa i piekli je nad ogniem, a krew żywiej krążyła w ich ciałach, mięśnie nabierały znowu mocy, oddech stawał się lżejszy i oczy widziały lepiej. Musieli czuwać przy zabitym słoniu, gdyż "do padliny podchodziły wilki, hieny i lwy, nawet zgłodniałe lisy, ro zapuściły się w te strony, zgubiwszy swoje ścieżki. Kiedy łowcom udało się zapędzić w skalną szczelinę słonia i zabić go, Sin wiedział już, że przeżyją. Doczekają Czasu Ciepła i ruszą dalej. 139

I

fatten fc\

X

*L

Grupa wojowników. Malowidło, Hiszpania

^

Najstarsza Matka, którą musieli zostawić na ziemi Azy, powiedziała Sinowi, gdy już po śmierci Azy przyszedł do jej jaskini: „Wejdziesz do jaskini Dewy, ale musisz tego bardzo chcieć!" „Nie wiem, jak rozumieć twoje słowa". „Pojmiesz". „Matko. Muszę cię zostawić w jaskini. Oto woda w pęcherzu i mięso w worku. Weź i jedz. Obcych nie lękaj się, nie zabiją starej kobiety." „Nie boję się obcych. Aza — zginął?" „Tak". „A osady? Wielka jaskinia?" „Osady zajęte przez obcych łowców. Oni boją się wielkiej jaskini i nie •zniszczą malowideł". „To dobrze. Umrę spokojnie. Przyjmę martwego człowieka, który przyjdzie po mnie, gdy będę już bardzo głodna, i powiem mu, że mogę iść do Matki Życia. Nie myśl o mnie. Ocal łowców i ich kobiety. Aza tego chciał, wiem. Uciekaj!" Teraz Sin wiedział, że aby wejść do jaskini Dewy, musi tego bardzo mocno chcieć. Bo musi pokonać drogi gorsze od zwierząt. Musi pokonać lęk, głód, wszystko, co jest w nim słabe, aby wejść do jaskini Dewy i postawić tam posążek Kobiety Matki. Kiedy przyszedł Czas Ciepła i znikły grube śniegi, Sin miał już tyle sił, że wyrzeźbił piękny miotacz do dzirytów, miotacz z kości, zakończony wizerun­ kiem klęczącego jelonka, a pod ogonem zwierzęcia było nacięcie do wkładania dzirytu. Uchwyt miotacza Sin przewiercił, a nową broń powiesił na rzemieniu u pasa. Teraz naprawdę czuł się dawnym Sinem. Ra, widząc na jego twarzy radość, wyjęła z worka jeden ze swoich naszyjników z kościanych płytek i muszelek, włożyła go na szyję. Daa, widząc to, pomalowała policzki czerwoną ochrą, Ti oraz inne kobiety uczyniły to samo. To był dobry dzień! Sinowi żal było opuszczać prymitywną osadę przy wielkim szkielecie słonia, na którym było jeszcze dużo mięsa. Ale w dali, w przezroczystym jak woda powietrzu widniało coś, co sprawiło, że wielu łowców przybiegło do Sina z wielkim krzykiem. Teraz — mówili — nie przejdą dalej, teraz leżą przed nimi skały, jakich nigdy nie widzieli! Sin patrzał, osłoniwszy oczy ręką. Nati stanął przy nim, potem Nut. Oni wiedzieli, że przejdą. To są przecież wielkie góry, które też mają swoje ścieżki. — Za tymi górami — powiedział głośno Sin — leży ziemia i jaskinia Dewy!

— Czy odnajdziemy ścieżki łowców zza rzeki, gdzie czarownikiem jest mój ojciec? — pytał Nati. — Nie. Znajdę ścieżki prowadzące do jaskini Dewy. Znajdę... tak, znajdę jedną ścieżkę, przy której kiedyś postawiłem szałas. Chcę zobaczyć, czy na 141

skale jest jeszcze malowidło R a zbierającej miód. Jeśli malowidło tam będzie, wtedy ja, Sin, zatańczę taniec radości. Zanim Sin, krocząc tropami jaskiń z malowidłami, które oglądał kiedyś, odnalazł ścieżkę prowadzącą do skały, na której smukłonoga R a z włosami opadającymi ciężkim węzłem na ramiona zbiera miód, ziemia przeminęła dwa razy, a może trzy. Ale Sin dotrzymał słowa. Zatańczył taniec radości. Tańczył tak długo, aż upadł, a wszyscy myśleli, że Matka Życia zatrzymała na zawsze jego oddech. Tak jednak nie bylo. Sin wstał, zrazu na kolana, potem wyprostował się i krzyknął, a jego głos poniósł się bardzo, bardzo daleko: — J a , Sin, jestem silny! Silnyyyyy... Był silny, gdy na swój nowy miotacz położył ostry dziryt i zabił skaczącego ze skały na skałę Tcozła szybkiego jak wiatr. Czaszka z zakręconymi rogami ozdobi chatę, którą Sin postawi na ziemi ojca Dewy. Opodal wizerunku Ra zbierającej miód pszczeli zmęczeni łowcy, mężczyźni i kobiety, założyli obozowisko. Była to wędrowna osada: kilka namiotów i proste szałasy z gałęzi związanych czubami wokół odłamanych od pni drzew konarów. Ponieważ łowcy mieli jeszcze w workach ze skóry mięso zabitego słonia, a liczne strumienie dostarczały wody do picia, mały lud Sina odpoczywał w tym miejscu dziesięć dni, czyli tak długo, by kobiety i dzieci mogły odzyskać siły. Sin w tym czasie zrobił sobie z kości słonia pałkę z przewierconym uchwytem. Ozdobił ją, według obyczaju wszystkich wielkich łowców-czarowników, wizerunkami mężczyzny, żubra i węża oraz znakami, rozwidlonymi znakami, a ponieważ w jaskiniach malarz prawie zawsze maluje albo rytuje w skale to, co męskie, obok tego, co kobiece, żubry blisko koni, a rozwidlone znaki-strzały blisko ran — z drugiej strony uchwytu pałki Sin wyrył kobietę, żubra i ranę*. — Teraz będziesz niepokonany! — rzekł Nut. Patrzał chciwie na piękną pałkę Sina, którą ten wieszał u boku. Sin nic nie odrzekł. Pomyślał, że będzie niepokonany, gdy ujarzmi swojego bizona i namaluje go. Gdyż to zwierzę wchodziło znowu w sny Sina uparcie, jakby przysyłała je Matka Życia. Ujarzmić tego bizona to znaczy opowiedzieć, co widzą oczy... To znaczy... tak, na Matkę Życia, to znaczy powtórzyć je, stworzyć je, jakby się miało siły * Matki Życia, powtórzyć wielkie, podziwiane zwierzę. O, wiele jeszcze słów brakuje w mowie Sina, aby mógł nimi wyrazić nie tylko to, co czuje, ale i to, co myśli. Czasami mówił, gdy szli ku jaskini Dewy w pogodny dzień, mówił swojej Ra: , Jestem jeszcze dzieckiem!" Ra nie rozumiała go. — Ależ, Sin, ty nie jesteś dzieckiem, jesteś wielkim łowcą! — Jestem dzieckiem, bo nie umiem wypowiedzieć słowami tego, co jest w mojej głowie... więc muszę malować. Tak! Muszę m a l o w a ć ! * Taki porządek malowideł i zdobień został zauważony, ale jego symboliki — jeśli istniała dzisiaj nie rozumiemy. Nie wiemy też, jakie znaczenie mają inne wizerunki na zachowanych palkach: wąż, ryba, ptak, niedźwiedź, ren, kot, jeleń itd. Są to zdobienia czy symbole?

142

Może taka właśnie jasna myśl zapaliła się w głowie Sina? Któż wie. Wszystko to działo się tak dawno, że na nasze pytania nikt nam nie odpowie. Jedno jednak wiemy i to wyrażę Ci jasno: tamten daleki czas należał do ludzi inteligentnych, którzy choć — zdarzało się — uprawiali kanibalizm, to musieli sobie już zadawać pytanie: skąd przyszedłem? Kto urodził zwierzęta, a kto urodził ziemię, wody, lasy, niebo i skąd przychodzi do mnie śmierć, która, niewidzialna, usiądzie w mojej chacie i będzie czekać na mnie albo przyśle po mnie dzikie zwierzę, silniejsze ode mnie, mojego oszczepu i moich strzał. Co to jest Słońce i co to jest Księżyc, i co to znaczy, gdy Niebo podczas wielkiej, bardzo wielkiej burzy łączy się z Ziemią w świetle błyskawicy? Czemu liście drzew opadają, kiedy nadchodzi Matka Noc, i czemu się podnoszą, gdy podnosi się Słońce? Czemu zmienia się Księżyc i czemu Niebo świeci często małymi światełkami? Jest wtedy jako wielka jaskinia, w której mroku palą się łuczywa i kamienne lampki ludzi. I dlaczego ja, Sin, umiem malować, a Nut i Nati nie umieją?

Rozdział piąty Wiele kobiet nie przeżyło tego pochodu i była między nimi Ti, kobieta Natiego. Ponieważ Sin skierował swój mały lud łowców nie ku jaskini Dewy, lecz w dolinę, ku pastwiskom i rzece, Ti została pogrzebana w pobliżu osady. Nati wykopał jamę, ułożył w niej swoją Ti, odzianą w najlepsze skóry z rena. Włożył na głowę Ti ozdoby z muszli, naszyjnik ze zdobionych wisiorków powiesił na szyi Ti, jej ręce i nogi ozdobił bransoletami. Obok Ti położył sztylet z główką kuropatwy, kilka kościanych igieł i woreczki z mięsem, aby Ti miała co jeść, jeśli długo będzie szła tam, gdzie przebywają umarli. Ciało Ti posypał czerwoną ochrą, a miejsce pod stopami Ti posypał ochrą żółtą jak piasek, aby Ti nie raniła sobie stóp, gdy odejdzie do duchów zmarłych ludzi. Miejsce pogrzebania Ti obłożył kamiennymi płytami, pokrył grubą warstwą kości słonia i jelenich rogów, przysypał ziemią i odszedł samotny do swojego szałasu. Nikt mu nie towarzyszył, albowiem duch Ti jest jeszcze blisko. Może teraz Ti stąpa obok Natiego, odprowadza go do szałasu i żegna, tak że nie słyszy tego ani Nati, ani nikt inny. Śmierć Ti, którą wszyscy lubili, zasmuciła Sina. Usiadł w swoim namiocie i wyrzeźbił figurkę kobiety. Wizerunek Ti siedzącej, pijącej wodę z rogu. Niech Nati postawi figurkę Ti w swoim namiocie, a wtedy będzie mógł myśleć o Ti jak o kimś, kto odszedł bardzo, bardzo daleko i nie wiadomo, kiedy wróci. — Duch Ti będzie czuwał nad twoją chatą, Nati, i nad twoimi dziećmi. Ti nie pogniewa się, gdy weźmiesz sobie dziewczynę. Uczyń to i twoje serce przestanie się smucić. — Myślałem — rzekł Nati — aby położyć obok Ti jej dzieci. Ti nigdy nie odchodziła od nich zbyt daleko. Teraz ujęłaby ich ręce i poszła razem z nimi do zmarłych. Ale nie mogłem zabić dzieci, Sin. J u ż chwytałem mój nóż i wtedy T i stawała między mną i dziećmi. — Dzieci Ti muszą żyć! — powiedział ostro Sin. — Gdybyś je zabił i pogrzebał obok Ti, duch Ti nigdy nie weseliłby się, a ja musiałbym cię wygnać, Nati! J a , Sin czarownik, nie chcę, by mężczyźni mojego ludu zabijali dzieci. Zapamiętaj! 144

Nati pochylił pokornie głowę. Sin postawił przed nim figurkę Ti pijącej wodę z rogu. — Ti jest z tobą. - Odeszła daleko, Sin. — Ale widzi cię! Teraz Nati pochylił głowę przed posążkiem Ti. Śmierć Ti i wielu innych kobiet nie mogła oznaczać śmierci ludu. Młode dziewczęta muszą sobie wybrać łowców i prosić Matkę Życia o dzieci. Lud musi się rozmnożyć, żyć, polować. Sin wybrał między lasami jedno miejsce, dobre na założenie osady. Była to łąka przecięta szybko płynącym strumieniem, wyrzucanym przez góry. Pośrod­ ku łąki stało wysokie sosnowe drzewo. Niech to będzie Drzewo Łączące Niebo z Ziemią, z którego nie wolno odłamać ani jednej gałęzi. Sin nakreślił włócznią o czerwonym grocie znak oznaczający środek ziemi, czyli środek osady, znak, wokół którego powstaną chaty i staną namioty. Dwie długie kreski, oddalone od siebie na długość stopy, połączone krótszymi'kreskami. Pośrodku trzecia długa kreska przecięta czwartą, krótszą, łączącą dwie pierw­ sze*. Tu będzie środek osady Sina. Środek ziemi jego ludu. — Dobre miejsce — pochwalił Nut. — Dobre. Ale będziemy tu bezpieczni, gdy taki sam znak wyryję w jaskini Dewy. Wtedy dopiero będziemy mieszkali w środku naszej ziemi. ~' —- Dlaczego, Sin, nie poprowadziłeś ludu na ziemię Dewy? — Tam są tylko umarli. Pamiętam, cały lud odszedł na inne miejsce, gdy spłonęło Drzewo Łączące Niebo z Ziemią, a może wicher je obalił? • Moja pamięć już tego nie widzi. Widzi tylko tych, którzy pozostali przed swymi szałasami, nie chcąc szukać innego miejsca. Teraz tam pewnie leżą ich szkielety, objedzone przez zwierzęta i ptaki śmierci. To byłoby bardzo złe miejsce dla nas, Nut. — Nati plakal w nocy. Mój szałas stoi obok jego szałasu. Słyszałem, że płakał. — Bo Ti odeszła. — Ale przecież dałeś mu posążek Ti, więc ona jest przy nim, patrzy na niego. — Nie wiem, Nut, czy chciałbyś, aby twoja Daa odeszła tak daleko jak Ti... — To prawda, nie chciałbym. Ale powiedziałeś, Sin, że Ti będzie patrzała na Natiego! ' . "— Umarli zawsze patrzą na nas ze swojej ziemi. — Gdzie jest ta ziemia, Sin?, — Tego nikt nie wie, Nut. Może mówiły o tym znaki w jamie „martwego człowieka" w wielkiej jaskini? Czarownicy opowiadali i opowiadają, że ziemia umarłych jest pod naszymi stopami albo tam, gdzie kończą się rzeki, albo tam, * Czyli prostokąt przekreślony skrzyżowanymi liniami. 10— Bizon zj.^kiri Dew)

145

skąd rzeki wypływają. Byli tacy, co widzieli umarłych w głębi świętych jaskiń. Inni mówią, że ludzie, gdy Matka Życia zatrzyma im oddech, przemieniają się w zwierzęta albo w drzewa. Nikt nie wie więcej, Nut... — Patrz! Patrz! — krzyknął nagle Nut, podnosząc rękę ku niebu. Nad ziemią Sina przelatywały z szumem skrzydeł łabędzie, wspaniałe, wielkie, białe ptaki. Może jest miedzy nimi duch Ti? — Za lasami,"Nut, jest jezioro. Znajdziesz tam wiele ptactwa — powiedział Sin. — Nati lubi łowić ptactwo. Powiedz mu o jeziorze. Niech nie myśli o Ti. Pc-tem weźmiesz, Nut, moją palkę i będziesz czuwał nad ludem. — Opuścisz nas? — przeraził się Nut. — Nie. Muszę iść do jaskini Dewy i postawić w niej posążek Kobiety Matki, który kiedyś stamtąd zabrałem. Nut pokiwał głową. To jest dobra myśl. Kiedy Sin zwróci jaskini Dewy posążek Kobiety Matki, wtedy plemię łowców rozmnoży się i będzie żyło w dostatku. I będzie miało swoją świętą jaskinię, w której są znaki i malowidła. Ale czemu Sin chce iść sam do jaskini Dewy? Nie boi się lwów, niedźwiedzi, wilków ani obcych łowców, których może napotkać? Głodne zwierzęta nie boją się nawet czarownika! Sin uśmiechał się. Pójdzie sam do jaskini. Nut zaś musi czuwać nad tym, aby powstała osada. Lecące od gór i morza wiatry są znów zimne. Trzeba położyć dachy na ziemiankach. Większe rody niech postawią mocne chaty. A najpierw Nut postawi chatę dła Ra. Choćby Daa nie wiadomo jak rozpuściła w złości swój język. A gdy już Nut upora się z tą pracą, niech pośle młodych łowców za stadami jeleni i koni. Lud potrzebuje nowych skór, mięsa i tłuszczu do lampek, rogów na oręż i narzędzia. Nowych harpunów do bicia ryb, łuków i grotów. Zanim Sin odejdzie do jaskini Dewy, zostawi w namiocie ze skór jelenich, stojącym przy Drzewie Łączącym Niebo z Ziemią, płytę z rytem kobiety, bizona i konia. Sam to zrobi. I posążek Kobiety Matki postawi przy rycie, aby jego ludowi szczęściło się i w łowach, i w rozmnażaniu się.... Sin zabrał się zaraz do rycia wizerunków na płycie małego „sanktuarium" osady, gdy Nut przyniósł mu dużą płytę z miękkiego kamienia, poddającą się rylcom. Rósł w nim niepokój. Kiedy był dzieckiem, widział, jak ojciec Dewa maluje w jaskini bizona. To malowidło bardzo się Sinowi wtedy podobało. Sin musi na nie spojrzeć, aby wiedzieć, czy potrafi namalować to zwierzę lepiej. Czy potrafi... W osadzie powstawały chaty, płonęły ogniska. Nut nie pozwolił próżnować nawet dzieciom, które musiały wyszukiwać przy rzece kamienie z wyżłobienia­ mi nadającymi się do wtopienia tłuszczu i roślinnych włókien. Oczywiście mężczyźni potrafili wydłubywać dziury w miękkim kamieniu, aby zrobić lampkę, ponieważ jednak wymagało to długiej pracy, a każdy łowca był tćraz bardzo potrzebny, więc dzieci musiały pracowicie szukać kamieni, przy których obróbce mężczyźni nie potrzebowali tracić czasu. Kilkunastu młodych 146

łowców Nut posła! za radą Sina ku morzu. Sin powiedział im, w jaki sposób mają szukać słonego proszku. Niechaj zbiorą go jak najwięcej z nadmorskich skał, z kamiennych wgłębień i niech wypełnią słonym- proszkiem wiele skórzanych worków. Mięso posypane tym proszkiem jest bardzo dobre i daje ludziom nowe siły. Nowe siły! Te słowa czarownika Sina spodobały się łowcom. Który z mężczyzn nie chciałby mieć nowych sił?! A Sin spiesznie kończył swój ryt na płycie. Oby szybciej stanąć przed bizonem ojca Dewy... Usiądzie z zapaloną lampką, rozpali jeszcze ogień, aby w jaskini było jaśniej, i wtedy popatrzy na bizona Dewy-malarza. Musi mu się przyjrzed bardzo uważnie, nim zabierze się do malowania. Któregoś dnia Sin napił się wody z czaszki przodka, wiszącej u jego pasa zawsze, czy szedł w pochodzie, czy bił zwierza, czy malował w wielkiej jaskini. Zjadł mięso upieczone przy ognisku Ra, popatrzył na dzieci i rzeki, że teraz musi iść. R a podała mu woreczki z barwami, rylcami i pędzelkami. Sin nie wziął ich. Nie teraz. Teraz chce iść do jaskini Dewy i spojrzeć na jego bizona. Malować nie będzie". Wróci do osady i pomyśli o tym, co widział. Więc teraz zabierze broń. Sagaję, oszczep, dziryt, łuk, strzały, noże i ciężką pałkę bez zdobień, a także mech i kamienie do zapalania ognia, ogniste kamienie. I weźmie jednego z psów Ra. To zwierzęta o mężnych sercach. — Wróć — powiedziała Ra. — Jeśli Matka Życia pozwoli, Ra, wtedy wrócę. Ra weszła do chaty. Wróciła niosąc w rękach dwa naszyjniki Sina. Jeden z kłów niedźwiedzia i wilka, drugi zaś z kłów lwa. Zawiesiła oba na szyi Sina. — Teraz będziesz bezpieczny. Kły niedźwiedzie pierwszego naszyjnika nie były kłami niedźwiedzia, na którego można polować. Były to kły niedźwiedzia, którego Matka Życia zabrała z ziemi nie wiadomo kiedy. Sin natknął się na jaskinię, w której znalazł legowisko tego zwierzęcia. Szkielet był ogromny, znacznie większy od szkieletu niedźwiedzia brunatnego, łowionego teraz w zasadzki. Sin jednak okiem łowcy rozpoznał czaszkę. Ta czaszka należała do niedźwiedzia, zwierzęcia olbrzy­ miego, jakie już nie chodzi po ziemi. Aza, któremu Sin pokazał znalezisko, powiedział to samo. „To są kości niedźwiedzia, który kiedyś mieszkał w jaskiniach, potem Matka Życia zabrała go z ziemi, na nasze szczęście, gdyż musiało to być niebezpieczne dla ludzi zwierzę. Jednak nikt nie wie, gdzie są kości wszystkich wielkich niedźwiedzi i dlaczego teraz na ziemi żyją małe, brunatne niedźwiedzie, które umiemy zabijać. Dlatego bardzo czcimy kości wielkich niedźwiedzi i nie zakłócamy spokoju ich jaskiń". Sin położył wtedy ciężką czaszkę pomiędzy kośćmi. Wrócił do jaskini i nic nie mówiąc Azie zabrał „wielkiemu niedźwiedziowi" jego kły. Uczynił z nich naszyjnik, ale ukrywał go, aby nie rozgniewać Azy i łowców jego ludu. Ci bowiem nigdy nie zakłócali spokoju „wielkiego niedźwiedzia", a ponieważ jego zniknięcie było wielką io«

.147

tajemnicą Matki Życia, łowcy przestrzegali pewnego obrządku, zanim wyruszyli na niedźwiedzia brunatnego, „mniejszego brata"... W jaskini ustawiano wtedy glinianą podobiznę dużego niedźwiedzia i jego łeb. Między łapy wielkiego zwierzęcia stawiano podobiznę małego niedźwie­ dzia, brunatnego. Łowcy tańczyli wokół obu glinianych postaci zwierząt, potem czarownik zabierał małego niedźwiedzia i dużym nożem odcinał mu głowę. Łeb małego niedźwiedzia kładł na glinianym cielsku „starszego brata" i wołał: „Zabijamy brunatne niedźwiedzie, ale ty, wielki, bardzo wielki niedźwiedziu, żyjący tam, dokąd zabrała cię Matka Życia, nie gniewaj się na nas, nie wracaj z ziemi Matki Życia i nie zabijaj nas!". Ra patrzała z wielkim lękiem na naszyjnik z kłów niedźwiedzia, którego kiedyś zabrała z ziemi Matka Życia. Lecz przecież Sin zawsze wie, co czyni] Jeśli nie zabił go lęk, jeśli wielki jaskiniowy niedźwiedź nie przyszedł po swoje kły do Sina, jeśli Matka Życia darzy zawsze Sina swoją łaską, więc niech teraz Sin nosi ten naszyjnik... Sin nie myślał już o chwili lęku ogarniającego jego serce, gdy Ra nakładała naszyjnik z kłów „wielkiego brata" brunatnego niedźwiedzia na jego szyję. Przypomniał sobie chwilę, gdy po raz pierwszy stanął przed skalną ścianą wielkiej jaskini, po drugiej stronie gór, i w obecności malarza Azy namalował popiersie konia z puszystą czarną grzywą, konia, którego czarownik Matu chciał zabić, by zjeść jego serce. Sin wybrał wtedy bystrym okiem skalny załom, który doskonale uwydatnił grzbiet zwierzęcia... Sin zbierał myśli, aby skupić je w jedno słowo. Nie zdołał tego uczynić. Dlaczego wtedy wybrał ten skalny załom? Czy po to, by jego malowidło wyglądało lepiej? Byzadziwiło Azę? „A może, Sin — szeptało coś w jego mózgu — może wybrałeś ten skalny załom uwydatniający grzbiet twego konia, bo zdaje ci się, że wszystko, wszystko stworzyła jedna, nieznana siła, t a j e m n i c a , która urodziła ziemię, ludzi i zwierzęta. Ludzi i zwierzęta? Zaczekaj, Sin, czarowniku, wszak słyszałeś od starców, że zwierzęta były przed ludźmi, jak jaskiniowy niedźwiedź przed niedźwiedziem brunatnym. Więc może chciałeś wtedy, aby Aza zrozumiał, że jesteś mądry, że wiesz więcej, niż wiedzą inni łowcy? To, co stworzyło skałę, urodziło kiedyś galopujące stada koni, łąki i wszystko, także twojego bizona". , Możliwe -— myślał Sin, siedząc jeszcze przed swoją chatą i czekając na Nuta, aby uścisnąć mu ramię przyjaznym gestem zaufania. Możliwe, że wtedy "tak myślał w wielkiej jaskini. Ale jeśli teraz ujrzy bizona ojca Dewy i uzna, że może namalować lepszego, wybierze gładką ścianę. Namaluje to zwierzę tak, by wyglądało jak żywe... Stojącego bizona, rannego bizona, ryczącego bizona. I wykorzysta tylko zręczność swojej ręki, to, co urosło w jego mózgu niezwykłym malowidłem żywych, widzianych rzeczy. I wykorzysta swoje barwy w proszkach i grudkach, które długo gromadził, prażył w ogniu, zwłaszcza różne odcienie ochry... Niech ręka i pędzelki malarza stworzą na gładkiej ścianie to, co pragnie widzieć on sam. » 148

Wtedy Sin przyzwie swój lud, zapali w jaskini Dewy wszystkie lampki i łuczywa, powie: „To jest moje malowidło, moje zwierzę!" A pomyśli — głośno tego mówić mu nie wolno, jest przecież czarownikiem — „Możecie teraz, zabić tyle bizonów, ile tylko zdołacie. Mojego zaś nie dosięgną wasze oszczepy, dziryty i strzały, mój nie wpadnie w wasze zasadzki, nie będzie ryczał gniewnie, nie będzie wściekle darł ziemi, by wyrwać się na wolność. Mój bizon będzie długo, długo wolny. Będzie wolny tak długo, jak długo łowcy będą czcili malowidła jaskiń i szukali w ich wnętrzu t a j e m n i c y Ziemi i Matki Życia. I będzie wolny, kiedy łowcy odejdą!" ...Widzę w tej chwili Twoje zdziwienie i niedowierzanie. Słyszę, jak pytasz, czy nie uczyniłem Sina, człowieka z epoki kamiennej, zbyt mądrym, albo inaczej: zbyt rozumnym. Nie, nie sądzę, bym popełnił ten błąd. Upewniam się w swoim przekonaniu, patrząc na dzieła sztuki tej „kamiennej, jaskiniowej epoki". Są piękne, wspaniale i są wśród nich arcydzieła, których opis znajdziesz we wszystkich księgach historii sztuki i historii powszechnej. Jednym z nich będzie arcydzieło Sina w jaskini Dewy — Altamirze. Ludzie epoki kamiennej nie znali słowa „sztuka", lecz ich dzieła są dziełami sztuki, nie znali słowa,,styl", a przecież w ich sztuce odnaleźliśmy styl. Porządki czasu zawartego pomiędzy X X I I I i X I I tysiącleciem, obejmującym kultury epoki kamiennej, więc oryniacką, solutrejską, środkowomagdaleńską i późnomagdaleńską, aż d o środkowej epoki kamiennej — da się porównywać ze stylami znanymi Ci z historii nowożytnej. Sin jest malarzem, który stworzy swoje dzieło świadomie. Uwierz mi. Niech Cię nie zwiedzie fakt, że ten malarz jest czarownikiem, że świat jest dla niego zagadką i tajemnicą, że pije z'czaszki przodka wodę albo oczadzający wywar, że wierzy w magiczną siłę posążków Kobiety Matki, że maluje ciało czerwoną ochrą, a w swych tańcach wydaje się dzikim człowiekiem. Nie ma pojęcia, że chwasty, które kiedyś zauważył podczas dalekiej łowieckiej wyprawy za stadem jeleni, to zboże, które w przyszłości inni ludzie będą zamieniali w chleb, w mąkę. Nie pomyślał jeszcze, że człowiek mógłby jeździć konno albo że można oswoić konie cwałujące po stepie, zbudować wóz, zaprząc do tego wozu oswojone zwierzę. Nie pomyślał jeszcze o tym, że zwierzęta, które teraz zabija, można przecież hodować. Nie umie budować trwałych domów i mieszka w nędznej chacie. Umie za to malować. Ryty i malarstwo to jego pierwsze opowieści o tym, co widzi. Najpierw opowieści magiczne, kultowe, teraz łowca doznaje radości zdobiąc swoją broń, kamienie, płyty i jaskinie, tworzy barwny porządek widzianego świata i doskonali swoją sztukę. Sztuka zabijania jest jego życiową koniecznością. Sztuka malowania, „składania barw", staje się we­ wnętrzną potrzebą... Ale wróćmy do Sina zdążającego do jaskini Dewy.

i

j

149

* Leżąc na wysoko wyniesionej płycie skalnej, przyglądał się z przejęciem toczącej się w dole walce lwa z koniem. Lew był młody, nie miał jeszcze dobrej grzywy, ale jego pazury były już twarde jak ognisty kamień, za pomocą którego Sin roznieca ogień. Jego kły mogły już zadawać okropne rany. Koń, nie mogąc wydostać się z przesmyku, cofał się, bił potężnie przednimi kopytami, kilkakroć odrzucił nimi wrzeszczącego kota, potem był nagły lwi skok, wrzask przeszedł w ryk, kwik koński umilkł, koń runął na ziemię. Lew legł przy nim i zabrał się do uczty. Sin przylgnął do skały i myślał tylko o tym, by lew nie zwrócił na niego uwagi. Strach w jednej chwili wymazał z jego mózgu obraz bizona.

Rozdział szósty Zanim opowiem Ci, jak człowiek, którego nazwaliśmy Sinem-łowcą i Sinem-malarzem, wykona w jaskini Altamiry jedno z najsłynniejszych dzieł sztuki epoki kamiennej i całej historii malarstwa, przez chwilę zajmę Twoją uwagę czymś, co na razie nie ma żadnego związku ze sztuką, ale pozwoli Ci zauważyć, że w czasach Sina ludzie żyli nie tylko po obydwu stronach Pirenejów, choć tam właśnie pierwsi artyści wypowiedzieli się najpełniej. Po drugiej stronie Oceanu Atlantyckiego znaczne północne obszary konty­ nentu, nazwanego później amerykańskim, długo dźwigały olbrzymie lodowce, sięgające do Wielkich Jezior. Na obszarach wolnych od lodowca istniały oczywiście zwierzęta znane plemionom Europy i Azji, gigantyczne mamuty, stada koni, bizonów, lwów. Jak przedostały się tam te zwierzęta? Być może tak samo, jak-grupy łowców, pierwszych ,,osadników", którzy ze swojej wspólnej ojczyzny, znajdującej się gdzieś w południowo-wschodniej Azji, rozpoczęli wielką wędrówkę. Pod względem antropologicznym możemy ich podzielić na grupy australijsko-melanezyjskíe i mongoloidów, ponieważ te cechy znajdu­ jemy zarówno u Indian Ameryki Północnej, jak i Południowej. A zatem wyruszyli z Azji, ale nie drogą morską. Na kontynent amerykański dotarli, odnalazłszy wąski przesmyk lądu, łączący jeszcze wówczas Azję z Ameryką, w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa. Droga z Azji na Alaskę stała otworem przed człowiekiem epoki kamiennej. Ponieważ w swej „ojczyźnie" człowiek ten nie widział zwierząt większych od lwa, bizona czv wielkiego niedźwiedzia, jego serce musiało chyba zamierać z przerażenia, gdy ujrzał mamuta albo jego starszego brata, kolosalnego mastodonta... Lecz człowieka trudno wstrzymać w jego pochodzie. Nawet kiedy cofnęły się na północ cielska lodowców i oba kontynenty przedzieliła cieśnina morska, gromady łowców przebywały ją zimą po lodzie. Pierwsi odkrywcy nowej ziemi stanęli na niej przed piętnastoma dwunastoma tysiącami lat. Być może właśnie za życia malarza Sina, który w „Europie", w „Górach Kantabryjskich", na północy „Hiszpanii", rozmyśla o namalowaniu 151

swojego bizona w kilku cudownych malowidłach... A łowcy, którzy znaleźli nową ziemię, musieli iść długimi, wyczerpującymi pochodami, zanim znaleźli ziemię o klimacie sprzyjającym człowiekowi, na południowym zachodzie Ameryki Północnej. Ich głównym zajęciem były oczywiście łowy na konie, bizony, mamuty, wielbłądy i inne mniejsze zwierzęta. Pierwszy swój ślad, odkryty potem przez archeologów, zostawili ci ludzie w dzisiejszym stanie Nowy Meksyk, w jaskini Sandia: obłożone kamieniami palenisko, trochę kości, krzemienia i kamiennych grotów o liściowatym kształcie, podobnych do grotów, jakich używa Sin. Ślad ten liczy sobie 11 000 lat. Zapewne odkryte zostaną starsze ślady... Inni łowcy opuszczają kontynent południowoazjatycki drogą, którą można wykreślić przez wyspy archipelagów Pacyfiku, i przedostają się do Australii.

W tym samym chyba czasie, w głębi Afryki, ludy łowców znają obróbkę kamienia i sposób prażenia ochry, „wydobywania" barw. Malowidła jaskini Bambata wykonane są przy użyciu barwy żółtej, czerwonej i brązowej. Ciekawsza od malowideł jest jednak afrykańska sztuka rytowania w kamieniu i skale. J e d e n a najciekawszych rytów znaleziono w naszych czasach w Maroku. Przedstawia on tura dźwigającego juki. To osobliwe w Afryce zwierzę przedsta­ wiono na niedużej płytce. Nie tur jest jednak ważny, lecz to, że artysta paleolitu wyrył na grzbiecie zwierzęcia swym krzemiennym rylcem juki, w czasie gdy człowiek nie potrafił jeszcze wykorzystywać dla swych celów siły zwierząt, nie mówiąc j u ż - o zwierzęciu tak ogromnym jak tur. A więc — fantazja czy rzeczywistość?! Sin nie wie nic o otaczającym go, dalekim, lecz przecież bliskim, bo człowieczym świecie. Może jednak ten świat przybliża się czasem do ziemi Sina i jego ludu? Wszak powolny, bardzo powolny proces wędrówki, przemieszczania się plemion łowców trwa, pewnie też istnieją jakieś nie znane nam formy pierwotnej wymiany? Skąd bowiem znaleziska śródziemnomorskich muszli od Francji aż po rzekę Don w Związkir Radzieckim? W jaki sposób człowiek rasy riegroidalnej, podobny do dzisiejszych mieszkańców Afryki, zawędrował nad Don i tam został pogrzebany obok grobów zawierających szkielety rasy zachodniej, kromaniońskiej, rasy Sina? Podobnego odkrycia dokonano też w naszych czasach we Włoszech, w jaskini Grimaldi... Czy Sin widział kiedyś ludzi o czarnych twarzach, którzy za pomocą gestów i słów opowiadali przy ognisku mężczyzn, że ich Ziemia pozostała za jakąś wielką wodą albo że opuścili swoją ziemię jako młodzi i bardzo silni łowcy, a przyszli do ziemi zimna' jako starcy oczekujący już tylko śmierci? Oto świat Sina, ten, o którym Sin nic nie wie. Czas odkrywania nowej ziemi, zaludnienia zachodniej półkuli i Australii. Prawdziwym światem Sina jest ziemia, po której stąpa, ziemia jego łowów i jego ludu. I odkrywanie tego, co on, Sin, potrafi robić. Łowca-mąlarz idzie do

152

jaskini Dewy. Nocą ukrywa się w szczelinach skał, owija szczelnie skórą, pali ogień w obawie przed zwierzętami i gasi go w obawie przed obcymi łowcami, których może napotkać. Gdy pada deszcz, Sin chroni się w skalnej wnęce. Idzie czujny. Śpi — czujnie, z bronią przy ręce. Niedawno zgubił, dobijając siekierą powalonego strzałą kozła3 zgubił kamienne ostrze osadzone w drewnianym uchwycie. Zbyt silnie uderzył, puściły rzemienie i ostrze gdzieś przepadło. Sin długo szukał odpowiedniego kamienia, który musiał być płaski, ciężki, o ostrych brzegach i koniecznie barwny. Sin lubił ładną broń, a ostrze z barwnego kamienia podoba się każdemu łowcy, cóż dopiero Sinowi s którego oczy chciwe są barw, oczy malarza. ...Sin stanął u wejścia do jaskini Dewy. Czekał. Teraz przyjdą zmarli i zabiją go, gdyż zabrał figurkę Kobiety Matki z jaskini i pozbawił plemię łowcówopieki siły rodzącej życie. No, niech przyjdą zmarli i zabiją Sina. Niech przyjdzie Matka Życia i zabierze mu oddech. Siadł u wejścia zmęczony i zrezygnowa­ ny. Czekając, zasnął. Obudził się następnego dnia o świcie. Miał wielkie szczęście, że nie opadły go wilki ani lwy. Więc zmarli nie zabiją go z zemsty, Matka Życia nie zatrzyma jego oddechu, jeśli chroniła sen Sina przed zwierzę­ tami. Sin wpatrywał się z natężeniem w wejście do jaskini. Góry wokół zasnute ranną mgłą, cicho. Sin zaczął ciskać do wejścia kamieniami. Chciał wiedzieć, czy znajdują się tam jakieś zwierzęta. Potem zawstydził się. Człowiek, który po długiej nieobecności na ziemi ojca chce wejść do jaskini z malowidłami, musi tam iść z twardym sercem, nie bojąc się dzikich zwierząt. Sin wstał. Przycisnął mocno do piersi figurkę Kobiety Matki, wyrzeźbioną kiedyś przez Dewę, postawił ją ostrożnie u wejścia. Kucnął. Dobył kamień rodzący ogień, dobył mech z woreczka, dobrze wysuszony. Postąpił kilka kroków w ciemność korytarza, pochylił się, poszukał pod ścianą kamiennej lampki. W każdej wielkiej jaskini było zawsze wiele lampek z kamienia, służących każdemu łowcy czy czarownikowi, a nawet dzieciom, którym nikt tu nie wzbraniał wstępu. Sin znalazł lampkę, było jeszcze w niej dużo tłuszczu. Uderzył zręcznie kamieniem o kamień, na suchy mech posypały się iskry, pojawił się mały płomyk. Sin zapalił wtopione w tłuszcz włókno. Z bijącym mocno sercem wszedł do jaskini, jedną ręką trzymając lampkę, w drugiej posążek Kobiety Matki. Czarne i czerwone znaki na ścianach wskazywały mu drogę*... Takie same znaki Sin oglądał w wielu jaskiniach po drugiej stronie wielkich gór, w czarnej jaskini*, gdzie on i jego lud oglądali takie freski i ryty zwierząt, jakich nie mógł oglądać nawet w wielkiej jaskini Azy. W czarnej jaskini, co zachwyciło Sina, zwierzęta przedstawione były tak, jak na wielkim pastwisku, pod dobrotliwym okiem Matki Życia, nie niepokojone przez nikogo, * Tak interpretuje owe znaki prof. Breuil, znawca sztuki prehistorycznej. * Czarna jaskinia tak nazywam tzw. Czarny Salon jaskini Niaux w Pirenejach.

153

swobodne, bez lęku, malowanych i rytych na ścianie i na twardej glinianej posadzce zwierząt nie osacza łowca, są same w wielkiej ciszy korytarzy i groty malowideł, w chłodzie idącym z głębi jaskini, z tajemnicy ziemi, w orzeźwiają­ cym chłodzie, jak po deszczu, co zrosił bujną zieleń pastwiska... Sin, jego dzieci i jego mały lud byli tam, przyjęci życzliwie przez lud strzegący górskich ścieżek, polujący na kozły, wilki, hieny, niedźwiedzie, konie, reny i bizony. Tańczyli tam po udanych łowach, uderzając lekko oszczepami w posadzkę, na której leżały wyryte zwierzęta, wydawali okrzyki radości i prosili, by ziemia nosiła zawsze wszystkie zwierzęta, jakie wymalowano i wyryto w czarnej jaskini. Te, które już ugodzono strzałami i dzirytami, oraz te, które jakby zaczynały coś wietrzyć... Sinowi podobały się w czarnej jaskini konie o rozdętych chrapach, owłosionych pęcinach i krótkich grzywach, one jakby pierwsze spośród wszystkich zwierząt mówiły o idących łowcach. T o była bardzo dobra opowieść! Obok koni, kiedy przybliżyć lampkę, wyłania się nagle z mroku ren, jest niespokojny, on także wietrzy. Bizony, które nie są jeszcze ugodzone, pasą się spokojnie, niektóre malarz uwiecznił w skoku. Mimo ożywienia, tych malowideł i rytów Sin pomyślał wtedy, że to zapewne jedno z pastwisk Matki Życia... Sin bardzo chciałby Wrócić jeszcze raz do czarnej jaskini. Wtedy, w stłoczonej gromadzie łowców, syn Nuta wpadł do zimnej wody podziemnego jeziora. Wszyscy posłyszeli ostry krzyk dziecka. Rzucili się ku wodzie, zapominając obrzędowych tańców, pierwszy dopadł brzegu' czarownik pokryty skórą bizona, w masce jelenia z długimi rogami i przywiązanym z tyłu ogonem konia. On pierwszy zdarł okrywającą go skórę i rzucił się do czarnej, budzącej przestrach głębi. Kiedy wyszedł na brzeg, ciągnąc za sobą dziecko Nuta, wszyscy łowcy zaczęli się śmiać, Nut pierwszy zahuczał mocnym śmiechem, ale nie zapomniał dać dziecku kilku mocnych klapsów. Gdyby Daa to widziała, Nut, wielki Nut, musiałby uciekać przed jej złością. Przedziwne. Kobiety często biją swoje dzieci, a nie pozwalają czynić tego mężczyźnie. Wielki Nut, który nie chciał narazić się na gniew Daa, prosił wszystkich łowców, którzy wtedy byli w jaskini, aby Daa, jego kobieta, nie dowiedziała się o tym, co zrobił Nut. Cóż, kiedy dzieci są gadatliwe jak kobiety, więc Nut jednak naraził się Daa i długo musiał ją błagać, aby przestała na niego krzyczeć i ciskać dzirytami. Sin mimowolnie roześmiał się, wspominając tamto zdarzenie. Śmiech oddalił od niego ostatni lęk. Poszedł szybciej do skały, na której kiedyś Dewa malował swojego bizona.. Szelest za nim sprawił, że serce Sina zatrzepotało jak ptak złapany w sieci. Wrócił lęk. Ojciec Dewa mówił, że wchodzenie do jaskini jest wchodzeniem w trzewia Matki Życia... Sin drżącą ręką wysunął przed siebie lampkę. Odetchnął. To młody lis uciekał ku wyjściu. Zapewne szukał w jaskini schronienia, goniony przez wilki, gdyż lisy rzadko opuszczają doliny i wchodzą na ścieżki gór. A niedawno Sin słyszał wilcze wycie. Kiedy płomień rozpalonego przed ścianą Dewy ogniska podniósł się wyżej, 154

z ciemności, jak ze skały, wyłonił się bizon. Zwierzę malowane przez ojca Sina. To nie było złe malowidło. Tak pomyślał Sin, przypatrując się barwom. Z białości da przemieszanego z brązem, żółtą barwą i czerwienią wyłoniło się zwierzę malowane przez Dewę pędzelkami — czerwienią, brązem, czernią; tylne nogi zwierzęcia grzęzły w zielonawym cieniu, racice przednich nóg były dobrze zarysowane, tak samo mocny, zręcznie osadzony tułów, kosmaty łuk grzbietu i łeb z mocnymi rogami. Zdawało się, że zwierzę stojące na pastwisku' przed chwilą przestało żuć trawę, jest napięte, czujne, wyczekujące. Wysunięte przednie kończyny i Jekko pochylony łeb zwierzęcia zdają się świadczyć, że •bizon albo oczekuje ataku, albo przygotowuje się do walki, za chwilę zacznie racicami ryć ziemię, a z nozdrzy o chłodnym świcie buchną białe kłęby „oddechu". Sin wpatruje-się bacznie w malowidło ojca, ciekawi go prowadzenie linii, którą Dewa szkicował pewnie na początku pręcikiem ochry*... Sin wyszukuje w malowidle światłocieni, cieniowania barw, ale ojciec Dewa jakby niechętnie stosował cieniowanie, zawsze wolał swoje pędzelki niż rozdmuchiwa­ nie suchej czy mokrej barwy za pomocą wydrążonej piszczeli. Posługiwanie się piszczelą wymagało wielkiego doświadczenia, jak przekonał się Sin w jaskini Azy. Do jednego końca piszczeli malarz wkładał barwny proszek, drugi koniec przybliżał do ust i delikatnie wydmuchiwał barwę na malowidło, ruchy rąk prowadzących piszczel były prawie niewidoczne i o ileż trudniejsze niż ruch ręki prowadzącej pędzelek albo nawet wodzenie palca kreślącego zarys. Posługując się wydrążoną piszczelą dobry malarz mógł wiele osiągnąć, jeśli mu zależało na wycieniowaniu malowidła zwierzęcia, na wydobyciu wszystkich wypukłości ciała i splotów mięśni. Była to bardzo trudna sztuka i Sin nie widział malowidła, w którym cieniowanie piszczelą byłoby bardzo dobre. Siedząc teraz w cichej jaskini, przed utrwalonym na skalnej ścianie zwierzęciem, wiedział już, że on to potrafi...

Tego ciepłego lata Sin, gdy powrócił do osady strzeżonej przez Nuta, postanowił, że cały lud zajmie się łowami, a przed nadejściem Czasu Zimna Sin znowu powędruje do jaskini Dewy i będzie w niej przebywał tak długo, aż jego malowidła zostaną ukończone. A kiedy stopnieją śniegi, czarownik Sin przywoła swój lud do jaskini i spyta, czy łowcy i kobiety widzą przed sobą prawdziwego bizona. Łowy, główne zajęcie plemienia, odbywały się .także Czasu Deszczu. Polo­ wano na wszystkie zwierzęta, o których mówiłem Ci już w innych miejscach, a których tego lata była wielka mnogość. W porze międzydeszczowej, ciepłej, gdy łowcy chodzili półnadzy, z wąskimi przepaskami na biodrach, mając za jedyne ozdoby pióra zatknięte we włosach i naszyjniki z kościanych płytek,

* Takie pręciki ochry można by nazwać ołówkami epoki kamiennej.

155

If li

>>>

Ryczący bizon. Malowidło z jaskim Altamira, Hiszpania

a wielcy łowcy naszyjniki z kłów wielkich i groźnych zwierząt, mówiące, kim jest łowca i jakich zwierząt się nie lęka, albo też służące do odstraszania tych bestii i napotykanych obcych łowców, w porze więc międzydeszczowej pojawiły się chmary kąśliwych owadów i wszyscy, mężczyźni, kobiety, dzieci, starcy,*musieli smarować ciało ochrą i tłuszczem, chroniąc się przed ukąszeniami. Nikt nie sądził wszakże, iż to Matka Życia zsyła kąśliwe owady na lud, który traci jej łaski z niewiadomych powodów. Owady często się pojawiały w międzydeszczowych porach, a jedyną ochroną przed nimi były dymy ognisk i malowanie ciała. Wszyscy, mimo kłopotu z owadami, cieszyli się, że jest tak ciepło, bo można było nagromadzić mnóstwo kości zwierząt i gałęzi do ogniska, kiedy z gór spadną z wyciem lodowate wiatry. Ciepły czas pozwolił też oszczędzić sandałów i odzienia ze skór. Zszywanie skór i plecenie sandałów było zawsze żmudną pracą, więc teraz był to dodatkowy powód do radości. Owe zaoszczędzone skóry i sandały. Nati mówił, że odkąd Sin zwrócił świętej jaskini posążek Kobiety Matki, ludziom jego dzieje się lepiej. Zwierzyna jakby sama podchodzi do osady, a ryby wbijają się na kościane harpuny, nawet gdy chodzą z nimi nad rzekę słabi starcy o półślepych oczach. Sin — mawiał Nati — będzie kiedyś bardzo wielkim czarownikiem i zgromadzi wokół swojej chaty wiele, wiele rodów. — Widziałeś bizona Dewy? — pytali Nut i Nati. Sin kiwał głową. Widział. Był w jaskini i widział tego bizona. — Namalujesz lepszego? — domagali się odpowiedzi przyjaciele. Sin bał się odpowiedzieć. Zmarły ojciec słyszy go pewnie ze swoich łowisk. Sin zawsze czcił ojca i pokornie milczał, kiedy gniewała się matka. Bał się urazić zmarłego, pyszniąc się, że namaluje lepszego bizona, choć dobrze wiedział, że jégo malowidło nie będzie miało równych sobie ani z tej, ani z tamtej strony gór. Jedynie R a szepnął o zmierzchu przy ognisku, gdy zmęczony po łowach leżał na skórze, że jego bizon musi być piękny, najpiękniejszy t

Nie wiem, kiedy człowiek po raz pierwszy zaczął używać pojęcia-słowa „piękno, piękne, piękność" dla określenia szczególnej wartości wytworów swoich rąk. Ale musiało się to zdarzyć bardzo dawno. Oczywiście, myślę o czasach, gdy niezdarne rysunki na kościanych pły­ tkach, na rogach jeleni tworzyły jakby początki piktografii, najpierwotniejszej formy porozumienia się poprzez rysowanie przedmiotów określających pewne pojęcia, a więc najpierwotniejszej chyba formy pisma. Kiedy człowiek stworzył prawdziwe pismo, ludzie znali już słowo „piękno" i używali go. Ale to już zupełnie inna historia, jak pewnie powiedziałby Kipling, autor znanej Ci „Księgi dżungli". Tak więc Sin-malarz przeczuwa jedynie, że zrobi coś bardzo, bardzo wielkiego, ta myśl napełnia jego serce radością tak przedziwną, że już tworzącą jakby odczucie piękna. Ra pytała, czy Sin nie będzie się bał samotnej zimy w jaskini Dewy. 157

Odparł, że oczywiście będzie się bał, nawet bardzo. Ale zmarły ojciec Dewa może zechce nad nim czuwać, kiedy nadejdzie człowiek-wróg albo głodne zwierzę, silniejsze od Sina. Może ojciec Dewa nie rozgniewa się, że syn pragnie namalować lepszego bizona, i zechce go chronić. Ra patrzała niedowierzająco na Sina. Dotąd zmarli zawsze szkodzili żyjącym. Czyż nie boimy się zmarłych? — Tak — przyznawał Sin. — Ale Nati prosił mnie, bym wyrzeźbił dla niego wizerunek Kobiety Matki, przedstawiający Ti. Nati chce mieć zmarłą Ti pod swoim dachem. Wszak wiesz, że zmarli tylko odchodzą, bardzo daleko odchodzą, lecz gdy myślimy o nich dobrze, patrzą na nas łaskawie ze swoich łowisk... Ra zawsze płakała, gdy mówiono o zmarłej Ti. Teraz nie chciałaby widzieć, jak łowcy grzebią Sina, i nie chciałaby płakać po nim. Nie będziesz płakać — zapewniał ją Nut. — Sin jest czarownikiem. Wszyscy to wiemy. Patrz, ile tłustych stad przechodzi obok naszej osady! I mamy świętą jaskinię. Matka Życia jest z nami, Ra! Nie będziesz płakać, mała Ra. Ja, wielki Nut, mówię ci to.

Rozdział siódmy Oto Sin malarz i łowca. Z twarzą pomalowaną magiczną barwą życia, czerwoną ochrą, gdyż jest zupełnie sam w jaskini sięgającej może, jak wszystkie jaskinie, trzewi Matki Życia, i boi się. Sin przygotowuje swoje farby. Wysypuje z woreczków bryłki, kostki i pręciki ochry i innych barw, przy rozpalonym ognisku roztapia tłuszcz, z którym będzie mieszał barwy, aby były trwalsze, aby przetrwały, gdy ich twórca stanie przed Matką Życia w krainie umarłych. Rozłożył pręciki do kreślenia, do „szkicowania", na zręcznie odłupanej od skały cienkiej płycie rozciera grudki i proszki narzędziem wykonanym z twardej kości rogowej rena. Czyni to powoli, cierpliwie, odrobinę utartego proszku miesza na leżącej przed nim, obok płyty kamiennej, „palecie", przypatruje się barwom, jeszcze nie jest z nich zadowolony. Bada miękkość pędzelków. Czasem przerwie pracę, aby potrząsnąć naszyjnikiem z niedźwie­ dzich kłów, odstraszającym dzikie zwierzęta i zmarłych, gdyż nawet zmarli czczą starszego brata niedźwiedzia brunatnego, który kiedyś odszedł z ziemi, a nikt nie wie, dokąd poszedł... W jaskini jest wciąż ciemno, choć Sin położył na ognisku dużo zwierzęcych kości i gałęzi małych, pokrzywionych przez wichry drzew, rosnących za pierwszym zakrętem ścieżki wiodącej w dół. Odszukał wszystkie pozostawione przez ludzi lampki, zapalił je, rzemieniami i sznurami powiązał małe rusztowanie z gałęzi, przyjrzał się miejscu, gdzie namaluje pierwszego bizona. Długo oczekiwał tej chwili... Nie mógł spać nocami, coraz silniej pragnął stanąć w jaskini Dewy, spojrzeć na chłodną ścianę i nakreślić barwnym pręcikiem wizerunek bizona... dotknąć rękami skały, z której „wyjdzie zwierzę", pojawi się w świetle kamiennych lampek, rozstawionych kręgiem... O czymże więcej może myśleć teraz Sin, człowiek, który jeszcze nie wie, że jest artystą, nie zna słowa „tworzyć" i słowa „sztuka"? Mocno pragnie namalować zwierzę. Bizona. Lepiej, niż uczynił to Dewa. Lepiej, niż czyniono to w wielkiej jaskini Azy i we, wszystkich jaskiniach, które Sin widział. Niech Niebo posiadające głos, błyskawice, wichry, deszcze i śniegi, i Słońce, niech Niebo będzie łaskawe jego pracy. Niech Matka Życia podprowadza do jaskini tłuste kozice prosto na strzały Sina, gdyż aby przetrwać Czas Śniegu 15»

i Zimna, Sin musi jeść dużo mięsa. W kamiennej wyżłobinie lampki topi śnieg i pije wodę, przyglądając się próbkom barw. Są dobre, takie, jakie Sin sobie wyobrażał. Oczyszcza piszczele do rozdmuchiwania farby, ma ich kilka, różnie wydrążonych, do przeróżnego cieniowania. W nocy, gdy gasi lampki, zostawiając tylko jedną przy posążku Kobiety Matki, gdy ognisko żarzy się czerwonym popiołem, Sin owija się w skórę i futra, nakłada na głowę kaptur zeszyty przez Ra i leży na skórze niedźwiedzia, oczekując snu. Może rozmyślając o malowidłach, jakie niedługo zrobi, myśli także o tym, co było wtedy, gdy Niebo, Słońce, Księżyc i Gwiazdy, Ziemia jeszcze się nie pojawiły, gdy nie było gór, dolin, rzek, wielkiej wody, zwierząt i ludzi. A może wszystko to było zawsze? Opowieści i znaki świętych jaskiń mówią, że zwierzęta były przed człowiekiem, tę mądrość posiada każdy czarownik. Ci zaś, którzy bacznie obserwują świat roślin i zwierząt, wiedzą jeszcze więcej. Przypatrują się wnętrzu złamanego drzewa, uczą się odróżniać wnętrze sosny od wnętrza limby czy brzozy, jagody i owoce trujące od jadalnych i oczadzających, które sprowadzają gorączkę tańca i senne zjawy; przyglądają się płatkom kwiatów i śniegu, ich oczy badają przeróżne kształty kamieni, muszli. Malarze, obserwatorzy barw, patrząc na zwierzęta albo na lżejsze od wiatru motyle, szukają w grudkach urodzonych przez ziemię nowych barw, wiedzą już, że różny czas prażenia ochry daje jej różne odcienie. Obserwując naturę, na tysiące lat przed sformułowaniem zasad geometrii przez Babilończyków' i Gre­ ków, poznali linię prostą i koło — choć nie zdawali sobie sprawy ze znaczenia tego odkrycia — kiedy zaś zdobią swoje narzędzia i broń z kości czy rogu, potrafią stosować linie faliste i spirale. Obserwując Niebo, wodę, zachowanie się zwierząt, ptaków, ryb, przepowiadają czas burzy, gromów i błyskawic, czas deszczowy. Ciekawi ich wszystko, bo otacza ich tajemnica, miliony lał istnienia ryb, płazów, gadów, ptaków i wielkich zwierząt — tajemnica... Interesują ich zwierzęta, zwłaszcza te, na które polują, te, które pozwalają im zaspokoić głód, żyć. Obserwują więc ich życie, tropy, zwyczaje, kiedy zwierzę jest gniewne, Jdedy zaś spokojne, jak objawia niepokój, gdzie pasie się najchętniej, jak długo potrafi uciekać, jakich zwierząt samo się lęka i gdzie należy ugodzić strzałą czy oszczepem, aby wielkie zwierzę umarło szybko, nie atakując łowcy... Przy­ patrują się zwłaszcza zwierzętom niebezpiecznym i bardzo silnym, gdyż dają one dużo skór i mięsa, ale trudno je dopaść i zabić. „I kiedyś — myśli Sin — nie wiem, kiedy to było, łowca-czarownik-malarz spostrzegł nie tylko zwierzę-mięso, ale i zwierzę, które podoba mu się, w ruchu, w spoczynku, we wściekłym gniewie... Wielki jest gniew zranionego dzika, tura, bizon też bywa groźny, bizon... Ziemia jakby się trzęsła pod nim, gdy pędzi za przerażonym łowcą, pokłuty oszczepami, w ślepiach płonie mu krwawy ogień, cała siła potężnych mięśni skupiła się w tym, by dopaść człowieka i podeptać go, połamać mu kości uderzeniami racic, łba i rogów...

160

3SS •At

if*

w v-;

W

JLMU

Słonie także ciekawią łowcę-malarza, gdy biegną, malarz chciałby wtedy zatrzymać zwierzę w ruchu, w kołysaniu się łba, w podrywie ciężkich i długich kłów, łowca-małarz pragnie więcej, niż potrafi zrobić... Wiele zwierząt obser­ wowałem i wiele mi się podoba, znam ich obyczaje, skórę, futra, racice, kopyta, rogi młodych i starych zwierząt, ale ja, Sin, muszę namalować bizona, bo przychodzi do moich snów"... Sin nie wie, że jego obserwacje to gromadzenie, narodziny pierwotnej wiedzy... Tak, nie dziw się, proszę, narodzin wiedzy musisz szukać właśnie w czasach Sina, paleolitycznego łowcy, malarza, obserwatora przyrody, który często pożera surowe mięso, a narzędzia i broń wykonuje z kości, rogów zwierząt i kamienia i musi wystrzegać się pochodu obcych łowców, którzy, być może, chcieliby go zjeść, gdy trzewia ich trawi głód po nieudanych łowach albo gdy chcą zawładnąć czaszką nieznanego czarownika i osiąść na jego ziemi. Padał już śnieg. Kiedy dzień był pogodny, bezśnieżny, Sin dokładał zwierzęcych kości do ogniska, by nie zgasło, zdmuchiwał płomyki kamiennych lampek, odkładał barwy, pręciki i pędzelki, brał oszczep, łuk, strzały i wychodził z jaskini na łowy. Bił gryzonie siedzące w szczelinach skał, kozice i kozły, nie gardził wilczym mięsem, szukał kotlinek, do których przychodziły czasem zabłąkane reny czy zgonione przez wilki stado jeleni. Polował. Czasem wychodził z jaskini j zwracał twarz ku stronie, gdzie Słońce schodzi z nieba. Dla Sina, jak i dla wszystkich łowców, największą tajemnicą były trzy rzeczy: Słońce, które zapala się i gaśnie, i daje ludziom ciepło, potem — życie i śmierć. -Życie i śmierć należały do Matki Życia, ale o Słońcu nie wiedzieli nic nawet najstarsi czarownicy. Więc kiedy Słońce wchodziło na niebo i wtedy, gdy z nieba schodziło, Sin kłaniał się głęboko tej tajemnicy. Z tej strony, gdzie Słońce schodziło z nieba, Sin-łowca wychwytywał nozdrzami wiatry mówiące, czy Czas Zimna będzie długi i okrutny dla ludzi, były to wiatry lecące od wielkiej wody. One, jak i wiatry zza gór, opowiadały łowcom i czarownikom, czy przybliża się . Czas Ciepła. Pewnego 'dnia Sin, wyszedłszy wczesnym rankiem z jaskini na łowy, doszedł górską ścieżką do jaskini leżącej w- pobliżu wielkiej wody, gdzie kiedyś widział słonia z czerwonym sercem*. Zajrzał do jaskini i przeraził się, dostrzegłszy w dali światełko. Potem pomyślał, że być może siedzi tam teraz łowca-malarz, który, mając dosyć czasu porą zimna, przyszedł z dolin, aby dokończyć malowidło zwierzęcia z rzadko przychodzącego stada. Czarownicy często domagali się, by malarze-łowcy malowali w jaskini rzadkie zwierzę lub takie, które odeszło z całym stadem zbyt daleko od ziemi łowów. Gdy malowidło było skończone, starsi łowcy, starsze kobiety i czarownik-wódz przychodzili do jaskinri prosili to zwierzę, * Jaskinia Pindal w Górach Kantabryjskich, w Hiszpanii.

i t — Bizon L jaskini JVwy

aby wróciło z całym stadem, aby nie odchodziło zbyt daleko, tak jak chodzą reny, i aby się rozmnożyło... Jaskinia słonia z czerwonym sercem należała do ludu łowców, z którym Sin spotkał się wróciwszy na ziemię Dewy. O b a ludy nie walczyły ze sobą do tej pory i nie rozdeptywały sobie ścieżek łowów, a czarownik ludu jaskini słonia z czerwonym sercem przysłał nawet Sinowi przez młodych łowców, umiejących szybko chodzić i biegać, czaszkę swojego wroga, czarownika ludu łowców mającego osady oddalone o pięć dni pochodu. Czaszkę i kilka narzędzi kościanych do przybijania skóry, wszystkie pokryte znakami, z których Sin mógł domyślić się, jakie zwierzęta zabija plemię obcego czarownika, jakie robi zasadzki, a także to, że jego łowcy potrafią się bić z wrogami. Były tam również szeregi znaków-nacięć, których Sin zupełnie nie rozumiał, najwi­ doczniej obcy czarownik był starcem, który bardzo dużo umiał i widział...* Spotkanie w górach zimą łowcy-malarza było dla Sina wielką radością. W jaskini słonia z czerwonym sercem dwaj ludzie wymienili drobne dary przyjaźni: obcy malarz dał Sinowi pręcik fioletowej ochry i kilka muszli o niezwykłych kształtach, nanizanych na cienki sznurek, a Sin dał mu w zamian grudkę czerwonej ochry i biały, niewielki kamień, okrągły jak rybie oko. W jaskini słonia z czerwonym sercem Sin przebywał pięć dni. On i obcy malarz razem zapolowali na kozice, zdobyli dużo mięsa. W półmroku, owinięci w skóry, przy płonącym ognisku, jedli pieczone mięso, które posypywali słonym proszkiem; obcy malarz także wiedział, gdzie zbierać słony proszek. Sin opowiadał mu o wszystkich jaskiniach, które widział, zwłaszcza o wielkiej jaskini Azy po drugiej stronie wielkich gór, pełnej niezwykłych malowideł, jaskini, gdzie leży „odpoczywająca śmierć",- tajemnica „martwego człowieka". Obcy malarz słuchał w napięciu opowieści Sina o jamie „martwego człowieka". O n także — mówił — zagłębia się czasem w tajemnicę jaskiń, ale nigdy nie widział takich malowideł, o jakich mówi Sin. — Czy twoje usta mówią to, co widziały twoje oczy? — Tak. — Widziałeś zatem bardzo wiele... Czy podobają ci się moje malowidła? Sin skinął głową — tak. — Twoja i moja strzała ubiły jedno zwierzę. Piliśmy wodę z jednej czaszki. Jedliśmy to samo mięso. A gdy siedliśmy przy ognisku, ty i ja odłożyliśmy noże i siekiery. Jesteśmy więc jak bracia, gdyż nawet ciekawią nas te same zwierzęta — bizony. Jestem Hor, malarz i łowca. — Jestem Sin. Z ludu Dewy. Będziemy braćmi. Słyszałeś o jaskini Dewy? — O , tak. Oglądałem tam różne zwierzęta, zwłaszcza bizony na pułapie. — Nie wiem, gdzie odszedł mój lud. Lud mojego ojca — poprawił się Sin. — Nie wiem. Nie słyszałem. Wielu łowców wyruszyło tam, skąd wieją * Bardzo ciekawe zestawienia tajemniczych znaków na wyrobach z czasów Sina podają tacy badacze kultury paleolitu jak Bteuil i Dechelette. Nie rozumiemy ich jednak.

162

najcieplejsze wiatry. Byłem tam, to bardzo, bardzo daleko. Ziemia przeminęła dwa razy, zanim doszliśmy, łowcy jaskini słonia z czerwonym sercem. Widzieliś­ my stepy i widzieliśmy wielkie lasy, zabijaliśmy jelenie, kozice, wielkie tury, konie, osly, bizony, a nawet nosorożce i łosie! ' — To były dobre łowy — przyznał Sin. — Nosorożec i łoś lubią samotność. Dawno nie widziałem łosia. — Mój ród ma rogi łosi w swoich chatach. Czarownik mówi, że po te rogi przyjdą całe stada łosi! —: Może przyjdą, a może i nie. Nikt nie .wie, dlaczego zwierzęta nagle ruszają w pochód. Mówię ci to jako czarownik. — Wiemy — sprzeciwił się Hor — wiemy, kiedy szukają nowych pastwisk — gdy są głodne. — A kiedy nie są głodne i leżą na bujnych łąkach? Hor milczał. Człowieka Otacza tajemnica. — Jesteśmy w jaskini, z której nie możemy wyjść. Tak chce Matka Życia — powiedział Sin. Wicher zawył u wylotu korytarza. Pies Ra, nieodstępny towarzysz Sina, skulił się u jego nóg. Hor dorzucił kości do ogniska, patrząc lękliwie w ciemność czającą się za kręgiem światła. Ręka Sina odruchowo sięgnęła po włócznię leżącą za nim. Nikt nie wie, kiedy Matka Życia wychodzi na świat trzewiami swoich jaskiń, a kiedy do jaskini wchodzi wielkie i silne zwierzę... Sin wrócił do jaskini Dewy, obładowany workami z mięsem. Pozostawił Hora, gdyż wołały go jego malowidła. Pierwsze, ryczący bizon, było już ukończone. Sin nie myślał, .malując je, o zaklinaniu zwierząt ani o tym, by ziemia urodziła dużo bizoních stad... Chciał, by namalowane przez niego zwierzę było prawdziwe, takie, jakie czasami obserwował, podkradłszy się d o stada. Młody, muskularny bizon, ciężkie, lecz mocne ciało osadzone na zgrabnych nogach, podnosi łeb i wydaje ostrzegawczy ryk, jakby wyczuł niebezpieczeństwo. Tułów, brzuch i pierś zwierzęcia są dobrze wycieniowane za pomocą piszczeli. Mistrzowskie uchwycenie ruchu i dokładność rysunku mogłyby zadowolić Azę — realizm tego malowidła musi zadziwić nas, ludzi X X wieku — ale Sin nie jest jeszcze zadowolony. Chciałby teraz, by ryczącemu bizonowi przyjrzał się Hor, Nati albo Nut. Przy płonącym ognisku Sin opieka trochę mięsa, je szybko, wabi go puste miejsce skały, zdaje mu się, że bardzo, bardzo długo biegł ku wyjściu, aby zjeść trochę śniegu, gdyż zajęty myślą o następnym malowidle, nie myśli o przetopieniu śniegu na wodę. Szkoda, że nie ma teraz Hora z jaskini słonia o czerwonym sercu! Sin wraca n a rusztowanie, biegnie trzymając w ręce łuczywo poprzez ciemność, w jego sercu nie ma teraz lęku przed nieznanym, przed tajemnicą, przed Matką Życia, przed „odpoczywającą śmiercią", która gdzieś tu musi czuwać w nie znanej Sinowi grocie. Chce najszybciej nakreślić drugie zwierzę. Rzecz jasna, nie wie r że tworzy arcydzieło złożone z kilku barw: czerwieni, czerni, brązu i bieli. Stojącego bizona. To malowidło różni się już bardzo od bizona ryczącego. 163

Stojący bizon. Malowidło z jaskini Allamira, Hiszpania

Zwierzę także jest prawdziwe, „żywe", ale inne, w jego spokoju drzemie ogromna siła, siła zamknięta w zwartym, ciężkim tułowiu, w potężnych mięśniach brzucha, karku, wielki łeb, obrysowany czernią, zda się ciążyć zwierzęciu, potężny grzbiet zarysowały dwa czarne pasma, trochę cienia wspaniale rzuconego na skałę przez pędzelki zarysowuje grzbiet wydatniej. Kark, grzbiet i pierś są bardzo mocno-uwłosione, wydają się opadać skłębioną masą kudłów ku ziemi, choć Sin zaznaczył sierść bizona czarnymi kreskami kładzionymi pędzelkiem. Istotą jest więc,subtelne przemieszanie barw, prowadzenie pędzelka z nie­ zrównaną pewnością ręki posłusznej myśli i oczom, no i prowadzenie piszczeli rozdmuchującej czerń i czerwień... Łeb z długimi, lekko zakrzywionymi rogami, pysk, chrapy, oko namalowane jednym pociągnięciem pędzelka i jednym dotknięciem zaznaczającym źrenicę, podobny jest najlepszemu rytowi; mówi Sinowi, że jego dzieło nie jest martwe, wydobyte ze ściany wszystkimi wypukłościami ciała, mięśni, cudowną prostotą połączenia barwy i linii, malarskimi skrótami perspektywy — żyje na martwej skale, czerwono-czarny stojący bizon... Sin z umiarem zastosował w nim biel i brąz — więc stojący bizon namalowany jest właściwie czerwoną ochrą i umiejętnie dobranymi plamami czerni. Sin zeskoczył z rusztowania. Zapalił wszystkie lampki stojące wokół ogniska i zatańczył taniec radości. Długie oczekiwanie spełniło się. Sin, który widział wiele jaskiń i wiele namalowanych zwierząt, stworzył bizona, jakiego nikt przed nim nie stworzył. Tańcząc i zachłystując się okrzykami radości, goniony przez psa, któremu udzieliła się radość człowieka; wypadł z jaskini Dewy. — Jestem malarz Siiiiinnnnn! — wrzasnął. Skalne szczyty podawały sobie jego imię, jego krzyk, jego radość. Może doniosą jego radość do jaskini słonia o czerwonym sercu, gdzie przy skalnej ścianie siedzi malarz Hor? — Jestem Siiiiinnnnn! — powtórzył. Siiiiinnnnn... — powtórzyły góry, posłuszne czarownikowi Sinowi. Znów tańczył przed jaskinią Dewy i nagle zatrzymał się w szaleńczym biegu, w podskokach. Stanął. Pomyślał, że aby bizon przestał pojawiać się w jego snach, musi zrobić jeszcze jedno malowidło. Jego mózg zapamiętał ranne uwierzę, całą wściekłość, szał, jaki ogarnia bizona, kiedy człowiek podejdzie zbyt blisko i zrani go. Sin wielekroć przyglądał się szalejącym bizonom, zapamiętał ich gniew, kłębiącą się masę mięśni twardych jak skała, pęd oślepłej wściekłości. Biada człowiekowi, który wtedy stanie na drodze bizona pędzącego, o, biada! Sin widział łowców wdeptywanych przez ryczącego rannego bizona w ziemię, miażdżonych strasznym ciężarem cielska opadającego na pękające jak sucha glina kości, przepełniającego powietrze ostatnim rykiem życia i gniewu. Jeśli

165

Sinowi uda się zrobić takie malowidło, będzie mógł spokojnie zasypiać w nocy przy Ra, spokojnie prowadzić łowy i zajmować się swoim plemieniem. Może nawet ruszy wtedy do krainy, o której opowiadał mu Hor,' zapoluje na potężne łosie i wykopie zasadzki wielkim nosorożcom. Może tam znajdzie łowców z plemienia Dewy... Nie, lepiej byłoby, gdyby Sin ich nie spotkał. Wszak kiedyś ukradł im posążek Kobiety Matki. Miał przeczucie, że potrafi namalować rannego bizona, pokazać zwierzę pchane naprzód strasznym gniewem, miażdżące wszystkie przeszkody zagaj­ nika, w którym zostało ranne. Oczywiście Sin nie będzie malował tego zagajnika. Nie obchodzą go, malarza, ani drzewa, ani rośliny, chce malować wściekłość i pęd rannego bizona. Jeśli zrobi to malowidło, wtedy będzie mógł spokojnie zejść z gór, nie czekając topnienia śniegu. Nie może czekać Czasu Ciepła. Przecież wszyscy łowcy, kobiety i dzieci muszą zobaczyć dzieło Sina. Jego bizony! Jego sen...

/

Rozdział ósmy — Skończyłem, ojcze Dewo i Matko Życia! — powiedział jednego dnia. • Leniwym ruchem zmęczonej ręki odsunął od siebie płytę i róg do rozcierania czerwonej, żółtej i czarnej barwy, pędzelki, dmuchawki do rozpylania, woreczki z grudkami barw i kamienną „paletę". Ranny bizon to najpiękniej­ sze dzieło Sina. Potężne zwierzę, uchwycone mistrzowsko w oszalałym pędzie, jakby ścigało tych, którzy zadali mu ból. Skurczona masa mięśni, napiętych i drżących, nogi z ogromną siłą biją w ziemię, ślepia płoną wciekłością. Sinowi zdaje się, że słyszy ryk zwierzęcia. Cielsko bizona zwarte jako lita skała, ale ta skała żyje niesłychanym, zadziwiającym życiem, mocą, gniewem, prawdą, nie jest to już malowidło, to wielkie, groźne zwierzę naprawdę przybiegło z pastwisk, wypełnia jaskinię Dewy ogromnym rykiem, przekrwionymi ślepiami szuka wrogów i biada człowiekowi, który znajdzie się na drodze wspaniałego, rozpędzonego bizona. Pochylony nisko łeb uderzy w niego z siłą staczającego się z gór olbrzymiego głazu, proste rogi, z cudowną zręcznością zaznaczone zaledwie przez Sina, przebiją łowcę jak skorupkę pustego, ptasiego jajka, kości łowcy będą wdeptane w ziemię, wielkie zwierzę zatańczy na wnętrznościach wroga. Sin patrzy na swoje dzieło z zapartym tchem... Zapewne tak patrzał na rannego bizona. Bo jeśli malowidło to realizmem, prostotą i mistrzostwem zdumiewa ludzi X X wieku, mających już za sobą tysiąclecia historii sztuki i jej najwyższe wzloty, to jakich uczuć musiał doświadczać malarz-łowca paleolitu, patrząc na dzieło swoich rąk? Zsunął się z rusztowania i zadeptał ognisko, aby dym nie poczernił malowideł. Zostawił tylko światła kamiennych lampek. Usiadł przy drzemią­ cym psie R a i wciąż patrzał na swoje dzieło. Roślinne włókna lampek zwęglały się powoli, światło ciemniało, mrok wypełzał z jaskini i przybliżał się do Sina. Sin nie bał się. Zapomniał o lęku, o tym, że jest -zupełnie sam w jaskini. Uśmiechnął się. To nawet dobrze, że jest sam. On i jego zwierzęta. Jego bizony. Sin i jego ranny bizon... W jaskini było tak cicho, że Sin słyszał bicie swojego serca. Krew pulsowała mu w skroniach, radość, spokojna, lecz wielka 167

radość, ogarniała go. Była to radość tak wielka, że nawet nie przyszło mu do głowy, by zatańczyć taniec radości. Biegnące przez skalne pastwisko potężne, wielkie zwierzę przykuło jego wzrok, jak czasu łowów. Biegł przerażony przed ścigającą go śmiercią, to. znowu sam ją ścigał, wymachując włócznią o kamien­ nym grocie, a w pewnej chwili zdało mu się, że sam jest ogromnym, rozszalałym zwierzęciem, tym samym, które teraz pędzi przez gęstwinę za pierzchają­ cymi ludźmi, goni ich swoim rykiem, a ziemia drży pod sunącym z wielką szyb­ kością cielskiem. Z piersi Sina, wpatrzonego w rannego bizona, wydarł się groźny ryk... , • Nagle przygasły światła lampek, ranrty bizon oddalił się w pędzie, znikł w ciemności, której nie mógł rozproszyć ostatni płomyk. Wtedy Sin poczuł za sobą obecność człowieka. Ruchem niezwykle szybkim chwycił szeroki, krzemienny nóż, poderwał się na nogi. — Usiądź, Sin — posłyszał z ciemności głos. Zadrżał. Teraz przerażenie runęło na niego, jak wściekły dzik z najeżoną szczeciną. Kto do niego mówi?! — Jestem Hor z jaskini słonia o czerwonym sercu. Usiądź, Sin. — Ty... — Nie słyszałeś, gdy wszedłem. Patrzałem razem z tobą. — Widziałeś więc? — Widziałem twoje bizony. Ryczącego, stojącego i rannego. — I co powiesz, Hor? — Jesteś, Sin, wielkim czarownikiem — powiedział z namysłem Hor. — Ludzie będą mówili, że zaczarowałeś te zwierzęta, aby tu przyszły i zostały. Zostaną, Sin. Nie dlatego, że mieszałeś swoje barwy z tłuszczem, aby lepiej trzymały się skały. One zostaną, Sin, bowiem są bardzo, bardzo wielkie. — Wszystkie? — Tak... Ale ranny bizon jest największy. Nigdy oczy moje nie oglądały takiego malowidła. — Ani moje, Hor. Chyba Matka Życia prowadziła moją rękę? — Może. Ale wiem, że musiałeś długo o nich myśleć i długo musiałeś przyglądać się zwierzętom. — To prawda. Milczeli jakiś czas. Potem Hor zapalił jedną lampkę i wszedł na rusztowa­ nie. Długo patrzał w milczeniu na rannego bizona, wreszcie Sin posłyszał jego głos: — Patrzę na niego i widzę trzy zwierzęta w jednym... Chciałeś opowiedzieć wszystko, co wiesz o bizonie. Na jednym malowidle twój bizon stoi spokojny, ale bardzo czujny... Kiedy patrzę na drugie, słyszę jego ostrzegawczy ryk, a gdy patrzę »a trzecie, ogarnia mnie przerażenie, gdyż widzę prawdziwy gniew wielkiego bizona. Twoje oczy, Sin, zapamiętały, tak, wszystko zapamiętały, ruch i spokój, czujność i wściekłość, ryk i ciszę, lekkość wielkiego cielska sunącego przez pastwisko, linię garbu "i łba, wszystkie sploty mięśni i grozę 168

ślepi. Sin, jesteś wielkim czarownikiem. J a k długo twój bizon rue opuści jaskini Dewy, tak długo żyć będą na swoich pastwiskach stada bizonów. Sin był wdzięczny Horowi za te słowa.

Kiedy Hor-malarz przyłączył się do plemienia Sina i przyprowadził na jego łowną ziemię swoją matkę, ojca i kobietę swoją, postawił chatę, a u wejścia doniej zawiesił znak rodu — wyrytego na kości słonia z czerwonym sercem — wszyscy łowcy i wszystkie kobiety, cały lud cieszył się, że odszedł Czas Zimna. Wszyscy chcieli obejrzeć jaskinię Dewy i bizona, zaczarowanego przez Sina. Ponieważ między ludem Sina a ludem skupionym na ziemi jaskini słonia o czerwonym sercu była przyjaiń, w osadzie Sina pozostali tego czasu tylko starsi łowcy, którym dano dziryty, łuki i dużo strzał. Mieli chronić osadę przed zwierzętami węszącymi zapasy mięsa w jamach. Pochód łowców poszedł za Sinem i Horem, ścieżkami wspinającymi się po górskich zboczach. Ludzie szli powoli, aby dzieci nie męczyły się zbytnio. .Wszyscy szli w milczeniuj myśląc o tym, jak Sin czarownik zaczarował swojego bizona w jaskini, milczeli też dlatego, że wszystkimi ścieżkami prowadzącymi do jaskiń chodzą zabite zwierzęta i chodzi Matka Życia w drodze do głębin ziemi, gdzie jest może kraina „martwego człowieka"... Trochę też bali się Sina, który szedł na czele pochodu, cały czas milcząc. Hor, który już zaznajomił się z plemieniem Sina, opowiadał, że ich wódz jest bardzo wielkim czarownikiem. A gdy ludzie pytali Hora po cichu, skąd bierze się mądrość' czarowników, Hor odpowiadał, że pierwszy czarownik pojawił się w rękach Matki Życia wtedy, kiedy powstała ziemia i góry. A ten czarownik stworzył pastwiska, lasy i zwierzęta, po­ tem człowieka, którego uczył wszystkiego, co sam wie. Sin- najpewniej po­ chodzi z tego rodu. Kiedy łowcy ujrzą jego bizona, powiedzą, że Hor dobrze mówi. Chociaż musieli iść wiele dni, nie narzekali. Mieli w workach dosyć suszonego mięsa, a każdy strumień dostarczał im świeżej wody. Sin, im bliżej było do jaskini Dewy, tym bardziej się ożywiał. Ludzie słyszeli jego śmiech, kiedy rozmawiał z Ra, Natim, Nutem i Horem. Radość czarownika udzieliła się wszystkim łowcom. I tak gwarny pochód doszedł do jaskini Dewy...

Każdy z łowców, kobieta czy mężczyzna, pozostawił w świętej jaskini Dewy i Sina jakiś znak, kamyk, zadrapanie na skale — znak, że pamięta o Matce Życia i jest jej posłuszny. Wszyscy zaś podnosili wysoko swoje kamienne lampki i oglądali w niemym zdumieniu zaczarowane zwierzęta Sina, zwła­ szcza rannego bizona. Hoř się nie mylił. Ci, którzy" przecież znali piękne malowidła i ryty w wielkiej jaskini Azy, musieli przyznać, że zwierzęta zaczarowane na skale przez Sina są niezwykłe. A ranny bizon budził ich przerażenie i taki podziw, że najwięksi łowcy oddali swoje lampki kobietom 169-

.Ranny bizon. Malowidło z jaskini Altamira, Hiszpania

i dzieciom, a sami, trzymając się za ręce, odtańczyli taniec milczenia wokół Sina, taniec najwyższego podziwu mężczyzn. „Oby duch Azy i duch Dewy przyglądał się temu" — myślał głęboko wzruszony Sin. Tego czasu wielu młodych łowców, to znaczy chłopców urodzonych do łowów, stało się łowcami naprawdę. Mężczyznami, którzy mogą postawić sobie chatę czy szałas letni i wprowadzić tam wybraną dziewczynę. Dziewięć kobiet utworzyło wirujące koło przed jaskinią Dewy i Sina, wszystkie młode, silne i zwinne, w najlepszych spódnicach ze skóry rena, sięgających do kolan, wszystkie boso i z obnażonymi piersiami, ozdobiwszy ręce i nogi bransoletami z kościanych płytek, szyje — naszyjnikami z muszelek. W szybkim tańcu okrążały wprowadzonego do koła chłopca, podbiegały do niegp, dotykały go rękami, ocierały się o niego, uciekały z krzykiem, krąg wirował coraz szybciej, bose stopy poruszały się z taką prędkością, że nikt już nie umiałby powiedzieć, kiedy kobiety dotykają ziemi, a kiedy skaczą albo płyną w powietrzu, przynaglane śpiewem i okrzykami przypatrujących się tańcowi. Ra była najzwinniejsza, biegła w zawrotnym, tańcu leciutko, płynnie jak ptak, jej ciało przechylało się z młodzieńczym wdziękiem, jak kołysana wiatrem wiotka trzcina*.... Jeśli zapytasz mnie, czy było wtedy słychać dźwięk jakiegoś instrumentu muzycznego, odpowiem, że na jednym ze skalnych malowideł tego czasu przedstawiony jest człowiek trzymający w ustach coś, co przypomina pi­ szczałkę... Potem tańczyli młodzi łowcy wokół zapalonego w świętej jaskini ognia, wyniesionego pod ciemniejące niebo. Szczyty gór podawały sobie okrzyki młodych. Potem zaś musiał tańczyć Sin, przyodziany w skórę bizona. Szedł wolno w tańcu wielkiego czarownika, jego laska pokryta symbolami płodności dotykała wszystkich dziewcząt i młodych łowców, którzy odtąd zamieszkają w swoich chatach i pomnożą liczbę rodów. Kiedy znużony legł przy Ra, na niebie świeciły już ogniska Matki Nocy. Gwiazdy. Wtedy Ra zwierzyła mu się ze swoich kłopotów. Oto — mówiła — ich córka i ich syn zbyt często przebywają razem, trzeba szybko wybrać dla dziewczyny chłopca, a dla chłopca — dziewczynę. To prawda, Sin dostrzegł już to samo. Czas, kiedy brat i siostra mogli sobie postawić chatę i założyć ród, był bardzo odległy, odszedł bardzo, bardzo dawno. Sin musi pomyśleć o swoich dzieciach. Córkę odda chyba synowi Azy. Ra może się uspokoić, Sin o wszystkim pomyśli... Gdy Ra zasnęła, Sin wrócił do pustej jaskini, znowu wszedł w swój tajemniczy, wabiący go w niepojęty sposób świat. Zapalił lampki, rozstawił jc kręgiem i wpatrzył się w swoje dzieło. .* Opis tańca kobiet oparłem na malowidle skalnym w Cogul, w hiszpańskiej prowincji Lerida: dziewięć kobiet tańczy wokół mężczyzny, wszystkie półnagie, w kloszowych spódnicach, starannie uczesane.

171

Nadszedł Nati samotnik, który po śmierci Ti nie chciał żadnej kobiety. Nati kucnął obok Sina. Pod ścianą spała Daa, otulona futrem Nuta. Znużona tańcem spała głęboko, ale jej ramiona mocno obejmowały dziecko. — Namalowałem mój sen, Nati — powiedział Sin. — Ojciec Dewa musiał na mnie patrzeć łaskawie. Nati milczał. Po długiej chwili powiedział cicho: — Udało ci się, Sin, namalować życie. Na Matkę Życia! To bardzo dobre słowa. Latem Sin śmiał się, gładząc brodę, gdy mówiono, że jego malowidła przywabiły wielkie stado bizonów i łowcy mogli zdobyć mnóstwo skór i mięsa To po prostu, po wielkich deszczach, wyrosła bujna trawa i wszystkie rośliny Bizony przyszły na pastwiska! Gdy Matka Życia podarowała łąkom wiele kwiatów, Sin przyglądał" się kwietnym kielichom i płatkom. Bardzo ciekawił go rysunek wykonany przez Matkę Życia. O n a też jest malarzem. Największym ze wszystkich. Wkrótce potem wyroiły się pszczoły, a kobiety zebrały mnóstwo słodkiego miodu z dziupli powalonych przez burzę drzew lub wisząc na rzemiennych pętlach nad ziemią, gdy młodzi łowcy oczadzili pszczoły dymem. Kobiety mówiły wtedy, że Sin umie wywoływać kwiaty z ziemi. Czy nie chodził po łąkach? Pewnie przemawiał do kwiatów, tych, co nie chciały widzieć Słońca... Sin nic nie mówił. Wielki Nut twierdził, że Sin jest największym czarownikiem, jaki kiedykol­ wiek żył między ludami łowców. Nawet Ra wierzyła w moc Sina i lęlała się znaków wyrytych na jego pałce. „Zwykły łowca nie mógłby zapewnić takiej pomyślności plemieniu mówiła — i nie potrafiłby namalować rannego bizona. Przenigdy!"

Pożegnajmy teraz Sina, który odszedł w wieczność, wielki czarownik, nie­ śmiertelny malarz Bizona z Altamiry, twój i mój starszy brat. Gdzieś w pobliżu wejścia do tej groty mistrz z Altamiry miał z pewnością swój letni szałas, w którym odpoczywał. Tu gdzieś rozstawiał skórzany namiot Ra, rozmawiał z Nutem, Natim i Horem po udanych łowach, stąd patrzał na tańce radości, wtajemniczenia w życie, płodności i sytości, patrzał, jak do jaskini wchodzą łowcy, dzieci, wszyscy, co podziwiają jego dzieło...

Niedługo noc poda światło gwiazdom, osłoni płaszczem Góry Kantabryjskie. Patrzę na wejście do jaskini Altamira i słyszę twoje pytanie: „Co było dalej?" Dalej? Była długa droga człowieka ku cywilizacji. Oswojenie 172

zwierząt, wynalezienie rybackich sieci i wioseł. Obok łowców pojawili się pierwotni rolnicy i hodowcy • zwierząt. W okolicach Jerycha, w Palestynie, odkryto pradawną wioskę takich rolników i hodowców, a za pomocą radio­ aktywnego węgla C„ określono czas jej powstania na 7000 lat p.n.e. Osady rolnicze z tego samego mniej więcej okresu odkryto w Iranie i Iraku. Pojawia się garncarstwo, miedź i złoto, człowiek buduje pierwszy statek, tworzy bogów i religie, powstaje podział na poddanych, kapłanów i władców. Stare Państwo Egipskie buduje pierwsze piramidy dla swoich królów, pojawiają się hieroglify. Człowiek wkracza w epokę brązu. Zanim jednak wszystko to się stało, istniał Sin. Łowca i malarz epoki kamiennej, kilkanaście tysięcy lat temu. Opowiedziałem Ci trochę o nim, o jego życiu, przyjaciołach, łowach, klęskach i wybuchach radości. O mistrzu z Altamiry.

Spis rozdziałów Od autora

5

NARODZINY CZŁOWIEKA Rozdział pierwszy

11

Rozdział drugi

22

Rozdział trzeci

40

Rozdział czwarty

46

Rozdział piąty

66

.......

Rozdział szósty

85

NARODZINY BIZONA Rozdział pierwszy

IOJ

Rozdział drugi

116

Rozdział trzeci

126

Rozdział czwarty

136

Rozdział piąty

144

Rozdział szósty

151

Rozdział siódmy

159

Rozdział ósmv

167

TRedaktor BARBARA WALCZYNA MARIA PIETRZYK Redaktor techniczny MARIA ENGLICHT Korektorzy „ZESPÓŁ

rISBN 83-10-08690-3

P r i n t e d in. P o l a n d Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia". Warszawa 1987 r. Wydanie drugie. Nakład 20000 + 156 egzemplarzy. . Ark. wyd. 12,5. Ark, druk. At — 14,63 + * wkładek. - Oddano do składania w maju 1984 r. Drukarnia Narodowa. Kraków, ul. Manifestu Lipcowego 19. « Zam. nr 292/84. A-13/2045.

ISBN 83 10-06690 3

CENA ZŁ :

•

ť'&

fWP*^'

INSTYTUT WYDAWNICZY •NASZA KSIĘGARNIA*